Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

daarnaas ʼn reeks reëls (“maxims of equity”), byvoorbeeld “equity follows the law” en “he
who seeks equity must do equity”. Die belangrikste gebiede van die reg wat tradisioneel
as “equity”-terreine beskou kan word, is trusts, saaklike eiendom (real property),
vennootskappe, insolvensie, uitleg van testamente, die spesifieke nakoming van
kontraktuele verpligtinge en die bereddering van boedels.
Dit is egter duidelik dat, ten spyte van die Romeinsregtelike beïnvloeding van die Engelse
Reg gedurende sy vroeë ontwikkeling en ten spyte van die analogie tussen praetoriese reg
en die “law of equity”, het die “law of equity” nooit deel van die Suid-Afrikaanse Reg
geword nie. Die Suid-Afrikaanse gemenereg, met sy Romeinse en Romeins-Hollandse of
te wel Romeins-Europese oorsprong, het reeds voorsiening gemaak vir die toepassing van
billikheidsnorme, hetsy in die geval van die uitleg van wette, hetsy by die toepassing van
bestaande regsreëls en beginsels in die algemeen. Ons praat hier van die ingeboude
billikheid of aequitas wat reeds deur die praetoriese reg ingevoer is en ʼn onlosmaaklike
deel van ons gemenereg geword het. Vir sover die Engelse “law of equity” in sy vroeë
ontwikkeling enigermate deur die Romeinse Reg beïnvloed is, is die Romeinsregtelike
aspek hiervan aan sowel die Engelse as die Suid-Afrikaanse Reg gemeenskaplik. Dit
maak die twee stelsels egter nie omruilbaar of selfs aanvullend tot mekaar nie. Dat
regsvergelykende waarde egter uit ʼn ondersoek van die twee stelsels naas mekaar geput
kan word, staan bo twyfel. 43
Wanneer daar na die hedendaagse Suid-Afrikaanse Reg gekyk word, is dit duidelik dat
billikheidsnorme via die Romeinse en Romeins-Hollandse Reg reeds in die bestaande
gemenereg ingebou is en ʼn inherente deel daarvan vorm. Daarbenewens word die
doelwitte van billikheid ook bereik waar die wetgewer uitdruklik bepaal dat ʼn beslissing
geneem moet word, of ʼn diskresie uitgeoefen word ooreenkomstig dit wat billik
(“equitable”) of “reg en billik” (just and equitable) is. In die geval waar die betrokke
bepalings gerig word op dit wat “reg en billik” (just and equitable”) is, word die noue
verwantskap tussen geregtigheid en billikheid duidelik geïllustreer. Die dieperligende
gedagte is dat wetgewing nie slegs geregtigheid moet bewerkstellig nie, maar ook
billikheid. Soos reeds hierbo uitgewys, is dit niks meer as wat die Romeinse en Romeins-
Hollandse juriste selfs telkens geverg het nie.
Voorts word die billikheidsnorm in die gemenereg weerspieël deur die toepassing van die
vermoede van wetsuitleg dat die wetgewer nie ʼn onbillike, onregverdige of onredelike
resultaat beoog nie. Dat billikheid steeds ʼn rol in die moderne Suid-Afrikaanse Reg speel,
blyk uit talle hofbeslissings waarin die billikheidsnorm as maatstaf aangewend word. Dit
skyn merendeels voor te kom in gevalle waar daar leemtes in die bestaande reg is, of waar
die relevante regsbeginsels ʼn regsmiddel sou toelaat, wat onbillike gevolge in die hand
43 Sodanige ondersoek sal natuurlik in ooreenstemming met die doelstellings van die regsvergelykende metode wees. Sien Van Zyl, 1983:1-13 / 17-34.
20