Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

223
Volgens die gemenereg word ʼn ooreenkoms nie tersyde gestel bloot omdat die
voorwaardes in die ooreenkoms onbillik is nie. 475 Die exceptio doli generalis bied
tans ook geen oplossing nie. Carole Lewis is van oortuiging dat die exceptio maar
sonder bedenking begrawe kan word. 476 Lewis is ʼn voorstander van die judisiële
kreatiwiteit, wat te bespeur was in Engeland voor 1977. 477
Kerr is egter weer die teenoorgestelde siening toegedaan. 478 Die blote feit dat die
exceptio nie toegepas kan word om die billikheidsbeginsel in die kontraktereg te
bevorder nie, bring nie mee dat die verweer totaal waardeloos was nie.
In die SASFIN-saak479 is daar na openbare beleid gekyk om in te span as
plaasvervanger vir die exceptio. Hierdie saak kan op meriete beskou, sekerlik as
een van die mees gepaste gevalle beskou word, waar die kontrak tersyde gestel
word as gevolg van die feit dat dit teen die openbare belang ingedruis het.
Kortliks het die saak gehandel oor ʼn sessie in die ooreenkoms waarvolgens ʼn
dokter ten gunste van die finansiële maatskappy sy boekskuld gesedeer het. Daar
is bevind dat die maatskappy ten volle in beheer van die dokter se verdienste
geplaas is, wat geen leefwyse vir die dokter ingehou het nie. Die belange van die
gemeenskap is hier op die voorgrond geplaas. Appèlregter Smallberger het egter
met versigtigheid tot hierdie beslissing gekom. 480
Uit hierdie uitspraak is dit duidelik dat ʼn balanseringsfunksie plaasgevind het -
sekerheid moet gebalanseer word met billikheid. Die openbare beleid vereis dat
kontrakteervryheid gehandhaaf moet word, maar waar die meriete van ʼn saak
sodanig is dat afwyking kan plaasvind, sal dit normaalweg aan die hand van
billikheid moet geskied.
Die broosheid van openbare beleid as ʼn verweer teen die afdwinging van ʼn geldige
ooreenkoms, word goed geïllustreer met verwysing na “in restraint of trade”-klousule
in die saak van Roffey v Catterall, Edwards & Goudré (Pty) Limited. 481 “In restraint
of trade”-klousules is wel deur die gemenereg erken. ʼn Ooreenkoms is nie sommer
tersyde gestel net vanweë die feit dat die ooreenkoms so ʼn klousule bevat het nie.
In die saak het ʼn eiendomsagentskap ʼn “in restraint of trade”-klousule in die
ooreenkoms geplaas, wat sou verhoed dat ʼn verkoopsverteenwoordiger na sy
475 Sien die saak van Burger v Central South African Railways, 1903 TS 571 op 576 waar hoofregter Innes dit soos volg stel: “Our law does not recognise
the right of a court to release a contracting party form the consequences of an agreement duly entered into by him merely because that agreement appears
unreasonable.”
476 Lewis, 1990: 29.
477 Similarly, Christie, 2001:15 concludes “that it is not worth bringing it (the exceptio doli) back to life ‘because’ the half life of the exceptio from 1925-1988
showed it to be so entangled in its history that it was not a satisfactory instrument for modern courts to use.”
478 Kerr, 1991:583.
479 Sasfin (Pty) Limited v Beukes 1989(1) SA 1 (A).
480 1989(1) SA 1 (A) : Op bladsy 9B-C van die hofsaak stel die Hof dit soos volg :“The powers to declare contracts contrary to the public interest, should,
however, be exercised sparingly, and only in the clearest of cases, lest uncertainty as to the validly of contracts result from arbitrary and indiscriminate use
of power. One must be careful not to conclude that a contract is contrary to public policy merely because its terms (or some of them) offered one’s
individual sense of propriety and fairness.”
481 1977(4) SA 494 (N).