Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

216
gaan die howe toepas om inbreukmaking op die Handvesregte ingevolge die
kontrak te kan toets?
Bogemelde vrae dui sekerlik op die krisis wat die howe in die gesig staar - die
hantering van die impak van die Grondwet op die gebied van die privaatreg,
en veral op die gebied van die kontraktereg. Dit is derhalwe nie vreemd dat
party akademiese skrywers skepties staan teenoor hierdie vraagstuk nie. Die
oplossing vir die “nuwigheid” is nou eenmaal nie voor die handliggend nie.
Hofsake en akademiese bydraes het in die verlede verwys na die aspek dat
alle kontrakte in Suid-Afrika bona fide is en dat bona fides ʼn onderliggende
beginsel van die kontraktereg vorm. 452 Die rol van bona fides is egter nog
nooit uitgespel, wat die kontraktereg aanbetref nie, aangesien bona fides
gedurigdeur beskou is as moontlike inmenging met die kontrakpartye se
vryheid om te kontrakteer. Kontrakteervryheid is algemeen beskou as die
hoeksteen van die Suid-Afrikaanse kontraktereg. Die Suid-Afrikaanse howe
het nog altyd oor die inherente bevoegdheid beskik om billikheid ingevolge
hul diskresie toe te pas. In werklikheid is hierdie diskresie slegs toegepas in
soverre dit nie in stryd was met die beginsels van die Suid-Afrikaanse
gemenereg, gebaseer op die Romeins-Hollandse begrippe van goeie trou en
billikheid nie.
Die vraag ontstaan of die howe die geleentheid wat Artikels 8 en 29 van die
Grondwet bied, ten volle gaan benut om die gemenereg uit te brei, of te
ontwikkel. Die Suid-Afrikaanse howe het in die verlede gebruik gemaak van
die exceptio doli as remedie om goeie trou en billikheid in die Suid-Afrikaanse
kontraktereg in te voer. 453
ʼn Wending ten opsigte van die bestaansreg van die exceptio doli het
plaasgevind in die Bank of Lisbon-saak. 454 Hierin het die hof geweier om
erkenning te verleen aan bona fides as onafhanklike regsnorm. Die rol van
goeie trou in die Suid-Afrikaanse Reg is gevolglik hierdeur vertroebel. Die hof
het bevind dat bona fides slegs ʼn etiese norm was, wat die substantiewe
regsreëls van die kontraktereg beïnvloed het.
Nadat bona fides nie as regsnorm erken is nie, moes ander weë gevind word
om billikheid in die kontraktereg te kan tuisbring. Die hof was van mening dat
die exceptio doli kan oorvleuel het met ander verwere gebaseer op openbare
beleid. In die saak Sasfin (Pty) Limited v Beukes455 het die hof bevind dat
452 Meskin NO v Anglo-American Corporation of South Africa Limited 1968(4) SA 793 (W) 804; Cockrell, 1992:41.
453 Zimmermann en Visser 1996:218. “In Roman law the exceptio doli was a defence based on the considerations of equity, which was introduced by the
Praetor to redress the injustice that arose from the enforcement of strict iuris contracts where considerations of equity dit not apply.”
454 Bank of Lisbon and South Africa Limited v De Ornelas 1988(3) SA 580 (A) 605-610.
455 1989(1) SA 1 (A).