Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

213
onderskei tussen geregtigheid in die algemeen en besondere geregtigheid. 447
In die algemeen sou billikheid tuishoort by die karaktereienskap van ʼn goeie
burger, met deugde soos durf, eerlikheid, lojaliteit en waardes van
waardigheid en bedaardheid.
Aristoteles het tussen twee soorte besondere geregtigheid onderskei :
Verdelende/toedelende geregtigheid (dianemetikon aikaion) is in werking in ʼn
gemeenskap en ken voordele en verpligtinge op ʼn billikheidsgrondslag toe,
terwyl regstellende geregtigheid (diorthotikon dikaion) in werking is tussen
twee partye en handhaaf of herstel ʼn balans tussen hulle. In vrywillige
transaksies soos kommersiële kontrakte het laasgenoemde meegebring dat
elke party hom/haar by sy/haar deel van die ooreenkoms hou. Hierdie vorm
van billikheid het regstelling van die reg daargestel, veral wanneer die
algemenereg in wetgewing gelei het tot onbillikhede. Die twee vorme van
geregtigheid het derhalwe aanvullend tot mekaar plaasgevind, wanneer
toepassing verlang was.
Toedelende geregtigheid het voordele toegeken, terwyl regstellende
geregtigheid hierdie toedeling gehandhaaf het. Thomas Aquinas se
aanvaarding van Aristoteles se konsep van verwisselende geregtigheid is
opgeneem in die middeleeuse begrip van gelykheid. Die begrip van
gelykheid, soos deur Aristoteles voorgestaan, het vereis dat die waarde van
die prestasie deur een party tot die kontrak gelyk is aan die teenprestasie van
die ander party tot die kontrak. 448
Laesio enormis was ʼn produk van Justinianus as ideaal van ʼn welsynstaat.
Die Romeinse Reg het aan die verkoper ʼn reg verleen om die ooreenkoms
tersyde te stel, wanneer die aangebode koopprys minder as die helfte van die
prys was wat as ʼn billike koopprys beskou is (ius pretium). Die verkoper kon
kansellasie van die ooreenkoms vermy, deur bloot die prys aan te pas.
Later is hierdie beginsel uitgebrei na verkoopsooreenkomste van grond, dog
die Glossators het dit uitgebrei tot alle kontrakte wat op konsensus berus.
Voordat Aristoteles se werke ontdek is, het die Romeinse Reg ʼn algemene
remedie verskaf, veral waar daar ʼn groot ongelykheid tussen prestasie en
teenprestasie te bespeur was.
447 Aristotle, 1953:10 1137-1143 : “The reason is that all law is universal but about some things it is not possible to make a universal statement which shall
be correct. In those cases, then, in which it is necessary to speak universally, but not possible to do so correctly, the law takes the usual case, though it is
not ignorant of the possibility of error. And it is none the less correct, for error Is not in the law nor in the legislator but in the nature of the thing, since the
matter of practical affairs is of the kind from the start. When the law speaks universally, then, and a case arise, on it which is not covered by the universal
statement, then it is right, where the legislator fails us and has erred by over-simplicity, to correct the omission, to say what the legislator himself would have
said had been present, and would have put into his law if he had known. Hence the equitable is just, and better than one kind of justice - not better than
absolute justice, but better than the error that arises from the absoluteness of the statement. And this is the nature of the equitable, a correction of law
where it is defective owing to its universatitlity.”
448 Dit is gebaseer op Aristoteles se begrip van verwisselende geregtigheid en die Romeinsregtelike remedie van leasio enormis soos beskryf in C4 44 2.
Sien Gordley, 1981:1587.