Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

127
geestesongesteldheid. Die howe kon ook die bevoegdheid hê om die nakoming van
konvensies en dan veral van konvensies wat in die Grondwet vervat is, teen die
Staatspresident af te dwing. Alhoewel ʼn duidelike verpligting teen die Staatspresident
afgedwing sou kon word, is die houding ingeneem dat die Staatspresident se politieke
diskresie weens die politieke geaardheid daarvan, nie deur die howe hersienbaar sou
wees nie.
Volgens die 1983-Grondwet het die howe, wat betref die uitoefening van die prerogatiewe
mag deur die Staatspresident, slegs die bevoegdheid gehad om die omvang van die
Staatspresident se diskresie te bepaal, maar nie die manier waarop dit uitgeoefen word
nie. Hierdie toedrag van sake was veral te wyte aan die feit dat die staatshoof se
funksievervulling onder die 1983-Grondwet in baie gevalle teruggevoer kan word na die
gemeenregtelike prerogatiewe.
Gedurende die 1980’s het die Staatspresident veral van tyd tot tyd ʼn noodtoestand
afgekondig, wat soms tot groot omstredenheid gelei het. Die Finale-Grondwet bepaal in
Artikel 37 die vereistes vir die afkondiging van ʼn noodtoestand. Dit mag nou slegs
ingevolge ʼn parlementswet verklaar word en slegs wanneer -
(a) die voortbestaan van die nasie deur oorlog, ʼn inval, algemene oproer, wanorde, ʼn
natuurramp of ʼn ander openbare noodgeval bedreig word, en
(b) die verklaring nodig is om die vrede en orde te herstel.
Die immuniteit rakende administratiewe regskontrole ten opsigte van die uitoefening van
die funksies van die staatshoof, het sy ontstaan te wyte aan die aard van die magte en
funksies eerder as dat dit deur die Staatspresident uitgeoefen word.
De Ville279 is die mening toegedaan dat daar wel grense is rakende die President se
bevoegdhede, veral soos in die artikels hierbo vervat. Waar die Grondwet sekere
prosedurele vereistes stel, moet dit streng nagekom word. Waar hierdie vereistes nie
streng nagekom word nie, sal ʼn benadeelde weldra die bevoegdheid hê om die
administratiewe uitvoerende owerheid tot verantwoording te roep.
ʼn Goeie voorbeeld hiervan is toe die Staatspresident die adjunk minister Winnie Mandela
van haar pos onthef het, sonder dat die nodige prosedurele vereistes nagekom is. Die
optrede het geskied sonder konsultasie met sekere politieke figure. Toe die
onreëlmatigheid aan die lig gebring is, is die ontslag van die adjunk minister tersyde gestel.
Voordat die fout herstel is, het sy egter self besluit om te bedank.
Kan daar egter nog vandag beweer word dat die prerogatiewe wat aan die Staatspresident
verleen is, veral met verwysing na die verlede, nog steeds van toepassing is? Kan dit
279 De Ville, 1995:264.