Eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen - Cmdstud

Eenzaamheid in een wereld vol
communicatiemiddelen
Nog nooit waren mensen zo verbonden
met elkaar. De opkomst van mobiele
telefoons en vooral het internet openen
de deuren naar een wereld vol
communicatiemiddelen. Maar achter
deze wereld schuilt een wereld van
eenzaamheid. Steeds meer mensen, en
vooral ouderen, geraken geïsoleerd.
Onder ouderen verstaat men volgens de
Vandale iemand van 65 jaar en ouder.
Twee verschillende werelden, maar
daarom niet onverzoenbaar. Kan nieuwe
media, en vooral sociale media, de
eenzaamheid bij ouderen verhelpen?
Eenzaamheid en sociaal
isolement bij ouderen
Verwar eenzaamheid en sociaal
isolement niet met elkaar. Het zijn twee
verschillende, maar samenhangende
begrippen.
Eenzaamheid is een gevoel, een uiterst
persoonlijk gegeven (Jeannette Rijks,
2009). Het heeft te maken met hoe
iemand sociale contacten ervaart. De
grootte van het sociaal netwerk en de
hoeveelheid van sociale contacten zijn
hier niet van belang. De vraag is als de
1
sociale contacten voldoen aan de
verwachtingen. Het is mogelijk dat
iemand met een uitgebreid sociaal
netwerk zich toch eenzaam voelt.
Bijvoorbeeld iemand die veel contact
heeft met vrienden, maar weinig met
familieleden. Als hij/zij meer nood heeft
aan contact met familieleden, dan
voldoen de vele vriendschapsbanden
niet.
Sociaal isolement daarentegen is een
situatie waarin iemand geen of heel
weinig sociale contacten heeft. Het
gebrek aan een sociaal netwerk leidt tot
eenzaamheid. Bijvoorbeeld iemand
waarvan het vriendennetwerk is
verkleind door ziekte of overlijden.
Hij/zij mist sociale contacten en voelt
zich eenzaam (Pascal Vancayseele,
2005).
Rond eenzaamheid en sociaal isolement
heerst er een taboe. In de huidige
maatschappij wordt immers verwacht
om verschillende sociale netwerken
staande te houden. Zowel in families als
op het werk, op school, in verenigingen,
in de buurt en zelfs online als offline. Het
leven lijkt in functie van netwerken te
staan. Mensen die niet voldoen aan de
sociale eisen van de maatschappij
worden uitgesloten. Met als het gevolg
dat eenzame en sociaal geïsoleerde

ouderen nog meer geïsoleerd geraken.
Niet alleen ouderen worden getroffen
door eenzaamheid en sociaal isolement.
Het komt in alle leeftijdsgroepen en
lagen van de bevolking voor. Het is wel
zo dat ouderen zich steeds meer en
vaker eenzaam of geïsoleerd voelen
(Anne Machielse, 2009). Maar wat
veroorzaakt eenzaamheid en sociaal
isolement bij ouderen?
De achteruitgang van de lichamelijke
gezondheid van ouderen (ziekten,
dementie, slecht te been zijn,..) maakt
het niet makkelijker om het huis te
verlaten en het sociaal leven op te
zoeken. Ook het verlies van een partner
en vrienden zorgen voor minder sociale
contacten.
Vroeger waren mensen ook meer
gehecht aan het dorp waarin ze leefden.
Het (sociaal) leven speelde zich af in het
dorp, op straat en in de kerk. Samen met
vrienden en familie woonden en
werkten de mensen in hetzelfde of een
nabijgelegen dorp. Nu verhuizen
vrienden, kinderen en andere
familieleden veel vaker en verder. De
huidige generatie woont niet meer heel
hun leven in hetzelfde dorp. Terwijl
ouderen meer houvast zijn en
achterblijven in de dorpen waardoor het
sociaal leven verkleint. Familie en
vrienden komen immers minder vaak op
zoek door het hectisch tempo van het
leven. Mensen worden ook ouder en
hebben minder of zelfs geen kinderen.
Daarnaast zijn er tal van andere
oorzaken van eenzaamheid en sociaal
isolement. Denk aan armoede, pensioen,
onveiligheidsgevoel, het verhuis naar
een rusthuis, een lang verblijf in het
ziekenhuis, het stadsleven, ... (Pascal
Vancayseele, 2005.. Debby Burssens,
2010..Anne Machielse, 2009).
Sociale media en ouderen
Ouderen worden steeds actiever op
sociale netwerken. Dat blijkt uit
onderzoek van Pew Research Center,
2
een Amerikaanse denktank die
informatie biedt over o.a. trends in de
Verenigde Staten en in de wereld.
Zo verdubbelde bijna het aantal actieve
ouderen (50-plussers) op sociale
netwerken in een jaar tijd. Maar liefst
42% van de ouderen maakt nu gebruik
van sociale media en zelfs 13% van de
Amerikaanse ouderen doet dit dagelijks.
De ouderen delen links, foto’s, video’s,
nieuwsberichten en statusupdates met
hun steeds groeiend netwerk van
contacten. Toch blijft het versturen van
e-mails de meest gebruikelijke manier
van ouderen om te communiceren met
familie, vrienden en collega’s.
(onderzoek PEW, 2009).
De trend lijkt zich ook verder te zetten
in andere landen. Zo spendeert 84% van
de Nederlandse 50-plussers een groot
deel van hun vrije tijd aan het internet
(onderzoek Seniorenweb, 2009). In
Duitsland is er al een nieuwe term
opgedoken voor de online werkende
ouderen: de silversufers (Trouw, 2010).
De meest actieve gebruikers van sociale
media zijn nog steeds de generaties X en
Y. De babyboomers zijn nog niet aan een
inhaalbeweging toe. Dit betekent wel dat
het groeipotentieel van sociale media bij
ouderen enorm is en dat is ook niet
verbazingwekkend. Sommige ouderen
zijn al jaren actief op websites als
seniorenweb.be en seniorennet.be en
ook bloggen is populair. Ze geraken
steeds meer vertrouwd met het internet
en de overgang naar sociale media is
daarvan een logisch gevolg.
Er is echter een groot deel van de
ouderen die nog niet vertrouwd zijn met
het internet. De zogenaamde digibeten
kunnen (nog) niet overweg met
computers, internet en andere digitale
media. Er zijn natuurlijk ook ouderen
die helemaal niet geïnteresseerd zijn in
surfen op het internet. Maar
overheidsinstanties, rusthuizen,
dagcentra, gemeenten en steden en nog
vele andere organisatie nemen tal van

initiatieven om de digitale kloof bij
ouderen en andere bevolkingsgroepen
te dichten.
(Proef)projecten
Ooit gehoord van een e-rusthuis? In
december kwam het rusthuis De Vijvers
uit Ledeberg voor de dag met een nieuw
project: een internetdienst via de
televisie. Geen revolutionair project
voor generatie X en Y, maar wel voor de
babyboomers. Dirk Beyens, de directeur
van het ruisthuis, beweert immers dat
een internetdienst via tv ouderen
minder afschrikt dan een computer. Met
een eenvoudige intern0etdienst kunnen
de bewoners foto’s, berichten en audio
delen met familie. De familieleden
installeren thuis een software op de
computer. Hiermee kunnen ze foto’s,
tekstberichten en video’s naar een
aparte folder slepen. Deze gegevens
komen via een beveiligd internetkanaal
op het televisietoestel van de bewoners
terecht. De toepassingen en
mogelijkheden van dit project zijn zeer
uiteenlopend en oneindig. Bijvoorbeeld
licht dementerende bewoners kunnen
samen met een aantal vrijwilligers een
kanaal raadplegen om oude foto’s te
bekijken. Hiermee wil het rusthuis de
bewoners uit hun sociaal isolement
halen. Er zijn ook tal van andere kanalen
beschikbaar. Bewoners kunnen het
weerbericht, artikels uit enkele kranten
lezen en het menu en de activiteiten van
het rusthuis raadplegen (in
grootletterformaat). Het rusthuis is niet
aan hun proefstuk toe. Al jaren neemt
het rusthuis initiatieven om de digitale
kloof te verkleinen en om vooral het
contact tussen bewoners en familieleden
te verbeteren. In 2009 won het rusthuis
de eerste Ouderenzorg Award voor het
project “De Digitale Brug”. In dit project
hielpen jongeren ouderen bij het surfen
in het cybercafé van het rusthuis. Ook
geen revolutionair, maar wel een
efficiënt project. Met dit project wil het
3
rusthuis het levenslang leren en het
sociaal contact stimuleren om het
sociaal netwerk van ouderen uit te
breiden en een brug te slaan tussen
verschillende generaties (Dirk Beyens,
2010).
Het oprichten van een cybercafé,
computerlessen en begeleiding zijn
wellicht de meest gebruikelijke
initiatieven. In een rusthuis in
Wommelgem beschikt iedere kamer
zelfs over een draadloze
internetverbinding. Je zou denken dat
ouderen stilaan de digibeet achter zich
laten en zich meer profileren als digitale
experten.
Computer versus
internetverbinding
Volgens Jay Massey, oprichter van
CocoDesign (een Amerikaans internet
marketing bureau) ligt het succes van
sociale media in de toegankelijkheid.
Sociale media is gratis en toegankelijk
voor iedereen. Het vraagt enkel om een
internetverbinding met eender welk
device. Jay Massey claimt dat het steeds
minder om de computer gaat en steeds
meer over de internetverbinding.
Computerlessen zouden volgens hem in
de toekomst verdwijnen. Internet is
immers al beschikbaar via verschillende
andere devices: mobiele telefoons,
digitale televisie, mp3-spelers, gpssystemen,
tablets, autoradio’s.. . Op het
internet surfen kan altijd en overal
dankzij wi-fi, 3G, EDGE en GPRS
netwerken. Jay Massey ziet smartphones
als het ideale device voor ouderen,
omdat het een combinatie is van alle
andere devices (Jay Massey, 2009).
Ook het timeless time aspect draagt bij
tot de populariteit van het internet en
dus ook op sociale netwerken. Tijd
speelt geen rol op het internet.
Netwerken kan op elk moment van de
dag. Daarnaast is ook het space of flow
aspect belangrijk. Geografische gebieden
worden overbrugd door het internet

(Manuel Castell's, 1996).
Eenzaamheid, sociaal isolement en
sociale media
Eenzame en sociaal geïsoleerde ouderen
hebben behoefte aan een (ander) sociaal
leven. Zo willen ouderen meer, andere of
nieuwe sociale contacten leggen. En wat
biedt sociale media? Een netwerk aan
sociale contacten. Een netwerk met de
wereld. Een andere, moderne vorm van
communicatie.
Er zijn al tal van initiatieven om via het
internet eenzaamheid en sociaal
isolement bij ouderen te verhelpen.
Maar ouderen moeten ook willen leren
werken met het internet. Zonder
motivatie is het een verloren zaak. Wat
is een grote drijfveer voor ouderen om
voor sociale media te kiezen? Kinderen
en vooral kleinkinderen. Generatie X en
Y zijn de meest actieve gebruikers van
sociale media. Dat veel van de
onderlinge communicatie zich afspeelt
op het internet is voor niemand meer
een verrassing. Ouderen beseffen
alsmaar meer dat ook zij “de taal van
jongeren” moeten spreken. Volgens hen
beantwoorden jongeren bijna nooit
telefoonoproepen en versturen slechts
af en toe e-mails. (Bob Moos, 2009). In
sociale media daarentegen speelt zich
een heel ander verhaal af. Foto’s, video’s,
links, tekstberichten, nieuwsberichten,
statusupdates, locaties .. worden
allemaal gedeeld op sociale netwerken.
Daarom dat ouderen zich ook vaker
aansluiten bij een sociaal netwerk: een
deel van het sociaal leven speelt zich
online af. Maar een online sociaal leven
moet wel ondersteund worden door een
offline sociaal netwerk. Bijvoorbeeld
online contacten die resulteren in een
telefoonoproep, een ontmoeting, een
initiatief of vriendschappen, relaties,
banden.. die sterker worden in het echte
leven door het offline contact. Een off-
en online sociaal netwerk horen samen
4
te gaan, en niet gescheiden (Barry
Welman, 2007).
Ouderen die sociale media gebruiken
genieten van tal van voordelen. Zo
kunnen ze gemakkelijk contact houden
met kinderen, kleinkinderen,
familieleden die kortbij en ver weg
wonen, (oude) vrienden en liefdes en
klasgenoten, (ex-)collega’s,
buurtbewoners, lotgenoten, mensen met
dezelfde interesses of zelfs ziekten. Maar
ook voor mensen die slecht te been zijn,
bedlegerig, of te ziek zijn om het huis te
verlaten kan sociale media een manier
zijn om eenzaamheid en sociaal
isolement tegen te gaan. (Internetclub
Moerwijk, 2010).
In het OCMW van Gent maken ze
gebruik van de Telefooncirkel, een
telefonische dienst om o.a. het sociaal
contact te bevorderen en om te
controleren of thuis alles in orde is. Een
vrijwilliger belt iemand op, die belt op
zijn/haar beurt weer iemand anders ...
tot de laatste terugbelt naar de
vrijwilliger. In het nieuws hoor je
alsmaar meer berichten over overleden
ouderen die pas na enkele dagen, weken
of zelfs maanden (toevallig) ontdekt
worden. De Telefooncirkel is een manier
om dit te controleren, maar het geeft een
ook dagelijks gevoel van veiligheid bij de
ouderen (Debby Burssens, 2010). In
kader van sociale media is een dergelijke
initiatief ook toepasbaar. Een vrijwilliger
stuurt een bericht of een tweet naar
iemand, die verstuurt op zijn/haar beurt
weer een bericht ... tot de beginnende
vrijwilliger weer een bericht krijgt.
De toekomst van nieuwe en
sociale media bij ouderen
De mogelijkheden van (sociale) media
bij ouderen zijn zeer uitgebreid, divers
en vooral ook toepasbaar. De sleutel ligt
o.a. in de huisvesting van ouderen:
seniorenflats, rusthuizen, woningen,
appartementen, .. In Living Tomorrow,

het huis van de toekomst in Vilvoorde, is
een seniorenflat van de toekomst
ontwikkeld.
Volgens Living Tomorrow willen
ouderen zo lang mogelijk zelfstandig
blijven wonen. Het doel van het project
is een veilig thuishaven creëren door
middel van innovatieve technologieën.
Ook het belang van communicatie en
contact met de buitenwereld staat in de
seniorenflat centraal (Living T
ommorow, 2000). Het project is een
ideaal voorbeeld van hoe het er zou
kunnen uitzien in de toekomst en hoe
media en technologie daarbij toedragen.
Bijvoorbeeld het innovatieve vloertapijt
dat de veiligheid van ouderen wil
garanderen. In het interactieve tapijt is
een soort van alarmsysteem
geïntegreerd. Sensoren van het
vloertapijt detecteren ,bijvoorbeeld
wanneer een oudere valt, een langdurige
druk. Het tapijt contacteert het
verzorgend personeel via een
alarmcentrale om hulp te bieden aan de
ouderen. Hierdoor verhoogt het
veiligheidsgevoel bij ouderen en zijn de
ouderen direct in contact met de
buitenwereld door gebruik van
technologie (Living Tomorrow, 2000).
Voor ouderen is contact met de
buitenwereld en familie belangrijk. De
seniorenflat beschikt ook over een
internetverbinding en een
domoticasysteem. Hiermee kan de
bewoner direct contact maken met het
huis van o.a. kleinkinderen. Om
bijvoorbeeld een verhaal voor te lezen
zonder dat de bewoner zich moet
verplaatsen. Ook het telefoontoestel
onderging een kleine, maar handige
metamorfose. Ouderen hoeven niet
langer telefoonnummers te onthouden:
alle cijfertoetsen zijn gecombineerd met
foto’s of met iconen van hulpdiensten
(Living Tomorrow, 2000).
Conclusie
Nieuwe media kan in de toekomst een
5
grote rol spelen in het leven van
ouderen. Sociale media kan
eenzaamheid en sociaal isolement
verhelpen bij ouderen. Maar ouderen
moeten op hun beurt openstaan voor
nieuwe, andere en moderne vormen van
communicatie en technologie.
Developers moeten rekening houden
met de behoeften, wensen, situaties, de
kennis en gezondheid, .. van ouderen.
Overheden en andere instanties moeten
verder initiatieven uitwerken om de
digitale kloof te verkleinen. Waar een
wil is, is een weg!
Referentielijst
Berkhout, J. (2009, 5 januari). Het taboe
van nu: eenzaamheid. Frederike
Geerdink. geraadpleegd op 6 januari
2011.
http://joelleproject.wordpress.com/cat
egory/research-medical-experimentaltsjernobyl-abandonment/
Berkhout, J. (2009, 5 januari). Het taboe
van nu: eenzaamheid. Frederike
Geerdink. geraadpleegd op 6 januari
2011. http://www.frederike.nl/cgibin/scripts/db.cgi?ID=406&view_record
s=1&ww=on
Bockstaele, J. (2008, 26 augustus).
Bewoners van rvt’s van het Gentse
OCMW chatten en e-mailen. Blog OCMW
Gent. geraadpleegd op 18 december
2010.
http://jurgenbockstaele.wordpress.com
/category/ocmw-gent/
Doorbreek de eenzaamheid: social
contact bezorgt senioren een nieuw
leven. OCMW Gent. geraadpleegd op 18
december 2010.
http://www.gent.be/eCache/THE/1/36
/969.cmVjPTEzNjk5OQ.html
Eenzaamheid en social isolement en wat
je er kunt tegen doen. (2009, 12

oktober). Sociaal, Mens & Samenleving.
geraadpleegd op 6 januari 2011.
http://mens-ensamenleving.infonu.nl/sociaal/44207eenzaamheid-sociaal-isolement-en-watje-er-tegen-kunt-doen.html
Internetgebruik ouderen: 50-plussers
vaker op social media. (2010, 24
september). Nownederland.
geraadpleegd op 6 janauari 2011.
http://www.nownederland.nl/nieuws/
2010/09/internetgebruik-ouderen/
Machielse, A., (2006, 6 augustus). Sociaal
isolement vraagt om nieuw beleid.
Openbaar. geraadpleegd op 6 januari
2011.
http://www.sociaalisolement.net/sir/us
erfiles/file/Openbaar%20bestuur_aug0
6.pdf
Massey, J. (2010, 27 augustus). Facebook
and social media for senior citizens
[video file]. geraadpleegd op
http://www.youtube.com/watch?v=utn
xz_L98Dg
Moos, B. (2009, 12 oktober). Seniors
finding social networking exhilarating.
Dallas news. geraadpleegd op 18
december 2010,
http://www.dallasnews.com/sharedcon
tent/dws/dn/latestnews/stories/1012d
nbussocialmedia.411386c.html
Eenzaamheid en sociaal isolement.
(2007, 2 oktober ). Netwerkdorpen.
geraadpleegd op 6 januari 2011.
6
www.netwerkdorpen.be/fiche%20voor
%20vrijwilligersmap%20over%20EZHD
%20en... -
Older adults and social media. (2010, 27
augustus). Pew Research Center.
geraadpleegd op 18 december 2010.
http://pewinternet.org/~/media//Files
/Reports/2010/Pew%20Internet%20-
%20Older%20Adults%20and%20Social
%20Media.pdf
Swart, J. (2010, 16 oktober). Gezellig
twitteren met opa. Trouw. geraadpleegd
op 18 december 2010,
http://www.trouw.nl/nieuws/mediatechnologie/article3254372.ece/Gezelli
g_twitteren_met_opa_.html
Vande Velde, F. (2010, 10 december).
Digitale primeur in rusthuis. De
Standaard, p. 10.
WCZ De vijvers zorgt samen met IBBT
voor digitale primeur. Zorg Anders TV,
geraadpleegd op 18 december 2010,
http://www.zorganderstv.be/nieuws/w
zc-de-vijvers-zorgt-samen-met-ibbtvoor-digitale-primeur1/
Wellman, B., & Haase, A. Q., & Witte, J., &
Hampton, K. (2001, 1 december). Does
the Internet Increase, Decrease, or
Supplement Social Capital? Social Capital
and Information Technology.
geraadpleegd op 6 januari 2011,
http://homes.chass.utoronto.ca/~wellm
an/publications/index.html