De koning der dieren - Reynaertgenootschap

282
Griekse Aisopos (Aesopus), die een Klein-Aziatische Griek was, kan heel goed uit
eigen waarneming, dan wel uit overgeleverde volksverhalen de leeuw zo goed hebben
gekend, dat exotische invloeden onnodig (niet onmogelijk) waren.
Zoals andere dieren werd ook de leeuw door vele volkeren vergoddelijkt. In godsdienstige
en mythologische geschiedenissen werden dieren gebruikt, vaak ook om
samen tot composietwezens omgebouwd te worden, denk aan de sfinx in Egypte
en Griekenland, de chimaera en de griffioen. Allerlei dieren, maar ook samengestelde
wezens, komen we tegen in sprookjes, legenden, exempels, spreekwoorden,
spreuken en fabels, zowel als in de heraldiek. In dierensprookjes gedragen de dieren
zich quasi als mensen zonder dat een duidelijke moraal wordt meegegeven, terwijl
in de fabel het dier ook menselijke trekken vertoont, maar dan om de mens te
leren hoe hij zich niet of hoe hij zich juist wel moet gedragen. In verschillende landen,
in wisselende tijden, en door steeds andere schrijvers wordt de fabel ook wel
‘bispel’, ‘tweespraak’, ‘exempel’, ‘vergelijking’ en ‘parabel’ genoemd. De verschillen
in betekenis zijn subtiel en de problematiek daaromtrent behoort niet tot de draagwijdte
van deze inleiding.
Behalve in de fabels vinden we de leeuw (en andere dieren) ook terug in de
Physiologus, een tweede-eeuws geschrift uit Alexandrië dat een christelijk-allegorische
betekenis van een aantal dieren beschrijft. In de middeleeuwen vinden we de
uitlopers van deze traditie terug in de bestiaria en in zeer vele beschrijvingen van
de natuurlijke historie, zoals Jacob van Maerlants Der nature bloeme.
Zo al van een bakermat van de fabel gesproken mag worden is het Nabije Oosten
aan te wijzen. Bedoeld wordt Mesopotamië (Babylonië, Assyrië, Perzië, Syrië,
Armenië), Egypte, Judea (als pars pro toto van de gebieden waar de Joden woonden),
Klein-Azië, Macedonië, Thracië, Ionië en de eilanden in de Aegeïsche Zee. De
verdere discussie laten we elders plaatsvinden.
Zeker is dat in alle culturen dierenverhalen voorkomen, tezamen met spreekwoorden,
vergelijkingen, legenden, voorbeelden enzovoorts, waarin dieren aan het
woord komen. De overeenkomsten zijn kortheid van tekst, plezier om te aanhoren
dan wel te lezen en de aanwijzing wat niet of juist wel gedaan moet worden. De
voorbeelden bevatten dus morele adviezen. In de fabel wordt gebruik gemaakt van
de antropomorfisering van dieren, voorwerpen en elementen uit de natuur om kinderen
en volwassenen te leren hoe zij moeten leven in de gemeenschap.
Bovendien is de fabel een uitstekend middel om anderen, buren, familieleden, maar
vooral ook rijken, machtigen en politieke figuren duidelijk te maken wat er mis is in
hun gedragingen. Vooral in dieren kunnen veel menselijke eigenschappen en
gedragingen worden weerspiegeld en veroordeeld.
Om deze korte inleiding af te sluiten vatten wij de overlevering van de fabel tot de
veertiende eeuw in volgend schema samen:
Tiecelijn, 18, 2005