CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

R. JANNStN
Zsstig i.1,11 c ilaitlleti
CLAIRLIEU
riJD ' GEWIJD AAN hi
(,l SCHIEDENI-S DER KRUISHEREN
IN1IOI i|
!'. WXNK] i.Mul.i.N & R. ! i
111 Mclllnri.llll ill. ( . I.I:.... | .I;:;. K^" 1 j I HI T O.S.C
Ribliografie ' lefard Reijners p, i i
i\ )l HIN
An JCVIIeme sftcle, un eurieus aureuj
MCHEL GLORIS, re%ieux croisier P. 1'J
PR. R. JANSSI-.N
Interne sp&n-ningen in deOtde van hci l-l. Kxuis in de jar-en wjfiig
en zestig v;in lit iH-t.'cucu'iuJ.c eenw p, JS
KRONIEK p.
60ste
J A A R GAMG
2 0 0 2
CLAIRLIEU — MAASEIK

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
60ste
JAARGANG
2 0 0 2
CLAIRLIEU — MAASEIK

ZESTIG JAAR CLAIRLIEU
Met dit nummer bestaat Clairlieu, het tijdschrift gewijd aan de
geschiedenis van de Kruisheren, zestig jaar.
In de voorbije tien jaargangen werden 1802 biz. gevuld met
wetenschappelijke informatie over de Kruisheren. Stilaan voelt de
kring Clairlieu de negatieve gevolgen van het proces van vergrijzing:
de bijdragen voor de Kroniek worden schaarser - in de voor
bije tien jaar samen 127 biz. - en een kransje van schrijvers moet
het tijdschrift in stand houden. Enkele medewerkers overleden: A.
Zwart, D. Snijders, J. Scheerder, T. van den Elsen en G.Q. Reijners.
Nieuwe leden kwamen de redactie versterken: M. van Zanten,
Fr. Zonnenberg en I. Eltink.
In de voorbije tien jaren werd toch nog vruchtbaar werk geleverd.
Dat moge blijken uit de lijst van bijdragen die wij hierna,
alfabetisch geordend per auteur, laten volgen:
C.B., Hoogwaardig Heer R. Vaanhold Nieuwe Magister Generaal
van de Kruisheren. jrg.55, 1997, p.3
C. Brasseur, In Memoriam R.D. T. van den Elsen. jrg.53, 1995,
pp. 102- 103
M. Beilmann-Schoner, Die Paradiesgdrten von Kloster Bentlage.
jrg.58, 2000, pp. 237 - 252
A. Bochin, L 'inventaire des mobilier, titres etpapiers du Prieure Ste-
Croix de Buzangais (21 aout 1790). Le contexte historique. jrg.52,
1994, pp. 241-252

4 ZESTIG JAAR CLAIRLIEU
A. Bochin, La Renaissance du Prieure Sainte — Croix de Buzangais.
jrg.53, 1995, pp. 86-101
A. Bochin, Les Croisiers en Picardie: les Prieures de Condren et de
Chauny. jrg.56, 1998, pp. 45 - 98
J.M. Hayden, The CrutchedFriars revisited, jrg.53, 1995, pp. 64 -
85
J.E. Hentges, The Crosier Calendar. Its content and development.
jrg.52, 1994, pp. 1 - 230
R. Janssen, De Kruisheren van Diest onder het Prioraat van L. Luyben
(1856- 1869). jrg.53, 1995, pp. 3 - 32
R. Janssen, De Orde van het Heilig Kruis op het einde van het An-
cien Regime, jrg.54, 1996, pp. 3-92
R. Janssen, De Kruisheren en de overzeese missionering tijdens het
generalaat van Henricus Hollmann, 1899 - 1927. jrg.55, 1997,
pp. 5 - 76
R. Janssen & A. Ramaekers (t), Kruisheer Henricus van Lieshout
(1898-1948). jrg.56, 1998, pp. 115 - 134
R. Janssen, De romeinse bevoogding en de actualisering van de
Constituties van de Orde van het H. Kruis (1902-1925). jrg.56,
1998, pp. 3 - 44
R. Janssen, Vijf breuklijnen van traditie en vernieuwing in de Orde
van hetH. Kruis (1248-1998). jrg.57, 1999, pp. 3 - 184
R. Janssen, De identiteit van de Orde van het H. Kruis in het eerste
kwart van de twintigste eeuw. jrg.58, 2000, pp. 3 - 224
R. Janssen, De eerste generatie na de Franse Revolutie: de Orde van
hetH. Kruis in dejaren 1840 - 1855. jrg.59, 2001, pp. 3 - 266
H.-W. Jegodtka, Grabstdtten in der Kolner Kreuzherrenkirche.
jrg.54, 1996, pp.97-106
H.-W. Jegodtka, Grabstdtten in der Kreuzherrenkirche Diisseldorf.
jrg.56, 1998, pp. 135-154
G. Mersch, Twee documenten over de stichting van het kruisheren-
klooster te Maaseik (17 en 23 november 1474). jrg.51, 1993,
pp. 85 - 96
G.Q. Reijners, Der Kolner Bibliothekar Conradus von Grunenberg.
jrg.52, 1994, pp. 231-240
G.Q. Reijners & R. Janssen, In Memoriam R.D. J. Scheerder.
Bibliografie. jrg.53, 1995, pp. 33 - 44

ZESTIG JAAR CLAIRLIEU 5
G.Q. Reijners, Het Kruisofficie in de loop der eeuwen. jrg.54,
1996, pp. 107-150
G.Q. Reijners, "De ordine Cruciferorum" Hs. germ. qu. 812,
Staatsbibliothek Berlin, jrg.55, 1997, pp. 113 - 120
G.Q. Reijners, Enige opmerkingen over de Liturgie bij de Kruisbroeders.
jrg.56, 1998, pp. 99-114
G.Q. Reijners, Das Retabel in der Altenrheinischen Kapelle. jrg.58,
2000, pp. 225 - 236
G.Q. Reijners, De ordeskleding van de Kruisbroeders/Kruisheren.
jrg.59, 2001, pp. 267-286
W. Slangen & R. Janssen, In Memoriam kruisheer D. Snijders met
Bibliografie. jrg.51, 1993, pp. 147 - 174
L. van Belkom, Honor Crucis dilatetur. jrg.53, 1995, pp. 43 - 63
D. Wasserfuhr, Kreuzherrenkloster Steinhaus zu Beyenburg, 1298 -
i^S. jrg.55, 1997, pp. 77-112
H.U. Weiss, Der Bucherbestand des ehemaligen Kreuzherrenklosters
Bentlage bei der Versteigerung im Jahre 1823. jrg.51, 1993, pp. 3 -
84
P. Winkelmolen, Marienfrede. jrg.54, 1996, pp. 93 - 96
Zwart (t)> Jakob Hoogen, laatste Prior-Pastoor van Wegberg (1742
-1805). jrg.51, 1993, pp. 97 - 146
De redactie vzn'Clairlieu besloot in haar jaarvergadering 2002
om de zestigste verjaardag van het bestaan van het tijdschrift niet
geruisloos te laten voorbijgaan. Beslist werd om aan elke abonnee
de fraai geillustreerde brochure A la recherche des croisiers copistes
enlumineurs et relieurs van de hand van onze zeer gewaardeerde
medewerker uit Buzan^ais, de heer Andre Bochin, gratis aan te
bieden.
Er valt over de geschiedenis van de Orde van het H. Kruis nog
veel te zeggen. Er moet ook nog veel onderzocht en opgediept
worden. Wei, laten we dan maar weer een tiental jaren verder
bouwen. Graag wil ik namens de redactie en de leden van de
Kring Clairlieu iedereen danken die in de voorbije tien jaren de
kring en het tijdschrift support bezorgde. De steun en de sympa-

6 ZESTIG JAAR CLAIRLIEU
thie van velen sterkt ons om verder te werken aan de ontsluiting
van de geschiedenis van een van de oudste religieuze orden.
R. JANSSEN
Voorzitter Kring Clairlieu

IN MEMORIAM
DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
P. Winkelmolen o.s.c.
Bij het drukken van de 59*te jaargang van Clairlieu bereikte ons
het bericht van het plotse overlijden van onze zeer gewaardeerde medewerker
pater dr. G.Q Reijners te Bonn. Het plaatsen van een in
memoriam was toen niet meer mogelijk en werd uitgesteld tot deze
jaargang
Pater Reijners werd op 17 februari 1918 te Amsterdam geboren.
Na de lagere school in zijn geboorteplaats volgde hij van
1930 tot 1936 de gymnasiumopleiding in Uden aan het college
van het H. Kruis. Met veertien van zijn klasgenoten trad hij in
1936 in het noviciaat van de kruisheren te Neeritter en legde daar
zijn tijdelijke professie af op 28 augustus 1937. Hierna werd hij
benoemd voor het klooster te Hees-Nijmegen om zich voor te
bereiden op het afleggen van het staatsexamen. Uden was toen
nog geen erkend gymnasium. Na twee jaar filosofie in Zoeterwoude
(1938-1940) en vier jaar theologie in Sint-Agatha (1940-
1944) volgde op 19 juni 1943 de priesterwijding.
Na de voltooiing van zijn theologische studies kreeg hij de opdracht
om aan de katholieke universiteit te Nijmegen klassieke
taal- en letterkunde te gaan studeren. Op 8 juli 1949 slaagde hij
in het doctoraal examen. Hij werd nu benoemd tot leraar aan ons
gymnasium in Amersfoort. Hier volgde in 1951 zijn benoeming
tot Rector aan genoemd gymnasium. Tijdens zijn rectorschap zag
hij kans om in Nijmegen te doctoreren onder leiding van Christi-

8 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
ne Mohrmann op 7 mei 1965 op het proefschrift "The Termino
logy of the Holy Cross in early christian literature as based upon old
testament typology'.
Ruim vijfentwintig jaar is Pater Reijners rector geweest van het
Constantijncollege te Amersfoort. Zijn naam is voorgoed aan dit
college verbonden. Zijn opvolger noemde hem de bouwheer en
geestelijke vader van het gymnasium. Onder zijn leiding heeft de
school een zeer goede naam verworven in de omgeving van
Amersfoort. De katholiciteit en de vorming, vooral de klassieke,

IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C. 9
stonden bij hem voorop, uit welke lagen van de bevolking de
leerlingen ook kwamen. Een oud-leerling verwoordde dit eens als
volgt: "We werden als leerling aanvaardzoals we wareri\ In 1976
heeft pater Reijners afscheid genomen van de school. De school
was intussen te groot en te massaal geworden. Het was een bedrijf
geworden. Hij betreurde het dat langzamerhand ook de katholiciteit
werd prijs gegeven. Bij zijn afscheid in 1976 werd hem het
jaar daarop op 30 april de koninklijke onderscheiding uitgereikt
van Officier in de Orde van Oranje Nassau. Deze onderscheiding
heeft hij dubbel en dwars verdiend voor zijn vele werk in Amersfoort.
Als pater Reijners in 1976 naar Duitsland vertrekt, is hij eerst
werkzaam in een van onze parochies in Wuppertal. Hij komt daar
in contact met het parochiewerk en weer opnieuw met de jeugd.
Hij blijft dit werk doen tot 1983.
Als in Bonn op 28 maart 1985 confrater P. van den Bosch
plotseling sterft, volgt pater Reijners hem op als directeur van het
Historisch Instituut van de Kruisheren dat in het klooster van
Bonn is opgericht. In 1985 wordt hij door de magister-generaal
L. Graus benoemd tot voorzitter van de pas opgerichte Historische
Commissie. Deze commissie heeft tot doel de magistergeneraal
te adviseren inzake de bestudering van onze ordesgeschiedenis.
In 1991 wordt hij gekozen tot proprovinciaal van de
proprovincie Duitsland en zal dat blijven tot 1998. Met deze keuze
krijgt hij de zorg voor de kruisheren die in Duitsland werkzaam
zijn. Geen geringe taak, die hij met de grootste zorg heeft vervuld.
Eenmaal in Bonn gaat hij zich meer en meer toeleggen op alles
wat de geschiedenis van de orde betreft. Hij wordt in 1987 lid
van de historische kring Clairlieu en aanvaardt tevens de taak van
secretaris van deze kring.
In Bonn voelt hij zich echt thuis en alle beschikbare tijd wordt
er besteed aan de uitbouw van de bibliotheek van het Historisch
Instituut en vooral aan de bestudering van de spiritualiteit van de

10 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
Orde. Door zijn contacten met historici ontstaat er een soort
vriendenkring van geinteresseerden voor de kruisheren. Met deze
vriendenkring wordt jaarlijks een excursie gemaakt naar verschillende
kruisherenkloosters in Duitsland, Belgie en Nederland. Hij
publiceert in deze jaren verschillende artikelen en houdt spreekbeurten
tot zelfs op het historisch congres te Kalamazoo in Amerika.
Bij al zijn werkzaamheden begint hij te merken dat ook bij hem
de jaren beginnen te tellen. Van de dokter krijgt hij het advies om
het rustiger aan te doen. Dat wordt een kruis voor hem want er is
nog veel te doen. Toch moet hij er zich bij neerleggen. Hij doet
dat ook, wellicht wat door nood gedwongen en op advies van de
dokter.
In de persoon van pater Reijners hebben wij een confrater gehad
die een echte kruisheer was, steeds vol liefde voor de orde en
haar geschiedenis. We mogen gerust stellen, dat hij geen moment
van zijn leven onbenut heeft gelaten vanaf de dag van zijn professie
tot aan zijn dood. Daarvan getuigen de talloze aantekeningen
die hij heeft nagelaten. Steeds is hij daarbij een altijd blije en geliefde
confrater gebleven voor alien die met hem in aanraking
kwamen. Dit getuigt de grote belangstelling bij zijn uitvaart en
begrafenis in Beyenburg op 19 juni 2001. Zijn heengaan betekent
voor de orde een groot verlies. Dat hij nu bij God mag uitrusten
is de wens van ons alien.

IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C. 11
ZUSAMMENFASSUNG
Gerard Reijners wurde am 17. Februar 1919 in Amsterdam geboren. Von 1930 bis
1936 studierte er am Kreuzherrengymnasium in Uden. Danach trat er in den Orden
des Heiligen Kreuzes ein. Nach seiner philosophischen und theologischen Ausbildung
wurde er Priester geweiht. Anschlie_end studierte er die klassischen Sprachen an der
Katholischen Universitat in Nijmegen. In Amersfoort wurde er zunachst Lehrer am
Gymnasium und nachher - ab 1951 - Rektor. Uber 25 Jahre blieb er Rektor in
Amersfoort. 1965 machte er in Nijmegen seinen Doktor mit der Dissertation: "The
Terminology of the Holy Cross in early Christian literature as based upon old testament
typology".
1976 sagte Gerard der Schule Lebewohl und zog nach Deutschland. Bis 1983 war er
in einer der Pfarrgemeinden von Wuppertal tatig. Als Konfrater P. van den Bosch am
28. Marz 1985 plotzlich starb, folgte Gerard ihm als Direktor des Historischen Instituts
der Kreuzherren, das im Kloster von Bonn gegriindet wurde, nach. Im selben Jahr
wurde er Vorsitzender der Historischen Kommission des Ordens des Heiligen Kreuzes.
Sechs Jahre spater wurde er in Deutschland zum Proprovinzial gewahlt.
1987 wurde Gerard Reijners Mitglied des Historischen Kreises Clairlieu und iibernahm die
Aufgabe des Protokollfiihrers; Gerard bekam jetzt auch Zeity sich in das Studium der
Kreuzherrenspiritualitdt zu vertiefen. Von seiner Hand erschienen verschiedene Beitrdge uber die
Kreuzherrenspiritualitdt die Jahrhunderte hindurch. Auch machte er sich um das Halten von
Referaten verdient.
Der historische Kreis Clairlieu verliert in ihm einen geschatzten und sachkundigen
Mitarbeiter.
RfiSUMfi
R. Everts
Gerard Reijners nait le 17 fevrier 1919 a Amsterdam. De 1930 a 1936 il etudiait au
gymnase des Croisiers a Uden pour entrer ensuite dans l'ordre de la Sainte Croix.
Apres sa formation philosophique et theologique il fut ordonne pretre. Ensuite il
e'tudiait les langues classiques a I1 university de Nimegue. A Amersfoort, il enseignait
d'abord au gymnase pour en devenir recteur a partir de 1951 ce qu'il restait pendant
quelque 25 ans.
En 1965 il obtint un doctorat a Nimegue avec comme these : 'The therminology of
the Holy Cross in early Christian literature as based upon old testament typology'. En
1976 Gerard quitta l'ecole et demenagea en Allemagne, ou il etait actif dans une pa-
roisse de Wuppertal jusqu'en 1983. Quand notre confrere P. van den Bosch mourut
inopinement, Gerard lui succe'da comme directeur de l'lnstitut historique des croisiers a
Bonn. En la meme annee il devint president de la Commission Historique de l'Ordre de
la Sainte Croix. Six ans plus tard il fut elu vice-provincial en Allemagne.
En 1987 Gerard Reijners devint membre du cercle Clair-Lieu et accepta la tache de
secretaire. II avait maintenant le temps de se consacrer a l'etude de la spiritualite des

12 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
croisiers au cours des siecles. II fut aussi un conferencier tres demands. Le cercle Clair-
Lieu perd en lui un collaborateur competent et apprexie\
SUMMARY
L. Raedschelders
Gerard Reijners was born in Amsterdam on January 17th 1918. From 1930 to 1936
he studied at the Crosier Grammar School in Uden. Afterwards he entered the order of
the Holy Cross. After his philosophical and theological training he was ordained.
Thereupon he studied classical philology at the Catholic University of Nijmegen. In
Amersfoort he first became a teacher at the grammar school and subsequently -from
1951- the headmaster. For more than 25 years he remained the headmaster in Amers
foort.
In 1965 he received his doctor's degree with his Ph.D. thesis: "The Terminology of
the Holy Cross in early Christian literature as based upon old testament typology."
In 1976 Gerard bade farewell to the school and moved to Germany. Until 1983 he
was engaged in parish work in Wuppertal. When confrater P.van den Bosch suddenly
passed away on March 28th, 1985 Gerard succeeded him as managing director of the
Crosier Historical Institute, which was founded in the Bonn convent. In the same year
he became chairman of the Historical Committee of the Order of the Holy Cross. Six
years later he was chosen as provincial in Germany.
In 1987 Gerard Reijners became a member of the Historcal Circle Clairlieu and he
accepted the task of secretary. Thus Gerard was given the time to gain more in-depth
knowledge about the Crosiers' spirituality. Many a contribution of his was published
about the Crosiers' spirituality throughout the centuries. His other meritorious work
included giving lectures.
With him the Historical Circle Clairlieu has lost an expert professional and an es
teemed colleague.
M. Broens

IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C. 13
Bibliografie dr. Gerard Reijners
dr. Roger Janssen o.s.c.
The terminology of the Holy Cross in early Christian Literature, as
based upon Old Testament Typology. Dekker & van de Vegt,
Nijmegen - Utrecht, 1965, XXIV + 230 p.
Radicaal links, in: Bulletin der Nederlandse Provincie, 1969, p. 127
Cross symbolism in Hippolytus. in: Gedenkboek Prof. Dr. Chr.
Mohrmann, pp. 13-24
Ars moriendi ofars vivendi? in\ Bulletin, 1978, pp. 1 - 2
Hebben wij vanuit ons verleden een opdracht voor de toekomst? in:
Bulletin der Nederlandse Provinciey 1973, pp. 65 - 67
Concept-Nota aan hetprovinciaal bestuur en hetprovinciaal kapittel
in de Nederlanden in verband met de oprichting (pro)provincie
Duitsland. in: Bulletin der deutschen Regio, 1980, p. 111
Toespraak bij het gouden professiefeest van Hoogwaardig Heer. in:
Cellesiana, 1980, p. 99
Definitieve tekst van het verzoek aan het provinciaal kapittel in de
Nederlanden tot oprichting van een (pro)provincie in Duitsland. in:
Bulletin der deutschen Regio, 1980, p. 112
Bespreking van J.Szoverffy, Hyms of the Holy Cross, Leiden, 1976.
in: Clairlieu, 1980, pp. 90-91
Hoogwaardig Heer Van Hees, 50 Jaar Priester. in: Bulletin der
Nederlandse Provincie, 1980, pp. 56 - 59
Bespreking van Theologia Crucis-Signum Crucis, Festschrift fur
Erich Dinkier, Mohr, Tubingen, 1979. in: Clairlieu, 1981, pp. 89 -
91
Zukunft-Perspektieve "Bonn-Beuel". in: Bulletin der deutschen
Regio, 1982, 7
Zum Uberdenken. in : Bulletin der deutschen Regio, 1982, 6
Zukunft des Ordens und Aufgabe des Generalmagisters. in: Bulletin
der deutschen Regio, 1982, 2(samen met H. v.d. Ven)

14 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
Protokolle der OSC-Treffen 1983. in: Bulletin der deutschen Regio,
1983, pp. 10-11
Das Wort vom Kreuz. Kreuzes- und Erlosungssymbolik bei Origenes.
Bonner Beitrage zur Kirchengeschichte, nr.13, Koln-Wien,
Bohlau-Verlag, 1983, XV + 112p.
Unsere Kreuzherrentradition. in: Bulletin der deutschen Regio,
1984, p. 16
Geheimnis des Kreuzes. in: Bulletin der deutschen Regio, 1984, p. 14
Das Maastrichter Kreuzherrenkloster (1438-1797). in: Bulletin der
deutschen Regio, 1984, p. 27
Bespreking van Maria Ko Ha Fung, Crucem tollendo Christum
sequi. Untersuchung zum Verstdndnis eines Logions Jesu in der Alte
Kirche. (Miinsterische Beitrage zur Theologie, 52). Minister,
1984. in: Vigiliae Christianas 1986, pp. 307 - 309
Kruisspiritualiteit in de geschiedenis van de Orde van het H. Kruis.
in: Vinculum, 1987, pp. 67 - 90
Bericht von der Besprechung der Proprovinzleitung mit der niederldndischen
Provinzleitung am 13. Mdrz 1987. in: Bulletin der deut
schen Regio, 1987,30
Eindrucke aus den USA. in: Bulletin der deutschen Regio, 1987, 32
Bespreking van J. Torsy, Der Regularklerus in den Kolner Bistumprotokollen
1661-1825, 1985, 2dln. in: Clairlieu, 1987, pp. 102 - 103
Bespreking van F.G.Zehnder, Sankt Ursula, Legende, Verehrung,
Bilderwelt, WienandKbln, 1985. in: Clairlieu, 1987, pp. 93 - 95
Symposium iiber Kreuzesspiritualitdt in "Pratista" bei Bandung, in:
Bulletin der deutschen Regio, 1988, 37, pp. 7 - 11
Bericht vom OSC-Treffen am 10-10-1988. in: Bulletin der deut
schen Regio, 1988, 38, p. 2
Kreuzbruder-Bier in Duisburg. in: Bulletin der deutschen Regio,
1988, 36, p. 5
Kloster Marienlob in Kerniel/Kolen (Belgien). in: Bulletin der deut
schen Regio, 1988, 36, pp. 6 - 7

IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C. 15
Kruisspiritualiteit in de geschiedenis van de Orde van het H. Kruis.
Rome, 1988 (Nederlandse en Engelse uitgave)
De Ordeshistoricus Dr. Henri van Rooijen osc. in: Clairlieu, 1988,
pp. 13 - 22
Bespreking van de "Ausstellung im Kloster Bentlage". in: Clairlieu,
1988, pp. 130-132
A Survey of European Crosier Historiography in the last fifty years.
in: Clairlieu, 1988, pp. 99-113
Symposium over de Spiritualiteit van Kruis en Verrijzenis. in: Bulle
tin der Nederlandse Provincie, 1988, pp. 81-83
Uit de Proprovincie Sint Helena (Duitsland). in: Bulletin der Ne
derlandse Provincie, 1988, pp. 27 - 28
Das Kreuzherrenkloster Bentlage bei Rheine 1437-1803. in: Bulletin
derdeutschen Regio, 1989, 41, pp. 9 - 10
Geschiedenis en toekomst. Terugblik op het Symposium in Bandung
1988. in: Vinculum, 1989, pp. 17 - 18
Bericht van: "Treffen von Ordensgeschichtlern in Bonn", in: Clairli
eu, 1989, p. 196; 1990 - 1991, pp. 138 - 139
Bespreking van RKarrenbrock, Die Werkstatt des Altenrheiner Retabels
und Meister Johann Wok, Bildhauer in Miinster, in: Westfalen,
Heft fiir Geschichte, Kunst und Volkskunde, Miinster, 1986, pp. 45
- 65. in: Clairlieu, 1989, pp. 195-196
Bespreking van E.Lichter ea., HelenenbergHospital-Kreuzherren-kloster-
Eduardstift, Helenenberg 1988. in: Clairlieu, 1989, pp. 201 - 204
Bespreking van K.Elm e.a., Norbert von Xanten, Adliger-
Ordensstifter-Kirchenfiirst, Wienand Kbln, 1984. in: Clairlieu,
1989, pp. 191- 193
Das Kreuzbruderkloster Falkenhagen. in: Bulletin der deutschen
Regio, 1990, 45, pp. 12- 15
Bespreking van K. Elm, Reformbemuhungen und Observanzbestrebungen
im spdtmittelalterlichen Ordenswesen. Berlin, 1989. in:
Clairlieu, 1990 - 1991, pp. 131 - 135

16 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C
Bespreking van K. Elm, Mittelalterliches Ordensleben in Westfalen
undam Niederrhein. Paderborn, 1989. in: Clairlieu, 1990 - 1991,
pp. 135 - 136
Bespreking van H.J. van Schalwijk, Kruisen. Een studie over het
gebruik van kruistekens in de ontwikkeling van het godsdienstig en
maatschappelijk leven. Hilversum, 1989. in: Clairlieu, 1990 -
1991, pp. 137-138
Bespreking van U. Kiewisch, Bentlage. Beobachtungen zur baugeschichtlichen
Entwicklung in: Rheine, Gesteren-Heute-Morgen 1/85,
pp. 6-31. in: Clairlieu, 1990 - 1991, pp. 139 - 140
Bespreking van A. Krafeld, Die Geschichte der Saline Bentlage. in:
Rheine, Gesteren-Heute-Morgen 1/85, pp. 32 - 49. in: Clairlieu,
1990-1991, pp. 140-141
Bespreking van J. Heinrichs, Heimat im Seengebiet der Schwalm.
Beitrag zum Verstdndnis der Heimat, Ihrer Geschichte, ihrer Bedeutung,
ihrer Aufgabe. Bonnen, 1985. in: Clairlieu, 1990 - 1991,
pp. 144 - 146
Een halve eeuw Clairlieu. in: Clairlieu, 1992, pp. 5-12 (samen
met P. Winkelmolen)
Bespreking van Kreuzherren. Lexikon des Mittelalters, V, 1991, pp.
1500-1502. in: Clairlieu, 1992, pp. 157-158
Bespreking van G. Scheerder, De ordo canonicus regularis en het
prioraat (Rome, Cruciferana nr. 32, 1991) en De prior conventualis
in de orde van het Heilig Kruis (Rome, Cruciferana nr. 33, 1991).
in: Clairlieu, 1992, pp. 158 -162
Dusseldorf. Die bewegte Geschichte der Kreuzherrenkirche. in:
Clairlieu, 1992, pp. 168 - 171
Bespreking van H Ruthing, Die Wirtschafi des Kbsters Falkenhagen zu
Beginn des I6.jhs., in: Lippische Mitteilungen aus Geschichte und Landeskunde,
1988, pp. 123 - 143. in: Clairlieu, 1992, pp. 171 - 173
Bespreking van W. Gerking, Die fruhneuzeitliche Wiederbesiedlung
mittelalterlicher Wustungen im Klosterbereich Falkenhagen. in: Lip
pische Mitteilungen, 1989, pp. 37 - 63. in: Clairlieu, 1992, pp.
173 - 174

IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C. 17
Bespreking van J.A. Mol, Kruisheren op de Friese zieleheilsmarkt in
de vijfiiende eeuw. De vestiging van de kloosters te Sneek en Franeker.
in: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 1990, pp. 327 - 348. in:
Clairlieu, 1992, pp. 181-182
Beitrdge zur Geschichte des Ordens von heiligen Kreuz und seiner
Spiritualitdt. Bonn, 1993, 96p.
Bespreking van J. W. Drijvers, Helena Augusta. The Mother ofConstantine
the Great and the Legend ofHer Finding of the True Cross.
Leiden/New York/Koln, 1992. in: Clairlieu, 1993, pp. 179-182
Bespreking van L. van Noort, Opkomst en neergang van de Nederlandse
provincie van de Kruisheren. Nijmegen, 1992. in: Clairlieu,
1993, pp. 184-185
Bespreking van K. Hengst, Westfalisches Klosterbuch, dl. 1, Munster,
1992. in: Clairlieu, 1993, pp. 186-188
Bespreking van 1100 Jahre Bentlage. Zur Geschichte einer alte'n
Kulturlandschafi. Rheine, 1991. in: Clairlieu, 1993, pp. 188-189
Bespreking van G. Karpp, Die Sammlung mittelalterlicher Handschriften
in der Universitdtsbibliothek Diisseldorf. in: Westfdlische
Forschungen, 1991, pp. 360-378. in: Clairlieu, 1993, p. 191
Der Kolner Bibliothekar Conradus von Grunnenberg. in: Clairlieu,
1994, pp. 231 -240
Bespreking van B. Seifen, Die Baugeschichte des spdtgotischen
Kreuzherrenklosters Bentlage. Greven, 1994. in: Clairlieu, 1994,
pp. 256 - 258
Bespreking van J. Vennebusch, Die homiletischen und hagiographischen
Handschriften des Stadtarchivs Koln, Teil 1, Koln, 1993. in:
Clairlieu, 1994, pp. 258 - 260
In Memoriam R.D. J. Scheerder. in: Clairlieu, 1995, pp. 33-41
Bespreking van H. Klueting e.a., Geschichte von Stadt und Amt
Medebach, Munster, 1994. in: Clairlieu, 1995, pp. 110 - 111
Bespreking van H.J. Stenkamp, DieAufhebung des Klosters Marienfrede.
Jahrbuch des Kreises Wesel, 1994, pp. 119 -129. in: Clairlieu,
1995, pp. 112-116

18 IN MEMORIAM DR. GERARDUS QUIRINUS REIJNERS O.S.C.
Bespreking van H. U. Weiss, Osterberg, in: Westfdlisches Klosterbuch,
dl.2, 1994, pp. 172 -175. in: Clairlieu, 1995, pp. 117 - 118
Het Kruisofficie in de loop der eeuwen. in: Clairlieu, 1996, pp. 107
-150
Bespreking van E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens
dioceses d'Utrecht et de Liege. Etude sur le developpement et la
diffusion du Martyrologe dVsuard. Hilversum 1993. in: Clairlieu,
1996, pp. 153-154
"De ordine Cruciferorum " Hs. germ. qu. 812. Staatsbibliothek Ber
lin, in: Clairlieu, 1997, pp. 113 - 120
Enige opmerkingen over de Liturgie bij de Kruisheren. in: Clairlieu,
1998, pp. 99- 114
Bespreking van E.Hemfort, Illuminierte Kreuzherrenhandschriften
aus Diisseldorf. in: Clairlieu, 1998, pp. 161 - 162
Bespreking van G.J.I. Scheerder, De Kruisbroeders van Schiedam
1443-1591. in: Clairlieu, 1998, pp. 170 - 171
WeihbischofJ.W. Alhausen. in: Clairlieu, 1999, pp. 187-188
Kreuzbriider und Cellitinnen in der Erzdiozese Koln. in: Clairlieu,
1999, pp. 190-191
Das Retabel in der Altenrheinischen Kapelle. in: Clairlieu, 2000,
pp. 225 - 236
Bespreking van L.Samosir, Die Anfdnge des Kreuzherrenordens auf
Java/Indonesien. Peter Lang, Frankfurt am Main, 1999. in: Clairli
eu, 2000, p. 262
De ordeskleding van de Kruisbroeders/Kruisheren.'m: Clairlieu,
2001, pp. 267-286
In memoriam pater Gerard Scheerder. in: Clairlieu, 2001, p. 291
Bespreking van E.Hemfort, Illuminierte Handschriften aus dem
Kreuzherrenkonvent Marienfrede. Neue Stilformen im Einflussbereich
niederrheinischer Kunst. in: Clairlieu, 2001, pp. 296 - 297
Korte besprekingen in de Kroniek van Clairlieu, 1989 - 2001

AUXVItemeSIECLE,
UN CURIEUX AUTEUR ANONYMEIDENTIFIE:
MICHEL GLORIS, RELIGIEUX CROISIER
D'emblee, j'attire l'attention du lecteur sur la nullite des qualites
litteraires de l'oeuvre qui a suscite mon interet. Elle se resume,
dans l'etat actuel de mes connaissances, a un petit ouvrage imprime
et a un factum manuscrit. Le premier est repertorie a la
Bibliotheque Nationale, parmi les auteurs anonymes, sous la cote
Lk 7 - 7215. II est intitule tout simplement « PIECE CURIEUSE
ou l'abbrege de la reforme cornue du couvent de Sainte Croix de
la Bretonnerie de Paris destache & tire d'un livre qui se verra en
bref intitule les Persecutions qu'a souffert et souffre encor l'ordre
de Ste Croix ».
J'ai decouvert Texistence de ce titre grace a la citation qui en a
ete faite dans « CLAIRLIEU », la revue historique de TOrdre de la
Sainte-Croix (annee 1969, page 8), et plus precisement dans
Tarticle intitule « The french crosiers in the seventeenth and
eighteenth centuries », signe du Dr J. Michael HAYDEN, de
TUniversite de Saskatoon (Canada). Pique de curiosite, j'ai pu
consulter, lire et faire photographier Touvrage le 4 decembre
1989. II se presente sous la forme d'une plaquette de 71 pages
totalisant un peu plus de 1500 lignes, au format de 10 x 16 cm.
Sous le titre figure le millesime 1640, mais l'ultime ligne de la
derniere page precise la date du 5 mars 1644 qui est jugee plus
vraisemblable.

20 AU XVIIeme SIECLE, UN CURIEUX AUTEUR ANONYME IDENTIFIE
La page du titre comporte la mention manuscrite ancienne qui
peut se lire « a monsieur quderi ». Si la lecture est bonne, il semblerait
que ce puisse etre une breve dedicace a Georges de SCU-
DERY (1601-1667), celebre poete dramatique, ou l'indication
que le livre lui appartenait, petit detail qui n'est peut-etre pas
denue d'interet.
En lisant le texte, pamphlet passablement ridicule et succession
de critiques acerbes, redondantes a l'exces et denuees de la moindre
finesse, on constate que trois personnages principaux sont la
cible de l'auteur. II s'agit de :
- Charles FAURE, (maitre) general des chanoines reguliers de
l'Abbaye de Sainte Genevieve-du-Mont, qui a echoue dans sa
tentative de mainmise sur le Couvent de Sainte-Croix de la
Bretonnerie en 1641,
- Charles PAULIN, jesuite charge d'administrer ce couvent,
- Anthoine OUDIN, procureur de ce couvent vers 1641, promu
arbitrairement provincial de l'Ordre de la Sainte-Croix en
France.
Un seul personnage trouve grace aux yeux de l'auteur. C'est le
Pere croisier Michel GLORIS mais, a ce stade, il serait hasardeux
de conclure que lui et l'auteur ne font qu'un.
Or, les recherches systematiques que j'ai menees depuis 1986,
notamment aux Archives Nationales, en quete de l'histoire de
TOrdre de la Sainte-Croix, m'avaient fait decouvrir - le 14
decembre 1987 - un document manuscrit anonyme de 20 pages,
non date mais posterieur a 1648, inedit, classe sous la cote L.767
n° 160, difficile a lire pour un paleographe debutant. II porte
pour titre « Memoire pour frere Michel GLORIS contre ff An
thoine OUDIN et Pierre GUERREAU ».
Des le debut du manuscrit, on retrouve Charles FAURE, troisieme
personnage-cle de la « Piece curieuse ... », puis le jesuite
PAULIN sans citation du patronyme. En deuxieme page, on apprend
que GLORIS est accuse par OUDIN d'avoir fait imprimer

AU XVIRme SIECLE, UN CURIEUX AUTEUR ANONYME IDENTIFIE 21
un livre intitule « La reforme cornue du couvent de Saincte
Croix », c'est-a-dire lafameuse « Piece curieuse ... ».
II est prudent de se garder de conclure que cette accusation attribue
d'office a Michel GLORIS la qualification d'auteur de la
« Piece curieuse ... ». Ce n'est encore qu'une presomption et nullement
une preuve.
En se livrant au dechiffrement du manuscrit, on constate que
son auteur decrit les aventures vecues ou subies par Michel
GLORIS, ainsi que les diverses initiatives qu'il a prises au cours
des annees 1645 a 1649. Au long du texte, il y a citation de nombreux
patronymes et de toponymes, d'institutions diverses, de
dates parfois precises, de passages de textes latins, ce qui donne
une certaine credibility au document et a son auteur.
Ne me bornant pas a cette impression, j'ai methodiquement
procede a la verification et au recoupement du maximum des
informations fournies par le manuscrit. Cela m'a conduit a me
rendre sur les lieux-memes ou les faits etaient censes s'etre produits,
et a rechercher la moindre preuve de veracite dans les
depots d'archives departementales, de Saint-Brieuc a Perigueux en
passant par Rennes, Caen, Laon, Troyes et Chateauroux. J'ai
meme correspondu avec les archives secretes du Vatican !
Cette longue enquete m'a permis de constater que l'auteur avait
une exacte connaissance des lieux et de personnages locaux. Mais
je n'ai decouvert aucun document judiciaire (civil ou ecclesiastique),
administratif ou pontifical pouvant etayer indubitablement
l'authenticite des faits evoques dans le manuscrit.
II demeure que leur evocation ne peut etre que le fait d'un initie,
que les citations latines prouvent une certaine erudition qui ne
s'improvise pas. Michel GLORIS parait repondre a ces criteres.
Mais est-ce suffisant pour affirmer que le R.P. Michel GLORIS,
religieux de 1'Ordre de la Sainte-Croix et precisement croisier du
couvent parisien de la Bretonnerie, doit etre identifie comme

22 AU XVIIeme SIECLE, UN CURIEUX AUTEUR ANONYME IDENTIFIE
l'auteur des deux documents, l'imprime « Piece curieuse ... » et le
manuscrit « Memoire pour frere Michel GLORIS ... » ?
Bien plus, le caractere extraordinaire des faits rapportes tels que
les affaires de moeurs, de tueurs a gages et de coupe-jarrets, de
sequestrations arbitraires, de malversations et de faux-monnayage,
est trop rocambolesque pour ne pas se poser la question de leur
exageration et meme de leur invention.
II fallait supprimer ce doute. Mais trouverait-on, un jour, la
moindre preuve qui accrediterait l'authenticite de tout ou partie
des evenements du recit ? Le hasard viendrait-il recompenser la
tenacite et la perspicacite du chercheur ?
La chance m'a souri, grace a la perfection des recherches operees
par M. J.Y. LAILLIER, des Archives du Calvados. Repondant
a mon interrogation du 16 octobre 1996, relative a Texistence
d'un frere de Michel GLORIS, cure de Landelles, Tune des deux
paroisses portant ce nom en Eure-et-Loir et en Calvados, il trouva
Julien GLORYS au diocese d'Avranches, a ... Saint-Martin-de-
Landelles, grace a un acte du tabellionnage de Caen.
C'etait une information capitale. En effet, le factum manuscrit
fait etat du voyage de Michel GLORIS de Caen a Paris ou il serait
arrive le 7 fevrier 1647, le mode de transport n'etant pas indique.
Or, par acte du 29 novembre 1648, Julien GLORYS reclame
au R.P. Pierre GUERIAU, prieur du couvent de la Bretonnerie, la
restitution d'une « quevalle » qu'il avait pretee le 3 fevrier 1647 a
son frere Michel pour qu'il se rendre effectivement de Caen a
Paris oil il est arrive le 8 fevrier 1647. Malgre une difference de 24
heures, la concordance est manifeste. Elle ne peut etre fortuite.
La description de la monture est precise : de poil noir avec une
tache blanche au front, agee de quatre ans environ, harnachee de
sa bride et de sa selle de velours rouge, elle valait plus de deux cent
quarante livres.

AU XVIIeme SIECLE, UN CURIEUX AUTEUR ANONYME IDENTIFIE 23
Ce document, inattendu et inespere, n'avait aucune chance
serieuse de sortir d'un oubli trois fois et demie seculaire. On ne
sait si la copie, c'est-a-dire la grosse, a ete effectivement remise a
Pierre GUERREAU, prieur du couvent de la Bretonnerie, a ete
suivie de la restitution de la monture a Julien GLORYS ou de son
remboursement. De son cote, Michel GLORIS n'avait aucune
raison de connaitre cette reclamation car il n'aurait pas manque
l'occasion de l'exploiter contre GUERREAU.
Je crois done pouvoir affirmer que, si un detail precis et imprevisible
permet de constater l'exactitude du voyage du Michel
GLORIS de Caen a Paris rapporte dans le « Memoire pour frere
Michel GLORIS ... », l'ensemble des evenements contenus dans
ce manuscrit est parfaitement credible.
De plus, il est evident que Michel GLORIS etait le mieux place
pour rendre compte de ce qu'il avait vecu, et je considere que
Michel GLORIS, malgre l'absence de sa signature, est bel et bien
l'auteur de la « Piece curieuse ... » et du factum manuscrit.
A ce titre, Michel GLORIS merite de figurer parmi les auteurs,
non pas meconnus mais parfaitement ignores et insignifiants,
malgre son identification a laquelle je me suis attache.
En tous cas, l'histoire de Michel GLORIS, actuellement inachevee,
a le merite d'etre particulierement ... curieuse !
Andre BOCHIN
historien de l'Ordre de la Sainte-Croix en France

24 AU XVIteme SIECLE, UN CURIEUX AUTEUR ANONYME IDENTIFIE
NOTES
1. Cet article a fait l'objet d'une communication lors du 61 erne Congres de
la Federation des Soci^tis Savantes du Centre de la France, tenu a Moulins
(Allier) du 24 au 26 mai 2002, et placd sous le theme « Les auteurs oublies,
oeuvres me'connues, editees ou non ».
2. Michel GLORIS est cite comme pretre religieux « de vie irreprochable,
detenu dans les prisons de Sainte Geneviesve (...) pour avoir voulu deffendre
l'honneur de son Ordre et resiste aux violences » dans l'imprime
« FACTUM ou narre pour les religieux de Sainte Croix de la Bretonnerie,
fonde par le Roy Saint Louys », conserve aux Archives Nationales de
France, Paris, sous la cote I.767.B n° 162.
Ce document de 16 pages (17 x 21 cm) n'est pas date mais, relatant
l'irruption ^nergique de l'eveque de Senlis et du general de la Congrega
tion de France (c'est-a-dire Sainte-Genevieve) dans le couvent Sainte-Croix
de la Bretonnerie le 2 juillet 1641, c'est Tanned 1641 qui a ete retenue par
les archivistes pour situer le document dans le temps.
Le contenu et le style de ce « FACTUM ou narre* » anonyme permettent
de supposer que Michel GLORIS n'est peut-etre pas etranger a sa redac
tion, a l'epoque ou il n'avait pas encore a se plaindre d'Antoine OUBIN
alors considere lui-meme comme victime des genovefains.
Le document pourrait alors constituer la premiere des trois « oeuvres » de
Michel GLORIS.
3. Les Archives Vaticanes ont ete interrogees pour decouvrir la trace d'un
rescrit pontifical emanant du pape Innocent X (1644-1655) a la suite d'un
appel formula par Michel GLORIS en 1649. Les recherches ont ete nega
tives car le documentation pontificale de la p^riode 1600-1680 est tres rare
et incomplete a cause des occupations et des transports des archives hors
de Rome (Archivio Segreto Vaticano, lettre du 22 octobre 1996, reference
Prot. N.29.108).
BIBLIOGRAPHIE
Bibliotheque Nationale de France, Paris. Auteurs anonymes. Lk7.7215.
Archives de France, Paris. Ordres monastiques. Carton L.767.B.
Archives Departementales du Calvados, Caen. Tabellionage de Caen.
Cote 8.E.4346, procuration du 29 novembre 1648.
Dr. J. Michael HAYDEN. « The french crosiers in the seventeenth and
eighteenth centuries », in « CLAIRLIEU », revue historique de 1'Ordre des
Croisiers, ann^e 1969, pages 3 a 46.
Andre BOCHIN. « Buzancais » (ou Les Croisiers a Buzancais), in
« CLAIRLIEU », annee 1989, pages 101 a 146. Notice sur Michel GLO
RIS (page 140).
- Andre BOCHIN. « Les Croisiers en Picardie », in « CLAIRLIEU », annee
1998, pages 45 a 97. Resume des tribulations de Michel GLORIS (pages
89 a 91).

INTERNE SPANNINGEN
IN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG
VAN DE NEGENTIENDE EEUW
Dr. Roger Janssen o.s.c.
De opbouw van de "vita communif in de Orde van het
H. Kruis werd in de jaren vijftig van de negentiende eeuw gehinderd
door de groeiende oppositie tegen de invoering van de "communitas
bonorum et personarum". Aanvankelijk oogstte Van den Wijmelen
berg nochtans applaus. De invoering - in de jaren 1852/1855 - van
de gemeenschap van gpederen en personen effende immers belangrijke
paden naar de volledige vita mixta, die weldra beoefend werd in
de conventen van Uden, Diest en Maaseik. Het middelbaar onderwijs,
dat een sterk missionair karakter droeg door de strijd tegen de
liberale en antiklerikale tendensen, werd door het convent van Uden,
met behulp van gelden uit Sint-Agatha, in Diest en Maaseik gei'ntroduceerd.
En om het in eenvoudige woorden te zeggen: zonder
leerkrachten en zonder fondsen konden de colleges van Diest en
Maaseik niet in stand worden gehouden. Ook met het oog op de
overzeese missionering, waar de bevolking van Noord-Brabant warm
voor liep, was het van belang dat Van den Wijmelenberg meer grip
kreeg op het beheer van de inkomsten en uitgaven van de conventen
en op het benoemingsbeleid.1
1 Voor meer informatie zie: R. Janssen, De eerste generatie na de Frame Revolutie: de Orde
van hetH. Kruis in de jaren 1840-1855. in: Clairlieu, jg. 59, 2001, pp. 165-176.

26 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
De instemming sloeg echter al vlug om in gemor, vooral toen
in 1853 op het eerste generate kapittel bleek dat Van den Wijme-
lenberg de autonomie van de conventen wilde beknotten door een
hierarchisch geordend netwerk van kloosters onder de leiding van
een magister-generaal.2 Later beweerde men dat Van den Wijme-
lenberg de Orde van het H. Kruis een congregationeel keurslijf
aanmat en afstand nam van de traditie van de orde.3
Van den Wijmelenberg benadrukte het herstel van het obser
vant kloosterleven en streefde naar het herwinnen van een aantal
oude gebruiken en privileges. Bovendien speelde hij het klaar de
kerkelijke voogdij af te schudden. De bekommernis om de orde te
centraliseren, om de gemeenschap van personen en goederen in te
voeren en om Sint-Agatha te verheffen tot het moederhuis van de
orde botste op heftige weerstand bij een aantal conservatieve con-
fraters. Een uitgesproken leider hadden de opposanten niet. Om
zeer uiteenlopende redenen beoordeelden zij de gevoerde koers als
te voortvarend. Enkelen waren medewerkers van het eerste uur
geweest. De ontevredenen slaagden er niettemin in om via de
generate kapittels de route te blokkeren die de magister-generaal
voor de orde had uitgestippeld.
Simon W. Gielen was de enige "opponent" die door Van den
Wijmelenberg met de nodige egards werd behandeld. De magis
ter-generaal wachtte tot na de dood van deze laatste prior van het
oude regime, die tevens tot martelaar van het katholiek verzet in
de jaren 1810-1840 werd verheven, vooraleer hij de overstap naar
Sint-Agatha waagde. Niet alleen in Sint-Agatha zelf, ook elders
verwekte het prioraat van de magister-generaal in het nieuwe
moederhuis van de orde wrevel.
2 Over de generaalkeuze en het voorstel in 1853 om nieuwe statuten in te voeren zie
R. Janssen, De eerstegeneratie na de Frame Revolutie..., pp. 177-205.
3 Met de invoering van de clausuur en het herstel van oude privileges knoopte Van den
Wijmelenberg natuurlijk wel aan bij de traditie van de orde. Men kan dus niet zonder meer
beweren dat Van den Wijmelenberg afstand nam van de traditie van de orde. R. Janssen, De
eerste generatie na de Franse Revolutie..., pp. 147-160.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 27
Dat werd onder meer beweerd in het ophefmakend geschrift
van Particeps. Vooraleer daaraan aandacht te schenken, willen we
eerst heel kort het concrete kloosterleven bij de kruisheren vanaf
de oorsprong tot aan de Franse Revolutie belichten. Daarna laten
we de opposanten uit Sint-Agatha aan het woord met Particeps in
de hoofdrol. Tenslotte gaan we na hoe Van den Wijmelenberg
met de kritiek op zijn beleid omsprong en hoe hij met lede ogen
moest toezien hoe zijn beleid gecounterd werd door een aantal
besluiten van het generate kapittel.
1. De organisatie van het kloosterleven bij de Kruisheren, 1248
-ca. 1840
Vanaf haar oorsprong was de Orde van het H. Kruis een kanunnikenorde,
die onder de bescherming stond van de paus. In
de statuten werd dan ook een bijzondere aandacht geschonken
aan het koorgebed. De inrichting van de orde was hierarchisch:
aan het hoofd stond een Generaal, die tevens Prior was van het
moederhuis in Hoei. Hij werd gekozen met meerderheid van
stemmen door de Definitoren, samen met dcfratres discretiores van
Hoei. In het bestuur van de orde werd hij bijgestaan door de Definitoren,
die gekozen werden door het Generale Kapittel, dat
aanvankelijk elk jaar in Hoei werd gehouden, en dat samengesteld
was uit de priores en een of twee afgevaardigden van elk klooster.
Elk klooster werd bestuurd door een Prior, die door de leden van
de communiteit werd gekozen en door de Generaal of zijn visitator
werd bekrachtigd. Hij benoemde zelf zijn subprior. In de zorg
voor het tijdelijke werd hij bijgestaan door een procurator. In de
grote kloosters was er naast de procurator ook nog een econoom.
Elke prior moest jaarlijks de van zijn convent uit gestichte kloos
ters visiteren. De prior-generaal bezocht iedere drie jaren persoonlijk
of door zijn afgevaardigden alle kloosters, waarvan dan
op het generale kapittel verslag werd uitgebracht.4 Op het einde
4 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanaf haar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg. 1, 1943, afl. 1-2, pp. 15-16

28 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
van de 15de eeuw richtte men de eerste provincies op: Engeland en
Frankrijk. In 1631 werd Germania opgericht en al onmiddellijk
gesplitst in een Rijn - en een Maasprovincie. Aan het hoofd van
elke provincie stond een prior - provinciaal en vanaf 1682 een
vicaris-generaal.5
De contemplatieve gerichtheid en het in menig opzicht afkerig
staan tegenover het priesterschap kenmerkte de vroegste kruis-
^r^Wmkloosters.6 Naast de clerici, die als voornaamste taak de
zorg voor de liturgie hadden, werden de kloosters bemand door
lekenbroeders en donaten, die de materiele werkzaamheden verrichtten.
Donaten waren priesters en niet-priesters, die zichzelf en
hun vermogen aan een klooster schonken. In de eerste statuten
van de kruisheren (1248) was er geen sprake van donaten. De
toevloed van donaten is een verschijnsel, dat zich in het begin van
de 15de eeuw openbaarde, tegelijk met de doorvoering van de hervormingsbeweging
in de orde.7 De kruisbroederskloosters kenden
tijdelijke commensalen (die slechts voor een tijd geloften aflegden
en altijd in de wereld konden terugkeren), eeuwige commensalen
(donaten, zeker vanaf 1453)8 en participantes (weldoeners van de
kruisheren, waarvoor in alle kloosters gebeden werd en waarvan
de namen na hun overlijden in de definities van de generate kapittels
werden opgenomen).9
5 Meer informatie vindt men in R. Janssen, 750 jaar kruisheren. Vijf breuklijnen van traditie
en vernieuwing in de Orde van het H. Kruis, 1248-1998. Rome, 1999 (eerst druk) en
2000 (tweede druk), p. 88
6 R. Janssen, 750 jaar kruisheren, pp. 39-40
7 In de supplementen op de constituties van 1466 en 1498 werden de eerste bepalingen
over de donaten opgenomen. In de statuten van 1660 en 1868 werd in het tweede gedeelte,
na het hoofdstuk over de lekenbroeders een Caput XI. De donatis ingelast. Omdat het toen
geen praktische waarde meer had, verdween het hoofdstuk uit de statuten van 1925.
M. Colson, Een Kruisherenhandschrift te Bazel. in: Clairlieu, jg. 30, 1972, p. 33 (noot 40)
Volgens L. Heere waren conversen lekenbroeders die huishoudelijke bezigheden verrichtten,
terwijl de donaten, ook lekenbroeders, ploeterden in stallen en schuren en op het
land. L. Heere, De kruisheren vanAsperen. in: Kruistriomf, 1956-1957, p. 5
8 Vermoedelijk waren donaten aanvankelijk tijdelijke commensalen. Vanaf het generale
kapittel van 1424 werden zij vernoemd. In 1433 keurde de bisschop van Luik, Jan van
Heinsbergh hun statuten goed in opdracht van Paus Eugenius IV.
9 Een groot aantal namen van participantes vindt men terug in de definities van de generale
kapittels. Het waren niet alleen mannen, maar ook vrouwen. Zij schonken goederen aan
de kloosters - gronden, kapellen, pretiosa, liturgische gewaden en dies meer - of verleenden

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 29
Twee eeuwen na het ontstaan van de orde zat de klad erin. In
de meeste huizen werd een loopje genomen met de geloften van
armoede en gehoorzaamheid. De observantiebeweging in het be
gin van de vijftiende eeuw zette de orde terug op de goede weg.
De observante kruisbroeders streefden naar het herstel van de
macht van het generaal kapittel en de uniformiteit van regel en
statuten. Daarnaast werden het leven in gemeenschap en de beleving
van de gelofte van armoede opnieuw aan alle confraters opgelegd.
Er kwamen strenge voorschriften in verband met het dragen
van het habijt en het in acht nemen van het silentium in het
klooster. Tenslotte kwamen er duidelijke en concrete afspraken
rond het vasten en de onthouding.10
De hervormingsbeweging van de vijftiende eeuw lanceerde een
verzachte vorm van de vita mixta. De kruisbroederskloosters zouden
zich voortaan toeleggen op de opvang van pelgrims en/of op
ziekenverpleging. Hier en daar werd de parochiele zielzorg in het
kloosterleven geincorporeerd. Daar waar de kloosterlingen zich
niet toelegden op ziekenverpleging of parochiewerk, kreeg de studie
meer aandacht: in die kloosters bevatten de bibliotheken meer
handschriften dan elders.11 Enkele kloosters, die van Hoorn,
dienstwerk en kregen daarom de eretitel van participantes. Soms werd voor hen gebeden in
e'en klooster, soms in alle huizen van de orde. Een aantal participantes verwierven het recht
om in een kruisbroederskerk begraven te worden. Na verloop van enkele eeuwen werd het
onderscheid tussen participantes en tijdelijke commensalen mistig, zoals blijkt uit het nu
volgend voorbeeld. Twee schepenen van Cuyk, Peter Veer en Marten Coeberch, getuigden
op 27 november 1517 dat Sween en Jaexken, dienstmaagden van het klooster Sint-Agatha, -
zij woonden in het vrouwenhuis -, gehoorzaamheid en trouw hadden beloofd aan prior
Henrick van Kempen. De prior beloofden hen kost en kleren en deelname aan de gebeden en
goede werken van de orde {participantes), onder voorwaarde, dat hun bezit aan het klooster
zou blijven en dat zij bij een oneerbaar leven verwijderd zouden worden onder uitkering van
een loon van 25 gulden. Van 1248 tot 1926 stond in de constituties (dist. I, cap. 13) dat het
verboden was vrouwen tot de religieuze professie (een tweede orde) toe te laten. Het ging hier
echter niet om een tweede orde, om gehoorzaamheid volgens regel en statuten, maar wel over
woning, kost en kleren en onder voorwaarden. A. Van de Pasch, Een "Sermo capitukris" van
Prior Henricus Hoefileger. in: Clairlieu, jg. 35, 1976, p. 71
10 R. Janssen, 750jaar kruisheren, p. 60
11 Bosch (P. Van den), Studien over de observantie der Kruisbroeders in de 15e eeuw. in-
Clairlieu, jg.26, 1968, afl.1-2, 205p.; Idem, De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de
Nederlanden voor 1550. in: Studies over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden
voor 1600, 1974, pp. 563-636; Idem, Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des
Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, 120p. (vertaling en aanvulling in het Engels door

30 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Sneek en Osterberg bijvoorbeeld, stonden onder invloed van de
Devotio moderna}1 In deze verzachte vorm van vita mixta bleef
het contemplatieve leven de bovenhand houden. Heel veel belang
werd daarom ook gehecht aan de gezagsverhoudingen in het con
vent en aan het uitsplitsen van taken in het klooster.
Van de 15de tot de 18de eeuw hadden de clerici de volgende
ambten en taken (in het klooster):
bestuur en beheer van het patrimonium: prior, subprior, pro
curator, econoom (als er naast de procurator in een klooster
ook nog een econoom genoemd werd, had deze de bijzondere
zorg voor de bevoorrading en de financiele beslommeringen
van het klooster zelf, terwijl de procurator meer rentmeester
was), cellarius (opzichter van de voorraadkelders), senior (wie
al heel wat jaren conventualis was en als helper en raadgever
van de prior werd aangesteld), notarius van het conventkapittel
(secretaris van het conventkapittel);
- liturgie: sacrista (officiele ceremoniemeester bij alle plechtigheden
en gelegenheden; hij schreef ook alle liturgische diensten
en ieders functie uit, voor koor en heilige missen), notatoris
(schrijver van kerkelijke muziek), cantor en succentor (de
taak van de cantor\ voorzanger, was omvangrijk, omdat hij
voor de zangrepetities en de regeling van de vele liturgische
diensten te zorgen had, die een groot deel van de dag in beslag
namen. Het woord succentor kan zowel begeleider betekenen
als degene die, zodra de cantor de toon had aangegeven, de
antifonen voorzong of inzette: de cantor neuriede zachtjes de
eerste maten van de antifoon voor, waarna de succentor in
zette), organist,
- predikatie: predikant (in de eigen kloosterkerk; vanaf 1614
werd ook een preek, op zon- en feestdagen, in de refter of kapittelzaal,
statutair voorgeschreven), terminarius (collectant,
gewoonlijk ook predikant, dus: termijnpredikant);
M. Cotone: The Crosiers. They Share with Everyone. The Liturgical Press, Collegeville, Min
nesota, 1992, 159p.)
12 R. Janssen, 750 jaar kruisheren, pp. 61, 63 en 64

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 31
- studie: bibliothecaris, scriptor (kopieren en verluchten van
boeken, schrijven van boeken voor het klooster of tegen betaling
voor derden), boekbinder (in het kruisherenklooster van
Keulen bijvoorbeeld was er een ligatura: een bindkamer),/y/micatoris
(hij die met puimsteen huiden of perkament dad
wreef);13 Y B
- zieken- en armenzorg (verantwoordelijke van het gastenkwartier,
infirmarius (ziekenverpleger),/0r#>r (in de eerste eeuwen
een clericus, later een lekenbroeder; dat men in de eerste eeu
wen een clericus koos, had vandoen met het feit dat vaak pelgrims
een beroep deden op de gastvrijheid van het klooster en
zeker in het geval van boetebedevaarten, kwam het voor dat
naar een biechtvader werd gevraagd); ieder klooster had twee
refters: een voor de conventuales en een voor de gasten; de
conventuales mochten niet in het gastenkwartier komen of in
de gastenrefter eten.
Naast de clerici waren er in elk klooster lekenbroeders en donaten,
die de materiele werkzaamheden verrichtten:
- brouwer en kuiper: in een tijd dat de meeste spijzen alleen
door inzouten konden bewaard worden, werd er veel bier gebruikt,
zodat een eigen brouwerij algemeen gebruikelijk was.
Bij de brouwerij was vaak ook een tonnenmakerij.
- wijnbouwer. in Hoei bijvoorbeeld lagen wijngaarden, gedeeltelijk
vlak bij het klooster. Er waren verschillende wijnbouwers
in dienst en een broeder had er toezicht over. Hoei had
ongeveer 5000 wijnstokken - Helenenberg had er 30.000 - en
oogstte minstens 10.000 liter wijn (in goede zomers zelfs het
dubbele).14
tuinman
kleermaker
- kok
13 In 1796 telde de bibliotheek van de kruisheren van Hoei 3719 boeken. Daaronder bevonden
zich zeer veel theologische werken. Er waren echter ook boeken over astronomie en
over wiskunde. De meeste werken werden geschreven in de scriptoria van Luik en Hoei
tussen 1410 en het begin van de 17llc eeuw. De activiteiten in de scriptoria gingen m.a.w.
gewoon door, ook al had de boekdrukkunst haar intrede gedaan.
14 A. Ramaekers, Renerus Augustinus Neerius Magister Generaal van de Kruisheren in-
Clairlieu, jg. 42, 1984, p. 16

32 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
huishoudelijke taken
- portier (een verantwoordelijke en delicate taak, waarvoor de
persoon met veel zorg werd uitgekozen.)
In tegenstelling tot de andere kanunnikenorden waren de verschillende
kruisherenkloosters geen conventus sui iuris. Toch had
elk huis zijn eigen noviciaat, althans tot 1620. Vanaf dan werden
op het generate kapittel aparte huizen aangeduid.15 Na aanvaarding
door het conventskapittel verbleef een kandidaat eerst een of
twee maanden in lekenkleding in het klooster. Dan werd hij gekleed
in een zwart habijt, dat voor de clerici na een tot twee
maanden door een wit habijt vervangen werd. Daarna begon het
eigenlijke noviciaatjaar.16 De professie werd altijd afgelegd in de
handen van de prior-generaal of van de prior van het klooster in
naam van de prior-generaal wel te verstaan. Immers niet aan de
verschillende priores, maar aan de prior-generaal werd gehoor-
zaamheid beloofd.17
Ook de stabilitas loci bestond bij de kruisheren niet, zoals ze in de
andere kanunnikenorden bekend was. Wel hadden de kruisheren
iets dat erop leek: ieder lid werd aangenomen in en voor een bepaald
klooster (domus nativa), waarvan hij gans zijn leven conventualis
bleef en waaruit hij niet verplaatst werd, tenzij op last
van het generate kapittel:
voor de stichting van een nieuw klooster
voor de hervorming van een bestaand klooster
15 Enkele voorbeelden volstaan. In 1630 werd tijdens het provinciaal kapittel van de
Maas- en Rijnprovincie bepaald dat het noviciaat in Schwarzenbroich zou doorgaan, met de
prior van Schwarzenbroich als novicenmeester; de filosofie zou worden onderwezen in Briiggen,
de theologie in Emmerik. Voor iedere novice of student, die niet van het eigen convent
was, moesten per jaar 25 imperiales worden betaald. Het generaal kapittel van 1631 ver
plaatst echter het gemeenschappelijk noviciaat naar Sint-Agatha en de theologie naar Marienfrede.
In 1632 werd de filosofie onderwezen in Bruggen, de theologie in Dusseldorf en
werd het noviciaat doorlopen in Sint-Agatha. In 1634 werd de filosofie onderwezen in Brug
gen en de theologie in Keulen en in 1646 volgde men zowel de filosofische als de theologische
opleiding in Keulen. A. Van de Pasch, Prior Henricus Walteri Verheijen 1584-1647. in:
Clairlieu, 1974, p. 31 e.v.
16 A. Ramaekers, Renerus Augustinus Neerius, p. 14
17 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde, p. 16

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VTJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 33
- voor eigen vooruitgang (bijv. benoeming tot prior, subprior of
bibliothecaris)
- voor eigen verbetering (om een bestaand klooster te hervormen
kon het noodzakelijk zijn dat lastige conventuales werden
verplaatst voor

34 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Nu de boekdrukkunst voldoende verspreid geraakte, werden
de scriptores overbodig. De orde bracht nu een aantal schrijvers
voort, geleerden, die zich inlieten met theologische vraagstukken
of met de geschiedenis van de orde en daarover pu-
bliceerden.
In de conventen, waar een Latijnse school werd bediend, was
er behoefte aan bekwame leraars. Daarom werd het benoemings-
en verplaatsingsbeleid in de orde versoepeld, zodat be
kwame lesgevers konden worden uitgewisseld.
.
In 1648 was de eens zo verspreide orde teruggebracht tot vierenveertig
kloosters. Een kleiner aantal leden moest instaan voor
een alsmaar groeiende actieve en intellectuele bedrijvigheid.21
Daarom werden dispensaties verleend in het zingen van het koorgebed
en in het opstaan om middernacht. De persoonlijke godsdienstoefeningen
kregen een ruimere plaats toebedeeld in het
22
geestelijk leven van elke kruisheer en van de orde tout court.2
In de 18de eeuw werd het meditatieve aspect van het kloosterleven
verwaarloosd. Vele kruisheren hadden het moeilijk met het in
de praktijk brengen van de geloften van armoede en gehoorzaamheid.
Het aantal kruisheren dat tijdelijk, langdurig of definitief
buiten de kloostermuren leefde, nam toe. Almaar meer kruisheren
zochten hun apostolaat in de parochiele zielzorg en wilden ook
effectief buiten de kloostermuren leven. Om een breuk te voorkomen
werden compromissen gesloten:
de kruisheren mochten een aangepaste kleding dragen op
straat en op reis;
- er werden dispensaties verleend in gedeelten van het koorgebed;
iedereen had recht op zakgeld;
21 Eigen berekeningen wijzen uit dat er tussen 1400 en 1500 meer dan 1400 kruisbroeders
overleden; tussen 1501 en 1600 werd de orde geconfronteerd met het overlijden van
bijna 3000 leden; tussen 1601 en 1700 stierven bijna 1200 kruisheren en tussen 1701 en
1850 nog eens 1250.
22 De eerste officiele mededelingen over dagelijkse meditatie, wekelijkse biecht, jaarlijkse
retraite en retraite aan de vooravond van inkleding en professie, dateren allemaal uit de 17 c
eeuw. Zo bijvoorbeeld bepaalde het provinciaal kapittel van het Rijnland in 1646, dat novicen
voortaan acht dagen retraite zouden maken v66r de professie.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 35
men mocht vaker uithuizig zijn en de vakanties zouden langer
mogen duren;
tenslotte werd tegemoet gekomen aan de eis tot medebeheer en
inspraak in het reilen en zeilen van ieder afeonderlijk klooster.
Hoewel de priores-generaal deze compromissen afkeurden en
van tijd tot tijd zelfs bestreden, him gelijk haalden zij niet.23
De armoedebeleving was niet meer in trek. In Sint-Agatha
bijvoorbeeld mochten de kruisheren de misintenties naar eigen
goeddunken besteden.24 Wie kon, genoot een peculium,
dat bij notariele akte geschonken werd op de vooravond van
de professie: men deed afstand van de erfenis, maar kreeg van
de familie jaarlijks een bedrag als speelrente.25 De clausuur
werd in verschillende kloosters niet langer onderhouden.26 In
de bouw van kerken en kloosters kwam er meer weelde.27
Met de gelofte van gehoorzaamheid was het niet veel beter
gesteld. In de midden van de 18de eeuw noemden de kruishe
ren zich graag Reguliere Kanunniken van de Orde van het
H. Kruis. Een gemeenschappelijk doel en dito arbeid kenden
23 Voor meer informatie zie R. Janssen, De eerste generatie na de Franse Revolutie...,
pp. 114-120.
24 Later wijzigde de prior-generaal deze praktijk: voortaan mochten de kruisheren geld
aannemen, maar de prior moest het bewaren. Wie zijn geld wilde besteden, kon het dan bij
de prior bekomen.
25 We geven enkele voorbeelden uit het kruisherenklooster van Maastricht: Joannes Gasparus
Louvrier stelde 08 September 1746 een testament op bij notaris J.CRuijters en duidde
zijn moeder aan als universele erfgename, in ruil voor een jaarlijkse speelrente van 80 Maastrichtse
guldens. Na de dood van zijn moeder zouden haar erfgenamen de speelrente verschuldigd
blijven (Clairlieu, 1955, pp. 82-83). Joannes Matthias Reesen (t 1764) stelde op
21 oktober 1742 zijn testament op, waarin hij zijn moeder aanduidde als universele erfgena
me. Zij moest hem en zijn broer Jacobus Antonius Reesen (die kruisheer van Hoei werd) wel
jaarlijks een speelrente geven van 50 gulden. Na haar dood moesten haar erfgenamen Joannes
Matthias en Jacobus Antonius jaarlijks 100 gulden uitbetalen, terwijl als een van beiden zou
sterven, de langstlevende 200 gulden zou ontvangen (Clairlieu, I960, p. 89). Josephus Leonardus
Franken stelde op 4 juli 1744 zijn testament op: zijn vader werd universeel erfgenaam.
Josephus Leonardus kreeg een speelrente van 100 Maastrichtse guldens (Clairlieu,
1953, pp. 86-87). Petrus Casparus Joannes Vrindts stelde op 10 maart 1756 zijn testament
op ten voordele van zijn broer Joannes. Bij zijn professie zou hij 1050 gulden Brabands
Maastrichtse koers betalen. Hij kreeg een jaarlijkse speelrente van 30 gulden Luikse of Maas
trichtse koers {Clairlieu, 1960, pp. 90-91).
26 Omdat het aantal broeders sterk terugliep werden de huishoudelijke taken overgenomen
door knechten en meiden, die uiteraard niet gebonden waren door geloften.
27 Kostbare schilderijen en koorgestoelten sierden de kerken. Nieuwe kerken werden opgetrokken
in weelderige barok of sierlijke rococo.

36 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
zij echter niet meer. Sommigen vonden het kloosterleven een
voorbijgestreefd gemeenschapsideaal. Anderen wensten een
grondige versoepeling van de kloostertucht. Wegens de zucht
naar vrijheid en individualisme vatte prior-generaal Lambert
Fisen het plan op om door nieuwe statuten de orde terug te
leiden binnen de bedding van haar oude spiritualiteit en bepaalde
evoluties binnen de orde te stroomlijnen, c.q. verouderde
leefregels maar ook te vooruitstrevende tendensen te
schrappen. De nieuwe statuten werden in 1765 gedrukt en
daarna aan de kruisheren ter ondertekening voorgelegd zonder
ze door het generaal kapittel te laten goedkeuren. De statutenstrijd,
die nu ontbrandde, werd door de prior-generaal verloren.
De statuten van 1660 bleven gehandhaafd.28
Tijdens de Franse Revolutie verdwenen de kruisherenkloosters
een na een.29 Sint-Agatha werd niet opgeheven. Dit klooster was
namelijk geen eigendom meer van de kruisheren. Al vanaf 1648
erkende de burgerlijke overheid de kruisheren niet meer als een
convent: het waren een aantal particulieren die een pachtovereenkomst
sloten met de burgerlijke overheid om het klooster Sint-
Agatha te exploiteren (het zogeheten admodiatiecontract). De aan-
name van nieuwe leden gebeurde enkel na goedkeuring van de
burgerlijke overheid. In 1801 telde het klooster geen broeders
meer en nog amper vier priesters, die allemaal bijna zeventig jaar
oud waren. Een jaar later mochten de kruisheren acht nieuwe
leden opnemen, weliswaar gespreid over een periode van twaalf
jaar. In September 1814 kregen de kruisheren te horen, dat koning
Willem I niet van plan was om de pachtovereenkomst te
vernieuwen. Vanaf dan begon een juridisch getouwtrek, dat bijna
geheel de negentiende eeuw in beslag nam en voor de kruisheren
op een verlies uitdraaide. Aanvankelijk slaagde prior S.W. Gielen
er nochtans telkens weer in een pachtcontract te bekomen on-
danks de weigering van 1814. Novicen mocht hij echter niet meer
aannemen. Gielen probeerde vanaf de jaren dertig dit verbod te
28 R. Janssen, 750 jaar kruisheren^ pp. 122-124
29 Zie R. Janssen, De Orde van het Heilig Kruis op het einde van het Ancien Regime, in:
Clairlieu, jg. 54, 1996, pp. 3-92

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 37
doen verbreken door de hulp in te roepen van de kroonprins, de
latere koning Willem II, die veelvuldig in Noord-Brabant vertoefde
als opperbevelhebber van het leger en Sint-Agatha verschillende
malen bezocht. Pas in 1840 zou Willem II, die toen
zelf koning werd, het verbod op de aanname van novicen opheffen.
Na 1840 oefende Rome zachte druk uit om het koorofficie te
onderhouden en vooral de clausuur terug in te voeren. Een kruisherenklooster
kon geen gemeenschap van priesters zijn, die in
solidum leefden en werkten, zoals voor 1840 in Sint-Agatha (en in
Uden) het geval was. Het slot legde de kruisheren verplichtingen
op, maar ook beperkingen, bijvoorbeeld in verband met de hulp
in de parochies, die nu alleen maar mogelijk werd op voorwaarde
dat de betrokken assistenten bijtijds naar het klooster terugkeerden
om het koorgebed en de gemeenschappelijke oefeningen mee
te kunnen maken. Door de invoering van het slot werd het veel
vuldig uithuizig zijn juridisch uitgesloten, evenals het geregeld
ontvangen van bezoek.

38 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
J. Grips, Portret van Henricus van den Wijmelenberg, 1855. Sint Agatha
Het portret van Magister-Generaal Henricus van den Wijmelenberg (J. Grips,
1855), schetst een veelzeggend beeld, omdat het — naar de beste portrettradities - meer
biedt dan alleen het uiterlijk van de geportretteerde. Een kleine geschilderde geschiede-
nis als aanvulling op de geschiedschrijving.
Van den Wijmelenberg is gezeten in een armstoel met gecanneleerde poten en rozet-
versieringen. Hij is gekleed in ordegewaad en paarse mozetta, waarover het borstkruis
hangc, aan de ringvinger van de rechteihand draagt hij een ring. Een zuil en paneelwan-

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 39
den tussen gecanneleerde pilasters suggereert een classicistisch interieur. In een nis tegen
de achterwand is een beeld van Christus aan de geselkolom gesitueerd en ook het wapen
van deze Magister-Generaal is tegen deze wand afgebeeld: onder het kruisherenkruis
komt de zon op boven de horizon en onder de dekking van hoed en tweemaal zes
kwasten is het devies Igneus hinc vigor aan de onderzijde te lezen. Aan de rechterzijde
van de geportretteerde is op een gedrapeerde doek een opvallend stilleven gecomponeerd
van boeken, paramenten en een zilveren doosje.
In dit schilderij is alle zeggingskracht van een portret uitgebuit om in uiterlijke
beeldelementen te verwijzen naar het innerlijk van Van den Wijmelenberg. Met deze
toevoegingen laat de geportretteerde zien wie hij is en waar hij voor staat. Het is een
meerwaarde die dit portret duidelijker maakt dan die van de leiders van de Orde die
eerder werden geschilderd.
Wie het portret nader beschouwt, ziet allereerst dat de figuur het beeldvlak in een
centrale positie doorsnijdt. Ter linkerzijde van de geportretteerde is de zuil met het forse
fundament en het beeldhouwwerk van Christus in de nis geschilderd, ter rechterzijde
zijn kostbare stoffen gedrapeerd waarop waardevolle objecten zijn uitgestald. Het interi
eur straalt hierdoor een zekere status uit, die ook de afgebeelde waardigheidssymbolen
van het hoofd van de Orde aankleeft: zijn kleding, het borstkruis, de kostbare ring met
diamanten, de mijter, de staf en het zilveren (zegel)doosje. De Magister-Generaal heeft
in tegenstelling tot zijn voorgangers geen boek in de hand, als een teken van geloof, van
nagestreefde wijsheid, verwijzing naar bijbel of orderegel. Toch kreeg het boek in dit
portret wel een prominente plaats. Op het groene satijn zijn er drie geschilderd. Het
stapeltje boeken ligt op een gezegelde oorkonde en vormt een met zorg samengesteld
stilleventje, dat wordt gecompleteerd en bekrachtigd door de daar achter geplaatste
liturgische eretekenen van het hoofd van de Orde: de bisschopsstaf en de mijter. De
centraal geplaatste Geestesduif op deze mijter is het teken van inspiratie, van goddelijke
inblazing van de hier gezeten, gerechtigde drager en is wellicht ook bedoeld als bekrachtiging
van de boeken waar dit symbool voor de Heilige Geest boven zweeft.30
De onderste twee boeken lijken identiek; uit de ene steekt een papiertje, verwijzing
naar een actief lezen. De titel van het boek in het midden is duidelijk te lezen: ANNA-
LES ORDINIS TOM II. Twee delen van de ordesgeschiedenis liggen hier, de werken
waartoe Van den Wijmelenberg opdracht gaf. 31 Hij omsloot 'zijn' boeken door twee
belangrijke geschriften, die verwijzen naar een paus en naar Augustinus. Aan de bovenzijde
dekte hij ze duidelijk leesbaar af met de REGULA ET CONSTITUTIONES. Een
gezegelde akte werd onder deze boeken gelegd, waarvan de helder nageschilderde aktezegel
duidelijk maakt om welke akte het gaat, namelijk die uit 1495, waarin een verzoek
geschreven staat, de bul van Paus Paulus II na te leven die de privileges voor de Orde
van het Heilig Kruis bevestigen. Het is de enige akte in de grote verzameling historische,
30 De hier geschilderde mijter is niet bewaard gebleven. De met zilverdraad in relief geborduurde
Geestesduif echter werd overgeplaatst op een kleinere mijter, evenals het brandend
hart van Augustinus aan de achterzijde en het kruisherenkruisje op de top. Deze mijter
bleef bewaard in het Maaseikse klooster, in de oorspronkelijke, mitravormige platte doos,
waarin de grotere, op het portret afgebeelde mijter ooit werd bewaard. Op deze doos staat op
een sierlijk geknipt etiket de naam van Henricus van den Wijmelenberg in handschrift ge
schreven. Ook de gouden ring met diamanten bevindt zich in Maaseik, in een negentiendeeeuws
tabernakelvormig juwelendoosje met twee kleine deurtjes.
31 Het kan zijn dat deel drie van deze ordesgeschiedenis op het tijdstip dat dit stilleventje
werd geschilderd, nog niet in druk was verschenen.

40 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
gezegelde akten in het klooster in St. Agatha, waarin de naleving van de privileges voor
de Orde door een met name genoemde paus wordt verordonneerd.32 Van den Wijmelenberg
koos deze akte als een waar fundament voor zijn boekenstilleven.
Dat de geportretteerde er aan de andere kant - en dit kan hier letterlijk worden ge-
zien - grote waarde aan hechtte zijn religieuze steun en drijfveer te tonen, is te zien aan
zijn andere zijde. Het beeld van Christus aan de geselkolom stond hem kennelijk na aan
het hart, meer dan het crucifix, dat niet zelden in de portretten van zijn voorgangers een
plaats kreeg. Opvallend is dat Christus hier zo bijzonder gespierd is weergegeven. Deze
Christusfiguur appelleert, tegen de beeldtraditie in, nauwelijks aan de compassie van de
beschouwer maar roept eerder een beeld op van grote kracht, die zelfs bij geseling stand
houdt. Deze gedachte wordt versterkt door het in het oog springende, stevige funda
ment van de zuil, dat in het beeldvlak deze Christusfiguur gedeeltelijk raakt. Door de
prominente aanwezigheid van dit fundament wordt onmiskenbaar verwezen naar
Christus de Onwankelbare, die het fundament van de kerk worden genoemd (1 Kor. 3,
11). En niet alleen Christus wordt het fundament genoemd, ook apostelen en profeten
krijgen deze eretitel, die geestelijk kracht verleent (Ef. 2, 20). Het past in het geheel aan
verwijzingen op dit schilderij, dat ook deze Magister-Generaal picturaal met dit funda
ment is verbonden. Het lijkt de apotheose van dit beeldverhaal te zijn.
Dit'verhalend' portret in de pandgang van het klooster in St. Agatha vormt in zijn
symboliek geen uitzondering op talrijke portretten die in de eeuwen ervoor werden
geschilderd. Het voegt zich in de lange portrettraditie, waarin talrijke personen meer
van zichzelf wilden laten zien, dan alleen hun uiterlijk.
Met dank aan M.M. van Zanten, mei 2002
2. Interne spanningen en uittredingen in Sint-Agatha
2.1 Verzet tegen het beleid van magister-generaal Van den Wijme-
. lenberg, 1855 -
De invoering van de communitas bonorum et personarum, de
keuze van een magister-generaal in 1853, de verhuis naar en installatie
van Van den Wijmelenberg als prior van Sint-Agatha in
1855 en het voorstel in 1853 om nieuwe statuten aan te nemen
conform de krijtlijnen die eertijds door prior-generaal Fisen wer
den uitgezet, lokten binnen en buiten de orde felle kritiek uit.33
32 Akte waarbij de deken van de Apostelenkerk te Keulen aan de dekens van
's-Hertogenbosch en Nijmegen verzoekt de bul van 1464 van Paus Paulus II betreffende het
bevestigen van privileges voor de Orde van het H. Kruis na te leven, 1494. Met transfix,
1495. Zie H. Douma, Inventaris van het archiefvan het Kruisherenklooster Sint-Agatha 1371-
1887, deel I, p. 9, nr. 67.
33 Zie: R. Janssen, De eerstegeneratie na de Franse Revolutie..., pp. 176-206 en 235-248

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 41
Van den Wijmelenberg zou nu immers persoonlijk en recht-
streeks invloed uitoefenen op de spiritualiteitbeleving van de
kruisheren. Hij zou toezicht uitoefenen op de opleiding (vandaar
de benaming magister). Hij zou het laatste woord krijgen in het al
of niet nemen van plaatselijke initiatieven (als generaal stond hij
een trapje hoger dan de lokaleprior). Tenslotte zou hij persoonlijk
alle benoemingen doen. Hij zou met name de volmacht krijgen
om eenieder te verplaatsen als daartoe voldoende redenen aanwezig
waren.34 Het convent van Maaseik betreurde op het einde van
de jaren vijftig dat er geen novicen meer aanvaard mochten worden,
zodat een bron van inkomsten voor het convent verloren zou
gaan. Het convent Diest was gekant tegen het verplaatsingsbeleid,
maar vond het toch prettig te mogen graaien in het aerarium. De
confraters van Sint-Agatha vonden het maar niets dat zij moesten
versoberen, want hun gerieflijk leventje werd nu beeindigd. Tegelijk
spuiden zij kritiek op de verfraaiing van het generaalskwartier
en van de kerk.
Van alle conventen was de reactie van het convent van Sint-
Agatha het hevigst, wellicht omdat het van alle kloosters het meest
moest inleveren en - vooral - omdat het een totaal nieuwe religieuze
(levens)stijl moest aanleren. Tot een eind in de jaren veertig
leefden de kruisheren er rijkelijk. Ieder had zijn bronnen van in
komsten, o.a. uit de fundaties. De conventuales ontvingen bezoek
naar believen en leefden zoals welvarende herenboeren. Hun enige
plichten waren de zorg voor het koorgebed, het lezen van de gefundeerde
missen en het beheer van de domeingoederen. Sint-
Agatha leek wel een huisje weltevree, zij het zonder veel toekomstperspectief.
Het koorgebed werd onder prior Gielen trouw
gehouden. Van de meer dan negenhonderd fundatiemissen probeerde
het convent geregeld, maar tevergeefs, vermindering te
bekomen. De domeingoederen zorgden voor kopzorgen, omwille
van het admodiatiecontract. Gelukkig had het convent in de loop
van de eeuwen ook andere goederen verworven, zodat men, in
geval van uitdrijving of publieke verkoop, in staat hoopte te zijn
34 R. Janssen, De eerstegeneratie na de Frame Revolutie..., p. 194

42 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
om het klooster en een aantal omliggende percelen aan te kopen.
De heren kanunniken van Sint-Agatha hadden allemaal wel een
appeltje voor de dorst, een peculium en soms ook het vruchtgebruik
van erfenissen. Na de opheffing van het noviceverbod in
1840 kwam aan dit alles een einde door de invoering, eerst van de
vita communis in de jaren veertig, en vervolgens door het opleggen
van de gemeenschap van goederen en personen in de jaren vijftig.
Het klooster Sint-Agatha was exempt. Vroeger, toen de orde
nog vele huizen bezat, verdeeld over verschillende landen, had de
exemptie heel andere consequenties dan nu. Maar met het ver-
dwijnen van de hierarchie en van nagenoeg alle andere conventen,
werd de exemptie in de dagelijkse werkelijkheid gereduceerd tot
een religieus leven met veel vrijheid in vergelijking met de seculie-
re geestelijkheid, maar tegelijk ook met uitsluiting van een aantal
bedieningen in de Kerk. Men zou het nog anders kunnen stellen:
wie als priester het klooster verliet, mocht nergens nog mislezen.
2.2 Versoberingspolitiek in Sint-Agatha
Van Boldrik gaf de volgende voorstelling van het religieus leven
in Sint-Agatha: " De levenswijs der leden van Sint-Agatha was allezins
(sic) gepast, vrij en ruim, zelfs zoo, dat zij daarin de seculiere
geestelijken overtroffen, terwijlzij aan den Prior Gielen, buiten wiens
voorkennis niets aanmerkelijks mogt gedaan worden, als aan een
vader gehoorzaamden, onder wiens regtschapen en nauwgezet toezigt
zij met broederlijke trouw hunne pligten, de godsdienstoefeningen en
de enkele nog overgebleven religieuze gebruiken ten stipste vervulden.
Dagelijks werd op vaste uren het heilig officie in het koor verrigt. Elk
werd op zijne beurt officiant in de kerk, bij de koordienst, in de
preekbeurten, en andere bezigheden. Elk ging op zijn beurt de heilige
mis lezen, waarvan er iedere dag een gezongen werd, terwijl op bepaalde
uren, vespers, completen en avondoefeningen gehouden werden,
zoodat alles geregeldplaats had. Aan tafel, die steeds rijk gehou
den werd, Het men nooit na een korte, godvruchtige lezing te houden.
Overigens had men vrijen tijd genoeg om in den tuin of buiten te
gaan wandelen, waarvoor zelfs twee dagen in de week gekozen wa-

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 43
ren, terwijl een gepast verkeer met de geestelijken uit de buurt, waaruit
elk lid zijn biechtvader had gekozen, ah ook door den omgang
metfamilie en vrienden te onderhouden ofdoor lets anders naar welgevallen
te doen, het verblijfaangenaam gemaakt werd. Men kon op
gepaste wijze en zoo dikwijls het noodig was, bezoeken afleggen of
ontvangen, en die ontvangst naar de welvoeglijkheid en eigen beurs
regelen. Het onderhoud der leden was met uitzondering van eenige
kleine uitgaven ten laste van het klooster, dat in alles ruimschoots kon
voorzien.
De dagelijksche kleine uitgaven en benoodigdheden, zoals voor het
dagelijksch onderhoud, kleeren, lektuur, schrijfbehoeften, knutselarijen,
tabak, sigaren, afzonderlijke giften aan de armen, koffij, thee,
suiker, het afzonderlijk gebruik van wijn, waren om den last van het
klooster te vermijden, aan de leden zelven voor eigen rekening overgelaten.
Men kreeg hiervoor van het huis eene kleine jaarlijksche toelaag,
benevens de gelden voor drie ofvier missen in de week, die zij of
voor zichzelven of voor hunne ouders of vrienden konden opdragen,
terwijl zij daarenboven van hunne patrimoniele eigendommen ge
bruik konden maken. Elk had zijne vrije kamer, meubels, bedde- en
linnengoed enz., wat men bij de komst in het klooster moest meebrengen,
kortom men kon van alles in welvoeglijkheid en met eene volkomen
vrijheidgenieten, zooals hetpriesters betaamt. "35
Van Boldrik schetste het beeld van de vette jaren van Sint-
Agatha. Als hoofd van de orde was Van den Wijmelenberg van
oordeel, dat het heus wel met wat minder kon, zeker nu de confraters
in de overige kloosters ofwel op een even hoge voet wilden
leven en grote schulden maakten, ofwel in bittere armoede moesten
leven en van Sint-Agatha offers verwachtten. Het ontwerp van
nieuwe statuten in 1853 liet omtrent de armoedebeleving aan
duidelijkheid niets te wensen over. Iedereen wist dat er drastische
hervormingen op til waren in de vita communis, de ascese, de bewegingsvrijheid,
het ontvangen van gasten, het onderhouden van
het claustrum en van het silentium. Voorlopig had de buitenwe-
35 PARTICEPS, De ongelukkigen van het klooster St.Agatha... Arnhem, 1864, pp. 37-38.
Geciteerd in J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-
Brabant 1800-1881. De nieuwe lente in de Orde van het H. Kruis, Tilburg, 1976, pp. 143-
144

44 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
reld daarvan nog niets in de gaten. En ook binnen de klooster-
muren was de nieuwe levensstijl niet direct zichtbaar. Men merkt
er inderdaad niet veel van bij het lezen van het Memoriaal van
procurator J. de Vlam.36 In de tijd waarover De Vlam schreef, de
jaren 1850 tot 1876, vormden pachthoeven, uitgebreide landerij-
en en bossen nog het voornaamste bezit van het klooster. Het
beheer van deze bedreigde goederen was de dagelijkse taak van de
procurator. De Vlam behartigde zijn zaken niet alleen zorgzaam,
maar ook met kennelijk plezier en belangstelling voor de kleinste
dingen. Zo schreef hij over het poten, kappen en rooien van bos
sen, het planten van wingerdranken, het vangen van konijnen, het
planten van fruitbomen, het aanleggen van lanen, en dies meer.
Met veel genoegen tekende hij op 20 april 1860 op, dat er twee
reeen liepen in de boomgaard van het klooster. In 1860 noteerde
hij, dat met het oog op de uitbreiding van het aantal kruisheren
nieuwe fruitbomen werden geplant (twintig kersenbomen, twintig
pruimenbomen, veertien perenbomen en twee appelaars) en dat
de kamers een nieuw meubilair kregen (per kamer kwam er een
hangkast, een lessenaar en een waskastje).37
Al waren dit aangelegenheden die De Vlam beroepshalve bezig
hielden, ongetwijfeld hebben zij ook een stempel gedrukt op het
bestaan van de overige kloosterbewoners. Het klooster lag vrij
afgezonderd van de buitenwereld en was een oase van landelijke
rust. Het leven bewoog er zich in een vast ritme en men vond er
zijn vertier binnen de wijde ommuring rond de kerk, gebouwen,
boomgaard en tuin.
De kloostergemeenschap van Sint-Agatha werd door de Staat
behandeld als een groepje welvarende pachters, die om de een of
andere reden prefereerden om als celibatairen onder een dak te
wonen. De kloosterlingen leefden er als herenboeren, gewend aan
een zeker comfort en een grote bewegingsvrijheid. Zoals het echte
36 Arch.Sint-Agatha, nr.3, Memorieboek van J. De Vlam. Een uitvoerige beschrijving van
het Memoriaal vindt men terug in J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 141-
142.
37 Arch. Sint-Agatha, nr. 3, p. 34

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 45
herenboeren betaamt, besteedden zij het werk uit. In 1858 en
1859 bijvoorbeeld werden een aak, een groot visnet en een aantal
fuiken gekocht. Het vruchtgebruik ervan werd verleend aan
F. van Bergen. De visvangst was ten bate van het klooster. Zo
werd overeengekomen in 1860. Maar als er meer vis zou gevangen
worden dan de kloosterbehoeften vereisten, dan zou het overschot
verkocht worden. De winst zou gelijk verdeeld worden tussen
Van Bergen en het klooster.38 En in mei 1860 bouwden de broeders
J. van den Boogaard en J. Janssen een zomerhuisje in een pas
aangekocht bos, zodat de heren kanunniken van tijd tot tijd konden
verpozen.39
De kruisheren van Sint-Agatha genoten veel sympathie in
Oost-Brabant en ontvingen van tijd tot tijd geschenken. We geven
slechts enkele voorbeelden. In 1859 ontving procurator De
Vlam een gouden horloge voor het klooster. Hij nam het geschenk
aan, maar wie het gedragen heeft weten we niet. Want
nauwelijks zes jaar later werd het dragen van gouden horloges
verboden in het relict van het generaal kapittel.40 Een nieuwe
communiebank ontving het klooster van de weduwe A. Toonen,
Dijksche hof in Oeffelt, op 19 maart 1861.41 Het sanctuarium,
dat in September 1862 werd ontvangen van de weduwe Van den
Bosch, kostte, zonder ijzeren kast, vierhonderd gulden. Rond
hetzelfde tijdstip werd een ijzeren kast, met een waarde van tweehonderd
gulden eveneens geschonken.42 Een nieuw altaar werd in
1870 in de kerk geplaatst, nadat de kruisheren een gift van 4100
gulden ontvingen.43
Tegelijk met de onafwendbare versoberingspolitiek werden de
conventuales geconfronteerd met de verfraaiing van de kloostergebouwen
en van de kerk. Blijkbaar wist buiten Van den Wijmelenberg
en De Vlam niemand waar het geld van Sint-Agatha van-
38 Arch. Sint-Agatha, nr. 3, pp. 32-33
39 Arch. Sint-Agatha, nr. 3, p. 35
40 Arch. Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van]. De Vlam, p. 32; Arch.Generalaat, 001.9
41 Arch. Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van]. De Vlam, p. 37
42 Arch.Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van]. De Vlam, p. 37
43 Arch.Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van], De Vlam, p. 21

46 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
daan kwam. Omdat er geen tekst en uitleg werden gegeven, kon
het gemor niet uitblijven. Godefridus van der Weijst noteerde in
zijn 'kroniek' dat de nieuwbouw in Sint-Agatha in 1856 bijna
voltooid was: "Men heeft dan ook de panden van het klooster opgehaaldy
welke niet alleen zeer fraai maar ook kostelijk bewerkt zijn.
De oude kalk is van de muuren geheel afgekapt, en dan heeft men
begonnen die met nieuwen te bezetten, vervolgens van onder, bijna
drie voeten hoog met sement bezet, en daarop hebben stikkadoors uit
Nijmegen dezelve met gips spiegelglad afgewerkt. Zij zijn nu waarlijk
schoonf 44 Van der Weijst schreef in de volgende bladzijden van
zijn kroniek over de verdere restauratie en verfraaiing van Sint-
Agatha en over het groeiend verzet in de andere kloosters. In
Maaseik werden de herstellingswerken aan de sacristie om financiele
redenen door het definitorium uitgesteld. In Sint-Agatha,
dat geen eigendom was van de orde, werden daarentegen allerlei
restauratiewerken uitgevoerd. Van der Weijst stipte nog aan dat
Van den Wijmelenberg over deze materie met de confraters niet
communiceerde.45
Ook in 1858 ging de restauratiewoede van Van den Wijmelen
berg voort, niettegenstaande het protest van de andere kloosters,
die behoeftig waren en afhankelijk van subsidiering door de orde
(lees Sint-Agatha). Rond 15 augustus 1858 waren de beschildering
en de verfraaiing van het koor van de kloosterkerk voltooid.
Van den Wijmelenberg had de opdracht gegeven nieuwe koorbanken
met 32 beeldjes te vervaardigen. Deze beeldjes stelden de
evangelisten, de apostelen, een aantal kerkvaders en -leraren voor.
Samen kostten de beeldjes 1.376, 84 gulden. De koorbanken
moesten plaats bieden aan evenveel koorheren als er beeldjes wa
ren.46 De beschildering van het koor kostte 1.436,93 gulden. Op
15 november werd de beschildering van de kerk voltooid. De
44 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p. 99
45 In de jaren 1857 en 1858 heerste binnen de orde grote ontevredenheid over de ver
fraaiing van Sint-Agatha, terwijl de overige huizen noodlijdend waren. De hamvraag luidde:
is het nu echt nodig de residentie van de algemene overste te restaureren, terwijl de jonge
conventen, Diest en Maaseik, een schrijnend gebrek aan financiele middelen hebben?
Arch.Diest, Kroniek van prior G. van der Weijst, 06.1.38, pp. 100 e.v.
46 Arch.Sint-Agatha, nr. 113

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 47
verfraaiing van het koor meegeteld, kostte het geheel een slordige
4.059,40 gulden. Daarover ontstond gemor onder de visitatoren.
Zij beweerden namelijk niet op de hoogte te zijn gebracht van het
voornemen om de kerk te beschilderen, "niettegenstaande het
klooster geene schade hady dan het hout te leveren dat toch niet is
gekocht."47 Datzelfde jaar ontving het klooster 376, 30 gulden aan
onvoorziene giften van de inwoners van Sint-Agatha.48 Dat geld
werd besteed aan de aanschaf van twee beelden, een van de
H. Odilia en een ander van de H. Jozef.49
De nieuwe koorbanken uit 1858, die plaats moesten bieden
aan tweeendertig heren, geraakten niet vol. Het had nochtans
gekund. Sint-Agatha werd immers het algemeen noviciaats- en
opleidingshuis van de orde. Maar het aantal intredingen daalde
geweldig in de jaren zestig: in 1858 waren er nog vijf kandidaten,
maar van 1859 tot 1869 in het totaal slechts vijftien, waarvan een
gedeelte de orde ook weer verliet.50
Drie belangrijke bronnen van inkomsten bezat het klooster
Sint-Agatha onder het prioraat van Van den Wijmelenberg.
Vooral verwierf het zijn inkomsten uit de exploitatie van de boerderijen,
weilanden en akkers. In vergelijking daarmee waren de
opbrengsten van de kerk klein, veel geringer overigens dan in
Uden. Op 31 januari 1858 vroeg Van den Wijmelenberg aan de
Propaganda Fide om ontheven te worden van de last van de 923
fundatiemissen in Sint-Agatha, waarvan een groot gedeelte reeds
eeuwenoud was. Dit verzoek werd afgewezen.51 De opbrengst van
de offerblokken en de schaal was gering. Een derde bron van in
komsten waren de novicen en de fraters in opleiding.52
47 Arch.Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van], de Vlam, p. 9; Arch.Sint-Agatha, nr. 113
48 Arch.Sint-Agatha, nr. 3, Memorieboek van], de Vlam, p. 10
49 De twee beelden kostten samen 1005 BEF. Arch.Sint-Agatha, nr.l 14
50 Zie: R. Janssen, Tussen restauratie, herstichting en transformatie: de Orde van het
H. Kruis, 1840-1927. Proefschrift tot het behalen van de graad van doctor in de geschiedenis
1996, pp. 914-916 en 937-939
51 Arch. Generalaat, 009.16a ; J. Scheerder, Henricus van den Wijmelenberg, p. 80
52 R. Janssen, Tussen restauratie, herstichting en transformatie, pp. 94-942.

48 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Twee priesters en een broeder uit Sint-Agatha verzetten zich na
verloop van tijd openlijk tegen de gemeenschap van personen en
goederen. Zij braken met de kruisheren en zorgden voor veel ophef
in en buiten de orde. Er waren echter nog andere kandidaatkruisheren
die zich niet konden verzoenen met de (nieuwe) levenswijze
in Sint-Agatha. Zonder daarom ook hun gal te spuwen
op het bestuur, lieten zij niettemin het kloosterleven achter zich.
Hun vertrek werd wel niet aan de grote klok gehangen, maar trok
toch de aandacht van de internuntius, die tekst en uitleg vroeg
aan Van den Wijmelenberg.
Het ontrafelen van de problemen in verband met de uitgetredenen
van Sint-Agatha is voor ons belangrijk, niet alleen omdat
we inzicht krijgen in de moeilijkheden die rond de invoering van
de gemeenschap van goederen ontstonden, maar ook omdat we
hier geconfronteerd worden met een van de weinige keren, waarop
Van den Wijmelenberg het stilzwijgen doorbrak en openlijk, aan
buitenstaanders, zijn visie op het klooster en op de gemeenschapsopbouw
uitlegde en verdedigde.
2.3 De zaak van Boldrik bracht schade toe aan het imago van de
orde.
In 1864 lag Joannes van Boldrik mee aan de basis van de publicatie
— in Nijmegen — van een pamflet, dat in Nederland berucht
werd. In " De ongelukkigen van het klooster St. Agatha, der eerw.
kruisheeren aan de Maas, in oorzaak en gevolgen ", toonden de samenstellers
onder het pseudoniem Particeps, aan dat Van den
Wijmelenberg de oorzaak was van het ongeluk van Sint-Agatha.
Op bladzijde 47 stipten zij aan hoe Van den Wijmelenberg op, in
hun ogen, slinkse wijze vanuit het arme klooster Uden erin geslaagd
was de " communitas bonorum et personarum " ingang te
doen vinden in de orde om op die manier beslag te kunnen leggen
op de rijkdommen van Sint-Agatha.53 De plotse dood van prior
53 " De ZEw. heer v.d. Wijmelenberg, tot hiertoe Commissaris, werd in die vergadering van
negen zulke leden, door de meerderheid van stemmen tot Grootmeester der Orde verkozen. Hem
werden op de wijze van Abbas over de circa 40 kruisbroeders stafen myter, een gouden ketting en
kruis om de hals toegestaan zoodat hij, in het purper gekleed, er defiig uitzag. Tot dusverre had hij

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 49
Gielen op 13 februari 1855 schonk Van den Wijmelenberg een
ideale uitgangspositie om zijn slag te slaan. Nauwelijks een maand
later legde hij zijn plan voor de invoering van de gemeenschap
van goederen en personen voor ter ondertekening aan de confraters
van Uden en Sint-Agatha.54 Van Boldrik tekende slechts onder
protest.
Naar hij zelf beweerde had Van Boldrik zich, als afgevaardigde
van Sint-Agatha, op het generaal kapittel van 1853 geweerd als
een duivel in een doosje om deze aanslag op het genoeglijk leven
in Sint-Agatha te voorkomen.55 Tevergeefs, want de Udense samenzweerders
haalden hun slag thuis. Overigens had prior Gielen
van Sint-Agatha er vreselijk onder geleden, maar "de eerw. Prior
S. W. Gielen achtte zich bij zijne hooge jaren niet meer onder zijne
medebroeders vertrouwd, verzweeg hun maar al te veel en liet in
schijn op geestelijk gebied den Udensche vrienden vrijen tijd. In de
voile onderwerping aan den wil des Heeren, handhaafde hij evenwel
zijne onkrenbare magt en het regt zijner medebroeders, waar het den
eigendom en de goederen van St. Agatha betrof. Zijne opgeruimdheid
en rust scheen evenwel verdwenen te zijn sedert de invoering der
nieuwigheden; hij, die in niets kon gedwongen wordeny zou nu na
verloop van drie jaren als Prior moeten aftreden ?! (...)" 56 De invoe-
slechts over geestelijke zaken beslist. Te St. Agatha slechts voor zover als men hem toeliet. Door
zijne verkiezing tot Grootmeester was hem de leiding in geestelijke zaken in 't algemeen opgedragen.
Over de goederen van St. Agatha durfde hij, omdat de Prior en de leden zich er tegen verzetten,
niets te bevelen. " PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 47
De " communitas bonorum etpersonarum " beweerde Particeps gaf ongetwijfeld aanleiding
tot vleierij en bedrog om het postje van subprior, procurator of een jurisdictie te bemachtigen
in Uden, Diest of Maaseik. PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 59
54 Bedoeld werd de oprichting op 5 april 1855 van de Vereniging van Kruisheren te Sint-
Agatha. Arch. Generalaat, 097.1
55 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 48
56 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 48.
Volgens PARTICEPS was Gielen gekant tegen de vernieuwingen: " (...) Men vernam te
St.Agatha, dat dit te Rome reeds gevraagd en toegestemd was, doch ook niet meer. Eenige brokstukken
der nieuwe statuten werden afzonderlijk naar St.Agatha gezonden, opdat elk lid die zou
afichrijven, zoo als ook plaats had. Men stond vreemd te kijken, omdat niemand er te voren mede
bekend gemaakt was; maar nog meer verwonderd was men, toen men in die statuten het triennium
zag opgenomen, dat wil zeggen dat alle drie jaren een capitulum generate moest gehouden
worden en bepaald werd, dat alle personen die ambten, officien en waardigheden bekleedden
telken drie jaren aftreden, en nieuwe gekozen worden.

50 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
ring van de communitas bonorum etpersonarum lag inderdaad ten
grondslag aan de omvorming van het prioraat voor het leven naar
het prioraat voor drie jaren via een keuzekapittel en met mogelijkheid
tot herverkiezing. Deze maatregel kwam echter niet van
Van den Wijmelenberg, maar werd hem opgedrongen door de
afgevaardigden van de conventen op het generale kapittel van
1853. Op die manier hoopten zij zelf te kunnen bepalen wie de
lokale oversten zouden worden. Deze maatregel bleef nog geruime
tijd de gelederen beroeren.57
Nu diende men volgens Van Boldrik te weten, dat indien prior
Gielen er niet geweest was, Sint-Agatha niet meer zou bestaan. De
burgerlijke overheid beschouwde de conventuales immers als een
groepje pachters, die als celibatairen onder een dak woonden. Zij
leefden er vrij en ruim, gerieflijker dan de meeste seculiere pries-
ters. Bij zijn aantreden als prior had Gielen slechts twee essentiele
opdrachten aanvaard, namelijk te zorgen voor het koorofficie en
voor de gefundeerde en andere goederen. " Verheugd als hij was na
1840 om weer nieuwe leden te mogen aannemen, daar hij nog slechts
met twee hoog bejaarden overgebleven was 58, kon en wilde hij de
nieuwelingen geene andere verpligtingen opleggen dan hij zelf had,
maar nam ze in dezelfde hoedanigheid en levenswijze als medeeigenaars
aan\
Wie onder Gielen in Sint-Agatha intrad legde professie af "der
drie gewone kloostergeloften, beperkt door de meer dan een halve
Het spreekt van zelf, dat onder deze bepaling de waardigheid van Prior ook begrepen was, en
dat de gemeenschap van goederen niet uit het oog verloren werd. Men wendde echter alles aan, om
onder schoone praatjes te verbloemen dat dit laatste alleen het doel was. Nu dachten velen zeker
kans te hebben iets te worden, anderen hadden geen doorzigt genoeg om te kunnen begrijpen
waarom het te doen was, doch de Prior Gielen had nauwelijks hun inzigten begrepen ofhij reed
naar Uden en stelde hen, in zijn waardigheid en regten gekrenkt, de les. Het is niet bekend geworden,
wat er wen is voorgevallen, maar dit is zeker, dat de zeventigjarige grijsaard, die de
regten zijner vreedzame woning tegen alle stormen bijna een halve eeuw had weten te handhaven,
blijkbaar verontrust was, ofschoon men niet bij magte was zijne regten noch die zijner medebroeders
te verkorten. PARTICEPS, De Ongelukkigen...y pp. 44-46
57 R. Janssen, 750 jaar kruisheren, p. 138; R. Janssen, De eerste generatie na de Franse Revolutie...,
p. 187.
58 In 1840 was Gielen 59 jaar oud, Kanters was 79 jaar oud en Van Elswijck 67 jaar oud.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 51
eeuw door noodzakelijkheid, gebruik en gewoonte gewettigde levenswijze,
door dispensatie van den Paus als private en partikuliere personen,
voor levenslang en alleen voor het huis van St. Agatha." Eenmaal
geprofest moest men bijdragen in de zorg voor het
koorofficie, de fundatiemissen, het huis en de goederen. Wei werd
men mede-eigenaar van de eigendommen van Sint-Agatha. Van
belang was tevens "Dat elk lid zijn patrimonieele bezittingen naar
believen bleef behouden, dat men daarvan volgens overeenkomst eene
som aan het klooster gaf." Het beheer van de goederen van Sint-
Agatha liet niet toe, dat men meer dan veertien conventuales
huisvestte. "De leden die zich op deze voorwaarden verbonden aan
St.Agatha bragten hunne toekomst en alles wat zij in de wereld als
sekulier priester worden konden aan dat klooster alleen ten offer,
welks eigendom grootendeels door den staat betwist werd. Zij moesten
vertrouwen gedurende hun geheelen leven daarin hun levensonderhoud
te zullen vinden, wijl zij geene aanspraak meer konden maken
op eenig diocees, daar zij door hunnen exemmpten toestand buiten
alle regten en jurisdictie der bisschoppen aan zich zelf alleen waren
overgelaten. Hierbij moet nog gevoegd worden dat de aangenomen
jonge priesters, bij gebrek aan onderwijs en een geschikte leidsman,
hunne verkregen theologische kennis niet konden voortzetten, hoewel
dit voor St.Agatha ook niet noodig was, omdat een priester met juris
dictie daar alles gemakkelijk afkan. (...)" 59
Van Boldrik, die in 1846 in Sint-Agatha was ingetreden60, "had
daar steeds zijne jaren zeer gelukkig doorgebragt, had, ziende wat er
59 1
9 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., pp. 36-37
60 Van Boldrik beweerde zelf, dat hij in 1845 kruisheer werd. PARTICEPS, De Ongeluk
kigen... , p. 47
Na een jaar proeftijd legde hij op 16 maart 1847 professie af in Sint-Agatha: " Ego Frater
Joannes van Boldrik facio professionem et promitto obedientiam Deo et B.M. Virgini et Tibi
Reverendissimo Domino Henricus van den Wijmelenberg totium ordinis canonicorum Regularium
S.Crucis commisario Generali, et successoribus tuis, secundum Regulam SAugustini et Constitutiones
Ordinis, quod ero obediens Tibi tuisque successoribus usque ad mortem. "
Arch.Generalaat, 0044.14.
Van den Wijmelenberg stipuleerde: " 14 Maart 1855 heeft de HeerJ. W. van Boldrik tegelijk
met de overige confraters onderteekend, dat aan mij en mijne opvolgers de magt overgegeven
werd de personen te verzenden van het eene huis naar het andere en over de goederen door de
geheele orde te beschikken, volgens dat voor elk huis noodig ofvoordeelw zoude qeacht worden "
Arch.Generalaat, 0044.14

52 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
stand te gebeuren, lang voor dat het Cap.gen. gehouden werd den Eerw.
Prior Giekn gevraagd en van hem verkregen om zonder opspraak buiten
het klooster eene plaats te mogen hebben. Hij gevoelde zich niet in stoat
en niet verpligt om de voorwaardey waarop hij zijne professie gedaan, de
nieuwe gestrengheden, die hij reeds ingevoerd en nog te gemoet zag, levenslang
te dienen. Hij werd direkteur der religieuse Franciskanessen.
Ditbevielden Udenschen vrienden in 't geheel niet"
Omdat hij zich met de nieuwe gang van zaken niet kon verzoenen,
achtte hij zich ook niet verplicht te gehoorzamen.61 Hij
wenste de orde te verlaten. Niettemin wilde hij zijn aftocht financieel
dekken. Hij wilde verzekerd zijn van een behoorlijk bestaan.
Dit zou dan moeten gebeuren door de erkenning van het zogenaamde
recht op zijn aandeel in de bezittingen van Sint-Agatha.
Hij beweerde dat de magister-generaal hem een uitdrukkelijke
belofte had gedaan. Van den Wijmelenberg van zijn kant heeft
verschillende malen formeel ontkend een dergelijke belofte ge
daan te hebben.
Op 19 november 1854 schreef van Boldrik aan de magistergeneraal,
die zich toen nog in Uden bevond en bij wie hij op bezoek
was geweest om over zijn moeilijkheden te spreken. Hij legde
uit dat hij psychisch niet langer tegen de moeilijkheden was
opgewassen. Daarom wenste hij geseculariseerd te worden. Als
motief voor deze stap gaf hij op dat hij eigenlijk seculier priester
had willen worden, maar dat hij om financiele redenen gedwongen
werd om van dit voornemen af te zien.62 Daarop was hij met
Op 2 mei 1850 beweerde prior Gielen dat de confraters Van Giersbergen en van Boldrik
nog altijd op assistentie waren in Diest... Arch.Generalaat, 0043.3
61 " In het eerst gehouden Cap. gen. droeg hij voor een aantal inlasschingen, aanmerkingen
en verbeteringen, die men grootendeels, wijl ze zeer gegrond waren, niet durfde weigeren.
" PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 48
62 Arch.Generalaat, 0044.1 "Van kindsche kennis afhad mijn streven naar het Priesterschap,
hetgeen ik dan ook door de studie bevorderde. Doch na twee jaren reeds klerikale kleding ontvielen
mij ineens de middelen waarop ik altijd gerekend had om Caeculiere Priester te worden; zelfs
betaalde de Missie voor mij een jaar kostgeld. Ik wachtte daarop in de wereld een nagenoeg geheel
jaar afen moest eindelijk beslissen: of voor altijd van het Priesterschap afte zien, ofwel mij in een
klooster begeven om zoodoende Priester te worden, terwijl ik altijd eene afgekeerdheid van de
kbosters gevoelde."

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 53
tegenzin naar het klooster gegaan. Want om priester te worden
had hij geen andere keus. "In mijn proefjaar was ik alleen, en moest
mijzelven nagenoeg geheel alleen helpen, hetgeen mij dus den ongelukkigen
stap niet genoeg onder het oog bracht. Op het einde moest ik
wederom beslissen: of het klooster verlaten, en voor altijd van het
Priesterschap afaien, ofiuel mij laten professen om priester te worden.
De tegenzin kostte mij toen alreeds veele tranen en niettegenstaande
ging iky tot mijn ongeluk, er toe over.1'65 Tevergeefs had hij getracht
die tegenzin te overwinnen door zich naar Diest te laten overplaatsen.
Bovendien had hij geprobeerd als missionaris naar Amerika
te vertrekken.64 Verder overvielen hem soms gedachten aan
vluchten en erger nog, aan zelfdoding. Tenslotte had hij bij zijn
professie het specifieke van het religieuze leven slechts oppervlakkig
overwogen, zodat hij ervan overtuigd was dat er weinig verschil
bestond tussen de reguliere en de seculiere priester. Die
overtuiging werd gevoed en gesterkt in de eerste jaren na zijn
professie. Maar vanaf het aantreden van Van den Wijmelenberg,
die de kruisheren een soberder leven wilde opleggen, was er veel
veranderd " in het wezen der Orde : a. door bijzondere en schriftelijke
bepalingen; b. door geheele nieuwe statuten. Zoodat men onder
veele andere de volgende zaken, door het gebruik van mogelijk honderde
jaren gevestigd, moet missen en afitaan:
1. het bezit en gebruik van geld
2. eene jaarlijksche geldsom van het klooster
3. de stipendia van 3 vrije missen in de week
4. alles wat men door industrie enz. verdiende
5. jaarlijks eenpak klederen
6. patrimoniale gelden, en dat men van inkomsten of elders ge-
noot
7. drie missen in de week voor eigen intentie. Thans maar 12
missen meer in hetjaar behalve nog de stipendia
63 Arch.Generalaat, 0044.1
64 De eerste kruisheren-missionarissen in Amerika kwamen uit het klooster van Uden.
Volgens Particeps verbleven ze enkele jaren bij familieleden van kruisheer J. van Boldrik
PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 31

54 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
8. behoudens de vaste, en de maaltijdeny het eten en drinken
naar verkiezing
9. de vrije aankoop van boeken, en verdere benodigdheden
10. een gepasten vrijen omgang met vrienden en geestelijken buiten
het klooster enz., enz. zoo dat het althans het gebruik van
oudsheer was, vrij, op eene onbesproken, gepaste wijze te leven.
Ik bedoel niet de levenswijze voor mijne tijd. Thans zoo, dat
men niets oftenminsten het zoo heeft, dat men het liever, als
het mogelijk is, wil ontberen als er om gaan vragen. "65
In maart 1855 volgde er, in zijn zienswijze althans, een nieuwe
aanslag van de Udense samenzweerders. De bewoners van Sint-
Agatha werden verzocht een notariele akte te ondertekenen,
waarin een Zedelijk Lichaam van de Kruisheren werd opgericht.
De niets kwaad vermoedende confraters van Sint-Agatha liepen in
de val, uitgezonderd van Boldrik. Hij tekende wel, maar onder
schriftelijke verklaring dat hij dit slechts pro forma deed en zich
het recht voorbehield van zijn aandeel in de bezittingen.66 Op het
generaal kapittel van 1856 protesteerde hij. Hij had nooit gekozen
voor de levensstaat, zoals die nu ingevoerd werd, en daarom voelde
hij er zich ook niet toe verplicht. Hij vroeg met aandrang om
na te komen wat men hem had beloofd, namelijk als particulier
priester met een jaarlijks inkomen buiten het klooster te mogen
leven. Op dit verzoek ontving hij geen antwoord. De leden van
het kapittel werden verplicht het diepste geheim te bewaren omtrent
de grote veranderingen, zodat hij zich ook tot niemand anders
kon wenden om raad en hulp te bekomen.67 Dat Van den
Wijmelenberg intussen naar Sint-Agatha verhuisde en daar als
prior fungeerde, vergemakkelijkte de situatie niet. Van Boldrik
kreeg het aanbod naar Maaseik of naar Diest te vertrekken om
daar, wat hij noemde, een beneficie waar te nemen. Hij koos voor
Diest. J. De Vlam tekende in zijn Memoriaalin 1857 op : "Confr.
65 Arch.Generalaat, 0044.1
66 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 56. Deze schriftelijke verklaring, indien ze werd
opgesteld, bleef niet bewaard.
67 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 59

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 55
/ Boldrik naar Diest vertrokken, zoo was de meening toch heeft
geaposteerd"68
2.3.1 Apostasie en aanvraag tot secularisatie
In plaats van naar Diest te gaan sloeg van Boldrik zijn tenten
op bij zijn familie: " Ik heb mij dan na de familie begeven, en de
stap van 5-7 jaren gewaagd, eindelijk volvoerd. (...) Ik ga op dit
oogenblik naar Holland. (...) Men weet ook Her niet waar ik mij
ophoude. Ik heb alles in het klooster gelaten behalve mijne zwarte en
andere klederen. (...)"69 In Bemmel nam hij zijn intrek bij zijn
moeder. Op verzoek van Van den Wijmelenberg zocht de pastoor
van Bemmel hem daar op, maar diens pogingen om hem te doen
terugkeren naar het klooster kenden geen succes.70 Daarop bracht
Van den Wijmelenberg Mgr. Zwijsen op de hoogte.71
68 Arch.Sint-Agatha, nr. 3
Particeps stipte aan dat er aanvankelijk geen geschikte kandidaat werd gevonden om prior
Gielen op te volgen. " Met den Prior S. W. Gielen bragten zij hunne vrijheid, hun regt en hunne
toekomst ten grave. StAgatha, dat het regt had alleen over alle hunne zaken, en vooral over de
keus van een overste onderling te beslissen, was hierop niet genoeg voorbereid De eensgezindheid
ontbrak, en de Udensche vrienden mengden zich in die zaak. Vele plannen en personen werden
voorgesteld, die met in de smaak der Udensche mannen vielen. Eindelijk kwam men met het
voorstelvoor den dag van den generaal H v.d. Wijmelenberg al was het slechts ad interim naar
StAgatha te doen overkomen, dan kon men zien hoe het gaan zou. Hij kwam, doch maakte de
zwaarwigtige bedenking dat hij zijn ouden vader te Uden niet dikwiils venoer zou kunnen
bezoeken. " PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 49
69 Arch.Generalaat, 0044.3 ( brief aan de burgemeester van Cuijk, februari 1857)
70 Op 12 maart 1857 schreef pastoor Willemsen van Bemmel aan Van den Wijmelenberg:
Dadelijk na ontvangst uwer voor mij treurige letteren ben ik naar het huis van de moeder van
P. van Boldrik gereden. Ik heb hem thuis getroffen en uwen brief overhandigd. Hij weigerde
volstrekt de litterae testimoniales afte geven. Ik ben niet in staat een geregeld verslag van al zijn
gezegdens te geven. Beschuldigingen, bedreigingen, voorstellingen van goede vooruitzigten, van
advocaten en regtbanken, maar alles zoo verward en zoo geheimzinnig dat ik soms dacht ofhij wel
goedbijzinnen was. (...) "Arch.Generalaat, 0044.6
71 " (...) Hij is nog niet teruggekeerd: ik ontving deze dagen eenen brief van den ZeerEerw.
Heer Deken van Arnhem, dat voorleden vrijdag een geestelijke zich aldaar vervoegd heeft bij Dr
de Keijzer om ondersteuning te vinden: hoogswaarschijnlijk is dit Van Boldrik geweest: ik verwacht
hem niet terug en van hem ook niet veel goeds: zedert dat ik hem om mij bekende redenen
belet had in 1854 assistentie te verlenen aan de zusters te Mook heeft hij zich doen gelden, waarom
ik ook tot driemaal toe genoodzaakt ben geweest hem te suspenderen: hij schreef mij reeds den
19 Nov. 1854 dat hij tegen zijnen roep in de Orde was, dat zedert zijne Professie 1847 het wezen
derOrde geheel veranderd was door het afschaffen van het peculium, van eenige intenties vrij te
hebben, van visiten te doen of te houden, van iets in de gemeente te gebruiken, van het dikwijls
uitgaan etc. als ook door het invoeren van de Communio bonorum etpersonarum; dat hij derhalvezich
aan die nauwgezetheid niet zou gewennen en verlangde stil in de wereld naar zijnen eigen
wil te leven. Voor die weigering van assistentie te Mook was hij wel niet de ijverigste en vurigste
religieus en Priester, maar hij was toch stil en bedaard en kwam van tijd tot tijd weer tot zijn

56 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Op 10 april 1857 schreef Van den Wijmelenberg aan Mgr.
Zwijsen dat hij sinds zijn laatste mededeling niets anders over van
Boldrik had vernomen dan dat hij in Amsterdam op een kantoor
zou werken. Alle pogingen om hem door tussenkomst van de
pastoor, zijn moeder en zijn broers te Bemmel terug naar het
klooster te loodsen, waren mislukt.72 De aartsbisschop schakelde
daarop de bemiddeling van CJ. Willems, een jezui'et uit Nijmegen
in, die van Boldrik in een armoedige en verbitterde toestand
aantrof: terug naar Sint-Agatha wilde hij niet meer en zijn priesterlijke
taken mocht hij, zo veronderstelde hij, wellicht nooit meer
opnemen; vermits hij toch moest leven, had hij zich gewend tot
die vereeniging onder Protestanten opgericht ter ondersteuning van
hulpbehoevende R.K. Geestelijken van 'tzelfde soort.(...)"7?>
pligten terug. Ziedaar den knoop en oorsprong van zijnen val. " geciteerd in J. Scheerder, Hen-
ricus Van den Wijmelenberg, p. 157
Mgr. Zwijsen bracht de internuntius er op 19 maart 1857 van op de hoogte, dat van Bol
drik zijn orde had verlaten en weigerde terug te keren.
Uit een brief van de algemene overste van de zusters franciscanessen van Heythuizen, gedateerd
7 februari 1857, wordt duidelijk, dat de bisschop van Roermond hem niet als rector
van het zusterklooster in Mook wilde zien. Arch.Generalaat, 0044.2
72 Arch.Generalaat, 0044.8-9
Op 30 april 1857 schreef de burgemeester van Cuijk, G. Van den Bosch, aan van Bol
drik: " (...) Keer nog terug. Het is nog tijd. Men zal UwE. met liefde ontvangen. Daarvoor sta ik
borg Ik ga U met de hand op het hart nog eens willen aforagen, is uwe tegenwoordige ofvoorleden
positie het beste ? (...) " Arch.Generalaat, 004.10.
Van Boldrik reageerde op 23 mei 1857 op dit schrijven: " (...) moet ik U verklaren dat
thans mijn positie in geene deelen iets te wenschen meer overlaat in vergelijking met de vorige.
Persoonlijk voor mij acht ik mij thans zeer gelukkig. Dan men wil er maar volstrekt den schijn
aan geven, als hadde ik geen geduld gehad. Het is God en menschen tergend, eenen Priester van
Priesters met zooveel vahchheid etc. etc. te zien behandeld te worden ! De afipraak was naar Diest
te gaan om daar eene gelegenheid op te sporen, maar een (?)(onleesbaar) brief wijst wederom de
stukken uit, dien ik voor den komendant aldaar te bezorgen had, en luidde dat men volstrekt niet
moest dulden van mij iets van dien aard. zelfs niet er over te moven spreken, noch met hem, noch
in huis noch buiten 's huis. dat men in dat veval aanstonds moest kennis vevem en mij terug
zenden, om van den opperbaas zelven na behooren behandeld en vestraft te worden (...)
Arch.Generalaat, 0044.11
Aan pastoor J. Willemsen schreef van Boldrik op 27 juni 1857: " (...), ofschoon ik geen
priester meer ben, (...), al ben ik doodarm in de wereld, dan ben ik nog gelukkiger als in een
rampzalig klooster. Gij weet, van mijzelve heb ik geen bestaan, en bij de familie rond te zwerven
is ook onmogelijk. Nu eenmaal uitgegaan is het gevolg: geen Priester meer. Ik heb zelfmij gesuspendeerd.
(...) " Arch.Generalaat, 0044.12
73 Brief van 06 februari 1858 aan Van den Wijmelenberg. Arch.Generalaat, 0044.15

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 57
In 1858 stapte van Boldrik naar Mr. J.A. Molster, een advocaat
uit Amsterdam. Deze stuurde Van den Wijmelenberg een brief,
waarin hij een minnelijke schikking voorstelde.74 Van den Wij
melenberg raadpleegde daarop Mr. J. van Son in Den Bosch, die
hem op 18 maart 1858 adviseerde om de minnelijke schikking af
te wijzen. Vermoedelijk zou er dan een rechtszaak volgen, die de
magister-generaal waarschijnlijk zou winnen. Van Boldrik kon
immers op basis van het canoniek recht, de bepalingen betreffende
de reguliere kanunniken en de statuten van de Orde van het
H. Kruis geen aanspraak maken op een deel van de eigendommen
van Sint-Agatha. Eventueel kon hij een beroep doen op artikel
1697 van het Burgerlijk Wetboek betreffende het Zedelijk Lichaam
en het genot van de daaraan verbonden rechten. Maar ook
dan had hij geen poot om op te staan vermits zijn rechten dan "
afhankelijk zijn van zijne opvolging der statuten, bepaaldelijk van
zijn verblijfin uw gesticht, en, zoo ik het wel heb, de oprigtingsakte
van uw zedelijk lichaam uitdrukkelijk inhoudt dat hij, die vrijwillig
daarvan uitgaat, alle aanspraak verliest. (..J'75
Een tijdje later, op 7 mei 1858, schreef de antikatholieke Mr.
J.J.M. Laurillard, advocaat in Den Bosch, aan de kruisheren van
Sint-Agatha, dat van Boldrik wel degelijk recht had op een deel
van de bezittingen van Sint-Agatha, "(...) en daarom ben ik met
Bolderik en zijne vrienden overeengekomen, dat ik UEerw. zou uitnoodigen,
om aan hem een som uit te betalen, waarop hij naar alle
billijkheid kan aanspraak maken, en welke door ons wordt begroot op
vijftienduizend gulden; tegen uitbetaling dezer gelden zullen wij
volkomen decharge geven, en van alle verdere aanspraak bij notariele
akte afitanddoem (...)"76 Mr. J. van Son adviseerde Van den Wij
melenberg nu om een kundig rechtsgeleerde te engageren. "De
zaak schijnt thans ernstig te zullen worden, omdat " vermogende
vrienden " in het spel zijn. "7 "77
74 Arch.Generalaat, 0044.17
75 Arch.Generalaat, 0044.18
76 Arch.Generalaat, 0044.19
77 Brief van 12 mei 1858. Arch.Generalaat, 0044.20

58 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
In een brief aan G. van den Bosch, burgemeester van Cuijk, berichtte
Van Boldrik op 30 november 1858, dat pater Willems
hem een voorstel had gedaan, dat genade vond in zijn ogen: "(...)
dat ik, na vooraf3 maanden aan eene pastorij (liever bij de Trappisten)
te hebben doorgebrachty in het Limburg (of Pruisische grenzen,
waar men mij tog ook wel zal admitteren) in eene klijne wooning
mijne voetstappen mag hebben en des morgens weder mijne
priesterhanden aan het autaar tot den God van Barmhartigheid mag
ophejfen. Dit alleen kan mijn levensgeluk ter zaligheid weder herstellen.
(...) Zal dan Rome door eene welwillende dispensatie deernis
hebben met eenen ongelukkigen Priester, zal dan ook St.Agatha al iets
van hunne rijke schatten moeten bijdragen voor mijn bestaan, daar
ik dan toch van de intentien alleen niet kan leven, zal ik in verachting
mijn overig leven dan ook moeten slijten? (.. J"78 De burge
meester was uiterst tevreden over dit bericht en meldde van Bol
drik, dat Van den Wijmelenberg bereid was hem te ontvangen
om de verdere afwikkeling van zijn zaak te bespreken.79
Op 22 december 1858 schreef Van Boldrik aan Van den Wij
melenberg, dat hij met pater Willems, gevolmachtigde van nunti-
us Vecchiotti, had gesproken. Het was inderdaad waar, dat de
Kerk hem, na een periode van drie maanden bezinning, zou be-
zorgen " eeneprivaathuishoudelijk leven\ Nu verlangde hij van de
magister-generaal "ook uwe verzekering van het bovenstaande te
zien uitgedrukt opdat ik mij wat kan gerust stellen, (...)."so Van den
Wijmelenberg reageerde echter niet op deze brief. Op 7 januari
1859 volgde dan een nieuwe brief, waarin Van Boldrik meldde
dat hij uit Amsterdam vertrokken was en weer bij zijn familie in
78 Arch.Generalaat, 0044.21
79 Arch.Generalaat, 0044.22
Daarbij heefi ZHEw. te kennen gegeven dat het hem aangenaam wezen zou, dat U overkwarnt,
en hoe eerder hoe liever. Dan, terwijl hij in den loop der volgende week, bij gelegenheid
van het Jubile te Uden moet wezen geloofde hij het beste te zijn, dat uw overkomst op zondag den
11 dezer plaats had. Maar zult u zeggen, hoe, en op welk voorwaarden? Ook daarover heb ik in
het breede met ZHEw. gesproken en daarbij de zekerheid erlangd, dat uwe wenschen zullen
bevredigd worden. Ik althans voor mij zeg u ronduit, dat ik niet die concessie zou hebben verwacht
waarop men wil handelen. (...)." Zelf was Van den Bosch bereid van Boldrik te vergezellen,
maar ook pater Willems wilde deze taak op zich nemen.
80 Arch.Generalaat, 0044.23

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 59
Bemmel vertoefde, "om alhier de nadere bepalingen afte wachten
niet zonder vrees, zoo UHew. wel zal kan denken wat er van mij zal
geworden. f..J"81
In afwachting van een regeling schreef Van Boldrik op 5 maart
1859 aan burgemeester Van den Bosch: " Wat aangaat mijn verblijfalhier,
dit is de uiterste eenzaamheid, en de goede Heer Pastoor
is zeer deelnemend in mijn lot; gaarne zoude hij hebben, dat ik de
omliggende Heeren ging bezoeken, maar UE. weet het: ik ben geheel
schuw geworden. Mijne bezichheid bestaat in bidden, eten, slapen en
woken, terwijl ik dagelijks eene wandeling ga maken door de zandbergen
en boschen, dan het ergste is de verfeling. f.. J"8
"82
Pastoor J. Bernardussen schreef Van den Wijmelenberg op 29
juni 1859 dat hij Van Boldrik, in opdracht van zijn kerkelijke
oversten, in zijn huis had opgenomen voor twee of drie maanden.
"Nu echter heb ik zijdelings vernomen, dat er geene hoop voor de
saecularisatie van den Heer Van B. bestaat, tenzij genoemde Heer
zich voorloopig naar een klooster van de Orde begeefi; zou dit werkelijk
zoo zijn, dan neem ik de eerbiedige UHW. vriendelijk en dringend
te verzoeken, mij dit te willen mede deelen, en verder in te lichten
wat UHW. doelmatig oordeelt om in het werk te stellen. Ik moet
er echter bij voegen, dat ik behalve het vergunnen van huis, vesting,
mij weinig met het overige zijner zaak bemoeid heb."83
81 Arch.Generalaat, 0044.24
Inmiddels beijverde pater Willems zich om Van Boldrik een onderkomen te bezorgen.
Uit een brief van de pastoor van Helden, J. Bernardussen, aan P. Verheggen, deken van
Venray, gedateerd 4 maart 1859, blijkt dat Van den Wijmelenberg van Boldrik nog altijd als
apostaat beschouwde, " en in dit geval kan er volgens mijn inzien aan geen absolveren gedachten
worden, defectis dispositionis. Ik had gemeend dat toen de Heer v.B. den voorstel van den zeer
Eerw. Pater Wilms aannam, zijnE. daardoor tot de gehoorzaamheid terug gekeerd was. En in
geval dit alzoo niet mag genomen worden, zou dan de zaak niet op de volgende manier kunnen
geplooid worden? Als Hoogw.Heer uitdrukkelijk toestemd dat de E.Heer van B. bij mij of in een
ander christelijk huis zijn verblijf neemt, en alzoo animo ad ordinem terugkeert, dan dunkt mij
zou ik met de faculteiten van onze doorl. Bisschop si cetera adsint tot de absolutie kunnen overgaan,
en ondertusschen de secularisatie van Rome afwachten. " Arch.Generalaat, 0044.25 en 28
82 Arch.Generalaat, 0044.26
83 Arch.Generalaat, 0044.33-34

60 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
De magister-generaal was inderdaad van mening dat Van Boldrik
eerst een tijdje naar het klooster moest terugkeren. Vecchiotti,
de internuntius, probeerde hem te overtuigen dat dit geen zin
meer had.84 Tenslotte deelde de internuntius mee, dat op 27 augustus
1859 aan Van Boldrik het secularisatie-indult was verleend
en dat de orde hem maandelijks 15 gulden moest uitkeren.85 De
magister-generaal wilde echter niet betalen. Hij schreef de inter
nuntius, dat hij aan een bijdrage voor Van Boldrik steeds de
voorwaarde had verbonden: " indien de middelen van de orde dit
zouden toelaten. " Overigens zag hij niet in op welke grond dit zou
moeten gebeuren.86
84 Arch.Generalaat, 0044.27, 30, 31, 32 en 35
85 Arch.Generalaat, 0044.37
86 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg^ p. 158
Een pijnlijke wending nam de kwestie van Boldrik toen zijn oudste zuster, " woonende
onder Leut, en bij wien ik meestal bier mijn optrek had", overleed en hij haar als priester niet
terzijde kon staan. Brief van 21 oktober 1859 aan de burgemeester van Cuijk,
Arch.Generalaat, 0044.38
Van Boldrik verbleef toen nog altijd bij de pastoor van Helden. Diens huishoudster werd
ernstig ziek. Hij zag zich genoodzaakt twee huishoudsters in dienst te nemen. Als gevolg
daarvan kon hij Van Boldrik echter niet langer huisvesten. Deken P. Verheggen pleegde dan
overleg met de bisschop van Roermond, Mgr. Paredis, die bereid was Van Boldrik in zijn
diocees op te nemen. Hij stelde wel ee'n voorwaarde: " indien UHW. jaarlijks iets zou willen
bijdragen in het onderhoud van genoemden Heer, hetzij onmiddelijk of middelijk door eender
persoon ZDHWheid dan ook iets zou doen, en de secularisatie, of de ZDHWheid gezonden
faculteiten zou ten uitvoer brengen, maar zoo niets bepaald word, hij zich de zaak niet kan
aantrekken, omdat ZDHWheid volgens de faculteiten verpligt zou zijn geheel en al voor zijn
onderhoud te zorgen (...). Hoogwaardigst Heer I Gelieve de zaak dock en noch eens in ernstige
overweging te nemen, terugkeeren zal hij niet doen hierop is genoeg gewacht en welke zullen dan
de gevolgen zijn... (...) " Brief van 25 januari 1860 aan Van den Wijmelenberg,
Arch.Generalaat, 0044.41
In april 1860 kwam het van Boldrik ter ore dat de heer Van Berkel een huiskapelaan
zocht. Hij solliciteerde bij pater Willems voor deze post. Tevergeefs echter. Arch.Generalaat,
0044.43
Hoop vlamde weer op na een onderhoud van pater Willems met de internuntius, " en
antwoord ontvangen heeft, dat ik moet verzamelen de belofien, welke aan mij gedaan zijn, zoals
ik ook getoont heb het bewijs van geen afitand van regt gedaan te hebben. UE zal zich herinneren,
dat UE meermaals aan mij de verzekering reschreven hebu dat St.Agatha voor mijn levensbestaan
zoude zorgen, enz. enz: hetveen UE mij schreef na eerst Hoonu.Heer reraadpleegd te hebben, en
dit uit zijnen naam etc. Thans mijn vriend komt het er op aan, zoo ik zeg van al die termen in te
zamelen op aanvraag van Z.E.den Nuntius. (...) " Deze hoop bleek ijdel te zijn. Van den
Wijmelenberg weigerde iedere financiele tegemoetkoming. Brief aan de burgemeester van
Cuijk, 23.08.1860, Arch. Generalaat, 0044.44

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 61
Hoe het Van Boldrik in de volgende jaren verging, weten we
niet. Vier jaar later verbleef hij in Nijmegen, "army zeer arm maar
tog oneindig gelukkiger dan weleer"*7 Op 22 oktober 1863 schreef
hij een brief aan Van den Wijmelenberg, waarin hij een klein
pensioen vroeg.88 Gaandeweg waren zijn dreigbrieven veranderd
in smeekbrieven. Maar vermurwen kon hij Van den Wijmelen
berg niet. Tenslotte schakelde hij weer een advocaat, Mr.
T. Arntz, in.89
87 Brief aan de burgmeester van Cuijk, 18.09.1863, Arch.Generalaat, 004.48
88 Arch.Generalaat, 0044.49
" (...) op raad van veele Hooggeachte Geestelijken ten einde van UHE. te vernemen, ofer dan
tog wezenlijk in een klijn jaarlijks bestaan voor mij van St.Agatha, volgens zooveele beloften, zal
voldaan worden. Onmogelijk is het, dat ik als fatzoenlijk Priester van mijne intentien alleen kan
bestaan. De toelaag van Mgr. van Roermond, en van Mgr. den Nuntius Vecchiotti hebben geheel
opgehouden en thans meer dan ooit zit ik in verlegenheid. Tot mijn leedwezen aanschouw ik de
zoozeer in het oog springende zaak van P. Takken en, regt ofgeen regt, ik besefzeer goed HW.
Heer, dat een ons ootmoedigheid zwaarder is dan 100 pond regt, maar als de nood aan den man
komt, dan doet men altijdiets, wat men anders niet doen zou. (...)"
Dezelfde dag stuurde hij een brief aan de burgemeester van Cuijk met het verzoek zijn
zaak nog eens te bepleiten bij Van den Wijmelenberg. Arch.Generalaat, 0044.50
89 Arntz schreef vanuit Nijmegen op 2 november 1863: " Bij het begin van dit Schrijven
moet ik u verklaren dat ik R.Catholiek ben en ongaarne zou willen gedwongen zijn een schandaal
te verwekken in de buitenwereld, het spreekwoord getrouw, die zijn neus schendt, schendt zijn
aangezigt, het is daarom, vooral eer ik geforceerd word anderen middelen te gebruiken, dat ik op
vriendschappelijke wijze de zaak zal trachten te termineeren. Ik verzoek U beleefd derhalve
binnen acht dagen ten mijne kantore hetzij in persoon, hetzij bij gemagtigde te verschijnen om in
der minne de verplinin? der vennootschap tegenover Pater van den Boldrik te vereffenen; wanneer
u komt en wij niet tot het gewenschte doel zouden kunnen komen, geefik u een maand tijd om
met den besten praktizijn hier in het land te raadplegen en zoo men dan door dien raad wordt
genoodzaakt de zaak voor de regtbank te behandelen, (...) " Arch.Generalaat, 0044.51
Op 7 november 1863 schreef advocaat Arntz aan Van den Wijmelenberg: " Volgens uwen
briefis het mij onmogelijk te kunnen geloven, dat U iets bekend is omtrent de oprigting hetzij van
een vennootschap, hetzij van een zedelijk lichaam, want als katholiek mag ik nooit veronderstellen,
dat er onder het eerbiedig gewaad van een kruisheer kwade trouw verborgen is. Om U der
halve op de hoogte te brengen is er voor den notaris Scheefhals te Uden eene acte gepasseerd den
5de April 1855 behoorlijk geristreerden den zevenden April daarna.
Art. 1695 B. W. zegt voorzoverre daaromtrent niet bijde instellingen de overeenkomsten en de
reglementen op eene ouden regt is voorzien, zijn de bestuurders verpligt om aan de gezamenlijke
leden van het zedelijk ligchaam rekening en verantwoording afte leggen, waartoe elk lid bevoevd
is hen in regten op te roepen.
Art. 1700, een zedelijk lichaam zoals door U is opgerigt blijft bestaan tot dat het uitdrukkelijk
is ontbonden oftot dat het doel ofhet voorwerp der vereeniging ophoudt.
In Art. vijfvan uw contract staat:
Het regt der oprigters en der leden op dit zedelijk lichaam is persoonlijk. het houdt ipso jure et
facto op bij hun overlijden of bij het verlaten der vereeniging (let nu op) ten vevohe dat hunnc
erfcenamen of regtverkrijrenden daarop geene hoegenaamd regt en geene de minste aanspraak
hebben.

62 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Tezelfdertijd werd Sint-Agatha geconfronteerd met de zaak
Takken (zie verder). Het gevaar bestond dat Van Boldrik en Takken
samen actie zouden voeren tegen Van den Wijmelenberg.
Daarover geinterpelleerd door pater A. Consen s.j., deken van
Nijmegen, schreef Van Boldrik op 7 november 1863: " Zip voorzekerd,
dat ik mij nooit met den Heer Takken zal vereenigen in alles
wat niet braafis, en dat ik tegen hem zal zijn in alles wat antika-
tholisch is. (...)" 90
Dezelfde dag nog schreef deken Consen aan Mgr. Zwijsen.
Zijn brief bevatte een bondige samenvatting van de zaak Van
Boldrik. Consen pleitte ervoor, dat de kruisheren over de brug
zouden komen met een toelage.91 Monseigneur Zwijsen reageerde
Het spijt mij, HoogEerwaarde Heer, U door de wet te moeten overtuigen, veel liever had ik
dat dit niet noodig ware en men ex charitate christiana reeds den pligt in zich gevoelde; gij kunt
aan den Eerwaarde Pater Boldrik het regt niet ontzeggen zich tot den burgerlijken regter te wenden,
wanneer hij door zijne geestelijke overheid geen rep: verkrijgen kan; dit is jure canonica
volkomen waar; en geestelijken dwang kan op hem in zooverre niet uitgeoefend worden om de
zaak te laten rusten, daar ik dan de zaak als mijne eigene zal behandelen om er eene juridische
quaestie van te maken, dan zou men ten minste niet zeggen point d'interestpoint d'action. (...) "
Arch.Sint-Agatha, nr.6l
90 Arch.Generalaat, 0044.52
Over zijn eigen zaak schreef van Boldrik: " Het is UHEw. genoeg bekend hoe er met mij gehandeld
is, en wat is er van geworden van def. 150 jaarlijks bij mijne secularizatie, waarvan dan
tog, zeide en schrijft mij P. Verheggen zaliger, ik, is het anders niet, zoo stilletjes van leven kon.
De ZEw. Deken is overleden, Mgr. Vecchiotti vertrokken, Mgr. van Roermond houd zijn woord
niet, die al van het begin van 1861 niets meer van de beloofdef.50 betaald heefl, en wat even zoo
erg is, dat hij mij schreef: " Ik heb immers niets met u te maken, gij zijt immers mijn subditus
niet, ik verzoek u mij geheel uit de zaak te laten. (...) Op welke conditie is mijne secularisatie
gevraagd? Op welke conditie gegeven? Kan er secularisatie bestaan zonder titel? Kortom, ik ben de
martelaar van StAgatha, reeds circa 13jaren. (...) "
91 Arch.Generalaat, 0044.53
" (...) Ik betreur Monseigneur die handeling van van Boldrik en keur die ten voile of, doch zeker
zoude hij daar niet toe gekomen zijn, had men te StAgatha aan de belofte pevol? gegeven,
volvens van Boldriks zewen. in der tijd hem vedaam doch welke belofte de Generaal der Kruisheeren
ontkent. Advocaat Arntz, mijn parochiaan, had hoogst waarschijnlijk van Boldrik niet
aangehoord, ware het niet te vrezen geweest dat dan een protestants advocaat de zaak in handen
had gekregen. Hij zoekt dan ook zoo veel mogelijk de zaak in der minne te schikken. Wat zal er
van van Boldrik worden, zegt hij, in geval van ziekte ofzoo (...). De man heeft niets, hij is dood
arm. Daarentegen StAgatha is rijk, en heeft de verpligting ex promissione om aan van Boldrik
eene geldelijke jaarlijksche toelage van f. 300 te geven. Kan men nu StAgatha niet dwingen om
aan die belofte gevolg te geven wijl zij slechts mondelinv gedaan is, dan kan men het uit kracht
van het vennootschap. Deze vennootschap is aangegaan voor notaris Scheefhab den 5 April 1855
en is den 7 te St. Oudenrode geregistreerd. Het is wel waar Monseigneur dat van Boldrik afitand
heeft gedaan. maar daartoe is hij vedwonven geworden en dan is dit veschied onder de bepaling

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 63
op 9 november 1863 in een brief aan Van den Wijmelenberg,
waarin hij stelde: "(...) naar mijn oordeel kan hetgedrag van Van
Boldrik ten dezen niet geregtvaardigd worden. Heeft hij eenige grieven
tegen de behandeling die hij van Uen ondervindt, dan behoort
hij zich tot den H.Stoel te wenden, en in de beslissing, welke te Rome
wordtgegeven, te berusten. (...)"92
2.3.2 Het verweer van Van den Wijmelenberg tegen de aantijgin-
gen van Particeps
Van Boldrik stuurde op 14 februari 1864 een suppliek aan de
paus. Vanuit Rome werd daarop druk uitgeoefend op Van den
Wijmelenberg. Deze handhaafde echter zijn bezwaren met een
beroep op de precaire toestand waarin Sint-Agatha verkeerde.93
Op 24 oktober 1864 richtte Van Boldrik dan een brief aan de
Tweede Kamer en een rekest aan de Minister van Financien,
waarin hij zich mede-eigenaar noemde van de goederen van Sint-
^gf hem jaarlijks f300 zoude worden uitvekeerd (...) Ik heb reedsgezegdMonseigneur dat ik van
Boldriks handelwijs ten voile afkeur. Doch wat te doen? De zaak in der minne te schikken zoude
zeker het beste zijn; doch hierom moet ik bij Hoogwaardig Heer niet aankomen die zegt niet te
begrijpen hoe anderen in van Boldriks zaak hebben durven voortgaan. Niets voorzeker is gemakkelijker
dan van Boldrik aan zich zelven over te laten, doch hoe vele schandalen zullen daar het
gevolg van zijn. Ik geloof niet, Monseigneur, dat van Boldrik zich van eenige goederen van het
klooster wil meester maken, maar hij wil de toelaa? die hem beloofd is. Die toelaag moet ook de
titelzijn zijner secularisatie, doch deze schijnt in het stuk van Rome vergeten te zijn. (...)"
92 Arch.Generalaat, 0044.54
De kwestie was daarmee nog lang niet van de baan. Op 15 januari 1864 schreef Arntz aan
Van den Wijmelenberg, dat hij ervan overtuigd was, dat van Boldrik op een tegemoetkoming
van de kruisheren zou kunnen rekenen. Arch.Generalaat, 0044.56A
93 Rome maakte zich intussen ook ongerust over de moeilijkheden rond Takken en van
den Bogaert (zie verder). Arch.Generalaat, 0044.59 t/m 62
Op 20 mei 1864 vroeg de internuntius Oreglio di S.Stefano aan H. Van den Wijmelen
berg inlichtingen over P. Takken en J. van Boldrik en over de aanspraken van de Staat op de
goederen van Sint-Agatha. Arch.Generalaat, 009.20a.
Oreglio di S.Stefano verzocht Van den Wijmelenberg op 14.10.1864 J. van Boldrik financieel
te ondersteunen Arch.Generalaat, 009.20d.
De schulden van de Orde van het H.Kruis bedroegen :
- op 11.09.1861 98.200, 74 BEF ( = 46.000, 50 gulden)
- op 29.04.1862 39.700, 50 gulden Arch.Generalaat, 008.1
- op 25.04.1865 31.179, 60 gulden Arch.Generalaat, 008.3
- op 21.04.1873 33.425, 00 gulden Arch.Generalaat, 008.4a
- op 01.04.1874 33.125, 00 gulden Arch.Generalaat, 008.5
- op 06.04.1875 28.931, 00 gulden Arch.Generalaat, 008.6

64 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Agatha. Mochten deze goederen alsnog door de Staat verkocht
worden, dan meende hij aanspraak te mogen maken op een
staatspensioen.94 Daags tevoren verscheen het pamflet "De onge-
94 " (...) In aanmerking nemende: dat bij eventuele aanneming van het aanhangige ontiverp
van wet, de goederen van gemeld klooster St Agatha zullen verkocht worden aan eenige Kruisheeren,
die geene eigenlijke leden daarvan zijn, - die niet voor St. Agatha alleen, maar voor een
ander huis, of voor de Kruisheerenorde in het algemeen hunne professie gedaan hebben, zoo ah zij
na 1855 begonnen hebben te doen, terwijl van af de instelling der orde, van omtrent 600 jaren
lang elk huis zijne eigene goederen en leden had;
dat S. W. Gielen van af1806 tot aan zijnen overhaasten dood in 1855, de Overste en eigenaar
was van het klooster St. Agatha, en tot 1840 vurig verlangende om nieuwe leden, eigenaars,
te mogen aannemen, wijl niet alleen het klooster, maar de geheele orde bijna was uitgestorven, den
requirant en de hier bedoelde leden, zijnde te zamen een tiental, op de zelfde voorwaarden als van
ouds bestaande heeft aangenomen en ingelijfd als mede-eigenaars van alles, wat tot het Klooster
St.Agatha behoort;
dat deze leden, sedert 1840, en voor 1855 ingelijfd, door hunne levenslange verbindtenis aan
dat klooster alleen, ofschoon als eigenaars moetende afzien van alle Diocesane betrekkingen,
vooruitzigten en voordeelen, zelfs gaarne hunne patrimoniele bezittingen aan de familie of deels
aan het klooster afstonden, en alzoo voor de toekomst hunnen geheelen steun en toeverlaat op
gemeld klooster moesten vestigen;
dat de bezittingen van dat klooster altijd en alleen aan deszelfs leden hebben toebehoord, en
deze alleen daarover beschikten, tot dat na den dood des Oversten van St.Agatha, S. W. Gielen, in
1855, zich eenige Udensche Kruisheeren inmengden, en zich thans de eigenaars der admodiatiegoederen
van StAgatha willen maken door den onderhandschen aankoop, de eigenlijke oude leden
willen uitsluiten, en hen aan hunne zoo geestelijke als maatschappelijke bedoelingen willen onderwerpen,
zonder iets van hunne persoonlijke regten in aanmerking te nemen, terwijl zij reeds de
afzonderlijke roerende en onroerende, niet tot het domein behoorende, eigendommen in hunne
magt verkregen hebben;
dat de leden van StAgatha voor 1855 ingelijfd, van onheuglijke tijden in alle onderhandelingen,
zoowel door de regering als anderen als gezamentlijke eigenaars zijn erkend geworden, onder
de benamingen van de Heeren van StAgatha, de conventualen, de Prior en de leden, de Prior en
zijne medebroeders enz., ofschoon zij geen zedelijk ligchaam wettig uitmaakten;
(...) Beseffende dit alles, en dat de Regering thans een ontwerp van wet heefi ingediend waarbij
zij nagenoeg de helft der goederen tot zich neemt en de andere helft zal verkoopen, terwijl deze
verkoop gedaan wordt onderhands aan slechts eenige Kruisheeren, die geene leden van StAgatha
zijn, waardoor de wezenlijke leden eigenaars uitgesloten en van alles beroofd worden;
dat wanneer de domeingoederen verkocht worden in het openbaar, de Kruisheeren evengoed
koopers kunnen zijn van het geheel of een gedeelte, zoo men niet de nieuwere Kruisheeren met
uitnemendheid wil begunstigen door eenen onderhandschen verkoop der goederen, tot schade en
ongeluk der oude wezenlijke eigenaars, die zich als bijzondere onderdanen van den staat, wiens
admodiateurs en pachters zij zijn, beschouwen;
Zoo vraagt eerbiedig de ondergetekende boven vermeld, zoo voor zich als voor de oude en ei
genlijke leden van genoemd klooster StAgatha, zijnde een tiental, te zamen:
1. dat bij eventuele aanneming van het ingediende wetsontwerp, de Regering daaraan toevoege
de bepaling van aan de eigenlijke hiervoren gezegde leden een voldoend jaarlijsch pensioen te
verzekeren;
2. dat de Regering zich als vroeger consequent blijvende, alle de goederen, als tot den Staat be
hoorende, waarover hij thans in twee helfien beschikt, tot zich neme om er naar welgevallen
mede te handelen; doch dan aan elk der eigenlijke hiervoor gezegde leden, die het zullen verlangen,
een jaarlijsch pensioen uitbetale, volgens bovengemeld Koninklijk Besluit van 1814;

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 65
lukkigen van het Klooster St.Agatha der Eerw. Kruisheeren aan de
Maas in oorzaak en gevolgeri\ Het werd geschreven onder de
schuilnaam Particeps. Van den Wijmelenberg vermoedde dat Van
Boldrik (mede-)auteur was. Het lag in de bedoeling van de opsteller
het Nederlandse publiek in te lichten over het beklagenswaardig
lot van de bewoners van Sint-Agatha, hun aangedaan
door de Udense kruisheren onder leiding van Van den Wijmelen
berg. Daarin becritiseerde hij o.m. de oprichting van het Zedelijk
Lichaam de Vereeniging van Kruisheeren van StAgatha^
3. dat de Regering eene verordening der fundatien daarstelle volgens opgave in 1852 gedaan,
terwijl aan de resterende Kruisheeren alle afoonderlijke eigendommen niet tot het domein behoorende,
onverhinderdzullen gelaten worden. "Arch.Generalaat, 0044.63
Het Algemeen Handelsblad van vrijdag 2 december 1864 vermeldde een ingekomen verzoekschrift
in de zitting van de Tweede Kamer van maandag 28 november 1864, "(...) van],
van Boldrik R.C. priester en kruisheer van het klooster St.Agatha, aandringende op het instellen
van een onderzoek in deze zaak en op het toeleggen van pensioen aan de leden van dat klooster "
95 PARTICEPS, De Ongelukkigen...y pp.55-58
" Onder de op deze acte vermelde leden komen niet voor de Ew. heer P. Takken, te StAgatha
geprofest, maar op dat oogenblik voor eenigen tijd afiuezig, en de Ew. heer H. van Giersbergen,
die, zoo ik meen voor goed StAgatha voor Diest verwisseld had. Ook niet de leekebroeder F. van
Oirschot, die nauwelijks een paar maanden geprofest, toch aanwezig was, en vroeg: of hij er ook
kwaad mede kon, waarop men nogmaals de verzekering gaf, dat het alleen dienstig was in betrekking
tot den staat aangaande den afkoop der goederen. De heeren van den Wijmelenberg, de
Bruin en Verstegen waren niet van StAgatha. De laatste echter was er eenen geruimen tijd en is
er gestorven. De twee anderen, worden gezegd in de acte, woonachtig te StAgatha gemeente Kuik,
en dit was op dat oogenblik niet het geval. De eerste had er nooit zijne woonplaats gehad en de
tweede daar geboren, was er in geen tien jaar meer woonachtig geweest en is er later ook niet
wedergekomen; zij behoorden te Uden thuis. Een der leden, de WEw. heer]. van Boldrik meende
dat, als hij niet tot de vennootschap toetrad, hij dan van alles geheel was uitgesloten; trad hij toe,
dan achtte hij zich in zijne regten en aanspraken tekort gedaan, ten minste voor zooveel hij van
den aanleg kon ontdekken; en daar hij alle reden had van wantrouwen, kon hij, zijn vorige
condition in aanmerkinggenomen, niet besluiten, vooraleer hem een schrifielijk bewijs, van in alle
zijne renen te blijven. afgegeven was, dat hem zonder de anderen te verontrusten, door den secretaris
der Orde geschreven en onderteekend overhandigd werd, het luidt als volgt: " De ondergeteekende
verklaart in gemoede dat de notariele acte, waarbij de confraters van StAgatha zich constitueren
tot een buwerlijk zedelijk Iwchaam. eene bloote formaliteit is, ten overstaan van den staat,
in niets betrekking hebbende of in verband staande met het regt als geprofest religieus dier canonie
van StAgatha, en dat de naamondertekening van confr. ]. van Boldrik, slechts ah dusdanig wordt
geconsidereerd, des noodig om geene moeijlijkheden te maken. Was geteekend voluit N. kanonikus,
S. + secretaris. StAgatha 1855, den 5 April ". Dit bewijs werd geviseerd door twee leden van
StAgatha ah getuigen (...). Menig lid vroeg zich of: wat moeten alle deze dingen toch betekenen I
Weldra echter gingen hunne oogen open.
Weinige dagen daarna ging de mare langs den geheelen Maaskant: De heeren van St.Agatha
hebben afstand eedaan van hunne rijkdommen! Uden is baas! De Udensche vrienden beschouwden
daarvoor artikel vijfder gemelde acte voldoende.

66 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
In dit boekje ging Particeps (Van Boldrik/Takken) zo heftig te
keer tegen Van den Wijmelenberg en de kruisheren van Uden,
dat een reactie niet kon uitblijven. Reeds op 26 oktober 1864
bracht de magister-generaal Mgr. Zwijsen van het bestaan van het
pamflet op de hoogte: "Er is hier in omloop een boekje ... Het
werkje is vuil en ten nadeele van Sint Agatha en van de Orde; het is
met studie bewerkt om onze onderhandelingen te 's-Hage te benadeelen;
het bevat veele ongerijmdheden en onwaarheden: het is onnauwkeurig
in de opgaven en aanwijzingen: het is vol van verkeerde
en verdraaide toepassingen; er komen ook verminkte aanhalingen
voor; het verheft boven al den Heer Van Boldrik, en spreekt met lof
van Takken en den weggejaagden Broeder. De schrijver is niet bekend;
doch het kan ons inziens niet anders, ofde Heer Van Boldrik
moet daartoe de stoffen aangegeven hebben, zoo hij het niet zelfgeschreven
heeft; wijl er zaken in voorkomen, die zonder zijn mededeeling
niet kunnen geweten worden en wijl er gezegd wordt dat een
dergelijk geschrift reeds in het voorjaar door iemand op zijn tafel
gezien is. J
Op 31 oktober 1864 stelde Van den Wijmelenberg zestien
" Ophelderingen van de bewering van den Heer]. van Boldrik' op:
Maar wat moet men nu verstaan, daar het regt op de vereeniging persoonlijk is, door de woorden:
bij het verlaten den vereeniging? Hierdoor kan men toch niets anders verstaan, dan het
verlaten der vennootschap. ofder door deze acte aangeeane vereeniging zoo als bij iedere aangegane
bestaande maatschappij zou plaats hebben; goedschiks of kwaadschiks. Men kan toch hierdoor
volstrekt niet verstaan, het verlaten van het huis ofklooster, want dan zou het zeer gemakkelijk
zijn, als b.v. zulke eene vennootschap vele schulden had, behoefde men zich slechts buitenshuis te
begeven, om daarvoor niet meer aansprakelijk te zijn, omdat men dan de vereeniging zou verlaten
hebben. Misschien zal men er onder willen verstaan: het verlaten der klooster-Orde; en dit is op
geene wijze mogelijk, dan bij overgang tot eene gestrengere Orde, of bij secularisatie door de
pauselijke magt, die zonder titel van bestaan niet kan gegeven worden, want dispensatie of afval
ontbindt niet van zijne regten voor den staat, even zoo min als in het geestelijke een priester
daardoor zijn karakter verliest.
Steeds poogde de met de nieuwe instellingen ontevreden heer J. van Boldrik de Orde op eene
wettige en eerlijke wijze te verlaten en dit was hem te voren door zijnen overste S. W. Gielen
toegestaan, zelfs ook door H. van den Wijmelenberg als belofte op de nadrukkelijke voorwaarde
gesteld bij zijne vraag, van over zaken en personen der Orde te mogen disponeren. van Boldrik wil
en Orde en vereeniging op eene gemoedelijke wijze en onder eenen behoorlijken titel van bestaan
verlaten, omdat hij zich met de nieuwe instellingen niet kan vereenigen, en zich daartoe ook
volstrekt niet verpligt acht. Daarom werd hij gedurende een dozijn jaren door eene menigte
trouweloosheden her en derwaartsgeslingerd, (...)."
96 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 159

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 67
I Van Boldrik was sinds 16 maart 1847 kruisheer. Op 23 fe-
bruari 1857 verliet hij het klooster en de Orde. Op 10 maart
1860 werd hij geseculariseerd.
I Nooit worden religieuzen door hun professie eigenaars van
kloostergoederen. Vanaf hun professie worden ze wel on-
derhouden door hun oversten, zolang ze trouw blijven aan
hun professie.
5 Alle professies worden afgelegd aan de magister-generaal en
niet aan de priores van de huizen. Ook in vroegere tijden
konden de leden van de Orde van het ene klooster naar een
ander klooster gezonden worden. De redenen van overplaatsing
stonden in de statuten vermeld. Wie definitief overgeplaatst
werd, verloor zijn aandeel in het gemeenschappelijk
vruchtgebruik in zijn vroeger klooster, maar verwierf hetzelfde
recht in zijn nieuw convent.
i " Al wat van S. W. Gielen vanaf 1806-1855 gezegd word als
eigenaar, en het inlijven der leden als mede-eigenaars is reeds
in nr. 2 opgehelderd; hierbij moet opgemerkt worden dat een
Prior door zichzelven niet kan aannemen of inlijveny maar
dat hiertoe het gezag van den Generaal tot de wettigheid
noodig is."97
97 Particeps schreef: " (...) Na het verval en de ontbinding der geheele Orde was de Canonie
van St.Agatha nog slechts met zeer weinig leden overgebleven; volgens de wetten mogten de kloosters
niet meer handelen als zedelijke ligchamen en konden dus ook geene goederen meer stellen ten
name van een convent. Er was slechts keuze tusschen drie zaken: of de goederen moesten gesteld
worden ten name van een persoon uit de leden en dit achtten anderen gevaarlijk, die ook niet
wilden uitgesloten zijn; bfde goederen moesten ten name komen van den Overste; dit had hetzelfde
bezwaar in en bovendien kon het nog aanleiding geven tot groote willekeur; bfmen moest ze
schrijven op naam van een partikulier buiten het klooster en daartoe was een bij uitstek vertrouwd
persoon noodig. Toch ging men te StAgatha tot dit laatste middel over.
Van de hiervoren opgenoemde thans door het rijk betwiste eigendommen werd de admodiatiesom
ofpacht van f.1700 'sjaars, die steeds voor korter of langer tijd weder vastgesteld werd, op
naam van een partikulier, niet tot de kruisheeren behoorende geschreven, ofschoon deze noch door
het gouvernement noch door de leden verder bemoeid werd.
Evenzoo was het met de eigendommen die zij later verkregen ofaangekocht hebben, hoewel de
Eerw.Prior Gielen een groot gedeelte daarvan ten zijnen name had. Hoe hiermede gehandeld is na
zijn onverwachten dood in 1855 kunnen wij moeijelijk opgeven. Wij weten ook niets van successie,
want zoo als steeds bij overlijden plaats had moeten de goederen zijner nalatenschap aan de
leden des huizes komen, doch daar hij geen testament noch schuldbekentenis volledig had achtergelaten,
heeft men later aan eenige leden zijner familie nog in het geheim eene uitkeering moeten
doen. (...) " PARTICEPS, De Ongelukkigen..., pp. 17-18

68 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
5 De gelofte van armoede vereist van een religieus dat hij
zich voor zijn leven lang verbindt van alle betrekkingen,
vooruitzichten, voordelen en zelfs van zijn patrimoniale bezittingen
afstand te doen. Wie die gelofte aflegt " vestigt
zijn geheelen steun en toeverlaat op het klooster om van hetzelve}
door zijne getrouwe gehoorzaamheid en volharding in
zijn Professie tot aan den dood toe, onderhouden te worden. "
6 Gemeenschap van goederen wil zeggen dat de conventuales
daaruit hun leven lang voor hun onderhoud kunnen putten,
" maar niet dat zij daarover kunnen beschikken tenzij
met toelating van het algemeen gezag in de Orde en in veele
gevallen ook nog met toestemming van Rome ". Die regel
heeft ook altijd in Sint-Agatha gegolden. Als men nu bedenkt
dat het hoogste gezag van de orde in Uden was, zal
men gemakkelijk begrijpen wat bedoeld wordt met de
Udense inmenging.
7 Van oudsher werden de confraters van Sint-Agatha bij de
onderhandelingen met de burgerlijke overheid betrokken.
Het is onjuist te beweren, dat dit thans niet meer gebeurt.
8 Dat voor en na de Franse Revolutie " aan gemelde leden alles
in statu quo gelaten is, dit kan voor van Boldrik volgens
n°.6nietsafdoen. "
9 " In het Besluit van 2 September 1814 is slechts spraak van de
toen gesupprimeerde kloosterlingen en had zelfs eigenlijk niet
op StAgatha moeten toegepast worden. Doch hierbij zou nog
een ander besluit van den 8 Febr. 1815 kunnen gevoegd wor
den waarin het jaarlijksche pensioen alleen aan die gesuppri
meerde kloosterlingen wordt toegekend, die nog gedurende de
loop dezesjaars 1815 mogten verlaten"
10 De kruisheren van Sint-Agatha verkeerden nu nog steeds in
dezelfde toestand als in 1814, met dit verschil dat zij nu wel
nieuwe leden mochten aannemen.
11 "De bedoelde leden na 1840 aangenomen en ingelijft kunnen
geene andere zijn als de thans aanwezige, wijl inlijving verbroken
wordt door het verlaten der Orde en door wettig uit
dezelve weggezonden te worden."

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 69
12 Het stuk over de opgave van de fundaties in 1852 werd
niet door de leden, maar door Prior Gielen opgemaakt.
13 "De onderhandsche verkoop der goederen wordt gedaan aan
Kruisheeren, die volgens nr.3 Kruisheeren van St.Agatha zijn,
met overleg en toestemming der overige aanwezige stemgeregtigde
Kruisheeren van St.Agatha, weshalve de uitdrukking van
nieuwere kruisheeren geen andere beteekenis kan hebben dan
later, doch wettig in het klooster van St.Agatha aangekomen,
terwijl de afvallige en weggejaagde volgens nr. 5 en 11 zich
van schade en ongeluk niet te beklagen hebben, dan door
hunne eigene schuld; in hoeverre deze laatste admodiateurs en
pachters van den staat willen zijn en kunnen genoemd, zal
men uitnr. 6en 7kunnen afleiden."
14 "De eerbiedige vrager vergist zich nog op het einde in zijn opgegeven
tiental; doch dit is een kleinigheid; die zich in het
groote vergist, kan zich nog veel gemakkelijker in het kleine
vergissen."
15 Zij die het klooster verlaten of weggezonden worden, hebben
geen recht op pensioen.
16 "Al de goederen tot den staat te nemen zou een schreeuwende
act zijn en eenen eeuwigen blaam op den staat werpen, terwijl
het reeds voor de wereld, vooral voor de Catholieken, eene
harde zaak is een gedeelte der goederen, die door alle staatsbesturen
heen tot hiertoe nog gerespecteerd en bewaard gebleven
zijn, te moeten laten varen."98
2.3.3 Particeps en Philippona
In 1865 publiceerde Louis Philippona in 's-Hertogenbosch "
Drie opene brieven aan Particeps"99 waarin hij in heftige bewoordingen
de kruisheren verdedigde: "(...) Stelt men zich nu daarenboven
de orde der Kruisheeren voor, zoo als die werkelijk is, namelijk
als eene vereeniging van kloosterbroeders, die bij hunne intrede in de
98 Arch.Generalaat, 0044.64
Dit document was tevens bedoeld als toelichting voor Mgr. Zwijsen, aan wie de suppliek
die van Boldrik naar de paus had gestuurd, ter beoordeling werd toegezonden.
99 L. Philippona, Drie opene brieven aan Particeps, schrijver van " de ongelukkigen van het
klooster van St.Agatha ". 's-Hertogenbosch, 1865, 79 p.

70 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
orde plegtig vrijwillig armoede en volkomene gehoorzaamheid belooven,
en derhalve niet in het minst aan particuliere bezittingen van
hethuisofklooster, waarin zij geprofest zijn, mogen gehecht zijn, dan
blijkt het zonneklaar dat de generate overste v.d. Wijmelenberg - altijd
naar hetgeen gij ons zelf verhaalt - gehandeld heeft, zoo ah elk
verstandig hoofdbestuurder moest, en zoo ah elk kloostervoogd naar
zijn geweten kon doen. (...) De eerwaardegenerale overste, die evenmin
zijne magt was te buiten gegaan, toen hij, naar de bepalingen
van eene uitdrukkelijke vergunning van den H.Stoel, de goederen van
St.Agatha in de algemeene schatkist en ten laste der geheele klooster-
orde had neergelegd, misbruikte voorzeker evenmin zijne magt, toen
hij de grondwet zijner orde, de grondwet, waarin hij generaal geworden
was, en die hem zijnen werkkring voorschreef, getrouw en volgens
zijnen pligt overal, en dus ook in St.Agatha, uitgevoerd wilde zien.
(...) Al wat te St.Agatha en al wat door den generalen overste verrigt
is, werd niet alleen door de opperste magt in deze, den paus namelijk,
maar ook door alle, ja mijne heeren door alle stemgeregtigde leden der
kruisheeren orde goedgekeurd. Ik zeg: door alien; hetgeen blijkt vooreerst
uit de bekentenis van Particeps zelven, die verklaarde dat op den
14 Maart 1855 door den generalen overste aan alle leden der kruis
heeren orde eene acte werd voorgelegd, waarin men hem volkomen
magtigde over de personen en zaken der geheele orde te beschikken,
welk stuk alien zonder eenig voorbehoud teekenden, behalven Takken,
een der drie helden van Particeps. (.. J"100
Ook in de tweede brief probeerde Philippona een aantal stel-
lingen van Particeps te weerleggen:
1 In alle ernst geloofde Particeps toch zelf niet dat de kloosterregel
en de statuten niet meer van kracht waren. De Regel
van Augustinus had al vele eeuwen getrotseerd en de statu
ten stamden uit 1660.
2 De bewoners van Sint-Agatha, beweerde Particeps, waren al
enkele eeuwen geen kloosterlingen meer, geen kruisheren,
maar particulieren en leden van
101
een bijzondere corporatie.
3 L. Philippona, Drie opene brieven, pp.7 - 11
1 Particeps staafde deze bewering met drie argumenten :

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 71
Philippona noemde deze stelling een sofisme. Om hun
kloostergoederen te redden waren de kruisheren van Sint-
Agatha verplicht geweest zich te bedienen van middelen,
die in normale omstandigheden niet geoorloofd waren. De
getroffen maatregelen hadden echter nooit tot misbruiken
en tot opheffing van het conventleven geleid. Overigens
hadden ze steeds de instemming genoten van de kerkelijke
overheid. Tenslotte waren alle maatregelen gelimiteerd in
de tijd: ze zouden onmiddellijk vervallen, van zodra het
normale kloosterleven weer kon plaatsvinden.102
) Volgens Particeps beschikte Sint-Agatha over vorstelijke
inkomsten en herbergde onnoemelijke schatten. Een dergelijke
bewering wekte, aldus Philippona, alleen maar de
begeerte van de protestanten op om het klooster Sint-
Agatha zoveel mogelijk geldelijk te benadelen. " Immers, er
wordt ons gesproken van ajzonderlijke bankiers, van een halve
tonne gouds aan enkel kerksieradeny van eene prachtige bibliotheeky
van collecties van meesterstukken van het penseel, van
eene onschatbare waarde aan goud en zilver, en van een gebouw,
nagenoegeen bunder groot, opgepropt met allerlei kostbaarheden.
En wat is er nu waarheid, heilige waarheid in al
die overdrijving ? (...)"m
[ Philippona erkende het feit dat in de zeshonderd jaar, die
de Orde van het H. Kruis bestond, kloostergoederen nooit
van het ene klooster naar het andere overgingen.104 Tot in
1855 bezat ieder klooster zijn eigen goederen. Particeps
moest echter toch weten dat de kloosters van Uden en
Diest financiele steun genoten van prior Gielen. Vanaf
de kruisheren van Sint-Agatha kregen van paus Gregorius XVI en later ook van paus Pius IX
dispensatie om als private personen te mogen handelen.
Drie kmisheren van Sint-Agatha zouden ieder 8000 gulden in privaat bezit genomen hebben
In de Annales werd aangetoond, dat in 1840 maar drie kanunniken te Sint-Agatha en maar
twee kanunniken te Uden meer over waren, die slechts de fysionomie en de kleur van de orde
voor het geheugen bewaarden. L. Philippona, Drie opene brieven, pp.36-37
102 L. Philippona, Drie opene brieven, pp.36-43
103 L. Philippona, Drie opene brieven, pp.44-47
104 C.R. Hermans, Annales, dl.III, p.658. Philippona wees op het nunanceverschil tussen
11 overgingen " en " mochten overgaan." L. Philippona, Drie opene brieven, pp.48-49

72 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
1855 waren de goederen algemeen geworden en mochten
nu van het ene klooster naar het andere overgeheveld worden.105
5 Particeps beweerde dat een paar kruisheren van Uden zich
wilden opdringen bij de verkiezing van een nieuwe prior in
Sint-Agatha in 1806. Deze bewering kon Philippona gemakkelijk
ontzenuwen door te verwijzen naar het schriftelijke
verzoek van de kruisheren van Sint-Agatha aan Mgr.
van Velden de Melroy om prior Smits van Uden te willen
aanduiden als voorzitter bij de keuze van een nieuwe prior,
als opvolger van de overleden prior Leurs.106
6 De kwestie Cornelissen en de schikkingen met pater J. Co-
eberch. " De geheele quaestie van den heer Cornelissen komt
hierop neder, dat hij als fatsoenlijk man, met goedvinden van
zijnen overste, niet heimelijk uit het klooster weggedrost, maar
behoorlijk en met voorkennis van een ieder met een zeer loffelijk
doel vertrokken is, niet om als vadsige monnik uit de beurs
van StAgatha te leven, maar als Missionaris in Friesland eene
parochie te gaan bedienen. Die man heeft niet, zoo als uwe
ongelukkigen straatrumoer gemaakt bij zijn vertrek; hij is niet
als een halve dwaas bij de marechaussees in het holle van de
105 Philippona merkte verder op, dat hij zich niet kon indenken dat een religieus de gelofte
van armoede niet hoefde af te leggen, zodat hij particuliere eigendommen kon bezitten.
L. Philippona, Drie opene brieven, pp. 49-52
106 C.R. Hermans, Annales, dl.II, pp.609-610 ; L. Philippona, Drie opene brieven, pp.52-
53
Particeps schreef: " (...) Na het overlijden van den laatsten Definitor en Prior van St.Agatha
J. Leurs, verkeerden de Ew. heeren Wijnantz, Beijertz en Schwartz in de grootste verlegenheid. Zij
hadden met allerlei moeijelijkheden zoowel onderling, als met een paar te Uden nog overig zijnde
leden, die zich te StAgatha wilden indringen, te kampen; de nieuwelingen, die zij bij zich genomen
hadden, waren bescheiden genoeg, om alles onder raadgeving aan hen over te laten. Dan zij
moesten toch weder eenen oversten des huizes, eenen Prior hebben, wilden zij blijven voortbestaan,
en geheel St.Agatha niet in duigen en in vreemde handen laten vallen. Onderling iemand te
kiezen en het daarbij te laten, was door het verval en de geheele ontbinding onmogelijk geworden,
ten minste als er eeniggezag en wettigheid aan zou gegeven worden; derhalve wendden zij zich tot
den plaatselijken bisschop van Roermond, te meer omdat de Ew. heer P. Smits van Uden zich het
praesidium wilde aanmatigen, en aandrong dat de bisschop hem daarvoor bestemmen zou. Doch
deze, regtvaardiger dan de Udensche heeren, ging niet buiten StAgatha iemand zoeken, maar
benoemde den Ew. heer W. Wijnantz, Procurator en oudste van StAgatha, door wiens invloed en
het gezag des bisschops de ZEw. heer S. W. Gielen in 1806 tot Prior werd aangesteld, in den
ouderdom van 26jaren, terwijl de bisschop hem als dusdanig te StAgatha bevestigde (Cod. dip.
p.174, 177) ". PARTICEPS, De Ongelukkigen..., p. 20

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 73
nacht komen klagen, dat hij vervolgd en mishandeld werd, en
evenmin is hij, door zijnen overste met reisgeld en geld voor
anderen begiftigd en naar Diest gezonden, als huichelaar, met
tranen in de oogen, het klooster uitgegaan, om dan onmiddelijk
daarna alles dominies en vijanden van zijn klooster afte
loopen en met het hem toevertrouwde geld wat men noemt
door de koord te gaan. Die fadsoenlijke heer Cornelissen heefi
niet getracht, in allerlei aan de katholieke vijandige bladen
schandaal verwekkende artikelen te zenden ofblauwboekjes in
het licht te geven, waaronder hij zijnen naam niet durfde te
plaatsen. (...), en omdat het die man ook niet te doen was om
de Kruisheeren aan de beurs te trekken en hun het geld uit den
zak te kloppen, heeft men hem, behalve zijne kleederen en
datgene wat hij gaarne medenam, een geschenk van f 400 in
eens meegegeven. (,..)"107
Particeps verwees dus ook naar J. Coeberch. Deze voormalige
prior van Sint-Agatha erkende op 28 november 1761,
dat hij lichamelijk versleten was en daarom fysiek in de
onmogelijkheid verkeerde om het prioraat nog langer uit te
oefenen. Daarom was hij bereid zijn ambt neer te leggen.
Wei vroeg hij de toelating om in Sint-Agatha te mogen blijven
wonen, " of naar believen van den generaal in een ander
klooster van de Kruisheeren Orde, ofwel te huis bij zijne familiey
maar dan onderhouden door het klooster van St.Agatha.
(...) Ofzij, die aan den heer Coeberch deze verschillende door
hem bedongen voorregten toestonden al of niet hunne bevoegdheid
te buiten gingen, wil ik hier niet bespreken. De prior Co
eberch schijnt een sujferige grijsaard te zijn geweest, wien men
in de laatste dagen van zijn leven zelfi ongevraagd al datgene
zou geschonken hebben, wat hij bij het nederleggen van zijne
107 L. Philippona, Drie opene brieven, p. 54
Particeps schreef: " (...) De eerw. heer Cornelissen ging om oneenigheid het klooster verlaten,
nadat hij zich eerst eene som, waarvan hij kon leven, had doen uitbetalen. Hij werd daarop
pastoor in Friesland, waarna hij zijn ontslag nam, en naar Megen, zijne geboorteplaats, terugkeerde,
waar hij als privaat-geestelijke leefde. Aldaar overleed hij, zonder sedert zijn vertrek, iets
van zich te hebben laten hooren bij de kruisheeren ( in Tab. Missionaris in Frisia). " PARTI
CEPS, De Ongelukkigen..., p. 21

74 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
waardigheid door zijne onderhoorigen zich schriftelijk deed
toekennen. (...)"m
7 En dan was er de geheime aanvraag van de commissarisgeneraal
aan de Romeinse instanties om de communitas
bonorum etpersonarum te mogen invoeren. Voor Philippona
leed het geen twijfel dat Van den Wijmelenberg dit verzoek
niet deed als kloosterling of als prior van Uden, maar
als hoofd van de orde. Overigens was deze aanvraag helemaal
niet in strijd met het kerkelijk recht. De aanvraag
werd immers goedgekeurd. " De eenige vraag die nu nog rijzen
kan is deze: Waarom werd de Breve, toen zij eenmaal van
den Pans bekomen was, niet onmiddelijk ten uitvoer gelegd ?
Ik zou kunnen volstaan met daarop eenvoudig te antwoorden:
dat alleen de Generaal beslissen moest, wanneer hij die Breve
aan zijne onderhoorige orde-broeders zou bekend maken; hij
was in deze aan niemand eenige verklaring schuldig Ik voor
mij kan echter zeer goed aannemen, dat hij die volmagt in bezit
wilde hebben om casu quo daarvan gebruik te maken.
Maakte hij echter van de aan hem verleende volmagt gebruik,
dan moest hij natuurlijk den eerw. prior van StAgatha, die
reeds gedurende een vijftigtal jaren het bestuur over de eigendommen
van StAgatha had gehad, noodzaken, zijne geheele
administratie aan hem over te dragen. De generaal der orde
nu, die om zijne gemaatigdheid en gemoedelijkheid bij een ieder
gunstig bekend staat, meende den prior het genoegen en de
eer van die administratie te moeten laten tot aan zijn 50jarig
jubelfeest, en hij kon zulks des te eerder doen, omdat, zoo als
Particeps zelferkent, de prior zelfaan andere kloosters, o.a.
aan het nieuw te stichten te Diest in Belgi'e reeds aanmerkelijke
sommen had geschonken. Intusschen stierf de eerw. prior
Gielen nog voor dat de feestdag van zijn jubilee was aangebroken,
en de Generaal meende alsnu, dat de Breve bekend
gemaakt en ten uitvoer gelegd moest worden. Intusschen was
in de Breve als voorwaarde van hare ten voile in werking treding
bepaald, dat de prioren of superioren zich tegen het al-
108 L. Philippona, Drie opene brieven, p. 55 ; C.R. Hermans, Annales, dl.III, p. 485

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 75
gemeen verklaren der goederen niet mogten verzetten: " Sub
conditione si Priores seu superiores dicti ordinis monasteriorum
non obsistunt. " Aan die voorwaarde is niet alleen stipt
voldaan, maar men heeft niet alleen de prioren en oversten der
kloosters, maar al de stemgeregtigde leden der Orde een schriftelijk
bewijs doen teekenen, waarbij zij deze schikking in alle
opzigten goedkeuren. (...)"m
In de derde brief ging Philippona nader in op de modaliteiten
die Van Boldrik wilde bedingen met het oog op zijn secularisatie.
Deze beweerde bij hoog en bij laag dat Van den Wijmelenberg
hem plechtig een financiele tegemoetkoming had beloofd, terwijl
de magister-generaal zich enkel een vage belofte herinnerde, "ik
zeg niet eens eene belofte, maar eene vage toezegging van eene aalmoes
te hebben gedaan, die anderen als een titel voor secularisatie hebben
beschouwd"110 Wegens zijn schandalig en recalcitrant gedrag was
er echt geen reden om Van Boldrik een martelaar te noemen:
"Immers, zijn vertrek uit St.Agatha draagt alle kenmerken van het
tegendeel Zonder aan iemand dat booze plan bekend te maken, geeft
die man voor, gaarne naar een ander klooster te willen vertrekken en
speelthij tegenover zijnen Overste den lafhartigen rol van huichelaar.
Hij doet zich de noodige kleederen geven, ontvangt een behoorlijk
reisgeld, belast zich met eene vrij beduidende som om aan den Over
ste van het Klooster te Diest te overhandigen, neemt van zijne kloosterbroeders
met tranen in de oogen afscheid, valt zijnen Generaal te
voet om den zegen, verlaat nu het klooster en begeeft zich al zeer
spoedig tot protestantsche predikanten en felle vijanden van zijn
klooster, zonder natuurlijk naar Diest te vertrekken, terwijl men tot
op heden te St.Agatha nog niet vernomen heeft, dat hij het hem toevertrouwde
geld aan het adres bezorgd heeft. Zijn Overste sommeert
hem binnen tweemaal 24 uren terug te keren naar zijn klooster,
maar de man stoort zich aan niemand, en neemt met den dag eene
y L Philippona, Drie opene brieven, pp. 58-60
3 L. Philippona, Drie opene brieven, p. 63

76 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
meer vijandelijke bonding tegen over zijne voormalige Kruisbroeders
aan.(...Pu
Louis Philippona werd op 11 juni 1827 in Rotterdam geboren.
Op 5 februari 1863 vestigde hij zich met zijn gezin in Uden. Hij
was een handelaar in tabak, maar het moet gezegd worden dat hij
even vaak van beroep wisselde als van woonplaats. Aanvankelijk
had hij medicijnen gestudeerd, daarna werd hij journalist, vervolgens
boekhandelaar en tenslotte weer journalist. In 1858 woonde
hij in huize Lievendael in Strijp bij Eindhoven en was er directeur
van de landbouwschool. In datzelfde jaar behoorde hij tot de medeoprichters
van de Landbouwhuishoudkundige Maatschappij in
het arrondissement Eindhoven, waarvan hij de algemene secretaris
werd. Lang zal dit wel niet hebben geduurd, want zijn tweede
dochter werd op 30 September 1859 in Groningen geboren. Hij
had zich daar gevestigd vanuit Woensel. Op 12 mei 1864 vertrok
het gezin naar Den Bosch om op 1 januari 1870 weer naar Uden
terug te keren, waar Philippona op 16 april 1879 overleed.112 De
eerste druk van " Drie Opene Brieven aan Particeps " verscheen in
1864, vrij kort dus na het verschijnen van " De ongelukkigen van
het klooster St.Agatha\ dat op 23 oktober 1864 in Nijmegen het
levenslicht zag. Beide publicaties waren tendentieus. Philippona
moet inzage hebben gehad in de brieven die Van Boldrik naar de
burgemeester van Cuijk, naar de pastoor van Bemmel en naar de
magister-generaal gestuurd had. Naar enkele van deze brieven
verwees hij immers in zijn vlugschrift. Hij moet ook gesproken
hebben met een verantwoordelijke in Uden of St.-Agatha, vermits
hij over heel wat inside information beschikte, dus veel meer wist
dan na raadpleging van de Annales mogelijk was. Overigens betaalde
procurator De Vlam in 1864 voor drukkosten aan Philip
pona 245 gulden.113
111 L. Philippona, Drie opene brieven, pp. 68-69
112 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 176, noot 71
113 Arch.Generalaat, 0012.2.6

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 77
Op heel wat punten ontzenuwde Philippona de kritiek van
Particeps. Zijn voorstelling echter van de "communitas bonorum et
personarum\ die ook reeds voor de Franse Revolutie af en toe
werd toegepast, was volkomen uit de lucht gegrepen. Daarom
bevatten zijn brieven, behalve wat scheldproza, weinig bruikbaar
materiaal ter verdediging van de kruisheren.
2.3.4 Climax en oplossing in het nadeel van Sint-Agatha
Aan W.F.A. Smits, de gemachtigde van Van den Wijmelenberg
namens de orde voor de onderhandelingen met de regering over
de goederen van Sint-Agatha, deelde de Minister van Financien,
Mr. G.A. Betz, op 29 oktober 1864 mee, dat Van Boldrik een
rekest aan hem had gericht, waarin hij bezwaren opperde tegen de
overeenkomst betreffende de goederen van Sint-Agatha. Weldra
zou bij Thieme, aldus het rekest, een brochure verschijnen waarin
de bezwaren breder werden uitgewerkt. De minister vroeg nu
dringend opheldering, omdat bij de bijeenkomst van de Tweede
Kamer op 8 of 9 november de overeenkomsten omtrent Sint-
Agatha op tafel zouden komen. Wilde Van Boldrik de regeling
tussen de staat en de orde met betrekking tot de geadmodieerde
goederen van Sint-Agatha dwarsbomen? Van den Wijmelenberg
dacht van wel. Drie dagen eerder schreef hij Mgr. Zwijsen naar
aanleiding van een brief die hij uit Rome ontvangen had over de
geldelijke ondersteuning van Van Boldrik. Zekere personen hadden
Van Boldrik meer beloofd dan zij later konden waarborgen.
In de hoop dat Sint-Agatha zou bijdragen had men hem geseculariseerd
en Rome verkeerde in de mening dat er ondersteuning was
toegezegd. Nu zat de zaak muurvast.114 Bovendien leed het geen
twijfel, dat Sint-Agatha er onder zou lijden bij de onderhandelin
gen met de regering. Daar had de bisschop van Haarlem, Mgr.
G.P. Wilmer, reeds op gewezen.115 H. Michiels van Nijmegen
stelde een onderzoek in naar de herkomst van het pamflet en
115
4 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 161
5 Arch.Sint-Agatha, nr. 507. Minister G.H. Betz bracht W.F.A. Smits ervan op de
hoogte, dat de Tweede Kamer op 14 november 1864 aiwijzend beschikte over de verkoop
van de goederen van Sint-Agatha.

78 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
stuurde zijn bevindingen naar een kruisheer van Sint-Agatha:116
"Ik zal u eens zeggen wat ik met zekerheid weet van signor Bolderik
alias Botterik. Voor ruim eenjaar dreigde hij zulkdanigpamphlet uit
te geven, maar Hugenpoth raadde het hem destijds afy dewijl de tijd
niet geschikt was. Hij vertelde zelve aan pater Van de Valk dat hij
alles klaarhady om het gedoe in de wereld te zenden, maar dat Hu
genpoth het had afgeraden tot later. Aan 't boekje zijn meer handen
geweest. Achter is de stijl beter. Men gist hier dat Boldrik het eerste
gedeelte schreef, mogelijk afgegeven heeft aan eenen onbekwamen
beeldhouwer, die toch beter is dan hij, en die het laatste, ook met van
B. toch wat gefatsoeneerd heeft. De persoon wordt niet genoemd. Het
is mogelijk Takken. Mogelijk een snuiter in de stad. Dit laatste zou
ik denken. Den 22 October 's morgens om 9 uren is het boekje publiek
gesteld; elk had het reeds om 10 uren, las en las nog eens, doch ik
legde het naast kraayenvanger en pannekoeksprullen, en berustte bij
eene schouderophaling. Den 22 October las hij 's morgens nog de
H.Mis, maar 's avonds werd hij ontboden bij pater Consin die hem
zeide dat het duidelijk was dat of hij 't boekje had geschreven often
minsten de hand daarin had gehad; dat hij voortaan niet meer permitteerde
dat hij las, dat hij 't boekje etc. aan Mgr. zou zenden, die
er over beslissen zoude, ofhij al dan niet laten lezen zoude. (...)" U1
Een tweede adres aan de Kamer richtte Van Boldrik op 11 november
1864.118 Omwille van zijn pamflet had Zwijsen hem het
mislezen verboden.119 Van Boldrik schreef nu een brief aan de
deken van Venray, waarin hij vroeg te bemiddelen bij Mgr. Paredis.
Hij had vernomen dat men voor het pensionaat van Mook
een priester zocht.120
116 Scheerder veronderstelde dat het De Vlam was. J. Scheerder, Henricus Van den Wij-
melenbergy p. 162
117 Brief van H. Michiels aan 'Amice\ Nijmegen, 4 november 1864. Arch.Generalaat,
0044.65
118 Arch.Generalaat, 0044.66
119 Arch.Generalaat, 0044.67
120 Brief van 25 november 1864 aan de deken van Venray, Arch.Generalaat, 0044.67
" (...) ofkuntgij mij in niets helpen? Anders zie ik mijgenoodzaakt in het geheim den kost te
zoeken bij la'tken; ik moet tog eeten en gekleed gaan. Nooit was ik in zulk eenen ellendigen toestand.
God zij dank ! het is thans hier genoeg en evidend bewezen dat het ellendigen boekje ondanks
mij is in 't licht gekomen, maar de stap is gedaan en daarvan terug te komen, van dat
onbedachte bedanken, dit is voor zulk iemand niet doenbaar.(...) Niets schiet mij nu meer over

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 79
Op 8 februari 1865 meldde Mgr. Zwijsen dat Van Boldrik
schriftelijk retractie had gegeven: hij betuigde spijt over zijn aandeel
in de uitgave van het boekje van Particeps en herriep de inhoud
ervan, voor zover hij in de redactie ervan enige invloed had
uitgeoefend. Hij beweerde spijt te hebben over het beroep dat hij
gedaan had op de Tweede Kamer. Tenslotte herriep hij alles
waardoor hij nadeel had berokkend aan het klooster van Sint-
Agatha. "Hij heeft mij vrijheid gelaten, die retractatie te publiceren,
hetgeen ik echter nog niet doelmatig geoordeeld heb, vermeenende
vooralsnog te kunnen volstaan met in de courant aan te kondigen,
dat hij de noodige schriftelijke retractaties had gedaan."r '121
De door de regering voorgestelde overeenkomst over de goederen
van Sint-Agatha werd op 14 november 1864 door de Tweede
Kamer verworpen, ondanks hevig weerwerk van de katholieke
afgevaardigden. De internuntius reageerde vrij laat, nl. in een
brief van 25 juni 1865 aan Mgr. Zwijsen. Het kon best zijn, be
weerde hij, dat Particeps materiele schade aan de kruisheren had
toegebracht door de leden van de Kamer ertoe te bewegen om de
door de regering voorgestelde overeenkomst over de goederen van
Sint-Agatha te verwerpen. Dat die materiele schade ook invloed
had op de terugloop van het aantal intredingen in de Orde van
het H.Kruis, geloofde hij echter niet. De voornaamste, misschien
wel de enige reden van het tekort aan novicen bij de kruisheren
was, volgens hem, gelegen in de grote voorkeur die er in Nederland,
net als elders overigens, bestond voor religieuze instituten,
die zich op het actieve leven toeleggen. De regulieren die zich
wijdden aan contemplatie en koorgebed alleen, oefenden veel
minder aantrekkingskracht uit.122
Zowel Van den Wijmelenberg als het definitorium (Van der
Weijst, Verhulst, Manders en Smits) bleven inmiddels van mening,
dat Van Boldrik in de Orde van het H.Kruis al zijn pijlen
dan de hoop op den regering, maar ook zijt verzekerd dat ik mij daarbij niets zal veroorloven, wat
mij hetgeweten nietgebiedte doen ah braafPriester. (...) "
121 Arch.Generalaat, 0044.69
122 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 162

80 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
verschoten had en dat er geen reden was om ook maar enige fi-
nanciele tegemoetkoming te doen.123 Zij trokken echter aan het
kortste eind: op 20 februari 1866 onderwierp Van den Wijme-
lenberg zich aan het mandatum van Rome, zij het onder pro
test.124 Het definitorium steunde de magister-generaal volko-
men.125
Van Boldrik verhuisde naar het klooster van Grubbenvorst.
Even pruttelde hij nog tegen. In een brief aan Mgr. Zwijsen
schreef hij op 27 april 1866 : "(...) Het klooster van Grubbenvorst is
rnij bekendy Monseigneur! en gisteren avond had ik de gelegenheid
een voornaam Priester, die mijn geheel interieur en alle omstandigheden
kenty te kunnen raadplegen. Hij deelde in mijn gevoelen, dat ik
mijne kalmte, rust des gemoeds en tevredenheid, welke ik thans zoozeer
geniet, aldaar weldra zou kunnen verliezen. (.. J"126
Over de afhandeling van deze zaak, waarin Sint-Agatha uitein-
delijk het onderspit had gedolven schreef definitor W.F.A. Smits
123 Arch.Generalaat, 0044.68 en 0044.70
124 Correspondentie met de internuntius op 19.10.1865 en 15.02.1866. Arch.Generalaat,
00.44.73-74
125 Op 13 oktober 1865 stuurden de definitoren Smits, Manders en Verhulst een brief,
waarin zij betreurden dat van Boldrik uiteindelijk toch nog zegevierde: " 1. Onze onderwerping
aan de uitspraak van den H. Vader kan aan geene twijfel onderworpen zijn, wanneer deze
definitiefen absoluut is, doch 2. Wij menen te mogen en te moeten inbrengen bij zijne Hoogheid
alle redenen welke deze resolutie zouden kunnen doen intrekken, ten minste die bewijzen welk
offer wij ons voor zulken apostaat moeten getroosten, opdat men te Rome begrijpe, hoe hard het
ons moet vallen voor hem en bij zijne rehabilitatie etc. bij zijne gedwongen en afgedwongen
sustentatio te moeten onderdoen en in 't aangezigtgeslagen te worden, (...) Van hem toch is op alle
wijzegeintrigeerd. (...) ". De rol, die een pater jezuiet had gespeeld in de secularisatie van van
Boldrik, keurden de definitoren af. Ook bij de dominicanen had iemand zich op een zeer
onverstandige manier barmhartig willen tonen en zich tot de magister-generaal gewend om
een ondersteuning voor van Boldrik af te persen, onder bedreiging dat de kruisheren anders
door de H.Stoel daartoe gedwongen zouden worden. "(...), nu krijgen wij een bevestiging van
dat alles uit Rome en waarschijnlijk slechts uit een verkeerd medelijden, wat dan volgens onze
gedachten opgemerkt is door scheeve voorstelling der gansche geschiedenis. Wij vragen 1. weet men
te Rome, dat wij werkelijk zoo arm zijn?, maar vooral 2. Is onze verpligting aan zoo iemand niet
schandelijk, ergerend voor de leden der Orde en voor het gansche publiek zoo wel protestansch, als
katholiek? Hoogw.Heer, de zaak blijfl niet geheim, de gansche Orde, doch vooral UHWEw. lijdt
er bijgevolg veel bij en misschien was het dus wel het beste middel, dat UHWEw. aan den nuntius
te kennen gaf hoezeer uw definitorium meende zich tegen deze resolutie voorloopig te moeten
verzetten, (...) " Arch.Generalaat, 0044.72
126 Arch.Generalaat, 0044.75

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZEST1G V.D. 19E EEUW 81
op 4 mei 1866 een brief aan Van den Wijmelenberg, waarin hij
beweerde dat de kruisheren bedrogen waren geworden, maar dat
de kwestie nu waarschijnlijk van de baan was.127
2.3.5 nasleep
De secularisatie van Van Boldrik en het proces Takken, waarover
straks meer, kregen ook weerklank in de pers, waarin liberale
en protestantse antipathie en verdachtmaking een vinnig katholiek
verweer uitlokte. Voor wat de jaren 1866 tot 1877 betreft,
verliezen wij Van Boldrik uit het oog.128 Op 8 September 1877
schreef hij een brief aan de magister-generaal, waarin hij zijn
leedwezen betuigde over een bijdrage in de Nijmeegsche Courant,
waarin de schandalen van de jaren zestig werden opgerakeld.129
127 Arch.Generalaat, 0044.76
11 Ik ontving gisteren avond met den laatsten post inliggend schrijven van Mgr. Paredis. Ik heb
het gecopieerd naar Mgr. Zwijsen gezonden en geschreven, dat de definitores alhier er niet in
toestemden en dat ik dit gevoelen als het uwe en van de Lector durfde aangeven, dat geld geven
voor ons wel eene drukkende last is, maar toch in deze geschiedenis ons het minste zwaar drukt,
maar dat de volgende redenen ons meer beweegen:
1. dat er eene groote ergernis naar onze confraters uit geboren zou worden, wanneer zij het te
weten komen;
2. dat onze vijanden tegen ons zullen blijven glorieren en de Orde deprimeren (...);
3. dat Rome zelve ons den weg van bevrijding van dit scandalum heefi aangewezen met Mgr.
Paredis te gelasten van hem te plaatsen.
Dat Mgr. Paredis wel verlangt, dat wij aan het gebod van Rome voldoen, maar of wij dan ook
niet mogen en moeten verlangen, dat ook ZHEw. aan het mandatum van Rome voldoet. Dat het
aanbod van Mgr. Paredis nobel schijnt, maar dat het tevens een middel is om zich van een lastig
mandatum te ontmaken en te kunnen zeggen, dat ons alleen door die valsche ijveraars den kool
gestoofd is. Redenen, waarom ik Mgr. Zwijsen verzocht heb van Boldrik aan te praten van naar
Grubbenvorst toe te gaan, want dat ik anders voor nieuwe haspelarij vrees. Dat wanneer het voor
UHEw. en voor ons eene persoonlijke zaak was, het verduldig lijden eene deugd zou zijn, maar
dat het nu ons als pligtverzuim zou worden toegerekend, want dat men in en buiten de Orde
zeide, dat wij zonder eenige energie zijn en dat wij de gekrenkte eer van de Orde zoo veel mogelijk
moeten trachten te herstellen nu men ons eenmaal langgenoeg op de teenen getrapt heefi. Dat het
waar is, dat Mgr. Paredis eenigzins misleid is, maar dat wij letterlijk bedrogen en mishandeld
zijn. Dat ik dan ook aan ZHWe. inlichting vraag ten einde te weten wat ik Mgr. Paredis antwoorden
zal Ik had UHEw. en Mgr. Zwijsen vergeten te zeggen, dat de Eerw. Moeder te Nijmegen
van mening was, dat v.B. gaan zoude, indien zij hem mogt zeggen, dat het geld van
StAgatha komt, doch dat de Orde hiertoe niet meer verpligt is, wanneer Mgr. Paredis hem plaat
sen wil. Ik meen dat daarin geen kwaad meer zitten kan, nu de jesuiet Rijkenvorstel het publiek
gezegdheefi. (...)"
128 In het generate archief van de kruisheren berusten geen brieven van of over van Bol
drik over de tijdsspanne 04.05.1866 - 08.09.1877.
129 " (...), thans ben ik in staat gesteld UHEw. daarvan alles te kunnen zeggen, doordien ik
een briefontving van den schrijver, die mij bedreigt nog meer zulks te doen, waarvan ik hem met

82 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
In 1877 publiceerde Van Boldrik de brochure " Sint Agatha en
de Regeering."m Daarin juichte hij het toe, dat Sint-Agatha tot
een gerechtelijke actie tegen de Staat was overgegaan. Hij woonde
nu weer in Nijmegen. Op 3 januari 1878 meldde hij Van den
Wijmelenberg, dat zijn pennenvrucht zeer positief werd onthaald.
"Ik had gehoopt, dat het boekje mij nog lets zoude afgeworpen hebben,
maar het zal de kosten niet kunnen goedmaken" Spijtig was
dat, want hij zat op zwart zaad: "Ik moest vertrekken off.60,- meer
huur verwoonen. Het laatste heb ik moeten kiezen, zoodat ik thans
f200,-, waarbij nogde belastinghf.25y- moet betalen. "131
Mgr. A. Godschalk, bisschop van Den Bosch, informeerde in
1879 bij Van den Wijmelenberg naar de secularisatie van Van
Boldrik en reageerde op 13 oktober 1879: " Ik heb diensvolgend
aan ZEw. geschreven, en hij erkent thans geene aanspraak op meer
subsidie te hebben. De ZEw. Heer Deken van Nijmegen, wien ik
mede geraadpleegd heb over het gedrag en den financielen toestand
van voornoemde Heer, is echter met mij van gevoelen, dat het allezins
raadzaam zou wezen, zoo hij bij wijze van eratificatie, behalve de
behulp van de pastoor der Molenstraat, de pas heb afgesneden althans in den Gelderlanders en
Katholieken bladen. Ziehier de historie. Die heer, een hulponderwijzer, heeft bijna twee jaren al
onze vriendschap genooten, en wilde, ofliever gezegd had eene verkeering met ons nichtje aangeknoopt.
Dit raakte geheel uit van cirka 4 h 5 maanden geleden door wangedrag zijner zuster en
moeder - tevens geen vooruitzicht voor zijne exumina - loopt gevaar om evenals zijn vader gek te
worden, een huigelend liberaal, wat thans evident is, enz. - kortom, hij wordt afgezegd, en vandaar
uit wraak tegen mij de gevolgen. Bij bovengemelde bedreiging van nog meer te zullen leveren,
en dat hij weder een stuk had klaar liggen, stelt hij de voorwaarde van f.25,- voor een paar
cadeautjes van hem ontvangen, ofichoon hij het dubbele en meer van ons genoten heeft. Hij belooft
erbij, wanneer hij die f.25,- zal ontvangen hebben, dan verder te zullen zwijgen. Nu hodden wij
die cadeautjes terstond aan den kant gemaakt, ik heb hem f25,- gezonden en een kwitantie
genomen. Ziedaar een schurk, een ondankbaren, die nu juist doet blijken wat hij is, (... ) ".
Arch.Generalaat, 0044.77
130 J. Van Boldrik, Sint Agatha en de Regeering, eene volledige oplossing der kwestie over de
kloostergoederen. Nijmegen, 1877.
131 Arch.Generalaat, 0044.78
In een volgende brief, gedateerd 23 maart 1878, kloeg hij opnieuw over zijn financiele
nood: " (...) Omdat ik de kosten niet kan bestrijden. Dit laatste heeft mij ook teleur gesteld met
het boekje over St.Agatha, waarin ikf.30,- tekort kom, om reden, dat het niet geraden was meer
agitatie te maken in 't belang van St.Agatha. Daarom had ik ze slechts op aanvraag en contante
betaling in eene advertentie geveild. (...) Geloof niet dat hier bij mij het eigenbelang op den
voorgrond staat, (...), maar ook kan ik het niet verheelen dat ik geen levensbestaan heb. (...)"
Arch.Generalaat, 0044.79

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 83
toegelegde som vanf. 180,00, nog wat van zijn behoorlijk onderhoud
mogt ontvangen. Ik wensch met UHEw. van ganschen harte, dat hij
naar het klooster terugkeerde, edoch naar het oordeel van voornoemden
Heer Deken, zal zulks bezwaarlijk gaan. Heb daarom, uit vrees
voor erger, medelijken met dien afgedwaalden broeder. Het zij echter
verve van mij eenige pressie op UHW. te willen uitoefenen. Ik laat
alles aan uw wijs beleid volkomen over. (,..)"152
Nauwelijks was W.F.A. Smits tot magister-generaal gekozen of
Van Boldrik stuurde hem een bedelbrief. De brief en ook het
antwoord van Smits gingen verloren. Op 11 mei 1881 zond Van
Boldrik een nieuwe brief: "Niet terstond heb ik (uwen) brief kunnen
beantwoorden, die mij deels verblijde om de welmeenende genegenheid
daarin uitgedrukt, maar tevens ook deedt hij mij tranen
storten om de vooronderstellingen van opnieuw in oppositie te treden,
van aanspraak te maken, op de goederen van StAgatha, van kerkelijke
straffen, enz. Achl bespaar mij zulke treurige gevoelens! Gaarne
wil ik alles doen wat van mij verlangd wordt, maar ik heb geen bestaan.
Verlangt men van mij officieelen afitand van alle zoogenaamde
pretentien van die voor altijd te laten varen, wat kan ik er op
tegen hebben? Maar ik heb niets om van te levenll Ik kan door werken
niets meer verdienen. Ik begin oud te worden. Zekerlijk betreur
ik van harte alle mijne vroegere misstappen, en daarom heb ik nooit
Hoog Wd. Heer Z.G. geschreeven of ontmoet zonder hem daarvoor
vergeving te vragen. Zelfs openbaar in " De Tijd ". 01 laten we geene
oude genezen wonden weder openreiten ! Ik heb mij steeds kunnen
behelpen metf180,- toen alles niet zoo duur was als thans, maar nu
132 Arch.Generalaat, 0044.80
In een schrijven van 22 november 1879 wees Mgr. Godschalk Van den Wijmelenberg
opnieuw op de benarde financiele toestand, waarin van Boldrik verkeerde: " De man schijnt
met schulden beladen te zijn, en zou blijkbaar met een paar honderd gulden voor het oogenblik te
helpen zijn. Ik heb natuurlijk geen lust om hem - zoo hij naar Rome zich wil wenden - daarin te
helpen ofbehulpzaam te zijn. Zou het echter niet raadzaam wezen, uit vrees voor erger, ZEw. wat
bij te staan? (...) " Arch.Generalaat, 0044.81.
Een kladje van het antwoord van de magister-generaal, gedateerd 24 november 1879,
bleef bewaard. Daarin wees hij erop, dat de orde door Rome verzocht werd om van Boldrik
voor een bedrag van 180 gulden te betoelagen. Mgr. Zwijsen had daaraan toegoevoegd, " dat
def.180,- ophouden zoodra hem door een officie ofbetrekking in zijn onderhoud voorzien worde.
In zoo verre is onze verpligting voorloopw. " Van den Wijmelenberg verwees voorts naar het
kerkelijk recht voor regulieren en herinnerde de bisschop eraan dat geseculariseerde regulieren
geen rechten meer hadden op de kloostereigendommen. Arch.Generalaat, 0044.81

84 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
ben ik in schulden vervallen, en wat nog meer ondragelijk hard is, ik
moet daardoor mijne goede zuster en nicht, die betrekkelijk nogjong
zijny geheel arm maken, en minder dan armoedig leven kunnen wij
toch niet. Ik heb den Intern. Apost. gevraagd of er reeds antwoord
was, en tevens om zijnen goeden raad. Ik heb geen anderen Superieur
tot wien ik mij wenden kan, tenzij ook tot Uwe Hoogwaardigheid.
Dezelfde dag schreef pater Corstiens s.j., deken van Nijmegen,
aan de magister-generaal: " Eerw. Boldrik heeft mij zoo wat den
inhoud medegedeeld van een schrijven, dat hij drie dagen van Uw-
Hoog Eerw. heeft ontvangen. Daarin schijnt verondersteld te worden,
dat hij nog altoos den V. Boldrik is; strijdlustig, gevaarlijk ofvalsch;
dat het heelaas zoo geweest is, moet ik bekennen; maar tegenwoordig !
Ik geloofdat hij veranderd is, en dat de drijfveer van al zijn handeling
nu alleen is het gebrek dat hij lijdt. De pastoors van Nijmegen
kunnen weinig helpen: de eene bouwt eene kerk, de andere bereidt
zich voor om hetzelfde te doen, andere hebben verjaagde ordebroeders
ten hunne laste, enz. De zuster die bij hem inwoont is eene
verstoote vrouw die hare revenuetjes best alleen op kan. Met kladschilderen
heeft hij vroeger wel een duitje verdiend, maar tegenwoor
dig foppen hem zijne oogen. De nood leert bidden, zegt het spreekwoord:
maar eene hongere maag en een verward hoofd kunnen tot
wondere dingen voeren. Zou er ook iets voor zijn, als men gebruik
makende van de benarde omstandigheden, waarin hij verkeert, hem
bij wijze van uitkoop voor goed onschadelijk maakte? Ik geloofdat op
dit oogenblik alles mogelijk is. (,..)"134 Twee dagen later schreef
Smits aan de deken van Nijmegen, dat hij bereid was tot een
gift.135
133 Arch.Generalaat, 0044.87
134 Arch.Generalaat, 0044.88
135 Arch.Generalaat, 0044.89
Van dit schrijven kreeg van Boldrik inzage en onmiddellijk schreef hij een brief naar de
magister-generaal: " (...) Uw welwillend aanbod is hoogtens vereerend voor mij, en geloofmij
indien de nood mij niet dwong, zoude ik op geene wijze hoe ook mij gemeld hebben, en nog niet
melden. Ook niet wanneer ik het overleiden van Hoogw. Heer Z. G. had kunnen vermoeden.
Maar honger is een scherp zwaard, en, (...). Het ergste van al is nu: hoe kom ik door de schuld?
Wanneer ik maandelijks de 6 fl. meer daarvoor ajzonder, dan blijft mijnen toestand dezelfde, en
ik kom er levenslang niet door. Het beloopt circa f.300,- . (...) "

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 85
De twee partijen kwamen overeen dat de orde iedere maand
van Boldrik een kwitantie zou sturen van 21 gulden, die hij dan
in het ziekenhuis van de Zusters van Liefde in Nijmegen mocht
verzilveren.136 Even was er nog paniek toen van Boldrik gewoontegetrouw
op de tweede dag van de maand naar het ziekenhuis
ging om er zijn kwitantie in ontvangst te nemen, " in plaats van
f.l5> dock de Ew. Overste wist van niets, en ik moest eene andere
schrijven , als gewoon."137 Maar dit misverstand werd weldra uit
de weg geruimd en vanaf juli 1881 ontving hij iedere maand de
beloofde 21 gulden.138
Op 16 februari 1895 overleed van Boldrik in Nijmegen. Hij
werd begraven op het kerkhof van de parochie Leuth in de Ooypolder.139
2A Hetproces Takken tegen de Orde van het H. Kruis
Na een verblijf van slechts twintig maanden, waarin hij borg
stond voor grote moeilijkheden, keerde Peter Takken op 6 fe
bruari 1851 uit Curasao terug naar Nederland.140 Aanvankelijk
had hij geen haast om naar het klooster terug te keren. Maar in
het begin van September van dat jaar begaf hij zich toch naar
Uden. Magister-generaal Van den Wijmelenberg legde hem een
zware retraite en een fikse boetedoening op en vroeg later aan
Mgr. Zwijsen of hij Takken weer aan het altaar mocht toelaten.
Het verblijf van Takken in Uden was van korte duur. Van
1852 tot 1855 was hij wiskundeleraar aan het college van Diest.
136 Het concept van deze overeenkomst bleef bewaard. In mil voor de verhoogde maandelijkse
toelage - van 15 naar 21 gulden - beloofde van Boldrik afstand te doen van alle aanspraken
op de goederen van Sint-Agatha, van de orde en op alles wat met de orde in verband
zou kunnen staan. Arch.Generalaat, 0044.89
137 Brief van 8 juni 1881 aan magister-generaal W.F.A. Smits. Arch.Generalaat, 0044.90
138 Brief van 10 juli 1881 aan magister-generaal W.F.A. Smits. Arch.Generalaat, 0044.91
139 Zijn grafschrift luidde: "In memoriam Den Weleerw. Heer Joh. Wilh. van Boldrik. Geb.
te Bemmel 19 Juli 1816. Gest. te Nijmegen 16 Febr.1895. Statuit ei Dominus testamentum
aeternum et dedit illi sacerdotium gentis. Eccl. XLV,8 ". J. Scheerder, Henricus Van den Wij
melenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant 1800-1881, p. 163, noot 31
140 Voor meer informatie zie R. Janssen, De eerste generatie na de Franse Revolutie...,
pp. 105-112

86 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Vanaf 12 oktober 1855 tot 1863 (?) was hij conventualis van
Maaseik en tot 1857 leraar op het college. Hoeveel jaren hij precies
in Maaseik verbleef, weten we niet. Op 2 augustus 1862 ondertekende
hij in Uden het verslag van de priorkeuze van J. Verhulst.141
Het kloosterleven viel Takken te zwaar. De "communitas bono-
rum etpersonarum " weigerde hij in 1855 te aanvaarden. In 1862
probeerde hij tevergeefs secularisatie te bekomen. Enkele brieven
van lector W.F.A. Smits aan Takken en De Vlam verschaffen over
deze kwestie een beetje duidelijkheid. Zo blijkt uit een brief van 7
September 1862 dat Van den Wijmelenberg geen toelating kon
geven aan Takken om buiten het klooster te leven, tenzij hij in
een of andere bediening werkzaam was. Het canoniek recht verbood
dit immers en de bisschoppen zouden zeker verzet aantekenen.
Takken had als missionaris op Curasao reeds buiten het
klooster gewerkt, ofschoon hij juridisch behoorde tot het klooster
Sint-Agatha. Indien hij een bisschop kon vinden, die hem wilde
aannemen, dan zou Van den Wijmelenberg wel toelating geven
om buiten het klooster te leven. De magister-generaal kende een
dergelijke bisschop evenwel niet. "(...) Ik wil dan liever met de
deken van Gennip rugpespraak houden om voor U iets in Limburg
uit te denken, doch zoo er ook daar voor U geen kans is zou zulks
misschien gevonden kunnen worden in het diocees van Luik, wijl er
daarzooveelgebrek aan Priesters is, denk daar eens over na.(...)" 142
Smits onderhandelde ten gunste van Takken. Dezelfde dag nog
schreef hij een tweede brief. Takken zou financieel onafhankelijk
moeten zijn, benadrukte hij, om geseculariseerd te kunnen wor
den. Als religieus was dat natuurlijk niet het geval.143 Voor een
141 L. Sips, Elenchus van Uden, z.p.
142 Arch.Generalaat, 0043.6, brief van 07.09.1862 van W.F.A. Smits (Sint-Agatha) aan
P. Takken (Uden)
143 Arch.Generalaat, 0043.6, brief van W.F.A. Smits aan P. Takken, s.d. (zaterdag)
" Ik zie nu, dat de questie over den titulus sustentationis de moeijelijkste zal zijn om op te
lossen, doch daarom is zij nog niet onoplosbaar. Dien titel moet ge hebben, maar daarom
behoeft ge hem nog niet te gebruiken. Als ge nu het geld, wat ge in de orde hebt gebragt, eens
terug ontvingt, en ge gaaft dat eens aan iemand uwer familie met beding dat hij of zij er U

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 87
jaarlijkse toelage scheen Van den Wijmelenberg echter niet veel te
voelen en daarom durfde Smits er niet meer op aan te dringen:
"Toen ik sprak van eene jaarlijksche toelage, scheen hij minder tegemoet
ofliever hij scheen mij te willen zeggen, daar moet gij U niet
tusschen steken ". Daarop stelde Smits, dat Takken allesbehalve
tevreden was met zijn situatie en dat de magister-generaal dit ook
voldoende uit diens mond had kunnen vernemen. Van den Wij
melenberg riposteerde dat hij daar niet veel van gemerkt had. Wei
wist hij dat Takken liever in Sint-Agatha dan in Uden verbleef.
Takken had zich echter heel bedaard en onderdanig gedragen
toen Van den Wijmelenberg hem zijn motieven uiteenzette. Hij
had toen aan de magister-generaal verklaard zo goed als alleen
voor hem nog enig respect te hebben. Daarom snapte Van den
Wijmelenberg niet waar Smits de informatie vandaan haalde dat
Takken ontevreden over hem was. Smits vreesde nu dat Van den
Wijmelenberg hem ervan verdacht, zelf een opruier te zijn, omdat
hij de enige was die de verdediging van Takken op zich nam.
Overigens had de magister-generaal duidelijk zijn afkeer laten
blijken voor het feit dat Takken een bemiddelaar inschakelde: "
Het schijnt dan dat hij toil, dat hij U immediate tot hem wendt en
uw belangen voorstelt, want zeker is hety dat hij nog niet gelooft. In
hoever ge dan zult slagen kan ik niet beoordelen, maar ge weet, hij
houdt van geen geweld. (...) Als ge eene ofandere betrekking zoekt,
zou ik U Belgie aanraden, er is mij onlangs eens gezegd dat er in
Namen een kasteel was, waar men eenen priester verlangt om Mis te
lezen, waaraan frs.800 en vrije intentien verbonden waren; ik durf
niet meer bepaald te zeggen, wie dit aanhaalde, misschien de Prior
van Maeseijck" 144
eenen titel voor gaf, zou dit soms ook kunnen lukken, want ze begrijpen toch ook, dat zulke
titel slechts in nood wordt aangesproken? Dit wilde ik U eens voorstellen en ten langen lesten
zullen we toch wel er uitkomen. "
In een ongedateerd schrijven aan de ontvanger van de registratie in Ledeakker vroeg pro
curator J. De Vlam of de bouwhof met landerijen in Ledeakker nog steeds op naam stond
van de weduwe Takken en of haar zoon Joannes Takken bij haar was ingetrouwd. In zijn
antwoord deelde de ontvanger mee dat Joannes Takken de eigenaar was. Arch.Generalaat,
0043.6, brief van J. De Vlam aan de ontvanger van de registratie in Ledeakker, s.d.
144 Arch.Generalaat, 0043.6, brief van W.F.A. Smits aan P. Takken, s.d. Door de advocaat
van Takken werd deze brief als bewijsmateriaal gebruikt tijdens zijn proces tegen de

88 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
L. Sips vermoedde dat Takken, die sedert 1862 in Uden verbleef,
in 1863 naar Sint-Agatha terugkeerde.145 Geruime tijd voor
hij het klooster verliet begon hij in elk geval moeilijk te doen over
de 500 gulden die hij bij zijn professie in Sint-Agatha had ingebracht.
In de nacht van 4 op 5 juni 1863 verliet hij de orde als
een weerspannige tegen het hoger gezag. In een " Briefaan eenen
wankelenden Katholiek, student aan de Hoogeschool te Utrecht "
sprak L. Philippona over "(...) de zich zoo snel opeenvolgenden
afual of ergernissen van eenigen katholieke Priesters, zoals Kraayvanger,
Gillet, Spoor, Takken enz."146 Veertien dagen later schreef
advocaat J. van Son aan Van den Wijmelenberg, die zich op dat
ogenblik in Uden bevond: " Het geval - Takken verschilt aanmerkelijk
van dat van van Bolderik. Dezey lid zijnde van het zedelijk lig
chaam, verloor krachtens de statuten* alle regt op hetzelve door het
klooster te verlaten. Volgens UHW. opgave is Takken er geen lid af
en zijn dus de statuten van het zedelijk ligchaam op hem niet van
toepassing Wat erger is, hij is eigenaar voor een gedeelte van de bezittingen
te Diest, en kan dat derhalve ingevolge het burgerlijk regt
opvorderen. Wat den inbreng en de accessoria aanbetreft, indien
daaromtrent, zoo als ik vermoed, er iets bedongen ofbepaald is, en hij
dien al terugeischen kan, schijnt toch de billijkheid te vergen dat kost
en onderhoud in berekening komen. Doch, aangezien de apostaat
gedeeltelijke eigenaar te Diest is, en de schuldbekentenis veel tegenspraak
casu quo ontmoeten zal, zoude ik mij in de gegeven omstandigheden
bevredigd achten, indien de afvallige tegen teruggave van
f.500,- wilde ajzien van alle aanspraak hoegenaamd op de goederen
zoo te Diest als elders, en die cederen aan het zedelijk ligchaam, Ik
mag niet ontveinzen dat deze zaak mij bedenkelijker voorkomt, juist
omdat Takken geen lid is van het zedelijk ligchaam, en goederen te
zijner name heeft. In alle geval kan niet aan den advokaat zoo als in
casu Bolderik geantwoord worden, omdat er geene identiteit bestaat.
Raadzaam ware het dat UHW. oftewel Eerw. Heer Smits daartoe
gemagtigd, den advokaat persoonlijk ginget spreken, en beproefdet
orde. Op het einde van de brief werd de volgende aantekening gemaakt: " Van de 6 brieven
zijn 4 zonder datum en 5 zonder adres. Proc. Deckers ."
145 L. Sips, Elenchus van Uden, z.p. (vgl.1862)
146 De Godsdienstvriend, dl.91, 1863, dl.II, p. 106

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 89
den regatoiren eisch van f.500}- of zoo veel minder mogelijk af te
koopen, (...). De advokaat schrijft mij vriendelijk en gewaagt niet
van Diest. Zou hij ook trachten eerst met St.Agatha afte do en, met
stil voorbehoud om later op Diest verhaal te nemen? (...)" 147
Op 1 oktober 1863 overhandigde deurwaarder H.JJ. de Wijze
uit Boxmeer Van den Wijmelenberg de dagvaarding, in opdracht
van Peter Takken, om op 14 oktober te verschijnen voor de arrondissementsrechtbank
in Den Bosch. De kloostervereniging,
aldus de dagvaarding, bezat geen rechtspersoonlijkheid. Ze bezat
een feitelijk maar geen wettig bestaan en daarom kon ook geen
overdracht van eigendom aan haar plaats hebben gehad.148 Mr.
A.J.M. Holster, procureur in Den Bosch, eiste de teruggave van
de bewuste 500 gulden. Takken had immers verklaard, dat hij uit
de kloostergemeenschap wilde treden. Hij eiste echter nog meer:
"Aangezien al verder ook de overige goederen welke feitelijk in gezegde
vereeniging zijn, aan haar niet als een zedelijk ligchaam kunnen toebehooren,
aangezien daarentegen ieder der leden van gezegde vereeni
ging als in een tusschen hen bestaande gemeenschap gelijkelijk geregtigd
is, aangezien deze goederen, bestaande in roerende en onroerende, mobilairey
effecten, schilderijen, boeken, manuscripten, gelden, bescheiden
en andere geldwaarden tot eene aanzienlijke waarde aanwezig zijn,
aangezien de eischer uit deze gemeenschap tredende geregtigd is van de
gedaagde ah beheerders, immers als houders, solidairlijk terug te vorderen
zijn inbreng en verdeeling te vragen der tusschen partijen bestaande
gemeenschap, met vordering tot afgifte van hetgeen hem daarin toekomst,
zijndehetnegendegedeelte. (...)" 149
Takken leende op 28 oktober 1863 zevenduizend gulden van
zijn broer Johannes Takken, landbouwer in Ledeakker, en van
147 Arch.Generalaat, 0043.7
148 Arch. Generalaat, 0043.8
149 Arch.Generalaat, 0043.8
Gedagvaard werden H. Van den Wijmelenberg, generale overste en prior van Sint-
Agatha, G. Van der Weijst, supprior, J. De Vlam, procurator, E. Schraven, J. van de Ven, H.
Verkuilen, W.F.A. Smits, W. de Jonge en J. Verbeck.

90 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Jacobus van Agten, landbouwer te Sambeek.150 Van den Wijme-
lenberg en de kruisheren van Sint-Agatha engageerden procureur
G. Deckers op 13 oktober 1863 om hun belangen voor de rechtbank
in Den Bosch te verdedigen.151
Op 11 november 1863 meldde Mr. Sassen aan Van den Wijmelenberg
dat er geen schot in de zaak kwam. De advocaat vroeg
de magister-generaal nadere informatie en bekwam het volgend
antwoord:
1 De financiele inbreng van Takken werd overhandigd aan
prior Gielen.
2 In het begin van 1855 waren er in Sint-Agatha veertien
priesters en broeders aangenomen, in 1863 vierendertig
maar ze verbleven niet allemaal en ook niet altijd in Sint-
Agatha.
3 Voor 1855 bezat Sint-Agatha het bestuur en het genot van
zijn goederen en personen, met deze restrictie evenwel dat
het generaal kapittel een geldelijke bijdrage kon opleggen
om de nood van andere huizen te lenigen of de oprichting
van andere huizen mogelijk te maken. Overigens mocht de
magister-generaal om redenen die de statuten aangaven, de
leden van het ene huis naar het andere verplaatsen. Vanaf
het begin van 1855 was echter aan Van den Wijmelenberg
en zijn opvolgers door Rome opgedragen om naar goedvinden
tot algemeen welzijn van de orde over al de goederen
en personen van de orde te beschikken, zonder dat er daar-
toe enige noodwendigheid of reden moest zijn. Als gevolg
daarvan waren nu alle goederen en personen van Sint-
Agatha, Uden, Diest en Maaseik beschikbaar.
4 In 1855 werd een Zedelijk Lichaam opgericht.152
150 Arch.Generalaat, 0043.11
151 Arch.Generalaat, 0043.9. Anton Johan Martinus Holster riep op 28 oktober 1863
procureur Gerard Henri Deckers op om op 30 oktober te verschijnen voor de arrondissementsrechtbank
van Den Bosch om te procederen over de zaak Takken. Arch.Generalaat,
0043.12. Op 30 oktober herhaalde procureur Holster de eis van de dagvaarding van 1 okto
ber 1863. Arch.Generalaat, 0043.13
152 Arch.Sint-Agatha, nr. 60, brief van 11 november 1863 (Van den Wijmelenberg
schreef een klad van zijn antwoord als onderschrift op deze brief)

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 91
De poging van de verdediging om de eis van Takken niet ontvankelijk
te laten verklaren, mislukte. Vanuit Sint-Agatha schreef
W.F.A. Smits op 23 maart 1864 aan Mgr. Zwijsen, dat er die dag
uitspraak zou worden gedaan over de geldigheid van Takken's
dagvaarding. Van hemzelf hoorden of zagen de kruisheren niets.
Later, op 4 april 1864 liet Smits de aartsbisschop weten, dat zowel
Mr. Sassen als rechter Van den Heuvel uit Eindhoven hadden
verklaard, dat zij zich niet konden voorstellen dat Takken het
proces zou kunnen winnen. Zij begrepen zelfs niet hoe de eis van
Takken tegen Sint-Agatha ontvankelijk zou kunnen worden ver
klaard.153
Op 23 maart 1864 werd een tussenvonnis geveld in de zaak
Takken. Op de valreep hadden de kruisheren van Sint-Agatha
nog aangevoerd, " dat de eischer (gedaagde op de exceptie) in de
gemeente Uden is geprofest!" Dit feit werd door Takken formeel
ontkend. De rechtbank wees de eis van Takken af.154 Toch gaf
Takken zich nog niet gewonnen. Op 13 april 1864 riep procureur
Holster zijn collega Deckers op om te verschijnen voor de recht
bank op 15 april 1864 teneinde het proces te kunnen voortzetten.155
Het proces Takken liet ook de internuntius Oreglio di San
Stefano niet onberoerd. Op 4 april 1864 liet Van den Wijmelen-
153 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenbergy p. 167
154 Arch.Generalaat, 0043.19
(...) Overwegende toch, dat uit de stelling der eischers kennelijk volgt dat hij beweert dat er
te St.Agatha een klooster vereeniging is, bestaande uit de acht gedaagden en hun eischer, dat die
gezamenlijke leden aanzienlijken eigendommen in gemeenschap hebben, dat hij vijf honderd
gulden in de vereeniging heeft ingebragt en geregtigd is die terug te vorderen, nu hij de gemeen
schap verlaat, dat zijne professie eene handeling is geweest, waardoor hij regt heeft verkregen op
een negende van de overige goederen, dat zijn uittreden hem regt geeft op scheiding en deeling,
voorts dat hij zijn aandeel en de vijf honderd gulden opvordert, van zijne medeleden, als zijnde
beheerders, althans houders van de goederen. Overwegende dat alzoo, en middelen, en onderwerp
van den eisch zijn opgegeven en de eischer ten slotte bepaaldelijk opgeeft, wat hij vordert, te weten
teruggaafvan vijfhonderd gulden, scheiding en deeling van de overige goederen, met afgifte van
eene negende daarin, schadevergoeding vanwege het achterlijk blijven in een en ander afgifte. Regt
doende in naam des Koning ! Verklaart de gevraagde acten: Verklaart de gedaagden ongegrond in
de ingestelde vordering tot nietig verklaring van de dagvaarding en wijst die van de hand. Veroordeelt
de gedaagden in de kosten op de exceptie gevallen, verevend aan zijde van den eischer, op
honderd vier gulden een en zeventig en een halve cent, waarvan zestig gulden naar diens advocaat.
(...) "
155 Arch.Generalaat, 0043.20

92 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
berg hem weten, dat Takken het voorbeeld van Van Boldrik had
gevolgd en apostaat was geworden. Bovendien had hij een bur-
gerlijk proces ingespannen tegen de orde en gerechtelijk zijn aandeel
van de orde opgeeist. Daarnaast had hij de orde belasterd bij
de regering en broeder J. van den Bogaert tot opstandigheid aangespoord.
Zoveel afvalligen in eenzelfde klooster verontrustte de
internuntius toch wel. In zijn antwoord, dat amper twee dagen
later volgde, liet hij weten dat hij graag een onderhoud had met
Van den Wijmelenberg om onder meer over de zaak Takken te
kunnen overleggen.156
De verdediger van de kruisheren van Sint-Agatha bedong op 30
maart 1865 bij de rechtbank van het arrondissement Den Bosch,
dat Takken op 8 mei 1865 onderworpen zou worden aan de vol-
gende vragen:
1 Werd hij werkelijk op 10 juni 1844 in Sint-Agatha gepro-
fest?
2 Had hij op die dag de professieformule, "ego promitto obedi-
entiam tibi magistro Generali ordinis sanctae Cruets et succes-
soribus tuis ", ondertekend ?
3 Moesten de vijfhonderd gulden, die hij beweerde overhan-
digd te hebben aan prior Gielen, niet dienen voor kleding,
kost en inwoon, die hij per slot van rekening nu toch bijna
twintig jaar gratis genoot ?
4 Moest niet iedereen die professie aflegde vijfhonderd gulden
betalen aan de orde?
5 Had hij bij zijn professie de voorwaarde aanvaard, dat hij
nooit enige aanspraak zou kunnen maken op de eigen-
dommen van de orde?
6 Telde de Vereniging van Kruisheren, waarvan hij door
professie lid werd, niet meer leden dan de acht, die hij had
gedagvaard?
7 Moesten de kruisheren van Uden, Maaseik en Diest ook
niet gerekend worden tot de Vereniging van Kruisheren en
hadden niet alle kruisheren dezelfde hogere overste?
156 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 167

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 93
8 Was hijzelf ook niet gedurende lange tijd lid geweest van
deze vereniging?
9 Was het hem bekend dat geen van de kruisheren die hij gedagvaard
had, persoonlijk aanspraak maakte op de eigendommen
van de kruisheren?
10 Had hij de Vereniging van de Kruisheren van Sint-Agatha
reeds op 31 mei 1862 voorgoed verlaten? Had hij daarna
tot 5 juni 1863 behoord tot de Vereniging van de Kruishe
ren van Uden?
11 Had hij de Vereniging van de Kruisheren van Uden op 5
juni 1863 uit eigen beweging verlaten?
12 Had hij bij het verlaten van het klooster in Uden enig
voorbehoud gemaakt t.a.v. zijn rechten op de goederen van
de Vereniging van Kruisheren?157
Enkele maanden later, op 4 September 1865 gaf Takken, die op
dat ogenblik in Venlo verbleef, de opdracht het proces tegen Van
den Wijmelenberg en de confraters van Sint-Agatha op te schorten.
Hij deed afstand van zijn aanspraken.158 Op hun beurt gaven
Van den Wijmelenberg en de kruisheren die gedagvaard werden
op 13 September 1865 volmacht aan procureur Deckers om zich
akkoord te verklaren met het afblazen van het proces.159
Mr. Sassen adviseerde Van den Wijmelenberg op 24 oktober
1865 om Takken te dwingen zijn aandeel in de kloostergoederen
van Diest over te dragen. " Dit zal aan de orde registratie-regten
kosten. Doch er is geen ander middel op. Er is geene mogelijkheid om
op andere wijze hem later den weg tot onverhoopt verkeerde sprongen
afte snijden."160 Een dag later werd het proces Takken van de rol
157 Arch.Generalaat, 0043.31
158 Arch.Generalaat, 0043.38
159 Arch.Generalaat, 0043.39
160 Arch.Generalaat, 0043.42
Mr. Sassen adviseerde een akte te passeren voor een notaris. Zelf stelde hij een model op,
waarvan Van den Wijmelenberg gebruik mocht maken.

94 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
geschrapt. De rechter veroordeelde Takken tot het betalen van de
gerechtskosten.161
De terugkeer van Takken naar het klooster van Sint-Agatha
verliep niet zonder moeilijkheden. Hij was niet bereid om zijn
ongelijk toe te geven en de gevolgen van zijn wangedrag te aanvaarden.
Op 6 januari 1866 schreef de magister-generaal aan Mgr.
Zwijsen dat de terugkeer van Takken niet naar wens verlopen
was. Hij had wel " velleitas ", maar geen " voluntas " getoond. Hij
verlangde wel lid van de orde te zijn, maar zou graag zijn eigen
straf bepalen en in zijn vroegere toestand hersteld worden, ofwel
buiten het klooster op kosten van de orde gaan leven. Van den
Wijmelenberg had hem bevolen, dat hij zijn misstappen openlijk
zou herroepen, het proces ongedaan zou maken, zijn gemaakte
schulden zou betalen en zijn aandeel op Diest door een wettige
akte aan Van den Wijmelenberg zou overdragen. Daarna zou hij
zich moeten onderwerpen en zou hij met liefde volgens de statuten
ontvangen en behandeld worden. De magister-generaal
wachtte af, maar vreesde toch dat Takken niet zou terugkeren
naar het klooster, tenzij hij door iedereen verlaten was. Begin ja
nuari 1866 was Takken nog altijd apostaat.
De Tijdvzn 2 februari 1866 publiceerde een door Takken persoonlijk
ondertekende verklaring. Daarin erkende hij tegen recht
en reden gehandeld te hebben, vroeg vergiffenis voor al de ergernissen
en onderwierp zich onvoorwaardelijk aan de orde. Als date-
161 Arch.Generalaat, 0043.43
Mr. Sassen berichtte de magister-generaal op 16 januari 1866, dat " de zaak Takken thans
finaal ten voordeele van het klooster afgehandeld is en dat de laatste proces-akten door den prokureur
van Takken, een vuile protestant, tegen diens zin en last zijn gevorderd, ten bewijze dat de
protestantsche hand, meer nog dan Takken de wederwaardigheden en hoop kosten aan UHEW.
heeft berokkend, waarvan echter Takken de schuldige oorzaak is door het lenen van zijn naam
voor het verwekte schandaal. (...) Het bedrag der nog door UHEW. te betalen kosten bevatten de
hooge som van f.412, 69 (...). Het is een eerste voorwaarde voor Takken, wanneer hij tot de orde
zou kunnen terug komen, dat hij afitand doet van alle regten hoe ook genaamd, vooral voor de
goederen van Diest, en waarlijk het schijnt nuttig, ik zou zeggen noodzakelijk, dat geregeld verklaringen
voor alle leden der orde, en zeker voor hen, die nog aangenomen zullen worden, gemaakt
en door hen getekend worden in den zin en de strekking als vroeger besproken is; vooral met
het oog op de bewogen tijden en ook van gewaarborgd te zijn tegen erfgenamen van leden der orde
die komen te overlijden. (...) " Arch.Generalaat, 0043.47

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 95
ring gaf hij op: Gennep, 28 januari 1866. Een bericht van dezelfde
inhoud verscheen in de Nieuwe Noordbrabander van 6 februari
1866.162
De negende februari 1866 verscheen Petrus Takken in Gennep
voor notaris A.M.G.H. Bloemarts en deelde mee dat hij zijn eigendom
in Diest, te weten een negentiende deel van de kerk- en
van de kloostergebouwen van de kruisheren, verkocht aan Henricus
Van den Wijmelenberg voor 1.500 gulden.163
De overlevering wil, dat iemand hem herkende toen hij in de
buurt van Oeffelt doodziek langs de Maas rondzwierf. Deze persoon
verwittigde de kruisheren van Sint-Agatha, die Takken ophaalden.
Op 18 maart 1866 overleed hij in Sint-Agatha. De tekst
van zijn bidprentje was veelzeggend. Hij handelde alleen over
Gods barmhartigheid en bestond voor het grootste gedeelte uit
het verhaal over de terugkeer van de verloren zoon.164
2.5 Een weerspannige broeder: Joannes van den Bogaert
2.5.1 negatieve geluiden in de protestantse pers
Petrus Takken veroorzaakte een fikse rel in de Nederlandse
pers. Nadat hij in de nacht van 4 op 5 juni 1863 de orde had
verlaten begon hij een lastercampagne tegen Van den Wijmelen
berg en Sint-Agatha. In de antikatholieke Arnhemsche Courant
vond hij een bereidwillige bondgenoot. De editie van 5 augustus
1863 blokletterde een bericht uit Den Bosch over de ongehoorde
mishandeling van een pater in het klooster van Sint-Agatha. In
het Handelsblad stond te lezen, dat Takken zijn klooster in Uden
was ontvlucht en zich, vergezeld van een brigadier van de marechaussee,
naar Den Bosch had begeven om zich daar onder de
bescherming van de justitie te stellen. Aan de officier van justitie
had hij belangrijke informatie doorgespeeld over de mishandeling
162 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenbem p. 167, noot 44
163 Arch.Diest, 06.1.35
164 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 168

96 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
van broeder J. van den Bogaert in het klooster van Sint-Agatha.
Dit bericht uit het Handelsblad werd als pikant verhaal opgedist
in de Arnhemsche Courant en dezelfde dag overgenomen door de
Nieuwe Rotterdamsche Courant. Van den Bogaert zou sinds 6 april
1863 op water en brood in een eel in Sint-Agatha zijn opgesloten.
De luitenant van de marechaussee te Grave en de burgemeester
van Cuijk hadden op last van de justitie een onderzoek ingesteld.
Toen de luitenant Van den Wijmelenberg vroeg of van den Bo
gaert werkelijk zo behandeld werd als in de pers beschreven werd,
antwoordde de magister-generaal bevestigend. Daarop vroeg de
luitenant van den Bogaert in zijn eel te mogen opzoeken. Slechts
na enige aarzeling werd aan dit verzoek voldaan. Hij trof er een
lichamelijk en geestelijk gekweld en dodelijk verzwakt man aan.
Hij vroeg hem, of hij het klooster wilde verlaten. Van den Bogae
rt gaf ten antwoord, dat zijn afgemat lichaam niet meer in staat
was terug te keren in de maatschappij. Daarom zou hij zijn lot in
deze kerker moeten dragen.
Burgemeester G. Van den Bosch van Cuijk schreef op 9 au
gustus 1863 aan de redactie van de Arnhemsche Courant, dat het
in de krant van 5 augustus opgenomen bericht onwaar en lasterlijk
was. Op 23 augustus 1863 deelde hij de inhoud van deze brief
mee aan de redactie van de Nieuwe Rotterdamsche Courant Tot
dan toe was zijn bericht niet verschenen in de Arnhemsche Cou
rant. Daarom probeerde hij het bericht te plaatsen in de Nieuwe
Rotterdamsche Courant, hetgeen lukte op 27 augustus 1863.
Ook de redactie van de Kerkelijke Courant stak na de berichtgeving
van 5 augustus 1863 haar voelhorens uit en won inlichtingen
in bij de burgemeester van Cuijk. Deze verschafte de nodige informatie,
maar verzocht daarover niets te publiceren. Louis Philippona
echter reageerde in de Nieuwe Rotterdamsche Courant op
de berichtgeving van 27 augustus 1863. Daarna publiceerde de
Kerkelijke Courant de inlichtingen van Van den Bosch toch en
nam tevens het bericht van Philippona over. Van den Bosch verklaarde,
dat er in het klooster van Sint-Agatha geen persoon opge
sloten had gezeten. Wei werd een broeder wegens ongehoorzaamheid
en halsstarrigheid gestraft door onthouding van zekere

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 97
spijzen. Hij mocht zich vrij in huis en tuin bewegen. Toen de
luitenant van de marechaussee gevraagd had om van den Bogaert
alleen te mogen spreken was er van enige aarzeling bij Van den
Wijmelenberg geen sprake geweest. De luitenant trof de gestrafte
broeder overigens niet aan in zijn eel, maar in de kerk. Van den
Bogaert verklaarde dat hij uit het klooster kon weggaan, maar dit
niet verkoos. Dat hij afgemat zou zijn, onbekwaam om nog langer
in de maatschappij te functioneren werd niet vermeld. Evenmin
werd gesproken over een verblijf in de kerker.
Philippona ging de sensatieverhalen te lijf: " (...) dit is een leekebroeder
te Sint-Agatha, die wegens overtredingen van den kloosterregel
met water en brood werd gestrafi, zoals dat ook niet alleen bij
militaireny maar in alle groote gestichten wel meer gebeurt. Het verhaal,
dat Takken daarover ophangt, had alleen ten doel om de
Kruisheeren in moeilijkheden te brengen. De protestantsche luitenant
kon niet anders doen dan hartelijk lachen met het dwaze verhaal en
zeggeny dat, als Van den Bogaert met alle geweld te Sint-Agatha wilde
blijven, hij zich dan natuurlijk ook houden moest aan de voorschriften
van het huis en van de Overste."165
In het generaal archief van de kruisheren troffen wij de strafmaatregelen
aan, die op 7 april 1863 door Van den Wijmelenberg
aan van den Bogaert werden opgelegd: "166
1 water en brood op zijne kamer tot vrijdag aan het kapittel, en
niet anders.
165 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 179-181
Philippona beweerde dat Takken in Diest en Maaseik eenvoudig onderricht had verstrekt
in de aardrijkskunde en de geschiedenis. Hij had misbruik gemaakt van vertrouwelijke brieven,
die door vrienden aan hem gericht werden. Mr. Laurillard beweerde dat Takken allernauwkeurigste
en voor zijn orde compromitterende geschriften bezat en dat de kloostervisitator
te Uden jacht op zijn memoires zou hebben gemaakt. Philippona noemde dit een
belachelijk en ongerijmd verhaal. Wat van den Bogaert betreft, uit het gerechtelijk onderzoek
was gebleken, dat hij geenszins van zijn vrijheid beroofd was, kon gaan en staan waar hij
wilde en elk ogenblik het klooster mocht verlaten.
Als antwoord op de bijdrage van Philippona schreef Mr. Laurillard een weerlegging in de
Arnhemsche Courantvzn 28 September 1863. Op 3 oktober schreef Philippona daartegen een
open brief, die in de Katholieke Nederlandsche Stemmen van 17 oktober 1863 werd opgeno-
men.
166 Arch.Generalaat, 003.1, nrs. 2 en 3

98 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
2 niet woken
3 niet in den tuiny noch op de buitenplaatsen komen
4 niet in keuken of bibliotheek komen
5 onder alle kooren en in de late Mis in de banken, waar de
Broeders zitten tegenwoordig zijn en bidden, namelijk aan den
Evangeliekant
6 de deur zijner kamer niet sluiten, noch er op, noch er afzijnde.
Dit nakomende kan hij op aanstaande vrijdag den 10 april 1863
zich in het kapittel vervoegen om zijne schuldbelijdenis te doen, beterschap
beloven, en de noodige straffen op zich te nemen."
Op 10 april 1863 moest Van den Bogaert in het schuldkapittel
bevestigend antwoorden op de vragen: "Belijdt gij hiervan eene
schuld ?" en "Belooftgij u in ditalles te beteren ?"
Vervolgens zouden de door hem begane fouten worden voor-
gelezen: "
1 Gehoorzaamheid veracht en verbroken door weggaan
2 alle gezag in de Orde verstoolen door openlijk verzet
3 statuten, voorschriften, overheid en confraters verachten en
bespotten
4 ontevredenheid in en buiten de Orde verspreiden, tot ergernis
en nadeel
5 onwaardig blijven tot het ontfangen der H.H.Sacramenten
6 tegen uitdrukkelijke bepalingen van statuten en overheid
- zich met studien bezighouden
- vroeg en laat op de kamer licht gebruiken
- s morgens niet in de kerk komen en behoorlijk blijven
- het gebed aan tafel, Rozenhoedje en onderzoek niet altijd be-
hoorlijk bijwonen
- in gaan, staan, spreken en houding niet zedig genoeg
- op den tijd niet aan de bezigheden, en niet in overeenstemming
met de medebroeders gewerkt
- het dragen van mantel en scapulier tegen de statuten en gege-
ven veranderingen. "
De strafmaat stond bij voorbaat vast: "

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 99
1 Waardig voorbereiden tot de H.H.Sacramenten met en bij
eenen Biechtvader in dit huis.
2 alle weken een in het kapittel schuld belijden en tweemaal
vasten op water en brood, tot latere bepaling en ontslag der
overheid.
3 overal in de communiteit het laatste van alle zijn, totdat het
cap. gen. daarin van uw gedrag dispenseere.
4 de vroeger opgelegde werkzaamheden in de keuken met over-
eenstemming van den kok beginnen; doch het Misdienen eerst
na de nadering tot de H.H.Sacramenten.
5 tot heden namiddag 3 uren nog in stilte op uwe kamer blijven.
6 vanavond vergijfenis vragen in het algemeen, voor de commu
niteit over de gegeven verergernissen, met belofie van u te zullen
beteren. "
2.5.2 Particeps en Van den Bogaert
De straf, die Van den Bogaert opliep, inspireerde Particeps om
aan het probleem van de lekenbroeders een hoofdstuk te wijden
in zijn boekje over de ongelukkigen van Sint-Agatha. " Om over
zulke menschen geen verkeerd denkbeeld op te vatten, moet men weten,
dat die leekebroeders geprofeste religieusen zijn, voor levenslang
aan het klooster en aan de Orde verbonden. Deze broeders, meestal
uit den ambachtsstand en zonder wetenschappelijke vorming, waren
niet in dezelfde hoedanigheid als de priesters aangenomen en alleen
bestemd om het huiswerk en anderen arbeid te verrigten; terwijl zij
tevens gehouden zijn tot eenige geestelijke oefeningen. Het spreekt van
zelf, dat deze personen in alle nieuwigheden en veranderingen evenzeer
hebben moeten deelen en zelfs nog meer dan de priesters, omdat
zij in volkomen dienstbaarheid en onderworpenheid aan de laatste
werden beschouwd. Deze menschen gevoelden zich evenzeer bedrogen
in de aanvaarding van den staat der kruisheeren, die zij aannamen,
zoo als hij toen bestond. Te weinig ontwikkeld om over het wezenlijke
van den religieuzen staat te kunnen oordeelen en het te veel ofte
weinig niet kunnende onderscheiden, zagen zij wel die veranderingen
en gevoelden ook weldra, dat zij volkomen tot slaven gemaakt waren,
die geheel van de grillen en willekeur der meesters afhankelijk waren;
dat zij hunne vrijheid, die vroeger zeer uitgestrekt was, verloren had-

100 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
den om geheel hun leven lang binnen s huis als gevangenen opgesloten
te blijven. Voorzeker een hard lot voor menschen, die in hunne
eenvoudigheid niet gemeend hadden ooit zover te kunnen gebragt
worden. Meermalen hadden zij gezamenlijk geprotesteerd tegen de
groote verandering van hun levensstaat; meermalen kwamen zij voor
den generaal staan, om hem te smeken het oude te mogen behouden.
Zij gingen zelfs zoo ver van hunne veranderde kleeding voor zijne
voeten te werpen om de vroegere terug te krijgen, onder bedreiging
van te zullen wegloopen; doch, immer gepaaid met fraaije belofien,
werden zij telkens terug gehouden en van de eene verandering tot de
andere gebragt. Zij waren meestal langzamerhand weggestuurd naar
een ander klooster, doch kwamen soms tegen wil en dank van den
generaal naar hunne gekozene bestemming terug Het laat zich geraden
hoe zij dan bejegend werden. Een hunner kwam zeljs in openbare
opspraak. De justitie, waarbij hij zich beklaagd had, over aangedane
mishandelingen, bemoeide er zich mede. De politie kwam te
St.Agatha onderzoek doen en wilde volkomen vrijheid voor den ongelukkigen
broeder en verlofom het klooster te verlaten. Doch deze,
zonder genoegzaam vooruitzigt op een bestaan, besloot liever te blij
ven, en zijn lot door den burgerlijken regter te laten beslissen. Tot het
onderzoek door de justitie ingesteld was aanleiding gegeven door een
gerucht, dat men te St.Agatha er eene gevangenis op na hield, waarin
de ongelukkige op water en brood gesloten werd. lets was er wel van
aan, doch de zaak zelve was door de dagbladen te hoog gekleurd aangegeven.
Eene gevangenis (career), zeggen hunne oude statuten, zaler
zich in elk huis bevinden, om den weerspannige zeljs met behulp van
sekuliere handen te tuchtigen en zulk eene gevangenis bevindt zich
van oudsher dan ook nog wezenlijk te St.Agatha, een hok zonder
eenig licht aan het achtereinde van de kerk in den gang uitkomende.
Het is ons evenwel nooit gebleken, dat daarvan, voor wie dan ook,
eenig gebruik is gemaakt; misschien vroeger wel, thans wordt zij echter
voor een ander doelgebruikt. (...)" 167
167 PARTICEPS, De Ongelukkigen..., pp. 62-65
Wat nu de mishandeling, door den broeder ondergaan betrefi, geefl hij die zelfna het ingestelde
onderzoek en na de daarop gevolgde openbare tegenspraak door het volgende schrijven te
kennen: " Zeer Geachte Heerl Daar ik de gelegenheid heb, moet ik eenige regels aan u adresseren,
namelijk over de verschrikkelijke mishandelingen, die ze hier op mijn persoon plegen, want ik heb

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 101
2.5.3 ontevredenheid onder de broeders
Broeder Joannes van den Bogaert werd op 25 april 1824 in
Schijndel geboren en op 13 augustus 1850 in Sint-Agatha geprofest.
Over zijn religieuze leven in de jaren vijftig zijn wij niet
gei'nformeerd. Scheerder beweert dat Takken een slechte invloed
op hem uitoefende.168
Uit een ongedateerd ontwerp van een brief, die Van den Wijmelenberg
in april 1863 richtte aan de priores van Uden, Diest en
Maaseik blijkt, dat er onder de broeders ontevredenheid heerste
over het afleggen van het kanunnikenmanteltje, dat voor hen een
statussymbool was. In de statuten was opgenomen dat de lekenbroeders
evenveel kledingstukken moesten hebben als de priesters.
Maar ze mochten geen kleding dragen die niet bij hun status
paste: " Ingezien de ontevredenheden der Broeders169 (...)Heb ik in
gevolge de aan mij in het capitulum generate gedane opdragt dat het
sedert den 23 Met tot heden (24 Junij) niets anders dan water en brood gehad, en nog, waar ik
niet van ofkan komen, waarom ik bij iemand mijne toevlugt moet zoeken... De burgemeester zegt
er zich niet mede in te laten... Ach mijnheer ! er moet een einde aan komen, want om mijn persoon
zoo aanhoudend te laten mishandelen zonder reden, kan ik niet meer dulden;... ik zal lijden
zoolang ik maar kan. Ik eindig met tranen in de oogen over de mishandelingen die met de pen
niet te beschrijven zijn. " Hijgeeft ook eenige staaltjes van bestraffingen " voor zijne fouten; b.v.
van 17 dagen brood en water, en 10 dagen op den grond te moeten slapen - van 14 dagen brood
en water en door den gang te moeten wandelen - van ruim eene maand water en brood - van den
1 November tot den 4 april als een bond in zijn hok en nog tot den Wden brood en water enz."
Nuis het zoo maar niet aan te nemen, dat er voor die bestraffingen niet eenige redenen bestaan.
Wij geloven zelfi, dat wij ze kunnen opgeven; zij zijn: omdat hij somtijds weigert de bevelen der
heeren ten uitvoer te brengen en zich op eene onverschillige wijze verwijdert, hoewel hij geen
feitelijke misdaden begaat. De reden waarom hij zulks doet, hebben wij hierboven reeds meermalen
aangegeven, namelijk: dat men meer van hem vordert, dan hij bij de intrede in het klooster op
zich genomen heeft. Door de pijnlijke gedachte, zijns ondanks in een slaventoestand te zijn, die
slechts met het leven kan eindigen, wordt het hart wrevelig en drijft tot onverschilligheid, en
maakt des mensch onvatbaar voor godsdienstige en ware religieuze gevoelens, die nimmer door
dwang kunnen verkregen worden.
De bedoelde broeder beproefde het meermalen zich in de wereld te begeven, doch keerde op
raad van op hem invloedhebbendepersonen weder naar St.Agatha terug (...) "
168 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p. 168
169 In de marge noteerde Van den Wijmelenberg de namen van de broeders:
Sint-Agatha: J. van den Boogaard, J. van den Bogaert, F. van Oorschot
Uden: H. de Jong, G. Sanders, A. Zwijsen
Diest: A. Aarts, J. Maas, G. Houtmans
Maaseik: J. van de Ven, P. Liefkens
Bay Settlement: H. Schoenmakers, W. van Vleijmen, P. Huijgens

102 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
geraadzaam zoude zijn aan de fratres conversi, behalve den hoed bij
reestelijken in gebruik, ook eenen mantel toe te staam afhangende tot
bijna aan de knien, dat is, de handen bedekkende, indien zij regt
afhangen, van ztuart laken, gelijk aan hun habijt, zonder overhangende
mantel, zonder voeder, met een kraagje gelijk op onze manteltjes,
zonder knoopen, en van voren met eenen haak vastgemaakt;
welken mantel zij op reis en in den wintertijd van den 1 October tot
1 Mei in de kerk, en bij het doen van boodschappen buiten het huis
konnen gebruiken, doch nooit op andere plaatsen oftijden, tenzij in
geval van ziekte. Deze mantel zal alsdan geen humemle170 zijn, maar
zal de plaats bekleeden van onzen overmantel Mag ik echter vooraleer
er iets stelligs bepaald wordt, hieromtrent het gevoelen van uw
broeders verneemen; ik voor mij geloof, dat deze concessie noodig is:
de statuten worden daardoor bewaard, en in de klagten wordt voor-
" 171
zien. Wl
2.5.4 De verwijdering uit de orde van broeder J. van den
Bogaert
De afloop van deze kwestie werd door J. Scheerder duidelijk beschreven.
We volgen zijn relaas op de voet.172 Op 18 mei 1863
bekloeg broeder van den Bogaert zich in een brief aan de internuntius
over de verandering in de kleding van de broeders, over de
willekeur waarmee de generaal en de definitoren en ook de procu
rator te werk gingen, over het feit, dat na de dood van prior Gielen
Udense gebruiken in Sint-Agatha werden ingevoerd waarop hij
nooit was geprofest en over de onmenselijke behandeling en bestraffing.
Zijn klachten werden toegelicht met Latijnse citaten uit
de statuten en uit de kapittelbesluiten en met de Franse vertaling
van een tekst over de oorspronkelijke kleding van de broeders. Het
lijdt geen twijfel, dat van den Bogaert deze brief zelf niet opgesteld
had. Misschien had Petrus Takken hem daarbij geholpen.
Aan Mgr. Zwijsen schreef Van den Wijmelenberg op 25 mei
1863 over het gedrag van een van de lekenbroeders, wellicht Van
170 schoudermantel
171 Arch.Generalaat, 003.1, nr. 1
172 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 170-174

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 103
den Bogaert. Deze had zich onderworpen, meer uit noodzaak,
omdat hij geen heenkomen wist, dan uit oprechte spijt. Zijn beterschap
was immers van korte duur. Daarom handhaafde Van
den Wijmelenberg de opgelegde straf en hij was van plan hiermee
door te gaan tot op het ogenblik dat de weerspannige zich geheel
had gebeterd en in het bijzijn van alle confraters de trouwe naleving
van de statuten had beloofd. Maar dat zou nog wel een tijdje
kunnen duren. Bovendien was de kans groot dat hij vroeg of laat
het klooster opnieuw zou verlaten.
Omdat Van den Bogaert onhandelbaar bleef, richtte Van den
Wijmelenberg op 4 oktober 1863 een suppliek tot Pius IX en
verzocht daarin om de onwillige broeder uit de orde te mogen
verwijderen. Deze suppliek bevatte een onderschrift van Zwijsen,
die het verzoek steunde.
Kardinaal A. Barnabo, prefect van de S. Congr. de Prop. Fide,
reageerde op 10 december 1863. Als van den Bogaert niet tot
bezinning wilde komen, schreef hij, moest hij ertoe gebracht worden
verlof te vragen om de orde te mogen verlaten. Liefst van alles
gebeurde dat met pauselijke goedkeuring.173 Dit antwoord stuurde
Van den Wijmelenberg op 23 december 1863 naar Mgr. Zwij
sen. In een begeleidend schrijven deelde hij mee, dat hij aan Van
den Bogaert had voorgesteld zich te onderwerpen of toelating te
vragen om de orde te mogen verlaten. Hij vreesde echter dat Van
den Bogaert geen van beide mogelijkheden zou kiezen, ook al had
de magister-generaal hem op het hart gedrukt dat dit de eis van
Rome was.
Ruim een maand later, op 21 januari 1864, bracht Van den
Wijmelenberg Zwijsen ervan op de hoogte, dat hij Van den Bo
gaert voor het conventkapittel had geroepen en hem op het hart
had gedrukt, zich geheel aan de bepalingen van het generaal kapittel
te onderwerpen of anders de secularisatie aan te vragen. De
magister-generaal had daaraan toegevoegd, dat zowel Rome als
173 Arch.Generalaat, 009.20

104 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VTfFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
het bisdom deze keuze vorderden. Onmiddellijk reageerde de
weerspannige broeder met de opmerking, dat hij geen van beide
keuzen zou maken.
Pas een maand later, op 1 maart 1864, meldde Van den Wijmelenberg
aan kardinaal A. Barnabo, dat Van den Bogaert van
geen wijken wilde weten. Daarom hernieuwde de magistergeneraal
zijn verzoek om hem uit de orde te mogen zetten. Weer
een maand later, op 4 april 1864, schreef W.F.A. Smits aan Mgr.
Zwijsen dat de recalcitrante Van den Bogaert het klooster had
verlaten, nadat hij Van den Wijmelenberg tot tweemaal toe bedreigde
omdat deze hem zijn manteltje niet wilde teruggeven.
Niemand wist waar hij zich nu ophield of wat hij van plan was te
gaan doen. Maar in Sint-Agatha leefde de vrees dat hij zich tot de
burgerlijke rechtbank zou wenden.
Voor de tweede maal, namelijk op 18 april 1864, vroeg Van
den Wijmelenberg aan kardinaal Barnabo om Van den Bogaert
uit de orde te mogen verwijderen. Een suppliek met dezelfde inhoud,
opgesteld door Van den Wijmelenberg en de definitoren,
dateerde van 6 mei 1864.174
Op 18 mei 1864 schreef Van den Wijmelenberg andermaal aan
de internuntius over het wangedrag van Van den Bogaert. Hij
bleef zich verzetten en probeerde anderen tot opstand aan te sporen.
De straffen, die hem werden opgelegd, vocht hij aan bij het
gerecht. Van onderwerping wilde hij niet weten, evenmin van
secularisatie. Nu was hij alle confraters tot last en ergernis. De
orde kon een dergelijke opstandeling niet verwijderen bij gebrek
aan gevangenis, die door de niet-katholieke regering verboden
was. Daarom had Van den Wijmelenberg reeds driemaal een beroep
gedaan op Rome om hem zonder kerkerstraf en omdat hij
174 Verder is er nog een niet nader gedateerd concept uit 1864 van een suppliek van de
capitularissen van Sint-Agatha. Nadat reeds twee supplieken langs de Propaganda Fide tot de
paus werden gericht, wensten de capitularissen in deze derde suppliek het verzoek te herhalen
om van den Bogaert uit de orde te verwijderen. J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg,
p. 172, noot 59

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 105
reeds langer dan drie jaar onverbeterlijk was, uit het klooster te
mogen verwijderen. Kardinaal Barnabo antwoordde namens de
paus, dat Van den Wijmelenberg verlof kreeg om Van den Bogaert
uit te sluiten. Op 7 juli 1864 richtte Van den Wijmelenberg zich
dan in een schrijven tot van den Bogaert. Vanaf zijn professie had
hij zich de ene moeilijkheid na de andere op de hals gehaald en
uitgeblonken in ongehoorzaamheid. Tot driemaal toe was hij uit
het klooster weggelopen. Ook had hij zich tot de burgerlijke
overheid gewend. Op last van de paus veroordeelde de magistergeneraal
hem tot het afleggen van het kloosterkleed en het verlaten
van de orde. Veel tijd kreeg hij niet, vermits hij de volgende
morgen om acht uur de kloosterpoort achter zich gesloten moest
hebben. In het geval van recalcitrant gedrag zou hij door de politie
worden uitgedreven.
Zoals het te verwachten viel, weigerde Van den Bogaert heen te
gaan en zijn kloosterkleed af te leggen. Daarop riep Van den
Wijmelenberg de hulp van burgemeester Van den Bosch in. Deze
dwong, vergezeld van de veldwachter, Van den Bogaert om negen
uur het klooster te verlaten. In burgerpak werd de opstandige
broeder begeleid tot aan de grenzen van de gemeente Cuijk en
vanaf daar aan zijn lot overgelaten. Van den Wijmelenberg schreef
op 9 juli 1864 aan alle priores, dat het verboden was hem in de
kloosters van de orde op te nemen of te verzorgen. Bovendien
mocht geen enkele confrater hem beschermen of voorspreken.175
2.5.5 Reactie in de protestantse pers
Eenmaal buiten de kloostermuren geraakte Van den Bogaert
aan lager wal. Op 14 September 1864 werd hij door de politie als
landloper opgepakt. De rechtszaak, die daaruit in Den Bosch
voortvloeide, werd gretig verslagen door de niet-katholieke bladen.
De journalisten meenden immers een vette kluif te hebben
175 Op 9 juli 1864 werd ook Mgr. Zwijsen verwittigd van de wegzending wegens wangedrag
en op 15 juli 1864 bracht Van den Wijmelenberg kardinaal Barnabo op de hoogte van
de stand van zaken.

106 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
aan de zelfverdediging van deze uit zijn klooster verwijderde
broeder.
Op de keerzijde van een exemplaar van "De ongelukkigen van
StAgatha" noteerde C.R. Hermans: "In het 'Dagblad van Zuid-
Holland en 's Gravenhage ' komt een artikel voor omtrent J.A. van
den Bogaert, overgenomen uit de ' Arnhemsche Courant'. Beantwoord
in de Noord-Brabander' van 21 november 1864. " De Arn
hemsche Courant was liberaal en hevig anti-katholiek. De Noord-
Brabander reageerde uitvoerig in een artikel van drie kolommen.
Het blad haalde de nodige informatie uit "de beste bron", dus een
kruisheer, misschien wel Van den Wijmelenberg zelf. Zestien
punten had van den Bogaert in zijn verdediging opgenomen.
Grosso modo waren zijn stellingen dezelfde als die van Van Boldrik.
Maar, stelde de Noord-Brabander. "(...) Alwie in en buiten de
orde met de willekeurige, tergende, ongehoorzame en dwarsbomende
handelwijze van Van den Bogaert bekend is geworden zal ronduit
moeten bekennen dat niets ongehoords, niets te veel, maar veel te
weinig met hem is geschied, vooral in aanmerking nemende hetjobsgeduld
dat met hem is gebruikt, en de gunst die hem verleend is door
hem telkenmale, nadat hij zich vrijwillig had verwijderd weder in
het klooster aan te nemen."176
176 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 173-174, noot 65
De " Noord-Brabander " probeerde alle beweringen van Van den Bogaert te weerleggen:
* Zo bijvoorbeeld was het niet waar dat de veldwachter aanwezig was toen hij op de kamer
van de magister-generaal werd geroepen om zijn verwijdering uit het klooster te vernemen.
De burgemeester van Cuijk was daarentegen wel aanwezig.
* Onjuist was ook zijn opvatting dat de paus hem niet uit het klooster zou kunnen verwijderen,
zonder de kruisheren de opdracht te geven te zorgen voor zijn levensonderhoud.
* Van den Bogaert beweerde, dat hij zich onmiddellijk na de bekendmaking van zijn ver
wijdering op de knieen had geworpen, gehoorzaamheid had beloofd en om vergeving had
gevraagd. Daar was echter niets van bekend. Wel wist men te vertellen, dat hij nog daags te
voren met de vermaningen gespot en gelachen had en zich schuldig had gemaakt aan nieuwe
overtredingen.
* Pas toen hij weigerde het klooster te verlaten en zijn habijt uit te trekken, waarbij hij
overigens in zeer brutale bewoordingen de magister-generaal beledigde, werd de hulp van de
veldwachter ingeroepen.
* Wanneer hem erop gewezen werd dat zijn recalcitrant gedrag tot evasie zou leiden, liet
hij niet blijken dat hij bang was geen onderkomen in de wereld te vinden. Nu zou hij wonen
in een huis in Den Bosch, waar hij kost en inwoning had en op zijn gemak een pijpje rookte,
zonder te werken. De " Noord-Brabander" zegde wel te kunnen begrijpen, maar niet te kun
nen schrijven, wie hem dit onderkomen bezorgde.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 107
Van den Bogaert overleed op 11 oktober 1865 in het ziekenhuis
in Den Bosch.
2.6 Broeder Franciscus Van Oorschot
Het wangedrag van Van den Bogaert, Takken en Van Bolderik
bevorderde de serene, religieuze sfeer in Sint-Agatha niet. In het
relict van de visitatie, die van 20 tot 22 april 1866 door G. Van
der Weijst werd gehouden, kunnen we lezen dat de broeders Petrus
Liefkens en Franciscus van Oorschot weigerden voor de visitator
te verschijnen.177
Franciscus Van Oorschot, een lekenbroeder, die op 24 juli
1855 solemneel geprofest werd in Sint-Agatha, had in het geheim
omgang met een meisje. Toen Van den Wijmelenberg ervan
hoorde, riep hij de broeder bij zich en vroeg hem om tekst en
uitleg. Van Oorschot bevestigde de omgang onmiddellijk en
voegde eraan toe, dat een redemptorist in Den Bosch hem deze
omgang niet alleen zou hebben aangeraden, maar zelfs verplicht.
Zowel de magister-generaal als zijn familie probeerden Van Oor
schot vruchteloos tot andere gedachten te brengen. Op 26 Sep
tember 1866 verliet hij 's avonds met stille trom het klooster en
begaf zich naar zijn liefje. Van den Wijmelenberg had nog geprobeerd
bij de vader van het meisje iets te bereiken, maar dat was
hem niet gelukt. Niet dat het er nog toe deed, want het meisje gaf
zoveel ruchtbaarheid aan de zaak, dat gans Sint-Agatha ervan wist.
Op 27 September 1866 bracht Van den Wijmelenberg Mgr.
Zwijsen van de redenen van vertrek van Van Oorschot op de
hoogte.178 Aan de prior en het convent van Uden schreef de ma
gister-generaal op 2 oktober 1866, dat broeder Van Oorschot zijn
intrek had genomen bij het meisje, dat in de nabijheid van het
klooster woonde en zich openlijk vertoonde en verschrikkelijke
ergernis gaf. Niemand van de kloosterlingen en ook de naaste
buren van het meisje hadden ooit vermoed dat hij met haar om-
177 Arch.Sint-Agatha, nr. 142
178 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 174-175

108 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
gang had. Van den Wijmelenberg verklaarde die diepe val als een
geleidelijk, innerlijk proces van verwaarlozing in het geestelijk
leven en smeekte God de orde te besparen voor nog andere
schandalen, dan deze die zij nu reeds enkele jaren betreurde. Om
verder onheil te voorkomen riep hij de prior en de conventuales
van Uden op om trouw te blijven aan de kloosterlijke verplichtingen.179
Een bijzonder kapittel van de definitoren kwam bijeen op
179 Op 2 oktober 1866 schreef Van den Wijmelenberg: " De verblindheid, waarmede een
onzer lekebroeders geslagen is, waarvan ik in mij LI. schrijven aan u heb kennis gegeven, is thans
volkomen aan de daggekomen, zoodat noch de gemoedelijke beden, noch de meest indrukwekkende
vermaningen, noch de heilloze voorspellingen, noch de bedreigingen Gods zijne oogen hebben
kunnen openen om den ongelukkigen stap in te zien, welken hij besloten had te willen doen. De
verblinde is het huis Gods uitgeloopen, en heeft zijnen intrek genomen bij haar, met wie hij zich
door een huwelijksband tail, maar voor God nooit kan, verbinden. Hij trotseert niet alleen het
fatsoenlijk publiek, hetwelk droevig aangedaan, dien ongelukkige stap verafichuwt en veroordeelt,
maar onder de schaduw der kloostermuren wonende en zich in het opebaar vertonende, pijnigt hij
ons hart op de ijsselijkste wijze en geeft aan de wereld een verschrikkelijk scandaal Dit droevig
voorval zult gij, BB., die de Orde liefhebben, met ons en het fatsoenlijk publiek diep betreuren,
grootelijks verafschuwen en regtvaardig veroordeelen; gij zult derhalve vurig wenschen dergelijke
misstappen niet meer te beweenen te hebben, en krachtdadig willen medewerken om die zoo snel
mogelijk voortekomen ! In dit vast betrouwen berustende en op uwe krachtdadige medewerking
steunende, wenschte ik wel mond aan mond aan u alien en ieder afzonderlijk de gevoelens van
mijn hart medetedeelen, doch daar ik om veele redenen in deze droevige omstandigheden dit
onmogelijk doen kan, hierom verzoek ik u vriendelijk en dringend om als gehoorzamen zonen de
volgende uitboezemingen van mijn gemoed met leerzame en bereidvaardige harten aantehooren en
in uw binnenste te bewaren.
Op dit droevig scandaal starende, komt bij mij, en zal bij u opgedrongen de vraag opkomen:
Hoe is het toch mogelijk dat een Religieus zoo diep valt, en waaraan zal dit moeten worden
toegeschreven? Vraag ik mij zelven rekening of, ofik, door te toegevend mij jegens den ongelukki
gen te gedragen, ofdoor te veel vrijheid aan hem te verleenen om binnen ofbuiten het klooster met
gevaarlijke personen te verkeeren, ofdoor ongehoorzaamheden door den vinger te zien? In al deze
gevallen verklaar ik met de hand op mijne borst, dat ik herhaalde malen hem de omgang met
wereldsche menschen, onverschillig wie ook, verboden heb, dat hij nooit van mij, noch van ondergeschikte
overheid verlofgevraagd ofgehad heeft om niet enkel naar het huis en woonplaats van
dat persoon te gaan, maar dat zelfi niemand, binnen het huis, de naaste geburen geweten hebben,
dat hij daar ooit eenen voet binnen de deur zette. In dien omgang was hij akoo veel voorzigtiger,
dan in het nakomen zijner kloosterbelofien, dan in het beleven van zijnen religieusen staat. Wat
mij dus in dit geval tot schuld zou kunnen worden aangerekend, ontken ik openlijk voor u alien,
en vertrouw dat deze taal van mijn hart u van alle vermetel kwaad oordeel zal terughoudenl
Waaraan die diepe val moet worden toegeschreven, zullen wij mogelijk kunnen achterhalen; want
volgens geloofivaardige getuigenis zijner brave ouders en familie was hij van jongs afaan braafi en
hieldzich met godvruchtige oefeningen het liefste bezig, en verliet in die goede stemming de wereld
om in den religieuzen staat met minder gevaar en meer gelegenheid met God zich te kunnen
onderhouden en zich nauwer te kunnen vereenigen; doch het tegenovergestelde is gebeurd: hij heeft
de achting der menschen, zijne braafheid, zijne godvruchtigheid, God en menschen, zijn geloofen
zaligheid verloren. Dan daar toch zoo ongewijde als gewijde schrijvers getuigen, dat het nooit
gebeurt dat iemand op eens slecht wordt, moet men zijnen val toeschrijven aan het toegeven der
driften, aan overtredingen der Regelen en Statuten, aan ongehoorzaamheid jegens de overheid;

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 109
22 oktober 1866 en gaf de magister-generaal de opdracht een
aantal richtlijnen uit te vaardigen:
1 Het geval Van Oorschot moest niet enkel aanleiding geven
tot droefheid, doch ook een krachtige waarschuwing zijn
aan alle confraters om ijverig de plichten te vervullen, die
verbonden waren aan de religieuze staat. "Op uwe goede gezindheid'jegens
de Orde en uwe eigen volmaaktheid steunendey
durven Definitoren, aan wie gij die zwaren last hebt toevertrouwd,
hunne stemmen met de mijne vereenigen en u dringend
verzoeken om krachtdadig mede te werken, opdat de vervallen
disciplien hersteld en voor het toekomende bestendigd
worder
2 "Vita clericorum est liber laicorum". Dit adagium van de H.
Ambrosius gaven de definitoren mee aan alle confraters:
De oversten: " hun gedrag moet voor de onderdanen bet boek
zijn, waarin deze de onderhouding der kloosterlijke tucht kun-
hierdoor zijn zijne driften sterker geworden, en hij heeft gratien verloren om die te bedwingen; hij
verloor daardoor de vrees voor de zonden, die hem geen kwaad meer schenen te zijn, en deze
hebben hem van den eenen afgrond in den anderen, zoo diep neergestort, dat hij van geestelijke
zaken geen besefmeer heeft en alles veracht. Dat deze de oorzaak van zijnen diepen val geweest
zijn, kunnen wij volgens de getuigenis van alle schrijvers met grond oordeelen, en wordt, door het
gene wat nu na den val wordt verhaald en bevonden, bevestigd. De goede God beware ons toch
voor de scandalen, die wij reeds eenige jaren en nu op dit oogenblik te betreuren hebben!
Het is om deze reden, dat ik u, HE. Prior en EE. Confraters, bij het heil uwer zielen bid en
smeek ijverig medetewerken om door een goed gedrag de oneer der Orde toegebragt te herstellen en
nieuwe ergernissen voortekomen. Dit doel zullen wij bereiken, als wij onzen HRegel en constitutien,
onderhouden, zoo als wij dit eenmaal hebben willen doen, en ook aan God beloofd hebben te
zullen doen. Zoo waren wij immers gesteld tijdens het proejjaar; dit hebben wij ook voor God en
de wereld opentlijk aan den dag gelegd. Hebt derhalve hoogachting voor uwen Regel en Constitutien,
want zij zijn schatten van verdiensten, kostelijker dan alle goederen dezer wereld; werkt
ijverig voor de eer en glorie van God met die middelen, welke Hij in de Orde u verleend heeft,
wijI gij hierdoor de Orde in achting zult doen stijgen; vervult de pligten van uwen staat op die
tijden en plaatsen, zoo ah u dit is voorgeschreven; weest gehoorzaam aan uwe overheid, wijl deze
eenmaal van u rekenschap zal moeten geven; vlucht alle gemeenschap met personen van het andere
geslacht; gewigtige redenen kunnen slechts een korte en zeldzame samenspraak op behoorlijke
tijden en plaatsen wettigen; maar veelvuldige, langdurige en eerzame onderhouding is gevaarlijk
en moet zorgvuldig vermeden worden: de val van anderen moet ons voorzichtig maken.
U, HE. Prior, verzoek ik zorgvuldig den schat te bewaren, welke aan uwe zorg is toevertrouwd
(...). Gij, die de Orde liefhebt, zult behalve den dwazen misstap van eenen Broeder ook de noodlottige
gevolgen betreuren, welke daarna e'n over den ongelukkigen zelven, en over de Orde zullen
kunnen volgen.(...) " Arch.Uden, least 1, doos 1, Bundel 2A, niet geinventariseerd. Dezelfde
brief troffen we aan in het kloosterarchief van Diest bij de papieren van prior Luvben
Arch.Diest, 06.25.2.22 > r t> r y .

110 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
nen lezen; zij zullen derhalve de eerste zijn in het onderhouden
van Regel en Statuten, en in geene gevallen zich zelven ooit
daarin dispenseren, waarin zij het ook niet gaarne met hunne
onderdanen doen zouden!"
De senioren, die aan de religieuze discipline gewoon zouden
moeten zijn, vermits zij al zovele jaren in het klooster leefden,
moesten het voorbeeld van de oversten navolgen en "
aan de jongeren door hun stichtend gedrag leeren, dat de onderhouding
der disciplien niet alleen niet hard en zwaar, maar
ligt en aangenaam is. "
" &e jongere clerici deze stichtende voorbeelden voor oogen
hebbende, zullen ongedwongen getrokken, dezelve navolgen en
daardoor de laid in hunnen roep versterken. Laten wij dan
toch de voorschriften der Orde, welke toch waarlijk niet zwaar
zijn, ieder in zijne betrekking nauwkeurig nakomen. (...) "
3 De opleiding van de novicen was heel voornaam. Daar wa-
ren de definitoren zich van bewust: " (...) moogt gij verze-
kerd zijn, dat dit belangrijk punt aan onze bezorgdheid nimmer
ontsnapt is, maar om in het gebrekkige daarvan behoorlijk
te voorzien, daarvoor ontbraken tot hiertoe de gewenschte mid-
delen ".
4 In bepaalde ernstige overtredingen werd de jurisdictie om
daarvan te ontslaan voortaan alleen voorbehouden aan
biechtvaders van de orde zelf. Tot deze gevallen behoorden:
* het nachtelijk en heimelijk verlaten van het klooster, ook
zonder het voornemen van apostasie;
* het hebben van eigendom in strijd met de gelofte van ar-
moede en dus een doodzonde;
* het wegnemen van eigendommen van het klooster;
* daden die in strijd waren met de gelofte van zuiverheid.
5 De omgang met buiten het klooster levende personen,
vooral met vrouwen, moest zoveel mogelijk vermeden worden;
" bedenkt liever de middelen waardoor gij de omgang
binnen of buiten het klooster onder elkanderen nuttig en aan
genaam kuntmaken." 180
180 Arch.Uden, kast 1, doos 1, Bundel 2A, niet geinventariseerd. Een soortgelijke tekst

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 111
2.7. JJ. Pulsers, J.H. Eeuwens en P. Daniels verlieten tussen 1865 en
1869 op wettige wijze de orde en werden seculierepriesters.
Enkele kruisheren verlieten in de jaren zestig het klooster van
Sint-Agatha op legitieme wijze. Verschillende van hen bleven de
orde een warm hart toedragen. De redenen van hun vertrek waren
uiteenlopend. De ene keer was het omdat iemand zich in de keuze
van zijn levensstaat bleek vergist te hebben, de andere keer omdat
hij in zijn kloosterideaal werd teleurgesteld. Aan dit laatste was de
sfeer die toen in Sint-Agatha heerste niet vreemd. Men telde zeer
bekwame en ijverige priesters onder degenen die de orde verlieten.
Hun heengaan betekende voor de orde, die toch al klein was en
weinig aanwas had, een groot verlies. Tussen 1865 en 1869 ver
lieten in Sint-Agatha drie geprofesten op wettige wijze de orde. Ze
hadden er na hun professie nog drie of vier jaar doorgebracht: JJ.
Pulsers, J.H. Eeuwens en P. Daniels. Alle drie werden zij seculier
priester.
J.H. Eeuwens legde op 1 mei 1865 de kleine geloften af. Op 3
april 1868 schreef Van den Wijmelenberg aan Mgr. Zwijsen, dat
Eeuwens niet tot de solemnele geloften durfde over te gaan en daarom
in overleg met de magister-generaal besloten had de orde te
verlaten. Hij was namelijk tot de bevinding gekomen, dat het opgesloten
leven zijn gezondheid ondermijnde. Tevens besefte hij dat hij
de religieuze observance niet zou kunnen onderhouden. Desondanks
wilde hij priester worden. Hij was van gegoede afkomst en
had nagenoeg zijn gehele theologische studie met zeer goed resultaat
voltooid. Voor het seminarie van Den Bosch durfde hij zich niet
aan te bieden, enerzijds omdat hij vreesde geplaagd te worden om
dat hij religieus was geweest, anderzijds omdat hij bang was, wegens
het groot aantal priesters, lang in het seminarie te moeten verblijven,
wat zijn gezondheid niet ten goede zou komen. Indien hij de toestemming
van Mgr. Zwijsen zou verwerven, verlangde hij zijn stu
dies te voltooien in het bisdom Haarlem en zich daar ook te laten
incardineren.
treffen we aan in het Memorieboek van S.Drost, gedateerd op 22 oktober 1866, met als titel:
Relictum Capituli definitorum. Arch.K.MSK., V.A2 (6-7), pp.101r.-v. - 102 r.-v.

112 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Op 11 april 1870 werd Eeuwens in het bisdom Haarlem opgenomen
en op 15 augustus van dat jaar priester gewijd. Hij werd
op verschillende plaatsen kapelaan, assistent en rector. In 1889
werd hij pastoor in Maassluis en in 1901 in Zoetermeer, waar hij
op 23 november 1912 overleed.181
P. Daniels werd op 9 oktober 1865 geprofest en verliet de orde
in 1869. Hij overleed te Hoeilaart op 3 december 1944, 99 jaar
oud. Op 3 juni 1871 werd hij priester gewijd. Een poosje was hij
leraar klassieke talen. Daarna werd hij o.m. bestuurder van de
Broeders van Liefde in Hasselt, bibliothecaris en archivaris van de
stad Hasselt, lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten
en schrijver van korte en lange historische bijdragen.182
JJ. Pulsers werd op 6 december 1818 in Waalwijk geboren en
studeerde aan de klein- en grootseminaries van het vicariaat Den
Bosch. In 1840 werd hij naar Mechelen gezonden om er fysica te
studeren. Vanaf 1842 doceerde hij als professor-theologant psychologie
en natuurfilosofie aan het groot-seminarie te Haaren. Op
23 maart 1844 werd hij priester gewijd en nam in 1845 zijn
plaats in onder de professoren. In de herfst van 1851 zond Mgr.
Zwijsen hem als missionaris naar Amerika. Op 29 oktober 1851
kwam hij in Detroit aan en werd er aangesteld als docent moraaltheologie
aan het pas opgerichte St.-Thomasseminarie, dat in
werkelijkheid het huis van bisschop pater P. Lefevre was. Iedere
zondag ging hij naar de missies buiten de stad, waar hij in het
Frans biecht hoorde en preekte. Vanaf februari 1852 preekte hij
ook in het Engels en gedurende dat jaar werd hij als eerste pastoor
van Stjohn's, de parochiekerk voor de Ierse kolonie in Deerborn,
benoemd. In 1854 werd hij pastoor benoemd van het dorp Dex
ter, wat een uitgebreide werkzaamheid in de talrijke missies van
het omliggend gebied met zich meebracht. Om gezondheidsredenen
keerde hij in 1858 naar Europa terug. Geruime tijd verbleef
hij in Rome om zijn studies in de moraaltheologie en het kerkelijk
recht voort te zetten.
181 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg> p. 183
182 Voor meer informatie over hem zie: R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Regularium
Ordinis Sanctae Cruets 1840-1996. Maaseik, 1999, pp. 158-159.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 113
In 1860 trad Pulsers als novice te Sint-Agatha in en werd er in
1861 geprofest. Van den Wijmelenberg verzocht op 27 juli 1861
volmacht voor Pulsers om in Sint-Agatha biecht te horen en scapulieren
te wijden en op te leggen. Op 16 juli 1862 en op 5 juli
1863 vroeg hij verlenging van deze jurisdictie. Bij zijn intrede in
het klooster bracht Pulsers een kapitaal van 2000 gulden mee.
Dat niet onaardig bedrag werd hem bij zijn uittrede in 1865 teruggeschonken.183
Door zijn theologische kennis, zijn praktische ervaring in de
zielzorg en zijn talenkennis was Pulsers een zeer waardevolle aanwinst
voor de orde. In een brief van internuntius Oreglio di San
Stefano aan kardinaal Barnabo, gedateerd 6 maart 1864, werd hij
zelfs getipt als toekomstig apostolisch vicaris van Suriname. Blijkbaar
genoot hij het vertrouwen van Van den Wijmelenberg. Pul
sers werd op 20 September 1864 gedelegeerd om met de inter
nuntius te overleggen omtrent de overeenkomst met de regering
over de goederen van Sint-Agatha en omtrent de gevraagde vol
macht voor katholieken om die goederen te kunnen kopen. Dit
onderhoud vond vier dagen later plaats. Beiden spraken bij die
gelegenheid ook over Van Boldrik. Diezelfde dag correspondeerde
de internuntius met kardinaal Barnabo en getuigde dat Pulsers op
hem een zeer goede indruk had gemaakt.
In 1865 besloot Pulsers de solemnele geloften niet af te leggen.
Op 10 mei 1865 legde hij in een brief aan Mgr. Zwijsen uit dat er
grote spanningen waren in de orde. Meer dan anderen analyseerde
hij de moeilijkheden van de orde in oorzaken en gevolgen. De
toestand, waarin de orde verzeild was geraakt, was nu van die
aard, dat hij het onvoorzichtig oordeelde zich onherroepelijk aan
haar te binden. Hij besefte, dat het bestuur van de orde geen garanties
kon bieden, dat er geen herhaling zou volgen van soortgelijke
gebeurtenissen als die van de laatste jaren. Van den Wijme
lenberg was een man die hij zeer respecteerde. Als priester en
religieus had hij vele goede eigenschappen, zodat hij alle achting
183 Arch.Generalaat, 006.1-F, 18-20 September 1865

114 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
en liefde verdiende. Hij was echt een voorbeeld voor alien. Maar als
overste was hij te zacht ! En als sommige onderdanen weten dat de
overste niet kan, durft en wil straffen, dan moeten er wel schandalen
volgen. Het speet Pulsers, dat hij de orde moest verlaten omdat hij
het met de leden goed kon vinden, maar hij wilde geen engagement
aangaan om daarna voortdurend met onrust geconfronteerd te worden.
Hij stelde zich nu ter beschikking van Zwijsen, maar omdat er
in het bisdom geen gebrek was aan priesters, vroeg hij toestemming
om althans voor enige tijd zijn oude plaats in het Amerikaans Colle
ge te Leuven weer op te nemen. De rector van dat college was zo
goed geweest die plaats open te houden, totdat Pulsers er door zijn
solemnele professie afstand van zou doen. De rector was van mening
dat Pulsers door zijn ervaring in Amerika aan het college en de
Amerikaanse missie heel wat diensten kon bewijzen. Pulsers had nog
veel trek in het doceren. In Sint-Agatha had hij zich immers aanhoudend
op het professoraat in de theologie toegelegd.
Reeds eerder had Pulsers aan Zwijsen geschreven, dat hij er hoe
langer hoe meer van overtuigd was dat niemand van de kruisheren
hem zijn vertrek kwalijk zou nemen. Hij durfde echter niet naar
Leuven te gaan zonder van tevoren Zwijsen te raadplegen. Daarom
vroeg hij op 3 juni 1865 of deze er bezwaar tegen had indien
hij, met verlof van Van den Wijmelenberg en als diens onderdaan,
vermits de dispensatiebrief uit Rome nog niet was toegekomen,
in Leuven theologie ging doceren.
Het rescript, waarbij aan Mgr. Zwijsen de nodige volmachten
werden verleend om Pulsers te seculariseren werd op 2 juni 1865
door kardinaal Barnabo aan de internuntius toegezonden. Op 20
juni 1865 tenslotte vroeg Pulsers aan Zwijsen om toezending van
het verlof om in Leuven les te mogen gaan geven. Hij werd er
professor in de moraaltheologie en het kerkelijk recht. In 1873
werd zijn leeropdracht nog uitgebreid met pastoraaltheologie en
liturgie. In de lente van 1885 moest hij wegens ziekte zijn lessen
in Leuven opgeven. Hij trok zich terug in Uden, waar hij op 17
meil885overleed.184
184 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp. 184-187

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 115
In Uden, waar hij een eigen huis bezat, bracht Pulsers zijn vakanties
door. Hij bleef heel zijn leven bevriend met de kruisheren.
Hij wist dan ook zeer goed dat zij in financiele moeilijkheden
verkeerden. In zijn testament bedacht hij de kruisheren van Uden
zeer gul: " (...) Mijn huizen, tuin en erfin het dorp te Uden maak ik
aan de EE. kruisheren te Uden, het huis dat ik zelf bewoon en den
tuin, dien ik heb aangelegd tot residentie van den Hoogb. Generaal
der orde, het overige tot stichting van een collegie, waar Latijn,
Grieksch en zoo mogelijk ook Philosophie gedoceerd wordt onder
voorwaarde dat alle de kruisheren voor mij na mijn overlijden elk
een mis voor mij lezen op een altare privilegiatum met toepassing van
den aflaat en dat in de kapel der EE. Kruisheren te Uden een eeuwigdurend
jaargetijde voor mij of als ik het niet noodig heb voor
mijn zuster Joanna Theodora en onze bloedverwanten, gesticht worden.
Het moet een college zijn met strenge discipline en de studenten
moeten in het college zelf studeren. (...) " Deze nalatenschap werd
geschat op 8000 gulden.185
2.8 Kritiek op het beleid van procurator J. De Vlam omstreeks 1865
Op 25 april 1865 diende Joannes de Vlam zijn ontslag in bij de
magister-generaal en zijn confraters van Sint-Agatha: " Reeds lang
heb ik ondergeteekende bij Hoogwaardigst Heer mijn ontslag als pro
curator van St.Agatha en als procurator generaal ordinis aangevraagd,
doch telkens is het mij afgeraden.
Nogmaals neem ik de eerbiedige vrijheid de Heeren mijn ontslag
aan te bieden. Niet omdat het werk te veel is, niet omdat ik orde niet
behartig, maar onder anderen omdat er een soort van mistevredem
van verkwisting, van te veel op eigen gezag, van niet beharting in
huis ofkeuken bestaat waarvan ik veel heb gehoord en nog meer is
gesproken als ik weet.
185 J. Francino, In Cruce Vita. Rotterdam, 1936, p. 97; Arch.Uden, kast 1, doos 3, bundel
11, testamenten, fundaties, schenkingen (afschrift van het testament van T.T. Pulsers uit
1883)

116 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Over de keuken: niettegenstaande ik den kok verschillende
malen verzocht heb, beter de zaken te behartigen enz. werd
van mij gezegt, dat ik het met den kok hou.
Omtrent het brood: is vroeger mij veel verweten tot ergernis
van broeders en novicen dat ik hier liever niet wil aanhalen.
Omtrent den tuin: dat ik veel verknoei, en aan hout en
boomen, dat ik koperdraad voor de boomen gebruik (nota bene
het is ijzerdraadgegalvanizeerd) (...) Nota alles heb ik echter
betaald uit de opbrengsten van de kwekerij, welke van 4 october
1864 - 25 april 1865 heeft opgebragtf213J8 (...).
Omtrent den bibliotheek: na 2 maal gevraagd of men nieuw
of oud hout zou gebruiken is mij gezegt, men zal zien; toen
wierd men beschuldigd alsof men niet wilde zorgen; dat men
het deed om anderen tejudassen.
Omtrent de gelden der orde: alsof men die verbruikte en aan
anderen niet wilde bedeelen; enz. zie verslag.
Ook heeft men gezegt, zoo vele gelden aan een persoon te vertrouwen,
ik weet het niet ?
Als men iemand niet vertrouwd moet men hem niet aanstellen!
Meer zou ik kunnen aanhalen, toch zal dat alles in persoon en opgedane
vragen beantwoorden. Zaken van belang heb ik den Magister
Generaal gevraagd en gedaan wat ik overigens tot orde ofhuis mij
voordeelig scheen.
Ziedaar onder veelandere de reden van ontslagen te worden." 186
Het ontslag van De Vlam werd niet aanvaard. Het intermediair
kapittel van 18, 19 en 20 September 1865 boog zich over het probleem
van de schulden van de orde, die 33.179,00 gulden bedroegen.
"Op de aanvrage van geldelijke ondersteuning der huizen
werd geantwoord
1 De Procurator zal zoo spoedig mogelijk zorgen, dat de
HEW. Prior van Maeseijck in staat gesteld worde de schul
den onder den voormaligen Prior gemaakt, te kunnen aan-
zuiveren.
186 Arch.Generalaat, 006.6

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 117
2 Wegens het geringe overschot van f154,19, ons in hetjaar
1864 uit de goederen overgebleven, zal de Procurator met de
respectieve Prioren in overleg tredeny om zoo wel doenlijk in
hunne vragen te voorzien. (...)" m
Het formulier van ontvangsten en uitgaven, zoals het op het
generaal kapittel van 1868 voorlopig werd aangenomen, werd
door het definitorium tijdens het intermediair kapittel van 31
augustus, 1 en 2 September 1868 als definitief opgelegd aan alle
huizen. De schuld van de orde was sedert 1865 overigens verminderd
tot een bedrag van 33.119, 00 gulden.1 188
2.9 Betwisting van de erfenis van Johannes Cornelissen
Op 28 juli 1855 overleed in Megen Joannes Cornelissen, rustend
pastoor sinds 1854 en voormalig kruisheer van Sint-Agatha.
Hij had het klooster verlaten om missionaris te worden in Friesland
op 9 december 1807. Bij die gelegenheid had hij afstand
gedaan van zijn aanspraken op de bezittingen van het klooster,
nadat hem eerst een bedrag werd uitbetaald en hem verzekerd
werd dat hij in het bezit gesteld zou worden van zijn depositum,
van de meubels en van de kleren die zich op zijn kamer bevonden.
Een bedrag van honderdvijftig gulden werd hem uitgekeerd op 20
december 1807. De kruisheren van Sint-Agatha kwamen met
Cornelissen overeen, dat hij niet meer mocht terugkeren naar het
klooster, "tenzij met meerderheid van stemmen en mits den zelven
bovendien zal moeten voorzien zijn met een loffelijk testimonium
gegeven door den Amplissimus van den bovengemelden missie, vezeldm
met een attest van den H Pastor, in wiens parochie hij 't
laatst geassisteerd zal hebben, zullende den gemelden H Cornelissen
op de voors. conditien naar ons klooster wederkerende verpligt zijn de
somme van een honderd en vijftig guldens hollands hiervoor vermeld
wederom in het klooster te brengen, wijders zig zelfs alle noodwen-
187 Arch.Generalaat, 006.1-F
188 Arch.Generalaat, 006.1-G
189 lees: vergezeld

118 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
digheden te bezorgen, en zig in alle pointen aan onzen regel en statu-
ten te onderwerpen. (...)" 190
Van 1807 tot 1812 was Cornelissen kapelaan in Sneek. Dan
werd hij van 1812 tot 1826 pastoor van Oostwierum. In 1812
hief de overheid alle resterende kloosters op. Sint-Agatha pro-
beerde niettemin via het admodiatiecontract te overleven. Op 3
September 1813 sloot hij met de communiteit van Sint-Agatha
een overeenkomst191, waarbij hem vierhonderd gulden werden
uitbetaald. Na ontvangst van dit bedrag, dat gold als zijn aandeel
in het gemeenschappelijk bezit van de communiteit, deed Corne
lissen voor zichzelf en voor zijn erfgenamen afstand van alle aan-
spraken op de bezittingen van Sint-Agatha. Desondanks werd hij
nooit geseculariseerd. Van 1826 tot 1854 was hij pastoor te Bak-
huizen. Daarna leefde hij als rustend pastoor in Megen.
Na zijn overlijden rezen er problemen tussen de erfgenamen en
de kruisheren. Cornelissen liet namelijk een testament na, dat
door de kruisheren niet erkend werd. Op 21 november 1856
antwoordde Van den Wijmelenberg op een brief van de aartsbisschop
over Cornelissen: " (...) Hij is voor zoo verve ons bekend is
nooit geseculariseerd, maar heeft alleen permissie gehad om in functie
te blijven. Hij was dus altijd nog religieus, en kon bijgevolg ook niet
ad pias causas testeren, tenzij mortis causa over kleine zaken de licentia
superioris. Hij heeft nooit van de orde en, voor zoo verre men
weet, ook nooit van Rome eenige permissie daartoe gevraagd. Daar-
enboven is het zeker quidquid acquirit monachus, acquirit monasterio.
Bijgevolg indien het niet consteert dat Confr. Cornelissen zijn
nagelaten gelden niet als dispensatius tot eene andere beschikking
gekregen heeft of een indultum perpetuae secularisationis van Rome
hekregen heeft, dan is het zeker dat de magelaten gelden tot onze Or-
m Arch.Sint-Agatha, nr. 58
191 In 1807 tekenden de volgende kruisheren de overeenkomst: Gielen, Wijnantz, Beijertz,
Schwartz, Kanters en van Tiel. In 1813 werd de overeenkomst ondertekend door de
volgende kruisheren: Gielen, Schwartz, Kanters, Van Tiel, de Kleijn, van Elswijck en in
't Zandt.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 119
de behooren: Dicis Pii VIII26 Jun. 1829. Ik kan en mag dus niet
toestemmen in zijne dispositie, wijl de zaak te groot is om die weg te
schenken. Haec salvo meliori. (...)"192 Op een vraag van de gardiaan
van de minderbroeders van Megen reageerde het bisdom 's-
Hertogenbosch op 24 november 1856, "datMgr. de Aartsbisschop
beslist heeft, dat het bewuste testament, als zijnde adpias causasy als
geldig ingeweten moet beschouwd worden en bijgevolg, voor zoo ver
de f2000 hf2500 aan Spaansche effecten betreft, moet ten uitvoer
gelegd worden, wijl de overledene deze alleen als dispensateur en administrateur
heeft bezeten ". De overige bezittingen van Cornelissen
hoorden echter toe aan de Orde van het H. Kruis, vermits de
overledene nooit geseculariseerd werd.1 193
De pastoor van Megen, H.M. van Kilsdonk, schreef op 18 december
1861 aan Van den Wijmelenberg: " De Eerw. Heer Cornelissen
heeft circa eenjaar voor zijnen dood een wonderbaar en verward
testament, even zoals de man zelf was, verleden door den
notaris te Oijen, daargesteld. Door dat testament heeft hij een soort
van beurs voor de studerende jeugd, en jonge meisjes die non willen
worden, willen stichten; maar het vruchtgebruik aan zijn halfwijze
nicht, Theodora. Zijne nalatenschap was eenige Spaansche effecten,
en eenige nette meubelen. Bij dat testament benoemt hij zijnen neef
de Eerw. Heer Peters, thans kapellaan in het aartsbisdom van
Utrecht, tot curator van dat beneficie. De meubelen zijn na zijnen
doodpubliek verkocht, en de Spaansche effecten heeft Pater Guardiaan
Burgmeijer in bewaring genomen, en zijn opvolger heeft die aan
Uw HoogEerw. overgemaakt. De Eerw. Heer Cornelissen was van
gevoelen, dat hij geheel en alles van het klooster van Sint-Agatha was
ontslagen. Sommigen zijn van gevoelen dat de Spaansche ejffecten
herkomstig zijn van twee zusters die bij hem gewoond hebben, waarvan
hij het vruchtgebruik had, maar na zijne dood ad pias causas
moesten komen. De stukken, deze zaak betreffende, welke nog hier
lagen, zendik Uw HoogEerw. tevens over." m
192 Arch.Generalaat, 0037.64.2
193 Arch.Generalaat, 0037.64.3
194 Arch.Generalaat, 0037.64.10

120 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Een paar weken voordien, op 23 november 1861 adviseerde
aartsbisschop Zwijzen: " Hoezeer ik mij in de bewuste zaak der
effecten niet onmiddelijk kan inlaten, zou ik echter, wanneer ik mij
in Uew. plaats bevond, dezelve niet afgeven dan nadat ze mij door
exploit van den deurwaarder namens de nicht zelve werden teruggevorderd.
UHw. heeft ze niet van de nicht ontvangen, maar door tusschenpersonen,
aan welke de ejfecten, ingeval zij afgegeven moeten
worden, UHw. moet ter hand stellen. Ik hoop dat Uhw. in de aankoop
der goederen gelukkig moogt slagen, doch ik ben niet zonder
vrees voor een goede reussite." 195 De erfgenamen spanden een proces
tegen Van den Wijmelenberg aan bij het vredegerecht in
Boxmeer.196
W.F.A. Smits behartigde vanaf 1861 de belangen van Sint-
Agatha en van de orde met de burgerlijke overheid. Ook de
kwestie Cornelissen behoorde tot zijn werkterrein. Op zijn aandringen
stuurde Van den Wijmelenberg op 22 april 1862 een
stand van zaken naar Mgr. Zwijzen.197
195 Arch.Generalaat, 0037.64.9
196 - Theodora Peters, zonder beroep en ongehuwd, wonende in Boxmeer
- Maria Peters, zonder beroep en gehuwd met Jacob Gijsbers, 'bouwman', wonende in
Overasselt
- Theodorus Martinus van der Beek, zonder beroep, wonende in Megen en gehuwd met
Ardina Maria Peters
- Gerardus Hoogstraten, arbeider, wonend te Wijchen, gehuwd met Ardina Jansen
- Johannes Reuvers, arbeider, wonend in Wijchen, gehuwd met Theodora Maria Jansen
- Johannes Arts, onderwijzer te Overasselt, gehuwd met Gertruda Cornelissen. Dit echt-
paar had een dochter Theodora Arts.
Op 18 december 1861 begaven de erfgenamen van Cornelissen zich, vergezeld van een
deurwaarder naar het klooster van Sint-Agatha en eisten van procurator De Vlam de teruggave
van een aantal effecten, die Van den Wijmelenberg in bewaring had van C.L. van Dijk,
gardiaan van de minderbroeders van Megen, " bestaande in: twee obligatien ten laste van
Spanje ieder groot twee duizend vier honderd piasters en vier dito ieder groot twee honderdpias
ters, welke zijn nagelaten door den Eerwaarden Heer Joannes Cornelissen overleden te Megen den
achtentwintigstenjulij 1800 vijfenvijftig en waarvan de requirante genoemde Theodora Peters de
vruchtgebruikster is en de overige requiranten de eigenaren van den blooten eigendom zijn. Waarop
zijn Eerwaarde tot wien ik sprak heeft geantwoord dat den Eerwaarden Heer Hendrikus van
de Wijmelenberg afwezend was, en hij (J. de Vlam) zich met deze zaak niet konde inlaten, welk
antwoord ik heb gehouden voor weigering. "
197 Arch.Generalaat, 0037.64.11
" U
2. Voor zijnen dood heeft hij zijnen uitersten wil notarieel laten beschrijven, en niet tegenstaande
de notaris hem zeide dat zoodanige beschikking burgerlijk onwettig was, wilde hij toch

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 121
Een paar jaren van windstilte werden op 22 oktober 1865 verbroken
door een kort briefje van Theodora Peters, de nicht van
Cornelissen, die het vruchtgebruik van de effecten had genoten:
" Met deze neem ik de vreiheid uw Hoogw. te berigten dat ik namens
datzulks zoude geschreven worden. Door dit testament heeft hij een soon van beurs willen stichten
voor de studeerende jeugd, enjonge meisjes die Religieuse willen worden. Het vruchtgebruik echter
heeft hij gelaten aan zijne nicht Theodora Peters, thans kostjuffrouw bij de Religieuse Augustinessen
te Ravenstein. Bij dat testament benoemt hij zijnen neef den Eerw. Heer G. Peters, thans
kapellaan te Huissen, ah curator van dat beneficie.
3. Bij zijnen dood zijn er, behalve de meubelen, welke publiek verkocht zijn, bij hem bevonden
zes stuk Spaansche coupons, hebbende eene nominale waarde van 30.240 francs. Wat met de
gelden der meubelen gedaan is weet ik niet. Doch de coupons waren bij bovengenoemde nicht, en
wijl deze in alks zorgeloos is en dikwijls maar halfwijs, had Pater Guardiaan van Megen goedgevonden
de coupons voor haar te bewaren. Daar echter zijn Eerw. als ook de Pastoor van Megen
van oordeel waren, dat die coupons, zoo lang de toestand der dispositie van Cornelissen niet meer
uitgemaakt was, nergens meer te huis behoorden, dan te StAgatha, hebben zij dezelve aan mij
overhandigd, en ik heb van afde ontvangst jaarlijks de afgesneden coupons aan gemelde Theodora
Peters over gemaakt, om den twijfel des eigendoms, en om met die familie in geene moeilijkheden
tegeraken, wijlik toch burgerlijk mijne zaak niet kan doorzetten.
4. Wat nu het eigendom dezerpapieren aangaat, dit hangt afvan de manier, hoe deselve aan
den Eerw. Heer Cornelissen geworden zijn. Zijn dezelve bij hem slechts gedeponeerd, om in zijn
leven het vruchtgebruik er van te genieten en na zijnen dood te doen verstrekken tot die einder,
welke de donateurs bepaald hebben, dan is het uitgemaakt dat wij op diezelve geen recht hebben.
Zijn integendeel dezelve aan hem in eigendom afgestaan, ofheeft hij dezelve van zijne gelden, zoo
als zijn nicht Theodora den 29 fuli 1858 aan Rector van den Boogaard te Ravenstein verklaarde,
aangekocht, dan is het zeker dat hij, ah Religieus zijnde, zonder indultum perpetuae secularisationis
(Dec.Pii VIII26 Jun. 1829), of zonder eene licentia Sedis Apostolicae, daarover niet heeft
kunnen ofmogen beschikken, althans volgens de kerkelijke wetten, en dat bijgevolg de nalatenschap
hiervan, ahook perse van zijne meubelen tot de Orde heeft moeten overgaan.
5. Wat nu eindelijk de wijze van verkrijging betreft, kan ik dit mededeelen: eenigen derfami
lie van Cornelissen wil niets met de nalatenschap te doen hebben, terwijl anderen zeggen dat
Heerom die effecten van zekere jujfrouwen, die bij hem gewoond hebben, tot vruchtgebruik zoude
gekregen hebben om later tot geestelijke inrichtingen te doen strekken. Daarentegen zegt bovengenoemde
Theodora Peters, dat Heerom zijne gelden voornamelijk van zijne Pastorie heeft gekregen,
en dat zij, wat zij over had, aan de armen moest geven. Overigens hebben eenige onzer confraters,
welke ter gelegenheid van het houden eener JubiU in het begin van 1855 bij hem te Megen een
bezoek aflegden, uit zijnen mond gehoord: indien ge komt ah Priesters, dan zijt gij welkom; doch
ik wil niets weten van Kruisheeren. Ik kan StAgatha wel voordeelig zijn, maar het zal niets van
mii krijgen. Ik heb mijne nalatenschap tot andere geestelijke inrichtingen bestemd. Hij beschikt
dus ah volkomen eigenaar, wat hij niet kan en niet mag doen.
Ziedaar wat ik over gemelde nalatenschap kan mededeelen. In oktober 1861 zijn twee des familie
uit Overasselt mij de effecten komen afvragen. Op mijn antwoord dat ik tevrede was met de
beslissing der geestelijke overheid, wilden zij hiervan niets horen. In december zijn dezelve mij
door den deurwaarder afgevraagd. Doch wijl ik mij stil gehouden heb, is alles daarbij gebleven. Ik
heb toen ook aan den Eerw. Heer Pastoor van Overasselt en aan Peters kapellaan te Huissen
geschreven. Doch deze schijnen buiten de zaak te willen blijven. Later heb ik zijdelings vernomens
dat de familie wat tot bedaren gekomen is, en dat zij genoegen neemt met de beslissing der geeste
lijke overheid. (...) "

122 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
de familie van Overasselt verzoegt woerd om de Spaansche efekte bij
uw hoogwaarde weg te haalen en wat uw Hoogw. mij in die omstan-
digheid zult raden, te meer daar mijn Eerw. Broeder neef Gerardus
als beschikker van de nalatenschap in het testement is aangesteld, heb
ik haar verzoek van de hand gewezen" 198
Op 4 januari 1873 ontving Van den Wijmelenberg een brief van
procureur J.P. Kraakman, waarin gedreigd werd met een proces
voor de burgerlijke rechtbank.199 Van den Wijmelenberg reageerde
op 13 januari 1873 met de klassieke argumenten: Cornelissen werd
nook geseculariseerd, had enkel van de prior toestemming om
buiten het klooster een bediening te aanvaarden; "zijn eerw. bleef
altoos religieus, kon niet bezitten, noch beschikken, (.. J."200 Kraakman
herinnerde op 15 februari 1873 aan zijn brief van 4 januari 1873,
waarop hij nog steeds geen antwoord had ontvangen. Zes dagen
later stelde Van den Wijmelenberg voor de zaak in der minne te
regelen.201 Het duurde echter nog een half jaar vooraleer er weer
een beetje schot in de zaak kwam. Procureur Kraakman wees er
Van den Wijmelenberg op dat hij niet het recht had de effecten te
behouden, vermits ze geen persoonlijk bezit van Cornelissen waren
geweest. Hij had er enkel het vruchtgebruik van genoten, dat hem
verleend was door de dames Bloksma. De dames wilden overigens,
dat hij zou zorgen voor een goede bestemming van de effecten na
198 Arch.Generalaat, 0037.64.12
199 Arch.Generalaat, 0037.64.15
"(...) Onder de daartoe behoorende stukken vind ik twee brieven van UHe. waaruit duidelijk
blijkt, dat hij u geen regten op de in uw banden zijnde Spaansche effecten wilt aanmatigen. Dat
zou mij dan zedelijk noch regtens verdedigbaar schijnen. Immers de overeenkomst den 3 Novem
ber 1813 tusschen den toen reeds als seculier pastoor in Friesland gevestigden heer Cornelissen en
de eerw. Kruisheeren, uwe voorgangers, toont duidelijk aan dat de bedoeling daarvan was als
regten en verpligtingen jegens hun communio civiliter op te heffen, en sedert bestond niet meer het
minste geestelijk verband, noch werd dat een of anderzijds vastgehouden. Zoo begrijpt dat ook
blijkbaar uw Hoogeerw. Kerkvoogd, die de erven Cornelissen in hunne handelingen vrijlaat en
hen in foro conscientiae niet weerhoudt, om langs den burgerlijken weg het geschil te doen beslissen.
(...) Gij zult geen procedures willen afwachten om u te doen nopen tot de afgifte der vermelde
stukken die ik u bij deze in der minne vraag. Het ligt volstrekt niet in mijn bedoeling om u
eenigermate te intimideren, daar de erkentenissen (...) mij krachtig genoeg voorkomen om u te
doen beseffen, dat het niet raadzaam is om deze zaak door openbare procedures aan de groote klok
te hangen (...) "
200 Arch.Generalaat, 0037.64.16
201 Arch.Generalaat, 0037.64.17-18

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 123
zijn dood. Daarom moest de wil van Cornelissen, namelijk het
stichten van een beurs, uitgevoerd worden en mocht de orde geen
beslag leggen op de effecten.202
De volgende maanden zocht Van den Wijmelenberg uitvluchten
om niet te moeten betalen of naar wegen om de zaak op de
lange baan te schuiven. Ten langen leste schreef Kraakbeen hem
op 22 november 1873: " Ik kan mij in die ernst niet begrijpen, hoe
het mogelijk is, hoe Gij nu nog een familie Gijsberg kunt aanwijzen,
dat het haar streven is om iets te bezitten tegen de verordeningen der
kerk. Het is werkelijk alsofgij, al wat (...) geschreven is, in het bijzonder
mijne brieven, niet gelezen hebt ofvergeten zijt. De diplomaten
noemen dat struisvogelpolitiek en als gij toch geene nota van het
geschrevene neemt, dan zou het naar mijn oordeel maar beter wezen
om eenvoudig langs den wettelijken weg de in uw bezit zijnde stukken
met de daarvan genoten vruchten, terug te eischen, (...). "203
Nog dertig jaar werd er geruzied. G. Peters, neef van Cornelis
sen en rustend pastoor in Boxmeer, verwonderde zich op 24 augustus
1881 over de houding van de kruisheren: " (...) Toen nu
Heeroom was overleden en alles uitgekeerd en geregeld, werden die
effecten ter bewaring gedeponeerd bij de EE.PP. Minderbroeders
aldaar, maar wat wil nu het geval? De EE. Kruisheeren, die, voor
zoo ver ons bekend is, al dien tijd, zeker wel 40 jaren, niets van zich
hadden laten hooren, noch naar Heerom hadden uitgezien, zeker het
overlijden van Heeroom gehoord hebbende, komen naar Megen, nemen
daar hunnen intrek bij de PP. Minderbroeders, en dezen nemen
de vrijheid hun die effecten te geven, en de EE. Kruisheren nemen
dezelve mede naar St.Agatha, zonder dat de familie er iets van wist,
en zij er zelfi de vruchtgebruikster kennis van gaven. De familie eenigen
tijd daarna dit vernemende, deed pogingen om dezelve terug te
krijgen, doch te vergeefs, (...) De familie intusschen gaf aan haar
werk geen verder gevolg, waarschijnlijk wel omdat zij zag dat het
provenu der nalatenschap sjaarlijks door de Kruisheeren aan de
202 Arch.Generalaat, 0037.64.19
203 Arch.Generalaat, 0037.64.26

124 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
vruchtgebruikster werd uitbetaald (waarvan de coupons nog aanwe-
zig zijn). Maar toen in 1870 de vruchtgebruikster was overleden,
hield dit op, (...). Wat verder met het provenu dier effecten is geschied,
is mi] onbekend, maar nu doet zich een ander incident in de
zaak op: ik heb namelijk een broeder, een halven broeder, uit het
tweede huwelijk mijner moeder, eene zuster van Heeroom en dus ook
een neefvan hem. Zijn naam is Franciskus Roelofs en hij is wethou-
der te Wijchen, en deze heeft eenen zoon, die al sedert een jaar te
Venraij voor den priesterlijken staat studeert en deze zegt nu: ik wil
thans mijn regt doen gelden op het provenu der nalatenschap van
Heeroom, voor mijnen zoon. Het testament wijst mij dit toe en ik
vertrouw dat de EE. Kruisheeren, die het testament in de uitbetaling
van het provenu ten opzigte van de vruchtgebruikster hebben gehono-
reerd, zulks ook ten mijnen opzigte zullen doen, wijl mijne zaak even
wettigis. (...)"m
Welk voorstel magister-generaal Smits aan pastoor Peters deed
kunnen we niet meer achterhalen. Peters vond het echter onbevredigend.
Op 9 december 1881 schreef hij aan Smits: " Ik heb de
zaak overwogen en eenigzins onderzocht, en bevonden dat er meer
dan 20 erfgenamen zijn voor de nalatenschap van Heerom Zg, en
welke in vijfofzes gemeenten meer dan tien uren ver van elkanderen
verwijderd wonen, en het is voor mij ondoenlijk om die alien na te
gaan ten einde persoonlijk met een ieder van hen over die zaak te
spreken, alsook om hierover aan hen te schrijven, wijl ik er maar
eenige weinigen meer van ken en bijna geene namen weet, evenmin
als ieders woonplaats. (..) " Het standpunt van zijn broer bleef
echter onveranderd. Hij had een advocaat geraadpleegd en die
had hem aangeraden door te zetten. " Dit zijn ongeveer de eigene
woorden van mijnen broeder waarop hij mij verzocht heeft, dat in
korte woorden aan UHW te schrijven, en UHW te verzoeken om als
UHWgenegen is om op dat punt met hem eene transactie te beproeven.(...T
205
m Arch.Generalaat, 0037.64.29
205 Arch.Generalaat, 0037.64.30

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 125
F. Roelofs legde intussen het dossier voor aan Mgr. A. Godschalk,
die daarop magister-generaal Smits interpelleerde.206 Drie
dagen later, op 14 augustus 1882 reageerde de bisschop als volgt:
" In hoeverre uw vroeger confrater, de WEw. Heer Cornelissen, die
volgens uw schrijven in 'tjaar 1812 het convent van St.Agatha met
permissie zijner overheid verliet (ofschoon hij altoos als confrater is
beschouwd), en alzoo geacht moest worden Kruisheer gebleven te
zijn), bij ofna zijn heengaan tevens gemagtigd is worden om tijdelijke
goederen voor zich te houden ofook te verkrijgeny zoomede bij
testament over zijne nalatenschap te beschikken, kan ik bij gebrek
aan de noodige bescheiden niet met zekerheid uitmaken. Doch deze
vraag - wat men ook daaromtrent denke - mag in de gegeven omstandigheden
van ondergeschikt belang geacht worden. Het geschil
tusschen U en Roelofi met zijne mede erfgenamen loopt hoofdzakelijk
over de bewuste Spaansche ejfecten, die later uit zijne nalatenschap in
uw bezit zijn gekomen. Waren die effecten (...) aan Cornelissen z.g.
onvoorwaardelijk in vollen eigendom geschonken, (...). Maar volgens
de schriftelijke verklaring van den heer Roelofs, die ik de eer had
UHD. ter inzage over te zenden, had Cornelissen " die geldwaarden
van de gezusters Bloxma ontvangen onder voorwaarde er van te leveny
en ze later tot een goed doeleinde te gebruiken." Mogt deze ver
klaring geloofbaar zijn, dan had voornoemde Heer blijkbaar alleen
het genot dier ejfecten voor zijn leven en moest die later, gelijk blijkens
testamentgeschied is, tot een goed doeleinde besteden. (... )"207
Drie dagen later riep magister-generaal het definitorium samen.
In een brief aan prior Van Giersbergen zette hij de kwestie uitvoerig
uiteen. Tegelijk merkte hij op, dat hij de bisschop had meegedeeld
dat hij zich graag onderwierp aan zijn oordeel, maar dat hij
toch eerst het definitorium wilde raadplegen.208 Die raadpleging
leverde niets op. Op 7 maart 1885 schreef Fr. J. Van Wagenberg
aan Mgr. Godschalk, dat de familie van wijlen kruisheer Cornelis
sen nu echt haar rechten op de erfenis wenste te verzilveren. " (...)
206 brief van 11 augustus 1882 van de bisschop van Den Bosch aan de magister-generaal
van de kruisheren. Arch.Generlaat, 0037.64.31
207 Arch.Generalaat, 0037.64.32
208 Arch.Diest, 06.25.93

126 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Ik had defamilie aangeraden, de Pastoor van Wijchen daar eens over
te sprekeny omdat eenige leden derfamilie ook te Wijchen wonen; of
zijn Eerw. wanneer alle leden der familie die aanspraak hebben op
de erfenis hem volmacht geven; om dan met U Mgr. en de Eerw.
Heer Smits Generaal der kruisheeren en de Eerw. Heer Pastoor van
Wijchen beslissen wien de erfenis toekomt, en dat de familie aan de
beslissing zich moet onderwerpen. Nu hebben zij met de Eerw. Heer
Pastoor van Wijchen daar over gesproken en heeft hun gezegd dat hij
het wel wilde doen maar als kloosterling mag dat niet zegt hij. Nu is
defamilie voornemens a.s. donderdag naar Uden te gaan om de erfe
nis te halen. Ik weet niet wat er mede te doen; als het volgens wereldsch
recht verdeeld zou worden, dan komt voor mijn persoon de
helft van de geheele erfenis toe. Voor eenigen tijd heb ik den Eerw.
Heer Smits generaal der Kruisheeren te Uden geschreven: wanneer de
familie hun aandeel moeten hebben dat ze dan de helft die mij toekomt
kunnen blijven beheeren en de renten genieten, tot een van
mijn zoons studeren voor het Priesterschap, dat ik dan de rente ge
nieten totze Priesterzijn mits de Bisschop zulksgoedkeurt. (...)"m
Veertien dagen later, op 22 maart 1885 ontving Smits een brief
van advocaat C.A. Phaff uit Nijmegen, die optrad namens alle
erfgenamen van wijlen Cornelissen. Mr. Phaff zou wel eens willen
weten op welke basis de kruisheren de fondsen beheerden, die
Cornelissen voor priesterstudenten van zijn familie ter beschik-
king gesteld had.210 Twee leden van de familie Gijsberg uit Overasselt
overhandigden Mgr. Godschalk op 22 mei 1885 een kopie
van het testament van Cornelissen, d.d. 22 mei 1855, "en waaruit
blijkt dat die man het vruchtgebruik zijner nalatenschap vermaakt
heeft aan zijne nicht Theodora Peters en den eigendom aan zijne
209 Dezelfde dag stuurde de bisschop deze brief door aan magister-generaal Smits: " Ik
ontvang heden van zekeren van Wagenberg uit Overasselt het hierbij gaande schrijven. Die man
veronderstelt, dat ik met de zaak bekend ben. Ik kan mij echter om de veelvuldige quaesties,
waarmeede ik te doen heb, niet rappeleren waarover het gaat, tenzij het soms dezelfde zaak betreft,
waarin de twee Priesters Peters betrokken waren. Is dat zo, dan heb ik reeds vroeger UHE.
mijn gevoelen medegedeeld. (...) " Arch.Uden, kast 1, doos 3, bundel 2. Brief van FrJ. van
Wagenberg aan Mgr. Godschalk, bisschop van Den Bosch, Overasselt, 7 maart 1885 en brief
van Mgr. Godschalk aan magister-generaal Smits, Den Bosch, 7 maart 1885
210 Arch.Uden, kast 1, doos 3, bundel 12

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 127
1
naaste door de wet geroepen erfgenamen onder beding, dat de revenuen,
na overlijden der vruchtgebruikster, zullen besteed worden adpias
causas: nl. a) tot aanmoediging en ondersteuning van studenten zijnerfamilie
voor den geestelijken staat; b) totplaatsing van meisjes der
familie in eene geestelijke orde; c) tot ondersteuning van arme familieleden.
Bij ontstentenis van zulke personen moeten de renten bij het
kapitaal gevoegd worden; terwijl verder twee priesters zijner familie
als bewindvoerders benoemd worden met regt van andere personen,
bij voorkeur priesters, uit de familie in hunne plaats aan te stellen.
Na die mannen gehoord en tevens het testament, waaruit het bovenaangehaalde
genomen is, gelezen te hebben, heb ik hun gezegd, dat
het eene zaak gold, waarmede ik mij niet regtstreeks kon inlaten als
niet behoorende tot mijne competentie; dat ze zich in alle geval konden
overtuigd houden, dat de kruisheeren de bewuste nalatenschap
niet onder zich zouden houden, als zij de voile overtuiging niet hadden,
dat hun dezelve regtens toekwam; dat de geheele quaestie daarop
neerkomt, ofde overleden Cornelissen van zijne geloften als kruisheer
wettig ontslagen was en tevens de bevoegdheid had over zijne nala
tenschap naar goedvinden ofalthans tot pieuse doeleinden, gelijk hij
feitelijkgedaan heeft, te beschikken. 211
(...)"""
Het verdere verloop van dit geschil is ons onbekend. De bronnen
zwijgen tot 1891. In ieder geval werd de erfeniskwestie tussen
de kruisheren en de erfgenamen van Cornelissen pas op 24 juli
1891 geregeld in een notariele akte:212 " (...) De comparanten verklaarden
dat op den achtentwintigsten Juli achttienhonderd vijfen
vijftigte Megen is overleden den Eerwaarde Heer Johannes Cornelis
sen tot zijne eenige erfgenamen volgens de wet van de helft nalatende
de lastgevers en de minderjarigen onder 2 genoemd; dat het Bestuur
van de Orde der Kruisheeren echter beweert tot die nalatenschap de
eenige gerechtigde te zijn, daar de overledene lid uitmaakte hunner
orde en de goederen van zulk een overledene volgens de ordesregel aan
die instelling vervallen; dat tot die nalatenschap behoren eenige
Spaansche effecten, welke thans in het burgerlijk bezit zijn, en sedert
211 Arch.Uden, kast 1, doos 3, bundel 12
212 De akte werd opgesteld door notaris A.A. Stael te Grave. Arch.Sint-Agatha, nr. 58

128 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
het overlijden geweest zijn van de orde der Kruisheeren, terwijl tot
die nalatenschap niets anders behoort; dat de comparanten, in hunne
qualiteit, thans zijn overeengekomen om bovenvermeld tusschen hun
bestaand geschil bij dading te beslissen en diensvolgens bepalen:
1. Het bestuur van de Orde der Kruisheeren betaalt aan de lastgevers
en minderjarigen onder 2 genoemd eene som groot zeventien
honderd vijfentwintig guldens.
2. Laatsgenoemden doen daarentegen ten behoeve van de Orde der
Kruisheeren ajstand van alle actien en rechten, welke hun terzake
van de nalatenschap van wijlen den Eerwaarden Heer Jo
hannes Cornelisseny uit welken hoofde ook, zouden competeeren
en verklaren mitsdien niets meer te vorderen te hebben, noch
van de Orde der Kruisheeren in het algemeen, noch van elk der
Kruisheeren in het bijzonder, hetzij hoofdelijk, hetzij als erfgenamen
ofopvolgers van wijlen de HoogEerwaarde Heeren Henricus
van den Wijmelenberg en Wilhelmus Smits.
3. Zij beloven hoofdelijk en solidair vrijwaring voor alle namaning,
welke de Orde der Kruisheeren, terzake van gemelde
nalatenschap van wien ook mocht ondervinden. (...) "213
3. De verwerping van de concept-statuten van 1853
3.1 Het generale kapittel van 1856
Van 1 tot 3 april 1856 werd in Sint-Agatha het tweede generale
kapittel sedert de Franse Revolutie gehouden.214 Nu de orde opnieuw
een generale overste had, wenste deze het herstel van de
213 In het verslag van het intermediair kapittel van 27 en 28 april 1891 lezen we onder
nummer drie: " Uit de mededeelingen van cfr. Hollmann omtrent de zaak en erven Cornelissen,
blijkt, dat er mogelijkheid bestaat a.s. maand juli wellicht die zaak tot einde te brengen tegen
teruggave van f 3450. Het kapitaal zal door den magister generalis worden opgenomen, en de
renten zullen door de vier kioosters gemeenschappelijk gedragen worden. " Arch.Generalaat,
006.1 (verslag van 29 april 1891)
214 Arch.Generalaat, 001.3
Het relict van het generaal kapittel werd gepubliceerd in Chronicon Cruciferorum, dl.I,
fasc.HI, 1949, pp.273-278, 389-392

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 129
hierarchie en van de trouw aan de orde (regeltucht, gemeenschap
van goederen en van personen).
In de convocatie, die in de Latijnse taal werd opgesteld, omschreef
Van den Wijmelenberg in algemene bewoordingen de
doelstellingen van dit kapittel. Zaken van geestelijke en tijdelijke
aard van de orde tout court, van de afeonderlijke huizen en van de
leden van de orde moesten er volgens hem geregeld worden. Naar
hij oprecht vertrouwde waren alien door God geroepen tot de
orde van het H.Kruis, opdat zij daarin volgens Gods wil, die door
de oversten bekend werd gemaakt, hun heil zouden bewerken.
Daarom wenste hij dat iedereen de woorden van de H. Bernardus
zou overwegen: " Mijn geliefden, handelt aldus en staat vast in de
Heer, altijd bezorgd om de eer van de orde op te houden, opdat de
orde ook ons beveilige zolang wij trouw blijven aan onze roeping."
Buiten de orde was het heil voor de kruisheren onmogelijk of
buitengewoon moeilijk te bereiken. Daarom riep hij zijn confraters
op om voor het generaal kapittel die afgevaardigden te kiezen,
die het belang van de orde steeds ter harte ging en die uitblonken
door hun kloostertucht. Het moesten afgevaardigden zijn die hun
roeping altijd en overtuigd beleefden en die zich nooit minachtend
uitlieten over hun confraters of over andere kloosters van de
orde. De conventen moesten bij hun keuze letten op personen die
nooit tweedracht zaaiden onder de medebroeders, die zich niet
verzetten tegen het wettig gezag en die nauwgezet de kleinste
voorschriften naleefden. Bij voorkeur stuurde men die conventuales
naar het generaal kapittel, die de geheimen van het kapittel en
de onenigheden tussen de confraters niet aan de grote klok hingen.
Het moesten religieuzen zijn die zich graag en zonder tegenstribbelen
opofferden voor het welzijn van de orde, van de kloos
ters en van hun confraters en dienstbaar waren in woord en
gebaar.215
Het eerste generate kapittel weekte in Diest algemeen ongenoegen
los over de ingrijpende veranderingen, die Van den Wijme-
5 Arch.Diest, Kroniek van prior G. van der Weijst, 06.1.38, pp. 88-91

130 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
lenberg voorstelde. Drie jaren later meende Van der Weijst te
mogen vaststellen, dat ook de houding van de confraters van de
andere huizen veranderd was. Zij zouden nu namelijk op dezelfde
golflengte zitten als Diest.216
Omwille van de tijdsomstandigheden had Van den Wijmelenberg
heel wat vernieuwingen en veranderingen voorgesteld. De
capitulares aanvaardden de volgende voorstellen :
* wat betreft het bestuur van de orde:
* De magister-generaal zou op eigen gezag de novicemeester, de
professoren of lectoren, zijn persoonlijke secretaris en de hoofden
van de colleges mogen aanstellen.
* Een algemene schatkist (aerarium) van de orde zou worden ingevoerd.
Het beheer ervan moest berusten bij de magistergeneraal
en bij de definitoren, die in gemeenschappelijk overleg,
tenzij de noodzaak anders zou vorderen, geld zouden toewijzen
naargelang de behoefte of het grote nut van ieder huis.
216" (...) Uit de convocatie en uit het resultaat van dit Capittel, zal men aanstonds bemerken,
hoe het gedacht der Confraters der andere kloosters veranderd is, en hoe men tot de opinie der
onzen confraters is overgegaan.(...) Hierop gingen wij over tot het kiezen der socii die met mij
naar het Capitulum zouden vertrekken. De fraters kozen onzen confrater Luyben en ik onze
subprior H. van Giersbergen. Het Capittel telde dit jaar 12 raadsleden, en hierbij nog onze
Hoogwaardigste Magister Generaal. Uit het klooster van Uden waren in het Capitulum tegenwoordig
Verhubt, Prior; Van den Heuvel, lector S. Theologiae; en M.Manders, professor aan het
Collegie. Uit het klooster van S.Agatha: Verstegen, custos conventus; Schraven, ex-definitor; J. de
Vlam, procurator. Uit het klooster van Maeseyck de Bruin, Prior; Mutsaers; en A. van den Heu
vel, professor aan het Collegie aldaar.
Wat de beraadslaging aanbetrefi welke over verschillige punten heeft plaats gehad, hiervan
mag niets worden bekendgemaakt, gelijk noggezegd is, pag.75 (*)• Het resultaat van het Capittel
tail ik in het kort aanteekenen.
Tot definitoren zijn gekozen H. van Giersbergen, sup. te Diest, L.Luiben, prof te Diest, van
den Heuvel, S. Theol. Lect. te Uden, Manders, prof te Uden.
De nieuweprojecta, waarvan ikpag.64 etc. veel aangeteekend heb (**), zijn verworpen en de
oude statuten, slechts met eenige kleine veranderingen wederom aangenomen III En omdat die
bepalingen bij een volgend kapittel wederom kunnen verworpen worden, acht ik het onnoodig,
dezelve op te teekenen, en ik wil liever wachten tot dat die constitutes geworden zijn (***).
(*): Op p.75 handelde Van der Weijst over het generaal kapittel van 1853. Arch.Diest,
Kroniek van prior G. Van der Weijst, 06.1.38
(**): Daarin handelde Van der Weijst over de nieuwe concept-statuten en het verzet
daartegen in Diest.
(***): Ook Hermans (Van den Wijmelenberg) vond het onnodig de kleine veranderingen
te vermelden, die na het verwerpen van de nieuwe concept-statuten werden ingevoerd. C.R.
Hermans, Annaks, dl.III, p.677
Arch.Diest, kroniek van prior G. Van der Weijst, 06.1.38, pp.91 - 93

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 131
Tijdens ieder generaal kapittel zouden zij wel verslag uitbrengen
van het gevoerde financieel beleid.
* De orde had behoefte aan een algemeen noviciaat en een dito
studiehuis. Sint-Agatha leek daarvoor het meest geschikt.
* De novicemeester moest elke drie maanden aan alle priores en
conventkapittels verslag uitbrengen over het (religieuze) gedrag
van de novicen. De priores en de huiskapittels konden dan een
oordeel vellen over het al of niet aanvaarden van de novicen tot
de professie.
* Wegens de invoering van de communitas bonorum et personarum
legden de kruisheren professie af voor de gehele orde, de
overzeese missies uitgenomen. Wie overgeplaatst werd naar een
ander convent kreeg er actief stemrecht en mocht er ook deelnemen
aan de priorkeuze. Ook mocht hij zijn kleding, zijn
boeken en eventuele manuscripten meenemen.
: wat betreft de liturgische verplichtingen:
* Metten, lauden en primen zouden voortaan om vier uur gebeden
worden.
* Speciale aandacht werd gevraagd voor het klein officie van
Onze-Lieve-Vrouw en voor het dodenofficie.
* Het overlijden van confraters moest onverwijld meegedeeld
worden aan de betrokken familie en aan de andere huizen van
de orde, zodat iedere confraters de overledenen in zijn gebeden
kon gedenken.
wat betreft de ascese:
* De aderlating en het gebruik van medicamenten moesten geschieden
in overleg met de prior en na raadpleging van een arts.
Op de dag van de aderlating, hoogstens een keer per maand,
kregen de kruisheren een dag verlof. Er mocht echter geen misbruik
van gemaakt worden in die zin dat ze slechts bij uitzondering
bezoek mochten ontvangen. Ook mochten ze die dag
niet uitgaan. Overigens werd niemand vrijgesteld van de meditatie
en het officie.
* De vakantietijd werd bepaald op veertien dagen. Een langere
vakantie kon enkel mits de uitdrukkelijke toestemming van de
magister-generaal bekomen werd.

132 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
* De priores moesten erover waken dat in hun convent het
schuldkapittel werd gehouden, ook voor de broeders.
Op 12 april 1856 berichtte Van den Wijmelenberg aan Mgr.
Zwijsen, dat Sint-Agatha bestemd was tot algemeen noviciaat- en
studiehuis voor de orde en dat het generaal kapittel de keuze van
de priores voor een ambtstermijn van drie jaren opnieuw had
aangenomen 217
Ring, goud en diamanten, achtcr een miniscuul deurtje aan de binnenzijde bevindt zich
een (kruis?-)reliek. Oorspronkelijk toebehoord aan Mgr. Franciscus Wilhelmus Loverix,
Vicaris-Generaal van de Orde der Kruisheren van 1786 rot 1793. Afgebeeld op de
portretten van Loverix en Van den Wijmelenberg. Archief Kruisherenklooster te Maas-
eik
217 J. Scheerder, Henrkus Van den Wijmelenberg, p.221

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 133
3.2 Het generate kapittel van 1859
In de convocatiebrief stipte Van den Wijmelenberg het hoofddoel
van dit kapittel aan: vooreerst de zorgvuldige bespreking van de
hervorming van de orde en de kloosterlijke observantie; vervolgens
de aanstelling van godvruchtige en voorzichtige personen die de
afzonderlijke huizen volgens een van tevoren opgesteld plan zouden
visiteren en zouden verbeteren en hervormen wat naar hun inzicht
verbetering en hervorming nodig had. Iedere prior moest op dit
kapittel aanwezig zijn, vergezeld van twee solemneel geprofeste
priesters van zijn klooster. Een van die twee moest door het convent
worden afgevaardigd, de tweede moest aangewezen worden door de
prior, zij het met instemming van het convent. Allen die in de orde
solemneel geprofest waren, hadden het recht om afgevaardigden te
kiezen en mochten ookzelf tot capitularis gekozen worden.
Blijkbaar maakte Van den Wijmelenberg zich grote zorgen over
de afvaardiging. En inderdaad, de ontevredenheid was groot. De
kans bestond, dat op het kapittel een antistemming zou zegevie-
ren :
1 Er was latent verzet tegen de grote uitgaven voor de verfraaiing
van het klooster Sint-Agatha.
2 Verschillende kruisheren waren ontevreden over de invoering
van de communitas bonorum etpersonarum.
3 De projecten in Amerika, in Diest en in Maaseik verliepen
stroef, o.a. wegens het schrijnend tekort aan geld, aan broeders,
aan gemeenschapszin en aan mogelijkheden tot aanpassing
aan de plaatselijke situatie. De tijdsgeest was niet gunstig
voor het opstarten van nieuwe kloosters.
De magister-generaal nam bepaald geen blad voor de mond,
toen hij waarschuwde voor verkeerde en ondermijnende elementen,
waarvan de verkiezing een noodlottige invloed op de orde
zou kunnen hebben. J. Scheerder publiceerde de tekst van de
convocatie in vertaling.218 Eerst verwees Van den Wijmelenberg
218 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, p.222, noot 13
De latijnse tekst treffen we aan in de kroniek van Godefridus Van der Weijst. Arch.Diest,

134 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
naar wat de concilies van Lateranen (1215) en Trente (1545-
1563) over het houden van een generaal kapittel hadden vastgelegd.
Het houden van een dergelijk kapittel was een verplichting.
Het concilie van Constanz (1414-1418) dreigde daarenboven met
excommunicatie voor alien die het houden van zo'n kapittel probeerden
te verhinderen. Daarom vroeg de magister-generaal zich
af, wat men dan moest denken van hen die door hun onbehoorlijke
en ongodsdienstige woorden, door hun geringschatting van
de kapittels en door het publiek verkondigen van geheimen de
confraters daarvan trachtten af te keren. Confraters die lauw, onrustig,
teugelloos, morrend, opstandig en op wraak belust waren,
konden in zijn ogen geen bijdrage leveren, wanneer op het kapit
tel gehandeld moest worden over de hervorming van de observantie.
Wie zichzelf en niet de orde zocht, wie streefde naar eerbewijzen
en ambten, zocht gemakkelijk naar de (verborgen)
fouten van zijn confraters, niet om ze te verbeteren, maar om ze te
hekelen en openbaar te maken. Dergelijke confraters mochten
volgens de geest van de Kerk niet gekozen worden. Vrome en
omzichtige personen waren nodig, die door de geest van het evangelie
en door God, en niet door hoogmoed en eigenliefde gedreven
werden. Daarom moest iedere stemgerechtigde er zich van
bewust zijn dat hij rekenschap zou moeten afleggen aan God.
Van zodra de convocatiebrief toekwam, gingen de conventen
over tot het kiezen van afgevaardigden. Het generaal kapittel werd
op 4 mei 1859 geopend en koos opnieuw voor de statuten van
1660. Dit hield in, dat het in 1853 door Van den Wijmelenberg
ingediende concept voor nieuwe statuten verworpen werd.219
Toch waren er ook punten van vooruitgang. Van der Weijst
noteerde bijvoorbeeld in zijn kroniek: " Als ik op pag.101 vermelde
(sic) dat er in de orde eene groote ontevredenheid heerscht over de
Kroniek van prior G. Van der Weijst, 06.1.38, pp. 104-107. De ontwerptekst voor de oproep
naar het generaal kapittel bevindt zich in het Arch.Generalaat, 001.4
219 Arch.Generalaat, 001.6 ; Chronicon Cruciferorum, dl.I, fasc.IV, 1950, pp.393-395
In Sint-Agatha werden G. van der Weijst, E. Schraven en J. de Vlam afgevaardigd. Uit het
klooster van Uden kwam J. Verhulst, M. Manders en W.F.A. Smits naar het kapittel. Diest
stuurde LLuyben, H. van Giersbergen en H. Kuijpers. Maaseik vaardigde CW.A. de Bruijn,
J.C. Gast en A van der Voort af. Uit Amerika ten slotte woonde E. Daems het kapittel bij.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 135
groote uitgaaf van St.Agatha, toen wist nog niemand, dat de orde
daarbij geene schade zou lijden; dan nu weten alien dat het geschiedt
voor gelden die daarvoor aan de orde geschonken zijn. De ontevredenheid
houdt dus op. "22° Vervolgens werd definitief aanvaard dat
de priorkeuze iedere drie jaar zou gehouden worden. In drie opeenvolgende
kapittels werd dit punt voorgesteld en telkens aan
vaard, "het is dus een statuut geworden. Wat dit nieuw statuut op de
discipline in de orde zal uitwerken zal men nog moeten ondervinden;
de leden in de orde hebben hiernaar getracht; men denkt dat er veel
goeds voor de orde uit zal voortvloeijen. (...) Tot de verkiezingen zal
Hoogwaardigst Heer met het Hoogfeest van Pinksteren beginnen.
Eerst te Uden, dan te Diest en vervolgens te Maeseijck. Opdat de keus
wel en voor de orde gelukkig mag uitvallen, daarvoor is een noveen
voorgeschreveny te beginnen op s Heeren Hemelvaart."221
Het relict van het kapittel bevatte drie delen:
1 confirmationes, bevestigingen van wat reeds op het kapittel
van 1856 was goedgekeurd.
2 approbations, goedkeuringen van voorgestelde wijzigingen
'hordinationes, nieuwe voorschriften.
Als voorschrift werd aangenomen, dat voortaan niemand als kanunnik
of als lekenbroeder mocht worden aangenomen zonder
toestemming van het gehele of van het grootste gedeelte van het
conventkapittel Wanneer die toestemming werd bekomen, moest
de prior het aantal van de stemmen aan de andere conventen meedelen,
met uitzondering van die in de overzeese missies. Ook de
leden van de andere conventen moesten dan hun instemming of
afkeuring te kennen geven. Naar gelang van de meerderheid van al
deze uitgebrachte stemmen zou de generaal de kandidaat dan aannemen
of afwijzen.222 In diezelfde geest had het voorschrift geluid
van het generaal kapittel van 1856, dat de novicemeester elk tri
mester aan alle priores en conventkapittels van de orde een verslag
moest sturen over de novicen, opdat de priores en de huiskapittels
konden oordelen over toelating of afwijzing voor de professie.223
220 Arch.Diest, Kroniek van prior G Van der Weijst, 06.1.38, p. 108
221 Arch.Diest, Kroniek van prior G Van der Weijst, 06.1.38, pp. 108-111
222 Chronicon Cruciferorum, dl.I, fasc.IV, 1950, p. 394
223
Chronicon Cruciferorum, dl.I, fasc.IV, 1950, p. 268

136 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Op Hemelvaartdag 1859 celebreerde Van den Wijmelenberg
een pontificale mis, waarin hij de tonsuur en de kleine wijdingen
toediende aan Joannes van de Ven en Josephus Aloysius de Kepper.
Deze plechtigheid inspireerde van der Weijst tot het opstellen
van een lang gedicht. Daaruit lichten wij enkele verzen, die getuigen
van een zeker triomfalisme:
"U
De orde van het Kruis moest gene rampen deelen,
Was bijna uitgeroeidy en kon zich nauwelijks helen.
Een wet was vastgesteld, haar einde was bepaald,
Zoo haast de wreede dood haar laatste lidmaat haalt.
Doch hopendy zonder hoop wacht zij naar betere tijden,
Bewaart haar kloostertucht, getroost zich in haar lijden.
En ziet, gansch onverwacht, voor haar een blijde dag,
Die ondergang belety en nieuwe leden gaf.
Gelijk weleer het Kruis, zoodra het was gevonden,
Eerbiedig werd vereerd, geroemd in aller monden.
Zoo kreeg de orde weer, nu zij weer leden telt,
Haar aanzien, eer en roemy 't wordt overal vermeld.
Haar tucht neemt zichtbaar toe, let op haar bezighedeny
Haar eer en roem gekendy door 't werken harer leden.
Beschouwt Maeseijck en Diest en Uden en Sint Agatha,
Want nimmer heeft zij meer aan God en volk behaagd.
Bloeit de orde overal om tucht en werkzaamhedeny
Zij schittert evenzeer om hare plegtigheden.
Haar achtbaar opperhoofd bezit thans weer die magt,
Waarmede de Heilige Stoel haar eeuwigheid bedacht.
(...)
Ook gij Hoogwaardigst Heer ontvangt onze dankbewijzen,
Wijl onder uw bestier de orde steeds mag rijzen
In aanzien, eer en roem, en deez'ge liefdejeugd
Van U ontvangen mogt het regt tot d'eeuwige vreugd.
De goede Godschenke U tot welzijn onzer orde
Nog velejaren keen en dat U dan geworde
De eeuwige zaligheid vereenigd bij Gods troon
Met al uw onderdaan en uw verkleefden zoon
G. van der Weijst s.theol. lector etc. "224
224 Arch.Diest, Kroniek van prior G. Van der Weijst, 06.1.38, pp. 112-116

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 137
Van den Wijmelenberg van zijn kant deelde het triomfalisme
van Van der Weijst niet. Deze veldslag had hij verloren, de oorlog
nog niet. De statuten van 1853 waren zijn geesteskind geweest.
Dat concept had afgedaan. Hoe hij op de afadjzing in eerste instantie
gereageerd heeft, kunnen wij niet meer achterhalen. Alle
briefwisseling dienaangaande ontbreekt. Het leven ging voort. De
hierarchische ordening, c.q. de centralisatie van de orde was onomkeerbaar
en genoot de aanbeveling/goedkeuring van de Congregatie
van de Religieuzen in Rome. Wat in een beweging niet
had gekund, kon eventueel stap voor stap worden gerealiseerd. De
terugkeer naar de statuten van 1660 was immers niet definitief en
gedeeltelijk zelfs irrelevant. Op de generale kapittels 1862 en
1865 zou deze retrograde reflex bestendigd moeten worden.
Mocht dat inderdaad gebeuren, dan zou de orde andere paden
bewandelen, dan die Van den Wijmelenberg voor ogen had gehad
om zijn doelstellingen te realiseren. Was het bewandelen van an
dere paden echter nog mogelijk?
1 Volgens de concept-statuten van 1853 (1765) zou de magister-generaal
ruime centraliserende (absolute) macht verwerven.
Dan kon hij uitzenden wie en waarheen hij maar
wilde.
2 Sinds de invoering van de communitas bonorum et personarum
waren de plaatselijke gemeenschappen minder autonoom.
De invoering van de hierarchie leek in 1853 een
logische stap om de huizen op eenzelfde golflengte te brengen
en de beslissingen aan de magister-generaal over te laten.
Deze zou de agenda opstellen van het generale kapittel
en later zouden de besluiten via de jaarlijkse visitaties in de
verschillende conventen ingeburgerd raken.
3 De geestelijke oefeningen en gebruiken werden in de con
cept-statuten van 1853 sterk op de voorgrond geplaatst. De
ignatiaanse meditatietechnieken en de Franse School rond
de Berulle, Vincentius a Paolo en Franciscus van Sales, die
succes kenden in de talrijke nieuwe congregaties, kwamen
de eigen schrijvers van de Orde van het H. Kruis vervoegen
en temperden de sfeer van exclusiviteit.
4 De o/^z-bepalingen werden in de concept-statuten van
1853 in een hoofdstuk verenigd, " de varietate culparum

138 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
earumque poenis ". De vele problemen in de conventen
hebben zeker een rol gespeeld bij het teruggrijpen naar de
oude indeling in vijf hoofdstukken (lichte, zware, zwaardere,
heel zware schuld en tenslotte apostasie).
5 In het ontwerp van 1853 werd het hoofdstuk over de keuze
van het definitorium geschrapt. De capitulares van 1859
benadrukten de belangrijke rol die de definitoren in het
verleden speelden. Zij wilden een restauratie. Of die er
uberhaupt kwam, hing evenwel af van het gehalte en de
krachtdadigheid van de gekozenen. Ter vervanging van De
Bruijn225 werd alvast geen nieuwe secretaris van de magister-generaal
benoemd. Wei zou een confrater gezocht wor-
den om de belangen van de orde in Den Haag te behartigen
(lees: het proces rond de goederen van Sint-Agatha).
De invoering van intermediaire kapittels, de kaduke finan-
ciele situatie van de orde, de benoeming van een procurator-generaal
en van visitatoren, en last but not least het feit
dat de orde geen provincies kende, wat in de zeventiende
en achttiende eeuw wel het geval was, lieten vermoeden dat
de kans klein was dat het definitorium veel meer zou worden
dan een adviesraad van de generate overste.
6 Het kapittel van 1853 had erop aangedrongen, dat de magister-generaal
de pontificalia weer zou voeren. Rome had
ermee ingestemd en de hierarchie feitelijk hersteld. De generale
overste van de Orde van het H. Kruis mocht zich
monseigneur laten noemen en werd gekozen voor het leven.
De plaatselijke oversten daarentegen werden voortaan
democratisch verkozen, telkens om de drie jaren, waardoor
hun invloed beperkt werd. Op het generaal kapittel van
1859 werd dit statuut aangenomen met vijf stemmen voor
en vier stemmen tegen.226 Nauwelijks drie jaren later, op
het generaal kapittel van 1862, plaatste Van den Wijmelenberg
de priorkeuze onder zijn toezicht.
225 Over het ontslag van De Bruijn zie R. Janssen, De eerste generatie na de Franse Revolutie...,
pp. 103-104.
226 Arch.Sint-Agatha, nr.3, p.31 {memoriaal van procurator J. De Vlam)

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJETIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 139
Mijter, voor 1855. De Geestesduif op deze mijter is afkomstig van dc oudcre mijrcr, die
werd afgebeeld op het portrcr van H. van den Wijmelenberg door J. Grips, 1855. Archief
Kruishercnklooster te Maaseik

140 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
3.3 Hetgenerate kapittel van 1862
Van 29 april tot en met 1 mei 1862 werd in Sint-Agatha het
vierde generate kapittel sinds het herstel van de orde gehouden. In
het relict stonden naast confirmationes, approbationes en ordinationes
nu ookproposita.
Bij de ordinationes werd aangehaald, dat de richtlijnen van
1856 en 1859 in verband met het driemaandelijks verslag over de
novicen, uitgebreid werden tot de klein-geprofesten. Verder werd
er bepaald, dat er geen klooster mocht gebouwd worden, tenzij
dit tijdens of buiten het generale kapittel gevraagd was aan de
magister-generaal en de definitoren. Ook al werd het toegestaan,
dan mocht het alleen daar worden gebouwd waar het definitorium
en de magister-generaal het geschikt bevonden.227
Bij de proposita stond als eerste vermeld, dat de confraters die
weerbarstig waren wat betreft het onderhouden van de statuten,
aan heilzame straffen zouden worden onderworpen. Wie beschouwd
werd als onverbeterlijk, moest echter uit de orde worden
verwijderd.228 Een nieuwe maatregel betrof de priorkeuze.
Voortaan werden de priores volgens de canonieke vorm door het
generale kapittel gekozen. De conventen zouden dus niet zelf hun
prior kiezen. Van den Wijmelenberg stelde Wilhelmus de Jonge
voor als novicemeester. Godefridus van der Weijst werd visitator.
De nieuwe definitoren waren W. de Jonge, C.W.A. de Bruijn,
227 Vermoedelijk had dit punt betrekking op de plannen om in Maaseik een nieuw kloos
ter te bouwen.
Met deze bepaling werd teruggegrepen naar de statuten van 1245 en 1660. In de statuten
van 1868 lezen we in distinctio Ha, caput 1, nr.i: " Nulla Domus construatur, nisi a Magistro
Generali et Definitoribus Generalis Capituli - sive intra she extra Capitulum Generale - juerit
postulata; nee concessa ponatur, nisi ubi praedicti viderint expedire. " C.R. Hermans, Annales,
dl.II, p.49; dl.III, p.292 ; Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...., p.59
In de oorspronkelijke statuten had dit punt betrekking op de eventuele uitbreiding van
een klooster. In geval het aantal kloosterlingen te talrijk werd, mocht het zijn werkterrein niet
zonder meer uitbreiden door het bouwen of aanvaarden van dochterkerken. Het generaal
kapittel of het generaal bestuur mocht immers beslissen of het convent elders tot een nieuwe
stichting kon overgaan. G.Scheerder, De prior conventualis in de Orde van het Heilig Kruis.
Rome, 1992, Cruciferana 33, p.34
228 Chronicon Cruciferorum, dl.I, fasc.IV, 1950, p.397; Arch.Generalaat, 001.8

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 141
H. van Giersbergen en L. Luyben. De overige aanwezigen op het
generale kapittel waren: JJ. Verhulst, H. Kuijpers, J. de Vlam,
M. Manders, A. van der Voort, A.A. van den Heuvel en W.F.A.
Smits.
Nu de statuten van 1660 werden gerestaureerd, wees Van den
Wijmelenberg zijn confraters op de plicht ze te onderhouden. Op
7 juli 1862 stelde hij bovendien een bloemlezing samen uit de
relicten van de generale kapittels vanaf 1655 tot en met 1779. De
magister-generaal stipuleerde, dat hij de punten zorgvuldig had
verzameld uit de relicten die in het archief van Sint-Agatha bewaard
werden en die volgens het decreet van de Congregatie voor
de Bisschoppen en de Religieuzen van 18 September 1769 onder
houden moesten worden.229
229 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, pp.224-225; Arch.K.MSK, V.C.2 (niet
genummerd, achter nr. 3)

\42 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Mijterdoos, midden negenriende eeuw. Zeldzaam. Op de mijter van jongere datum die in
deze doos wordt bewaard, zijn borduurelementen van de oorspronkelijke mijter uit deze
doos gebruikt, zie het portret van H. van den Wijmelenberg in St. Agadia. Archief Kruisherenklooster
te Maaseik

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 143
3.4 Voorschriften in verband met de organisatie van het kloosterleven
in de ajzonderlijke huizen tijdens het generate kapittel van
1865
Van 25 tot en met 27 april 1865 werd in Sint-Agatha het vijfde
generale kapittel sinds de heropleving van de orde gehouden. De
aandacht ging nu vooral uit naar de organisatie van het kloosterleven
in de afzonderlijke huizen:230
* Omwille van de gerechtelijke acties van Van Boldrik en
Takken wenste het generaal kapittel, dat alle kruisheren
door een wettige en authentieke akte afstand zouden doen
van de bezittingen van de orde. Daarmee hoopte het ka
pittel te verhinderen dat iemand voor de burgerlijke rechtbank
als lid van een wettelijke en bestaande vereniging tegen
de orde een proces zou kunnen voeren. Deze akte
moesten de kruisheren opstellen bij hun intrede in het noviciaat.
* Bij alle buitengewone uitgaven, veranderingen, aan- en verkopen,
schenkingen enz. moesten de priores handelen met
instemming van het conventkapittel.
* De priores moesten ervoor zorgen dat de leraren die regelmatig
twaalf uur per week les gaven, een kachel op hun
kamer zouden krijgen. Aan de andere leraren moest een
gemeenschappelijk verwarmd lokaal worden toegestaan.
* Na de grote vakantie moest, volgens het voorstel van het
generaal kapittel van 1856, op de colleges door de magister-generaal
een studieprefect worden aangesteld. Hij zou
de leiding van het college krijgen.
* In ieder huis moest een procurator worden aangesteld.
* De confraters mochten geen kostbare kleinoden bezitten.
Zo bijvoorbeeld was het dragen van een gouden horloge
verboden.
* Het schuldkapittel moest strikt gehandhaafd worden.
230 Godefridus van der Weijst werd bevestigd als visitator. Hij werd tevens definitor, samen
met JJ. Verhulst, M. Manders en W.F.A. Smits. De overige capitulares waren C.W.A.
De Bruijn, L.Luyben, H. van Giersbergen, J. de Vlam, A. van der Voort, A.A. van den
Heuvel en A. Geeraerts.

144 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
* Jaarlijks moest er in ieder convent retraite worden gehou-
den.
* De prior moest de nodige inspanningen leveren om zijn
confraters te doordringen van de inhoud van de regel van
Augustinus in verband met de liefde tot God en de evenmens,
het bewaren van de religieuze levensstijl, de plicht
tot vermanen en aanklagen, het goedmaken van fouten je-
gens confraters en tenslotte de gehoorzaamheid.231
3.5 Voorschriften in verband met de financien van de orde en van
de afoonderlijke huizen
Over het algemeen werden de intermediaire en definitoriale
kapittels in Sint-Agatha gehouden. De verslagen ervan handelden
hoofdzakelijk over de financiele toestand van de orde en van de
afzonderlijke conventen. De schulden van de orde waren niet
gering. Daarom maande Van den Wijmelenberg in 1859 aan tot
matiging en bezuiniging.232 In 1859 leidde hij uit de financiele
verslagen van de huizen af, dat hieraan niet voldaan was. Daarom
verzochten de visitatoren en de definitoren aan de magistergeneraal
om enkele drastische maatregelen te treffen: verbod van
alle sterke dranken aan de clerici en de lekenbroeders in de kloosters,
zelfs wanneer zij die aan anderen (lees: gasten) aanboden;
verbod om na achttien uur in de kloosters wijn te gebruiken.233
231 Chronicon Cruciferorum, dl.I, fasc.IV, 1950, pp. 397-399 ; Arch.Generalaat, 001.9
232 Op 11 September 1859 schreef Van den Wijmelenberg, dat het definitorium inzag, dat
er bezuinigingen nodig waren. Arch.Uden, kast 1, doos 1
233 Arch.Generalaat, 006.1-A ,5-6 September 1859
Een besluit van het generaal kapittel legde op 3 april 1856 vast op welke dagen wijntafel
ingericht mocht worden. Op 3 januari 1857 legde Van den Wijmeleberg in een schrijven aan
de prioren uit welke pitantia toegestaan werden. (Arch.K.MSK., V.A.2(6-7), pp. 163-164;
Arch.Uden, kast 1, doos 1).
De beperking van het gebruik van alcoholische dranken verliep niet zo vlot. In Diest bijvoorbeeld
noteerde de nieuwe prior L. Luyben: " Ik veroorloof mij dus een terugblik en een
oogslag over den zedelijken toestand van mijne administratie. In juny 1856 aan het hoofd gesteld
van de communiteit, wilde ik (door heilzame hervormingen voor het geestelijk leven en kleine
bezuinigingen voor het tijdelijke) het convent en het personeel op die hoogte brengen, waar het
inderdaad zijn moet, wil het zijn doel bereiken (...).Ik wil nu niet zeggen dat het convent bij den
aanvang mijner nieuwe loopbaan, zoo zeer verwaarloosd was; maar ik beweer slechts dit dat de
regeltucht veel te wenschen overliet. (...) En inderdaad, na de weinige maanden van 1856 en

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 145
Joannes de Vlam, de procurator van Sint-Agatha, werd op het
intermediair kapittel van 1860 met algemene stemmen tot econoom-generaal
of procurator van de gehele orde benoemd. Hem
werd het beheer toevertrouwd van alle gelden, die aan de orde
toebehoorden (roerende en onroerende goederen, giften en betalingen,
kostgeld en intredegeld van novicen, enz.). Vanwege de
buitengewoon drukke bezigheden die deze taak met zich meebracht,
werd hij van de deelname aan het koorgebed vrijgesteld.234
In 1861 gaf het verslagboek aan dat de bezuinigingsmaatregelen
vruchten begonnen af te werpen.235 Toch bedroeg de totale schuld
van de orde op 29 april 1862 nog 46.000,50 gulden.236 Langzaam
maar zeker echter daalden de tekorten in de volgende jaren.237
Het was echter weinig waarschijnlijk, dat zij helemaal zouden
verdwijnen. Daarom werd op het intermediair kapittel van 1863
besloten, dat in geval de goederen van Sint-Agatha van de Staat
zouden worden teruggekocht, ze op naam van de magistergeneraal
zouden worden gevestigd. Vervolgens zou deze alle goe
deren, spoedig na de aankoop, publiek verkopen, uitgezonderd
het klooster van Sint-Agatha en alles wat binnen de kloostermuren
was gelegen. Het geld dat de verkoop zou opleveren, zou in
bijzonder na het jaar 1857, meende ik reeds eenigen voortgang gemaakt te hebben. En toch, wat
was het geval? Ik was bedrogen. In het klooster ging alles goed. Het ongeluk was dat er nog andere
conventen waren. Daar vonden mijne hervormingen niet slechts geenen steun, maar wel verre van
bijval te vinden, scheen men er zijn behagen in te scheppen om mijnen manier van handelen, als
ongepast, te streng uit te leggen. Voor niets minder dan voor een tyran werd ik uitgescholden. Ik
een tyran II (...) Er bestond een quasigebruik ofliever een misbruik dat 's avonds degene, die mis
las ten 7 uren, een kruik bier had. Ik heb dat afgeschaft omdat dat onbillijk was. Men was dikwijls
's avonds veel te laat t'huis. Ik wilde dat men ten 7 uren aan tafel was. " (Arch.Diest,
Dagboek van prior LLuyben, 06.24.1, pp.8-9).
J. De Vlam noteerde in zijn memorieboek, dat het defmitorium in 1859 bepaalde, dat de
confraters van Sint-Agatha geen jenever meer mochten gebruiken en 's avonds geen wijn
meer mochten drinken, tenzij er gasten waren. (Arch.Sint-Agatha, nr. 3, p. 13)
234 Arch.Generalaat, 006.1-B , 10-12 September 1860, algemene bepaling nr.l
235 Arch.GeneraJaat, 006.1-C, 10-11 September 1861
236 Arch.Generalaat, 008.1.
In dit jaar leende de Udense notaris J.F. Scheefhals, namens Henricus Manders, een bedrag
van 5000 guldens ad 4 % voor de duur van een jaar. Henricus Manders was de vader
van Martinus Manders, kruisheer te Uden. Arch.Generalaat, 0037.10 (01.09.1862)
Op het intermediair kapittel van 9, 10 en 11 September 1862 werd besloten tot de ver
koop van voorwerpen die niet meer gebruikt werden. Arch.Generalaat, 006.1-D
237 Arch.Generalaat, 008.1, 3 en 4

146 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
publieke fondsen worden belegd om gebruikt te worden voor de
aflossing van de schulden.238 Dit plan ging niet door, omdat het
proces van Sint-Agatha met de Staat bleef aanslepen.
In 1868 plaatste Van den Wijmelenberg een bemerking over
het financieel beheer naar aanleiding van de samenkomst van het
generaal kapittel. Daarin vertrok hij van het gegeven dat de in
komsten van de orde in het aemrium bewaard moesten worden, "
en tevens dat de definitoren met Hoogwaardigst Heer gemagtigd zijn
daaruit te nemen wat noodig is om die huizen te ondersteunen die in
een wezenlijke behoefte verkeeren." 239 Maar, vroeg hij zich af, hoe
kon het bestuur zich van zijn plicht kwijten, wanneer het niet op
de hoogte was van de werkelijke noden van de conventen? Daarom
moesten de priores, overeenkomstig de statuten, jaarlijks aan
het conventkapittel240 voorleggen en na goedkeuring voor 1 Sep
tember aan de magister-generaal opsturen: 1. de rekening van de
inkomsten en uitgaven van het voorbije jaar; 2. de begroting van
de vermoedelijke inkomsten en uitgaven van het volgend jaar.
Bovendien moesten beide documenten duidelijk worden opgesteld,
d.i. volgens een vooraf bepaald model. Dit model werd
ontworpen op het intermediair kapittel van 31 augustus, 1 en 2
September 1868.241
238 Arch.Generalaat, 006.1- D- E, 9-11 September 1862 en 25-27 augustus 1863
239 Arch.Generalaat, 001.11. Het definitorium noteerde op het intermediair kapittel in de
maand September van ieder jaar nauwgezet hoeveel steun ieder huis van de orde, lees van de
overschotten van Sint-Agatha, ontving. De analyse van de jaren 1859-1861 kan men vinden
in R. Janssen, Tussen restauratie, herstichting en transformatie..., pp. 859-860
240 Omwille van het gemeenschappelijk bezit van de goederen moest het conventskapittel
beide stukken goedkeuren en mocht de prior niet eigenmachtig optreden. Arch.Generalaat,
001.11
241 Het definitorium bepaalde dat: " Het formulier van ontvangsten en uitgaven, in het
capitulum generale van 1868 voorloopig aangenomen, wordt door het definitorium als
definitief opgelegd, behoudens eenige wijzigingen. " Bij de inkomsten werden twaalf rubrieken
weerhouden: overschot van de laatste rekening, allerlei renten, intresten van obligaties en
effecten, opbrengst van pacht of huur, opbrengst van verkochte vruchten, stipendia van
gelezen missen, stipendia van assistenties, particuliere giften, kostgelden van de novicen,
opbrengst van het college, opbrengst van de kerk en toelage uit het aerarium. Bij de uitgaven
werden zesentwintig rubrieken weerhouden: deficiet van de laatste rekening; renten of in
tresten van opgenomen gelden; huur of pacht; onderhoud van de tuin; dagloon van werklieden;
benodigdheden van de kerk; wijn en hosties voor de missen; wijn voor gasten en voor
eigen gebruik; bier; brood, boter, melk, kaas en eieren; vlees en vis; aardappelen, fruit en

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 147
3.6 Het generate kapittel van 1868
Het generale kapittel van 1868 was voor de orde bijzonder belangrijk.
In 1859 verwierp men het concept van 1853 en koos
men resoluut voor de statuten van 1660. Intussen waren twee
kapittels verlopen, zodat in 1868 een definitieve keuze gemaakt
zou moeten worden. Het tijdstip was ongelukkig, omdat precies
in de jaren zestig het aantal misbruiken fors was toegenomen.
Vandaar dat Van den Wijmelenberg vooral aan het observante
kloosterleven aandacht wilde schenken.
Het kapittel werd van 20 tot 28 april gehouden in Sim-Agatha.
De inleiding, die Van den Wijmelenberg op dit kapittel hield,
bleef bewaard. Als opdracht van het kapittel beschouwde hij het
ontdekken van de ingeslopen misbruiken, afwijkingen en overtredingen,
die de orde de voorbije jaren teisterden :
"De Orde des H.Kruis is door Th. de Celles opnieuw begonneny
in het cone, van Lateranen door Innoc. Ill in 1216goedgekeurd,
en in het cone, van Lyon door Innoc. IV in 1248 op den Regel
van den H.Aug. en eenige door de Orde voorgedragen constituties
gevestigd, en in de Kerk van Christus opgenomen. " Merk op,
dat hij Theodorus van Celles zag als de tweede stichter van de
orde, na de Heilige Helena. Deze visie paste volledig in de
mentaliteit van die dagen, toen men er alles voor over had om
de stichting te laten starten in het vroege Christendom.
Wie kruisheer werd, was door God geroepen om in de voetsporen
van Theodorus te treden. " Wij zien dusy wat God van
ons in de Orde vordert, namelijk: het onderhouden van onzen
Regel en van onze Statuten; hiervan hangt ons tijdelijk en eeuww
gelukaf."
Willen wij onze verpligtingen volbrengen, dan moeten wij die
kennen en ons op die kennis toeleggen, door aanhoudende studie.
groenten; koffie, thee, suiker; vuur en licht; aankoop en onderhoud van wollen stoffen; idem
van linnen stoffen; idem van schoenen; onderhoud van de gebouwen en van de meubelen;
brandkast en contributies; tabak en snuif; dagbladen en maandschriften; bibliotheek en
schrijfbenodigdheden; brievenpost; reisgelden; dokter en apotheker; aalmoezen.
Arch.Generalaat, 006.1 -G

148 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
overweging, toepassing op ons zelve, en nauwkeurig onderzoek.
Zonder dit verliezen wij den Religieuzen Geest, er schiet onkruid
in ons hart op, de kleine wereld komt in ons, wij beginnen derzelver
stelregels in te volgen en verliezen daardoor de achting voor
de Regels onzer Orde en voor de Orde zelf. Men begint vervolgens
zijnen troost niet in de Orde, maar buiten dezelve te zoeken.
Men zoekt alle gelegenheden om maar naar buiten te komen en
zijne nood te klagen, ofiets wereldsch op te loopen en in de communiteit
te brengen om ook in anderen zulken geest op te wekken.
Geen wonder dat zoodanige alles in de Orde met verkeerde
oogen aanzien en verkeerd uitleggen. (...)". Van den Wijmelenberg
vroeg zich vervolgens af, waarom de regel en de statuten
niet nageleefd werden. Hij somde verschillende mogelijke
verklaringen op:
a. Het kan zijn dat de overheid niet voorgaat.
b. Het kan zijn dat er geen eerbied is voor de regel, de sta
tuten en de orde tout court.
c. Het kan zijn dat de overheid niet streng genoeg is, " omdat
de verpligtingen door de overheid niet genoeg voorgehouden
worden, omdat de overtredingen niet volgens de Statuten bestraft
worden, omdat men zijn Regel en Statuten niet genoeg
kent, en er zich niet op toelegt".
d. Het kan zijn dat men zich vooral met wereldse zaken bezighoudt
en daarin het heil probeert te vinden.
e. Het kan zijn dat de broederlijke vermaning niet aanvaard
wordt.
f. Het kan zijn dat men zijn eigen belang boven dat van de
orde stelt.
" Zulke staat is erg, doch in alles hebben de Statuten voorzien
met een capitulum culparum en Visitationis daar te stellen: in
het capitulum culparum moeten de Prioren en in de visitaties
de Visitatoren hunnen pligten kwijten, hunne regten gebruiken
en volgens Statuten strajfen en regelen. Vinden de Prioren oppositie,
dan wenden zij zich tot den Visitator; vinde de Visitator
oppositie, dan wende hij zich tot mij. En zoo doende zullen
de bepalingen ook welgehandhaafd worden.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 149
Na deze vermanende inleiding, formuleerde de magistergeneraal
de doelstellingen van het kapittel:
" Het tegenwoordige Gen. Cap. heeft dus, mijns inziens alleen
te overweegen:
1. de misbruiketiy afiuijkingen en overtredingen die in de Orde
plaats hebben.
2. te onderzoeken, waaruit deze voortkomen
3. welke middelen men daarvoor het best zal aanwenden?
* Zijn er nog bijzondere zaken, dan kunnen deze volgens de
statuten aan daartoe aangestelde personen opgedragen worden
* De nog hangende ordinationes en approbations van het vorige
Gen. Cap. kunnen voorop overwogen worden
* Overigens zal ik een nieuw ontwerp der Statuten aan het
cap. voorleggen om die naargoedvinden te laten drukken."242
Het generale kapittel legde de volgende bepalingen vast ad
postulate 243
1 Het schuldkapittel moest om de veertien dagen worden gehouden.
2 Niemand mocht een brief schrijven zonder de toelating van
de prior. Wie toelating ontving, moest zijn brief eerst aan de
prior laten lezen, alvorens hem te verzegelen en te verzenden.
Voor brieven aan ouders, broers en zusters was deze toelating
niet vereist.
3 Het onderhouden van het koorofficie was de voornaamste
verplichting van de kruisheer. De leraren op de colleges konden
desgevallend van Hoogwaardig Heer gedeeltelijke dispensatie
genieten.
4 De confraters mochten het volgend adagium niet uit het oog
verliezen, dat alles wat een kloosterling ontving, de gemeenschap
toebehoorde.
242 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 18, nr 18*
Arch.Generalaat, 001.10
243 Arch.Generalaat, 001.11
H. Kuijpers, H. Van Giersbergen, L. Luyben en Ant. Arc. van den Heuvel werden tot
definitor gekozen. Van der Weijst bleef visitator. De overige capitulares waren: JJ. Verhulst,
J. Verkuilen, J. de Vlam, M. Manders, A. van der Voort, A. Damman en A.C. Arts.

150 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Op 22 juni 1866 schreef Van den Wijmelenberg een brief naar
alle conventen, waarin hij zich fel kantte tegen het te vaak uithuizig
zijn van bepaalde confraters en vooral tegen het eten en drinken
buiten het klooster.244
3.7 De statuten van 1868
De concept-statuten van 1853 werden in 1859 definitief verworpen.
Het trace van prior-generaal (de) Fisen werd verlaten om
terug te keren naar de statuten van 1660. A. Ramaekers bestempelde
het nieuwe concept als volgt: " (...) Deze editie komt niet
alleen bijna letterlijk met die van 1660 overeen, maar bevat nagenoeg
heil de tekst der oorspronkelijke statuten. Buiten de grote verandering
der communitas bonorum et personarum, die reeds van te
voren haar beslag kreeg (1856), en buiten de toevoeging van een
apart Caeremoniale, kan men zeggen dat hier zo sterk aan het oude
werd vastgehouden, dat een naleving ervan onmogelijk was. Reeds in
zijn Dilucidationes van 1872 zal Mgr Van de (sic) Wijmenlenberg
dan ook interpretaties geven die totaal met de tekst in strijd zijn." 245
Dat de statuten in meer dan een opzicht met de tijdsgeest
botsten, is slechts zwak uitgedrukt. Bij de lectuur ervan krijg je
vaak de indruk, dat de Franse Revolutie er niet geweest is en dat
de grote voorliefde van de opsteller uitging naar de eerste helft van
de dertiende eeuw, de vijftiende en de zeventiende eeuw. De ver-
244 In een brief van 24 September 1855 had Van den Wijmelenberg reeds afgekondigd,
dat het verboden was te eten buiten het klooster in plaatsen waar zich een kruisherenklooster
bevond (Arch.Uden, kast 1, doos 1; Arch.Sint-Agatha, nr. 139). Blijkbaar werd dit voorschrift
niet nageleefd. De magister-generaal zag zich dan ook genoodzaakt het regelmatig te
herhalen. In het visitatierelict van 1867 in Maaseik bijvoorbeeld lezen wij dat het eten buiten
het klooster niet toegestaan was en dat de confraters evenmin een uitnodiging mochten
aanvaarden om buiten het klooster te drinken (Arch.K.MSK., V.A.2(6-7). In een brief van
22 juni 1868 herhaalde Van den Wijmelenberg de verbodsbepalingen m.b.t. het eten en
drinken buiten het klooster. In deze brief herinnerde hij aan de afspraken van het kapittel
van 1631 en aan de brief van 24 September 1855 (Arch.Uden, kast 1, doos 1; Arch.K.MSK.,
V.C.I (49),4). In de Collationes et Dilucidationes...., die in 1872 verschenen, vatte de magis
ter-generaal de voorschriften over het eten en drinken buiten het klooster opnieuw samen in
zijn uitleg bij de nieuwe statuten van 1868.
245 A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constitutes der Kruisheren. in: Inhoud en
waarde van Regel en Constituties der Kruisheren, Diest, 1957, pp. 83-84

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 151
anderingen die tussen 1660 en 1786 via de generate kapittels him
weg naar de statuten hadden gevonden, werden niet weerhouden.
Ongetwijfeld speelde het conservatieve kamp rond Godefridus
van der Weijst een belangrijke rol bij de invoering. Stilaan ontpopte
deze voormalige prior van Diest zich tot het theologisch en
ascetisch gezag binnen de orde, hetgeen overigens tot uitdrukking
kwam in het monopolie op het ambt van visitator. Hebben de om
uiteenlopende redenen opgelopen ontgoochelingen in Sint-
Agatha, Maaseik, Diest en Wisconsin, Van den Wijmelenberg
doen zwichten voor de conservatieve oppositie? De druk vanuit
Rome, de disciplinaire problemen in de jaren zestig en het voorbeeld
van de andere oude orden hebben zeker een grote invloed
uitgeoefend. Een pregnante vraag luidt daarenboven of de orde
met de terugkeer naar 1660 niet te ver in de tijd teruggreep. Of
was het de bedoeling om met de statuten van 1660 in de hand
een nieuwe weg aan te leggen op een oud traject? In dat geval was
het contrareformatorisch eindproduct in ieder geval niet bijzonder
geslaagd. En hoe moet men dan de opdracht op de eerste bladzijde
van de gedrukte statuten van 1868 interpreteren? Ze werd in
het Latijn opgesteld. In vertaling lezen we: " Vrede en barmhartigheidkome
over alien die deze regelzullen volgen (Gal.6:16). ERGO:
Dit boek mag niet wijken van uw mond; dag en nacht moet ge het
overwegen om nauwgezet alles te volbrengen wat er in geschreven
staat. Dan zult ge voorspoed hebben op uw weg dan zal het u goed
gaan (Josue 1:8) "
Het zou ons werkelijk te ver voeren, wanneer we ieder artikel
van de statuten van 1868 aan een nadere bespreking zouden onderwerpen.
Toch verdienen deze statuten bijzondere aandacht
omwille van hun restauratieve reflex. Daarom trachten wij ze te
analyseren vanuit de volgende invalshoeken: welke grote accenten
werden gelegd, hoe werden die klemtonen voor de achttiende
eeuw gelegd, in hoeverre konden bepaalde statuten onmogelijk
beleefd worden na 1840, welke oplossingen heeft men daarvoor
bedacht, en tenslotte, op welke terreinen diende de orde een retro-beweging
te maken?

152 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
3.7.1 De eigen aard van de orde
De statuten van prior-generaal (de) Fisen hadden de eigen aard
van de orde zeer nadrukkelijk onderlijnd. Herhaaldelijk werden
de vtoor&zn fratres canonici en canonia gebruikt, evenals capitulum
en fratres capitulares. De kloosterkruin mocht niet te klein of te
groot zijn, sed quanta decet canonicos vere regulares. Door hun instelling
leefden de kruisheren weliswaar afgezonderd van de wereld,
maar slechts zover als die afscheiding met het institutum canonicorum
regularium en de daarmee verbonden functies mogelijk
was. Voor het koorgebed door de dag werden superplie, almuti-
um en bonnet voorgeschreven, en bij de kleding werd gewezen op
het humerale quod gestent fratres nostri canonici. Wat de kruiscultus
aangaat bevatte deze uitgave details over de processie van
Kruisvinding, over het knielen en buigen bij de woorden sanguis
Christi, over de kruisweg voor overledenen en het kruisje op de
kleding in het klooster en buitenshuis.
Ook in het concept van 1853 werd de nadruk gelegd op de ei
gen aard van de orde. Bij de vasten was !t niet alleen die van vrijdag
die de kruisheren aan Chrisms' lijden herinnerde, maar ook
die van 's woensdags die aan het verraad van Judas herinneren
moest. Een apart hoofdstuk over missie- en retraiteprediking wees
op het oprichten van kruiswegen en de zegening van de kruisjes
van hen die verhinderd waren de kruisweg te doen. De predikanten
moesten preken als reguliere kanunniken, cum cappa vel almutio
super rochettum.246
In de statuten van 1868 werd de eigen aard van de orde niet beklemtoond,
al was er wel een nummer ingelast over de liturgische
kleding van de fratres canonici}® Vroegere voorschriften over de
herdenking van onze Verlossing werden naar het Caeremoniale
overgebracht. Opvallend was bovendien dat het oude nummer
246 A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constitutes der Kruisheren, pp. 91-92, noot
14
247 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 1, nr. 8

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 153
over het mandatum, de voetwassing, dat in 1660 uit de statuten
verdween, opnieuw werd opgenomen.248
3.7.2. Het gebedsleven
Als wij spreken over het gebedsleven van de kruisheren als over
de eerste leidende gedachte van hun gemeenschapsleven, dan
moeten we de middeleeuwse opvatting van het kloosterleven voor
ogen houden. Voor de middeleeuwer betekende het klooster inderdaad
een plaats van gebed. En evenveel als scholen en hospitalen
beschouwde men kerken en kloosters als instellingen van algemeen
nut, omdat men er zo vast van overtuigd was dat de
gemeenschap noch de enkeling het gebed van de kloosterlingen
missen kon. Dit verklaart de vele schenkingen en fundaties waaruit
zoveel kloosters en kapittels konden ontstaan. Het gebed was
de taak van de kloosterling, het liturgisch gebed de taak bij uitstek
van de reguliere kanunnik. Rond de plechtige viering van de H.
Mis waren de getijden gerangschikt, 't officiele gebed van de
Kerk, verricht door de kanunniken en meegeleefd door het volk.
Het was gemeenschapsgebed, omdat de vele individuele uitingen
van vroomheid, o.a. rozenkrans, kruisweg en systematische meditatie
nog onbekend waren.
Het was dan ook vanzelfsprekend dat de oudste statuten begonnen
met een hoofdstuk over de officio ecclesiae. Ook de statu
ten van 1868 begonnen ermee, ofschoon de middeleeuwse opvat
ting van het klooster toen niet meer vanzelfsprekend was. Dit
hoofdstuk handelde over het samen bijwonen van metten, conventuele
mis en andere gebedsuren; de wijze waarop het koorgebed
doorging; de confirmatie van het getijdenboek waaraan
niemand iets mocht veranderen; de toewijding van de kerken aan
het H. Kruis en de avondlezing in de kapittelzaal. Dit was de regeling
van de lezing voor de niet-vastendagen. Voor de vastendagen
werd ze aangevuld in caput 6 de collatione. Op de vastendagen
werden de kruisheren door de bel van de sacrista naar de refter
geroepen waar de aanhef van de completen gebeden werd en
248 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 6, nr. 4

154 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
daarna de lectie plaats had, waaronder ze mochten drinken.249 De
voetwassing door de prior of zijn plaatsvervanger werd opgeno-
men in de statuten van 1868, al werd ze reeds geruime tijd niet
meer toegepast.250 Dan ging men zwijgend naar de kerk voor het
zingen van de completen.251 Nadere omschrijvingen volgden in
het tweede hoofdstuk, de inclinationibus, waarin voorschriften
stonden om ervoor te zorgen dat alles op tijd zou beginnen en
ordelijk zou verlopen. Ook de manier van koorhouden werd tot
in detail geregeld: 't beurtelings opstaan en zitten der beide koren,
ft samen knielen, buigen, het naar ft altaar gekeerd staan. Een
derde hoofdstuk behandelde de suffragia mortuorurn. Zoals alle
andere hoofdstukken kende het een groei. In 1466 werden schik-
kingen getroffen voor het zo spoedig mogelijk ter hulp komen van
overleden confraters: vanaf Sint-Denijs tot aan de advent moest
iedere clericus voor de overleden kruisheren bidden uit het psalterium
en drie missen lezen. De lekenbroeders moesten vijfhonderd
onze vaders bidden. Hetzelfde diende te gebeuren voor overleden
confraters uit het eigen klooster. In 1660 werd de bepaling van
1509 ingelast over het zingen van mis en vigilies bij de anniversa-
ria van ouders, familiares, weldoeners en confraters. Na de begrafenis
van een confrater moest de hebdomadarius gedurende dertig
dagen het graf bezoeken en er gebeden en asperges doen. In 1868
bleef dit hoofdstuk onveranderd, behalve wat betreft de anniversaria
voor de overleden confraters, waar de woorden ex rosariis
nostris benedictis werd toegevoegd, en voor de niet-priesters het
voorschrift van drie missen en communies.252
249 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 6, nrs. 1-2-3
250 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 6, nr. 4
In het archief van het kruisherenklooster van Maaseik wordt het exemplaar van de gedrukte
statuten bewaard, dat toebehoorde aan S. Drost. Op de binnenkant van de kaft staat
het jaartal 1876 geschreven. In de marge heeft hij telkens aantekeningen gemaakt over de
herkomst van de bepalingen en over het al dan niet nog in gebruik zijn ervan. Het artikel
over de voetwassing en mandatum heeft hij doorgestreept.
Het mandatum was vermoedelijk reeds lang voor 1660 in onbruik geraakt. De laatste keer
werd het vermeld in 1501. C.R. Hermans, Annales, dl.III, p. 8
251 A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constituties der Kruisheren, 1957, p. 96,
noot 20
252 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 3, nr. 1

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 155
Al deze voorschriften werden herhaaldelijk uitgebreid. In de
statuten van 1660 bijvoorbeeld, toen de orde reeds een tijdlang de
ignatiaanse geest had ondergaan253, kwamen andere gebeden en
devoties op de voorgrond naast de zorg voor het zuiver liturgisch
gebed. Zo bijvoorbeeld de gereglementeerde meditatie van een
half uur per dag, een kwartier voor de completen en een kwartier
voor de primen. Verder het haec est praeclarum vas, het bidden
van het Maria-officie in het koor en de litanie van O.-L.-Vrouw
met de oraties pro necessitatibus ecclesiae et ordinis.
Het is zeer de vraag ofal deze voorschriften in de negentiende eeuw
nog konden nageleefd worden. Voor de professoren op de colleges
bijvoorbeeld leek het op het eerste gezicht een utopie, zich aan
deze voorschriften te onderwerpen. Alleen reeds het nummer over
het samen bijwonen van mis en getijden, regelde, gezien de zang
van het officie, vijf tot zes uren van dag en nacht. Het officie van
O.-L.-Vrouw, een geheel met het groot officie, sloot bij de verschillende
uren aan. Verder waren er de gebruiken die een monachale
sfeer vooronderstelden: het zich opstellen in de kloostergang
voor de processies naar kerk en refter, het schuldkapittel, de
avondzegen na de completen, waarna men onder het zingen van
het Salve door het kloosterpand trok. Bij het koor sloot de geestelijke
lezing aan, publiek gehouden in kapittelzaal of refter.
's Morgens bij de pretiosa las men voor uit de statuten of het
evangelic fs Avonds kwamen de Vaders en geestelijke schrijvers
aan bod. Ook onder de maaltijden werd volgens de regel van Au-
gustinus voorgelezen. Verder mochten de kruisheren bidden en
lezen op hun eel. De lectuur mocht enkel slaan op geestelijke le
zing, omdat alle werken over profane wetenschap of kunst verboden
waren.254 De broeders kregen voor elk gebedsuur of andere
gebedsmomenten van de clerici een aantal onze vaders voorgeschreven.255
253 M. Vinken, De spiritualiteit der Kruisheren, Antwerpen, 1953, pp.45-47.
254 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 8
255 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 10

156 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
De novicen kregen van de magister hun vorming in het ge-
bedsleven van de orde. Hij leerde hen biechten, wees de weg in
het goddelijk officie en psalmodie en vormde hen ook in de uitwendige
gebedshouding.256
Bij het meer op de voorgrond treden van het apostolaat naar
buiten, zou men na 1840 een vermindering van gebedsvoor-
schriften verwachten. Inderdaad zegde men door het summo mane
vaarwel aan de vroegere praktijk van het middernachtelijk koorgebed
en werden de gebedsuurtjes meer gegroepeerd.257 De vroe
gere regeling van de priorale feesten maakte plaats voor zestien
bepaalde feestdagen, terwijl de subpriorale feesten wegvielen. De
verplichting van de avondlezing bleef echter gehandhaafd, evenals
de collatie, d.w.z. de geestelijke lezing waaronder men drinken
mocht. Sterker nog was, dat de voorschriften over het mandatum
werden opgenomen. Ook de oude bepaling over het breviergebed
der itinerantes kwam terug, dat ze het namelijk moesten bidden
proutpossunt et sciunt, wat in een tijd dat ieder zijn eigen brevier
had op zijn minst vreemd voorkomt. Het Mariaofficie bleef bewaard
op de niet-duplex dagen. In de vasten en de advent kwam
daarbij elke week een dodenofficie (daarbuiten elke maand tenzij
in de paastijd), elke woensdag van de vasten de vijftien psalmi
graduates met verzen en oraties, elke vrijdag van de vasten als het
de ea was de zeven boetpsalmen en de litanie van alle heiligen.258
De jaarlijkse retraite van acht dagen werd statutair.
3.7.3 Onthechting en boete
De statuten van 1868 waren uiterst kort over de professie. Ze
bevatten niets anders dan de professieformule, - expliciet alleen
de gelofte van gehoorzaamheid - , en de zegening van de kleding.259
De novice beloofde gehoorzaamheid volgens de regel van
256 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 14
257 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 1, nr. 3
258 A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constitutes der Kruisheren, p. 99
259 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 15
Enkele voorbeelden van professiebrieven waren: " Ik Broeder Petrus Joannes van Dongen
doe professie en beloofgehoorzaamheid aan God en de Heilige Maagd Maria en aan u Henricus

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 157
de H.Augustinus en de institutiones fratrum sanctae crucis. In
moeilijke omstandigheden mochten de oversten dispenseren en
, 260
men verplichtte zich niet adculpam, maar adpoenam.r"
Over de gehoorzaamheid werd verder zeer weinig meegedeeld.
Enkele statuten behandelden de stiptheid in het vervullen van
gebeds- en gemeenschapsplichten en hadden het over het onderworpen
aanvaarden van een opgelegd bevel261, of zetten de novicen
aan tot gehoorzaamheid aan prior en magister.262 Bij de culpae,
die tenslotte betrekking hadden op de gehoorzaamheid aan
regel en statuten, werd elke rebellio of contumacia streng eestraft.263
h h
Naar de gelofte van zuiverheid, die nergens rechtstreeks werd
vermeld, werd impliciet door een enkele voorzichtigheidmaatregel
verwezen, terwijl bij de culpae de straffen werden bepaald naargelang
de ernst van de overtreding264:
- Bij de levis culpa werd onder meer gesproken over het rondkijken
op straat naar allerlei ijdelheid: si quis oculos vagos... ad
vanitates frequenter duxerit.265
Van den Wijmelenberg, Generaal van het Orde des Heiligen Kruizes en uwe opvolgers, volgens
den Regel van den Heiligen Augustinus en de instellingen des Broeders van het Heilig Kruis dat ik
zal gehoorzamen aan u en uw opgevolgers tot aan den dood toe." (= 1858)
" Ego frater Antonius Arcadius Van den Heuvel facio professionem et promitto obedientiam
Deo et Beatae Mariae virgini et Tibi Reverendissimo Domino Henrico van den Wijmelenberg,
totius ordinis Canonicorum Regularium Sanctae Crucis commissario generali nee tion Canoniae
Udensis Priori et Successoribus tuis, secundum Regulam Sancti Augustini, et constitutions• fati
ordinis, quod ero obediens tibi tuisque successoribus usque ad morten" (Uden, 24.10.1851)
" Ik broeder Gerardus Houtmans beloofaan God almagtig, aan de H.Maagd Maria en aan U
Hoogwaardigste Heer H. van den Wijmelenberg Magister Generaal van de Orde van het H.
Kruis en Prior van dit huis in Uden, dat ik zal gehoorzaam zijn aan U en aan uwe opvolgers
volgens de instelling der leekebroeders van de orde van het H.Kruis en dat ik aan dit huis retrouw
zal zijn tot aan den dood toe" ( Uden, 30.10.1853) (Arch.Uden, least 1, doos 2, bundel 7
professiebneven 1840-1927, niet genummerd)
De professieformule van Arcadius Van den Heuvel treffen we aan in de statuten van
1868. Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 15, nr. 3
0 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. Prologus
261 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. Distinctio I, capita 2 en 5
262 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. Distinctio I, caput 14
263 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. Distinctio I, caput 16-18
264 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. Distinctio I, caput 9, de lectis
265 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali.. ., Distinctio I, caput 16, nr. 9

158 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Bij de gravis culpa treffen we het bekende oculumfixerit... of
lichtzinnige praat met vrouwen aan.266
Bij de gravior culpa werden de ernstige zonden gerangschikt
en de in zulk geval te nemen maatregelen. Zes weken kerker
op water en brood stond op publica incontinentia^ terwijl op
incauta familiaritas mulierum (maatregelen van 1497 en 1590)
de vroegere straf verzwaard werd.267
Veel talrijker waren de voorschriften over de armoede en de verschillende
vormen van boetedoening. De navolging van Christus
vond in de statuten een zeer concrete belichaming. Van de armoedige
woning werden de maten stipt aangegeven. Ooit had dit
punt zijn belang gehad, maar in de negentiende eeuw was het van
geen tel meer.268 Het is trouwens onbegrijpelijk, dat het nog
steeds werd opgenomen in de statuten. Dezelfde opmerking geldt
voor het ordeskleed en de slaapzaal.269 De maaltijden moesten
sober zijn. Van Pasen tot Kruisverheffing at men twee maal per
266 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 17, nr. 12
267 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 18, nrs. 14 en 20
In de statuten van 1868 lezen we: " Quilibet Cenventus carcerem firmum et satis munitum
habeatpro criminosis Fratribus arcendis et includendis, subpoena vigintiflorenorum Rhenensium
pro hujusmodi Satuti contemptu ad generalem usum Ordinis applicandorum. " Deze statuut uit
1446 werd in het exemplaar van S. Drost doorgestreept, omdat het niet meer werd toegepast.
Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 18, nr. 26
268 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 1, nr. 2
De bepalingen in de statuten van 1248 waren zeer streng, maar de praktijk van de kloosterbouw
moet al spoedig anders geweest zijn als de theorie, vermits men een vijftigtal jaren na
de eerste statuten als kritiek uitte dat het klooster van Hoei de andere niet in rijkdom en
pracht van gebouwen overtrof. C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), p.60. Overigens vielen de
meeste regels voor de kloosterbouw in 1660 helemaal weg.
269 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 10 (de vestitis) en ca
put 9 (de lectis)
L. Heere, Het kloosterkleed der Kruisheren. in: Cruciferana, nr. 20
Met betrekking tot de kleding bevatten de statuten van 1868 onder meer de volgende be
palingen :
- het verbod om de stof van het scapulier te veranderen (een maatregel van 1529) (caput
9, nr. 3)
- de vermaning zich aan de oude gebruiken omtrent de kleding te houden (bepalingen
van 1618 en 1648) (caput 9, nr.6)
- de prior moest geregeld de cellen van de kruisheren bezoeken, " et si quae superflua invenerint,
tollant, ac necessaria subministrent. " (caput 9, nr.7)
Over het slapen stond in hoofdstuk 2, nr.2: " Cum tunica, braccis et caligis dormiant.
Nullus, qui in communi tolerari possit, habeant locum specialem adjacendum, nisi propter rerum
custodiam. " In het exemplaar van S. Drost werd deze maatregel doorgestreept.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 159
dag, behalve de vrijdagen en vigilies, kruis- en quatertemperdagen.
Vanaf Kruisverheffing vastte men ononderbroken, de zondag
uitgezonderd: een maaltijd per dag, 's middags na de none, terwijl
men onder de avondcollatie drinken mocht. Van de Advent tot
Kerstmis en van Septuagesima tot Pasen waren ook melk en boter
verboden.270 De strenge vasten werd echter verlicht, omdat de
priores de macht kregen om de communiteit twee maal per week
te dispenseren, hoewel dit, aldus de statuten van 1660, niet gemakkelijk
op vrijdag mocht gebeuren. Vanaf 1648 werden overigens
de vigilies van de Mariafeesten allemaal vastendagen.271
Het stilzwijgen moest zeer streng worden onderhouden in
claustrum, eel, refter, kerk en slaapzaal. Daarbuiten mocht men
met toelating spreken. Op het silentium aan tafel werd zelden een
uitzondering gemaakt, en iemand die het ex proposito verbrak,
moest een maaltijd water drinken en in het kapittel in aller aanwezigheid
de discipline ontvangen.272
Vier maal per jaar moest er een aderlating {minutio) plaats vinden.273
Verder was er de rasura, de kruinschering, die slechts een
. 274
kransje haar van drie vingers breedte overliet.2""
In de statuten stonden nog vele andere maatregelen over de
armoede. De novicen moesten zich voor de professie van alle bezit
ontdoen en het aan de prior geven. Ook de andere kruisheren
moesten eenmaal per jaar alles wat hun was toevertrouwd aan de
prior bezorgen, zodat deze er telkens weer naar goeddunken over
beschikken kon. Het geven van geschenken en het beheren van
andermans goed was verboden. Zij die uitgingen mochten alken
het allernoodzakelijkste meenemen. Het verbergen van een gift of
een geschenk werd met de poena gravioris culpae bestraft, terwijl
270 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, capita 4 en 6
271 A. Ramaekers, Geest en inhoudvan Regelen Constituties der Kruisheren, p. 107
272 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 12, de silentio
273 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 8, de minutione
274 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 11,^? rasura

160 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
op elk gemopper over kleding, eten of andere behoeften minstens
een geseling of een dag vasten op water en brood stond.275
Aan deze bepalingen over de armoede waren in de loop van de
eeuwen vele andere toegevoegd. De armoedemisbruiken waren
immers talrijk en omdat ze gemakkelijker dan andere misbruiken
werden goedgepraat, vergden ze strenge straffen. Zo bijvoorbeeld
het uitgaan zonder toestemming. Ook werd streng opgetreden
tegen het maken van schulden, het uitdelen van geschenken en het
bezit van sleutels op kisten waarvan de prior geen sleutel had.276
Vooral tegen het peculium formuleerde men strenge strafFen: het
ontnemen van stemrecht voor twee jaar en de weigering van een
kerkelijke begrafenis, indien men in deze periode van twee jaar
kwam te overlijden.277 Anderzijds werden voorschriften gegeven
voor de procuratores, die aan ieder het nodige moesten bezorgen,
omdat anders onherroepelijk misbruiken tegen de armoede zouden
ontstaan.278 Het generaal kapittel van 1856 vaardigde het volgende
besluit uit, dat in de statuten van 1868 werd opgenomen: " Priores
praeter Suppriorem et Procuratorem, ubi necesse fuerit, instituant alios
officiates, qui de consilio et assensu Prioris sui ecclesiae, sacristae, bibliothecae,
refectorio, hospitio, ceterisque locis claustralibus religiose et
honeste provideant et adventantes recipiant"279
De statuten van 1660 waren minder streng dan die van de
voorgaande eeuwen. In 1868 werden over gehoorzaamheid en
zuiverheid aan de bepalingen van 1660 niets toegevoegd. Maar
voor de armoede en de boetepraktijken keerde men terug naar de
strengheid van 1248, hoewel niemand eraan denken kon zich aan dit
alles te houden.
275 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, capita 14, 16, 17, 18 en
Distinctio II, caput 9
276 A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constituties der Kruisheren, pp. 105-106,
noot 36
277 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 18, nr. 22 (Dit artikel
ging terug op maatregelen van 1606 en 1639).
278 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 2 (b), nr. 6 (Dit artikel
greep terug naar maatregelen uit 1576 en 1583).
279 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 2 (b), nr. 9

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 161
3.7.4 Leven van werkzaamheid in dienst van de Kerk
Als hun eerste taak zagen de kruisheren de liturgische dienst.
Daarnaast aanvaardden zij de zielzorg in eigen kerken en de leiding
van vrouwelijke religieuzen waar dit nodig of mogelijk was.
Voor prediking en biechthoren stelden zij zich ten dienste van de
bisschoppen.
Toen de orde na 1840 praktisch een vita mixta aanvaardde, van
de vier kloosters er drie een college hadden en reeds spoedig daarna
missiewerk in Wisconsin werd aanvaard, lag het voor de hand
dat er een aangepaste wetgeving werd opgesteld. Van den Wijmelenberg
probeerde dit in 1853, zelfs zo dat hij in de proloog
van de statuten de doelstelling van de dominicanen letterlijk
overnam. In het hoofdstuk de studiis wijdde hij een groot gedeelte
aan het collegeleven. Een apart hoofdstuk werd voorzien over de
predikatie van retraites en missies. Dit concept werd echter verworpen
en men keerde naar de teksten van 1248 en 1660 terug.
Daardoor stonden in de statuten slechts enkele bepalingen van
vroeger over de apostolische werkzaamheden, behalve het exceptis
missionibus transmarinis waar het over de professie voor heel de
orde ging280 en een voorschrift over de jurisdictie van de biechtvaders.281
De statuten van 1868 gaven geen juist beeld van de plaats van
de apostolische werkzaamheden in het leven van de kruisheren.
Toch nam het apostolaat een steeds belangrijker plaats in.
3.7.5 Voorbereiding tot het kruisherenleven
Een hoofdstuk de recipiendis282 handelde over het aanvaarden
van een kandidaat tot het noviciaat. In elk klooster moesten drie
fratres idonei door het huiskapittel worden gekozen, die onder-
280 Met uitzondering van de bepaling over de overzeese missionering, werd hier een bepaling
van 1418 overgenomen: " Fratres nostri, utpote pro toto Ordine, exceptis Missionibus
transmarinis, professi, conventuales sunt in ilia Domo, adquam missi sunt, adeoque plenarium in
ea habent vocem in omnibus, sicut alii, etiam in ipsius Domus Prioris electione. " Regula... et
Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio II, caput 1, nr. 10
281 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio II, capunt 2 (a), nr. 5
282 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 13

162 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
zochten of de kandidaten voldeden in deugd en kennis.283 De
aanvaarde kandidaten werden toegelaten tot de kleding en het
noviciaat, niet met het oog op het kloosterleven in een huis maar
in heel de orde.284 De statuten beschreven de ceremonie van de
kleding in de kapittelzaal, waar de kandidaat, liggend op de
grond, ondervraagd werd over zijn bedoeling. Daarna moest hij
gedurende een proeftijd van een jaar de strengheden en gewoonten
van de orde leren kennen. Dit hoofdstuk besloot met enkele
beletselen: huwelijk, dienst, schulden, elders gedane professie,
ziekte of te jonge leeftijd.
Een ander hoofdstuk, dat de eeuwen door nagenoeg ongewijzigd
bleef, droeg als titel de novitiis et eorum instructione.285 Het
noviciaatjaar werd gemaakt onder leiding van een magister, die
aan de novice de gebruiken van de orde moest leren kennen, hem
moest aansporen, wijzen op tekortkomingen, vermanen, straffen
en hem in het geestelijk leven wegwijs maken. Uitgaande van het
Discite a me, quia mitis sum et humilis corde 286 volgde heel het
noviciaatprogramma :
onthechting aan eigen wil en eigen goed.
- het kennen van zijn plaats en gedrag tegenover het dikwijls zo
wisselende gedrag van de confraters.
houding en handelwijze op de kamer, in het kapittel, in de
kerk en in de refter.
dat alles doordrongen van het grote gebod van de caritas.
Met de formule en ceremonie van de professie werd het gedeelte
over de vorming afgesloten.287 Voor de broeders golden
dezelfde normen.288 Donaten waren er niet meer in de Orde van
het H.Kruis na 1840. Niettemin besteedden de statuten in een
283 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...
284 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...
285 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...
286 Matt. XI,29; Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali,
287 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...
288 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...
Distinctio I, caput 13, nr. 1
Distinctio I, caput 13, nr. 2
Distinctio I, caput 14
i... , Distinctio I, caput 14, nr. 4
Distinctio I, caput 15
Distinctio II, caput 10

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 163
gans hoofdstuk aandacht aan hun vorming en hun aanwezigheid
in het convent.289
Na het noviciaat zouden volgens onze begrippen de normale
studies ter voorbereiding voor het priesterschap moeten volgen. In
de statuten werd echter geen hoofdstuk over de studies opgenomen.
De contemplatieve gerichtheid deed de kruisheren in 1248
het gedeelte over de studenten uit de dominicanenstatuten weglaten.
De enkele bepalingen die ze daaruit overnamen onder de
titel de cellis gingen o.a. over het bewaren van boeken op de kamer
en over het bestuderen van theologische werken, met uitsluiting
van profane wetenschap.290 Een studieprogramma, voorschriften
over het aantal studiejaren, bepalingen over professoren
of lessen trof men in de statuten echter niet aan. In de statuten
van 1660 trof men wel maatregelen aan tegen het aannemen van
illegitimi of inutiles, tegen het weigeren van geschikte kandidaten,
tegen het aannemen zonder de toestemming van de generale overste.
Ook werd er een en ander toegevoegd over de omgang van de
novicen met priesters en buitenstaanders. Het enige echt nieuwe
met betrekking tot de studies was het kapittelbesluit van 1614,
dat alle fraters, pro pietatis et studiorum exercitio, beurtelings in
refter of kapittelzaal moesten preken.291 De studia generalia, die
vanaf het einde van de zestiende eeuw werden ingevoerd, bevorderden
beslist een betere opleiding, terwijl sinds het Concilie van
Trente ook het algemeen recht krachtige maatregelen over de
studie bevatte. Later deed de nood aan statutaire voorschriften
zich sterk gevoelen. Dat blijkt duidelijk uit de verworpen statuten
van (de) Fisen, waarin professor Seulen heel nauwkeurig in een
apart hoofdstuk de hogere studies regelde. Van den Wijmelenberg
besteedde in zijn project van 1853 twaalf bladzijden aan de hoge
re studies. Maar de uitgave van 1868 keerde naar het vroegere
stilzwijgen terug. Het enige verschil met 1660 was het nummertje
289 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio II, caput 11. Deze statuten
(uit 1660) grepen terug naar bepalingen uit 1433 en 1438.
290 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio II, caput 8
291 A. Ramaekers, Geest en inhoudvan Regelen Constituties der Kruisheren, p. 120.

164 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
over het algemeen noviciaat en studiehuis292, en het weglaten van
aliquando bij het de nocte ad lumen vigilare, wat nog steeds enkel
de licentia mocht gebeuren.293
3.7.6 Bescherming van het kruisherenleven
Om een ideaal zoals het reguliere kanunnikenleven te kunnen
bewaren, was het noodzakelijk maatregelen te treffen om mis
bruiken te voorkomen of te onderdrukken, om overtredingen te
bestraffen en nieuwe sancties op te leggen waar de statuten niet
voldoende voorzagen. Maatregelen dienden ook getroffen te worden
om de levenswijze aan te passen aan de veranderde tijdsomstandigheden.
Van de dominicanen namen de kruisheren de centralisatie
over, door het invoeren van visitaties en generate kapittels.
Daarmee hadden de kruisheren een sterk wapen tegen misbruiken
en zorgeloosheid, die zo gemakkelijk in onafliankelijke, en vooral
in kleine onafliankelijke kloosters binnendrongen. Het generale
kapittel was een belangrijk instrument voor het nemen van voorname
beslissingen bij verval van tucht, en voor het bewaren van
eenheid en uniformiteit. De vrees voor een teveel aan nieuwe
normen werd weggenomen door de bepalingen over het maken
van nieuwe statuten, waarvoor drie generale kapittels nodig waren.
De elk jaar gehouden visitatie was een geregeld terugkerende
bezinning op ingeslopen fouten, een telkens nieuwe gelegenheid
om heersende misbruiken te verbeteren, meningsverschillen bij te
leggen en de prior en de conventuales te wijzen op hun kloosterlijke
plichten. De priores hadden in hun eigen klooster de taak en
de macht om de observantie te doen heersen. Tegen de steeds
opduikende zwakheden beschikten ze over het schuldkapittel en
de bepalingen van de culpae. Al verplichtten de statuten niet ad
culpam, toch moest iedereen zichzelf beschuldigen, waarmee niet
alleen de zelfvernedering en verbetering van de schuldige, maar
ook het herstel van de geschonden rechtsorde werd beoogd. De
schuldige moest uitgestrekt op de grond vergiffenis vragen, venia,
292 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 13, nr. 2
293 A. Ramaekers, Geest en inhoudvan Regelen Constituties der Kruisheren, p. 120.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 165
en daarna rechtstaande voor de prior zijn fouten belijden.294
Niettegenstaande de ontwerp-statuten van 1765 en 1853 ernstig
snoeiden in het hoofdstuk over de gravior culpae, werden in 1868
al die straffen en middeleeuwse praktijken weerhouden. De culpae
werden ingedeeld in vier soorten :
- De culpae levis bestonden in de dagelijks voorkomende tekortkomingen
in gebeds- en gemeenschapsplichten, nalatigheid
in het vervullen van de opgelegde werkzaamheden, zorgeloosheid
voor de gemeenschappelijke gebruiksvoorwerpen,
en kleinere fouten in spreken of naastenliefde. De opgelegde
straf was gewoonlijk het bidden van twee psalmen.295
- De culpae graves bestonden in ernstige fouten tegen de naas
tenliefde, het geregeld verbreken van het silentium, verdediging
van eigen of andermans wangedrag, lichtzinnigheid te-
genover vrouwen, gemor over eten, kleding of andere
levensbenodigdheden, het verlaten van het klooster zonder
toelating en het niet vervullen van de vastenplicht zonder
toelating. Indien ze vrijwillig beleden werden, werden ze beboet
met drie dagen vasten op water en brood en drie maal
kastijding ten aanschouwe van alien in het kapittel. Werden
ze niet vrijwillig beleden, dan werd er een dag vasten en een
geseling aan toegevoegd.296
- De gravior culpae bestonden in zware zonden, vooral tegen de
geloften. Na beschuldiging door de prior of door anderen en
levering van het bewijs, moest de schuldige zelf zijn misdrijf
bekennen, zijn bovenlijf ontbloten, en werd hem, quantum
placueritpraelato, een geseling toegediend.297 Van dan af nam
hij de laatste plaats in het convent in, en moest midden in de
refter op de grond eten. Als afgescheiden a consortio ovium
294 In de statuten van 1660 nam men, waarschijnlijk om de eenheid in gebruiken op dit
punt te bewaren, een kapittelbesluit van 1427 op, waarin het woord venia geinterpreteerd
werd als het neerknielen op de grond en het kussen van het kruisje, dat men voor zich op de
vloer tekende. A. Ramaekers, Geest en inhoud van Regel en Constituties der Kruisheren, p. 124,
noot 57 ; Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 16, nr. 32
295 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 16, nr. 31
296 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 17, nr. 14
297 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 6

166 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Christi 298 werd hij afeonderlijk bediend met water en brood
van minder soort, panisgrossior etpotus aquae De afscheiding
duurde voort, (nisi per poenitentium redeat) consortiis Angelorum.300
Uitgesloten van de communie, de vredekus en alle
bedieningen in de kerk, moest hij voor en na het officie of de
preces na tafel aan de ingang van de kerk uitgestrekt op de
grond liggen, ten aanzien van heel de binnentredende of uit-
gaande communiteit.301 Niemand mocht met hem omgaan,
doch om een wanhoopsstemming bij de schuldige te vermijden,
moest de prior nu en dan de seniores naar hem toesturen
voor een bemoedigend of vermanend woord, of om hem te
helpen als hij het werkelijk wilde goed maken.302 Waar geduld
en barmhartigheid niet hielpen, kon de prior het met verdere
strengheid proberen en eisen dat de schuldige, aan ieders
voeten uitgestrekt, van elk een geseling in ontvangst nam.303
Bij ernstige fouten tegen de zuiverheid werden nog aparte
maatregelen genomen, opdat de zondaar zijn metgezel op reis
niet door de biecht tot zwijgen zou dwingen, en om gevaarlijke
gelegenheden in de toekomst te vermijden.304 In geval van
opstand of samenzwering tegen het gezag verloor men voor
gans het leven plaats en stemrecht, en kwam men voor geen
enkel ambt meer in aanmerking.305 Wanneer de opstandige
ook nog geweld pleegde tegen zijn oversten, dan riskeerde hij
levenslange gevangenisstraf.306
298 Ibidem. Er staat letterlijk: "... et sit omnium novissimus in Conventu, ut qui culpam perpetrando
non erubuit membrum diaboli fieri, ad tempus, ut resipscat, sequestretur a consortio
ovium Christi.
299 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 7; zie ook
inleidend hoofdstuk 2, noot 102
300 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 8
301 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 9
302 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nrs. 10-11
303 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 12
304 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nrs. 13, 14, 15
en 16
305 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nr. 17
306 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 18, nrs. 19, 20, 21
en 26

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 167
- Was er sprake van onverbeterlijk gedrag, gravissima culpa, dan
volgde de wegzending.307
- In geval van apostasie werden bovengenoemde straffen nog
met zeer vernederende maatregelen aangevuld. Wie het
klooster ontwettig verliet en niet binnen veertig dagen terugkeerde,
riskeerde excommunicatie. Wie binnen deze termijn
terugkeerde naar het klooster, moest ontdaan van zijn bovenkleding
en met de geselriem in de hand voor het convent verschijnen,
eens per week, zolang de prior dit eiste, en liggend
op de grond zijn schuld bekennen.308 Hij nam de laatste plaats
onder alien in en moest een jaar lang twee maal per week vasten
op water en brood. Ook na zijn boetetijd kon hij niet
meer, tenzij met dispensatie van het generaal-kapittel, naar
zijn vroegere plaats terugkeren, omdat de tijd in apostasie
doorgebracht van zijn professietijd werd afgetrokken. Bij elk
hervallen werd een jaar aan de boetetijd toegevoegd.309
3.7.7 De publicatie van de statuten in 1868
Op het generate kapittel verkreeg Van den Wijmelenberg de
goedkeuring om de nieuwe ontwerp-statuten te laten drukken. Ze
werden in 1868 in Sint-Michielsgestel gedrukt en droegen als
titel: " Regula S.Patris Augustini Episcopi, et Constitutiones cum
Caeremoniali FF. Ordinis Canonici S. Crucis, adjectis nonnullis
appendicibus statum Ordinis concernentibus" In een inleiding van
acht bladzijden, de Epistola dedicatoria of opdracht, ving Van den
Wijmelenberg aan met een historisch overzicht van het ontstaan,
de lotgevallen en de uitbreiding van de statuten. Vervolgens stipte
hij aan dat het generaal kapittel van 1660 er zorg voor had gedragen
dat alles wat tot dan toe in de orde werd voorgeschreven, in
de juiste volgorde werd verzameld en in boekvorm werd uitgegeven
opdat de statuten gemakkelijker gekend, met meer nadruk
nagestreefd, vaker overwogen en met meer gevolg toegepast zouden
worden. Het was in de geest van het concilie van Trente, dat
307 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 19
308 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 20, nr. 1
309 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali... , Distinctio I, caput 20, nr. 2

168 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
het noodzakelijk had geoordeeld dat de religieuzen de oude
kloosterlijke observantie, waar die verslapt was, zouden herstellen.
Franciscus van Sales zag in de kloosterregel het middel om zich te
vervolmaken in dienst van God. Tevens gaven de statuten de wijze
aan waarop deze regel moest worden toegepast. Omdat
niemand door middel van de regel standvastig voortgang kon
maken op de weg van de volmaaktheid tenzij hij zich inspande
om de statuten ijverig te onderhouden, had Van den Wijmelenberg
deze samen met de regel en het Caeremoniale van de orde,
aan de leden aangeboden. Hij beoogde daarmee dat zij, door het
onderhouden ervan, tot aan hun dood vooruitgang zouden boeken.
De magister-generaal riep de leden van de orde op om dit
libellus libellorum dikwijls als Spiegel te hanteren, te lezen en te
herlezen, er telkens weer van te genieten, het als minnaars van de
geestelijke volmaaktheid ter harte te nemen en het punctueel te
onderhouden.310
3.7.8 Een commentaar op de statuten in de Collationes et
Dilucidationes in 1872
Vier jaar later, in 1872, publiceerde de magister-generaal, eveneens
in Sint-Michielsgestel, de " Collationes et Dilucidationes in
Regulam et Constitutiones FF.CCRR.Ordinis Sanctae Crucis juxta
antiquas Ordinis et novas Ecclesiae necnon Canonistarum interpretationes.
" Daarin wees hij er behoedzaam op, dat verschillende
van de oorspronkelijke statuten van 1660 een zekere aanpassing
en aanvulling nodig hadden en in een geactualiseerde vorm
moesten toegepast worden.
Zo bijvoorbeeld was er voorschrift over de aderlating. In navolging
van de statuten van 1660 schreven die van 1868 voor, dat ze
viermaal per jaar moest plaats vinden. Wie de aderlating had ondergaan,
mocht echter buiten de gewone refter eten. Het bloedverlies
maakte immers het extra gebruik van versterkende middelen
gewenst. Om die reden werd dan van de gewone soberheid
van spijs afgeweken. Nu was het ongebruikelijk om vreemden in
310 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali...Epistola Dedicatoria, pp. 5-12

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFT1G EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 169
de kloosterrefter uit te nodigen. Speciale vrienden van het klooster
mochten niettemin van tijd tot tijd uitgenodigd worden, o.a. op
de minutiedagen. Het extra goede menu zou dan aanstoot geven
en de onjuiste indruk wekken, dat de kruisheren gewoon waren
copieus te dineren. Op minutiedagen was bovendien wat meer
ontspanning toegestaan. Dat impliceerde echter geenszins, dat de
confraters dan allemaal tegelijk op stap konden gaan. Die ont
spanning moest, evenals op de andere recreatiedagen, binnenshuis
gezocht worden en gebed en studie mochten dan ook niet achterwege
blijven. In de Collationes... constateerde Van den Wijmelenberg
dat de aderlating niet langer in gebruik was. Op recreatieda
gen mocht daarom nooit buiten de refter gegeten worden.311
Merkwaardig doen ook de voorschriften over de kruinschering
aan. Volgens deze bepalingen moest de kruin van de clerici tot op
een breedte van drie vingers boven de oren geschoren zijn. Van
Pasen tot Kruisverheffing (14 September) moest de kruinschering
om de veertien dagen, van Kruisverheffing tot Pasen om de drie
weken geschieden. Zonder verlof mocht geen pruik gedragen
worden en mochten de haren niet geverfd worden. In de Collatio
nes.., werd vastgesteld, dat een geschoren kruin bij de seculieren
en ook bij sommige orden niet meer gangbaar was. De tonsuur
voor de priesters had nu de omvang van een grote hostie en de
maat werd precies voorgeschreven, nl. zeven centimeter middellijn.
De clerici die nog geen priester waren droegen een veel kleiner
tonsuur, die elke week vernieuwd werd. En wie verlof had om
een pruik te dragen, moest ervoor zorgen, dat de tonsuur minstens
tijdens het opdragen van de mis zichtbaar was.312
In het hoofdstuk over de collatie, de geestelijke lezing stipte
Van den Wijmelenberg aan, dat de confraters een stuk brood bij
de drank mochten gebruiken, " ne potus noceat " en dat men de
voetwassing vervangen mocht door het wassen van de handen.313
311 Collationes et Dilucidationes..., p. 24
312 Collationes et Dilucidationes..., p. 26
313 Collationes et Dilucidationes..., p. 23

170 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Van den Wijmelenberg stipuleerde dat een strozak, een matras
van wollen noppen en een vederen hoofdkussen volgens de statuten
toegelaten waren. Wie echter buiten het klooster overnachtte
en een bed vroeg met een strozak of een matras met wollen nop
pen, moest volgens de statuten een dag vasten op water en brood.
Deze laatste bepaling liet de magister-generaal als irrelevant
schrappen.314 In bed moest men overigens onderkleding dragen.315
Bovendien bepaalden de decreten van Clemens VIII en Urbanus
VIII, dat iedere religieus zijn eigen bed moest hebben.316
Met betrekking tot de kleding achtte de magister-generaal het
noodzakelijk wat meer te schrijven over de bonnet. Iedere priester
droeg een bonnet met drie vleugels, doctores droegen er een met
vier vleugels.317
Het silentium moest stipt onderhouden worden. Dispensatie
kreeg men niet tenzij op professiefeesten, jubilea en andere bijzondere
feesten, waarop men toelating kreeg om in de refter te
praten. Er werd onderscheid gemaakt tussen het klein en het
groot silentium. Tijdens de tijd van het kleine stilzwijgen mocht
men, indien er een billijke reden was, spreken, echter " breviter et
submisse ". Het silentium magnum begon na de avondrecreatie en
duurde tot na de middagrecreatie. Met vreemden spreken, die het
klooster betraden, was verboden, vooral als het vrouwen waren.318
Van den Wijmelenberg becijferde dat het niet onderhouden van
het silentium soms een gevolg was van oneerbiedig taalgebruik en
vrijmoedig gedrag, van exclusieve vriendschap, van zijn tijd in
ledigheid te verdoen of van nieuwsgierigheid om nieuwsjes te
horen en uit te wisselen.319 De kerker werd in 825 door paus Eugenius
II als strafmaat ingevoerd en had in de loop van de eeuw
314 Regula... et Constitutiones cum Caeremoniali..., Distinctio I, caput 9, nr. 1 ; Collationes
et Dilucidationes..., p. 24
315 cum tunica (tunica inferior), braccis (quae supplent locum cinguli) et caligis (sive braccarum
supplemento). Collationes et Dilucidationes..., p. 24
316 Collationes et Dilucidationes..., p. 24
317 Collationes et Dilucidationes..., p. 25
318 Collationes et Dilucidationes..., p. 26
319 Collationes et Dilucidationes..., p. 43

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 171
bewezen nuttig te zijn. Nu echter was het inzicht gegroeid dat de
kerker een onherstelbaar onrecht was, "hinc nulli Clerico aut Religioso
imponi debet, nisi in casibus a Jure vel Constitutionibus Regularium
expressis. "32°
De Collationes... bevatten uitgebreide commentaren op de wijze
van kleding, aanvaarding, noviciaat, professie. De conversen bijvoorbeeld
zouden voortaan gekleed en gevormd worden in het
klooster waarvoor zij een tijdlang bestemd waren.321
Een nieuw klooster bouwen (distinctio II, caput 1) hing niet
langer alleen af van de orde. Bisschoppelijke goedkeuring was
sedert het Concilie van Trente vereist (Trid.Sess.25 de
Reg.cap.3).322
Tenslotte willen wij er op wijzen dat Van den Wijmelenberg in
de inleiding op de Collationes... uitvoerig wees op het belang van
regel en constituties. De kloosterregel alleen was nauwelijks voldoende,
ofschoon hij, zoals de H.Franciscus van Sales zegt, de
middelen bevat om zich in de dienst van God te vervolmaken.
Daarom hadden de eerste kruisheren enkele formuleringen voor
een gebonden leven opgesteld, die een manier bevatten om die
middelen welke in de regel werden voorgesteld aan te wenden en
deze formuleringen statuten genoemd. Zij werden zo genoemd
omdat zij de kloosterlijke observantie in de orde vaststellen ter
onderhouding en vervolmaking van de regel. Omdat echter de
kloosterlijke observantie niet alleen ingesteld en begonnen was,
maar ook in stand gehouden en bewaard moest worden, hadden
zij in die statuten twee afdelingen gemaakt. De eerste handelde
over de instelling of aanvang, de tweede over de instandhouding
320 Collationes et Dilucidationes..., p. 47
321 Collationes etDilucidationes..., p. 28
322 Van den Wijmelenberg ging uitgebreid in op de kerkelijke richtlijnen i.v.m. de restauratie
van opgeheven kloosters, die opnieuw in handen van de orde zouden komen. Verder
behandelde hij de voorwaarden m.b.t. alle nieuw op te richten huizen. Collationes et Diluci
dationes..., pp. 5 0-5 2

172 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
of bewaring van de observantie, ofwel de eerste over de verplich-
tingen en de tweede over het bestuur.323
Besluit
In alle organisaties die het 'heil5 van hun leden beogen,
verkrijgt de organisatieleiding een zekere mate van spontane
medewerking op grond van een morele binding. Er is sprake van
een positieve ingesteldheid jegens de organisatie van de zijde van
de organisatiegenoten, waarop de leiding een beroep kan doen.
Voor zover nodig, kan de leiding dan als beheersingsmiddelen
nog gebruik maken van goed- of afkeuring of van statussymbolen
ter beloning van 'goed gedrag'.
Het religieuze leven in de Orde van het Heilig Kruis stond in de
jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw zwaar onder druk.
Dat kwam niet alieen door de obstructie van een aantal ontevredenen.
Zij rebelleerden vooral tegen de gemeenschap van personen en
goederen. Men zou kunnen denken dat zij vooral moeite hadden
met de bepalingen rond de gelofte van armoede. Er was echter meer
aan de hand.
Ascese, versterving en zelfverloochening werden in de negentien
de eeuw niet opgedrongen aan de kloosterlingen, maar waren het
resultaat van een keuze in naam van een spiritueel ideaal. Die deugden
maakten een grote beschikbaarheid voor de dienst Gods en die
van de naaste mogelijk. Een enge vereniging van verstervingsgeest
en daadkracht, van zorg voor het eigen zielenheil en de toewijding
aan anderen in het leader van apostolaat kenmerkten de vita mixta.
De samenhang van zo'n modus vivendi werd na verloop van tijd
voor de belanghebbenden vanzelfsprekend.324 Misschien ontbrak die
323 Collationes et Dilucidationes..., pp.4-6 ; J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg:
een religieus emancipator in Oost - Brabant 1800-1881, pp. 228, 290-292
324 P. WYNANTS, Belgie en Nederland op gescheiden wegen? Geschiedschrijving van vrou-
welijke congregates 1990-2000. in: Trajecta, jg.l 1, 2002, nr.l, p. 71

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 173
vanzelfiprekendheid in de jaren vijftig en zestig van de negentiende
eeuw bij de Kruisheren vooralsnog.
Een mogelijke verklaring voor dit ontbreken zou gelegen kunnen
zijn in het feit dat de zes hoofdelementen die wezenlijk zijn voor de
bloei van een orde, gemankeerd waren.325
De orde telde niet genoeg leden en was doordoor beperkt in
mogelijkheden (bijvoorbeeld geen missionering overzee en
beperking van het aantal volksmissies). Die leden waren in
meerderheid Nederlanders, waarvan een gedeelte al priester
was voor de intrede in het klooster. Ieder had een eigen kijk
op de orde en op zijn taak daarin en gaf daardoor een eigen
betekenis aan zijn kloosterleven. Botsingen met het bestuur
over de invulling van de kijk op het religieuze leven en op de
taken in het klooster waren legio.
- Het eigen doel van de Orde van het H. Kruis was voor de
participanten niet zo duidelijk na 1840. Ooit werd zij in het
leven geroepen en omwille van specifieke doelen in leven
gehouden. Sinds het einde van de achttiende eeuw waren die
doelen gestold en vergaan. Sommigen wilden de oude idealen
doen herleven, anderen wilden volledig nieuw beginnen en
Rome wilde een vermenging van oud en nieuw. Wie na 1840
intrad bij de Kruisheren moest na verloop van jaren zijn doel
bijsturen. Hij kon maar constructief meewerken en blijven
meewerken aan de realisatie van de doelen van de orde als er
ruimte bleef voor de eigen betrachtingen.
- In de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw was de
eigen cultuur van de orde nog niet goed onderbouwd. Het
geheel van waarden, normen, opvattingen, spelregels en
symbolen dat het gedrag van elk van de leden bepaalde, werd
pas na verloop van tijd via moeizaam verlopende generale
kapittels gevormd. Maar zowel de basis als de leiding van de
orde was er ontevreden over.
325 We baseren ons voor deze indeling op J. STEVENS, De menselijke kant van het religi
euze leven. Averbode, 2001, pp. 74-77

174 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
De structuur van de orde wijzigde onder Van den
Wijmelenberg. Een aantal functies en taken, bevoegdheden en
verantwoordelijkheden werd gerestaureerd, andere werden
helemaal anders ingevuld. Sommigen vonden de nieuwe
structuur ruimtescheppend, anderen ruimtebeperkend. De
gemoederen binnen de orde laaiden in ieder geval op.
De orde beschikte eigenlijk niet over genoeg materiele
middelen om op zo korte tijd van twee naar vier kloosters uit
te breiden.
- Het bestuur van de orde hield onvoldoende rekening met
wisselwerking met de omgeving. De verwaarlozing van de
sociale, culturele, economische en politieke context leidde met
name in Sint-Agatha en in Diest tot grote spanningen.
De invoering van de " communitas bonorum etpersonarum " en
de hierarchische ordening van de Orde van het H. Kruis in de
jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw, betekenden op
termijn de integratie van de plaatselijke conventen in een gecentraliseerde
orde. Dat het ambt van prior aan gezag en invloed zou
inboeten stond bij voorbaat vast. De contrareformatorische geest
bij de aanvang in 1840 vroeg om ruimere bevoegdheden voor de
generale overste. Vervolgens bewerkstelligden de financiele problemen
van de afzonderlijke huizen, de nieuwe stichtingen en de
restauratie van de statuten van 1660 het overwicht van het centrale
gezag (generale kapittels, definitorium, visitatoren) op het
lokale gezag (prior, huiskapittel). De afzonderlijke conventen ga-
ven zich niet zonder slag of stoot gewonnen. Interne spanningen
veroorzaakten decennia lang grote heibel in de orde: naijver tussen
de conventen, tweedracht binnen de conventen zelf, rebellie
en apostasie, het openbaar maken van de onenigheid via de pers
en het aanhangig maken van geschillen voor de burgerlijke recht-
bank lieten geen frisse smaak na.
Nadat in 1852 de gemeenschap van personen en goederen werd
opgelegd, ijverde het generaal kapittel van 1853 voor de driejarige
ambtsduur van de priores. Nu de kloosters binnen de orde flexibele,
open gemeenschappen moesten worden en een voortdurende
beweging van geld en personen van het ene klooster naar het

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 175
andere onvermijdelijk werd, achtte men het ambt van prior voor
het leven, ongepast. Het was theoretisch immers best mogelijk,
dat de samenstelling van een convent in een tijdsspanne van tien
jaar totaal veranderde. Dan zou het niet opportuun zijn een prior
te handhaven, die door een vorige gemeenschap ad vitam gekozen
werd.
Al spoedig ondervond men in de afzonderlijke conventen dat
het driejarig prioraat ook nadelen bood. Het driejarig prioraat
versterkte immers het centraal gezag, ook al omdat de magistergeneraal
wel ad vitam werd gekozen. De discussie, die nu ontbrandde,
bracht tijdens het generalaat van Van den Wijmelenberg
de gemoederen meer dan vijfentwintig jaar lang in beroering. Pas
in 1878 zou daaraan door een pauselijke beslissing, voorlopig
althans, een einde komen.
BIJLAGE 1: OPRICHTING VAN DE VERENIGING VAN KRUISHE-
REN VAN SINT - AGATHA OP 5 APRIL 1855
Op 5 april 1855 richtten de kruisheren van Sint-Agatha de " Vereeniging
van Kruisheeren te Sint-Agatha " op. Voor de in Uden residerende notaris J.F.
Scheefhals passeerden zij de volgende akte: "... compareerden :
1. den Hoogwaardigsten Heer Henricus van den Wymelenberg, Generaal der
Orde van de Eerwaarde Kruisheeren.
2. de Eerwaarde Heeren Cornelius Wilhelmus Aloysius de Bruyn; 3. Joannes
Verstegen, 4. Egbertus Schraven, 5. Henricus Verkuylen, 6. Joannes Verkuylen, 7.
Joannes de Vlamy 8. Augustinus van der Voort, 9. Joannes van Boldrik, en 10.
Bernardus Christiaens, alle Roomsch Catholyke Priesters en Kruisheeren, 11. de
heeren Henricus de Jong 12. Petrus Lie/kens en 13. Jan van den Boogaard, de drie
laatstgemelde zonder beroep alle te St.Agatha gemeente Kuik woonachtig en alle
aan ons Notaris bekend.
Welke comparanten verklaarden te hebben gevormd eene vereeniging teneinde
wettiglyk als een burgerlijk zedelijk ligchaam te bestaan onder de benaming van
Vereeniging van Kruisheeren, tot doel, oogmerk en voorwerp hebbende zamenleving
tot het beoefenen van godgeleerde Wetenschappen en tot ondersteuning van wereldlyke
Geestelyken in het uitoefenen hunner geestelijke bedieningen onder de hiervolgende
bepalingen

176 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
ARTIKEL EEN. Dit zedelijk ligchaam wordt beheerst door den tienden titel
boek drie van het Burgerlijke Wetboek.
ARTIKEL TWEE. Hetzelve gedraagt zich in alles naar 's lands wetten en
onderwerpt zich in het byzonder aan de openbare verordeningen, waarby de
bevoegdheid tot het aangaan van burgerlijke handelingen in eenige manier beperkt,
ofaan zekere formaliteiten mogt zijn onderworpen.
ARTIKEL DRIE. Het bestuur wordt uitgeoefend door drie leden van dit
zedelyk ligchaamy by volstrekte meerderheid van stemmen te benoemeny zullende
bestuurders gezamenlyk ofook ieder hunner afzonderlijk bevoegd en gerechtigd
wezen, om in naam van hetzelve alle verbintenissen aan te gaan, alle
handelingen te verrigten, te teekenen en het zoo in- als buiten regten te vertegenwoordigen.
ARTIKEL VIER Buiten de comparanten oprigters zyn daarvan leden zy,
welke met volstrekte meerderheid van stemmen daarin worden opgenomen en
al de regten en voorregten der oprigters met hen genieten als hadden zy de oprigting
mede bewerkstelligd. Deze leden zullen vooraf met den inhoud dezer
acte worden bekend gemaakt en ten bewyze hunner toetreding de expeditie
daarvan of eene afzonderlyke verklaring onderteekeneny waardoor zy zonder
eenige andere formaliteit het lidmaatschap verkrygen zullen.
ARTIKEL VYF. Het regt der oprigters en der leden op dit zedelyk ligchaam is
persoonlijk; het houdt ipso jure et facto op by hun overlyden, of by het verlaten
der vereenigingy ten gevolge dat hunne erfgenamen of regtverkrygenden daarop
geen hoegenaamd regt en geene de minste aanspraak hebben.
ARTIKEL ZES. De leefivyze, de orde der oefeningen en alles wat het inwen-
dige der vereeniging betreft wordt geregeld by een huishoudelyk reglementy niet
in stryd met de wetten noch met bovenstaande bepalingen en by volstrekte
meerderheid van stemmen vast te stellen.
Waarvan acte (...)"326
BIJLAGE 2: GRONDEN VAN RECHTSVORDERING VAN KRUIS-
HEER J.W. VAN BOLDRIK TEGEN MAGISTER-GENERAAL H. VAN
DEN WIJMELENBERG EN PRIOR C.W.A. DE BRUIJN TE MAASEIK,
VANWEGE HET OPRICHTEN VAN EEN ZEDELIJK LICHAAM VAN
KRUISHEREN, 1863327
326 Arch.Sint-Agatha, nr.61.3, 1-5 en 61.4, 1-2; Arch.Sint-Agatha, Nieuw Archief, doos
admodiatie, niet-geinventariseerd.
Arch.Generalaat, 097.1
Op 10 april 1855 stelden H. Van den Wijmelenberg en de kruisheren van Sint-Agatha
een verklaring op, dat zij op 5 april 1855 de broeders F. van Oirschot en C. Luyben hadden
opgenomen in het Burgerlijk Zedelijk Lichaam de Vereniging van Kruisheren te St.Agatha.
Arch.Generalaat, 003.4
327 Arch.Sint-Agatha, nr.61.1

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 177
1. Het Huis St.Agatha bestond tot voor den 6de April 1855 geheel op zichzelve,
zonder met andere huizen der orde gemeenschap van goederen te hebben,
noch daarmede verbonden te zijn dan in zoover het eenige geestelijke ge
meenschap hi eld met en behulpzaam was aan het kloosterhuis van Uden,
daar de Heer S.W. Gielen, gedurende 48 jaren Prior van St. Agatha nooit
den minsten indrang duldde en zoowel in geestelijke aangelegenheden als
stoffelijke eene volkomene onafhankelijkheid handhaafde.
De leden waren alleen voor het huis St.Agatha geprofest en niet voor de an
dere huizen der orde, zoodat zij zonder eigen toestemming niet vandaar
konden verzonden worden.
Zij hadden, zooals gewoonlijk in de kloosters geen vita communis maar
het gemeen bezit der goederen onder hen en daarvan een jaarlijks inkomen
waarvan men leefde.
2. De statuten waren, welligt in een tijdsverloop van anderhalve eeuw vervallen
en onwettig zooals ze nog zijn op dit oogenblik.
In de laatste jaren verwierp men ze geheel op eene algemeene vergadering
(capitulum generale), men maakte nieuwe, voor welke wettigheid 3
voile jaren, niet alleen volgens kerkelijke wetten maar ook volgens die
statuten zelve vereischt werden; dan deze na 3 jaren tijds in plaats van
aan te nemen, verwierp men ze weder. Men nam de oud vervallen weder
op met het doel om ze te wijzigen en te wettigen en hiervoor zijn de
vereischte jaren tot heden toe niet vervuld.
3. De titels van inlijving en professie of incorporatie schonken gelijk regt en
aanspraak op alles alsook op alle bezittingen. Men stond daartegen aan het
huis af al wat men bezat of eene dotatie naar gemaakte overeenkomst, op
welke wijs elf personen met mij zijn aangenomen, geprofest en gei'ncorporeerd.
Thans neemt men de leden aan in het vita communis, als bijna nergens
op regt hebbende.
4. Voor dat genot en eenige dienstverrigtingen genoot men van het huis
een jaarlijksch om van te leven, bestaande in nagenoeg vrije kleeding,
middag en avondkost met een pecunium van omtrent f. 50,- 's jaar
lijksch. Overigens leefde men van het geld van 4 missen in de week ten
minste elk f. 50,-; van hetgeen men door industrie verdiende of van nog
patrimoniale bezittingen en wat men verder van elders genoot, zoodat bij
verval der statuten in de laatste eeuw de gewoonte was op eene gepaste
wijze geheel vrij te leven, goederen aan te schaffen en te gebruiken, (Speciaal
door de Paus in 1846 de Kruisheren toegestaan), vrij met de menschen,
familie en vrienden enz. te verkeeren, daar zelfs het huis al de kosten

178 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
moet bestrijden wanneer het enigszins in deszelfs belangen was wat men
verrigtte.
5. Natuurlijk moesten onze groote schatten in het oog springen der andere
Kruisheeren, ofschoon zij nagenoeg dezelfde levenswijze hadden.
Steeds trachtten zij dan ook zich in onze zaken in te dringen, bijzonder die
van Uden waar zich H. Van den Wijmelenberg bevond, die onder de
naam en de daad van commissaris met het geestelijk bestuur algemeen belast
was.
Deze, ofschoon de Prior van St.Agatha de onaftiankelijkheid der leden
en goederen tot zijnen dood toe (1855) handhaafde, wist echter langzamerhand
eenige geestelijke veranderingen in te voeren om allengskens
meer te krijgen, doch altijd op eene geheimzinnige wijze, zoodat men
meestal het doel daarvan niet ontdekte en de Heeren van St.Agatha zoo
onkundig hield als men kon.
Zoo deed hij eerst den alom bekende Pater Bernard komen om door zijn
invloed op de gemoederen der leden het jaarlijksch inkomen te benemen,
hetgeen men gedaan kreeg, onder voorgevende beloften, dat men
dezelfde levenswijze houden en het huis in alles zoals men gewoon was zoude
voorzien, waaraan echter weldra veel begon te ontbreken, zoodat het de
meeste Heeren het hart met spijt vervulde daar het mos vivendi, waarvoor
men ingelijfd en professie gedaan had een geheel ander aanzien be
gon te krijgen, hetgeen zelfs aan alle kloosterlingen in het algemeen het
regt kerkelijk toekent van om die rede door Rome ontslagen te worden.
6. Het onverhoeds overlijden van den Prior S.W. Gielen, den 4 februarij
1855 was eene gelegenheid om zich nu in te dringen, en zich zoowel on
ze groote schatten, waarop zij niet de minste aanspraak konden maken,
dan in zoover zij die door zedelijke invloed op de leden konden verkrij-
gen, als het geestelijk bestuur steeds meer aan te matigen, om ook de goe
deren in gemeenschap te brengen van al de Kruisheeren, wiens getal nauwe-
lijks 50 personen telt. Dan ik heb zoveel mogelijk daartegen geprotesteerd
en mij zelven gevrijwaard als volgt:
7. Daar genoemde Prior die vele goederen speciaal op zijn naam had geves-
tigd staan, des morgens dood in zijn kamer werd gevonden, waren er
geene voorzorgen, zooals gewoonlijk door een testament of schuldbeken-
tenis genoomen, om zoo de familie erfenis, als de successiekosten te ont-
wijken. Men heeft dit evenwel kunnen doen, doch ik heb geweigerd er
mijne hand of hulp aan te verleenen. Men wou dit een en ander op eene
valsche schuldbekentenis doen berusten.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 179
8. Om bovengemelden indrang te bewerken, en zich quasi het regt op een
en ander aan te matigen, deden genoemden H. van den Wijmelenberg
als commissaris of voogd met het geestelijk bestuur belast (hebbende
niets met het stoffelijke noch eenige aanspraak daarop te maken) en
W.C. de Bruijn beiden van het klooster van Uden, alle de aanspraak
hebbende leden van St.Agatha op een klein slordig stuk papier ongezegeld
hunne namen opgeven, onder voorwending dat dit noodig was, om in
de nalatenschap van wijlen de overledenen prior dezelve op te geven
terwijl men eenige dagen later hoorde dat de inscriptie op dat papier ook
de term vervatte van: op iemand anders te vestigen. Alle leden waren
hierin, alsook in de meeste aangelegenheden des huizes ter goeder trouw
en onhandig.
Men heeft dat stuk gegeven aan de Heer Scheefhals, Notaris te Uden en
zoo ik meen ter registratie gesteld. Dan wel degelijk was hun doel, om
de Heeren van St.Agatha hun goed regt te ontfutselen, zooals later ook
het gerucht omging en ook waar was.
9. Ma bovengemelde naamopneming, even alsof dat niets te beduiden had,
waarbij ik na 24 uren tegenstand ook den mijne voegde, omdat ik
meende dit nog zoozeer geen kwaad te kunnen, en met mijn verzet verlegen
was ten aanzien van hunnen geestelijken invloed, heeft genoemde
notaris Scheefhals na verloop van ruim eene maand, eene acte opgemaakt
onder den titel van een vennootschap van een burgerlijk zedelijk ligchaam,
waarin genoemde H. van den Wijmelenberg en W.C. de Bruijn,
welligt nog anderen als hoofdpersonen, en al de leden van St.Agatha vervat,
en zaken, goederen en leden daarop gevestigd zijn> zoodat men op zulk
eene wijze tot geestelijke corporatie en kloosterleven in zekeren zin door
lands wetten is aan banden gelegd geworden.
10. Deze vennootschap is in werking getreden den 6den April 1857 twee
maanden nadat ik van daar ben weggegaan, zoodat het gedurende twee
jaren dat het quasi ter approbatie staan moest van elkeen tot aan dien
tijd kon vernietigd worden zonder eenige moeite.
11. Gemelde acte aangaande genoemde vennootschap te onderteekenen
weigerde ik formed, ofschoon door zedelijke invloed daartoe gedwongen.
Ik wist maar al te wel dat er den afstand van alle onze regten en
bezittingen mede gemoeid was, hetgeen om zoo te zeggen weinigen
vermoedden.
Dan mij niet verder meer durvende verzetten, omdat men alsdan terstond
met suspensie op de baan komt en geene te groote moeilijkheden
te maken, liet ik mij vooraf door gemelden W.C.de Bruin (thans prior

180 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
te Maaseick), alsmede hoofd en bewerker der vennootschap, aan
Scheefhals bewijs afleggen: " dat ik alle mijne regten en aanspraken op
St.Agatha bleef behoudeny zooals wij die altijd gehad en door onze inlijving
en professie verkregen hadden, en dat de onderteekening der acte der
aan te gane vennootschap slechts pro forma en ongeldig was om geene te
groote moeielijkheden te makenl Ik nam twee deelhebbende leden hiervan
tot getuigen, die volgaarne op het zelfde bewijsstuk deze getuigenis aflegden,
en tevens als een nieuw bewijs daarop schreven en onderteekenden. "
Vervolgens onderteekende ik de acte, zoodat ik benevens deze bewijzen
ook van gemelde vennootschap, waarop thans een en ander berusten
werkelijk lidmaat ben, hetgeen wederom dienstig was, om niet geheel
uitgesloten te worden.
12. Altijd was het eene algemeen bekende zaak dat de leden van St.Agatha
van dat huis alleen hunne inlijving en professie gedaan hadden en vol-
ledige aanspraak en regt hadden op de bezittingen, zoodat het een ieder
kan getuigen. En wie tog anders zoude St.Agatha toebehooren? Ook
daarom was de bepaling van wijlen den Prior S.W. Gielen, en onder-
ling, van niet meer dan 14 leden op dusdanige wijze aan te nemen, als
zijnde daarvoor een volledige bestaan, in geval ons de domein-goederen
zouden ontnomen worden.
Dan weldra na voorgemelde handelwijze, verspreidde zich het gerucht,
dat de Heeren van St.Agatha hadden afstand gedaan, terwijl er de wet-
tigheid van wordt betwist en betwijfeld en de Burgemeester openlijk
verklaarde dat hij zulks nooit zoude gedaan hebben.
13. Leden die vroeger om onverdraagzaamheid of andere reden zijn uitge-
gaan, maakten evenzeer aanspraak op de goederen, en ontvingen ten
gevolgen van hunnen titel van inlijving en professie in de gemeen-
schap, na overeenkomen een heerlijk bestaany waarvan ten bewijze kan
dienen de Heer Al. de Bruin, oud-Burgemeester van Kuijk en
St.Agatha die den kruisheer conventualis Cornelissen zijne gelden heeft
uitbetaald.
14. Als er een lid kwam te overlijden werden zijne kleinooden en nalaten-
schap bij loten onder de overige leden verdeeld. Dan van wijlen den Prior
S.W. Gielen ontving men zelfs niet een klein aandenken, en zoo zou
den de regthebbende leden, of zijne familie bij verwerping der valsche
bewijsgronden nog zijne nalatenschap kunnen vorderen.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 181
15. Op titel van inlijving en professie in de gemeenschap, verkreeg het huis
alles wat men bezat, zooals met mij geschiedde, of na overeenkomst
eene genoegzame inbrengstsom.
Deze titels zijn van dusdanigen aard, dat niemand mij noch ik mij
zelven die of het lidmaatschap kan benemen doordien ze onherroepelijk
zoo in de dood als kerkelijk blijven bestaan, zoodat de verandering van
woning, of het weggaan hieraan niets afdoet. Het weggaan is geen afstand
doen, ten ware men dit zoude verstaan alleen en uitsluitend in
betrekking van godsdienst en het geestelijke leven.
Behalven doen is mijn blijvend lidmaatschap nog gewaarborgd, meer
dan een kruisheer bezity door voorgemelde schriftelijke bewijzen - en getuigenis,
hoewel het niemand der Roomschen, hiervan kennis dragende
zal ontkennen.
Daarenboven ben ik bij notariele acte lidmaat van voorgemeld vennootschap
van Burgerlijk Zedelijk Ligchaam, waarin men thans de Orde
kan beschouwen te bestaan en waarvoor juist mijne voorgezegde onderteekening
dienstig was, zoodat men hem in de thans bestaande zaken,
het lidmaatschap zoude kunnen betwisten, die geen lidmaat is van
voornoemd vennootschap.
16. Het komt er minder op aan op wiens naam die goederen gevestigd te
boek staan daar de kloosters dit slechts voor de leus doen, omdat de
wet geen corpus morale toelaat en het tevens gevaarlijk beschouwd
wordt de goederen op een der leden te vestigen waarom zij gewoonlijk
iemand buiten de Orde nemen. Te minder kan St.Agatha mij iets be
twisten, omdat door suppression, het uitsterven en het geheele verval
der Orde is te niet gegaan en krachteloos geworden, wat anders het
Religieuze leven daartegen zoude kunnen opwerpen. Van dit verval en
verlies van wettigheid der statuten is nog weinig of niets hersteld ge
worden, ofschoon men in deze tijd langzamerhand er mede bezig is aan
alien zoveel mogelijk eene vastigheid te geven.
17. Zoo trachtte men zich de goederen aan te matigen, en om het goed regt
en den eigendom te ontfutselen, evenals een voogd die zich eigenaar
maakt van de bezittingen der kinderen waarvan hij de voogd is. - op de
wijze als H. van den Wijmelenberg als commissaris met het geestelijk
bestier belast. - Thans gebruikt men die rijkdommen voor alle de huizen
der Orde in communitijt, zoodat zij nagenoeg geheel en al naar
Belgie gaan om de schulden der nieuw aangekochte kloosters te dekken,
en om meer nieuwe waar men kan aas te leggen waarna zij van alle
kanten uitzien. Het groote genot, dat eene uitgestrekte omstreek er aan
had, is geheel opgehouden terwijl zij uit overdreve geldzucht steeds

182 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
meer van alle kanten beknibbeld, en in plaats van genot veeleer verdrongen
worden. Ten gevolge van dit alles hoort men algemeen van
hen, die niet op hunne goederen wonen, den wensch uiten van verkoop
der landerijen, zonder aanzien van godsdienstigen invloed, omdat
in die omstreken aan goede gronden eene groote behoefte en veel geld
onder de menschen is, wat zij het liefst daarvan besteden.
18. De deelhebbende leden conventuales van St.Agatha, op de zelfde wijze
geincorporeerd in gemeenschap van goed zijn de HEw. Heeren E.
Schraven, H. Verkuilen, J. Verkuilen, H. van Giersbergen, J. de Vlam,
P. Takken, A. van der Voort, J. van Boldrik, H. de Jong, J. van den
Boogaart, B. Kristiaans en P. Liefkens, in zoo ver er geene bij zijn, die
heimelijke voorwaarden bij hunne incorporatie of later gemaakt heb-
ben.
Dit alles zonder twijfel zoo zijnde, diene ter inlichting, ten einde hieruit
eene gehoorig Proces-verbaal opgemaakt en na mijne visie ter plaatse op
gezonden worde, om na regt te bekomen als volgt.
Mijne eischen zijn derhalve tegen Henrikus van den Wijmelenberg,
Kruisheer thans te St.Agatha en tegen Wilhelmus Cornelis de Bruijn,
Kruisheer thans te Maaseick, en verdere medepligtigen.
1. Ontslag van voornoemd vennootschap van een Burgerlijk zede-
lijk ligchaam om niet in zekeren corporatie en zaken gebonden te
zijn.
2. Een twaalfde gedeelte, of voor zoo ver als mij toekomt, en aandeel
is, van al de roerende en onroerende goederen van het klooster
St.Agatha. Op titel van inlijving, professie en corporatie, regt en aan-
spraak bekentenis en het sedert onheugelijke jaren alom bekende en
erkende regt.
3. Mijn aandeel van alle waarde- in papieren- renten- tienden en
voorregten en hierna onderzoek.
4. Ad memoriam van choordiensten - achterstallige Misgelden enz.
gedurende 12 jaren behalven mijn onderhoud, moet ik meer dan
f.500,- rekenen.
5. Mijn aandeel van den jaarlijkschen opbrengst der domeingoede-
ren, van Z.H. onzen Geeerbiedigde Koning in huur tot zoolang de-
zelve niet verkocht of onteigend worden, kunnende minstens voor
mijn aandeel het 12de gedeelte op jaarlijks f.1000,- gerekend wor
den van den zuiveren overschot.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 183
Al de hiervan vermelde regten en omstandigheden kunnen door alien en elk
ajzonderlijk der volgende personen, behalve nog meer andere bijzonderheden
verklaard en door eed bevestigd worden.
Petrus Takken, Priester en Conventualis van St.Agatha, thans te
Maaseick, die om rede van zijne afwezigheid, geene mede ondertekenaar
is der voorgemelde naamopneming en acte van voornoemd
vennootschap en als zijnde in voorgemelde hoedanigheid aangenomen
en geincorporeerd, welligt de zelfde regtsvordering maakt.
Henrikus Verkuilen, Kruisheer en Conventualis van St.Agatha, 11. te
Diest medelid genoemd vennootschap waardoor hij grootendeels zij
ne voorige regten als in diezelfde hoedanigheid geincorporeerd, heeft
afgestaan ofschoon hij in weerwil van geestelijken invloed tegen alien
indrang en aanmatigingen deed hooren: dat men ons onregtvaardig
behandelde.
Johannes van den Boogaart, Conventualis van St.Agatha in diezelfde
hoedanigheid geincorporeerd 11. aldaar die als getuige en onderteekenaar
van boven gemeld schriftelijk bewijs, mede zelf een schriftelijk
bewijs mijner voorgemelde regten en aanspraak mij heeft ter hand
gesteld.
Henrikus de Jong, Conventualis van St.Agatha, 11. te Maaseik in dezelfde
hoedanigheid en getuige als de voorgaande. Alle deze maken
welligt nog de zelfde regtvordering.
Martinus de Bruijn, oud-Burgemeester van Kuijk en St.Agatha wonende
te Gassel bij Grave, als geheel bekend met den voormaligen
toestand en hoedanigheid der leden in verhouding van hunne regten
en aanspraak, daar hij zelf een lid, dat weg ging tot afstand zijner
gelden heeft uitbetaald.
Adolf Walter, Apotheker en wijnhandelaar te Grave evenzeer bekend
met den vroegeren staat des huizes en der leden alsmede kennis dragende
van veele heimelijke bezittingen in papieren, renten en voor-
regten
Petrus Cruijsen, gewezen pastoor te Middelaar thans te Belleveld bij
Venlo, bijzonder met den geheelen staat bekend, namelijk:
* Hoe men werd aangenomen en geincorporeerd.
* Hoe men in gemeenschap stond met de goederen.

184 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
* Hoe men een jaarlijks bestaan genoot van het huis.
* Hoe men vrije eigendommen en patrimoniale goederen bezat.
* Hoe ieder lid aanspraak maakte op de goederen.
* Hoe de Heeren ze ooit onderling verdeeld hadden.
* Hoe men zich van Uden trachtte in te dringen.
* Hoe men ons die voorregten trachtte te ontvreemden.
* Hoe St.Agatha geen gemeenschap van goed had met andere
Kruisheren van andere huizen.
* Hoe de leden alleen voor St.Agatha en niet voor andere huizen
waren geprofest en geincorporeerd.
* Hoe men van Uden over onze bezittingen niet te bevelen had,
maar slechts kon beschikken over eenige geestelijke aangelegenhe-
den, enz. enz., kortom hoe ik nog regt en aanspraak op de goederen
bezit, zoals niet alleen al de voorgaande getuigen moeten erkennen,
maar ook bewoners der omtrek.
Verder kunnen nog tot getuigen dienen zoo van het een als van het ander de
WEw. Heeren
Walter Pastoor te Oeffelt, die te St.Agatha nagenoeg een geheel
proefjaar doorbracht.
De WEw. Heer de Bruijn Pastoor te Gasselt bij Grave, die langen
tijd voor geld zijne diensten op St.Agatha verrigt heeft en eveneens
de Eerw. Heer Haerkens vicaris te Oeffelt en behalve de voornoem-
de personen zoude men nog een aantal geestelijken en leken uit den
omtrek kunnen oproepen, om zoowel het eene als het andere te ge
tuigen doch deze zullen voldoende zijn om zelfs tegen hunnen dank
alles wat ik hier vooraf zoo kort mogelijk verklaard heb, te getuigen,
terwijl hen behalven dit, veele bijzonderheden van persoonlijk aan-
belang evenzeer bekend zijn, die ik hier liever niet heb willen bijvoe-
gen.
Ten slotte zal het wel niet noodig zijn te zeggen, dat ik mij op alle wijze
voorbehoud, dat nooit dit stuk, noch geheel noch ten deele aan eenige publici-
tijt mag bloot gesteld worden. Men moge overigens zien, wat men door regt-

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 185
spraak er van gedaan kan krijgen, voor welk gebruik het alleen dienstig is, om
het ten spoedigsten ten uitvoer te leggen. "
BIJLAGE 3: VISITATIERELICTEN 1866 - 1873 EN MAATREGELEN
OM HET KLOOSTERLEVEN IN SINT-AGATHA OBSERVANTER TE
MAKEN
Godefridus van der Weijst visiteerde op 20, 21 en 22 april 1866 de confraters
van Sint-Agatha.328 De broeders P. Liefkens en P. van Oorschot weigerden
hem te woord te staan. Van der Weijst deed een plechtige oproep om de religieuze
tucht stipt te onderhouden en zo nodig te herstellen. Daarom bracht hij
de volgende punten onder de aandacht:
1. Bij het eerste teken hoorde ieder naar het koor gaan. Men moest het officie
devoot bidden en de pauze in het midden van het vers in acht ne-
men.
2. Liefst vermeed men de kerk in en uit te gaan tijdens het koorgebed.
3. Men moest het silentium onderhouden.
4. In de recreatie hoorde men niet te twisten. Kwaadsprekerij en scheldpartijen
moesten achterwege blijven, zodat niemand meer een voorwendsel
had om de gemeenschappelijke recreatie niet te hoeven bijwonen.
5. Zindelijkheid in de refter, in de gastenkamers en op de kamers van de
confraters was een absolute vereiste. Eenmaal per week moesten de ka
mers worden gepoetst.
6. Men mocht andermans kamer niet betreden.
7. Iedere geprofeste moest letten op het grote belang van een goede opvoeding
van de novicen.
8. Allen moesten zoveel mogelijk het werk van de overste vergemakkelijken
en hem het nodige respect betuigen.
Twee jaar later, op 29 en 30 april 1868, meldde Godefridus van der Weijst
dat de religieuze tucht in het klooster en de kerk behoorlijk werd onderhou
den.329 Maar toch oordeelde hij het nodig te wijzen op enkele belangrijke zaken:
1. Vooreerst verwees hij naar de inleiding op de Regel van Augustinus.
2. Vervolgens riep hij op om te ijveren voor een verzorgde liturgie: ieder
moest het officie en de andere gebeden met de vereiste aandacht en ijver
bidden en alle functies moesten met de nodige ernst worden uitgeoefend.
328 Arch.Sint-Agatha, nr. 142/11
329 Arch.Sint-Agatha, nr. 142/12

186 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
3. Ieder moest de hem toevertrouwde taak ijverig uitoefenen.
4. In de recreatietijd hoorde het religieuze decorum ook in woorden te
worden onderhouden. Te grote familiariteit was er uit den boze.
5. Het silentium moest worden onderhouden.
6. Er moest een regeling komen van het uur waarin men in de tuin mocht zijn
en ook van de tijdstippen waarop ieder op zijn kamer moest vertoeven.
7. Het postulaat van de broeders zou geregeld worden door de magister-
generaal.
Op 21, 22 en 23 mei 1869 visiteerde Henricus van den Wijmelenberg persoonlijk
de confraters van Sint-Agatha.330 In zijn relict benadrukte hij de vol-
gende pun ten:
* wat betreft de kerk:
1. Ieder moest de laatste mis, de conventsmis, bijwonen.
2. Het choreren diende devoot te geschieden, met het onderhouden van de
vereiste momenten van pauze.
3. Men moest op tijd in de kerk zijn voor koor en mis.
4. Onder de consecratie mochten de kruisheren niet zitten. Tevens moest
het hoofd dan onbedekt zijn.331
5. Men mocht niet naar het gelovige volk in de kerk kijken.
6. In het koor moest men de rubrieken onderhouden. Na de completen
was het tijd voor de meditatie.
* wat betreft het klooster:
1. Iedereen hoorde weg te blijven van de kamers van de anderen.
2. Tenzij het noodzakelijk was mocht niemand in de keuken komen.
3. Het contact met de keuken diende via de refter te gebeuren.
4. Gasten hoorden eerbiedig ontvangen te worden.
5. Iedereen moest op tijd aan tafel zijn.
6. Aan tafel mocht men geen spijzen uitzoeken. Publieke kritiek op het
eten was verboden.
7. Het silentium moest worden onderhouden.
8. De kruisheren mochten niet met het personeel of met vreemden praten.
9. Niemand mocht met te luide stem spreken.
10. Zonder toelating mocht men niemand uitnodigen.
11. De broeders mochten geen extra-werk doen.
12. Iedereen diende de nodige eerbied in acht te nemen voor de prior en
voor de procurator.
* varia:
1. Op feestdagen mochten de pitantia, die anders 's avonds werden gegeven,
na de middag in de refter worden geschonken.
330 Arch.Sint-Agatha, nr.142/13
331 Tijdens het choreren hidden de priesters hun bonnet op.

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 187
2. Het kruinscheren en de wekelijkse scheerbeurt geschiedde 's winters in
de refter voor de heren, en in de keuken voor de broeders.332
3. De broeders moesten op tijd instructies krijgen.
Het intermediair kapittel van 10 augustus 1869, gehouden in het klooster
van Maaseik, besliste dat het noviciaat voorlopig zou ondergebracht worden in
het klooster van Uden, onder supervisie van de prior van Uden.333
Op 15 September 1870 werd een " Reglement van het bijzonder Seminarium
ter opleiding van R. C. priesters in de Orde der Eerw. Kruisheeren " opgesteld:334
Art.I Het bijzondere Seminarium tot opleiding van Priesters in de Orde der
Eerw.Kruisheeren bestaat uit twee afdeelingen, van welke de eerste gevestigd is
te Uden onder den naam van "Collegie van het H.Kruis", en de tweede te
St.Agatha, gemeente Cuijk en St.Agatha. Het staat onder het bestuur van het
burgerlijk - zedelijk lichaam " Vereeniging der Kruisheeren " te StAgatha, opnieuw
goedgekeurd bij notariele akte, verleden voor den Weled. Heer Johannes
Josephus Verbunt, notaris te Boxmeer, op den derden April achttienhonderd vijf
en tachtig en geregistreerd te s Bosch den ...335
Art.II Het schooljaar begint den 27 September van elk jaar en eindigt den 15
Augustus.
Art.III Op dit Seminarium wordt onderwijs gegeven in de pholosophie, theologie
dogmatica en moralis, ius canonicum en scriptura sacra, alsmede in de Latijnsche
en Grieksche talen, in letterkunde, historia ecclesiastica en eenige andere
bijvakken.
§2
Art.I De orde en discipline zullen streng gehandhaafd worden. Een leerling, die
zich aan formeel verzet schuldig maakt, wordt onmiddelijk van het seminari
um verwijderd.
Art. II Tot handhaving der discipline zullen in beide afdeelingen door den Directeur,
na de overige professoren gehoord te hebben, huishoudelijke artikelen
worden vastgesteld, waarnaar alle studenten hun gedrag zullen moeten regelen.
Art.III Een leerling, die door traagheid of luiheid geen genoegzame vorderingen
maakt, kan na de derde vermaning tot ijver, zo hij zich niet gebeterd heeft, van
het Seminarium worden weggezonden.
332 Beide vertrekken werden verwarmd.
333 Arch.Uden, Kast 1, doos 1, Bundel 2 A: niet-geinventariseerd archief: brieven van en
naar de magister-generaal.
334 Arch.Generalaat, 0029.1.1
335 niet ingevuld in de tekst.

188 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
Art.FV Hij, die zich in de recreatie ofstudiezaal niet naar de voorschriften van
den surveillant gedraagt, wordt streng gestrafty en bij herhaalde overtreding met
wegzending bedreigd.
Art, V In de studiezaal evenals in de recreatiezaal moeten alle studenten op de
vastgestelde tijden aanwezig zijn.
§3
Art.I De regeling der les- en studieuren is voorbehouden aan den Directeur der
beide afdeelingen van het Seminarium, na daaromtrent de professoren geraad-
pleegd te hebben.
Op dezelfde wijze wordt door den Directeur, met wel voorkennis van den sur
veillant de recreatie geregeld.
Art. II Er zijn twee vakanties, de eerste met Paschen gedurende twee wekeny de
2de vanaf 15 Augustus tot 27 September. Ook wordt eene vakantie poor acht
dagen toegelaten met Kerstmis op de eerste afdeeling te Uden.
ArtJII Tweemaal in de week wordt eene algemeene wandeling toegestaan.
Eveneens tweemaal daags eene algemeene recreatie. Verdere recreatie wordt alleen
door den Directeur verleend op aanvrage van den oudsten der leerlingen.
§4
Het schooljaar wordt gesloten door algemeene examens. Zij die daarin geene
voldoende bewijzen leveren van vorderingen, worden niet tot eene hooger klasse
toegelaten.
De directeur der beide afdeelingeny alsook de professoren der verschillende klassen
en de surveillanten voor recreatie en studie worden uitsluitend benoemd en
aangesteld door den Hoogwsten Magister Generaal der Orde van het H.Kruis. "
Op 19 juni 1871, aan de vooravond van de priorkeuze, hield Van den
Wijmelenberg visitatie bij zijn confraters in Sint-Agatha:336
1. De confraters zouden er goed aan doen de constituties te raadplegen.
2. In de kerk en aan het altaar moest men de nodige eerbied aan de dag
leggen.
3. De confraters mochten het bidden van het rozenhoedje en de dagelijkse
meditatie niet verwaarlozen.
4. Ook moesten zij bidden voor de Kerk, de orde en voor andere noden.
5. In gesprekken moesten liefde en zachtmoedigheid opvallen. Vooral
mocht men geen oneerbare of triviale woorden gebruiken.
6. Ziekenbezoek moest gelimiteerd worden. Wie vrouwen bezocht, moest
in ieder geval de nodige afstand bewaren. Vrienden mocht men niet te
dikwijls bezoeken.
336 Arch.Sint-Agatha, nr. 142/14

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 189
7. Bezoek ontvangen mocht enkel na voorafgaande goedkeuring door de
prior.
8. Onder het eten moest iedereen de nodige bescheidenheid in acht nemen.
Men mocht vooral geen voedsel of drank op de kamer hebben.
9. Steeds moest men goed overwegen, dat het geestelijke boven het materiele
moest gaan.
10. De lessen op het college moesten op tijd beginnen en eindigen. De pri
or was tegelijk directeur. Hij moest een onderdirecteur of studieprefect
aanduiden.
Het visitatierelict van 21 en 22 april 1873 was beknopt. Visitator H.Kuipers
prees de manier waarop de kloostertucht werd onderhouden. Toch beval hij de
regelmatige lezing van regel en constituties aan.337
SAMENVATTING
De opbouw van het gemeenschapsleven in de Orde van het H. Kruis werd in de jaren
vijftig en zestig van de negentiende eeuw gehinderd door de groeiende oppositie
tegen het beleid van magister-generaal Van den Wijmelenberg.
Aanvankelijk oogstte hij applaus. De invoering - in de jaren 1852/1855 - van de
gemeenschap van goederen en personen effende immers belangrijke paden naar de
volledige vita mixta, die weldra beoefend werd in de conventen van Uden, Diest en
Maaseik. Het middelbaar onderwijs, dat een sterk missionair karakter droeg door de
strijd tegen de liberale en antiklerikale krachten, werd door het convent van Uden, met
behulp van gelden uit Sint-Agatha, in Diest en Maaseik geintroduceerd. En om het in
eenvoudige woorden te zeggen: zonder leerkrachten en zonder fondsen konden de
colleges van Diest en Maaseik niet in stand worden gehouden. Ook met het oog op de
overzeese missionering, waar de bevolking van Noord-Brabant warm voor liep, was het
van belang dat Van den Wijmelenberg meer grip kreeg op het beheer van de inkomsten
en uitgaven van de conventen en op het benoemingsbeleid.
De instemming sloeg echter al vlug om in gemor, vooral toen in 1853 op het eerste
generale kapittel bleek dat Van den Wijmelenberg de autonomie van de conventen
wilde beknotten door een hierarchisch geordend netwerk van kloosters onder de leiding
van een magister-generaal.
De bekommernis om de orde te centraliseren, om de gemeenschap van personen en
goederen in te voeren en om Sint-Agatha te verheffen tot het moederhuis van de orde
botste op heftige weerstand bij een aantal conservatieve confraters. Een uitgesproken
leider hadden de opposanten niet. Om zeer uiteenlopende redenen beoordeelden zij de
gevoerde koers als te voortvarend. De ontevredenen slaagden er niettemin in om via de
generale kapittels de route te blokkeren die de magister-generaal voor de orde had uitgestippeld.
537 Arch.Sint-Agatha, nr. 142/15

190 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
De magister-generaal wachtte tot na de dood van Simon W. Gielen, de laatste prior
van het oude regime, vooraleer hij de overstap naar Sint-Agatha waagde. Niet alleen in
Sint-Agatha zelf, ook elders verwekte het prioraat van de magister-generaal in het nieu-
we moederhuis van de orde wrevel.
Dat werd onder meer beweerd in het ophefmakend geschrift van Particeps. Vooraleer
daaraan aandacht te schenken, behandelen we heel kort het concrete kloosterleven bij de
kruisheren vanaf de oorsprong tot aan de Franse Revolutie. Daarna laten we de oppo-
santen uit Sint-Agatha aan het woord met Particeps in de hoofdrol. Tenslotte gaan we
na hoe Van den Wijmelenberg met de kritiek op zijn beleid omsprong, en hoe hij met
lede ogen moest toezien hoe zijn beleid gecounterd werd door een aantal besluiten van
het generate kapittel. Zijn positie verzwakte niet alleen door de besluiten van het gene-
rale kapittel, waardoor de statuten van 1660 gerestaureerd werden, maar ook door de
vragen van Rome om uitleg over de spanningen in de kruisherenkloosters.
ZUSAMMENFASSUNG
In dem Orden des Heiligen Kreuzes wurde der Aufbau des Gemeinschaftslebens in
den fiinfziger und sechziger Jahren durch die wachsende Opposition zu der Fiihrung
des Generalmagisters Van den Wijmelenberg gehindert.
Anfangs erntete er Beifall. Die Einfiihrung - in den Jahren 1852/1855 - der Giiterund
Personengemeinschaft ebnete ja wichtige Wege zu der volligen vita mixta, die bald
in den Klostern von Uden, Diest und Maaseik gepflegt wurde. Das Oberschulwesen,
das wegen des Kampfes gegen die liberalen und antiklerikalen Krafte einen stark
missionaren Charakter hatte, wurde von dem Kloster in Uden eingefiihrt, von Sankt-
Agatha, Diest und Maaseik dabei geldlich unterstiitzt. Und um es mal ganz einfach zu
sagen: ohne Lehrer und ohne die benotigten Gelder konnten die Gymnasien von Diest
und Maaseik nicht erhalten werden. Auch im Hinblick auf die iiberseeische
Missionierung, von der die Bevolkerung von Nord-Brabant begeistert war, war es
wichtig, dass Van den Wijmelenberg die Verwaltung der Einnahmen und Ausgaben der
Kloster und das Ernennungsvorgehen besser im Griff bekam.
Die Zustimmung anderte sich aber schon bald in ein Murren, vor allem als sich
1853 wahrend des ersten Generalkapittels herausstellte, dass Van den Wijmelenberg mit
einem hierarchisch geordneten Geflecht von Klostern unter der Fiihrung eines
Generalmagisters die Autonomie der Kloster einschranken wollte.
Die Sorge um die Zentralisierung des Ordens, um die Einfiihrung der Giiter- und
Personengemeinschaft und um die Erhebung von Sankt-Agatha zum Mutterhaus, stieP
auf einen heftigen Widerstand bei einer Anzahl von konservativen Konfratern. Einen
ausgesprochenen Leiter hatten die Gegner nicht. Aus sehr unterschiedlichen Griinden
beurteilten sie den gefiihrten Kurs als zu betriebsam. Es gelang den Unzufriedenen
jedoch, iiber die Generalkapittel den Weg, den der Generalmagister dem Orden
vorgezeichnet hatte, abzusperren.
Der Generalmagister wartete bis nach dem Tod von Simon W. Gielen, dem letzten
Prior des alten Regimes, bevor er den Umzug nach Sankt-Agatha wagte. Nicht nur in
Sankt-Agatha selber, sondern auch sonstwo, verursachte das Priorat des
Generalmagisters im neuen Mutterhaus des Ordens eine gewisse Verstimmung.
Das wurde u.a. im aufsehenerregenden Schriftstiick von Particeps behauptet. Bevor
wir dieser Sache unsere Aufmerksamkeit schenken, behandeln wir zunachst ganz kurz

INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW 191
das konkrete Klosterleben der Kreuzherren von dem Ursprung an bis zur Franzosischen
Revolution. Danach lassen wir die Gegner aus Sankt-Agatha, mit Particeps in der
Hauptrolle, zu Worte kommen. Schlieplich verfolgen wir, wie Van den Wijmelenberg
mit der Kritik an seine Ftihrung umgeht und wie er mit missgiinstigen Blicken
beobachtet, wie seiner Fiihrung durch eine Anzahl von Entscheidungen des
Generalkapittels entgegengearbeitet wurde. Seine Position wurde nicht nur durch die
Entscheidungen des Generalkapittels, demzufolge die Statuten von 1660 instandgesetzt
wurden, sondern auch durch die Bitten aus Rom um eine Erklarung iiber die
Spannungen in den Kreuzherrenklostern, abgeschwacht..
RESUME
R. Everts
Aux environs des annees cinquante et soixante du XlXme siecle, 1'organisation de la
vie communautaire dans l'ordre de la Sainte Croix fut entravee par une opposition
grandissante contre la politique du magistre-general Van den Wijmelenberg.
Au debut on l'applaudissait. L'introduction de la communion de biens et de personnes
de 1852 a 1855 ouvrait le chemin a la vita mixta qui fut bientot mise en pratique
dans les couvents de Uden, Diest et Maaseik. L'enseignement moyen, qui avait un
caractere missionnaire tres prononce a cause de la lutte contre les forces liberales et
anticlericales, fut commence a Diest et a Maaseik a partir du couvent d'Uden et grace a
des fonds fournis par Sainte Agathe. Et pour le dire en toute simplicite : sans professeurs
et sans revenus les colleges de Diest et de Maaseik ne pouvaient pas subsister. Etant
donnee la mission d'outremer, tres populaire aupres de la population de Brabant-Nord,
il fallait que Van den Wijmelenberg ait plus de prise sur le maniement des revenus et
depenses des couvents et sur les nominations.
L'enthousiasme se mua bientot en grognements, surtout lorsqu'en 1853, au premier
chapitre general on s'apercut que Van den Wijmelenberg voulut reduire l'autonomie
des couvents en organisant un reseau de couvents bien organise hierarchiquement sous
la direction du magistre-general.
Le souci de centraliser l'ordre, d'introduire la communaute de biens et de personnes,
de faire de Sainte Agathe la maison-mere de l'ordre provoqua une opposition tres forte
de la part d'un groupe de confreres mais ce groupe n'avait pas de vrai chef. Pour des
raisons tres diverses ils jugeaient la ligne suivie comme trop risquee. Les mecontents ont
quand meme reussi a bloquer aux chapitres generaux la route tracee par le magistregeneral
pour l'ordre. II a attendu la mort de Simon W. Gielen, le dernier prieur de
l'ancien regime avant d'oser a demenager a Sainte Agathe.
Non seulement a Sainte Agathe meme, aussi ailleurs le priorat du magistre-general
dans la nouvelle maison-mere de l'ordre provoquait de l'amertume. C'est ce qu'on peut
lire dans le pamphlet 'Particeps' qui faisait beaucoup de bruit. Avant d'y revenir nous
parlons brievement de la vie religieuse concrete des croisiers de l'origine a la revolution
francaise. Apres nous donnons la parole aux opposants, de Sainte Agathe surtout, dans
'Particeps1. A la fin nous allons voir comment Van den Wijmelenberg a reagi a la criti
que sur sa politique et comment il a du constater a son grand depit comment elle fut
contree pas une serie de conclusions du chapitre general. Sa position fut non seulement

192 INTERNE SPANNINGEN IN DE JAREN VIJFTIG EN ZESTIG V.D. 19E EEUW
afFaiblie par les dteets du chapitre qui restauraient les statuts de 1660 mais aussi par des
questions de Rome sur les tensions dans les couvents des croisiers.
SUMMARY
L. Raedschelders o.s.c.
The advancement of community life in the Order of the Holy Cross was impeded
by the growing opposition to the policy of magister-general Van den Wijmelenberg in
the 1850s and 1860s.
At first he earned applause. Indeed, the introduction (in the period 1852-1855) of
community of property and persons paved the important way to the complete vita mixta,
which was soon put into practice in the convents of Uden, Diest and Maaseik. Seconda
ry education, which was characterized by a strong missionary nature due to the waging
fight against liberal and anticlerical forces, was introduced in Diest and Maaseik by the
Uden convent with the assistance of funds from Sint-Agatha. And to put it in a simple
way : without teachers and without funds the colleges of Diest and Maaseik could not
be maintained so they could not survive.
Moreover, as far as the missionary work overseas was concerned, for which the po
pulation of Noord-Brabant showed great enthusiasm, it was of the utmost importance
that Van den Wijmelenberg got more grip on the management and administration of
the convents' receipts and expenses and also on the appointment policy.
The initial approval swung round to grumbling especially in 1853 when it became
obvious at the first general chapter that Van den Wijmelenberg was planning to restrict
the convents' autonomy by a hierarchically structured network of convents under the
direction and supervision of a magister-general.
The concern about centralizing the order, about introducing the community of per
sons and property and about proclaiming Sint-Agatha the mother convent, incited a
stormy resistance from a number of conservative colleagues. However, the opponents
did not have an explicit leader. And for various reasons they judged the policy pursued
as being too dynamic .Nevertheless the malcontents succeeded through the general
chapter in blocking the route the magister-general had stipulated for the order.
The magister-general waited till after the death of Simon W. Gielen, the last prior of
the old regime, before venturing the changeover to Sint-Agatha. Not only in Sint-
Agatha, but also elsewhere the priorship of the magister-general in the new mother
convent of the order caused resentment.
This for instance was alleged in the upheaval causing document Particeps. Before
paying attention to this piece of writing, we'll briefly discuss the actual monastic life of
the Crosiers from the origin until the French Revolution. Then we'll give the floor to
the opponents from Sint-Agatha with Particeps in the leading role. Finally we'll examine
how Van den Wijmelenberg dealt with the criticism on his policy and how he was
forced to grievously watch his policy being countered by a number of conclusions from
the general chapter. His position was not only weakened by these conclusions but also
by questions from Rome about the tensions in the Crosier convents.
M. Broens

KRONIEK
JAARVERGADERING KRING CLAIRLIEU 2002. Op woensdag 10
april om 14.30 uur vond de jaarvergadering van de kring Clairlieu plaats in
Maaseik
Aanwezig waren: R. Janssen, voorzitter en de leden: Cl. Brasseur, H.
Douma, M. van Zanten en P. Winkelmolen. Verontschuldigd waren de leden:
W. Slangen, I. Eltink en Fr. Zonnenberg.
Sinds de vorige jaarvergadering verloor de kring een zeer gewaardeerd
medewerker: Gerard Reijners. Gerard was lid van de kring vanaf 1987 en al
heel vlug redactiesecretaris en ijverig publicist. De spiritualiteit van de orde was
het domein waarin hij zich thuis voelde en waarover hij trouwens graag sprak
en schreef. In jaargang 2002 zal een in memoriam verschijnen van de hand van
P. Winkelmolen, terwijl R. Janssen de bibliografie G. Reijners voor zijn
rekening zal nemen.
Verslagen. Daarna werd het verslag van de jaarvergadering 2001
doorgenomen. Dit verslag werd goedgekeurd. Niettemin bleef de vergadering
geruime tijd stilstaan bij de relaties tussen de stichting Sint Aegten en de kring
Clairlieu. Wat in 2001 in een vruchtbare samenwerking leek uit te monden,
roept in 2002 tal van vragen op. Blijkbaar heeft de stichting Sint Aegten een
veel bredere actieradius dan de kring Clairlieu. Bovendien lijkt het er sterk op,
dat de medewerkers van de stichting Sint Aegten onvoldoende tijd hebben om
zich te verdiepen in de historische onderwerpen die in het tijdschrift Clairlieu
behandeld worden. Wei schrijft de directeur van de stichting Sint Aegten, Fr.
Zonnenberg o.s.c, aan de voorzitter van de kring Clairlieu dat voortaan een
afVaardiging van de stichting de jaarvergadering van Clairlieu zal bijwonen en
dat de kring in de toekomst op support kan blijven rekenen.
Vervolgens lichtte de penningmeester, pater P. Winkelmolen, het financieel
verslag over het boekjaar 2001 toe. De voorzitter bedankte hem om zijn goed
en nauwkeurig beheer.

194 KRONIEK
Jaargang 2002. Jaargang 2002 is rond: er is een bijdrage van R. Janssen over
Interne spanningen in de Orde van het H. Kruis in de jaren vijftig en zestig van de
negentiende eeuw; A. Bochin, Au XVIIeme siecle, un curieux auteur anonyme
identifie: Michel Gloris, religieux croisier, P. Winkelmolen en R. Janssen, In
Memoriam dr. Gerardus Quirinus Reijners en Bibliografie van dr. Gerard
Reijners. Natuurlijk zijn er ook enkele ingezonden stukken voor de
gebruikelijke Kroniek. In 2002 bestaat Clairlieu 60 jaar. Ieder abonnee zal
gratis het supplement ontvangen A la recherche des croisiers copistes enlumineurs
et relieurs, van de hand van de heer A. Bochin.
Ideeen voor jaargang 2003. Voor de volgende jaargang voorziet R. Janssen
een bijdrage over de tweede generatie kruisheren na de Franse Revolutie. Nog
steeds wordt uitgekeken naar een bijdrage over de restauratie van het klooster
Bentlage.
Datum volgende vergadering. De volgende jaarvergadering werd vastgesteld
op woensdag 23 april 2003 vanaf 14.30 uur in het gastvrije klooster van
Maaseik.
LONDON
R. Janssen
In Clairlieu, jg.40, 1982, p. 123 schreef dr. A. Ramaekers: "Wilhelmus Crocynus
werd dus voor 1527 prior van het Londense klooster en vicarius van de magister
generaal voor de Engelse kloosters. Elk jaar opnieuw werd hij, evenals zijn
voorganger, aangeduid als visitator, een taak die sinds 1518 telkens weer aan de
Londense prior werd toevertrouwd. Ook op het kapittel van 1529 was dit nog het
geval Tussen einde april 1529 en begin mei 1530 stierf Wilhelmus als prior van
Londen en werd de "venerabilis pater frater Wilhelmus" onder de erg lange lijst
van achtenzestig overleden confraters herdacht".
William Crochun (Crocynus) trad in bij de kruisheren in London en werd
subdiaken gewijd op 24 September 1513. De diakenwijding volgde op 17
decemberl513. Op 10 maart 1514 werd hij priester gewijd. Hij was conventualis
van London van 1513 tot 1517 en van 1525 tot 1532. Van 1517 tot 1525
studeerde hij in Leuven waar hij baccalaureus in de theologie werd. Op 1
augustus 1532 berichtten twee leden van de communiteit van London, Willi
am Crochun en Robert Balle (Ball), aan de koninklijke raadsheren Thomas
Cromwell en John Alleyn, dat hun prior John Dryver zich laatdunkend had
uitgelaten over de koning. Hij had nl. vernomen dat Hendrik VIII van plan
was verschillende kloosters te sluiten. Dryver stelde dat de koning in plaats van

KRONIEK 195
de titel Defensor Fidei beter die van Destructor Fidei koos. Hierover ondervraagd
door de bovengenoemde raadsheren herhaalde Dryver zijn commentaar
op de koning. Wat daarna met hem gebeurde, weten we niet. Als prior werd hij
in ieder geval vervangen door Edmund Straetham. Balle (Ball) werd prior in
1535.
Ook de verdere lotgevallen van Crochun bleven onbekend. A. Ramaekers
beweerde dat hij prior van Londen werd voor 1527 en vicaris van de priorgeneraal
in Engeland. Steeds volgens Ramaekers overleed hij tussen april 1529
en mei 1530. Ramaekers verwarde deze William echter met William Bowry
(Boury, Bower). Deze was conventualis van London van 1496 tot 1530. Hij
was prior van het kruisherenklooster van London van 1527 tot 1530 en vicaris
van de prior-generaal in Engeland in 1527. Hij overleed in 1530. (Clairlieu,
1995, pp. 74, 75, 78 en 80; Clairlieu, 1989, p. 169; VAN DE PASCH (AJ,
Definities van de generate kapittels, p. 296). John Dryver (Duyner, Draywt)
volgde hem op als prior van het kruisherenklooster van London. HAYDEN
(J.M.), The Crutched Friars revisited, in: Clairlieu, 1995, jg. 53, pp. 73, 74, 77
en 81; HAYDEN (J.M.), Religious reform and religious orders in England, 1490-
1540: the case of the Crutched Friars, in: The Catholic Historical Review, Mi
chigan, The Catholic University of America Press, vol. LXXXVI, juli 2000,
nr. 3, p. 432).
MAASTRICHT - MAASEIK
R. Janssen o.s.c.
R. Janssen, De kruisbroeders van Maastricht en van Maaseik in de vijftiende
eeuw: geen hechte maar wel een losse band, in: De Maasband, Opstellen over het
Maasland, Leut, 2001, pp. 69-81
Tien jaar na Goes werd in 1438 een kruisbroedersklooster gesticht in Maas
tricht. Het klooster van Venlo trad op als moederklooster en bleef die rol vertolken
tot het einde van de 15dc eeuw. Het is mogelijk, dat de kruisbroeders dit
klooster stichtten om het contact tussen de kloosters in de steden langs de
Maas onderling en met het klooster van Hoei te versterken. Omdat het generale
kapittel aan de conventualen van Maastricht niet het recht toekende om
zelfhun prior te kiezen, groeide het klooster van Maastricht nog niet onmiddellijk
uit tot een volwaardig klooster. De priors werden door het bestuur van
de orde aangesteld en meestal uit andere kloosters gekozen. Vanuit Maastricht
werden geen kruisbroeders uitgestuurd naar Engeland en Frankrijk. Pas in
1495 vertrok er een, Johannes, naar London. Wel namen de kloosterlingen van
Maastricht niet-observante kruisbroeders op.
Janssen situeert de stichting van Maastricht gepast binnen de observantiebeweging.
Voor de 15de eeuw releveert hij 62 kruisbroeders: 8 broeders en 54

196 KRONIEK
priesters. Daarvan traden er 27 in bij de kruisbroeders van Maastricht en legden
er ook professie af. Evenveel kruisbroeders overleden in Maastricht en
werden er begraven in de kloosterkerk. In de samenstelling van het convent
hadden heel wat kloosters van de orde hulp geboden: Aken, Asperen, Doornik,
Falkenhagen, Franeker, Goes, Hoei, Hohenbusch, Keulen, Kolen, Luik, Namen,
Parijs, Schiedam, Sint-Agatha, Schwarzenbroich, Suxy, Ter Apel, Tou
louse, Yvoy-Carignan en Venlo.
In korte tijd groeide het Maastrichtse klooster uit tot een volwaardig con
vent binnen de orde. Van 1437 tot 1466 verbleven er nooit meer dan tien
conventuales. In 1468 telde het convent vijftien leden. Zes jaar later was het
aantal gestegen tot eenentwintig. Een keer, in 1483, waren er tweeentwintig.
Over het algemeen varieerde het aantal bewoners van het convent van vijftien
tot eenentwintig. Daardoor was Maastricht een van de grotere conventen van
de orde.
Grotere conventen werden door het generaal bestuur uitgenodigd om uit te
kijken naar een nieuwe stichting. Het aanbod van de Maaseikse broederschap
van Sint-Jacob in 1462 kwam niet gelegen, omdat het convent toen maar acht
conventuales telde. De priors van Luik, Venlo en Maastricht kregen niettemin
de opdracht de Sint-Jakobskapel in Maaseik te bezichtigen en de bestaansmogelijkheden
van een eventueel op te rich ten klooster te onderzoeken. Een
klooster in Maaseik was echt geen must om de band tussen de Maaslandkloos-
ters te verstevigen. Bovendien beschikte de Sint-Jakobskapel over onvoldoende
financiele middelen. In 1474, toen Maastricht eenentwintig conventuales telde
en de Sint-Jakobsbroederschap over meer financiele middelen beschikte, was de
tijd wel rijp voor een nieuwe stichting.
De toeloop uit Maaseik en omgeving naar het nieuwe klooster was niet
groot. Van 1476 tot 1500 verbleven er amper negentien kruisbroeders, waar-
van er zes in Maaseik overleden. Om het klooster te bevolken plaatste het generale
kapittel er telkens voor een jaar een of twee kruisbroeders uit Aken, Luik,
Sint-Agatha, Hoorn, Buzan^ais, Lannoy en Osterberg.
Met deze verdienstelijke bijdrage plaatst Roger Janssen de geschiedenis van
de kruisherenkloosters van Maastricht en Maaseik in een andere context dan
tot nu toe het geval was. Het is zeker te vroeg om veel zinnige dingen te zeggen
over het rekruterings- en benoemingsbeleid van de orde. De bijdrage over de
band tussen Maastricht en Maaseik op het einde van de 15de eeuw en het begin
van de I6dc eeuw vormt niettemin een mooie aanzet tot soortgelijk onderzoek
naar de herkomst van de conventuales in de andere kloosters van de Orde van
het H. Kruis.
Cl. Brasseur o.s.c.

DENDERLEEUW - MAASEIK
KRONIEK 197
G. Gerits - R. Janssen - W. Rosiers red., Zo was Donaat Snijders, Kinrooi,
2001, 218 p.
"Ben van de interessantste Maaslandse schrijvers die je niet zo maar kunt laten
verdwijnen", wordt kruisheer Donaat Snijders in dit bijzondere boek genoemd.
Bijzonder is dit huldeboek, omdat de veelzijdigheid van Snijders magistraal
wordt belicht: de band met het verleden, de liefde voor de heemkunde, de
taalkundige gedrevenheid, de bezieling voor de eigen volksaard, de verbondenheid
met de archeologie, de zin voor humor... Enkele titels typeren treffend de
mens Donaat Snijders: "Wie zeggen ze dat ik ben?\ "Van Naadje tot draadje";
"met achttien..."; "Zijn opvolger moest een Geistingenaar zijn."\ "Ben rijkgevulde
schrijversloopbaan over de tijd die niet meer is"; "Kruisheer Donaat Snijders, die ik
mij als een ingoed mens zal blijven herinneren"; "Wat nooit zal eindigen\.. Verschillende
bijdragen behandelen de jeugdjaren, de studen ten tijd, de roeping tot
het kloosterleven, de tijd van leraar zijn in Denderleeuw en Neeroeteren, waar
Donaat collegedirecteur werd. Snijders was een Vlaming, een literaire duizendpoot,
een culturele ambassadeur met een hart dat heel veel warmte uitstraalde
naar zijn geboortestreek.
Bijzonder is dit boek omdat vele facetten van de persoonlijkheid van Snijders
knap worden belicht. De schrijfstijl is prettig, de bijdragen volgen elkaar logisch
op en vervelen haast nooit. De druk is prima en de illustraties ondersteunen de
tekst. Wie Donaat niet heeft gekend en dus ook niet heeft "beleefd\ kan in dit
boek toch zeer boeiende bijdragen lezen, omdat de schrijvers de figuur van Snij
ders in een breder veld dan het louter personalistische hebben geplaatst. Daarom
stoort de discussie bijvoorbeeld over het onderscheid tussen geschiedenis en heem
kunde geenszins. Daarom ontroeren de gedichten en de "brief idt de hemet\ En of
Donaat Snijders nu werkelijk "zo mas' vinden wij na lectuur van dit boeiende
boek niet zo belangrijk. Met de samenstellers kunnen we beslist akkoord gaan, dat
hij een Maaslandse schrijver was, die je niet zo maar kunt laten verdwijnen!
Donaat Snijders werd geboren in Geistingen op 23 november 1919 als eerste
kind van Mathijs Snijders en Emilia Opgenhaffen. Er volgden voor en na nog
twee jongens en zes meisjes. Van 1925 tot 1931 liep hij lagere school in Geistin
gen. Daarna studeerde hij op het College van het H. Kruis in Maaseik, waar hij de
Grieks-Latijnse humaniora volgde. Op 25 augustus 1937 trad hij in bij de kruisheren
in Diest. De tijdelijke geloften legde hij af op 28 augustus 1938 en de eeuwige
op 28 augustus 1941. Op 5 augustus 1943 werd hij priester gewijd door
mgr. Carton de Wiart, bisschop van Doornik. Van 1944 tot 1948 studeerde hij in
Leuven Germaanse Filologie. Hij werd lid van het kruisherenconvent van Den
derleeuw en leraar op het college van 1948 tot 1964. Tussen 1959 en 1964 werd
hij sub-prior in Denderleeuw. Donaat ontpopte er zich als een dynamisch en
geliefd kruisheer: een gedreven leraar, de oprichter en instandhouder van het
collegetijdschrift Were Di, een veel gevraagd predikant, scoutsaalmoezenier, aalmoezenier
van meisjesgidsen, biechtvader, inspecteur middelbaar onderwijs voor

198 KRONIEK
de kruisheren in Belgie voor de vakken Nederlands, Engels, Duits en geschiedenis.
In 1964 verhuisde Donaat naar het kruisherenklooster van Maaseik en werd stich-
ter en directeur van het college van Neeroeteren. Hij bleef directeur tot 1980. Tussen
1964 en 1980 werd hij redactielid van Kruis en Wereld en van Veldeke, bestuurslid
van de Kultuurkring Neeroeteren, voorzitter van de Culturele Raad Neeroeteren en
medestichter en eerste voorzitter van de Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi.
Van 1972 tot 1984 was Donaat lid van de provinciale raad van de Kruisheren in
Belgie en vanaf 1978 tot 1984 ook vice-provinciaal. Op 31 oktober 1986 werd hij
ereburger van Kinrooi. Op 13 September 1987 ontving hij het Jozef-Weyns ere-
merk. Op 18 juli 1988 kreeg hij de Kanunnik-Coenenprijs.
Het boek "Zo was Donaat Snijders" werd in maart 2001 aan een breed publiek
voorgesteld. Tegelijk werd een monument ter nagedachtenis van Donaat Snijders
onthuld. Confrater Roger Janssen sprak bij die gelegenheid over de genese van het
boek. Zijn voordracht werd later gepubliceerd: Donaat Snijders herdacht. Gelegen-
heidstoespraak van Roger Janssen o.s.c. ter gelegenheid van de inhuldiging van de
gedenksteen van Donaat Snijders te Geistingen op 25 maart 2001. in: Dao raostj get!,
jg. 20, afl. 3, 15 September 2001, pp. 66-67
MAASEIK
Cl. Brasseur o.s.c.
In De Maaseikenaar gaat confrater Roger Janssen vlijtig verder met het publiceren
van korte biografieen van kruisheren, die in Maaseik hebben geleefd
en pastorale diensten hebben verleend. Tevens publiceerde hij enkele korte
bijdragen in Dao raostj get!, het tijdschrift van de geschied- en heemkundige
kring van Kinrooi. Een kopiist in de eerste helfi van de 20te eeuw: Sybrandus
Drost (1871-1945), kruisheer. in: De Maaseikenaar, jg.31, 2001, afl.l, pp. 15-
22; Idem in: Dao raostj get!, 2001, jg. 20, afl. 2, pp. 7-11, handelt over een
kruisheer die onnoemelijk veel aantekeningen heeft nagelaten uit notariaatarchieven,
parochieregisters en registers van de burgerlijke stand en daardoor een
begrip geworden is voor genealogen en historici van de plaatselijke geschiede
nis. In Kruisheer Henricus Petrus Antonius van Hasselt (1861-1905), in: De
Maaseikenaar, jg.32, 2001, afl. 2, pp. 79-84, ill., belicht Janssen een kruisheer
die en als historicus en als leraar-directeur van het kruisherencollege van Maas
eik van grote betekenis is geweest. Daarbij aansluitend belicht hij de Werk-
zaamheden van de kruisheren van Maaseik tussen 1900 en 1927. in: De Maasei
kenaar, jg. 32, 2001, afl. 4, pp. 206-213.
In een andere bijdrage keert Janssen terug naar de negentiende eeuw en
noemt alle Leerkrachten van het Kruisherencollege in Maaseik in 1856. in: De
Maaseikenaar, jg.32, 2001, afl. 3, pp. 128-131. Tenslotte is er een kleine bij-

KRONIEK 199
drage over parochiepastoraat: Enkele kruisheren van Maaseik traden in de negentiende
eeuw op als kapelaan van Geistingen. in: Dao raostj get!, jg. 20, afl. 3, 15
September 2001, pp. 58-60.
AGNETENDAL PEER
Cl. Brasseur o.s.c.
J. Stinissen, Geschiedenis van Agnetendai Het Tertiarissenklooster van Peer
1437-1798. Leuven, Bibliotheek van de Faculteit Godgeleerdheid, 2001,
363 p.
In 1901 schreef kruisheer H.P.A. Van Hasselt in VAncien Pays de Looz over
het klooster Agnetendai in Peer. Daarin volgde hij de voetsporen van de kruis
heren die tussen 1519 en 1796 rector waren van Agnetendai. Voor zijn studie
raadpleegde hij veel documenten uit het archief van het oude Agnetendai, een
stichting van franciscanessen-tertiarissen.
In 2001 publiceerde prof. em. dr. J. Stinissen Geschiedenis van Agnetendai.
Het tertiarissenklooster van Peer 1437-1798. Het boek werd uitgegeven door de
Bibliotheek van de Faculteit Godgeleerdheid in Leuven en telt 363 biz. Het
oude klooster Agnetendai kreeg zijn stichtingsoorkonde van de heer van Peer
op 21 december 1438. De kerkrechterlijke oprichting volgde in 1439. Prinsbisschop
Jan van Heinsberg legde de zusters de regel op van de reguliere Derde-
Orde van Sint-Franciscus en de constituties van het Kapittel van Utrecht. Van
de bloei van het klooster getuigen de dochterstichtingen in de 15de eeuw in
Maastricht, Luithagen-Mortsel en Den Dungen. Vanaf het begin van de 16de
eeuw werden de zusters begeleid door biechtvaders-rectors van de orde van de
kruisheren en ook gevisiteerd door de magister-generaal van deze orde of zijn
afgevaardigde. De lijst van de rectoren treffen we aan op pp. 65-71, met voor
iedere rector biografische gegevens. Echt nieuwe informatie treffen we hier niet
aan.
De auteur is erin geslaagd door te dringen in de levenswijze van de zusters.
Van ongeveer 280 zusters konden de namen en biografische gegevens bijeengesprokkeld
worden. Stinissen ging ook in op de aannemingscontracten met de
uitzet, de dot en de speelrente.
Alhoewel weinig registers van inkomsten en uitgaven bewaard bleven, kon
toch een goed beeld geschetst worden voor de periode 1659-1796. Agnetendai
kwam regelmatig in conflict met het stadsbestuur; gebruik van de vest, belastingen,
verplichte inkwartiering, uitbreiding van het kloosterbezit, ... Maar ook
burgers uitten hun onvrede door aanvallen op het klooster.
Een chronologisch overzicht van de gebeurtenissen in het klooster sluit het
eerste deel van dit boeiende boek af. In het tweede deel worden 66 oorkonden

200 KRONIEK
gepubliceerd, ofwel volledig ofwel in een uitgebreide samenvatting. Achteraan
wordt een index gegeven van de namen en van de plaatsen die in de oorkonden
voorkomen.
Prof. Stinissen presenteert een degelijke, wetenschappelijk verantwoorde
kijk op het klooster Agnetendal. Wie meer wil weten over de categoriale ziel-
zorg van de Kruisheren zal dit boek moeten raadplegen. Volgens Stinissen was
het niet ongewoon dat de zusters van Peer kozen voor de kruisheren: "Windes-
heim was immers het eerste klooster van mannelijke regulieren dat steunde op de
ideeen van de Moderne Devotie. Ook de kruisheren leunden na de hervorming van
1410 bij deze ideeen aan. De leiders van de Moderne Devotie•, de broeders van het
Gemene Leven} zonden de leerlingen van hun opleidingshuizen naar observante
kloosters, o.a. die van de kruisheren. (...) In het kruisherentijdschrift Clairlieu werd
gesuggereerd 'dat het de moeite waard zou zijn te onderzoeken of niet enige nonnenconventen
onder leiding van de kruisheren, de regel van Sint-Augustinus hebben
aanvaard. Men denke aan de ... monialen van Peer.' Alhoewel de zusters van
Peer langs hun visitatoren en rectors ongetwijfeld de invloed hebben ondergaan van
de spiritualiteit van de kruisheren, is er geen grond om aan te nemen dat ze tot de
regel van Sint-Augustinus zouden overgegaan zijn. Ze bleven zich franciscanessentertiarissen
noemen en ze beriepen zich bv. tijdens hun proces met de gemeente in
1609-1616 op de voorrechten van de bedelorden." (pp. 34-35)
SINT AEGTEN KRONIEK
R. Janssen o.s.c.
In 2001 verschenen weer drie afleveringen van de Sint Aegten Kroniek. In
het meinummer publiceert R. Glaudemans op biz. 15 tot 28 een verkorte
versie van BAAC-rapport uit 1999, dat een bouwhistorische inventarisatie van
de kloostergebouwen en de tuinmuren op het oog had. Het beoogde doel van
de inventarisatie was het lokaliseren van historische waarden van gebouwen en
onderdelen ervan. Twaalf bouwfasen worden onderscheiden vanaf de veertiende
eeuw tot 1964. Het rapport stelt dat het kloostercomplex van uitzonderlijk
historisch belang is vanwege de vrijwel continu doorgaande bewoningsgeschiedenis.
Hoewel de ingrijpende verbouwing in het midden van de twintigste
eeuw veel schade heeft aangericht, geeft het complex nog steeds een goed beeld
van een middeleeuws klooster. Sint-Agatha heeft in bepaalde periodes een
belangrijke plaats ingenomen binnen de Orde van het Heilig Kruis en binnen
de Brabantse kloosters. Het complex bevat daarbij ook nog een waardevolle
kunst- en boekencollectie in situ.
De bibliotheek van Sint-Agatha heeft een verrassende collectie embleemboeken,
een nieuw literair genre uit de eerste helft van de zestiende eeuw. Een
aantal exemplaren worden door I. Eltink wat nader bekeken in een boeiende
bijdrage "Nuttelyk Mengelmoes" - het embleemboek van stichtelijke handreiking

KRONIEK 201
tot Spiegel der ondeugd. Haar bijdrage verscheen in het augustusnummer 2001
op biz. 19 t/m 30 en in het decembernummer 2001 op biz. 3 t/m 8.
M. van Zanten levert een bijzonder leerrijke en boeiende bijdrage over Een
prachtvelum in St.Agatha in het decembernummer 2001 op biz. 9 t/m 16. Het
kerkvelum kwam langzamerhand in gebruik in de eerste helft van de zestiende
eeuw. Officieel werd het voorgeschreven in het derde kwart van die eeuw.
BENTLAGE
R. Janssen o.s.c.
Onlangs is de restauratie van het kruisherenklooster te Bentlage tot een
einde gekomen. In 1978 werd het klooster aangekocht door het
gemeentebestuur van Rheine en werden de eerste plannen en kosten voor een
restauratie berekend. Het was een groot en kostbaar werk dat de gemeente
Rheine met deze aankoop op zich nam.
De architecten stonden voor de vraag of je centrale verwarming wel kunt
verbinden met middeleeuwse kloostercellen of betonpijlers met gotische vensters.
De voorzichtige restauratie van dit in 1437 gebouwde klooster werd
afdeling voor afdeling en vleugel voor vleugel uitgevoerd. Historici, deskundigen
voor oude monumenten, alien die op een of andere wijze bij de restauratie
betrokken zijn, komen aan het woord in het pas verschenen boek 'Kloster
Bentlage, ein Klostergebaude erschlieszt der Offentlichkeit'. Talrijke kleurenfoto's
illustreren in dit 166 bladzijden tellende werk het gehele proces van de
restauratie.
Met de afsluiting van deze restauratie heeft het klooster ook een andere bestemming
gekregen. Was het in de loop der jaren woonhuis van de prinses
Looz-Corswarem en zelfs militaire verblijfplaats, thans is het een culturele
ontmoetingsplaats die een wijdvertakte ambiance te bieden heeft.
Naast het europesche 'Marchengesellschaft' huisvest het klooster een bibliotheek
en een goed geoutilleerd museum met diverse objecten uit de tijd van
de kruisheren. De bezoeker kan tevens kennis maken met enkele oorspronkelijke
middeleeuwse kloostercellen. Op deze wijze is de restauratie niet alleen
architectonisch geslaagd. Dit alles kan men uitgebreid lezen in het bovengenoemde
boek 'Kloster Bentlage', uitgegeven op een formaat van 21 x 26 cm.
Wij feliciteren het gemeentebestuur van Rheine met de aanwinst van dit
monumentale gebouw en de auteurs van 'Kloster Bentlage' met hun artikelen
die een goede kijk geven op het verloop van deze lange en tot in de puntjes
verzorgde restauratie.
P.W.

202
H. ODILIA
ICRONIEK
Enige tijd geleden kregen we de kataloog in handen van de tentoonstelling die
gehouden is in het Westfalische Landesmuseum fur Kunst und Kulturgeschichte
te Miinster.
Op bladzijde 405 van deze kataloog vonden we een afbeelding van de heilige
Odilia samen met de heilige Dorotha, een druk vereerde heilige in de middeleeuwen.
De afbeelding van de heilige Odilia
staat op een vleugel van het Maria-altaar uit
het Sint-Walburgisklooster van de Zusters
Augustinessen te Soest (Duitsland).
In 1811 werd dit klooster opgeheven en
kwam het altaar terecht in de zogenaamde
'Wiesenkirche' (St. Maria zur Wiese) in
Soest. Deze kerk, is een hallenkerk met rijke
versiering uit de I4de eeuw en behoort tot
de mooiste van haar soort in Duitsland.
Na de Reformatie kwam de kerk in han
den van de protestanten. Later werd de
voorstelling van de heilige Odilia geschon-
ken aan de Kunstvereinigung in Miinster en
kreeg een plaats in het nieuw opgerichte
Provinzialmuseum aldaar.
In eerste instantie meende men dat deze
beeltenis een afbeelding was van de heilige
Odilia uit de Elzas, die in 720 was overle-
den. Later werd zij erkend als de heilige
Odilia, gezellin van de heilige Ursula die in
Keulen gemarteld was. Dit getuigt ook de
martelaarspalm in haar linkerhand.
Genoemd kunstwerk wordt toegeschreven
aan Conrad von Soest, ca. 1370-1420.
Ook de Petrikirche in Soest bevat waarde-
volle frescos van Meister Conrad von Soest
(I4e eeuw).
G.P. Vos
H. Odilia, vleugel van een Maria-altaar uit het
Sint-Walburgisklooster te Soest.
(Afineting 94,5 x 28,0 cm)
Thans in bruikleen aan het Westfalischer
Landesmuseum te Miinster.

DUSSELDORF
KRONIEK 203
In het jaar 2001 verscheen onder lei ding van Dr. Heinz Finger bij het Droste
Verlag te Dusseldorf Band 34 van Studia Humaniora 'Bucherschatze der rheinischen
Kulturgeschichte; aus der Arbeit mit den historischen Sondersammlungen
der Universities- und Landesbibliothek Dusseldorf 1979-1999'.
Diverse personen hebben meegewerkt aan de samenstelling van dit boek. Voor
de kruisheren is van belang de voorraad van de boeken afkomstig uit de kloosterbibliotheken
van de voormalige kruisherenkloosters in Duitsland welke nu bewaard
worden in de universiteitsbibliotheek van Dusseldorf.
Het gaat hier om de boeken die afkomstig zijn uit de kloosters van Beyenburg,
Dusseldorf en Marienfrede. De universiteitsbibliotheek bezit 35 handschriften uit
Beyenburg. Uit het klooster van Dusseldorf vinden we er ongeveer 40 hand
schriften en 130 inkunabelen en uit het klooster van Marienfrede vinden we er
150 inkunabelen en 37 handschriften.
Van deze drie kloosters wordt eerst een korte beschrijving gegeven over hun
ontstaan en hun opheffing waarbij aparte aandacht wordt gewijd aan de lotgevallen
van hun bibliotheek. Dr. Finger besluit zijn beschrijving van deze drie bibliotheken
met een bronnen- en literatuuropgave over deze drie kloosters.
Naast de beschrijving van nog andere oude bibliotheken, geeft het boek nog
interessante aanwijzingen over het boekbinden en restaureren van boeken.
Naast diverse andere artikelen wordt er nog een beschrijving gegeven van de
diverse tentoonstellingen tussen 1979 en 1999 over oude boeken en een uitgebreid
literatuuroverzicht van de laatste jaren over de voorraad oude boeken die
zich in de universiteitsbibliotheek van Dusseldorf bevinden.
Het gehele werk telt 550 bladzijden met 24 afbeeldingen.
We zijn blij met het verschijnen van dit boek en danken de samenstellers ervan
voor hun arbeid. Wie het boekenbezit van de voormalige kruisherenkloosters wil
bestuderen mag dit boek zeker niet missen.
HOHENBUSCH
P.W.
Op 26 mei 2002 was het 700 jaar geleden dat het kruisherenklooster in Hohenbusch
bij Erkelenz in Duitsland gesticht werd. Het was het tweede kruishe
renklooster in Duitsland na Beyenburg. Bij deze gelegenheid was er feest in Hohenbusch
en werd het boek 'Hohenbusch im Wandel der Jahrhunderts'
aangeboden. Een dental personen hebben aan dit boek meegewerkt. De schrijvers
beginnen met de stichting van het klooster; de namen van de Prioren voorzover

204 KRONIEK
bekend, Hohenbusch als wetenschappelijk centrum, waarbij de bibliotheek en de
verschillende handschriften een voorname plaats innemen en tenslotte over het lot
van de kloosterkerk.
Over de inventaris van klooster en kerk worden we ingelicht door Klaus
Wentz. Na de verdrijving van de kruisheren op het einde van de achttiende eeuw
werd het grootste gedeelte van de inventaris weggeschonken, verkocht of verdween
eenvoudig. In een groot aantal kerken in de omgeving van Erkelenz vindt men
thans diverse objecten die eens aan het klooster hebben toebehoord: Preekstoel,
orgel en koorbanken in de kerk van Linnich; beelden, kelken en kazuifels en der-
gelijke op een groot aantal diverse plaatsen in de omgeving.
Op 21 december 1983 besluit het stadsbestuur van Erkelenz eenstemmig tot
aankoop van de terreinen, gebouwen en weiden van het klooster. Zij kon nu met
de restauratie van de gebouwen beginnen. Momenteel is deze voor een groot deel
voltooid en mag alle lof verdienen.
Op 26 mei 2002 begon deze feestdag met een gezongen heilige mis, opgedra-
gen door p. G. Vos, kruisheer van Beyenburg. Na deze dienst in openlucht, sprak
de burgemeester van Erkelenz, E. Mathissen, een woord van begroeting aan alle
aanwezigen en speciaal genodigden, vervolgens werd het woord gevoerd door
Regierungsprasentator J. Roters, door de voorzitter van de Forderverein H. Kiip-
pers en tot slot door Dr. Lutz Meijer van het Rheinischer Amt fur Denkmalplege.
Na deze begroetingen was er gelegenheid de tentoonstelling te bezoeken die in
verschillende zalen van het klooster was ingericht. Zowel voor de tentoonstelling
als voor het verschijnen van het boek, past ons een woord van dank aan al degenen
die zich hiervoor hebben ingezet.
Bovengenoemd boek telt 233 bladzijden en is verlucht met vele kleuren- en
zwart/wit foto's.
P.W.

"CLAIRLIEU"
1 ijihchnii vru'ijfl ihtn at Gtschit ■ it: '•■"■> de l\i uis
"Redactie: Dr. KJM f&mmaM
Pel
E-36B0 - Mittueik
' AchninhtViitie
■ verantwoordclijk vovt biin tekit.
I i 1 ■ ■■ s ■ I ■ 11 I ■ I ■ ■ ill'
- i.'oor ht'/.i/'c : UL'schtedKunatg Knn I Intrlteu
Pd i
B - 3080 I i
(P.C. 000.0, ■ .71)
- voor Ncdcrlivid: AdministrAtu Ektifiieu
Postbi
NL - ■ ■•
(Giro: 816, i44)
/IDRESSEN VAN &NZB MWEWERKBRS
'Dr. R. IANSSi:N o.s.c.
' /Mi,':, Si
' ' B. \68Q Metasejik
6 AW (hand;1 - 36500 ..;/.- (France)
* P. W1NKE1.MO! '
PelscrsirthU . ■ ' Mdmeik