De Bosatlas van Nederland Waterland

Barend Köbben
recensie
Nieuwe Maas met Erasmusbrug in Rotterdam. Op de voorgrond het (inmiddels voltooide) Montevideo,
de hoogste woontoren van Nederland. Foto van Karel Tomeï uit De Bosatlas van Nederland Waterland.
Komend voorjaar gaat er iets ongebruikelijks gebeuren. Alle middelbare
scholen in Nederland ontvangen een pakje uit Groningen van Noordhoff
Uitgevers met daarin een set atlassen voor in de klassen en de
mediatheek. Er zit geen acceptgirokaart bij. Dat is niet omdat Noordhoff
ineens een charitatieve instelling is geworden; zo goed gaat het
niet in de uitgeverswereld. Het gebeurt omdat het ministerie van LNV,
de gemeente Rotterdam en Rijkswaterstaat in de buidel hebben getast
om deze gift mogelijk te maken. Het is ook niet zomaar een atlas, het
gaat om de atlas van Neerlands trots: De Bosatlas van Nederland
Waterland.
De Bosatlas van Nederland Waterland
De Atlas van Neerlands trots
Nederlanders en het water. We zien het
als onze aartsvijand en onze beste
vriend. Buitenlanders uiten hun
bewondering voor onze relatie met het water,
en vrijwel steeds is er verbazing over hoe we
dat toch voor elkaar krijgen, leven in eeuwige
strijd met het water. We leerden dat al op
school, en wie het boek leest Als de wereld
vergaat, ga ik naar Nederland – de vaderlandse
geschiedenis in 40 uitspraken en meer van Jan
Blokker jr., ziet dat die strijd al eeuwen als
typisch Nederlands wordt herkend en gebruikt,
c.q. ‘vermarkt’. Het is een unique selling point
geworden van Nederland, de Nederlanders
en de Nederlandse bedrijvigheid.
Dus als je een atlas over dit onderwerp
maakt, wordt het al gauw een bijzondere:
Z.K.H. de Prins van Oranje schrijft een inspirerend
voorwoord, de overheden, kennisinstellingen
en bedrijven staan in de rij om
mee te werken en mee te betalen, waardoor
je de atlas kunt verkopen tegen de zeer lage
prijs van €24,95 – voor een prachtige uitgave
van meer dan 100 pagina’s. Je kunt bovendien
zonder blikken of blozen een persbericht
schrijven met de ronkende tekst: ‘Nederland
is een waterland. De helden uit onze vaderlandse
geschiedenis streden tegen het water,
onze economie kan niet zonder havens en
rivieren, en recreëren doen we aan de Noordzeekust,
op de Friese meren of een Waddeneiland.
Geen wonder dat ons land uitblinkt in
het ontwikkelen en toepassen van kennis
over water, of het nu gaat om veiligheid of
gezondheid, om dijkenbouw of zuiveringstechnologie,
om energieopslag of ecologie,
om het voorkomen van wateroverlast of het
verbeteren van de waterkwaliteit.’
De strijd tegen het water
is een unique selling point
van Nederland
Het voorgaande is niet bedoeld als kritiek
op De Bosatlas van Nederland Waterland. Het
is eerder bewondering voor de aanpak van
uitgever Noordhoff en samensteller en eindredacteur
Henk Leenaers en zijn bureau
Lijn43. Deze combinatie bracht ons al eerder
De Bosatlas van Ondergronds Nederland, in
opzet en uitwerking vergelijkbaar met de
Waterland-atlas.
Veel tekst
De Bosatlas van Nederland Waterland bevat
acht hoofdstukken: 1: Geschiedenis, 2: Cultuur
en recreatie, 3: Economie, 4: Klimaatverandering
en veiligheid, 5: Watermanagement,
6: Gezondheid en milieu, 7: Water in het
landschap, en ten slotte 8: Water in de stad.
Deze hoofdstukindeling werkt over het algemeen
goed, al is het soms niet helemaal
duidelijk waar je bepaalde onderwerpen moet
verwachten. Kaarten en tekst over de Deltawerken
zijn bijvoorbeeld verdeeld over de
hoofdstukken 1 (Geschiedenis) en 4 (Klimaatverandering
en veiligheid). De Hollandse
waterlinie zou misschien net zo goed passen
in het hoofdstuk Geschiedenis, als in Cultuur
en Recreatie (en kan misschien zelfs bij Veiligheid
in hoofdstuk 4). De atlas bevat relatief
veel tekst, zeker vergeleken met de traditionele
Grote Bosatlas. Maar daarnaast zijn er
natuurlijk veel, heel veel kaarten. Al lijkt de
vermelding in het persbericht van ‘meer dan
300 waterkaarten’ me wat over dreven, in een
snelle inventarisatie kwam ik tot zo’n 150
kaarten, een stuk of 60 grafi eken en iets van
65 infographics. Zulke dwarsdoorsneden,
procesdiagrammen en dergelijke zijn een
medium waar Noordhoff traditioneel niet zo
veel mee deed. Het feit dat ze in Nederland
Waterland en Ondergronds Nederland veel
meer gebruikt worden hangt vermoedelijk
samen met de constatering van samensteller
Henk Leenaers dat ‘de onderwerpen zijn
aangedragen door de sponsors’. Die tekenden
klaarblijkelijk ook voor de bijbehorende beelden,
wat dan wel af en toe leidt tot informatie
die iets te weinig op de gebruiker is afgestemd.
Zo zien we in fi guur 68 B: Waterwingebied
een behoorlijk ingewikkelde doorsnede, die
maar deels in de tekst wordt uitgelegd. Wat
bijvoorbeeld het vermelde ‘freatisch grondwaterpeil’
is, blijft onduidelijk.
Koffi etafelboek
Logischerwijs vinden we een aantal kaarten
en grafi eken terug die ook in De Bosatlas van
Ondergronds Nederland voorkomen. Immers,
de behandelde onderwerpen en de dataleveranciers
overlappen elkaar deels. Soms wordt
precies dezelfde kaart gebruikt, soms ook een
behoorlijk afwijkende weergave. Dat laatste
gebeurt bijvoorbeeld bij Verzilting in het
hoofdstuk Watermanagement. Kaart 64A, Zout
grondwater is dezelfde als kaart 25A in De
Bosatlas van Ondergronds Nederland (die daar
Verzilting heet), maar de verbeelding van
Zoute kwel (respectievelijk in 64D en 25C)
is heel anders, terwijl de gegevens in beide
gevallen van dezelfde instituten komen.
Net als in De Bosatlas van Ondergronds
Nederland en eerder al De Bosatlas van Nederland
begint elk hoofdstuk met een grote
luchtfoto van Karel Tomeï. Ook hier is de
toegevoegde waarde groot; de atlas wordt
32 geografi e | januari 2011 geografi e | januari 2011 33
B. Waterwingebied
Kaart 68B: Waterwingebied

meteen een soort koffi etafelboek, waar ook
niet-cartografen met genoegen doorheen
bladeren. Neem de spread waarmee hoofdstuk
3 (Economie) opent: een vervreemdende
weergave waarbij de dekken van de binnenvaartschepen
een kaart op zich lijken te vormen,
met abstracte lijn- en puntsymbolen.
Oude kaarten
Net als in elke atlas kun je, als je maar nauwkeurig
zoekt, in Nederland Waterland foutjes
ontdekken. Zo moet het legendabijschrift in
64
Kaart 64A: Zout grondwater
Watermanagement
A. Zout grondwater
kaart 29A Jachthavens natuurlijk ‘aantal
ligplaatsen’ zijn en niet ‘aantal jachthavens’
(138.000 stuks!). Storender is het nogal
slordige gebruik van facsimiles van oude kaarten.
Deze zijn soms zo sterk verkleind dat de
inhoud onleesbaar is. Opname van de kaart
over cholera in Amsterdam is dan bijvoorbeeld
tamelijk zinloos. En veelal is de weergave
incompleet, zonder legenda, waardoor
de toegevoegde waarde van de oude kaarten
klein is. Dit is helaas op meerdere plaatsen
in de atlas het geval.
Verzilting
Rotterdam
Zoals in Ondergronds Nederland het laatste
hoofdstuk op de stad gericht is, en informatie
over Amsterdam domineert, zo is in Nederland
Waterland het laatste onderwerp Water
in de stad, maar dit keer staat Rotterdam
centraal. Voor vrijwel alle onderwerpen in
dit hoofdstuk is geput uit informatie over
Rotterdam en omgeving. Vreemd genoeg
heeft geen ervan betrekking op de havens
van Rotterdam. Die komen wel aan bod in
het economische hoofdstuk, met bijvoorbeeld
een mooie kaart van de wereldwijde
goederenimport naar Rotterdam.
Alles bij elkaar geeft De Bosatlas van
Nederland Waterland een prachtig overzicht,
en vormt een uitstekende bron van lesmateriaal
voor het aardrijkskundeonderwijs. De
vrijgevigheid van Noordhoff en zijn sponsors
naar de scholen is dan ook zeer welkom,
want zoals hoogleraar onderwijsgeografi e
Joop van Schee opmerkte: ‘omdat water een
van de belangrijkste onderwerpen is in de
eindexamenprogramma’s (…) is deze atlas
onmisbaar voor docenten en scholieren’.
De Bosatlas van Nederland Waterland is
een fraai product geworden, dat zonder meer
de eretitel Atlas van Neerlands trots verdient.
De Bosatlas van Nederland Waterland, Noordhoff Uitgevers,
Groningen, 24 x 34 cm, 104 pagina’s, gebonden, €24,95.
www.bosatlasvannederlandwaterland.nl
34 geografi e | januari 2011
32
Kaart 32A: Goederenimport Rotterdam
Economie
A. Goederenimport Rotterdam
Verenigde
Staten
14.991
Canada
8996
Bermuda 194
Amerikaanse
Bahama’s 9 Virgineilanden
Kaaiman- Cuba
44
Dominicaanse
Mexico 740 eilanden 1 13 Rep. 130
Belize 1 Jamaica
715
Guatemala 172 Honduras
Barbados 1
Aruba 66
109
Trinidad
Panama
El Salvador 22
1710
531
Venezuela
Nicaragua 24
2040
Colombia
Frans
Costa Rica 539
3030 Guyana 112 Guyana 3
Nederlandse
Suriname 53
Antillen 82
Peru 603
Aanvoer Rotterdam
China
12.884
Brutogewicht
X 1000 metrische tonnen
Argentinië 3421
Chili 1157
Brazilië
35.984
Uruguay 735
Zeescheepvaart
IJsland 1135
Canarische
Eilanden 470
Nederlands
continentaal
plat 181
Faeröer 52
Noorwegen
17.470
Zweden
2469
geografi e | januari 2011 35
Finland 3111
Mauritanië
1464
Kaapverdië 10
Senegal 52
Gambia 1
Guinee-Bissau 12
Guinee 26
Sierra
Leone 33
Ivoorkust 123 Ghana
Nigeria
3429
Kameroen 516
Togo 6
42
Equatoriaal
Guinea 751
Gabon 314
Angola
4462
Namibië 82
Zuid-Afrika
15.744
Kenia
52
Mozambique
135
Réunion 1
Rusland
40.616
Verenigd
Koninkrijk
30.428
Denemarken
973
Estland 4213
Letland 2483
Ierland
2840
Duitsland
2337
Litouwen 2158
Polen 1357
België/ Oekraïne 1148
Luxemburg
Frankrijk 420 Roemenië 154
5566
Albanië Turkije
Spanje Italië 596 2 Bulgarije 1668
Georgië 145
2542
23 Syrië
Tunesië 253
344 Irak
Gibraltar 583 Melilla Griekenland
196 Iran
82
391
Marokko 693
Malta 172 Cyprus 1
Ceuta 7
Israël
4994
50 Koeweit
Libië
1723
Algerije 1805
2435
Egypte
13.536 Saudi-
Arabië
6954
Pakistan 161
Bahrein 261
Katar 18
VAE 922
Oman 371
0 1000
2000 3000 km
Binnenvaartschepen in de
Rotterdamse haven. Foto
van Karel Tomeï in De
Bosatlas van Nederland
Waterland.
A. Cholera in Amsterdam, 1866
Kaart 18A: Cholera in Amsterdam, 1866
India 1390
Sri Lanka 701
China
12.884
Hongkong
1985
Thailand 240
Vietnam 1
Singapore 3859
Zuid-Korea
2059
Taiwan 1271
Maleisië 4116
Filipijnen 223
Indonesië 2626
Australië
9207
Japan 1901
Papoea Nieuw
Guinea 112
Nieuw-
Zeeland 90
Nieuw-
Caledonië
19