Huidige selectiecriteria en de online documentaire HOOFDSTUK 4 ...

de illocutionaire handeling (dat wat gedaan wordt in het doen van de uiting) gepretendeerd
is, maar dat de uiting zelf wel echt is (Searle:273). In non-fictie ziet hij serious assertions
als de dominante vorm van adressering. Tegelijkertijd stelt hij vast dat een serious assertion
overgedragen kan worden door een tekst zonder zichtbaar te zijn in de tekst, bijvoorbeeld het
moraal van een fictioneel verhaal (Searle:332). Deze serious assertion kunnen we wellicht ook
karakteriseren als een truth claim.
Het grootste probleem met deze benadering is dat we over het algemeen geen
directe toegang hebben tot de intentie van de maker. Ook kan de maker zijn of haar intenties
verbergen of zelfs verdraaien. We hebben vaak secundaire bronnen nodig, zoals interviews of
een making-of om ons op de hoogte te stellen van de intentie van de maker. Toch plaatsen we,
ook bij het ontbreken van informatie over de intentie, een audio-visueel product vrij eenvoudig
en bijna instinctief onder de noemer documentaire.
2.3 RECEPTIE
Dit laatste statement leidt ons tot de volgende benadering waarin de ontvangst van de kijkers
centraal wordt gesteld aan de documentaire. Dit idee vinden we onder anderen bij Eitzen die
over documentaire schrijft als een mode of reception (1995). Hij beweert dat zodra een publiek
zich afvraagt ‘zou het kunnen liegen?’ we veilig kunnen aannemen dat hetgeen bekeken wordt
werkt als een documentaire. Eitzen onderkent dat het met deze benadering moeilijker wordt
om met een net afgebakend corpus van documentaire teksten vast te stellen. Dit is volgens
hem ook niet nodig voor wat hij beschouwt als een “rather indefinite body of texts” (Eitzen:98).
Roger Odin is een andere theoreticus die zich met name bezighoudt met receptie. Op basis
van zijn semio-pragmatische model van communicatie komt hij tot een beschrijving, niet zozeer
van de documentaire tekst zelf, maar van een bepaald soort lezing: de zogenaamde lecture
documentarisante. Deze lezing staat tegenover de lecture fictivisante (Odin, 1984:266).
Zodoende kan ook een western, wanneer deze aan een Afrikaans publiek wordt vertoont,
een documentaire zijn van kleding, landschap en gedrag in een andere samenleving (Odin,
1984:263). Wat deze documentariserende lezing onderscheidt is wanneer de lezer in zijn
of haar hoofd een maker construeert, wat Odin een enonciateur noemt.
De grenzen
tussen fictie en
documentaire
vervagen in
toenemende
mate
Deze enonciateur kan ook de camera zijn, de producent, een maatschappij
enzovoorts. Volgens Odin is er wel sprake van een ensemble documentaire, dit
omschrijft hij als een film die expliciet in haar structuur de instructie opneemt
om de documentariserende lezing in werking te zetten: hij programmeert als
het ware deze lecture documentarisante (1984:271). Formele elementen, zoals
het gebruik van archief beeld, interviews met ooggetuigen, de afwezigheid van
acteurs in de aftiteling etc. spelen dus wel degelijk een rol. Deze rol moet
ze echter toegekend worden door de kijker. Ook kan hierbij sprake zijn van
degrés de “documentarité” (idem:274), een bepaalde mate waarin een film een documentaire
is. De grenzen tussen fictie en documentaire zijn dus complex. Zoals Renov het zegt: “the two
domains inhabit one another” (Renov:3).
De indexicaliteit blijft een rol spelen, zij het dat makers dit meer gebruiken als een stilistische
15 | 16