Klik hier om die volledige joernaal in PDF-formaat af te laai - LitNet

LitNet
Akademies
desember 2011: jaargang 8, nommer 3
’n Akademiese joernaal vir die
Geesteswetenskappe,
Natuurwetenskappe en Regte
www.litnet.co.za
ISSN 1995-5928

Redaksie: LitNet Akademies
Hoofredakteur
Etienne van Heerden (PhD, LLB), Universiteit van Kaapstad
Hoofbestuurder en -redakteur: LitNet Akademies
Uitvoerende redakteur: LitNet
Geesteswetenskappe-redakteur
Francis Galloway (DLitt), Universiteit van Pretoria
Natuurwetenskappe-redakteur
Dirk Laurie (MSc in Wiskunde, PhD), Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Hendrik Geyer (MSc in Teoretiese Fisika, PhD in Teoretiese Kernfisika, FRSSAf),
Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Jannie Hofmeyr (BSc Hons in Biochemie, MSc in Biochemie, PhD, FRSSAf), Universiteit
Stellenbosch
Personeel
Produksiebestuurder
Elzette Steenkamp (MA)
Redaksionele bestuurder
Naomi Bruwer (MA in Afrikaans-Nederlands), Senior inhoudsbestuurder by
LitNet
Geesteswetenskappe-taaladviseur
Nicky Grieshaber (MA)

Adviesraadslede van LitNet Akademies
Ruth Baitsewe, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Bezuidenhout, Universiteit van die Pretoria – Suid-Afrika
Frikkie Botha, Bestuurder: QCanes, BSES Limited – Australië
Gerrit Brand, Universiteit van Stellenbosch – Suid-Afrika
Guillaume Brümmer, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Naomi Bruwer, Inhoudsbestuurder by www.litnet.co.za – Suid-Afrika
Joel Claassen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Eugene Cloete, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Neil Cochrane, Universiteit van Suid-Afrika – Suid-Afrika
Ronald Cools, Katholieke Universiteit Leuven – België
Scarlett Cornelissen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Darryl David, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Leon Dicks, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Ian Dubery, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Heilna du Plooy, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Jat du Toit, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Kobus Eloff, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Hans Ester, Radboud Universiteit Nijmegen – Nederland
Eep Francken, Universiteit Leiden – Nederland
Francis Galloway, LitNet Akademies: Geesteswetenskappe-redakteur – Suid-Afrika
Ena Jansen, Vrije Universiteit van Amsterdam – Nederland
Thys Human, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Jerzy Koch, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań – Pole
Chris Koen, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Derek Litthauer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Catharina Loader, Universiteit van Wenen – Oostenryk
Amanda Lochner, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Braam Louw, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Johann Lutjeharms, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Johan Malherbe, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Jean Meiring, Universiteit van Cambridge – Engeland
Johan Meyer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Albert Neitz, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Desmond Painter, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Marius Potgieter, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Sakkie Pretorius, The Australian Wine Research Institute – Australië
Heinrich Raubenheimer, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Koot Reinecke, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Egmont Rohwer, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Vasti Roodt, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Alfred Schaffer, Uitgeverij De Bezige Bij – Nederland
Arnold Schoonwinkel, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hendrik Swart, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Christo van der Rheede, Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans – Suid-Afrika
Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Hannes van Staden, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit – Suid-Afrika
Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Emile van Zyl, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Rudi Venter, Nasou Via Afrika Uitgewers – Suid-Afrika
Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Visagie, Universiteit van Suid-Afrika – Suid-Afrika
Gideon Wolfaardt, Ryerson University – Kanada

André Weideman, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hein Willemse, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Uitgewer: LitNet
LitNet Akademies is ʼn geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.
Besoek: http://www.litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies
E-pos: akademies@litnet.co.za
Telefoonnommer: 021 886 5169
ISSN 1995-5928
Ondersteun deur:

Inhoudsopgawe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Fanie Viljoen se Onderwêreld as voorbeeld van die gesag- en magstryd in die
jeugroman – Johan Anker , Kaapse Skiereilandse Universiteit vir Tegnologie (CPUT)
'n Model van faktore wat die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed – Roelien Goede (Noordwes-Universiteit, Vaaldriehoekkampus),
Tjaart Steyn (Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus), Estelle Taylor
(Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus)
Die marginale subjekposisie van die Afrikaanse skrywer - Etienne van Heerden se
Asbesmiddag – Gideon Strydom, Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse
Universiteit
Die wêreldrevolusie in die hoër onderwys en die verrekening daarvan binne die
Suid-Afrikaanse konteks - Charl Wolhuter , Noordwes-Universiteit,
Potchefstroomkampus
Die toeval in ’n tentwoning / Die metanarratief van die toeverlaat - Alettie van den
Heever, Universiteit Stellenbosch
Die diagnostiese waarde van ’n Nederlandse woordeskattoets vir
Afrikaanssprekende aanleerders - Nerina Bosman, Universiteit Pretoria
“Spanner in die wat?” – Wopko Jensma en die mineurletterkunde van Deleuze en
Guattari – Willem Anker, Universiteit Stellenbosch
Taalverskuiwing en taalhandhawing in die Afrikaanse gemeenskap: tendense en
toekomsperspektiewe – Jaap Steyn (Universiteit van die Vrystaat), André Duvenhage
(Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus)
Onderweg na goeie wetenskap 3: Voorwaardes vir die beste moontlike wetenskap
– Braam Roux (Unisa), Fanie de Beer (Universiteit Pretoria)
Who Framed Roger Rabbit en die moontlikheid van outentieke wêrelde in fiksie –
André Crous, onafhanklike navorser
Sluikreklame in sport - Steve Cornelius, Universiteit Pretoria
Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning
en -verandering – Johan Moll, Universiteit van die Vrystaat
1
21
63
95
122
138
168
196
243
280
300
326

“Moetie rai gammattaal gebrykie”: Die gebruik en waarde van ’n Tienerkaaps in
gedrukte advertensies – Elvis Saal (Unisa), Joline Blignaut (Hoërskool Zwaanswyk,
Kaapstad)
Stellenboschstudente se rol in die vestiging van Afrikaans as onderrigtaal aan die
Universiteit Stellenbosch – Pieter Kapp, Universiteit van die Vrystaat
Leergesprekke in universiteitsklaskamers: ’n Herwaardering – Gert van der
Westhuizen, Universiteit van Johannesburg
’n Jungiaanse perspektief op die reekstekeninge van ’n seksueel mishandelde kind
– Carel van Wyk, Universiteit van die Vrystaat
Moedertaalgebaseerde tweetalige onderwys: ’n moontlike oplossing vir Suid-
Afrika se geletterdheids- en syfervaardigheidsprobleme – Michael le Cordeur,
Universiteit Stellenbosch
“’n Almanak van klippe”: Laatwerk en Breyten Breytenbach se Die beginsel van
stof (laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge) – Helize van Vuuren, Nelson
Mandela Metropolitaanse Universiteit
Ondersoek na die impak van ’n akademiese geletterdheidsintervensie op
eerstejaarstudente se akademiese taalvermoë – Tobie van Dyk, Karlien Cillié,
Marisca Coetzee, Suzanne Ross en Helena Zybrands, Taalsentrum, Universiteit
Stellenbosch
Die verband tussen vroeë apartheidsintellektualisering,
Afrikanermusiekhistoriografie en die ontluiking van ’n apartheidsestetika in die
toonkuns – Carina Venter, Universiteit Stellenbosch
345
372
392
411
434
461
487
507

Afdeling: Geesteswetenskappe

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Fanie Viljoen se Onderwêreld as voorbeeld van die
gesag- en magstryd in die jeugroman
Opsomming
Johan Anker
Assistentdekaan: Onderwys, Fakulteit vir Onderwys, Kaapse Skiereilandse Universiteit vir Tegnologie (CPUT), Wellington-kampus
Hierdie artikel bespreek die jeugroman Onderwêreld (2008) deur Fanie Viljoen as voorbeeld
van ’n resente tematiese vernuwing in Afrikaanse jeuglektuur, naamlik die jeug se
betrokkenheid by die kuberwêreld. Dié roman word eerstens bespreek as ’n jeugroman
waarin die verhaal van die ontwikkeling van twee hoërskoolseuns as kuberkrakers
(“hackers”) vertel word deur onder andere ’n ingewikkelde proses van sosiale manipulasie
(“social engineering”). Aandag word gegee aan die kenmerke van ’n jeugroman asook die
fokus op die tipiese adolessente rebellie teen alle vorme van gesag, insluitende dié van sosiale
instansies soos die skool en ouers. Die gevolge wat hierdie aksies en rebellie inhou, sluit aan
by die proses van volwassewording wat kenmerkend is van die jeugroman en die
Entwicklungsroman. Die roman word egter ook ’n parallel of metafoor vir die magstryd wat
volgens Roberta Trites (2000) so tipies is van die meeste jeugromans. Die teoretiese insigte
van onder andere Michel Foucault oor mag en gesagstrukture en Trites oor die toepassing van
hierdie tema in jeugromans word aangewend om aan te dui hoe die titel, motto, intrige en
verwysings na die wêreld van die kuberkraker in dié roman gelees kan word as ’n voorbeeld
van die magstryd in jeugromans in die algemeen. Daar word ook verwys na The hacker’s
manifesto, die proses van sosiale manipulasie en die rol van aanlynkommunikasie in
jeugromans. Die artikel wil aandui dat adolessente in die lees van jeugromans soos
Onderwêreld altyd tot die besef sal kom dat hulle, ten spyte van watter mag hulle hulle ook al
mag verbeel, onderworpe sal wees en beperk sal word deur die sosiale strukture waarbinne
hulle beweeg.
Trefwoorde: jeugroman, Fanie Viljoen, Onderwêreld, sosiale manipulasie, magstrukture in
jeugroman, kuberwêreld
Summary
Onderwêreld (2008) by Fanie Viljoen as an example of the power struggle in young adult
novels
This article discusses the recent development of thematic reference to cyberculture in
Afrikaans literature with specific attention to the novel Onderwêreld (Underworld) by Fanie
Viljoen. This novel, which won a prestigious silver medal for young adult (YA) novels in
Afrikaans, depicts the development of two schoolboys as hackers, following an intricate
process of social engineering, adolescent rebellion against social institutions, and betrayal by
1

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
best friends. The consequences for these adolescents follow the pattern of typical coming-ofage
novels. At the same time this novel is a parallel and metaphor for the power struggle
which is so evident in YA novels. By using the title, motto, plot, structure and references to
hacking and social engineering, the novel attracts a reading of Onderwêreld as thematic of
the power struggle in YA novels in general. This article refers, inter alia, to the theories of
Michel Foucault on the theme of power and repression and Roberta Trites’s (2000)
application of these themes in YA novels. Reference is also made to The hacker’s manifesto,
the process of social engineering and the role of online communities and cyberspace in YA
novels.
Onderwêreld has as background and plot structure the world of hackers and hacking within
the confines of a private school. In this novel Greg Owen, the head boy of the exclusive
private school, befriends a new matric learner, Eckard Wilken. Eckard is the one who leads
Greg into the mysterious world of the hacker and teaches him the elementary competencies of
hacking, until Greg is a “newbie” no more and becomes a quite competent hacker himself. As
the story unfolds, the activities of hacking become part of Greg’s growing rebellion against
the school system, the headmaster’s dictatorship, his father’s dominance and the
manipulation he feels from institutions like the school and the megaworld of business, which
is his father’s domain and livelihood.
The novel is structured to mirror the computer world: the title and cover refer to the world of
the computer; the motto is from The hacker’s manifesto: and entry into the text and plot starts
with the command: “sign on”. After the short prologue a computer Ping command follows.
The chapters that consist of flashbacks to the development of the friendship between Greg
and Eckard and Greg’s introduction to the world of the hacker, told in the first person, are
named “logfiles” and the novel ends with the command: “‘log off”. The alternating chapters,
which are told in the present, are framed with . The heading of chapters is given in
HTML programming language which shows the beginning and end of a file.
Trites (2000) describes the YA novel within a framework of postmodernism and power
structures as a genre that situates the individual as both composed of institutional forces and
compromised by them. According to her adolescents have power that becomes institutional
power as they engage in social forces that simultaneously empower and repress them. Once
the protagonists of the YA novel have learned to discursively negotiate their place in the
domination-repression chain of power they are usually depicted as having grown.
In Onderwêreld Greg’s engagement in hacking, and development as a hacker, follow the
same process and steps of the typical Entwicklungsroman and the YA novel. At first he is
introduced into a strange, new world, the world of the hacker, and progressively he is shown
to break through different barriers to reach the world from which he is kept away.
With Eckard’s help Greg discover keys and tools to reach an underworld in which he
discovers his own power to rebel against the institutions of power. He starts as a “newbie”,
but finds the password to the world of the adults, just to discover another underworld that
consists of the criminal acts of the world of big institutions. In this process he experiences the
metaphorical murder on the representatives of the institutional powers: the school principal
and his father. He discovers the enjoyment of his role as a hacker as a “real life game” and a
reality.
He also experiences the typical hybrid identity of the adolescent in a liminal world – as Greg
and G-4ce, his computer name.
2

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
One of the characteristics of the YA novel is the dynamics of power relations: power versus
repression. The obvious result is a rebellion against the power and repression by social
institutions like the school, the church and parents. It is in this power struggle that
adolescents discover their own power and a temporary relief of tension in the execution of
their rebellion.
Onderwêreld also follows this well-known pattern of rebellion: the experience of
overregulation (too many rules and dominant authority), a temporary resistance, a repression
of this resistance followed by a more intense and sometimes successful resistance. This is
followed by a change in perspective by the protagonist and growth to adulthood and
responsibility. In this sense the power struggle and repeated resistance lead to greater power
and growth in the adolescent. Eventually, when this protagonist has mastered a certain
competence as a hacker, the resistance to the school and his father are integrated into one
rebellion.
It is only in the final confrontation with Eckard that Greg realises that he was the ultimate
victim of a process of social engineering. He was programmed by Eckard from the very
beginning to cause the humiliation and destruction of his father and the principal as part of
Eckard’s revenge for the role the principal and Greg’s father played in the suicide of his own
father. Finally he realises that his rebellion has backfired horribly, that it is time to grow up.
He was, after all, not as bullet proof as he thought.
What is also shown in Onderwêreld is the complexity of discerning between reality and an
imaginary reality in a space that is digitally structured. The “underworld” of the title is
ambiguous in more than one sense. It is the world of the hacker, criminal activities, the world
of the adolescent, death, corruption, betrayal, the unknown world of the unconscious that
echoes through people, even Hell itself. The hybrid identities of Eckard as Ekko, Greg as G-
Force, that surface in this novel are normal in online contexts: identities that are performed
online share similar characteristics to identities performed in offline, oral contexts. These
names do not make assumptions of validity/truth or falsity, but are part of the formation
identity of the characters. Greg, for example, comes to this recognition only when the police
speak to him in his online name: G-Force.
According to Trites (2000) the theme of the YA novel is, with incredible consistency: you
shall know your power and that power shall set you free – that is, until you begin to abrogate
institutional power or parental power or sexual power or the very power of death itself, in
which case the narrative will remind you of your powerlessness.
In Onderwêreld not only are the plot and character development images of this process, but
the social manipulation of Greg in particular, is a metaphor for the use and influence of YA
literature on the adolescent reader. It is more than double social engineering: it is part of the
structure and plot of the novel; the adolescents at school and at their homes are subject to it;
the protagonist is both executioner and victim of the process. But it is also through the
reading of the text that the adolescent becomes subject to the process of social engineering.
As Trites (2000) states, “In communicating such ideologies to adolescent readers, the genre
itself becomes an ideological State apparatus, an institution that participates in the social
construction of the adolescent as someone who must be repressed for the greater good.”
Key words: Yound adult novel, Fanie Viljoen, Onderwêreld, social engineering, power
structures in YA novels, cyberworld
3

1. Inleiding
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Fanie Viljoen is ’n gevestigde jeugboekskrywer wie se jeugroman Onderwêreld (2008) die
Silwer Sanlamprys vir Jeuglektuur verower het in 2007, die jaar waarin die deelnemers juis
oor tegnologie as tema moes skryf. Viljoen het vroeër reeds sy slag gewys met die
verowering van die die Goue Sanlamprys vir Jeuglektuur in 2005 én die MER-prys vir
Jeuglektuur in 2006 met Breinbliksem (2005). Hy het ook verskeie ATKV-Woordveertjies
ontvang vir hierdie en van sy ander jeugboeke.
Onderwêreld het as motto ’n aanhaling uit The hacker’s manifesto (The Mentor 1986):
But did you, in your three-piece psychology and 1950’s technobrain, ever take a look
behind the eyes of the hacker? Did you ever wonder what made him tick, what forces
shaped him, what may have molded him?
Alhoewel dié roman wel oor kuberkrakery handel, kon bogenoemde aanhaling net sowel in
die algemeen na karakters in die realistiese jeugroman-genre verwys het.
Dié bespreking sal klem plaas op die volgende aspekte van jeugromans in die algemeen en
Onderwêreld in die besonder: die eienskappe van die jeugroman, die rol van vrees vir die
dood, gesagstrukture en sosiale instansies, die rebellie teen hierdie strukture en die
kuberwêreld as parallel vir die ontwikkelingswêreld van die adolessent. In die bespreking van
die gesagstrukture binne die jeugroman word veral gebruik gemaak van die insigte van Trites
(2000).
Die doel van hierdie artikel is om na bogenoemde kenmerke van hierdie roman te verwys,
maar ook om die moontlikheid te bespreek dat die titel, motto’s en beskrywing van die
ontwikkeling as kuberkraker as parallel gelees kan word van die tipiese gesag- en magstryd in
die adolessente karakters se wêreld, hul rebellie teen die sosiale instansies wat hulle vorm, en
die groeiproses wat gedurende hierdie proses plaasvind. “Dit is tyd vir grootword,” staan daar
aan die einde van die roman (188).
2. Eienskappe van die jeugroman
Hierdie spesifieke jeugroman beskik oor al die eienskappe van die jeugroman, of “young
adult novel” (YA novel), soos opgesom deur onder andere Sturm en Michel (2009:39, 40, 42,
45) en Curnett (2001:95). Hulle beskryf die jeugroman vir adolessente as ’n roman vir lesers
tussen 12 en 18, die tipiese probleemroman van die tagtiger- en negentigerjare, wat ook
deesdae beskryf word as eietydse realistiese fiksie. Hierdie genre fokus op aktuele
omstandighede met realistiese ruimtes en karakters wat probleme moet hanteer wat binne ’n
baie moontlike, realistiese konteks afspeel (Sturm en Michel 2009:40, 44).
Met verwysing na Sheila Egoff se 1981-uiteensetting van die probleemroman as subgenre
binne die jeugroman wys Sturm en Michel (2009:40) op die volgende tipiese kenmerke van
4

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dié roman: ’n protagonis met griewe en vrese wat voortspruit uit ’n vervreemding van en
verset teen die grootmenswêreld; kort sinne en paragrawe; tienertaalgebruik;
eerstepersoonvertelling; grootmense as die grootste probleem; die aanraking van taboeonderwerpe;
’n mate van fatalisme; sinisme; en ’n sarkastiese, swart humor.
Sturm en Michel (2009:42, 44) beskryf die ontwikkeling van hierdie soort roman tot ’n
eietydse realistiese fiksie waarin die tienertaal minder deurspek is met vloekwoorde en
taboewoorde. Dit bevat steeds direkte, eksplisiete taalgebruik, maar dit is gefokus op ’n harde
realiteit met die gepaardgaande adolessente emosies.
Bostaande uiteensetting is in ’n groot mate op Onderwêreld van toepassing.
Trites lê veral klem op die postmoderne aspekte en magstrukture in die moderne jeugroman.
Sy som die kenmerke van hierdie genre soos volg op:
The YA novel, a genre that has emerged as an aspect of postmodernism, situates the
individual as both comprised by institutional forces and compromised by them.
Adolescents have power that becomes institutional power as they (necessarily) engage
in the social forces that simultaneously empower and repress them. Multiple
institutions affect the teenager: government agencies that regulate foster care and
juvenile justice, Hollywood and Madison Avenue, the music industry, institutions
such as Scouts and 4-H, which were initiated for the specific purpose of channeling
teenagers’s power. All YA novels depict some postmodern tension between
individuals and institutions […]. Once protagonists of the YA novel have learned to
discursively negotiate their place in the domination-repression chain of power, they
are usually depicted as having grown […]. (Trites 2000:52)
Trites (2000:10) beskou die jeugroman as ’n Entwicklungsroman eerder as ’n
Bildungsroman. Waar die hoofkarakter in die Bildungsroman aan die einde die stadium van
volwassenheid bereik, is die protagonis aan die einde van die Entwicklungsroman volgens
haar nog op pad na volwassenheid.
Die magstryd in die jeugroman is volgens Trites (2001:473), met verwysing na veral Michel
Foucault, een van die belangrikste aspekte van dié genre, en toenemend belangrik as deel van
die groeiproses wat adolessente moet deurmaak. Hulle moet naamlik leer hoe om al die
verskillende instansies wat tot hul vorming bydra te kan hanteer, om hul eie ervaring van mag
met dié van hul ouers én van gesagsliggame in die algemeen te balanseer. Die adolessente
moet ook bewus word van die bemagtiging waarmee hulle beklee word deur die instansies
wat hulle vorm, deur die insig en kennis waartoe hulle kom, maar ook die beperkinge wat
hulle opgelê word in die beoefening van hierdie mag. Die aard van hierdie gesag is dus
tegelyk bemagtigend en onderdrukkend. Soos Foucault (1980:98) dit stel:
Power must be analysed as something which circulates, or rather as something which
only functions in the form of a chain […]. Power is employed and exercised through a
net-like organization. And not only do individuals circulate between its threads: they
are always in the position of simultaneously undergoing and exercising power. They
5

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
are not only its inert or consenting target; they are always also the elements of its
articulation.
3. Onderwêreld binne die konteks van die jeugroman in Afrikaans
Heelwat van die Afrikaanse jeugromans sedert 2000, en die meeste van hulle pryswenners,
toon vernuwende aspekte soos die eksplisiete beskrywing van seks, uiters kru taalgebruik,
drank- en dwelmmisbruik, realistiese beskrywing van gewelddadige optredes, en die ervaring
van anoreksie, bulimie en selfs skisofrenie. Opvallend is ook die intense woede by
tienerkarakters, openlike rebellie teen gesagsfigure en die soeke na avontuur en identiteit in
die eksperimentering op onbekende terreine soos die tegnologie. Dit sluit jeugromans in soos
Francois Bloemhof se Nie vir kinders nie (2005), Fanie Viljoen se Breinbliksem (2005),
Derick Muller se Vuil skottelgoed (2007), Onderwêreld deur Fanie Viljoen (2007), Carina
Diedericks-Hugo se Die verdrinking van Joshua van Eden (2008) en Nelia Engelbrecht se
Pandora se boks (2009). Van hierdie elemente is wel al vroeër aangeraak, soos in Francois
Bloemhof se Slinger-slinger (1997) en Jackie Nagtegaal se Vis in die punch (2002), maar die
konsentrasie daarvan in onlangse jeugromans is opvallend.
Verskeie jeugboeke het as tema of subtema die tiener/adolessent se betrokkenheid by die
rekenaar- en selfoontegnologie en die gepaardgaande inlywing in en ervaring van die
kuberwêreld. Diedericks-Hugo se Koning Henry (2003) het as hoofkarakter ’n
rekenaarentoesias wat die slagoffer word van kindermolestering deur middel van kletskamers
(“chat rooms”) en ’n vriendin wat kuberkrakery as onskuldige spel beskou. Diedericks-Hugo
se Thomas@-reeks vir jonger lesers, wat begin met Thomas@Moordnet (2001), met ’n jong
rekenaarentoesias as hoofkarakter, is tans een van die gewildste verkopers onder jeugboeke,
wat onder andere dui op die gewildheid van hierdie tema by tienerlesers. Tim, die
hoofkarakter in Nie vir kinders nie deur Bloemhof (2005), gebruik die internet vir veral
pornografie en in Pandora se boks van Engelbrecht (2009) is die een karakter ‘n “tegnologiejunkie”
wat haar eie video’s maak. Die hoofkarakter en haar suster word ook in hierdie roman
die slagoffers van ’n smeerveldtog deur middel van e-posse.
In Onderwêreld is dit die wêreld van kuberkrakers wat as agtergrond en selfs tema dien vir
die intrige. In hierdie roman word Greg Owen, die hoofseun van ’n eksklusiewe privaatskool,
hegte vriende met ’n nuwe matriekseun, Eckard Wilken. Eckard lei vir Greg in die geheime
van die kuberkrakerbedryf in en leer hom om self ’n vaardige kuberkraker te word.
Langsamerhand word die kuberkrakerbedryf die uiting van Greg se verset en rebellie teen die
skool, die skoolhoof, sy pa en die manipulasie van instansies soos die skool en die groot
besigheidswêreld waarvan sy pa deel is. Wanneer Eckard geheimsinnig verdwyn, verskerp dit
Greg se kuberkraak-aktiwiteite totdat hy die geheime ontrafel van korrupsie waaraan sy pa en
die skoolhoof beide deel het. Hy kom eers later agter dat Eckard hom doelbewus
“geprogrammeer” het om so op te tree, sodat sy status as hoofseun vernietig sou word en
veral sodat hy sy eie pa sou blootstel aan vervolging. Wanneer Greg uiteindelik besef dat Dok
Pienaar, die skoolhoof, en sy eie pa verantwoordelik was vir Eckard se pa se vernietiging as
regter wat tot sy selfmoord gelei het, verstaan hy hoe fyn Eckard sy wraak beplan het.
6

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit is veral hierdie slim manipulasie van Greg wat die kern van hierdie verhaal vorm. Die
struktuur van die verhaal volg dié van ’n rekenaarprogram: die inskakel in die program, die
hoofstukke as verskillende lêers, en die afskakel van die rekenaar. Die chronologie word
verbreek deur die afwisselende vertelling van die hede waarin Eckard verdwyn en die
gevolge daarvan, met die afwisselende hoofstukke wat handel oor die verlede van hoe hulle
ontmoet het en hoe die vriendskap en die vaardigheid in kuberkrakery ontwikkel het. Dit is
eers met die eggo’s van die verlede en hede wat op bladsy 178 integreer dat die twee
verhaallyne bymekaarkom, dat die insig van die hele manipulasie tot Greg begin deurdring en
hy die werklike gevolge van sy optrede besef.
4. Die vrees vir die dood
Trites ondersoek in haar studie Disturbing the universe. Power and repression in adolescent
literature (2000) die uitbeelding van verskeie aspekte van moderne jeugromans. Dit sluit
onder andere in: verset teen gesagstrukture en -instansies; die rol van sosiale instansies soos
die skool, kerk en die politiek; aspekte van ras en identiteit; die verset teen ouers; die ervaring
van seksualiteit; en die vrees vir die dood.
Een van bogenoemde aspekte wat van die begin af ’n baie belangrike rol in Onderwêreld
speel, is die vrees vir die dood.
Beide James (2009:96) en Trites (2000:119) beskryf die adolessent in jeuglektuur se
konfrontasie met die dood as ’n krisis wat kan lei tot groei en die vorming van ’n eie
identiteit. Die adolessent wat ’n ervaring van die dood opdoen, se vrees daarvoor is dié
ervaring van ’n uiterste finaliteit, maar tersefdertyd juis ook ’n teken van die groeiproses na
volwassenheid: “death is often depicted in terms of maturation” (James 2009:119).
Onderwêreld (2008) begin met die proloog waarin die elfjarige Eckard gekonfronteer word
met ’n selfmoordpoging deur sy pa en die daaropvolgende vrees vir die dood van sy pa (5).
Hierdie vrees is sy eerste kennismaking met die sogenaamde onderwêreld (5) en bly
voorteggo deur sy grootwordjare (6). Sy magteloosheid teenoor hierdie vrees vir die dood
word onder andere verwoord in die keuse van sy rekenaarnaam: Ekk-o (7), wat die eggo-tema
en die voortdurende soeke na identiteit aandui. Trites (2000:119) verwys spesifiek na hierdie
gevoel van vrees en magteloosheid as tipies van die aard van die adolessente karakter in
jeugromans.
Greg, die protagonis en eerstepersoonverteller, word herhaaldelik gekonfronteer deur die
vrees vir die dood, veral selfmoord, as gevolg van die herinnering aan sy broer John se
selfmoord. Dit lei ook tot die vrees dat Nicole, sy vriendin, iets sal “oorkom”. Die druk wat
sy pa op hom plaas, herinner hom aan die druk wat op John geplaas is (16) en moontlik ’n
oorsaak van sy selfmoord was. Die vrees dat Eckard óók iets oorgekom het, soos John, met
wie Greg Eckardt identifiseer, vorm deel van Eckard se fyn beplanning (sosiale manipulasie)
van Greg se optrede. Vir Greg voel dit later selfs asof Eckard John se plek ingeneem het
(148).
7

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Eerste aanduiding van hierdie vrees is Greg se ingryping om Eckard te red van die Tonnelinisiasie
wat hy as nuweling in die koshuis moet deurmaak. Dit is die begin van die
vertrouensverhouding tussen hulle. Hierdie vrees dra ook by tot Greg se innerlike stryd: aan
die een kant wil hy sy pa gelukkig maak soos John sou (75), maar aan die ander kant wil hy
juis nie die soortgelyke druk ervaar en hanteer nie. Uiteindelik kom hy wel tot die
bemagtigende besef dat hy nie in John se voetspore kan volg, of ooit sy pa sal tevrede stel nie
(121). Hy gee immers juis sy pa se hoë verwagting die skuld vir sy broer se selfmoord (142)
en verwerp daarom hierdie druk van “Victor Ludorum tot in alle donnerse ewigheid” (142).
Greg én Eckard kies egter wel die uitdaging, soos John, om aan ’n ekstreme sport deel te
neem, om kuberkrakers te wees, want dit is die “real life game” wat hulle laat voel dat hulle
léwe. Dit is hierdie “flippen weird vibration” (161, 168), wat hulle juis bemagtig om die vrees
vir die dood en verganklikheid ten minste tydelik teë te staan.
Hierdie paradoksale uitwerking van die vrees vir die dood is volgens Trites (2000:119) tipies
van die jeugroman: dat dit aan die een kant vrees inboesem en die adolessent magteloosheid
laat ervaar, maar aan die ander kant lei tot ’n ontdekking van die adolessent se eie krag om te
lewe. James (2009:96) wys verder daarop dat die karakters in jeugromans wat die dood leer
ken, dikwels ernstig daardeur beïnvloed word in hul identiteitsvorming en hulle hul
perspektief op die lewe laat verander, en dat dié ervaring ook dikwels tegelykertyd gepaard
gaan met die tipiese “rites of passage” van die jeugroman. Coates (2004:150) verduidelik dié
“rites of passage” so: “[T]here is a preliminal stage that ends with separation from family or
community, a liminal experience of individuation and a rite of reincorporation.”
Die slot van hierdie roman impliseer egter dat Eckard/Ekk-o voortgaan met ’n wraaktog, ’n
destruktiewe leefwyse waarin hy die ekstreme sport verder sal voer, die sogenaamde “death
wish”. Greg leer wel die les dat ’n mens nie teen alles gepantser/beskerm kan word nie; hy is
nie so “bullet proof”’ soos hy gedink het nie (193): nie teen die dood van sy broer wat hy wel
leer aanvaar het nie, ook nie teen die ondergang van sy pa waaraan hy wel deeglik deel het
nie.
5. Gesagstrukture
Trites (2000) het uitgebreid geskryf oor die rol van gesagstrukture in die jeugroman. Sy sien
dié magstryd tussen die adolessent en die institusionele magstrukture as die essensie van
jeugromans: “[…] Young Adult novels rely on adolescent protagonists who strive to
understand their own power by struggling with the various institutions in their lives”
(2000:8). Dit is volgens haar deel van die proses van volwassewording. Volgens haar sal die
jeugroman altyd die uitbeelding wees van die tema dat sosiale instansies groter en kragtiger is
as die individu en dat die adolessent-karakter die balans moet vind tussen die besef van sy eie
mag en die insig dat sy gedrag altyd aangepas moet word by die sosiale magte en instellings
wat hom gevorm het en steeds vorm (2000:3, 6; 2001:473). Foucault (1980:156) stel dit só:
8

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
One doesn’t have here a power which is wholly in the hands of one person who can
exercise it alone and totally over others. It’s a machine in which everyone is caught,
those who exercise power just as those over whom it is exercised.
In Onderwêreld is dit veral die skool as instansie wat ’n oorheersende rol speel, soos in baie
jeugromans: “[T]he school as social institution is omnipresent in adolescent literature” (Trites
2000:31). Onderwêreld pas binne die raamwerk van die skoolkoshuisroman as subgenre
binne die jeugroman. Die kenmerkende eienskappe van hierdie subgenre is onder andere die
skool- en koshuisruimte en die eerstepersoonverteller wat hom/haar rig tot die jeugleser,
vanuit die fokalisasie van die jeugdige verteller binne die opvoedingsruimte van die
middelklas tot die welvarende hoër klas. In hierdie jeugromans word die skool dikwels die
metaforiese verteenwoordiger van die ander sosiale instansies wat die adolessente karakter
beïnvloed tydens die grootwordproses en identiteitsvorming (Trites 2000:31–3; 2001:475).
Foucault (1995:147) het die funksionaliteit van die skool al beskryf as: “Educational space
functions like a learning machine, but also as a machine for supervising, hierarchizing,
rewarding […]”.
Greg en Eckard is albei in matriek, Greg die hoofseun en Eckard die nuweling, in ’n
eksklusiewe privaatskool vir die heel rykes en invloedrykes se kinders. Die skool word
opsigtelik as instansie beskerm deur die mag van geld en sy strukture. Een van hierdie
strukture is die nuwe rekenaarnetwerk. Dit is egter juis deur middel van die rekenaarnetwerk
dat die magsewewig versteur word, waar die tienerrebel as kuberkraker tot sy reg kom en die
gesag van die sosiale orde uitdaag en selfs aan die kaak stel.
Die skoolwêreld met sy uniforms en leuse word van die begin af baie sinies beskryf. Dit is
onder andere “Heilige grond” (15). Daar word verwys na die geldmag en korrupsie om
superrykes se seuns daar te kry (17), die koshuise as “perdestalle” (17), die onderrig wat
beskou word as “vriendelik-verpligte breinspoeling” (18), ’n wêreld waarbinne jy nie anders
durf wees nie (24), waar leierskap afhang van sakestransaksies (26, 37) en waar hulle almal
slegs pionne en klone word (40, 41, 59). Daar is ook die tipies rigiede skoolhoof (43), die
gesag gesetel in posisies soos hoofseun en eerstespanspeler (74, 161), waar alles “fake” is
(19, 85) en slegs die rugbybraai (160) ontsnapping bied. Trites (2000:35) verduidelik dit só:
Much of the humor and virtually all of the rebellion in adolescent novels about school
rely on carnivalesque departures from the status quo to lull the adolescent into
eventually embracing it. By providing for an emotional outlet, antiestablishment
humor helps teenagers reconcile themselves to living with establishment.
Greg beskryf dit ook: “Dis Saterdagaand. Lawson het gat geskop met die rugby en daar is
rede om fees te vier. Koshuisbraai. Daar is ’n crazy elektriese atmosfeer by die skool” (160).
Die implikasie is duidelik en ook deel van die doel van die karnavaleske: dit is slegs ’n
tydelike opheffing van die gesagstrukture; Maandag sal die hiërargiese orde weer herstel
word.
Die ander kenmerkende magstryd van die jeugroman, dié van die adolessent teenoor sy
onderdrukkende ouers, is ook deel van hierdie roman: “The conflict with parent-as-authority-
9

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
figure seems to be one of the most pervasive patterns in adolescent literature” (Trites
2000:54). In die een geval, dié van Greg, is daar die uitbeelding van die prototipiese
dominerende en outokratiese vaderfiguur. In die geval van Eckardt is die plaasvervangende
ouer (Trites 2000:56) ook Greg se pa, waarop sy wraak en stryd gerig is. Aan die einde van
die roman is hulle albei verantwoordelik vir en skuldig aan die ondergang en vernietiging van
hierdie vaderfigure, volgens Trites (2000:57) ’n belangrike konvensie in die tradisionele
jeugroman. Uiteindelik is die volgende aanhaling op albei van toepassing: “[S]oos die eggo
van ’n pistoolskoot, jare nadat die sneller getrek is, kom die knal vandag terug” (190).
Greg probeer wel deurentyd sy ma beskerm en toon tekens van waardering teenoor haar (die
kenmerkende Oedipidale stryd). Hy verpes die ewige druk van sy pa, is sinies oor die
magtige mediamasjien waarvan sy pa die hoof is (16), verkwalik sy pa vir sy ma se
eensaamheid en onsekerheid (19), haat dit om sy pa se “skouperd” te wees (38), maar bly tog
aanvanklik afhanklik van sy pa se goedkeuring, en vrees sy afkeer (66). Om daardie rede
swig hy aanvanklik voor sy pa se dreigemente en gesag (74) sodat hy, tot sy eie veragting,
Dok Pienaar (die skoolhoof) om verskoning gaan vra vir sy opstandigheid (94). Die insig
daag eers later dat hy nooit sy pa sal kan tevrede stel nie.
Greg se aanvanklik onbewuste en later bewuste bydrae tot die vernietiging van sy pa en sy
magswêreld word kenmerkend van nog ’n eienskap van die jeugroman: “[T]he child must
create for her/himself a parent figure, [ …] to murder” (Trites 2000:57). Hy keer egter tog
terug na die “huis” in die sin dat hy aan die einde verkies om eers ’n paar dae saam met sy ma
deur te bring voordat hy moet teruggaan skool toe.
6. Rebelsheid, opstand, kuberkrakery en sosiale manipulasie
Een van die kenmerke van die jeugroman is die dinamiek van magsposisie teenoor
onderdrukking, waarin die adolessente karakter in opstand kom teen die gesag en die
(volgens die adolessent) onderdrukkende maatreëls van die sosiale instansies soos staat, kerk,
skool en ouerhuis.Tydens hierdie verset ontdek dié karakters juis hul eie krag en ’n tydelike
verlossing in die rebellie wat plaasvind (Trites 2000:54). Daar is immers, volgens Foucault,
geen gesagsverhoudings sonder weerstand nie en hierdie weerstand kom op sy beste tot uiting
juis op daardie punt waar die gesag uitgeoefen word (1980:142).
Dié voordurende magstryd kom dikwels tot uitdrukking in ’n kenmerkende patroon. Daar is
eerstens oorregulasie (te veel reëls en outoritêre gesag) en ’n aanvanklik nog aanvaarbare
tydelike opstand. Daarna volg die onderdrukking van die opstand wat op sy beurt lei tot ’n
verdere meer intense en suksesvolle opstand. Hierop volg ’n verandering in perspektief en
groeiproses binne meer aanvaarbare perke (Trites 2000:34). Só dra die proses van opstand en
rebellie by tot ’n groter magsbasis vir die adolessent. Dit is juis die onderdrukkende faktore
en die adolessent se opstand daarteen wat die insig bring van sy eie mag, maar ook van die
mag van die sosiale instansies waardeur hy gevorm word en waarvan hy deel is.
Onderwêreld volg ook hierdie patroon.
10

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Eers is daar in Onderwêreld die kleiner openbare tekens van verset teen die strukture van die
skool by Greg. Die verset begin by die oortreding van die inisiasiereëls vir nuwelinge toe hy
Eckardt red van die Tonnel-inwyding (30),die bier wat hy later in die koshuis drink (34), en
sy inwilliging om aan die wêreld van die kuberkraker bekend gestel te word (49). Dit is
wanneer hy die ruimte van die kuberkraker leer ken dat die opstand en verset teen die skool
en sy pa één word. Sy keuse van rekenaarnaam is die eerste bevestiging van ’n nuwe
magsgevoel: G-4ce! (in Engels uitgespreek: G-Force) (56).
Sy skoolwerk begin ly onder al die aandag en tyd wat aan die kuberkrakery bestee word – dit
is die nuwe “onderwêreld” wat harder roep (66).
Eckardt moedig hom aan om op sy eie bene te begin staan (67). Dit is Greg, en nie Eckardt
nie, wat ’n “inwydingsritueel” (77) moet ondergaan wanneer Eckardt hom in die verbode
wêreld van die skool se netwerkkamer inlei (78). Die sogenaamde “kwaliteitsopleiding” wat
die skool veronderstel is om te verskaf, word nou vervang met opleiding as kuberkraker (78).
Greg verbreek letterlike en simbolies die reëls van die skool deur deur die “Firewall” te breek
(80), al weerstaan hy die versoeking om sy wiskundepunte op die stelsel te verander (81).
Greg word hierna aan die onwettige wêreld van sosiale manipulasie bekend gestel (89, 103)
wat ironies genoeg juis deurentyd deur Eckardt op hóm toegepas word. Wanneer Greg hierdie
gevoel van eie bemagtiging beleef, beleef hy die individualiteit wat hom sy nuwe naam, die
rekenaarnaam G-4ce, bevrydend teen die berge laat uitskreeu (143). Foucault stel dit duidelik
dat mag onderdrukkend en bemagtigend kan wees, dat dit juis vanuit ’n posisie van
magteloosheid is dat persone rebelleer en hul eie mag ontdek (aangehaal deur Trites
2000:79).
Greg is bewus van die onwettigheid waarmee hy besig is. Wanneer Eckardt dan impliseer dat
die tronk sy voorland kan wees, stel hy in daardie konteks egter juis die tronk met die skool
gelyk: “Ek draai om en wys na die skool se sekuriteitsheinings wat plek-plek deur die bome
breek: ‘Wat dink jy is dit dié?’” (151).
Vir die eerste keer na John se dood, noudat hy aktief as kuberkraker optree en bewustelik die
reëls oortree, voel dit vir Greg of hy lewe (161). Die beoefening van die kuberkrakery word
die “extreme sport” soos wat John bedryf het (167). Om in te dring in ’n webwerf van
aanlynwinkels en deur die brandmuur te breek, word die “mother of all challenges” (168). Dit
is hierdie gevoel van mag wat hom op hierdie pad voortdryf. Die aand met Eckard se
verdwyning, toe Greg se opleiding as ‘t ware voltooi is, slaag Greg die finale toets om tot die
aanlynwinkel se webwerf deur te dring en al die kliënte-inligting tot sy beskikking, in sy
mag, is (186).
Dit is vanuit hierdie selfverwesenlikende magsposisie dat sy direkte tweede rebellie teen die
skool en sy pa begin, op die spits gedryf deur Eckardt se verdwyning. Hierdie tweede
opstand, alhoewel óók gemanipuleer, soos later blyk, is oënskynlik moreel aanvaarbaar
omdat dit gaan oor lojaliteit teenoor sy vriend en verset teen die onaanvaarbare traak-my-nie-
11

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
agtige optrede van die skool, die druk van sy pa en morele opstand teen korrupsie en
kriminaliteit.
’n Verdere motivering vir Greg se opstand na Eckardt se verdwyning is die besef hoeveel hy
Eckardt met John geïdentifiseer het en die gepaardgaande vrees vir die ervaring van nog ’n
selfmoord. Hierin is selfs ’n les vir hom geleë: hoe om ’n mens te wees en die lewe aan te
durf “sonder ’n bulletproofbaadjie wat jou beskerm teen pyn en hartseer” (34). Dit is een van
die universele temas van jeuglektuur wat deur die jeugdige verteller self verwoord word.
Terselfdertyd daag die besef dat hy slegs ’n kloon is binne sy pa se bestaanswêreld: die “rat
race” waarbinne die wenner nog altyd ’n rot bly (41). Hierdie begrip van en denke oor morele
waardes deur die adolessente karakter is ook kenmerkend van die jeugroman.
Vanuit hierdie emosies en motivering besluit hy dat die “pion” gaan terugbaklei (42). Hy
begin met openlike opstand teen die skoolhoof (43) juis vanuit sy gesagsposisie as hoofseun
en weiering om verder vir die eerstespan rugby te speel, wat feitlik ongehoord is binne die
skoolsituasie. Sy verset brei uit deur die gebruik van sy mag as onwettige kuberkraker: ’n
vals e-pos (45) waarop hy dink die polisie reageer (52). Hy besef egter dat die moontlikheid
van selfmoord nie uitgesluit is nie (53) en sy redding uit hierdie magteloosheid lê weer in die
onderwêreld opgesluit: Eckardt se webtuiste, www.Ekk-o.underworld.co.za, moet vir hom
verdere deure oopmaak.
Greg besef geleidelik hoe die mag van instansies inmekaarsteek: hoe die skool en sy pa se
mediabedryf enigiets manipuleer en keer (76). Sy pa se ontploffing oor hy die skoolhoof se
gesag ondermyn (73) en die uitwys van sy eie gesagsposisie as hoofseun én eerstespanspeler
maak hom ook deel van hierdie institusionele magspatroon waarteen hy rebelleer. Greg
bevind hom in ’n gesagsituasie wat deur Foucault (1980:202–3) soos volg beskryf word:
He who is subjected to a field of visibility, and who knows it, assumes responsibility
for the constraints of power; he makes them play spontaneously upon himself; he
inscribes in himself the power relation in which he simultaneously plays both roles;
he becomes the principle of his own subjection.
Hierdie besef versterk die gevoel van magteloosheid wanneer hy om verskoning moet vra.
Die rebel in hom vind egter die kuberkraker se “toolbox” (84) en daarmee gepaardgaande die
agterdogwekkende verbintenis tussen die skoolhoof en ’n farmaseutiese maatskappy (85).
Net wanneer hy vir die tweede keer om verskoning vra (93), kry hy ’n hernude naamlose
oproep tot rebellie: “Moenie dat hy so met jou mors nie” (94). Terwyl die konfrontasie met
die polisie Greg tot leuens dwing, want hy is reeds skuldig aan onwettige bedrywe (97),
gebruik hy sy nuutverworwe kennis van sosiale manipulasie om die RAT-program op Dok
Pienaar se rekenaar te installeer (112).
Op daardie oomblik besef Greg hy het finaal die grense oortree en hoevéél hierdie
matriekjaar hom verander het (121). Die onderwêreld (en die mag wat dit hom gee) bly egter
’n stem in sy agterkop (123) soos hy op ’n skynbaar onkeerbare pad voortgaan met sy
onwettige aksies.
12

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die gewaande moraliteit van hierdie aksies en rebellie word deur die uitbreek van die
sogenaamde voëlgriepepidemie verder gemotiveer (128) en lei tot die finale aflegging van die
beloofde verbintenis tot die instansiegedrewe onderskeidings en eerstespanrugby.
Hierna ontdek Greg ook ’n ander sy van sosiale manipulasie: sellulêre manipulasie (131) en
die kriminele aksies, virusverspeiding en entstofontwikkkeling (133). Hy vind naamlik
inligting wat daarop dui dat ’n nuwe griepvirus gekweek word wat sou lyk na ’n
voëlgriepvirus waarteen die farmaseutiese maatskappy van sy pa en Dok Pienaar alleen ’n
teenmiddel ontwikkel het (133–6). Uiteindelik kom sy rebellie oënskynlik tot ’n einde
wanneer hy moet buig voor ’n ander institusionele gesag, die polisie, wanneer hulle hom
konfronteer met sy kuberkrakernaam, G-4ce (148). Dié herkenning van (en insig in) sy vals
identiteit en die realiteit van waarmee hy besig is en was, is ook ’n erkenning dat sy
verworwe mag nie sterk genoeg is teen dié van die groot sosiale instansies nie.
Op hierdie stadium besef hy egter nog net gedeeltelik die gevolge van sy rebellie en daar is
oënskynlik nog genoeg morele redes om voort te gaan met sy onwettige aksies. Trites
(2000:34) stel dit so: “Adolescents have to fail at one form of institutionally proscribed
rebellion before they find an institutionally tolerated form of rebellion that paradoxically
allows them to remain within the system.”
Met die taktiese uitsnuffel van Dok Pienaar se rekenaarwagwoord ontdek hy genoeg getuienis
teen die skoolhoof (158) en ’n nóg groter onderwêreld: die bose wêreld van geld en korrupsie
(159). Dit laat verdere morele vrae ontstaan en dien as stimulus vir die voortsetting van sy
“rebellie”. Die onderwêreld wat hy ontdek, is sekerlik boser as sy kuberkrakery.
Hy kom ook tot die ontnugterende besef dat iemand hom op die web dophou (164). Hy ervaar
verdere verwarring en besef dat hy nie meer weet waar die web van die onderwêreld eindig
nie (165). Tog is hierdie wêreld van skyn, bedrog en kriminaliteit wat hy op die web leer ken,
skynbaar die realiteit.
Greg besef sy magteloosheid teenoor die groot sosiale instansies en sien as enigste oplossing
juis die saamwerk met die gesagstrukture waarteen hy in opstand is, byvoorbeeld die
saamwerk met ’n staatsaanklaer (168), al maak dit van hom ’n groot “loser” (170). Hy besef
ook dat hy juis gered kan word omdat hy nie te ver gegaan het met sy rebellie nie (170),
alhoewel die moraliteit van sekere waardes tog deel bly van sy besluit: hoe anders sal die
waarheid uitkom? (171). Soos baie ander tienerkarakters keer hy terug na die ouerhuis vir
beskerming, maar ook uit empatie met sy ma (172, 174). Die skool as instansie word verwerp
ten gunste van sy ouerhuis; hy soek op hierdie stadium nog aanvaarding by sy pa (174); en
daar is die hoop dat ’n nuwe begin tog nog moontlik is (174).
Die finale onthulling vind plaas in die laaste konfrontasie met Eckard, die insig dat hy (Greg)
self die slagoffer was van ’n proses van sosiale manipulasie: hy is geprogrammeer soos ’n
rekenaar as deel van Eckard se rebellie teen Greg se pa. Op hierdie wyse is Greg se pa (en
Greg ook) blootgestel aan dieselfde vernedering as deel van Eckard se wraaktog oor sý pa
(180). Die suggestie is dat Greg medepligtig is aan die “moord” op sy eie pa, dat hy sy pa vir
13

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die wolwe gegooi het as gevolg van sy eie gemanipuleerde rebellie. Sy pa se aandeel aan sy
broer se dood word ook duideliker (185).
Uiteindelik is die insig ná die mislukte rebellie, soos algemeen in die jeugroman, baie
duidelik: dis tyd vir grootword (188); hy was toe nie so “bullet proof” soos hy gedink het nie
(193). Trites (2000:80) verwys in hierdie opsig na Peter Hollindale se insig:
[...] Hollindale argues that adolescent literature is by definition a literature about
transitions; that in providing examples of epiphany that serve effectively to instruct
adolescents about their potential, the literature serves as a bridge between childhood
and adulthood.
7. Onderwêreld en die wêreld van die kuberkraker
Verskeie kenmerke van die roman Onderwêreld dra by tot die totstandkoming van ’n
duidelike parallel tussen die aard van die jeugroman en die aard van die kuberkrakery en
sosiale manipulasie wat in dié roman as deel van die intrige voorkom.
7.1 Die vertelstruktuur
Die hele roman is eerstens binne die raamwerk van die rekenaarwêreld geskryf. Dit begin met
die titelverwysing, die motto en die toegang tot die roman deur middel van ’n rekenaarterm:
“sign on” (3). Na die proloog volg ’n rekenaaropdrag waarin inligting van een rekenaar na ’n
ander gestuur word en die teikenrekenaar dit “eggo”, wat Eckard se rekenaarnaam impliseer
en ook die dubbele sosiale manipulasie in die vooruitsig stel. Die hoofstukke wat die
terugflitse na Greg en Eckard se verhouding en die ontwikkeling van sy vaardigheid as
kuberkraker bevat, word as “logfiles” beskou en die slot dui aan: “log off” (191). Die epiloog
deur ’n derdepersoonverteller val, soos die proloog, buite die vertelstruktuur van die ander
hoofstukke.
Die kuberkraker se manifes, wat betrek word met die motto uit die The hacker’s manifesto
(The Mentor 1986), dui reeds op die identifikasie tussen die jong volwassene (adolessent) se
opstand teen die skool, ouerlike gesag en die kuberkraker-generasie. Dit dui onder andere op
die onbegrip van die ouer geslag vir dié generasie. Ook ander aspekte van hierdie roman
word juis in hierdie manifes aangeraak: die kloningsproses op skool (“we’ve been spoon-fed
baby food at school”); outoritêre gesag (“we’ve been dominated by sadists”); korruptiewe
geldmag (“run by profiteering gluttons”); en die morele verval waarteen in opstand gekom
moet word: “You build atomic bombs, you wage wars, you murder, you cheat, and lie to us
and try to make us believe it’s for our own good, yet we’re the criminals” (The Mentor 1986).
Greg se blootstelling aan kuberkrakery en sy ontwikkeling as kuberkraker volg dieselfde
proses en stappe as dié van die tipiese patroon van die Entwicklungsroman en die jeugroman.
Hy word aan ’n vreemde, nuwe wêreld blootgestel. Sy onsekerheid en inisiasieproses word
duidelik aangedui – soos die aand in die rekenaarnetwerkkamer. Die oorsteek van grense na
die wêreld waarvandaan hy weggehou word, word onder andere in terme van die
rekenaarkamer beklemtoon.
14

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Daar is die gesagstruktuur agter ’n “brandmuur” wat vergelyk kan word met die begrip
sosiale manipulasie soos met die opvoeding van die adolessent: die manipulasie deur die
indoktrineringsproses van opvoeding. Hy ontdek sleutels tot ’n ander wêreld, die
onderwêreld, en gaan oor tot die rebellie teen die gesagswêreld (skool/ouers/instansies) deur
middel van die gereedskap van die onderwêreld. Hy ontwikkel tot hy nie meer ’n “newbie” is
nie, ontdek ’n wagwoord tot die grootmenswêreld, net om toegang te kry tot ’n ander
onderwêreld. Dié onderwêreld bestaan op sy beurt uit die misdrywe van die institusionele
wêreld. Hy beleef die “moord” op gesagsfigure – sy pa en die skoolhoof – en ontdek die
genot van die “real life game” as die “werklikheid”. Hy ervaar die vorming van ’n hibriede
identiteit, die tiener se tipiese tussen-in bestaan. Die skool word die “playground’ én
“slayground”. Dié proses lei tot die ontdekking dat die rebellie vergeefs is, dat afstand gedoen
moet word van skuilname, én die besef dat hy beide identiteit en volwassenheid nog moet
vind.
7.2 Jeugroman in die kuberkonteks
Mallan (2008) skryf insiggewend oor die ruimte, gesag- en kennisstrukture binne jeugromans
met aanlynkontekste. Sy beklemtoon onder andere die komplekse onderskeid tussen die
werklikheid en verbeelde werklikheid binne hierdie kuberruimte wat digitaal geskep word
(2008:67). Volgens Mallan (2008:68) vertoon dit ooreenstemming met die poging van
realistiese fiksie, soos in die moderne jeugromans, om mimesis te bewerkstellig.
In Onderwêreld kan die ontwikkelingswêreld en die magstrukture van die adolessente
karakter en die digitale struktuur en inhoud as parallelle gelees word. Die “onderwêreld” van
die titel het beslis in hierdie roman ook verskeie toepassingsmoontlikede verkry: onder
andere die wêreld van die kuberkraker, onwettige bedrywighede, die wêreld van die
adolessent, geldmag en korrupsie en vrees vir die dood. Op daardie wyse sluit dit aan by
Mallan (2008:70) se verwysing na Levebre se begrip dat ook ruimte sosiaal gekonstrueer
word, dat ruimte, die onderwêreld in hierdie roman, nie ’n statiese entiteit is nie, maar ’n
gedurig ontwikkelende proses wat geproduseer word deur menslike handelinge.
Die hibriede identiteit wat deur middel van digitale en ander sosiale strukture tot stand kom
en ook in hierdie roman voorkom, word in Mallan se artikel soos volg beskryf (2008:70):
“Consequently identities that are performed online share similar characteristics to identities
performed in offline, oral contexts.” In Onderwêreld word dit onder andere voorgestel deur
die benamings: Eckard versus-Ekk-o; Greg versus G-4ce. Mallan (2008:73) verwys na name
wat in aanlynkommunikasie gebruik word wat nie soseer aannames maak oor waarheid of
valsheid nie, maar eerder bydra tot die identiteitsvorming van die subjek waarna verwys
word.
Hierdie dubbele identiteit kan volgens Mallan (2008:74) verstaan word as ’n erkenning van
die virtuele en fisieke self, nie as verskillende dele van die persoonlikheid nie, maar as hoe ’n
individu homself verskillend situeer of plaas binne en buite die netwerk waarbinne hy
funksioneer. Greg kom byvoorbeeld eers tot sy sinne (en besef van sy hibriede identiteit)
wanneer die speurder hom direk aanspreek as “G-4ce”; Eckard bly egter Ekk-o. Die
15

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
ambivalente konteks wat deur die virtuele wêreld geskep word, word deur Harris (2005:13)
só gestel:
Even the common names for the internet – “web” and “net” – betray ambivalence, for
a web or net may be a metaphor of connectedness, gathering people together, or it
may be a trap, entangling and ensnaring those who enter.
Dit is onder andere juis hierdie dubbelsinnige “web” waarbinne Greg en Eckard vasgevang
word.
Die magsgevoel en -siklus wat so ontstaan, veroorsaak dat ’n karakter op ’n sekere manier
funksioneer binne bepaalde ruimtes omdat die diskoerse daarbinne die karakter tot ’n sekere
identiteit kan konstrueer (Mallan 2008:74). Greg word byvoorbeeld deur Eckard deur ’n
proses van sosiale manipulasie en innerlike verset tot ’n sekere persoonlikheid gemanipuleer.
Die vraag oor wie hierdie kuberruimte beheer, die gesagposisie beklee, word ook deur Mallan
(2008:75) bespreek:
[”Cyberspace”] is regulated by technological controls and situated knowledges. Such
knowledges include knowing how to navigate a site, set up a web page, use the tools
available, subvert the system, or unlock secure information.
Dit is juis op bogenoemde wyse dat beide Eckard en Greg hul gesag en magsposisies bekom
en ook toenemend as sodanig ervaar.
Mallan (2008:76) wys ook op die volwassenes se beheer oor die tegnologiese wêreld,
spesifiek in skole en huise. Die adolessente karakters in jeugromans is dikwels egter vry
hiervan: húlle is die kenners en verbrekers van reëls van hierdie gereguleerde sisteme, die
kuberkrakers, of as gevolg van hulle meerdere kennis is hulle juis die magsfigure. Beide
Eckard en Greg vervul bogenoemde gesagsrolle op verskeie plekke in die roman.
Op hierdie wyse kom daar volgens Mallan (2008:76) in die kuberruimte ’n nuwe sosiale
paradigma na vore wat juis deur middel van die digitale tegnologie beheer en versprei word.
Hierdie nuwe sosiale paradigma, die samestelling daarvan en die hiërargie daarbinne, het ’n
invloed op die individu se beheer oor sy eie lewe én die lewens van ander (Mallan 2008:77),
’n bekende tema van jeugromans.
7.3 Sosiale manipulasie
Peltier (2008:1) definieer ’n sosiale–manipulasie-aanval soos volg:
A social engineering attack is usually conducted by an outsider who will use a variety
of psychological tricks on a computer user to get the information they need in order to
access a computer or network.
16

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In Onderwêreld word ook die breër definisie van sosiale manipulasie toegepas: die proses
waardeur nie net individue nie, maar ook instansies, die vorming van mense beheer en
manipuleer.
In Onderwêreld is daar ’n komplekse stelsel van sosiale manipulasie. Dit word wat Stucke
(2009:2) noem ’n projék van sosiale manipulasie: “information collecting, relationship
building and manipulation”. Inligting word verkry oor Greg, sy pa, sy familie, die skool en
omgewing. Daar word onder andere ingebreek in die skool se rekenaarstelsel. Selfs die
misbruik van vriendskap en vertroue, die onderrig in kuberkrakery én die tegnieke van sosiale
manipulasie self word deel van hierdie stelsel. ’n Uiterste wraakplan van Eckard het ten doel
om die skoolhoof, Greg se pa en Greg self aan die kaak te stel en selfs genoemde drie
karakters te ondermyn en te vernietig.
Greg (en sy skool) word onderwerp aan die oudste “trick in die boek” naamlik om ’n persoon
te vertrou sonder om vas te stel wat die persoon se bona fides is (Stucke 2009:2). Greg word
selfs gemanipuleer om die tegnieke self te gebruik. Sodoende word egter ook die hele skool-
en opvoedingstelsel en ouerskap aan die kaak gestel as ’n proses van sosiale manipulasie.
Die proses van sosiale manipulasie teiken juis die basiese menslike behoeftes: om aanvaar te
word, om deur ’n groep aanvaar te word, om gerespekteer te word, om eiewaarde te hê,
selfbeeld te ontwikkel, selfrespek te ontwikkel, sosiaal aanvaarbaar te wees, binne die
institusionele grense op te tree (Stucke 2009:4).
Stucke (2009:5) beskryf die tipiese tegnieke soos die streel van ’n ego, om emosionaliteit te
gebruik om ’n persoon se oordeel aantas, ’n persoon se selfvertroue te gebruik en selfbedrog
te gebruik om ’n persoon al hoe meer selfversekerd maak: “[T]he result is the person being
hacked sensing no harm in providing whatever it is the attacker is requesting […] the attacker
is a receptive audience for victims to display how much knowledge they have.”
So word Greg deur sy misplaaste magsgevoel gemanipuleer tot die selfvertroue vir sy
rebellie, die uitdaging van gesag, en die sosiale manipulasie van ander persone. Juis daarom
het hy nie ’n vermoede dat hy self ’n slagoffer is nie. Dieselfde kan gesê word van jeugdiges
binne die skool- en opvoedingsisteem. Selfs jeugboeke word deel van hierdie sosiale
manipulasie, omdat die adolessent juis, volgens Trites (2000:83), in die lees van die
jeugroman herhaaldelik gekonfronteer word met sy onvermoë om die groot instansies
suksesvol uit te daag.
Peltier (2009:2) beklemtoon ook die rol van ’n sterk emosionele reaksie of stimulus vanuit
die agtergrond van die slagoffer (sy karakter of geskiedenis):
The secondary or indirect methods of the social engineer will make the prospective
victim susceptible by making some statement at the onset that trigger a strong
emotion such as excitement or fear. Because the social engineer is willing to spend
time to get to know the mark or that they may be a fellow employee, they can contrive
a situation that plays on the background of the victim.
17

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Kenmerkend van hierdie gebruik van ’n emosionele stimulus is Eckard se uitbuiting van Greg
se vrees vir selfmoord na die selfmoord van sy broer, John en Greg se identifikasie van
Eckard met John. Op dieselfde wyse gebruik hy ook Greg se verhouding met sy pa en sy
natuurlike rebelse gevoel teenoor gesagsfigure op sy ouderdom, gepaardgaande met sy sterk
selfbeeld en leierseienskappe.
8. Slot
Trites (2001:480) stel die tematiek van jeugromans soos volg:
Everything in adolescent literature is designed to teach adolescents their place in the
power structure. In order to mature, teenagers must understand that sexuality is a
powerful tool, that they are mortal and will therefore die, that they must both break
free from and accept authority figures in their lives, and that they are institutionally
situated creatures, as all people are […]. What is the ideological message of the
adolescent novel? With incredible concistency, the answer is this: You shall know
your power and that power shall set you free – that is until you begin to abrogate
institutional power or parental power or sexual power or the very power of death
itself, in which case, the narrative will remind you of your powerlessness.
Volgens Trites (2001:482) is die doel van jeugromans op sigself juis om die
gesagsverhoudinge wat die individu vorm en konstrueer te bevraagteken. Die intrige en
struktuur van sosiale manipulasie in Onderwêreld dra juis daartoe by om hierdie proses voor
te stel, selfs as parallel daarvoor te dien.
In Onderwêreld is trouens nie net die intrige en karakterontwikkeling beeld van hierdie tema
nie, maar is juis ook die gebruik van die sosiale manipulasie van Greg dié uitbeelding vir die
toepassing en invloed van jeugromans op die tienerleser. Hier vind dus méér as net dubbele
sosiale manipulasie plaas: in die verhaalstruktuur en verhaal self word dit uitgebeeld; die
adolessente op skool en in ouerhuise word daaraan onderwerp; die hoofkarakter oefen dit uit,
maar word ook die slagoffer daarvan. Dit is egter ook in die lees van die teks deur die
adolessente leser dat ’n vorm van sosiale manipulasie voltrek word:
[I]n communicating such ideologies to adolescent readers, the genre itself becomes an
Ideological State Apparatus, an institution that participates in the social construction
of the adolescent as someone who must be repressed for the greater good. (Trites
2000:83)
Hierdie roman, soos baie ander jeugromans, bied aan die adolessent die beskrywing van ’n
realistiese komplekse bestaan, asook die adolessent se verbindings en verhouding met die
sosiale konteks en die magstrukture waarbinne hy hom bevind. Dit stel hom ook bloot aan die
kennis van en verset teen misdrywe in die sosiale sisteem wat gevaar en ongeregtighede
inhou, sodat die adolessente leser hom kan vergewis van die sosiale leuen dat alle strukture
en instansies tot sy beswil en voortdurende positiewe vorming wil optree. Hy word dus
bemagtig om die wanbestuur van magstrukture te kan herken en hom daarteen te verset. Dit is
juis deur die lees van ’n jeugroman soos Onderwêreld dat die adolessent tot die besef kom dat
hy, ten spyte van watter mag hy hom ook al sal verbeel, altyd nog onderworpe sal wees en
18

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
beperk sal word deur die sosiale strukture waarbinne hy beweeg (Chappel 2008:282). Dit is
egter juis deur hierdie proses dat die adolessent tot groter volwassenheid groei en die
instansies rondom hom leer hanteer.
Bibliografie
Bloemhof, F. 2005. Nie vir kinders nie. Kaapstad: Tafelberg.
—. 1997. Slinger-slinger. Kaapstad: Tafelberg.
Chappel, D. 2008. Sneaking out after dark: Resistance, agency, and the postmodern child in
J.K. Rowling’s Harry Potter series. Children’s Literature in Education, 39:281–93.
Coates, K. 2004. Looking glasses and neverlands. Lacan, desire and subjectivity in children’s
literature. Iowa: University of Iowa Press.
Curnett, K. 2001. Teenage wasteland: Coming of age novels in the 1980s and 1990s.
Critique, 43(1):93–111.
Diedericks-Hugo, C. 2001. Thomas@Net. Pretoria: Lapa.
—. 2003. Koning Henry. Kaapstad: Tafelberg.
—.2008. Die verdrinking van Joshua van Eden. Roggebaai: Umuzi.
Engelbrecht, N. 2009. Pandora se boks. Kaapstad: Tafelberg.
Foucault, M. 1980. Power/Knowledge. Londen: Harvester Wheatsheaf.
—. 1995 [1977]. Discipline and punish. The birth of the prison. Vintage Books: New York.
Harris, M. 2005. Contemporary ghost stories: Cyberspace in fiction for children and young
adults. Children’s Literature in Education, 36(2):111–25.
James, K. 2009. Death, gender and sexuality in contemporary adolescent literature. New
York: Routledge.
Mallan, K. 2008. Space, power and knowledge: The regulatory fictions of online
communities. International Research in Children’s Literature, 1(1):68–81.
Muller, D. 2007. Vuil skottelgoed. Kaapstad: Human & Rousseau.
Nagtegaal, J. 2002. Daar’s vis in die punch. Kaapstad: Tafelberg.
Peltier, T.R. 2008. Social engineering: Concepts and solutions. Informations Systems
Security. http://www.infosectoday.com/Norwich/G1532/Social_Engineering.htm (28 April
2010 geraadpleeg).
19

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Sturm B.W. en K. Michel. 2009. The structure of power in young adult problem novels.
Young Adult Library Services, Winter, ble. 39–47.
Stucke, Dr. 2009. Social engineering. Georgia State University.
https://www.student.gru.edu/-esteams2/documents/Social Engineering Final.doc (15 April
2011 geraadpleeg).
The Mentor. 1986. The hacker’s manifesto. Phrack, 1(7), Phile 3 of 10.
http://www.phrack.org.phrack/7/p07-03 (3 Mei 2010 geraadpleeg).
Trites, R.S. 2000. Disturbing the universe. Power and repression in adolescent literature.
Iowa City: University of Iowa Press.
—. 2001. The Harry Potter novels as a test case for adolescent literature. Style, 3:472–85.
Viljoen, F. 2005. Breinbliksem. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2008. Onderwêreld. Kaapstad: Tafelberg.
20

Opsomming
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Model van faktore wat die sukses van
onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed
Estelle Taylor, Roelien Goede en Tjaart Steyn
Estelle Taylor: Departement Rekenaarwetenskap en Inligtingstelsels, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
Roelien Goede: Skool vir Inligtingstegnologie, Noordwes-Universiteit, Vaaldriehoekkampus
Tjaart Steyn: Departement Rekenaarwetenskap en Inligtingstelsels, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
Dit wil voorkom asof daar groepe studente is wat meer probleme ondervind met die
bemeestering van tegnologiegebaseerde modules as ander modules. Bestaande navorsing dui
op spesifieke faktore wat sterk figureer in die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde onderwerpe. In bestaande navorsing word hierdie faktore egter
geïsoleerd beskou en nie in alle gevalle empiries beoordeel nie. Die doel van die studie
waarop hierdie artikel gebaseer is, was om ’n model van faktore wat die sukses van
onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules beïnvloed te ontwikkel. Daar is gebruik
gemaak van gemengde navorsingsmetodes. ’n Literatuurstudie is onderneem om faktore wat
moontlik ’n invloed op die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules het, te
identifiseer. Interpretatiewe navorsing, deur middel van onderhoude en vraelyste, is hierna
onderneem om die faktore wat uit die literatuur geïdentifiseer is, te verifieer en die model aan
te vul. Nadat vraelyste deur studente voltooi is, is statistiese verwerking gedoen om die
bydraes van die verskillende faktore in die model te toets. Die eindresultaat is ’n model van
faktore wat die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules (soos toegepas op
’n rekenaarvaardigheidsmodule) beïnvloed. Die student se prestasie in die finale
skooleksamen word aangedui as die faktor wat die grootste bydrae lewer. Naas skoolprestasie
is voorkennis die volgende belangrikste faktor. Dit het verder geblyk dat manlike studente
beter as vroulike studente in die rekenaarvaardigheidseksamen presteer. Studente wat
wiskunde, natuurwetenskap, rekeningkunde of rekenaarstudie as hulle gunstelingvak gekies
het, het beter in die eksamen presteer as studente wat tale of leervakke uitgesonder het.
Studente wat meen dat hulle eendag rekenaarvaardigheid in hulle werk gaan gebruik, het
beter as ander studente presteer. Studente met hoë rekenaar-angs het swakker in die eksamen
presteer as dié met min rekenaar-angs. Laastens het selfoonbesit ook ’n beduidende invloed
op die uitslag van die rekenaarvaardigheidseksamen gehad.
Trefwoorde: gemengde navorsingsmetodes, modelontwikkeling, onderrigleer, suksesfaktore,
tegnologiegebaseerde modules
21

Summary
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
A model of the factors that influence the success of teaching and learning of technologybased
subjects
There appear to be groups of students who experience more problems with the mastering of
technology-based subjects (where technology is used, but is not the main subject of the study)
than other (non-technology-based) subjects. A study was therefore conducted to identify
factors that influence the success of education in technology-based subjects. Existing research
points to specific factors that figure strongly in the success of the learning of technologybased
subjects. In existing research these factors are, however, viewed in isolation and are not
always evaluated empirically. In the research on which this article is based the influence of
various factors is investigated, compared and empirically evaluated together. The objective of
the study was to develop a model of the factors that influence learning success in technologybased
subjects.
In this research project methods from different research paradigms were used in different
phases of the project. Since there was no clarity about the factors to be investigated, the
interpretative methods were initially used to identify factors by means of interviews and open
questions. These results were analysed by means of coding. After a model of possible factors
was compiled in this way, methods from the positivistic paradigm were applied.
Questionnaires were compiled to test the model and the results of these questionnaires were
statistically analysed.
The study was undertaken at the Potchefstroom campus of North-West University.
The purpose of the literature study was to investigate existing publications on factors
influencing a student’s success in mastering technology-based subjects. The most important
factors highlighted in the literature are gender, language, race or culture, prior knowledge or
entry level, socio-economic status, learning styles, computer anxiety, the student’s confidence
in his or her own abilities, and the student’s vision of the future.
After the literature study had been concluded, interviews were conducted. The results of the
interviews were used to expand the model and also to identify specific questions to be
included in the questionnaires. While processing the interview results, various important
factors became evident, namely prior knowledge, planning/time management, computer
anxiety, secondary school level and language.
The purpose of these questionnaires was to identify additional factors that may influence
learning of technology-based subjects by means of open questions. Furthermore, the
relevance of factors already identified was investigated. The open questions in the
questionnaires were processed interpretatively. From the answers to the open questions it was
deduced that the interest of students may have an influence on the success of learning.
Another factor mentioned was the student’s intellectual abilities. Factors already included in
the model, but of which the importance was once again emphasised here, were selfconfidence,
prior knowledge, time management and language.
After data had been collected by means of questionnaires, biographical data and examination
marks, a large number of variables were available for use to test the relationships in the
model. First of all, factor analysis was done to determine which variables measured the same
factor, in order to reduce the number of variables.
22

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The factors not included in the factor analysis (their nature not being suitable for factor
analysis) were added. These are gender, language, race, secondary school level, school
performance and favourite subject. This model was then used, together with multiple linear
regressions, to test which of the different relationships in the model were significant.
The model in Figure 1 indicates all the significant relationships according to this research.
Figure 1. Model of the factors that influence the success of teaching and learning of
technology-based subjects
According to the results of multiple regression, school performance had the greatest
influence, of all the factors measured, on students’ success in computer skills. After school
performance, prior knowledge, and specifically having taken other courses in computer skills,
was the most important factor.
It further appeared that male students performed better than female students in the computer
skills examination. Male students also felt more positive about computer activities and had
more confidence in their own ability to use the computer.
23

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Students who had chosen mathematics, natural sciences, accountancy or computer studies as
their favourite subject performed better in the computer skills examination than students who
had chosen languages or other theoretical subjects as their favourite subjects.
Students who thought they would one day use computer skills in their career, performed
better than students who don’t think that they will use it.
Students with high computer anxiety performed lower in the computer skills examination
than those with little computer anxiety.
Lastly, owning a cell phone also had a significant influence on the results of the computer
skills examination. Students who had had a cell phone for quite some time performed better
than those who had only recently acquired one. This has to do with prior knowledge
(exposure to technology) and possibly also socio-economic status.
The model also indicates relationships between the factors. Female students felt more
positive about their ability to complete their graduate studies successfully than male students.
The male students felt more strongly about the fact that they would use a computer in their
careers. Male students felt that they work better under supervision, while female students felt
that they work well without supervision (independently). Unlike female students, male
students also preferred information in graphic format rather than in text format.
It is evident from the results of this study that those students who had completed their
secondary studies at a school with a good matric pass rate were more certain about what they
wanted to do in ten years’ time than students from schools with a lower pass rate.
Female students experienced more computer anxiety that male students. Students who had
already completed another course in computer skills experienced less computer anxiety than
students who had not completed such courses, and students who had more self-confidence
experienced less computer anxiety that students with less self-confidence.
This model contributes to knowledge about success factors in computer-based subjects. Users
of this model can better understand the cause of unsatisfactory performance by considering
the specific influence of the factors in their own environment. The model is also an example
of positivistic studies being preceded by interpretative studies in order to direct the
positivistic studies.
Keywords: mixed-method research, model development, teaching and learning, success
factors, technology-based subjects
1. Navorsingsproses en belangrikste terme
Dit wil voorkom asof daar groepe studente is wat meer probleme ondervind met die
bemeestering van tegnologiegebaseerde modules (waar tegnologie gebruik word, maar nie
die hoofonderwerp van die studie is nie) as met ander (nietegnologiegebaseerde) modules.
Navorsing is dus nodig om faktore te identifiseer wat ’n invloed het op die sukses van
onderrigleer in tegnologiegebaseerde modules. Bestaande navorsing dui op spesifieke faktore
wat sterk figureer in die sukses van onderrigleer van hierdie soort modules. In bestaande
24

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
navorsing word hierdie faktore egter geïsoleerd beskou en nie in alle gevalle empiries
beoordeel en geweeg nie. In die onderhawige navorsingsprojek is die invloed van verskeie
faktore saam ondersoek, vergelyk en empiries beoordeel. Hierdie artikel doen verslag oor die
navorsingsproses en -bevindinge.
Die doel van die navorsing was om ’n model van faktore wat die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed te ontwikkel. Om dit te doen ʼn gemengde is
-
navorsingsparadigma gevolg. Omdat dit nie duidelik was watter faktore ondersoek moes
word nie, is daar eers in die interpretatiewe paradigma gewerk om faktore te identifiseer met
behulp van onderhoude en vraelyste met oop vrae. Die resultate hiervan is met behulp van
kodering ontleed. Nadat ʼn model van moontlike faktore op hierdie wyse opgestel is, is daar
verder in die positivistiese paradigma gewerk. Vraelyste is opgestel om die model te toets en
die resultate van hierdie vraelyste is statisties ontleed.
Die studie is by die Potchefstroom-kampus van Noordwes-Universiteit, onder hoofsaaklik
eerstejaarstudente, onderneem. Van hierdie studente was 55.7 persent vroulik. Die studente
wie se resultate vir hierdie studie gebruik is, is oorwegend wit (2 160 studente uit ’n totaal
van 2 361 wat minstens een van die twee vraelyste ingevul het). Daar was 89 studente van
wie die ras as bruin gespesifiseer was, en 95 van wie die ras as swart gespesifiseer was. Die
ras van sewe studente was nie beskikbaar nie. Die module is beskikbaar in Afrikaans en
Engels en die studente met ʼn ander moedertaal was dus ’n baie klein groepie (76 studente uit
’n totaal van 2 361 wat minstens een vraelys ingevul het).
Volgens Teddlie en Tashakkori (2009) word die gemengdenavorsingsparadigma ook die
derde metodologiese beweging genoem, naas kwalitatiewe navorsing (met klem op
numeriese data en ontleding) en kwantitatiewe navorsing (met klem op narratiewe data en
ontleding). Gemengde navorsing kan gedefinieer word as navorsing waar data ingesamel,
ontleed, geïntegreer en daar afleidings gemaak word deur gebruik te maak van beide
kwalitatiewe en kwantitatiewe benaderings en metodes in ’n enkele studie (Tashakkori en
Creswell 2007). Deur gebruik te maak van ’n gemengdenavorsingsparadigma kan meer
akkurate resultate verkry word (Teddlie en Tashakkori 2009). In hierdie navorsingsprojek het
die kwalitatiewe werk in die interpretatiewe paradigma dit moontlik gemaak om faktore te
identifiseer wat nie in die literatuurstudie na vore gekom het nie en om ʼn sodoende
uitgebreide model op te stel; en die groot hoeveelhede data wat beskikbaar was om die model
te toets, kon meer effektief kwantitatief ontleed word in die positivistiese paradigma.
Die navorsingsplan wat in hierdie studie gevolg is, is skematies voorgestel in Figuur 1.
Eerstens is ʼn literatuurstudie onderneem om faktore wat ’n moontlike invloed op die su kses
van onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules het, uit bestaande literatuur te
identifiseer en in ’n voorlopige model voor te stel. Hierdie model word as basis gebruik om
die empiriese navorsing te rig. Aangesien die fokus van hierdie studie holisties van aard is, is
die verwantskappe tussen faktore ook geïdentifiseer. Van die verwantskappe op die model is
aangedui in literatuur, ander is bygevoeg uit algemene indrukke. Wat presies verstaan word
onder sukses, verskil van studie tot studie, maar dit kan in die algemeen beskou word as die
25

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vermoë van die student om ʼn akademiese module te slaag. In hierdie studie word die student
se persentasie in die finale eksamen gebruik.
Figuur 2. Skematiese voorstelling van die navorsingsproses
Nadat die literatuurstudie afgehandel is en die aanvanklike model opgestel is, is
interpretatiewe navorsing gedoen om addisionele faktore te identifiseer. Hierna is vraelyste
versprei met vrae wat geselekteer is om die model te toets.
Die terme onderrigleer en tegnologiegebaseerde modules is sentraal vir hierdie studie en
word dus vervolgens gedefinieer.
1.1 Onderrigleer
Dit blyk uit die literatuur (o.a. Dillon en Zhu 1997 en Khan 1997) dat die begrippe onderrig
en onderrigleer moeilik eenduidig omskryf kan word. Die volgende afleidings kan uit
bogenoemde outeurs se begripsomskrywings gemaak word: Onderrig verwys na ’n handeling
waardeur kennis en vaardighede oorgedra word vanaf die onderriggewer na die student met
die doel om die student te begelei tot die bereiking van sekere leerdoelwitte. Ongetwyfeld sal
die sinvolheid van die onderrighandeling ontbreek indien dit nie op leer afgestem is nie. Die
ontsluiting van die werklikheid is ’n sinlose gebeurtenis indien dit nie tot leer oorgaan nie.
Leer kan dus as ’n essensiële deel van onderrig beskou word.
26

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die skrywers van hierdie artikel ondersteun die gedagte dat leer plaasvind as gevolg van die
interaksie tussen die student se ervaringsveld en nuwe inligting wat daartoe lei dat
gedragspatrone aangepas word. Verder ondersteun ons die opvatting dat leer ’n uitvloeisel is
van ’n gekonstrueerde omgewing waarin die student hom/haar saam met die fasiliteerder
bevind.
In die term onderrigleer word onderrig en leer onlosmaaklik verbind. Dit gaan hier sowel om
kennisoordrag van leerinhoude as om kennisverwerwing. Vir die doel van hierdie
navorsingsprojek en artikel word die term onderrigleer dus gebruik om te dui op sowel die
oordrag van kennis en vaardighede as die verwerwing van kennis deur studente.
1.2 Tegnologiegebaseerde modules
Die term tegnologiegebaseerde modules word verkies bo die term tegnologiese modules. Dit
word gedoen om onderskeid te tref tussen ’n wyer groep modules waar die tegnologie die
hoofsaak is (tegnologiese modules) en ’n groep modules waar tegnologie gebruik word, maar
nie die hoofonderwerp van studie is nie (byvoorbeeld rekenaarvaardigheid en rekenaarprogrammering).
2. Literatuurstudie: Faktore wat die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed
Die belangrikste faktore wat uit die literatuur na vore kom, is geslag, taal, ras of kultuur,
voorkennis of intreevlak, sosio-ekonomiese status, leerstyle, rekenaar-angs, die student se
vertroue in eie vermoë en die student se toekomsvisie. Hierdie deel van die artikel lewer
verslag oor die literatuurstudie wat tydens stap 2 (Figuur 1) van die navorsing onderneem is,
en alhoewel daar sedertdien nuwe bronne beskikbaar gekom het, is besluit om die
terugvoering in hierdie afdeling aan te bied soos dit tydens die betrokke fase van die
navorsing na vore gekom het. In die behandeling van die navorsingsresultate in afdeling 6
word die resultate vergelyk met meer onlangse literatuur oor die onderwerp.
2.1 Geslag
Die term geslag kan meer as een betekenis hê, en hier word dit gebruik om te verwys na die
gesamentlike kenmerke wat bepaal of ’n persoon manlik of vroulik is (Odendal, Schoonees,
Swanepoel, Du Toit en Booysen 2000).
Uit bronne soos Colley en Comber (2003) en Volman (1997) is dit duidelik dat daar verskille
bestaan ten opsigte van geslag in terme van die wyse waarop en die gereeldheid waarmee
rekenaars gebruik word. So het manlike leerders byvoorbeeld meer kennis en ervaring van
rekenaars in die algemeen, asook van programmering en rekenaarspeletjies, as vroulike
leerders. Alhoewel die agterstand van vroulike leerders kleiner is as dit kom by
woordverwerking en teken, het manlike leerders ook in hierdie areas meer kennis as vroulike
leerders. Manlike leerders het ook meer planne vir toekomstige aktiwiteite met rekenaars.
27

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vroulike leerders het minder vertroue in hul eie vermoë om rekenaars te gebruik as manlike
leerders.
Albei hierdie studies rakende die aanleer van tegnologiegebaseerde modules is onder skoliere
gedoen.
Kent en Facer (2004) het navorsing onder meer as 1 000 skoliere in Bristol gedoen. Meer
manlike leerders (82 persent) as vroulike leerders (58 persent) het geantwoord dat hulle van
rekenaaraktiwiteite hou, en meer manlike leerders as vroulike leerders het die rekenaar vir
internetaktiwiteite gebruik.
Navorsing wat onder 200 studente aan ’n tegniese universiteit gedoen is (Razumnikova
2005), het getoon dat stereotipiese aannames oor “manlike” beroepe steeds geld, nie net op
terreine soos konstruksie, landbou en politiek nie, maar ook in programmering.
Programmering is gesien as ’n manlike professie, selfs deur vroulike studente met
programmering as hoofvak.
Navorsing is by ’n hoërskool in Kalifornië, waar leerders uitstekend presteer (ongeveer 80
persent van die leerders gaan universiteit toe) onderneem (Barron 2004). Die doel van die
navorsing was om te bepaal hoe gemaklik leerders met tegnologie omgaan. Ondersoek is
gedoen rakende hulle vorige ervarings met rekenaars, hulle toegang tot rekenaars, hulle
formele en informele gebruik van rekenaars en hulle motivering om rekenaars te gebruik. Die
studie het ook hulle persepsies oor rekenaargebruik deur middel van oop vrae ondersoek. Die
leerders wat aan die ondersoek deelgeneem het, het almal een of meer rekenaar by die huis,
hulle het almal toegang tot elektroniese pos, en 99 persent het toegang tot die internet vanaf
die huis. Die navorsing het getoon dat 58 persent van die manlike leerders wat aan die
navorsing deelgeneem het, as rekenaarervare beskou kan word, teenoor die 42 persent van
vroulike leerders in die ondersoek. Die verskille was veral opmerklik by twee aktiwiteite,
naamlik programmering en simulasie. Onder die manlike leerders het 65 persent al ’n
programmeringskursus gevolg, teenoor net 16 persent van die vroulike leerders. Manlike
leerders het ook meer vertroue in hul eie vermoë gehad. Vertroue in eie vermoë het, soos
reeds genoem, ook in die studies van Colley en Comber (2003) en dié van Volman (1997) na
vore gekom, en dit is ook ’n faktor wat verder in afdeling 2.8 bespreek word.
In Suid-Afrika het navorsing deur Statistiek Suid-Afrika in Februarie 2001 getoon dat
manlike studente tussen 15 en 19 jaar oud twee keer meer tyd met rekenaars spandeer as
vroulike studente in dieselfde ouderdomsgroep (Chobokoane en Budlender 2002).
Die eerste keer toe dit opgemerk is dat vroulike leerders in die algemeen minder ervare is met
die gebruik van rekenaars as manlike leerders, is aangeneem dat die negatiewe houding van
vroulike leerders teenoor rekenaars die oorsaak van die probleem is. Later het navorsing
getoon dat die werklike probleem dikwels die onaanpasbaarheid van leerinhoud by die
vroulike leerders se ervaring en daaglikse lewe is, en die feit dat vroulike leerders se leerstyle
nie in ag geneem word nie (Volman 1997). Hierdie punt kan dus ook gekoppel word aan
leerstyle wat in afdeling 2.6 bespreek word as ’n faktor wat ’n invloed op onderrigleer het.
28

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Verwantskappe tussen moontlike ander faktore en die sukses van die leerders word nie
eksplisiet in die artikel van Volman (1997) bespreek nie, maar uit haar direkte aanhalings van
leerders se terugvoering kom ander sake soos rekenaar-angs en vertroue in eie vermoë as
moontlike faktore wat ondersoek moet word, voor.
Volgens Owens en Waxman (1998) gebruik manlike leerders rekenaars meer dikwels as
vroulike leerders op sekondêreskoolvlak in wiskunde- en wetenskapklasse (vir die tik van
verslae, insameling en ontleding van data, berekenings en modelle). Alhoewel die studie nie
aantoon wat die redes hiervoor is nie, spekuleer hulle oor die moontlike redes, naamlik die
leerder se houding teenoor rekenaars, die leerder se vertroue in sy of haar eie vermoë om die
rekenaar te gebruik (sien ook afdeling 2.8) en hoër rekenaar-angs by vroulike leerders (sien
ook afdeling 2.7).
Die studies wat in hierdie afdeling toegelig is, handel nie eksplisiet oor die suksesvolle
afhandeling van ʼn rekenaargebaseerde onderrigleermodule nie. Aspekte soos ervaring,
selfvertroue en belangstelling in rekenaars onder manlike en vroulike studente word
ondersoek. Dit het die navorsers gemotiveer om die invloed van geslag op die sukses in die
rekenaarvaardigheidsmodule te ondersoek.
2.2 Moedertaal
Die kwessie van die taal in onderrigleer is ’n belangrike aangeleentheid, spesifiek in Suid-
Afrika, waar daar 11 amptelike landstale is. Omdat verskillende terme in die beskikbare
literatuur gebruik word, word eerstens twee begripsomskrywings verskaf.
’n Persoon se “moedertaal” is die primêre, mees bekende taal (Webb 2001; Heugh, Siegrühn
en Plüddemann 1995a). UNESCO (2003:15) definieer moedertaal as die taal wat ’n persoon
eerste leer; die taal waarmee ’n persoon identifiseer; die taal wat ’n persoon die beste ken; of
die taal wat ’n persoon die meeste gebruik. Ander terme wat gebruik word om hierdie konsep
te beskryf, is huistaal, eerste taal en primêre taal en inheemse taal (Heugh e.a. 1995a; DKK
2002; UNESCO 2003; Webb 2001). Dit blyk dat die term moedertaal meer algemeen gebruik
word (Bgoya 2001; Blaine 2004; Campbell-Makini 2000; De Klerk 2002; Du Plessis 2002;
Ferguson 2000; Giliomee 2005; Heugh 1995; Pennycook 2002; UNESCO 2003 en ander), en
dit is dus die term wat in hierdie studie gebruik word.
Vir die doel van hierdie studie word moedertaal omskryf as die taal wat ’n persoon eerste leer
en waarmee ’n persoon identifiseer; die taal wat ’n persoon die beste ken.
UNESCO (2003:14) definieer moedertaalonderrig as die gebruik van die student se
moedertaal as die medium van onderrig en noem ook dat moedertaalonderrig beide die
onderrig van, en onderrig deur die moedertaal behoort in te sluit.
Moedertaalonderrig kan dus omskryf word as onderrig in studente se moedertaal.
29

2.2.1 Moedertaalonderrig (Internasionaal)
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
UNESCO (2003:30) verklaar pertinent dat hulle moedertaalonderrig ondersteun as ’n wyse
waarop die kwaliteit van onderrig verbeter kan word en dat moedertaalonderrig noodsaaklik
is vir aanvanklike onderrig. Hulle beveel verder aan dat moedertaalonderrig uitgebrei moet
word om, so ver as moontlik, hoër vlakke in te sluit. Dit wil dus voorkom asof die
belangrikheid van moedertaalonderrig internasionaal erken word.
2.2.2 Moedertaalonderrig in die Suid-Afrikaanse konteks
Ongeveer 25 verskillende tale word in Suid-Afrika gepraat (DKK 2002). Die regering wat in
1994, na die eerste demokratiese verkiesing, aan bewind gekom het, het aan nege van Suid-
Afrika se inheemse tale, asook aan Engels en Afrikaans, amptelike status toegeken. Dit
beteken dat daar nou 11 amptelike tale is: Afrikaans, Engels, Tshivenda, isiNdebele, Sesotho,
Sepedi, Setswana, Xitsonga, siSwati, isiXhosa en isiZulu. Die nege Afrika-tale word deur
ongeveer 78 persent van die totale bevolking aangedui as die taal wat hulle die meeste by die
huis praat, terwyl die oorblywende 22 persent van die bevolking Afrikaans (13.3 persent) en
Engels (8.2 persent) tuis praat (Du Plessis 2002; Statistiek Suid-Afrika 2003). Die taal wat
landwyd deur die meeste mense gepraat word, is isiZulu, gevolg deur isiXhosa en dan
Afrikaans.
Die regeringsbeleid ten opsigte van die taalsituasie en taal in onderrig kan uit verskillende
beleidsbronne afgelei word, insluitend: die Grondwet (Republiek van Suid-Afrika1996), die
taal-in–onderrig-beleid (DvO 1997), die konseptaalbeleid en -plan vir Suid-Afrika (DKKWT
2000), die konsepraamwerk vir ’n nasionale taalbeleid (DKK 2002) en die konsep Suid-
Afrikaanse talebeleid (DKK 2003). Die belangrikste riglyne kan soos volg saamgevat word:
• die regering moet die status van al 11 die amptelike tale verhoog (bevorder)
(Grondwet, konseptaalbeleid en -plan vir Suid-Afrika)
• daar moet omstandighede geskep word (deur bv. PANSALB) vir die ontwikkeling en
gebruik van al 11 amptelike tale (Grondwet, konseptaalbeleid en -plan, taal-in–
onderrig-beleid, konsep-talebeleid)
• alle Suid-Afrikaners moet die vryheid hê om die taal van hul keuse te gebruik, en
studente het die reg (waar prakties moontlik) om onderrig te ontvang in die amptelike
taal van hul keuse (Grondwet, konseptaalbeleid en -plan)
• studente moet sterk aangemoedig word om die taal waarrmee hulle die beste bekend
is, op alle vlakke van onderrigleer te gebruik (konseptaalbeleid en -plan).
Die meeste van die argumente wat teen moedertaalonderrig aangevoer word, het te doen met
die stigma wat daaraan kleef en die wanopvatting dat onderrig in Engels die beste is. Studente
verkies soms onderrig in ’n ander taal as die moedertaal, omdat hulle glo dat die ander taal
sinoniem is met kennis, mag en voorreg. Engels word gesien as die taal van ekonomiese
beheer en opvoedkundige vooruitgang. Engels is verder ’n wêreldtaal en gee toegang tot byna
alle bronne van kennis (handboeke) en plesier (literatuur, televisie, rolprente) (Ferguson
30

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
2000; Webb 2002). Webb (2002) wys daarop dat alhoewel vaardigheid in Engels nodig is
(aangesien Engels internasionaal gebruik word), die gebruik van Engels as onderrigtaal nie
die enigste (of selfs beste) manier is waarop Engels aangeleer kan word nie: baie mense uit
lande waar Engels as tweede taal aangeleer word, is net so internasionaal suksesvol as mense
wat deur medium van Engels onderrig word.
Dit geld ook in Suid-Afrika, waar talle studente in hulle moedertaal (in hierdie geval
Afrikaans) onderrig ontvang en Engels as tweede taal aanleer. Cronje (2005) voer aan dat
derduisende Afrikaanssprekendes deur die dekades onderrig in hul moedertaal ontvang het en
daarna op alle terreine, plaaslik en internasionaal, hul plek volgestaan het. Hulle het hulself in
internasionale forums gehandhaaf en hulle nagraadse studie aan Engelse universiteite oorsee
voltooi. Statistiek van 2003 het gewys dat die groep wat die beste in die matriekeksamen
gevaar het, die Afrikaanse leerlinge was wat heeltyd in Afrikaans onderrig is.
Een van die argumente teen moedertaalonderrig in Afrika-tale is dat Afrika-tale nie
voldoende ontwikkel het om as onderrigtaal gebruik te word nie. Verskeie bronne (Bgoya
2001; Heugh en Siegrühn 1995; Kembo-Sure en Webb 2000a; Luckett 1995; Van der Walt
2004; Webb 2002; Young 1995) voer egter aan dat die Afrika-tale wel ontwikkel kan word
tot funksionele, moderne tale. Alle tale het voldoende instrumente om te kommunikeer wat
die sprekers wíl kommunikeer. Afrikaans is op so ’n wyse ontwikkel, en die meeste tale bevat
woorde wat aan ander tale ontleen is.
Uit die literatuurstudie het die belangrikheid van moedertaalonderrig in die algemeen
duidelik geword. Bestaande literatuur lewer egter nie uitspraak oor die invloed van
moedertaalonderrig op die sukses van die onderrig van tegnologiegebaseerde modules nie.
Die navorsingspan het besluit dat dit belangrik is om hierdie aspek by die studie te betrek.
2.3 Ras/kultuur
Ras en kultuur word saam bespreek, omdat daar ’n nou verband tussen hierdie twee konsepte
is. Ras verwys na ’n groep mense, diere of plante wat verbind word deur ’n gemeenskaplike
afkoms en gekenmerk word deur min of meer vaste erflike eienskappe, asook deur
ooreenkoms wat belange, gewoontes en die uiterlike betref. Ras word meestal as ’n
antropologiese en ’n etnologiese begrip hanteer (Odendal e.a. 2000). Kultuur word
gedefinieer as die ganse geestelike besitting van ’n volk (of ander groepering) op elke terrein,
geesteslewe of beskawingstoestand (Odendal e.a. 2000).
Min literatuur is beskikbaar oor rekenaargebruik onder verskillende rasse, omdat die meeste
verslae oor rekenaargebruik nie statistiek gee oor die verskillende rasse wat by die studie
betrokke was nie (Owens en Waxman 1998). Monahan (2004) noem dat daar tydens
onderhoude wat hy oor rekenaargebruik gevoer het, maklik gepraat is oor klasverskille,
minder maklik oor verskille ten opsigte van geslag, maar net by uitsondering oor rasverskille.
Dit word duidelik gestel dat vrae oor rasverskille as onvanpas en onbelangrik beskou word.
31

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Owens en Waxman (1998) se navorsing toon dat daar wel verskille is in die wyse waarop
studente van verskillende rasse rekenaars gebruik. Kultuur beïnvloed sowel die manier
waarop ’n persoon die realiteit organiseer en ervaar as die manier waarop ’n persoon leer en
dink. Kultuur het ’n invloed op die onderrig van inligtingstegnologie en ’n invloed op
leerstyle (Lynch en Szorenyi 2005; Chisholm 1996). Leerstyle word in afdeling 2.6 bespreek.
Daar is verskeie probleme wanneer die invloed van ’n faktor soos kultuur bereken moet
word. Kultuur word moeilik gekarakteriseer of as ’n faktor bewys, en gedrag in kulturele
konteks is eksentriek. Dit is die effek van persoonlike en kulturele geskiedenis, huidige
gebeure, politieke en sosiale klimaat en geografie. ’n Persoon se kultuur sal sy of haar keuses
uitbrei of beperk, maar kan nie voorspel watter keuses uiteindelik gemaak sal word nie. Die
invloed van ’n persoon se kultuur is dus moeilik om te bepaal (Davis en Fu 2004).
Navorsing by twee universiteite in Fidji (Lynch en Szorenyi 2005) het getoon dat dit wat
aanvanklik na kultuurverskille lyk, by nadere ondersoek eerder gesien kan word as sosioekonomiese
verskille. Alhoewel die navorsing wat gedoen is, nie hierdie faktore in diepte
ondersoek het nie, het die persone wat die lesings in rekenaarverwante klasse aanbied,
opgemerk dat die beste studente uit ’n beter sosio-ekonomiese agtergrond kom. Navorsing
deur Hoffman en Novak (1998) het ook getoon dat rasverskille in webgebruik verdwyn
wanneer die inkomste van ’n huisgesin hoër as ’n sekere vlak styg.
2.4 Voorkennis/intreevlak
Wanneer na ’n student se “intreevlak” verwys word, word hiermee bedoel die vlak waarop
die student is wanneer hy of sy met iets begin (Odendal e.a. 2000). Voorkennis verwys na die
student se vroeëre kennis of die kennis wat die student reeds oor ’n bepaalde onderwerp het
(Odendal e.a. 2000). Die student se voorkennis bepaal dus sy/haar intreevlak. Die term
voorkennis is in hierdie navorsing gebruik.
Vorige ervaring van tegnologie beïnvloed die huidige gebruik van rekenaars. Die wyse
waarop ’n persoon tegnologie gebruik, hang van sy/haar geaardheid en motivering af, maar
veral ook van die eie geskiedenis van tegnologiegebruik en tegnologieleer (Selwyn 2005).
Daar moet in onderrigleerprogramme gebruik gemaak word van verduidelikings en take op
verskillende moeilikheidsgrade om voorsiening te maak vir verskillende vlakke van
voorkennis (Heemskerk, Brink, Volman en Ten Dam 2005; Lynch en Szorenyi 2005).
Hierdie studies verwys ook na die geslag van deelnemers.
Die navorsers het besluit om die invloed van voorkennis soos aangedui uit vorige gebruik van
rekenaars en ander tegnologie se invloed op die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules by die ondersoek in te sluit.
2.5 Sosio-ekonomiese klas
Sosio-ekonomies word omskryf as dit wat aandag gee aan die verband tussen maatskappy en
ekonomie (Odendal e.a. 2000). Vir die doeleindes van hierdie ondersoek is dit toepasliker om
32

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sosiaal te omskryf as dit wat betrekking het op mense in ’n groep, byvoorbeeld ’n persoon se
sosiale posisie (Odendal e.a. 2000). In hierdie konteks word klas omskryf as die stand in die
maatskappy of bepaalde maatskaplike groep (Odendal e.a. 2000). Sosio-ekonomiese klas
verwys dus na ’n persoon se sosiale posisie of stand binne die maatskaplike groep of
ekonomie.
Die sosio-ekonomiese klas van studente kan, veral by die onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules, ’n groot rol speel. Sosio-ekonomiese klas kan in ’n groot
mate toegang tot, en voorkennis van, rekenaars bepaal. Daar is verskeie studies gedoen
waarin daarop gewys word dat, as gevolg van die digitale skeiding (digital divide) tussen die
hoër-inkomste-groepe en laer-inkomste-groepe, die gebruik van rekenaartegnologie
ongelykheid in onderrigleer kan vererger. Hoër-inkomste-groepe het meer dikwels toegang
tot rekenaars en die internet as die laer inkomste-groepe. Hierdie skeiding volg dikwels (maar
nie altyd nie) ook die tradisionele lyne van ras en sosiale klas en lei daartoe dat daar ’n
beduidende verskil is tussen die kennis en vaardighede wat studente buite skoolverband
verkry (Heemskerk e.a. 2005; Poynton 2005; Selwyn 2005).
Navorsing toon verder dat waar skole rekenaars en internettoegang het, die manier waarop
studente uit verskillende sosio-ekonomiese klasse die rekenaar en internet gebruik, verskil.
Studente uit ’n laer sosio-ekonomiese klas gebruik die rekenaar meer vir inoefening, terwyl
studente uit die hoër sosio-ekonomiese klasse dit gebruik vir meer gevorderde (internet-)
aktiwiteite (Kent en Facer 2004). Soos reeds genoem, het navorsing by twee universiteite in
Fidji getoon dat dit wat aanvanklik na kultuurverskille lyk, by nadere ondersoek eerder as
sosio-ekonomiese verskille gesien kan word. Daar bestaan duidelike verskille in eienaarskap
van tuisrekenaars en veral toegang tot die internet volgens die sosio-ekonomiese klas van
gesinne. In 2003 het navorsing in Engeland (Kent en Facer 2004), getoon dat 96 persent van
die gesinne in die hoogste sosio-ekonomiese area (bepaal volgens die gebied waarin die gesin
bly) rekenaars besit het, teenoor 81 persent in die laagste sosio-ekonomiese area. Ten opsigte
van internettoegang was die statistiek 87 persent in die hoogste teenoor 65 persent in die
laagste sosio-ekonomiese area.
In Suid-Afrika is daar groot verskille in sosio-ekonomiese klasse, en dit kan dus verwag word
dat hierdie faktor ’n baie groot rol sal speel in die onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules. Navorsing onder 8 500 gesinne uit verskillende dele van die land het gewys dat 53
persent van niestedelike tieners en 15 persent van stedelike tieners nie elektrisiteit het nie,
terwyl 29 persent van niestedelike gesinne se maandelikse inkomste laer as R400 is, en 40
persent s’n tussen R400 en R1 799 (Chobokoane en Budlender 2002).
In Suid-Afrika het sosio-ekonomiese klas ’n invloed op watter skole ’n student bywoon,
omdat sommige skole (voormalige model C-skole) se skoolgelde en ander finansiële
verpligtinge baie hoër is as by skole in die sogenaamde vroeër benadeelde gebiede. So
byvoorbeeld het net 23.6 persent van skole in die land in 2001 rekenaars gehad (Statistiek
Suid-Afrika 2003).
33

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die invloed van die sekondêre skool op studente se sukses kan dus as faktor in die ondersoek
benut word. Navorsing (Lynch en Szorenyi 2005) het getoon dat die skool van die student
wel ’n invloed op sy/haar sukses in rekenaargebaseerde modules het.
2.6 Leerstyle
Leerstyl verwys na die verskillende benaderings wat studente volg om ingewikkelde
leermateriaal in te neem en te verwerk. Navorsers stem saam dat onderrigleer volgens ’n
student se leerstyl leerpotensiaal maksimaal laat verwesenlik. Daar is byvoorbeeld visuele
studente (wat meer suksesvol leer met prente en grafiese voorstellings) teenoor verbale
studente (wat teksbeskrywings verkies), en sekwensiële studente teenoor globale studente
(Ansalone en Ming 2006; Chisholm 1996; Wang, Li en Chang 2006).
Individuele leerstyle is kompleks en kan nie maklik tot eenvoudige tipes herlei word nie.
Daar kan dus slegs gepoog word om algemene patrone van individualiteit in leer te beskryf.
Volgens Kolb (1984) kan ’n individu se leerstyl bepaal word deur te toets watter een van vier
metodes van die leerproses die persoon beklemtoon. Hierdie vier metodes is: werklike
ervaring, reflektiewe waarneming, abstrakte konseptualisering en aktiewe eksperimentering.
As gevolg van oorerflikheid, lewenservaring en die eise wat die omgewing aan ’n persoon
stel, ontwikkel die meeste mense leerstyle wat sekere talente beklemtoon. Die persoon maak
dan staat op een van vier basiese vorme van kennis, naamlik uiteenloping (divergence),
ineenloping (convergence), verwerking (assimilation) en aanpassing (accommodation) (Kolb
1984).
Kennis oor leerstyle kan op verskillende maniere toegepas word, veral in die ontwikkeling
van webgebaseerde onderrigleerstelsels. Die onderrigleerstelsel kan van stylpassing gebruik
maak, waar onderrigleermateriaal vir ’n spesifieke styl aangepas word. Die ander
moontlikheid is om binne die onderrigleerstelsel gelyke voorsiening vir verskillende style te
maak. Sodoende word studente dan ook gehelp om by onderrigleer in ander leerstyle aan te
pas (Wang e.a. 2006). Dit is nog nie bewys watter een van hierdie metodes meer suksesvol as
die ander is nie. Die kwaliteit van onderrigleer word verhoog wanneer die
onderrigleeromstandighede in harmonie met ’n student se bestaande ondervinding en
kognitiewe struktuur is, wat ’n direkte verband met die student se leerstyl het. Lee (1986)
beskryf ook ’n verwantskap tussen ’n individu se leerstyl en kulturele of etniese groep, wat
hierdie punt dus ook met afdeling 2.3 koppel. Alle studente het unieke kulturele ervarings wat
hul leerstyl beïnvloed.
Lynch en Szorenyi (2005) beveel aan dat daar baie meer aandag gegee word aan die
aanpassing van rekenaarverwante modules se inhoud en wyse van aanbieding ten opsigte van
leerstyle. Waar moontlik kan onderrigleermateriaal verskillende roetes, wat volgens studente
se leerstyle wissel, volg. ’n Voorbeeld hiervan is die gebruik van prentjies teenoor simboliese
voorstellings (Kolb 1984).
Navorsing is in Amerika gedoen (Liegle en Janicki 2006) om die pad te bepaal wat studente
deur ’n webgebaseerde onderrigleerstelsel gevolg het. Dit is bewys dat studente wat volgens
34

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
leerstyl as “ontdekkers” geklassifiseer is, meer rondgespring en hul eie pad gevolg het, terwyl
studente wat as “waarnemers” geklassifiseer is, gewoonlik die voorgestelde pad gevolg het.
Bykomend is bevind dat die punte van ontdekkers wat rondgespring het, hoër is as die punte
van ontdekkers wat nie rondgespring het nie, terwyl die punte van waarnemers wat nie
rondgespring het nie, hoër was as waarnemers wat wel rondgespring het.
2.7 Rekenaar-angs
Rekenaar-angs word op verskillende maniere gedefinieer, maar idees wat in die meeste van
hierdie definisies na vore kom, is weersin in rekenaars, vrees om met rekenaars interaksie te
hê, weerstand teen rekenaars, en vyandigheid en/of aggressie teenoor rekenaars.
Sedert die 1980’s was daar navorsers wat beweer het dat die voorkoms van rekenaar-angs
met verloop van tyd ’n mindere faktor sal raak, omdat studente algaande meer aan rekenaars
en ander tegnologie blootgestel word. Sedertdien het ander navorsing egter bewys dat
ondervinding met die rekenaar nie noodwendig rekenaar-angs verlaag nie, maar dat dit
afhang van die kwaliteit van die vorige ondervinding (Gos 1996). Die manier om rekenaarangs
te verlaag, is dus om die rekenaarervaring so positief en aangenaam as moontlik te
maak. Die oorgang van maklike na moeiliker take moet ook geleidelik en so pynloos as
moontlik geskied (Gos 1996).
Wilfong (2006) se navorsing het getoon dat voorkennis (2.4 hier bo) en rekenaarselfvertroue
(2.8 hier onder) ’n invloed op rekenaar-angs het. Navorsing het ook getoon dat rekenaar-angs
nie eendimensioneel is nie en uit verskillende elemente bestaan.
Beckers en Schmidt (2001) stel voor dat ses faktore gebruik kan word om rekenaar-angs te
bepaal, naamlik rekenaargeletterdheid, vertroue in eie vermoë, fisiese reaksie teenoor
rekenaars, idees in verband met die voordele en nadele van rekenaars, en idees in verband
met ontmensliking (dehumanising) deur rekenaars. Navorsing toon dat hierdie faktore ook in
verhouding met mekaar staan.
2.8 Vertroue in eie vermoë/selfvertroue
Die woordeboekbetekenis van selfwerksaamheid (self-efficacy) dui op werksaamheid uit eie,
innerlike beweegkrag (Odendal e.a. 2000). In hierdie studie word daar egter verwys na ’n
persoon se geloof dat hy/sy oor die vermoë beskik om sekere gedrag te toon of aksies uit te
voer. Die term selfvertroue word dus eerder gebruik, aangesien dit omskryf word as ’n
persoon se vertroue in sy/haar eie bekwaamheid (Odendal e.a. 2000). Rekenaarselfvertroue is
dus ’n individu se opvatting oor sy/haar eie vermoë om die rekenaar te gebruik ten einde ’n
sekere taak te verrig.
’n Persoon se selfvertroue het ’n invloed op besluite oor gedrag, die moeite wat gedoen word
om sekere gedrag vol te hou, en die sukses wat behaal word. Navorsing toon dat daar ’n
verwantskap tussen selfvertroue en registrasie vir rekenaarkursusse op universiteit, asook
sukses van programmatuuropleiding is (Compeau en Higgins 1995). Vroulike studente het
35

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
minder vertroue in hul eie vermoë om rekenaars te gebruik as manlike studente (Colley en
Comber 2003; Volman 1997). Navorsing onder ’n groep inligtingstegnologiestudente in
Taiwan (Shih 2006) het bevestig dat rekenaarselfvertroue sterk positief verband hou met
rekenaarvaardigheid. Compeau en Higgins (1995) het ’n model ontwikkel wat beduidende
invloed van faktore soos aanmoediging deur ander, ander se rekenaargebruik, en beskikbare
ondersteuning op rekenaarselfvertroue aantoon.
2.9 Toekomsvisie
Toekoms word omskryf as die tyd wat moet kom (Odendal e.a. 2000), terwyl visie verwys na
’n sekere manier van kyk na iets (Odendal e.a. 2000). Toekomsvisie kan dus omskryf word as
die manier waarop iemand kyk na dit wat nog moet gebeur. Die konsep toekoms hou sterk
verband met die student se motivering. Die wyse waarop studente die toekoms sien, het ’n
direkte verband met sowel hul akademiese prestasie as met hul potensiaal om te lewe en te
groei in ’n wêreld wat voortdurend verander.
Toekomsbewuste onderrigleer is die sleutel tot aanpasbaarheid (Toffler 1974a). Die
ontwikkeling van toekomsvisie vroeg in ’n kind se lewe verskaf die motivering en die vermoë
om sukses in die toekoms te behaal (Singer 1974). Elke persoon se private siening van die
toekoms vorm sy of haar besluitneming op belangrike wyse (Toffler 1974b). As ons nie vir
onsself ’n prentjie van die toekoms kan skep nie en hierdie prentjies nie teen die realiteit kan
meet en aanpas nie, kan ons nie leer nie (Toffler 1974b).
Navorsing (Singer 1974) het bewys dat sommige kinders se toekomsvisie vir hulself verder
strek as dié van ander, en dat dit veral waar is van kinders in hoër sosiale klasse (wat hierdie
punt koppel met afdeling 2.5 hier bo). Verder is daar ook ’n verband tussen geslag en
toekomsvisie gevind (Bart 1974; Singer 1974), asook tussen ras en toekomsvisie (Poussaint
1974), wat hierdie punt ook met 2.1 en 2.3 hier bo koppel.
Onderrigleer kan nie uitdruklik voorsiening maak vir ’n toekoms wat onseker is en nie
voorspel kan word nie, maar studente kan aangemoedig word om op so ’n wyse te dink, te
evalueer en op te tree dat hul meer effektief kan wees in ’n veranderende omgewing.
Studente moet vaardighede geleer word om die vinnig veranderende omgewing te kan
hanteer, en hulle moet ook geleer word om vir die toekoms te beplan (Shane en Shane 1974).
Daar word nie spesifiek in die literatuur na die invloed van toekomsvisie op die sukses van
onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules verwys nie, en ons het besluit om hierdie
faktor by die ondersoek in te sluit.
2.10 Die aanvanklike model van faktore wat die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed
Gegrond op die literatuurstudie het die navorsers op ’n interpretatiewe wyse moontlike
faktore en moontlike verwantskappe tussen faktore geïdentifiseer wat die ondersoek gerig
het.
36

Daar is besluit om die volgende verwantskappe te ondersoek:
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• die invloed van geslag op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde module in
rekenaarvaardigheid
• die invloed van geslag op voorkennis
• die invloed van geslag op toekomsvisie
• die invloed van geslag op leerstyle
• die invloed van geslag op rekenaarselfvertroue
• die invloed van geslag op rekenaar-angs
• die invloed van moedertaal op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde
module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van ras op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde module in
rekenaarvaardigheid
• die invloed van voorkennis op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde
module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van die sekondêre skool (as aanduider van sosio-ekonomiese status) op
sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van die sekondêre skool (as aanduider van sosio-ekonomiese status) op
voorkennis
• die invloed van leerstyl op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde module in
rekenaarvaardigheid
• die invloed van rekenaar-angs op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde
module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van voorkennis op rekenaar-angs
• die invloed van rekenaarselfvertroue op rekenaar-angs
• die invloed van rekenaarselfvertroue op sukses met die voltooiing van ’n
webgebaseerde module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van toekomsvisie op sukses met die voltooiing van ’n webgebaseerde
module in rekenaarvaardigheid
• die invloed van die sekondêre skool op toekomsvisie
• die invloed van ras op toekomsvisie.
Skematies kan dit voorgestel word soos in Figuur 3.
37

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Figuur 3. Aanvanklike model van faktore wat moontlik sukses in die onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed
Aangesien die fokus van hierdie studie meer holisties van aard is as die navorsing waaroor in
hierdie afdeling gerapporteer is, word die verwantskappe tussen faktore ook geïdentifiseer.
Hierdie model (Figuur 3) vorm die basis vir die res van die studie en artikel. In die volgende
afdelings word die navorsing wat gedoen is om te bepaal of daar nog faktore geïdentifiseer
kan word om hierdie model verder uit te brei, bespreek.
3. Onderhoude: Faktore wat die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed
3.1 Inleiding en probleemstelling
Die doel van hierdie afdeling is om die model van die faktore wat die sukses van onderrigleer
van tegnologiegebaseerde onderwerpe beïnvloed (soos in die literatuurstudie ontwikkel), uit
te brei. Nadat die literatuurstudie afgehandel is, is onderhoude gevoer om te bepaal of daar
nog faktore is wat in die model ingesluit moet word en verder deur middel van vraelyste
onder ’n groter groep studente ondersoek moet word. Die resultate van die onderhoude kan
dus gebruik word om die model in Figuur 2 uit te brei en ook om spesifieke vrae te
identifiseer wat in die vraelyste ingesluit moet word.
38

3.2 Data-insameling
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die onderhoude is gevoer met studente aan Noordwes-Universiteit se Potchefstroom-kampus.
Die studente was ingeskryf vir ’n module in rekenaarvaardigheid, RINL111. Dit is ’n
verpligte module vir alle studente, en die module bestaan uit twee afdelings, naamlik
rekenaarvaardigheid en inligtingvaardigheid. Dit is elektronies gebaseerd en is in elektroniese
formaat, in Afrikaans en Engels, beskikbaar. Alle studente het toegang tot beide die
Afrikaanse en die Engelse weergawe.
Onderhoude is na afloop van die module in 2005 met studente wat die
rekenaarvaardigheidsafdeling van die module voltooi het, gevoer. Studente wat gevra is om
hulself vir onderhoude beskikbaar te stel, is lukraak uit die volgende groepe gekies:
• Studente met Afrikaans as moedertaal; tien uit elkeen van drie moontlike groepe,
naamlik studente wat die rekenaarvaardigheidsafdeling se eksamen gedruip het
(minder as 50 persent), geslaag het (tussen 50 persent en 74 persent) en met
onderskeiding geslaag het (meer as 74 persent).
• Studente met ’n Afrika-taal as moedertaal; tien uit elkeen van drie moontlike groepe,
soos hier bo uiteengesit.
Nie almal wat genader is, het vir onderhoude aangemeld nie, en 15 onderhoude is gevoer. Die
feit dat nie almal wat genader is, vir onderhoude aangemeld het nie, is nie problematies nie.
Die onderhoude is gevoer met die doel om voorlopige faktore te identifiseer voordat ’n
groter, meer volledige ondersoek met behulp van elektroniese vraelyste geloods word.
Hierdie vraelys sal verskeie oop vrae bevat om addisionele suksesfaktore te kan identifiseer.
Onderhoude was semigestruktureerd; met ander woorde, vrae wat aan al die studente gevra
is, is vooraf opgestel, maar geleentheid is gegee vir informele gesprek en vir ander aspekte
om opgehaal te word. Nadat die onderhoude getranskribeer is, is ’n koderingsproses gevolg
om die onderhoude te verwerk. Studente se antwoorde oor sukses in die module is, waar
toepaslik, aan faktore wat in die vorige afdeling geïdentifiseer is, gekoppel. Tydens die
onderhoude is veral gepoog om vas te stel wat die studente se voorkennis is, wat hulle as
positiewe en negatiewe aspekte van die module sien, wat hulle as struikelblokke ervaar het,
en watter aanbevelings hulle kan maak ter verbetering van die module. Verder is studente
gevra of die taal waarin die module beskikbaar was, vir hulle ’n probleem was.
3.3 Dataverwerking
Tydens die verwerking van die onderhoude se resultate het enkele belangrike sake na vore
gekom, naamlik voorkennis, beplanning/tydsbestuur, rekenaar-angs, sekondêre skool en taal.
3.3.1 Voorkennis
Voorkennis is een van die faktore wat reeds in die literatuurstudie in (2.4) geïdentifiseer is as
’n faktor wat verder ondersoek moet word. Vrae is ook tydens die onderhoude oor die
39

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
studente se voorkennis gevra. Om die studente se voorkennis en vorige blootstelling aan
tegnologie te bepaal, is gevra hoe lank hulle al ’n selfoon het, of hulle rekenaars by hulle huis
gehad het en of die skool waar hulle gematrikuleer het, rekenaars gehad het.
Drie uit vier studente (75 persent) wat gedruip het, het baie onlangs eers ’n selfoon gekry
(minder as een jaar), teenoor drie uit agt studente (37.5 persent) wat onderskeidings gekry het
en minder as een jaar ’n selfoon besit. Verder het geen studente wat gedruip het, rekenaars by
die huis gehad nie, teenoor vier uit agt studente (50 persent) wat onderskeidings behaal het.
Net een van die vier studente (25 persent) wat gedruip het, het skoolonderrig voltooi by ’n
skool waar rekenaars in gebruik was, teenoor sewe van die agt studente (87,5 persent) wat
onderskeidings behaal het. Dit kan beteken dat vorige blootstelling aan rekenaars sukses
beïnvloed, maar hieruit kan ook afgelei word dat die vlak waarop ’n skool funksioneer en
toegerus is, moontlik ’n invloed op die student se sukses het.
Die enigste student wat ’n onderskeiding behaal het en sy/haar skoolopleiding by ’n skool
sonder rekenaars voltooi het, het wel ’n rekenaar by die huis gehad. Alle studente met
onderskeidings het dus vorige blootstelling aan rekenaars gehad, teenoor een student uit die
groep wat gedruip het. Dit het duidelik geword dat die vraelyste vrae oor selfoonbesit en
blootstelling aan rekenaars moet insluit.
Studente is gevra wat hulle dink die rede is vir hulle punt vir die eksamen in
rekenaarvaardigheid. Drie uit die vier studente (75 persent) wat gedruip het, het hul swak
voorkennis as rede genoem. Vyf studente uit 11 wat geslaag het of onderskeidings behaal het,
het hulle goeie voorkennis as rede genoem.
3.3.2 Beplanning
Daar word as deel van die RINL111-module ’n skedule gegee wat die studente kan volg om
te verseker dat hulle die werk betyds afhandel. Studente werk heeltemal selfstandig en kan
eksamen skryf sodra hulle gereed is. Studente is tydens die onderhoude gevra of hulle dit
moeilik gevind het om by hierdie skedule te hou.
Net een uit vier studente (25 persent) wat gedruip het, het die skedule gevolg. Van die
studente wat wel die skedule gevolg het, het ses uit nege (67 persent) onderskeidings behaal.
Twee van die vier studente wat gedruip het, het probleme met die beplanning van
tydsbesteding genoem as ’n rede waarom hul swak presteer het. Tydsbeplanning is dus ook
een van die faktore wat ondersoek moet word en kon dus by die model ingesluit word.
40

3.3.3 Sekondêre skool
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tydens die onderhoude is studente gevra in watter skool hulle hul skoolopleiding voltooi het.
Die vraag was daarop gemik om persoonlike agtergrond van die student te bekom. Sewe van
die agt studente wat onderskeidings het, kom uit voormalige model C-skole (sogenaamde
voorheen bevoordeelde skole), wat gewoonlik ook in ’n beter sosio-ekonomiese omgewing
geleë is. Die drie Afrikataalsprekende studente wat gedruip het, kom almal uit sogenaamde
voorheen benadeelde skole, teenoor die ses Afrikataalsprekende studente wat onderskeidings
het en almal in voormalige model C-skole was.
3.3.4 Taal
Die student se moedertaal is een van die faktore wat reeds in die literatuurstudie
geïdentifiseer is as een wat verder ondersoek moes word. Vrae wat betrekking het op taal, is
ook tydens die onderhoude gevra. Om te bepaal of die student voel dat taal ’n faktor was wat
’n invloed op sy/haar sukses gehad het, is studente gevra watter taal hulle vir die module
gebruik het en of hulle die terme wat gebruik is, verstaan het. Die module was in beide
Afrikaans en Engels beskikbaar, dus kon die student self die taal kies. Die moedertale van die
15 studente met wie onderhoude gevoer is, het Afrikaans, Sotho, Sepedi, Xhosa, Tswana en
Venda ingesluit.
Die Afrikaanssprekende student wat gedruip het, het die Afrikaanse weergawe van die
module gebruik. Hierdie student het die terme wat gebruik is, verstaan. Die drie
Afrikataalsprekende studente wat gedruip het en die drie Afrikataalsprekende studente wat
geslaag het, maar nie met onderskeiding nie, het almal die Engelse weergawe van die module
gebruik. Twee van die drie Afrikataalsprekende studente wat gedruip het, het nie die terme
verstaan nie. Die agt studente wat met onderskeiding geslaag het, het almal die terme
verstaan. Vier van hulle het die Engelse weergawe van die module gebruik, en die ander vier
het albei weergawes gebruik (Engels en Afrikaans).
Studente is tydens die onderhoude gevra of hulle dink dat verduidelikings in ’n ander taal
(byvoorbeeld ’n Afrikataal) sal help. Die meeste studente het gevoel dat dit nie sal help nie,
en die redes wat hulle hiervoor gegee het, kom ooreen met die argumente teen
moedertaalonderrig wat in die literatuurstudie uitgelig is. Hierdie redes is onder andere dat
hulle nie daaraan gewoond is om in ’n ander taal as Afrikaans of Engels onderrigleer te
ontvang nie en dat hulle Engels verkies. Daar was ook studente wat gevoel het dat
verduidelikings in ’n ander taal wel sal help, omdat hulle besef dat Afrikataalsprekende
studente nie almal vaardig genoeg in Engels is nie.
Uit die resultate van die onderhoude wat betrekking het op taal, kan afgelei word dat daar
gemengde gevoelens hieroor is. Die opmerkings wat tydens die onderhoude gemaak is, kom
ooreen met wat in die literatuurstudie gevind is. Daar is studente wat dink dat
moedertaalonderrig nie sou help nie en ander wat voel dat dit wel ’n positiewe verskil sou
maak. Twee van die drie Afrikataalsprekende studente wat gedruip het, het nie die terme
verstaan nie. Die invloed van taal op sukses sou dus verder ondersoek word.
41

3.4 Uitgebreide model van faktore wat die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die doel van die onderhoude was om te bepaal of daar verdere faktore is wat in die model
ingesluit moet word en ook om spesifieke vrae te identifiseer wat in die vraelyste ingesluit
moet word. Uit die onderhoude is afgelei dat die vraelyste vrae oor selfoonbesit en
blootstelling aan rekenaars (tuis en/of by die skool) moet insluit. Hierdie vrae kan ingesluit
word as bepalend van voorkennis, ’n faktor wat reeds deel vorm van die model in Figuur 2.
’n Addisionele faktor wat ondersoek kan word, is of die studente se vermoë om effektiewe
tydsbeplanning te doen en daarby te hou moontlik ’n invloed op sukses kan hê, en hierdie
faktor (tydsbeplanning) kon dus by die model in Figuur 2 gevoeg word.
4. Interpretatiewe vraelyste: faktore wat die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed
4.1 Inleiding en probleemstelling
Hierdie afdeling handel oor die verwerking van interpretatiewe vraelyste wat in 2006 deur die
studente in die module RINL111 ingevul is. Die doel van hierdie vraelyste was om deur
middel van oop vrae addisionele faktore wat die onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed, te identifiseer. Verder is die toepaslikheid van die faktore wat reeds
geïdentifiseer is, ondersoek.
4.2 Data-insameling
Twee verskillende bronne van data is vir hierdie deel van die studie gebruik:
• toepaslike dele van ’n elektroniese vraelys (hierna genoem vraelys 2006_1) wat
voltooi is deur 1 466 RINL111-studente met aanvang van die module in Februarie
2006
• toepaslike dele van ’n tweede elektroniese vraelys (hierna genoem vraelys 2006_2)
wat voltooi is deur 2 183 RINL111-studente na voltooiing van die
rekenaarvaardigheidsafdeling van die module in Junie 2006.
4.3 Dataverwerking
Die oop vrae in die vraelyste vir 2006 is interpretatief verwerk. Koderingsaspekte van
begrondingsteorie (grounded theory) is gebruik. Nie al die fases van begrondingsteorie is nie
uitgevoer nie, aangesien die doel van hierdie fase nie teorievorming is nie, maar wel om
belangrike faktore te identifiseer wat verder ondersoek moet word.
Drie oop vrae het in albei vraelyste voorgekom. Dit is gedoen sodat studente se antwoorde
aan die begin van die semester getoets kon word en ook weer later in die semester, nadat
hulle reeds ’n tyd lank op universiteit was en meer studie-ervaring het. Die vrae was:
42

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• Dink jy dat jy rekenaarvaardighede in enige van jou ander modules gaan gebruik?
Vertel ons meer oor jou antwoord. Indien jy dink dat jy rekenaarvaardighede gaan
gebruik, waarvoor? Indien nie, waarom nie?
• Dink jy dat jy rekenaarvaardighede gaan gebruik wanneer jy klaar studeer het? Vertel
ons meer oor jou antwoord. Indien jy dink dat jy rekenaarvaardighede gaan gebruik,
waarvoor? Indien nie, waarom nie?
• Weet jy wat jy oor vyf jaar van nou af sal wil doen? Vertel ons meer oor jou
antwoord.
Ander oop vrae wat hier bespreek word, is in vraelys 2006_2 gevra. Die vrae is:
• Hoe het dit met jou gegaan met die leerafdeling rekenaarvaardigheid van hierdie
module? Hoekom dink jy was dit so?
• Hoe verskil hierdie module van jou ander modules?
• Kan jy spesifieke probleme noem wat jy met RINL111 gehad het?
• Het jy by die voorgestelde tydskedule gebly? Vertel ons meer oor jou antwoord.
Die kodering is gedoen deur eerstens elke oopvraag se resultate in ’n Excel-werkblad op te
neem. Hierna is die antwoorde een vir een deurgegaan, en by elke antwoord is ’n besluit
geneem oor watter kode(s) aan daardie vraag toegeken kan word. Die kodering is iteratief
gedoen; met ander woorde, soos gevorder is met die kategorieë, het die proses vorm
aangeneem en moes daar aanvanklik ’n paar keer na die begin teruggekeer word om
veranderinge aan te bring.
Sommige antwoorde bevat aspekte van meer as een kategorie. In hierdie gevalle is meer as
een kode aan ’n antwoord gekoppel. Waar meer as een kode by ’n antwoord voorkom, hang
die volgorde van kodes af van die volgorde waarin die verskillende aspekte in die antwoord
genoem word. Nadat al die antwoorde by ’n spesifieke vraag gekodeer is, is die kategorieë,
waar toepaslik, gegroepeer. Dit is gedoen om te kyk of daar sentrale temas is wat uit die
verskillende kategorieë afgelei kan word. Om die rapportering kort te hou, word volledige
resultate nie hier ingesluit nie, behalwe as voorbeeld by een van die vrae.
4.3.1 Gebruik van rekenaarvaardighede in ander modules
Die studente se gevoel oor die gebruik van rekenaarvaardighede in hul ander modules
sentreer rondom hulle gevoelens oor die noodsaaklikheid van rekenaarvaardighede (dit is
nodig of nie nodig nie) en hulle houding teenoor rekenaarvaardighede (stel belang of stel nie
belang nie). Dit is dus belangrik om tydens onderrigleer die noodsaaklikheid en
bruikbaarheid van die leerinhoud voortdurend te beklemtoon. Verder blyk dit hieruit dat
studente se belangstelling moontlik ’n invloed het op die sukses van onderrigleer, en dit is ’n
faktor waarvan die invloed verder ondersoek kan word.
43

4.3.2 Gebruik van rekenaarvaardighede in werksomgewing
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Studente se gevoel oor die gebruik van rekenaarvaardighede in die werksomgewing sentreer
rondom hulle gevoelens oor die noodsaaklikheid daarvan (dit is nodig of nie nodig nie).
Hierdie gevoelens vorm ook deel van die student se toekomsvisie, omdat die student eerstens
’n idee moet hê van watter beroep hy of sy eendag gaan beoefen en tweedens vooruit moet
kan dink of rekenaarvaardighede vir daardie beroep nodig gaan wees. Vrae kan dus in die
vraelys ingesluit word oor die student se gevoel ten opsigte van die gebruik van die rekenaar
in die werksomgewing, sodat getoets kan word of dit ’n invloed het op die sukses van
onderrigleer. Studente se belangstelling in en houding ten opsigte van rekenaars speel ook ’n
rol, soos reeds genoem, en die invloed van belangstelling op die sukses van onderrigleer kan
verder ondersoek word.
4.3.3 Toekomsvisie
In Tabel 1 word die verskillende kategorieë gegroepeer om sentrale temas uit te wys. Die
resultate van hierdie kodering word volledig gegee om as voorbeeld te dien. Studente se
toekomsvisie kan in vier hoofgroepe ingedeel word, naamlik kwantitatief (geld), kwalitatief
(mense) onseker en seker. Hierdie kategorieë kan gebruik word om met behulp van statistiese
verwerking van data te toets of die student se toekomsvisie ’n invloed op die sukses van
onderrigleer het. As die antwoorde op hierdie vraag in die tweede vraelys (voltooi nadat
studente reeds ’n tyd lank op universiteit was) vergelyk word met die antwoorde op hierdie
vraag in die eerste vraelys (voltooi net nadat studente hul studie begin het), is daar later in die
semester meer studente wat onseker is oor hulle toekoms as vroeër, as gevolg van selftwyfel
en twyfel aan hul keuse van ’n studierigting.
Dit is dus nodig dat hierdie vraag in albei vraelyste ingesluit en getoets word. Vrae kan ook
ingesluit word om te bepaal of die student dink dat hy/sy vir die regte graad ingeskryf is, en
die invloed hiervan op die sukses van onderrigleer kan getoets word.
Tabel 1. Sentrale temas in kodering: Toekomsvisie
44

4.3.4 Uitslag in die rekenaarvaardigheidsafdeling se eksamen
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Studente se gevoelens oor die rede vir hul uitslag (goed of sleg) sentreer rondom eksterne
redes (faktore buite hulle beheer) en eie redes (faktore binne hulle beheer). Sommige aspekte
wat genoem word, kom ooreen met faktore wat reeds in die model (Fig.2) ingesluit is.
Voorbeelde hiervan is voorkennis (positief of negatief), selfvertroue (selfvertroue en
selftwyfel) en beplanning (goed of sleg). Die invloed van belangstelling word weer eens
genoem. Sommige studente meen dat gebrek aan belangstelling die rede vir hul lae punt is,
terwyl ander voel dat hulle belangstelling in die leerinhoud die rede vir hul goeie punt is. Die
student se belangstelling het dus moontlik ’n invloed op die sukses van onderrigleer en kan
dus, soos reeds genoem, verder ondersoek word. ’n Ander faktor wat genoem word, is die
student se intellektuele vermoëns. Daar is studente wat antwoord dat hulle goed gedoen het,
want hulle is slim. Die invloed van die student se intellektuele vermoëns op die sukses van
onderrigleer kan verder ondersoek word.
4.4 Gevolgtrekking
Die belangrikste gevolgtrekkings wat gemaak kan word uit die verwerking van antwoorde op
die oop vrae word vervolgens saamgevat. Uit die verwerking van die antwoorde op die oop
vrae word afgelei dat studente se belangstelling moontlik ’n invloed op die sukses van
onderrigleer het. Een van die maniere waarop studente se belangstelling getoets kan word, is
moontlik met ’n vraag oor hul gunstelingskoolvak. ’n Ander faktor wat genoem word, is die
student se intellektuele vermoëns. Daar is studente wat antwoord dat hulle goed gevaar het
omdat hulle slim is. Uit die data wat beskikbaar is, is die student se finale punte tydens die
matriekjaar moontlik die mees geskikte aanwyser om hierdie faktor se invloed op sukses te
toets. Faktore wat reeds in die model ingesluit is, maar waarvan die belang hier weer
beklemtoon word, is selfvertroue, voorkennis, tydsbestuur en taal. Vrae kan ook ingesluit
word om te bepaal of die student dink dat hy/sy vir die regte graad ingeskryf is.
Studente se gevoel oor die gebruik van rekenaarvaardighede in die werksomstandighede
sentreer rondom hulle gevoelens oor die noodsaaklikheid daarvan (dit is nodig of nie nodig
nie). Hierdie faktor vorm ook deel van die student se toekomsvisie, omdat die student
eerstens ’n idee moet hê van watter beroep hy/sy eendag gaan beoefen, en tweedens of
rekenaarvaardighede nodig gaan wees vir daardie beroep. Vrae kan dus in die vraelys
ingesluit word oor die student se gevoel ten opsigte van die gebruik van die rekenaar in die
werksomgewing, sodat getoets kan word of dit ’n invloed op die sukses van onderrigleer het.
Die uiteensetting wat in Figuur 3 gedoen is, kan dus nou verder uitgebrei word met
skoolprestasie en gunstelingvak as bykomende faktore. In Figuur 4 hier onder word die
aangepaste model voorgestel.
45

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Figuur 4. Model van faktore wat moontlik sukses in die onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules beïnvloed
5. Statistiese verwerking
5.1 Inleiding en probleemstelling
Die doel van hierdie afdeling is om die verwantskappe in die model te ondersoek. Die
resultaat is ’n model van faktore wat sukses in die onderrigleer van tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed. Die verwantskappe in die model moet vervolgens statisties getoets word
om die graad van die verwantskappe te bepaal. Hiervoor word faktorontleding en regressie
gebruik. Die statistiese verwerking is gedoen in samewerking met Noordwes-Universiteit se
Statistiese Konsultasiediens.
5.2 Data-insameling en -verwerking
Na die versameling van data met behulp van vraelyste, biografiese data en eksamenpunte was
daar ’n groot aantal veranderlikes beskikbaar wat gebruik kon word om die verwantskappe in
die model te toets. Eerstens is faktorontleding gedoen om te bepaal watter veranderlikes
dieselfde faktor meet, sodat die aantal veranderlikes gereduseer kon word. Die eindresultate
van die faktorontleding is dat daar 12 faktore aangedui word. Die totale variansie wat
verklaar word, is 60.536 persent.
46

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Uit elkeen van die 12 faktore moes een veranderlike gekies word om daardie groep te
verteenwoordig. By elke groep is die veranderlike met die hoogste telling gekies (sien Tabel
2). In die regterkantste kolom verteenwoordig elke veranderlike ’n vraelysitem. So
byvoorbeeld verteenwoordig Rekenaarangs1_2 die tweede vraag rakende rekenaar-angs in
vraelys 1. Die middelste kolom bevat die verteenwoordigende veranderlike na aanleiding van
die faktorontleding. Soos gesien kan word in Tabel 2, is byvoorbeeld die 4 vrae oor rekenaarangs
(vanuit twee verskillende vraelyste) deur die faktorontledingproses saamgegroepeer.
Tabel 2. Faktore saam met veranderlike met hoogste belading
Hierby is die faktore gevoeg wat nie by die faktorontleding ingesluit was nie (aard daarvan
nie geskik vir faktorontleding nie). Dit is geslag, taal, ras, vlak van sekondêre skool,
skoolprestasie en gunstelingvak. Vervolgens is hierdie model gebruik om met behulp van
regressie te toets watter van die verskillende verwantskappe in die model beduidend is.
Die statistiekpakket SPSS is gebruik om die meervoudige lineêre regressie te doen. Die
verskillende faktore, in die bovermelde proses bepaal, is gelyk ingevoer, omdat daar nie
vooraf enige besluite oor die prioriteite van veranderlikes gemaak kon word nie.
Beskrywende statistiek vir die eindresultate van hierdie proses word in tabel 3 gegee. Die
aantal gevalle waarvoor inligting vir alle veranderlikes in die model beskikbaar is, is 1 437.
47

Tabel 3. Beskrywende statistiek, N=1 437
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die waarde vir R2 in Tabel 3 is .346, en die aangepaste R2 is .343. Dit beteken dat hierdie
model 34.6 persent van die variansie verklaar. In Tabel 4 kan gesien word dat die statistieke
vir die Durbin-Watson-toets 1.961 is.
Tabel 4. Opsommende statistiek
In Tabel 4 kan gesien word wat die Beta-waardes en die t-statistiek vir elke veranderlike is.
Al die veranderlikes in Tabel 5 se t-statistiek is beduidend (p < .05). Geen VIF-waardes
groter as 10 is nie (die hoogste waarde is 1.132), en die gemiddelde VIF-waarde in hierdie
geval is 1.07. Geen van die waardes by die toleransie-statistieke is onder ,9 nie.
Tabel 5. Beta, t, p, Toleransie en VIF
* p < .05 ** p < .005 *** p < .0001
Die bydrae wat veranderlikes geslag, gr12mtelling, kursusse_nee en gunstelingwisk in die
model lewer, is baie beduidend (p < .0001), terwyl die bydraes van rekenaarangs en rekwerk
(p < .005) en selfoonbesit (p < .05) ook beduidend is. Die Beta-waarde van veranderlike
gr12mtelling is die grootste (.526), dan kursusse_nee (Beta = -.119), geslag (Beta = .104),
gunstelingwiskundig (Beta = .078), rekwerk (Beta = .073), rekenaarangs (Beta = -.063) en
laaste selfoonbesit (Beta = .051). Hierdie resultate word later meer volledig bespreek.
48

5.3 Resultate van onderlinge verwantskappe
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vervolgens is die onderlinge verwantskappe ondersoek. Hierdie verwantskappe is tussen
geslag en voorkennis, geslag en toekomsvisie, geslag en leerstyl, geslag en selfvertroue, ras
en toekomsvisie, sekondêre skool en toekomsvisie, sekondêre skool en voorkennis en die
verwantskap van selfvertroue, voorkennis en geslag met rekenaar-angs.
Daar is nie ’n beduidende verwantskap tussen selfoonbesit (p > .05), of die voltooiing van
ander rekenaarvaardigheidkursusse (p > .05) en geslag nie (Tabel 6).
Tabel 6. Die verwantskap tussen geslag en voorkennis
Daar is nie ’n beduidende verwantskap tussen die geslag van die studente en hul toekomsvisie
in die geheel nie (p > .05) (Tabel 7). Daar is wel ’n beduidende verwantskap tussen die
studente se toekomsvisie oor die gebruik van rekenaars in hul werksomstandighede (p < .05)
en die studente se geslag. Die manlike studente het sterker daaroor gevoel dat hulle wel ’n
rekenaar in hulle beroep gaan gebruik as die vroulike studente.
Tabel 7. Die verwantskap tussen geslag en toekomsvisie
* p < .05
Daar is nie ’n geslagsverskil wat betref aktiewe studente en waarnemers nie en ook nie wat
studente se gevoel oor veranderings betref nie (Tabel 8). Die verwantskap tussen geslag en
toesig, asook tussen geslag en leerstyl_teks is egter baie beduidend (p < .001). Manlike
studente voel dus dat hulle beter onder toesig werk, terwyl vroulike studente voel dat hulle
goed werk sonder toesig (dus selfstandig werk). Manlike studente verkies ook, in teenstelling
met vroulike studente, inligting in grafiese formaat eerder as teksformaat.
Tabel 8. Die verwantskap tussen geslag en leerstyl
*** p < .0001
49

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Daar is nie ’n beduidende verwantskap tussen die geslag van die studente en hulle
selfvertroue nie (p > .05) (Tabel 9).
Tabel 9. Die verwantskap tussen geslag en selfvertroue
Vervolgens word die verwantskap tussen die student se ras (onafhanklike veranderlikes wit,
bruin en swart) en sy of haar toekomsvisie getoets. Omdat daar by hierdie verwantskap meer
as een onafhanklike veranderlike is, word hierdie resultate met behulp van twee tabelle
gerapporteer. In Tabel 10 word die opsommende statistiek beskryf. (Klik op die tabel om dit
te vergroot.)
Tabel 10. Ras en toekomsvisie: Opsommende statistiek
Soos in Tabel 11 gesien kan word, is die bydrae wat ras in die model lewer, nie beduidend nie
(p > .05).
Tabel 11. Ras en toekomsvisie: Beta, t, p.
In Tabel 12 kan gesien word dat daar ’n beduidende verwantskap tussen die sekondêre skool
van die student en sy of haar toekomsvisie is (p < .05). Die studente wat hulle sekondêre
onderrig by ’n skool met ’n goeie matriekslaagsyfer voltooi het, is meer seker van wat hulle
oor tien jaar wil doen as studente afkomstig van skole met ’n laer slaagsyfer.
Tabel 12. Die verwantskap tussen skool en toekomsvisie
* p < .05
Daar is nie ’n beduidende verwantskap tussen die sekondêre skool van die studente en hulle
voorkennis nie (p > .05) (Tabel 13).
50

Tabel 13. Die verwantskap tussen skool en voorkennis
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vervolgens word die verwantskap tussen die student se selfvertroue, voorkennis en geslag
aan die een kant en rekenaar-angs aan die ander kant getoets. In Tabel 14 word die
opsommende statistiek aangegee. (Klik op die tabel om dit te vergroot.)
Tabel 14. Selfvertroue, voorkennis, geslag en rekenaar-angs: Opsommende statistiek
In Tabel 15 kan gesien word dat die bydraes wat die student se selfvertroue, voorkennis en
geslag in die model lewer, baie beduidend is (p < .001). (Klik op die tabel om dit te vergroot.)
Tabel 15. Selfvertroue, voorkennis, geslag en rekenaar-angs: Beta, t, p.
*** p < .0001
Die faktor wat die grootste bydrae lewer, is geslag, terwyl die invloed van selfvertroue en
voorkennis baie gelyk is. Dit beteken dat die vroulike studente meer rekenaar-angs as die
manlike studente ervaar. Studente wat reeds ’n ander kursus in rekenaarvaardigheid voltooi
het, ervaar minder rekenaar-angs as dié wat nog geen kursusse in rekenaarvaardigheid voltooi
het nie, terwyl studente met meer selfvertroue, minder rekenaar-angs ervaar as studente met
minder selfvertroue.
5.4 ’n Model van die faktore wat die sukses van onderrigleer in tegnologiegebaseerde
modules beïnvloed
Die model in Figuur 5 wys al die beduidende verwantskappe volgens hierdie navorsing. In
hierdie figuur word die Beta-waardes van elke verwantskap aangedui. Daar word ook
aangedui in watter mate die verwantskap beduidend is. Verwantskappe aan die regterkant is
die verskillende faktore se verwantskap met sukses, en is genommer volgens beduidenis (1
tot 7). Aan die linkerkant word verwantskappe tussen faktore aangedui. Uit Figuur 5 kan
afgelei word dat skoolprestasie, geen ander kursusse in rekenaarvaardigheid (negatief),
geslag, ’n voorliefde vir wiskundige vakke, toekomsvisie, rekenaar-angs (negatief) en
selfoonbesit ’n invloed op die eksamenpunt in rekenaarvaardigheid het. Daar is ook
onderlinge verwantskappe tussen faktore. Die sekondêre skool het ’n invloed op
51

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
toekomsvisie. Geslag het ’n invloed op toekomsvisie, leerstyl en rekenaar-angs. Rekenaarangs
word beïnvloed deur geslag, selfvertroue en voorkennis.
6. Gevolgtrekkings
Figuur 5. Model van die faktore wat die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde onderwerpe beïnvloed
In hierdie afdeling word die resultate van die statistiese verwerking meer volledig bespreek.
6.1 Faktore wat volgens hierdie studie nie ’n beduidende invloed op sukses het nie
Die faktore wat volgens die meervoudige regressie nie ’n beduidende bydrae in die model
lewer nie, word vervolgens bespreek. Soos reeds aangedui is, word die belangrikheid van
moedertaalonderrig internasionaal erken en dit word algemeen aanvaar dat moedertaal die
mees geskikte medium vir onderrig is. Daar kon egter nie in hierdie studie bewys word dat
die student se moedertaal ’n beduidende invloed op sy of haar sukses gehad het nie.
Min literatuur oor rekenaargebruik onder verskillende rasse is beskikbaar. Navorsing wys wel
op verskille in die wyse waarop studente van verskillende rasse rekenaars gebruik. Daar kon
egter nie in hierdie studie bewys word dat die student se ras ’n beduidende invloed op sukses
het nie. Die studente wie se resultate vir hierdie studie gebruik is, is oorwegend wit (2 160
studente uit ’n totaal van 2 361 wat minstens een vraelys ingevul het). Daar was 89 studente
52

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
van wie die ras as bruin gespesifiseer was, en 95 van wie die ras as swart gespesifiseer was.
Die ras van 7 studente was nie beskikbaar nie. Dit is dus moontlik dat die invloed nie bewys
is nie as gevolg van die aard van die data.
Daar kon nie in hierdie studie bewys word dat die skool waar die student sekondêre onderrig
ontvang het, ’n beduidende invloed op sy of haar sukses gehad het nie. Daar is wel ’n
verwantskap tussen die sekondêre skool en die student se toekomsvisie.
Studente se leerstyle het, volgens bestaande navorsing, ’n invloed op die sukses van
onderrigleer. In hierdie studie is verskillende leerstyle se invloed op sukses getoets. Daar is
onder andere gekyk na visuele studente teenoor verbale studente en aktiewe studente teenoor
waarnemers. Daar kon egter nie in hierdie studie bewys word dat die leerstyl van die student
’n beduidende invloed op sy of haar sukses het nie. Daar is wel ’n verwantskap tussen geslag
en leerstyle.
Navorsing toon dat daar ’n verwantskap tussen rekenaarselfvertroue aan die een kant, en
sukses van programmatuuropleiding en rekenaarvaardigheid aan die ander kant is. Daar kon
egter nie in hierdie studie bewys word dat selfvertroue ’n beduidende invloed op die student
se sukses het nie. Daar is wel ’n verwantskap tussen selfvertroue en rekenaar-angs.
Soos reeds genoem, toon die wyse waarop studente die toekoms sien, volgens bestaande
literatuur, ’n direkte verband met hul akademiese prestasie. Daar is twee faktore in die model
oor toekomsvisie. Een is die veranderlike wat die studente se toekomsvisie oor die gebruik
van rekenaars toets (dink die student dat hy/sy in eie werksomstandighede ’n rekenaar gaan
gebruik). Die ander toets die studente se waarneming oor hul eie toekomsvisie (weet die
student wat hy/sy oor tien jaar wil doen). Alhoewel die student se toekomsvisie oor die
gebruik van rekenaars wel ’n beduidende invloed op sukses het, kon dit nie bewys word dat
die student se toekomsvisie (in die geheel gesien) ’n beduidende invloed op sy/haar sukses
het nie.
Daar kon nie in hierdie studie bewys word dat tydsbestuur ’n beduidende invloed op sukses
het nie. Daar kon ook nie bewys word dat die student se gevoel of hy/sy vir die regte graad
ingeskryf is, ’n beduidende invloed op sukses het nie.
6.2 Faktore wat volgens hierdie studie sukses beïnvloed
Die faktore wat volgens die meervoudige regressie beduidende bydraes in die model lewer,
word vervolgens bespreek.
Skoolprestasie is gemeet deur die student se M-telling te gebruik (dit is ’n waarde wat
bereken word met inagneming van die student se punt vir elke vak tydens die finale
skooleksamen). Volgens die resultate van meervoudige regressie het dit, uit al die faktore wat
gemeet is, die grootste invloed op die studente se sukses in rekenaarvaardigheid. Tydens die
literatuurstudie was daar nie bestaande literatuur gevind oor die invloed van die student se
skoolprestasie op die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules nie. Dit blyk
53

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dus dat alhoewel daar min literatuur hieroor beskikbaar is, ‘n student se prestasie op skool die
mees beduidende faktor is.
Na skoolprestasie is voorkennis, spesifiek die volg van ander kursusse in
rekenaarvaardigheid, die belangrikste faktor. As die studente geen ander kursusse in
rekenaarvaardigheid voltooi het nie, is hul uitslag in die rekenaarvaardigheidseksamen laer as
wanneer hulle wel ander kursusse in rekenaarvaardigheid voltooi het. Hierdie bevindinge
kom ooreen met beskikbare literatuur hieroor.
Dit blyk verder dat manlike studente beter as vroulike studente in die
rekenaarvaardigheidseksamen presteer. Manlike studente voel ook meer positief oor
rekenaaraktiwiteite en het meer vertroue in hul eie vermoë om die rekenaar te gebruik.
Hierdie bevinding kom dus ooreen met wat in beskikbare literatuur bevind is, ook in meer
onlangse literatuur (Sáinz en López-Sáez 2010). Studente wat wiskunde, natuurwetenskap,
rekeningkunde of rekenaarstudie gekies het as hulle gunstelingvak, presteer beter in die
rekenaarvaardigheidseksamen as studente wat tale of leervakke gekies het as hulle
gunstelingvak.
Studente wat meen dat hulle eendag in hulle werk rekenaarvaardigheid gaan gebruik, presteer
beter as studente wat nie dink dat hulle dit gaan gebruik nie. Dit kan daarop dui dat studente
met ’n goeie toekomsvisie ten opsigte van rekenaargebruik beter as ander in
rekenaarvaardigheid presteer. Soos in afdeling 2 getoon, het die wyse waarop studente die
toekoms sien, ’n direkte verband met sowel hul akademiese prestasie as met hul potensiaal
om te lewe en te groei in ’n wêreld wat voortdurend verander.
Studente met hoë rekenaar-angs presteer swakker in die rekenaarvaardigheidseksamen as dié
met min rekenaar-angs. Soos reeds in afdeling 2 bespreek, is daar sedert die 1980’s navorsers
wat beweer dat die voorkoms van rekenaar-angs met verloop van tyd ʼn mindere faktor sal
raak, omdat studente algaande meer aan rekenaars en ander tegnologie blootgestel word.
Hierdie navorsing bevestig egter dat rekenaar-angs nog steeds ’n beduidende probleem by die
onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules is. Dit word ook bevestig in meer onlangse
navorsing. Parayitam, Desai, Desai en Eason (2010) en Sun, Tsai, Finger, Chen en Yeh
(2008) wys daarop dat opleiding nodig is vir studente om rekenaar-angs te verlaag en hulle
selfvertroue te verhoog.
Laastens het selfoonbesit ook ’n beduidende invloed op die uitslag van die
rekenaarvaardigheidseksamen. Studente wat lankal ’n selfoon besit, presteer beter as ander
wat onlangs eers ’n selfoon gekry het. Hierdie faktor het te doen met voorkennis
(blootstelling aan tegnologie) en moontlik ook met sosio-ekonomiese status. In die
literatuurstudie word genoem dat daar in Suid-Afrika groot verskille in sosio-ekonomiese
klas bestaan, en dat daar dus verwag kan word dat hierdie faktor ’n baie groot rol in die
onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules sal speel.
54

6.3 Onderlinge verwantskappe tussen faktore
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In hierdie afdeling word die resultate van die verwerking van onderlinge verwantskappe
bespreek. Volgens beskikbare literatuur het manlike studente meer kennis van rekenaars in
die algemeen as vroulike studente. Dit kon egter nie in hierdie studie bewys word dat daar ’n
verskil tussen die voorkennis van manlike studente en dié van vroulike studente is nie.
Volgens beskikbare literatuur bestaan daar ’n verband tussen ras en toekomsvisie. Dit kon nie
in hierdie studie bevestig word nie. Daar is min of geen literatuur nie oor die invloed van die
skool waar die student sekondêre onderrig voltooi het, op voorkennis. Daar kon ook nie in
hierdie studie bewys word dat die verwantskap beduidend is nie.
Manlike studente het volgens bestaande literatuur meer vertroue in hul eie vermoë om die
rekenaar te gebruik. In hierdie navorsing kon nie bewys word dat manlike studente meer
rekenaarselfvertroue as vroulike studente het nie. Vroulike studente het wel meer positief
gevoel oor hul vermoë om hul graad suksesvol te voltooi as manlike studente. Dit was ook
die bevinding van Jackson, Von Eye, Fitzgerald, Zhao en Witt (2010). In die literatuurstudie
word gemeld dat daar ’n verband tussen geslag en toekomsvisie is. Volgens die resultate van
hierdie studie is daar wel ’n verwantskap tussen geslag en die student se toekomsvisie oor die
gebruik van rekenaars in die werkomstandighede. Die manlike studente het sterker as die
vroulike studente daaroor gevoel dat hulle wel ’n rekenaar in hul beroep gaan gebruik. Dit
bevestig Sáinz en López-Sáez (2010) se bevindinge.
Uit die resultate van hierdie studie in terme van leerstyle kan afgelei word dat daar nie ’n
geslagsverskil is wat betref aktiewe studente en waarnemers nie, en ook nie wat studente se
gevoel oor veranderings betref nie. Manlike studente voel egter dat hulle beter onder toesig
werk, terwyl vroulike studente voel dat hulle goed werk sonder toesig (dus selfstandig werk).
Manlike studente verkies ook, in teenstelling met vroulike studente, inligting in grafiese
formaat eerder as teksformaat.
Daar is min of geen literatuur nie oor die invloed van die skool waar die student sekondêre
onderrig voltooi het, op sy of haar toekomsvisie. Die skool kan wel in ’n mate verband hou
met die sosio-ekonomiese klas van die student, en volgens die literatuur strek kinders in hoër
sosiale klasse se toekomsvisie vir hulself verder as dié van ander klasse. Uit die resultate van
hierdie studie kan afgelei word dat die studente wat hulle sekondêre onderrig voltooi het by
’n skool met ’n goeie matriekslaagsyfer, meer seker is van wat hulle oor tien jaar wil doen as
studente vanuit skole met ’n laer slaagsyfer.
Navorsing toon duidelike verskille tussen manlike studente en vroulike studente se ervaring
met rekenaars en hul kennis van rekenaars. Vroulike studente se houding teenoor rekenaars,
hul vertroue in eie vermoë om die rekenaar te gebruik en hoër rekenaar-angs word as
moontlike oorsake gesien van die verskille ten opsigte van geslag. Voorkennis en
rekenaarselfvertroue het ook volgens beskikbare literatuur ’n invloed het op rekenaar-angs.
Die bevindinge van die geraadpleegde literatuur word dus deur die resultate van hierdie
studie, asook meer onlangse bronne (Parayitam e.a. 2010; Sun e.a. 2008; Sieverding en Koch
2009; Sáinz en López-Sáez 2010; Jackson e.a. 2010) bevestig.
55

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vroulike studente ervaar meer rekenaar-angs as manlike studente. Dit is in teenstelling met
wat bevind is in ʼn meer onlangse studie in die VSA, waar geen verband gevind kon word
tussen rekenaar-angs en geslag nie (Parayitam e.a. 2010). Studente wat reeds ’n ander kursus
in rekenaarvaardigheid voltooi het, ervaar minder rekenaar-angs as studente wat nog nie
sodanige kursusse voltooi het nie, en studente wat meer selfvertroue het, ervaar minder
rekenaar-angs as studente met minder selfvertroue. Sun e.a. (2008) skryf dat volgens ’n studie
in Taiwan, rekenaarselfvertroue nie meer ʼn saak van belang is nie, as gevolg van hoë vlakke
van voorkennis. Parayitam e.a. (2010) het egter in die VSA bevind dat selfvertroue en
houdings van studente wel ʼn invloed op rekenaar-angs het.
7. Gebruik van hierdie bevindinge en verdere navorsing
Hierdie model kan gebruik word deur instansies wat die oorsaak van onbevredigende
prestasie in die onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules wil aanspreek.
Die model identifiseer skoolprestasie as kern tot die sukses van studente in prestasie in
hierdie module. Skoolprestasie in hierdie studie is verteenwoordig deur ’n enkele syfer wat
bereken is uit die finale resultate van die studente. Met ander woorde, die model toon dat
studente wat goeie uitslae in hulle finale skooleksamen behaal het, beter vaar as ander
studente.
Die werklike gevolg van hierdie resultaat is interessant. Aanvanklik is mens se reaksie dat dit
’n faktor buite die ingrypingsveld van die studie is. Een reaksie hierop sou seker kon wees
om die toelatingsvereistes aan te pas, maar dit los nie enige probleme op nie. Studente wat
moontlik probleme kan ondervind, kan vroegtydig geïdentifiseer word en addisionele hulp
ontvang. Die vraag ontstaan of addisionele hulp vir studente hierdie probleem kan aanspreek.
Die model dui egter ook aan dat voorkennis wel ʼn positiewe invloed het. Addisionele hulp is
dus voordelig vir studente wat nie voorkennis in die veld het nie. Studente wat swak
skoolprestasie het, baat by addisionele hulp omdat dit hulle kennis vermeerder en hulle in die
groep wat voorkennis het, plaas. Addisionele hulp los nie die oorsaak van die probleem,
naamlik swak skoolprestasie, op nie, maar kan voordele vir die student inhou. Gebruikers van
hierdie model kan die impak van sulke hulp in hulle eie omgewing ondersoek.
Wanneer daar besluite geneem moet word oor die inhoud en struktuur van modules vir
rekenaarvaardigheid, kan die resultate van hierdie studie in aanmerking geneem word. Die
volgende voorstelle word gemaak:
• Die belang van rekenaargebruik moet beklemtoon word, sodat studente besef dat
rekenaars ’n belangrike rol in hul toekoms gaan speel. Die model wys daarop dat
studente wat oortuig is dat hulle rekenaars in hulle beroepslewe gaan gebruik, beter
presteer as die ander. Die spesifieke gebruik van rekenaars in verskillende beroepe
kan beklemtoon word.
• Stappe moet gedoen word om studente te help om rekenaar-angs te oorkom. Tydens
die onderhoude en uit die vraelyste was dit duidelik dat daar steeds studente is wat
rekenaar-angs ondervind. ’n Moontlike oplossing is kontaksessies vir hierdie studente.
56

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Parayitam e.a. (2010) beklemtoon ook die belang van verdere navorsing oor die
hantering van rekenaar-angs.
• Die model wys dat studente wat ’n wiskundige vak as hul gunsteling-skoolvak gekies
het, beter in hierdie module presteer. Hierdie aspek kan ook gebruik word om groepe
te identifiseer wat moontlik swakker sal presteer. Gebruikers van die model kan
kennis neem van hierdie verwantskap en die aspek kreatief aanspreek.
Die model toon aan dat die geslag van die student ’n invloed op die finale sukses van die
module het, asook op van die ander faktore. So het manlike studente ’n groter besef van die
gebruik van rekenaars in hulle beroepslewe en ervaar vroulike studente meer rekenaar-angs.
Manlike studente het aangedui dat hulle beter onder toesig werk as daarsonder. Alhoewel die
vroulike studente ’n hoër skoolprestasie het as die manlike studente, presteer manlike
studente beter in die module as vroulike studente.
Die feit dat manlike studente, volgens hierdie model, beter presteer as vroulike studente in ’n
tegnologiegebaseerde module, beteken nie dat daar by vroulike studente ‘n agterstand is, of
hoef te wees, nie. Navorsing, onder andere dié van Meelissen en Drent (2008), bewys dat
beide geslagte positief is oor rekenaars in die algemeen en oor rekenaargebruik binne
onderrigleersituasies. Hierdie model beklemtoon bloot die belang daarvan dat diegene
verantwoordelik vir onderrigleer bewus moet wees van verskille tussen manlike en vroulike
studente en daaraan moet werk om aanpassings te maak waar nodig.
Navorsing oor geslag en rekenaars in onderrigleer is ʼn onderwerp waaroor heelwat navorsing
gedoen word vanuit verskillende tradisies, metodes en perspektiewe, maar daar is meer
navorsing nodig om die veld teoreties te ontwikkel (Volman en Van Eck 2001).
8. Samevatting
Bestaande navorsing dui op spesifieke faktore wat sterk figureer in die sukses van
onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules. In bestaande navorsing word hierdie faktore
egter geïsoleerd beskou en nie in alle gevalle empiries beoordeel nie. In hierdie
navorsingsprojek is ’n gemengdenavorsingsparadigma gebruik. Daar is eers interpretatief
gewerk om nuwe faktore te identifiseer, en daarna positivisties om die invloed van verskeie
faktore saam te ondersoek, te vergelyk en empiries te beoordeel. ’n Model bestaande uit
verskeie faktore wat moontlik ’n invloed kon hê op die sukses van onderrigleer van
tegnologiegebaseerde modules, is opgestel. Al die verwantskappe in hierdie model is daarna
deur middel van statistiese metodes getoets en die resultaat is ’n model van die bydrae wat
verskillende faktore tot die sukses van onderrigleer van tegnologiegebaseerde modules lewer.
Hierdie model lewer ’n bydrae tot kennis oor suksesfaktore in rekenaargebaseerde modules.
Gebruikers van hierdie model kan die oorsaak van onbevredigende prestasie beter verstaan
deur die spesifieke invloed van die faktore in hulle eie omgewing te oorweeg. Die model is
ook ’n voorbeeld van navorsing waarin interpretatiewe studie die positivistiese studie
voorafgegaan het ten einde laasgenoemde te rig.
57

Bibliografie
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ansalone, G. en C. Ming. 2006. Programming students for academic success: The PLS an
alternative to traditional tracking. Educational Research Quarterly, 29(3):3–10.
Barron, B. 2004. Learning ecologies for technological fluency: Gender and experience
differences. Journal of Educational Computing Research, 31(1):1–36.
Bart, P.B. 1974. Why women see the future differently from men. In Toffler (red.) 1974c.
Beckers, J.J. en H.G. Schmidt. 2001. The structure of computer anxiety: A six-factor model.
Computers in Human Behaviour, 17:35–49.
Bgoya, W. 2001. The effect of globalisation in Africa and the choice of language in
publishing. International Review of Education, 47(3/4):283–92.
Blaine, S. 2004. Mother tongue learning will raise standards.
http://www.suntimes.co.za/zones/sundaytimesNEW/basket 16st/basket16st109445379 (11
Oktober 2004 geraadpleeg).
Campbell-Makini, Z.M. 2000. The language of schooling. In Makoni en Kamwangamalu
(reds.) 2000.
Chisholm, I.M. 1996. Computer use in a multicultural classroom. Journal of Research on
Computing in Education, 28(2):1–10.
Chobokoane, N. en D. Budlender. 2002. A day in the life of a South-African teenager.
http://www.statssa.gov.za/publications/TechPaperTeenagers/TechPaper Teenagers.pdf (20
September 2006 geraadpleeg).
Colley, A. en C. Comber. 2003. Age and gender differences in computer use and attitudes
among secondary school students: What has changed? Educational Research, 45(2):155–65.
Compeau, D.R. en C.A. Higgins. 1995. Computer self-efficacy: Development of a measure
and initial test. MIS Quarterly, 19(2):189–211.
Cronje, E. 2005. Afrika-agterstand oor kind nie moedertaal-skool het? Beeld, 14 Februarie,
bl. 12.
Davis, A. en D. Fu. 2004. Culture matters: Better decision making through increased
awareness. Interservice/Industry Training, Simulation, and Education Conference (I/ITSEC).
Orlando, Florida.
De Klerk, G. 2002. Mother-tongue education in South Africa: The weight of history.
International Journal of Sociology of Language, 154:29–46.
58

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
DKK (Departement van Kuns en Kultuur). 2002. National Language Policy Framework
(finale konsep). http://www.info.gov.za/otherdocs/2002/langpolframe.pdf (23 Oktober 2006
geraadpleeg).
—. 2003. South African Languages Bill (hersiene finale konsep).
http://www.pmg.org.za/bills/030804salanguagesbill.htm (23 Oktober 2006 geraadpleeg).
DKKWT (Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie). 2000. Language
Policy and Plan for South Africa.
http://www.dac.gov.za/about_us/cd_nat_language/languaeg_policy/ (18 Oktober 2004
geraadpleeg).
DvO (Departement van Onderwys). 1997. Language in Education Policy.
http://www.polity.org.za/html/govdocs/policy/edulangpolicy.html? rebookmark=1 (23
Oktober 2006 geraadpleeg).
Dillon, A. en E. Zhu. 1997. Designing web-based instruction: A human-computer interaction
perspective. In Khan (red.) 1997.
Du Plessis, T. 2002. Bilingual education in South Africa.
http://kea.uovs.ac.za/admin/uploads/tmp_phpD163aG_3f8bc2479833b_ Bilingual Education
in South Africa.pdf (8 Februarie 2005 geraadpleeg).
Ferguson, G. 2000. The medium of instruction in African education. In Makoni en
Kamwangamalu (reds.) 2000.
Giliomee, H. 2005. Agter die kap van die byl by die Laerskool Mikro. Rapport, 13 Februarie,
bl. 18.
Gos, M.W. 1996. Computer anxiety and computer experience: A new look at an old
relationship. Clearing House, 69(5):271–81.
Heemskerk, I., A. Brink, M. Volman en G. ten Dam. 2005. Inclusiveness and ICT in
education: A focus on gender, ethnicity and social class. Journal of Computer Assisted
Learning, 21:1–16.
Heugh, K. 1995. The multilingual school: Modified dual medium. In Heugh, Siegrühn en
Plüddemann (reds.) 1995b.
Heugh, K. en A. Siegrühn. 1995. Towards implementing multilingual education in South
Africa. In Heugh, Siegrühn en Plüddemann (reds.) 1995b.
Heugh, K., A. Siegrühn en P. Plüddemann. 1995a. Glossary of terms. In Heugh, Siegrühn en
Plüddemann (reds.) 1995b.
59

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Heugh, K., A. Siegrühn en P. Plüddemann (reds.). 1995b. Multilingual education for South
Africa. Johannesburg: Heinemann.
Hoffman, D.L. en T.P. Novak. 1998. Bridging the racial divide on the Internet. Science,
280(5362):1–6.
Jackson, L., A. von Eye, H. Fitzgerald, Y. Zhao en E. Witt. 2010. Self-concept, self-esteem,
gender, race and information technology use. Computers in Human Behaviour, 26:323–8.
Kembo-Sure en V. Webb. 2000a. Language as a problem in Africa. In Kembo-Sure en Webb
(reds.) 2000b.
Kembo-Sure en V. Webb (reds.). 2000b. African voices. An introduction to the languages
and linguistics of Africa. Kaapstad: Oxford University Press.
Khan, B.H. (red.). 1997. Web-based instruction. New Jersey: Educational Technology
Publications, Inc.
Kent, N. en K. Facer. 2004. Different worlds? A comparison of young people’s home and
school ICT use. Journal of Computer Assisted Learning, 20:440–55.
Kolb, D.A. 1984. Experiential learning: Experience as the source of learning and
development. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Lee, M.W. 1986. The match: Learning styles of black children and microcomputer
programming. Journal of Negro Education, 55(1):78–90.
Liegle, J.O. en T.N. Janicki. 2006. The effect of learning styles on the navigation needs of
web-based learners. Computers in Human Behaviour, 22:885–98.
Luckett, K. 1995. National additive bilingualism: Towards a language plan for South African
education. In Heugh, Siegrühn en Plüddemann (reds.) 1995b.
Lynch, T. en N. Szorenyi. 2005. Dilemmas surrounding information technology education in
developing countries: A study in Fiji. The Electronic Journal on Information Systems in
Developing Countries, 21(4):1–16.
Makoni, S.B. en N. Kamwangamalu (reds.).2000. Language and institutions in Africa.
Kaapstad: Centre for Advanced Series of African Society.
Meelissen, M.R.M. en M. Drent. 2008. Gender differences in computer attitudes: Does the
school matter? Computers in Human Behavior, 24:969–85.
Monahan, T. 2004. Just another tool? IT pedagogy and the commodification of education.
Urban Review, 36(4):271–92.
60

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Odendal, F.F., P.C. Schoonees, C.J. Swanepoel, S.J. du Toit en C.M. Booysen. 1994.
Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. 3de uitgawe. Midrand: Perskor
Uitgewery.
Owens, E.W. en H.C. Waxman. 1998. Sex- and ethnic-related differences among high school
students’ technology use in science and mathematics. International Journal of Instructional
Media, 25(1):1–10.
Parayitam, S., K. Desai, M. Desai en M. Eason. 2010. Computer attitude as a moderator in
the relationship between computer anxiety, satisfaction, and stress. Computers in Human
Behavior, 26(3):345–52.
Pennycook, A. 2002. Mother tongues, governmentality and protectionism. International
Journal of Sociology of Language, 154:11–28.
Poussaint, A.F. 1974. The black childs’s image of the future. In Toffler (red.) 1974c.
Poynton, T.A. 2005. Computer literacy across the lifespan: A review with implications for
educators. Computers in Human Behavior, 21(6):861–72.
Republiek van Suid-Afrika. 1996. Constitution of the Republic of South Africa.
http://www.polity.org.za/html/govdocs/constitution/saconst.html?rebookmark=1 (23 Oktober
2006 geraadpleeg).
Razumnikova, O.M. 2005. The interaction between gender stereotypes and life values as
factors in the choice of profession. Russian Education and Society, 2005, 47(12):21–33.
Sáinz, M. en M. López-Sáez. 2010. Gender differences in computer attitudes and the choice
of technology-related occupations in a sample of secondary students in Spain. Computers and
Education, 54(2):578–87.
Selwyn, N. 2005. The social process of learning to use computers. Social Science Computer
Review, 23(1):122–35.
Shane, H.G. en J.G. Shane. 1974. Educating the youngest for tomorrow. In Toffler (red.)
1974c.
Shih, H. 2006. Assessing the effects of self-efficacy and competence on individual
satisfaction with computer use: An IT student perspective. Computers in Human Behaviour,
22: 1012–26.
Sieverding, M. en S. Koch. 2009. (Self-)evaluation of computer competence: How gender
matters. Computers and Education, 52(3):696–701.
Singer, B.D. 1974. The future-focused role-image. In Toffler (red.) 1974c.
61

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Statistiek Suid-Afrika. 2003. Sensus 2001. http://www.statssa.gov.za/publications/Report-03-
02-01/Report-03 -02-012001.pdf (23 Oktober 2006 geraadpleeg).
Sun, P., R. Tsai, G. Finger, Y. Chen en D. Yeh. 2008. What drives successful e-learning? An
empirical investigation of the critical factors influencing learner satisfaction. Computers and
Education, 50(4):1183–202.
Tashakkori, A. en J.W. Creswell. 2007. The new era of mixed methods. Journal of Mixed
Method Research, 1:3–7.
Teddlie, C. en A. Tashakkori. 2009. Foundations of mixed method research. Thousand Oaks:
SAGE Publications.
Toffler, A. 1974a. Introduction. In Toffler (red.) 1974c.
—. 1974b. The psychology of the future. In Toffler (red.) 1974c.
Toffler, A. (red.). 1974c. Learning for tomorrow: The role of the future in education. New
York: Vintage books.
UNESCO. 2003. Education in a multilingual world. www.unesco.org/education (23 Oktober
2006 geraadpleeg).
Van der Walt, C. 2004. The challenge of multilingualism: In response to the language policy
for higher education. South African Journal of Higher Education, 18(1):140–52.
Volman, M. 1997. Gender-related effects of computer and information literacy education.
Journal of Curriculum Studies, 1997, 29(3):315–28.
Volman, M. en E. van Eck. 2001. Gender equity and information technology in education:
The second decade. Review of Educational Research, 71(4):613–34.
Wang, H., T. Li en C. Chang. 2006. A web-based tutoring system with styles-matching
strategy for spatial geometric transformation. Interacting with Computers, 18:331–5.
Webb, Vic. 2001. Language in South Africa.
http://www.up.ac.za/academic/libarts/crpl/Language-in-SA.pdf (23 Oktober 2006
geraadpleeg).
—. 2002. Language in South Africa. Amsterdam: Philadelphia.
Wilfong, J.D. 2006. Computer anxiety and anger: The impact of computer use, computer
experience, and self-efficacy beliefs. Computers in Human Behaviour, 22: 1001–11.
Young, D. 1995. The role and status of the first language in education in a multilingual
society. In Heugh, Siegrühn en Plüddemann (reds.) 1995b.
62

Opsomming
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die marginale subjekposisie van die Afrikaanse
skrywer − Etienne van Heerden se Asbesmiddag
Gideon L. Strydom en Helize van Vuuren
Skool vir Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
In hierdie artikel word teoretiese kwessies rakende die letterkunde, soos die marginale
subjekposisie van die romanskrywer/akademikus en van die Afrikaanse letterkunde in die
eietydse sosiopolitieke sfeer, binne die fiksionele konteks van die eietydse Suid-Afrikaanse
roman, in Asbesmiddag (2007) ondersoek. Aspekte soos die posisie van die Afrikaanse taal,
Afrikaner-identiteit en ideologie kom aan bod. Die roman handel oor kwessies wat in die
brandpunt van die eietydse Suid-Afrikaanse sosiopolitieke realiteit staan. Die implisiete
ideologiese perspektief in die teks het veral te make met die ontnugtering van die
hoofkarakter met die verdwyning van die bekende status quo in sy direkte sosiopolitieke
omgewing. In Asbesmiddag, ’n komplekse roman met sterk ooreenkomste met die
hedendaagse Suid-Afrikaanse samelewing gemeng met fantasie, skep Van Heerden vir
homself die geleentheid om deur die metafiksionele besinnings van sy protagonis die huidige
sosiopolitieke konteks en die globale ekonomiese landskap te verken en te bevraagteken. Die
verval in die Afrikaanse samelewing, akademie en letterkunde word ondersoek. Die skrywer
(Sebastiaan Graaff) se verset teen die populêre kultuur en die nuwe orde in ’n veranderende
Suid-Afrika dui op die marginale subjek se verlange na ’n verlore verlede en wat dit vir sy
identiteit, kulturele geheue en verhouding met die landskap beteken. Graaff as
minderheidsintellektueel is dubbel-gemarginaliseerd deur die institusionele strukture
waarbinne hy funksioneer. Sy ervaring van die sosiopolitieke realiteit word betrek in die
roman, veral ten opsigte van die ras- en genderkwessies en die nuwe imperialisme waaronder
die hedendaagse metropolitaanse universiteit gebuk gaan. Die minderheidsintellektueel word
dikwels ook binne die instelling gemarginaliseer, deels op grond van voortdurende ras- en
genderdiskriminasie, maar ook as gevolg van die sistematiese verskuiwing van
minderheidsbelange na die periferie van akademiese werk. Die tekstualisering van die
ontnugtering en die worsteling met die eie identiteit wat hierdie institusionele veranderinge
en marginalisering teweegbring, word ondersoek.
Trefwoorde: komparatisme; intertekstualiteit; metatekstualiteit; ideologie; sosiopolitieke
diskoers, postkolonialisme; poststrukturalisme; taal; littérature engagée; refleksiewe
utopologie.
63

Summary
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The Afrikaans novelist on the margin – Asbesmiddag by Etienne van Heerden
Theoretical issues concerning the contemporary South African novel are examined in this
article. Etienne van Heerden’s novel Asbesmiddag (“Asbestos afternoon”) (2007) is read
from an intertextual as well as a socio-political framework. The focus is on the metatextual,
ideological and linguistic aspects of the novel. The embedded socio-political discourse is
interrogated and it is illustrated throughout how the novel contributes to the portrayal of a
contemporary, 21st-century South African socio-political reality. Examples are the uncertain
position of the novelist (and academic), the state and status of literature in the socio-political
atmosphere, recurring motifs of language (Afrikaans as a minority language and English as
the dominant language), and Afrikaner identity (the place of the white man in South Africa).
The ideological perspective implicit in the text deals mainly with the disillusionment that the
main character, the novelist and academic Sebastiaan Graaff, experiences due to the
disappearance of the familiar status quo of system and order in his socio-political
environment.
There are clearly traceable links in Asbesmiddag to the literary traditions of which it forms a
part, through a high degree of intertextuality with literary predecessors. Pertinent are
intertexts from Afrikaans and South African English literature, but also classical intertexts
emanating from the larger field of world literature. The protagonist is in conflict with himself
and with his changing environment. By implication, the ars poetica of both the fictionalised
author and Van Heerden are revealed. At the launch of his novel Van Heerden responded as
follows to the question whether Asbesmiddag can be seen as encapsulating his literary theory:
"I do not know, it might be. The best kind of ars poetica is a protest against something "(Van
Heerden 2007a). The intrinsic "protest" of the fictional text is causally linked to the extrinsic
socio-political reality, but goes much wider than black-white race relations and conflict. It
focuses, instead, on the inevitable change from one political phase, regime or era to the next,
as well as on the search for artistic (read: creative writing and literature) and cultural (read:
Afrikaner identity and language) survival in the text.
Based on an analytical reading of Asbesmiddag and the relevant intertexts of the novel, a
postcolonial approach is followed in order to investigate the socio-political, linguistic and
cultural experience of white Afrikaans-speaking South Africans. They are portrayed in this
contemporary novel as a minority group in a new order. Particular attention is given to how
the writer articulates cultural identity in a colonised society and the struggle for the
development of a national identity after decolonisation (as represented in the novel). Identity
is usually described in terms of culture and cultural tradition. The quest for a "new" identity
speaks of a profound identity crisis and fears about the loss of self, culture and traditions.
Changing circumstances are often negative experiences, especially in terms of maintenance
and expression of an own identity. When a person feels that his "own" is threatened, the past
is often recalled as a reference point. Nostalgia connects man's past with its present and future
and is therefore involved with identity. Davis (1979:37-8) states that the nostalgic past is
often in opposition to the present status quo. Viewed from a nostalgic perspective the present
is perceived as a threat, while the past is idealised. By fostering nostalgia, subjects try to
escape the threatening present by calling up symbolic images from the past. When the values
and norms of a particular group or nation are threatened, there is a conscious return to what is
“familiar” and “dear”. In times of change nostalgia as a cultural "memory" offers a place of
stability and normality (Boym 2001:54).
64

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The constant textual association with an idealised past, as reflected in the consciousness of
the protagonist Graaff, is sedimented into a reflexive utopology (Strydom 2010:7), with an
intended ambiguous meaning for the word reflexive:
1. reflexive / reflective
2. relating to a reflex / natural first reaction without conscious thought, indicating deep
ideology.
In this definition of a reflexive utopology, utopology is indicative of a desired utopia (with
synonyms: illusion; delusion; idealistic; unattainable - consistently negative words that
specifically define the reactionary reflexive utopology). Reflexive utopology is closely
connected with ideology, a cut back to the past with the implicit ideology that things were far
better then (Strydom 2010:7). The oppositional reflexive utopology is deprived of any
possibility of a radical new future: "For humanity to develop, we must keep an open faith in
the future and guard against the memory which draws us back into the past and the angst
which consumes us in the present" (Moylan 1986:21–2).
For Ricoeur, utopia represents a democratic future, a perfect illusion of peace where
happiness and prosperity prevail. The opposite is true for the reflexive utopian (within
reflexive utopology), who sporadically reverts to an era marked by colonial approaches.
Although the protagonist Graaff tends towards a reflexive utopology, Van Heerden escapes
the pursuit of such a utopology by leaving a trace of possibilities in his novel to lead the
reader toward a more futuristic vision of utopia. Although the novel is strongly grounded
within reflexive utopology, the possibilities for a utopian future are also presented.
Social aspects are reflected in the text through intertextuality, an important element of
poststructuralism, therefore insights into intertextuality and poststructuralism are also
included. The importance of intertextuality is contained in the broader meaning of the term,
where the text is also regarded as the product of non-language texts, such as the sociopolitical
reality in which the text originated. Together with the tight integration of literary
materials from other systems, this complements the text and opens up further significant
possibilities.
The boundaries between reality and fiction are deliberately blurred by the inclusion of wellchosen
intertexts related to reality. Regarding the socio-political sphere, the novel is
concerned with language issues and controversies to do with the position and importance of
literature. The metatextual focus of the novel is invariably on the uncertain position of the
novelist (and academic) in today's changing South Africa. The fictionalised socio-political
environment and the philosophical reflections on the changing South African socio-political
landscape add to the South African socio-political discourse. As examples, recent South
African phenomena, like the role of the Afrikaans intellectual on the margin and Afrikaans as
a minority language, are analysed. The intertextual play alternately confirms and undermines
the autobiographical and fictional in the text. Asbesmiddag foregrounds the theme of political
or social involvement through the awareness of the uncertainties that afflict everyone in the
new order where the situation has changed to such a degree that the white Afrikaner is
portrayed as the marginalised figure, and the resistance is now against the loss of an identity.
Asbesmiddag textualises contemporary socio-political reality.
The South African reality of the past century as reflected in the socio-historical perspectives
in recent Afrikaans novels represents an era of alienation and displacement. Asbesmiddag can
65

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
be read as the expression of such displacement that was brought on by the new South African
nationalism. The crisis of the marginalised white Afrikaans-speaking Graaff is
sympathetically portrayed in Asbesmiddag, but the novel also contains implicit criticism of
the underlying motives and inability to adapt to the demands of the time. Where novels in the
1980s and 1990s presented a democratic South Africa free of apartheid as utopia, this article
shows that the idealised past figures as a utopia within Asbesmiddag. Some recent futuristic
novels, like Venter’s Horrelpoot [Trencherman] (2006) and Krüger’s Wederkoms – die lewe
en geskiedenis van Jannes Hoop (2009), have shown strong distopian elements, representing
the fears of the white man in Africa. In contrast, Asbesmiddag, amid the ongoing presence of
a reflexive utopology, includes the possibility of a utopian future alluded to by the positive
outlook of the antagonist, the wealthy asbestos magnate referred to only as the “Doctor”. This
diverse, even conflicting approach to utopia within the single text, generates tension that
contributes both lyrically and thematically to the text.
The novel can be read as a product of the underlying culture and its relationship to the values,
norms and beliefs of the white Afrikaans-speaking South African. The novel can also be seen
as a form of littérature engagée through its involvement in topical issues, uncovering the
marginalisation of the white Afrikaans-speaking writer, as well as the Afrikaans language.
Read as a fictional expression of protest against the new order, the novel reflects indirectly, at
an ideological level, the struggle for survival of the Afrikaner language, identity and
literature. Literature takes on a performative function as the discourse of discontent and
disillusion of the Afrikaner forms part of social action. The novel extends the social
discourse's multitude of voices, texts and contexts by commenting through contemporary
socio-political engagement and relevant intertexts. The identified reflexive utopology
(Strydom 2010:7), typifying the implicit ideology of the text, is a new trend that sets new
interpretation possibilities within the ideology critique.
Key words: comparative literature; intertextuality; metatextuality; ideology; socio-political
discourse, postcolonialism; poststructuralism; language; littérature engagée; reflexive
utopology.
1. Inleiding
1.1 Agtergrond
In hierdie artikel word, vanuit die fiksionele konteks van die eietydse Suid-Afrikaanse roman,
teoretiese kwessies rakende die letterkunde ondersoek. Die roman is eksplisiet gesitueer en
dra by tot die ideologiese, linguistiese en metatekstuele diskoers in die eietydse, 21ste-eeuse
Suid-Afrikaanse sosiopolitieke realiteit. Voorbeelde hiervan is die onsekere posisie van die
romanskrywer (en die akademikus), die stand en status van die letterkunde in die
sosiopolitieke sfeer, herhalende motiewe van taal (Afrikaans as minderheidstaal en Engels as
dominante taal) en Afrikaner-identiteit (die plek van die Afrikaanssprekende wit mens in
Suid-Afrika). Die implisiete ideologiese perspektief in die teks het veral te make met die
ontnugtering wat die hoofkarakter met die verdwyning van die bekende status quo ervaar aan
sisteem en orde in sy direkte sosiopolitieke omgewing.
66

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Asbesmiddag, ’n komplekse roman met sterk mimetiese elemente van die hedendaagse Suid-
Afrikaanse samelewing vermeng met fantasie, toon ’n prominente intertekstuele karakter, met
aanhalings uit, toespelings op en betrokkenheid by ander skrywers en tekste (soos J.M.
Coetzee, Don DeLillo en StephenKing). ’n Opvallende literêre omgang met literêre
voorgangers en ’n prominente metatekstuele bewustheid kom in die teks voor. Die protagonis
(’n akademikus) is in konflik met homself en met sy veranderende omgewing. Naamgewing
speel ’n belangrike rol by karakterisering. Die naam van die protagonis is reeds ’n aanduiding
vir die leser dat daar meer in die roman skuil en dat ’n mens dieper moet lees as net die
oppervlak. Die protagonis is Sebastiaan Graaff (graaf = “uitspit”), met die implisiete
suggestie dat iets in die teks begrawe lê, iets wat nog “uitgegrou” behoort te word. Graaff kan
verwys na aristokratiese afkoms en is ook die agternaam van ’n prominente en gegoede
Bolandse familie (vgl. sir De Villiers Graaff, 8 Desember 1913 – 4 Oktober 1999) wat in die
vorige bedeling ’n besondere politieke rol as opposisieleier teen apartheid gespeel het.
By implikasie word die ars poetica van sowel hierdie gefiksionaliseerde skrywer as Van
Heerden onthul. By die bekendstelling van sy roman beantwoord Van Heerden die vraag of
Asbesmiddag gesien kan word as sy ars poetica só: “Ek weet nie, dit mag wees. Die beste
soort ars poetica is ’n protes teen iets” (Van Heerden 2007a). Die intrinsieke “protes” van die
fiksionele tekste is kousaal verbind met die ekstrinsieke sosiopolitieke realiteit, maar strek
veel wyer as swart-wit-rasseverhoudings en -konflik, en fokus eerder op die onafwendbare
verandering van een politieke fase, regime of era na die volgende, asook die soektog na
artistieke (kreatiewe skryfwerk en letterkunde) en kulturele (Afrikaner-identiteit en taal)
oorlewing in die teks.
Binne die sosiopolitieke sfeer is die roman gemoeid met taalkwessies en strydpunte rakende
die posisie en belang van die letterkunde. Die metatekstuele fokus van die roman is op die
onsekere posisie van die romanskrywer (en die akademikus) in die hedendaagse
veranderende Suid-Afrika. Die gefiksionaliseerde sosiopolitieke omgewing en die
refleksiewe besinnings oor die veranderende Suid-Afrikaanse sosiopolitieke landskap sluit
aan by debatte binne die diskoers oor die Suid-Afrikaanse sosiopolitieke terrein. Binne ’n
linguistiese, metatekstuele en ideologiese konteks word spesifieke onlangse Suid-Afrikaanse
verskynsels ontleed.
1.2 Benadering
Hier word, gebaseer op ’n indringende analitiese lesing van Asbesmiddag en die relevante
intertekste van die roman, ’n postkoloniale benadering gevolg. Sosiale aspekte vind neerslag
in die teks deur intertekstualiteit, ’n belangrike element van die poststrukturalisme. Insigte
oor intertekstualiteit en die poststrukturalisme word ook betrek.
1.2.1 ’n Postkoloniale benadering
Binne die postkoloniale denkraam is nie slegs polities-historiese kwessies in die roman ter
sprake nie, maar die vraag na identiteit staan veral op die voorgrond. Die vraagstuk na ’n
“nuwe” identiteit spreek van ’n diepgaande identiteitskrisis en vrese oor die verlies van die
67

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
self, kultuur en tradisies. Identiteit word meestal beskryf in terme van kultuur en kulturele
tradisie. Veranderende omstandighede word negatief ervaar, veral in terme van die
instandhouding en uitlewing van ’n eie identiteit. Steyn (2004:154) wys daarop dat die
gemeenskap in reaksie hierop nuwe beelde, narratiewe of metafore soek om op ’n simboliese
vlak die gemeenskap se angs te verantwoord (vgl. die “De la Rey”-fenomeen wat elders in
hierdie artikel bespreek word). Dié proses word onvermydelik ook verbind met die
Afrikaner-geskiedenis, maar soos Steyn (2004:154) uitwys, veronderstel hierdie onthou tans
’n meer kreatiewe proses, met ’n herinterpretering van die mitologie wat die betekenis van
Afrikanerdom gevorm het. Die proses van herkonstruksie en “sin maak” van die self is dus
ten nouste verbind met die “politics of memory and forgetting” (Steyn 2004:154).
Wanneer ’n persoon voel dat sy “eie” bedreig word, word die verlede dikwels opgeroep as ’n
verwysingspunt. Davis (1979:31) merk op dat nostalgie die mens se verlede met sy hede en
toekoms verbind en dat dit daarom ten nouste betrokke is by identiteit. Vanuit die perspektief
van Visagie (1996) en sy idee van ’n hipernorm word dit egter duidelik dat nostalgie ’n
kragtige ideologiese impak kan hê. Davis (1979:37–8) meen dat die nostalgiese verlede
dikwels in opposisie met die hede opgestel word. Die hede word as bedreigend ervaar, terwyl
die mens via gevoelens van nostalgie die verlede idealiseer. Via die koestering van nostalgie
word gepoog om aan die bedreigende hede te ontsnap deur simboliese beelde uit die verlede
op te roep en ʼn “moderne tipe fragmentasie te bowe te kom” (Fishman 1972:9, ons vertaling).
Wanneer die eie waardes en norme van ’n bepaalde groep of volk bedreig word, is daar ’n
bewuste terugkeer na dit wat bekend en kosbaar is. In tye van verandering bied nostalgie as
kulturele “herinnering” dus ’n plek van stabiliteit en normaliteit (Boym 2001:54).
Die konstante tekstuele omgang met ’n geïdealiseerde verlede, soos in die bewussyn van die
protagonis Graaff, het gesedimenteer tot ’n refleksiewe utopologie (Strydom 2010:7), met ’n
bedoelde dubbelduidige betekenis van die woord refleksief:
1. wederkerend / terugskouend / terugkaatsend
2. te doen met ’n refleks / natuurlike eerste reaksie sonder bewuste denke; dui op
diepgewortelde ideologie.
In hierdie definiëring van ’n refleksiewe utopologie dui utopologie op die heenwys na ’n
verlangde utopia/utopie (met sinonieme idealisering; illusionisme; begogeling; illusionêr;
idealisties; onhaalbaar – deurgaans negatiewe woorde wat spesifiek die enigsins reaksionêre
refleksiewe utopologie omskryf). Refleksiewe utopologie word ten nouste verbind met
ideologie, ’n teruggryp na die verlede met die implisiete ideologie dat dit toe beter was
(Strydom 2010:7). Die versetwekkende refleksiewe utopologie is ontneem van enige
moontlikhede vir ’n radikale ander toekoms: “For humanity to develop, we must keep an
open faith in the future and guard against the memory which draws us back into the past and
the anxiety which consumes us in the present” (Moylan 1986:21-2).
In sy seminale werk Lectures on ideology and utopia (1986) benadruk Ricoeur (1986) die
negatiewe konnotasies wat aan die woorde ideologie en utopie kleef. Hy besluit dat
ideologieë altyd vals is en dat die term normaalweg pejoratief gebruik word. Utopia is
68

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
volgens hom ’n onbereikbare fantasie. Ideologie en utopie vertoon onverwant. Ideologie
pretendeer om die werklikheid te weerspieël, maar is die meganisme waardeur bepaalde
gemeenskappe of sosiale ordes in terme van waardes, oortuigings en tradisies verenig word.
Utopia streef na verandering binne ’n gemeenskap op so ’n manier dat die gaping tussen die
bestaande realiteit en die ideaal belig word: “Utopia negates the contradictions in a social
system by forging visions of what is not yet realized either in theory or in practice” (Moylan
1986:1). Utopia is dus ’n visie of motivering om die bestaande gemeenskap te verander of te
verwerp.
Hoewel hy deeglik bewus is van die onderskeidinge – ideologie as ’n verwringing van
realiteit en utopie as ontvlugtingsfantasie – argumenteer Ricoeur dat beide terme ook ’n
positiewe integrerende funksie in die sfeer van sosiale transformasie en kulturele verbeelding
het. Hy formuleer dit soos volg: "The organizing hypothesis is that the very conjunction of
these two opposite sides or complementary functions typifies what could be called social and
cultural imagination" (Ricoeur 1986:2). Die tussenspel tussen ideologie en utopie word direk
verbind aan die visie van die ideale lewe en gemeenskap, met behoud of transformasie van
die status quo. Vir Ricoeur is utopia ’n demokratiese toekoms, ’n ideale illusie waar vrede,
geluk en welvaart heers. Die teenoorgestelde is waar vir die refleksiewe utopis/utopia (binne
die refleksiewe utopologie), wat sporadies teruggryp na ’n era gekenmerk deur koloniale
benaderings. Hoewel die protagonis Graaff sterk refleksiewe utopologiese kenmerke
openbaar, ontkom Van Heerden aan die nastreef van sodanige utopologieë deur ’n spoor van
moontlikhede in sy roman te laat wat die leser lei tot ’n meer futuristiese siening van utopia.
Hieronder ressorteer die metatekstuele besinnings van Graaff, geuiter teenoor sy studente, en
die magnaat se siening dat Afrika baie potensiaal het (210), wat ’n meer positiewe siening en
hoop vir die toekoms suggereer. Hoewel die roman sterk refleksief utopologies gefundeerd is,
word die moontlikhede vir ’n utopiese toekoms daarenteen wel ook aangebied.
Ashcroft, Griffiths en Tiffen (1989:7) beweer: “One of the main features of imperial
oppression is control over language.” ’n Kenmerk van postkoloniale kulture en letterkunde is
die spanningsverhouding waarin dit tot die magstrukture staan. ’n Belangrike faset van
hierdie mag is die bevoorregte posisie wat aan taal toegeken word. Michel Pêcheux (in
Ashcroft e.a. 1989:171) identifiseer twee kenmerke van postkoloniale studies: dit berus op
vooropgestelde betekenisse, en betekenis lê nie in taal self nie, maar in die posisie van die
taal as betekenaar in die sosiale, politieke en kulturele omgewing. Ashcroft e.a. (1989:24)
wys ook op hierdie belangrike aspek van ’n postkoloniale benadering in ’n verwysing na
D.E.S. Maxwell se model: “questioning the ‘appropriateness’ of an imported language to
describe the experience of place in post-colonial societies”, en verwys na Gayatri Spivak se
siening: “There is no space from where the subaltern subject can speak” (1989:177). Die
Afrikaner, tot so onlangs as 1994 die magshebber in Suid-Afrika en betrokke by die
onderdrukking van ander, word tans self as ander gemarginaliseer. In Asbesmiddag is dit juis
hierdie “onderdrukte ander”, die wit Afrikaanssprekende Afrikaner, wat aan die woord is.
Homi Bhabha is dus korrek in sy aanname dat die onderdrukte ander wel kan praat (in
Ashcroft e.a. 1989:178).
69

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die postkoloniale tydperk in Suid-Afrika het in die 20ste eeu op ’n gefaseerde manier
aangebreek: in verskillende fases is verskillende bevolkingsgroepe van (koloniale)
oorheersing bevry. Suid-Afrika word in 1910 met uniewording ’n onafhanklike staat,
weliswaar binne die Britse Gemenebes. Suid-Afrika se republiekwording volg in 1961. In
1994 word alle Suid-Afrikaners bevry van onderdrukking met die einde van apartheid. Suid-
Afrika ondergaan dus twee keer dekolonisering, met ’n direkte invloed op Afrikaans:
Afrikaans wat ly onder kolonialisme (Engelse imperialisme) en Afrikaans as die taal van die
verdrukker. Postkolonialisme het in beide gevalle ’n bepalende invloed op die kulturele
identiteit van die wit Suid-Afrikaner en die Afrikaanse taal:
In an important sense, postcolonial theory marks […] the return of class as a marker
of difference […]. Conversely, there are those who see in postcolonialism not the
return of the repressed, but the return of the Same in the guise of the Other. The
language of race, class and nation is commuted into a universal crisis of “identity”
that makes these vexed issues more palatable within the academy. Thus, from this
perspective, postcolonialism would not be a radicalization of postmodernism or
Marxism, but a domestication of anti-colonialism and anti-racism. (Maley, Moore-
Gilbert en Stanton 1997:3-4)
Postkolonialisme handel oor kulturele identiteit in gekoloniseerde gemeenskappe en die stryd
om die ontwikkeling van ’n nasionale identiteit na dekolonisering. Daar word veral aandag
gegee aan hoe die skrywer sodanige kulturele identiteit artikuleer in die roman. Die stryd om
’n eie identiteit, geskiedenis en toekomsmoontlikhede speel dikwels af in die metropool met
behulp van postkoloniale magstrukture soos universiteite:
Bhabha has devoted himself primarily to issues generated by the legacies of colonial
history, and traditional discourses of race, nation and ethnicity, and their implications
for contemporary cultural relations in the neocolonial era. Bhabha is especially
preoccupied by questions of cultural exchange and identification […] of cultures
sharing the same (metropolitan) space and relations of ostensible, if often illusory,
equality. (Maley e.a. 1997:36)
Postkolonialisme, direk geanker in historiese ontwikkelinge, betrek die effek van
kolonialisme op verskillende kulture en gemeenskappe in die postonafhanklikheidsperiode, in
hierdie geval die tydperk ná 1994. ’n Postkoloniale benadering word aangewend om die
sosiopolitieke, linguistiese en kulturele ervaring van die wit Afrikaanssprekende Suid-
Afrikaner as minderheidsgroep in ’n nuwe bestel en heersende orde, soos weergegee in die
eietydse roman, te ondersoek. In hul essay “Toward a theory of minority discourse: What is
to be done?” skryf JanMohamed en Lloyd (1997:234): “What links minority cultures is their
shared antagonism to the dominant culture […]. Opposition and subordination are integral
parts of minority discourse.” Volgens JanMohamed en Lloyd (1997:238) is
minderheidsdiskoers die gevolg van die sistematiese afbreek van, en skade aan, kulture wat
deur die dominante kultuur na ’n marginale posisie verdring is:
The destruction involved is manifold, bearing down on variant modes of social
formation, dismantling previously functional economic systems, and deracinating
whole populations at best or decimating them at worst. In time, with this material
70

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
destruction, the cultural formations, languages, and diverse modes of identity of the
“minoritized peoples” are irreversibly affected, if not eradicated, by the effects of
their material deracination from the historically developed social and economic
structures in terms of which alone they “made sense”.
Minderheidsdiskoers kan gevolglik gesien word as ’n vorm van ideologie in dieselfde sin as
wat Karl Marx geloof beskryf in On the Jewish question – tegelyk die vergeesteliking en die
uiting van nood – met die kritieke verskil dat in die geval van die minderheidsvorme selfs die
vergeesteliking van hul nood gesien word as ’n primêre strategie vir hul oorlewing, vir die
behoud van hul kulturele identiteit. JanMohamed en Lloyd (1997:239–40) bepleit dus ’n
volgehoue teoretiese en argivale stryd (soos aangebied as literatuurteoretiese besinnings en
die bewaringsaksies van die magnaat in Asbesmiddag), vir so lank as wat die kultuur van
oorheersing globaal voortduur.
2. Asbesmiddag (2007)
In Van Heerden se oeuvre kom dikwels sosiopolitieke kwessies uit die Suid-Afrikaanse
konteks ter sprake (Erasmus 1999:679). Erasmus wys op die aanwending van sowel inter- as
intratekstuele verwysings, asook op ooreenkomste tussen gegewens in sy romans en
outobiografiese besonderhede. Volgens Painter (2007:4) skryf Van Heerden doelbewus aan
’n oeuvre eerder as bloot ’n reeks individuele romans.
“Die gebeure en karakters in hierdie roman is fiktief” is weliswaar die
skadeloosstelling voorin Asbesmiddag, maar hierdie roman is subversiewe fiksie met
’n hoë mimetiese inhoud, waarin striemende kommentaar op die eietydse Suid-
Afrikaanse gemeenskap gelewer word. Die skrywer-karakter in die roman
bevraagteken sy intensie om ’n roman te skryf oor sy eie werkplek en oor ’n figuur
soos die Doktor, wat duidelik gebaseer is op die beroemde sakemagnaat Anton Rupert
(265). Hierin is by implikasie reeds ingebed ’n ooreenskuif van geskiedenis, fiksie en
werklikheid. Van Heerden woon in Stellenbosch, is werksaam by die Universiteit van
Kaapstad in die Skool vir Tale en Letterkunde, is hoof van die departement
Afrikaanse en Nederlandse studies, en is daar aan die hoof van ’n kreatiewe
skryfprogram in prosa. Hy gee ook klas in literêre teorie, mediastudies en Suid-
Afrikaanse en Nederlandse letterkunde. Die protagonis in Asbesmiddag, Sebastiaan
Graaff is (soos die skrywer Van Heerden), as romansier bekend daarvoor dat fiksie en
werklikheid in sy werk vermeng is (26). In ’n latere metatekstuele besinning sê
Graaff: “Die beste raad is om niks te ontken nie, om die osmose tussen jouself en jou
boeke te aanvaar in die nugtere besef dat jou boeke jóú skryf, en dat daar geen
ontsnapping is nie” (32).
Die roman gee uiting aan die emosies van die skrywer en beeld die werklikheid getrou uit
deur die manier waarop die sosiopolitieke realiteit in die fiksionele teks (roman) neerslag
vind. Die dorp waar die skrywer woon, word in die roman tereg geïdentifiseer as
Stellenbosch: “Hy is bewus daarvan dat dele van sy klein Utopia eens die woonplek was van
bruin Stellenbossers wat onder die apartheidswetgewing moes uitskuif” (123).
Die ouktoriële verteller het ’n panoramiese visie op die verhaalwêreld en lewer kommentaar
op die vertelde gebeure en handelinge van die karakters. Die leser word selfs direk
71

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
aangespreek (45). Hoewel met duidelik herkenbare outobiografiese trekke van die skrywer, is
die karakter in die teks wel fiktief. Met Van Heerden se romansier-protagonis, besig met die
skryf van ’n nuwe roman, skep hy vir homself ’n mondstuk vir metafiksionele besinnings oor
die huidige sosiopolitieke konteks en die globale ekonomiese landskap. As gevolg van
hierdie selfrefleksiewe en outobiografiese invalshoek is die roman nie baie positief deur alle
kritici ontvang nie (vgl. Burger 2007:15, Pakendorf 2007:4 en Rossouw 2007:12).
In Asbesmiddag besin die implisiete skrywer deurentyd oor die rol van die verlede, veral die
kultuur en geskiedenis van die Afrikaner, deur die vervlegte geskiedenis van die skrywerkarakter
en die magnaat. Graaff se verset teen die populêre kultuur en die nuwe orde in ’n
veranderende Suid-Afrika gaan saam met ’n verlange na ’n verlore verlede, ’n refleksiewe
utopologie. Painter (2007:7) wys op die fassinerende plaasgegewe in die roman:
Die familieplaas is nou ’n geprivatiseerde vakansieplaas; eerder as dat dit van een
politieke orde na ’n ander oorgedra is, van wit na swart hande (soos die plaas in Eben
Venter se Horrelpoot), is dit oorgedra van een ekonomiese orde na ’n ander. Weer
eens word die landskap ingepalm, maar nou deur geïndividualiseerde verbruikers met
4x4’s en geld. Die plaas, as ’n soort skarnier tussen landskap en identiteit, speel dus
toenemend ’n radikaal ander rol.
Britz (2008) belig hierdie herskrywing van die plaastema verder en ook hoedat Van Heerden
“die tema van kommodifisering uitspeel in sy uitbeelding van 'n ou erfplaas in die Karoo wat
omskep is in 'n speelpark vir toeriste”. Ook Post Chalmers, wat in die Waarheids-enversoeningskommissie
se dokumente opgeteken is as gewilde martelplek, word nou bedryf as
’n gastehuis (212–3). In Asbesmiddag word kommodifisering, die ewige strewe na wins, ook
gekoppel aan die lewe van die romansier en akademikus (93). Die skrywer moet nou self
bemarkbaar word ter wille van oorlewing, en juis hierin lê sy konflik met die hedendaagse
sosiopolitieke en kulturele kodes. Painter (2007:6) meen:
Hier is Van Heerden se eie “liegfabriek” dalk steeds die beste metafoor. Die roman
skryf teen die “lieg” in – van die bemarker, die politikus, die magnaat – wat die
menslike kondisie as voltooid, voltooibaar, of bestendig uitbeeld. Polities gesproke
sou ’n mens kon byvoeg die roman skryf teen die “lieg” in dat daar een taal, een groep
en een identiteit kan wees; die groot lieg, vandag, van een waardestelsel, van wins.
Volgens Human (2008) is die protagonis, Sebastiaan Graaff:
middeljarig en ontnugter deur die burokratisering van die universiteit waaraan hy
verbonde is; skepties oor sy rol en bydrae as skrywer in ’n tyd waarin die boek deur
die beeld (televisie en film), die maatskappy (veral grootskaalse kommersialisering en
globalisering) en die tegnologie (soos die internet) bedreig word. Op metafiksionele
wyse worstel hy dus met die eise wat skryfwerk aan ’n kreatiewe persoon stel, asook
die posisie wat die skrywer en letterkunde in ’n verbruikers- en toenemend politieskorrekte
samelewing inneem.
Die betekenislading van die roman word verdig deur die ryk verskeidenheid intertekstuele
elemente in Asbesmiddag en Britz (2007:11) meen dat Van Heerden hierdeur verder bou aan
die eenheid van sy oeuvre.
72

2.1 Intertekstualiteit
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die belang van intertekstualiteit in hierdie artikel is vervat in die breër betekenis van die term
waar die teks ook as die produk van nietalige tekste, soos die sosiopolitieke realiteit waarin
die teks ontstaan het, beskou word. Die digte integrasie van literêre materiaal uit ander
sisteme vul die teks aan en ontsluit verdere betekenismoontlikhede. Die grense tussen
werklikheid en fiksie word doelbewus vertroebel met die invoeging van welgekose
intertekste wat met realiteit verband hou. Die intertekstuele spel bevestig en ondermyn
beurtelings die outobiografiese en die fiksionele in die teks.
Painter (2007) meen dat Asbesmiddag sinvol in gesprek tree met temas in die onlangse
Afrikaanse letterkunde rakende die Afrikaners se verlies aan politieke mag, en wat dit vir
hulle identiteit, kulturele geheue en verhouding met die landskap beteken. Die roman dui op
’n meer eietydse betrokkenheid deur die verkenning van die dimensies van ons huidige
tydsgreep en ’n meer verwikkelde poging om op verskeie vlakke kommentaar te lewer ten
einde verandering teweeg te bring. Sodoende word nie net die lokale sosiopolitieke
omgewing betrek nie, maar ook ’n globale orde “van neo-liberale markfundamentalisme, die
kulturele veranderinge wat deur elektroniese media soos die internet moontlik gemaak word,
asook die opheffing van grense en prosesse van kulturele verplanting en hibridisering”
(Painter 2007:4).
Raymond Carver het na bewering gesê dat ’n skrywer in ‘n geval van skrywersblok iemand
met ’n pistool die kamer moet laat binnekom (Crous 2009). In Asbesmiddag skryf Van
Heerden:
Die lewe in hierdie land word goedkoop gemaak deur politiek. Voorin Pamuk, die
Nobelpryswenner, se roman Sneeu word Stendhal aangehaal: Wanneer politiek ’n
roman binnetree, is dit soos ’n pistoolskoot wat in ’n konsertsaal afgaan. (71)
Die skrywer keer homself wanneer sy verhaal te polities begin word in sy bespreking van die
akademie en die wit skrywer se reg om ook die verhale van swart mense te vertel: “’n Skoot
het in die konsertsaal geklap en hy vlug na sy kamers” (87). Hy verbind die institusionele
rompslomp ook met die Carver-verwysing wanneer hy daarna verwys as redes vir
skrywersblok: “Hy ken die agente van skrywerskonstipasie: vergaderings, admin,
gangpolitiek” (87). Graaff se skryfwerk word duidelik geag as behorende tot die hoëre
letterkunde wanneer hy sê: “Die kanon het dit toegeëien” (53).
Asbesmiddag, ’n kampusroman, skakel intertekstueel met J.M. Coetzee se betrokke roman
Disgrace (1999) en Don DeLillo se White noise (1984). Asbesmiddag kan egter ook as
speurverhaal gelees word, met die opbou van spanning deur onverwagte wendings in die
gebeurelyn en leidrade waardeur die leser betrokke raak by die soeke na ’n oplossing. Die
skeppingsproses word as gewelddadig voorgestel, ’n misdaad gebou op diefstal en verraad.
Die skrywer benut ’n verskeidenheid narratiewe kunsgrepe waardeur die illusie van realiteit
en geloofwaardigheid gehandhaaf word.
73

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Asbesmiddag is ’n sterk intertekstuele roman, met verwysings na en aanhalings uit onder
meer die Afrikaanse letterkunde, die wêreldletterkunde, literatuurteorie en filosofie. Daar
word ruim van aanhalings gebruik gemaak in die roman. Die skrywer verryk hierdeur sy teks
deur die betekenisvlakke intertekstueel toe te lig (313). Hier volg nou ’n bespreking van
intertekstuele skakels in Asbesmiddag soos wat dit van toepassing is op hierdie artikel.
2.1.1 Disgrace (1999) – J.M. Coetzee
Van Heerden sluit aan by Coetzee in die nou omgang met realiteit deurdat sy roman ook
herkenbare elemente uit die kontemporêre sosiopolitieke Suid-Afrikaanse realiteit insluit.
Schoorlemmer (2008) belig Elizabeth Lowry se gevolgtrekking in The London Review of
Books (1999): “Disgrace shows us the victory of one expansionist over another and it leaves
Lucy silent, without a voice.” Die bevraagtekening van die wit mens se plek in Afrika word
nog ’n stap verder gevoer deur hierdie moontlike (en weliswaar baie pessimistiese) antwoord.
Hoewel Lucy die een is wat altyd meer ras-sensitief en polities korrek optree, is dit juis sy
wat nou die slagoffer in postapartheid-Suid-Afrika is. Wanneer David haar probeer troos, sê
hy: “It was history speaking through them […]. A history of wrong […]. It came down from
the ancestors” (Coetzee 1999:156).
Hierdie gebeure dui op die ontgogeling van die karakters (en skrywer) met die hedendaagse
sosiopolitieke situasie: selfs hy/sy wat in die ou bedeling téén die vroeëre onregte standpunt
ingeneem het, is nie onaantasbaar nie. Selfs die vroeëre sendingwerk word bevraagteken:
“[W]hat has it left behind, that huge enterprise of upliftment? Nothing that he can see”
(1999:95).
Die situasie blyk makliker aanvaarbaar te wees vir die jonger generasie. David erken dat hy te
oud is om te verander. Lucy kan wel buig voor die aanslag, maar hy sal dit nooit eervol kan
regkry nie (1999:209). Hy besef dat sy generasie se benadering tot die realiteite van
postapartheid-Suid-Afrika verstok is in ’n (steeds) koloniale siening: “Between Lucy’s
generation and mine a curtain seems to have fallen. I didn’t even notice when it fell”
(1999:210). Die skrywer in Asbesmiddag meen:
In plaas daarvan dat hy Afrika se inkanterende ritme vind, word sy formulerings
eerder meer kompleks. Iets in my protesteer, besef hy. Ek word iets wat ek nie wil
wees nie. Designer Africa, erken hy ten slotte aan homself. Hiermee kom jy nêrens
nie. (260)
Coetzee skets verder ’n baie pessimistiese prentjie van postapartheid-Suid-Afrika: die verval
van die sisteem in die lang wag om ná die aanranding by Ongevalle gehelp te word
(1999:101); die veiligheidsmaatreëls wat hulle op die kleinhoewe benodig (1999:113); Petrus
se planne met die grond (1999:117–8); die einde van ’n era van veilige plaasbewoning
(1999:134); vee wat nou in die stad aangehou word (1999:175); en die groeiende getal
inbrake (1999:176).
In die beskrywing van Giuseppe se kliënte in Asbesmiddag vorm dieselfde pessimisme deel
van hulle beskouing van die hedendaagse Suid-Afrikaanse realiteit:
74

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Sy is begaan oor korrupsie, die afdank van knap wit dorpsamptenary en die stadige
meegee (“soos ’n vloer waaraan houtkewers knaag”) van plaaslike bestuur. Dit sal
nog op ’n revolusie uitloop, meen sy, want ook die armes sukkel. Eendag gaan als nog
in vlamme op. Pensioene daag nie betyds op nie, die klinieke word al vrotter,
elektrisiteit word al om die hawerklap onderbreek. Die nuwe amptenary speel die
perde, glip Vrydae weg casino toe en sê nie nee vir ’n bottel omkoopwhiskey nie. (16)
Die staatspatoloog is eweneens ontnugter deur die “afgesnyde kele, skedels waardeur koeëls
getrek het en dooie vroue met verkragte onderlywe” wat sy in oordaad moet aanskou (16).
Die skrywer noem plaasmoorde “’n dolksteek in die mitiese hart van die Afrikaner” (211).
Van Heerden se Sebastiaan Graaff toon ooreenkomste met Coetzee se David Lurie. Lurie is
ook verbonde aan ’n Kaapse universiteit wat hy “this transformed and […] emasculated
institution of learning” noem. Hier voel hy “more out of place than ever” (1999:4). Lurie, ’n
professor in moderne tale, word genoodsaak om te fokus op kommunikasie as vakgebied
wanneer die Departement Klassieke en Moderne Tale as gevolg van rasionalisering moet
sluit. Graaff se fokus moet weer verskuif na Mediastudies. Graaff ag homself ’n akademiese
vlugteling uit die moderne universiteit en meen dat die kampuslewe in ’n burgeroorlog
ontaard het (19). Graaff het dit ook teen die burokrate se aanslag op denkruimte (19). Soos in
Asbesmiddag vind ons in Disgrace metatekstuele besinnings wanneer Lurie sy skryfwerk
deurdink: “So this is art, he thinks, and this is how it does its work! How strange! How
fascinating!” (1999:185). Graaff meen dat hy met sy oë steel, maar:
Erger is hy nie as diegene wat hulle oor die land se verlede buig en poësie maak van
die rotstekenkuns en die lewens van die arme drommels wat daarmee heen is nie.
Daardie toeëiening van gebied is net so gryperig soos sy eie oë agter die Volvo se
vensters. (168)
Hierdie aanhaling betrek die tydgenootlike posisie van die San en Khoi waaraan toenemend
aandag gegee word in die hedendaagse literatuur. Die skrywer ag homself later ’n uitbuiter op
gelyke vlak met dié wat op die massas teer (321). Roos (2006:64) stel dit dat hierdie
hedendaagse okkupasie met die San verband hou met onder andere ’n nostalgie na ’n
geïdealiseerde en ongekompliseerde verlede, met ’n nuwe belangstelling in
gemarginaliseerde groeperings en met ’n herkenning van die (ooreenstemmend) bedreigde
identiteit van die Afrikaner.
Sodanige verwysings na die San versterk dus die betrokke aard van die teks ten opsigte van
’n bedreigde Afrikaner-identiteit en ’n refleksiewe utopologie.
2.1.2 White noise (1984) – Don DeLillo
Asbesmiddag sluit intertekstueel aan by die kampusroman White noise (1984) deur die
akademikus so ontgogeling met die groei van die populêre kultuur- en mediastudies ten koste
van klassieke tale en letterkunde:
[...] we share with the popular culture department [...]. The teaching staff is composed
almost solely of New York émigrés, smart, thuggish, movie-mad, trivia-crazed. They
75

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
are here to decipher the natural language of the culture, to make a formal method of
the shiny pleasures they’d known in their Europe-shadowed childhoods – an
Aristotelianism of bubble gum wrappers and detergent jingles. (De Lillo 1984:9)
Graaff meen hy word gedwing uit die 19de-eeuse Europese romantiek na die verglyding en
distopie van die internet (100). Die vervlakking in die akademie, soos ervaar deur die
akademici-protagoniste Sebastiaan Graaff (Asbesmiddag) en Jack Gladney (White noise),
word deur hierdie interteks bevestig as ’n globale bedreiging: “I understand the music, I
understand the movies, I even see how comic books can tell us things. But there are full
professors in this place who read nothing but cereal boxes” (1984:10). Graaff se siening van
die grafiese romansier (122–3) weerklink in hierdie aanhaling uit DeLillo. Sy beskrywing van
sy studente, die “bloedjies uit die videosfeer” wat maar net alles van sy PowerPointaanbieding
sit en afskryf sonder enige insig, sluit hierby aan (271) en word verder bevestig
deur die aanhaling van Michael Ignatieff dat “die institusionalisering van die intellektuele
lewe die mees onderskatte bedreiging vorm vir vrye denke en die krag van die verbeelding”
(291).
2.1.3 Toorberg (1986) – Etienne Van Heerden
In Toorberg word ’n kort beskrywing van Hendrik Bibault gegee en die Afrikaner-identiteit
word hierdeur vooropgestel: “[H]ulle sê StamAbel het altyd vertel van die jong man Hendrik
Bibault wat op Stellenbosch uitgeroep het: ‘Ik ben een Africaander’” (Van Heerden
1986:118). Hierdie identiteitsmerker word betrek in die naam van die Biebouw Wyne in
Asbesmiddag en word ook in meer besonderhede in die roman omskryf (125). Die
oudburgemeester, wie se geliefkoosde woord linguicide is, noem die wyne wat hy nou maak
Biebouw Wyne, ’n slim inspeling op Hendrik Bibault, die Afrikaanse taalstryder van ouds
(16). Die oudburgemeester het dit spesifiek om die behoud van Afrikaans onder toenemende
druk van Engelse verswelging.
Erasmus (1999:687) meen dat Toorberg verteenwoordigend is van die verbete stryd van die
Afrikaner om die land wat hy en ander wit mense vir hulleself opgeëis het, te behou. Volgens
haar is daar in die verhaal “nog sprake van ’n groot mate van geborgenheid binne ’n
(weliswaar uitgediende) feodale opset, maar dit word bedreig”. In Asbesmiddag is ’n
heenwyse na die bedreiging vir sodanige opset wanneer Giuseppe sê dat hy nie die swart man
se hare kan sny nie, en die man antwoord: “Dan is dit tyd dat jy leer. Dis Afrika, my vriend”
(73). Die plek van die wit mens in Afrika word weer bevraagteken. Later noem die skrywer
dit “die neurotiese band van die Afrikaner met Afrika se grond […]. Dis ’n ambivalente band;
dis geen vanselfsprekende tuishoort nie. Vreemdelingskap, angs oor identiteit en taalvryheid
speel ’n rol” (212).
2.1.4 Teorie en filosofie
Van Heerden integreer ’n groot aantal diverse intertekste in die roman en plaas sodoende die
fokus op die rol van die kunstenaar asook die etiese probleme waarmee ’n skrywer
gekonfronteer word in die Suid-Afrikaanse sosiopolitieke samelewing. In ’n besinning oor
76

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die verlies van die geskrewe woord wys Graaff op die ironie dat dit juis James Joyce is wat
die eerste bioskoop in 1909 in Dublin geopen het, en word die roman en die digter
gejukstaponeer met Steven Spielberg en Quentin Tarantino (97). Hy wys op Joyce se
bewussynstroomtegniek en dink aan Joyce se epifanie, “die oomblik van klaarheid en begrip”
(37), wanneer hy die slot van sy roman oordink. In Asbesmiddag ontwyk hierdie oomblik die
skrywer en kan hy eers later, wanneer hy terugdink, dinge in perspektief sien (338–9). Vir die
leser is daar egter geen maklike of duidelike oplossing nie.
In sy gesprek met die atleet-student, wat soek na sterker karakters as die antiheld, adviseer
Graaff hom: “Dan laat jy maar Dostojefski en Proust en Balzac agter jou; dan slaan jy ’n
ander weg in” (78). Hy betrek Foucault se rituele van uitsluiting as voorwaarde om die
tydsgees behoorlik te kan begryp wanneer hy sy werkure aan sy hoof moet uiteensit:
Hulle sit juis daar as benoude Afrikaanssprekende vakgroepie naas die ewe klein en
benoude Xhosa-vakgroep. Dis ’n stadskampus wat meedoënloos voortbeweeg die
toekoms in; daar hoor jy nooit Xhosa of Afrikaans nie. Die klompie Afrikaanse
studente – bruin en wit – en die studente wat tuis Xhosa praat, steek hul private
identiteite goed weg. Hulle vind mekaar en die res van die studentegemeenskap in die
globale taal – Engels. Niemand wil uncool en agterlik voorkom nie. (83)
Met verwysing na teoretici en filosowe, spreek Van Heerden die hedendaagse sosiopolitieke
realiteit aan, veral ten opsigte van taalverlies en die toestand by Suid-Afrikaanse universiteite.
Hy haal Foucault oor Nietzsche aan (18) en dink aan Sokrates wanneer hy sy eie posisie by
die universiteit in oënskou neem:
Sy werkplek aan die universiteit word op hoopvolle wyse ’n Skool genoem. Die Skool
vir Tale – ’n verskeidenheid departemente saamgeklont om geld te bespaar. Swahili
wat Latyn onthuts dophou. Xhosa met die oog op Duits. Engels, die kolonialiseerder,
sit buite die Skool, ’n departement op sy eie, soewerein en oppermagtig. (97)
2.1.5 Eietydse ikone: Oprah Winfrey en Bok van Blerk
Die skrywer haal “Harper’s essay” van Jonathan Franzen aan en verwys na Oprah Winfrey se
boekklub, ’n sterk sinspeling op die skrywer en sy werk as kommoditeit, omdat ’n verskyning
op Winfrey se program noodwendig groter verkope inhou (77). Hierdie intertekstuele
verwysings na werklike persone, en die manier waarop hul ikonisiteit bydra tot die struktuur
van die hedendaagse sosiopolitieke realiteit, dui verder op die betrokke aard van die roman.
Ook Bok van Blerk se “De la Rey”-lied (Van Blerk 2006) kom aan bod wanneer die skrywer
die toepaslikheid van die liedjie in ’n hedendaagse toeriste- en universiteitsdorp, selfs “Klein
Europa” genoem, sterk bevraagteken: “Waarop loop ek? Wonder hy dan. Op die dak van ’n
ammunisiemagasyn?” (244). Die liedjie kan beskou word ʼn ideologies as eensydige
uitbeelding van Afrikaner-identiteit deur die herkonstruksie van gebeurtenisse vanuit die
verlede wat ʼn spesifieke perspektief bied op omstandighede in die hede. Mondli Makhanya,
Sunday Times se redakteur, beskryf die liedjie selfs as die eerste struggle-lied van die nuwe
77

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Boere-Afrikaners (soos na verwys in Lambrechts en Visagie 2007). Die desillusie met die
nuwe bestel, soos ook verwoord in Asbesmiddag, word met die “De la Rey”-lied verbind.
3. Kontekstuele diskoers
Harland (1999:209) beskryf sosiohistoriese omstandighede as bepalend van ons perspektief,
omstandighede wat voortbou op vroeëre omstandighede en waarin vroeëre perspektiewe
vervat word. Asbesmiddag sluit aan by die tema van politieke of sosiale betrokkenheid deur
die bewustheid van die onsekerhede wat almal in die nuwe bestel teister. Die roman toon ’n
lewende band tussen die hede en verlede, maar die toestand het sodanig verander dat die wit
Afrikaner as onderdrukte figureer en die verset nou teen die verlies van ’n eie identiteit is.
Wasserman en Jacobs (2003:20) verbind kultuur en identiteit met magsverhoudinge en meen
dat sosiopolitieke magsnetwerke en verdelings van die verlede steeds ’n invloed in die hede
het: “Wanneer daar dus gevra word waarom die identiteite van die verlede steeds vandag
opklink in debatte, is deel van die antwoord dat die samelewing waarbinne hierdie identiteite
gevorm word steeds in groot mate die strukture van die verlede weerspieël.”
Kwessies rondom kulturele identiteit maak deel uit van ’n baie prominente diskoers in
postkoloniale Suid-Afrika. ’n Ondersoek deur Wasserman (2000) na die konstruksie van
kulturele identiteit in onlangse Afrikaanse kortverhale toon dat die soeke na, en krisis
rondom, identiteit as literêre tema juis binne hierdie komplekse en hibriede postkoloniale
diskoers oorheers (Roos 2006:56). Herhalende temas is onder meer Afrikaans se statusverlies
en die ontnugtering en gebrek aan idealisme oor die toekoms wat sekere Afrikaners
karakteriseer (Roos 2006:50-1).
Wasserman (2000:97) identifiseer ’n weerstand teen die eietydse manifestasies van
imperialisme in die onlangse Afrikaanse letterkunde. Verskeie aspekte van die huidige
sosiopolitieke realiteit word betrek en gekritiseer in ’n diskoers van onvergenoegdheid wat
ook dui op die desillusie van die Afrikaner.
Roos sluit hierby aan en wys op die hernude fokus op die belange van die Afrikaner (die
ontevrede groep) wat sigbaar is in die onlangse prosa. I. Matsikidze, soos aangehaal in
Wasserman (2000:97), beweer “a postcolonial era often brings a renewed focus on individual,
group or class interests.
3.1 Ideologiese diskoers
Kenmerkend van die Afrikaanse prosa van vandag is dat die vertelling vanuit ’n marginale
posisie plaasvind, van waar identiteit op uiteenlopende wyses bedink en beleef word. Luc
Renders (in Roos 2006:59–60) beweer tereg dat die grootste deel van die hedendaagse
Afrikaanse prosa ’n identiteitskrisis as kern het: “’n inkeringsproses weens ontnugtering met
politiek-maatskaplike ideale”. Roos (2006:99) som dit op:
Dat gewysigde magsverhoudinge en die persepsies van ’n marginalisering van
Afrikaans neerslag gevind het in die prosa, is baie duidelik. Die vrae rondom
78

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
identiteit, die ondersoek van die verlede, maar ook die uitbeelding van die verhouding
tussen mens en plek hou hiermee verband.
In hul opstel “Toward a theory of minority discourse: What is to be done?”, bespreek
JanMohamed en Lloyd (1997:242) minderheidsdiskoers:
“Becoming minor” is […] a subject-position that in the final analysis can be defined
only in “political” terms – that is, in terms of the effects of economic exploitation,
political disenfranchisement, social manipulation, and ideological domination on the
cultural formation of minority subjects and discourses. The project of systematically
articulating the implications of that subject-position – a project of exploring the
strengths and weaknesses, the affirmations and negations that are inherent in that
position – must be defined as the central task of the theory of minority discourse.
Die rol van die intellektueel (of akademikus) uit die marge is problematies vanuit ’n
postkoloniale benadering. Die intellektueel is dubbel-gemarginaliseerd deur die institusionele
strukture waarbinne hy/sy funksioneer. Die intellektueel skat die kollektiewe aard van
minderheidskulture na waarde, maar is terselfdertyd afgesny van sodanige kulture as gevolg
van die uitsluiting daarvan deur die hegemoniserende funksie van die tersiêre instelling.
Volgens Maley e.a. (1997:243) word die minderheidsintellektueel dikwels ook binne die
instelling gemarginaliseer, deels op grond van voortdurende rasse- en genderdiskriminasie,
maar ook as gevolg van die sistematiese verskuiwing van minderheidsbelange na die periferie
van akademiese werk.
Knowing that exploitation and discrimination are […] the products of concrete and
contestable historical developments, the minority intellectual is committed to the
critique of the structures that continue to legitimate them. The minority intellectual
must also be committed to a reappraisal of “affirmative action”, which in the
humanities has meant either the creation of special units […] that have been relegated
to the margins of the universities or the employment of one or two minority
individuals in a large department. (Maley e.a. 1997:245)
As minderheidsintellektueel en -akademikus aan ’n Kaapse universiteit ervaar die skrywerkarakter
Sebastiaan Graaff hierdie dubbel-marginalisering direk. Sy ervaring van die
sosiopolitieke realiteit word betrek in die roman, veral ten opsigte van rasse- en
genderkwessies en die nuwe imperialisme waaronder die hedendaagse metropolitaanse
universiteit gebuk gaan. Hy wys op die onstuitbare verandering wat plaasvind binne die
akademie, die wekroep dat die universiteit moet verander om in pas te kom met die wêreld
(63). Die name wat hy noem van plekke wat agtergelaat word – “Moedverloor”,
“Allesverloren”, “Soebatsfontein” en “Nooitgedacht” – is simbolies van die verlies, die
ontnugtering en die worsteling met die eie identiteit wat hierdie institusionele veranderinge
teweegbring (64). Hy bevraagteken verder die swart intellektuele se metafore van stryd, ’n
register van botsing en opstand en die treurige gevolg van jare se stryd, en nou ’n manier van
dink wat nog vir baie jare vorentoe intellektuele verarming tot gevolg sal hê (245). Ten spyte
van hierdie ontnugtering met die akademie, vind Graaff sy toevlug in die universiteit (237).
79

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In die essay “Discourse on colonialism” skryf Césaire (1997:81–2) teen ’n nuwe vorm van
kolonialisme:
I am talking about societies drained of their essence, cultures trampled underfoot,
institutions undermined, lands confiscated, religions smashed, magnificent artistic
creations destroyed, extraordinary possibilities wiped out […] I am talking about
natural economies that have been disrupted – harmonious and viable economies
adapted to the indigenous population […] They pride themselves on abuses
eliminated. I too talk about abuses, but what I say is that on the old ones – very real –
they have superimposed others – very detestable. They talk to me about local tyrants
brought to reason; but I note that in general the old tyrants get on very well with the
new ones, and that there has been established between them, to the detriment of the
people, a circuit of mutual services and complicity.
Die nuwe koloniseerder staan nou in die pad van ontwikkeling, terwyl die gekoloniseerde
streef na vooruitgang. Césaire wys op die vernietiging van gemeenskappe, tale, stede en
menseregte onder Europese imperialisme. Die gevolg was die ondermyning van totale
beskawings, die vernietiging van lande, die ruïnering van nasionaliteite en die uitwissing van
diversiteit. Die eietydse sosiopolitieke situasie is ’n direkte resultaat van hierdie vergrype:
“The hour of the barbarian is at hand. The modern barbarian. […]. Violence, excess, waste,
mercantilism, bluff, gregariousness, stupidity, vulgarity, disorder” (Césaire 1997:88).
Die skrywer in Asbesmiddag verwoord dieselfde sentimente en beskryf die nuwe republiek
soos volg:
[I]edereen is voortdurend verontwaardig […]. Dis die houding van ’n burgery wat
konstant ingedoen, verontreg, buite beheer en agtergelaat voel […]. Dis die nuwe wat
halsoorkop by die oue oorneem […]. Die republiek is twaalf jaar oud en die hekke is
oopgegooi. (75)
Hy noem Suid-Afrikaners later ’n “nasie van klaagliederesangers” en meen dat politiek die
lewe in Suid-Afrika goedkoop en oppervlakkig gemaak het. Hy het dit veral teen die uitstal
van seerkry deur ’n toenemende aantal Suid-Afrikaners vanuit verskillende vlakke van die
samelewing:
Jong wit mense kry nie werk nie en alle studiebeurse gaan aan jong swartes, boere
word uitgemoor op hulle plase, gays word beledig, tale word ontken, vroue word
verkrag, swart mans word as kwota-aanstellings afgemaak. Rassisme, chauvinisme,
swart nasionalisme, elke moontlike -isme knaag aan die nuwe republiek, en elkeen
loop mank van die seerkry. (71)
Die einde van apartheid noodsaak die Afrikaner om ’n nuwe identiteit binne ’n nuwe konteks
aan te neem. Vir 84 persent Afrikaners is opleiding ná matriek nie vanselfsprekend nie. Dié
geslag jong Suid-Afrikaners, wat ná 1994 gebore is, voel hulle word van hulle toekoms
beroof omdat hulle slagoffers is van diskriminerende transformasiebeleide. Gelouterde
Afrikaners soek antwoorde vir hulle pyn, frustrasies, woede en bekommernisse. Hulle is
besig om binne ’n Christelike demokratiese raamwerk hul identiteit te herdefinieer. In hierdie
proses gryp hulle op nuwe maniere terug na hul geloofsbasis en is daar ’n nuwe identifisering
80

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
met die Afrikaner se kultuur en geskiedenis. In sy eie pogings om die ná-1994-Afrikaner te
probeer definieer, praat die regering, binne die konteks van sy eie ideologiese en politieke
raamwerk, van “kolonialiste van ’n spesiale soort” (Mbeki-era) of “die enigste wit stam van
Afrika” (die Zuma-era). Hierdie twee-nasies-ideologie, met wit en ryk teenoor swart en arm,
vorm steeds die basiese aanname vir hul verhouding met die Afrikaner (Langner 2009:8).
Van Heerden leer heelwat omtrent die onderdrukte bestaan in die swart townships van
Kaapstad terwyl hy in die regte praktiseer. In Asbesmiddag is sy kennis van die townships
duidelik in sy beskrywings van Graaff se besoek aan dié gemeenskappe. Die besoeke belig
veral die twee-nasies-ideologie. Die skrywer (Graaff) noem die swart mense in die townships
“die onderklas” en “diegene wat hy vrees” (168–9). Die atmosfeerryke milieuskildering wek
afwagting en spanning op. Gedurende die rit deur die plakkerskamp besef Graaff: “Dis een
ding […] om van agter glas te kyk na die dinge waarby jy verbyry, maar dis iets anders om
hier so ontbloot te wees, in hierdie steeg met sy moeë lywe, sy rommel, sy desperate
tydelikheid” (284). Hierdie bevraagtekening van die posisie van die Afrikaner, die
afstandelikheid en onbetrokkenheid, word aan sy eie lewe en omstandighede gekoppel.
Die ruitglas in die venster van sy woning word ’n metafoor vir die (wan)persepsie wat soms
deur die geskiedenis voorgehou word: “Kyk, die ou glas is nog in die vensterrame (dit maak
die buitewêreld vaag met beelde wat oor die vensterglas loop asof deur ’n dun lagie water)”
(139). Die glas word vir hom ’n veilige skans teen die werklikheid daar buite, maar dit laat
hom ook selektief net dinge op ’n bepaalde manier sien. Die ruitglas suggereer dus die
metaforiese skeiding tussen die twee nasies waardeur beelde soms erg verwring word en
waardeur die twee-nasies-ideologie suksesvol gehandhaaf word. Die plek van die wit mens in
Afrika is op die voorgrond wanneer die skrywer (na aanleiding van naamgewing in vreemde
tale eerder as in Afrikaans), sê: “Klaarblyklik voel ontwikkelaars dat potensiële kopers oral
sal wil bly behalwe in Afrika” (17). Afrika word deurentyd as ’n antagoniserende ruimte vir
die Europeër voorgehou: “Afrika is nie ’n kontinent waar jy ooit te gerus kan raak nie […].
Versigtigheid is ingeteel; dis hier deel van die gene van mens en dier” (199). Die ontmoeting
met die dier wat hy op sy nagwandeling in die bos teëkom, word ’n metafoor vir die
sluimerende onrustigheid, gewortel in die skuldbesef van apartheid, wat die wit Afrikaner
tans ervaar: “Onbevrees druk die dier vir hom ’n pad oop […]. Waarmee hy gekonfronteer is,
weet hy nie. Dit was ’n aanklag, ’n verwyt. ’n Ou skuld, iets te doen met gevangeskap en
vrylating” (200). Hy sê ook: “Skuld is tog nie vreemd aan sy afkoms, sy mense en veral sy
generasie nie” (109).
In die herinneringe van sy kinderdae onthou Graaff die plaasbediendes wat ’n groot invloed
op sy lewe gehad het, die liefdes wat deur apartheid verbloem is. Hy besef “hulle het
verdwyn in die naamloosheid wat die ruimte vorm vir soveel swart en bruin karakters in die
verhale van hierdie land”, en dat hulle storie ook nie in hierdie verhaal van hom vertel gaan
word nie (19). Opmerklik is dat die plaasruimte meestal figureer as mentale ruimte (Wiehahn
1994:261) in die geheue van die protagonis. Die plaasruimte word nou gekoppel met die
identiteit van die wit Afrikaner. Dit is ’n sleutelruimte waarbinne die Afrikaner se
geskiedenis, leefwyse en waardes openbaar word. Coetzee identifiseer “the farm as source of
81

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
meaning”, en Van Heerden voer aan dat ons “almal op ons manier ’n plaas verloor [het]. ’n
Lewenswyse, ’n soort besit” (Lubbe en Wiehahn 2000:158). Wanneer die skrywer se wêreld
om hom begin ineenstort, wil hy weer terugkeer na sy familieplaas in ’n poging om sy
identiteit terug te kry: “Ek moet terug na Nooitgedacht, dink hy. Hier kan dit nie meer nie.
Alles val uitmekaar. Hulle wil my studente van my wegneem, my taal, my vakgebied […]
wat word van […] my?” (173).
Die reis na die plaas, die vryheid en die bevestiging van sy identiteit word ’n metaforiese
hergeboorte: “Deur die gleuf groen na waar die graniet oopgedinamiet is sodat die wind hom
deur ’n kloof suig tot waar die vlakte oopmaak. Nooitgedacht toe. Sulke tye weet hy hy’s sy
vader” (181). Die plaasruimte van sy kindertyd (18–9;40-1;48–9) word gebruik as indirekte
karakterisering en belig sy ontuisheid met die nuwe bestel. Hy wil teruggaan na Nooitgedacht
in ’n poging om sy identiteit terug te vind. Die ruimte om hom vorm betekenisvolle parallelle
met sy optrede. Graaff woon alleen en sit altyd alleen by dieselfde restaurant. Sy gereelde
besoeke aan die salon word ’n geleentheid om weg te kruip van die dinge wat hom jaag (19),
te ontsnap van sy universiteitsverpligtinge (64) en om weer volkome skrywer te word.
Hierdie geroetineerde aksies onthul sy statiese en onveranderlike eienskappe. Deur die
indirekte karakterisering word hy vroeg in die teks reeds as gemarginaliseerde vooropgestel.
Graaff besin oor die lot van plaaswerkers en Boesmans onder sy voorgeslagte (219–20).
Hierdie herinneringe roep duidelike postkoloniale beelde op. Graaff meen dat rasseskeiding
steeds geredelik voorkom wanneer hy beskryf hoe die swart huishulp op die motor se
agtersitplek moes sit wanneer ’n wit man bestuur. Hy is oortuig dat kleur nog altyd
vererotiseer was in Suid-Afrika en dat hierdie gewoonte ontstaan het om die suggestie van
erotika oor die kleurgrens te vermy (75). Die Pierneef-doeke verteenwoordig vir Graaff die
uitdrukking van die Afrikaner se ideaal deur kuns en herinner hom aan sy eie verlede, “toe
dinge vas in die hand was van ’n generasie wat gedink het dat hulle hierdie land kan tem. Dat
hulle mense kan struktureer na hul wil” (202). Graaff besin ook oor die herkoms van die
mens: “Wie weet waar ons voorouers vandaan kom, dink die skrywer, watter bloed in ons are
vloei [...]?” (327).
Graaff se verweer is om homself deur sy groeiende versameling boeke en skilderye teen die
buitewêreld te verskans (112). Vir die skrywer is sy “found objects”, wat hy na jare weer
uitpak, ’n steun en toevlug: “Lanklaas het hy so ’n troostende maar ook ontstellende ervaring
gehad soos dié blootstelling aan die kuriositeitskabinet van sy verlede” (314). Die tema van
aflegging en verlies word weer betrek wanneer hy die magnaat se bewaringsaksies noem, ’n
tekenende daad vir die behoud van die Afrikanerkultuur: “die magnaat se kompulsie om te
herstel, om te bewaar, om hele dorpe reg te ruk en agter te laat as erfenis. Die magnaat weet,
nes hy, van vergaan en verlies, van die groot droogte en die tydelikheid van die vertroosting”
(208). Die Doktor se fokus op bewaring is “’n projek om terug te vind wat verlore is” (324).
Optekening en argivering, tekenend van kultuurpessimisme, figureer as ’n noodsaaklike
praktyk binne die refleksiewe utopologie: “’n Wêreld, ’n beskawing, ’n lewensorde is besig
om onder te gaan, uit te rafel, te disintegreer. Al wat ons kan doen, is om op te teken sodat ten
minste die vertelling as iets tasbaars kan oorleef” (Giliomee 2010:4).
82

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die meubelwinkel waar Graaff ’n vergrootglas gekoop het, is vol met goedere wat eens
mense se kosbare besittings was, deel van hul kultuur was. Daar kleef nou ’n reuk van “angs,
verdriet en verlies” aan die goedere (327–8). Hierdie winkel verteenwoordig ’n kollektiewe
verlies, die besittingsreg wat van een hand oorgaan na ’n ander. Dit kan as metafoor gelees
word vir die veranderende sosiopolitieke Suid-Afrikaanse realiteit. Die skrywer roep onseker:
“Ag, Afrika! Ons het geen sekerheid nie, ons die wit stam, nie waar nie?” (328).
Die Volvo is metafoor vir die middelklas (53). Wanneer die bergies (verteenwoordigend van
die armoede en verval in Suid-Afrika) hom nader, word die Volvo vir hom ’n toevlug (153–
4). Hy vind dus steeds ’n heenkome in die gemaksvoorwerpe van sy middelklasbestaan, ten
spyte van die veranderinge om hom. Dit is ironies dat hy op pad na sy Volvo besin oor sy
kursus en studente, en hulle waarsku om “die knusse bourgeois lewe agter te laat en uit te
beweeg na die risiko van buitestanderskap” (170). In ’n metatekstuele besinning omtrent die
Russiese Formaliste se “vervreemding” besef hy dat hy sy eie middelklasbestaan ook sal
moet nuut maak: “Om hierdie dorp van hom, hierdie Volvo, daardie salon en stadskampus,
om dié ruimtes van die gewoonte vreemd te maak. Making it strange. Hy moet verwring en
vervorm; hy moet vernietig ten einde voort te bring” (176). Hy besef dat hy nie van sy
skryfwerk alleen kan lewe nie, sy middelklasbestaan kan handhaaf sonder ’n addisionele
inkomste nie: “Hy kan tog nie op fiksie staatmaak […] om die Volvo se petrol te betaal nie”
(275). Hy verbind dit verder met die vasteland: “En voltyds skryf is, soos almal weet, geen
beroep vir Afrika nie” (29). Die Volvo word selfs later metafoor nie net vir ’n
middelklasbestaan nie, maar ook vir die wit, middelklas Afrikaner wanneer hy meen dat die
Volvo “’n verstand van sy eie het” tydens sy besoek aan die township. Die kontras met sy eie
bestaan is duidelik uit sy beskrywing van die vreemde ruimte waarin hy hom bevind (282–5).
Die plakkerskamp as simboliese ruimte (Wiehahn 1994:261) word hier die draer van die
wyer implikasies van die verhaal, die tema van die wit mens se ontuisheid in Afrika. Die
woonbuurt waardeur hy ry wanneer hy Giuseppe gaan besoek, word ook gekenmerk deur
armoede, misdaad en verval. Die ruimtelike beskrywing (293–4) van “[h]ierdie ander land”
belig die sosiale skeidslyne en het ’n vervreemdende effek op die skrywer.
Die rassespanning wat steeds heers, is nêrens so duidelik as tydens sy besoek aan die nagklub
naby die Afrika-haarsalon tydens die karaoke-kompetisie nie (277–81). Hier is hy die
“whitey”, die “Boer”, die “seer duim in die hoek”, ’n “wit voëlverskrikker wat, “styf soos ’n
corpse”, nie hoort tussen “die people” nie. Die salon word ook gesluit na ’n aanklag van
rassisme (172).
Die beskrywing van sy verhouding met die grafiese romansier word ’n metafoor vir die
sosiopolitieke Suid-Afrikaanse realiteit, die verskille binne die eenheid: “[D]is die frustrasie
van een gees met ’n ander, van een mens onwaarskynlik trompop gebring met ’n ander, ’n
fout van die heelal, ’n toevalligheid. ’n Eksperiment sonder uitslag” (316). Sy noem hom
selfs “’n pretentious Boor professor” (186). Graaff verwys na sy stryd om die veranderinge in
die land te kan aanvaar en besin oor elkeen se plek in die nuwe Suid-Afrika:
Kaal staan ons teenoor mekaar, weerloos gelaat deur die geskiedenis, mank aan wat
ons was. Mooi kodewoorde hou ons soos vyeblare voor ons, mooi politiek korrekte
83

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
terme, maar eintlik is nie een van ons behoorlik gekwalifiseer vir hierdie nuwe
burgerskap nie. (256)
Graaff se kritiese beskrywing van die mense in sy dorp kan as metafoor gelees word vir die
algemene sosiopolitieke siening van die Afrikaner. Hy noem die dorp ’n Afrikaanse eiland
waar die inwoners, onbewus van die politieke vooruitgang buite hulle eie beperkte
omgewing, hulself afsonder en steeds vashou aan die ou opposisies (319).
Kruger (2010:13) wys op ’n verslag van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing
(RGN) oor studente se akademiese sukses en toetrede tot die arbeidsmark waarin daar bevind
word: “Die US is vergeleke met ander instellings ‘’n unieke eiland van bevoorregting (bubble
of privilege)’”, wat ’n eggo is van Graaff se woorde. Die skrywer betrek die taalstryd (318–
9), ’n brandpunt aan die Universiteit Stellenbosch ten tyde van skrywe, direk in die roman:
“Op hierdie einste dorp waar hy woon, straf die plaaslike universiteit sigself oor sy
Afrikaansheid asof die taal ’n geslagsiekte is” (247).
3.2 Taaldiskoers
Saam met die emotiewe strydpunt van die verlies van grond (die plaas), beween die skrywer
(Graaff) ook die verlies van sy taal:
Dis hý wat hier hoort, nie hierdie vlugvoetige besoekers wat nie eers die taal ken […]
nie. Sy letterkunde, sy taal: ’n taal van droogte en afskeid, van die weemoed wat diep
ingebou is. Van die begin af ’n taal wat sy bron, Nederlands, agtergelaat en verlies en
afskeid daarin gehad het, ’n taal wat halsstarrig hierdie landskap in is en vlugvoetig
moes word – taai, rats en weerbarstig. Afskeid en vertrek. ’n Seningrige taal vir
hierdie wêreld. (191)
Hy bepleit die volgehoue gebruik van Afrikaans op alle vlakke van die samelewing (242). Vir
Afrikaners is Afrikaans en hul Afrikaner-erfenis ’n aspek van hulle identiteit, ’n verryking,
maar selfs, vir die meerderheid, die kern daarvan. Taal word nie net gebruik vir
wetenskaplike uitvindings en ontdekkings nie, maar speel ook ’n belangrike rol as draer van
kultuur. Suid-Afrikaners, wat hulle in ’n veelrassige en multikulturele samelewing bevind,
word daagliks gekonfronteer met transkulturele kommunikasie. Taal word verpolitiseer in
kulturele en sosiopolitieke magstryde, veral in tye van sosiale verandering, en word ’n
instrument vir diskriminasie en beheer en om mense te kategoriseer. Taal speel ’n belangrike
rol om verhoudinge te bevorder tussen mense of om negatiewe gevoelens te handhaaf:
“Whatever choice is made regarding group membership, language is a key factor – an
identification badge – for both self and outside perception […]” (Saville-Troike 1982:188).
Ngugi wa Thiong’O (1987:15) wys op die nou verband tussen taal en kultuur en noem taal as
kultuur die “kollektiewe geheuebank van historiese ervaring”. Bell (1993) sluit hierby aan
wanneer hy taal as die draer van ’n spesifieke, evoluerende kultuur beskryf. Taal word in so
’n mate aangewend vir die uitdrukking van ’n kulturele groepservaring dat dit nie meer
onderskei kan word van die kultuur wat die groei, artikulasie en oordrag na volgende
generasies definieer nie:
84

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
[P]articular languages embody distinctive ways of experiencing the world, of defining
what we are. That is, we not only speak in particular languages, but more
fundamentally become the person we become because of the particular language
community in which we grew up - language, above all else, shapes our distinctive
ways of being in the world. Language, then, is the carrier of a people's identity, the
vehicle of a certain way of seeing things, experiencing and feeling, determinant of
particular outlooks on life. (Bell 1993:158–9)
Die probleem rondom die definiëring van ’n nasionale identiteit lê veral in die verskille
tussen etniese kulture, en taal is hier weer die grootste rolspeler. Die herskepping van ’n
nuwe self, ’n nuwe identiteit, is problematies wanneer die metropolitaanse taal en gebruike
behoue bly. JanMohamed en Lloyd (1997:239) beweer:
[C]ultural practices are an intrinsic element of the economic and political struggles of
Third World and minority peoples. Indeed, exactly to the extent that such peoples are
systematically marginalized vis-à-vis the global economy, one might see the resort to
cultural modes of struggle as all the more necessary […] the physical survival of
minority groups depends on the recognition of its culture as viable.
Een aspek van die stryd tussen die hegemoniese kultuur en minderheidsgroepe is die
herlewing en bemiddeling van kulturele praktyke wat voortdurend aan institusionele
weglating, as vorm van beheer oor die geheue en geskiedenis, onderwerp word. Hierdie
praktyk kan noodlottig wees vir ’n minderheidsgroep. Argivering, as vorm van teengeheue, is
dus noodsaaklik vir die verwoording van minderheidsdiskoers (Maley e. a. 1997:239). Graaff
versamel boeke en skilderye. Sy bewaringsaksie is ’n poging om hom te verskans van die
(veranderende) buitewêreld (112). In sy vertelling van sy jeugjare beskryf Graaff die ou
verpleegster as ’n argivaris wat alles dokumenteer (129). Hierdie bewaringsaksies dui op die
teruggryp na die verlede in ’n poging om die eie identiteit te definieer binne ’n nuwe,
veranderende bestel. Wanneer Graaff die foto-albums erf, verteenwoordig dit vir hom “’n era
wat sy eie lewe eggo. Die glansgestolde foto’s met politici uit die hoogty van apartheid”
(131). Graaff wys op die magnaat se kompulsie om te herstel en te bewaar, om dinge as
erfenis agter te laat (208). Hy stel sy eie lewe as skrywer gelyk aan dié van die magnaat: “Is
die Doktor se lewe nie dalk, nes die skrywer s’n, ’n projek om terug te win wat verlore is
nie?” (324). Die behoud van die Afrikanerkultuur binne die refleksiewe utopologie kom veral
aan bod wanneer hy die wakis as bewaarder van eie kultuur teenoor die bedreiging van
vreemde invloede beskryf (328).
Graaff bepleit die gebruik van Afrikaans op alle vlakke wanneer hy die taal gelykstel aan ’n
viool, ’n instrument wat kan uiting gee aan enigiets van ’n volksdeuntjie tot ’n komplekse
vioolkonsert (242). Van Niekerk (2008) meen:
Van Heerden vra volgens my dat almal hier in beelde en in woorde, op papier,
Afrikaans in ons skole, in ons kerke, in ons skrywes weer ’n keer in 2008 so sal besig
dat ons moedertaal, ons kuns, musiek en kultuur sal groei, dat ons almal Afrikaans
ons verantwoordelikheid tot die verhoging van ons menswees sal maak, Afrikaans in
al sy vorme sal uitbou […].
85

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Graaff wys op die verlies van inheemse tale onder Engelse invloed: “Tesame met die paar
swart taaldosente bevind hy hom op ’n klein eiland van andersheid. Buite Englishness” (86).
Sedert 1994 is Afrikaans-en-Engels-tweetaligheid nie meer ’n vereiste in die staatsektor nie
en het die meeste voorheen eksklusief Afrikaanse skole en universiteite Engels, of in
sommige gevalle, een van die inheemse Afrika-tale, as ’n addisionele onderrigtaal ingevoer
om die student- en personeelsamestelling te diversifiseer. Graaff bevestig dat die
universiteitsowerhede slegs Engels praat: “Asof die kampus ’n vlieënde piering is wat dryf bo
die uitgespreide stadsgebied waar die grootste huistale Xhosa en Afrikaans is” (247).
3.3 Metatekstuele diskoers
’n Bewustheid of onbewustheid van kanonieke gedistingeerdheid onderskei die akademiese
van die nie-akademiese leser. Die insluiting van populêre literatuur in universiteitsillabusse is
’n groeiende tendens en ’n gevolg van die invloed van mediastudies. Die groei en uitbreiding
van mediastudies, wat voortbou op sosiologiese tradisies, is verantwoordelik vir die toename
in meer gesofistikeerde studies oor massamedia-gehore (Hawthorn 1988:107). Kultuurstudies
omsluit ’n diverse aantal perspektiewe en ondersoek nie alleen ’n verskeidenheid
kultuurkategorieë nie, maar is ook noodsaaklik vir die politieke en ideologiese aspekte wat
kontemporêre kultuur moontlik maak. Die fokus verskuif weg van die literêre kanon en die
belang van verbruikerspatrone ten opsigte van kulturele artefakte word belig. Graaff bekla sy
lot in hierdie verband:
[S]y Engelstalige lesings oor kultuurstudie word aangebied voor massiewe klasse,
waar studente uitgestapel op sirkuspawiljoene sit […]. Die Nederlandse poësie […] sy
oorspronklike spesialiteit, sy liefhebbery, sy lewe […] het […] onder hom gesterf
[…]. As akademikus lê hy tussen dissiplines en wag op aftrede. (50)
Die verandering binne die universiteit wat, in pas met globale neigings, toenemend neig na
beeldgesentreerdheid eerder as skrifgesentreerdheid, word ook deur Graaff gekritiseer (63).
Hy meen dat universiteite besig is om wêreldwyd die dom weg in te slaan en neig om
“worsmasjiene” te raak (70). Hy ag homself ’n drenkeling in die onstuimige waters van die
oudiovisuele (97). Hy kom tot die gevolgtrekking dat die “randgenres van vandag môre se
kanon gaan wees” (182). Hy waarsku die grafiese romansier dat selfs haar nering bedreig
word deur die snel verandering en vooruitgang binne die digitale media: “Buitendien, gaming
gaan jou grafiese romans museum toe verban, eersdaags. Welkom in die museum!” (236)
Asbesmiddag vertekstualiseer die hedendaagse sosiopolitieke realiteit. In ’n elegie oor ’n
vergange tyd beween Graaff nostalgies ’n verlore leefwêreld wat hy geken het (refleksiewe
utopologie) en wonder skepties of alles wel die moeite werd was noudat die spel verander
het. Hy erken (80, 123) dat die opposisies van sy begindae as skrywer weg is en dat dinge
nou meer kompleks is: “Ek is van ’n geslag skrywers wat maklike verklarings maak oor die
onvoorspelbaarhede van die verlede noudat geskiedenisse in hierdie land herskryf word, maar
hoe blind en hoe woordeloos is ons nie wanneer ons waarlik vorentoe moet kyk nie!” (330).
86

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Graaff se verwysing na iemand wat met ’n pistool die kamer binnekom (71, 239, 305) dui op
skrywersblokkasie, dat die skrywer sukkel om die roman te laat vlot. Dat die skrywer dit
toenemend moeiliker vind om te kan skryf, dui op die vraag rondom die identiteit van die
hedendaagse wit Afrikaanse betrokke skrywer. Binne ’n verander(en)de Suid-Afrikaanse
sosiopolitieke konteks bevind die skrywer hom toenemend in die posisie van slagoffer, soos
Graaff oor homself as akademikus opmerk: “Die tipiese akademikus van ’n eens liberale
universiteit, wat nou ossilleer tussen sy tradisie van weerstand en die eise van gedienstigheid
aan die nuwe orde” (22). Die skrywersgees moet weer ou gevegte oorveg, maar hy weet nie
hoekom of teen wie nie (50). Roos (2006:67) noem dit ’n “nuwe (post-) koloniale stryd, een
waar die skrywerspen as die mees effektiewe spies/umkhonto in die konflik tussen nuwe
politieke maghebbers en die nuwe magloses ontwikkel word”. Die literêre distopie, die
moontlike duister toekoms, geniet tans aansienlike gewildheid in Suid-Afrika en bied ryke
stof aan Suid-Afrikaanse skrywers en kunstenaars (Visagie 2009:12). Graaff, soos soveel
eertydse, progressiewe Afrikaanse intellektuele en skrywers, is ontgogel deur die huidige
toestand in die land en sy plek daarin:
My generasie het begin skrywe in ’n tyd toe ons eie mense, ons taalgenote, ons gehaat
het oor wat ons oor hulle aan die skrywe was. Ons het hulle min genade betoon. Ons
is oorlaai met haatbriewe. Doodsdreigemente. Ons motors se ruite is uitgeslaan. Gate
in die petroltenk. En nou word my mond weer gesnoer. Hier in die nuwe Suid-Afrika
is ek helaas weer nie goed genoeg nie. (100–1).
Breyten Breytenbach (2009:1) noem homself onder andere ’n “ontgogelde utopis” wat glo dat
die droom van een nasie verlore is deurdat die Suid-Afrikaanse samelewing, waarin politieke
en kulturele en fisieke moorddadigheid hoogty vier, terminale simptome toon van
magsmisbruik, arrogansie, rassisme, vervolgingswaansin, oorlewingsvrees en ’n endemiese
oneerlikheid. Gerwel (2010:16) ervaar ook die oorwegende stemming onder
Afrikaansskrywende kommentators en intellektuele as dié van ontgogeling, vervreemding,
vreemdelingskap, uitgeslotenheid en verbitterdheid en koppel hierdie “ver-regsing” onder
toonaangewende Afrikaanse denkers aan die veranderde status van Afrikaans as openbare
taal en die verskynsel van onbehuistheid in Suid-Afrika. Die slot van Asbesmiddag kan
metafories gelees word as ’n voorspelling van die einde van die skrywer en akademikus se
nering: “In sy verbeelding sien die skrywer, verslae nou, die fyn sproei rooi druppels oor die
uitgewaaierde bladsye van sy manuskrip […]. Bloed smeer oor die papier, oor sy woorde”
(340–1). Die einde van die roman as kunsvorm en die Afrikaanse taal word voorsien.
Die skrywer besin oor Marilyn Randall se etiese kwessie van die diskoers van aanklag
wanneer hy die “verspiedery”, die “uitsuig van die onderklas” bevraagteken, asook die
skrywers wat hulself as slagoffers posisioneer en geesdriftig gryp en verwerk en uitsaai (169).
Sy studente se siening, met die fokus op die roman as kommoditeit, word op dieselfde bladsy
hierteenoor gejukstaponeer:
Hulle het reeds tydens besprekings die nosie van betrokkenheid afgewys; hulle het
multikulturalisme en veeltaligheid afgewys; hulle het die enkele Afrikaanse skrywer
wat hy as ’n soort geheuebank van ’n vervloë tyd genooi het, agterdogtig aangekyk en
verwerp. Nee, met hulle moet jy bloot die tegniese vertelmiddele tot jou beskikking
87

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
bespreek, en die posisionering ten opsigte van manuskripvoorlegging, internasionale
agente, die mark en filmregte. (169)
Sy vriendin, die beeldende-roman-skrywer, bevraagteken verder die toepaslikheid van sy
studieveld in die hedendaagse Suid-Afrikaanse konteks (235).
Graaff wys op die oedipale stryd tussen die skrywer en sy voorgangers ten einde ’n eie, nuwe
stem te verseker (155). Hy meen dat die skrywer hom nooit moet verweer teen kritiek nie,
nooit advokaat vir die verdediging moet wees nie, maar skepper, nar en koggelaar (163). Hy
sien die skryftaak as ’n misdaad, maar ook as ’n meedoënlose opvoer van die self (263).
Volgens H.P. van Coller in Roos (2006:46) is ’n belangrike tendens van die prosa van die
negentigerjare ’n disseksie van die verlede, ’n “waarheidskommissie in die kleine”. Die
skrywer in Asbesmiddag spreek hom baie sterk uit teenoor hierdie siening: “die opvatting dat
letterkunde in Suid-Afrika nog al die jare as alternatiewe Waarheidskommissie gedien het.
Wat ’n gek opvatting – die skrywer as magistraat!” (171). Graaff verwys na die geykte
internasionale siening van die Suid-Afrikaanse literatuur waar die gehore min weet van wat
tans in die land aangaan, en waar die debatte telkens teruggryp na die eenvoudige opposisies
van die apartheidsera en na die Waarheids-en-versoeningskommissie (171). Hy voel egter
baie sterk omtrent kuns as “’n wederstrewige daad, ’n misdaad. ’n Afwys van konvensie. Dis
’n uitdaging aan die konvensionele; dis protes en verbetenheid om vry te breek na
wetteloosheid […]. Oortreding is die ink wat uit die skrywer se vingers vloei” (171). Graaff
meen dat die mens se weerloosheid die skrywer se produk is (144), dat die krag van die
letterkunde in sodanige swakheid lê (173).
4. Gevolgtrekking
Die Suid-Afrikaanse werklikheid van die afgelope eeu, soos gereflekteer in die
sosiohistoriese perspektiewe in resente Afrikaanse romans, is ’n tydvak van tuisteloosheid,
ontworteling en ontheemding. Asbesmiddag kan gelees word as die verwoording en kartering
van die tuisteloosheid wat die nuwe nasionalisme meegebring het.Die krisis van die
gemarginaliseerde wit Afrikaanssprekende Graaff word simpatiek uitgebeeld in
Asbesmiddag, maar die roman bevat ook implisiete kritiek teen die onderliggende motiewe en
onvermoë om aan te pas by die eise van die tyd.
Waar die betrokke romans in die 1980’s en 1990’s ’n demokratiese Suid-Afrika, vry van
apartheid, as utopia voorhou, toon hierdie lesing van Asbesmiddag dat die geïdealiseerde
verlede as utopia figureer binne die teks. Resente toekomsromans, soos onder meer Venter se
Horrelpoot (2006) en Krüger se Wederkoms – Die lewe en geskiedenis van Jannes Hoop
(2009), bevat sterk distopiese elemente. Die tekste word representasies van die vrese van die
wit mens in Afrika en verbeeld ’n toekomstige distopia. Hierteenoor word in Asbesmiddag, te
midde van die deurlopende aanwesigheid van ’n refleksiewe utopologie, ook op die
moontlikheid van ’n utopiese toekoms gesinspeel deur die positiewe uitkyk van die Doktor.
Die magnaat is deurentyd meer positief in sy geloof dat Afrika deur gesonde arbeid en
oorgrensprojekte gesond sal word. Hy bepleit wedersydse vertroue en vennootskappe met die
mense van ons kontinent (216): “‘Die oggende is die mooiste.’ Die magnaat se stem eggo in
88

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die portaal. Dan draai hy na die skrywer. ‘Ek staan nou net daar buite in die tuin en dink:
Hierdie Afrika het baie potensiaal’” (210).
Hierdie uiteenlopende, selfs teenstrydige, utopiese benaderings binne die enkelteks genereer
spanning wat sowel tematies as tekstueel tot die dinamiek van die teks bydra. Ten spyte van
die affiniteit vir die dinge van die verlede en ’n oënskynlike nostalgie vir ’n verlore paradys,
kan die wit Afrikaner (Graaff) nie van die Afrika-werklikhede ontvlug nie. So word nie net ’n
verlore utopia nie, maar ook die kontemporêre sosiopolitieke realiteit en die moontlikhede vir
’n beter toekomsin Asbesmiddag gefiksionaliseer.
Die labiele sosiopolitieke realiteit in Suid-Afrika raak toenemend deel van ’n nuwe diskoers
van onvergenoegdheid en ontnugtering, ’n diskoers van postapartheid-teenkanting teen
transformasie, ook in Asbesmiddag. In ’n blatante refleksiewe utopologiese uitspraak sê
Graaff:
Dan die beleë vlaktes van die Afrikaanse prosa: die oorloë en die skuld, die
boerewonings en die stedelike verval, die nooiens in nartjies en die sangers van
Suikerbosrant, die verlies en die veldslag, die droogtes en die swerfjare en die hemele
wat moet help. (99)
Van Heerden self is egter nie so pessimisties nie en verklaar op LitNet:
Wat verwag ’n gemeenskap van sy skrywers en kunstenaars? Hoe lyk protes, en het ’n
land ooit genoeg daarvan? Hoeveel gedaantes het protes? Hoe lyk containment,
oftewel die kompromieë wat kunstenaars aangaan met mag? Dis klaarblyklik vrae wat
al meer gaan opduik in onse land. En dis goed om te onthou dat skrywers in die vorige
era luidkeels en effektief protes aangeteken het. Die pen was in baie gevalle net so
magtig soos die swaard. Dit sal weer gebeur. En dis goed so. (Van Heerden 2008a)
Die skrywer verbind hom bewustelik tot sosiopolitieke vraagstukke. Deur die mimetiese
weerspieëling in die roman van die Suid-Afrikaanse tydgenootlike samelewing verkry die
leser insig daarin. Die roman kan gelees word as ’n manifestasie van die onderliggende
kultuur en in sy verhouding tot die waardes, norme en oortuigings van die wit
Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner. Die verband tussen fiksie en realiteit word belig in
Graaff se werkswyse wanneer hy erken dat “hy steel uit sy ervaring, maar belaster homself
skaamteloos en lieg ruim by” (174). Die beskrywing van Graaff se droom is gesien as ’n
selfreferensiële metatekstuele verwysing na die roman Asbesmiddag: “‘n Man wat nie
woorde voortbring nie, maar ’n sproeivlam, ’n fakkel voor die mond. ’n Toertjie, eintlik nie
eers gevaarlik nie, blote oëverblindery” (59). Die roman kan verder gesien word as ’n vorm
van littérature engagée deur die betrokkenheid by aktuele probleme en ’n opmerklike poging
om die marginalisering van die wit Afrikaanssprekende skrywer, maar ook die Afrikaanse
taal, te ontbloot.
Hierdie artikel voer aan dat Asbesmiddag binne ’n linguistiese, metatekstuele en ideologiese
konteks in diskoers tree met kontemporêre kwessies binne die Suid-Afrikaanse sosiopolitieke
sisteem. Gelees as ’n fiksionele uitdrukking van protes teen die nuwe orde, reflekteer die
roman indirek, op ideologiese vlak, die stryd om oorlewing van die Afrikaner se taal,
89

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
identiteit en letterkunde. Die teks suggereer ’n refleksiewe utopologiese teruggryp na ’n
verlore verlede van die wit Afrikaner. Die letterkunde kry hier ’n performatiewe funksie
deurdat die diskoers van die onvergenoegdheid en desillusie van die Afrikaner deel vorm van
sosiale aksie. Die poststrukturalistiese “alles is teks / veelheid van tekste” plaas die roman
dus in kontak met die sosiale realiteit. Die sosiale diskoers se veelheid van stemme, tekste en
kontekste word uitgebrei deurdat die roman op verskeie vlakke kommentaar lewer deur ’n
eietydse sosiopolitieke betrokkenheid en ’n ryk lading van betrokke intertekste. Die
geïdentifiseerde refleksiewe utopologie (Strydom 2010:7), wat die implisiete ideologie van
die teks kenmerk, is ’n stroming wat nuwe interpretasiemoontlikhede binne die
ideologiekritiek daarstel.
Bibliografie
Ashcroft, B., G. Griffiths en H. Tiffen (reds.). 1989. The empire writes back. Theory and
practice in post-colonial literatures. 2de uitgawe. Londen en New York: Routledge.
Barnes, J. 1984. Flaubert’s parrot. Londen: Jonathan Cape.
Bell, D. 1993. Communitarianism and its critics. Oxford: Clarendon Press.
Boym, S. 2001. The future of nostalgia. New York: Basic Books.
Breytenbach, B. 2009. Die reënboog is ’n spieël aan skerwe. Rapport, 6 Desember, bl. 1.
Britz, E. 2007. Die “skrywer” pak “die doktor” aan. Die Burger (By), 26 November, bl. 11.
—. 2008. Johann Rossouw en Willie Burger lees Asbesmiddag verkeerd. Beeld (By), 9
Februarie, bl. 12.
—. 2008a. Hou Asbesmiddag sy kritici op hulle plek? LitNet. www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=33824&cause_id=1270
(7 Oktober 2010
geraadpleeg).
Burchell, W.J. 1953 [1822]. Travels in the interior of Southern Africa, Volume 2. Londen:
Batchworth Press.
Burger, W. 2007. Nie ’n bevredigende leeservaring nie. Beeld, 26 November, bl. 15.
—. 2009. Wat is ons letterkunde werd? Rapport, 7 Junie, bl. 3.
Césaire, A. 1997. Discourse on colonialism. In Maley (red.) 1997.
Cloete, T. 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.
Coetzee, J.M. 1988. White writing: On the culture of letters in South Africa. New Haven:
Yale University Press.
90

—. 1999. Disgrace. Londen: Vintage.
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Collingwood-Whittick, S. 2001. Autobiography as autrebiography: The fictionalization of the
self in J.M. Coetzee’s Boyhood: Scenes from a provincial life. Commonwealth Essays and
Studies, 24(1):13–24.
Crous, M. 2009. Dié heer protesteer te veel oor skrywersblok. LitNet. www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=70249&cat_id=558
(15
Oktober 2009 geraadpleeg).
Davis, F. 1979. Yearning for yesterday: A sociology of nostalgia. New York: The Free Press.
Degenaar, J. 1990. Intertekstualiteit. In Malan en Jooste (reds.) 1990.
DeLillo, D. 1984. White noise. New York: Penguin Books.
—. 1998 [1997]. Underworld. Londen: Picador.
—. 2003. Cosmopolis. A novel. New York: Scribner.
De Vries, I. 2008. Etienne van Heerden se Die stoetmeester na vyftien jaar steeds aktueel.
LitNet. http: //www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=print_article&news_id=55766&cause_
id=1270 (21 September 2010 geraadpleeg).
Eagleton, T. 1991. Ideology: An introduction. Londen: Verso.
—. 2001 [1996]. Literary theory: An introduction. 2de uitgawe. Minneapolis: The University
of Minnesota Press.
Eagleton, T. (red.). 1994. Ideology. Londen en New York: Longman.
Erasmus, M. 1999. Etienne van Heerden (1954–). In Van Coller (red.)1999.
Fishman, J. 1972. The sociology of language: An interdisciplinary social science approach to
language in society. Rowley: Newbury House.
Fourie, M. 2010. Afrikaans sterf, sê Breyten. Die Burger, 25 Maart, bl. 1.
Gerwel, J. 2010. Hanteer met erns: Is ons nog tuis in SA? Rapport, 10 Januarie, bl. 16.
Giliomee, H. 2010. Briewe uit die Suide. Die Burger, 20 Februarie, bl. 4.
Harland, R. 1999. Literary theory from Plato to Barthes. Londen: Macmillan Press.
Hawthorn, J. 1988 [1987]. Unlocking the text. Fundamental issues in literary theory. Londen:
Edward Arnold.
91

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Human, T. 2008. 30 nagte in Amsterdam: Vernuftig én verbeeldingryk. LitNet. http:
//www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=print_article&news_id=56975&cause_id=1270 (30
September 2010 geraadpleeg).
JanMohamed, A. en D. Lloyd. 1997. Toward a theory of minority discourse: What is to be
done? In Maley (red.) 1997.
Joyce, J. 1960 [1922]. Ulysses. Londen: The Bodley Head.
—. 1975 [1939]. Finnegans wake. Londen: Faber & Faber.
Kruger, C. 2010. Taal en geld hou US wit. Rapport, 28 Maart, bl. 13.
Krüger, L. 2009. Wederkoms: Die lewe en geskiedenis van Jannes Hoop. Kaapstad: Human
& Rousseau.
Lambrechts, L. en J. Visagie. 2009. De La Rey, De la Rey, sal jy die Boere kom lei? LitNet.
www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi/relax/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=
1270&news_id=69237&cat_id=1536 (20 September 2010 geraadpleeg).
Langner, D. 2009. Vry om Afrikaner te wees. Die Burger (By), 28 November, bl. 8.
Lowry, E. 1999. Like a dog. London Review of Books, 21(20):12–4.
Lubbe, H. en R. Wiehahn. 2000. Die Afrikaanse plaasroman in die twintigste eeu. Stilet,
12(1):153-67.
Makhanya, M. 2007. We must delve deeper into new wave of Afrikaner siege mentality.
Sunday Times. http://blackmodz.blogspot.com/2007/02/we-must-delve-deeper-into-newwave-of.html
(27 Augustus 2010 geraadpleeg).
Maley, W., B. Moore-Gilbert en G. Stanton (reds.). 1997. Postcolonial criticism. Londen:
Longman.
Malan, C. en G.A. Jooste (reds.). 1990. Onder andere. Die Afrikaanse letterkunde en
kulturele kontekste. Pretoria: Universiteit van Pretoria.
Moylan, T. 1986. Demand the impossible. Science fiction and the utopian imagination. New
York en Londen: Methuen.
Ngugi wa Thiong'O. 1987. Decolonising the mind: The politics of language in African
literature. Nairobi: East African Educational Publishers.
Odendal, F. (red.). 1997 [1994]. HAT. 4de hersiene uitgebreide uitgawe. Midrand: Perskor.
Painter, D. 2007. Asbesmiddag. ’n Handleiding. Boeke Insig, Desember.
92

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Pakendorf, G. 2007. Kelder al die slim bespiegelinge dié verhaal? Rapport, 30 November, bl.
4.
Ricoeur, P. 1986. Lectures on ideology and utopia. New York: Columbia University Press.
Roos, H.M. 1996. Enigste studiegids vir AFK316-B. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
—. 1998. Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu. In Van Coller (red.)
1998.
—. 2006. Die Afrikaanse prosa 1997 tot 2002. In Van Coller (red.) 2006.
Rossouw, J. 2007. Soos ’n ontvanklike kind vs. ’n god. Beeld (By), 24 November, bl. 12.
—. 2009. As daar nie meer ’n huis is. Die Burger (By), 21 November, bl. 13.
Said, E. 1993. Culture and imperialism. Londen: Chatto & Windus.
Saville-Troike, M. 1982. The ethnography of communication: An introduction. Oxford: Basil
Blackwell.
Schoorlemmer, D. 2008. Not like a dog: A new reading of Lucy, a new reading of Disgrace.
LitNet. www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=36858&cat_id=167
(2
Julie 2010 geraadpleeg).
Steyn, M.E. 2004. Rehabilitating a whiteness disgraced: Afrikaner White Talk in postapartheid
South Africa. Communications Quarterly, 52(2):143–69.
Strydom, G.L. 2010. ’n Vergelykende studie van Ingrid Winterbach se Die boek van toeval
en toeverlaat (2006) en Etienne van Heerden se Asbesmiddag (2007). Ongepubliseerde MAverhandeling,
Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.
Swart, J. 2010. Laat gaan jou Taal. Die Burger (By), 1 Mei, bl. 4.
Swart, M. 2010. Afrikaans en meertaligheid op universiteitsvlak. Simposium as deel van die
Woordfees. Aangebied deur iMAG en TABEMA, Adam Tas Studentevereniging en Stigting
vir Bemagtiging deur Afrikaans. Universiteit Stellenbosch, 2 Maart.
Todorov, T. 1984. Mikhail Bakhtin: The dialogical principle. Minneapolis: University of
Minnesota Press.
Van Blerk, B. 2006. De la Rey. Sonopress, MZCD 01.
Van Coller, H.P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis.
Deel 1. Pretoria: Van Schaik.
93

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
—. (red.). 1999. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria:
Van Schaik.
—. (red.). 2006. Perspektief en profiel. ‘n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 3. Pretoria:
Van Schaik.
Van Heerden, E. 1986. Toorberg. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2007. Asbesmiddag. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2007a. Toespraak by bekendstelling van Asbesmiddag. 13 November. Stellenbosch:
L’Olive Restaurant.
—. 2008. 30 nagte in Amsterdam: ‘n roman. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2008a. Op my duimnael. LitNet. http: //www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=31425&cat_id=884
(30
September 2010 geraadpleeg).
Van Niekerk, P. 2008. Etienne van Heerden se Asbesmiddag, wat gaan ek en jy vir Afrikaans
doen? LitNet. www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=30273&cause_id=1270
(30 September
2010 geraadpleeg).
Venter, E. 2006. Horrelpoot. Kaapstad: Tafelberg.
Visagie, A. 2009. Só lyk die toekoms? Rapport (Boeke), 6 September, bl. 12–3.
Visagie, P.J. 1996. Power, meaning and culture: John Thompson’s depth hermeneutics and
the
ideological topography of modernity. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Filosofie, 15(2):73–83.
Wasserman, H. 2000. Postcolonial cultural identity in recent Afrikaans literary texts. Journal
of Literary Studies, 16(3/4):90–114.
Wasserman, H. en S. Jacobs. 2003. Ons stoei nog met ou en nuwe identiteit. Rapport, 8 Junie,
bl. 24.
Wiehahn, R. 1994. Enigste studiegids vir AKS101-Q. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
94

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die wêreldrevolusie in die hoër onderwys en die
verrekening daarvan binne die
Suid-Afrikaanse konteks
Charl C. Wolhuter
Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
Hierdie artikel fokus op die revolusie wat reeds sedert 1990 wêreldwyd in die hoër onderwys
aan die gang is. Ten eerste is die doel van die artikel die kartering van hierdie internasionale
hoëronderwysrevolusie. Tweedens is die doel om die hoëronderwysrekonstruksie in Suid-
Afrika te vergelyk met die internasionale hoëronderwysrevolusie en om rekenskap te gee van
die Suid-Afrikaanse konteks. Laastens is die doel om die Suid-Afrikaanse situasie te oriënteer
volgens die buitelandse ondervinding ten einde die pad vorentoe vir
hoëronderwyshervorming in Suid-Afrika te bepaal. Ten aanvang word die maatskaplike
aandrywers van die internasionale hoëronderwysrevolusie bespreek, naamlik die demografie,
ekonomiese groei, ekonomiese transformasie, die neoliberale ekonomiese revolusie, die
inligtings- en kommunikasietegnologierevolusie, en demokratisering. Dit word gevolg deur
’n bespreking van die fasette van die hoëronderwysrevolusie: massifikasie; kompetisie en
differensiasie; verskuiwing ten opsigte van befondsing en die opkoms van privaat- en
korporatiewe universiteite; veranderende verhoudinge tussen die universiteit en die staat, en
tussen die universiteit en die industrie; die opkoms van ’n bestuurskultuur en demokratisering
aan universiteite en die impak daarvan op die akademiese professie; internasionalisering; en
veranderinge betreffende inhoud en metodes van universiteitsonderrig. Wanneer
veranderinge in die hoër onderwys in Suid-Afrika beskou word teen die agtergrond van die
wêreldrevolusie in die hoër onderwys die afgelope twintig jaar, blyk dit dat Suid-Afrika in
die meeste gevalle ’n omgekeerde hiërargie van prioriteite as die buiteland het, in die
teenoorgestelde rigting as die buiteland beweeg, agter geraak het by internasionale
ontwikkelinge, en die foute van die buiteland herhaal of selfs verdiep. Daar word aangedui
dat al hierdie tendense onwys binne kontekstuele eise is. Ten slotte word enkele aanbevelings
ter regstelling van die situasie gemaak.
Trefwoorde: hoër onderwys, universiteite, vergelykende internasionale perspektiewe,
massifikasie, onderwyshervorming
95

Summary
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The world revolution in higher education viewed from the perspective of the South
African context
A higher education revolution is playing itself out worldwide in the post-1990 era,
precipitated by the dawn of the knowledge economy (that is where the production of new
knowledge has become the axial principle of economic organisation and growth) and where
national competition in a globalised world underscores the centrality of the higher education
project in national and international affairs. The aim of this article is threefold:
• to map the international higher education revolution, including the societal drivers at
the basis of this revolution and the dimensions, nature and extent of the resulting
higher education revolution
• to compare the reconstruction of higher education in South Africa with higher
education reforms abroad
after due factoring in of the South African context, to orientate the national higher education
situation benefiting from the experience of higher education reform abroad, in order to map
the road ahead for South African higher education.
At least six interrelated societal drivers of international higher education can be
distinguished, namely demography, economic growth, economic transformation,
globalisation and the information and communications technology revolution, the neoliberal
economic revolution and democratisation.
International demographic trends include the population explosion (affecting higher
education in the developing countries), the changing age profile and the increasing mobility
of people. In slightly less than two decades, from 1990 to 2008, the world was the scene of
one of the most sustained and forceful economic growth phases in history. The developed
economies of the world are undergoing a transformation as they enter a new stage of
economic development, namely a knowledge society, superseding the previous phases, which
were successively a hunter and gatherer economy, an agricultural economy, an industrial
economy and a service economy. Since 1990 a neoliberal economic revolution has developed
in Western countries, from where it has rapidly spread to the countries of the East and of the
global South. The empowerment of the individual by the information, communications and
transportation technology revolutions, the demise of the once omnipotent central nation-state,
and the wave of economic liberalisation have also resulted in a process of political
democratisation, starting in the West, and spreading from there to the countries of the East
and the global South.
The dimensions of the resulting higher education revolution have been massification and
democratisation, competition and differentiation, a shift in funding patterns and the rise of
private and corporate universities, changing relations between university and state and
between university and industry, rising managerialism at universities, the demand for
relevance, a totally new professional working environment for academics, the restructuring of
programmes and curricula, a new research agenda, and renewal of teaching methods.
The combined effect of the population explosion, economic growth, economic transformation
and democratisation has been the transformation from elite to mass higher education, and
96

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
besides the massification of higher education, also its democratisation. In a time of
globalisation, a free market economy and a knowledge society, higher education is becoming
increasingly competitive. Two opposite responses to these contextual imperatives can be
seen. On the one hand there is a movement toward isomorphism as virtually all higher
education institutions cherish the ideal to become world-class universities/institutions. On the
other hand there is a tendency for higher education institutions to differentiate and to focus on
one particular niche.
Worldwide the share of the state in funding higher education is being downscaled, and
students and industry are required to shoulder an ever increasing part of higher education
costs. Private higher education institutions and corporate universities are becoming more
prominent. Although the state is cutting its financial support to universities, it remains the
largest single source of universities’ income, and in return, in a time of neoliberal economics,
is demanding accountability and a say in the running of universities. In this way the
autonomy which universities have historically enjoyed, is becoming undermined.
Under the influence of the neoliberal economic revolution and changing state-university
relations, a culture of managerialism has taken root at universities.
These same factors have also given rise to calls for relevance. Massification, democratisation
and managerialism have created a new professional working environment for academics.
Globalisation, the rise of English as the lingua franca of the international academic world,
and the information, communications and transportation technology revolution have
accelerated the internationalisation of higher education. Under the influence of the contextual
forces of a nascent knowledge society and the neoliberal economic revolution with its
demand for relevance, the structure and content of programmes offered by universities have
changed to reflect the rise of so-called Mode 2 knowledge (Gibbons 2003). The opportunities
offered by the information and communication technology revolution have been utilised to
improve methods of tuition, and to reach a larger student body.
After South Africa’s re-entry into the global community, and especially since the repealing of
the international academic boycott after 1990, it was inevitable that South African higher
education would also be affected by the global societal trends operating abroad.
A massification of higher education enrolments started occurring, but South African higher
education enrolment ratios are still lagging behind those of other upper middle-income
countries. Whereas the general pattern abroad was to massify and then equalise higher
education enrolments, South Africa has followed the reverse order. South Africa has also
moved against the international current to diversify national higher education institutional
fabrics, by moving from a binary to a unitary higher education system.
Downscaling of state funding of higher education in South Africa has been on a steeper
incline than internationally; on the other hand, private sector involvement in higher education
provision has not increased. Managerialism has made a more forceful entry into the South
African higher education scene than abroad.
The trend of internationalisation has also, unfortunately, strengthened South Africa’s position
as a regional (sub-continental and continental) agent of Northern academic hegemony, rather
than turning South Africa into a bastion countering this Northern hegemony.
97

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Democratisation of higher education has been forceful, but given the fact that many students
are fed into the higher education by secondary schools which left them ill-prepared for the
exigencies of university study, this has placed the South African academic profession in an
exceptionally unenviable position.
Mode 2 knowledge organisation has also made a forceful entry into the South African higher
education scene, alas without the counter-balances ensuring the survival of basic disciplines
present in many foreign higher education systems. While South Africa is not on the positive
side of the global digital divide, research guiding the use of existing technology (such as cell
phones) in the national higher education project is yet non-existent.
To summarise, it appears that in most instances South Africa is following a reversed
hierarchy of priorities, is moving in a direction opposite to international trends, has fallen
behind international developments, and is making the same mistakes as other countries, or
even worse mistakes. It is indicated that all these tendencies are unwise within contextual
demands. In conclusion, suggestions aimed at rectifying the situation are made.
Keywords: higher education, universities, comparative-international perspectives,
massification, educational reform
1. Inleiding
Sedert ongeveer 1990 is ’n revolusie besig om wêreldwyd af te speel in hoër onderwys.
Hierdie revolusie gaan veral gepaard met die aanbreek van ’n kennissamelewing, waar die
produksie van nuwe kennis die dryfveer van ekonomiese ontwikkeling is. In ’n
globaliserende wêreld en die internasionale kompetisie wat daarmee gepaard gaan, staan
onderwys dan ook sentraal in sowel nasionale as internasionale aangeleenthede. Die omvang
en momentum van hierdie hoëronderwysrevolusie is onlangs weer in UNESCO se seminale
verslag oor wêreldwye tendense in hoër onderwys geïllustreer (Altbach, Reisberg en
Rumbley 2009).
Suid-Afrika word ook deur hierdie stortvloed veranderinge geraak, soos onder andere
geïllustreer word deur sowel die ambisieuse interne doelstellings van onderwyshervormings
as die samelewingsrekonstruksie waarop hierdie onderwyshervormings gemik is (vgl. Steyn
2008). Daarom behoort dit waardevol te wees om kennis te neem van wat in die buitewêreld
op die gebied van hoër onderwys plaasvind en om, binne die verrekening van kontekstuele
ooreenkomste en verskille tussen Suid-Afrika en die buiteland, te leer uit die buitelandse
ervaring met hoëronderwyshervorming.
Die doelstellings van dié artikel is daarom drieërlei:
• Die kartering van die internasionale hoëronderwysrevolusie, met verwysing na die
maatskaplike dryfkragte agter sowel dié revolusie as die dimensies, aard en omvang
van die gevolglike hoëronderwysrevolusie. Die kartering sal gebaseer wees op ’n
studie van relevante literatuur en dokumente binne die studieveld hoër onderwys.
98

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• Om die rekonstruksie van hoër onderwys in Suid-Afrika te vergelyk met die
hervorming van hoër onderwys in die buiteland.
• Om, na verrekening van die Suid-Afrikaanse konteks, die plaaslike situasie te
oriënteer volgens die buitelandse ondervinding ten einde die pad vorentoe vir
hoëronderwyshervorming in Suid-Afrika te bepaal.
2. Die internasionale hoëronderwysrevolusie
2.1 Aandrywers van die revolusie
Minstens ses onderling samehangende maatskaplike aandrywers van die wêreldwye
hoëronderwysrevolusie kan onderskei word, naamlik demografie, ekonomiese groei,
ekonomiese transformasie, globalisasie en die inligting-en-kommunikasie- en
tegnologierevolusie, die neoliberale ekonomiese revolusie en demokratisering
2.1.1 Demografie
Internasionale demografiese tendense behels onder andere die bevolkingsontploffing, die
veranderende ouderdomsprofiel en die toenemende bevolkingsmobiliteit. Die
wêreldbevolking van 6 908,7 miljoen was jaarliks aan met 79,3 miljoen en sal teen 2050 na
raming op 9 000,1 miljoen staan (UNPF 2009). Die grootste aanwas vind in die
ontwikkelende lande plaas: 75,4 miljoen per jaar teenoor 3,9 miljoen per jaar in die
ontwikkelde lande (UNPF 2009).
Die ouderdomsprofiel van bevolkings wêreldwyd is ook besig om te verander. Gedurende die
volgende aantal dekades sal die grootste bevolkingsgroei in ontwikkelde lande in die
ouderdomsgroep 65 jaar en ouer wees. In ontwikkelende lande sal die jonger volwasse
segment (15–65 jaar) egter die grootste groei toon.
In ’n tydvak van ’n inligting-en-kommunikasietegnologierevolusie, globalisasie en
ekonomiese groei raak mense toenemend mobiel. In 2000 was 175 miljoen mense – of een uit
elke 35 mense – internasionale migrante (dus immigrante), teenoor 7,9 miljoen in 1960. Die
verhoogde bevolkingsmobiliteit het toenemend multikulturele samelewings tot gevolg. In
soverre daar ooit eenvormige kulture binne nasionale grense bestaan het, is dit vandag nie
meer moontlik om ’n persoon se kulturele identiteit van sy/haar nasionaliteit af te lei nie.
2.1.2 Ekonomiese groei
In die bykans twee dekades vanaf 1990 tot 2008 het daar wêreldwyd een van die langs
volgehoue en sterkste ekonomiesegroeifases in die geskiedenis plaasgevind. Vanaf 1995 tot
2008 het die wêreld bruto ekonomiese produk meer as verdubbel vanaf VSA $29,6 triljoen
tot VSA $60,5 triljoen (Wêreldbank 2011). Die gemiddelde jaarlikse ekonomiese groeikoers
in die wêreld was 2,9 persent tussen 1990 en 2000; en 3,2 persent tussen 2000 en 2008
(Wêreldbank 2011). Volgens hierdie bron het dit in 2008 afgeplat na 1,9 persent, en na
99

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
raming het dit in 2009 met ’n verdere 2,2 persent gekrimp. Die volle omvang en uiteindelike
effek van die ekonomiese resessie wat in 2008 ingetree het, kan nog nie met sekerheid
gekonstateer word nie, maar volgens die mees onlangse verslag van die Wêreldbank (2011)
het ekonomiese aanwysers soos bruto ekonomiese groeikoerse al in die eerste kwartaal van
2009 hulle afwaartse momentum begin verloor.
2.1.3 Ekonomiese transformasie
Die meer ontwikkelde lande in die wêreld is besig om ’n nuwe fase van ekonomiese
ontwikkeling te betree, naamlik die fase van ’n kennissamelewing (Wêreldbank 2002). ’n
Kennissamelewing is die volgende stadium van ekonomiese ontwikkeling, na stadia waar die
hoof ekonomiese aktiwiteit agtereenvolgens jag en versamel, landbou, fabrieksnywerhede en
dienslewering was. Die kennissamelewing word gekenmerk deur die produksie van nuwe
kennis as die sentrale dryfas van ekonomiese organisasie. In sy boek The rise of the creative
class toon Florida (2002) aan dat kreatiwiteit ’n sleutelfaktor in die ekonomie en in die
samelewing geword het en dat dit die deurslaggewende bron van kompeterende voordeel in
’n geglobaliseerde ekonomie geword het. Volgens Florida (2002:8) behoort 38 miljoen
inwoners van die VSA (of 30 persent van die land se werksmag) reeds tot dié groeiende klas.
Die kern van die klas is beroepslui in wetenskap en ingenieurswese, argitektuur, onderwys en
die vermaaklikheidsbedryf.
2.1.4 Die neoliberale ekonomiese revolusie
Sedert 1990 speel ’n wêreldwye proses af wat in die Weste begin het, maar versprei het na
die Ooste en na baie lande in die Suide. Die rol van die staat in die ekonomie is afgeskaal, en
die kragte van die mark is vrye teuels gegee. Die welsynstaat wat oor enkele eeue opgebou is,
maar veral gedurende die dekades voor 1980 (Redwood 1993:41–4), het onvolhoubaar en
onbekostigbaar geraak namate regerings vasgeval geraak het in immer groeiende
welsynsprogramme (soos gesondheidsdienste en openbarevervoerdienste) waarvoor hulle nie
kan betaal nie. Teen 1980 was dit duidelik dat die welsynstaat homself oorspan het, en die
oorname van konserwatiewe regerings in die VSA, Brittanje, Wes-Duitsland en Kanada het
’n neoklassieke ekonomiese revolusie ontketen.
Die wegbeweeg vanaf staatsinmenging, -monopolie en -voorskrif na ekonomiese
liberalisering en privatisering het versprei na Oos-Europa as deel van die nuwe maatskaplike
bedeling na 1990, terwyl dit toe reeds vir ’n geruime tyd bestaan het in die Oosterse
“Tierlande” aan die Stille Oseaanrand.
Teen die 1980’s was die ekonomiese verknorsing van die meeste Derdewêreldlande veel
erger as dié van die Westerse welsynstate. Afrika se totale skuld het byvoorbeeld toegeneem
vanaf VSA$14 miljard in 1973 tot VSA$125 miljard in 1987 (Kennedy 1993:214).
Derdewêreldlande het al hoe dieper in die skuld gedompel geraak, en na 1990 het hulle
boonop hulle troefkaart verloor om die Westerse en die Oosbloklande teen mekaar af te speel
– in daardie omstandighede het die Wêreldbank en Internasionale Monetêre Fonds (IMF) as
lener die laaste toevlug geword. Die Wêreldbank het strukturele-aanpassingsooreenkomste
100

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
met Derdewêreldlande gesluit, wat die herskedulering van skuld gereël het in ruil vir
vryemarkekonomiese hervormings (Campbell en Stein 1992a:5–10).
2.1.5 Globalisasie en die inligting-en-kommunikasietegnologierevolusie
Globalisasie verwys na die verskynsel waar die ontwikkeling van kommunikasietegnologie
dit moontlik gemaak het om interpersoonlike en interplekverbindinge binne die wêreld
makliker, vinniger en intenser te maak, dermate dat dit voorkom asof die hele wêreld een
gemeenskap is, of besig is om te word (Steger 2009). Die uitbreiding van die internet is een
van die verstommendste verskynsels van die afgelope twee dekades: in 1990 het baie min
mense nog selfs daarvan gehoor; teen 1996 het 50 miljoen mense dit reeds gebruik; en net ’n
jaar later, in 1997, het die getal internetgebruikers verdubbel na 100 miljoen mense. Rosa
(2005:45) maak die stelling dat in die lokaliteitslose internet alle gebeurtenisse wêreldwyd
gelyktydig plaasvind.
Die wêreldekonomie word nie alleen ryker en groter nie, maar ook al hoe meer geïntegreer.
Die voor-Tweede Wêreldoorlogse ekonomiese orde met sy kenmerkende proteksionisme is
na 1945 omgekeer deur ’n raamwerk van internasionale vryhandel wat daargestel is deur die
IMF, die Wêreldbank, die AOTH (Algemene Ooreenkoms oor Tariewe en Handel, of GATT
– General Agreement in Tariff and Trade) en die AOHD (Algemene Ooreenkoms oor Handel
en Dienste, of GATS – General Agreement in Trade and Services). Multinasionale
maatskappye het verrys, en die omvang van wêreldhandel neem voortdurend toe. Wêreldwyd
het internasionale uitvoere vanaf VSA$6 394 miljard in 1995 meer as verdriedubbel tot
VSA$19 557 miljard tot 2008 (Wêreldbank 2011).
Parallel met die ontwikkeling van groot multinasionale maatskappye en die groei in
internasionale handel het die ontwikkeling van ’n enorme internasionale elektroniese
finansiële mark wat 24 uur per dag aktief is, ook plaasgevind. Die meteoriese groei van
internasionale kapitaalvloei hang saam met die revolusie in internasionale kommunikasie:
rekenaars, satelliete en hoëspoed elektroniese kapitaaloordragtransaksies deur banke.
2.1.6 Demokratisering
Die bemagtiging van die individu deur die inligting-en-kommunikasietegnologierevolusie,
die verlies van mag en beheer deur die staat, en die golf van ekonomiese liberalisering het ’n
proses van politieke demokratisering tot gevolg gehad wat sedert 1990 eers skouspelagtig
deur die Oosblok beweeg het en daarna deur die lande van die Suide. In 2011 lyk dit asof dit
deur die Arabiese wêreld beweeg. Mense op voetsoolvlak eis deelname aan besluitneming in
alle vorme van die politieke en sosiale lewe, insluitende die werkplek, die skool en
universiteit, en sentrale en plaaslike regering. Die kultuur van menseregte, en die feit dat die
elektroniese inligtingsrevolusie kennis tot elkeen se beskikking gestel het, vuur die proses
van demokratisering aan. Toffler (1990:4) verduidelik dit aan die hand van die voorbeeld van
’n mediese praktisyn wat ’n generasie gelede ’n onbevraagtekenbare gesag was, “’n god in ’n
wit jas”. Die inligtingsrevolusie het egter die monopolie verbreek wat die mediese beroep
eens op mediese kennis gehad het en vandag is daardie kennis vir elkeen beskikbaar. Op elke
101

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
ander gebied is gespesialiseerde kennis ook besig om te ontsnap aan kontrole en toeganklik te
word vir die algemene publiek. Ten tyde van die skrywe van hierdie artikel, in 2011, is
Wikileaks ’n sprekende voorbeeld van hierdie proses (WikiLeaks 2011).
Parallel aan die demokratiseringsproses in die politiek is die proses van individualisering en
die opkoms van ’n verbruikerskultuur in die ekonomie en elders. Verbruikergeïnduseerde
vervaardiging (customisation) wat moontlik gemaak is deur die tegnologiese revolusie, asook
die ontploffing in CD’s, DVD’s, video’s, draagbare MP3-spelers en die internet, het gelei tot
’n groeiende selfgesentreerdheid, omdat elke individu sy/haar eie keuses kan maak sonder
raadpleging van ander (Watson 1996:11).
Al die faktore wat hier bo beskryf word, dien as vormgewende maatskaplik-kontekstuele
kragte van die huidige hoëronderwysrevolusie, naamlik die bevolkingsontploffing, ’n
geografies-gedifferensieerde bevolkingsgroei, toenemende mobiliteit en veranderende
ouderdomsprofiel van die bevolking; ekonomiese groei en ekonomiese transformasie na ’n
kennissamelewing; globalisasie en die inligting-en-kommunikasietegnologierevolusie; en die
neoliberale ekonomiese revolusie en demokratisering.
2.2 Aspekte van die gevolglike hoëronderwysrevolusie: ’n uiteensetting en kritiese refleksie
Die dimensies van die gevolglike internasionale hoëronderwysrevolusie sluit in massifikasie
en demokratisering; kompetisie en differensiasie; verskuiwings in befondsing met die
opkoms van privaat- en korporatiewe universiteite; veranderende verhoudinge tussen
universiteit en staat, en tussen universiteit en industrie; ’n opkomende bestuurskultuur aan
universiteite; ’n eis vir relevansie; ’n totaal nuwe professionele werksomgewing vir
akademiese personeel; internasionalisering; ’n herstrukturering van onderrigprogramme en -
kurrikula; ’n nuwe navorsingsagenda; en vernuwing op die gebied van onderrigmetodes.
2.2.1 Massifikasie en demokratisering
Die gesamentlike uitwerking van die bevolkingsontploffing, ekonomiese groei wat hoër
onderwys vir meer mense bekostigbaar maak, en die ekonomiese transformasie na ’n
kennissamelewing en van demokratisering (met die klem op die individu en sy regte en
bemagtiging) is dat ’n massifikasie van hoër onderwys bewerkstellig word, met ’n
verskuiwing van elite- na massadeelname.
Vanaf 1999 tot 2008, in minder as ’n dekade, het die getal hoëronderwysstudente wêreldwyd
met meer as 50 persent toegeneem vanaf 93,6 miljoen tot 158,7 miljoen (UNESCO 2011b).
Die differensiële demografiese patrone het ook die geografiese patroon van hoër onderwys
beïnvloed. In die 2009/10 akademiese jaar van die Noordelike Halfrond (September 2009 tot
Augustus 2010) het China die VSA verbygesteek as die grootste nasionale
hoëronderwysstelsel, gemeet aan studentegetalle (Altbach 2010). Bruto tersiêreonderwysinskrywingsvlakke
in die wêreld (wêreldaggregaat) het vanaf 18 persent in 1999 en
19 persent in 2000 toegeneem tot 26 persent in 2008 (UNESCO 2011b). Na Trow (1973;
herpubliseer 2006) is dit gebruiklik om nasionale hoëronderwysstelsels te verdeel in
102

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
elitehoëronderwysstelsels (dit is hoëronderwysstelsels met 0–15 persent bruto
hoëronderwysinskrywingsvlakke), massahoëronderwysstelsels (dit is waar nasionale
hoëronderwysinskrywingsvlakke 16–50 persent beloop) en universele hoëronderwysstelsels
(bruto hoëronderwysinskrywingsvlakke meer as 50 persent) (Trow 2006:242–80).
Die Wêreldbank verdeel die lande of nasionale ekonomieë van die wêreld op grond van
jaarlikse per capita bruto binnelandse produk (BBP) in vier kategorieë. Die vier kategorieë is
die lae-inkomstelande (jaarlikse per capita bruto binnelandse produk VSA$995 of minder),
laermiddelinkomstelande (jaarlikse per capita bruto binnelandse produk VSA$996–3 945),
hoërmiddelinkomstelande (jaarlikse per capita bruto binnelandse produk VSA$3 946–12 195)
en hoë-inkomstelande (jaarlikse per capita bruto binnelandse produk VSA$12 196 en hoër)
(Wêreldbank 2011). Tans is die meeste hoë-inkomstelande en hoërmiddelkinkomstelande in
die fase van massahoëronderwys, sommige laemiddelinkomstelande is ook reeds in die fase
van massahoëronderwys, terwyl ander laemiddelinkomstelande en al die lae-inkomstelande
nog binne die fase van elitehoëronderwys is.
Namate lande die stadium van massahoëronderwys bereik, verskuif die klem vanaf ’n
indiskrete, summiere toename in studentegetalle na gelyke geleenthede (Altbach e.a. 2009:i–
ii). Baie lande het wetlike voorskrifte in verband met regstellende-aksie-maatreëls ten einde
die studentesamestelling te diversifiseer; so het Brasilië byvoorbeeld maatreëls ten gunste van
gestremde en Afro-Brasiliaanse studente (Altbach e.a. 2009:45). Desnieteenstaande bly
hoëronderwysdeelname wêreldwyd ongelyk wat betref geslag, sosio-ekonomiese afkoms,
etnisiteit, ras, religie en geografiese ligging van studente.
Die tendense van demokratisering en individualisering in die samelewing en die
verbruikerskultuur, asook die feit dat daar van studente verwag word om ’n al groter gedeelte
van hulle studiekoste self te dra, lei tot ’n verandering van die studentesektor: studente is nie
meer submissiewe ontvangers van onderrig nie, maar word nou verbruikers wat aandring op
volle verbruikersregte, asook op inspraak en medeseggenskap in die bestuur van universiteite.
Terwyl massifikasie en demokratisering toegang tot hoër onderwys vir meer mense verseker,
is daar altyd die gevaar dat dit ten koste van kwaliteit geskied, en dat in plaas van
uitnemendheid, ’n kultuur van middelmatigheid bevorder word. Hierdie kommer is al selfs
uitgespreek oor doktorale programme – wat die minste deur massifikasie geraak word (bv.
Khem 2007:315, 316; Hoyle en Torres 2008). As gevolg van massifikasie word universiteite
binnegestroom deur swakgehalte-studente, met heelwat nadelige gevolge, soos onder andere
in die Changing Academic Profession (CAP-) ondersoek (INCHER 2010) bevind is. In die
CAP-ondersoek is akademici van 18 deelnemende lande gevra om te reageer op die stelling:
“Ek spandeer meer tyd as wat ek sou wou aan die onderrig van basiese vaardighede as gevolg
van studente se tekortkominge”, en die volgende persentasies akademici in elke land het
volkome met die stelling saamgestem: Argentinië: 65; Brasilië: 57; Mexiko: 58; Suid-Afrika:
69; China: 58; Hongkong: 56; (Suid-) Korea: 58; Maleisië: 50; Kanada: 55; VSA: 54;
Finland: 46; Duitsland: 53; Italië: 51; Noorweë: 37; Portugal: 68; Verenigde Koninkryk: 66;
Australië: 59; Japan: 61 (INCHER 2010).
103

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die demografiese gewig van massastudentegetalle dra verder daartoe by dat studente ’n
magsfaktor geword het om mee rekening te hou, soos onder andere geïllustreer word deur die
hoogs verdelende, verlammende nege maande lange studentestaking aan die Nasionale
Outonome Universiteit van Mexiko (Maldonado-Maldonado 2002). ’n Aanduiding van die
mag waarmee studente beklee is, kan verkry word uit die internasionale CAP-ondersoek
waarna daar ook hier bo verwys is. Op ’n vraag of studente hulle dosente se onderrig gereeld
evalueer, het die volgende persentasies akademici in die onderskeie lande bevestigend
geantwoord: Kanada: 91; VSA: 91; Finland: 82; Duitsland: 77; Italië: 86; Noorweë: 88;
Portugal: 60; Verenigde Koninkryk: 92; Australië: 86; Japan: 50; Argentinië: 62; Brasilië: 80;
Mexiko: 82; Suid-Afrika: 75; China: 66; Hongkong: 93; (Suid-) Korea: 80; Maleisië: 82
(INCHER 2010).
Terwyl die bemagtiging van studente binne die universiteitsbestuur die onderrigleer van die
universiteit meer sensitief vir studente en hulle behoeftes maak, verteenwoordig dit ’n krag
wat die universiteit aftrek na die vlak van die vox populi, in plaas daarvan dat die universiteit
’n samelewingsverheffende krag is. ’n Praktyk soos die evaluering van dosente se onderrig
hou die gevaar in dat dosente vir die openbare galery begin speel en dat die akademiese
professie gereduseer word tot dié van ’n populariteits- of vermaaklikheidskuns.
2.2.2 Kompetisie en differensiasie
In ’n tydvak van globalisasie, ’n vryemarkekonomie en ’n kennissamelewing raak hoër
onderwys ’n toenemend kompeterende onderneming. Die gradering van universiteite
(waarvan die twee mees prominente dié van die Sjanghai Jiao Tong Universiteit en die
QS/Times Higher Education is) is tegelykertyd ’n simptoom en ’n verdere oorsaak van dié
kompetisie onder universiteite. In reaksie op hierdie konteks van imperatiewe vir kompetisie
is twee teenoorgestelde en teenstrydige reaksies waarneembaar. Aan die een kant is daar ’n
beweging na isomorfisme, namate haas alle hoëronderwysinrigtings ’n visie koester om ’n
wêreldklas-, navorsingsgedrewe universiteit te word. Aan die ander kant is daar ’n tendens
vir hoëronderwysinrigtings om te differensieer en om ’n besondere spesialis-nis te vind om
op te fokus. Professiespesifieke hoëronderwysinrigtings is alreeds lank deel van die
hoëronderwyslandskap in Nederland (hogenschole), Duitsland (Fachhochschulen) en
Frankryk (écoles supérieurs), terwyl die voormalige Oosbloklande se hoëronderwysstelsels
vandag nog gekenmerk word deur enkelfakulteituniversiteite en (afsonderlike)
navorsingsinstitute. Differensiasie is vandag egter veral sigbaar aan die bopunt
(wêreldklasuniversiteite, op die voorpunt van navorsing en onderrig) en onderpunt
(voorgraadse-onderrig-programme) van die universiteitswese. Dit wissel van die vier
sogenaamde Ivy League-universiteite aan die bopunt van die 8 000 universiteite tot junior- en
gemeenskapskolleges in die VSA en China se projek 211 in die 1990’s wat 100 universiteite
geteiken het vir massiewe staatsteun om hulle tot wêreldklasuniversiteite te ontwikkel
(Manzon 2008:213).
Aan die onderpunt bestaan die gemeenskapskolleges (community colleges). Hierdie kolleges
het hoofsaaklik as gevolg van die Kalifornië-plan in die 1960’s gegroei tot waar hulle vandag
104

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
46 persent van alle voorgraadse studente in die VSA akkommodeer (studente vir A-
(Associate-) en B- (Bachelor-) grade) (Anon. 2009). Na 1990 het die konsep vinnig versprei
na die lande van Oos-Asië en verder (Raby en Valeau 2009).
As gevolg van nuwe befondsingspatrone het privaat- en korporatiewe universiteite verrys.
Die verskillende vorme van hierdie tipe universiteite word in die volgende afdeling bespreek.
Terwyl differensiasie elke instelling toelaat om sy nismark te vind en daarin te spesialiseer,
verbreek instellingsdifferensiasie die onderrig-navorsing-simbiose en die bewese onderling
versterkende invloed (vgl. bv. Feldman 1987) wat dié twee kern akademiese aktiwiteite het.
Wat die neiging tot isomorfisme betref, kan kompetisie instellings stimuleer om hulle beste te
lewer, maar insgelyks kan ’n oordrewe fokus op prestasie-aanwysers ten koste van ander
tersaaklike aspekte ook ’n nadelige effek hê.
2.2.3 Verskuiwings in befondsing: opkoms van privaat- en korporatiewe universiteite
Die massifikasie van hoër onderwys en die neoliberale ekonomiese revolusie (insluitende die
afskaling van die staat) het gelei tot ’n verskuiwing in befondsingspatrone van hoër
onderwys. Wêreldwyd is die staat besig om sy aandeel van die befondsing van hoër onderwys
af te skaal. Een aanwyser van die omvang van staatsteun aan hoër onderwys is openbare
besteding per tersiêre student as ’n persentasie van per capita bruto binnelandse produk
(Wolhuter, Higgs, Higgs en Ntshoe 2010b:208). Op wêreldskaal het dié syfer afgeneem vanaf
38,5 persent in 1999 tot 34,5 persent in 2004 (Wêreldbank 2006:86). Kostedeling het
wêreldwyd plaasgevind, en daar word van studente verwag om ’n al groter gedeelte van hulle
studiekoste self te dra (Altbache.a. 2009:73–5).
Private hoër onderwys het meer prominent geword. Tans vind 30 persent van alle
hoëronderwysinskrywings wêreldwyd plaas aan private hoëronderwysinstellings (PROPHE
2008). Altbach e.a. (2009:82–7) onderskei tussen die volgende vorme van private hoër
onderwys: identiteitsinstellings (godsdienstige hoëronderwysinstellings asook instellings met
’n waardestelsel gemik op bepaalde etniese groepe), elite- en semi-elite-instellings,
aanvraagabsorberende instellings en die vir-wins-sektor.
’n Meer ekstreme vorm van privatisering is die opkoms van die korporatiewe universiteit,
waar ’n maatskappy sy eie universiteit stig en volledig beheer, met die uitsluitlike doel om vir
dié maatskappy hoëvlakpersoneel op te lei, byvoorbeeld die McDonald’s Universiteit in die
VSA (Meister 1998).
Die diversifikasie van die bronne van finansiering van hoër onderwys (en privatisering
spesifiek) kan hoër onderwys tot nuwe, ongekende afmetings laat uitbrei. Wanneer die
akademie nie binne ’n opset van outonomie op sy kernfunksie kan fokus nie, ontstaan die
gevaar egter dat die soeke na die waarheid as die hoogste waarde gekompromitteer word.
2.2.4 Verhoudinge tussen universiteit en staat
105

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ofskoon die staat sy finansiële steun aan universiteite afskaal, bly die staat die grootste bron
van finansiering vir universiteite en in ’n neoliberale ekonomiese stelsel eis die staat
toenemend inspraak en rekenpligtigheid van universiteite. So word die tradisionele
outonomie wat universiteite geniet het, aangetas.
2.2.5 Verhoudinge tussen universiteit en industrie
In die konteks van ’n neoliberale ekonomiese stelsel eis die georganiseerde ekonomie
inspraak in, en diens van, universiteite in ruil vir finansiële steun aan hulle (hetsy direk, of
indirek deur belasting). Hierdie tendens verteenwoordig ook ’n wegbeweeg van die historiese
“ivoortoring-universiteit” wat hom relatief kon afsny van die samelewing en hom
ongehinderd kon toewy aan sy taak van die soeke na die waarheid. Daar word gepraat van ’n
driedubbele heliks van universiteit, staat en industrie wat ineengestrengel is; in teenstelling
met die histories op sigself staande universiteit.
Die betrokkenheid van die universiteit en die industrie by mekaar (Altbach e.a. 2009:154–9)
behels onder meer die lisensiëring van intellektuele goedere. Die netto kommissie wat VSAuniversiteite
uit sodanige goedere verkry het, het van VSA$1 miljard in 2000 tot VSA$1,6
miljard in 2005 toegeneem. ’n Verwante aspek is patentering: in die VSA het universiteite
byvoorbeeld in 2003 alleen VSA$1,3 miljard met patente gegenereer (Friedman 2006:317).
Sakemaatskappye bekend as “start-ups” word voorts deur universiteite gestig, en in Japan
was die getal sodanige maatskappye in 2008 alreeds 1 773, wat neerkom op ’n
verdriedubbeling binne ses jaar (Altbach e.a. 2009:156). Nog voorbeelde van hierdie
wedersydse betrokkenheid is industriebefondste en opdrag-navorsing en konsultering;
entrepreneurskaponderwys; en koöperatiewe onderwys en studieprojekte. Op doktorale vlak
is die onlangse verskynsel van die professionele doktoraat (Servage 2009) en ontwikkelings-
of missiegedrewe tesisnavorsing (Probst en Lepori 2008; Hirasawa 2010) verdere voorbeelde
hiervan.
Die sterker verhoudinge met onderskeidelik die staat en die industrie maak die universiteit
meer relevant en meer waardevol. Wanneer die universiteit egter heeltemal gereduseer word
tot ’n werktuig van die staat of ekonomie, hou dit op om ’n universiteit te wees, ten minste
ten opsigte van die semantiese betekenis daarvan as ’n instelling vir die bevordering van
verskillende velde van gevorderde wetenskapsbeoefening.
2.2.6 Bestuurskultuur (“managerialism”)
Onder die invloed van die neoliberale ekonomiese revolusie, die toenemende betrokkenheid
en inspraak van die staat in hoër onderwys, en die demokratisering van die samelewing en ’n
verbruikerskultuur het daar die afgelope aantal dekades ’n totale verandering van
universiteitsbestuur plaasgevind. Die bestuursmodel het verander van ’n kollegiale
bestuursmodel (met senior akademici alleen wat die hoogste en enigste besluitnemende
liggaam gevorm het) tot ’n model waar die universiteit toenemend as ’n sake-onderneming
bestuur word. In hierdie omstandighede word die universiteit deur professionele bestuurders
bestuur en word die bestuursmag uit die hande van die akademici geneem (Van Niekerk
106

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
2004). Die staat het naamlik ’n hele battery voorskrifte vir universiteite, en die voorskrifte en
burokrasie wat dit moet administreer, word op institusionele vlak gerepliseer tot ’n burokrasie
binne elke universiteit. Staatsvoorskrifte, universiteitsbestuur en die neoliberale ekonomiese
revolusie skep ’n konteks waar universiteite bestuur word volgens sakebeginsels, soos
winsgewendheid, effektiwiteit, prestasiegerigtheid en prestasiemonitering.
Die toename in die omvang en intensiteit van bestuurstelsels mag daartoe bydra om
universiteite meer koste-effektief en doeltreffend te maak. Navorsing en die kreatiwiteit wat
dit vereis, kan egter alleen in ’n vrye omgewing gedy. Navorsing en onderrig (met alles wat
dit insluit, soos lesingvoorbereiding, studentekonsultasie en -assessering) verg ’n enorme
hoeveelheid tyd. Wanneer die aantal ure wat die gemiddelde dosent volgens die CAPondersoek
aan administratiewe take bestee, in ag geneem word, kan dus met reg gevra word
of die bestuurskultuur nie alreeds kontraproduktief is en akademici van hulle onderrig- en
navorsingstake aflei nie. Die CAP-ondersoek het bevind dat akademici in die 18 betrokke
lande gemiddeld die volgende aantal ure per week aan administratiewe take bestee: Kanada:
7,9; VSA: 7,5; Italië: 4,1; Noorweë: 4,1; Portugal: 4,1; Verenigde Koninkryk: 9,5; Australië:
8,8; Japan: 6,8; Argentinië: 3,6; Brasilië: 4,6; Mexiko: 8,5; Suid-Afrika: 7,0; China: 4,8;
Hongkong: 7,2; (Suid-) Korea: 9,9; Maleisië: 6,7 (INCHER 2010).
2.2.7 Relevansie
Tradisioneel kon hoër onderwys, en universiteite in die besonder, hulle relatief afgesonderd
van die samelewing en sy strukture toewy aan die soeke na die waarheid (die
“ivoortoringmodel” van die universiteit). Met die koms van die kennissamelewing, die
kommodifisering van kennis, die staat se afskaling van die omvang van sy aktiwiteite, wat
universiteite aangewese maak op meer private as openbare befondsing, en die neoliberale
ekonomiese revolusie met sy beginsels van kostevoordeel-evaluering en waardebepaling,
verkeer universiteite onder druk om meer relevante produkte en kennis te lewer, met ander
woorde, produkte en kennis wat direk relevant is vir die behoeftes van die samelewing.
Friedman (2006:317) verwys in hierdie verband na die volgende missieverklaring van die
Oklahoma Center for the Advancement of Science and Technology (OCAST), ’n
hoëronderwysinstelling en universiteit in die VSA:
In order to compete effectively in the new economy, Oklahoma must develop a welleducated
population; a collaborative, focused university research and technology
base; and a nurturing environment for cutting-edge business, from the smallest startup
to the largest international headquarters [...] OCAST promotes University-Business
technology centers, which may pan several schools and businesses, resulting in new
businesses being spawned, new products being manufactured, and new manufacturing
technologies employed.
’n Universiteit verhoog sy sigbare waarde deur sy relevansie te beklemtoon; maar die
versaking van basiese navorsing en onderrig kan baie negatiewe gevolge inhou. Die huidige
konstellasie wetenskappe het oor ’n lang geskiedenis hulle plek, struktuur en statuur verwerf
as die bewese mees sinvolle en ekonomiese wyse om ’n intellektuele greep op die
107

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
werklikheid te verkry. Die meeste uitvindings en vernuwings het ’n lang geskiedenis van
basiese navorsing – toe Hans Oersted byvoorbeeld aan die begin van die 19de eeu oor die
verband tussen magnetisme en elektrisiteit geëksperimenteer het, het hy nie die elektriese
gloeilamp, elektriese krag, kerngeneeskunde of laser-keraktomie-operasies in gedagte gehad
nie. Dan moet daar ook onthou word dat beroepsgerigte onderwys (op alle onderwysvlakke)
’n lang geskiedenis van mislukking het – van Sidney Marland (die “vader” van
beroepsgerigte onderwys in die VSA) se beroepsgerigte onderwysinisiatiewe in die VSA in
die 1970’s en die destydse USSR se GOSSPLAN-gedikteerde onderwys (Muckle 1990:74)
tot Julius Nyerere se Education for Self-reliance in Tanzanië (Campbell 1992:158) en die
vele pogings om Duitsland se duale Ausbildung na ander lande uit te voer (Stockmann 1999).
2.2.8 Die akademiese professie
As gevolg van faktore soos die afskaling van staatshulp en die toenemende bestuurskultuur
beleef die akademie professie toenemende werksdruk. Tussen 1999 en 2008 het die
gemiddelde verhouding van student/akademikus wêreldwyd van 14,6 tot 15,9 toegeneem
(bereken vanaf data van UNESCO 2011b). Die akademiese professie se status en outonomie
word verder ondermyn deur die toenemende inspraak wat die regering, die
universiteitsbestuur en -burokrasie, die industrie en studente in akademiese sake het.
In baie lande is die akademiese professie ook ’n ouer wordende professie. In Mexiko het die
gemiddelde ouderdom van akademiese personeellede aan universiteite byvoorbeeld van 40,1
jaar in 1992 tot 49,9 jaar in 2007 toegeneem (Galaz-Fontes, Gil-Antón, Arcos-Vega, Padilla-
Gonzáles, Sevilla-Garera, Arcos-Vega en Martinez-Stack 2009:196).
Voorts is die akademiese professie se werksomstandighede besig om te verswak. Al hoe meer
aanstellings neem die vorm aan van tydelike, deeltydse of vastetermynposaanstellings.
Tussen 1993 en 2006 het die getal akademiese aanstellings in die VSA byvoorbeeld met 85
persent toegeneem, terwyl die getal voltydse aanstellings met slegs 15 persent toegeneem het
(NSA 2008).
Te midde van al hierdie omstandighede is dit verbasend dat akademici nog redelik hoë vlakke
van werkstevredenheid ervaar, soos blyk uit byvoorbeeld die CAP-ondersoek (INCHER
2010). Nogtans het ’n kommerwekkende persentasie akademici in die CAP-ondersoek hulle
werkstevredenheid as laag of as baie laag aangedui: Kanada: 9; Finland: 9; Duitsland: 16;
Italië: 7; Noorweë: 9; Portugal: 23; Verenigde Koninkryk: 8; Australië: 20 persent; Japan: 14
persent; Argentinië: 6 persent; Brasilië: 11; Mexiko: 3; Suid-Afrika: 20 China: 8; Hongkong:
11; (Suid-) Korea: 4; Maleisië: 6 (INCHER 2010).
Sowel die internasionalisering van universiteite as die inligting-enkommunikasietegnologierevolusie
open nuwe vistas vir akademici. Maar die omvorming van
universiteite tot sake-ondernemings, en die eise van relevansie en ’n bestuurskultuur wat
daarmee gepaard gaan, plaas geweldige druk op akademici, en die voortdurende
ondermyning van outonomie laat die aantreklikheid van die akademiese professie taan.
108

2.2.9 Internasionalisering
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Globalisasie, die toenemende gebruik van Engels as lingua franca in die internasionale
akademiese wêreld, en die kommunikasie- en vervoertegnologierevolusie bevorder ook ’n
proses van internasionalisering van universiteite betreffende studente, akademiese personeel,
kurrikula, programme, instellings en navorsing. Knight (1996) se taksonomie sluit politieke,
ekonomiese, kulturele en akademiese rasionale vir die internasionalisering van universiteite
in. Die politieke rasionaal het betrekking op die bevordering van vrede en ’n kosmopolitaanse
lewens- en wêrelduitkyk; die ekonomiese rasionaal het betrekking op die imperatief van om
kompeterend te bly in ’n globaliserende wêreld; die kulturele rasionaal het betrekking op die
bevordering van interkulturele opvoeding en onderwys; en die akademiese rasionaal het
betrekking op die bestryding van die gevare van akademiese inteling en parogialisme.
Die getal internasionale studente wêreldwyd het van 2000 tot 2009 vanaf twee miljoen tot 3,3
miljoen toegeneem (UNESCO 2011a), terwyl een projeksie die getal op 7,2 miljoen vir 2025
raam (Altbach e.a. 2009:25). Die belangrikste vektore in die internasionale studentevloei is
die intra-Europese Unie-mobiliteit (deur veral die ERASMUS-program gefasiliteer), die suidna-noord-vloei,
en die stroom van Asië na Noord-Amerika.
Data oor die internasionale mobiliteit van die akademiese professie is moeiliker verkrygbaar.
In die 18 lande wat aan die CAP-ondersoek deelgeneem het, wissel die persentasies van
respondente met buitelandse burgerskap van 0 persent in die geval van China tot 44 persent
in die geval van die VK (INCHER 2010). Die begrip internasionalisering van kurrikula
verwys na die doelbewuste insluiting van buitelandse perspektiewe in vakinhoude en die
kweek van ’n kosmopolitaanse uitkyk met vakinhoude. Die internasionalisering van
programme sluit in die gesamentlike aanbieding van bepaalde programme deur twee
universiteite in verskillende lande, die verkoop (franchising) van programme aan buitelandse
universiteite en die aanbied van programme in die buiteland. Die internasionalisering van
instellings sluit in samewerkingsooreenkomste tussen universiteite van verskillende lande en
die oprigting van satellietkampusse in die buiteland. In die CAP-ondersoek het die volgende
persentasies respondente in die onderskeie deelnemende lande aangedui dat hulle met
buitelandse kollegas in gesamentlike navorsingsprojekte betrokke is: Argentinië: 48; Brasilië:
21; Mexiko: 33; Suid-Afrika: 35; China: 9; Hongkong: 48; (Suid-) Korea: 29; Maleisië: 29;
Kanada: 58; VSA: 32; Finland: 60; Duitsland: 39; Kanada: 58; VSA: 32; Finland: 60;
Duitsland: 39; Italië: 59; Noorweë: 56; Portugal: 24; Verenigde Koninkryk: 40; Australië: 25
en Japan: 4 (INCHER 2010).
Knight (1996) se uiteensetting van die rasionale onderliggend aan die internasionalisering
van universiteite (hier bo genoem) spreek van die voordeel en selfs die noodsaak van
internasionalisering. Internasionale mobiliteit skep ook ’n onmeetbare en onvervangbare
ervaring vir studente. Daarbenewens lewer die studentegelde wat internasionale studente
betaal, ’n noemenswaardige bydrae tot die ekonomie van die ontvangerlande – in die geval
van die VSA is dit VSA$15,5 miljard per jaar (NAFSA 2008), terwyl C. Barrow (soos
aangehaal deur Altbach e.a. 2009:28) raam dat die bedrag wêreldwyd VSA$45 miljard
109

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
beloop. Die groot kritiek teen die huidige wêreldwye patroon van
universiteitsinternasionalisering is egter dat die internasionalisering ’n instrument ter
verskansing en voortsetting van Noordelike hegemonie is, gegee die ongelyke ekonomiespolitieke
magsbalans tussen die halfronde (Altbach e.a. 2009:32). (Vergelyk ook die drie
hoofvektore van internasionale studentevloei wat hier bo genoem is.)
2.2.10 Inhoud van programme/kursusse en navorsing
Onder die invloed van die kontekstuele kragte van ’n opkomende kennissamelewing en ’n
neoliberale ekonomiese revolusie en die gevolglike imperatief van relevansie, is daar ’n
beweging na ’n sogenaamde Modus 2-kennis (Gibbons 2003). Kennis word nie meer
gegenereer, georden en onderrig op ’n dissipline-gebonde wyse nie (sogenaamde Modus 1kennis),
maar in ’n oop sisteem, transdissiplinêr, in ’n bedeling waar kennis nie georden en
geëvalueer word volgens wetenskaplike kriteria nie, maar op grond van praktiese en utilitêre
oorwegings (Modus 2-kennis).
Terselfdertyd en nieteenstaande die kragtige beweging na Modus 2-kennis bevraagteken
openbaremeningsvormers en opvoedkundiges dit of so ’n superpragmatiese benadering
voldoende is om studente voor te berei vir ’n snel veranderende kennissamelewing, en of daar
nie meriete in is om die tradisionele liberale onderwys steeds te laat voortbestaan en te
koester nie, selfs al is dit in simbiose met sterk praktykgerigte programme (Altbach e.a.
2009:115). Die mening word gehuldig dat ’n kennissamelewing uiteindelik ’n behoefte het
aan ’n werksmag wat ook onderlê en toegerus is om “algemene praktisyns” te wees, dit wil sê
’n werksmag wat aanpasbaar is, wat weet hoe om te leer, wat kreatief kan dink, en wat ’n
toenemende hoeveelheid inligting kan assimileer, verwerk en bestuur (Altbach e.a.
2009:115). Volgens Altbach e.a. (2009:115) moet die groeiende getal liberale
hoëronderwysinrigtings wat wêreldwyd verrys, maar veral in streke soos Rusland en Oos-
Europa, in dié lig beskou word.
2.2.11 Metodes
Wat metodes van onderrig en navorsing betref, is die mees treffende ontwikkeling die
afgelope 20 jaar (en selfs langer) sekerlik die benutting van die moontlikhede wat die
inligting-en-kommunikasierevolusie moontlik gemaak het. Dit is veral afstandsonderwys wat
hierby gebaat het. Afstandshoëronderwys het saam met tegnologie ontwikkel van die
benutting van papierpos (met die Universiteit van Suid-Afrika in 1947 as die baanbreker) tot
die radio (met die Open University in die Verenigde Koninkryk in 1965 as die baanbreker),
tot die televisie (met die Universiteit van Sjanghai, China as die baanbreker), tot die video, epos,
internet, digitaleboekskyfie, CD-Rom, blog en Wiki in die jongste dekades. Die meeste
van die sowat twee dosyn mega-universiteite (universiteite met meer as ’n miljoen studente)
is afstandsonderriguniversiteite. India Ghandi National Open University (IGNOU) in Indië is
met 1,8 miljoen studente die grootste universiteit ter wêreld.
Naas die benutting van tegnologie ter ondersteuning van universiteite se onderrigpoging het
die globale kontekstuele veranderinge ook in ander opsigte onderrigmetodes beïnvloed. ’n
110

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Klemverskuiwing het plaasgevind vanaf onderrig na leer; vanaf die bemeestering van
leerinhoude na die bereiking van uitkomstes (Altbach e.a. 2009:113–4). Selfs in lande waar
die fokus tot onlangs toe nog op blote memorisering was, het die klem nou verskuif na
konstruktivistiese leer en na die ontwikkeling van studente se analitiese en kritiese
vaardighede en kreatiwiteit (Altbach e.a. 2009:104).
Die elektroniese kommunikasietegnologie het hoër onderwys deur middel van
afstandsonderrig meer toeganklik gemaak. Terselfdertyd is dié tegnologie egter ’n krag wat
bestaande ongelykhede ten opsigte van hoëronderwystoegang en -deelname vererger, as
gevolg van die globale digitale kloof (global digital divide), verskille tussen stedelike en
plattelandse gebiede, en die kern/periferie geografiese gradiënt binne nasionale grense. Vir
dekades al het hoër onderwys nog nooit voldoen aan die hiperboliese verwagtinge ten opsigte
van uitbreiding en egalisasie wat nuwe tegnologie telkens geskep het nie (Altbach e.a.
2009:124), en boonop is die sukses van tegnologie-ondersteunde onderrig baie
konteksafhanklik. ’n Sprekende voorbeeld hiervan is die onderwys-deur-televisie-projek in
die Ivoorkus gedurende die 1960’s. Die projek was die mees omvattende
onderwystegnologieprojek wat nog in Afrika geloods is, maar het na twaalf jaar ineengestort
as gevolg van die hoë koste verbonde aan die instandhouding daarvan (Valerien 1981:4).
Samevattend kan dus daarop gewys word dat elk van die dimensies van die huidige
wêreldwye revolusie met ’n stel voor- en nadele geassosieer kan word. Die wyse waarop, en
die mate waarin, elkeen nagejaag of gestuit behoort te word, moet na ’n deeglike verrekening
van kontekstuele faktore bepaal word. Ten spyte van globalisering bly nasionale kontekstuele
faktore ’n sterk vormgewende krag van onderwysstelsels (Carnoy en Rhoten 2002:6), en dit
is ’n basiese stelreël van die vergelykende opvoedkunde dat ontlening aan buitelandse
onderwyspraktyke slegs ná die volledige verrekening van kontekstuele ooreenkomste en
verskille tussen die twee betrokke lande suksesvol kan wees (Arnove 2001:482–3). In hoër
onderwys is daar die treffende voorbeeld dat die poging van die VK om die Open University
of Phoenix (die VSA se pionier-afstandsonderriguniversiteit) na die VK uit te brei, asook
pogings van die Open University of the United Kingdom om na die VSA uit te brei, albei
misluk het as gevolg van kontekstuele verskille tussen die uitvoerland en ontvangerland
(Guri-Rosenbilt 2009). Dus sal die Suid-Afrikaanse konteks voortdurend in ag geneem word
in die volgende afdeling, waar Suid-Afrikaanse hoër onderwys teen die agtergrond van
wêreldontwikkelinge beoordeel word.
3. Ontwikkeling van hoër onderwys in Suid-Afrika teen die spieëlbeeld van die
internasionale hoëronderwysrevolusie
Ná hertoetrede tot die wêreldgemeenskap sedert 1990, en in die besonder ná die opheffing
van die internasionale akademiese boikot wat tussen 1960 en 1990 teen Suid-Afrika gegeld
het, is dit onvermydelik dat Suid-Afrikaanse hoër onderwys ook deur bogenoemde globale
maatskaplike tendense geraak sal word.
111

3.1 Massifikasie
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Suid-Afrika het sy bydrae gelewer tot die indrukwekkende groei in inskrywingsgetalle in
hoër onderwys wêreldwyd – van 1994 tot 2006 het inskrywingsgetalle in hoër onderwys van
495 355 tot 741 380 gestyg (UNESCO 2011b). Inskrywingsvlakke (enrolment ratios) vir
hoër onderwys in Suid-Afrika is egter laag in vergelyking met ander
hoërmiddelinkomstelande. Met ’n bruto inskrywingsvlak vir hoër onderwys van 15 persent is
Suid-Afrika nog in ’n fase van elitehoëronderwys, terwyl ander hoërmiddelinkomstelande al
op die vlak van massahoëronderwys is, byvoorbeeld Brasilië (38 persent), Mexiko (27
persent) en Maleisië (36 persent) (UNESCO 2011b).
Soos hier bo verduidelik, is dit die internasionale patroon om eers te massifiseer en dan te
diversifiseer, maar in Suid-Afrika het hoëronderwysbeleid en -praktyk die omgekeerde
volgorde gevolg. In Suid-Afrika was die klem daarop om ’n studenteprofiel te verkry wat die
bevolkingsamestelling weerspieël, eerder as om hoër onderwys vir meer mense toeganklik te
maak. Maatreëls van regstellende aksie as ’n strategie om studentesamestellings te
diversifiseer kan op baie punte gekritiseer word, soos ook duidelik blyk uit die UNESCOverslag
oor wêreldwye hoëronderwysveranderinge (Altbach e.a. 2009:43-5). In Suid-Afrika is
hierdie kwessies egter so ’n brandpunt dat ’n objektiewe en saaklike bespreking daarvan
moeilik is. Ek wil hier volstaan deur daarop te wys dat die Suid-Afrikaanse konteks verskil
van dié van verreweg die meeste ander lande. Ofskoon dit sowel in die buiteland as in Suid-
Afrika gaan om die bemagtiging van sosio-ekonomiese agtergeblewenes, gaan dit in die
geval van die buiteland om die bemagtiging en bevoordeling van ’n demografiese minderheid
van die bevolking, terwyl dit in die geval van Suid-Afrika betrekking het op die bemagtiging
van ’n demografiese meerderheid. Met wit inskrywingsvlakke wat reeds teen 1994 ’n
versadigingspunt begin bereik het, sou dit waarskynlik beter gewees het om ’n strategie wat
strook met dié van die res van die wêreld te volg, dus ’n prioritisering van massifikasie en ’n
getaltoename, aangesien dit ook nog egalisasie tot gevolg sou hê, maar sonder die nadele van
regstellende aksie.
3.2 Differensiasie
Enkele regeringsbeleidsdokumente het op ’n stadium ’n differensiasie van
hoëronderwysinstellings in die vooruitsig gestel (vgl. bv. Republiek van Suid-Afrika 2001).
Tog het die geërfde Britse universiteit met sy liberale onderwys steeds die model gebly. Alle
onderwyskolleges (138 sedert 1990) is gesluit of by universiteite ingelyf; technikons is
opgegradeer tot universiteite van tegnologie; en die getal universiteite en universiteite van
tegnologie is vanaf 36 na 24 verminder. In teenstelling met die internasionale patroon van
proliferasie en differensiasie het ’n kleiner getal hoëronderwysinstellings dus in die vorm van
groot komprehensiewe universiteite tot stand gekom. Die histories-gevormde landskap van
hoëronderwysinstellings in Suid-Afrika mag so ʼn beweging na eenvormigheid regverdig. Die
segregasiebeleid voor 1994 het veroorsaak dat baie hoëronderwysinstellings gedupliseer is.
Baie van die histories swart instellings is sonder meer gediskrediteer as minderwaardige
instellings wat meer polities as onderwyskundig sin gemaak het.
112

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vanuit talle oorwegings kan die na-1994-hervorming in die rigting van eenvormigheid egter
bevraagteken word. Suid-Afrika het byvoorbeeld ’n groot oppervlakte, ’n bevolking waarvan
’n groot deel nie welvarend is nie, en ’n gebrek aan ’n effektiewe, goedkoop openbare
vervoerstelsel. Vele publikasies het dan ook al aangetoon dat die fisiese afstand tussen
voornemende studente en ’n onderwysinstelling gevolglik ’n beduidende faktor is wat
hoëronderwysinskrywings bepaal (vgl. bv. Van Wyk 1977; Paterson en Arends 2008).
Boonop vererger dit ongelykhede, omdat persone uit laer sosio-ekonomiese strata meer
nadelig geraak word as dié uit hoër sosio-ekonomiese strata, landelike inwoners meer as
stedelinge, en vroulike studente meer as mans.
3.3 Befondsing en verhoudinge tussen universiteit en industrie
Onlangse navorsing het getoon dat daar beslis ook afskaling plaasvind van staatsbefondsing
van hoër onderwys in Suid-Afrika (soos gemeet aan byvoorbeeld openbare subsidie per
student en openbare befondsing van hoër onderwys as ’n persentasie van die bruto
binnelandse produk), en dat die afname groter is as die internasionale norm (De Villiers en
Steyn 2006, 2009). Aan die ander kant is daar ook nie meer betrokkenheid van die kant van
die privaatsektor nie. Nóg die Departement van Hoër Onderwys nóg die Raad van Hoër
Onderwys beskik oor ’n volledige databasis van inskrywings, maar dit is onwaarskynlik dat
die totale inskrywings aan private hoëronderwysinstellings in Suid-Afrika meer as 20 000 is
(DvO 2009). Teen die agtergrond van verminderde staatsbefondsing, die relatief lae
inskrywingsvlakke aan hoëronderwysinstellings, die groot sosiale vraag na plekke vir
universiteitstudie (meer as die getal beskikbare plekke) en ’n veerkragtige
hoërmiddelinkomste-landsekonomie, blyk daar beslis ruimte te wees vir die privaatsektor om
tot universiteitsvoorsiening toe te tree, of om van die R3,8 miljard ongebruikte SETA-fondse
(De Lange 2007:1) daarvoor aan te wend.
3.4 Verhoudinge tussen universiteit en industrie
Dit lyk verder of Suid-Afrikaanse universiteite, anders as die internasionale tendens, nie ’n
gesonde simbiose van sterk verhoudinge met die ekonomie/samelewing opbou nie, maar
eerder die historiese “ivoortoringmodel” bly navolg wat uit sy koloniale geskiedenis kom as
’n verplanting van die Britse liberale-onderrig-universiteit. Volgens die CAP-ondersoek kom
slegs 3,8 persent van Suid-Afrikaanse akademici se navorsingsbefondsing vanaf sakeondernemings
of nywerhede – een van die laagste persentasies van al die CAP-projeklande
(INCHER 2010). Die professionele doktoraat, wat ’n sterk tendens in doktorale programme
in die buiteland is, is nog glad nie in Suid-Afrika geïmplementeer nie.
3.5 Verhoudinge tussen universiteit en staat; bestuurskultuur, akademiese professie
Die verhouding tussen die universiteit en die staat is een aspek van die internasionale
akademiese revolusie wat wel weerklank in Suid-Afrika gevind het, en ook met verhoogde
intensiteit. In teenstelling met die losse verhouding tussen die universiteit en die industrie, het
die staat sedert 1994 sy greep op universiteite drasties verstewig, en saam met die
113

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
geïnduseerde burokrasie wat dit binne universiteitsadministrasie geskep het, ’n
bestuurskultuur van drakoniese statuur tot stand gebring (Locke 2011).
Van der Walt, Potgieter, Wolhuter, Higgs, Higgs en Ntshoe (2010) toon aan watter skadelike
effek die bestuurskultuur op die welsyn en produktiwiteit van Suid-Afrikaanse akademici
verbonde aan opvoedkundefakulteite het, terwyl die CAP-data aantoon hoe die aantreklikheid
van die akademiese professie in Suid-Afrika besig is om te taan, en dat die groeiende
bestuurskultuur ’n bydraende faktor daartoe is. Negentien persent van Suid-Afrikaanse
akademici het aangedui dat hulle werkstevredenheid laag of baie laag is; 25 persent dat hulle
werk ’n bron van aansienlike spanning is; 24 persent dat hulle nie ’n loopbaan in die
akademie sou kies as hulle weer kon kies nie; en 46 persent dat hulle werksomstandighede in
hoër onderwys verswak het sedert hulle met hulle akademiese loopbane begin het (INCHER
2010). Oor die bestuurstyl aan hulle universiteite was 62 persent van mening dat daar by
hulle universiteite ’n omslagtige administratiewe proses gevolg word; 52 persent dat daar nie
goeie kommunikasie tussen bestuur en akademici is nie; en 42 persent dat daar onder
administratiewe personeel nie ’n ondersteunende houding ten opsigte van akademici se
onderrig- en navorsingsaktiwiteite is nie (INCHER 2010).
Uit die syfers hier bo, waar CAP-resultate in Suid-Afrika met dié van ander deelnemende
lande vergelyk is, blyk dit dat akademici in Suid-Afrika meer ure per week aan
administratiewe take bestee as akademici in die meeste ander lande; en ook dat die
persentasie Suid-Afrikaanse akademici wat hulle werkstevredenheid as laag of baie laag
gegradeer het, hoër is as in die meeste ander lande.
3.6 Internasionalisering
Terwyl Suid-Afrika al geloof is vir die internasionalisering van universiteite (kyk bv.
Agrawal, Said, Schook, Sirozi en De Wit 2008:47) en die feit dat nege persent van Suid-
Afrika se studentebevolking internasionale studente is (UNESCO 2011b), is dit tog nodig om
hier ook ’n ander perspektief voor te hou. Die UNESCO-verslag se evaluering van die
huidige vorm van die internasionalisering van universiteite wêreldwyd (Altbach e.a. 2009:32)
toon dat soveel as 69 persent van internasionale studente in Suid-Afrika afkomstig is van tien
Suider-Afrikaanse state (UNESCO 2011a). Wat betref Suid-Afrikaanse studente wat aan
buitelandse universiteite studeer, is die drie belangrikste lande die VSA (1 642 studente), die
VK (1 539) en Australië (763) (UNESCO 2011a).
Eerder as ’n krag ter werklike globalisering of kosmopolitisering, is die Suid-Afrikaanse
universiteitsektor in dié verband ’n voorbeeld van ’n tweede-orde globale Suidelike
hoëronderwysstelsel wat fungeer as ’n instrument ter versterking van die huidige Noordelike
akademiese hegemonie. Dit dien daarom nie as ’n bolwerk vir die ontwikkeling van Suidelike
teenpole tot die Noordelike hegemonie nie. Sehoole (2006) kom ná ’n uitvoerige analise van
die internasionalisering van hoër onderwys in Suid-Afrika tot dieselfde gevolgtrekking. Dit is
daarom betreurenswaardig dat die mees vooraanstaande navorsingsinstitute vir Afrikastudies
geleë is aan universiteite in die VSA, Engeland en Nederland, terwyl die Universiteit van
Kaapstad beplan om sy Sentrum vir Afrikastudies te sluit (Majavu 2011:6).
114

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
As gevolg van die dringende rol wat aan hoër onderwys toegeken word in die nasionale
maatskaplike rekonstruksieprojek, skuif internasionalisering noodwendig na ’n laer plek in
die hiërargie van nasionale hoëronderwysprioriteite. Nogtans dui Knight (1996) se
imperatiewe vir die internasionalisering van hoër onderwys (soos hier bo verduidelik) aan dat
die universiteit kwalik sy rol in die samelewing van die 21ste eeu kan vervul sonder sigbare
en kragtige internasionalisering.
3.7 Demokratisering
Uit syfers in die CAP-ondersoek oor die evaluering van dosente se onderrig deur studente,
soos hier bo aangehaal, is die demokratiseringstendens ook in Suid-Afrikaanse hoër
onderwys opvallend. Soos bo aangetoon, het die CAP-ondersoek onder meer reaksie gevra op
die stelling: “Ek spandeer meer tyd as wat ek graag sou wou aan die onderrig van basiese
vaardighede as gevolg van studente se tekortkominge”, en meer Suid-Afrikaanse akademici
as enige ander groep het hierop bevestigend gereageer. Hierdie syfers is ’n bewys van die
nadelige effek wat ’n grotendeels disfunksionele primêre- en sekondêreskoolstelsel op
akademici in Suid-Afrika het. Voorts is universiteitstudente in Suid-Afrika die afgelope 40
jaar as “voetsoldate” in die sosiopolitieke mobilisering van die bevolking gebruik, en
akademici kan maklik onskuldig in die kruisvuur beland. Daarom is dit duidelik dat Suid-
Afrikaanse akademici in ’n buitengewoon netelige posisie verkeer – iets wat nie in die
bevoordeling van hulle diensomstandighede en produktiwiteit verdiskonteer word nie; en iets
waaroor daar ook nie navorsing gedoen word met die oog op die nodige begeleiding en
hulpverlening nie.
3.8 Programsamestelling en -inhoud
In ooreenstemming met die internasionale tendens het opleidingsprogramme in Suid-Afrika
in die verskillende professies in ’n rigting van Modus 2-kennis beweeg –
onderwysersopleiding is byvoorbeeld verander van ’n skoling in die basiese
opvoedkundedissiplines soos filosofie van die opvoedkunde en historiese opvoedkunde as
basiese boustene van onderwysersopleidingskursusse na ’n skoling rondom die sewe rolle
van onderwysers wat die Departement van Onderwys se norme en standaarde vir
onderwysersopleiding spesifiseer. In die lig van die gevare van ’n algehele versaking van die
basiese wetenskappe, soos hier bo uiteengesit (naamlik ’n verlies aan aanpasbaarheid,
kreatiwiteit en outonomie), is die huidige ASSAf (Academy of Science of South Africa) se
ondersoek na wyses om die geesteswetenskappe se posisie in Suid-Afrika te versterk, te
verwelkom. Die ondersoek word verder verwelkom omdat – anders as in die buiteland – die
verskuiwing na Modus 2-kennisgebaseerde programsamestellings aan
hoëronderwysinstellings in Suid-Afrika nie gebalanseer word met die oprigting van inrigtings
wat ’n liberale onderwys (liberal arts colleges) aanbied nie.
3.9 Metode
115

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Suid-Afrika is nie aan die positiewe kant van die wêreldwye digitale kloof geleë nie, en slegs
8,6 uit elke 100 persone in Suid-Afrika het byvoorbeeld toegang tot die internet (Wêreldbank
2011). Gevolglik kan die e-leer van die ontwikkelde wêreld nie sonder meer na Suid-Afrika
verplant word nie. Die selfoon hou waarskynlik die grootste moontlikheid in ten opsigte van
die benutting van tegnologie ter ondersteuning van Suid-Afrika se hoëronderwysprojek.
Benewens Visser en West (2005) se publikasie bestaan daar egter nie navorsing ter
begeleiding daarvan nie; en ook nie oor die optimale mengsel van tegnologie vir hoër
onderwys binne die Suid-Afrikaanse konteks nie.
4. Gevolgtrekking
Wanneer veranderinge in hoër onderwys in Suid-Afrika beskou word teen die agtergrond van
die wêreldrevolusie in hoër onderwys die afgelope 20 jaar, blyk dit dat Suid-Afrika in
sommige opsigte ’n omgekeerde volgorde van prioriteite in vergelyking met dié van die
buitewêreld volg (byvoorbeeld ten opsigte van massifikasie en diversifikasie). In ander
opsigte beweeg Suid-Afrika in ’n teenoorgestelde rigting as die buitewêreld (byvoorbeeld ’n
unitêre in plaas van ’n gediversifiseerde stelsel van hoër onderwys), of het ons agter geraak
by die buiteland (byvoorbeeld met privatisering van hoër onderwys). In Suid-Afrika is daar
ook ’n neiging om foute wat internasionaal gemaak is, te herhaal (byvoorbeeld die vorm van
internasionalisering) of selfs te vererger (byvoorbeeld ’n oordrewe bestuurskultuur).
Al die dimensies van die hervorming van hoër onderwys in Suid-Afrika wat hier bo bespreek
is, word gekenmerk deur die afwesigheid van navorsing wat leiding kan bied ten opsigte van
hervorming. Die agt fokuspunte van navorsing op die gebied van hoër onderwys in Suid-
Afrika is tans die sosio-ekonomiese implikasie van hoëronderwys-transformasie; die debat
oor die Afrikanisering van hoër onderwys; die bevordering van die inheemse kennisstelsels;
gelykheid en uitnemendheid in hoëronderwysbeleid; verhoging van deelname aan en toegang
tot hoër onderwys deur die erkenning van vorige leer; die verwerwing van akademiese
geletterdheid; assessering; en aanspreekliheid en outonomie (Deacon, Osman en Buchler
2009). Terwyl al hierdie fokuspunte meriete het, moet die temas wat deur die internasionale
hoëronderwysrevolusie gedefinieer word, dringend ingesluit word in die
hoëronderwysnavorsingsagenda ter ondersteuning van Suid-Afrika se poging om in ’n
globaliserende wêreld kompeterend te kan wees.
Bibliografie
Anon. 2009. US, SA partner to strengthen colleges.
http://www.southafrica.info/about/education/usaid-200909.htm (26 November 2009
geraadpleeg).
Agrawal, A., M.E. Said, M. Schook, M. Sirozi en H. de Wit. 2008. The dynamics of
international student circulation in a global context. Referaat gelewer by die Australian
International Education Conference, 8 Oktober, Brisbane, Australië.
116

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Altbach, P.G. 2010. Plenary paper on higher education reform worldwide. Jaarlikse kongres
van die Comparative and International Education Society (CIES). Palmer House Hilton,
Chicago, VSA, 28 Februarie – 5 Maart.
Altbach, P.G., L. Reisberg en L.E. Rumbley. 2009. Trends in global higher education:
Tracking an academic revolution. Parys: UNESCO.
Arnove, R.F. 2001. Comparative and International Education Society (CIES) facing the
twenty-first century: Challenges and contributions. Comparative Education Review, 45:
(4)477–503.
Campbell, H. en H. Stein. 1992a. The dynamics of liberalization in Tanzania. In Campbell en
Stein (reds.) 1992b.
Campbell, H. en H. Stein (reds.). 1992b. Tanzania and the IMF - the dynamics of
liberalization. Boulder: Westview Press.
Carnoy, M. en D. Rhoten. 2002. What does globalization mean for educational change?
Comparative Education Review, 46(1):1–9.
Deacon, R., R. Osman en M. Buchler. 2009. Education scholarship in higher education in
South Africa, 1995-2006. South African Journal of Higher Education, 23(6):1072–85.
De Lange, J. 2007. R3,8 miljard van SETAS se opleigeld vergader stof. Beeld, Sake 24, 7
Maart, bl. 1.
DvO (Departement van Onderwys). 2009. Telefoniese mededeling aan skrywer.
De Villiers, P. en G. Steyn. 2006. Income and expenditure trends of higher education
institutions in South Africa: 1986–2003. Perspectives in Education, 24(2):35–48.
—. 2009. Effect of changes in state funding of higher education on higher education in South
Africa. South African Journal of Higher Education,23(1):43–68.
Feldman, K.A. 1987. Research productivity and scholarly accomplishments of college
teachers as related to their instructional effectiveness. Research in Higher Education,
26(3):227–98.
Florida, R. 2002. The rise of the creative class. New York: Basic Books.
Forest, J.F. en P.G. Altbach (reds.). 2006. International handbook of higher education.
Dordrecht: Springer.
Friedman, T.L. 2006. The world is flat – the globalized world in the twenty-first century. New
York: Penguin.
117

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Galaz-Fontes, J., M. Gil-Antón, J.L. Arcos-Vega, L.E. Padilla-Gonzáles, J.J. Sevilla-Garera,
J.L. Arcos-Vega en J.G. Martinez-Stack. 2009. The academic profession in Mexico: Changes,
continuities and challenges derived from a comparison of two national surveys 15 years apart.
The Changing Academic Profession in International Comparative and Quantitative
Perspectives. Hiroshima University: Research Institute for Higher Education.
Gibbons, M. 2003. Innovation and the developing system of knowledge production.
http://www.cesar.org.br/~srlm/i3/Gibbons.Michael.Innovation and the
Developing System of Knowledge Production.PDF (15 Julie 2009 geraadpleeg).
Guri-Rosenbilt, S. 2009. Digital technologies in higher education: Sweeping expectations
and actual effects. New York: Nova Science.
Hirasawa, R. 2010. Mission-oriented knowledge system in graduate schools: How can we
ingrain it and assure its quality? Producing qualified graduates and assuring educational
quality in the knowledge-based society: Roles, and issues of graduate education. Hiroshima
University: Research Institute for Higher Education.
Hoyle, J.R. en M.S. Torres. 2008. Students’ reflections on the relevance and quality of highly
ranked doctoral programs in educational administration: Beacons of leadership preparation?
AASA Journal of Scholarship and Practice, 5(2):5–13.
INCHER (International Center for Higher Education Research). 2010. CAP-datastel.
Duitsland: Kassel-universiteit.
Karras, K.G. en C.C. Wolhuter (reds.). 2010. International handbook on teacher education
worldwide. Deel 1. Athene: Atrapos.
Kennedy, P. 1993. Preparing for the twenty-first century. Londen: Falmer Press.
Khem, C.M. 2007. Quo vadis doctoral education? New European approaches in the context
of global changes. European Journal of Education, 42(3):307–19.
Knight, J. 1996. Internationalisation: From concept to strategies. Proceedings of the second
annual conference of the David C. Larn Institute for East-West Studies, International
Strategies for the Internationalisation of Higher Education. Hong Kong: Hong Kong Baptist
University.
Locke, W.D. (red.). 2011. Changing governance on management in higher education: The
perspectives of the academy. Dordrecht: Springer. Ter perse.
Majavu, M. 2011. UCT move to merge African Studies centre raises ire. The Herald, 17
Februarie, bl. 6.
Maldonado-Maldonado, A. 2002. The national autonomous university of Mexico: A
continuing struggle. International Higher Education, 26.
www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter (2 Maart 2010 geraadpleeg).
118

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Manzon, M. 2008. Teaching comparative education in Greater China: Contexts,
characteristics and challenges. In Wolhuter, Popov, Manzon en Leutwyler (reds.) 2008.
Marope, P.T.M. en S.G. Weeks (reds.). 1996. Education and national development in South
Africa. Gaborone: Botswana Educational Research Association.
Meister, J. 1998. Corporate universities: Lessons in building a world-class work force. New
York: McGraw-Hill.
Muckle, J. 1990. Portrait of a Soviet school under glasnost. Londen: Macmillan.
NAFSA (Association of International Education). 2008. The economic benefits of
international education to the United States for the 2007-2008 academic year: A statistical
analysis. http://www.nafsa.org/_/File/_/eis08/usa.pdf (10 Augustus 2010 geraadpleeg).
NSA (National Science Board, USA). 2008. S & E indicators 2008.
www.nsf.gov/statistics/seind08/start.htm (30 Junie 2009 geraadpleeg).
Patersen, A. en F. Arends 2008. Who are we missing? Teacher graduate production in South
Africa 1995-2006. Southern African Review of Education, 14(1/2):95–118.
Probst, C. en B. Lepori. 2008. What is a doctorate? Changing meanings and practices in
communication sciences in Switzerland. European Journal of Education, 43(4):477–94.
PROPHE (Program for Research on Private Higher education). 2008. PROPHE 92 country
data summary 2000-2007
www.albany.edu/dept/eaps/prophe/data/International (30 Junie 2009 geraadpleeg).
Raby, R.L. en E.J. Valeau (reds.). 2009. Community colleges models: Globalization and
higher education reform. Dordrecht: Springer.
Redwood, J. 1993. The global marketplace - capitalism and its future. Londen: Harper
Collins.
Republiek van Suid-Afrika. 2001. Towards a new education landscape: Meeting the equity,
quality and social development imperatives of South Africa in the 21st century. Pretoria:
Staatsdrukker.
Rosa, H. 2005. Beschleunigung: Die Veränderung der Zeitstrukturen in der Moderne
Frankfurt-am-Main: Surkamp.
Sehoole, C. 2006. Internationalisation of higher education in South Africa: A historical
review. Perspectives in Education, 24(4):1–13.
Servage, L. 2009. Alternative and professional doctoral programs: What is driving the
demand? Studies in Higher Education, 34(7):765–79.
119

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Steger, M.B. 2009. Globalization: A very short introduction. Oxford: Oxford University
Press.
Steyn, H.J. en Wolhuter, C.C. (reds.). 2008. Education systems: Challenges of the 21st
century. Noordbrug: Keurkopie.
Steyn, S.C. 2008. The education system of South Africa. In Steyn en Wolhuter (reds.) 2008.
Stockmann, R. 1999. The implementation of dual vocational training in developing countries:
An evaluation of “dual projects” assisted by the German agency for technical cooperation.
International Journal of Sociology, 29:29-65.
Toffler, A. 1990. Powershift – knowledge, wealth and violence at the edge of the century.
New York: Bantam.
Trow, M. 1973. Problems in the transition from elite to mass higher education. Berkeley,
Kalifornië: McGraw-Hill.
—. 2006. Reflections on the transitions from elite to mass to universal access: Forms and
phases of higher education in modern societies since WWII. In Forest en Altbach (reds.)
2006.
UNESCO. 2011a. Atlas of student mobility. www.iienetwork.org (17 Februarie 2011
geraadpleeg).
—. 2011b. Statistics www.uis.unesco.org (13 Februarie 2011 geraadpleeg).
UNPF (United Nations Population Fund). 2009. State of the world population 2010.
http://www.unfpa.org (13 Februarie 2011 geraadpleeg).
Valerien, J. 1981. Education by television in the Ivory Coast. Educational Media
International, 4:11–15.
Van der Walt, J.L., F.J. Potgieter, C.C. Wolhuter, P. Higgs, L.G. Higgs en I.M. Ntshoe. 2010.
Teacher educators in South Africa: Something amiss with their academic performance?
Journal of Education, 50:197–222.
Van Niekerk, A.A. 2004. Democracy, science and the university. In Waghid en Le Grange
(reds.) 2004.
Van Wyk, S. 1977. Studente verval oor afstand vanaf die Randse Afrikaanse Universiteit.
GEOGRAUF, 1:1–6.
Visser, L. en P. West. 2005. The promise of M-learning for distance learning in South Africa
and other developing countries. In Visser, Visser, Simonson en Amirault (reds.) 2005.
120

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Visser, Y.L., L. Visser, M. Simonson en R. Amirault (reds.). 2005. Trends and issues in
distance education: International perspectives. Greenwich CT: Information Age Publishing.
Waghid, Y. en L. le Grange (reds.). 2004. Imageries on democratic education and change.
Pretoria en Stellenbosch: South African Association of Research and Development in Higher
Education.
Watson, K. 1996. Education provision for the 21st century – who or what is shaping the
agenda and shaping developments? In Marope en Weeks (reds.) 1996.
Wêreldbank. 2002. Constructing knowledge societies: New challenges for tertiary education.
Washington DC: The World Bank.
—. 2006. World development indicators. Washington DC: The World Bank.
—. 2011. World development indicators.
www.data.worldbank.org/sitts/default/frles/section4.pdf (13 Februarie 2011 geraadpleeg).
WikiLeaks. 2011. www.en.wikipedia.org/wiki/WikiLwaks (21 Mei 2011 geraadpleeg).
121

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die toeval van ’n tentwoning/Die metanarratief van
die toeverlaat
Opsomming
Alettie van den Heever
Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
In hierdie artikel word Helena Verbloem, die hoofkarakter in Ingrid Winterbach se Die boek
van toeval en toeverlaat (2006), se verstrengeldheid in die taal van die toeverlaat vanuit ’n
godsdienssosiologiese perspektief ondersoek. Die sosioloog Peter Berger verwys na die mens
se soeke na betekenis en orde as instinkmatig. In die geskiedenis van die mens is godsdiens
een van die mees algemene betekenisskeppende projekte. Soos wat die aanleer van ’n
moedertaal deel is van die internalisasie wat gedurende primêre sosialisering moet plaasvind,
so sou ’n mens die analogie kon maak dat ’n mens wat binne ’n sekere godsdiens opgevoed
word, daardie godsdienstige diskoers as “moedertaal” aanleer. Op die oog af omarm Helena
die taal van die toeval (onder andere in haar denke rondom evolusie), maar op ’n minder
bewustelike vlak is sy steeds verstrengel in die godsdienstige diskoers, haar “moedertaal”.
Haar skulpe sou as simbool van haar soeke na betekenis en sin gesien kon word. Haar denke
en spreke oor hierdie skulpe, en ook oor enkele godsdienstig-gelade begrippe soos die hel, die
duiwel en sonde, dui op haar onvermoë om genees te word van godsdiens as “disease of
language”, soos Max Mueller daarna verwys.
Trefwoorde: Kontingensie, toeval, toeverlaat, godsdienstige diskoers, sosiologiese
perspektief, nomos, taal
Summary
Chance in a tent / The metanarrative of godly refuge
It is clear from the history of the concept of chance, or contingency, in Western philosophy
that its original relevance lay in its status as the opposite of necessity. Some of its other
opposites were the universal, the essential and the teleological. This status changed
gradually, with contingency gaining a prominence that was due not only to post-Nietzschean
philosophy, but also to mankind’s confrontation with its own contingency during the previous
century.
In Ingrid Winterbach’s novel Die boek van toeval en toeverlaat (2006), as well as in the
English translation, The book of happenstance (2008), chance is already given a place of
prominence in the titles. In the Afrikaans title, however, the tension suggested between toeval
(chance) and toeverlaat (refuge; specifically used to refer to godly refuge), fills chance with
122

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
associations of insecurity and uncertainty. Among other things it is the realisation of these
emotions that causes Helena Verbloem, the main character, to stay caught up in the
metanarrative of godly refuge, despite her intellectual embracing of contingency. In this
article I look at Helena’s inability to escape from, or her unwilling and involuntary use of, the
religious discourse from a religious sociological perspective in order to come to a better
understanding of how Winterbach deals with “toeval en toeverlaat”.
Peter Berger argues in The social construction of reality (Berger and Luckmann 1966) that
man’s search for meaning and order appears to function almost on the level of an instinct. In
The Sacred Canopy (32) he writes about the nomising function of religion (nomos refers to a
meaningful order):
Religion legitimates so effectively because it relates the precarious reality
construction of empirical societies with ultimate reality. The tenuous realities of the
social world are grounded in the sacred “realissimum”, which by definition is beyond
the contingencies of human meanings and human activity.
This view is echoed in his tentative formulation of a definition of religion as “the
establishment, through human activity, of an all-embracing sacred order, that is, of a sacred
cosmos that will be capable of maintaining itself in the ever-present face of chaos” (51).
According to Berger it is man’s obsession with chaos on the one hand, and his tendency to
create a meaningful order as counterpart on the other hand, that makes religion not only a
social phenomenon, but the anthropological phenomenon par excellence.
Against this background, it is not surprising that the process of secularisation can have
problematic effects on a society and its individuals. Berger defines secularisation as a process
through which sectors of society and culture become estranged from religious institutions and
symbols. He also points to the rise of science as an autonomic and completely secular
perspective on the world as being part of this process. The price of secularisation, according
to Berger, is often “severe anomy and existential anxiety” (125).
Within the process of secularisation the language of chance or contingency is part and parcel
of a prominent discourse. An understanding of the intertwinement of the language of chance
with the language of godly refuge must, in the first place, be attempted against the
background of the function of language in the nomising process:
The fact of language […] can readily be seen as the imposition of order upon
experience […]. It is impossible to use language without participating in its order.
Every empirical language may be said to constitute a nomos in the making, or, with
equal validity, as the historical consequence of the nomizing activity of generations of
men. (Berger 1967:20)
In sociological terms the acquisition of a mother tongue is part of the internalisation that
needs to take place during primary socialising. By means of primary socialisation society
“makes appear as necessity what is in fact a bundle of contingencies, and thus [makes]
meaningful the accident of [the individual’s] birth (Berger and Luckmann 1966:124). One
could make the analogy that a person who is brought up within a specific religion learns the
religious discourse as his or her “mother tongue”. Whatever forms part of the process of
secondary socialisation can be seen as analogous to learning a second language: “It is rare
that a language learned in later life attains the inevitable, self-evident reality of the first
123

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
language learned in childhood. Hence derives, of course, the affective quality of the ‘mother
tongue’.” (Berger en Luckmann 1966:132)
The intertwinement of the language of chance with the language of godly refuge must,
secondly, be understood against the background of the function of language in the religious
enterprise specifically. Berger goes further with his tentative definition of religion when he
says, “Whatever else it may be, religion is a humanly constructed universe of meaning, and
this construction is undertaken by linguistic means” (Berger 1967:175). Max Mueller goes
even further when he calls religion a “disease of language” (in Berger 1967:175).
The interpretation of Winterbach’s novel undertaken in this article uses the insights gained
from Berger’s theories to make sense of the discrepancy between the way Helena Verbloem
embraces an evolutionary and secular perspective of the world with intellectual fervour, and
the way in which her thoughts on and her handling of her shells reminds the reader of the
religious enterprise.
A superficial similarity between Helena’s shells and a Bible is the place that the shells take
on her bedside table. Furthermore the practice of making time for religious experience is
replaced in Helena’s case with meditation on her shells. She finds that they strengthen her
soul and lower her anxiety levels. On a deeper level her desire for order and meaning can be
seen in the way she talks about her shells. She tells Sof, her friend and the daughter of a
minister, that she likes shells because they are so far removed from the chaos of human life;
their growth is determined by logarithms and they live within a predictable mathematical
beauty.
The grip of the religious enterprise on Helena is manifested most explicitly in the language
she uses when she talks about her shells. In some instances (specifically in her conversations
with Constable Modisane, who investigates the theft of her shells) the reader is left uncertain
as to the possibility that her language is deliberately pointing to the irony of her thoughts on
the shells. She refers, among other things, to the shells as “heavenly messengers”,
representatives of “creation”, and she even tells Constable Modisane that she likes them
because God made them.
To Sof she admits that despite the fact that she embraces the contingency of all incarnations,
she cannot help but think in terms of the wonders of creation when she looks at shells. Berger
and Luckmann’s finding about the acquisition of a “second language” is thus echoed. The
possibility of reaching the same level of fluency in a “second language” is also questioned
when Helena says that when she meditates on her shells she sees God in the details – “in a
manner of speaking”. She admits that the God she sees is only a well-known metaphor for a
specific realisation. She thus shows to what degree she still is in the grip of the religious
language game, or suffering from religion as a “disease of language”.
The shells’ relation to the religious enterprise entails more than just being a substitute for
religion. The loss of the shells could be seen as analogous to the process of secularisation.
Helena’s loss goes hand in hand with a crisis of meaningfulness and existential anxiety. The
few shells that the police recover and the new ones that she buys only remind her of what she
has lost. It becomes a remote reflection of what she once had and brings no comfort. In this
regard Paul Ricoeur’s concept of a “second naivety” can be used to explain how Helena finds
it impossible to make the conscious decision to embrace the religious enterprise for a second
time after her disillusioned loss of faith.
124

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
It is, however, not only the language describing the shells and her experience of them that
points to Helena’s inability to free herself of the religious discourse. The way she and Sof
speak about other religious concepts like hell, sin, eternity and the Second Coming points in
the same direction. Sof says that she thought she could escape from the vicarage, but that she
was wrong and deluded. The vicarage can be seen as the house in Heidegger’s reference to
“language as the house of being”. The way Helena talks about her realisation of the devil as a
melancholic character whose presence she finds comforting gives a possible explanation for
why she cannot seem to escape from the language of godly refuge. Even though religious
concepts have been emptied of their traditional meaning in her intellectual understanding of
the world, they still hold a comforting familiarity and echoes of a former order that gives
refuge from the daily confrontation with contingency.
Keywords: contingency, chance, religious discourse, sociological perspective, nomos,
language
1. Inleiding: die toeval en sy teenstanders
’n Gerigtheid, nie op die domein van die werklikheid nie, maar op die domein van
moontlikheid en noodsaaklikheid is wat volgens Scruton (1995:6) beskou kan word as een
van die belangrikste kenmerke van die filosofiese denke wat dit van die denke binne ander
dissiplines onderskei. Hierdie siening is in ’n sekere mate ’n eggo van Caws (1979:14) se
uitspraak: “Philosophy has traditionally been the domain of necessity, but its point of
application lies in contingency.” As ’n mens na die geskiedenis van die begrip van toeval, of
kontingensie, in die Westerse filosofie gaan kyk, is dit duidelik dat dit aanvanklik bloot as die
“teenoorgestelde” van noodsaak relevansie gehad het. Van die ander pole waarteenoor dit
opgestel is, is die universele, die essensiële en die teleologiese. Hierdie status het egter
geleidelik verander. In die post-Nietzscheaanse Westerse filosofie 1 – dink aan strominge soos
die eksistensialisme en die postmodernisme - het kontingensie ’n prominensie verkry wat aan
veel meer as filosofiese denke toe te skryf is. Volgens Hodges en Lachs (2000:4) het geen
vorige eeu die mens op dieselfde wyse en in dieselfde mate met sy eie kontingensie
gekonfronteer as die 20ste eeu nie. Die omwentelinge van die 20ste eeu (onder andere die
twee Wêreldoorloë en die tegnologiese revolusie) het dit volgens hulle selfs vir gewone
mense moeilik gemaak om in die voorrang van hulle eie maniere van doen te glo.
In Ingrid Winterbach se roman Die boek van toeval en toeverlaat (2006) word die toeval
reeds in die titel voorop gestel. Die titel suggereer egter ook ’n spanning wat van die toeval
méér maak as net iets wat as blote toeval áfgeskryf kan word. Die teenwoordigheid van die
toeverlaat – en die skynbare opstelling daarvan teenoor toeval in die titel – kleur toeval in
met assosiasies van ongeborgenheid en onsekerheid. In die roman is dit dan ook onder andere
gewaarwordinge van laasgenoemde emosies wat maak dat Helena Verbloem, die
hoofkarakter, ten spyte van haar intellektuele omarming van die kontingensie, steeds in ’n
mate vashou aan dit wat tradisioneel as toeverlaat teenoor die toeval opgestel is, of eerder, dit
waarbinne die toeval tradisioneel opgeneem is om tot sin gemaak te word: ’n teleologiese
denkraamwerk met ’n Skepper wat alles vooruit bestem: die mens wik, maar God beskik.
Binne hierdie denkraamwerk word die toeval ingebed in die metanarratief van die toeverlaat.
In die lig van die geskiedenis van filosofie en idees (en die wêreldgeskiedenis) sou ’n mens
kon sê dat die metanarratief van die toeverlaat en die godsdienstige diskoers wat daarmee
gepaard gaan, in ons land besonder lank ’n burg teen die aanslae van kontingensie was.
Trouens, die voorsienigheid en die uitverkiesing is in ’n groot mate gebruik om ’n bepaalde
125

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
status quo, waarvan apartheid een manifestasie was, te regverdig. Dit is met hierdie bagasie
dat Helena Verbloem in Die boek van toeval en toeverlaat sukkel (op die oog af is sy lankal
daarvan ontslae!). ’n Ondersoek na die wyse waarop teorieë binne die godsdienssosiologie lig
op Helena se onwillekeurige/onwillige verstrengeldheid in die taal van die toeverlaat werp,
sal lei tot ’n verhoogde verstaan van die unieke wyse waarop Winterbach in hierdie roman
met die toeval en toeverlaat omgaan.
2. Die antropologiese fenomeen: die soeke na betekenis en orde
Die sosioloog Peter Berger, veral bekend as medeskrywer van The social construction of
reality (Berger en Luckmann 1966), was een van die voorstanders van die sekularisasieteorie
wat in die 1960’s veld gewen het. Volgens Berger en die meeste ander godsdienssosioloë sou
moderniteit en sekularisasie hand aan hand gaan (Eberle en Cuneo 2008) en sou die mengsel
van demokrasie, religieuse diversiteit en kritiek op godsdiens tot die verdwyning of
privatisering van godsdiens lei (Berger 1997). 2 Berger self het erken dat hulle verkeerd bewys
is en dat die grootste gedeelte van die wêreld vandag nie sekulêr is nie (Berger 1997). Hierdie
fenomeen versterk Berger se argument dat die mens se soeke na betekenis en orde amper
instinkmatig voorkom. Hy skryf in hierdie verband oor die nomiserende werking van
godsdiens (waar nomos na ’n betekenisvolle orde verwys) 3 en die rol wat taal in die proses
van nomisering speel. Berger se teorieë werp lig op ’n lees van Helena se skulpe as sowel
simbool van haar soeke na betekenis en orde as simbool van haar verstrengeldheid in die taal
van die toeverlaat.
Volgens Berger (1967), na wie in die volgende paar paragrawe verwys word,is die
belangrikste funksie van die samelewing een van nomisering. Hy verhef hierdie funksie tot
die status van ’n instink wanneer hy sê: “The anthropological presupposition for this is a
human craving for meaning that appears to have the force of instinct. Men are congenitally
compelled to impose a meaningful order upon reality” (22).
As deel van die proses van nomisering konfronteer elke nomos die individu as ’n
betekenisvolle werklikheid wat homself en al sy ervarings verstaanbaar maak – die nomos
druk dus ’n stempel van sin op die lewe van die individu af; ook op die teenstrydige en
pynlike aspekte daarvan (54). Wanneer die nomos as vanselfsprekend en as ’n verwysing na
die die aard van dinge aanvaar word, verkry dit ’n stabiliteit wat herlei kan word na
gesaghebbender bronne as die historiese pogings van die mensdom. Dit is op hierdie moment
in die proses van nomisering dat godsdiens die toneel betree (25).
Oor die nomiserende werking van godsdiens sê Berger (32):
Religion legitimates so effectively because it relates the precarious reality
construction of empirical societies with ultimate reality. The tenuous realities of the
social world are grounded in the sacred “realissimum”, which by definition is beyond
the contingencies of human meanings and human activity.
Hierdie proses kan in verband gebring word met die proses van vervreemding.
Laasgenoemde verwys na die feit dat die individu vergeet dat hy ’n medeskepper was en is
126

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
van die wêreld wat hy bewoon (86). Vervreemding blyk die individu te immuniseer teen die
ontelbare toevallighede van die menslike onderneming van wêreldskepping (87). Berger (95)
druk die essensie van vervreemding soos volg uit:
The innumerable contingencies of human existence are transformed into inevitable
manifestations of universal law. Activity becomes process. Choices become destiny.
Men then live in the world they themselves have made as if they were fated to do so
by powers that are quite independent of their own world-constructing enterprises.
Alhoewel Berger die kwessie van definiëring met groot omsigtigheid hanteer, waag hy ter
wille van werkbaarheid ’n betreklik kompakte definisie van godsdiens as “the establishment,
through human activity, of an all-embracing sacred order, that is, of a sacred cosmos that will
be capable of maintaining itself in the ever-present face of chaos” (51).
’n Intrinsieke deel van die godsdienstige onderneming is dan ook die verdeling van die
werklikheid in twee sfere: ’n sfeer van heiligheid en ’n sfeer van aardsheid. Op ’n dieper vlak
het die heilige egter ’n ander teenpool: chaos (26). Dit is die mens se beheptheid met die
chaos aan die een kant, en sy neiging om ’n betekenisvolle orde as teenvoeter te skep aan die
ander kant, wat aan die volgende uitspraak meriete gee: “[R]eligion becomes not only the
social phenomenon, but indeed the anthropological phenomenon par excellence” (176).
Teen hierdie agtergrond is dit dus nie verbasend dat die proses van sekularisasie
problematiese gevolge vir ’n samelewing en sy individue kan hê nie. Sekularisasie word
gedefinieer as ’n proses waardeur sektore van die samelewing en kultuur van die oorheersing
van godsdienstige instellings en simbole verwyder raak. Dit is egter meer as ’n
sosiaalstrukturele proses; dit verwys ook na die opkoms van die wetenskap as ’n outonome,
algeheel sekulêre perspektief op die wêreld (107). Sekularisasie het aanleiding gegee tot ’n
probleem van “betekenisvolheid”, nie net vir instellings soos die staat en die ekonomie nie,
maar ook vir die gewone roetines van die alledaagse lewe (124–5). “And finally,” sluit
Berger sy hoofstuk oor sekularisasie af, “the collapse of the alienated structures of the
Christian world-view released movements of critical thought that radically de-alienated and
‘humanized’ social reality (the sociological perspective being one of these movements), an
achievement that often enough was bought at the price of severe anomy and existential
anxiety” (125).
3. Taal as tuiste en toeverlaat
Binne die proses van sekularisasie word die taal van die toeval gepraat. Laasgenoemde se
verstrengeldheid met die taal van die toeverlaat moet in die eerste plek verstaan word teen die
agtergrond van die rol van taal in die proses van nomisering:
The fact of language […] can readily be seen as the imposition of order upon
experience […]. It is impossible to use language without participating in its order.
Every empirical language may be said to constitute a nomos in the making, or, with
equal validity, as the historical consequence of the nomizing activity of generations of
127

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
men. The original nomizing act is to say that an item is this, and thus not that. (Berger
1967:20)
Die mens gebruik dus nie net taal om orde op sy werklikheid af te druk nie; dit werk
weerskante toe: “I encounter language as a facticity external to myself and it is coercive in its
effect on me. Language forces me into its patterns” (Berger en Luckmann 1966:37). Die
mens skep dus ’n taal, net om uit te vind dat beide sy spraak en denke deur die grammatika
van daardie taal beheers word (Berger 1967:9). Ons kan net verstaan in en deur die taal tot
ons beskikking (Tracy 1987:48).
Daarom dan dat ’n mens moet sê: “I belong to my language far more than it belongs to me,
and through that language I find myself participating in this particular history and society”
(Tracy 1987:50). Om ’n moedertaal aan te leer is daarom om die middele te verkry om denke
en gevoelens uit te druk op ’n wyse wat eie is aan ’n spesifieke geskiedenis (Tracy 1987:66).
In sosiologiese terme is die aanleer van ’n moedertaal deel van die internalisasie wat moet
plaasvind gedurende primêre sosialisering: “It is language that must be internalized above all.
With language, and by means of it, various motivational and interpretative schemes are
internalized as institutionally defined” (Berger en Luckmann 1966:124). Deur middel van
primêre sosialisering trek die samelewing die individu ’n streep wat beskou kan word as die
belangrikste “confidence trick”: “to make appear as necessity what is in fact a bundle of
contingencies, and thus to make meaningful the accident of his birth” (Berger en Luckmann
1966:124). Dit is as gevolg hiervan dat die wêreld soos geïnternaliseer tydens primêre
sosialisering, soveel dieper ingegrawe is in die bewussyn as wêrelde wat tydens sekondêre
sosialisering geïnternaliseer word (Berger en Luckmann 1966:124).
Die aanleer van nuwe kennis tydens die proses van sekondêre sosialisering kan verduidelik
word met behulp van die metafoor van die aanleer van tale:
One learns a second language by building on the taken-for-granted reality of one’s
“mother tongue”. For a long time, one continually retranslates into the original
language whatever elements of the new language one is acquiring. Only in this way
can the new language begin to have any reality. As this reality comes to be established
in its own right, it slowly becomes possible to forego retranslation. One becomes
capable of “thinking in” the new language. Nevertheless, it is rare that a language
learned in later life attains the inevitable, self-evident reality of the first language
learned in childhood. Hence derives, of course, the affective quality of the “mother
tongue”. (Berger en Luckmann 1966:132)
Aangesien godsdiens by uitstek ’n projek van nomisering is, moet die verstrengeldheid van
die taal van toeval met die taal van toeverlaat in die tweede plek verstaan word teen die
agtergrond van die rol wat taal in spesifiek die godsdienstige onderneming speel. Om verder
te gaan met Berger se definisie van godsdiens: “Whatever else it may be, religion is a
humanly constructed universe of meaning, and this construction is undertaken by linguistic
means” (Berger 1967:175). Max Mueller gaan selfs verder en sien godsdiens as ’n “disease of
language” (in Berger 1967:175).
128

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vervolgens wil ek kyk hoe Helena Verbloem se denke en spreke oor haar skulpe dui nie net
op haar soeke na betekenis en orde (en spesifiek die godsdienstige onderneming) nie, maar
ook op haar onvermoë om die aansteeklike siekte van die godsdienstige taal af te skud. Veral
haar gesprekke met Sof – “die donker, pratende een wat weens haar herkoms nie kan loskom
van self-definisie deur ’n religieuse raamwerk nie” (Van Vuuren 2008:165) – sal in
laasgenoemde aspek betrek word.
4. Gesteelde skulpe, tweedehandse troos en ’n koppie tee by Die Sandduin
Helena Verbloem gryp die wetenskap se outonome, algeheel sekulêre perspektief op die
wêreld, en saam daarmee die kontingensie, met intellektuele ywerigheid aan (iets wat onder
andere in haar omgang met die evolusie gesien kan word). Daar is egter meer as een aspek
van Helena se hantering van, en denke oor, haar skulpe wat die leser aan die godsdienstige
onderneming herinner.
’n Oppervlakkige ooreenkoms tussen die skulpe en die Bybel is die plek wat die skulpe op
Helena se bedkassie inneem:
Ek het hulle langs my bed in drie rye uitgepak. Soms het die lig so geval dat hulle
daardeur van onder belig is, sodat hulle gegloei en bykans gewigloos gelyk het – met
’n anderwêreldse skoonheid, soos die leërskares van die heiliges, die rangordes van
die engele. Hierdie skulpe was die laaste voorwerpe wat ek saans gesien het voor ek
die bedlamp afskakel, en die eerste voorwerpe waarop ek my blik laat rus het soggens
as ek wakker word. (80; vgl. ook 10)
Dit gaan egter oor meer as net hul plek op haar bedkassie: die gewoonte om soggens en saans
godsdiens te hou word in Helena se geval met ’n meditasie op die skulpe vervang; en (soos
die veronderstelling met tradisionele stiltetyd) dit versterk haar siel en stil haar geestelike
nood. Ons sien dit nie net wanneer sy met die vorige aanhaling voortgaan nie: “Deur na hulle
te kyk, het ek my innerlik versterk gevoel” (80), maar ook in die volgende gedeeltes:
My eie geestelike nood is hoog. Ek handhaaf al lank hierdie hoë vlak van psigiese
nood, en dit neem heelwat energie om dit in stand te hou. Meditasie op die skulpe is
een manier om my te sentreer en my angsvlakke te verlaag. Hulle is vir my ’n bron
van oneindige skoonheid en verwondering (11–2);
My meditasie op skulpe is van die weinig dinge wat ek doen om na my geestelike welsyn om
te sien. (13)
Op ’n nog dieper vlak word die strewe na orde en sin, wat ten grondslag van die
godsdienstige onderneming lê, ook teruggevind in Helena se hantering van, en denke oor,
haar skulpe (vgl. Van Vuuren 2008:165 se stelling dat die roman in die teken staan van die
soeke; onder andere ’n soeke na singewing en ’n singewende raamwerk). Aan Sof sê Helena:
Die skulp word vergroot sonder om sy vorm te verander, want die groei van die skulp
is logaritmies. Die groeikurwe word deur ’n logaritmiese spiraal bepaal. ’n Skoon,
voorspelbare, wiskundige proses. Ritmies en gebalanseer. So anders as ons menslike
129

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
lewens, wat nóg ritmies, nóg gebalanseer, nóg ekonomies is, maar gekenmerk word
deur aansienlike chaos – ver verwyder van orde en reëlmaat, in die sfeer van waansin
en berou. So is dit altans met my lewe die geval. Dit is nog ’n rede waarom ek van
skulpe hou. Soos Piero in Van Wyk Louw se gedig, leef die nautilusskulp skoon in
die wiskunde. Daarvan hou ek. (307)
Waar haar eie lewe dus in haar oë gekenmerk word deur chaos, is die skulpe vir haar simbool
van orde en balans. En orde en balans is juis waarvan sy hou.
Die greep wat die godsdienstige onderneming steeds op Helena het, word op die mees
eksplisiete wyse gemanifesteer in haar taalgebruik rakende die skulpe. Soms is ’n mens
onseker of sy met haar taalgebruik haar eie denke rondom die skulpe wil ironiseer, veral in
haar gesprekke met konstabel Modisane. Tog laat die desperaatheid van haar toon in hierdie
gesprekke ’n mens vermoed dat sy “onbewustelik opreg” is. Dit is ook in meer as een geval
duidelik dat Helena in haar bewussynstrominge onbewustelik in ’n godsdienstige diskoers
oor die skulpe verval. In haar desperaatheid wanneer sy pas van die diefstal van haar skulpe
bewus geraak het, verwys sy na die skulpe as “hemelse boodskappers”: “Al my besittings
sien ek as aardse goed, alles vervangbaar – maar nie die skulpe nie. Die skulpe is hemelse
boodskappers!” (11).
Verder verwys sy na die skulpe as verteenwoordigers van “die skepping”. Laasgenoemde
term is besonder gelaai, omdat dit ’n skepper, en dus ’n God, impliseer en telkens met
woorde soos natuur of natuurskoon, of selfs die lewe, vervang sou kon word om neutraliteit
aan te dui. Ons vind hierdie verwysings onder andere in haar gesprekke met konstabel
Modisane:
en:
Hou ek van hulle?! Meneer Modisane, konstabel, hoe kan ek begin sê hoe ek hierdie
skulpe bejeën? [...] Ek was onverantwoordelik en onbesonne in die meeste van my
verhoudings. Maar wat die skulpe betref, meneer, was en is ek die ene eerbiedige en
godvrugtige aandag. Dit is my manier om die wondere van die skepping te erken […]
“Why do you like them?” vra hy.
“Because they are beautiful,” sê ek, “and because God made them” (12–3);
“Why do you like these things so much?” vra hy, en daar is ’n wanhopige klankie in
sy stem, asof hy weet dat hy dit nooit sal kleinkry nie.
“Because when I look at them, God’s creation makes sense to me,” sê ek. (84, my
kursivering)
Soos reeds gesuggereer, kan die leser nie seker wees of Helena ’n woord soos godvrugtige
ironies bedoel, of sy bloot die idee van die skulpe as godgeskape betrek om haar obsessie met
die skulpe in konstabel Modisane se oë te regverdig, en of sy onbewustelik opreg is in haar
verwysings na die skepping en God nie. Haar reaksie op die verlies van die skulpe is te
kompleks om enige van hierdie motiewe uit te sonder of uit te sluit.
130

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Besonder interessante gebruik van die woord skepping word in die volgende aanhaling
aangetref: “Hulle skoonheid het my vertroue in die skepping herstel. Ek het my één gevoel
met die oorweldigende verskeidenheid lewensvorms op aarde, ’n klein skakeltjie in die
onmeetbare ketting van toeval wat ons algar verbind” (80). Indien ’n mens uit die vorige
aanhalings kon aflei dat die godsdienstige diskoers Helena se “moedertaal” is (in Berger en
Luckmann se terme), sou ’n mens kon sê dat hierdie aanhaling daarop dui dat Helena wel
besig is om ’n “tweede taal” aan te leer: sy verwys immers tegelykertyd na “die skepping” en
na “die onmeetbare ketting van toeval wat ons algar verbind” – ’n tipiese frase uit haar denke
oor die evolusie en die kontingensie van bestaan.
Helena se bewustheid van haar eie verstrengeldheid in die godsdienstige diskoers en haar
kritiese ingesteldheid teenoor die wyse waarop sy aan haar skulpe dink en oor hulle praat,
word in die volgende gesprek met Sof geformuleer (let egter weer op hoe die leser onseker
gelaat word oor wanneer die woord skepping ironies bedoel word, en wanneer daar
teruggeglip word in ’n onbewustelike gebruik daarvan in die formulering van ander idees):
“Skulpe sal voortbestaan lank nadat ons nie meer daar is om hulle te versamel nie...
[A]ltyd met hulle skoonheid wat hulle as beskerming dra. Elk met sy wapenskild, met
sy eie kleure.”
“Hieruit lei ek af,” sê Sof, “dat die skulp, en nie die mens nie, die kroon van die
skepping is. Of een van die krone. Of een van die pêrels in die kroon. Miskien moet jy
so daaraan dink,” sê sy, “dat jou verlore skulpe nou in die hemel is, en die troon van
God versier.”
“Dit het ek by Hugo Hattingh geleer, ja,” sê ek, “dat die mens nie noodwendig die
hoogtepunt van die skepping is nie.”
“Dit het ek al vroeg in die pastorie gesien,” sê Sof, en gee ’n verontskuldigende
hoesie.
“Jy moet verstaan, Sof,” sê ek, “ek is nie ’n gelowige nie. Ek glo in die
onverskilligheid van die heelal en in die nietigheid van die mens, in die toevalligheid
van ons evolusionêre inkarnasie – van ons besondere vleeswording – by wyse van
spreke. Ek glo in die toevalligheid van álle inkarnasies, ook dié van skulpe. En tog
moet ek sê – en hier kan jy, as pastoriekind, my dalk help – ek kan nie na die
skoonheid en variasie van die skulpe kyk sonder om in terme van die wonder van die
skepping te dink nie.”
“Dis ’n gewoonte,” sê Sof, “vroeg vasgelê. Dit kan afgeleer word.” 4 (307-8)
Berger en Luckmann (1966:132) se uitspraak oor die aanleer van ’n “tweede taal”:
“Nevertheless, it is rare that a language learned in later life attains the inevitable, self-evident
reality of the first language learned in childhood” word in hierdie gesprek geëggo. Dit laat ’n
mens verder wonder of Sof se mening dat dit afgeleer kan word, so maklik tot uitvoering
gebring kan word.
131

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ook Helena se woorde in die volgende aanhaling laat ’n mens wonder oor die moontlikheid
daarvan om ’n tweede taal vlot te leer praat:
Maar ofskoon ek egoloos op hierdie voorwerpe, hierdie skulpe, gemediteer het en
selfs God in die detail gesien het (by wyse van spreke), het ek my terselfdertyd steeds
uitermate aan hulle geheg […]. Moes ek die heil van my siel (ewig en onsterflik) op
ander maniere probeer bewerkstellig het? (22)
Sy erken immers dat die God wat sy in die besonderhede sien, nog slegs in haar spreke
bestaan, as ’n bekende metafoor vir ’n sekere gewaarwording. Sy het die idee van God lankal
verwerp, maar is steeds vasgevang in die godsdienstige taalspel. Helena se taalgebruik laat ’n
mens vermoed dat daar waarheid is in die uitspraak dat godsdiens ’n “disease of language”
(Mueller in Berger 1967:175) is. Te oordeel aan Helena is dit ’n siekte wat nie maklik genees
kan word nie.
Tot sover is die rol van die skulpe as plaasvervanger van die godsdiens beklemtoon. Die
skulpe se verwantskap met die godsdienstige onderneming kan egter ook op ’n ander wyse
geïnterpreteer word. Die verlies van die skulpe sou gesien kon word as simbolies van die
proses van sekularisasie. Alhoewel so ’n interpretasie gedwonge mag voorkom – Berger se
werk handel immers oor die teoretiese verhaal van die Westerse samelewing, terwyl die
roman ’n verhaal van individuele verlies vertel – is dit ’n legitieme lesing wat insig bied in
die sielkundige ervaring van sekularisasie by die individu. Soos wat sekularisasie dikwels
gepaardgaan met ’n probleem van betekenisvolheid en eksistensiële angs, het die verlies van
die skulpe dieselfde uitwerking op Helena se geestelike lewe. Sy sê byvoorbeeld tydens een
van haar hooplose momente: “Daar is niks waarin ek sin het nie. Niks waarop ek al my sinne
sit in die sin van iets sterk begeer nie. Niks waarna my begeerte uitgaan nie, en niks waarna
ek verlange het nie. Die soektog na my skulpe is afgelope” (216).
Op hierdie punt is ’n insiggewende konsep om te betrek dié van die tweede naïwiteit van Paul
Ricoeur. Hy skryf as volg oor die verlore kinderlike geloof:
[W]e are in every way children of criticism, and we seek to go beyond criticism by
means of criticism, a criticism that is no longer reductive but restorative […] In every
way, something has been lost, irremediably lost: immediacy in belief. But if we can
no longer love the great symbolisms of the sacred in accordance with the original
belief in them, we can, we modern man, aim at a second naïveté in and through
criticism. (In Clark 1990:55)
Hy is dus ’n voorstander van ’n naïwiteit wat in die tweede instansie nie die gevolg is van
kinderlikheid en onskuld nie, maar ’n bewustelike keuse om vir ’n tweede keer te glo ten
spyte van die ontnugterende verlies van geloof.
Dit blyk egter dat so ’n “tweede naïwiteit” Helena bly ontwyk. Die skulpe wat sy terugvind,
beskryf sy as volg: “Op die oog af lyk hulle ongedeerd, maar vir my is hulle onherstelbaar
geskonde. Onteer” (45). Wanneer sy haarself probeer dwing om die oorblywende skulpe
opnuut te aanvaar, bly hulle simbool van die verlies:
132

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ek pak my ander skulpe weer uit – dié wat nie gesteel is nie en dié wat ek teruggekry
het. Die veertien oorblywendes. Ek moet my weer vir hulle skoonheid oopstel, ten
spyte van hulle geskondenheid. [...]. Hulle staan daar asof hulle aantree om getel te
word – [...] – soos oorlewendes van ’n ramp. (242)
Die skulpe wat sy en Sof by mevrou Wassenaar in haar voorstedelike veiligheid gaan koop,
gee aanvanklik aanleiding tot ’n gevoel van oorstelptheid en vreugde (320). By die plek waar
die oorspronklike skulpe gesteel is, verkry dit egter ’n ander betekenis:
By my woonstel pak ek die nuwe skulpe in rye op die koffietafeltjie in die sitkamer
uit. Hulle staan strak en gedienstig, soos gemeentelede, soos die Sumeriese beeldjies
wat in tempels gelaat is om voorbidding by die gode namens bepaalde individue te
doen – die ene gespanne aandag, met groot, gefikseerde oë en saamgeslaande hande.
Ek raak deur ’n groot moegheid oorval. Ek keer my weg van die skulpe, want hulle
lyk ineens vir my na niks. Ek kon die hele besigheid net sowel gelaat het. Hulle lyk
vir my na ’n flou afspiegeling van wat ek verloor het en ’n belaglike poging tot ’n
regstelling van daardie verlies. (320)
Oor die nuwe skulpe kom Helena tot die slotsom: “Hulle is plaasvervangers, en kan nooit die
plek van die gesteelde skulpe inneem nie” (321). In die lig van die interpretasie van die
verlies van die skulpe as simbolies van die proses van sekularisasie, sou ’n mens kon sê dat
Helena dit onmoontlik vind om met ’n kritiese ingesteldheid haarself terug te wend na die
godsdienstige onderneming, ten spyte van haar verstrengeldheid daarmee as gevolg van haar
“moedertaal”.
Sy kom dan ook tot die slotsom dat sowel die soliditeit van die skulpe – die
betekenisgewende funksie van die godsdiens, as ’n mens die interpretasie tot op sy uiterste
neem – as haar soektog daarna ’n illusie was:
Watter onnaspeurbare reekse toevallighede het tot hierdie oomblik aanleiding gegee?
Dit maak alles nouliks meer saak, dink ek ineens vanoggend hier, hier in antie Rosie
se voorkamer met die oordadige optooisels. Die skulpe is weg. My ouers is dood.
Joets is dood. ’n Lewe is so gou verby. Dit was ’n illusie, selfs toe ek die swaar skulpe
in my hand gehou het, was dit ’n illusie dat hulle solied is. Selfs skulpe, as hulle diep
genoeg onder die wateroppervlak afdaal, los op. (193)
Waar Helena aan die begin aan Frans gesê het dat sy sonder die skulpe “nie kan oorleef nie”
(216), word sy gedwing om dit wel te doen. In ’n denkbeeldige gesprek met haar kind erken
Helena dat die skulpe bloot ’n voorwendsel is - ten spyte van die feit dat sy vir Frans wou sê:
“Nee! ... [D]ie skulpe staan vir niks behalwe hulleself nie!” (276):
Jy wéét mos, die skulpe is net ’n voorwendsel. Jy het nie die skulpe nodig om te
oorleef nie. Waarom so halsstarrig aan die verlies vasklou? Waarom jou so hég aan
die verlies? Daar is altyd verliese. Die lewe gaan voort. Staak dit – staak jou
dwaasheid!
133

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
En ek sal sê: Ek weet. Ek weet dit alles. Daar is nie ’n verklaring vir menslike
kortsigtigheid nie. (321)
Hierdie verslae aanvaarding van ’n lewe sonder die skulpe word dan ook verwoord in die sin:
“Ek leef, maar my skulpe vind ek nooit weer terug nie” (309).
Alhoewel die karakters binne die roman Helena se belewenis van die verlies van die skulpe
interpreteer as voorwendsel om oor ander verliese te kan treur (vgl. Frans se uitspraak, 275),
het ek dit hoofsaaklik gelees as die verlies aan sin wat gepaardgaan met die proses van
sekularisasie. Laasgenoemde interpretasie wil ek afsluit met Helena se onbestendige
berusting en ewige hoop. Op die laaste bladsy van die roman vind ons dat sy haar verlore
skulpe se lot in ’n mate aanvaar het:
My skulpe het ek ter ruste gelê. Ek het ’n mate van berusting gevind in hulle
verdwyning. Onbestendige berusting – want ek is dit enige dag te wagte dat die
gevoelens van verlies weer heftig opvlam. (333)
Toe sy en Sof vroeër langs die see gaan stap het, het ons egter gevind dat Helena haarself nie
kan keer nie:
Selfs in die halfdonker kan ek steeds my oë nie van die waterlyn afhou nie. […]. Ek
hoop steeds, ek hoop altyd om iets te vind. Nooit beskaam die hoop nie. (258)
’n Mens sou dus kon sê dat Helena berusting probeer vind in die idee van bestaan sonder die
vertroosting van ’n stempel van sin wat deur ’n skepper afgedruk word. Tog lyk dit amper
asof sy op ’n onbewuste vlak nie die hoop op betekenis wat nie bloot in die toeval gesetel is
nie, kan laat vaar nie.
5. Slot: Die dood, ’n deluded doos en haar talige pastorie
Net soos Helena en Sof – alhoewel minder by laasgenoemde, maar op meer ironiese wyse - in
hul woorde en denke oor die skulpe hul verstrengeldheid met die godsdienstige diskoers te
kenne gee, word dit ook weerspieël in ander aspekte van hul woorde en denke. So vra Helena
byvoorbeeld na aanleiding van haar nuutgevonde beheptheid met die dood (33) vir Sof om
paslike verse uit die Bybel aan te haal. Sof (13–4) en Helena (141) verwys onderskeidelik na
die “Gereformeerde hel” en die “verwaterde Gereformeerde weergawe” van die hel asof hulle
die hel binne ’n godsdienstige konteks as ’n kamma-kamma weergawe sien van ’n ware hel
wat losgemaak kan word van sy godsdienstige “funksie”. Tydens ’n telefoniese gesprek in die
vroeë oggendure vertel Sof hoe sy gery word deur die idee van haar sondige bestaan. Dit is
dalk die vaak wat maak dat hulle in so ’n mate in hulle “moedertaal” terugval, maar hoe dit
ook al sy, dit wil voorkom asof die sonde op daardie moment vir hulle albei ’n werklikheid is,
want Helena antwoord: “Aanvaar jy het gesondig en gaan slaap. […]. Ons het almal
gesondig. Ons het almal die pad byster geraak” (142). Ook die ewigheid en die wederkoms
kom ter sprake, met Sof wat sê: “Die wederkoms is ’n ewe intimiderende gedagte, maar
gelukkig is ek nou finaal ontslae van daardie wanvoeglike opvattings” (291).
134

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit wil egter lyk asof sy nie finaal ontslae is van hierdie opvattings nie. Sof sê self vir Helena,
wanneer Helena haar teëkom met haar eksemplaar van Die Kerkblad en haar vooruitsig van
’n Gereformeerde hel: “Ek het gedink ek kan wegkom uit die pastorie. Ek was verkeerd. Ek
was ’n deluded doos” (14). Die onvermoë om uit die pastorie uit weg te kom, verwys na baie
meer as Die Kerkblad wat haar agtervolg. Dit verwys onder andere na die onvermoë om uit
die godsdienstige diskoers te ontsnap. Die pastorie kan dus gesien word as die woning in
Heidegger se uitsprake rondom “language as the house of being” (in Tracy 1987:50). Helena
self werp lig op die rede vir haar vertoef op die stoep van die pastorie wanneer sy, nadat sy
gesê het dat die duiwel vir haar op die ouderdom van nege jaar die laaste keer
geloofwaardigheid gehad het, soos volg oor die duiwel praat:
Na ongeveer veertig jaar hat ek op ’n aand ineens weer ’n sterk gewaarwording van
die duiwel. Ek vind dit verrassend. Hy is nie boos of bedreigend nie, maar ’n
melankoliese karakter wat ook aan die einde van sy pad gekom het. Ek staan saam
met hierdie duiwel op die rand van ’n afgrond. Ons het albei ewe min seggenskap oor
ons toebedeelde lot. Daarbenewens vind ek sy teenwoordigheid in my huidige
toestand vreemd gerusstellend. (55)
Die duiwel is dus ontneem van mag en die eienskappe wat tradisioneel aan hom toegeskryf is.
Hy loop die gevaar om, saam met Helena se greep op betekenis en orde, oor die rand van die
afgrond te verdwyn. In Helena se gewaarwording van hom dien hy egter ’n spesifieke doel:
sy teenwoordigheid is ’n gerusstelling, ’n troos.
’n Mens vermoed daarom dat die godsdienstige begrippe wat op intellektuele vlak vir Helena
en Sof geloofwaardigheid verloor het, om dieselfde rede as die duiwel in hulle taal vassteek:
as deel van die taal van die toeverlaat lê daar ’n gerusstellende bekendheid en eggo’s van
orde en betekenis in hierdie begrippe; dit vorm fondasies vir ’n pastorie wat nouliks meer
mure het, en geen meubels nie, maar steeds ’n mate van skuiling bied teen die storms van
kontingensie wat om hulle heen woed.
Bibliografie
Berger, P.L. en T. Luckmann. 1966. The social construction of reality. A treatise in the
sociology of knowledge. New York: Doubleday & Comp.
Berger, P.L. 1967. The sacred canopy. Elements of a sociological theory of religion. New
York: Anchor Books.
—. 1997. Epistemological modesty: An interview with Peter Berger by Peter Berger. 29
Oktober. http://www.religion-online.org/showarticle.asp?title=240 (30 September 2009
geraadpleeg).
Caws, P. 1979. The arguments of the philosophers: Sartre. Londen: Routledge and Kegan
Paul.
Clark, S.H. 1990. Paul Ricoeur. Londen: Routledge.
135

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Eberle, C. en T. Cuneo. 2008. Religion and political theory. The Stanford Encyclopedia of
Philosophy (Winter-uitgawe). http://plato.stanford.edu/archives/win2008/entries/religionpolitics/
(30 September 2009 geraadpleeg).
Hodges, M. en J. Lachs. 2000. Thinking in the ruins: Wittgenstein and Santayana on
contingency. Nashville: Vanderbilt University Press.
Rorty, R. 1989. Contingency, irony, and solidarity. Cambridge: Press Syndicate of the
University of Cambridge.
Scruton, R. 1995. A short history of modern philosophy: From Descartes to Wittgenstein.
Londen: Routledge.
Tracy, D. 1987. Plurality and ambiguity. Hermeneutic, religion, hope. San Francisco: Harper
& Row.
Van Vuuren, H. 2008. “Alles vloei en niks hou stand”: ’n Verkenning van Ingrid Winterbach
se Die boek van toeval en toeverlaat. Stilet, 20(1):163–76.
Winterbach, I. 2006. Die boek van toeval en toeverlaat. Kaapstad: Human & Rousseau.
Eindnotas
1 Rorty (1989:26) verwys na “pre-Nietzscheaanse filosofie” wanneer die spesifieke
kontingenthede van individuele lewens onbelangrik blyk. Hy is van mening dat Nietzsche
hom van die tradisionele filosowe gedistansieer het deur die kontingensie te erken en dit sy
eie te maak.
2 Let wel: In “Appendix II” tot The sacred canopy, “Sociological and theological
perspectives”, wys Berger daarop dat sy skrywe rondom die godsdienssosiologie sonder
enige teologiese of antiteologiese implikasies gelees moet word (Berger 1967:179).
3 Teenoor die nomos staan die anomie: “Every socially constructed nomos must face the
constant possibility of its collapse into anomy. Seen in the perspective of society, every
nomos is an area of meaning carved out of a vast mass of meaninglessness, a small clearing
of lucidity in a formless, dark, always ominous jungle […]. [E]very nomos is an edifice
erected in the face of the potent and alien forces of chaos” (Berger 1969:23-4).
4 Die teenstrydigheid tussen Helena se denke en taal word op interessante wyse ’n eggo van
haar sterwende moeder se verwysing na en kommentaar op Gerard Manley Hopkins se gedig
“God’s Grandeur”:
“The world is charged with the grandeur of God,” het sy aangehaal. Sy het stilgebly.
Ek het gewag.
136

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“’n Mens hoef geen gelowige te wees om dit te sien nie,” het sy gesê. Sy het weggekyk van
my, daar was geen aantyging in haar stem nie. (322)
137

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die diagnostiese waarde van ’n Nederlandse
woordeskattoets vir Afrikaanssprekende
aanleerders
Nerina Bosman
Departement Afrikaans, Universiteit Pretoria
Binne die konteks van die algemeen aanvaarde stelling dat die woordeskat van die twee
naverwante tale Nederlands en Afrikaans vir meer as 90 persent ooreenstem, word daar in
hierdie artikel gekyk na ’n Nederlandse woordeskattoets (die Dubbele pregnante
contextniveautest van Beheydt) wat aan Afrikaanssprekende studente gegee is. Die
konstrukte woordeskat en woordeskatkennis soos wat dit binne die dissipline van
tweedetaalonderrig verstaan word, word eers onder die loep geneem, waarna daar na ’n aantal
bekende woordeskattoetse gekyk word. In die artikel word daar gevra hoe
Afrikaanssprekendes se (produktiewe) kennis van die Nederlandse woordeskat getoets kan
word en watter gevolgtrekkings oor die aard van sulke sprekers se kennis van die
Nederlandse leksikon gemaak kan word. Hipoteses wat getoets word, is: (i)
Afrikaanssprekendes beskik wel oor goeie en voldoende reseptiewe (passiewe) kennis van
die Nederlandse woordeskat, maar oor bitter min produktiewe kennis. (ii)
Afrikaanssprekendes beskik oor sowel breedte- as dieptekennis van die Nederlandse
woordeskat. Die resultate van die toets het beide hierdie hipoteses as ongeldig bewys. Die
vraag waarop ’n antwoord gesoek is, is: Watter hiate kan aangetoon word in studente se
kennis van die Nederlandse leksikogrammatika? Uit ’n ontleding van die leksikale items wat
getoets is, kom problematiese aspekte van die Nederlandse leksikon (vir
Afrikaanssprekendes) na vore. Studente se breedte- asook hulle dieptekennis skiet tekort.
Aspekte rakende die Nederlandse spellingsisteem, asook bepaalde grammatiese verskille
tussen Nederlands en Afrikaans was duidelike struikelblokke.
Trefwoorde: Nederlands, woordeskat, leksikon, produktiewe woordeskattoets,
tweedetaalonderrig, reseptiewe (passiewe) en produktiewe (aktiewe) woordeskatkennis,
breedtekennis, dieptekennis
Summary
The diagnostic uses of a Dutch vocabulary test for Afrikaans-speaking students
138

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Within the context of the generally accepted statement that the lexicons of the two closely
related languages Afrikaans and Dutch overlap for more than 90 percent, this article looks at
a Dutch vocabulary test, the Dubbele pregnante contextniveautest of Beheydt (2007), which
was given to Afrikaans-speaking students in order to test their productive knowledge of the
Dutch lexicon.
Bogaards's judgement that “there is not one single valid way to measure L2 vocabulary
knowledge” (2000:490) is particularly true when the L2 in question is Dutch and the L2
students are mother-tongue speakers of Afrikaans. A problematic phrase in this particular
context is “L2 vocabulary knowledge”, since it is in no way clear what the nature of an
Afrikaans speaker's knowledge of the Dutch lexicon is – a knowledge that exists only by
virtue of his or her knowledge of Afrikaans. An important question, therefore, is: How can
productive knowledge of the Dutch lexicon be tested with Afrikaans speakers?
Two hypotheses were tested:
(i) Afrikaans speakers have a considerable passive (receptive) knowledge of the Dutch
lexicon.
(ii) Afrikaans speakers have breadth of knowledge as well as depth of knowledge concerning
the Dutch lexicon.
Within the field of L2 teaching and learning there is an increased acceptance of the central
and crucial role that vocabulary knowledge plays in second-language acquisition. Since the
1990s research regarding vocabulary knowledge has flourished, accompanied by a
proliferation in vocabulary tests which in turn has led to focused research on vocabulary
testing as such.
Important questions guiding the research were:
• What does it mean to know a word?
• How can we best test this knowledge?
• When testing vocabulary knowledge, do we also simultaneously test grammatical
knowledge (i.e. knowledge of the whole language system)?
Our mental lexicon is structured; underlying our surface vocabulary knowledge is an
awareness of phenomena such as polysemy, homonymy, hyponymy, synonymy and
antonymy. Cognitive semantics maintains that encyclopaedic knowledge is part of the
meaning of a word. We know, for example, that water pipes can become blocked, that a
castle has rooms and that the word for room in Afrikaans or Dutch (kamer) has a synonym
(vertrek), that one sometimes needs the help of “glasses” to read. Speakers also know that
words keep one another company and can often fill in the missing member of a collocational
pair (in the first and the second language), e.g. mes en (vurk), knife and (fork); blonde (hare),
blond (hair);sout en (peper), salt and (pepper), belang (heg) aan,(attach) importance to. We
also know that there are fixed expressions or phrases like idioms that are learned as wholes.
Other ways of describing vocabulary knowledge is to make use of the well-known distinction
between passive (receptive) and productive knowledge , as well as the distinction between
breadth and depth of knowledge (Read 2004). Breadth of knowledge has to do with the
number of words of which one knows at least the most central meaning, while depth of
139

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
knowledge implies (inter alia) that one knows most of the polysemic senses of particular
words.
To test productive knowledge is particularly difficult. Heeding Read and Chapelle's strict call
for validity – “at least a working conception of an underlying construct is needed for test
results to be to be meaningfully interpreted” (2001:7) – we decided to use Beheydt's test, a
context-dependent test that tests productive knowledge at different word-frequency levels.
The main reason for using the test was a diagnostic one. The test was used as a tool to gain
information about students' underlying knowledge of the lexico-grammar of Dutch. It was
hoped that an analysis of the test results would inform the design of a tailor-made Dutch
course, Leer Nederlands (Learn Dutch) for Afrikaans speakers.
The research question was: What exactly are the gaps in the students' knowledge of Dutch
lexico-grammar? The research group consisted of Afrikaans students who had never learned
Dutch before. The research instrument was Beheydt's Dubbele pregnante contextniveautest.
In this test respondents have to produce the same word (chosen from three different
frequency levels) in two different contexts.
Example
Ik heb nog een hele ___ werk te doen. (hoop)
I still have a whole heap of work to do.
Ik ___ dat ik volgende week genezen ben. (hoop)
I hope that I will be well next week.
The biggest problem with the results concerns the question of marking validity. If one simply
wanted to ascertain whether the respondents knew a kind of abstract base form of the Dutch
word (the lexeme, in other words), differences in spelling and grammatical form (for example
the Dutch -en plural suffix or the imperfect tense) are not important. Because the test was
given not only to get an idea of which lexical items could be produced, but also because we
wanted to know why certain items were problematic, we made use of two marks: one mark
where the correct spelling and grammatical form were given and a second mark where it was
actually the Afrikaans form of the lexeme that was produced. For example:
Het ___ van die zon is mij te sterk vandag. (licht)
The light of the sun is too strong for me today.
De tas is heel ___, die kan ik makkelijk dragen. (licht)
The suitcase is very light, I can carry it easily.
For the first mark the Afrikaans spelling (lig) was marked as wrong. For the second mark it
was accepted as a correct answer.
Both marks were valuable. The second mark was interpreted as giving a more reliable
indication of the shared Dutch/Afrikaans vocabulary. The first mark clearly shows not only
that there are gaps in the lexico-grammatical knowledge, but also what the main problems
are. Even so, the scores were unexpectedly and surprisingly poor, given the big overlap
between the Dutch and Afrikaans lexicon:
140

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The answer to the research question can be summed up thus: students lack knowledge of the
Dutch spelling conventions and the systematic differences between the Afrikaans and Dutch
phonological systems. Certain aspects of Dutch grammar were particularly problematic, in
particular certain aspects of the verb tense system (the present tense form of the verb, the
imperfect tense, the irregular past participle).The respondents also lack detailed and precise
knowledge of the meaning of many of the lexical items in question. This includes knowledge
of polysemic distinctions, synonymy and idiomatic expressions. Some of the collocations
were also unknown.
Preliminary conclusions to the two hypotheses are as follows:
Hypothesis 1
Students could indeed not demonstrate that they could produce a significant number of Dutch
words. The fact that they found it difficult to produce items like afstand (distance) and lui
(lazy), which are identical in both meaning and spelling in Afrikaans and Dutch, is an
indication that their passive knowledge is also not as good as had been expected. The reason
might be that the test, even though described as a context-dependent test, still does not
provide enough contextual clues.
Hypothesis 2
This hypothesis was unequivocally proved false.
The conclusion reached above is, to a certain extent, counter-intuitive, especially regarding
passive knowledge. The same students (i.e. students who had not received any formal
instruction in Dutch) who did so poorly in the test are expected to be able to read Dutch
novels and poems in the Dutch literature course. The fact that they did write the test is also
testimony to the fact that they clearly understood enough Dutch to attempt to write it. A more
nuanced conclusion would be that their passive knowledge is sufficient but definitely not
optimal.
Underlying the test results there possibly exists another, more fundamental problem: although
the test does not purport to test knowledge of the Afrikaans lexicon, it is possible to reach the
conclusion that students also lack knowledge of some of the finer shared polysemic
distinctions of the Afrikaans equivalents. One should not lose sight of the fact that the
lexicons of both languages are closely intertwined. There is a nagging suspicion that students'
knowledge of the Afrikaans lexicon is also lacking.
Because receptive knowledge clearly does not transfer automatically to productive
proficiency, a Dutch course should offer possibilities to ease this transfer. A contrastive
course, beginning with acquainting the students with the regular differences in spelling and
paying particular attention to the verbal tense system, is clearly the answer. As far as making
use of strategies for improving passive knowledge is concerned, one need look no further
than providing students with a rich and varied input of written and spoken text.
141

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Key words: Dutch, vocabulary, lexicon, productive vocabulary test, second language
teaching, active (productive) and passive (receptive) vocabulary knowledge, breadth and
depth of knowledge
1. Inleiding en agtergrond
Bogaards (2000:490) se uitspraak dat “there is not one single valid way to measure L2
vocabulary knowledge” is in ’n besondere mate van toepassing op ’n situasie waar
Afrikaanssprekendes se kennis van die Nederlandse leksikon getoets word.
Hierdie artikel het ten doel om verslag te doen oor die toetsing van Afrikaanssprekendes se
(produktiewe) kennis van die Nederlandse woordeskat, en om spesifiek die diagnostiese
waarde wat sulke toetsing het, uit te lig. Alhoewel die artikel nie ten doel het om ’n stel
kriteria of strategieë voor te stel wat die ontwerp van ’n aanleerderkursus kan rig nie, word
daar wel kortliks gewys op die praktiese waarde wat die toetsresultate mag hê.
’n Problematiese frase in Bogaards se uitspraak hier bo is L2 vocabulary knowledge. In die
konteks waarbinne die woordeskattoets waaroor dit hier gaan, gegee is, is daar op ’n ander
manier as in die gewone betekenis sprake van ’n tweede taal. Pertinente vrae is die volgende:
• Waar lê die grens tussen twee naverwante tale soos Afrikaans en Nederlands?
• Waar begin ’n Afrikaanssprekende se kennis van die Nederlandse leksikon?
• Is kennis van die Afrikaanse leksikon genoeg om ook Nederlandse woorde te kan
produseer?
Binne die konteks van verslagdoening oor die noodsaak van, en die werk aan, ’n Nederlands-
Afrikaanse woordeboek verwys Swart (2003:240) na die “mite van onderlinge
verstaanbaarheid” tussen hierdie twee tale – dit is naamlik nie noodwendig so dat sprekers
van Nederlands en Afrikaans oor ’n dieptekennis van die leksikon van die ander taal beskik
nie.
Naas Swart se uitlating is daar die volgende, vir ons meer as bekende, uitsprake:
"Die grootste gedeelte van die Afrikaanse woordvoorraad is van 17de-eeuse Nederlands
afkomstig" (Raidt 1991:156).
"Daar word soms gereken dat 90 tot 95 persent van die Afrikaanse woordeskat tot die
Nederlandse erfbron teruggevoer kan word" (Carstens 2003:130).
Ponelis (1989) toon aan dat Afrikaans slegs nege persent afwyk van die 200 woorde wat
Morris Swadesh as Germaanse kernwoordeskat vasgestel het. Swadesh se werk is gedoen op
die gebied van die glottokronologie. Sy aanname is dat die algemene woorde in ’n taal teen ’n
bepaalde koers gehandhaaf word. Hy het ’n lys van basiese kernwoorde vir Germaans
opgestel en dit is na hierdie lys dat Ponelis verwys.
De Villiers (1983:29) som die hele kwessie genuanseerd op: "Die groot ooreenkoms in
woordeskat moet egter versigtig geformuleer word. Die woordmateriaal van Afrikaans is vir
142

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
diep in die negentig persent van Nederlandse herkoms, al is daar belangrike verskille in die
woorde self" (my kursivering).
Die hedendaagse taalwerklikheid in Afrikaans sover dit sy woordeskat aangaan, is dus soos
volg: die meeste leksikale items in Afrikaans kan teruggevoer word tot ’n Nederlandse
herkoms, maar vir hedendaagse Afrikaanssprekers staan die verskille in die leksikons van die
twee tale dikwels in die weg van ’n werklik goeie produktiewe kennis van die hedendaagse
Nederlandse leksikon.
Waar laat dit die onderrig van Nederlands as tweede taal aan Afrikaanssprekende studente?
In die onderhawige navorsingsverslag word daar gepoog om op hierdie en ander vrae ’n
antwoord te vind.
2. Die konstruk woordeskat
Dit is nodig om kortliks stil te staan by die belang wat aan woordeskatonderrig as sodanig
binne tweedetaalverwerwing geheg word.
Die sentrale rol wat die kennis van ’n taal se woordeskat in die aanleer van daardie taal speel,
word vandag nie meer bevraagteken nie. Beginnende in die tagtiger-, maar veral sedert die
negentigerjare van die vorige eeu, is daar ’n opbloei in die navorsing oor woordeskatkennis
by tweedetaalleerders. Daarmee gepaardgaande was daar ook ’n vermenigvuldiging in die
soorte woordeskattoetse wat gebruik kan word om hierdie kennis te toets, asook doelgerigte
navorsing oor woordeskattoetsing as sodanig. Vergelyk in hierdie verband onder andere
Meara (1980), Laufer (1986), Nation (1990), Singleton (1990), Bosch (1997), Schmitt en
McCarthy (1997), Bogaards (2000), Read (2000), Nation (2001), Read en Chapelle (2001),
Schmitt (2002) en Read (2004).
Binne die toegepaste linguistiek (spesifiek op die terrein van tweedetaalonderrig) is daar naas
die florerende navorsing oor woordeskatontwikkeling ook ’n mate van teoretiese verwarring
– wat Read en Chapelle (2001:1) die “ill-defined nature of vocabulary as construct” noem.
Die terme woordeskat (vocabulary) en leksikale kennis (lexical knowledge) vra om
noukeurige definiëring en ’n besinning oor die tradisionele skeiding tussen leksikon en
grammatika – ’n skeiding wat vandag nie meer gehandhaaf kan word nie. Read en Chapelle
fokus in hulle 2001-artikel op teoretiese aannames oor die aard van woordeskatkennis soos
wat dit in die toegepaste linguistiek aangetref word. Hierdie standpunte onderlê die tipe
assessering wat gebruik word om woordeskatkennis te toets.
Aan die een kant van die spektrum is daar die idee dat woordeskatkennis ’n aparte en diskrete
deel van taalkennis vorm. ’n Direkte gevolg van hierdie siening is die uitgangspunt dat
leerders se woordeskatkennis getoets kan word deur op individuele leksikale items te fokus.
Die funksie van hierdie individuele woorde in grammatiese strukture binne ’n teks word in
toetse bloot geïgnoreer. Read en Chapelle (2001) verwys na toetse wat deur prominente
navorsers soos Laufer (1986), Meara (1980) en Nation (2001) gebruik word. Die bekende
Yes/No-toets toets byvoorbeeld losstaande woordeskatitems.
143

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In teenstelling tot hierdie siening word die idee van ’n aparte leksikale konstruk tog ernstig
deur navorsers soos Singleton (1990) bevraagteken, en ook buite die fraseologie kom
ondersoekers in die loop van hulle navorsing agter dat gememoriseerde stukke leksikale
eenhede ’n belangrike rol in produktiewe taalgebruik speel – sowel by beginners as by
gevorderde sprekers. Read (2004) wys byvoorbeeld pertinent op die belang van
meerwoordige leksikale items in die verwerwing van woordeskat.
Binne die leksikologie en die leksikale semantiek heers daar vandag ’n aantal aksiomas
rakende die leksikon. Sommige van hierdie aannames kom van ver af (byvoorbeeld uit die
strukturele taalkunde), ander is onder ons aandag gebring danksy die werk van byvoorbeeld
M.A.K. Halliday en medewerkers binne die funksionele sistemiese grammatika met sy klem
op taalgebruik. Die grootste vordering op die gebied is waarskynlik gemaak deur die
kognitiewe semantiek. Vervolgens word ’n aantal van hierdie aksiomas onder die loep
geneem.
Uit die strukturele taalkunde kom die insig dat die (mentale) leksikon van ’n spreker (en
daarom ook die leksikon van ’n bepaalde taalgemeenskap) op ’n bepaalde manier
gestruktureer is. Kennis van die leksikon hou dus die volgende in:
• die wete dat woorde polisemies is en ook dat daar ’n verskynsel soos
homonimie bestaan
• die wete dat woorde sinonieme of naby sinonieme het of kan hê
• die wete dat woorde binne ’n bepaalde rangorde gekategoriseer kan word
(kennis van hiponimie, dus)
• die wete dat woorde in teenstellende verhoudings tot mekaar kan optree
(antonimie).
Binne die kognitiewe semantiek word die standpunt gehuldig dat kennis van die wêreld
("ensiklopediese kennis") part en deel is van ons kennis van ’n woord se betekenis. So weet
ons byvoorbeeld dat (water)pype kan verstop, dat ’n kasteel kamers (waarvan die sinoniem
vertrekke is) het, dat mens kan lees met ’n bril, dat hare gesny (sinoniem geknip) word, en dat
’n trap byvoorbeeld van hout gemaak kan word. Sulke kennis is ook soms verbonde aan ’n
bepaalde kultuur – houttrappe of brille is byvoorbeeld nie in alle samelewings ’n gegewe nie.
Woorde hou mekaar geselskap – sowel moedertaal- as tweedetaalsprekers kan dikwels die
ontbrekende lid van ’n kollokasie of idioom invul: mes en (vurk), blonde (hare), sout en
(peper), ’n uiltjie (knip). Ons weet trouens dat frases as gehele aangeleer en uit die mentale
leksikon opgeroep word.
3. Woordeskatkennis
Wat behels woordeskatkennis dan alles? Nation (1990:31) onderskei vier dimensies van
woordeskatkennis. Volgens hom weet ons die volgende omtrent ’n woord of leksikale item:
• sy gesproke en geskrewe vorm
• sy posisie (grammatiese gedrag en kollokasies)
144

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• sy funksie (bekendheid of frekwensievlak, register en toepaslikheid)
• sy betekenis (konseptueel en assosiatief).
Die volgende moet ook in gedagte gehou word wanneer daar gepraat word oor
"woordeskatkennis". Hierdie onderskeidings is veral nuttig om sekere hipoteses te formuleer
betreffende Afrikaanssprekendes se "kennis" van Nederlandse leksikale items.
3.1 Produktiewe versus reseptiewe kennis
Reseptiewe woordkennis is die vermoë om ’n woord te herken as behorende tot die teikentaal
en om dit te verstaan wanneer dit binne ’n konteks teëgekom word. Dit beteken nie
noodwendig dat taalgebruikers ook die woord kan gebruik of produseer nie. Produktiewe
kennis beteken dat ’n woord herroep en gebruik (geproduseer) kan word wanneer nodig (vgl.
onder andere Beeckmans, Eyckmans, Kanssens, Dufranne en Van de Velde 2001 en Nation
2001).
Een aanname binne die teorie van tweedetaalverwerwing is dat taalleerders woorde eers
reseptief leer ken en later leer om hulle produktief te gebruik. Die onderskeid tussen
reseptiewe en produktiewe woordeskatkennis is in die onderhawige ondersoek van groot
belang.
Uitgaande van die voorgaande kensketsing van woordeskatkennis word ’n eerste hipotese as
volg geformuleer: Afrikaanssprekendes beskik wel oor goeie en voldoende reseptiewe kennis
van die Nederlandse woordeskat, maar oor bitter min produktiewe kennis.
3.2 Breedte- en dieptekennis
’n Tweede onderskeid wat getref word, is dié tussen breedte- en dieptekennis, ’n onderskeid
wat volgens Read (2004) reeds vroeg in die 20ste eeu getref is.
Met breedtekennis word bedoel die aantal woorde waarvan iemand ten minste die
belangrikste aspekte van die betekenis ken. Nation se Vocabulary Levels Testtoets
byvoorbeeld of leerders die 10 000 mees frekwente woorde in Engels ken. Dieptekennis gaan
oor meer as net die aantal woorde wat iemand ken; dit verwys daarna dat die spreker onder
andere ook die meeste van die betekenisonderskeidings van die woorde ken. Read
(2004:211–2) onderskei drie aspekte hier:
Eerstens: presiese, spesifieke kennis van die betekenis van die woord.
Tweedens: kennis van die semantiese, maar ook die ortografiese, fonologiese, morfologiese,
sintaktiese, kollokasionele en pragmatiese eienskappe van die woord (dit wat Read
“comprehensive word knowledge” noem).
Derdens: die vermoë om die woord te inkorporeer in ’n leksikale netwerk in die mentale
leksikon, die vermoë om die woord in verband te bring met en te onderskei van verwante of
145

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
eendersklinkende nieverwante woorde. Na hierdie soort kennis verwys Read as
netwerkkennis.
’n Voorbeeld van ’n woordeskattoets wat dieptekennis toets, is Read (1998) se
woordassosiasietoets waar studente eers woorde moet identifiseer wat semanties met die
teikenwoord geassosieer kan word.
Read (2004:221) is van mening dat breedte- en dieptekennis ten nouste verwant is. Soos wat
studente hulle woordeskat (die aantal woorde wat hulle ken) uitbrei, brei hulle ook hulle
kennis uit in verband met die woorde wat hulle dikwels gebruik of teëkom. Hulle brei dus
parallel hulle breedte- en dieptekennis uit.
Gegewe die groot oorvleueling of ooreenkoms tussen die Nederlandse en die Afrikaanse
leksikon, volg ’n tweede hipotese: Afrikaanssprekendes beskik oor sowel breedte- as
dieptekennis van die Nederlandse woordeskat.
4. Woordeskattoetse
Sentrale vrae by die ontwerp van ’n woordeskattoets is dus die volgende:
• Wat beteken dit om ’n woord of leksikale item te ken?
• Wanneer ons hierdie kennis wil toets, hoe kan ons dit ten beste toets?
• Het ons dan inderwaarheid slegs woordeskatkennis getoets of ook kennis van
die betrokke taal se sisteem?
Om ’n geldige en akkurate toets te vind vir die toetsing van woordeskatkennis soos wat die
konstruk hier bo uiteengesit is, is oor die algemeen geen maklike taak nie; en wat Afrikaanse
aanleerders van Nederlands betref, bestaan so iets vir die spesifieke teikengroep doodgewoon
nie. Dat Afrikaanse aanleerders nie oor dieselfde kam geskeer kan word as ander
(beginner)aanleerders nie, behoef nie hier verdere betoog nie.
In die afdeling wat volg, word in ’n groot mate gesteun op Read en Chapelle (2001) en
Beheydt (2007) se oorsig oor die ontwerpkenmerke van bestaande woordeskattoetse.
4.1 Dimensies van woordeskattoetsing
Om mee te begin kan mens gaan kyk na Read (2000) se drie dimensies van
woordeskattoetsing:
146

4.1.1 Diskreet/afsonderlik versus ingebed
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Diskrete (of afsonderlike) toetse toets studente se kennis van sekere teikenwoorde met die
doel om die omvang van hulle woordeskatkennis vas te stel. So ’n toets toets nie iets anders
as suiwer woordeskatkennis nie – geen grammatiese kennis of begrip word getoets nie.
Voorbeelde van afsonderlike toetse is die Vocabulary Levels Test van Nation en die Yes/Notoets.
’n Ingebedde woordeskattoets is een waar woordeskatkennis ‘n onderdeel is van ’n groter
konstruk soos byvoorbeeld skryfvaardigheid. Read en Chapelle (2001) noem hier as
voorbeeld die ESL Composition Profile van Jacobs en andere waar woordeskatgebruik
(omvang en gepastheid) een van vyf komponente is wat getoets word. In hierdie toets skryf
studente ’n opstel van 200 tot 300 woorde in 30 minute en hulle woordgebruik word op ’n
skaal van 0 tot 20 beoordeel.
4.1.2 Selektief teenoor omvattend
Selektiewe woordeskattoetse toets spesifieke items – tradisionele woordeskattoetse val in
hierdie kategorie – terwyl ’n omvattende toets alle inhoudswoorde in byvoorbeeld ’n teks of
taak teiken. ’n Voorbeeld van laasgenoemde soort toets is die Lexical Density Index van
O’Loughlin (1995).
4.1.3 Konteksafhanklik teenoor konteksonafhanklik
Read (2000) se laaste dimensie betref die rol wat konteks by die toetsing van bepaalde
woordeskatitems speel. Die reeds genoemde Vocabulary Levels Testtoets studente se kennis
van leksikale items in isolasie – sonder enige linguistiese konteks. Read en Chapelle beskou
ook die leesafdeling van die Test of English as a Foreign Language (TOEFL) as ’n voorbeeld
van ’n konteks-onafhanklike toets (Read en Chapelle 2001:5). ’n Vraag in hierdie afdeling lui
as volg: “The word ‘[...]’ in line [...] is closest in meaning to ...”. Studente kies een uit vier
eenwoord-opsies.
In die C-toets van Singleton en Little (1991) moet studente egter juis gebruik maak van
kontekstuele leidrade om sin te maak van die misvormde woorde in die teks. Die klassieke
gate- of sluitingstoets (cloze test) is nog ’n voorbeeld van ’n konteksryke toets.
Deur gebruik te maak van bogenoemde drie dimensies beskryf Read en Chapelle (2001) dan
byvoorbeeld die Vocabulary Levels Testas ’n afsonderlike (of diskrete), selektiewe toets waar
woorde in isolasie getoets word.
4.2 Reseptiewe versus produktiewe toetsing
’n Ander indeling wat gemaak kan word, is dié tussen reseptiewe en produktiewe toetse.
Nation se Vocabulary Levels Test en die Yes/No-toets van Meara en Buxton is voorbeelde
147

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
van reseptiewe toetse, en so ook die Dialang-toetse. Sulke toetse meet slegs breedtekennis –
die grootte en frekwensie van studente se woordeskatkennis, dus.
Om produktiewe woordeskatkennis te meet is veel meer problematies. Beheydt (2007) noem
en bespreek in dié verband vyf tipes toetse wat wel ’n poging aanwend: sinoniemtoetse, die
reeds genoemde C-toets, die sluitingstoets, LEX 30 van Meara en Fitzpatrick (2000) en
Laufer en Nation (1999) se Levels Test of Productive Vocabulary.
In ’n sinoniemtoets moet ’n sinoniem gegee word vir ’n skuinsgedrukte woord wat in ’n sin
(dus in konteks) gegee word. In die C-toets van Singleton en Little (1991) word ’n teks van
ongeveer 100 woorde gebruik. Die tweede gedeelte van elke tweede woord word weggelaat
en studente moet hierdie dele invul. Beheydt (2007) gee die volgende Nederlandse voorbeeld:
Een rechtspraak duurt gewoonlijk vrij lang. Bestaat e--- (1) een mogeli--- (2) om v--- (3) een
recht--- (4) snel e--- (5) uitspraak t--- (6) krijgen ov--- (7) een bepa--- (8) zaak?
In die bekende sluitingstoets word vanaf die tweede sin in ’n teks elke vyfde, sesde of
sewende woord uitgelaat. Hierdie soort toets kan beskryf word as ’n omvattende
taalvaardigheidstoets – dit is nie bloot ’n woordeskattoets nie.
Beheydt (2007) gee die volgende voorbeeld:
Er lijkt een verband te bestaan tussen wat er in ons hoofd omgaat en hoe onze huid er uitziet.
Het fenomeen is echter nog ___ (1) wetenschappelijk verklaard en heel wat hedendaagse ___
(2) menen nog altijd dat lichaam en ____ (3) van elkaar gescheiden zijn. Toch ___ (4) P.
Genoux, ? dermatoloog aan de UCL, ___ (5) zij in haar vak meer ___ (6) ooit met de
psychologische oorzaken ___ (7) een aandoening rekening moet houden.
Omdat daar in hierdie tipe toets egter soms meer as een woord kan pas (niet, amper,
nauwelijks, onvoldoende by (1); wetenschappers, medici, specialisten by (2)), is bepunting ’n
probleem en boet die toets so geldigheid in. Volgens Beheydt (2007) is so ’n toets in feite
hoogs onbetroubaar.
Die LEX30-toets van Meara en Fitzpatrick (2000) is gebaseer op woordassosiasies. Studente
moet die hele netwerk woorde rondom ’n bepaalde item ken en ’n reeks woorde neerskryf
waaraan hulle dink wanneer een item gegee word.
Van al die produktiewe woordeskattoetse is Laufer en Nation (1999) se Levels Test of
Productive Vocabularydie mees gebruiklike toets. Die items in die toets word in
betekenisvolle kontekste geplaas en die eerste letters van die doelwoord word gegee om
ander moontlikhede uit te skakel. Dit beteken dan ook dat die toets nie ’n volledige
produktiewe toets is nie, alhoewel ’n hele aantal aspekte (semantiese verhoudings soos
polisemie, grammatiese kennis, idiomatiese verbindings, ensovoorts) wel getoets word.
4.3 Betroubaarheid, geldigheid en uitvoerbaarheid
148

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ander oorwegings wat ter sake is by die ontwerp van woordeskattoetse, is natuurlik die eise
van betroubaarheid, geldigheid en uitvoerbaarheid. In die volgende afdeling, waarin verslag
gedoen word rakende die ondersoek self, kom hierdie drie eise aan bod wanneer Beheydt se
Dubbele pregnante context-niveautoets bekyk word. Die keuse van hierdie toets word teen
die agtergrond van paragraaf 4 gemotiveer en die toets self word kortliks bekendgestel.
5. Die ondersoek
5.1 Doelstelling
In die onderhawige ondersoek was die doel – nie waarvoor die toets ontwerp is nie, maar
waarvoor dit inderdaad gebruik is –van groot belang.
Met Read en Chapelle (2001:7) se streng eis vir geldigheid (“at least a working conception of
an underlying construct is needed for test results to be meaningfully interpreted”) in gedagte,
word die doel waarvoor die toets gebruik is, as volg geformuleer:
Die toets is aan Afrikaanssprekende eerstejaarstudente gegee om meer te wete te kom oor
hulle kennis van die leksikogrammatika van Nederlands. Die toets word as ’n diagnostiese
instrument gebruik ten einde die insigte wat uit die resultate verkry word, te gebruik om ’n
aanleerderskursus Nederlands vir spesifiek Afrikaanssprekende studente te ontwerp.
Alhoewel die toets ’n produktiewe woordeskattoets is, was die hoofdoel nie om
toetsdeelnemers se produktiewe kennis van die Nederlandse woordeskat as sodanig te meet
nie. Die resultate van die toets (dit wil sê hoeveel punte die respondente gekry het) was,
hoewel baie insiggewend, nie die fokus van die ondersoek nie – die ontleding van deelnemers
se kennis van die spesifieke getoetste leksikale items wel.
5.2 Die navorsingsvraag
Watter hiate kan aangetoon word in studente se kennis van die Nederlandse
leksikogrammatika?
5.3 Metodologie
5.3.1 Die ondersoeksgroep
Die soort woordeskattoets waaroor dit hier gaan, is primêr, en selfs uitsluitlik, gerig op
aanleerders van die T2. Die toets is egter geskryf deur Afrikaanssprekende studente wat nie
in die Nederlandse aanleerdersklas was nie. Die toets is in 2007 (deur 46), 2008 (deur 16) en
2010 (deur 20) (dus deur altesaam 82) eerstejaarstudente in die Afrikaanse taalkundeklas
afgelê.
5.3.2 Die instrument: Beheydt se Dubbele pregnante context niveautest 1
149

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In Beheydt (2007) word hierdie toets uitvoerig bespreek. Om verskeie redes het die toets na
’n goeie keuse gelyk vir Afrikaanssprekende studente. Feitlik al die toetse waaroor in
paragraaf 4 berig is, is aanvanklik ontwerp met Engels as doeltaal in gedagte. Die opstellers
van hierdie toetse het vanselfsprekend ook nie in ag geneem dat naverwante tale duidelik om
’n ander aanpak vra nie.
Beheydt karakteriseer self sy toets as ’n konteksafhanklike toets wat diepteproduktiewe
kennis op verskillende woordfrekwensievlakke gekontroleerd toets. Die feit dat ’n woord in
sy geheel geproduseer moet word – nie in net een konteks nie maar in twee – maak dit ’n
toets wat in ’n groter mate as die toetse wat in paragraaf 4 genoem is, voldoen aan die eise
van ’n ware produktiewe woordeskattoets. In my ondersoek wou ek juis sien of
Afrikaanssprekende studente Nederlandse woorde kon produseer. Die konteks is as gevolg
van die twee kontekssinne ryker as dié van die meeste ander produktiewe toetse – ’n faktor
wat studente sou kon bevoordeel.
Soos wat verderaan duidelik sal blyk, verreken hierdie toets voorts alle aspekte van die
konstruk woordeskatkennis soos in paragraaf 3 hier bo uiteengesit.
Laastens bevat die toets ook woorde op verskeie frekwensievlakke en is dit dus nie op
beginnerleerders gerig nie.
’n Item in die toets bestaan uit twee sogenaamde pregnante kontekste wat saam
ondubbelsinnig dieselfde woordvorm (let wel, nie noodwendig dieselfde leksikale item nie)
oproep.
Voorbeeld
Ik heb nog een hele ___ werk te doen. [hoop]
Ik ___ dat ik volgende week genezen ben. [hoop]
Beheydt (2007) omskryf ’n "pregnante context" as “een context die zowel grammaticaal als
semantisch (my kursivering) voldoende aanwijzingen bevat om een specifiek doelwoord op
te roepen”.
Die kontekssinne self moet natuurlik aanpas by die woordfrekwensievlak wat ter sake is.
Alhoewel kat ’n woord is wat studente op ’n elementêre vlak behoort te ken, bevat die
sinnetjies hier onder twee minder frekwente leksikale items wat dus nie noodwendig bekend
is nie: spinnen en kopjes geven.
Onze ___ zit de hele dag te spinnen.
Ik vind het leuk dat onze ___ kopjes geeft.
Beheydt besluit op grond hiervan om nie die item kat in sy toets in te sluit nie.
Wat die seleksie van die woorde betref, kies Beheydt 60 woorde uit drie frekwensievlakke
wat soos volg geselekteer is:
150

Die eerste 1 000 mees frekwente (of nuttigste) woorde
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vlak A2 van die C.E.F.R. (Common European Framework of Reference for Languages)
20 items.
Op hierdie vlak beskik die student “over voldoende woorden om alledaagse handelingen uit
te voeren die betrekking hebben op vertrouwde situaties en onderwerpen” (Nederlandse
Taalunie 2006:104).
Die 3 000 woorde van die Basiswoordenboek van De Kleijn en Nieuwborg
Vlak B1 van die C.E.F.R.
20 items.
’n Student op hierdie vlak beskik oor voldoende woorde om sigself, met omhaal van woorde
indien nodig, uit te laat oor die meeste onderwerpe wat betrekking het op die daaglikse lewe,
soos familie, stokperdjies, reis, werk en aktuele sake (Nederlandse Taalunie 2006:104).
Die 7 000 woorde van Alexander: leerboek ter uitbreiding van de Nederlandse
woordenschat van anderstaligen (De Kleijn 2005)
Vlak B2 van die C.E.F.R.
20 items.
Op Vlak B2 beskik die student “over een goede woordenschat voor zaken die verband
houden met zijn of haar vakgebied en de meeste algemene onderwerpen” (Nederlandse
Taalunie 2006:104). Studente kan “de formulering variëren om frequente herhaling te
vermijden, maar lexicale tekorten kunnen aarzeling en omschrijving veroorzaken”
(Nederlandse Taalunie 2006:104).
Die aard van die toets
Die toets kan beskryf word as ’n ingebedde, selektiewe, konteksafhanklike toets wat
produktiewe woordeskatkennis toets.
Betroubaarheid
Die toetsresultate het met ’n gemiddeld van tussen 26 persent en 39 persent gewissel (vgl.
paragraaf 5.4.2).
151

Geldigheid
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die toets meet wel produktiewe woordeskatkennis en nie byvoorbeeld begrip of skryfkennis
nie. Die onderliggende konstruk oor woordeskatkennis waarmee Beheydt werk, is
verantwoord en geldig (vgl. paragraaf 3).
Uitvoerbaarheid
Die toets is verkort van 60 items tot 50 en is binne 50 minute (die lengte van ’n
lesingperiode) afgelê.
5.4 Die resultate
5.4.1 Bepunting
Bepuntingsgeldigheid was ’n wesenlike probleem. Wanneer mens dit het oor die groot
ooreenkoms tussen die Nederlandse en Afrikaanse woordeskat, word verskille in spelling en
grammatiese vorm (byvoorbeeld meervoud by selfstandige naamwoorde en die persoonsvorm
en imperfektum by werkwoorde) geïgnoreer en word daar inderwaarheid na ’n soort abstrakte
basisvorm (’n lekseem, dus) van die leksikale items verwys. Omdat die ondersoek in die
eerste plek wou agterkom watter woordeskatitems opgeroep kan word, maar ook wou weet
waarom sekere items problematies was, is daar in die bepunting van die toetse telkens twee
punte gegee. Vir die eerste punt moes die spelling en grammatiese vorm van die woord 100
persent korrek wees. Die tweede punt is gegee ook wanneer die grammatiese vorm nie
honderd persent reg was nie – dit gee waarskynlik ’n meer betroubare meting van die
gedeelde woordeskat van Afrikaans en Nederlands. Die eerste punt is weer waardevol omdat
dit aantoon presies hoe breed en omvattend die studente se kennis van Nederlands is of nie is
nie.
Voorbeelde
(1) licht
Het ___ van die zon is mij te sterk vandag.
De tas is heel, ___ die kan ik makkelijk dragen.
Vir die tweede bepunting is lig as korrek aanvaar.
(2) denk
Ik ___ nog vaak terug aan de mooie tijd in Indonesië.
___ jij dat er veel mensen naar het feest zullen komen?
By die eerste bepunting is die woord dink as verkeerd gemerk, by die tweede bepunting as
reg.
152

(3) dromen
Ik heb ’s nachts vaak mooie ___.
Zij ___ er al jaren van in het buitenland te gaan wonen.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Studente was hier geweldig onseker en het soms twee antwoorde gegee: drome (om te pas in
die eerste sin) en droom (in die tweede). By die tweede bepunting is daar aanvaar dat die
studente wel die woordvorm ken, of hulle nou droom of drome geskryf het.
(4) sloot
Toen hij de deur ___, hoorde hij dat er nog iemand binne was.
Na deze zware discussie ___ de voorzitter de vergadering.
Sluit is korrek gemerk in die tweede bepunting.
5.4.2 Gemiddelde punte
Tabel 1
6. Ontleding
Uit die 50 woorde wat die studente moes produseer, is daar slegs een woord wat nie as
lekseem (dus as abstrakte woordvorm) ook in Afrikaans voorkom nie, naamlik krap (in die
betekenis "nousluitend"). (Studente sou hier wel ook knap –wat wel in Afrikaans voorkom –
kon ingevul het.) Die gerealiseerde woordvorme wyk egter in ’n mindere of meerdere mate af
van die Afrikaanse ekwivalente. Hierdie verskille was groot genoeg om tot die powere uitslae
te lei.
Problematiese aspekte van die Nederlandse leksikon (uit ’n Afrikaanssprekende se oogpunt)
word in paragraaf 6.2 bespreek. Feitlik elke item in die toets is waardevol en kan ontleed
word omdat interessante aspekte van die (soms gedeelde) woordeskatkennis aan die een kant
en duidelike hiate in studente se kennis aan die ander kant duidelik geword het. In die
bespreking hier onder word egter net ’n beperkte aantal items in meer besonderhede ontleed.
6.1 Kommentaar van studente
Deur die bank is die toets as baie moeilik beskryf. Van die kommentaar was:
“Alhoewel ek op skool ’n Nederlandse boek ‘De dokter’ gelees het, het ek hierdie toets
taamlik moeilik gevind. Ek glo nie daar is so ’n groot verband tussen Afrikaans en
Nederlands as wat almal wil voorgee nie.”
“Dis moeilik omdat ek nie weet wat sekere woorde in Nederlands beteken nie.”
“Dit was moeilik. Dit was die eerste fisiese [sic] aanraking met Nederlands.”
153

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“My oupa en ouma was Hollands en ek kon hulle maklik verstaan. Waarom vind ek dit
soveel moeiliker om die vraagstuk [sic] in te vul?”
’n Algemene opmerking was: ”Die woord wat ek ken pas nie by al twee sinne in nie.”
Een student het darem ook van die uitdaging gehou.
6.2 Aard van studente se kennis
Uit ’n item-vir-item-ontleding kan die volgende afgelei word oor die aard van die studente se
kennis van die Nederlandse leksikon.
6.2.1 Breedtekennis
Dit is belangrik om in gedagte te hou dat die woord wat geproduseer moes word, telkens in
twee kontekste getoets is. Daar is nie net getoets of studente die woord as sodanig herken het
nie – die woord moes ook geproduseer word.
Frekwensievlak 1000
Slegs een woord uit die 20 (koud) kon deur 81 van die 82 studente ingevul word. Die meeste
woorde op hierdie frekwensievlak is darem deur meer as 10 studente korrek ingevul. Woorde
wat relatief hoë tellings behaal het, is was [79], waar [67], licht [44], maar [78], zin [37]en
dromen [43].
Frekwensievlak 3000
Strenge, opgedaan, geleden, ruim, vertrekken en besteed kry baie lae tellings (minder as 20
regte antwoorde uit 82).
Frekwensievlak 7000
Die resultate by die 10 woorde uit die frekwensievlak van 7 000 woorde (tweede bepunting)
was as volg:
Regte antwoorde uit ’n moontlike 82:
daarom: 29
lui: 26
afstand: 24
aanbrengen: 22 (in die vorm aanbring)
hechten 22 (in die vorm heg)
154

verstopt: 4
aansluiting: 3
overval: 1
ontslag: 0
terecht: 0
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Gevolgtrekking
Die volgende lekseme op die 7 000-frekwensievlak kon deur geen (of baie min) studente
geproduseer word nie: verstop; aansluiting; oorval; ontslag; tereg. Daar is nie één woord
(selfs nie daarom, lui of afstand) wat deur ’n meerderheid studente geproduseer kon word
nie. Op die oog af moet mens tot die gevolgtrekking kom dat Afrikaanssprekende studente
nie oor ’n besonder breë kennis van die Nederlandse woordeskat beskik nie. Hipotese 2 is dus
gedeeltelik as ongeldig bewys deur hierdie resultate. (Vgl. egter paragraaf 8, waar hierdie
kwessie in meer besonderhede bespreek word.)
6.2.2 Dieptekennis
6.2.2.1 Presiese betekenisomskrywing
In die bespreking wat volg, word uitsluitlik gefokus op betekenisaspekte. Grammatiese
verskille word voorlopig tersyde gelaat.
Wat af te lei is uit die resultate, is dat die Afrikaanssprekendes se kennis onder andere te kort
skiet as dit kom by die spesifieke betekenisse wat in konteks geaktiveer word. Sommige van
die betekenisonderskeidings van die woorde wat geproduseer moes word, asook die
betekenisse van ander woorde in die kontekssinne wat gebruik is, is duidelik onbekend of
minder gebruiklik in Afrikaans.
Op grond van die toetsresultate kan gesê word dat kennis van die volle reikwydte van die
meeste woorde se betekenis ontbreek het. Waar die antwoorde vir ’n spesifieke vraag
besonder swak was, is dit geïnterpreteer as dat aspekte van die betekenis moontlik onbekend
of heeltemal vreemd vir die studente was. Kyk mens egter noukeurig, en roep mens die hulp
van Afrikaanse woordeboeke in, word dit duidelik dat die minder opvallende
betekenisonderskeidings wel ook in Afrikaans voorkom. Wat skiet dus hier tekort – miskien
studente se kennis van die Afrikaanse woordeskat?
Mens kan egter op hierdie stadium bloot spekuleer oor die mate waarin subtiele verskille in
betekenis ’n rol gespeel het in die powere resultate. ’n Verdere vermoede is dat die studente
gekies het om ’n woord in te vul wat óf in die eerste óf in die tweede sin sal pas – ’n
Afrikaanse woord wat sal pas.
Slegs ’n aantal lekseme word vervolgens van nader bekyk.
afgelopen
We hebben in de ___ weken heel wat ellende gezien op de televisie.
Toen de wedstrijd was ___ renden de supporters het veld op.
155

Regte antwoorde (afgelope): 21
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die eerste sin moes na regte geen probleme opgelewer het nie, en ook in die
betekenisonderskeiding van die tweede sin ken Afrikaans die woord. HAT gee byvoorbeeld
as voorbeeldsin hier: "Die verrigtinge is nou afgeloop."
As bykomende verklaring vir die swak resultate kan mens spekuleer dat die woordorde in die
tweede Nederlandse sin ook moontlik verwarrend was.
eerder
Voor een feest zou ik ___ een zwarte rok kiezen dan een rode.
Als je wat ___ gekomen was, had je Joke nog gezien, maar nu is ze weg.
Regte antwoorde: 11
Eerder in die betekenis “vroeër” word as eerste betekenisonderskeiding in HAT aangedui.
Studente het miskien die woord dan in die kontekssin verstaan in die betekenis “en dan”,
want ’n groot aantal vul hier eers of eerstens in – woorde wat in ieder geval nie in die tweede
sin pas nie.
vonden
___ jullie die bloemen mooi?
Wij ___ dat café toen niet meer terug.
Regte antwoorde (vind is as reg aanvaar): 18
Die tweede sin is moontlik verwarrend, want dit gaan hier oor ’n ander leksikale item as in
die eerste sin, naamlik die deeltjiewerkwoord terugvind in die betekenis “weer vind”.
Alhoewel HAT wel terugvind as ’n lemma lys en die betekenis as “iets wat weg was, weer
kry” aandui, sal ons in hierdie konteks in Afrikaans waarskynlik eerder die werkwoord kry
saam met weer gebruik: Ons kon die eetplek toe nie weer kry nie.
zin
In de eerste ___ van dit artikel staan negen woorden.
Heb jij ___ om vanavond met mij naar de bioscoop te gaan?
Hier was daar 37 korrekte antwoorde (sin) – wat ’n aanduiding kan wees dat die
betekenisonderskeiding in sin 2, “begeerte, wil, lus”, nie onbekend is in Afrikaans nie. ’n
Ander moontlikheid is dat studente bloot die woord wat in die eerste sin pas, neergeskryf het.
verstopt
Het water uit de douche stroomt niet weg omdat de buis ___ is.
De oude man heeft zijn geld ___ in een pot onder de grond.
Regte antwoorde (verstop): 4
156

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit is waarskynlik die tweede sin wat tot verstaansprobleme gelei het. Verstop in die
betekenis “weggesteek” of “versteek” word dan ook as “weinig gebruiklik” deur HAT
geëtiketteer.
Gebrekkige kennis in verband met al die betekenisskakerings van ’n woord lei duidelik
daartoe dat polisemiese en homonimiese verhoudings tussen twee items dikwels nie
raakgesien word nie.
6.2.2.2 Omvattende woordkennis
Omvattende woordkennis (“comprehensive word knowledge”) het ’n groot rol te speel nie
alleen in die produsering van die korrekte item nie, maar ook in die verstaan van die
kontekssinne.
(i) Ortografie (spelling)
Nodeloos om te sê, waar die Nederlandse spelling anders is as die Afrikaanse, het die
studente deurgaans die Afrikaanse spelling gebruik. Hulle antwoorde is in die tweede
bepunting as reg gemerk.
Die waarde van die toets was hier om die belangrike rol wat onbekende spelling kan speel in
die vermoë van studente om die kontekssinne reg te verstaan en om die korrekte woord te kan
produseer, te benadruk, nie om hulle Nederlandse spelkennis te toets nie. 2
(ii) Grammatiese kennis
Wat betref die fonologiese, morfologiese en sintaktiese eienskappe van die woorde, sou die
respondente waarskynlik grootliks kon baat by kennis van die meer opvallende verskille
tussen Afrikaans en Nederlands. Op fonologiese gebied dink mens byvoorbeeld aan die
reëlmatige klankveranderings soos die sinkopee van die intervokaliese d, g, en v. Die min
korrekte antwoorde (slegs 11 uit 82) by die volgende vraag was byvoorbeeld verhelderend:
uit
Spring nooit ___ een rijdende trein.
Wij nodigen hen ___ voor een interview.
Die klank- en spelvorm van die deeltjiewerkwoord in die tweede kontekssin, naamlik
(uit)nodigen was duidelik vir die studente dermate vreemd dat hulle nie die korrekte woord
(uit) kon invul nie.
Gebrekkige kennis van die verband tussen die Afrikaanse glo en die Nederlandse én
Afrikaanse woorde geloof het studente by die volgende vraag gepootjie, alhoewel dit tog
onteenseglik so is dat hulle die woord geloof in die tweede sin sou kon ingevul het.
157

geloof
___ niet alles wat hij zegt.
Het katholieke ___ is nog altijd zeer sterk in Polen.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
15 studente uit die 82 skryf wel geloof neer, maar 26 studente skryf die woord neer wat in
Afrikaans in die eerste sin sal pas, naamlik glo.
Dit sal duidelik verkeerd wees om aan te neem dat die studente nie albei woorde ken nie.
Die Nederlandse werkwoordsisteem is natuurlik vreemd vir Afrikaanssprekendes, dermate
dat begrip van die kontekssin dikwels daardeur in die wiele gery word. Die imperfektumvorm
van die sterk werkwoorde speel hier veral ’n rol.
Dit geld die volgende woorde: afgelopen, bleek, sloot, vonden, opgedaan. Tog probeer
sommige studente by hierdie items wel om telkens ’n geskikte woord in te vul.
afgelopen
We hebben in de ___ weken heel wat ellende gezien op de televisie.
Toen de wedstrijd was ___ renden de supporters het veld op.
Regte antwoorde (afgelope): 21
bleek
Uit de resultaten van dit onderzoek ___ dat kinderen te weinig aan sport doen.
Toen ze hoorde dat haar man dood was, werd ze helemaal ___.
Regte antwoorde: 12
sloot
Toen hij de deur ___, hoorde hij dat er nog iemand binne was.
Na deze zware discussie ___ de voorzitter de vergadering.
Geen student kon sloot invul nie; 28 studente skryf sluit.
Alhoewel die woorde open en oopmaak nie in die tweede sin gebruik kan word nie – altans
nie logieserwys nie – skryf 22 studente wel open en 5 oopmaak.
vonden
___ jullie die bloemen mooi?
Wij ___ dat café toen niet meer terug.
Regte antwoorde (vind): 18
Ook die persoonsvorm met -en was duidelik vreemd, maar studente probeer wel.
dromen
Ik heb ’s nachts vaak mooie ___
Zij ___ er al jaren van in het buitenland te gaan wonen.
158

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Studente is in twee geskeur. Van die 43 studente wat hier “korrek” geantwoord het, het
sommige drome geskryf, ander droom.
vertrekken
Als iedereen klaar is kunnen we ___.
In dat oude kasteel brandt niet in alle ___ de verwarming.
Regte antwoorde (vertrekke of vertrek): 16
(iii) Kennis van kollokasies en idiomatiese verbindings
In die twee sinne wat telkens by elke woord gegee word, was dit dikwels so dat slegs een van
die twee sinne ’n bekende verbinding (vir Afrikaanssprekendes) bevat. Hierdie
ongerymdheid, as mens dit so kan noem, was skynbaar genoeg om die studente te pootjie.
Hulle kennis van Afrikaans was dus dikwels eerder ’n struikelblok as ‘n hulpmiddel.
Volgens die resultate is die volgende kollokasionele verbindings duidelik nie bekend vir die
studente nie, al kom hulle wel in Afrikaans voor:
hechten
Wilt u het vervoersbewijs met een klemmetje aan uw kostenformulier ___?
Wij ___ veel belang aan een goede communicatie met onze klanten.
Regte antwoorde: 22
In die eerste sin is vasheg waarskynlik meer gebruiklik in Afrikaans, maar belang heg aan is
nie ’n vreemde verbinding in Afrikaans nie.
ontslag
Gisteren heeft de minister van economische zaken zijn ___ aangeboden omdat hij niet
langer akkoord kon gaan met het gevoerde beleid.
Toen hij op 57 jaar zijn ___ kreeg bij de firma, was dat een harde klap voor hem.
Geen enkele student het hier die regte antwoord ingevul nie. Om jou ontslag aan te bied of te
kry is duidelik vreemde kollokasionele verbindings vir hierdie Afrikaanssprekende studente.
HAT bevat wel die verbinding jou ontslag indien.
knippen
Ik heb vorige week mijn haar laten ___.
Zij ___ alle foto’s van Madonna uit de krant.
Die kollokasie haar knippen is nie so gebruiklik in Afrikaans as in Nederlands nie, maar in
die tweede kontekssin sou (uit)knip goed pas in Afrikaans. Nege studente skryf hier knip en
32 sny. Dit lyk asof twee verskillende kollokasionele verbindings (hare sny en foto’s (uit)knip
hier teen mekaar stry – altans wat ’n Afrikaanssprekende betref. Sny wen loshande.
159

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
ruim
Hij is ___ zes weken ziek geweest.
Die kamer is erg ___ voor één student, je kunt er eigenlijk ook met twee in wonen.
Regte antwoorde: 2
Die kollokasionele verbinding ruim + tydsaanduiding blyk baie vreemd te wees vir
Afrikaanssprekende studente.
Die Afrikaanse sinonieme bestee en spandeer het in die volgende toetsitem tot verwarring
gelei.
besteed
We hebben veel aandacht ___ aan de mooie illustraties.
Hebt u nu werkelijk al uw geld ___ aan die dure boeken?
13 studente skryf bestee, 18 spandeer. Tog is dit wat Afrikaans betref duidelik ongewoon om
aandag te spandeer aan iets.
In ’n aantal ander gevalle het ’n ietwat ongewone kollokasie nie alle studente van stryk
gebring nie:
koud
Brr, zelfs met deze dikke jas heb ik het nog ___.
In de winter is het in Nederland soms erg ___.
Hier was daar 81 regte antwoorde, al is die kollokasie koud hebben onbekend. Die konteks
van die tweede sin het waarskynlik die deurslag gegee.
was
___ jij gisteren op het schoolfeest?
Je mag de bloes bij het vuile ___ doen.
Die woord was behaal een van die hoogste tellings – 73 – ten spyte van die feit dat ons nie in
Afrikaans sê jy doen iets in die was nie.
aanbrengen
Wat u geschreven hebt vind ik heel goed, maar ik zou hier en daar nog wat
verbeteringen in de tekst willen ___.
Voor we de verlichting ___ moeten we eerst het plafond schilderen.
Alhoewel die kollokasie verlichting aanbrengen onbekend is in Afrikaans (trouens so ook die
woord verligting in hierdie betekenis) skryf 26 studente wel aanbring hier.
6.2.2.3 Netwerkkennis
Hier dink mens veral aan die hele netwerk in die mentale leksikon waarvan die woord deel
uitmaak, en verhoudings soos sinonimie en homonimie, waarin ’n betrokke woord tot ander
160

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
woorde in die leksikon staan. Ook verskillende betekenisonderskeidings (polisemie) is hier
ter sprake.
(i) Homonimie
Waar die betekenisse van beide woorde bekend is in Afrikaans en die woorde ook in
Afrikaans homonieme is, sou mens verwag dat studente hier nie moes gesukkel het nie, en
die resultate ondersteun inderdaad dié siening in ’n mate. Dit is egter vreemd dat nie al 82
studente in die onderstaande gevalle die regte antwoorde kon invul nie. Slegs ’n paar
voorbeelde word genoem – daar is baie meer.
was
Soos hier bo opgemerk, kon 73 studente hierdie woord korrek invul.
waar
Het is niet ___ dat Den Haag groter is dan Londen.
De plaats ___ je woont is niet belangrijk.
67 studente kon hier waar invul.
licht
Het ___ van die zon is mij te sterk vandag.
De tas is heel ___, die kan ik makkelijk dragen.
Mens sou soortgelyke resultate as met waar verwag, maar slegs 44 het die regte woord
(weliswaar met die Afrikaanse spelling) ingevul.
In die volgende gevalle is die twee woorde nie in Afrikaans homonimies nie, want die vorm
(byvoorbeeld die imperfektum of voltooide deelwoord) kom nie in Afrikaans voor nie:
bleek
Uit de resultaten van dit onderzoek ___ dat kinderen te weinig aan sport doen.
Toen ze hoorde dat haar man dood was, werd ze helemaal ___.
12 regte antwoorde
geleden
Hebben jullie veel schade ___ door die overstroming?
Het is vijf weken ___ dat ik hem nog gezien heb.
2 regte antwoorde.
(ii) Polisemie
Kennis van al die polisemiese waardes van ’n woord ressorteer ook onder netwerkkennis.
Metaforiese betekenisoordrag is dikwels ter sake by polisemie. Hierdie oordrag is natuurlik
161

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dikwels ook bekend in Afrikaans, maar die Afrikaanse woordvorm pas nie altyd in beide
sinne nie. Dit is byvoorbeeld die geval met sloot.
(iii) Meerfunksionaliteit
Die verskil tussen die Nederlandse en Afrikaanse morfologie lei tot verwarring by dié items
waar Afrikaans telkens ’n ander woordvorm het wanneer die woordsoort verskil, maar
Nederlands nie. ’n Paar voorbeelde ter illustrasie:
geloof (s.nw. en ww.)
___ niet alles wat hij zegt.
Het katholieke ___ is nog altijd zeer sterk in Polen.
Afrikaans ken nie die woord geloof (geloven) as werkwoord nie, slegs as selfstandige
werkwoord.
dromen (s.nw. en ww.)
Ik heb ’s nachts vaak mooie ___.
Zij ___ er al jaren van in het buitenland te gaan wonen.
verlaten (voltooide deelwoord en adjektief)
Karel heeft zijn vrouw ___ voor een veel jongere vriendin.
Op dit ___ terrein stond alleen een oude fabriek.
7. Gevolgtrekking
Hipotese 1: Afrikaanssprekendes beskik wel oor goeie en voldoende reseptiewe
(passiewe) kennis van die Nederlandse woordeskat, maar oor bitter min produktiewe
kennis.
Die resultate wys dat studente inderdaad nie kon demonstreer dat hulle oor ’n
noemenswaardige produktiewe kennis beskik nie. Die feit dat hulle so gesukkel het om
sekere voor die hand liggende items soos afstand en lui te produseer, dikwels omdat hulle die
kontekssinne duidelik nie goed genoeg verstaan het nie, dui daarop dat ook hulle passiewe
kennis van Nederlands te kort skiet.
Hipotese 2: Afrikaanssprekendes beskik oor sowel breedte- as dieptekennis van die
Nederlandse woordeskat.
Hierdie hipotese is onomwonde as verkeerd bewys. Op die frekwensievlak van 7 000 woorde
was daar min regte antwoorde en die algehele resultate wys dat veral dieptekennis ontbreek.
Die navorsingsvraag (Watter hiate is daar in die studente se Nederlandse woordeskatkennis?)
is in paragraaf 6.2 deeglik uitgepluis.
8. Perspektief
162

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die gevolgtrekking rakende die hipoteses wat gestel is en die resultate van die toets is nie
alleen teleurstellend nie, maar ook kontra-intuïtief. Dit vertel nie die volle waarheid nie. ’n
Produktiewe-woordeskat-toets soos hierdie een van Beheydt is iets meer en iets anders as om
die “onderlinge verstaanbaarheid” tussen die twee tale te toets, alhoewel hierdie
verstaanbaarheid by implikasie wel getoets is. ’n Paar opmerkings is nodig om vir die nodige
perspektief te sorg.
Gegewe die powere resultate lyk dit eerstens merkwaardig dat die Afrikaanssprekende
studente die toets in ’n hoë mate verstaan het en probeer het om dit te beantwoord. Die
oorgrote meerderheid het nog nooit tevore Nederlands te lese gekry nie. Die ooreenkomste
tussen die twee tale is groot genoeg dat so ’n toets nie totaal en al onmoontlik is nie.
Die hele kwessie rakende die studente se passiewe woordeskatkennis is duidelik
ingewikkelder as wat die resultate suggereer. Letterkundedosente in ons departement neem
byvoorbeeld aan dat studente wat die modules Nederlandse poësie en prosa neem, oor ’n
reseptiewe woordeskatkennis van derduisende woorde beskik – hulle moet nie alleen gedigte
van byvoorbeeld Gezelle, Nijhoff en Achterberg en romans deur Elsschot, Mulisch, Haasse
en Van Dis selfstandig kan lees nie, maar ook Nederlandse artikels met ’n akademiese inslag.
Eerstejaarstudente in die taalkundeklas kan sonder noemenswaardige moeite ’n artikel in
Onze Taal oor vroulike funksiebenaminge lees en die argumentasie daarin volg – dit blyk uit
die klasbespreking nadat hulle die artikel selfstandig tuis gelees het. Studente beskik dus wel
oor die nodige woordeskatkennis om moeilike Nederlandse tekste te kan lees, al is dit nie
altyd sonder moeite aanvanklik nie. Gegewe hierdie vermoë, maar met die teleurstellende
toetsresultate ook in gedagte, sou ’n mens dus meer genuanseerd tot die gevolgtrekking kon
kom dat die studente se passiewe (lees)kennis van Nederlands voldoende is, maar beslis nie
optimaal nie.
Die vlak van die studente se kennis van die Afrikaanse woordeskat is vanselfsprekend nie in
hierdie toets verreken nie, maar dit het miskien ’n beduidende invloed op hul prestasie in
hierdie Nederlandse woordeskattoets gehad. Dit is moontlik dat die toets indirek ook die vlak
en omvang van hul kennis van Afrikaans meet. 3 Die verweefdheid van die Afrikaanse en
Nederlandse leksikons is iets waarvan deeglik rekening gehou moet word by die interpretasie
van die resultate.
’n Bykomende faktor wat die toetsresultate kon beïnvloed het, is die feit dat die konteks
waarbinne die woorde in hierdie toets opgetree het, besonder skraal is. Dit is moontlik dat ’n
ryker invoer tot ander resultate sou kon lei.
Verder kompliseer die gebruik van ’n produktiewe-woordeskat-toets sake aansienlik. Wat
Afrikaanssprekendes betref, is dit duidelik dat reseptiewe kennis nie sonder meer omskakel in
produktiewe kennis nie. Produktiewe kennis hou in dat studente die woord moet ken en uit
hulle mentale leksikon moet kan opdiep, en hierdie mentale leksikon is, wat ons studente
betref, Afrikaans, nie Nederlands nie. Subtiele verskille wat deur die toets blootgelê is en
waardeur die interne organisasie van die Afrikaanse leksikon in vergelyking met die
163

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Nederlandse blootgelê word, het wel duidelik geword, maar dat daar verskille is, weet mens
al vooraf.
Die vraag wat bly spook en waarop hierdie ondersoek helaas nie ’n duidelike antwoord bied
nie, is: Wat is getoets? Kennis van die Nederlandse of die Afrikaanse leksikon of beide?
Afrikaans neem ’n interessante, eiesoortige posisie hier in. Om uit die resultate van die toets
algemeen-geldende afleidings te maak, is doodeenvoudig nie moontlik nie.
Die begrip lexical inferencing word dikwels gebruik binne die konteks van
tweedetaalleesvermoë, en dit is ’n begrip wat nuttig is wanneer mens die vermoë van
Afrikaanssprekendes om Nederlands te lees en te verstaan (die reseptiewe vaardigheid), wil
begryp. Studente moes gebruik maak van hierdie vaardigheid (en kennis van die Afrikaanse
woordeskat, natuurlik) om die kontekssinne te verstaan, maar dit het nie noemenswaardig
gehelp om woorde te produseer nie.
Die tydsfaktor was miskien ook belangrik. Studente het nie tyd gehad om meer as een keer
deur die lys woorde te gaan nie – dit is moontlik dat meer tyd dalk tot beter resultate kon lei.
Hier bo is in ’n groot mate gespekuleer oor die moontlike redes vir die swak resultate wat die
studente in die toets behaal het. ’n Opvolgstudie, wat reseptiewe woordeskatkennis binne ’n
baie ryk konteks toets, is nodig om wat nou spekulasie is, duideliker vas te stel.
’n Onderhoudsvraelys waar respondente gevra kan word wat die struikelblokke is in die
verstaan of produseer van die korrekte woord uit die mentale leksikon, kan ook meer
betroubare inligting gee.
’n Laaste oordeel is dat dit miskien van weinig nut is om so ’n soort woordeskattoets te
gebruik. Dosente wat Nederlands as vreemde taal (laat dit maar daar om te spekuleer oor hoe
vreemd Nederlands dan ook mag wees) of Nederlandse letterkunde aanbied, kan hulle tyd
veel beter daaraan bestee om nuttige strategieë vir die uitbreiding van sowel die passiewe as
die aktiewe woordeskat aan die leerders voor te stel. Vir so ’n kursus hoef mens ook nie veel
verder te kyk as na lees en luister as dié strategieë wat die beste resultate sal lewer nie. Hoe
groter die invoer, hoe groter die resultate, en met veel minder inspanning as by tale wat nie so
nou verwant aan Afrikaans is nie. Ter begeleiding van ’n goed-beplande lees-en-luisterkursus
met ’n groot verskeidenheid tekste sou ek ’n goeie kontrastief-gebaseerde taalgids
voorstel. Indien reëlmatige spellingverskille ten aanvang sistematies uitgewys word, en veral
die Nederlandse werkwoordstelsel indringend aandag kry, kan daar gespekuleer word dat
studente binne ’n maand of drie baie beter in die woordeskattoets behoort te vaar. 4
Bibliografie
Beeckmans, R., J. Eyckmans, V. Kanssens, M. Dufranne en H. van de Velde. 2001.
Examining the Yes/No vocabulary test: Some methodological issues in theory and practice.
Language Testing, 18(3):235–74.
164

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Beheydt, L. 2007. De dubbele pregnante contexttoets als productieve woordenschattoets voor
Nederlands als vreemde taal. In Fenoulhet (red.) 2007.
Bogaards, P. 2000. Testing L2 vocabulary knowledge at a high level: The case of Euralex
French Tests. Applied Linguistics, 21(4):490–516.
Bogaards, P. en B. Laufer (reds.). 2004. Vocabulary in a second language. Amsterdam: John
Benjamins Publishing.
Bosch, B. 1997. Die leksikon van volwasse aanleerders van Afrikaans: ’n
Taalaanleerdergesentreerde beskouing. Per Linguam, 13(2):23–37.
Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Academica.
Carstens, W.A.M. 2003. Norme vir Afrikaans. Pretoria: Van Schaik.
De Kleijn, P. 2005. Alexander: leerboek ter uitbreiding van de Nederlandse woordenschat
van anderstaligen. Amsterdam: Rozenberg.
De Villiers, M. 1983. Nederlands en Afrikaans. Goodwood: Nasou.
Fenoulhet, J. (red.). 2007. Neerlandistiek in contrast: Bijdragen aan het Zestiende
Colloquium Neerlandicum. Amsterdam: Rozenberg.
Kinsella, V. (red.). 1980. Language teaching surveys I. Cambridge: Cambridge University
Press.
Laufer, B. 1986. Possible changes in attitude towards vocabulary acquisition research. IRAL,
24(1):69–75.
Laufer, B. en P. Nation. 1999. A vocabulary-size test of controlled productive ability.
Language Testing,16(1):33-51.
Meara, P.M. 1980. Vocabulary acquisition: A neglected aspect of language learning. In
Kinsella (red.) 1980.
Meara, P. en B. Buxton. 1987. An alternative to multiple choice vocabulary tests. Language
Testing, 4(2):142–51.
Meara, P. en T. Fitzpatrick. 2000. Lex30: An improved method of assessing productive
vocabulary in L2. System,28(1):19-30.
Nation, P. 1990. Teaching and learning vocabulary. New York: Newbury House.
—. 2001. Learning vocabulary in another language. Cambridge: Cambridge University
Press.
165

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Nederlandse Taalunie. 2006. Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voor Moderne
Vreemde Talen: Leren, Onderwijzen, Beoordelen. Den Haag: Nederlandse Taalunie.
O’Loughlin, K. 1995. Lexical density in candidate output on direct and semi-direct versions
of an oral proficiency test. Language Testing, 12(2):217–37.
Ponelis, F. 1989. Nederlands-Afrikaans: Die Europese agtergrond van Afrikaans. In Botha
(red.) 1989.
Raidt, E.H. 1991. Afrikaans en sy Europese verlede. Kaapstad: Nasou.
Read, J. 1998. Word associates test. http://www.lextutor.ca/test/associates (6 Mei 2011
geraadpleeg).
Read, J. 2000. Assessing vocabulary. Cambridge: Cambridge University Press.
—. 2004. Plumbing the depths: How should the construct of vocabulary knowledge be
defined? In Bogaards en Laufer (reds.) 2004.
Read, J. en C.A. Chapelle. 2001. A framework for second language vocabulary assessment.
Language Testing, 18(1):1–32.
Schmitt, N. en M. McCarthy. 1997. Vocabulary: Description, acquisition and pedagogy.
Cambridge: Cambridge University Press.
Schmitt, N. 2002. Vocabulary in language teaching. Cambridge: Cambridge University
Press.
Singleton, D. 1990. Exploring the second language mental lexicon. Cambridge: Cambridge
University Press.
Singleton, D. en D. Little. 1991. The second language lexicon: Some evidence from learners
of French and German. Second Language Research, 7(1):61–81.
Swart, C. 2003. Uitdagings vir die Afrikaanse leksikograaf ten opsigte van Nederlandse
lemmata in ’n vertalende Nederlands-Afrikaanse woordeboek. Lexikos, 13:240–9.
Eindnotas
1 My dank aan Ludo Beheydt, wat sy toets aan my beskikbaar gestel het.
2 Die resultate van die toets het daartoe gelei dat meer gedetailleerde aandag geskenk word
aan reëlmatige klank- en spelverskille tussen Afrikaans en Nederlands in die kursus Leer
Nederlands.
3 Die uitslae van die verpligte taaltoetse wat studente deesdae moet aflê, en die ervaring van
dosente, dui daarop dat Afrikaanssprekende studente se woordeskat toenemend gebrekkig
166

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
word. Hulle beskik nie noodwendig meer oor aktiewe kennis van sekere woorde en
betekenisonderskeidings van woorde nie. Leksikale soepelheid neem merkbaar af – daardie
tipe kennis wat studente byvoorbeeld sou help om die Nederlandse denken aan die Afrikaanse
dink te koppel omdat hulle vertroud is met die Afrikaanse woorde denker en herdenk.
4 Dit val buite die bestek van hierdie artikel om meer uitvoerig te verwys na strategieë wat
gevolg kan word. Binne die Suid-Afrikaanse konteks is daar nog weinig (indien enige)
sistematiese navorsing hieroor gedoen. Gegewe die klein poel tweedetaalonderrigspesialiste
in Suid-Afrika met Nederlands as fokustaal, sal sodanige tipe navorsing verkieslik binne
spanverband gedoen moet word.
167

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“Spanner in die wat?” – Wopko Jensma en die
mineurletterkunde van Deleuze en Guattari
Willem Anker
Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
In 1993 het Gunther Pakendorf ’n artikel in Stilet gepubliseer getitel “Kafka, en die saak vir
die ‘klein letterkunde’”, waarin hy aanvoer dat Wopko Jensma (1939–1993?) se poësie
miskien die beste Suid-Afrikaanse voorbeeld is van wat Gilles Deleuze en Félix Guattari ’n
klein- of mineurletterkunde noem. Hierdie artikel is ’n verkenning van Pakendorf se hipotese
waarin probeer word om die karaktertrekke en effekte van die Deleuze-Guattariaanse term
mineurletterkunde op te som terwyl Jensma se poësie as voorbeeld daarvan gelees word.
Jensma se meertalige gedigte, wat sterk beïnvloed is deur onder andere jazz en dada, met hul
sterk politiese inslag, figureer steeds op die randgebied van die Suid-Afrikaanse literêre
sisteem. Daar sal aangedui word hoe die konsep van mineurletterkunde – letterkunde wat
Deleuze en Guattari defnieer as ’n politieke, kollektiewe uiting wat taal deterritorialiseer – ’n
ingang bied tot die werk van Jensma, ’n digter wie se poësie nie veel prysgee onder die druk
van meer tradisionele literêre benaderings nie. Uiteindelik sal Pakendorf se stelling bevestig
word en sal Jensma se poësie herkenbaar word as mineurskrywing wat praat as die ander, wat
subjektiwiteit politiseer en wat taal laat deterritorialiseer.
Trefwoorde: Wopko Jensma, Gilles Deleuze, Félix Guattari, Franz Kafka,
mineurletterkunde, klein letterkunde, poësie
Summary
In 1993 Gunther Pakendorf published an article in Stilet, “Kafka, en die saak vir die ‘klein
letterkunde’” (“Kafka, and the case for the ‘minor literature’”), in which he stated that the
poetry of Wopko Jensma (1939-1993?) is probably the best South African example of what
the French philosopher team Gilles Deleuze and Félix Guattari call a minor literature.
Wopko Jensma is an enigmatic, some would say cult, figure in the South African literary
scene. He wrote three volumes of poetry in the 1970s and was also an artist well known for
his wood carvings that combined African motifs and themes with those of, among other
styles, surrealism. All three volumes (Sing for our execution – 1973, Where white is the
colour where black is the number –1974, and i must show you my clippings – 1977) make use
of visual art that accompanies the poetry. In addition to the languages of art and poetry which
speak together in these volumes, the poetry itself is a multilingual utterance: English,
Afrikaans, prison slang, Afro-American, Fanakalo, Portuguese and the Afrikaans Cape
dialect sound together in all the volumes, sometimes within the same poem. Within his poetry
168

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
the reader finds a polyphonic space where different dialects, styles and languages converge to
make bold political statements with the use of certain Dadaistic, surrealistic and modernistic
techniques. In 1993 Jensma, reportedly suffering from schizophrenia, disappeared, never to
be heard of again. I try to focus specifically on Jensma’s work without involving the disputed
and controversial aspects of his biography.
This article is an exploration of Pakendorf’s hypothesis in which the characteristics and
effects of the Deleuze-Guattarian term minor literature will be summarised while reading
Jensma’s poetry as an example of it. Jensma’s polyphonic poems, which were influenced by,
among other forms, jazz and dada, with their overtly political content, are still dwelling on
the periphery of the South African literary system. It will be argued that the concept of minor
literature – literature defined by Deleuze and Guattari as a political, collective utterance
which deterritorialises language – offers an entry to the work of Jensma, a writer whose
poetry does not willingly yield under the pressures of more traditional literary criticism.
The article will start with a short synopsis of the reception of Jensma’s work. Even at this
early stage in the discussion it will become clear that the questions raised by the first
reviewers are the exact questions Jensma, as well as Deleuze and Guattari, play with and
undermine when they practise or write about literature.
The bulk of the article will be an introduction to the concept of minor literature, starting with
the theoretical background, after which Jensma’s poetical project will be discussed using the
three characteristics of a minor literature as defined by Deleuze and Guattari as a structuring
mechanism for the argument.
The term minor literature is used as it is coined in Deleuze and Guattari’s influential work on
Kafka: Kafka. Toward a minor literature (translated in 1986 from the French Kafka: Pour
une littérature mineure – 1975). In this seminal work Deleuze and Guattari discuss the work
of Franz Kafka as exemplary of what they call a minor art or literature. Minor literature is a
form of writing which has three main characteristics: firstly, the writing deterritorialises
language; secondly, it is always political; and thirdly, it is always a collective utterance.
Although these three elements are three parts of a single process I discuss them separately to
clarify some of the arguments. To start the argument, I will explain how Deleuze and Guattari
adopt and transform the concepts minor and major and how these are used within a literary
and broader artistic framework. Attention will also be given to what Deleuze and Guattari
mean when they make concepts like political literature and collective utterance their own.
What exactly is meant by “the deterritorialisation of language” will also be discussed. In this
article I also make use of other works of Deleuze and Guattari, namely Anti-Oedipus (1972),
A thousand plateaus (1987) and What is philosophy? (1994), as well as the work of the wellknown
visual arts scholar Simon O’Sullivan, who also writes within a Deleuze-Guattarian
framework.
While summarising and clarifying this convoluted concept of a minor art practice within the
broader arsenal of terminology used in Deleuze and Guattari’s philosophical project called
schizoanalysis, I use Jensma’s poetry throughout as illustration material for the discussion of
minor literature, and in this way I try to show that Jensma’s poetry is in fact a uniquely South
African version of minor art, while I also hope that these examples of his poetry will
introduce a wider readership to his jazz-like verses.
Throughout the discussion I will refer to earlier reviews of and academic articles about
Jensma’s work, especially those of Michael Gardener, probably the scholar who has
169

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
published the most about Jensma, to show that certain aspects and elements of the poetry on
which I focus have already been pointed out and discussed by other critics, although not
within the framework of Deleuze-Guattarian’s “minor literature”.
Two themes that run through all three of Jensma’s volumes of poetry are jazz and
schizophrenia. References to jazz musicians, the music, the style and even the rhythm of jazz
can be found in Jensma’s verses. Then there are also the references to schizophrenia in his
poetry, as well as the form and style of some of the more Dadaistic poems that could be said
to have a “schizophrenic” style, especially in the way that Deleuze and Guattari uses the
term.
The article will be concluded with a short discussion which focuses specifically on the use of
jazz and schizophrenia in Jensma’s poetry as sources of both imagery and style. I will make a
clear distinction between the illness and the Deleuze-Guattarian appropriation of the concept
of schizophrenia (as it is related to schizoanalysis). It will be shown how these series of
images and certain stylistic traits link up with the form and content of his minor writing
project.
In the end Pakendorf’s hypothesis will be confirmed and Jensma’s poetry will be shown to be
a minor writing which speaks as the other, which politicises subjectivity and which
deterritorialises language.
Key words: Wopko Jensma, Gilles Deleuze, Félix Guattari, Franz Kafka, minor literature,
poetry
1. Inleidend
In hierdie artikel wil ek Wopko Jensma se poësie lees as ’n voorbeeld van ’n skryfwyse wat
die Franse filosowe-paar Gilles Deleuze en Félix Guattari ’n mineurletterkunde (littérature
mineure) noem. Aan die hand van veral hul boek Kafka. Toward a minor literature (1975),
maar ook verwysend na van hul ander werke, soos A thousand plateaus. Capitalism and
schizophrenia (1987) en What is philosophy? (1991), asook sekondêre werke soos dié van die
kunsteoretikus Simon O’Sullivan, sal ek poog om ’n bondige opsomming te gee van die
komplekse konsep van die mineurletterkunde. Deurlopend sal ek Jensma se poësie byhaal as
voorbeeldmateriaal, nie alleen om die teorie te verhelder nie, maar veral ook om aan te toon
hoe sy werk wel as mineurskrywing gelees kan word. Ek sal ook deurlopend verwys na
vroeër beskouinge van Jensma se werk, veral dié van Michael Gardiner, om aan te dui dat die
bepaalde aspekte en eienskappe van die poësie waarop ek fokus, reeds deur ander kritici
uitgelig en bespreek is, alhoewel nie soseer in terme van die Deleuze-Guattariaanse
mineurletterkunde nie. Deurgaans sal ek spesifiek fokus op Jensma se werk self en probeer
om sy (betwiste en omstrede) biografie nie by te haal of in sy werk te probeer inlees nie.
Die artikel begin met ’n kort opsomming van die resepsie van Jensma se werk. Daarin word
aangedui dat die artikel in wese ’n verkenning is van Gunther Pakendorf se stelling (1993)
dat Jensma miskien die beste Suid-Afrikaanse voorbeeld is van ’n mineurdigter. Vervolgens
sal die teoretiese agtergrond vir die konsep mineurtaal en -letterkunde aangebied word,
waarna Jensma se poëtiese projek bestudeer word aan die hand van die drie eienskappe van
170

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die mineurletterkunde, naamlik die politiese aard van die skryfwerk, die skryfwerk as
kollektiewe uiting en/of handeling en die deterritorialisering van taal.
Die artikel sluit af met ’n kort bespreking wat spesifiek fokus op die gebruik van jazz en
skisofrenie-beelde in Jensma se poësie en hoe dit op sowel vormlike as inhoudelike vlakke by
sy mineurskryfprojek aansluit.
2. Kafka en “die eerste Suid-Afrikaner”
Soms weier ’n literêre teks om te antwoord op die vrae wat daaraan gestel word. Die
vraagsteller het dan ’n keuse: óf die teks word stilletjies van die tafel afgeskuif en dieselfde
vrae word aan ’n volgende, meer gemoedelike en manierlike teks gestel, óf die vraagsteller
begin wonder of die halsstarrigheid en astrantheid van die teks nie miskien te make het met
die vrae wat daaraan gestel word nie. Dít was nog altyd die geval met die werk van Franz
Kafka. Bensmaia (1994:213–4) som hierdie situasie soos volg op:
If there were critics who dared broach the question of whether or not it was necessary
to “burn Kafka” for the heresy of not conforming to genre codes or to the laws of
narratology, no one was truly prepared to disclose the fact that Kafka’s work had
sufficient resources to allow it to be no longer liable to the sort of questioning to
which it had been subjected until that point.
Alhoewel Kafka onteenseglik gekanoniseer is in wêreldletterkunde, het sy werk tog altyd
steeds ’n liefde-haat-verhouding met die literêre kritiek gehad. Veral die psigoanalitiese
lesings van sy werk het kort-kort voor toe deure te staan gekom. Ook Marxistiese, teologiese
en selfs kabbalistiese stelle vrae is met ’n relatiewe stilte beantwoord (Bensmaia 1994:213–
4).
Wanneer Deleuze en Guattari Kafka lees, sien hulle ’n eiesoortige produksie van letterkunde
wat hulle littérature mineure noem. Die woord mineure verwys na beide ’n minderheid en ’n
mineurtoonaard. In my aanwending van Deleuze-Guattariaanse terme vertaal ek mineure met
mineur, om die veelseggende musikale metaforiek te behou. Hul werk Kafka: Toward a
minor literature (1975/1986) is ’n manifes vir ’n spesifieke, revolusionêre verstaan van
letterkunde en ook ’n pleidooi vir juis die spesifieke tipe teks wat, in die woorde van
Bensmaia (1994:214), weier om die spel van sogenaamde hoë letterkunde, Letterkunde met
’n hoofletter, te speel.
In 1993 skryf Pakendorf ’n artikel oor die konsep van die mineurletterkunde (wat hy as klein
letterkunde vertaal) waarin hy aanvoer dat Jensma se werk miskien die beste Suid-Afrikaanse
voorbeeld van ’n mineurletterkunde is:
Wopko Jensma het bereik wat dalk geen ander Suid-Afrikaanse skrywer tot dusver
kon regkry nie, iets waarvoor daar in ons land nie net geweldig baie potensiaal is nie,
maar veral ook ’n groot behoefte: ’n uitwissing van grense, ’n weiering om deel te
wees van enige hegemoniële struktuur, hetsy ideologies of esteties of van watter aard
ook al en ’n vereenselwiging met die underdog (’n houding waarvoor die politieke
171

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
slagspreuk, “solidariteit”, te beperkend is, miskien óók omdat demagoë, soos
algemeen bekend, maar min sin vir humor het). (Pakendorf 1993:105)
Ek wil graag aansluit by Pakendorf, en sy eiening van Jensma as ’n mineurskrywer in meer
besonderhede bestudeer. Die konsep van die mineurletterkunde bied inderdaad ’n ingang tot
die skryfprojek van Jensma, ook ’n skrywer wie se werk nie veel prysgee onder die druk van
meer tradisionele benaderings nie.
Jensma se drie bundels poësie wat in die sewentigerjare van die vorige eeu verskyn het, het ’n
redelike kultus daaromheen, maar is nooit werklik tot die Afrikaanse of die Engelse kanon
toegelaat nie (Klein en Marais 2010:5–6 en Gardiner 1997:43). Die rede hiervoor is miskien
juis ’n weiering van die poësie om gehoor te gee aan die standaarde wat in tradisionele kritiek
vir poësie geld. Gee vir Jensma ’n “Well-wrought urn” en hy skop dit flenters. Danksy
letterkundiges soos Michael Gardiner, Peter Horn, Phil du Plessis en Pakendorf het die werk
van Jensma wel in die Suid-Afrikaanse literêre kritiek geflikker, en meer onlangs is dit
verblydend om te sien dat Jensma herontdek word danksy letterkundiges soos Leti Klein en
Johann Lodewyk Marais.
Benewens die overte politieke kritiek van die inhoud, en die eklektiese gebruik van dadaïsme,
surrealisme en ander modernistiese tegnieke om die Suid-Afrikaanse bevindelikheid te
dramatiseer (vgl. Gardiner 1990:59), het ook die poëtiese stem self gesorg vir veel verwarring
onder lesers. In reaksie op sy eerste bundel, Sing for our execution (1973), sê Mary Morison
Webster in die Sunday Times:
The reader’s initial and, indeed, lasting impression is that Jensma is an African –
possibly of Sophiatown. Use of words and phrases nevertheless seems, at times, that
of an American Negro rather than of a man from the Transvaal. (Aangehaal op die
agterplat van Where white is the colour where black is the number.)
In ’n ander resensie verklaar Lionel Abrahams dat Jensma se werk nie wit of swart, Engels of
Afrikaans is nie (in Gardiner 2000:26). ’n Resensie in Oggendblad stel dit huiwerig dat die
bundel nie opgesom kan word in ’n kort resensie nie – die motiewe en tegnieke is te
uiteenlopend, en die wêreld waaruit die poësie ontstaan te vreemd vir die wit leser. Wat wel
gesê kan word, is dat dit verse van ons tyd is, van Suid-Afrika (Gardiner 2000:26). Soos Peter
Wilhelm dit stel op die agterplat van die bundel Where white is the colour where black is the
number: “He is a terrifying, new sort of human. He is the first South African.”
Jensma se poësie is volgens Gardiner (1990:58) ’n polifoniese praatplek van ’n
verskeidenheid tale, vorme, identiteite en geskiedenisse ongeëwenaard in die Suid-Afrikaanse
letterkunde. Ten spyte hiervan, maar miskien juis as gevolg hiervan, bly Jensma sy lewe lank,
en in ’n groot mate steeds, ’n randfiguur in literêre en kunskringe. Jensma se digbundels is uit
druk en byna onbekombaar en in 1993 verdwyn hierdie miskende digter en kunstenaar
spoorloos.
3. Mineurtaal en -letterkunde
172

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hoe funksioneer die terme mineur- en majeurletterkunde? Deleuze en Guattari (2003b:95–7)
wys daarop dat die tonale of diatoniese musieksisteem ’n liniêre, gekodeerde, gesentreerde
sisteem is. Die mineurtoonsoort gee aan tonale musiek ’n gedesentreerde voortvlugtige
karakter as gevolg van sy intervalle en die mindere stabiliteit van sy akkoorde. Die linguistiek
is ’n tipe majeurtoonsoort. Dit beskik oor ’n tipe diatoniese toonleer en ’n voorkeur vir
dominante, konstantes en universalia. Hierteenoor is alle tale egter in immanente, konstante
verandering: nie sinkronisiteit of diakronisiteit nie, maar asinkronisiteit, as ’n veranderlike en
voortdurende toestand van taal.
Deleuze en Guattari (2003b:105–6) voer aan dat die minderheid, die mineur toonaard,
komplekse assosiasies het in verskeie velde: musikaal, literêr, linguisties, juridies en polities.
Die opposisie tussen die minderheid en die meerderheid is hoegenaamd nie kwantitatief nie.
Meerderheid impliseer dominansie, konstantes, ’n konstante van uitdrukking of inhoud, wat
dien as ’n standaard waarteen die uitdrukking of inhoud meetbaar gemaak kan word. Soos
O’Sullivan (2006:76) vir Deleuze in hierdie verband aanhaal: “The difference between
minorities and majorities isn’t their size. A minority may be bigger than a majority. What
defines majority is a model you have to conform to [...]. A minority, on the other hand, has no
model, it’s a becoming, a process.”
Hier word die ooreenkoms tussen minderhede en mineur toonaarde en meerderhede en
majeurtoonaarde duidelik. Binne hierdie sienswyse kan Jensma se bundeltitel, Where white is
the colour where black is the number, dus gelees word as verwysend na die meerderheid, die
abstrakte, leë standaard van witheid, en die swart minderheid wat in getal meer is, maar binne
die wit hegemonie bloot nommers is.
Op soortgelyke wyse word majeurtale gedefinieer deur die sentraliserende mag van
konstantes en homogeniserings, mineurtale deur die desentraliserende krag van variasie
(Deleuze en Guattari 2003b:102). Afrikaans is in hierdie verband ’n interessante voorbeeld.
Tot die 1930’s kan Afrikaans gesien word as ’n mineurtaal, as ’n mineuraanwending van
Nederlands, die skryftaal en Bybeltaal, maar ook as ’n mineurbeweging wat sigself verset
teen Britse imperialisme (Pakendorf 1993:104 en Buelens 2009). Afrikaans het juis sy
homogeniteit bereik toe dit ’n lokale en mineurtaal was wat teen Engels gestry het. Ná die
bewindsoorname van die Nasionale Party in 1948 moes Afrikaans sekerlik gesien word as ’n
majeur- en staatstaal. Ná 1994 en die instelling van 11 amptelike tale, het Engels egter weer
oorgeneem as majeurtaal, met die inheemse tale wat almal as mineurtale gesien kan word. In
die tyd waarin Jensma se bundels verskyn het, was Afrikaans nog sterk funksionerend as
majeurtaal.
Die teenoorgestelde argument is vir Deleuze en Guattari (2003b:102–3) meer dwingend: hoe
meer ’n taal die karaktereienskappe van ’n majeurtaal aanneem, hoe meer word dit
geaffekteer deur die voortdurende variasies wat dit tot mineurtaal vervorm. Dit is dus nie so
verbasend dat Afrikaans na 1976 weer deur swart skrywers opnuut toegeëien is in die skryf
van strugglepoësie nie, ondanks die ambivalente posisie van Afrikaans as beide “teken van
onderdrukking en geweld” en moedertaal (Coetzee 2002:152). Na die Soweto-opstande het
swart skrywers juis bewus geword van die “politieke nut” van Afrikaans, veral in
173

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
werkersklasgemeenskappe waar dit die enigste spreektaal was (Coetzee 2002:152). Alhoewel
’n mineurtaal nie onomwonde gelykgestel kan word aan ’n dialek nie, kan die
selfidentifikasie onder swart skrywers en lesers met Kaaps gesien word ʼn as doelbewuste
politieke program, naamlik die “karnavalisering en kontestering” van die standaardtaal en die
taal van die baas (Coetzee 2002:152–3). As Deleuze en Guattari waarsku dat dialekte nie
sonder meer mineurtale is nie, bedoel hulle miskien eenvoudig byvoorbeeld dat Jan Spies se
Namakwalandse dialek nie ’n politieke uiting sou wees nie, maar Adam Small se Kaaps wel.
Verder wys hulle (2003b: 527, voetnota) ook op die wyse waarop Jensma se tydgenoot
Breyten Breytenbach in sy poësie die majeurtaal van Afrikaans geweld aandoen om
Afrikaans se status as majeurtaal te ondergrawe en om sy status as ’n “baster” wat in ’n
“bastertaal” skryf, te versterk. Jensma had ’n soortgelyke skryfprojek.
Wat hieruit duidelik word, is dat daar inderdaad nie twee tipes tale is nie, maar eerder twee
verskillende maniere waarop taal aangewend kan word: “Either the variables are treated in
such a way as to extract from them constants and constant relations or in such a way as to
place them in continuous variation” (Deleuze en Guattari 2003b:103).
Deleuze en Guattari (2003b:100–1) aanvaar dus as vanselfsprekend dat taal heterogeen is, ’n
veranderende realiteit. Die linguistiek kerf uit die heterogene totaliteit ’n homogene sisteem
omdat taal, soos die staat, deur die heersende wetenskaplike model as homogeen, gesentreerd
en gestandardiseerd beskou word. Hierdeur word taal ’n taal van mag, ’n dominante taal, taal
in majeur:
Forming grammatically correct sentences is for the normal individual the prerequisite
for any submission to social laws. No one is supposed to be ignorant of
grammaticality; those who are belong in special institutions. The unity of language is
fundamentally political. There is no mother tongue, only a power takeover.
(2003b:101)
Jensma (1974:35) stel dit hard en duidelik:
jou taal uit jou bediende se mond gevat
en jy sing: ons vir jou …
Twee toonaarde van taal, en so ook twee funksionerings van letterkunde. Soos daar nie
onderskeibare majeur- en mineurtale is nie, maar slegs twee aanwendings van taal, is daar
ook nie onderskeibare majeur- en mineurletterkundes nie, maar alleen ’n mineurwording van
’n majeurletterkunde, alleen maar revolusionêre voorwaardes en toestande in die hart van
groot of gevestigde letterkundes (Deleuze en Guattari 1986:18). Vervolgens sal gekyk word
na die eienskappe van die mineurletterkunde en hoe Jensma se poësie as ’n voorbeeld van so
’n revolusionêre skrywing gelees kan word.
4. Die mineurletterkunde
’n Mineurletterkunde word geken aan drie eienskappe:
174

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
i. ’n Deterritorialisering van taal. Dit behels die bevoorgronding van die affektiewe en
intensiewe kwaliteite van taal. ’n Mineurletterkunde laat die majeurtaal stotter, dit hou op om
te probeer sinmaak.
ii. So ’n letterkunde is altyd reeds deur en deur polities. ’n Mineurletterkunde is altyd
oopgestel tot die wyer sosiale milieu en nie gefikseer op die domestiese of oedipale nie.
iii. ’n Mineurletterkunde het ’n spesifieke kollektiewe aard. Dit is altyd ’n kollektiewe uiting,
dit is ’n letterkunde wat funksioneer in die rigting van ’n gemeenskap – een wat nog moet
kom (vgl. O’Sullivan 2009:247), een wat altyd komende is.
Die vraag is nou: Hoe ondergaan ’n majeurletterkunde ’n mineurwording, of, anders gestel,
hoe skryf ’n skrywer (wat sigself binne ’n majeurletterkunde bevind) sodat sy tekste ’n
wordende-mineur binne die “Groot Letterkunde” kan bewerkstellig? Ek wil begin deur te kyk
na die tweede eienskap, die altyd reeds politieke aard van ’n mineurletterkunde.
4.1 Altyd reeds polities
By Kafka sien Deleuze en Guattari geen begeerte om buitengewone of opbouende stories te
vertel nie; ook wil hy nie ’n nuwe styl ontdek of voortbou op wat die “meesters” gedoen het
nie. “i know no heroes,” sê ook Jensma (1977:75), met ’n kleinletter “i”. Volgens Bensmaia
(1994: 214) wroeg Kafka nie meer oor watter taal om in te skryf nie, maar is hy eerder ’n
skrywer wat die vraag oor letterkunde radikaal oopmaak tot die kragte en verskille van klas,
ras, taal en gender wat daardeur vloei. Hier is dus hoegenaamd nie sprake van enige wens om
’n ander kanon te herontdek of letterkunde weer van voor af te kanoniseer nie. Hierdie
letterkunde begin nie meer met die mens as algemene konsep nie, maar eerder by hierdie
spesifieke man of daardie spesifieke vrou, byvoorbeeld Kafka: ’n Jood, ’n Tsjeg, een wat
Jiddisj en Tsjeggies praat, maar in Duits skryf in ’n Praagse ghetto (Bensmaia 1994:215). Dit
is juis hierdie prekêre sosiopolitiese situasie wat noodwendig aanleiding gee tot ’n spesifieke
denk- en skryfwyse, ’n vluglyn uit hoë letterkunde, na ’n radikale nuwe politiese letterkunde:
[H]aving no standard or canonical means of expression at its disposal – no abstract
universal in the form of a single 1 national language, a single ethnic affiliation, a
single prefabricated cultural identity – the existential situation calls into being a new
economy of writing and of reading. (Bensmaia 1994:215)
Mineurletterkunde kan nie gesien word as maar net nog ’n kategorie of genre nie.
Mineurletterkundes bestaan, volgens Bensmaia (1994:220), omdat gemeenskappe (peoples),
rasse en hele kulture in die verlede tot stilte gedwing is, en nie meer in hul eie taal leef nie.
Mineurletterkundes ontstaan as die praktiese manifestasie van hierdie stem – mans en vroue
wat kan begin praat, nie alleen van die geweld van kolonisasie nie, maar ook van hul eie
verskille – die verskil tussen wat die staat wil hê hulle moet wees en die bestaanswyses
waarmee hulle self wil eksperimenteer.
Alles omtrent mineurletterkundes is polities van aard. In majeurletterkundes word
persoonlike kwessies (familiale, huwelikskwessies, ens.) verbind aan ander kwessies wat nie
175

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
minder individueel is nie, byvoorbeeld die sosiale milieu wat bloot dien as agtergrond of
ruimte. Mineurletterkundes funksioneer heeltemal anders. Hul beperkte ruimte dwing elke
individuele intrige om dadelik met ’n breër politiek te verbind. Die individuele kwessies word
op hierdie manier des te meer noodsaaklik, onontbeerlik en vergroot, juis omdat ’n heel ander
storie daarbinne vibreer (Deleuze en Guattari 1986:17). Deleuze en Guattari (1986:17) haal
Kafka in hierdie verband aan uit sy dagboeke:
What in great literature goes on below, constituting a not indispensable cellar of the
structure, here takes place in the full light of day, what is there a matter of passing
interest for a few, here absorbs everyone no less than as a matter of life and death.
Wat dus voorrang geniet in die ekonomie van die daaglikse lewe is nie meer ’n private
aangeleentheid nie, maar juis ’n politieke aangeleentheid. In “Jy het nie haas nie, nie tyd nie”
skel Jensma (1974:35):
jy’s sê jy’s onbetrokke en a-polities
tog het jy ’n bediende om jou huis te vee
weet jy dis ’n politieke dáád?
Die individu verskyn nie meer as die produk van ’n geïsoleerde bewussyn nie, maar eerder as
die rangskikking van ’n veelvoudigheid elemente – ’n begerende masjien wat funksioneer
bloot omdat dit altyd reeds gekonnekteer is aan ander masjiene – kommersiële, ekonomiese,
burokratiese en ook geregtelike masjiene (Bensmaia 1994:216). Soos Jensma (1977:6–7) sou
sê: “I found myself in a situation.”
Dit is belangrik om hier op te let dat ’n mineurkunspraktyk nie polities is in die sin van
Politiek nie. Dit is nie betrokke by politieke organisasies nie, maar poog eerder om met
individuele of sosiale aspekte van die lewe te konnekteer, om sodoende nuwe vluglyne oop te
maak. As mineurkuns polities is, is dit juis in die sin van ’n oopmaak tot ’n buitekant. Dit is
ook interessant om op te let hoe mineurkuns dikwels in meer sogenaamde “populêre”, en
meestal selforganiserende, subkulture beweeg. Graffiti is volgens O’Sullivan (2006:74) ’n
paradigmatiese voorbeeld van mineurletterkunde, en so ook ondergrondse musiekvorme soos
punk. Revolusie word hier dus verstaan as die oomblik wat ons almal toelaat om nuwe
alliansies te smee, nuwe verhoudinge wat uitbundige subjektiwiteite produseer (O’Sullivan
2006:80). En hierdie nomadiese, mineurruimte is per definisie altyd in spanning met die staat,
met die gegroefde ruimtes van numerering, van representasie.
Jensma se status as voortdurende literêre randfiguur, die feit dat sy bundels al jare uit druk is
en dus nie as bemarkbare kommoditeite gesien kan word nie, het baie te make met die
verhouding tussen die mineur en die kapitalisme:
On the one hand, we might identify the minor as operating at the sharp end of
capital’s expansion; the minor involving the production of new forms. On the other
hand, a minor practice will precisely stammer and stutter the commodity form,
disassembling those already existing forms of capital, and indeed moving beyond the
latter’s very logic. (O’Sullivan 2006:73)
176

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
O’Sullivan (2009:250) haal Deleuze aan uit sy “Postscript on societies of control”:
Maybe speech and communication have become corrupted. They’re thoroughly
permeated by money – and not by accident but by their very nature. Creating has
always been something different from communicating. The key thing might be to
create vacuoles of non-communication, circuit breakers so we can elude control.
Jensma (1977:17) is ook nie veel van ’n kapitalis nie:
i dont want that suburban house
i dont want a second car
a swimming pool a lawn a boring Sunday
no, none of that.
Kuns is volgens O’Sullivan (2009:250–1) nie gemoeid met kennis, in die sin van informasie,
nie. Dit is nie “nuttig” in hierdie sin nie. Kuns is eerder ’n handeling wat informasie
onderbreek. Kuns is juis een van die min dinge wat ons oor het wat hierdie breuk kreatief kan
bewerkstellig. Hierdie breuk het twee bewegings: dit breek ’n wêreld en dit skep ’n wêreld.
Hierdie breuk is die klank van iets nuuts, iets anders wat wil deurbreek. En miskien kan
Jensma se niekommunikasie, die onverstaanbaarheid en obskuriteit binne sommige van sy
verse juis gelees word as ’n poging om ’n nuwe manier van wees binne apartheid-Suid-Afrika
te wou laat deurbreek. Alhoewel daar dan, volgens Gardiner (1987:56), ’n sterk suggestie is
dat hy en sy poëtiese personas nie veel hoop in ’n toekoms het nie, met geen toegang tot
enige mag om hul desperate situasies te verander nie, stel hy (1987:57) dit wel dat ’n
wanhopigheid jeens die toekoms geensins ’n geloof in menslikheid diskwalifiseer nie.
Op sowel persoonlike as skrywerlike vlakke verontagsaam Jensma byna alle kodes van die
Suid-Afrikaanse staatskultuur (Buelens 2009), en alhoewel sy gemengde huwelik die
politieke subjek Jensma sou dwing om die land te verlaat, beskik die digter Jensma, volgens
Gardiner (1990:65), wel oor ’n teenmag om die disintegrerende kragte van onderdrukking
aan te val, naamlik vorm. Sonder vorm is kuns onmoontlik. Hierby wil ek voeg: Jensma speel
sy jazz-poësie in die mineurvorm.
Die vertellers in die gedigte is beide onderdrukkers en onderdruktes en beide stemme is
slagoffers wat praat vanuit dieselfde situasie, die apartheidstaat (Gardiner 1990: 59). In die
gedig “Ja Baas” uit Sing for our execution sien Gardiner (1990:63) “a guided tour by and of a
perfect specimen of an oppressor, South African variety”. Die toergids lei sy gevangene
(“luister ... luister ... probeer ... probeer”) op die pad van disintegrasie. Daarbenewens merk
Gardiner ook in die stem ’n toon van ’n begeesterde analis wat ’n monster ontleed en ’n
konformering tot tipe eis: “van renosters gepraat: is jy ’n suid-AFRIKANER” (Jensma
1973:9). Gardiner (1990:63) wys ook interessant genoeg op die beweging in die gedig vanaf
die inklusiewe ons, via die julle, waar die verteller die magtelose massa verontagsaam, na die
finale dominasie van die absolute voornaamwoord ek in die laaste deel. Hier is Jensma se
mineurprojek duidelik aanwesig – hy wys hoe die maghebber die kollektiwiteit ontken, hoe
mag deur afgeslote subjekte beweeg.
177

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Wanneer dit onseker is wie aan watter kant van die draad aan die woord is, word dit implisiet
aangedui hoe onderdrukte en onderdrukker beide slagoffers is van die fascisme binne die
staat. In “noudat dit te laat is” lyk dit byvoorbeeld vir Gardiner (1997:52) aanvanklik of dit ’n
swart verteller is wat die taal van sy wit onderdrukker gebruik met ’n angswekkende vlotheid
om sy beheersing van die kragte te demonstreer waarmee hy sy vyand sal oorwin. Maar by ’n
nadere lees word dit gesien dat dit in werklikheid die wit boer se projeksies is van sy eie
vrese, mites en neuroses.
Ook moet die stem en die taal van die verteller as ’n eenheid gesien word. Jensma se
woordgebruik is volgens Adriaan van Dis (in Buelens 2009) ’n bewustelike politieke keuse
deurdat dit onder andere die inheemse elemente van Afrikaans benadruk. Hiermee bedoel hy
sekerlik dat die taal (of dit nou Afrikaans of Engels is) altyd ’n duidelike lokaliteit het en
nooit in die abstrakte majeur weergegee word nie. Om weer vir Gardiner (1985:121) by te
haal:
It is my dinstinct impression that there is an unusually close correspondence in
Jensma’s poetry between what the personae are – what condition they are in – and the
language that they speak. If this is so, then that language is circumstantial rather than
instrumental and because it is also social in nature, it is, from the reader’s perspective,
thoroughly politicised.
Die taalgebruik weerspieël ’n gekontekstualiseerde persoonlike toestand wat die gevolg is
van spesifieke omstandighede wat onlosmaaklik deel is van politieke faktore (Gardiner
1985:125). Om Jensma (1977:6) aan die woord te stel:
date today is 5 april 1975 i live
at 23 mountain drive derdepoort
phone number: 821-646, post box 26285
i still found myself in a situation.
Meer spesifiek kan dit nie word nie, en meer polities ook nie. Veral as hy later in die gedig
sê:
i hope to leave some evidence
[...]
that i created something
out of my situation. (1977:7)
Met so ’n overte politiese aanslag in sy digkuns is dit dan ook geensins verbasend dat sy
bundel Where white is the colour where black is the number in 1975 verbied word nie. 2
Ironies genoeg was die rede vir hierdie verbod dat dit “[was] causing harm to relations
between sections of the population”. Die verbod is eers in Junie 1990 opgehef, vier maande
na Mandela se vrylating (Buelens 2009).
4.2 Altyd reeds ’n kollektiewe handeling
178

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Volgende eienskap van die mineurletterkunde is dat alles daarbinne ’n kollektiewe waarde
aanneem. Juis omdat daar nie ’n oorvloed talentvolle skrywers is binne ’n mineurletterkunde
nie, is daar ook nie die moontlikheid van ’n geïndividualiseerde uiting wat aan ’n spesifieke
“meester” sal behoort en wat van ’n kollektiewe uiting geskei sal word nie (Deleuze en
Guattari 1986:17). Die tekort aan talent is juis voordelig vir die ontwikkeling van iets geheel
en al anders as ’n letterkunde waar daar oor die skouers van reuse geklouter word. Soos
Trnka (2001:48) dit stel: mineurletterkunde is ’n talentlose skryfvorm.
By die tweede swart Afrikaanse skrywersimposium in 1995 sê Peter Snyders (in Willemse
1997:152): “Ek kan myself nie vereenselwig met die Afrikaanse letterkunde wat alles so
presies wil sê nie … Ek skryf oppervlakkig, want ek skryf vir mense wat nie kan lees of skryf
nie.”
Wat elke skrywer individueel sê, konstitueer binne die mineurletterkunde altyd reeds ’n
kollektiewe handeling, en wat hy sê, is, soos reeds gesien, verder altyd reeds polities.
’n Majeurletterkunde is volgens Bensmaia (1994:216–7) die produk van agente wat aan die
dominante kultuur of taal deelneem, aangesien hulle hulself as deel sien van ’n altyd reeds
gekonstitueerde en transparante geheel. Mineurletterkundes is, hierteenoor, die gevolg van ’n
situasie waar daar geen moontlikhede is vir individuele uitings nie, en binne so ’n situasie
verskyn ’n letterkunde waarin elke stelling, hoe klein ook al, verwys na ’n kollektiwiteit, of
selfs na ’n gemeenskap, wat nie meer werklik is nie, maar in essensie virtueel, een wat nog
besig is om te vorm. Jensma (1973:50) stel dit duidelik, gestroop, so:
i open the door and see no one
i always open the door
i think i will wait
someone may come some day.
Verder moet ons volgens Bensmaia (1994:217) onthou dat die regime van hoë letterkunde ’n
essensiële sisteem is omdat dit die transparantheid van die subjek konstitueer, asook hierdie
subjek se aanklewing van die groot simboliese subjek van byvoorbeeld die Franse of Duitse
taal en nasionaliteit, of in Jensma se geval die groot simboliese subjek van die
Afrikanernasionalisme. Die majeuraanwending van taal bind, reguleer en stabiliseer vorme en
betekenisse, en territorialiseer, volgens Bogue (2007:23), sodoende variasies. Dit verstewig
kategorieë en onderskeidings, dit kompartementaliseer bestaan en koester sodoende ’n
isolasie van die persoonlike en die politieke. Maar soos Bensmaia (1994:225) aanvoer:
“People are never one but always plural: a multiplicity of peoples with intersecting destinies.”
Verder moedig dit ook die versterking van die dominante perspektiewe van sowel die
meerderheid as die illusie van die outonomie van die individuele stem aan. Hierteenoor
deterritorialiseer die mineuraanwending taal deur dominante reëlmatighede te versteur en in
variasie te plaas:
In disrupting majoritarian categories, a minor usage connects the personal and the
political in proliferating networks of becoming. And in activating real (albeit virtual)
179

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
lines of continuous variation, a minor usage directly engages collective assemblages
of enunciation, fashioning not an individual voice but the voice of a people to come,
that is, a people in the process of becoming other. (Bogue 2007:23–4)
Hierdie mense koggel die staat in Jensma (1974:67) se verse:
we’re alive, we’re not
we don’t live, we don’t die (ha).
O’Sullivan (2006:71) sluit hierby aan as hy aanvoer dat die mineurletterkunde fokus op
kollektiewe skryfproduksie omdat daar nie veel skrywers en groot talente is nie, en dat dit
sodoende ’n altyd reeds kollaboratiewe status het: “It is in this sense that we can see the
artistic production of statements as a kind of precursor of a community (and often a nation)
still in formation.”
Hier is sprake van wat O’Sullivan (2006:75) na verwys as ’n verset teen die teenwoordige in
die vorm van verbeelde gemeenskappe en prototipiese subjektiwiteite. Hierdie sogenaamde
“komende gemeenskap”, of “people to come”, kan nie verstaan word in die standaardgebruik
van die woord gemeenskap nie, maar dui op ’n suiwere potensialiteit, ’n groepering wat altyd
alreeds in vervorming is, ’n verveelvuldigende en wordende risoomagtige en prosesmatige
groepering van prosesmatige en nie-afgeslote subjekte wat op geen vlak met volk of nasie of
ras of klas verwar mag word nie. Mineurpraktyke behels ’n kartering van wording, die
uitvinding van nuwe modi van bestaan. In hierdie sin roep die mineurkuns sy gehoor tot
bestaan.
Hoe lyk hierdie prototipiese subjekte wat die mineurpraktyke tot bestaan roep? Dit is ’n
subjektiwiteit wat afstand doen van suiwerheid, begronding en essensie, een wat voortdurend
transformeer en wordinge ondergaan, om die self ’n minderheid te maak, om in die
mineurtoon van konstante variasie te lewe. Deur interaksie met mekaar, met ander objekte en
met ander wyses van uitdrukking skep hulle nuwe bestaansmoontlikhede, en hierdie
produksie van subjektiwiteit is vir Deleuze en Guattari juis ’n estetiese aangeleentheid.
Deleuze en Guattari nooi ons uit om aktief betrokke te raak by die produksie van
subjektiwiteit, om ons lewens as kunswerkte te benader, juis omdat die huidige oorheersende
produksie van subjektiwiteit gebaseer is op vrees – vrees vir verskil en, meer spesifiek, vrees
vir die ander (vgl. O’Sullivan 2006:88, 91–2).
Alhoewel hierdie vorm van subjektiwiteitsformasie, gebaseer op die vrees vir verskil en die
ander, steeds in 2011 hoogty vier, was die produksie van Afrikanersubjektiwiteit in die
apartheidsjare waartydens Jensma geskryf het, en die posisie waaruit hy geskryf het, ’n
blatante, banale openbare praktyk wat elke aspek van bestaan deurdrenk het. Jensma se
skryfprojek kan in ’n groot mate gesien word as ’n voortdurende verset teen hierdie vorm van
subjektivering, as ’n konstante wordende-minderheid deur sy skryfwerk. Gardiner (1997:50)
sê byvoorbeeld dat Jensma in ’n proletariaat-vorm van Afrikaans skryf. Die aanvanklike
verwarring in die pers oor sy identiteit spreek juis van hoe goed hy hierdie binariteite en
essensialisme in sy skryfwerk kon ondermyn, en hoe hy homself oopgestel het aan ’n
180

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
wordende minderheid, ’n konstante andersword, hoe sy letterkunde inderdaad as ’n
kollektiewe uiting gesien kan word.
Hier kan byvoorbeeld weer verwys word na die aanhalings op die agterplatte van sy bundels,
waar die verwarring oor sy ras en die vreemdheid van die poëtiese stem – die “terrifying new
sort of human” (agterplat van Where white is the colour where black is the number) – ’n
voorbeeld is van die sogenaamde eerste Suid-Afrikaner wie se stem heenskeer oor en tussen
rasse en (sub)kulture. Om Jensma (1973:43) self aan te haal uit sy gedig “Once and now”:
a’ keep forgettin ma skin
it’s ma curse.
In sy poësie praat Suid-Afrika, is daar ’n kollektiewe uiting soos nog nooit in ’n enkele
oeuvre van ’n Suid-Afrikaner nie. Gardiner (1985:115; 1997:50) sê hy het soos ’n romansier
of dramaturg karakters geskep wat vir hulself praat, personas wie se geskiedenis en
omstandighede afgelei kan word uit fragmente taal en konkrete besonderhede wat juis ’n
tasbare en ouditiewe tekstuur aan hierdie stemme verleen. Verder is die veelvoudige vorme
wat sy poësie aanneem, ten nouste verbind met die noodsaaklikheid om in ’n wye
verskeidenheid stemme te praat (Gardiner 1990:65). Nogmaals Gardiner (1990:69):
By exploding himself existentially and poetically into the multitude of personae and
voices which utter in his poems, Jensma appears to have transcended the restrictions
of racial, class and linguistic inheritance. In other words, he has defied the single and
the either-or by becoming the many.
In “Spanner in the what? Works” word hierdie verveelvoudiging van die self direk
aangespreek. Vier keer word sy geboortedatum herhaal, maar elke keer in ’n ander politiesgelaaide
ruimte, en so ook vier keer die voorgestelde sterftedatum, in vier ruimtes. Soos
Gardiner (1990:58) tereg opmerk: “[T]o be a person in anything like a full sense of that term
in this country requires multiple births and multiple deaths.”
Hierdie wordende-baie of verveelvoudiging kon hy volgens Gardiner (1990:70) vermag
alleen omdat hy nie namens die ander geskryf het nie, maar as die ander. Deleuze en Guattari
(1986:17) beweer in hierdie verband dat ’n skrywer se buitestanderskap, sy beweging op die
periferie of selfs buite sy gemeenskap, hom juis toelaat om die moontlikheid van ’n ander
gemeenskap uit te druk en om die middel vir ’n ander bewussyn of ontvanklikheid te smee.
Soos Jensma (1974:8) self laat hoor:
before my people knew no nothing
before flowers were flesh
i am the only one
the only one with no gun
the only one no one suspected.
Dit moet ook opgemerk word dat alhoewel Jensma vir die grootste deel van sy lewe op die
periferie van die Afrikanerwêreld beweeg het, daar in die Afrikaanse gedigte ’n duidelike
begrip vir die karakters is wat hy uitbeeld, ’n diep mensekennis en kultuurkennis van die
181

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
groep waarteen hy sy mineurpraktyk oprig wat in die taal self na vore tree. In “Die dongas
gaap” (1973:35) vind die leser ’n minimalistiese skets van die nasionaal-christelike Afrikaner
van die sewentigs:
Kortbroekie
oopknoophempie
sondagagtermiddag
sakkie oosthuizen
kruis sy bene
vou
sy arms.
Ook in “sondagoggend tien-dertig” (1973:55) is die spot so bytend juis as gevolg van sy
vertroudheid met die objek van die spot:
dis sondagoggend skielik tien-dertig
tant sousie en tant spekkie
stap saam die kerk binne
en neem wigtig langs elkaar plek in
dominee haal sy teks ewe versigtig
uit efesiërs twee uit
mourits minnaar steun ’n psalm
diep uit die karkas van die orrel
die diakens neem kollekte op
die armes sal altyd met ons wees
ouderling herklaas vanner merwe kug.
Oor die veelstemmigheid van Jensma voer Buelens (2009) aan dat waar apartheidsdenke
eksklusief en uitsluitend was, Jensma se poësie radikaal inklusief is. Dit integreer nie alleen
verskillende tale uit Suid-Afrika nie, maar ook die hoë en lae kultuur, beeldende kuns en
literatuur; sy bundels is afwisselend liries en brutaal antipoëties; dit varieer op ou blues-temas
en nuwerwetse jazz-rifs en maak dit veral onmoontlik om die uitsprake van die liriese ek
terug te voer tot die blanke of die nieblanke ervaringswêreld. Een van talle voorbeelde is die
verskillende stemme in gedig 5 in die gedig-reeks getiteld “Kántie, hy’s on the binge, or, how
to make a horse of yourself without really trying” (1977:14). Nog ’n voorbeeld is die gedig
“Oom soois is dragtig”, waaroor Gardiner (1997:53) opmerk:
As the community faces an apocalypse, it becomes a strangely complacent babble of
accents and dialects until the strong colloquiality frees it from specific racial
designation or ownership. The voices become those of Afrikaans-speaking, rural
people grappling with the bewilderment of change, and their babble could well be a
prelude to the emergence of another form of discourse, no longer driven by old
imperatives.
Ter illustrasie haal ek slegs enkele reëls uit hierdie gedig aan:
ek sê jou, jannie ou maat:
la-taai voorslag bolands byt, de doorns toe
182

ons wag op vrydag se rooiwyn, jy weet –
en malmesbury se koringbrood
[…]
die tyd is naby sê die profete
broers en susters, ek vra myself die vraag af
waarheen, waarheen … (1974:55)
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die virtuele gemeenskap wat die tekste aanspreek, en selfs in ’n mate voortbring, word
duidelik hier raakgelees.
Jensma (1974:94) se kollektiewe uitings in sy poësie kan natuurlik gelees word as ’n verset
teen die apartheid-hegemonie:
down the street I am in the thronging crowd –
singing along with them: “it’s all been a big lie”.
Dit is egter nie al nie. Agter die bitter werklikheid wat in die verse figureer, glim daar ook die
moontlikheid van ’n ander manier van wees, ’n mensdom wat gaan kom:
Indeed, if there is an affirmation of a new community, it is precisely of the always
already excluded, a bastard community of the sick and the frail, a mutant community
always in progress, always open to any and everyone. If there is a gathering of the
new people then what they will have in common is their stuttering and stammering,
their failure (intentional or otherwise) to “live up” to the models offered (in fact
forced upon them) by the major. (O’Sullivan 2006: 78)
“[Y]es”, skree Jensma (1977:71):
open the sluices, suck me into the crowd!
it’s long been time – time’s long overdue .
4.3 ’n Deterritorialisering van die majeurtaal
Volgens Deleuze en Guattari (1986:16–7) is die eerste eienskap van ’n mineurletterkunde dat
taal daarbinne geaffekteer word deur ’n hoë mate van deterritorialisasie. Kafka, die Praagse
Jood, skryf in Duits, die taal van ’n onderdrukkende minderheid wat ’n taal praat wat die
massas uitsluit. Bogue (2007:19) beskryf Kafka se Duits as ’n taal wat in Praag ’n
kunsmatigheid gehad het as gevolg die burokratiese assosiasies daarmee, en wat deur Kafka
verder gedestabiliseer is in sy aanwending daarvan – ongrammatikale konstruksies, woorde
met veelvoudige en skuiwende niestandaard-betekenisse, aksente, gestes, die bewustelike
inperking van woordeskat en die vermyding van metafoor en simbole wat aan die taal ’n
ontwykende aura van affektiewe intensiteit verleen het.
Deleuze en Guattari (2003b:104–5) stel dit dat die standaardtaal in die mineurmodus
aangewend word wanneer daar ’n sobere styl en variasie ter sprake is, ’n wordende-mineur
van die majeurtaal. Wat hier van belang is, is nie die onderskeid tussen mineur en majeur nie,
183

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
maar wel die proses van wording. Dit is nie ’n kwessie van ’n reterritorialisasie in ’n dialek of
jargon nie, maar eerder ’n kwessie van die deterritorialisasie van die majeurtaal. Mineurtale
bestaan nie op hul eie nie: hulle bestaan alleenlik in verhouding tot ’n majeurtaal.
Die mineurstyl word in taal duidelik wanneer ’n skrywer meertalig is binne ’n taal.
Mineurskrywers vind hulself baie maal in ’n min of meer tweetalige situasie: Kafka, die
Tjeggo-Slowaakse Jood wat in Duits skryf; Samuel Beckett, die Ier wat in Engels en Frans
skryf (Deleuze en Guatarri 2003b:98–9). Dit is ook belangrik dat verskeie van hierdie
skrywers op Deleuze en Guattari se boekrak ook nie alleenlik skrywers was nie: Godard was
byvoorbeeld betrokke by film en televisie, Beckett by teater en televisie. Antonin Artaud was
’n akteur, Breyten Breytenbach is ’n skilder. Die rede hiervoor hang saam met hierdie
skrywers se aanvoeling vir die lyn van konstante verandering:
[W]hen one submits linguistic elements to a treatment producing continuous
variation, when one introduces an internal pragmatics into language, one is
necessarily led to treat nonlinguistic elements such as gestures and instruments in the
same fashion, as if the two aspects of pragmatics joined on the same line of variation,
in the same continuum. (Deleuze en Guatarri 2003b:98)
Jensma self, is behalwe as digter, ook welbekend as kunstenaar, en sy bundels bevat al drie
ook heelwat kunswerke: die eerste houtgraverings en die derde collages deur Jensma self; en
die tweede foto’s en sketse deur ander kunstenaars. Jensma se kuns en poësie ondersteun en
informeer mekaar. Behalwe die tale van kuns en poësie wat in sy bundels saampraat, is die
poësie self ook ’n meertalige uiting: o.a. Engels, Afrikaans, tronksleng, Afro-Amerikaans,
Fanakalo, Portugees en Kaaps klink saam in sy bundels en soms selfs saam binne enkele
gedigte. In “So what” (1974:29) hoor die leser:
sjee daai sjaandie
hie’, please, ‘k sê
my kop lol – but
brotha, djy weet mos
my sisi – êwe sisi
djy know-ie train?
Train’s mos laat …
Late, always late.
En in rif 1 van die gedigreeks “Waarom hotom as haarom net so om kwispel?” (1974:38):
djille
dja djille se rep
lekke
oom koos se ingegroeide toonnael
en tant sannie se hooikoors pla
gata
muthi en dolos lê
twa.
184

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Alhoewel die vermenging van hierdie tale en/of stemme, en ook die visuele taal van die
kunswerke, ’n mate van vervreemding en deterritorialisering teweeg bring, praat Deleuze en
Guattari (2003b:105) egter nie van so ’n letterlike meertaligheid nie, maar eerder van ’n
vreemdmaak van die majeurtaal deur dit op ’n mineurwyse aan te wend:
Conquer the major language in order to delineate in it as yet unknown minor
languages. Use the minor language to send the major language racing. Minor authors
are foreigners in their own tongue. If they are bastards, if they experience themselves
as bastards, it is due not to a mixing or intermingling of languages but rather to a
subtraction and variation of their own language achieved by stretching tensors
through it.
En Jensma doen ook presies dit in sy aanwending van beide die majeurtale Afrikaans en
Engels. Hierdie meertaligheid binne taal is wanneer taal intensief word, ’n suiwer kontinuum
van waardes en intensiteite, ’n geheimsinnige taal, met terselfdertyd niks om weg te steek nie.
Die mineurskrywer onderontwikkel sy taal, hy vind sy eie kombuistaal, sy eie derde wêreld,
sy eie woestyn (Deleuze en Guattari 1986:18).
Daar is vir Deleuze en Guattari (1986:19) slegs twee maniere om die papiertaal, of
majeurtaal, te laat deterritorialiseer. Die eerste wyse is om die majeurtaal kunsmatig te verryk
en te laat opswel met simboliek, esoteriese inhoude – ’n verskuilde betekenaar, met ander
woorde. Dit is die weg van James Joyce en T.S. Eliot en N.P. Van Wyk Louw. Hierdie
poging lei egter slegs tot ’n verdere reterritorialisasie gebaseer op argetipes. Volgens Deleuze
en Guattari (1986:19) het Kafka die ander manier van deterritorialisasie gevolg:
He will opt for the German language of Prague as it is and in its very poverty. Go
always further in the direction of deterritorialization, to the point of sobriety. Since
the language is arid, make it vibrate with a new intensity. Oppose a purely intensive
usage of language to all symbolic or even significant or simply signifying usages of it.
Arrive at a perfect and unformed expression, a materially intense expression.
Dit is die verskil tussen Joyce en Beckett. As Iere leef albei in vrugbare toestande vir die
produsering van ’n mineurletterkunde. Joyce gebruik Engels en verskeie ander tale; Beckett
gebruik Frans en Engels. Maar Joyce werk altyd met ’n oordeterminisme en veroorsaak keer
op keer ’n reterritorialisasie in sy werk. Beckett se droë en sobere styl, sy doelbewuste
verarming van taal, in die sin dat hy sover moontlik adjektiewe en metafore vermy en sy taal
hard en konkreet hou, druk deterritorialisasie tot so ’n ekstreme punt dat niks oorbly behalwe
intensiteite nie (Deleuze en Guattari 1986:19).
Soms, voel dit vir my, kom Jensma naby aan die gestroopte intensiteit van Beckett. In “Ja
baas” (1973:9) is daar geen sprake van mooiskywery nie, en die gestrooptheid en direktheid
dra tot die intensiteit by. Om enkele reëls aan te haal:
ek is vredevors hier
ek wik en beskik
ek besluit wie vrek
185

julle koppe rol rose van ranke
julle eet klippe vir brood
ek is vredevors hier
ek ken harde kontant
lek my gat.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Deleuze en Guattari (1986:26) sê dat Kafka Duits leer skree, ’n uiters sobere en streng
geskree. Hy onttrek uit die skree die geblaf van ’n hond, die gehoes van ’n aap, die
bewegings van ’n kewer. Hy neem Duits na ’n deterritorialisasie wat nie gered kan word deur
kultuur of mite nie, wat ’n absolute deterritorialisasie is. Hy gebruik sintaksis om te skree, hy
gee aan die gil ’n sintaksis.
Dit was wat Artaud, volgens Deleuze en Guattari (1986:26–7), met Frans gedoen het – hy het
dit laat skree en hyg. Kafka se taal is, soos dié van Artaud, ’n mineurmusiek, opgemaak uit
gedeterritorialiseerde klanke, ’n taal wat holderstebolder en weg beweeg. ’n Uitweg, ’n
ontsnappingsroete, ’n vluglyn vir taal, vir musiek, en vir die skryfproses. Popmusiek,
popskrywing. Soos O’Sullivan (2007:249) dit stel: mineurletterkunde bevoorgrond
abetekening, die intensiewe aspekte van taal, en dit vind plaas deur ’n oopbreek van taal tot
’n skreeuende buite-/binnekant.
Deleuze en Guattari (2003b:98) wys verder op Marcel Proust se stelling dat al die
meesterstukke in ’n tipe vreemde taal geskryf is. Hier word bedoel iets soos ’n stottering, ’n
gehakkel, nie in die sin dat daar gestotter word in spraak nie, maar dat die skrywer die taal as
sodanig laat stotter. Om ’n vreemdeling te wees, maar in jou eie taal. Om tweetalig te wees,
selfs meertalig, maar in een en dieselfde taal, sonder om selfs van iets soos ’n dialek gebruik
te maak. Om ’n baster te wees, maar deur die suiwering van die ras. Wat Proust en Deleuze
en Guattari hier bedoel, is miskien eenvoudig dat die vreemdmaking van taal, wat ’n ou
bekende voorwaarde van poësie is, juis vermag word wanneer die skrywer homself ontuis
maak in sy eie taal, wanneer hy enige clichés of groewe vermy en die taal se vaste vorme
breek om die muterende, verveelvoudigende aard en uiteindelike onkenbaarheid of
ondeurdringbaarheid van woorde na vore te bring.
Dit is interessant om op te let hoe die woordgebruik in reaksies op Jensma se werk soms
(onbedoeld?) aan bogenoemde Deleuze-Guattariaanse frases herinner. Cherry Clayton
(aangehaal in Gardiner 2000:26) laat byvoorbeeld hoor:
The conciousness of [Jensma’s] poetry is a suffering, uttering Black organism … His
poetry is almost pure outcry, as if the very earth were black, weeping and protesting
when trodden on.
En Peter Horn (ook in Gardiner 2000:26) sê:
Wopko Jensma’s outcry articulates the misery of those who are by and large bereft of
speech. But it is not simply somebody else’s inarticulateness, not simply that of the
black or “coloured” masses: it is his own inarticulateness struggling towards speech.
186

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hierdie “inarticulateness struggling towards speech” is presies waarvan gepraat word as
skisoanaliste aanvoer dat dit op die grens van sin is waar poëtiese potensiaal gerealiseer word
(vgl. O’Sullivan 2006:78). Mineurletterkunde werk met suiwer uitdrukking wat
konseptualisering vermy: “[It is an] expression machine capable of disorganizing its own
forms, and of disorganizing its forms of contents, in order to liberate pure contents that mix
with expressions in a single intense manner“ (Deleuze en Guattari 1986:28).
Sodanige tekste opereer nie in die eerste plek deur singewing of representasie nie, maar deur
die losmaak en verbindings van intensiteite, vorme, toestande en woorde wat in ’n gestroopte
styl mekaar versterk en verskerp (Deleuze en Guattari 1986:23). Luister byvoorbeeld na “ons
is gister” (1974:49):
liewe aasvoëls klief die wig dieper die kliplig in
die son skroef die nag los
die maan stuif die hel in.
Hierdie grens van taal lê egter nie buite taal nie, maar opereer as die buitekant van taal: dit is
’n skildery of musiekstuk, maar ’n musiek van woorde, ’n skilder met woorde, ’n stilte binne
woorde:
The words paint and sing, but only at the limit of the path that they trace through their
divisions and combinations. Words keep silent. [...] It is when the language system
overstrains itself that it begins to stutter, to murmur, or to mumble; then the entire
language reaches the limit that sketches the outside and confronts silence. When the
language system is so much strained, language suffers a pressure that delivers it to
silence. Style – the foreign language system inside language [...]. (Deleuze 1994:28)
En juis só beskryf Deleuze en Guattari (2003a:133) styl:
That is what style is, or rather the absence of style – asyntactic, agrammatical: the
moment when language is no longer defined by what it says, even less by what makes
it a signifying thing, but by what causes it to move, to flow, and to explode – desire.
For literature is like schizophrenia: a process and not a goal, a production and not an
expression.
In sy ontleding van Jensma se gedig “Cry me a river” beskryf Gardiner (1985:120–1) die
effek van Jensma se mineurtaal, die affektiewe lading van die grenstaal, die taal van die
buitekant:
A deep sense of terror is the dominant effect of this poem, a sensation that sits at the
pit of the stomach, very close to the bowels. Long before the last line is reached, that
feeling is well established in the “gut”. […]. The reader is tumbled by the poem
through a welter of uncertainty, admiration, mythical association, suffering, history
and near-symbolism until all coalesce into the hideous pulse of the last line.
Jensma, sê Pakendorf (1993:105), leef as ’n “vreemdeling in sy eie taal”. Hy is een van die
skrywers wat Pakendorf eien as mineurskrywers in Afrikaans, onder wie ook Breyten
Breytenbach, Peter Blum en Adam Small, asook die Kaapse Vlakte-skrywers met hul
187

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“ghettotaal”. Maar dit is veral Jensma, voer hy aan, wat naby die “punt van absolute
deterritorialisering” gekom het met sy “polifone gebruik van Engels en Afrikaans, jazz-taal
en die flaaitaal van die townships” (Pakendorf 1993:104). Die gedig “Bram Fisher gasink”
(Jensma 1974:18) sou byvoorbeeld kon dien as eksemplaries van Jensma se polifoniese
stottering van die majeur. Die taalgebruik is hoofsaaklik Afrikaans in oorsprong, maar vanuit
’n swart of bruin township waar dit getransmuteer is tot ’n variant van tsotsitaal, en wat dan
verder gespesialiseer word deur die gebruik van tronksleng (Gardiner 1985:113). Hierdie
taalgebruik is so obskuur dat die digter aan die einde van die bundel ’n tipe eksegese aanbied,
alhoewel dit self ook gelees kan word as ’n (uiters selfbewuste) dada-agtige gedig wat
uiteindelik allesbehalwe verheldering bring. Ook die titel van die eksegese, “Snark hunt”, is
’n eksplisiete verwysing na Caroll se nonsensverse. Let dan ook op Gardiner (1985:114) se
reaksie op die taal in “Bram Fisher gasink”:
The language itself is elusive and rapidly-developing, and its nuances are subtle and
shy. Yet even though I do not know the “meaning” of every word (when they were
written or how they might have changed since then), I receive from the poetry a
strong sense of the speaker’s understanding for the situation of the person he calls “ou
stopkop” [; …] the heart of the poem is tonal, rather than rational.
Luister byvoorbeeld hoe Jensma (1974:37) op die grens loop in “Waarom hotom as haarom
net so om kwispel?”
en later:
’n tepelpuntson klepel
beierbeier
wyerwyer
tot bybie se sagte suig
in sy donkiemelkbad?
vér onder in sy boedapens ’n gerammel?
riemryerberge
krobosvlaktes
witdistelblaf
witskedelkaktus
kalkbrakvlaktes
riemryerberge
!pistoolknal (a-nee-a
riool hy die afleipyp af: gepypkan! (1974:43)
Terloops kan dit voorts opgelet word hoe Jensma ook op visuele vlak die aandag fokus op die
materialiteit van taal in byvoorbeeld sy konkrete gedigte soos die bekende
“kniediepindiekak” in die reeks “gomringer variasies” (1977:35–8), of waar hy byvoorbeeld
speel met die ongewone plasing van hoofletters en leestekens in “suB/BurB/Bia” (1977:40–
2).
188

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Aspek van Jensma se digkuns wat hopelik raakgelees is in bostaande voorbeelde, maar wat
baie maal geïgnoreer word omdat dit as minder belangrik geag word as die overte politieke
program van sy poësie, is natuurlik die skerp humorsin. Volgens Deleuze en Guattari
(1986:42) was daar, vanuit die perspektief van begeerte, nog nooit so ’n komiese en joviale
skrywer as Kafka nie; en vanuit die perspektief van die uiting was daar volgens hulle nog
nooit so ’n politiese en sosiale skrywer nie. Die komiese, die joviale, die politiese en die
sosiale is ook deurlopend te vind in Jensma se werk. En baie maal is dit juis die humor wat
die verse verteerbaar maak.
Dit is egter nie toevallig dat Deleuze en Guattari verwys na Kafka se humorsin nie: humor het
’n definitiewe revolusionêre effek binne mineurskrywing. Soos O’Sullivan (2006:73) dit stel:
“Humor can operate as a strategy of dissent—but also of affirmation. In fact we might see
humor as a form of affirmative violence: violence against typical signifying formations.“
Jensma (1977:54) is al te vertroud met hierdie geweld van die lag:
en elders:
here we go loop-de-loop
here we go loop-de-lai ...
every-everybody wop-wop to wop’s
WOPCO. INC. (grub supplies division)
top popstar tells all!
porno actress reveals all!
minced meat
t’ do? Be? Doo
mr noah von ark’s shady carnival
mrs von ark’s soft lined fur
say-say say’t
o say’t now. (1977:73)
Deur in en uit die terrein van die leesbare te beweeg, deur die ontginning van die mineurafplatting,
deur sy visuele ritme, die materialiteit van sy taal, en natuurlik ook met sy humor,
breek Jensma vry uit enige definisie en binariteit (vgl. Gardiner 1990:88). Om mee af te sluit
wil ek vinnig stilstaan by twee konsepte wat voortdurend sirkuleer in beide die risome van
Jensma en Deleuze en Guattari, naamlik jazz en die beeld van die skisofreen.
5. Die jazz van die skisofreen
Deleuze en Guattari (2003a:133) vergelyk, soos reeds genoem, letterkunde met skisofrenie,
as ’n proses en nie ’n einddoel nie, ’n produksie en nie ’n uitdrukking nie, en boonop span
hulle ook in hul werk die figuur van die skisofreen in as metafoor vir ’n bepaalde proses van
subjektivering. Vir Deleuze en Guattari (vgl. 2003a:23) is die skisofreen die beeld van ’n
subjek wat ontsnap uit die oedipale stratifikasie van die psigoanalise. Die skisofreen
funksioneer buite die oedipale individuasieproses en sonder ’n essensiële, gesentraliseerde
189

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
ego. Die skiso besit geen vaste “ek” nie en sy onbewuste is eerder produktief as
gepreokkupeerd met die oedipale drama van pappa-mamma-ek. Wat dit impliseer, is dat die
skiso aan kodering ontsnap, kodes versteur of vermeng, en in alle rigtings ontvlug. Die skiso
is ’n weeskind (geen pappa-mamma-ek nie), ateïsties (geen vaste geloof nie), en nomadies
(geen durende gewoontes, geen vaste territoriums nie) (Seem 2003:xxi). Deleuze en Guattari
se skisofreen sal nie gevang word deur die magsbelaaide en despotiese webbe van
betekenaars wat die samelewing en psigoanalitiese praktyke deurweek nie. Die skisofreen
beweeg buite die staat, aangesien slegs afgeslote, essensiële subjekte kenbaar,
klassifiseerbaar en onderwerpbaar is. In “klop en vir julle sal toegemaak word” lys Jensma
(1977:25) 20 kunstenaars wat sogenaamde “skisofone” is, onder andere Beethoven, Gauguin,
Baudelaire, Eugène N. Marais en, interessant genoeg, ook Kippie Moeketsi, ’n jazzkunstenaar,
en eindig hy dan met:
nie alle diere is olifante nie
nie alle diere is donkies nie
[...]
nie alle diere is ape nie
nie alle diere is skape nie
party is ystervarke, krimpvarke.
Wanneer Holland (1999:xi) die funksionering van die Deleuze-Guattariaanse proses van
skisofrenie beskryf, bied hy as voorbeeld die funksionering van geïmproviseerde jazz.
Groepsorganisering binne hierdie opset is nie rigied gestruktureerd nie en die interaksie binne
die groep is meer spontaan en nie gevange binne ’n bepaalde vorm nie. By jazz-uitvoerings
wyk die musikante voortdurend af van bekende melodieë met geïmproviseerde solo’s.
Wanneer daar dan in die werk van Deleuze en Guattari verwysings gemaak word na
skisofrenie as ’n kreatiewe proses van deterritorialisering, is dit miskien dan gepas om te dink
aan jazz as ’n beeld vir die verwerkliking van die proses van skisofrenie eerder as enige
geestesversteuring, wat in hierdie konteks juis ’n beeld is van die vernietiging van hierdie
proses deur die kragte van mag en repressie.
Jensma het blykbaar aan skisofrenie gely, en daar is talle verwysings na hierdie siekte in sy
werk. Ek wil aanvoer dat die verwysings na skisofrenie in sy gedigte nie noodwendig bloot as
outobiografiese inhoude gelees hoef te word nie (of selfs miskien mág word nie, aangesien sy
skisofrenie ’n kontensieuse kwessie is), maar dat dit ook gelees kan word as ’n metafoor wat
funksioneer op soortgelyke wyse as wat Deleuze en Guattari die konsep aanwend.
Pakendorf (1993:105) stem hiermee saam: “Die toestand van skisofrenie waarvan hy in so
baie van sy gedigte praat […] kan myns insiens as ’n gepaste metafoor vir die weerstand teen
alle hegemoniële norme gesien word.”
Apartheid kan gesien word as ’n struktuur wat ’n tipe skisofreniese toestand veroorsaak, juis
in die manier waarop dit minderheidsubjektiwiteite onderwerp tot die punt waar hulle alle sin
vir self verloor. Wanneer Jensma dan in “Spanner in the what? Works” sê: “I suffer from
schizophrenia”, praat hy nie noodwendig net van homself, Wopko Jensma, nie, maar van die
hele samelewing (vgl. Gardiner 1990:70). Die talle plekke wat genoem word by die herhaalde
190

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
geboorte- en sterftedatums is ’n duidelike verdubbeling van die self tot die self een word met
“die almal”, ’n kollektiewe uiting par exellence.
Hierdie ontmaking van die self, miskien juis om die skisosubjek oop te stel tot die
kollektiwiteit, word deurlopend in sy werk opgelet, veral in gedigte soos “first paint my
head”:
first paint my head in all detail
then pluck the eyes out
then cut the ears off
then strip off the lips
then smash the teeth out
then burn the hair off
then peel off the skin
then the nose, the tongue
first paint my skull in all detail. (1973:25)
Voor ek terugkeer na die beeld van die skisofreen in Jensma se poësie, kan ek hier eers
vlugtig verwys na die jazz-elemente in sy gedigte wat dan duidelik in verband gebring kan
word met die skisobeelde as deel van ’n uitgebreide metafoor vir sy digterlike projek.
Jensma se werk is deurspek met jazz. Soos Gardiner (1985:109) dit stel: “Not only are there
direct references to music and to musicians in the poems, the poetry itself is often composed
of tones, sounds and rhythms which are peculiar to one musical kind – jazz.”
In gedigte soos “A twelve tone for dollar brand” (1973:111–8) en “no dreams” (1973:51–4)
verwys Jensma na jazz-kunstenaars soos Kippie Moeketsi en Dollar Brand en word die jazz
in die ritmes en vorme van die gedigte ook hoorbaar. In sy artikel wat spesifiek oor die jazz
in Jensma se werk handel, sê Gardiner (1985:111) dat ’n letterlike ontleding van Jensma se
gedig “Pullin strong at eleven-fourty-five” nie veel sal vermag nie. Die taalgebruik van die
spreker moet volgens hom eerder gelees word as ’n jazz-improvisasie. Die meeste jazzstukke
sluit ’n geïmproviseerde solo in waartydens die musikant eerder impulsief reageer op
die huidige situasie as wat dit ’n voorbereide uitvoering is. Vir Gardiner is hierdie gedig die
spreker se laaste solo, waarin sy afgryse, vrees en hoop vermeng soos hy die geweld,
opwinding en desperaatheid van sy liefde (alles elemente geassosieer met ’n jazz-ambience)
herroep. Musici glo dat sommige van die eiesoortige klanke in jazz afkomstig is uit spesifieke
Afrika-infleksies van die stem, veral sekere terugkerende toonaarde waarvoor die Europese
tradisie geen musikale tekens besit nie – gutturale klanke, rasperige geluide en falsette kleur
die melodiese lyn om dit verskeidenheid en seggingskrag te gee. Met betrekking tot Jensma
se “Pullin strong at eleven-fourty-five” merk Gardiner (1985:112) byvoorbeeld op hoe “the
arragement of the words compels slurs, slides, contrasts of pitch and other strong changes of
vocal movement. Sounds are being used in particularly expressive ways which are very close
to jazz intonations.”
As gekyk word na die herhaalde verwysings na skisofrenie en jazz in sy gedigte, en ook op
vormlike vlak na die skisofreniese stotterings en jazz-ritme in die taal, sou ’n mens kon sê dat
191

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Jensma hierdie twee inhoude gebruik as deurlopende metafore en/of tegnieke om die
mineurprojek van sy poësie op die voorgrond te stel. Die beeld van die skisofreen
funksioneer byvoorbeeld op ’n veel meer selfbewustelik metapoëtiese vlak as bloot ’n
verwysing na enige werklike siektetoestand. Volgens Jean Baudrillard is een van die effekte
van skisofrenie die onvermoë om die sensasies wat op jou afkom, te filtreer, met die gevolg
dat die lyer ’n obsene prooi word van die wêreld se obseniteit (vgl. Gardiner 2000:26). Sou ’n
mens verder Berthoud se aforisme byhaal dat sou die aktivis geskiedenis maak, en die
intellektueel dit definieer, die digter die wêreld erváár, dit werklik maak vir homself (vgl.
Gardiner 1990:71), word dit duidelik hoe die inkorporering van skisofreniese en jazzelemente
op vormlike en inhoudelike vlakke gelees kan word as beide beelde en tegnieke van
die mineurdigter se projek om sy uitinge polities en kollektief te maak en die taal te laat
stotter. Soos Miles Davis (s.j.) eens gesê het:
Jazz is the big brother of Revolution. Revolution follows it around.
In die gedig-reeks “chant of praise for the idi amin dada” betrek Jensma (1977:47–57) die
konsep van Dada eksplisiet en sou die gedigte self as Dada-gedigte geëien kon word in hul
weerstand teen singewing en die feit dat die vyfde “gedig” selfs ’n afdruk van ’n skildery is.
In die derde gedig word die konsep van die “skisofoon” weer genoem, en verklaar. Ek haal
die gedig volledig aan:
The schizophonic splits itself, its world ............
Escape voices (yakkity-yak) of its conscience ....
Oversensitive nerves, tight as wire sinews .......
Gives free reign to its floodlight feelings .........
It’s severe, wild at one, two, one, at once ........
It’s inhibited, unrestrained, shows two faces ......
Unintelligible cacophonic montages, it’s dada .... (1977:49)
Die skisosubjek, die taal wat gedruk word tot op die grens van sin, en die musiekbeelde, word
verder soms duidelik binne ’n enkele gedig byeengebring, soos byvoorbeeld in:
i hear the tune surging higher
i am right round a fire and flap
my wings
i peel slowly higher a beanstalk
i a guitar whispers a burnt i: (1974: 83)
Vir ’n revolusionêr soos Jensma lê die antwoord nie in die ommuring van die self nie, maar
eerder in ’n oopmaak van die self tot die wêreld:
i am no solution, after
all: solutions are prewilled (1974:85)
sê hy. En hierdie oopmaak tot die wêreld is ’n voortdurende improvisasie, ’n jazz-solo.
6. Slot
192

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die mineurskrywer, sê Deleuze en Guattari (1994:176–7), laat die standaardtaal stotter, bewe,
huil, of selfs sing: dit is die styl, die toon, die taal van sensasies, die vreemde taal binne taal
wat die mensdom wat nog moet kom, oproep. Die skrywer wring taal, laat dit vibreer, gryp
dit vas en skeur dit om die persep (percept) vanuit persepsie (perception) te ruk, die affek
vanuit affeksies, die sensasie vanuit opinie – op weg na die steeds afwesige gemeenskap.
Hulle haal Osip Mandelstam as volg aan: “We were not taught to speak but to babble – and
only by listening to the swelling noise of the age and bleached by the foam on the crest of its
wave did we aquire a language.”
Juis dít is vir die skisoanaliste die taak van alle kuns: vanuit kleure en klanke onttrek beide
musikante en skilders nuwe harmonieë wat hul werke oopmaak tot wordings en voer na die
hoogte van die aarde se lied en die roepstem van die mens, die konstante hernude lyding van
mans en vroue, hul voortdurend hervatte stryd.
Sal dit alles vergeefs wees omdat lyding ewig is en revolusies nie hul oorwinnings oorleef
nie? Nee, sê Deleuze en Guattari (1994:177):
[T]he success of a revolution resides only in itself, precisely in the vibrations,
clinches, and openings it gave to men and women at the moment of its making and
that composes in itself a monument that is always in the process of becoming.
Jensma was een van die groot literêre revolusionêre in ons land, en juis die revolusionêre aard
van sy projek het hom te gevaarlik gemaak om binne die Suid-Afrikaanse literêre sisteem te
assimileer (alhoewel daar binne ten minste die Engelse literêre wêreld pogings in dié verband
aangewend is).
Ek wil afsluit waar ek begin het: by Pakendorf se artikel uit 1993. Op die vooraand van die
1994-bewindsoorname maak hy die volgende profetiese stelling:
Terwyl die groot kokkedore van die politiek rondom die onderhandelingstafel sit en ’n
bloudruk vir die sogenaamde nuwe Suid-Afrika ontwerp, lyk dit redelik seker dat een
sisteem ’n ander sisteem gaan aflos, dat een “taal” die ander gaan vervang. Dis
miskien juis hier dat Afrikaans en sy “klein” tale ’n geleentheid kan vind vir die
bevrydende revolusionêre uitspraak, nie deur die status van die “groot” ampstaal te
behou nie, maar inteendeel, deur klein te word. (Pakendorf 1993:105–6)
Jensma het in 1993 verdwyn, net toe die een fascisme op die punt was om die volgende af te
los. Nou is die vraag: Waar is die nuwe guerillavegters wat die spanners in die woorde gaan
gooi, wat Afrikaans weer klein sal maak?
Bibliografie
Bensmaia, R. 1994. On the concept of minor literature. In Boundas en Olkowski (reds.) 1994.
Bogue, R. 2007. Deleuze’s way. Essays in transverse ethics and aesthetics. Aldershot:
Ashgate.
193

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Boundas, C.V. en D. Olkowski (reds.). 1994. Gilles Deleuze and the theatre of philosophy.
New York: Routledge.
Buelens, G. 2009. “The first South African”. Literatuur in Zuid-Afrika aan beide kanten van
de regenboog. Ongepubliseerde seminaar. Tilburg, November.
Coetzee, A. 2002. Swart Afrikaanse skrywers: ’n Diskursiewe praktyk van die verlede. Stilet,
14(1):149–66.
Davis, M. (s.j.). Jazz quotes. http://ma.tt/jazzquotes/Miles-Davis (28 September 2010
geraadpleeg).
Deleuze, G. 1994. He stuttered. In Boundas en Olkowski (reds.) 1994.
Deleuze, G. en F. Guattari. 1986 (1975 Fr.). Kafka. Toward a minor literature. Vertaal deur
Dana Polan. Minneapolis: University of Minnesota Press.
—. 1994 (1991 Fr.). What is philosophy? New York: Columbia University Press.
—. 2003a (1972 Fr.). Anti-Oedipus. Capitalism and schizophrenia. Vertaal deur R. Hurley,
M. Seem en H.R. Lane. Minneapolis: University of Minnesota Press.
—. 2003b. (1987 Fr.) A thousand plateaus. Capitalism and schizophrenia. Vertaal deur B.
Massumi. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Gardiner, M. 1985. “Funking the Jive”: The poetry if Wopko Jensma. English Academy
Review, 3(1):109–25.
—. 1987. Self and circumstance: A note on Wopko Jensma’s poetry. Theoria, LXIX:53–7.
—. 1990. The real substance of nightmare: The struggle of poetry with history. New Contrast,
Somer, ble. 58–72.
—. 1997. “Onder ander”: Wopko Jensma’s poetry in Afrikaans. English Studies in Africa
40(2):43–56.
—. 2000. Looking for Wopko Jensma. Mail & Guardian, 16 Maart, bl. 26.
Holland, E.W. 1999. Deleuze and Guattari’s Anti-Oedipus. Introduction to schizoanalysis.
Londen: Routledge.
Jensma, W. 1973. Sing for our execution. Johannesburg: Ophir/Ravan.
—. 1974. Where white is the colour where black is the number. Braamfontein: Ravan Press.
—. 1977. i must show you my clippings. Braamfontein: Ravan Press.
194

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Kleyn, L. en J.L. Marais. 2009. “[om] nou hier op oordeelsdag bontbokke te kom tel” –
Wopko Jensma en die sensuurwetgewing van die jare sewentig. Tydskrif vir Nederlands en
Afrikaans, 16(2):37–52.
—. 2010. Wopko Jensma en die soeke na ’n nuwe (Suid-) Afrikaanse identiteit. Tydskrif vir
Letterkunde, 47(1):5–24.
O’Sullivan, S. 2006. Art encounters Deleuze and Guattari. Thought beyond representation.
New York: Palgrave Macmillan.
—. 2009. From stuttering and stammering to the diagram: Deleuze, Bacon and contemporary
art practice. Deleuze Studies, 3(2):247–58.
Pakendorf, G. 1993. Kafka, en die saak vir die “klein letterkunde”. Stilet, 5(1):99–106.
Seem, M. 2003. Introduction. In Deleuze en Guattari 2003a.
Trnka, P. 2001. To follow a snail. Experimental empiricism and the ethic of minor literature.
Angelaki, 6(3):45–62.
Willemse, H. 1997. Die reis na Paternoster.ʼn Verslag van die tweede swart Afrikaanse
skrywersimposium gehou op Paternoster van 1 September tot 1 Oktober 1995. Bellville:
UWK.
Eindnotas
1 Beklemtoning is dié van die oorspronklike outeur, behalwe waar anders aangedui word.
2 Vir meer agtergrond oor die verbod, sien Kleyn en Marais (2009).
195

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Taalverskuiwing en taalhandhawing in die
Afrikaanse gemeenskap: tendense en
toekomsperspektiewe
Jaap Steyn en André Duvenhage
Jaap Steyn: Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
André Duvenhage: Navorsingsdirekteur – Fokusarea: Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
Navorsing deur Schlemmer (2010) toon aan dat taalverskuiwing na Engels in ’n redelik groot
mate by bruin Afrikaanssprekendes en in ’n geringer mate by wit Afrikaanssprekendes
plaasvind. Ook is daar ’n groot toename in taalvermenging onder veral wit
Afrikaanssprekendes, wat moontlik ’n gevaarteken vir Afrikaans is. In hierdie artikel word
die faktore en tendense beskryf wat gelei het tot funksie- en statusverlies vir Afrikaans. Ook
faktore wat taalverskuiwing bevorder en die verswakking van kragte wat taalverskuiwing kan
teëwerk, word onder die loep geneem. Tendense en faktore wat destruktief is vir die
voortbestaan van die taal, is globalisering, die staat se transformasiemaatreëls (soos
regstellende aksie en verteenwoordigendheid), die owerheid se onverskillige houding teenoor
inheemse tale, die disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme, die negatiewe gevolge van ’n
onverwerkte verlede en demografiese marginalisering. Daar is egter ook konstruktiewe
faktore en tendense wat waarskynlik verhoed dat taalverskuiwing groter afmetings aanneem.
Dit is die lewenskragtigheid en aantrekkingskrag van die Afrikaanse kultuur, die gehalte van
Afrikaanse skole, die ontluikende verwerking van die verlede deur Afrikaners en optredes
van die burgerlike samelewing, wat ’n mate van aktivisme en skepping van
selfhelpinstellings insluit. Ook is daar obstruktiewe tendense wat positief of negatief kan
ontwikkel, soos pogings om taalvermenging teen te gaan, die ontwikkeling van nuwe
tegnologie en pogings om betrekkinge tussen wit en bruin Afrikaanssprekendes te verbeter.
Taalhandhawing is daarop gerig om positiewe tendense positief te hou en obstruktiewe
tendense in ’n positiewe rigting te laat ontwikkel, sodat die destruktiewe tendense en faktore
gestuit of selfs omgekeer kan word. Ten slotte word twee moontlikhede vir die toekoms
geskets. Die een kom neer op ’n voortsetting van ’n passiewe houding teenoor destruktiewe
tendense en prosesse en die ander op die aanvaarding van verantwoordelikheid vir die behoud
van die taal, wat aktivisme en selfhelpinstellings insluit waar die houding van die owerheid
dit noodsaak.
Trefwoorde: taalverskuiwing, taalhandhawing, Afrikanernasionalisme, transformasie,
taalvermenging
Summary
196

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Language shift and language maintenance in the Afrikaans community: trends and
perspectives for the future
Research conducted by Schlemmer (2010) indicated that a significant language shift towards
English is taking place among Afrikaans-speaking coloured people, and to a lesser extent
among white Afrikaners. In terms of percentages, white Afrikaans-speaking adults increased
from 57,1 percent in 1993 to 57,6 percent in 2008, while coloured Afrikaans speakers
declined from 83,4 percent in 1993 to 77,3 percent in 2008.
The moderate growth in the number of whites using Afrikaans as their mother tongue
conceals a worrying trend of language shift. Among coloured adults the percentage of
Afrikaans speakers decreased markedly due to language shift. Yet previous studies indicated
that the coloured Afrikaans-speaking demographic has enjoyed steady growth, especially
outside the Cape Peninsula. This could indicate the emergence of regional polarisation,
resulting in localised language shift toward English in the Cape Town metropolitan area.
Surveys also indicate the proliferation of English as an additional language. Whereas in 2003
only 30,1 percent of white Afrikaans households used English, its usage increased to 50,4
percent in 2008. The corresponding figures for coloured households indicate that English was
an additional language in 36,9 percent of households in 2003, which grew to 45,4 percent in
2008. Coloured Afrikaans speakers have traditionally mixed their mother tongue with
English, but (as the above figures demonstrate) in five years mixed language use among
Afrikaans-speaking whites surpassed that of coloureds. The extent of language mixture
varies: from a sporadic English word, up to whole sentences could be inserted. Schlemmer
posits that Afrikaans speakers are returning to a situation similar to that of a century ago,
when many Afrikaners utilised Dutch or English for the purposes of formal or technical
communication (sometimes even in love letters). He suggests that this should serve as a
warning sign regarding the Afrikaans language.
This article describes the factors and trends leading to the loss of status and function of the
Afrikaans language; factors which promote language shift; and the weakening of forces that
oppose language shift.
Trends and factors which are seen as destructive toward the continued existence of the
language include globalisation, the parameters of transformation implemented by the state,
such as affirmative action, the authorities’ reckless attitude towards indigenous languages, the
disintegration of Afrikaner nationalism, demographic marginalisation, and the negative
consequences of an unrealised peace. Many whites still harbour feelings of guilt about
apartheid, while others have lost confidence in the future due to a lack of self-determination.
Similarly, coloureds have not shaken off the painful memories of life under apartheid.
The authors demonstrate the destructive consequences of transformation for the Afrikaans
language, citing Malan (2010a:427): “If transformation has developed into the master
concept of our post-1994 public order, representivity is the principal instrument for achieving
transformation.” Many preeminent commentators suggest that legal and political
representivity play a destructive role. Even though according to the Constitution
representivity is applicable only to judges and civil servants, its application has been
extended to civil society, the corporate sector, non-profit organisations and NGOs.
The authors further indicate how transformation has undermined Afrikaans as a language of
practical communication in broadcasting, legal practice, at universities and in schools.
197

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Controversially, education departments have changed language policies in Afrikaans schools;
decisions which have been implemented at great cost of time and resources. Such policy
changes were subsequently contested in high-profile court cases such as those of Middelburg,
Mikro and Ermelo.
One of the multitude of problems that has emerged in legal practice has been the
interpretation between English and Afrikaans in court cases. Whereas the courts have
traditionally been effective at interpreting between English or Afrikaans and African
languages, they are proving to be largely inept at interpreting between English and Afrikaans.
Interpretation between these two languages is often unavailable, or of such poor quality that
Afrikaans witnesses and accused often choose to testify in English, arguably to their
detriment.
With regard to demographics the authors point to the consequences of unequal growth in the
composition of the South African population. On the one hand, large-scale emigration by
white Afrikaans speakers has accentuated the problems of an existing low birth rate, which is
now below the replacement rate (by comparison, the Afrikaans-speaking coloured
demographic has only recently reached the replacement birth rate). In contrast, the black
population exhibits a high birth rate and an influx of immigrants from the rest of Africa.
However, there are also several constructive trends and factors which have prevented the
process of language shift from attaining greater momentum. These are the quality of
Afrikaans schools, the attempts of Afrikaners to come to grips with the past, and the activities
of civil society, which include the measures of activism and the establishment of self-help
initiatives. The most significant constructive trend has proved to be the vitality and allure of
the Afrikaans culture. Contributing to this is the scope and variety of Afrikaans literature, the
various printed and electronic media publications, and the expanding activities of the new
media, for example online journals such as LitNet. The growing number of Afrikaans arts and
music festivals have also become popular attractions.
Afrikaans culture is blossoming – one aspect which cannot be directly controlled by the
ANC. However, areas where the state is predominant pose a difficult challenge: the SABC
has drastically curtailed Afrikaans television since 1994 (while it flourishes through private
broadcasters such as kykNET).
Obstructive trends have also been identified which have the potential to develop either
positively or negatively, such as attempts to consciously counter language-mixing, the
development of new technologies, and attempts to foster a closer relationship between
coloured and white Afrikaans speakers. The preeminent now deceased Afrikaans linguist
Fritz Ponelis suggested that it is futile to supplant standard Afrikaans with a hybrid or mixed
language. In his opinion, such a language would be unable to stand its ground against the
long-term encroachment of English.
Regarding cooperation between the white and coloured Afrikaans communities Giliomee
(2010) differentiated between two groups of coloured Afrikaans speakers. The educated
working and middle classes exhibit an enthusiasm for Afrikaans and for initiatives promoting
Afrikaans, as is evident in the successes of the ACVV, Kindersorg and the Stigting vir die
Bemagtiging in Afrikaans.However, a different picture emerges among the coloured “elite”.
This group still maintains sensitive memories of apartheid, resulting in their rejection of
Afrikaans and the subsequent adoption of English as a language of mobility and aspiration.
198

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Giliomee (2010) notes that many members of the coloured elite occupying senior positions in
the civil service, university management and large companies tend to be strongly progressive
and individualistic, resulting in a close association with English and the subsequent values
and worldview the language promotes. Such individuals generally support the government’s
pursuance of race-based transformation and its policy of English as the language of access in
society.
In 2006, during an ATKV conference, Neville Alexander pointed out that it is still too early
to speak of an Afrikaans language community. For now, the focus should be on the shared
interests of Afrikaans speakers, of which effective education and tuition in Afrikaans is the
most important.
The authors expect that the language policy and practices of the authorities will remain
unchanged, and that the Afrikaans community will have to reckon with continued aloofness,
animosity and recklessness from government. Therefore taking ownership and responsibility
is essential for initiatives and institutions which aim to promote Afrikaans as a language of
communication, education and job creation.
Key words: language shift, language maintenance, Afrikaner nationalism, transformation,
mixing of languages
1. Inleiding
Taal bly ’n brandende kwessie in Suid-Afrika. Dit blyk uit talle mediaberigte en artikels in
vaktydskrifte oor verskeie aspekte van die Suid-Afrikaanse taalsituasie. Die (onvolledige) lys
vakkundige publikasies handel oor onder meer die algemene taalsituasie (Giliomee 2004 en
2009), taalverskuiwing (Van den Berg 2003; Deumert 2010), die gevolge van die toepassing
van “verteenwoordigendheid” op onder meer tale (Malan 2010a), taalwetgewing (Du Plessis
2010), taal in die regspleging (Malan 2009), Afrikaans aan die histories Afrikaanse
universiteite (Giliomee en Schlemmer 2006; Van Coller en Steyn 2005), taal op
universiteitsvlak (F.W. de Klerk-stigting 2010), moedertaalonderwys (Van Niekerk en De
Wet 2006), hofsake oor Afrikaans as onderrigtaal (Lubbe 2006; Malan 2010b; Malherbe
2010), taalsigbaarheid by openbare tekens (Du Plessis 2009), en die opbou van ’n inklusiewe
taalgemeenskap (Webb 2010), asook Schlemmer (2010a) se bevindings oor taalverskuiwing
en taalvermenging, wat behandel word in Duvenhage en Steyn (2010).
Laasgenoemde is ’n verslag van ’n ondersoek onder die titel Die Afrikaner op pad na 2020 –
scenario-perspektiewe wat in opdrag van die Afrikaner Burgerlike Netwerk (ABN) uitgevoer
is. Die opdrag het voortgespruit uit die kommer van ’n aantal Afrikaanse kultuurorganisasies
oor die toekoms van die Afrikaners en Afrikaans. 1 Die verslag is deels gegrond op referate
van sowat 40 navorsers wat almal spesialiste binne hul vakgebiede is. Hul referate is in 2010
tydens openbare byeenkomste in Pretoria gelewer en berigte oor sommige daarvan het in die
media verskyn, veral in Beeld en Volksblad. Verder het die skrywers gebruik gemaak van
aanvullende materiaal uit akademiese werke, verslae, voorleggings en koerantberigte.
Soos dit uit die genoemde titel blyk, het Duvenhage en Steyn (2010) betrekking op die
Afrikaners, maar die posisie van Afrikaans, ook onder nie-Afrikaners, is ’n integrale deel van
199

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die verslag. Die doel van die skrywers is om met hierdie artikel die aandag te vestig op een
van die belangrikste knelpunte vir Afrikaans, naamlik taalverskuiwing – wat vir
niedominante taalgroepe in ’n meertalige land altyd ’n bedreiging bly – en die daarmee
verbandhoudende proses van taalvermenging.
In die behandeling van faktore en tendense wat hierdie verskynsel beïnvloed, word onderskei
tussen destruktiewe, obstruktiewe en konstruktiewe faktore en tendense. Onderskeidelik gaan
dit oor faktore en tendense waaroor baie beperkte of geen beheer bestaan nie, dié waaroor ’n
mate van beheer moontlik is, en dié wat positief uitgebou kan word.
Taalhandhawers probeer gewoonlik om die konstruktiewe faktore konstruktief te hou en om
obstruktiewe faktore so te beïnvloed dat hulle in ’n konstruktiewe rigting ontwikkel en
sodoende selfs destruktiewe tendense kan stuit.
Die artikel is ongeveer soos volg gestruktureer, hoewel hierdie opskrifte nie noodwendig
streng met dié in die artikel sal ooreenstem en deur die numerering weerspieël sal word nie:
Inleidend: taalverskuiwing en taalhandhawing
Huidige tendense: taalverskuiwing en taalvermenging
Destruktiewe faktore (oorsake van funksie- en statusverlies)
• globalisering
• transformasie
• marginalisering van inheemse tale
• die disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme
• die verlammende gevolge van ’n onverwerkte verlede en
• demografiese marginalisering (“minorising”)
Konstruktiewe faktore
• die lewenskragtigheid van Afrikaanse kultuur
• die gehalte van Afrikaanse onderwys
• die begin van verwerking van skuldgevoelens oor die verlede
• betrokkenheid van burgerlike samelewing
Obstruktiewe faktore en tendense
• pogings om taalvermenging teen te gaan
• benutting van nuwe tegnologie
• pogings om die verhouding tussen wit en bruin Afrikaanssprekendes te verbeter
Gevolgtrekkings.
2. Taalverskuiwing en taalhandhawing
2.1 Taalverskuiwing
200

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Taalverskuiwing verwys volgens Webb en Kembo-Sure (2000:13) na ’n proses waarin die
sprekers van een taal ’n tweede taal vir al hoe meer funksies gebruik, totdat hulle uiteindelik
slegs die tweede taal gebruik, selfs in persoonlike en intieme kontekste. Die taalverskuiwing
is voltrek wanneer die tweede taal ’n simbool van die sosiaal-kulturele identiteit van hierdie
sprekers word.
Die faktore wat ’n rol in taalverskuiwing speel, blyk duidelik uit die beskrywing deur Holmes
(1992:57–62) van die proses in Oberwart, ’n Oostenrykse dorp aan die grens met Hongarye.
Voor die Eerste Wêreldoorlog (1914–18) was dit deel van Hongarye en het die meeste
inwoners hoofsaaklik Hongaars gepraat. Baie mense het egter Duits geken omdat die dorp
sowat 400 jaar lank al omring was deur Duitssprekende dorpe. Aan die einde van die Eerste
Wêreldoorlog het Oberwart deel geword van Oostenryk en was Duits die amptelike taal.
Hongaars is op skool verbied.
Daarmee het taalverskuiwing begin. In die 1920’s het die Hongaarse boere Hongaars met
mekaar gepraat en Duits met mense van buite. Oberwart het begin groei, en die meeste werk
was nie meer in die boerdery te vinde nie, maar in die nywerhede, waar Duits die werkstaal
was. Hongaarssprekendes het Duits sodoende vir ʼn toenemende aantal funksies aangewend.
’n Diglossie-situasie het ontstaan (met ander woorde een waarin twee tale of taalvariëteite in
’n samelewing vir verskillende soorte funksies gebesig is). Duits is gebruik vir die “hoë
funksies” – die onderwys, amptelike transaksies en die werksplek; dit was die taal van
ekonomiese vooruitgang; dit was ook die taal van formele situasies en het sosiale afstand
uitgedruk. Hongaars was die taal van die “lae funksies” – dit is in die meeste huisgesinne en
in vriendskaplike gesprekke van die dorpenaars gepraat. Dit was ook die taal van solidariteit
– dus die teenhanger van sosiale afstand. Hongaars is gebruik vir sosiale en gevoelsituasies.
In die sosiolinguistiek word die term domein dikwels hiervoor gebruik – dit verwys na ’n klas
van soortgelyke situasies. Die domein van Duits was aanvanklik die meer formele “hoë
funksies” van die taal, en dié van Hongaars was die “lae funksies” van intimiteit en
solidariteit.
Dit was gou duidelik dat om vooruit te kom in die lewe, ’n mens Duits moes leer, en dus is
die kennis van Duits geassosieer met sosiale en ekonomiese vooruitgang. Wie Hongaars
praat, is geassosieer met boersheid, en die taal is as oudmodies beskou. Jongmense het al hoe
meer Duits met mekaar in die openbaar gaan praat, en ouers het ook ál meer Duits met hul
kinders gepraat. Met ander woorde die domein, of klas situasies, waarin Duits gebruik is, het
uitgebrei, en situasies waarin Hongaars gebesig is, het verminder. Mettertyd het jongmense
nog net God in Hongaars aangespreek: as hulle bid of kerk toe gaan.
Die taalgebruikspatrone van individue in Oberwart het afgehang van hul sosiale netwerke.
Ouer mense en mense in die landbou het met mekaar Hongaars gepraat, maar jonger mense
en diegene met werk in die nywerhede en beroepe het Duits gebruik. Langsamerhand is
Hongaars deur Duits vervang.
In elk geval laat die Oberwart-verhaal sien watter groot rol politieke faktore (die keuse van
amptelike tale en onderwystaal) en ekonomiese oorwegings by taalverskuiwing speel. Die
201

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sprekers van die niedominante tale assosieer die dominante taal met status, prestige en sosiale
sukses. Om goeie werk te kry, moet anderstaliges die dominante taal leer. Hulle word dus
tweetalig, en tweetaligheid kan tot taalverskuiwing lei, maar hoef dit nie noodwendig te doen
nie.
Daar is meer faktore wat ’n invloed op taalverskuiwing het. Voor 1914 het dit byvoorbeeld
nie soveel saak gemaak dat Hongaars in die Oberwart-omgewing ’n inheemse taal was nie,
want dit was ’n amptelike taal. Toe dié status, en gevolglike staatsteun, ná 1918 wegval, het
die demografiese marginalisering of minorisering tot die verswakte posisie van Hongaars
bygedra.
Nog ’n faktor wat taalverskuiwing raak, is die taalkeuse van gesinne in veral taalgemengde
huwelike. In die 19de-eeuse Kaapkolonie het sommige Afrikaners in die oorwegend Engelse
stede soos Kaapstad verengels, maar party afstammelinge van die Britse setlaars op die
Afrikaanse platteland het verafrikaans, veral wanneer hulle met Afrikaners getroud was.
Die Ou-Testamentiese profeet Nehemia beskryf taalverskuiwing, en veral die rol van
taalgemengde huwelike, in ongeveer 400 v.C. en ook die sterk gevoelens – in dié geval
grotendeels van godsdienstige aard – wat daarmee gepaard gegaan het:
In dié dae het ek ook Jode gesien wat Asdodiese, Ammonitiese, Moabitiese vroue
getrou het. En van hulle kinders het die helfte Asdodies gepraat, of die taal van watter
volk ook al; maar hulle kon geen Joods praat nie. Daarom het ek met hulle getwis en
hulle gevloek, en sommige van hulle geslaan en die hare uitgepluk en hulle by God
besweer: Julle mag julle dogters nie aan hulle seuns gee, en julle mag nie van hulle
dogters vir julle seuns of vir julleself neem nie! (Nehemia 13:23–5; 1933/1953-
Bybelvertaling)
Hoewel die verlies van funksies en status negatiewe gevolge vir ’n niedominante taal in ’n
meertalige staat kan hê, veroorsaak dit nie altyd taalverskuiwing in die hele taalgemeenskap
nie. Twee faktore kan dit beperk: ten eerste die houding van die sprekers teenoor hul taal en
die mededingende taal, en ten tweede die getrouheid van die sprekers aan hul eie taal.
’n Positiewe houding teenoor die eie taal dien as steun vir pogings om dié taal binne ’n
verskeidenheid domeine te gebruik, en dit verminder druk om die dominante taal aan te
neem. Die status wat ’n taal internasionaal geniet, kan tot ’n positiewe houding bydra.
2.2 Taalhandhawing
Taalverskuiwing as gevolg van ’n verlies van funksies en status kan net teengestaan word
waar daar ’n redelik sterk mate van taalbewustheid en taalgetrouheid in ’n taalgroep bestaan,
veral by die elite, wat in staat is om invloed uit te oefen deur middel van hul menings in die
media, asook besluitneming wat die politieke en ekonomiese lewe raak.
Die belang van taalbewustheid word geïmpliseer deur die waarskuwing van kenners soos
Holmes (1992:65–6) en Schlemmer (2010a) dat taalverskuiwing dikwels die gevolg is van
202

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die onvermoë van ’n gemeenskap en sy leiers om in te sien dat hulle iets moet doen om hul
eie taal te behou. Dit lyk vir die lede van ’n niedominante groep of hul eie taal geen voordeel
inhou vir hulle of hul kinders nie, en hulle is dikwels onbewus van die gevaar dat hul taal kan
verdwyn. Sonder aktiewe taalhandhawing is taalverskuiwing byna onvermydelik. So het
taalgemeenskappe dikwels hul taal verloor sonder om bewustelik te besluit om dit te doen –
hulle het doodgewoon nie die bedreiging raakgesien nie. Aanvanklik lyk dit belangrik om die
dominante taal aan te leer ter wille van ekonomiese en sosiale sukses. Die eie taal lyk veilig,
want “ons praat dit mos almal”, maar sonder bewuste handhawing kan dit binne drie
generasies verdwyn.
’n Noodsaaklike voorwaarde vir taalhandhawing (dus alle optredes om die taal te behou en te
bevorder) is ’n bewustheid van die bedreiging. Die leiers moet die gemeenskap bewus maak
van die bedreigings maar tog nie op so ’n wyse dat dit tot ’n verlammende moedeloosheid en
défaitisme lei nie.
Maar ewe noodsaaklik vir taalhandhawing is die wil om die bedreigde taal te laat
voortbestaan. Die woord taalgetrouheid spreek eintlik vir homself, maar ’n omskrywing deur
’n baanbreker-ondersoeker van taalkontak, Weinreich (1968:99), is van pas. Hy noem dit na
analogie van Kohn (1945:19) se definisie van nasionalisme ’n idée-force wat mense se
verstand en hart vervul met nuwe gedagtes en gevoelens en hulle daartoe dryf om hul
bewustheid in dade en georganiseerde handelinge om te sit.
Holmes (1992:69) meen dat taalverskuiwing stadiger verloop waar die sprekers ’n hoë
waardering vir hul inheemse taal het. Waar die taal ’n belangrike simbool van volksidentiteit
is, sal dit oor die algemeen langer behoue bly.
In die geskiedenis van Afrikaans het taalgetrouheid in die vorm van ’n taalbewuste etniese
nasionalisme ’n lewensbelangrike rol gespeel om dit ná die Anglo-Boereoorlog te red.
Afrikaans en Hollands het funksies en status verloor en Afrikaans was vir baie Afrikaners én
nie-Afrikaners ’n taal waarop hulle neergesien het. Maar Afrikaanse politici, predikante,
joernaliste en onderwysleiers het, soos Zietsman (1992:192) dit stel, die gedagte ingegrif dat
dit die Afrikaner se nasionale, morele en selfs godsdienstige plig is om sy taal te bewaar.
Taalgetrouheid het die primêre toets vir Afrikanerskap geword, en Afrikaners wat Engels as
hul taal aanvaar het, is as volksverraaiers beskou en verag. Die taal en godsdiens was al wat
hulle nog oor gehad het, en dít mog hulle nooit prysgee nie. Taalorganisasies, kerke, politieke
partye, onderwysers- en vroueverenigings het aan die taalstryd deelgeneem.
Daar is twee soorte maatreëls waarmee ’n bedreigde taalgroep die verlies van funksies kan
teëgaan wanneer onderhandelings met die maghebbers vrugteloos is. Die eerste is
taalaktivisme. Dit is ’n metode om verlore funksies terug te win of nuwe funksies te verwerf.
Aktivisme is ʼn regte -georiënteerde proses deur middel waarvan verontregte burgers druk op
maghebbers uitoefen om beleide, praktyke en strukture te verander. Dit sluit in drukgroepe
(“lobbying”), ondersoeke, mediadekking, gemeenskapsmobilisering, en selfs geweld (Du
Plessis 2004).
203

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die tweede manier van weerstand bied is die skep van selfhelpinstellings waarmee ’n soort
deelsamelewing opgebou kan word. In groter taalgemeenskappe kan die behoud van die taal
op meer as een domein moontlik wees – soos godsdiensbeoefening, ’n deel van die onderwys
en sommige soorte werk.
Holmes (1992:59–60) maak ’n paar belangwekkende stellings oor taalhandhawing of
taalverlies:
• In hoe meer soorte situasies of domeine ’n inheemse taal gebruik word, hoe
waarskynliker is dit dat dit behou sal word.
• Hoe meer die domeine van die twee tale afsonderlik van mekaar bly, hoe sterker is die
minder dominante taal om indringing deur die dominante taal te weerstaan.
• Wanneer daar minstens een domein is waarbinne alleenlik die inheemse taal gebruik
word, is ’n gemeenskap die beste in staat om taalverskuiwing te weerstaan.
• Die huis is een domein waaroor enige gesin die meeste beheer het: veral waar daar
grootouers of ouer familielede is wat die taal gebruik, is dit soms moontlik om die taal
te behou.
Wat die laaste punt betref: in ’n moderne samelewing is dit nie altyd moontlik om beheer oor
die taalgebruik in die huis uit te oefen nie. Dit geld veral vir die taal van die televisie, terwyl
dit juis ’n beduidende faktor in taalhandhawing kan wees, iets waarvan die taalstryd in Wallis
getuig. In die Walliese taalstryd van die 1970’s – beskryf deur skrywers soos Stephens (1978)
– was die taalstryders oortuig dat “televisie die vernaamste moordenaar van die Walliese taal
is” en “die belangrikste faktor wat ’n volk se kultuurkarakter vorm”. Gesinslede kan of wil
nie noodwendig televisie kyk in die huistaal nie. Die Afrikaanse televisiekyker wat nie
skotteltelevisie kan bekostig nie, is aangewese op die oorwegend Engelse programme van die
SABC en e-tv.
2.3 Samevatting
Taalverskuiwing is algemeen in meertalige lande, terwyl taalhandhawing voorkom in
gemeenskappe waarin die intellektuele elite bewus is van die bedreiging wat die verlies van
funksies en status vir die voortbestaan van die taal inhou, en ook bereid is om maatreëls te
tref om dié soort verliese teen te gaan. Vervolgens let ons op die huidige tendense in
Afrikaans.
3. Huidige tendense: taalverskuiwing en taalvermenging
3.1 Inleidend
Die mees omvattende onlangse ondersoek na taalverskuiwing in die Afrikaanse gemeenskap
is vir die ABN-projek deur Schlemmer (2010a) onderneem en word in Duvenhage en Steyn
(2010) behandel. Schlemmer het vir sy ramings gebruik gemaak van die All Media Products-
(AMPS-) opnames. AMPS is die groot jaarlikse opnames van die SA Advertensie-
Navorsingstigting (SA Advertising Research Foundation – SAARF). Die steekproewe is
oorspronklik in samewerking met die Buro vir Marknavorsing van Unisa ontwerp.
204

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Schlemmer vergelyk groepe wat kultureel en sosio-ekonomies naby mekaar staan, naamlik
die wit en bruin Afrikaanssprekendes en die wit en bruin Engelssprekendes. Al vier groepe is
minderhede met uitgebreide vroeëre en huidige onderlinge kontak. Die aantal wit
volwassenes stel hy op grond van die 2008-opnames op 4,1 miljoen, en die totale wit
bevolking op net onder 5 miljoen – dus heelwat meer as die amptelike syfers van 4,3 miljoen
volgens die 2007/8-raming. Die bevolkingsgroei van volwassenes (16 jaar en ouer) onder
Afrikaners het beduidend afgeplat tussen 2003 en 2008 en staan op nagenoeg 2,4 miljoen.
Die aantal bruin Afrikaanse volwassenes groei baie vinnig aan en was in 2008 byna net
soveel as die aantal wit Afrikaanse volwassenes, naamlik 2,15 miljoen. Die aantal wit
Engelssprekendes was sowat 1,74 miljoen en die bruin Engelssprekendes 625 000.
Schlemmer verstrek belangwekkende sosio-ekonomiese gegewens. Hy bevind dat wit
Engelssprekendes die welvarendste groep is en dat bruin Engelssprekendes se welvaart besig
is om dié van wit Afrikaanssprekendes in te haal. Bruin Afrikaanssprekendes is nog ver agter
wat welstand betref. Wit Afrikaanssprekendes het ná ʼn 1998 baie beduidende sosio -
ekonomiese terugslag verduur, met ʼn skerp daling van meer as 40 persent in die boonste
lewenstandaardmaatstaf- (LSM-) prestasies. Behalwe aan werkverlies in die staatsdiens, kan
die terugslag deels aan emigrasie te wyte wees, indien meer Afrikaans- as Engelssprekendes
die land sou verlaat het (waaroor niemand eintlik seker is nie). Ná 2003 het die situasie
blykbaar gestabiliseer.
Min of meer dieselfde patroon blyk uit ’n vergelyking van opvoedkundige prestasies. Wit
Engelssprekendes het ʼn 40 persent -voordeel oor Afrikaners wat tersiêre kwalifikasies betref,
en bruin Engelssprekendes haal Afrikaners ook geleidelik op hierdie gebied in. Afrikaners het
die laagste groeikoers in tersiêre prestasies – ’n 7,5 persent-toename tussen 2003 en 2008,
vergeleke met dubbel die groeikoers onder wit Engelssprekendes, en ʼn verbasende toename
van 100 persent+ en 200 persent+ onder bruin en swart mense onderskeidelik. Die relatief
swak onlangse vertoning van Afrikaners is deels te wyte aan die uitwerking van emigrasie,
maar Schlemmer stel ook die vraag of die strenger toelatingsvereistes vir wit studente aan
verskeie universiteite nie tot die relatief swak toename in wit Afrikaanse tersiêre
kwalifikasies bydra nie.
’n Bykomende faktor is die staat se beursbeleid. Slegs twee persent van wit studente ontvang
beurse van die staat. Terwyl die aantal swart studente van 1993 tot 2008 met 326 302 (170
persent) en bruin studente met 23 647 (84 persent) toegeneem het, het die aantal wit studente
met 44 860, of 20 persent, verminder.
ʼn Faktor wat die Afrikaanssprekende groep in sy geheel van die meer welgestelde
Engelssprekendes onderskei, is die verskille in die grade van verstedeliking. Meer as 40
persent van bruin Afrikaanssprekendes en byna 30 persent van Afrikaners woon in klein
dorpe of op die platteland, waar werksgeleenthede en ekonomiese aansporings minder word.
Onder bruin mense troon die hoogs verstedelikte Engelssprekendes uit as rolmodelle van
sukses, hoewel hulle in ʼn mate deur ’n onstabiele gesinslewe teruggehou word. Hulle vind
egter ongetwyfeld die meeste van al vier groepe baat by regstellende aksie in die staatsdiens
en die sakewêreld.
205

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Kortom, hierdie ondersoek toon dat wit Engelssprekendes welvarender is en opvoedkundig
beter toegerus is as wit Afrikaanssprekendes. So ook is bruin Engelssprekendes welvarender
en het hulle beter opvoedkundige kwalifikasies as bruin Afrikaanssprekendes; trouens, bruin
Engelssprekendes is stadig maar seker besig om wit Afrikaanssprekendes in te haal wat
kwalifikasies betref. Die persepsies kan daarom maklik ontstaan dat Engels as’t ware die
“taal van sukses”, die “taal van diegene wat streef na sukses” en die “taal van aspirasies” is.
Die uitwerking van sulke persepsies kan taalverskuiwing na die “sukses-taal” bevorder,
hoewel veranderlikes soos taalgetrouheid, armoede en gebrek aan onderwys dit weer kan
teëgaan. Wat die tendense in taalverskuiwing werklik is, word in die volgende afdeling
uiteengesit.
3.2 Taalverskuiwing
Schlemmer vergelyk in sy ondersoek die getalle wit en bruin Afrikaanssprekendes en die
getalle wit en bruin Engelssprekendes soos dit oor 15 jaar verander het. Die AMPS-ramings
vir 1993, 1998, 2003 en 2008 word in Tabel 1 aangegee: (Klik op die tabel om dit te
vergroot.)
Tabel 1. Geraamde getalle volwassenes volgens huistaal
Hoewel die syfers vir bruin Engelssprekendes onstabiliteit vertoon, is die groei onder hulle so
sterk dat daar beslis taalverskuiwing van Afrikaans na Engels plaasvind. ’n Ondersoek na die
ouderdomspersentasies toon dat taalverskuiwing onder bruin mense in die skooljare
plaasvind, omdat bruin skole toenemend Engels as voertaal verkies. Tog is die aanwas onder
bruin Afrikaanssprekendes blykbaar aan die toeneem terwyl dit relatief verswak onder bruin
Engelssprekendes, ondanks die taalverskuiwing van Afrikaans na Engels.
206

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tabel 2. Ouderdomsverskuiwing binne Afrikaanssprekendes 2003-2008
Persentasiegewys het die wit Afrikaanse volwassenes van 57,1 persent in 1993 tot 57,6
persent in 2008 toegeneem, terwyl die persentasies onder bruin volwassenes van 83,4 persent
in 1993 tot 77,3 persent afgeneem het.
Die matige groei in die persentasie wittes met Afrikaans as huistaal versluier ’n beperkte
taalverskuiwing. Onder bruin volwassenes daal die persentasie met Afrikaans as eerste taal
weens taalverskuiwing. Tog wys vorige resultate dat die Afrikaanssprekende bruin groep
gesond groei, veral buite die Kaapse Skiereiland. Daar is waarskynlik ʼn streekspolarisering
aan die ontwikkel – die verengelsingsproses kan grotendeels ʼn Kaapstadse metropolitaanse
verskynsel wees. 2
Altesaam is daar 4,67 miljoen mense wat Afrikaans as huistaal gebruik, 6,29 miljoen mense
wat Afrikaans mééstal praat, of dit óók praat, en 11,9 miljoen mense in huishoudings wat
Afrikaans lees. By hierdie persentasies is swart mense ingesluit. Afrikaans speel dus ʼn rol in
byna een kwart van alle huishoudings in die land. Die intensiteit van gebruik varieer
aansienlik, maar die invloed van Afrikaans strek veel verder as na die mense wat dit as eerste
taal gebruik.
Om saam te vat: terwyl Afrikaanssprekende getalle gesonde groei openbaar, is daar
gevaartekens in die sin dat daar ’n taalverskuiwing na Engels plaasvind, veral onder
jongmense van skoolgaande ouderdom en onder die ontluikende bruin middelklas. Dit kom
neer op ’n neiging om Engels te praat as ’n simbool van sukses, en dit kan tot meer algemene
statusverlies vir Afrikaans lei.
3.3 Taalvermenging
207

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die AMPS-opnames dui op die uitkring van die gebruik van Engels as addisionele taal, veral
sedert 2003. Waar Engels in 2003 in 30,1 persent van wit Afrikaanse huishoudings gebruik
is, was dit 50,4 persent in 2008; daarteenoor was Engels in 2003 ’n addisionele taal in 36,9
persent van bruin Afrikaanse huishoudings, en in 2008 in 45,4 persent. Bruin mense was
vroeër die meeste geneig om hul taal met Engels te vermeng, maar in vyf jaar het
taalvermenging binne wit Afrikaanse huishoudings bruin mense se gebruik nie net ingehaal
nie, maar verbygesteek. Die mate waarin dit gebeur, wissel baie: van ʼn Engelse woord hier en
daar tot die invoeging van hele sinne. Schlemmer sê dit lyk of die Afrikaanssprekendes dalk
besig is om terug te keer na die situasie van ’n eeu gelede, toe baie Afrikaners Nederlands of
Engels gebruik het vir formele of tegniese kommunikasie (en selfs in minnebriewe). Hy meen
dat dit moontlik ’n gevaarteken vir Afrikaans is.
Die tendens waarop Schlemmer wys, hou klaarblyklik verband met die toenemende gebruik
van “Engfrikaans” – sommige Afrikaanssprekendes se benaming vir die soort Afrikaans wat
erg met Engels gemeng is. Dit het van informele taal gevorder tot in kerke en lesingsale, baie
toneelstukke en TV-programme, en selfs boeke.
Ten opsigte van taalvermenging verskil Afrikaans van ander tale wat ook baie Engelse
woorde oorneem, soos Nederlands, Duits en Frans. Nie een van hierdie tale word deur
taalverskuiwing na Engels bedreig nie, en hulle is gevestigde amptelike tale. Die gebruik van
Afrikaans is in ’n groot mate beperk, soos uit die volgende afdeling sal blyk, sodat dit in baie
minder formele situasies gepraat en veral geskryf word. Selfs kerklike Afrikaans, wat vroeër
baie formeel was, is nou veel meer informeel en vatbaar vir taalvermenging.
3.4 Samevatting
Wit en bruin Engelssprekendes is welvarender en het beter naskoolse opleiding ontvang as
onderskeidelik wit en bruin Afrikaanssprekendes. ’n Redelik groot mate van taalverskuiwing
na Engels vind plaas by bruin Afrikaanssprekendes, en in ’n kleiner mate by wit
Afrikaanssprekendes. Oor die algemeen word taalverskuiwing veroorsaak deur verlies aan
funksies en status, en dit is ook groter as remmende faktore ontbreek. Op sulke remmende
faktore is in 2.1 gewys. Dáár is betoog dat ’n niedominante taal langer behoue gaan bly waar
die taal ’n belangrike simbool van volksidentiteit is. Die Afrikaanse taal is reeds meer as ’n
eeu lank ’n belangrike simbool van Afrikaner-identiteit, terwyl bruin Afrikaanssprekendes
Afrikaans eerder as kommunikasiemiddel beskou (meer hieroor in 6.3). Dit is waarskynlik
een van die redes vir die groter taalverskuiwing onder bruin as onder wit
Afrikaanssprekendes. Dit is ’n vraag of Afrikaans as simbool van identiteit veilig is by wit
Afrikaanssprekendes. Daarop, en op ander faktore wat ’n rol by taalverskuiwing speel, word
in afdeling 4 ingegaan.
4. Oorsake van funksie- en statusverlies van Afrikaans
4.1 Globalisering
208

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Globalisering is ’n proses waardeur ekonomieë, samelewings en kulture toenemend
geïntegreerd raak in ʼn globale netwerk van gemeenskaplike idees en beskouings, deur middel
van kommunikasie, vervoer en handel.
Globalisering in die vorm van handel tussen gemeenskappe van verskillende kulture en oor
groot afstande heen is ’n eeue oue proses. Die huidige situasie verskil egter omdat moderne
vervoer en kommunikasie hierdie tipe integrasie uiters maklik maak. Die term globalisering
word ingespan om ʼn verskeidenheid uiteenlopende fasette van die moderne lewe te beskryf:
ekonomies, sosiaal, polities en kultureel. Miskien is die eenvoudigste en makliks verstaanbare
omskrywing van globalisering dié van Kenichi Ohmae, naamlik “’n grenslose wêreld”.
Hierdie beskrywing impliseer die totstandkoming van supraterritoriale assosiasies tussen
mense, waar state se grense minder belangrik (selfs totaal niksseggend) word.
Interkontinentale telekommunikasiekabels en satelliettegnologie maak dit moontlik om beeld,
klank en teks oombliklik na die uithoeke van die aardbol uit te saai. Immervloeiende
elektroniese valuta stroom oor die wêreld heen (gefasiliteer deur inligtingstegnologie) wat
verseker dat beleggers onmiddellik op ekonomiese gebeurtenisse kan reageer, ongeag tyd of
afstand.
Ekonomiese globalisering (oftewel die globalisering van kapitalisme) het sonder twyfel die
grootste impak op die huidige internasionale bestel. Die feit dat invloedryke multinasionale
besighede kapitaal en arbeid met gemak van die een staat ʼn ander na kan verskuif, en
ekonomieë derhalwe positief of negatief beïnvloed, maak hulle nou ook belangrike rolspelers
in die internasionaal-politieke sfeer. Regerings pas toenemend binnelandse ekonomiese
beleid aan om hul state so aantreklik moontlik vir buitelandse beleggers te maak. Hierdeur
word die outonomie van (veral ontwikkelende) state ondermyn.
Verder lyk dit ook asof globalisering ʼn vername kulturele impak teweegbring. Kommoditeite
en neigings wat in een deel van die wêreld ontstaan (dikwels die Weste), het blitsvinnig ’n
uitwerking op kulture elders. Mettertyd verdwyn kulturele verskille en eiesoortighede, en ʼn
generiese kultuur vat pos – dikwels word daarna verwys as die “McDonaldsifisering” van die
samelewing. 3
Globalisering het voor- en nadele vir Afrikaanssprekendes. Entrepreneurskap bied in die
globaliserende omgewing die moontlikheid om die mark te betree. Maar globalisering lei ook
tot die verengelsing van hoëvlak-taalgebruik in die hele wêreld, wat die handhawing van
veral niedominante tale soos Afrikaans baie moeiliker maak as in die verlede. Die funksies en
status van Engels in die globaliserende wêreld maak die beheersing van Engels onontbeerlik.
Giliomee en Schlemmer (2006:12-29) toon aan hoe faktore soos die uitbreiding van die
internasionale handel, die verspreiding van demokrasie, die groei van die kapitalisme, die
georganiseerde godsdiens, en die gebruik van Engels as die voertaal van internasionale
organisasies, wetenskaplike publikasies en kongresse hierdie taal bevorder. Die negatiewe
uitwerking daarvan op kleiner tale word vererger wanneer regerings bowendien die regte van
sulke tale verontagsaam – soos in Suid-Afrika.
209

4.2 Transformasie
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“If transformation has developed into the master concept of our post 1994 public order,
representivity is the principal instrument for achieving transformation”, betoog Malan
(2010a:427) tereg. Die beginsel van verteenwoordigendheid vereis dat die profiel van die
nasionale bevolking van Suid-Afrika in instellings en georganiseerde sfere weerspieël moet
word. Dit het nog nie oral in die samelewing neerslag gevind nie, maar het reeds een van die
voorste strategieë geword wat vir die bevordering van transformasie aangewend word.
Verteenwoordigendheid word op enkele plekke in die Grondwet vermeld, en in talle statutêre
reëlings word by die samestelling van liggame vereis dat dit die nasionale bevolkingsprofiel
moet weerspieël. Na die oordeel van verskeie vooraanstaande kommentators speel dit in
sowel die reg as die politiek ’n toonaangewende rol. Malan (2010a:433) haal ’n senior
advokaat, Paul Hoffman, aan wat verklaar dat wat gebeur het met swart ekonomiese
bemagtiging en maatreëls vir regstellende aksie, is dat verteenwoordigendheid, wat volgens
die Grondwet net van toepassing is op regters en staatsamptenare, uitgebrei is sodat dit van
toepassing geword het op die burgerlike samelewing, sakewêreld, vrywillige organisasies, en
die hele nieregeringsorganisasie-sektor.
Malan (2010a:448-9) betoog dat verteenwoordigendheid slegs beperkte toepassing behoort te
hê, naamlik op die terrein van nasionale liggame wat sake behartig waarby almal ’n gelyke
belang het (“bodies representing equal stake common interests”). Daar behoort geen plek vir
verteenwoordigendheid in ’n demokratiese samelewing te wees nie, aangesien dit die
oorname van die georganiseerde sfere van minderhede deur ’n getalryke dominante
meerderheid – en derhalwe algemene meerderheidsoorheersing – in die hand werk,
homogenisering meebring, en sistemiese ongelykheid tot die nadeel van minderhede
bewerkstellig.
Malan (2010a:439-43) ontleed die uitwerking wat verteenwoordigendheid op Afrikaans en
ander inheemse tale in verskillende kategorieë staatsinstellings gaan hê indien dit tot sy volle
konsekwensies deurgevoer word. Kommunikasie tussen personeel van sulke instellings en
lede van die publiek sal vertaal moet word, of andersins moet plaasvind in ’n taal of tale
waarvan albei kante ’n basiese beheersing het, en dit sal in die meeste gevalle Engels wees.
Onder meer kyk hy na plek- en kultuurgebonde instellings soos universiteite en radiostasies.
Die ses (deels) tweetalige Afrikaanse/Engelse universiteite (NWU, Unisa, UJ, UP, US en
UV) is geleë in gebiede met ’n aansienlike Afrikaanse bevolking en hulle verskaf dus ook
onderrig in Afrikaans. Die toepassing van nasionale verteenwoordigendheid in sulke
instellings sal daartoe lei dat wit personeellede, van wie die meeste Afrikaanssprekend is en
onderrig in Afrikaans (en Engels) voorsien, die instelling sal moet verlaat om plek te maak
vir swart mense. ’n Baie klein minderheid van laasgenoemde sal Afrikaans goed genoeg
beheers om daarin onderrig te kan gee, en verteenwoordigendheid sal dus die einde van
Afrikaans as universiteitstaal meebring. In so ’n scenario sal alle universiteite Engels word.
Dieselfde vernietigende gevolge sal radio- en televisiestasies tref wat in ’n spesifieke taal
uitsaai. Taalminderhede weerspieël nie die nasionale bevolkingsprofiel nie. Die bestuur en
210

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
personeel van Afrikaanse radio- en televisiestasies sal uiteindelik ’n aansienlike aantal nie-
Afrikaanssprekendes moet insluit, en die interne taal sal Engels wees.
In die volgende afdelings word gewys op gevolge wat transformasie reeds gehad het.
4.2.1 Staatsdiens, staatskorporasies en privaatsektor
’n Gevolg van regstellende aksie en verteenwoordigendheid was die “etniese suiwering”
(Giliomee 2010) van wit mense uit die staatsdiens. Dit het begin met ’n “gekoopte revolusie”
(Giliomee 2004:620). Groot bedrae is bestee om wit amptenare uit poste in die staatsdiens te
verwyder. ’n Vergelyking van die persentasie staatsamptenare uit die verskillende
bevolkingsgroepe in 1994 met dié in 1996 toon hoe vinnig die proses verloop het. In 1994
was 52 persent van die werknemers in die staatsdiens wit, 42 persent swart, 4 persent bruin en
2 persent Indiër. In 1996 was dit 65 persent swart, 23 persent wit, 9 persent bruin en 3 persent
Indiër (Duvenhage en Steyn 2010:39).
Die volgende tabel (Duvenhage en Steyn 2010:39) toon die afname van die persentasie wit
mense in ’n aantal staatsdepartemente: (Klik op die tabel om dit te vergroot.)
Tabel 3. Persentasie wit mense in ’n aantal staatsdepartemente
Teen 1998 is 56 985 uittreepakkette aan hoofsaaklik wit amptenare buite die weermag
toegeken en teen 2002 was dié getal meer as 120 000 (Giliomee 2004:620). In 1999 was 56
persent van die mees senior staatsamptenare (direkteurs-generaal en hul adjunkte) en 42
persent van die ander bestuursposte (direkteurs en hoofdirekteurs) nie wit nie (Giliomee
2009).
Ook die staatskorporasies is getransformeer deur senior wit personeel op groot skaal uit die
dienste te laat tree. Die beleid van verteenwoordigendheid is voorts in die privaatsektor
toegepas. Medium en groot sakeondernemings is met swaar boetes gedreig indien hulle nie
die teikens van regstellende aksie kon haal wat hulle vroeër aan die staat voorgelê het nie.
211

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Solidariteit het onlangs navorsing bekend gestel wat die impak van die
Wysigingswetsontwerp op Billike Werksgeleenthede (Employment Equity Act) vir veral die
bruin en Indiërgemeenskappe voorspel (SRI 2011). Die wysigingswetsontwerp stel voor dat
die teikens vir gelyke indiensneming in provinsies volgens die nasionale demografie bepaal
moet word. In die Wes-Kaap, waar net 29,1 persent van die ekonomies aktiewe bevolking
(EAB) swart is, sal die teiken vir swart indiensneming opgeskuif word van 29,1 persent na
73,7 persent. Dit sal hoofsaaklik ten koste van bruin werkers wees, wat tans sowat 54,8
persent van die Wes-Kaap se EAB uitmaak. Volgens Solidariteit beteken dit in reële terme ʼn
verlies van 1 512 554 bruin werksgeleenthede. Die ANC het Solidariteit se navorsing
verwerp en dit beskryf as “rassepolitiek” (Mail & Guardian Online 2011).
’n Gevolg van transformasie is ’n ingrypende inkorting van die funksies van Afrikaans. In die
staatsdiens en die staatskorporasies is Afrikaans as werkstaal en kommunikasiemedium
prakties uitgeskakel, omdat daar min mense oorgebly het wat Afrikaans kon gebruik. Engels
het die taal geword vir weermag- en polisie-opleiding.
Kennis van Afrikaans was van ekonomiese waarde terwyl Afrikaans en Engels die enigste
landwye amptelike tale was. Kennis van dié twee tale was onontbeerlik vir aanstelling en
bevordering in die staatsapparaat. Vandag is kennis van Engels noodsaaklik, en kennis van
Afrikaans weliswaar nie waardeloos nie, maar van minder waarde as vroeër.
4.2.2 Omgangstaal
Wat funksieverlies vir Afrikaans in die hand werk, is die feit dat Engels die werkstaal en
omgangstaal in die meeste taalgemengde situasies in stedelike gebiede is, behalwe waar
tolkdienste bestaan. In die reël is integrasie van sprekers van verskillende tale op die duur
vernietigend vir niedominante tale. Dit blyk ook daaruit dat dubbelmediumonderwys in Suid-
Afrika gou Engelsmedium word. Integrasie het in ’n polities-korrekte samelewing soos die
Suid-Afrikaanse ’n mooi klank: Schlemmer (2010b) sê dat die middelklasse in die huidige
postmoderne fase van liberale heerskappy verknog is aan integrasie en dikwels net nie
verstaan waarom sekere minderhede dié besonder toonaangewende hemel van versoening sal
wil verlaat om partikuliere identiteite aan te hang nie.
4.2.3 Taal van regspleging
Malan (2009) en die Vereniging van Regslui vir Afrikaans (waaroor in 5.4 meer) toon aan
hoe die inheemse tale, maar veral Afrikaans, benadeel word deur die blindelingse toepassing
van die beleid van verteenwoordigendheid sonder om plaaslike omstandighede in ag te neem.
Die plaaslike taaldemografie en die behoeftes van gemeenskappe word geïgnoreer sodat
personeel aangestel word wat nie in staat is om die publiek van die omgewing waarin hulle
aangestel is, in die taal of tale van daardie omgewing te bedien nie. In talle gevalle word
landdroste, staatsaanklaers, staatsadvokate, polisie en ander amptenare aangestel wat
Afrikaans nie magtig is nie en daarom die Afrikaanse publiek nie daarin kan bedien nie. Dit
bring mee dat pleitstukke in siviele sake waarby uitsluitlik Afrikaanse persone betrokke is, in
Engels vertaal moet word sodat die voorsittende beampte dit kan verstaan. Om dieselfde rede
212

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
moet getuienis vir voorsittende beamptes in Engels in getolk word. Die betrokke partye moet
self die koste van die vertaal- en tolkwerk dra. In strafsake dra die staat wel die koste van
tolke. Waar die strafhowe nog al die jare goed ingerig was om tussen Engels of Afrikaans en
die Afrikatale tolkdienste te verskaf, was en is die howe nie ingerig vir tolkwerk tussen
Engels en Afrikaans nie. Sulke dienste is óf nie beskikbaar nie óf is van so ’n swak gehalte
dat Afrikaanse getuies en beskuldigdes verkies om in Engels te getuig, dikwels tot hul eie
nadeel.
Verteenwoordigendheid is nadelig vir die sprekers van al die inheemse tale, maar dit tref
Afrikaans nadeliger as die ander tale. Die rede hiervoor is dat rasseverteenwoordigendheid
dikwels bewerkstellig word sonder dat dit enige nadeel vir die Afrikatale en hul sprekers
inhou. Dit kan egter nie sonder enige nadeel vir Afrikaans en sy sprekers toegepas word nie.
Malan (2009) verwys verder na onlangse hofuitsprake wat die neiging toon om duidelike
grondwetlike taalbepalings met minagting te behandel. In een van die sake was daar geen
belangstelling hoegenaamd om die amptelike Afrikatale te bevorder nie, selfs in
omstandighede waarin dit prakties sou wees. Sommige van die stellings van die hof kom
bowendien neer op ’n pleidooi vir die afskaffing van Afrikaans as taal van rekord en daarmee
saam die klein bietjie amptelike veeltaligheid wat nog in die howe oorgebly het. Die betrokke
regter het gesê:
After all, English already is a language used in international commerce and
international transactions are concluded exclusively in the English language.
Although some stakeholders would take it with a pinch of salt, sanity would tip the
scale in favour of English as the language of record in court proceedings, particularly
in view of its predominance in international politics, commerce and industry.
Malan bespreek die regter se uitspraak krities en sê onder meer dat selfs as dit waar sou wees
dat internasionale transaksies net in Engels plaasvind – wat nie die geval is nie – die vraag
ontstaan hoe dit ter sake kan wees wanneer besluit moet word wat die rekordtaal in ’n Suid-
Afrikaanse hof moet wees.
4.2.4 Televisietaal
Afrikaans het funksies en status verloor deur die afskaling van Afrikaans as televisietaal. Die
openbare uitsaaier bied geen volwaardige Afrikaanse televisiediens aan nie. Afrikaans deel ’n
kanaal met die Sotho-tale en Engels, terwyl daar reeds ’n volledig Engelse kanaal is en een
waarin die Nguni-tale saam met Engels gebruik word. Die SABC maak geen jeugprogramme
in Afrikaans nie. Die hele diens is ingestel op die bevordering van Engels. Soms word
byskrifte gegee – maar alleenlik in Engels, selfs waar die dialoog in Engels gevoer word. Die
Afrikaanse kanale kykNET en die Afrikaanse kanaal van TopTV is deel van skotteldienste
wat net die hoërinkomstegroepe kan bekostig.
4.2.5 Taal van plekname
213

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ten opsigte van plekname tree die politieke maghebbers op asof hulle alles wat die
Afrikaners tot stand gebring het, uit die kollektiewe geheue van die bevolking wil uitwis.
Volgens die Departement van Kuns en Kultuur was meer as ’n derde van die 328
naamsveranderings van 2000 tot Januarie 2010 dié van Afrikaanse plekname wat in die slag
gebly het. Net 28 (of 3 persent) van die 849 name wat die afgelope 14 jaar aan nuwe
woonbuurte, nedersettings, nasionale kernpunte en geografiese plekke gegee is, was
Afrikaans. Minstens 118 Afrikaanse name van geografiese plekke soos berge, riviere en
strome, asook vir provinsiale geboue, nedersettings, hospitale en stasies, is die afgelope tien
jaar verander, veral in Mpumalanga (minstens 66) en in Limpopo (33). Hierdie plekname het
selde ’n historiese verbintenis met politieke leiers en gebeurtenisse gehad en was meestal
Afrikaanse beskrywende woorde, soos Wolwekraal en Treurrivier (Beeld, 13 Oktober 2010).
Daar word steeds pogings aangewend om meer name te vervang, veral dié wat op Afrikanerstrewes
en -prestasies betrekking het, soos Bloemfontein en Pretoria. Eersgenoemde was die
hoofstad van die l9de-eeuse staat wat deur buitelanders as ’n modelrepubliek beskou is,
terwyl Pretoria die simbool is van die Afrikaners se weerstand teen die Britse imperialisme en
oorweldiging deur Engels.
4.2.6 Universiteite
’n Faktor wat ’n groot impak op Afrikaans as universiteitstaal gehad het, is transformasie en
dalende getalle Afrikaanssprekendes. Die ANC-beleid soos in 2002 geformuleer, bepaal dat
daar nie van swart studente verwag kan word om deur medium van Afrikaans aan ’n histories
Afrikaanse universiteit te studeer nie. Enkelmedium-Afrikaans is toelaatbaar, solank dit nie
“gelyke toegang” verhoed nie. Afrikaans kan die primêre medium van onderrig wees, maar
nie noodwendig die enigste medium nie. Engels het ’n “super-norm” geword, soos die
registrateur van een universiteit dit gestel het. Die staat voorsien nie geld vir die verdubbeling
van lesings nie, en die universiteite het die las van die duplikasie van lesings afgeskuif na die
dosente, wat dit as ’n “taal-taks”, ’n “taal-belasting” beskou (Giliomee 2009 en 2010).
Tog is die Universiteit van die Vrystaat nog in staat om parallelmediumonderrig aan te bied,
sodat ’n Afrikaanse voorgraadse opleiding daar nog moontlik is. Dit is ook, deur die gebruik
van tolkdienste, moontlik aan die Potchefstroomkampus van Noordwes-Universiteit. Aan die
Universiteite Pretoria en Stellenbosch word ’n kombinasie van modelle aangebied, en is ’n
groot deel van die voorgraadse opleiding slegs in Engels beskikbaar.
Teenstand van studente, alumni en Afrikaanse kultuurorganisasies het langsamerhand
gegroei. Hulle het besef dat dubbelmedium en selfs parallelmedium op die duur die
oorlewing van Afrikaans bedreig. ’n Opname in 2007 onder Stellenbosse studente het getoon
dat meer as 80 persent van die Afrikaanse studente onderrig deur Afrikaans verkies, of geen
beswaar daarteen het nie, maar byna die helfte van die groep het gevoel dat die nalatenskap
van apartheid hulle daarvan weerhou om taaleise te stel (Giliomee 2009:698–9).
Giliomee (2010) beklemtoon dat tweetaligheid in ’n instelling telkens daartoe lei dat die
kleinste taal ondermyn word. Jean Laponce, ’n Frans-Kanadese taalkundige, noem dubbel- en
214

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
parallelmedium die “oorgangsmediums” wat die uitwissing van die kleiner taal inlui. In Suid-
Afrika het die universiteite vir tegnologie, vroeër technikons, asook die beroepsopleiding van
die private en staatsektor, dan ook totaal verengels (meer hieroor in 4.4).
4.2.7 Skole
Die aantal Afrikaans-enkelmediumskole het drasties verminder, deels om demografiese
redes. Giliomee (2009:698) wys daarop dat ’n kombinasie van regeringsdruk, demografiese
veranderings en ouerkeuse daartoe gelei het dat die persentasie Afrikaanse kinders wat
enkelmediumskole bywoon, van 90 persent in die vroeë 1990’s tot 60 persent in 2004 gedaal
het; 14 persent van wit Afrikaanse kinders het na Engelse skole gegaan.
Onderwysdepartemente het in sekere gevalle Afrikaanse skole se voertaalbeleid verander en
hierdie besluite kon soms slegs met moeite en groot koste verander word. ’n Paar van die
opspraakwekkendste sake word hier onder beskryf.
4.2.7.1 Middelburg
’n Senior amptenaar van die Onderwysdepartement van Mpumalanga het die Laerskool
Middelburg, ’n Afrikaans-enkelmediumskool, op 28 November 2001 gelas om vanaf die
begin van 2002 na parallelmedium oor te skakel en 20 leerlinge in te skryf wat die skool deur
medium van Engels moes onderrig. Die skool het geweier, en die Departement het in Januarie
2002 die skoolhoof se bevoegdheid ingetrek om leerlinge in te skryf. ’n Amptenaar het die
kinders ingeskryf wat Engelsmediumonderrig wou ontvang – daar was aanvanklik agt, maar
die getal het later aangegroei tot 24. Die amptenaar was vergesel van politici, wat in
toesprake transformasie geëis het. Nie hulle óf die Departement het enige onderrigmateriaal
verskaf nie en die skool moes dit self uit eie fondse doen. Die onderwysdistrik het minstens
twee parallelmediumskole en een Engelse enkelmediumskool gehad waar die kinders kon
ingeskryf het.
Die hof het die skool se aansoek om die Departement se optrede ter syde te stel, van die hand
gewys. Die hof het wel die onderwysowerhede skerp gekritiseer omdat hulle nie net strydig
met administratiewe voorskrifte opgetree het nie, maar boonop die onderhawige aansoek met
mag en mening bestry het terwyl hulle uit die staanspoor moes geweet het dat hul
administratiewe optrede ontoelaatbaar was. Hoewel die Departement klaarblyklik op die
skool en die beheerliggaam se bevoegdhede inbreuk gemaak het, het die saak voor die hof
gedien nadat die kinders sowat agt maande in die skool was. Die betrokke leerlinge het teen
hierdie tyd reeds ’n belang gevestig om in die skool aan te bly.
In sy kommentaar op die saak wys Malan (2010:279–80) daarop dat die hof gelas het dat die
skool na parallelmedium moes oorskakel ter wille van die kinders wat reeds in Engels
onderrig is. Hiermee is die onderwysowerhede se onregmatige optrede as’t ware gekondoneer
en die beheerliggaam se bevoegdhede met betrekking tot die bepaling van die taalbeleid van
die skool volledig ongedaan gemaak:
215

4.2.7.2 Mikro
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In die finale instansie was die les van die saak vir die onderwysowerhede dat
onregmatige optrede ’n voldonge en onomkeerbare feit daarstel – possession is 90%
(of 100%) of the law. Dus, knou die beheerliggaam af, loop die skool storm en vestig
’n fait accompli. Niks kan daarna omtrent die saak gedoen word nie en die
kwaadwillige onderwysowerhede het hulle sin gekry. In die toekoms kan hulle net
weer dieselfde beproefde resep volg. Die bevel van die hof in Middelburg is om
hierdie redes verkeerd.
Die tweede saak was dié van die Laerskool Mikro van Kuilsrivier teen die
Onderwysdepartement van die Wes-Kaap, wat toe onder ANC-beheer was. Hierdie
Afrikaansmediumskool het ’n opdrag van die Departement teengestaan om Engelse leerlinge
in te neem en dus sy taalbeleid te verander. Een van sy oorwegings was dat daar nie
klaskamers was om ook deur medium van Engels klas te gee nie.
Rossouw (2005) en Lubbe (2006) gee ’n oorsig van die talle vergaderings wat gehou is en die
ander stappe wat gedoen is, insluitend ’n regsaksie van die beheerliggaam van die skool teen
die Departement en die Wes-Kaapse LUR vir onderwys, Cameron Dugmore. Regter Thring
het uitspraak teen die Departement en die minister gegee.
Een van die belangwekkende dinge wat die regter gesê het, was dat, waar die beheerliggaam
van ’n skool verkies het om een taal as onderrigmedium te gebruik, die instelling van ’n
tweede onderrigtaal “onvermydelik ’n invloed moet hê op die modus vivendi, die gebruike,
tradisies en bykans elke aspek van die atmosfeer wat in die skool vaardig is”. Voorbeelde is
skoolbyeenkomste, ouervergaderings, kennisgewings, korrespondensie tussen die skool en
ouers, skoolrapporte, die leuse, die skoollied en die skool se grondwet.
Die regter het ook ingegaan op ’n argument wat gereeld teen die aanspraak op
moedertaalonderwys gebruik word, naamlik dat dit die grondwetlike reg op gehalte-onderwys
sou verydel. Hy het ’n uitspraak van prof. Rassie Malherbe aangehaal:
Enige persepsie dat enkelmediuminstellings die regstelling van diskriminasie in die
verlede verhinder, is ongegrond. […] Moedertaalonderwys is in feite ’n kragtige
werktuig om onderwysgeleenthede na alle Suid-Afrikaners uit te brei. Navorsing het
die korrelasie tussen moedertaalonderrig en optimale onderwysvooruitgang bevestig.
(Rossouw 2005:11.).
4.2.7.3 Ermelo
Die Hoërskool Ermelo, ’n vooraanstaande Afrikaanse skool en een van slegs twee
oorblywende Afrikaans-enkelmediumhoërskole in Mpumalanga, het in 2002 ’n eerste aanslag
van die Onderwysdepartement op sy taalbeleid oorleef: ná ’n hofsaak het die skool Afrikaans
gebly.
Toe die beheerliggaam in 2007 weier om die skool parallelmedium te maak en die hoof ook
weier om ’n aantal leerlinge in te skryf wat onderrig deur medium van Engels wou hê, het die
216

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Departement ’n tussentydse beheerliggaam aangestel wat ’n nuwe taalbeleid
(parallelmedium) opgestel het. Die bestaande beheerliggaam se bevoegdheid om die skool se
taalbeleid te bepaal is met onmiddellike effek ingetrek. Die beheerliggaam het dadelik
suksesvol by die hooggeregshof ’n interdik teen die Onderwysdepartement verkry. Enkele
dae daarna is ’n volbank van die hof haastig deur die regterpresident saamgestel om ’n
hersieningsaansoek aan te hoor. Die hof het die skool se aansoek van die hand gewys en die
Onderwysdepartement gelyk gegee.
Die Appèlhof het nie saamgestem nie en beslis dat die departementshoof se intrek van die
beheerliggaam se bevoegdheid om die taalbeleid te bepaal, onregmatig was; dat die aanstel
van die tussentydse komitee eweneens onregmatig was; en dat die besluit wat deur die
onregmatig-aangestelde komitee oor die nuwe taalbeleid geneem het, ongeldig was. Die hof
het egter ook gelas dat die leerlinge wat sedert 25 Januarie 2007 in Engels in die skool
onderrig word, tot die einde van hul skoolloopbane onderrig in Hoërskool Ermelo moet
ontvang.
Die Konstitusionele Hof (KH) het die appèl van die Onderwysdepartement van die hand
gewys. Dié uitspraak is egter beduidend verskillend van die uitspraak van die Appèlhof. Dit
was vir die KH belangrik dat terwyl ander skole in die omgewing heeltemal vol was, die
skool nog leë sitplekke gehad het. Dit lyk of die hof nie die skool se verweer aanvaar het dat
hy alle klaskamers benut en sommige klaskamers vir spesialisvakke met min leerlinge
gebruik nie. Die hof het onder meer die beheerliggaam opdragte gegee om die skool se
taalbeleid te hersien en binne een maand daaroor aan die hof te rapporteer. Die
beheerliggaam moes ook die skool se afnemende leerlingtal in ag neem en die groot vraag
deur graad 8-leerlinge na onderrig deur medium van Engels verreken. Die beheerliggaam het
daarna die skool se enkelmediumbeleid verander om ook leerlinge toe te laat wat Engels as
onderrigmedium verkies.
Malherbe (2010) en Malan (2010b) bespreek die Ermelo-saak indringend en lewer albei
kommentaar. Malherbe meen dat die KH ’n gulde geleentheid laat verbygaan het om
helderheid oor taal in skole te bring. Die hof verklaar self dat die saak oor taalregte handel, en
spesifiek oor artikel 29(2) van die Grondwet (wat bepaal dat elke persoon die reg het op
onderrig in die taal van sy keuse, indien dit redelik doenlik is), maar laat dan na om dié
artikel behoorlik te ontleed en op die Ermelo-situasie toe te pas:
Dit is betreurenswaardig, omdat die hof nie daarin slaag om die spekulasie oor die
betekenis van artikel 29(2) te besweer en duidelike leiding daaroor te verskaf nie.
Hoeveel litigasie oor artikel 29(2) is dan nog nodig om oor hierdie netelige saak
helderheid te kry? (Malherbe 2010:622)
Malan wys daarop dat die uitspraak selfs meer probleme kon geskep het as wat dit opgelos
het.
Malan (2010b:280–2) kom tot die gevolgtrekking dat die KH-uitspraak oor Ermelo toon dat
die bevoegdheid van beheerliggame om die taalbeleid van ’n skool te bepaal, klaarblyklik nie
so ver strek as wat beheerliggame graag sou wou glo nie. Die KH beklemtoon dat die belange
217

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
van die gemeenskap waarbinne die skool geleë is, by die bepaling van die taalbeleid verreken
moet word.
4.2.8 Demografie en taalstrategie
Die demografiese marginalisering van Afrikaanssprekendes bring mee dat die aantal
Afrikaanse openbare skole waarskynlik verder gaan verminder.
In sy kommentaar op die Ermelo-saak betoog Malan dat die KH dit beklemtoon dat openbare
skole ’n openbare bate is, en dat dit daarom optimaal benut moet word. Dit sal gevolglik baie
moeilik vir ’n halfvol openbare enkelmediumskool wees om sy enkelmediumstatus te behou
terwyl ander leerlinge in die omgewing van daardie skool nie behoorlike toegang tot
onderwys het nie. ’n Taal- (en kultuur-) gemeenskap wat graag enkelmediumskole wil hê,
moet self die verantwoordelikheid daarvoor aanvaar. As hulle wil hê dat ’n bepaalde skool
enkelmedium moet wees of moet bly, dan moet hulle sorg dat die skool vol is met leerlinge
wat in die betrokke taal onderrig wil hê en dat die skool as openbare hulpbron dus optimaal
benut word.
As die skool wel vol is, sê Malan, sal die onderwysowerhede, tensy hulle buitensporig
ideologies gedrewe is, waarskynlik nie ’n probleem met so ’n skool hê nie, omdat dit
klaarblyklik nie in die pad staan van ander potensiële leerlinge wat onderwys nodig het nie.
En as ’n provinsiale onderwysowerheid wel ’n probleem met ’n vol enkelmediumskool het
weens sy enkelmediumstatus, en daar wil inmeng, gaan dit nie slaag nie. So ’n
onderwysowerheid gaan hom in die hof vasloop, omdat sy optrede onredelik en waarskynlik
mala fide is. Maar ‘n nog belangriker rede waarom so ’n skool sy status sal handhaaf, is dat
’n onredelike onderwysowerheid sal faal in ’n poging om die onmoontlike te vermag, want
dit sal gewoon nie moontlik wees om meer leerders in te skryf in ’n reeds stampvol
enkelmediumskool nie, en daarom sal dit nie weens die toevoeging van anderstalige leerlinge
van status kan verander nie. Ook hier bepaal en verskans die feitelike posisie – die stampvol
enkelmediumskool – die regsposisie, naamlik dat die skool as sodanig erken word.
As enkelmediumskole egter nie vol is nie, moet die betrokke voedingsgemeenskap van so ’n
skool eweneens verantwoordelikheid aanvaar om iets daaraan te doen. Die skool moet dan
gewoon van status verander en ’n parallel- of dubbelmediumskool word. Waar daar meer as
een enkelmediumskool in ’n dorp, stad of gebied geleë is, en een of verskeie van hulle
onderbenut is, behoort beheerliggame saam te werk. In die praktyk beteken dit dat sommige
van daardie skole hulle enkelmediumstatus moet laat vaar en parallelmedium- of Engelse
skole moet word en die Afrikaanse leerlinge van sulke skole by Afrikaanse skole met
langtermynlewensvatbaarheid ingeskryf moet word (Malan:2010b).
Malan se standpunt sluit aan by dié van Klopper (2010), wat meen dat parallelmedium ’n
uitkoms vir die platteland kan wees. Hy sê dat waar die aantal Engelse leerlinge minder as 30
persent is, Afrikaans steeds dominant is. Tussen 30 en 40 persent laat die skool in ’n situasie
van “wik en weeg” beland. Word die aantal Engelse leerlinge meer as 40 persent, word die
skool kosmopolities. Sommige skole het ’n model ontwikkel om hulle wel vir almal oop te
218

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
stel sonder om die standaard in gedrang te bring. Hulle kry dit reg om nie polities aangeval te
word nie en geniet ook die steun van Engelse ouers.
Afrikaanssprekendes kan ook private of onafhanklike skole ernstig oorweeg waar daar ’n
gevaar van verswelging deur getalle is. Daar bestaan reeds ekonomies haalbare modelle, maar
die aanbod in Afrikaans is baie beperk en kom hoofsaaklik in parallelmediumskole voor.
Die taalstryd oor skole is veral na die Anglo-Boereoorlog (1899–1902) gevoer. Die CNOskole
in die Vrystaat en veral in Transvaal was ná die oorlog ’n belangrike middel waarmee
die Afrikaners die verengelsingsmaatreëls van die Britse owerheid teengestaan het. Tans het
die beweging vir Christelike Volkseie Onderwys (CVO) meer as 40 skole, waarvan 22
opleiding gee tot matriek. Op een na het hulle almal in 2009 ’n 100 persent-slaagsyfer gehad.
Die Christelik van die CVO-skole is gegrond op die drie belydenisskrifte van die drie
Afrikaanse kerke (die Nederlandse Geloofsbelydenis, die Heidelbergse Kategismus en die
Dordtse Leerreëls), terwyl volkseie betrekking het op die gebruik van Afrikaans as voertaal
en die inagneming van die Afrikaner-geskiedenis en -identiteit.
’n Potensiële bedreiging vir onderwys deur medium van Afrikaans is moontlike
ontwikkelinge in die vakbondwese. Vakbonde het ’n groot invloed op die onderwys en kan
die toepassing van ’n gesonde onderwysbeleid dwarsboom. Die grootste onderwysvakbond,
Sadou, is deel van COSATU en het in Maart 2010 voorgestel dat daar net een vakbond moet
wees om die bykans 400 000 onderwysers in die land te verteenwoordig. Die slagspreuk
waarmee Sadou dit regverdig, lui: “One industry, one union”. Die Nasionale Professionele
Onderwysersorganisasie (Naptosa) met 42 000 lede en die SAOU met 24 000 het hierdie
voorstel verwerp, maar politieke druk op hulle duur voort.
Aan bostaande kan die Afrikaanse gemeenskap min doen. Waaraan hulle wel iets kan doen, is
die aktivering van groter gemeenskapsbetrokkenheid by die beheerliggame van openbare
skole. Die belangrikheid van ouerbetrokkenheid blyk uit die gebeure by Newcastle. Met die
eerste vergadering in 2006 om ’n beheerliggaam te kies, was daar geen kworum nie, maar vir
die tweede verkiesing het ’n Moslem-minderheidsgroep met welslae gemobiliseer en ’n
beheerliggaam gekies wat die godsdiensbeleid verander het. Vir ’n protesvergadering
daarteen het 600 ouers opgedaag, maar dit was te laat. Diegene wat die besluit nie wou
aanvaar nie, het geen ander keuse gehad nie as om hulle kinders by ’n ander skool in te skryf
(Colditz en Deacon 2010).
ʼn Baie groot deel van die ouerbetrokkenheid het betrekking op die keuse van die kinders se
onderrigtaal. Dit blyk volgens Klopper (2010) dat ouers nie sterk genoeg voel oor die waarde
van moedertaalonderwys nie. Hoewel 87 persent dit as belangrik of baie belangrik beskou,
sal net 59 persent sterk optrede vir die behoud van moedertaalonderwys steun en net 11
persent bereid wees om meer vir moedertaalonderwys te betaal. Slegs 17 persent sal formeel
beswaar aanteken teen die verhoogde gebruik van Engels, terwyl 35 persent geen beswaar het
teen ’n groter gebruik van Engels nie. Bruin ouers se houding is nog meer vloeibaar as dié
van wit ouers.
219

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Klopper (2010) meen dat daar ’n veldtog nodig is om ouers en kinders meer bewus te maak
van die waarde van moedertaalonderwys. Hy verwys na ’n bevinding van Kathleen Heugh
dat onderbreking van moedertaalonderwys op ’n te vroeë leeftyd die kognitiewe en
akademiese ontwikkeling onderbreek, dat dit feitlik onmoontlik vir ’n leerling is om genoeg
van ’n tweede taal te leer om in graad 4 na Engels oor te skakel, en dat kinders in lande met
’n goeie onderwysstelsel moedertaalonderwys vir minstens die eerste ses tot agt jaar nodig
het.
Die Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans van die Universiteit van die
Vrystaat het in Augustus 2005 ’n poging aangewend om die waarde van moedertaalonderwys
onder ouers se aandag te bring deur ’n beraad oor moedertaalonderwys te hou. Volksblad het
heelwat publisiteit hieraan gegee, en Tydskrif vir Geesteswetenskappe het in 2006 ’n
supplement gepubliseer (Van Niekerk en De Wet 2006) waarin verskeie van die referate
gebundel is. Waardevolle inligting oor moedertaalonderwys is dus beskikbaar, maar dit is
minder duidelik hoe ’n mens dit deurlopend onder die aandag van die ouers, veral die
moeders, kan bring.
Om saam te vat: transformasie het Afrikaans op talle terreine benadeel. Dit het sy
ekonomiese waarde verminder omdat dit bykans weg getransformeer is uit die staatsdiens en
staatskorporasies, en ten dele ook uit private ondernemings. Daar is nie meer ’n volwaardige
Afrikaanse openbare televisiediens nie, die aantal Afrikaanse skole het minder geword, en
daar is nie meer ten volle Afrikaanse universiteite nie. Afrikaans word benadeel in die
regspleging, omdat soveel regterlike beamptes nie Afrikaans beheers nie, met die gevolg dat
Afrikaanse getuies en beskuldigdes soms tot hul nadeel in Engels getuig. Integrasie van
mense van verskillende taalgroepe bevorder dikwels die gebruik van Engels alleen.
Afrikaanse plekname word verminder, wat die “taallandskap” minder Afrikaans maak (meer
hieroor in 4.3).
4.3 Die owerheid se houding teenoor inheemse tale
Die gevolge van transformasie hang saam met die owerheid se onverskilligheid teenoor
taalregte vir inheemse tale. Suid-Afrika se grondwet bepaal dat daar elf tale is wat landwye
amptelike tale is, en dat die nasionale regering en provinsiale regerings steeds minstens twee
van hulle moet gebruik. Verder moet die nasionale en provinsiale regerings die gebruik van
amptelike tale deur wetgewende en ander maatreëls reël en monitor. Die nasionale regering
moet ook ’n Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad (Pansat) instel wat onder meer vir die
ontwikkeling en gebruik van al die amptelike tale moet sorg.
Die regering het Pansat wel ingestel, maar nagelaat om die ander bepalings in verband met
die amptelike tale uit te voer. Pansat ontvang klagtes oor taalverwaarlosing van sprekers van
alle inheemse tale, maar kan prakties niks daaraan doen nie. Volgens die verslag vir 2009–10
is weer talle klagtes ontvang, onder meer van isiZulu- en Afrikaanssprekendes. ’n Voorbeeld
van so ’n klagte is dié van die burgerregte-organisasie AfriForum wat ongelukkig was oor ’n
omsendbrief wat die adjunk provinsiale kommissaris van Limpopo aan polisiebeamptes in dié
provinsie uitgestuur het. In dié brief word lede van die polisie opdrag gegee om alle dossiers
220

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
in Engels te open en te registreer. Alle verklarings moet in Engels afgeneem word, en alle
dagboekinskrywings oor die ondersoek moet ook in Engels wees (Beeld, 6 Oktober 2010).
Soos in 4.2 aangetoon, het Afrikaans prakties verdwyn uit die staatsapparaat. Die F.W. de
Klerk-stigting het in 2008 op Internasionale Moedertaaldag verklaar dat Engels “die de factoenkele
amptelike taal” van die nasionale regering geword het, ondanks die grondwetlike
bepaling dat daar altyd minstens twee amptelike tale gebruik moet word. Geen kenner kan
hierdie verklaring in twyfel trek nie. Die Stigting het gewys op die afskeep van alle inheemse
tale, en het gesê die staat erken nie behoorlik die reg op moedertaalonderwys nie.
In 4.2 is ook betoog dat die inheemse tale, soos Afrikaans, in die regspleging benadeel word
deur die blindelingse toepassing van die beleid van verteenwoordigendheid sonder om
plaaslike omstandighede in ag te neem.
Een van die skreiendste skendings van taal- maar ook menseregte het in die Noord-Kaap
plaasgevind, waar ʼn Afrikaanssprekende persoon wat in die hof verklaar het dat hy geen
Engels verstaan nie, verhoor is. Hoewel regsverteenwoordiging aan hom verleen is, was die
betrokke regsgeleerde nie Afrikaans magtig nie. Die verhoor het in Engels plaasgevind en die
beskuldigde is skuldig bevind en gevonnis. Die saak is vir hersiening na die hooggeregshof
verwys, waar die regter bevind het dat die beskuldigde ’n billike verhoor ontsê is. Hy het die
beskuldigde se skuldigbevinding en vonnis ter syde gestel (Lubbe 2009).
Afrikaans en die ander inheemse tale (en die sprekers van die tale) word benadeel en in die
publikasie van wette misken. Die bepaling in die oorgangsgrondwet dat bestaande taalregte
nie verminder mag word nie, het in die grondwet van 1996 verval. Dit het meegebring dat nie
alle wette meer in Afrikaans gepubliseer word nie. Volgens Malan (2008) is ’n toenemende
aantal wette nie meer in Afrikaans beskikbaar nie; vir die tydperk 1998 tot 2007 beloop dit
86. Vir Afrikaans het dit minstens twee negatiewe gevolge. Ten eerste belemmer die feit dat
soveel belangrike wette onbeskikbaar in Afrikaans is, die regsopleiding daarin. Ten tweede
het dit ook negatiewe gevolge vir die publikasie van regshandboeke in Afrikaans. Onder die
belangrike wette wat nie in Afrikaans beskikbaar is nie, is die Wet op die Bevordering van
Administratiewe Geregtigheid van 2000, die Kinderwet van 2005 en die Nasionale
Kredietwet van 2005. Malan betoog dat hierdie toedrag van sake ongrondwetlik is.
Die onverskilligheid van die owerheid teenoor inheemse tale blyk ook uit die gebrek aan
riglyne vir die regulering van die taallandskap, die openbare sigbaarheid van die tale, veral
soos dit by padtekens bestaan – iets waarop Du Plessis (2009) wys. Hieroor ontvang Pansat
talle klagtes. ’n Internasionale deskundige oor taal- en menseregte, dr. Fernand de Varennes,
was op besoek aan Suid-Afrika geskok oor die gebrek aan Afrikaans, veral op padtekens:
“Die feit dat die meeste padtekens net in Engels is, gee ’n goeie idee van wie die mag het wat
taal betref” (aangehaal in Beeld, 13 Maart 2008).
4.4 Disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme
221

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Geen nasionalisme is staties nie, hetsy dit etniese nasionalisme is of ’n staats- of geografiese
nasionalisme – die oogmerke en middele daarvan verander voortdurend. Hoewel Afrikanernasionalisme
ook in die 20ste eeu verander het, was taalbevordering altyd een van die
oogmerke. Afrikaner-nasionalisme het dekades lank krag verleen aan die stryd vir
moedertaalonderwys, die ontwikkeling van Afrikaans as universiteitstaal en die gelyke
behandeling van Afrikaans en Engels in die staatsdiens en private ondernemings.
Die “disintegrasie” van Afrikaner-nasionalisme, soos Giliomee (2004:626) dit noem, het dus
ook gevolge vir Afrikaans gehad. Die disintegrasie het volgens Giliomee al in die 1970’s
begin en in die 1980’s versnel:
Die referendum van 1992 is in baie opsigte die finale afsluiting. Die feit dat De Klerk
kon nalaat om sy belofte van ’n referendum oor die konsepgrondwet na te kom, toon
dat die volksbeweging feitlik geheel en al sy lot aan die leier toevertrou het. Toe De
Klerk besluit om die NP in die nuwe Suid-Afrika op ’n nierassige en veeltalige
grondslag te bou en die grootste moontlike kiesersteun te probeer wen, het die
nasionalisme van weleer tot die verlede behoort. (Giliomee 2004:626)
Een van die twee kante in die lank bestaande taalstryd het dus die wapen neergelê, in die sin
dat sommige welgestelde en goed opgeleide Afrikaners al lank nie meer vir hul taal in die
bresse wil tree nie. Maar terselfdertyd het die ander kant opnuut die wapen opgeneem.
Terwyl Afrikaner-nasionalisme gekwyn en verdwyn het, het Engelse nasionalisme nuwe lewe
gekry en het die ou bondgenootskap tussen dié nasionalisme en swart nasionalisme herleef.
Giliomee (2010) wys op die herlewing van dié bondgenootskap en gebruik die benaming
Afro-Saksers vir die koalisie van ʼn swart elite en “progressiewe” wit Engelssprekendes.
Feitlik net Engelssprekendes word uit die wit geledere genooi om saam met ʼn meerderheid
swartes in beheerrade en direksies te dien. In die SABC-beheerrade dien geen
Afrikaanssprekendes nie, al betaal hulle 25 persent van die lisensiegeld. Al is die
Afrikaanssprekendes se koopkrag die grootste van al die taalgroepe, is ʼn daar oorvloed
Engelse advertensies. Afro-Saksers oorheers die advertensie-agentskappe.
Die gevolge van die disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme is veral merkbaar in die
naskoolse onderwys. Ten eerste blyk dit dat korporasies wat hul besigheid op Afrikanersentiment
gebou en ná 1994 gerieflik hul wortels vergeet het, nie meer Afrikaans as
opleidingstaal gebruik nie. Die naskoolse beroepsopleiding van die privaatsektor het dus, net
soos dié van die staat, totaal verengels, terwyl die staatskolleges in die meeste gevalle
disfunksioneel geraak het. Verder het diskriminasie teen wit jongmense ten opsigte van
opleidingsgeleenthede in groot maatskappye daartoe gelei dat duisende jong
Afrikaanssprekendes hulle ook nie vir beroepsopleiding kon voorberei nie. Omdat daar ’n
direkte verband is tussen goeie opleiding en ekonomiese sukses, het ’n gebrek aan behoorlike
opleiding langtermyngevolge wat nie maklik reggestel kan word nie. Buys (2009:239–40)
beskryf dan ook goeie opleiding en onderwys as dat dit vir mense ’n leer gee waarmee hulle
uit die put van armoede kan uitklim na ’n lewe van geleenthede.
222

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Buys sê dat die afskaling van Afrikaans onteenseglik ’n rol gespeel het in die opkoms van die
huidige armoede onder baie Afrikaners, en dat dit ’n struikelblok is vir die oplossing van die
vraagstuk. Daar is min dinge wat so ontmagtigend is vir ’n Afrikaanssprekende wat nie ten
volle tweetalig is nie, as om homself in ’n tweede taal te moet handhaaf. Die belangrike rol
wat moedertaalonderwys en -opleiding in die ekonomiese bemagtiging van mense speel, kan
nie oorbeklemtoon word nie (Buys 2009:245). Baie Afrikaners wat vlot tweetalig is, is
produkte van moedertaalonderwys. Hulle het hul vaardighede deur middel van hul eie taal
bemeester en geleer om hulle helder en logies in dié taal uit te druk.
Die tweede gevolg van die einde van Afrikaner-nasionalisme is merkbaar aan die histories
Afrikaanse universiteite. Giliomee haal die mening aan van Niek Grové, registrateur van die
Universiteit van Pretoria. Hy het hom in 2009 soos volg uitgedruk in ʼn toespraak by die 80ste
verjaarsdag van die FAK:
Ná 1994 en ná daar van politieke mag afstand gedoen is, word die Afrikanergemeenskap
die toonbeeld van wat ons kan noem die sogenaamde personalised
society. Ons gaan oor in hiperindividualisme. Mense leef na binne. Hulle leef vir
hulleself. Hoe meer individualisties ons word, hoe swakker word die bande met
familie, vriende, bure, klubs, kerkgemeenskap en groepe. Op dié wyse word sosiale
kapitaal vernietig. Sosiale kapitaal wat vernietig word, vernietig ook optimisme.
(Giliomee 2010)
Giliomee voer aan dat dit die “hiperindividualistiese” elite aan universiteite is wat aan die
spits staan van die wegbeweeg van Afrikaans. Hulle brandmerk hul teenstanders as “regs”,
“verkramp” en “reaksionêr”. Hy sê dit is nie die ANC of die swart studente wat die grootste
druk vir Engels as voertaal uitoefen nie, maar dekane, dosente en besture. Die feit dat die
Universiteit Stellenbosch die universiteit is wat op die grootste skaal dubbelmedium gebruik,
het baie te doen met die feit dat dit vir dosente geriefliker is as parallelmedium.
’n Derde gevolg van die verdwyning van Afrikaner-nasionalisme is dat maatskappye soos
Sanlam en Volkskas, wat in die volksbeweging ontstaan het, gretig was om hul etniese
karakter te verbloem om mense van ander taal- en rassegroepe te trek. Die Afrikaanse
Handelsinstituut beskou dit nie meer as een van sy funksies om Afrikaans te bevorder nie. Sy
eerste bruin president, Franklin Sonn, het in 2002 verklaar: “Ek is nie ’n Afrikaner nie, ek
was nog nooit een nie en wil ook nie een word nie” (Giliomee 2004:627).
Van Afrikaanse sakelui het daar geen beduidende protes gekom teen regstellende aksie, die
gevolglike verlies van vaardighede en, in die geval van Afrikaanse sakeleiers, die regering se
aanslag op Afrikaans nie. Uit Giliomee se beskrywing (2009:683–7) kom ’n mens agter hoe
die sakeleiers Afrikaanssprekendes in die steek gelaat het. In 2000 het oudpresident Thabo
Mbeki 34 Afrikaanse sakeleiers ontvang. Hul leier was prof. Willie Esterhuyse, wat proteste
teen die afskaling van Afrikaans as openbare taal verwerp het as afgesaag en so flou soos bier
wat heeldag in die son gestaan het. Hy het gewaarsku teen ondermynende neigings by mense
wat vir minderheidsregte pleit.
223

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ná die ANC se oorwinning in die 2004-verkiesing het 112 Afrikaanse sakelui, beroepsmense
en akademici Mbeki gelukgewens: “U het dit vir alle Suid-Afrikaners, ook Afrikaners,
moontlik gemaak om tuis te voel in ons land en welkom in Afrika en die wêreld.” Maar hul
brief rep niks van die onsekere posisie van Afrikaans by skole en universiteite nie. Die
afvaardiging het dit nie as sy taak gesien om die kommer en griewe van Afrikaners by die
regering te opper nie, maar het aan die Afrikaanse gemeenskap vertel hoe vriendelik die
regering hulle ontvang het.
4.5 Onverwerkte verlede
Die disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme het die gevolge van skuldgevoelens oor
apartheid en negatiewe verwagtings van die toekoms vererger. Volgens Giliomee (2010) het
by baie mense in die Afrikaanse middelklas ’n behoefte ontstaan om te demonstreer dat hulle
verhewe is bo diegene wat hulle oor Afrikaans se status as openbare taal of oor Afrikanerarmoede
bekommer. Sommige is onwillig om Afrikaans as openbare taal te behou. Elders
skryf hy (Giliomee 2009:713) dat party Afrikaners met ’n hoë onderwyspeil hulleself nie
meer as Afrikaners beskou nie.
Apartheid bly inderdaad vir baie ’n steen des aanstoots en die rots der struikeling. Strauss
(2010) beweer dat baie Afrikaners nie hul apartheidsverlede verwerk het nie. Hierdie verlede
spook veral by ouer Afrikaners. Sommige Afrikaners sien die verlede ook as net swart of net
wit, en is nie in staat om wat goed is uit die verlede te neem nie. Baie van hulle het nog nie
ingesien dat die verlede van geen volk slegs wit of swart is nie, maar grys. Vir sy boek oor
die Nederlanders tydens die Tweede Wêreldoorlog gebruik Van der Heijden die titel Grijs
verleden, juis om dít te beklemtoon: “Want als de Tweede Wereldoorlog iets heeft getoond,
dan is het wel de oude waarheid, dat de mens, het handjevol helden en heiligen daargelaten,
niet goed is en niet fout, niet zwart of wit, maar grijs” (Van der Heijden 2002:412).
Wat die skuldgevoelens van Afrikaners vererger het, was die verrigtinge van die eensydige
Waarheid-en-Versoeningskommissie (WVK). ’n Gebrekkige kennis van die geskiedenis het
sommige Afrikaners ook kwesbaar gemaak vir vergelykings met die Nazi’s. WVK- en
kabinetslede het die aanklag van volksmoord kwistig rondgeslinger. Giliomee (2004:612)
argumenteer egter dat sulke aantygings buitensporig was. Die swart bevolkingsgroei en
lewensverwagting het in die jare van apartheid dramaties toegeneem, terwyl die Nazi’s in die
Tweede Wêreldoorlog die grootste deel van die Joodse bevolking in Duitsland en Oos-
Europa uitgewis het. Nogtans het sommige van die intelligentsia volgehou om apartheid
gelyk te stel aan Nazisme, al het Giliomee (2004:445–6) met kapittel en vers aangetoon dat
apartheid nie gebaseer was op die “mislukte rasse-ideologie van Nazi-Duitsland” nie, maar
op die rassisme wat die Weste in die algemeen teenoor swart en bruin mense aan die dag gelê
het.
Die intellektuele klimaat was in die 1990’s en vroeë 2000’s ongunstig vir Afrikanerskap en
taalhandhawing. Meningsvormers het dikwels afsydig en selfs vyandig daarteenoor gestaan.
Die onwilligheid om vir taalregte te veg, was wel soms berekende taktiek om nie die nuwe
maghebbers aanstoot te gee of sake- en beroepsbelange in gevaar te bring nie.
224

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Deel van die onverwerkte verlede is vir baie nie slegs skuldgevoelens nie, maar ook
bitterheid oor die wyse waarop onderhandelinge in die vroeë 1990’s gevoer is en die
skynbaar alte maklike prysgawe van die Afrikaners se selfbeskikkingsreg. Skerp kritiek is op
oudpresident F.W. de Klerk uitgespreek nadat hy in 1997 in Londen gesê het:
The decision to surrender the right to national sovereignty is certainly one of the most
painful any leader can be asked to take. Most nations are prepared to risk war and
catastrophe rather than to surrender this right. Yet this was the decision we had to
take. We had to accept the necessity of giving up the ideal on which we had been
nurtured and the dream for which so many generations had struggled for and for
which so many of our people had died.(Giliomee 2003:656)
Daarby kan die verlies aan selfbeskikking sonder die hoop om dit terug te kry, by baie mense
lei tot moedeloosheid en die gevoel dat daar geen toekoms meer vir die Afrikaners as volk en
ook vir Afrikaans is nie. ’n Mens sou emigrasie en verengelsing ook kon beskou as tipies van
’n volk wat ’n “krisis van die vertwyfeling” beleef. So beskryf N.P. Van Wyk Louw een van
die groot krisisse wat ’n volk kan bedreig as dié soort krisis wat voorkom wanneer ’n groot
deel van die mense daaraan twyfel of die groep mense as volk moet voortbestaan (Louw
1986:457).
4.6 Demografiese marginalisering
Getalsgewys verkeer Afrikaanssprekendes in ’n benarde posisie. Volgens die amptelike
middeljaarraming van Junie 2009 het die totale bevolking 49,3 miljoen getel. Hiervan was
29,1 miljoen (79,3 persent) swart, 4,46 miljoen (9,1 persent) wit, 4,4 miljoen (9,0 persent)
bruin en 1,27 miljoen (2,6 persent) Indiërs. Hierdie syfers toon dat die aantal
Afrikaanssprekendes – en hulle is hoofsaaklik afkomstig uit die wit en bruin groepe – totaal
oorweldig word deur sprekers van ander tale. Volgens die 2001-sensus is Afrikaans die derde
grootste taal ná isiZulu en isiXhosa; daarvolgens het Afrikaans 5,9 miljoen sprekers. Die
Afrikaanssprekendes is buitendien ’n krimpende minderheid as gevolg van ’n lae
geboortesyfer en hoë emigrasie van wit sprekers en die immigrasie van ander groepe.
Die wit mense het die vervangingsvlak (gemiddeld 2,1 kinders per vrou) teen die laat 1980’s
bereik, die Indiërbevolking teen die laat 1990’s, en die bruin bevolking waarskynlik
omstreeks 2010. Die wit geboortesyfer het in die afgelope 50 jaar gedaal van 3,5 in 1960 tot
1,8 in 2001 en 1,7 in 2010. Die bruin groep het die wit bevolkingsgroep waarskynlik reeds as
die tweede grootste bevolkingsgroep vervang. Die swart bevolking sal die vervangingsvlak
egter eers teen 2035 bereik. Dié bevolkingsgroep lewer die grootste bydrae tot die totale
aantal geboortes van ongeveer 1,1 miljoen per jaar. Slegs 17,9 persent van die wit bevolking
is onder 15 jaar, teenoor 33,6 persent van die swart bevolking, 28,3 persent van die bruin
bevolking en 22,7 persent van die Indiërbevolking.
Immigrasie, veral uit Afrika, maar ook uit ander lande, het na 1990 en in die besonder na
1994 geweldig toegeneem. Niemand weet hoeveel onwettige immigrante daar in Suid-Afrika
is nie, maar ramings wissel tussen drie en 12 miljoen. Smit (2010) se raming is tussen agt en
nege miljoen.
225

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Terwyl miljoene mense uit Afrika en elders die land ingestroom het, het groot getalle wit
mense die land verlaat – na raming meer as 1,2 miljoen sedert 1990. Die verlies aan
kundigheid wat hiermee gepaard gaan, is onmeetlik groot. Die wêreldwye ekonomiese
resessie sedert 2008 het ʼn demper geplaas op die vermoë om suksesvol te emigreer, en daar is
aanduidings dat Suid-Afrikaners begin terugkeer. Die toekomstige emigrasiepatroon sal
bepaal word deur die herstel in die wêreldekonomie, en in Suid-Afrika veral deur die vlakke
van geweld, misdaad en politieke onstabiliteit. Die gesamentlike uitwerking van die lae
geboortesyfer en hoë emigrasiesyfer word vererger deur die feit dat die meeste emigrante
betreklik jonk is, sodat die geboortesyfer daardeur nog verder daal. Daarteenoor is die
geboortesyfer van veral die swart bevolking hoog, en hul getalle word voorts konstant
aangevul deur immigrasie.
Die gevolge van hierdie prosesse is veral voelbaar in die onderwys (hoe minder Afrikaanse
kinders, hoe minder Afrikaanse skole), in die Afrikaanse kultuurlewe (hoe minder
Afrikaanssprekendes, hoe minder kopers van boeke, koerante en tydskrifte) en in
werksgeleenthede (krimpende getalle wit en bruin mense impliseer minder werksgeleenthede
in werkkringe wat wetlik die rassesamestelling van die bevolking moet weerspieël).
Die dalende aantal wit leerlinge gaan veral die platteland swaar tref. In die Wes-, Noord- en
Oos-Kaap kan die getalle wit en bruin kinders saam moontlik groot genoeg wees om
Afrikaanse skole of Afrikaanse afdelings van parallelmedium-skole in stand te hou, maar in
die noordelike provinsies sal dit al hoe moeiliker word.
Die sluiting van Afrikaanse skole het altyd nadelige gevolge vir die betrokke dorpe. Ouers
wat noodgedwonge hul kinders na skole op groter dorpe bring, is geneig om ook hul sake op
dié dorpe te doen. Die kleiner dorpe word verder nadelig geraak deur die feit dat wit mense in
elk geval dorpe verlaat. Kommersiële boere wat hul grond vanweë grondhervorming verloor
of aftree-ouderdom bereik, ervaar al hoe meer dat dorpe onveilige woonplekke word en dat
die basiese dienste in duie stort. Baie dorpe het byvoorbeeld net te veel mense vir die
watervoorraad. Die groot handelsbanke sluit ook hulle takke op die platteland, sodat sommige
dorpe in die Vrystaat en Noord-Kaap geen bank meer het nie. Net 28 landdrosdistrikte het
van 2001 tot 2006 ’n groei in die wit bevolking getoon. Die gevolge van dit alles is dat die
platteland sy Afrikaanse karakter kan verloor.
4.7 Samevatting
Afrikaanssprekendes het geen beheer oor die destruktiewe prosesse en faktore wat in hierdie
afdeling behandel is nie. Globalisering is ’n onstuitbare wêreldwye proses. Transformasie is
die beleid van ’n regering wat deur byna twee derdes van die kiesers gesteun word, en dié
regering se houding teen die minderhede sal nie deur Afrikaanssprekendes verander kan word
nie. Die disintegrasie van Afrikaner-nasionalisme is ’n gegewe. Die onverwerkte verlede is
een van die mees destruktiewe faktore onder die Afrikaners en het gelei tot ’n onvermoë en
onwilligheid om vergrype van die regering teen te staan. Ten slotte is die demografiese
marginalisering grotendeels uit die hande van Afrikaanssprekendes: hulle kan niks doen aan
die faktore wat emigrasie van wit mense en die immigrasie van ander groepe bevorder nie.
226

5. Konstruktiewe tendense
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Teenoor die destruktiewe faktore wat in die vorige afdeling geskets is, is daar eweneens
faktore en tendense wat status- en in ’n mate ook funksieverlies teëwerk. Die eerste twee
daarvan is reeds van voor die 1990’s af werksaam, maar ander het meer onlangs ontstaan.
5.1 Die lewenskragtigheid van die Afrikaanse kultuur
Die lewenskragtigheid van die Afrikaanse kultuur blyk uit verskeie feite. Die Afrikaanse
letterkunde – fiksie én niefiksie – is indrukwekkend in sy omvang en verskeidenheid, hoewel
natuurlik glad nie in so ’n mate as die Nederlandse of Engelse letterkunde nie. Van die
lewendigheid van die poësie konstateer Bernard Odendaal (digter en letterkundige, en
residensiële resensent van Versindaba) dat “[a]s die poësie ’n aanduiding kan wees van
Afrikaanse mense se ondernemingsgees en kreatiwiteit, sal hulle nog baie bulte uitgebeur kry,
en baie waens deur die drif kan sleep” (Odendaal 2010). Afrikaanstaliges is volgens opnames
dan ook die groep wat die meeste boeke in die land koop.
Die intellektuele gesprek oor die literatuur vind hoofsaaklik in Afrikaans plaas. ’n Paar
vaktydskrifte in sowel die geestes- as die natuurwetenskappe verskyn uitsluitlik of gedeeltelik
in Afrikaans. Daar is dus nog ’n intellektuele lewe in Afrikaans, al word dit ingeperk deur die
eise van die akademiese wêreld wat in ’n toenemende mate alleen Engels as die taal van die
wetenskap en die wetenskaplike diskoers verlang.
Afrikaans het vier dagblaaie en twee Sondagblaaie, terwyl talle kleiner koerante in Afrikaans
of deels in Afrikaans verskyn. Daar is ook algemene en gespesialiseerde Afrikaanse
tydskrifte, soos geestelike, reis- en leefstyltydskrifte. Afrikaans word oor RSG en kleiner
radiostasies gehoor. Die DStv-kanaal kykNET bied ’n volwaardige Afrikaanse televisiediens,
wat ’n nuusdiens insluit, en sedert die tweede helfte van 2010 het TopTV ook ’n Afrikaanse
diens. Die groot verskeidenheid programme op hierdie kanale en radiostasies verskaf werk
aan honderde kreatiewe en uitvoerende kunstenaars en mense in die mediabedryf.
Die aanlynjoernaal LitNet, onder leiding van die skrywer Etienne van Heerden, is hoofsaaklik
Afrikaans en ontvang daagliks talle besoeke, en sy briewerubriek is een van die lewendigstes
in die land. Die aanlynjoernaal LitNet Akademies is by die Departement van Onderwys
geakkrediteer; so gewild is dié joernaal dat gemiddeld een versorgde artikel per week op ’n
waglys geplaas word. Die hoofredakteur is Etienne van Heerden, terwyl Francis Galloway as
redakteur vir die geesteswetenskappe en Dirk Laurie as redakteur vir die natuurwetenskappe
optree. Ook die meer gespesialiseerde Versindaba (vir poësieliefhebbers) van die digters
Louis Esterhuizen en Marlise Joubert floreer. Die pro-Afrikaanse aksiegroep PRAAG onder
Dan Roodt het ’n internet-dagblad.
Afrikaanse musiek beleef ’n bloeitydperk. Vir die gewildheid help sorg elektroniese media,
soos RSG en ander SABC-stasies, die kleiner gemeenskapsradiostasies en kykNET, soms in
samewerking met Huisgenoot. Onder die kultuurorganisasies doen veral die ATKV baie vir
die bevordering daarvan. Die musiek is deel van die hedendaagse kultuurlewe wat jongmense
227

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
aantrek. Dit lewer ’n bonus wanneer dié liedjies ’n Afrikaanse taalpatriotisme help kweek en
die volksgevoel aanspreek. Bok van Blerk se liedjie “De la Rey” het ’n tyd gelede die land
stormenderhand verower, en Deon Opperman se verhoogstuk Ons vir jou het duisende mense
getrek.
Kunstefeeste het in die nuwe Suid-Afrika ’n groot aantrekkingskrag vir jonk en oud geword.
Hierdie feeste trek baie mense vir wie ’n week se intensiewe taal en kultuur baie beteken in
’n tyd waarin die staat min steun aan die uitvoerende kunste gee en waarin die openbare
uitsaaier Afrikaans afskeep.
’n Verdere positiewe aspek hou verband met die feit dat Afrikaans in ’n mate nog sy
loopbaanwaarde behou het. Mense in talle beroepe – dokters, predikante, onderwysers,
landboukundiges, joernaliste, ekonome, advokate, prokureurs, boere, agente van allerlei aard
– vind baat daarby as hulle Afrikaans beheers. Die gedrukte en elektroniese media en die
uitvoerende kunste verskaf ook werk aan ’n beduidende aantal Afrikaanssprekendes.
Die meerderheid Afrikaanssprekendes voel sterk oor godsdiens, en die bestaan van kerke en
verenigings wat Afrikaans behou, is ’n konstruktiewe tendens. Dat houdings oor godsdiens
verander het, is wel seker. Dit blyk uit statistiek wat in ’n antropologiese studie (Van der
Merwe 2009:245) aangehaal word. Terwyl 91 persent van die Afrikaners in 1980 nog lidmate
van een van die drie Afrikaanse susterkerke was, was dit in 2005 sowat 50 persent. Sowel die
charismatiese beweging as die “nuwe hervormers” kry meer steun. Die Kerkbode het in 2005
berig dat sowat 35 persent van die NG Kerk se lidmate gereeld eredienste bywoon. Volgens
’n Kerkbode-artikel het die aantal NG lidmate tussen 1988 en 2010 met 23,8 persent
afgeneem van meer as 1,4 miljoen tot minder as 1,1 miljoen. Die daling word veral aan
emigrasie toegeskryf (Rapport, 7 November 2010).
Afrikaans staan dus sterk as godsdienstaal, en godsdienstige boeke, byvoorbeeld
godsdiensdagboeke, verkoop baie goed. Tog is daar binne die positiewe situasie ’n negatiewe
tendens, naamlik die neiging om al hoe meer Engels te gebruik. Hierdie neiging is nie beperk
tot mooiklinkende woorde nie; soms, ook in RSG-meditasies, word Bybeltekste liewer in
Engels aangehaal omdat dit dan so treffend in dié taal sou klink, en Engelse liedere word
veral in die charismatiese kerke al hoe meer gesing. Dit bevestig Giliomee en Schlemmer se
bevinding dat die georganiseerde godsdiens een van die verengelsende globaliserende
tendense is.
Om saam te vat: die Afrikaanse kultuur groei en bloei, en dit is een faset van die Suid-
Afrikaanse werklikheid wat nie direk deur die ANC beheer kan word nie. Waar die staat wel
seggenskap het, gaan dit egter moeiliker: Afrikaanse televisie oor SABC is sedert die 1990’s
drasties afgeskaal, maar floreer op die private kanaal kykNET. Dit is ’n lewenskragtige
kultuur, maar het minstens een swakheid, wat toe te skryf is aan die wêreldwye prestige van
Engels. Dit is ’n sekere mate van gemaksug by skeppende en uitvoerende kunstenaars om alte
maklik hul toevlug tot Engelse woorde en frases te neem.
228

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Wat taalhandhawers ten opsigte van die kultuur sou kon doen, is om te verseker dat daar
geleenthede vir kultuurbeoefening bestaan. Die bevordering van die Afrikaanse kultuur
geskied reeds op verskeie wyses, al staan dit nie bekend as “taalhandhawing” nie. Een van
die bydraende faktore ten opsigte hiervan is juis private televisie en radio. Nog ’n manier is
die toekenning van pryse deur onder meer die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en
Kuns en uitgewers. Afrikaans as ’n kultuurtaal kan ook staatmaak op trusts wat ’n paar
dekades gelede gestig is terwyl sakelui nog noue bande met die Afrikaner-nasionalistiese
beweging gehad het. Sonder die geldelike steun van Het Jan Marais Nasionale Fonds, die
L.W. Hiemstra-Trust en die Dagbreektrust sou die indrukwekkende oes Afrikaanse boeke ná
1994 nie moontlik gewees het nie.
5.2 Gehalte van Afrikaanse onderwys
Een van die redes waarom die Afrikaanse kultuur floreer, is dat daar nog baie gewese model
C-skole bestaan wat onderrig van gehalte deur medium van Afrikaans verskaf. Terwyl die
Suid-Afrikaanse onderwysstelsel volgens die onderwyskenner Davies (2010) van die swakste
in Afrika is wat betref die deurvloeisyfer, is die Afrikaanse skole van die beste in die land. In
2009 het 35 393 leerlinge aan 295 Afrikaanse skole die graad 12-eksamen geskryf en 32 398
het geslaag. Dit is 91,5 persent teenoor ’n gemiddelde 60,7 persent landswyd. In 2010 het vyf
Afrikaanse skole van Pretoria die beste van die Gautengse skole in die matriekeksamen
gepresteer.
Die volgende tabel verskaf gegewens oor die leerlinge en skole in elke provinsie: (Klik op die
tabel om dit te vergroot.)
Tabel 4. Skoolverwante gegewens, o.a. prestasie, per provinsie
Die behoud van Afrikaans as voertaal op skool word egter beïnvloed deur die persentasie- en
getalsafname van die Afrikaanssprekende leerlinge, asook die verskillende opvattings oor
moedertaalonderwys in die Afrikaanse gemeenskap. Die een helfte van die Afrikaanse
gemeenskap – die bruin Afrikaanssprekendes – beskou Afrikaans as in hoofsaak ’n
instrument, en het geen sterk besware as Afrikaans as voertaal toenemend op hoërskool en
universiteit vervang word deur Engels nie. Vir die meeste wit Afrikaanssprekendes het
Afrikaans nie net instrumentele waarde nie, maar is dit ook een van die vernaamste simbole
van hul identiteit.
229

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Slegs 39 persent van die bruin Afrikaanssprekende leerlinge in openbare skole ontvang hul
onderrig deur medium van Afrikaans, teenoor 51 persent in Engels, terwyl die res in
parallelmediumskole is. Een van die redes wat Klopper (2010) noem, is dat wanneer ’n bruin
Afrikaanse skool ook Engels as medium invoer, die skool nie parallelmedium word nie, maar
Engels; ’n tweede rede is die ouers se apatiese houding teenoor Afrikaans, terwyl hulle
Engels as taal van opwaartse mobiliteit beskou.
Vir die meeste wit Afrikaanssprekendes bly Afrikaanse onderrig belangrik. Van hulle is 15
persent in Engelsmediumskole, ’n derde in parallelmediumskole en 51 persent in
Afrikaansmediumskole.
Volgens navorsing deur die Suid-Afrikaanse Onderwysersunie (SAOU), soos verskaf deur
Klopper (2010), is daar tans 1 038 Afrikaanse enkelmediumlaerskole en 335 Afrikaanse
enkelmediumhoërskole, en is Afrikaans een van die onderrigmediums in 656
parallelmediumlaerskole en 342 parallelmediumhoërskole. Afrikaans is dus in 2 371 hoër- en
laerskole ’n onderrigmedium, en daar is 1 373 Afrikaanse enkelmediumskole en 998
parallelmediumskole wat Afrikaans as ’n onderrigmedium gebruik.
Uit ’n tabel van die SAOU blyk dit dat die meeste Afrikaanse enkelmediumlaerskole in die
Wes-Kaap is (448); die Oos-Kaap is tweede (180), Gauteng derde (174) en die Noord-Kaap
vierde (151). In die ander provinsies is die getalle Afrikaanse enkelmediumlaerskole veel
kleiner: KZN 3, Limpopo 11, Mpumalanga 16, Noordwes 32 en Vrystaat 23.
Die meeste Afrikaanse enkelmediumhoërskole is in Gauteng (121), en in die ander provinsies
is die getalle soos volg: KZN 4, Limpopo 1, Mpumalanga 5, Noord-Kaap 37, Noordwes 14,
Oos-Kaap 30, Vrystaat 41 en die Wes-Kaap 82.
Vir parallelmediumlaerskole wat Afrikaans ook as onderrigmedium gebruik, is die getalle:
Gauteng 123, KZN 34, Limpopo 39, Mpumalanga 21, Noord-Kaap 55, Noordwes 14, Oos-
Kaap 91, Vrystaat 80 en Wes-Kaap 199.
Vir parallelmediumhoërskole wat Afrikaans ook as onderrigmedium gebruik, is die getalle:
Gauteng 83, KZN 10, Limpopo 18, Mpumalanga 11, Noord-Kaap 33, Noordwes 9, Oos-Kaap
42, Vrystaat 35 en Wes-Kaap 101.
Die volgende tabel verstrek provinsiegewys gegewens oor skole met Afrikaans as
onderrigmedium (of een van die onderrigmediums): (Klik op die tabel om dit te vergroot.)
230

Tabel 5. Skole met Afrikaans as onderrigmedium
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die volgende tabel toon hoeveel leerlinge en opvoeders daar in die Afrikaans-
enkelmediumskole en die Afrikaanse afdelings van parallelmediumskole is: (Klik op die tabel
om dit te vergroot.)
Tabel 6. Aantal leerlinge en opvoeders in die Afrikaans-enkelmediumskole en die
Afrikaanse afdelings van parallelmediumskole
5.3 Ontluikende verwerking van die verlede
Soos reeds vermeld, was die intellektuele klimaat in die 1990’s en vroeë 2000’s ongunstig vir
Afrikanerskap en taalhandhawing. Daarna het sake begin verander. Baie Afrikaners, ook
jonges, identifiseer nou met Afrikanerskap. Dit blyk onder meer uit ’n opname wat die
Voortrekker-beweging gedoen het oor die houding van ’n groep van 389 Afrikaanse jong
mense. Die respondente was nie net Voortrekkers nie, was nie almal wit nie en was van stede
oor die hele land afkomstig. Die betekenisvolste reaksie was op die stelling: “Ek is trots
daarop om ’n Afrikaner te wees”; 93 persent het hiermee saamgestem, vyf persent was
onseker en twee persent het nie saamgestem nie. Op die vraag of daar meer vir Afrikaans
gedoen moet word, het 85 persent bevestigend geantwoord en nege persent ontkennend; ses
persent was onseker. Op die stelling: “Afrikaans sal een van die landstale bly” het 75 persent
bevestigend geantwoord; 22 persent was onseker en drie persent het ontkennend geantwoord.
Piet Strauss, hoofleier van die Voortrekkers, noem hierdie “openlike identifisering” met
Afrikanerskap verrassend en kom tot die gevolgtrekking dat daar “’n nuwe golf
Afrikanergeesdrif” is en vervolg: “Afrikanerwees is weer ‘in’. Dit is by baie jong Afrikaners
nie ’n debatspunt nie, maar ’n gegewe” (Duvenhage en Steyn 2010:132–3).
231

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Verder is ’n “nie-Afrikaner-onvriendelike” letterkunde blykbaar besig om na vore te kom. In
onder meer niefiksie van historiese aard gee Afrikaanse skrywers ’n genuanseerde beeld van
die verlede. So het daar oor die grensoorlog al talle boeke verskyn en baie polemieke is al
daaroor gevoer, en dis asof skrywers die leserspubliek wil laat sien dat die waarheid van die
WVK nie die volle waarheid is nie. Ook groot fiksieskrywers laat reg geskied aan die
geskiedenis, soos byvoorbeeld P.G. du Plessis met sy Anglo-Boereoorlogroman Fees van die
ongenooides.
5.4 Aksies deur die burgerlike samelewing
Soos in 2.2 opgemerk, is taalgemeenskappe soms onbewus van die gevaar van
taalverskuiwing. Hierdie onbewustheid van ’n bedreiging is ook te bespeur onder
Afrikaanssprekendes. Schlemmer sê Afrikaners moet by strategiese optredes vir die
beskerming van Afrikaans nooit die tipiese kultuurkoherensie oorskat nie.
Schlemmer (2010) het ook bevind dat Afrikaanssprekendes nie baie goeie koerantlesers is
nie. Dit kan wees dat hulle nie van die inhoud hou nie, maar miskien ook dat hulle min in
openbare aangeleenthede belang stel. Die lotgevalle van Afrikaans as taal van onderrig en as
taal in die howe, die staatsdiens en op andere terreine van hoëvlakgebruik kry wel aandag in
die koerante, maar omdat so min mense daarvan kennis neem, besef die bevolking as geheel
nog nie die wesenlike gevare van die afskaling van Afrikaans tot die status van ʼn etniese
randverskynsel nie. Ander navorsing deur Schlemmer onder isiZulusprekende koerantlesers,
en onlangse en huidige taalouditnavorsing namens provinsiale regerings (kontraknavorsing
deur MarkData), gee aanleiding tot presies dieselfde gevolgtrekkings met betrekking tot
inheemse taalgemeenskappe in die land.
Tog raak al meer Afrikaanssprekendes betrokke by aksies vir die bestryding van armoede en
instellings wat moedertaalonderwys bevorder. Twee soorte mobilisering wat eie is aan volks-
en taalbewegings het reeds ’n mate van welslae gehad: aktivisme en die skep van eie
instellings.
Geslaagde taalaktivisme is met die steun van die gemeenskap onderneem en selfs met welslae
deurgevoer. Daaronder is hofsake wat enkele skoolbeheerliggame en ander instansies
aanhangig gemaak het teen onderwysdepartemente wat die skole se voertaalbeleid verander
het.
’n Onafgehandelde geval van taalaktivisme is dié vir die behoud van Afrikaans as ’n voertaal
aan die gewese Afrikaanse universiteite. Dit is ’n stryd wat veral woed aan die Universiteite
Pretoria en Stellenbosch, en daar het letterlik honderde briewe in Die Burger verskyn vir en
teen Stellenbosch se sogenaamde “T-opsie” van dubbelmediumonderrig. In opdrag van die
Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het Giliomee en Schlemmer ’n ondersoek
na die taalsituasie aan die histories Afrikaanse universiteite gedoen, wat in 2006 gepubliseer
is onder die titel ’n Vaste plek vir Afrikaans. Taaluitdagings op kampus.
232

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Met die steun van die media en die stilswyende steun van die Afrikaanse gemeenskap het
Solidariteit en AfriForum verskeie aksies aangepak, soos hofgedinge namens individue wat
deur regstellende aksie benadeel is, en teen die verandering van die name van plekke soos
Pretoria.
Daar was algemene steun vir ’n taalregtesaak wat in Maart 2010 beslis is: die Pretoriase
Hooggeregshof het op 16 Maart 2010 bevind dat die regering versuim het om sy plig teenoor
Suid-Afrika se amptelike tale na te kom. Volgens die uitspraak het die nasionale regering in
gebreke gebly om volgens die Grondwet deur wetgewende en ander maatreëls die nasionale
regering se gebruik van amptelike tale te reguleer en te monitor. Verder het die hof die
minister van kuns en kultuur gelas om die gemelde verpligting binne twee jaar ná die bevel
na te kom of toe te sien dat dit nagekom word. Die hof het ook opdrag gegee dat die minister
die applikant se regskoste betaal. Solidariteit het Cerneels Lourens van Brits, wat die staat
voor die hof gedaag het, bygestaan. Hoe die regering die saak gaan hanteer, is egter ’n ope
vraag. Voor die begin van die verhoor het ’n hoë amptenaar gesê daar bestaan geen
moontlikheid dat die regering soveel steun aan Afrikaans of enige ander amptelike taal kan
gee as aan Engels nie.
Du Plessis (2010) bevind in ’n indringende ontleding van taalwetgewing dat die South
African Language Bill wat in 2003 ingedien is, aan bepaalde vereistes vir taalwetgewing
voldoen, maar dat daar ook ernstige leemtes daarin voorkom, wat egter reggestel sou kon
word. Hy meen die wetsontwerp kan in gewysigde vorm heringedien word.
Eie instellings sluit soms by aktivisme aan. In afdeling 5.2 is gewys op die CVO-skole as ’n
voorbeeld hiervan. Nog ’n baie belangrike eie instelling is Sol-Tech, wat opgerig is om
naskoolse opleiding in vakkundige rigtings aan te bied. Sol-Tech is ʼn Christelike, Afrikaanse
opleidingskollege met meer as 500 studente en bied opleiding in vier ambagte, naamlik pasen-draai,
elektrisiteit, dieselwerktuigkunde en meulmakery. Die kollege is in 2007 gestig met
die doel om te help om Suid-Afrika se vaardigheidskrisis die hoof te bied.
Hermann (2010) van Solidariteit doen ’n hele aantal voorstelle aan die hand oor hoe om te
ontkom aan die knellende aspekte van regstellende aksie. So kan maatskappye wat verder
gaan as wat die wet vereis, op forums gedwing word om by bestaande regspraak te bly, en
hulle kan die regering en maatskappye oor regstellende aksie voor die hof daag. Hy noem ook
’n aantal de facto-werklikhede wat geskep kan word: (1) verander die de jure-omgewing deur
jong Afrikaners de facto op te lei in skaars en belangrike vaardighede; (2) bou ’n reusebeursfonds
op; (3) sorg dat daar behoorlike Afrikaanse beroepsopleiding is; (4) veg vir die
behoud van Afrikaans by bestaande en nuwe instellings; (5) rig instellings op vir die
opleiding van Afrikaanse entrepreneurs; (6) skep ’n Afrikaanse mentorstelsel (Hermann
2010).
Daar is waarskynlik veel meer aksies. Die Vereniging van Regslui vir Afrikaans (VRA)
vertaal belangrike wette in Afrikaans, reël seminare vir praktiserende regslui, gee beurse vir
studente en sorg vir die indiensopleiding van studente gedurende wintervakansies, terwyl sy
Arbitrasiegenootskap geskille tussen Afrikaanssprekendes besleg deur senior Afrikaanse
233

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
regsgeleerdes, onder wie oudregters. Die filosofie agter die VRA se direkte strategie is deur
een van die stigters, Koos Malan, verduidelik: “Moenie iemand anders vra om iets vir jou te
doen nie; moenie eers probeer om die regering te beïnvloed of om soos ʼn party aan bewind te
kom alvorens jy iets kan doen nie; doen dit self – summier. Jy kan baie dinge doen en so
regstreeks iets vir jou taal en jou mense doen” (aangehaal in Duvenhage en Steyn 2010:140).
5.5 Samevatting
Reeds van voor die 1990’s af is die lewenskragtigheid van die Afrikaanse kultuur en die hoë
gehalte van onderwys in Afrikaanse openbare skole twee opvallende eienskappe van die
Afrikaanse gemeenskap. Daarby het daar in die afgelope paar jaar twee ander tendense begin
ontstaan, naamlik ’n groeiende vereenselwiging met Afrikaners en met Afrikaans, asook ’n
groter aantal aktiwiteite by die Afrikaanse burgerlike samelewing. Veral laasgenoemde hou
verband met die verwerking van die verlede.
6. Obstruktiewe tendense
Daar is ‘n aantal faktore en tendense waarop die Afrikaanse gemeenskap ’n invloed kan
uitoefen. Of dit werklik sal gebeur, hang af van die wil en die vindingrykheid van die persone
wat die leiding moet neem in die sake waaroor dit hier gaan, naamlik taalgebruik, die
aanwending van nuwe tegnologie en die soeke na bondgenootskappe. Vervolgens word gelet
op taalvermenging, die gebruik van nuwe tegnologie en die verhouding tussen wit en bruin
Afrikaanssprekendes.
6.1 Taalvermenging
Taalvermenging is ’n obstruktiewe proses: geen beheer is moontlik oor die gesproke
taalgebruik van die gemeenskap nie, maar beperkte beheer is moontlik oor die skriftelike en
voorbereide gesproke taalgebruik soos dié van mense wat in die openbaar praat, preek en
spreek. Taalvermenging kan dus teëgegaan word as skrywers van hoorspele vir die radio of
draaiboekskrywers vir televisie, byvoorbeeld, sou besluit om die aantal Engelse woorde in
hul produksies te verminder.
Sedert die vroeë 1990’s spreek sommige skrywers, taalpraktisyns en selfs taal- en
letterkundiges soms kritiek uit op die veelvuldige gebruik van Engfrikaans. Onder die jongste
afwysende kommentare en voorstelle vir die bekamping van die neiging is dié van ’n
taalpraktisyn, Tom McLachlan, ondervoorsitter van die Taalkommissie van die Akademie.
Hy het in Februarie 2009 in die RSG-program “Die tale wat ons praat” gesê dat die meeste
kinders nóg op skool, nóg in hulle ouerhuise en gemeenskappe korrekte Afrikaans geleer
word.
Hy gaan voort: “Selfs in die kerke – behoed ons! – is daar predikante wat dink hulle bereik
meer deur gemengde taal te gebruik! Die gevolg is dat die jongmense, wanneer hulle meer
volwasse word en nie meer Engels en Afrikaans op groot skaal vermeng nie, nie die
korrekte/suiwer/idiomatiese Afrikaanse ekwivalent van daardie Engelse woorde en
234

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
uitdrukkings ken nie. Mense sit dan Engelse woorde en uitdrukkings sonder meer in
Afrikaans om, en meen hulle praat Afrikaans.”
McLachlan stel voor dat “kinders op skool weer geleer moet word wát goeie Afrikaans is.
Ons moes vroeër lyste korrekte voorsetsels, lyste idiome en vaste uitdrukkings, lyste korrekte
Afrikaans vir anglisismes, veel voorkomende spelfoute en so meer leer. Deesdae, lyk dit my,
moet die kinders omtrent alles ‘self ontdek’ en op ’n manier wys word. Hoe weet nugter”
(aangehaal in ’n Beeld-rubriek, 26 Februarie 2009).
Ponelis, een van die mees vooraanstaande Afrikaanse taalkundiges, het in sy laaste
gepubliseerde artikel voor sy dood daarop gewys dat dié soort Afrikaans in die redelik
onlangse verlede ook in die literatuur en in meer saaklike skryffunksies begin voorkom. Om
klassieke Afrikaans deur dié soort taal te vervang, is ’n sinlose oefening. Ponelis konstateer
dat dit twyfelagtig is of die soort Afrikaans wat so deur Engels beïnvloed word, hom teenoor
Engels sal kan handhaaf (2009:5).
Ook hy meen dat die onderwys, die kerk en geloofsorganisasies, die media en die skrywers
almal hul deel moet doen. Klassieke Afrikaans bevind hom in ’n vryemarksituasie waar nie
die staat nie, maar die Afrikaanse taalgemeenskap en sy instellings die roeping het om
klassieke Afrikaans te ondersteun en te bevorder.
Dat ’n belangrike taalkundige dit gerade geag het om dié kommentaar te lewer, is
betekenisvol. Taalkundiges is soms so sterk teen purisme gekant dat hulle oor onnodige
ontlenings swyg. Dressler (1981:21) wei in een van sy artikels uit oor die etiese probleem van
taalkundiges. Sprekers van inheemse tale beskou taalkundiges as die natuurlike leiers of
raadgewers in die taalstryd. Hy sê ’n taalkundige het minstens een morele verpligting en dit is
om op te kom vir ’n verdrukte minderheidstaal in sy land. Hy skryf dat die verspreiding van
een taal ten koste van ’n ander ’n voorspel tot verval is en kritiseer die enorme aantal
oornames uit Engels in Wes-Europese tale.
6.2 Die invoer van nuwe tegnologie
Nuwe tegnologie bied geleenthede aan alle tale. Smith (2010) wys op sentrifugale
(middelpuntvliedende) en sentripetale (middelpuntsoekende) kragte. Sommige taal- en
kultuurgemeenskappe sal groei in die proses van kuberglobalisering, omdat die sentripetale
kragte oorheers. In die Weste is die Angelsaksiese kultuur so ʼn groeiende kern wat verder sal
gedy en al meer sal domineer. Selfs Frankryk poog om meer Engelse taalvaardigheid deur
middel van sy onderwysstelsel te bevorder ter wille van internasionale mededingendheid. Die
Spaanse wêreld is waarskynlik ook superkrities en lewensvatbaar.
Van die kleiner taal- en kultuurgemeenskappe is egter subkrities en sal krimp in die
kuberglobaliseringsproses en verswelg raak in die see van andersheid. Schlemmer (2010a)
betoog dat daar twee wyses van aanpassing is. Die een is taalverskuiwing na Engels, maar die
tweede is interessanter en meer belowend vir die oorlewing van ander tale. Dit kom neer op
die aanvaarding van Engels as ’n tegniese kommunikasievereiste (sosiale tegnologie) naas ’n
235

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sterk nasionale of moedertaalopset. Met ander woorde, Engels word die ekwivalent van
Microsoft Word, of die taal van internasionale lugvaart in ʼn meer omvattende sin.
Maar hierdie soms subtiele onderskeid stel strawwe vrae aan die sprekers van ander tale.
Gaan hulle soos die meeste opgeleide mense in Afrika hul eie tale die rug keer? Of sal
nasionale en streektale gekoester word as elemente van identiteit, kultuurerfenis en
maatskaplike saambinding? Dit gaan grotendeels van die selfvertroue en etniese
vasberadenheid van die sprekers van die tale self afhang, en dit kan nooit voorspel word nie.
Smith (2010) verwys na die Duitse kultuurgemeenskap in Suid-Afrika wat deur feitlik ʼn eeu
daarin geslaag het om ʼn fyn balans te handhaaf tussen Duitsheid en inskakeling by die
plaaslike nie-Duitse gemeenskappe. ʼn Kernaspek hiervan was Duitse skole, ondersteun
vanuit Duitsland, maar aangepas by plaaslike kurrikulums. Dit geld ook ten opsigte van
Portugese, Griekse en miskien ook ander immigrantegroepe.
Die uitdaging vir die georganiseerde Afrikaanse gemeenskap is volgens Smith (2010) om die
beste uitkoms te bevorder deur die sentripetale kragte vir die Afrikaanse taal en kultuur in die
kuberglobaliseringsproses te skep, te aktiveer en uit te bou. Die Afrikaanse taal en kultuur
moet teenwoordigheid manifesteer in die oorvloed van die kuberruim, en groeikerne van
aantrekkingskrag vir Afrikaansheid moet bedink en daargestel word.
Smith dink aan die stimulering van Afrikaanse inisiatiewe soos Geloftedag-, en ander
volksfeeste, kunstefeeste, boekskoue en -besprekings en kuberkompetisies. Die beoefening
van kollektiewe aspekte van Afrikaanse kultuur moet bedink en bevorder word. Dit was in
hierdie opsig byvoorbeeld opvallend hoedat Suid-Afrikaners in ander lande tydens die
Wêreldbeker-sokkerwedstryde oor groot afstande byeengekom het om vleis te braai en
andersins Suid-Afrikaans te verkeer terwyl sokker op ʼn groot skerm gevolg word.
In die Europa van die toekoms met vrye beweging van land na land sal hierdie kwessie van
die “nasionale identiteite”, van veral die kleiner taalgemeenskappe, toenemend aandag verg.
Afrikaanssprekendes kan baanbrekers word in metodes om met die kuberruim
standhoudendheid vir sulke inheemse tale en kulture te bewerkstellig. Sukses sal ook die
moontlikheid van die fisieke terugkeer van Afrikaners uit die diaspora bevorder.
6.3 Betrekkinge tussen wit en bruin Afrikaanssprekendes
In sommige gevalle van taalaktivisme het wit en bruin Afrikaanssprekendes saamgewerk. In
een Noord-Kaapse skool het wit en bruin leerlinge saam betoog teen die verandering van die
skool se taalbeleid. Groter samewerking tussen alle Afrikaanssprekendes het op formele vlak
gestalte gekry in die Afrikaanse Taalraad, met Wannie Carstens as eerste voorsitter, waarin
sowel wit as bruin Afrikaanssprekendes verteenwoordig is. Die totstandkoming daarvan is op
sigself al ’n prestasie, aangesien daar tussen dié twee groepe histories bepaalde verskille
bestaan.
236

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Giliomee (2010) onderskei twee groepe onder bruin Afrikaanssprekendes. In die geskoolde
werkersklas en laer middelklas is daar entoesiasme vir Afrikaans en aksies onder die vaandel
van Afrikaans, soos blyk uit die suksesse van die ACVV en die Kindersorg, en die Stigting
vir Bemagtiging in Afrikaans (SBA). Die SBA het onder leiding van Ria Olivier en Christo
van der Rheede ’n indrukwekkende rekord van dienslewering onder voorheen benadeelde
Afrikaanssprekendes opgebou.
By die elite staan sake egter anders. Hulle het ’n baie lewendige herinnering aan die kwetsing
van apartheid, en daarby het Engels vir hulle ’n sterk aantrekkingskrag as taal van aspirasie.
Reeds voor 1994 het Van der Berg (2003) bevind dat daar onder die bruin middelklas in
Kaapstad “’n massiewe skuif” van 7,4 persent weg van Afrikaans was (teenoor 1,7 persent by
wit Afrikaanssprekendes). Giliomee (2010) wys daarop dat daar by baie lede van die bruin
elite wat senior poste in die staatsadministrasie, universiteitsbesture en groot maatskappye
beklee, ’n sterk neiging is om progressief-individualisties te wees en ’n gevolglike neiging
om hulle te vereenselwiging met Engels en met die waardes wat uit hierdie uitkyk
voortspruit. Hulle ondersteun die staat se beklemtoning van rasgedrewe transformasie en sy
aandrang op Engels as die taal van toegang.
Hierdie elite volg dieselfde strategie as hul swart teenhangers om Engels te omhels as die taal
van aspirasie en status wat veral middelklasbelange dien. By sekere lede van die bruin elite is
daar sterk teenkanting teen enige doelgerigte poging tot samewerking om Afrikaans in sy
hoër funksies te beskerm. Hulle is geneig om die Afrikaners se pleidooi vir die gebruik van
Afrikaans as medium van bemagtiging te sien as opportunisme wat voortspruit uit ’n skielike
besef by Afrikaners dat hulle ’n magtelose minderheid in die land is en bowendien ’n
minderheid onder die Afrikaanssprekendes.
Giliomee meen dat Afrikaners die potensiaal van Afrikaans as verenigende simbool en
instrument oorskat het en dat pogings om teen wil en dank alle Afrikaanssprekendes in
organisasies saam te voeg, nie sal slaag nie behalwe waar alle omstrede kwessie ontduik
word. In 2006 het Neville Alexander op ’n ATKV-konferensie op Goudini tereg opgemerk
dat dit veels te vroeg is om van ’n taalgemeenskap te praat. Vir die huidige moet die fokus
eerder wees op die gedeelde belange van alle Afrikaanssprekendes, onder meer die belang
van doeltreffende onderrig in Afrikaans.
Dit lyk of daar ook ’n ietwat beter verhouding aan die ontwikkel is tussen Afrikaans- en
Nederlandssprekendes. Die historiese bande met die Nederlanders en Vlaminge – wat in die
kultuurstryd van die vroeë 20ste eeu baie vir die Afrikaners beteken het – is in die
Nederlandse kulturele boikot in die apartheidstyd verbreek. Deesdae is kontak aan die
toeneem met Nederlandse en Vlaamse individue en organisasies wat in Afrikaans belang stel.
Buys skryf in Rapport (4 Julie 2010) dat talle Suid-Afrikaanse ondernemings ná 1994 besef
het dat dit feitlik onmoontlik is om sonder sterk buitelandse vennote teen die wêreld se groot
ondernemings mee te ding. Net so het Afrikaans ’n sterk vennoot nodig. In Nederland werf ’n
taalkantoor met die naam Afri-netwerk, onder leiding van Ingrid Scholtz, steun vir Afrikaans
in Nederland. Goeie vordering is al gemaak, maar dis nodig om Afrikaans in Nederland en
Vlaandere bekend te stel omdat die Suid-Afrikaanse owerheid dit nie doen nie.
237

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Nederlandse belangstelling in Afrikaans het ook al neerslag gevind in uitsprake van
Nederlandse politici. Daardeur word Afrikaans in ’n sekere mate geïnternaliseer. Eintlik is dit
reeds in 2008 geïnternasionaliseer deur ’n besluit van die Unrepresented Nations and Peoples
Organization (UNPO) in Brussel. UNPO het plaasmoorde en die diskriminasie teen Afrikaans
veroordeel. Dit is ’n invloedryke internasionale organisasie wat minderheidsregte oor die hele
wêreld probeer bevorder, en word deur liberale partye in Europa gesteun. Die voorstel is
ingedien deur Pieter Mulder van die VF+, wat as lid toegelaat is.
6.4 Samevatting
Al drie die obstruktiewe tendense wat hier geopper is – pogings om ten eerste die
hoeveelheid onvertaalde Engels in Afrikaanse taalgebruik te verminder, om ten tweede die
nuwe tegnologie vir Afrikaans in te span, en om ten derde bondgenote in en buite Suid-Afrika
te vind om die afskaling van Afrikaans teen te gaan – vereis sterk oortuigings, groot
vasberadenheid en volgehoue inspanning. Welslae met die genoemde pogings is geen
sekerheid nie, maar is ook nie uitgesluit nie.
7. Gevolgtrekking
Samevattend sou ’n mens kon sê dat verskeie komplekse politieke, sosiale, ekonomiese en
demografiese prosesse ongunstig vir Afrikaans verloop. Behalwe taalverskuiwing, sluit dit
ook die volgende in: wit emigrasie, ’n deurlopende verlies van belangrike funksies, wat die
ekonomiese waarde van die taal verlaag, asook ’n negatiewe houding teenoor taalhandhawing
(die behoud van Afrikaans) . By baie wit mense is dit die gevolg van skuldgevoelens oor
apartheid, en by sommige miskien ’n gebrek aan vertroue in die toekoms weens die verlies
van selfbeskikking. By bruin mense is die negatiewe houding te wyte aan die sterk
aantrekkingskrag van Engels en die herinnering aan die kwetsende uitwerking van apartheid.
Daarteenoor is daar ook gunstige faktore en prosesse, veral die lewenskragtigheid van die
Afrikaanse kultuur en die gehalte van onderwys deur middel van Afrikaans. Dit wil ook
voorkom asof daar ’n paar prosesse werksaam begin raak wat die posisie van Afrikaans
gunstiger kan maak. Daaronder is die verwerking van die verlede, asook ’n mate van
taalaktivisme en die gewilligheid om selfhelpinstellings te ontwikkel waar die staat tekort
skiet. In die kiem aanwesig is groter samewerking van wit en bruin Afrikaanssprekendes, die
benutting van die nuwe tegnologie en pogings om die erge mate van taalvermenging in sekere
kringe teen te gaan.
Let ’n mens op die aangehaalde stellings van Holmes (1992) oor taalhandhawing in 2.2 hier
bo, kan ’n mens ten eerste konstateer dat die soorte gebruiksituasies vir Afrikaans verminder
het, alhoewel dit nog op ’n hele paar terreine gebruik word. Dit is ten tweede egter moeilik
om die domeine van Afrikaans en Engels afsonderlik van mekaar te hou. Ten opsigte van
Holmes se derde en vierde stellings sal die behoud van Afrikaans op meer as een terrein
moontlik wees as die gemeenskap die wil daartoe het – byvoorbeeld in die
godsdiensbeoefening en die landbou, en selfs in ’n deel van die onderwys, indien soveel as
moontlik Afrikaanse enkelmediumskole behoue kan bly.
238

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Mens moet verwag dat die taalbeleid en -praktyk van die maghebbers nie sal verander nie,
en dat die Afrikaanse taalgemeenskap met amptelike onverskilligheid, afsydigheid of
vyandigheid rekening sal moet hou. Die aanvaarding van eie verantwoordelikheid is
noodsaaklik vir aksies en instellings vir taalbevordering, moedertaalonderwys of
werkskepping.
Bibliografie
Buys, F. 2009. Ons kan dit weer doen! In Langner (red.) 2009.
Colditz, P. en J. Deacon. 2010. Ouer- en gemeenskapsbetrokkenheid by skoolonderrig.
Referaat gelewer op 2 Maart 2010 by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
Davies, H. 2010. ’n Algemene perspektief op die stand van onderwys in Suid-Afrika.
Referaat gelewer op 2 Maart 2010 by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
Deumert, A. 2010. Tracking the demographics of (urban) language shift – an analysis of
South African census data. Journal of Multilingual and Multicultural Development,
31(1):13–5.
Dressler, W. 1981. Language shift and language death – a Protean challenge for the linguist.
Folia linguistica, 15:5–28.
Du Plessis, T. 2004. Afrikaans en taalaktivisme. In Van Rensburg (red.) 2004.
—. 2009. Die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad en die regulering van taalsigbaarheid in Suid-
Afrika – ’n ontleding van taalregteklagtes. Southern African Linguistics and Applied
Language Studies, 27(2):173–88.
—. 2010. ’n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding
van taalwetgewing. LitNet Akademies, 7(2).
Duvenhage, A. en J. Steyn. 2010. Die Afrikaner op pad na 2020 – scenario-perspektiewe.
Pretoria: Afrikaner Burgerlike Netwerk.
F.W. de Klerk-stigting. 2010. ’n Studie oor Afrikaans op universiteitsvlak. Plattekloof: F.W.
de Klerk-stigting.
Giliomee, H. 2003. The Afrikaners. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2004. Die Afrikaners. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2009. The Afrikaners. Uitgebreide en hersiene uitgawe. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2010. Waar staan ons nou? Die Afrikaners vandag. Referaat gelewer op 2 Maart 2010 by
die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
239

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Giliomee, H. en L. Schlemmer. 2006. ’n Vaste plek vir Afrikaans. Taaluitdagings op kampus.
Stellenbosch: SUN PreSS.
Goodwin, B. 2009. Using political ideas. Sussex: Wiley.
Heywood, A. 2002. Politics. Tweede uitgawe. New York: Palgrave.
Hermann, D. 2010. Transformasie. Referaat gelewer op 24 Maart 2010 by die Afrikaner
Burgerlike Netwerk.
Holmes, J. 1992. An introduction to sociolinguistics. Londen: Longman.
Klopper, C. 2010. ’n Perspektief op die Afrikaanse komponent [van die onderwys] met
verwysing na al die aspekte wat besinning vereis en met ’n toekomsperspektief. Referaat
gelewer op 2 Maart 2010 by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
Kohn, Hans. 1945. The idea of nationalism. Toronto: Collier.
Langner, D. (red.). 2009. Gebroke land. Armoede in die Afrikaanse gemeenskap sedert 1902.
Brandfort: Paul Alberts.
—. 2010. Armoede en maatskaplike strukture. Referaat gelewer op 2 Maart 2010 by die
Afrikaner Burgerlike Netwerk, Pretoria.
Louw, N.P. Van Wyk. 1986. Versamelde Prosa 1. Kaapstad: Tafelberg.
Lubbe, H.J. 2006. Afrikaans: Moedertaalonderrig onder beleg. SPIL PLUS, 34:55–74.
—. 2009. A right to language use in court: A language right or a communication right? 11th
Conference of the International Academy of Linguistic Law.
Mail & Guardian Online. 2011. ANC Rejects Solidarity Jobs Research.
http://www.mg.co.za/article/2011-02-22-anc-rejects-solidarity-jobs-research (23 Februarie
2011 geraadpleeg).
Malan, K. 2008. Observations and suggestions on the use of the official languages in national
legislation. SA Public Law/Publiekreg, 2008(2):59–76.
—. 2009. Observations on the use of the official languages for the recording of court
proceedings. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 1:141–55.
—. 2010a. Observations on representivity, democracy and homogenization Tydskrif vir die
Suid-Afrikaanse Reg, 3:427-49.
—. 2010b. Die Grondwet, onderwysowerhede en die pad vorentoe vir Afrikaanse skole.
Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(2):261-283.
240

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Malherbe, R. 2010. Taal in skole veroorsaak nog ’n slag hoofbrekens. Tydskrif vir die Suid-
Afrikaanse Reg, 3:609-22.
Odendaal, B. 2010. Ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie die afgelope dekade. Voordrag
gelewer by ’n byeenkoms van Dames Perspektief, Bloemfontein, 13 Maart 2010.
Ponelis, F. 2009. Die taal wat ons praat. By, 19 Desember 2009, ble. 4–5.
Prinsloo, K. (red.). 2006. Op pad na ’n taalstrategie vir Afrikaans. Pretoria: Nasionale Forum
vir Afrikaans.
Rossouw, J. 2005. Die geval van Laerskool Mikro. Die Vrye Afrikaan, 2(6):8–12.
Schlemmer, L. 2010a. Afrikaanssprekendes: Onlangse patrone en wendinge. Referaat
gelewer op 16 Februarie 2010 by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
—. 2010b. Bestaansvoorwaardes vir taalgemeenskappe in Suid-Afrika. Referaat gelewer op 3
Maart by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
Smit, P. 2010. Die dinamiek van demografie in Suid-Afrika. Referaat gelewer op 16
Februarie 2010 by die Afrikaner Burgerlike Netwerk.
Smith, H.J. 2010. Die Afrikaner op pad na 2020: Implikasies van tegnologiese ontwikkeling.
Samevattende referaat vir die Afrikaner Burgerlike Netwerk-projek.
SRI (Solidarity Research Institute). 2011. Comments on the Labour Relations Amendment
Bill, the Basic Conditions of Employment Amendment Bill, the Employment Equity Act
Amendment Bill and the Employment Services Bill. Pretoria: Solidariteit.
Strauss, P. 2010. Waardes en moraliteit in die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse gemeenskap,
die sekularisering van die gemeenskap en die toekoms van die kerk in Suid-Afrika en die
Afrikaanse gemeenskap. Referaat gelewer op 2 Maart 2010 by die Afrikaner Burgerlike
Netwerk.
Stephens, M. 1978. Linguistic minorities in Western Europe. Llandysul Dyfed: J.D. Lewis &
Sons.
Van Coller, H.P. en J.C. Steyn. 2005. Taal en taalaktivisme in ’n tyd van transformasie. D.F.
Malherbe-gedenklesing 24. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.
Van der Berg, S. 2003. Taalverskuiwing en Afrikaans: ’n Ontleding van die sensusdata.
Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 43(3 en 4):177–87.
Van der Heijden, C. 2002. Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog.
Amsterdam/Antwerpen: Contact.
241

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Van der Merwe, J.P. 2009. Moraliteit as deel van Afrikanerwaardes. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 49(2):237–50.
Van Niekerk, A. en A. de Wet (reds.). 2006. Supplement – Moedertaalonderwys. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 46(2).
Van Rensburg, F.I.J. (red.). 2004. Afrikaans – lewende taal van miljoene. Pretoria: Van
Schaik.
Webb, V. 2010. Constructing an inclusive speech community from two mutually excluding
ones: The third Afrikaans language movement. Tydskrif vir Letterkunde, 47(1):106–20.
Webb, V. en Kembu-Sure (reds.). 2000. African voices. An introduction to the languages and
linguistics of Africa. Oxford: Oxford University Press.
Weinreich, U. 1968. Languages in contact. Den Haag: Mouton.
Zietsman, P.H. 1992. Die taal is gans die volk. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
Eindnotas
1 Die volgende organisasies is by die ABN betrokke: AfriForum, Afrikanerbond, Agri-SA,
Dames Aktueel, Die Dameskring, Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns (in
waarnemende hoedanigheid), die Voortrekkers, Erfenisstigting, FAK, Fedsas, Helpende
Hand, Jong Dames Dinamiek, Oraniabeweging, Rapportryersbeweging, SA
Onderwysersunie, Solidariteit, Solidariteit-navorsingsinstituut, die Transvaalse Landbouunie,
Voortrekkermonument en die Vereniging van Regslui vir Afrikaans.
2 Deumert (2010:23-4) bevind dat Engels in Kaapstad tussen 1996 en 2001 gegroei het onder
bruin mense, Indiërs en swart mense, terwyl Afrikaans slegs onder wit mense gegroei het.
Onder bruin mense, wat 80 persent van Kaapstad se Afrikaanse gemeenskap uitmaak, was
daar ’n afname in vergelyking met die bevolkingsgroei.
3 Die beskrywing van globalisering in die voorafgaande paragrawe is gedoen deur Wynand
Greffrath met gebruikmaking van bronne soos Goodwin (2009) en Heywood (2002).
242

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Onderweg na goeie wetenskap 3: Voorwaardes vir
die beste moontlike wetenskap
Opsomming
Braam Roux en Fanie De Beer
A.P.J. Roux: Departement Filosofie, UNISA
C.S. De Beer: Departement Inligtingkunde, Universiteit van Pretoria
Wetenskap beklee ’n uiters belangrike plek in ons wêreld, wat besinning daaroor en pogings
om dit te verbeter, verklaar. In hierdie artikel probeer ons rekenskap gee van belangrike
aspekte wat in die beste moontlike wetenskap verreken moet word, en wat gebruik kan word
om ’n meer aanvaarbare beoordelingstelsel aan die hand te doen. Ons vertrekpunt is
wetenskapskritiek wat die wetenskap in die algemeen daarvan beskuldig dat dit met ’n
verarmde voorstelling van die werklikheid waarmee dit besig is, werk. Ten einde die kritiek
te kan plaas en begrond en verbeteringe te kan aanbeveel, word die volgende vyf pare
teenstellende maar verbandhoudende begrippe geïdentifiseer en bespreek: navorsingsobjekte
vs. werklikheid; subjek vs. mens; metode vs. denke; inligting vs. kennis; samelewing vs.
gemeenskap. Ons wys in elke geval uit dat die beste moontlike wetenskap vereis dat hierdie
begrippe as aanvullend verstaan moet word. Dit impliseer dat wetenskaplike denke en
praktyk drastiese aanpassings sal moet ondergaan om die vereiste verryking te kan
bewerkstellig.
Trefwoorde: wetenskap, werklikheid, navorsing, mens, denke, kennis, gemeenskap,
aanvaardings, gewete, rasionaliteit
Summary
Towards quality science 3: Conditions for the best possible science
Science is important in our society. Policy statements, planning attempts and schemes to
increase the research output, however, raise questions about the idea of good science. What is
“good” science? Does such a qualification have any application? Who decides? How do these
external inputs affect the ideal of good science? In this article we explore conditions for
ensuring the best possible science. We consider five key fields in scientific theory and
practice. Each field is represented by a pair of opposing concepts, one representing the
“standard” approach, the other an alternative and broader view. We argue that these concepts
should be seen as complementary so that it is possible to move from the one to the other.
Taking our cue from Heidegger's critique of modern science, and with the help of arguments
and insights developed by a range of contemporary philosophers, we reflect on the
243

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“impoverished” effect of the standard framework on science in general with reference to the
five fields identified. We relate the accepted approach to hidden metaphysical assumptions,
indicate why such an approach stands in the way of achieving the best science possible, and
then consider possible remedial measures so that the accepted view can be developed and
“enriched”.
Research objects vs reality. That science concerns itself with reality needs no arguing.
Because of the “standard view” of reality and how we relate to it, reality is not only reduced
to separate objects but also rendered manipulable. Science accordingly becomes nothing but
research, missing the mark of explaining reality. To remedy this impoverished view and
return to the fullness of reality a changed view of the object of scientific endeavour is
necessary. This has to be linked to a more holistic epistemology and a more complete view of
research. That is, “opening oneself to the fullness of being”.
Subject vs human being. The Cartesian framework is assumed when we think about human
reality: “the subject”, pitted over and against objects which constitute an outside world.
Compared with the human being we know and have relations with, this is an impoverished
view. Human existence is reduced to thinking. Consciousness becomes private, concerned
only indirectly with “reality”, leaving communication in spite of general rationality,
untrustworthy. The truth of statements about the world cannot be guaranteed. Rationality as a
human trait comes under pressure because of cultural differences. The subject approach is
criticised by showing its reliance on misconstrued “facts” about human reality, and on a
discredited theory of language. It is also argued that this view cannot account for human
spirituality and the ability to change and adapt. A return to full human reality free from
individualism and subjectivism is suggested as an alternative.
Method vs thinking. The view that science is nothing but research implies that method
receives a special status in scientific endeavour. It is seen as both the road to and the
guarantee of good science. This approach is modelled on measuring – a sequence of welldefined
actions, a fixed standard, a reliable instrument and indisputable results. Using this
model and the operational definition of concept formation, we then reduce thinking to one
form of thinking, calculative thinking, always aiming at calculated results. Although
examples of thinking which are not calculative in nature abound: memories, daydreaming,
imagining, reverie, etc., and many spells of thinking have specific immediate aims without
being driven by an ulterior motive, these cases are ignored or ruled out as examples of real
thinking. Again the standard approach means that thinking as such is impoverished by this
limited and one-sided interpretation, resulting in knowledge of a questionable nature. In these
circumstances the unacceptable explanatory framework of pragmatism gains a foothold. We
argue that thinking has to be accepted and used in its fullness to ensure the best possible
science. Method has its place, but is determined by the problem in hand and the context and
can never replace thinking if we want to practise the best possible science. The polymorphous
nature of thinking has to be recognised and any form of reduction, particularly to calculative
thinking, has to be resisted.
Information vs knowledge. The scientific understanding of reality as separate objects with
qualities and thus of science as research, gives rise to the criticism that science is not busy
with real knowledge. The development of computers and computer programmes, together
with the emphasis on “information” and the free flow of information, fits in well with this
view of science and research. We argue that there is a difference between knowledge and
information and show that “information” is not sufficient to provide science of the best
possible quality. True knowledge goes with understanding, which means it should be related
244

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
to context, and has a history. Knowledge of knowledge is necessary so that questions about
knowledge vis-à-visfaith, hunches, imagination, and even information can be handled. In the
theoretical framework which scientists use, subjectivity and the theory of representation are
taken for granted, which implies that intersubjectivity and context do not play a significant
role and truth can figure only as coherency, which is not sufficient in the case of empirical
knowledge. We argue that, in spite of the status of information in the computer age, it cannot
build the best science possible. To eliminate this epistemological poverty requires that the
original rationale of science be given effect: an understanding of reality to assist man in
making himself at home in the world.
The emphasis on knowledge underscores the possibility and danger of ignorance which
remains a threat. It has different forms and in some forms it may even affect good science, as
in the case of mock knowledge, “knowledge” in terms of an accepted framework, e.g. as
found when religious people ignore the difference between belief and knowledge, or
scientists forget that theoretical knowledge is exactly that: knowledge of and derived from a
theory.
Society vs community. Scientists seldom reflect on relationships with other people and their
effect on science. The result is that a number of assumptions regarding the social integration
of science go unchallenged. Ignoring the role of communities in science and scientific
activities leads to impoverished science. Other people, individuals or groups, play a role in
the lives and activities of scientists as scientists. Groups may be loose associations or groups
where concepts such as caring, mutual responsibility and love apply and where morality and
conscience are important. We prefer to call the latter communities. The attitude that science is
objective creates the impression that communities are not necessary for science. Language
and language development, the development of a person to reach self-determination, takes
place in communities. An interest in and love for science and research and practising science
require communities who care about science and scientists and their research. As the
framework for scientific thinking is that of a subject with representational knowledge of
outside objects, this framework is subjectivistic and individualistic in nature. Individualism is
thus part of scientific thinking. Researchers usually work on their own, academics are
required to do research and their efforts are subsidised, the appointment of research
professors to enhance research and to foster a research attitude is standard policy, evaluation
is done by individuals whose ideas are considered final. In most cases this individualism
turns into egotism. This approach impoverishes science by ignoring all kinds of communal
inputs, and lands itself in an impossible situation because it rejects its origins. The
assumption that science is objective and practised in an ethically neutral way by implication
cuts the scientist loose from community responsibilities. We contend that a consistent and
persistent amoral approach is impossible and would render science and the decision to act
amorally impossible. Moreover, the words science and conscience have the same linguistic
root, which says something about an overlap of meanings. As members of communities,
scientists cannot but be morally involved. Those at the forefront of knowledge are also the
first to realise the possible moral impact of new developments and discoveries and have to
take responsibility. Science needs both society and communities and cannot stand apart from
people and their interests. To shed responsibility towards one's community is to suffer
cultural deprivation, which is to lose one's humanity.
A new beginning? Not all science is bad science. A lot has been achieved which shows that
science can continue as usual, provided that a little honesty about failures and suffering
caused by it is added. However, the theoretical framework which guides scientists' thinking
245

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
about their work, procedures and achievements, and which forms the basis of their self–
evaluation, is based on a number of unacceptable metaphysical assumptions which make
nonsense of a lot of what scientists think and proclaim. Heidegger's suggested radical
reflection on these assumptions and his criticism of modern science and technology show the
way to a new beginning – a change in the framework in which thinking about science takes
place. In this article we try to show where and how we think such a new beginning to practise
the best possible science can take effect and what is involved.
Keywords: science, reality, research, human being, thinking, knowledge, community,
assumptions, conscience, rationality
1. Inleiding
Besorgdheid oor goeie wetenskap is besorgdheid oor een van die grootste, betekenisvolste en
mees gevestigde samelewingsektore wat baie aktiwiteite, omvattende institusionele
betrokkenhede en groot finansiële insette behels. Dit maak beslissende uitsprake oor sake van
nasionale belang, bied rigtinggewende projeksies oor die toekoms en gee voor om ’n toekoms
beter as die hede en die verlede te weeg te bring. Op ons verstaanshorison neem dit ’n
belangrike plek in, wat meebring dat fundamentele veranderinge en onderlinge verskille tot
vrae en besorgdheid lei. Bohm en Peat (1987:13–4) meen egter dat ons vrae behoort te vra;
miskien het daar ’n fundamentele verandering ingetree in wat wetenskap behels en beteken –
moet die idee van eenhede, orde en struktuur laat vaar word; moet dit herdoop word tot
navorsing, as dit nie reeds so herdoop is nie? Anders as wat baie dink en vereis, vertoon die
wetenskappe nie eenduidigheid en sekerheid nie. Daar is diepgaande paradigmaverskille:
Watter benadering is die regte, die beste of maak aanspraak op die beskrywing “goed”?
Salomon, Sagasti en Sachs-Jeanter (1994) praat van wetenskapsbeoefening en die
aanwending van wetenskaplike bevindinge as “the uncertain quest”, en Prigogine (2001) van
“die einde van sekerhede” – presies die saak waaroor wetenskaplikes dit lank eens was.
Hiermee kom die vraag na die toekoms van die wetenskap na vore en die aanklag dat die
“kompleksiteit van die werklike wêreld” (Cilliers 1998) misgekyk word. Prigogine
(1997:228) is positief: “Ons lewe in ’n bevoorregte moment van die geskiedenis van die
wetenskappe”, terwyl Stengers (2009) dit het oor die “storm” wat wetenskaplikes tans
bedreig. Besorgdheid oor goeie wetenskap is aan die orde van die dag.
Heidegger (1977c) was al besorg oor die siening en hantering van wetenskap soos dit
manifesteer in die denke oor en bedryf van wetenskaplike aktiwiteite van gewone
wetenskaplikes, beplanners, beleidsbepalers en verbruikers. Hy het ’n ernstige kritiese
gesprek oor die moderne wetenskap aangevoor deur aan te voer dat die sterk koppeling van
wetenskap met navorsing en vernuwing wetenskap kwesbaar maak; hierdie koppeling kan nie
lewer wat verwag word nie. Met sy uiteensetting van die historiese ontwikkeling van
wetenskap, die beklemtoning van die rol van taal en die verleiding van verskuilde filosofiese
oorwegings tot die vestiging van ’n bepaalde wetenskaplike kultuur, bou Heidegger ’n
stewige saak op. Hy verskaf hiermee ’n uitstekende vertrekpunt vir ’n besinning oor die stand
van wetenskaplike denke en praktyk en oor hoe die beste moontlike wetenskap daar behoort
uit te sien.
246

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Heidegger (1977a:115–6) betoog dat metafisiese vooronderstellings wat die moderne
wetenskap onderlê, geken moet word, want dit bepaal die wese, die eintlike verstaan en die
moontlikhede van die wetenskap. Op die oomblik is beoefenaars en “verbruikers” onbewus
van die bestaan en invloed van hierdie metafisiese veronderstellings. ’n Ondersoek hierna
moet deur “toereikende besinning” (Heidegger 1977a:115) geskied en dit vereis moed om die
waarheid omtrent die werking van ons vooronderstellinge en doelstellinge tot hierdie
belangrike vraag bekend te maak (Heidegger 1977a:116). Eerlikheid is noodsaaklik. Die
dwaalweë sal op die lang duur nie slegs wetenskapsbedreigend werk nie, maar kan op dié
terrein tot volslae anargie lei.
Die vernaamste skyf in Heidegger (1977a:118) se visier is die verhouding tussen wetenskap
en navorsing – dat wetenskap algaande tot navorsing gereduseer word op grond van versweë
metafisiese vooronderstellings – met ernstige gevolge vir behoorlike en skeppende
wetenskapsbeoefening. Hy gee ’n aanduiding van aspekte wat deur so ’n verskraling in die
slag bly. Syn (werklikheid), mens, denke, kennis, gemeenskap (“community”) word
weggelaat, ontken of verskraal, as sou dit die beste moontlike wetenskap lewer. Wat behou
word, is egter eweneens verskraal of verarm tot nadeel van wetenskapsbeoefening, wat blyk
as ’n mens die plaasvervangers van naderby bekyk: syndes, subjek, berekening, inligting,
maatskaplike verbondenheid (“society”). Hierdie ontkennings en gevolglike verarming het
volgens hom ’n skadelike invloed gehad op wat behou is, terwyl die res nie net verdwyn het
nie, maar lewend en werklik gebly het sonder om verstaan en geïntegreer te word. Heidegger
maak die ernstige aanklag dat moderne wetenskapsbeoefening, op die keper beskou, met ’n
arm (verskraalde) werklikheid werk wat grens aan werklikheidsontkenning. Dus, wetenskap
as ’n wyse van die mens om kennis en insig in sy wêreld te bekom, verdwyn. Hierdie
kenteoretiese doel is in elk geval in die gedrang. Die verskuilde metafisika gaan gepaard met
’n verdraaide beeld van denke en kennis sodat sinvolheid verdwyn. Dit is ernstige aanklagte
en seker die moeite werd om te bekyk.
Hierdie aanklagte en die ondersoeke daaroor sal nie allerweë aanvaar word nie. Baie mense,
seker die meerderheid, sal redeneer dat daar nie baie fout kan wees as wetenskap werk soos
dit nou beoefen word en die resultate lewer wat dit lewer nie. Hoe kan ons stry met
ruimtereise, die beloftes van stamselnavorsing en die produkte van genetiese manipulasie,
digitale vorderinge, ensovoorts?
Natuurlik word die ewe lang lys mislukkings en die versteurings, wanprestasies, ellendes en
krisisse wat deur die moderne wetenskap veroorsaak word, gewoonlik vergeet.
Besinning oor wetenskap aanvaar, behels of impliseer ook nie dat alle wetenskap soos tans of
in die verlede bedryf, slegte wetenskap is nie. Waarteen beswaar gemaak word, is die manier
waarop oor wetenskap gedink word, hoe dit waardeer en tot ’n oorheersende posisie in ons
kultuur verhef word, terwyl swak en potsierlike pogings met gemak as wetenskap en selfs
goeie wetenskap deurgelaat word. Voeg hierby die krisis met beoordeling, die
klemverskuiwing wat navorsing ondergaan het, die onaanvaarbare wyse waarop tegnologie
en wetenskap gekoppel word wat die klem na toegepaste “wetenskap” verskuif het met die
gevolglike minagting vir basiese wetenskap. Hierby beleef ons ook ’n vermeerdering van
247

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“wetenskappe”, die bevraagtekening, verkleinering en selfs uitskakeling van die
geesteswetenskappe, asook hoër onderwys wat in krisis verkeer.
Die lofredes op wetenskap is sterk pragmaties soos aangetref in beleidsdokumente wat elders
bespreek word (Roux en De Beer 2010a): die ondertoon is dat dit wat werk, goed en reg en
waar is; wat nou werk, sal ’n begeerde toekoms verseker. ’n Toekoms op so ’n onvaste basis
gebou, beteken ’n bra onseker een, of selfs een wat anders daar kan uitsien, want die
pragmatisme bied geen afdoende sekerhede nie. Wat vandag werk, werk nie noodwendig
more of vir almal of in alle situasies nie; geen ideologie kan ’n seker of ’n bepaalde toekoms
waarborg nie. Besinning om vir die toekoms voorsiening te maak, moet eerder op grondslae
gerig wees en meer diepgaande ontledings behels.
Heidegger (1977c) besin oor die verarming van die wetenskap; ons redeneer dat vir die
beoefening en beplanning van en opleiding in die beste moontlike wetenskap die verarming
verreken en omgekeer of uitgeskakel moet word. Deur ’n ondersoek na vyf tersaaklike,
weersprekende begripspare poog ons om by die beste moontlike wetenskaplike praktyk uit te
kom sodat dit herstel en uitgebou kan word. Die begripspare is:
• navorsingsobjekte, werklikheid
• subjek, mens
• metode, denke
• inligting, kennis
• samelewing, gemeenskap.
Die afparing beoog nie om telkens twee sake teenoor mekaar te stel en as ’n keuse voor te
hou nie. Saam met talle denkers voer ons aan dat in die beste moontlike wetenskap
verskillende, selfs uiteenlopende, sake aanvullend werk – om jou oë hiervoor te sluit, is om
sake skeef te trek, soos die huidige wetenskapbeeld toon.
Word na ’n nuwe definisie van wetenskap gesoek? Met sy bespreking van die definisie van
wetenskap as “the theory of the real” toon Heidegger (1977b:157 e.v.) aan hoe min definisies
as sodanig ons help. In sy geval moet sowel teorie as die werklike verder omskryf word, en
dit open die deur vir verskille en verwarring. Definisies en herdefinisies, asook die
rangordening van kernsake, belemmer gereeld besinning oor wetenskapsopvattings en/of -
praktyke. Ons redeneer dat om duidelikheid te kry oor die beste moontlike wetenskap, die
tien genoemde sake almal op die omvattendste en toereikendste wyse moontlik, en elkeen uit
eie reg, verreken en steeds voor oë gehou moet word. Al hierdie sake is op ineengeskakelde
wyse onderling verbind. Hierdie verweefdheid bemoeilik afsonderlike hantering, maar moet
deurgaans in gedagte gehou, gerespekteer en verreken word. Hoe hierdie sake in ’n besinning
oor wetenskapaangeleenthede hanteer word, bepaal die aard, diepgang en waarde van so ’n
besinning. Die voorwaarde om tot die wese van wetenskap deur te dring – wat ook
veronderstel word by die bepaling van beleid, visie en strategie en by enige vorm van
beoordeling – is ’n behoorlike besinning oor genoemde sake.
2. Navorsingsobjekte en werklikheid
248

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Eerste saak wat Heidegger (1977b) op diepgaande wyse aanroer, is hoe die verskuiwing
van wetenskap na navorsing (wat altyd op buitewetenskaplike, dus metafisiese, gronde berus)
ons werklikheidsopvatting raak. Dat wetenskap, direk of indirek, met die werklikheid/wêreld
te make het, word as vertrekpunt aanvaar (vgl. Bohm en Peat 1987:16 en elders en Ross
1999:94, 95, 98) en Albert Einstein bevestig dit met: “The passionate search for a true access
to reality” (in Stengers 2000:27). Hierdie verband tussen wetenskap en wêreld verseker die
toepassings- of benuttingswaarde van wetenskap. Maar wat is “die werklikheid”? Hoe word
dit met wetenskap verbind? Waarom praat Einstein van “access” – toegang – asof dit teenoor
ons staan as iets vreemds? Waar pas die metafisika in?
Heidegger (1977a:118 e.v.) vind dat die moderne wetenskap tot navorsing gereduseer word –
’n baie drastiese verskuiwing wat ’n ander manier van dink oor die werklikheid impliseer; dat
die werklikheid soos dit verstaan was, en mense se verhouding daarmee en daartoe, soos dit
gesien was, anders is; dat dit as benutbaar en beheersbaar gesien moet word. Resultate,
toepasbaarheid, gewin – dit word tot handelsartikel gemaak – is die raamwerk en ’n reduksie
van wetenskap tot navorsing die uitkoms: wetenskap word dan niks anders nie as navorsing.
Volgens Heidegger (1983:57–8, n. 6) beteken hierdie ander manier van dink oor die
werklikheid ’n vervreemding daarvan. Dit behels ’n beweging weg van die Syn (die volle
werklikheid) na die syndes (navorsingsobjekte), kontekslose werklikheidsfasette, of
probleme. Werklikheid is hiervolgens opbreekbaar in afskeibare objekte wat in hierdie
afgeskeide vorm (uit verband uit) bestudeer kan word, oftewel navorsingsobjekte kan wees.
Objekte bly deel van die werklikheid, maar ’n versnipperde een en boonop los van en teenoor
die mens. Die werklikheid verdwyn dus nie, maar die ander manier van dink daaroor het
ingrypende implikasies vir hoe dit wat werklik is, verstaan word en hoe daarmee in
verhouding getree word.
Ons kom later by kennis, maar hierdie siening raak veral ons kennismatige betrokkenheid by
die werklikheid wat voorheen as dialogies van aard gesien is soos by Sartre (1956:217–8):
To say that there is being is nothing, and yet it is to effect a total metamorphosis –
since there is being only for a For-itself [mens – ons byvoeging]. [...] Being is relative
to the for-itself in its “being there” [...]. In this sense the for-itself is immediate
presence to being, and yet [...] as an infinite distance between itself and being.
Soos algaande uit ons bespreking sal blyk, lewer die genoemde nuwe model van dink oor die
werklikheid kennis van kontekslose en verbandlose werklikhede, objekte, aan ’n subjek.
Wetenskap word toegepaste wetenskap. Navorsing floreer, maar beland telkens in
doodloopstrate, want toepassings vereis kontekste en die uitsig op die werklikheid in sy
geheel (die Syn) is verlore.
’n Metafisiese raamwerk, naamlik Cartesiaanse subjektiwiteit, sit agter hierdie soort
opvatting. Die wetenskaplike doelstelling het verander van deurgronding van die Syn na die
insamel van feite/data oor synsverskynsels, syndes, die objekte van wetenskaplike
belangstelling. Die werklikheid word georganiseer volgens die sogenaamde dissiplines en
kom onder die hiel van die mens wat dit beheers en benut deur tegniese “vernuwing” – ’n
249

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
beweging weg van die Syn (die volle werklikheid, en die werklikheid in sy volheid) na
navorsingsobjekte, na kontekslose werklikheidsfasette of probleme, wat tegniese oplossings
of tegnologiese vernuwing vereis.
Navorsing kry ’n besondere status en definieer wetenskap: dit sou ’n seker toegang tot die
werklikheid bied, die weg tot waarheid wees. Navorsing is egter nooit trefseker nie, juis
omdat die Syn is wat dit is. Die “wat is” van Heidegger (“reflection finds in Being its most
extreme resistance” (1977a:137, n. 1)) is presies dit wat Badiou (2007) en Serres (1995) elk
op sy eie wyse in terme van meervoudige en komplekse werklikhede beskrywe. Navorsing
probeer die onsekerheid wat voortkom uit die kompleksiteit van die Syn, ontduik deur
sekerheid in metodes en verskraling van die Syn (dit wat is te verskraal tot minder as wat dit
is) te soek. Mislukking bly egter moontlik en kan nie net aan die navorser of ’n verkeerde
metode gewyt word nie. Die manier waarop oor navorsing gedink word, is ook ’n bron van
vervreemding.
Hierdie nuwe benadering tot die werklikheid het gaandeweg gevestig geraak, verdiep en in
omvang toegeneem tot waar dit min of meer algemeen aanvaar word; met ander woorde, dit
het geword hoe daar gedink behoort te word, hoe sake met die werklikheid “werklik” staan.
Die werklikheid bestaan en word verstaan kragtens ’n beeld daarvan – ’n wêreldbeeld
(Heidegger 1977a:128–9). Vir die navorser hou dit die voordeel in dat dit as beeld
voorstelbaar, meetbaar, ondersoekbaar, berekenbaar is. In hulle ondersoek na begrippestelsels
bevestig Wang en Xu (2010:411–2) hierdie siening en die sentrale plek wat wêreldbeelde by
navorsing inneem. Hulle voer aan daar is “at least three primary types of absolute
presuppositions underneath the core sentences of many paradigmatic scientific languages”.
Ons het volgens hierdie ondersoekers eerstens te make met eksistensiële aannames
(aannames oor die bestaan van entiteite kragtens ’n teorie); tweedens, met stand-van-sakeaannames,
aannames oor die fundamentele gedeelde stand van sake van ’n wetenskaplike
taal, byvoorbeeld absolute ruimte en tyd in Newton se fisika; en derdens, kategoriese
aannames, die kategorieëstelsel wat die struktuur van die wêreld soos deur ’n taalgemeenskap
beskou, beskryf, byvoorbeeld die Kopernikaanse teenoor die Ptolomeïese taksonomie.
Vervreemding of verlies van die werklikheid in die moderne wetenskap het te make met al
hierdie raamwerke, aangevul deur waarderaamwerke, wat tussen die mens en die Syn inskuif.
Dus, ’n gekose werklikheidsbeeld op grond waarvan wetenskap en wetenskapsbeoefening
verstaan word, waarmee wetenskap werk en gedefinieer word, alles in ’n taal gedra deur die
werklikheidsbeeld. Die Syn wat Heidegger (1983:52–3) beskryf as skaduagtig, reusagtig,
onberekenbaar, geheimenisvol – wat ook alle onderdele bepaal en rig – word buite rekening
gelaat ten einde navorsing te bedryf. Werklikheid in die oorspronklike sin wórd egter nie
beheer nie, maar oefen die beheer uit; word nie tot antwoorde gedwing nie, maar dwing
antwoorde af; dit word verneem. Wanneer ons nie meer die werklikheid verneem nie, raak
ons vreemdelinge daarvoor, wat beteken ons boet ook ons eiesoortigheid en vryheid in.
Dit klink baie abstrak, maar teen die agtergrond waarmee ’n wetenskaplike begin, word dit
duideliker. Hy begin in ’n sinvolle maar ongesofistikeerde wêreld van proefbuise,
meetinstrumente, klippe, proppe, lood, yster, ensovoorts. Hy skud, meng, sien
250

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
kleurverandering, en so kan ons voortgaan. Hy ervaar soos die werklikheid aan hom verskyn,
herken, doen, kategoriseer, beskryf, en dies meer. Met ander woorde, hy gaan sinvol om met
die werklikheid met behulp van sy ongesofistikeerde konsepte. Hiersonder is die werklikheid
nie moontlik nie en kan die wetenskaplike nie begin nie. Ongesofistikeerde konsepte het
uiteraard metafisiese bande; bewerings het betrekking op die wêreld.
Natuurlik is hierdie naïewe benadering oop vir kritiese ondersoek wat wetenskaplike
hersiening vereis. In baie opsigte is dít wat wetenskaplike werk behels, naamlik dat een of
meer van die aannames gewysig word. Daar moet egter rekening gehou word met die
vertrekpunt, sodat die hersiening nie selfvernietigend word nie. Hierdie verhouding word
egter verander, want werklikheid kry ’n nuwe betekenis; hierdie werklikhede word anders
geïnterpreteer. Wat Heidegger met sy kritiese besinning wil bereik, is ’n terugkeer na die
Syn-in-verhouding-met-die-mens.
Die vervreemding wat Heidegger (1983:57―9, n.6) uitwys, word deur Morin (1986) en
Stiegler en Ars Industrialis (2006) as “siektes” gesien, en hulle onderskei ’n paar
“siektebeelde” waarmee hulle die insig in die aard van die vervreemding nader bepaal. Veral
drie van die siektebeelde is vir ons doel belangrik. Eerstens, die verlies aan sin as gevolg van
die oordra van ontoepaslike waardes op die wetenskap en allerlei reduksies wat ’n wig indryf
tussen wetenskap en Syn. Tweedens, verbrokkeling van die werklikheid en die hantering van
onderdele in afsondering en sonder terugkoppeling na die geheel. Derdens, die verskraling
van die werklikheid en die beperking van kenmoontlikhede daarvan deur wetenskap te verhef
tot enigste moontlike bron van werklikheidskennis.
Ons kyk in meer besonderhede na hierdie siektebeelde.
Die invloed van ekonomisme en tegnisisme, die neiging om tegnologiese en ekonomiese
waardes op die wetenskap van toepassing te maak, lei tot ’n verlies van sin (on-syn-igheid =
on-sin-nigheid) as ’n eerste patologie. Hieronder moet ons ook dink aan die neiging om die
Syn te vervreem deur tevrede te wees met verskraling van die Syn. Latour (1988, veral ble.
212–36) pleit vir ’n benadering van “irreduksie” wat hy soos volg verduidelik: Ons moet
aanvaar dat alle dinge meer kompleks, meervoudig, plooibaar of interessant is as enigiets
anders; ons weet nie watter magte daarin werksaam is nie. Ons weet net dat ons nie begerig is
om iets tot iets anders te reduseer nie, maar om die werklikheid “te voel” (te “verneem”
volgens Heidegger) en die chaos daarvan te ondersoek – hoe bisar die gevolge en hoe
teenstrydig met die algemene gebruik dit ook is. Latour (1988:156–7) skryf:
What happens when nothing is reduced to anything else? What happens when we
suspend our knowledge of what force is? What happens when we do not know how
their way of relating to one another is changing? What happens when we give up this
burden, this passion, this indignation, this obsession, this fury, this dazzling aim, this
excess, this insane desire to reduce everything?
Verbrokkeling en gevolglike reduksie lei ook tot werklikheidsverlies. Bohm en Peat
(1987:15–25 en elders) identifiseer verbrokkeling as een van die grootste probleme met en in
die teenswoordige wetenskapsbeoefening. By verbrokkeling word vergeet dat die geheel
251

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
meer is as die som van die dele – dis die arbitrêre onderverdeling van wat ondersoek word, en
die bekyk van die dele sonder “terugkoppeling” na die geheel. Verbrokkeling gee patologiese
uitkomste, soos ’n geneesheer wat hom op een simptoom of orgaan toespits en ’n diagnose
maak sonder inagneming van die verbande tussen die simptoom/orgaan en die res van die
liggaam, leefstyl, lewensomstandighede en wat in die gemeenskap aangaan. Alle verdelings
hoef nie tot verbrokkeling te lei nie. Die onus is op die wetenskaplike om ’n gevoeligheid vir
kontekste en samehange te ontwikkel om die negatiewe werkinge van verbrokkeling te kan
hokslaan. Die subjek-objek-raamwerk werk hierdie gevoeligheid teen en maak dit as
onbelangrik af. Die gevolg is skeefgetrekte bevindinge en oplossings.
In sy bespreking van Deleuze se “filosofie van die fantasme” vestig Foucault (1977:169) ons
aandag juis op die uitgebreide werklikheid (ons beklemtoning):
We should be alert to the surface effects in which the Epicureans take such pleasure.
Emissions proceeding from deep within bodies and rising like wisps of fog – interior
phantoms that are quickly reabsorbed into other depths by sense of smell, by mouth,
by the appetites; extremely thin membranes, which detach themselves from the
surfaces of objects and proceed to impose colors and contours deep within our eyes
(floating epiderm, visual idols); phantasms created by fear or desire (cloud gods, the
adorable face of the beloved, “miserable hope transported by the wind”). It is this
expanding domain of intangible objects that must be integrated into our thought: we
must articulate a philosophy of the phantasm that cannot be reduced to a primordial
fact through the intermediary of perception or image, but that arises between surfaces,
where it assumes meaning, and in the reversal that causes every interior to pass to the
outside and every exterior to the inside, in the temporal oscillation that always makes
it precede and follow itself – in short, in what Deleuze would perhaps not allow us to
call its “incorporeal materiality”.
’n Derde patologiese vervreemding van die werklikheid is die minagting van
niewetenskaplike kennis soos opinie, poësie, metafoor, inheemse kennis, en so meer.
Wetenskaplike kennis is nie die enigste werklikheidskennis nie (Stengers (2000:21–38)
bespreek hierdie probleem wyd en diep; kyk ook Breton 2007). Om wetenskaplike kennis ’n
bevoorregte status ten opsigte van die werklikheid te kan gee, moet ondubbelsinnig
aangetoon word dat opinies, metafore, gebruike en gelowe nie werklik tot beter begrip van
die Syn bydra nie. Maar dit het nog nie gebeur nie; baie wetenskaplike kennis was eers opinie
en baie wetenskaplike kennis helder die Syn allermins op. Stengers (2000:27) sien hierin ’n
poging, tot dusver onsuksesvol, om ware wetenskap positief te definieer – daar is nog nie ’n
kriterium vir, of dan definisie van, ware wetenskap nie. Dit maak die inperking van kennis tot
wetenskaplike kennis kortsigtig; ons moet moontlik wyer soek na die vereistes vir die beste
wetenskap as na net ’n enkele kriterium.
’n Uitvloeisel van die patologiese sienings van wetenskap en werklikheid is die vervreemding
van die individu van die ons (gemeenskapsverlies) en ook van die ek self deur die klem wat
op die subjek geplaas word wat mense van hulle volle menswees vervreem.
Soos later in besonderhede aangetoon sal word, veroorsaak die instrumentele benadering tot
wetenskap ’n vervreemding tussen wetenskap en werklikheid, met katastrofiese gevolge vir
252

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
kennis – barbarismes, volgens baie, onder andere Steiner (1999), Stengers (2000) en Stiegler
(2009). In Roux en De Beer (2010b) is daarop gewys dat om aan kennis as ’n handelsartikel
te dink, die wese en funksie van kennis en kennisinstellings verander (verskraal tot
tegnokennis; en benutting i.p.v. verstaan word ’n sentrale oorweging), die gemeenskap
(sosiale en kulturele lewe) verwring, en die wêreld eendimensioneel maak. Ook in navorsing
en opleiding gaan dit om praktiese toepassing en bruikbaarheid. Toegepaste navorsing kry
voorrang en word eintlik die definisie van navorsing, en vernuwing word gelyk gestel aan die
uitbreiding van toepassingsmoontlikhede.
Om tot die wese van wetenskap en van navorsing deur te dring, is nie ’n wetenskaplike taak
nie, maar beleidsvoorskrifte met ingeboude waardesieninge wat van buite kom, help nie. Wat
nodig is, is om die vervreemdinge te herstel, weer by die volle werklikheid, vry van
patologieë en so wyd en oop soos hier bo aangedui, uit te kom en daarby te bly. In Heidegger
(1977a:131) se idioom, deur die werklikheid te verneem en nie te besit, beheers of oorheers
nie. Dit beteken synsbetrokkenheid is meervoudige betrokkenheid, soos Serres (1995) in sy
uitwerk van meervoudigheid uitwys en wat hy en Latour (1995:126) beklemtoon met twee
wyses van ken: “the concern with verification [...] BUT ALSO risk taking, the production of
newness, the multiplicity of found objects – in short, inventivenesss”. Albei is nodig en
aanvullend tot mekaar om die beste moontlike wetenskap te bedryf.
Volgens Heidegger (1983:52–3) lê die kern van die onderskeid tussen wetenskap en
navorsing in hoe daar oor “dit wat is” en oor mense in hulle betrokkenheid by dit wat is,
gedink word, wat insluit hoe waarheid verstaan word. Hierdie denke kan nie berekenend
wees nie – ’n heroriëntasie ten opsigte van die werklikheid is nodig; dis veel meer as
navorsingsobjekte. Dit moet ook bedink word – nadenke is nodig om te verseker dat oor die
volle werklikheid gepraat en fundamentele veronderstellinge geïdentifiseer, deurgrond en
geëvalueer word. Die beste wetenskap kan vervreemdinge vermy indien dit rekening hou met
die volheid van dit wat is, meervoudig en kompleks soos dit is, en dit betrag, deurskou en
verstaan, en wetevol en gewetevol daarop reageer.
’n Begin kan wees om te kyk na die terme waarin die mens-wêreld-verhouding verwoord
word. In plaas van verklaar, voorspel (oorsaak/gevolg), tem, benut en ondersoek, kan terme
kom soos verstaan/begryp, beskryf, skou, teenwoordig stel (to presence as werkwoord). (Dit
sluit aan by Heidegger 1977a:146, n. 8 se insig: “The Greek interpretation of Being as
presencing and of truth as unconcealment – an unconcealment that itself remains an essential
determination of Being, so that what presences is determined from out of unconcealment and
presencing is determined from out of unconcealedness in its particularity”). Morin (1983) stel
verder voor dat rekening gehou word met die paradigmatologie en dat die noölogiese (wat hy
definieer as “the science of the knowing mind”) kern van alle kennis blootgelê en uitgestippel
en deur wetenskaplikes verreken moet word.
’n Bron van werklikheidsverlies is die afwesigheid van, selfs ontmoediging van,
gesprekvoering oor wetenskaplike projekte, bevindinge, en dergelike meer. Die vakkundige
taal het iets hiermee te doen, maar dis eerder ’n tradisie dat empiriese werk nie plek vir
gesprekvoering laat nie. Die waarheid is egter selde opsigtelik, veral waar die koppeling met
253

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die Syn agterweë bly. Wetenskap, wat veronderstel is om die Syn oop te breek, moet juis aan
debattering blootgestel word. Om werklike of vermeende wetenskaplike sekerhede te
bespreek soos politieke sake bespreek word, sou dieselfde heilsame uitwerking kon hê. Dit
kan help om wetenskaplikes se koersbepaling reg te hou, die waarde van projekte prakties te
bepaal, en die plek en die invloed van mag, ideologie en ander belange te bepaal en te
waardeer sonder om te vrees dat dit die outonomie van die wetenskappe in die gedrang bring,
dus sonder om wetenskap tot politiek te reduseer. Gevestigde kategorieë wat in die omgang
met die werklikheid gebruik word en as die werklikheid voorgehou word, maar wat leeg,
kwesbaar, selfs misleidend of niksseggend is, kan bekyk word; van alternatiewe blikke op
sinmakende ervarings met en van die werklikheid kan ten minste kennis geneem word. Praat,
veral deur weg te kom van vakkundige jargon, is ’n seker teenmiddel teen verskraling. Om
die werklikheid in die wetenskap te hou is ’n voordeel van gesprekvoering.
Wanneer ons kyk na visie- en beleidbepalings en voorstelle vir die uitbouing van die
wetenskap, is die verrassende dat vergeet word dat buitewetenskaplike oorwegings en insigte
’n rol speel en dat die moontlikheid en die waarde van ’n alternatiewe gesprek misken word.
’n Finale uitspraak oor die beste moontlike wetenskap is nie moontlik nie. Gesprek, dialoog
hieroor is broodnodig. Van ’n wetenskaplike kan selfhandhawing ook in ’n kritiese gesprek
oor wetenskap en die grondslae daarvan verwag word. “Gesprek” veronderstel verskille, en
verskille was nog altyd die lewensbloed van die wetenskap. Volgens Kuhn (1975:23–42) is
die gladde verloop van erkende en geykte wetenskap wel die normale, máár hiermee word
niks nuuts voortgebring nie, kom die wetenskap nie vooruit nie; daarvoor is revolusie nodig,
en revolusie benodig beide die erkenning van mislukkings en bereidheid om nuut te dink, wat
albei eerlike koppeling met die werklikheid (wat die werklikheid van die ons-karakter van
wetenskap insluit) vereis. Ernstige debat vervul hierdie funksies, omdat dit die besinning wat
’n vereiste vir die beste moontlike wetenskap is, binne ’n ons-omgewing kan bied.
3. Subjek en mens
’n Kernargument van Heidegger (1983:45) is hoedanig die voorgenoemde verskuiwing van
wetenskap na navorsing die mens raak. Hierdie verskuiwing berus op ’n aanvaarde
werklikheidsbeskouing wat ’n mensbeeld insluit. Hiervolgens is die mens subjek wat
veralgemeen en verabsoluteer is en wat teenoor objekte staan. Die universele subjek met ’n
universele rasionaliteit onderlê alle kennis, ook wetenskaplike kennis. Dus is die vertrekpunt
die Verligtingsfilosofie, waarvolgens die omskrywing, die skepping en die regverdiging van
kennis op hierdie basis geskied en waarop alle kennisargumente besleg word. Absolute
subjekte wat teenoor die objekte staan, kennis daarvan verkry, beoordeel, vir wie beleid
neergelê word, word die item, die spil, waarom alles in die werklikheid, dus die werklikheid
as sodanig, draai. Subjektivisme, individualisme, humanisme is die uitkoms met uitsluiting
van die eintlik menslike. In sy poging om menslikheid terug te sit in wetenskapsbeoefening,
vat De Beer (1988:3) sy oorsig oor argumente dat hierdie miskenning ’n krisis in die
wetenskap meebring, só saam:
254

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
[...] dat die krisis van die wetenskappe [...] daarop neerkom dat daar ’n gapende
afgrond bestaan tussen effektiewe wetenskapsbeoefening [...] en die diepste vrae van
die mensdom na die sin van menslike bestaan [...] die moontlikhede na die
verwesenliking van menslike vryheid [...] dat die krisis [...] verskerp word deur die
ambigue onderskeidinge tussen fundamentele en toegepaste navorsing, [...] dat [...]
die mees doeltreffende, doelgerigte toepassing van navorsingsbevindinge, in sekere
opsigte so hoogs suksesvol, klaarblyklik so ’n geringe verskil maak op ander terreine
– dikwels die mees wesenlike terrein [...] dat die redes wat aangevoer word vir die
vasstelling van navorsingsprojekte, die bepaling van navorsingstrategieë en die
formulering van navorsingsbeleid op onvoldoende wyse antwoord op die dringendste
probleme.
Die krisis hou verband met objektivisme – objekte is die fokus van belangstelling, maar hulle
is nie “dinge” wat by die menslike lewe geïntegreer is, onderdele van ’n sinvolle geheel nie,
maar objekte met primêre kwaliteite wat agterna geklassifiseer en benoem word.
Objektiwiteit, as ’n gerigtheid, maar ook as ’n houding wat afgetrokkenheid behels, sodat die
objekte “soos hulle werklik is”, geken word, is ’n definiërende eienskap van wetenskap. Soos
alreeds beklemtoon, behels die onderliggende wêreldbeeld ’n miskenning van die Syn as
sodanig, en ’n beklemtoning van die syndes, navorsingsobjeke, wetenskaplike probleme.
Die verarming wat Heidegger in die subjekopvatting raaksien, is dat die werklike kwaliteite
van menswees, dit wat wetenskap in die eerste geval moontlik gemaak het, in so ’n
voorstelling uitgesluit is. Die druk wat dit op wetenskap plaas, word deur Heidegger
(1977b:155) geïmpliseer in sy uitspraak: “As part of culture, we count science, together with
its cultivation and organization. Thus science is ranked among the values which man prizes
and toward which, out of a variety of motives, he directs his attention.”
Wetenskap het nie ’n eie, onafhanklike bestaan nie. Dit word ontwikkel, georganiseer en
gedra op grond van en deur waardes en ideale wat mense koester, dus volgens menslike
motiewe en doeleindes en te midde van allerlei ander menslike skeppinge en bedrywighede.
Saambestaan, kultuurgemeenskappe, alledaagse omgang met die wêreld word dus
veronderstel – alles aspekte wat nie versoenbaar is met die gestroopte subjeksiening nie.
Kultuur, waardes en die rangordening van waardes, taal, werklikheidsbelewenis is nie
universeel en absoluut verordineer vanuit ’n subjek nie; dis juis aspekte van openbare
menslike bestaan waaruit ook twispunte en vrae kom.
Die subjekbeeld wat die beoefening van die wetenskappe onderlê, het met die verloop van
tyd van verskillende kante af en op allerlei wyses onder druk gekom. Hierdie ontwikkelinge
sluit in die kritiek van poststrukturele denkers op die subjekopvatting. Foucault se argumente
oor die dood van die subjek (vgl. Hofmeyr 2006:115–6 vir ’n opsomming van Foucault se
siening) is seker die bekendste hiervan, maar ander, ewe vernietigend, sluit in: bevindinge oor
die gedesentraliseerde subjek, die gesplete subjek, die subjek wat veronderstel is om te weet
sonder om te weet, die meervoudige subjek, die posthumane subjek. Daar word op groot
skaal met alternatiewe mensbeelde gewerk. ’n Hersiening van die mensbeeld onder invloed
en impak van tegniese ontwikkelinge en die posthumane mensbeeld het verskyn. Hierdie
mensbeelde is nie bo kritiek verhewe nie. In baie gevalle gaan hulle uit van die biologie,
255

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
neurologie en informatika wat tot paradigmas verhef word waarmee oor die mens gedink
word. Ons tref dus hier dieselfde patroon aan van verheffing van die syndes bo die Syn
waarteen hier betoog word. Wat dit egter toon, is dat oor die mens nie meer eenders gedink
word nie en allermins in terme van die tradisionele subjek.
In sekere gevalle grens die ontwikkelinge aan ’n nuwe eskatologie, veral van die
tegnoprofete, soos Lecourt (2003) hulle noem – die nuwe saligheid wat kom met die nuwe
mensbeeld! Met hierdie veranderinge het ander sieninge van kennis en van kennisskepping, -
beoordeling, -verspreiding, -bestuur, -benutting en so meer gekom. Vir die beste moontlike
wetenskap moet ook krities kennis geneem word van hierdie veranderinge as pogings om reg
aan menslikheid te laat geskied.
Nog ’n verandering wat die postmodernisme meegebring het, is die bevraagtekening van die
rasionaliteitsopvatting wat die subjekbeeld vergesel het. Hiervolgens word rasionaliteit
metafisies verbind met die subjek – óf dat die rede, as ’n spesiale deel van subjektiwiteit, die
werklikheid en die geskiedenis rasioneel struktureer, óf dat die werklikheid reeds rasioneel
gestruktureer is, en die subjek ontbloot deur sy rede hierdie gegewe rasionaliteit.
Die bewuswording van kultuurverskille, en die wydte en diepte daarvan, en kultuurstudies,
het die onhoudbaarheid van die opvatting van algemene menslike rasionaliteit getoon. Die
postmoderniste relativeer rasionaliteit op verskillende maniere. Die algehele uitlewer daarvan
aan kultuur is onaanvaarbaar, want transkulturele gesprekke is moontlik en kennis en
wetenskap is onmoontlik met ’n totale relativisme. ’n Prosedurele benadering lyk na die
aanvaarbaarste – prosedures as ’n gids om kommunikasie te bevorder. Elke deelnemer aan ’n
gesprek moet ernstig opgeneem word en ’n kans kry om sy saak te stel; die vryheid van
meningsvorming; vereistes waaraan menings getoets kan word, soos onder andere behoorlike
formulering, steekhoudendheid, geldigheid, waarheid, en erkenning van kultuurverskille in
optrede. Dit is dus bespreekbaar en wisselbaar. Hieruit kom twee verdere baie belangrike
implikasies vir die beste moontlike wetenskap: debat, openbare bespreking is baie nodig, en
taal, en veral die sin-gewende rol van taal, is baie belangrik vir wetenskapsbeoefening.
Die verskuiwing van die swaartepunt van wetenskap na navorsing, met die gevolglike
vervanging van die mens met die subjek, het nog verdere verarming in wetenskap tot gevolg.
Menslike spiritualiteit met die noölogiese dimensies daarvan het op die agtergrond geraak
(Morin 1986; Stiegler e.a. 2006), en die belangrike plek van die gevoelsmatige word min of
meer ontken, as onbelangrik (selfs as gevaarlik) afgemaak, en in die praktyk doelbewus
uitgeskakel (Wersig 1990b). Hierbenewens moes besinnende denke en wat dit alles as ’n diep
menslike vermoë behels, plek maak vir die aggressiwiteit van voorstellende en berekenende
denke (Jonas 1984; Weizenbaum 1984; Wersig 1990b). Taal en die plek en rol daarvan (en
van die diskursiewe vermoë) in ken- en denkprosesse wat wyd bespreek en gedokumenteer is
(vgl. De Beer 2010b:297–8; Jordaan 2011:17), word op fatale wyse geïgnoreer (Lecercle
1990).
Meyer (1969:16–19) het reeds vroeg op die verarmende werkwyse van wetenskaplikes
gewys: “Die meervormigheid van begrippe word ten onregte beskou as ’n euwel in die
256

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
wetenskappe”, en die houding laat nie reg geskied aan die insig “dat menslike gedrag nie
reglynig verloop volgens meganiese prosedures nie”. Dit vra geen verbeelding om te besef
dat wetenskap as ’n menslike verskynsel sonder al hierdie menslike insette nie aan menslike
behoeftes kan voldoen nie. ’n Implikasie van Heidegger se wetenskapskritiek is dat die
menslikheid van die mens in wetenskapsbeoefening herwin moet word om die beste
moontlike wetenskap te verseker.
Kortom, die mens is meer as subjek, en wetenskap meer as feite-insameling oor objekte.
Hierdie “meer as” konstitueer die verlies wat gely word met die reduksie van die mens tot ’n
subjek en dus van wetenskap tot navorsing. Die mens bereken, maar, soos ons weldra verder
sal betoog, sy denke omvat soveel meer: hy soek verbande, begrip, onder andere omdat hy
ook kan mediteer en spekuleer. Sy denke is ook nie net intellektueel, berekenend gerig nie,
maar die gevoelsmatige en estetiese speel hulle rol, Kennisontginning is belangrik, maar die
mens is ook tuisteskepper wat die wêreld tot tuiste wil maak – hy wil voorspel, maar ook
verstaan, verklaar en gebruik, maar ook geniet, bewaar, verbeter. Daarom is die werklikheid
meer as objekte wat berekenend ontgin en beheers word; dis ’n betekenisvolle werklikheid
waarin die mens is, dus ’n werklikheid wat deur die wees van die mens in die wêreld tot
wêreld en werklikheid gemaak word. Die mens kan eie bevindinge en insigte en selfs eie
teenwoordigheid relativeer; die werklikheid kan met verbeelding en ideale benader word. Dit
wil sê, die subjekopvatting is maar ’n flou afskaduwing van die volle mens, die mens in
konteks en die mens wat ook sosiaal ingeweef is.
Die mens is ook ’n wese wat, anders as die universele subjek, kan verander, en inderdáád
verander. ’n Faktor wat verandering kan bewerkstellig is die wetenskap en veral die besigwees
daarmee. Verhoudinge en verwagtinge bly nie dieselfde nie. Ons verwys later na die
wetenskap as beide gif en geneesmiddel. Die mens se verhouding met die wetenskap kan
daarom ook nie eenduidig wees nie. Die wetenskap is bevryder, maar ook ’n bedreiging, en
dit bedreig op twee maniere: direk soos die moontlikheid van ’n kernontploffing, maar ook
indirek deur die besitters van wetenskaplike kennis.
Van den Berg (1956) het al gewaarsku oor mediese mag. Sowel wetenskaplike vooruitgang
wat skynbaar as ’n universele waarde aanvaar word as die objektivistiese instelling oor die
wetenskap, word vir die mens ’n probleem.
Die siening dat die mens wetenskaplik ontwikkel, maar moreel agtergebly het, is ’n te
maklike formule om die erns van die saak uit te bring. Die probleem is juis dat goeie
wetenskap as amoreel voorgehou is en word – president George Bush is byvoorbeeld erg
verkwalik toe hy in die VSA staatshulp vir stamselnavorsing op morele gronde opgehef het.
Die subjekbenadering het die kritiek maklik gemaak en bo bevraagtekening gestel. Dit lyk of
Victor Frankl (1969, aangehaal in De Beer 1988:11) reg is as hy reduksie kenskets as “subhumanism
as it were”. Deur die reduksie tot subjek word menslike verantwoordelikheid
verskuif. Dit wil egter lyk of wetenskap nou ’n opperste morele kwessie geword het, of
moraliteit nie daaruit geweer kan word nie. ’n Deel van wat deur die subjekbegrip gemis
word, is juis dat as ’n abstraksie die mens gemaklik as amoreel in die wetenskapsituasie
voorgestel kan word. Geen volwaardige, volwasse mens kan egter werklik amoreel wees nie,
257

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
veral nie as wetenskaplike nie. Die keuse om wetenskaplike te wees, word gemaak omdat ’n
persoon ’n gevoelsmatige en ’n morele band daarmee ervaar. So ’n loopbaan moet vervulling,
sinsbelewing bied en inpas by die verwesenliking van menslikheid; dit is ’n menslike
aangeleentheid wat inpas by en betekenis het vir menslike bestaan en vryheid – dit kan nie
losgemaak word van probleme van menswees en menslike ellende nie. Wetenskap en
wetenskaplikes moet die morele aspek van wetenskapsbeoefening laat herlewe en moreel
betrokke daarby wees. Die beste moontlike wetenskap sal die illusie van waardeneutraliteit
vermy, sal erkenning aan navorsing gee as ’n morele verantwoordelikheid in plaas van ’n
verdiener van ekstra geld.
De Beer (1988:11) besluit twee kernsake in wetenskapsbeoefening, die bepaling van
tersaaklikheid en oorgawe aan die taak van denke, “is ten diepste dan ook ’n oproep tot
ontwaking van ’n nuwe verantwoordelikheid”, en Derrida (1983) skets iets van die wydte van
hierdie verantwoordelikheid: “the fidelity of a guardian faithful enough to want to keep even
the chance of a future, in other words the singular responsibility of what he does not have and
what is not yet”. Hierdie verantwoordelikhede moet van tyd tot tyd uitgestippel en verdedig
word, wat hoë morele en intellektuele eise aan wetenskaplikes stel, want dit raak verskillende
belange en belanghebbendes en beteken “’n vervlegtheid van diskoerse” (De Beer 1988:11).
Dit beteken wetenskaplikes moet verantwoordelikheid kan dra, verantwoordelike besluite kan
neem en as verantwoordelike bewakers oor ’n toekoms kan optree – moreel uitsonderlike
mense wees, al klink dit onvanpas in die konteks van wetenskapsboefening.
Maar hoe moet hierdie besef teruggebring en beklemtoon word in ’n liberale demokrasie
waar konsensus oor sodanige sake beswaarlik bereik sal word? Hier het ons ’n verdere rede
waarom wetenskap debattering vereis: volledige mense moet as mense oor sake wat hulle
menslike bestaan en hulle menslikheid raak, debatteer, al hang hulle verskillende sieninge
aan. Wetenskaplike kwessies, en veral morele aspekte en implikasies van
wetenskapsbeoefening, raak mense buite die betrokke veld en debatte oor hierdie kwessies
behoort baie meer en vryliker plaas te vind. Dit sal ook vereis dat nuut oor die opleiding van
wetenskaplikes gedink moet word. Maar dit is ’n veld op sy eie.
4. Metode en denke
Met die verskraling van die werklikheid tot navorsingsobjek, en die ondersoekende mens tot
subjek, het die onbuigbaarheid van die korrekte metode, as waarborg vir goeie wetenskap,
stelselmatig posgevat. Wat Max Planck sou gesê het (in Heidegger 1977b:169): “That is real
which can be measured”, gee uiting aan dié siening – die metingsmetode in al sy gedaantes as
beslissend oor werklikheidskennis! In hierdie verband kan die voortreflike publikasie wat
tydens ’n wetenskapsuitstalling deur die welbekende (let wel) “Stad van die wetenskappe en
van die industrie” (Cité des sciences et de l'industrie) in Parys, Frankryk, naamlik Mesures &
Démesure (Meetbaarhede en die onmeetlike of matelose), onder redaksie van Bernardis en
Hagene (1995), oor dieselfde tema, baie sin maak. Dit beklemtoon presies wat ons alreeds in
’n vroeër paragraaf oor die belangrikheid om die volle werklikheid in wetenskap in ag te
neem, bespreek het. Die klem op metode het beteken dat berekenende denke algaande as die
258

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
enigste, of dan die ideale, wyse van dink vir die wetenskaplike begin oorneem het en die
gewone meervoudige denke verdring het.
Berekenende denke beteken dat die deurslaggewende die uitkoms is: dink met die oog op die
resultaat; daarom is die regte metode wat die vinnige en doeltreffende bereiking van die
beplande resultaat sal verseker, so belangrik.
Hierdie denkraamwerk word verskillend tipeer: “Orden, beheer, beheers, beveel, verander ten
einde ...” Dit is in wese ’n aanvaarding van die pragmatisme – die resultaat moet werk, maar
dit gaan ook verder: dit is aggressief, manipulerend, beherend.
Ten opsigte van begripsvorming word die operasionele definisie aanvaar: die betekenis van
’n begrip is die handelinge wat daarvoor uitgevoer word. Meet beteken dan die handeling wat
met ’n meetinstrument uitgevoer word, en intelligensie is die resultaat van die handelinge wat
’n persoon in ’n toetssituasie moet uitvoer.
Die agtergrond van hierdie berekenende benadering is die aanvaarding van die Cartesiaanse
denkraamwerk met die cogito as sentrum en die werklikheid as manipuleerbare voorstellings
(representasies), sodat die mens die absolute grondslag van kennis en waardes word. Denke
neem egter in ons alledaagse gebruik vele vorme aan, byvoorbeeld voorstel, besin, redeneer,
mediteer. Daarom word gepraat van meervoudige denke. Omdat die werklikheid veelvoudig
en kompleks is en die kennende mens vry, oop, kompleks, sin-gewend, spreek dit eintlik
vanself dat dit onmoontlik is om die werklikheid, een en dieselfde ding, aspekte van dinge,
gebeurtenisse, en dies meer net met berekenende denke te verstaan en te deurgrond. Soos
navorsingsobjek en die toespitsing op navorsingsprojekte ’n verskraling van die werklikheid
is, subjek ’n verskraling van menswees, so is metodeverheerliking en daarmee saam die
verheffing van berekenende denke tot wetenskaplike denke ’n verskraling van die wetenskap
en veral van die denke. Uit die verskraalde resultaat kan slegs gebore word wat metode
gebore wil laat word, en nie wat die werklikheid tot verneming deur die denkende mens
beskikbaar stel nie. Wat in naam as goeie wetenskap voorgehou word, word deur eie keuse
tot die agterbanke ingeperk.
Die verbintenis van wetenskap en tegniek tot tegnowetenskap is ’n manifestasie van hierdie
neiging om berekenende denke as denke as sodanig te beskou. Die nadenke, in die sin van
meervoudige denkmoontlikhede, is egter vir die wete van die we(e)t-enskap so belangrik soos
berekening. Besinning, verbeelding en, natuurlik, herinnering is baie belangrik.
Wetenskaplike uitvinding sou hiersonder kwalik denkbaar wees. “Ons dink, maar weet ons
hoe om te dink of wat dit beteken om te dink?” (Morin 1986:11; ons vertaling). Vir die beste
moontlike wetenskap moet hierop gekonsentreer word.
Heidegger (1972:42) spreek die vrees uit dat ’n groot ramp op pad is, maar nie iets soos ’n
derde wêreldoorlog nie; iets heel anders, maar ewe vernietigend: “de aanstormende
technische revolutie [...] de mens zodanig zou kunnen kluisteren, beheksen, betoweren, en
verblinden, dat eens het rekenende denken als het enig geldende en uitvoerbare denken
zouoverblijven”. Wat is die groot gevaar hiervan? Dat “met de hoogste en succesrijkste
259

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
scherpzinnigheid van de rekenende planmatigheid en vindingrijkheid – de onverschilligheid
tegenover het na-denken, de volledige gedachteloosheid, samengaan”.
Is dit nou so erg? Wat sou dan gebeur? “Dan zou de mensch het meest eigene, nl. dat hij een
nadenkend wezen is, verloochend en weggeworpen hebben.”
Wat ’n verlies! Dit wat mees eie aan die mens is, is verlore. Die enigste hoop: dit wat verloor
is, moet gered word. Maar hoe? Deur “het nadenken wakker te houden”. Om hierdie verlies
te herwin, is geen maklike taak nie en val nie sommer in ons skote nie. Dit kan slegs geskied
“vanuit een onafgebrokenen hartelijk denken”.
Intussen het hierdie profesie grootliks waar geword. Lyotard (1991:14–15) het gewys op
allerlei pogings van die mens self om die breedte en meervoudigheid van menslike denke te
ontken, soos die ontwikkeling van die wiskundige, tweewaardige logika, Turing se masjien,
Booliaanse logika, en talle meer, en hy besluit dan: “[H]uman thought does not think in
binary mode. It does not work with units of information (bits), but with intuitive, hypothetical
configurations. [...] It isn't just focused, but lateral too.” Die klem op berekenende denke is
nog so ’n poging om menslike denke te probeer kaap. Die menslike gees word beoordeel en
beskrywe in terme van die meetbare en berekenbare en niks meer nie. Dit wat meer is, word
nie meer raakgesien nie. Dit is bloot nie meer nie. Dit is die groot verlies van die huidige
kenniswerkers dat hulle denke sien as toegespits op uitkomste. Die berekenende denke word
verblind deur sy suksesse, maar terselfdertyd gekortwiek deur sy drastiese ingeboude
beperkinge, sodat dit nie die menslike gees na waarde kan skat nie en ook nie kan raaksien
wat (met noodlottige gevolge) verloor is nie.
Naas die berekenende denke met al sy vernuf moet die na-denkende, die be-sin-nende denke
onophoudelik wakker gehou word, en hartlik beoefen word indien die mensdom gered wil
word. Dit is al wat die sinleegheid van menselewens en samelewings kan verdryf en sin kan
terugbring waar katastrofe en barbarisme dreig om oor te neem. Behoorlike, omvattende,
meervoudige denke open deure vir die ontdekking van ongelooflike en verrassende
kennismoontlikhede.
Refleksie (besinning) (re=weer, dus weer dink soos ’n spieël wat in homself weerkaats word)
kan op sy heel beste in terme van Heidegger se siening daarvan verwoord word. Hy
(1977b:155–82) beskryf dit as die aktiwiteit van eie vooroordele, aannames, liefhebberye,
persoonlike voorkeure deurentyd dringend, eerlik en fundamenteel te bevraagteken.
Wetenskaplikes is nie teen hierdie agtergrondsinvloede gevrywaar nie – inteendeel, soos hier
bo geblyk het, is die wetenskaplike benadering vol metafisiese en epistemologiese aannames
wat die toonaard van wetenskapsbeoefening bepaal. Besinning word dus vir goeie wetenskap
vereis. “Ons het ’n lewende behoefte om ons kennis te situeer, te be-vraagteken, te
herondervra, dit wil sê om die voorwaardes, moontlikhede en grense te leer ken van ons
vermoëns om die waarheid waarna ons soek en as doelstelling het, te bereik”, skryf Morin
(1986:10; ons vertaling). Ons het alle reg om te beweer dat hierdie lewende behoefte nou na
byna ’n kwarteeu nog baie meer dringend is.
260

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Om besinning as ’n noodsaaklike voorwaarde vir die beste moontlike wetenskap te vereis,
mag vanselfsprekend, amper toutologies, klink, want wetenskap sonder nadenke is nie
moontlik nie. Besinning vra egter meer. Dit vra na ’n diep, fundamentele menslike nadenke
in die wydste en omvattendste sin denkbaar. Dit vra die terugkyk op die self en sy taalgebruik
sodat elke relevante veronderstelling en vooroordeel geïsoleer, geïdentifiseer en beoordeel
kan word. Dit behels dan ’n protes teen elke vorm van foutiewe toepassing, enige aftakeling,
verwringing, skending of selfs verkwisting van denke, soos die opvatting dat kunsmatige
“denk”-vorme menslike denke kan vervang, of dat menslike denke verstaan en verklaar kan
word met verwysing na probleemoplossings deur diere of werktuie en wat stipulatief as
“denke” gedefinieer word. Dit behels dus denke as ontginning, en as logiese ordening en as
bewerking van gedagtes, maar vereis ook denke oor denke. Die beste moontlike wetenskap
sal dan wetenskap wees wat besinning, met inbegrip van denke oor denke, as ’n
voorkeuraktiwiteit tot selfverwesenliking inspan (kyk Evans 2004; Bourdieu 2004; Morgan
1983).
Denke oor denke behels ook dat oor verskynsels soos verbeelding (fantasie), dromery
(“reverie”) en herinnering as wesenlik belangrike aktiwiteite met groot waarde vir
wetenskapswerk besin sal word. Hume (vgl. 1748, Enquiry, Afd. V, Deel2) het ’n belangrike
plek aan verbeelding toegeken. Die wetenskapsfilosoof Bachelard (1969, 1983) met sy boeke
oor dromery, en Foucault (1977) met sy werk oor ’n ander wetenskapsfilosoof, Gilles
Deleuze, het die plek en rol van drome en fantasie in wetenskapsbeoefening breedvoerig
geboekstaaf.
Wetenskap kan kwalik ’n ander taak hê as om oor kennis te besin. Met verwysing na die
soeke na kennis praat ons van verstaan, maar verstaan ons verstaan? Ons praat ook van
betekenisgewing, maar weet ons wat die betekenis van betekenisgewing is? Dit is maar enkele
van die talle vanselfsprekendhede wat daagliks by ons verbygaan (kyk Stehr 1994 en
Naccache 2010 in hierdie verband.)
Hierbenewens moet die multidimensionele aard van kennis bedink word. “Kennis kan nie
gereduseer word tot een enkele nosie soos inligting, of waarneming, of beskrywing, of selfs
idee of teorie nie; dit is eerder nodig om dit te begryp as verskeie wyses of vlakke, waarmee
elk van hierdie terme ooreenstem” (Roux en De Beer 2010a:11). Hoe hierdie kennis werk,
klop goed met die besondere bydrae aangaande “weet” waar Heidegger dit (gedeeltelik deur
ons geparafraseer/vertaal) soos volg stel: Slegs in die kreatiewe vraagstelling en vormgewing
wat deur egte besinning vereis word, sal die mens die “onberekenbare” weet, dit wil sê in sy
waarheid bewaar. Dié soort wete – “an attentive beholding that watches over and makes
manifest” (1977a:136, n. 19) – is wesenlik tot die karakterisering van wetenskap as sodanig
(Heidegger 1977b:180 e.v. en 1977a:136,n. 19).Hierdie soort wete kom ook nie vanself nie.
Oor die Griekse mens as “the one who apprehends that which is” (1977a:131) sê hy: “Dit wat
is, is nie omdat die mens dit allereers aanskou nie [...] Dit is veel eerder die mens wat deur dit
wat is, die synde, aanskou word [...] Daarom moet hierdie mens (van die Grieke), om sy wese
te vervul, die synde wat sig open in sy openheid versamel en red, opvang en bewaar, terwyl
hy aan al hierdie oopbrekende verwarring blootgestel bly [...]” (Heidegger 1983:48; ons
261

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vertaling). Dink, kennisskepping, wetenskapsbeoefening, is hiervolgens geen maklike,
eenduidige of berekende saak nie.
Selfondersoek, verbeelding, fantasie, herinnering, verbandlegging en uiteindelik uitvinding
hoort saam (vgl. Foucault 1977 vir Deleuze oor werklikheid.) Dit tesame met die voorgaande
betoë beteken dat die verheffing van berekenende denke, en daarmee saam die klem op
metode as essensieel vir goeie wetenskap, tot ’n verskraling van wetenskaplike kennis lei en
tot ’n verwringing van wat goeie wetenskap behoort te wees. Die beste wetenskap moontlik
vereis denke in sy volheid. Dit geld ook die intelligente gemeenskap wat kennis neem van
hierdie bedrywighede, wat beleid daarvoor bepaal, beplanning doen en wetenskap/navorsing
wil bevorder. Die beste moontlike wetenskap laat hom nie in keurslywe van geliefde modelle
of ideologieë indwing nie, en ’n gemeenskap wat hieraan vashou en wat met berekenende
denke die wetenskap wil verstaan, wil beoefen of bevorder, gaan uiteindelik bedroë daarvan
afkom.
5. Inligting en kennis
Wetenskap en kennis gaan saam. Dit is nodig om aan hierdie verband aandag te gee ten einde
oor die beste moontlike wetenskap te kan besluit. In hierdie verband kom die begrip inligting
ook dikwels voor en vir baie is inligting en kennis bloot wisselvorme. Soos in die geval van
ander dubbelloop-begrippe wat nie bloot met mekaar verband hou nie, maar met mekaar
verweefd is, behoort hierdie verweefdheid van kennis en inligting (data) ook sorgvuldig
verwoord te word. Is hulle wisselvorme of verskaf inligting die brokkies of boustene waaruit
kennis opgebou word? Is die verskil soos sommige dit sien, dat inligting iets objektiefs en dus
buite die mens is, terwyl kennis “iets binne die mens” is? ’n Ander siening wat nader kom
aan die gedagte van verweefdheid, is dat inligting “kennis vir handeling” is (vgl. Wersig
1990a; Kuhlen 1990). Met besinning oor kennis kom hierdie verweefdheid algaande onder
die loep.
Wat moet of kan ons dan omtrent kennis sê? Die onderskeid wat Heidegger (1977a:131 e.v.,
bylaes 1 en 2, ble. 137–8 ) getref het tussen kennis as die onthulling van die Syn deur die Syn
self, teenoor wat genoem word die ontginning van die syndes (navorsingsobjekte) (navorsers
sal praat van data-insameling) deur menslike subjekte, bied ’n nuttige wegspringplek.
Die siening van kennis en daarmee saam wetenskap as die ontginning van die syndes, is
wydverbreid en in die meerderheid gevalle die grondslag van wetenskapsbeoefening. Soos
reeds aangedui, argumenteer Heidegger dat die tegnologiese denkraamwerk die
wetenskaplike denkraamwerk vorm, wat die grondslag van sy aanklag is dat wetenskap tot
navorsing gereduseer word. Met so ’n benadering word daar toegespits op die empiriese of
die positiewe, dit wil sê, die voorstelbare en dus meetbare en berekenbare. Die siening van
die wetenskaplike perspektief as ’n aggressiewe en strak objektivering van die werklikheid
het ’n duidelike teoretiese agtergrond, die Cartesiaanse metafisika met ’n denkende gees as al
sekerheid, die werklikheid as manipuleerbare afbeeldinge in die gees van die subjek. Wêreld
is dus gelyk aan wêreldbeeld. Die veronderstelling is dat dit gaan om die gegewe, objektiewe
werklikheid waartoe almal dieselfde toegang het as die ondersoeker. ’n Verskuiwing na
262

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
hierdie model vind dan eers binne afsonderlike wetenskappe plaas, en stelselmatig word dit
die model van wetenskapsbeoefening.
So ’n benadering is egter nie so vanselfsprekend as wat mense hulle verbeel nie. Objekte
impliseer minstens twee vooraf-handelinge: isolasie/individuering en identifikasie. ’n
Boomkundige wat ’n boom in sy omgewing as ’n navorsingsobjek identifiseer, het die boom
as boom (’n voorwerp uit ’n agtergrond) geïsoleer, van ander plante onderskei, en
geklassifiseer. Beide handelinge is ’n deel van menslike diskoers, elkeen met ’n geskiedenis.
(Foucault (1974:157) noem “as an example, animal and plant classifications. How often have
they been rewritten [...] according to completely different rules [...]. Each time this rewriting
makes the knowledge completely different in its functions, in its economy, in its interal
relations.”) Snitte uit die werklikheid en klassifikasie van wat geïsoleer word, is deel van die
raamwerk van die wetenskaplike waarmee die werklikheid benader word. Sodanige
raamwerke en klassifikasies kan anders wees, en was anders.
Daar is nog verdere veronderstellings waarmee die wetenskaplike sy waarnemings doen.
Gewoonlik word van ’n konseptuele sisteem en ook van verklaringsparadigmas gepraat.
Hiermee word ’n sosiale element in kennis ingevoer. In dié verband beklemtoon Foucault
(1974:150) dat die vertrekpunt van wetenskapsbeoefening prewetenskaplik kollektief vasgelê
word:
The understanding as a collective totality of rules allowing such and such a
knowledge to be produced in a certain period. Take as an example medicine at the end
of the eighteenth century. [...] [E]verything has changed: what one talked about, the
way one talked about it, not just the remedies, of course, not just the maladies and
their classifications, but the outlook itself. It's a matter of a collective and complex
transformation of medical understanding in its practice and its rules.
Navorsing beklemtoon, en kennis in hierdie sin vereis, onbetwisbare data en onbetwisbare
interpretasies daarvan. Beide is problematies gegewe die toevoegings wat die ondersoeker
maak om sy ondersoek aan die gang te kry. Die tegnologie word omarm juis omdat dit
waarnemings en berekenings standaardiseer en data dus “sekerder” sou maak as dit gebruik
word saam met operasionele definisies soos omskryf deur Bridgeman (vgl. Schlesinger
1972:368). Maar teen ’n prys, want die gesprek het nou van onderwerp verander.
Omdat kennis oor die wêreld gaan, is waarneming van wesenlike belang. Waarneming is
egter ook nie onproblematies nie. Die gangbare model van waarneming is ’n meganiese een
waar prikkels uit die buitewêreld opgeneem en verwerk word; die mens is dus ’n spieël vir
die werklikheid, ’n model waarvan die onhoudbaarheid deur Rorty (1980) aangetoon is.
Crothers (1999:212) vind egter 20 jaar later: “Many working natural scientists still hold to a
relatively unsophisticated position, an unarticulated positivism-cum-empiricism. This type of
philosophical position is far less likely to be held by working social scientists.”
Van waarneming word dan geglo dat dit inligting wat waar is, kan bied. Waarheid is egter
ook nie ’n empiriese feit nie, maar ’n deel van die raamwerk van die ondersoeker. Om
waarheid te verseker word die metode waardeur kennis/inligting bekom word, gesien as die
263

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
middel tot waarheid. Soos vroeër aangetoon, is daar nie ’n enkele metode wat oral ingespan
kan word en altyd waarheid oplewer nie. “Horses for courses” geld beslis ten opsigte van
metodes. Geen metode kan lewer wat hier daarvan verwag word nie. Die wetenskap in
hierdie gedaante het weliswaar ’n atoombom vervaardig en ’n man op die maan laat loop,
maar met watter gevolge? En het dit die mens meer tuis in die wêreld gemaak? Hierdie model
van kennis wat op ’n gelykstelling van kennis met inligting neerkom, verdien aanvulling.
Kennis is ’n menslike ding, dit wil sê, mens en werklikheid in verhouding is ter sake. Wat die
mens betref, is kennis beskryf as “openness to which and in which Being presences and is
known” (Heidegger 1977a:144). Die werklikheid kom nie met feite na die mens toe aan nie.
Die idee van feite met gepaardgaande idees soos waarheid, kontrole en toetsing is menslike
“toevoegings” tot wat die werklikheid bied. Waarop Heidegger dus wys, is dat die menswerklikheid-verhouding
’n dieperliggende aanloop of motief het as data-insameling. Die
mens is in die wêreld gewerp en is verplig om in hierdie werklikheid tot rus te kom en ’n
tuiste te skep. Die Syn as gegewe is daar en die mens as vrye entiteit moet sy weg te midde
hiervan vind. Die Syn, wat nie een of ander entiteit is nie, nie identifiseerbaar met enige
element of aspek of totaliteit van wat ervaar word nie, maar die voortgaande wyse waarop
alles wat is, aan ons as mense verskyn, is gegewe, maar vereis vrye menslike selforiëntering.
Dit kan dus by kennis en wetenskap nie in die eerste plek om beheersing en verklaring gaan
nie, maar om verstaan, en om “ritmes” wat sy tuiswording mag help ontdek.
Beheers en verklaar vereis dat die mens tuis voel en ander eise begin stel. Verstaan, wat noue
bande het met betekenis, betekenisvolheid en betekenisloosheid, en ook met begrippe soos
belangrik/onbelangrik, berus op ontdek, maar “ontdek” is om wat daar is, bloot te lê; die
nuwe is wat daar was, maar bedek; hierdie ontdek en uiteindelik verstaan, vereis egter die
aktiewe betrokkenheid van die ontdekker.
Stiegler (2009:26–31) beklemtoon dat daar nie betekenis in abstracto is nie; betekenis word
toegeken, en dit vereis inpassing by ’n gemeenskap en ’n deurlopende onderlinge dialoog,
binne ’n betekenismilieu. Wat die betekenisgewer betref, praat Stiegler van ’n “grammatika”
van betekenis wat praktyke, herhaling, herinnering, verbeelding behels. Betekenisvol en
verstaan gaan dus nie om inligting oor afsonderlike Cartesiaanse objekte (voorstellings van
dinge in die “buitewêreld”) nie, maar om ’n werklikheidstroom wat direk en as geheel op
verskillende maniere beleef word. Dit behels samehange, kontekste, reëlmatighede en
dergelike meer, en onder andere ook sien, hoor, voel, en gevoelsmatige betrokkenheid,
bewondering, vrees en nuuskierigheid. Ware denke en kennis kan nie afgesonder van beide
die werklikheid en betekenis/verstaan ter sprake kom nie. Werklikheid is nie dit wat
geabstraheer is nie: “The world is being-toward-the-world” (Stiegler 2009:26; sy
beklemtoning).
Wetenskap in hierdie verrykte sin is menslike (die volle mens se) aktiwiteit – nie dié van ’n
geestelike substansie of dan ’n subjek nie – wat soek na ’n omvattende verstaan van dit wat
is. Om die volle lewende mens te betrek, beteken weer dit gaan om ’n kollektiewe verstaan
van dit wat is. Kennis en wetenskap beoefen is dus ’n omvattende besig-wees met wat
Heidegger (1977a:135) die geheimenisvolle, die skaduagtige, die reusagtige en die
264

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
onberekenbare noem, en dit word benader met meervoudige denke waardeur die
gevoelsmatige, die herinnering, die verbeelding, die fantasie noodsaaklikerwyse ingespan
word. ’n Studieobjek word dan meersinnig – ’n boom, ’n akkerboom, ’n plant, ’n tuiste vir
voëls en ander diere, beskerming en skadu, met geskiedenisse, geplant met ’n bepaalde doel.
’n Ryke veld van interverhoudinge en netwerke wat baie meer behels as wat gesien word
wanneer gekyk word.
Waar navorsers op die insameling van data omtrent objekte konsentreer, beteken dit hulle
werk met abstraksies, verenkelde, geobjektiveerde syndes. Ons kan sê die objekte word
geïsoleer en gedwing om antwoorde te verskaf, gewoonlik sonder dat die navorser bewus is
van die dwang wat in onder andere sy vraagstelling en metodekeuse geïmpliseer word, of van
die verstaansaspekte wat veronderstel moet word, omdat navorsers binne die gangbare
“episteme” (Foucault 1974) werk.
So gesien, is dit duidelik wat ons as inligting beskou, en ook waarom dit kennis-vir-aksie
genoem word: dit stel gebruikers in staat om toe te pas en te ontwikkel, maar diepgaande
insig en verstaan ontbreek. Hiervoor moet die uitbreiding van Heidegger se wetenskapskritiek
bykom, sy siening dat die Syn die kans moet kry om homself so volledig moontlik te onthul
terwyl die mens verneem (kennis neem, dus is sinvolheid inbegrepe) wat die Syn bied.
Ons het die kollektiewe aard van kennis en wetenskap al herhaaldelik onderstreep. Dit behels
ook sorg-saam-heid. Gewete is dus ook ingeweef in hierdie begrip van wetenskap, sodat
etiek, en daarmee saam verantwoordelikheid, ’n logiese deel van die begrip wetenskap
uitmaak, iets wat ook by inligting ontbreek, behalwe op ’n indirekte en afgeleide wyse in die
vorm van gehoorsaming van reëls, voorskrifte, wette. Wat verhinder hierdie openheid vir en
van die Syn? Om hierby uit te kom, sou die belangrike saak wat verlore geraak het, herwin
moet word. Kennis van kennis moet weer ’n dringende saak vir wetenskaplikes gemaak
word. Wat weet ons van kennis? Morin (1986) en Naccache (2010) skryf met diepgaande
insig hieroor en met klem op die saak wat as gevolg van hierdie verlies bedreig word.
Die empiristies-positivistiese benadering tot wetenskapsbeoefening en kennis, wat algaande
tot die enigste wetenskap verklaar is, maak die pad oop vir wat ons vandag oorheersend
ervaar: ’n konsentrasie op data wat as kennis aangebied word en wat aan die bestuur van
inligting en inligtingsbronne ’n baie belangrike plek gee. Die gangbare wetenskapsdiskoers
boet met die reduksie van wetenskap tot navorsing die dinamiek van betekenis in, en ons kry
te make met afgewaterde kennis: diskoers in die konteks van kennis met berekening en
meting van werklikheidaspekte of navorsingsobjekte. Dus ’n verwarring van kennis en
inligting, in so ’n mate dat die twee as wisselvorme gebruik word, ’n verskraling van die
betekenis van kennis en die verduistering van die unieke plek wat dit in menslike bestaan
inneem. Kortom, kennis word verskraal tot die bruikbare, die manipuleerbare, die
verhandelbare, dit wil sê, tot inligting.
Hierdie verplasing kom nie net uit die wetenskappe nie, en is ook nie so onskuldig soos
oppervlakkig gedink mag word nie. Mag kom ook in die prentjie. Soos alles om die subjek as
sentrale figuur begin draai, so ook kennis/inligting in hul vervlakte gekoppeldheid. Hierdie
265

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
manjifieke subjek, oneindig versterk deur tegniese ontwikkeling, benut inligting vir
magsdoeleindes. Die uiteindelike uitkoms is die kontrolesamelewing wat Beniger (1986)
beskryf. Hierdie samelewing herberg enorme gevare, onder meer vir die wortel daarvan,
wetenskap self.
Die beste wetenskap vereis die terugkeer na kennis en wetenskap in die wyer sin, iets wat op
die mens ’n appèl maak , en nie iets waarop die mens beslag kan lê nie. Kennis as ’n
onthulling van die Syn deur die Syn self; ’n erkenning van Synsinisiatief en die terugskuif
van die subjek uit die fokus sodat hy sal luister na die Syn en sy nabyheid aan die Syn sal
besef en sover moontlik sal bewerkstellig, ten einde van die Syn te verneem. Wat bedoel
word met “luister na die Syn”, is nóg mistisisme, nóg kru empirisme soos dié van Locke wat
waarneem beskou as die ongehinderde en klakkelose opneem van synsindrukke uit die
wêreld as grondstof vir die gees om te verwerk. Dit gaan nie om verenkelde indrukke of
ervarings nie, want sin is die grondslag; samehange, konteks staan sentraal, en meervoudige
kennisname/ervaring en betekenis is die grondslag.
Moontlik verwoord Stiegler (2010:110, sy kursivering) hierdie diep aard van kennis, in
onderskeiding van die heersende gebruik van die term inligting soos pas aangedui, die heel
beste wanneer hy skrywe:
[T]here is an irreducible inadequacy between knowledge and its object . ... The object
of knowledge is infinite because it is the object of desire. ... Plato and Aristotle
declare that knowledge is not reducible to a technique, a simple mode of production of
its object, since the object of knowledge ... is also the object of love and desire. It is
object-as-affect. The true, the just, and the beautiful have an effect on me,
transcending my understanding as such: they transform me.
Hoe is dit moontlik? Kennis van kennis is reeds as ’n noodsaaklike vereiste genoem.
Hierbenewens ’n kritiese kyk na al die vooroordele wat kennisverwerwing beheers. Dit is
duidelik dat die empiristies-positivistiese benadering ’n metafisika behels deurdat die
meetbare en berekenbare tot volle werklikheid verklaar word, dus ’n werklikheid van
losstaande objekte. Hierdie metafisika moet behoorlik ontleed en beoordeel word. Die
versamel van inligting moet behoorlik beoordeel word, wat behels dat die verhouding tussen
werklikheid en mens reggetrek moet word. Ook die sosiale dimensie moet na vore kom; van
kennis kan nie net as ’n persoonlike, geestelike besitting rekenskap gegee word nie. Die
gevare van die kontrolesamelewing sal raakgesien en terapie daarvoor gebied word.
Wetenskap het nie slegs die voor die hand liggende taak om medisyne te skep om mense
fisies gesond te kry en te hou nie. Dit het eweneens ’n roeping betreffende sosiale patologieë,
al word so maklik beweer dat wetenskap neutraal moet wees in hierdie verband. Dit kan slegs
gebeur wanneer dit op indringende wyse werklik die kennissaak bevorder.
Ons het beklemtoon dat klassifikasies nie in die werklikheid gegee is nie, maar ’n manier van
die mens is om ’n verskeidenheid hanteerbaar te maak. As sodanig berus dit op bepaalde
vooronderstellings, kriteria, oorwegings wat verband hou met bepaalde benaderings, insigte,
instellings, vooroordele en selfs magsoorwegings. Ook die klassifikasie van kennis, die
verdeling in vakke en dissiplines, val hieronder en moet dus nie as absoluut en finaal met
266

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
betrekking tot kennis aanvaar word nie. Oorvleueling tussen dissiplines, ongedekte terreine
wat tussenin val, en die moontlikheid van onderlinge bevoordeling tussen dissiplines, moet
deur kenniswerkers in gedagte gehou word. Heelan (1997:277–98) se bespreking van die
intieme verhouding tussen kwantummeganika en sosiale wetenskap deur die ingreep van die
hermeneutiek in die eksperimentele wetenskappe toon aan dat die skisofrene verhoudinge
tussen dissiplines kunsmatig is en vaste grense tussen dissiplines onbepaalbaar. Die beste
moontlike wetenskap sal ter wille van volwaardige kennis deurgaans rekening hou ook met
wat tussen dissiplines gebeur, ook met wat anderkant en buite dissiplines afspeel.
Insiggewend in hierdie verband is byvoorbeeld Werner Heisenberg, ’n natuurwetenskaplike,
se bydraes in Physics and philosophy (Heisenberg, 1959) en Physics and beyond (Heisenberg
1971); ook die werk van die natuurwetenskaplike Ilya Prigogine, byvoorbeeld The end of
certainty (1997) en die bioloog Henri Atlan (1986) met sy beklemtoning van die
komplementerende aspekte van wetenskaplike kennis, naamlik enersyds die hardheid van
kristal en andersyds die beweeglike vloeibaarheid van rook. Louis Althusser, ’n filosoof, se
The spontaneous philosophy of scientists (1990) is belangrik in hierdie verband.
Met al die oorwegings is dit terselfdertyd, volgens baie, ook in en van hierdie tyd waar dat
onkunde om die hoek loer en ons selfs daardeur bedreig word – onkunde in die vorm van
ontbrekende kennis, kennisblindekolle, basiese kenvaardighede wat nie bemeester is/word
nie, oppervlakkige en selfs waardelose “kennis” wat belangrik gemaak word.
Weer is dit duidelik, kennis aangaande kennis lyk na ’n noodsaaklikheid. Enigeen wat goeie
wetenskap wil bedryf en daaroor moet oordeel, moet kennis van kennis dra. Tog, as ’n saak
van doelbewuste besinning, is dit een van die mees nagelate sake in dieselfde wêreld wat
kennis in soveel kontekste betrek. Wetenskaplike kennis, wetenskaplikes en hulle plek word
bedreig en kom op allerlei maniere in die gedrang juis as gevolg van verwarring oor kennis;
beoordelaars van kennisprodukte, beleidmakers en scenarioskeppers bereik of bevorder
dikwels die teenoorgestelde van wat hulle beoog, juis as gevolg van ’n gebrekkige insig in
kennis. Die hele verhaal van die geesteswetenskappe, waar die soeke na kennis te dikwels die
versamel en verwerking van data en ’n navolging van kennismodelle wat nie pas nie, behels,
is hier ter sake. Die uiteinde is die verskaf van inligting waar mense kennis soek. Baie van die
protes teen wetenskaplikes en wetenskapsbestuurders en hulle magsvergrype kan ook hieruit
verklaar word.
6. Samelewing en gemeenskap
Dit is telkens in hierdie artikel beklemtoon dat wetenskap en wetenskapsbeoefening ingebed
is in die gemeenskap. Wetenskaplikes kan hulle verbeel hulle werk op hulle eentjie, maar
daar is onder andere ook vervaardigers en verskaffers van apparaat, skoonmakers,
voorgangers en ’n tradisie deur ander opgebou, en beoordelaars. Die meeste wetenskaplikes
is deel van ’n struktuur – ’n universiteit, navorsingsinstelling, nywerheidslaboratorium – of
het persoonlike borge. Hier is hoofde en klerke en rade wat beleid neerlê, begrotings
goedkeur en so meer. Mense, menseverhoudinge, sosiale strukture vorm part en deel van die
wetenskaplike omgewing, nie alleen op die oppervlak nie maar ook ten opsigte van die
267

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dieptestrukture. Die probleem is egter dat die wetenskaplike denkraamwerk hierdie feit nie
verreken nie – die wetenskap dink asosiaal.
Sosiale groepe is onderskeibaar op grond van wedersydse betrokkenheid, vanaf minimale tot
“totale” betrokkenheid – intellektueel, waardegewys, prakties en emosioneel. Begrippe wat
met lief hê verband hou, soos omgee, sorg, bekommer en trots, geld hier. ’n Groep waarin die
onderlinge bande tussen die lede hierdie patroon vertoon, is ’n voorwaarde vir goeie
wetenskap. Gemeenskap en samelewing word hiervoor gebruik. Daar is ’n duidelike verskil
tussen ’n blote saam-wees en ’n groep wat deur liefde gebind is. Die HAT verbind
samelewing met assosiasie (saam-wees), en daarom gebruik ons gemeenskap vir die groep
met intiemer onderlinge bande. Dus: gemeenskapslede, ongeag ouderdom, geslag, status,
ervaar ’n besondere gemeenskapsgevoel wat vertroue, omgee en die wete van omgee, maar
ook verantwoordelikheid, behels. ’n Gemeenskap vorm die ideale milieu vir grootword en
leer. Elke aspek van grootword hou verband met die gemeenskapslewe – fisiese versorging,
intellektuele, emosionele, sedelike en godsdienstige ontwikkeling.
Verbrugge vra na “die etos van ons samelewing (sic)” en antwoord: “De gewone wijze van
leven, die sich uitdrukt in een bepaalde leefwereld en een daaraan gerelateerde houding
waarmee we met mensen en dingen omgaan” (2005:24). Stiegler (2009:40) werk ook met
dieselfde idee: “I am not an I other than to the extent that I am part of a we. An I and a we are
processes of individuation. As such, as processes of individuation, the I and the we have a
history.” ’n Mens is ’n mens op grond van verhoudings met ander mense, deels omdat ’n
mens sorgbehoewend is en bly. ’n Gemeenskap is waar mense op mekaar aanspraak maak en
vir mekaar omgee. Die “aanbly” as lid is vrywillig; dit is moontlik om jou eie gang te gaan,
wat egter nooit die genoemde ek-ons-verband of geskiedenis kan kanselleer nie. “I am human
only insofar as I am part of a social group,” betoog Stiegler (2009:42). Dit word gedra deur
“ons” taal, en gekenmerk deur onder andere gemeenskaplike simbole, tradisies, gebruike,
kultuur, ’n rigtinggewende ideaal (“ons toekoms”) oor wat die goeie lewe behels, wat etiese,
politieke en ekonomiese ideale insluit, ’n “kollektiewe intelligensie” en “ons geskiedenis”.
Dus: die gemeenskap is ’n milieu vir leer, vir dien, vir kies tussen reg en verkeerd, vir tug en
beloning; dit bied geborgenheid en ondersteuning, laat ontwikkel ’n selfbeeld, selfbepaling en
selfgelding. Die gemeenskap is noodsaaklik vir wetenskap omdat dit die bakermat is van
noodsaaklike vereistes daarvoor: begripsoriëntasie, basiese kennis en vermoëns, taalgebruik
en denke, werkswyses en waardes.
’n Wetenskaplike is lid van ’n gemeenskap waar wedersydse aanvaarding, wedersydse
verantwoordelikheid, bande van allerlei aard geld en waar vertroue, besorgdheid en omgee
bestaan, sy leefwêreld. Die aanvanklike leefwêreld het gesorg vir voorbereiding en die
grondslag vir wetenskaplike denke, en die breë gemeenskap bepaal die manier waarop sy
lewe ingerig word, deur funksies en rolle soos die beoefening van ’n wetenskap, en die
middele en status daaraan toegeken.
Wetenskaplikes gee selde rekenskap van hulle gemeenskappe, gemeenskapsbetrokkenhede,
of die rol van die gemeenskap ten opsigte van die wetenskap. Holton (1988:173) noem
sodanige bande onder wetenskaplikes met verwysing na hulle werkwyse ’n “communal
268

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
support system”. In die navorsingbeleidsdokumente wat ondersoek is (Roux en De Beer
2010a), word aanvaar dat die wetenskap kan meewerk in maatskaplike hervorming. Holton
(1988:177–8) bevestig maatskaplike verantwoordelikheid by wetenskaplikes: “Perhaps this
redirection of philosophical concerns signals a growing awareness that the process of
scientific innovation is not in danger – but humanity is.” Hierdie bekommernis spruit uit die
feit dat omtrent ’n derde van alle wetenskaplikes en ingenieurs direk of indirek betrokke is by
militêre aangeleenthede, meestal wapenvervaardiging (Holton 1988:178). Alles wat die
gemeenskap is en bied, is egter presies wat met die subjekmaking van die kennende mens,
met die klem op die individuele gees as die bron van ’n persoon se ervarings en denke,
verlore geraak het.
Heidegger (1983) wys in sy ondersoek van die grondslae van wetenskaplike denke op die
gebrek aan steekhoudendheid tussen denkraamwerk en praktyk. In die soeke na die beste
moontlike wetenskap is hierdie kritiek belangrik. Hy redeneer dat die teorie van
geestesvoorstellings die plek van die Griekse idee van die verneem van die Syn ingeneem
het. Hy skryf:
[Representasie] het voorhandenen als iets dat tegenover ons staat voor zich te
brengen, [...] op zig betrekken [...] vormt zich de mens een beeld van het zijnde [...]
plaast [...] zichzelf in beeld. [...] Hiermee zet de mens zigzelf als de toneel waarop het
zijnde zig voortaan moet voorstellen [...]. De mens word de representant van het
zijnde [...] van het voor hem en tegenover hem staande [...]. Daardoor komt het zijnde
als voorwerpe tot staan en ontvangt zo pas het merkteken van het Zijn. (1983:48–9)
Hierdie beeldwording van die wêreld vergesel ’n ander verandering waarop ons vroeër al
gewys en wat ons veroordeel het, die verandering van die mens na ’n kennende subjek. Die
gevolg is ’n onhoudbare en verarmende individualisme. ’n Mens moet dan
in het vervolg [...] de vraag stellen of de mens als het aan zijn believen overgelaten en
in zijn willekeur losgelaten is ofwel als het wij van de gemeenschap, of de mens als
individu ofwel als gemeenschap, of de mens als persoonlikheid in de gemeenschap
ofwel als een puur lid van een groep in een corporatie, of hij als staat en natie en als
volk ofwel als de algemene mensheid van de moderne mens het subjek wil en moet
zijn dat hij als modern wezen reeds is. (Heidegger 1983:50)
Heideggger (1983) doen ’n beroep op besinning, ’n ondersoek na verskuilde metafisiese
aanvaardings hieroor. Wetenskaplikes raak dikwels onbewus verstrik in metafisiese posisies
soos die subjek- en representasie-opvattings. Hierdie metafisiese aannames maak die
wetenskaplike denkraamwerk subjektivisties, individualisties en humanisties en daarmee
saam asosiaal. Daar is dus ’n breuk tussen die wetenskaplike denkraamwerk en wat in die
gewone loop van sake deur wetenskaplikes geglo en gedoen word, en wat ’n voorvereiste vir
wetenskapsbeoefening is. Die probleem is egter dat dié denkraamwerk geld by besluite wat
saak maak, sodat hierdie skisofrenie nie maar as onbelangrik afgemaak kan word nie.
Medemense is nie slegs objekte wat as beelde figureer nie, ons gemeenskapsin nie bloot ’n
wegdinkbare sentiment nie. Die “ek”, soos voorgestel in die subjekopvatting, met sy eie
bestaan as denkende as enigste sekerheid, met kennis, taal en betekenisse as van binne-uit
269

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gewaarborg, is logies onaanvaarbaar. Soos dikwels aangetoon (vgl. Stiegler 2009), ontstaan
die ek in ’n ingewikkelde dialogiese proses van ek en ons te midde van dinge; ek los van ’n
gemeenskap en die wêreld is nie moontlik nie. Boonop is ’n implikasie van die subjeksiening
’n onaanvaarbare eenselwigheid. Die aard van ’n “ek” is vooraf bepaal en die ek-heid van
verskillende persone eintlik eenders. Die wêreld leer ons saam met en deur ander ken. Die
voorstelling van kennis as subjektiewe besit is onaanvaarbaar. Die bestaan, verstaanbaarheid,
geloofbaarheid, bruikbaarheid, toepasbaarheid van wetenskaplike kennis veronderstel ’n
wêreld en ’n deelnemende gemeenskap. Bevindinge bevoordeel die gemeenskap, is
onderhewig aan kriteria en toetse vanuit die gemeenskap en bedoel om vir mense ’n tuiste in
die wêreld te verseker. Taal benoem nie net nie, maar het ’n sinskeppende funksie. Die
wetenskaplike werk- en denkwyse as binnewerkinge van ’n subjek is onhoudbaar.
Heidegger verbind ook tegnologiese vooruitgang met verlies aan individualiteit: “The
uniformity becomes the surest instrument of total, i.e. technological rule over the earth”
(1977a:152, n. 9). Die tegnologiese en daarmee saam die verbruikers- en massa-
(trop-) kulture maak individuering – sluitstuk vir die opbou van ’n gemeenskap en ’n sin vir
gemeenskap – onmoontlik. Vinnige tegnologiese veranderinge maak die integrasie daarvan in
lewens, en dus in die tyd- en ruimtelike oriëntasie van mense, en dus van die ek en die ons,
onmoontlik.
Die verbruikersamelewing is op verbruik ingestel en alles word in die werk gestel om dit te
verhoog. Die bepaling van eie voorkeure het nie meer plek nie; advertensies skep ’n
algemene “ek” wat die produk wil hê; verbruikers het nie identiteite nie; almal word verhulle,
en almal word eintlik maar dieselfde. Individuering – ek, myne – en selfs ons, ons s’n
het nie meer plek nie. Globalisering en massifikasie neem besit van ons lewens in die geheel.
Ook Stiegler (2009) sien ’n lewenshouding van egoïsme en vryheid (wat aan losbandigheid
grens), tesame met die verdraaide wetenskapsdenkaamwerk wat ons bestaan so maklik
vertegnologiseer, as ’n verarming wat gemeenskap en wetenskap bedreig. Die verskuiwing
van wetenskap in die rigting van toegepaste wetenskap en navorsing met tegniese vernuwing
as einddoel, lei dus tot die vernietiging van individualiteit, gemeenskappe en uiteindelik ook
wetenskap self.
Vroeër in die artikel is betoog dat die subjekopvatting met sy berekenende en instrumentele
denke wetenskapsdenke van alle ander denkvorme vervreem en dit dus verarm. Dieselfde
gebeur met benodigde sosiale praktyke soos probleemontdekking en oplossingswyses. Meet
en bereken is belangrik, maar dit behels standaarde, foute en kontrole wat nie sin maak in ’n
wêreld van die verenkelde subjek nie.
Die objektivistiese wetenskapsideaal is op die sienings van die medemens as objek, kennis en
denke as subjektiewe handelinge gebou. Hiervolgens moet alles wat die aandag wegtrek van
’n objek, soos waardes, by die beoefening van wetenskap opgeskort word, sodat die objekte
soos hulle werklik is, geken word. Dit word dan ook as ’n aanbeveling van wetenskaplike
kennis voorgehou – dit is soos die dinge werklik is. Die beskouing is dat wetenskaplikes nie
die drang na kennis kan opskort omdat dit moreel sensitief raak nie. Hierdie benadering berus
270

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
op ’n drogredenasie. Wetenskaplikes kan hulle nie losmaak van hulle moraliteit nie.
Beslissings van ’n etiese aard moet gereeld geneem word en verantwoordelikheid word
gereeld veronderstel. Wetenskaplikes het eie lewensbeskouings en dit speel saam in die
konstitusie van die werklikheid, ook is en bly hulle waardebepalend en dit is juis waarop die
wetenskap gebou is en die objektiwiteitsideaal hom beroep. As ’n wetenskaplike per definisie
a-moreel is, sal hy as wetenskaplike afgeskryf moet word, want dan verval integriteit,
waarheidsliewendheid, dat kennis verkieslik is bo onkunde of valshede, ensovoorts.
Die mens is en bly ook betrokke by die gemeenskap waarin deesdae verskillende gelowe en
morele opvattings verteenwoordig is. ’n Wetenskaplike moet ’n gewete hê, ’n morele “stem”
wat waarsku teen iets doen of sê wat morele gevoelighede, oortuigings of standaarde aanstoot
gee en tot emosionele uitbarstings kan lei. Wetenskaplike navorsing het te make met die
nuwe, en die onbekende word maklik as die verkeerde beskou. Die betrokke navorser is die
een op die voorpunt en, behalwe ’n baanbreker wat die nuwe aanbetref, is hy ook die eerste
wat oor die morele aanvaarbaarheid moet kan oordeel. As verantwoordelike mens en lid van
die gemeenskap, en as verantwoordelike wetenskaplike het hy ’n plig om suiwer en
noukeurig daaroor te dink en tot ’n oordeel te kom. Hier sien ons dat kennis en moraliteit na
aan mekaar kom.
De Beer (1991) opper ’n verdere perspektief. “Gewete” wys hy uit, kom van “wete”, en moet
daaruit verstaan word. Gewete kom ter sprake as daar oor ’n gebeurtenis, handeling of produk
vrae oor morele status, aanspreeklikheid of betrokkenheid moontlik is. Hierdie en soortgelyke
vrae word egter nie altyd gevra nie; as iets gebeur, kom dit agterna. Dit impliseer iemand
moes moeilike vrae op ’n vroeër stadium gevra het. ’n Vraer van buitengewone maar
verantwoordelike vrae sou gewetevol opgetree het. Dit beteken verbande en aspekte wat
normaalweg nie bevra word nie, word bekyk. Kennis lê verpligtinge op die kenner – maar
watter verpligtinge? Daar is nie ’n formule nie. Om gewetevol op te tree, is om alle
gebeurlikhede te bedink en vrae te vra. De Beer (1991:32) besluit: “Dit wat gewete geword
het, beteken “om te weet” (saam met andere, waarskynlik), dus om sover moontlik niks buite
rekening te laat nie.” Hy verwys na Heidegger wat gewete “the call of care” genoem het – om
so volledig moontlik te weet in belang van die ander. Ook (juis) die wetenskaplike is
onderhewig aan die eis van omgee. Wetenskaplikes moet bereid wees om saam met en ter
wille van ander vrae oor hulle wetenskaplike bedrywighede te vra en te beantwoord.
Bereidwilligheid om sodanige vrae te erken en te verreken is om op ’n meer of minder
gewetevolle wyse wetenskap te beoefen.
Heidegger (1983) bepleit ’n ontologie en kenteorie wat wegstuur van die wêreld as beeld,
plaasvervanging en berekenende denke, sodat die gemeenskap ook erken word. Omdat
wetenskaplike suksesse oorbeklemtoon word en mislukkings van die wetenskap en lyding
wat deur die wetenskap veroorsaak word, verswyg word, word geen druk tot so ’n besinning
ondervind nie. Die kritiek van Heidegger (en talle ander) en die oproep tot hersiening sodat
wetenskap as ’n menslike aktiwiteit bedryf sal word, met inagneming van mense en
gemeenskappe en gebruikmaking van denke in sy volledigheid, word opsy geskuif.
Transformasie met die klem, soos tans, op die inneem van posisies van mag en ekonomiese
271

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vordering, bevestig die denkraamwerk wat, soos aangedui, op maatskaplike en wetenskaplike
krisisse uitloop. Transformasie in die wetenskaplike wêreld vra ’n transformasie van
wetenskaplike denke en van denke oor wetenskap sodat dit uit die doodloopstraat kan kom en
sy volle maatskaplike en kulturele rol kan speel. In Heidegger se terme gestel: ander mense
en gemeenskappe is ook syndes en vir die beste moontlike wetenskap moet die
wetenskaplikes hulle oopstel vir die Syn in sy volheid.
Verbrugge (2005) voer Heidegger se kritiek verder en argumenteer dat die wetenskaplike
denke die kultuur van die meeste gemeenskappe selfweersprekend maak. Die klem is op die
vryheid van die persoon. Vryheid veronderstel ’n geordende bestaan van en in ’n
samelewing. Die individualisme maak aanspraak op vryheid sonder hierdie bande; daarom sit
dit om in egoïsme wat inbreuk maak op ander se vryheid en die geordende samelewing
uitdaag. Ook die objektivisme is ’n keuse in vryheid, maar ondermyn dan die vryheid.
Die druk waaronder gemeenskappe verkeer, gaan nie in eerste instansie om ekonomiese
status nie, maar om gesonde funksionering, om gemeenskappe te bly wat die omgee-rol nog
kan speel. Verbrugge (2005) sien hier ’n kultuurprobleem: ’n verlies aan kultuur wanneer
gemeenskappe hierdie rol verloor. Weer is die oorsaak van die kwaad die wetenskaplike
denkraamwerk wat deursuur tot by gewone mense en sosiaal ontwrigtend werk, natuurlik
sonder dat die wetenskaplikes, wetenskaplike beplanners en beleidopstellers dit opmerk.
Verbrugge skep die sprekende frase tot gepeupel maak vir so ’n kultuurverlies. Wanneer die
gemeenskap vir iemand geen betekenis meer het nie en hy geen besef ook meer het van die
waarde van die medemens en medemenslikheid nie, “zodat ook misdaad en straf schimmige
noties zijn geworden waarvan hij de betekenis niet meer kent [...]”, dan pas die “tot gepeupel
geword”. Dit het niks met armoede as sodanig te make nie; dit is nie ’n klasse-etiket nie,
maar een wat dui op maatskaplike disintegrasie. Die gekritiseerde individualistiese,
subjektivistiese, humanistiese, tegnologiese (dus asosiale) denkpatrone wat vir die wetenskap
geld, is algemeen in omloop. Dit beteken dat dit nie help om hoog op te gee oor moraliteit
onder wetenskaplikes nie; die stel van hoë sosiale ideale in beleidstellings help nie, want met
die denkraamwerk van die wetenskappe waaroor dit gaan, is dinkwerk in maatskaplike
kategorieë nie moontlik nie. Die denke is asosiaal met ’n sterk moontlikheid om antisosiaal te
word. Die objektivistiese doelstelling staan vierkantig binne hierdie asosiale houding.
Die subjektivisme, humanisme en individualisme wat deur die wetenskappe ingevoer is, het
ingeburger geraak in ons politieke, ekonomiese en kulturele denke en as deel van die
metafisiese gronde van die huidige tyd verdiep en vanselfsprekend geraak. Die
verbruikersamelewing, tegnisisme, ekonomisme is oorbevolk hiermee. Dit is ook ingeweef in
die denke en diskoerse van elke dag en in beleidstandpunte, visiestellings, strategiebepalings
en prioriteitskeuses. Dit lê ook aan die wortel van kultuur- en sosiale agteruitgang. Omdat
wetenskap en gemeenskap los van mekaar gehou word, word die verband tussen
wetenskaplike denke en asosiale verskynsels soos opportunisme, kompetisie, selfsug, die
bevordering van eie belang, korrupsie en geweld nie besef nie. Ons bepleit kennis van kennis,
wat hierdeur ’n verdere dimensie bykry, want wetenskaplike denke het ’n wyer invloed as net
wetenskapontwikkeling: dit deursuur die gemeenskapslewe.
272

7. ’n Nuwe begin?
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“Sit wetenskap terug in ewekniebeoordeling” is een van die resepte wat voorgestel word om
beoordeling “reg te ruk”. So ’n resep het egter min kans op sukses, enersyds omdat
“wetenskap” nie so eenduidig is as wat gedink word nie. Daar is paradigmaverskille en ook
verskille oor wat bepalend is vir “goeie wetenskap” – is dit die tegnologie, of die ekonomie,
of vooruitgang en vernuwing, of kennis en waarheidsgehalte? Wie moet hierdie besluit neem
en waarop berus die gesag hiertoe? Andersyds is wetenskapsbeoefening onderhewig aan
diepgaande kritiek oor die heersende tradisie, in soverre daar van een sprake is. Die vraag wat
“goeie” wetenskap behels, lyk dan ook na ’n doodloopstraat, sodat dit eerder daaroor moet
gaan om duidelikheid te probeer kry oor wat nodig is ten einde altyd die beste moontlike
wetenskap te kan bedryf.
Stiegler (2009) praat van die dekadensie van Europa en die wêreld – stagnasie, ’n gebrek aan
invensie op alle terreine van die geesteslewe, insluitende die filosofie en die wetenskappe.
Met sy kritiek wys hy nie die filosofie en die wetenskap af nie, maar poog hy juis om die
uitwerk van ’n vernuwende idee aan te wakker. Dit is dus duidelik dat nuut oor die
wetenskapsaktiwiteit besin moet word, dat die bestaande tradisie wyer bekyk, herinterpreteer
sal moet word.
Wat Stiegler as die oorsaak van hierdie verval sien, is die verval van die industriële model
van produksie en verbruik. Dit is juis die model wat as aandrywing van wetenskaplike
navorsing en publikasie hier te lande gebruik word. Met ander woorde, ook hier is die kiem
van verval aanwesig. Ons sien tekens hiervan in die ontevredenheid met ewekniebeoordeling,
kritiek op wetenskapsbeleid, -stelsels en -prosedures, en veral in kritiek op die
universiteitswese. Polities het ons ’n nuwe begin gemaak wat in meer as een opsig ’n breuk
met die tradisie is. Die oproep om transformasie kan nie beperk word tot wie magsposisies
beklee nie, maar moet ook ’n transformasie van die wetenskapsidee behels.
Rorty (1980) het met sy indringende kritiek op die Westerse epistemologiese tradisie tot die
gevolgtrekking gekom dat die idee dat kultuur en kultuurprodukte soos opgerigte strukture
met vaste fondamente is, nie houdbaar is nie. In hierdie artikel ondersoek ons ’n vyftal
fondamente van die wetenskap en ons vind dat ons met Rorty moet saamstem. Dit gaan ook
nie help om elders na ander fondamente vir ’n gebou van goeie wetenskap te gaan soek nie.
’n Ander benadering is nodig. In plaas daarvan om vereistes of voorwaardes vir goeie
wetenskap te probeer neerlê, behoort dit te gaan om ’n strewe, ’n proses om steeds binne ’n
gegewe konteks die beste moontlike wetenskap te probeer beoefen. Dus, ’n oop en
selfbewuste proses wat aan deurlopende kritiese ondersoek en gesprek onderhewig is. Dit
beteken die bestaande tradisie, wat ’n verarmde wetenskap tot gevolg gehad het, moet
verbreed en herinterpreteer word. Grondliggende metafisiese veronderstellings oor mens en
wêreld wat nie geregverdig kan word nie, moet uitgeskakel word en die implikasies van
hierdie hersiening moet deurgetrek word tot die wetenskapspraktyk, sodat wetenskap en
werklikheid in die regte verhouding te staan kom – wetenskap lê nie beslag op of oefen
beheer uit oor die wêreld of aspekte daarvan nie.
273

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit sal beteken dat ook kennis geneem moet word van die fundamentele menslike belang by
wetenskap. Wetenskap kan nie sonder belang beoefen word nie en die belang wat die
mensdom daarby het, behoort rigtinggewend te wees. Ons het ook ’n waardering van die
ekologie van die wetenskap bepleit. Wetenskap het nie uit die niet ontstaan nie en gaan nie
voort in ’n ideëlugleegte nie. Om steeds die beste moontlike wetenskap te kan beoefen, moet
rekening gehou word met oortuigings en geloof, vooroordele, voorkeure, aannames, kulture,
ideologieë en dergelike meer wat almal inspeel op wetenskap en op wetenskaplike kennis. Dit
hou verband met die aard van denke, kennis en waarheid waarvan duidelike rekenskap gegee
moet word. Wetenskap is inderdaad ’n deurlopende gesprek en om dit aan die gang te hou en
die peil daarvan steeds te handhaaf en selfs te verhoog, vereis ’n lewendige en betrokke
wetenskaplike gemeenskap met uiteenlopende betrokkenhede. Die hele gemeenskap kan nie
voorpunt-navorsers wees nie, want dan sal elkeen deurentyd met sy eie dinge besig wees;
opleiding van nuwe toetreders is nodig, en beoefenaars op verskillende vlakke. Die
kollektiewe intelligensie van gemeenskappe is van die uiterste belang, maar elke persoon
moet met respek behandel word en erkenning vir sy intelligensie en bydrae kry. Om ’n
gemeenskap te erken, is om ook verantwoordelikheid te erken en daarmee saam gewetevolle
deelnemers aan die wetenskapproses te vereis. Dit maak ’n nuwe siening en hanteringswyse
van beoordeling moontlik, en plaas die konsep wetenskaplike bydrae in ’n nuwe lig.
’n Nuwe begin is dus nodig, maar nie in die sin dat alle wetenskap tot dusver as sleg
afgeskryf moet word sodat van voor af begin kan word nie. Soos ons aangedui het, gaan dit
om die grondige ondersoek van aannames en die deurtrek van die implikasies van die
bevindinge, sodat die verarming wat ontstaan het as gevolg van ou sienings, herstel kan word,
en wetenskapsbeoefening herposisioneer kan word om die mens in wie se belang die beste
moontlike wetenskap beoefen moet word, werklik daardeur bevoordeel kan word.
Bibliografie
Althusser, L. 1990. Philosophy and the spontaneous philosophy of the scientists and other
essays. Londen: Verso.
Atlan, H. 1986. Entre le cristal et la fumée: Essai sur l’organisation du vivant. Parys: Seuil.
Bachelard, G. 1969. The poetics of reverie: Childhood, language and the cosmos. Boston:
Beacon Press.
―. 1983. Water and dreams: An essay on the imagination of matter. Dallas: The Penguin
Foundation.
Badiou, A. 2007. Being and event. Londen: Continuum.
Bauman, Z. 2007. Consuming life. Cambridge: Polity Press.
Beniger, J.R. 1986. The control revolution: Technological and economic origins of the
Information Society. Cambridge (Mass.): Harvard University Press.
274

Benn, S.I. 1972. Society. In Edwards (red.) 1972.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Bernardis, M-A. en B. Hagene 1995. Mesures & Démesure. Parys: Cité des sciences et de
l’industrie.
Blair, D. 2006. Wittgenstein, language and information: “Back to the rough ground”.
Dordrecht: Springer.
Blanchot, M. 1993. The infinite conversation. Minneapolis en Londen: University of
Minnesota Press.
Bohm, D. en F.D. Peat. 1987. Science, order, and creativity. New York, Toronto, Londen,
Sydney, Auckland: Bantam Books.
Bouchard, D. (red.) 1977. Language, counter-memory, practice: Selected essays and
interviews. Vertaal deur D. Bouchard en S. Simon. Ithaca: Cornell University Press.
Bourdieu, P. 2004. Reflections on science. Parys: Éditions Raisons d'Agir.
Breton, P. 2007. Between science and rhetoric: A recurrent debate on the role of
communication and creativity in the definition of knowledge. In Sales en Fournier (reds.)
2007.
Burtt, E.A. (red.). 1939. The English philosophers from Bacon to Mill. New York: Random
House.
Cilliers, P. 1998. Complexity and post-modernism: Understanding complex systems. Londen:
Routledge.
Crothers, C. 1999. Let's get real: Developing realist approaches within the philosophy of
social science. South African Journal of Philosophy, 18(2):211–22.
De Beer, C.S. 1988. Die krisis van die afwesige gees. Navorsingsbulletin, Tydskrif vir die
Suid-Afrikaanse Plan vir Geesteswetenskaplike Navorsing, 18(8):1–12.
―. 1991. Wetenskap en gewete: Enkele filosofiese perspektiewe. Pretoria: Raad vir
Geesteswetenskaplike Navorsing.
―. 2010a. The knowledge society: Refounding the socius. In Lytras (red.) 2010.
―. 2010b. Meervoudige denke: Versmoor/vermoor instellings denke? The Journal for
Transdisciplinary Research in Southern Africa, 6(2):291–306.
―. 2010c. Die informatisering van ons mensbeeld. Koers, 75(2):363–85.
Debray, R. en J. Bricmont. 2003. Á l’ombre des lumières. Parys: Odile Jacob.
Deleuze, G. 1987. Dialogues. New York: Columbia University Press.
275

Derrida, J. 1983. Une conversation avec Jacques Derrida. Fruits,1:75–97.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Edwards, P. (red.). 1972. The encyclopedia of philosophy. New York: Macmillan & Free
Press; Londen: Collier Macmillan.
Ekeland, I. 1988. Mathematics and the unexpected. Chicago: Chicago University Press.
Evans, M. 2004. Killing thinking: The death of the universities. Londen: Continuum.
Foskett, D.J. (red.). 1990. The information environment: A world view. New York: Elsevier
Science Publishers.
Foucault, M. 1974. The order of things. Londen: Tavistock.
―. 1977. Theatrum philosophicum. In Bouchard (red.) 1977.
―. 1980. Georges Canguilhem: Philosopher of error. Ideology and consciousness, 7:51–62.
Heelan, P. 1997. L’herméneutique de la science expérimentale: La mécanique quantique et
les sciences sociales. In Salanskis, Rastier en Scheps (reds.) 1997.
Heidegger, M. 1972. Gelatenheid. Vertaal deur E. van Doorselaere. Tielt: Lannoo.
―. 1977a. The age of the world picture. In Heidegger 1977c.
―. 1977b. Science and reflection. In Heidegger, 1977c.
―. 1977c. The question concerning technology, and other essays. Vertaal en ingelei deur W.
Lovitt. New York en Londen: Garland Publishing.
―. 1983. De tijd van het wereldbeeld. Vertaal, ingelei en van kommentaar voorsien deur
H.M. Berghs. Tielt: Lannoo.
Heisenberg, W. 1971. Physics and beyond: Encounters and conversations. Londen: Allen &
Unwin.
―. 1989. Physics and philosophy: The revolution in modern science. Londen: Penguin.
Hofmeyr, A.B. 2006. The meta-physics of Foucault's ethics: Succeeding where Levinas fails.
South African Journal of Philosophy, 25(2):113–25.
Holton, G. 1988. Do scientists need a philosophy? In Holton (red.) 1988.
—. 1988. The advancement of science and its burdens. The Jefferson lecture and other
essays. Cambridge: Cambridge University Press.
Hume, D. 1748. An enquiry concerning human understanding. In Burtt (red.) 1939.
276

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Johnson, B. 1985. The critical difference: Essays in the contemporary rhetoric of reading.
Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Jonas, H. 1984. The practical uses of theory. Social Research, 51(1):65–90.
Jordaan, W. 2011. Deur ander tot verhaal kom. Beeld, 22 Junie, bl. 17.
Kuhlen, R. 1990. Pragmatischer Aspekte beim Entwurf und Betrieb von
Informationssystemen. Proceedings des 1. Internationalen Symposiums für
Informationswissenschaft. Konstanz: Universitätsverlag.
Kuhn, T. 1975 [1962]. The structure of scientific revolutions. 2de, bygewerkte uitgawe.
Chicago, Londen: University of Chicago Press.
Latour, B. 1988. The Pasteurization of France. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
Lecercle, J-J. 1990. The violence of language. Londen: Routledge.
Lecourt, D. 2003. Humain, posthumain: La technique et la vie. Parys: PUF.
―. 2009. L’age de la peur: Éthique, science, et société. Parys:Bayard.
Lyotard, J-F. 1991. The inhuman: Reflections on time. Stanford: Stanford University Press.
Lytras, M.D. (red.). 2010. Best practices for the knowledge society: Learning, development,
technology for all. Berlyn: Springer Verlag.
Meyer, A.M.T. 1969. Die idioom van die geesteswetenskappe. In Meyer en Nel (reds.) 1969.
Meyer, A.M.T. en B.F. Nel (reds.). 1969. Die wetenskap as ontwerp. Pretoria: Academica.
Monod, J. 1979. Chance and necessity. Londen: Collins Fount Paperbacks.
Morgan, G. 1983. Beyond method: Strategies for social research. Beverly Hills: Sage.
Morin, E. 1983. Social paradigms of scientific knowledge. SubStance, 39:3–20.
―. 1986. La Méthode, 3. La Connaissance de la connaissance/1. Parys:Seuil
―. 2001. La Méthode, 5. L’humanité de l’humanité: L’identité humaine. Parys: Seuil.
Naccache, L. 2010. Perdons-nous connaissance? De la mythologie à la neurologie. Parys:
Odile Jacob.
Prigogine, I. 1997. The end of certainty: Time, chaos, and the new laws of nature. New York:
Free Press.
Rorty, R.1980. Philosophy and the mirror of nature. Princeton: Princeton University Press.
277

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ross, D. 1999. The philosophy of science at the turn of the millennium. South African
Journal of Philosophy, 18(2):91–9.
Roux, A.P.J. en C.S.de Beer. 2010a. Onderweg na goeie wetenskap 2: Die funksie van
strategie, visie en beleid. LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), 7(3):1-48.
―. 2010b. Antwoorde op vrae gestel deur Melodie Slabbert. LitNet Akademies
(Geesteswetenskappe),
bin/giga.cgi?cmd=cause.
Gespreksruimte, 7(4):1-4. http://www.litnet.co.za/cgi-
Salanskis, J-M., F. Rastier en R. Scheps (reds.). 1997. Herméneutique: Textes, sciences.
Parys: PUF.
Sales, A. en M. Fournier (reds.). 2007. Knowledge, communication and creativity. Londen:
Sage.
Salomon, J.-J., F.R. Sagasti en C. Sachs-Jeantet (reds.). 1994. The uncertain quest: Science,
technology, and development. Tokio, New York, Parys: United Nations University Press.
Sartre, J-P. 1956. Being and nothingness. Vertaal deur H. Barnes. Londen: Methuen.
Schlesinger, G. 1972. Bridgman, Percy William. In Edwards (red.) 1972.
Sen, A. 2009. The idea of justice. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
Serres, M. 1995. Genesis. Ann Arbor: Michigan University Press.
Serres, M. en B. Latour. 1995. Conversations on science, culture, and time. Ann Arbor: The
University of Michigan Press.
Sokal, A. en J. Bricmont. 1998. Intellectual impostures. Londen: Profile Books.
Stehr, N. 1994. Knowledge societies. Londen: Thousand Oaks.
Steiner, G. 1999. Barbarie de l'ignorance. Le Bond de L'Eau:Bordeaux.
Stengers, I. 2000. The invention of modern science. Minneapolis: The University of
Minnesota Press.
—. 2009. Au temps des catastrophes: Résister a la barbarie qui vient. Parys: La Découverte.
Stiegler, B. en Ars Industrialis. 2006. Réenchanter le monde: La valeur esprit contre le
populisme industriel. Parys: Flammarion.
Stiegler, B. 2009. Acting out. Stanford: Stanford University Press.
―. 2010. Taking care of youth and the generations. Stanford: Stanford University Press.
278

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Van den Berg, J.H. 1956. Het ziekbed. Een hoofdstuk uit de medische psychologie.
Nijkerk:Callenbach.
Verbrugge, A. 2005. Tijd van onbehagen. Filosofische essays over een cultuur op drift. 4de
druk.Amsterdam: Sun.
Wang, X. en L. Xu . 2010. A presuppositional approach to conceptual schemes. South
African Journal of Philosophy, 29(4):404–21.
Weizenbaum, J. 1984. Computer power and human reason: From judgment to calculation.
Harmondsworth: Pelican Books.
Wersig, G. 1990a. Grundlagen der praktischen Information und Dokumentation: Ein
Handbuch zur Einführung in die fachliche Informationsarbeit. München: K.G. Saur.
―. 1990b. The changing role of knowledge in an information society. In Foskett (red.) 1990.
―. 1993. Fokus Mensch: Bezugspunkte postmoderner Wissenschift: Wissen, Kommunikation,
Kultur. Frankfurt am Main: Peter Lang.
279

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Who Framed Roger Rabbit en die moontlikheid van
outentieke wêrelde in fiksie
Opsomming
André Crous
Onafhanklike navorser
Enige soort narratiewe film bied ’n besondere wêreld aan die kyker. Dit is ’n fiktiewe wêreld,
op verskillende maniere verwyder van ons onmiddellike wêreld, maar wanneer ’n uitspraak
oor ’n film se realisme gemaak word, kan dit slegs gedoen word deur die ooreenkoms tussen
die film en die wêreld van die kyker in ag te neem. Hierdie artikel kyk na die implikasies wat
film se fiktiewe status op die gesprek rondom realisme het en hou verder ’n plan voor
waarvolgens daar sin gemaak kan word van ’n ontmoeting tussen fiktiewe en oënskynlik
aktuele entiteite. Outentisiteit (authenticité) is ’n begrip wat in die werk van die filmdenker
André Bazin voorkom. Dit is verwant aan realisme, maar betrek ook die produksieproses van
die film, en in die lig van beide hierdie terme sal die huidige artikel die moontlikheid van
outentieke voorstellings van die aktuele wêreld ondersoek deur onder andere ook te verwys
na die herskepping van ware gebeure in die konteks van ’n fiktiewe teks. Who Framed Roger
Rabbit, ’n film wat aan die kyker ’n wêreld voorhou wat sowel akteurs as tekenprente bevat
waarin albei groepe karakters oënskynlik dieselfde soort bestaan voer (met ander woorde, in
die film is hulle ewe werklik) sal gebruik word om begrippe soos moontlikheid, realisme en
outentisiteit binne die konteks van hedendaagse filmtegnieke te ondersoek.
Trefwoorde: realisme, moontlike wêrelde, diëgese, fiksie-operator
Summary
Who Framed Roger Rabbit and the possibility of authentic worlds in fiction
All narrative films present the viewer with a particular kind of world. The world is fictional,
in many ways removed from the immediate world, but a judgement about a film’s realism can
be based only on the relationship between the film and the world (or the reality) of the
viewer. This article will investigate the implications of a film’s fictional status on the
discussion of realism and present a plan according to which sense can be made of a meeting
between fictional and supposedly actual entities. Authenticity (authenticité) is a concept born
out of the work of film theorist André Bazin. It is related to realism, but also involves a film’s
production process. In light of both of these terms, this article will explore the possibility of
authentic representations of the actual world, with reference to the re-creation of actual events
in the context of a fictional text. Who Framed Roger Rabbit, a film which presents the viewer
280

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
with a world in which actors and animated characters exist side by side and therefore enjoy
the same property of existence in the world of the film, will be used to consider the function
of terms such as possibility, realism and authenticity in the context of contemporary film
techniques.
The researcher's investigation clearly has to target the use of these terms in contemporary
films that no longer conform to the mode of production on which Bazin based his theory (or
theories) of film realism. Given more recent work in the field of textual analysis, including
the theories of possible and fictional worlds as formulated by, among others, David Lewis
and Thomas Pavel, one has to take into account the framework within which a work of fiction
exists and the world that is created by the text.
Bazin's use of the term authenticité relies on the perception that the filmmaker represents the
world exactly as it is, fully complying with its physical rules and social nature of the world in
which the viewers live and which they can recognise as such. For Bazin a film should make
evident that its sounds are images that were tampered with as little as possible and it should
leave room for ambiguity, thereby enhancing its psychological realism.
However, work on the properties of fiction has made it clear that the worlds contained in a
fiction (in other words, reproduced in some way) are not the same as the actual world itself.
Such a statement might seem easy enough to accept, especially where the on-screen world
deviates significantly from our world in respect of time, place and characters. The problem
facing the viewer, and the researcher in particular, is the use of conventional terms such as
realism and authenticity in films that seem to portray both a very realistic but clearly fictional
world and characters from the actual world that seem to be more actual than fictional, for
example the appearance of Bill Murray and Michael Jordan as themselves in Space Jam, a
film otherwise populated by animated characters.
The status of such characters (which refer to entities in the actual world) will be determined
in order better to comprehend the way in which a fictional world may be interpreted on its
own. This kind of double coding may be read as such, but the fictional status of such
characters must be acknowledged. The same is true of characters that are already fictional,
such as Mickey Mouse in Who Framed Roger Rabbit, and it is important to determine
whether one kind of character, for example an animated creature, is different from another,
such as a human being.
The article makes the case that the primary world of a narrative film is always fictional.
While this world may be interpreted as a reference to the actual world – and the conventional
label realism certainly depends on the relationship between the actual and the fictional worlds
– it is by no means identical to it, since all entities in the fictional world have a property that
their counterparts in the actual world do not: the property of being fictional.
However, there are many different kinds of fictional entities, some of which may be
compared to similar entities in the actual world, while others are either no longer with us or
have never existed at all except in the world of the film. The question of realism therefore
becomes slightly more complicated, since viewers do not, as a matter of course, consider
something on-screen as unrealistic simply because it is outside of their experience of the
world.
The first step in facilitating meaningful statements about a fictional world is to add an
operator (here dubbed a fictional operator) to the statement, creating a framework for
281

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
measuring its veracity against the appropriate fictional world rather than the actual world.
This operator would take a form such as "It is true in this fictional world that …";
accordingly, a vast number of statements about the entities of the world may be proffered and
judged to be either true or false, even when a combination of entities seems to possess
heterogeneous qualities of existence. For example, while the character Forrest Gump did not
exist in the actual world and did not meet President John F. Kennedy either, it would be
accurate to say that "It is true in the fictional world of Forrest Gump that Forrest Gump met
President John F. Kennedy."
Historical events are usually recreated in fictional films and in the process a certain amount
of creative licence is exercised in order to marshal the mass of historical details into a
manageable, comprehensible whole that nonetheless seems comprehensive and faithful. On
the other hand, individuals can appear as themselves in a film that seems to be set in the
present, although the present is also a fictional present, or at least the present of a fictional,
though very similar, version of the actual world. The possibility of mixing different worlds
and maintaining a level of realism in the process is examined in a discussion of Robert
Zemeckis's Who Framed Roger Rabbit.
What is striking about this film is the interaction between entities that do not exist in the same
way in the actual world. The film contains actors that portray fictional characters, as well as
animated characters that have been added in such a way that the combination makes the
whole appear like something that would take place in such a way in the real world; in other
words the film conveys a very robust sense of realism despite the fact that it lacks the direct
visual recording which Bazin had staunchly defended.
The film's realism is supported by a number of different factors, including the interaction
between the different entities, and also the fact that our reading of such interaction stems
from previous experience either of the actual world or of the worlds of images where some of
these characters, from Mickey Mouse to Bugs Bunny, originate (or, at least, such contexts in
which these characters are more often situated). Intertextuality, a term that is central to any
analysis of Who Framed Roger Rabbit, does not merely signify the referencing of one
fictional world by another, but enables the viewer to treat the presence of actual-world
footage in a fiction film in the same way, a step that consequently weakens the actual-world
status of any entity in a fiction film.
The article concludes with a proposal to study the implications of the declaration that a film's
characters are defined by their presence in the film; in particular, the possibility of one
character's migration from one film to another, and therefore from one fictional world to
another, is very relevant in this regard.
Keywords: realism; possible worlds; diegesis; fictional operator
1. Inleiding
Die Franse filmteoretikus en dryfkrag agter die toonaangewende filmtydskrif, Cahiers du
cinéma, André Bazin, se konsep van authenticité (outentisiteit) weerspieël sy uitgesproke
wens dat films die regte wêreld moet naboots. Volgens hom moet ’n film, met inbegrip van
die fisiese wêreld waar ’n verhaal afspeel en die karakters wat die plek bewoon, die wel en
wee van die regte wêreld aan die kyker terugkaats, en hierdie aanbieding moet gedoen word
op ’n wyse wat dit duidelik maak dat die gebeure op die skerm só gelyk het voor die kamera
282

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
toe hulle vasgevang is. Met ander woorde, Bazin se authenticité is veel fyner as die
alledaagse konsep van realisme, wat geheel en al fokus op die eerste deel van die definisie
hier bo; die status van gebeure tydens die vaslegging van die beelde is dus nie hierby
betrokke nie.
Die term wat deur Bazin gebruik word, steun nie alleenlik op die geloofwaardigheid van ’n
gebeurtenis binne die film self nie, maar is ook afhanklik van die wyse waarop die materiaal
verkry is. Aangesien die filmkamera, danksy sekere meganismes, verseker dat daar tydens die
opnameproses so min as moontlik inmenging plaasvind wat visuele uitbeelding aanbetref,
veral die uitbeelding van beweging, moet die filmmaker, volgens Bazin, gehoor gee aan
hierdie gawe. Dit is waar dat die klanke en beelde in ’n film dikwels baie na is aan die klanke
en beelde in die regte wêreld soos hulle gelyk en geklink het toe die kamera hulle opgeneem
het. Hierdie verband tussen die wêreld wat afgeneem (en opgeneem) is en die wêreld wat
deur die film self geskep of herskep word, moet egter sorgvuldig benader word, aangesien die
beelde wat aanvanklik gelees word, uitstekende dog verwronge kopieë kan wees en die kyker
gevolglik nie te veel vertroue kan stel in die film se vermoë om kennis oor die werklikheid
oor te dra nie.
Films is in verskillende mates in die werklikheid gegrond en deur middel van konvensie het
ons as kykers al daaraan gewoond geraak om sekere elemente as fiktief te lees, terwyl daar
ander is wat nie met soveel gemak in die fiktiewe raamwerk opgeneem word nie. Filmmakers
is natuurlik hiervan bewus en ’n hele aantal rolprente oor die afgelope veertig jaar speel met
die kyker se onsekerheid oor die fiktiewe status van sommige elemente.
Ons lees dikwels dat ’n film gebaseer is op ware gebeure, of dat die storie ’n verwerking van
feite uit die regte wêreld is. Sulke inligting is nie sinneloos nie en kan ons wel inlig omtrent
die wêreld se geskiedenis, net soos Wikipedia ons meer oor die wêreld kan leer – nóg die een
nóg die ander gee egter ’n onbedorwe weergawe van die werklikheid. Die inligting wat ons
kry, is gewoonlik net verwysings na gebeure wat werklik plaasgevind het, indien dit nie
heeltemal opgemaak is nie, maar net soos ’n verwysing nie ’n plaasvervanger is vir die ding
waarna verwys word nie, is die films nie bedoel om die gebeure se plek in te neem nie. Pavel
(1986:12) maan lesers in sy boek oor “fiktiewe wêrelde” daarteen dat hulle sogenaamd
geskiedkundige dokumente meer ernstig opneem as realistiese werke van fiksie: “[A] treatise
on the history of early nineteenth-century England is not to be trusted any more than
Dickens’ [sic] Pickwick Papers, since in its own way each text simply describes a version of
the world.”
Argiefmateriaal word dikwels gebruik in films wat op ware gebeure gebaseer is, of waar ’n
bekende historiese gebeurtenis deel van die verhaal se agtergrond vorm. Sulke
argiefmateriaal herinner die kyker daaraan dat die film op sommige punte ooreenstem met
geskiedkundige gebeure en dat dieselfde gebeure in albei wêrelde vervat is. Dit moet egter
bygevoeg word dat dit slegs tot op ’n punt dieselfde is, aangesien ’n gebeurtenis in ons
wêreld altyd verskil van ’n gebeurtenis in ’n fiksie. Sodoende kry kykers dikwels die indruk
dat hulle deel het aan die ware verhaal, en die ikoniese karakter van die filmformaat is een
rede hiervoor; dit is een rede vir Bazin se beskouing, wat hy met die Duitse filmskrywer
283

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Siegfried Kracauer deel, dat die meganiese eienskappe van die filmkamera die werklikheid
nie net naboots nie, maar akkuraat vasvang. Dit is belangrik om te onthou dat die beelde van
entiteite wat ons sien, nie die entiteite self is nie, maar slegs plekhouers wat na hierdie
entiteite verwys, en daar ontstaan ’n probleem in die gesprek oor die aktuele wêreld wanneer
hierdie plekhouers binne ’n aktuele konteks gebruik word, byvoorbeeld in sogenaamde
dokumentêre films.
Films skep wêrelde vir hul stories, en hoewel dié wêrelde dikwels selfonderhoudend is, kan
die rol van die wêreld waarin kykers hulle bevind, nie onderskat word nie. Die omgangsfrase
regte wêreld word gewoonlik vermy en vervang met aktuele wêreld, met ander woorde die
onmiddellike, tasbare wêreld van die spreker. Aktuele word verkies bo regte om sodoende die
idee van kwaliteit uit die weg te ruim (hierdie wêreld is nie beter of slegter as daardie wêreld
nie) en liewer die fokus te verskuif na plek, met ander woorde hier eerder as daar. Dit
beteken dat Leibniz se ou omskrywing van die aktuele wêreld as die beste van alle moontlike
wêrelde, die een wat deur God geskape is omdat dit beter as enige ander denkbare wêreld is,
voortaan geïgnoreer word. Insgelyks word daar gepraat van aktuele gebeure, met ander
woorde gebeure wat deel vorm van die aktuele wêreld, in teenstelling met die fiktiewe
gebeure van enige fiksie. Om dit duidelik te stel wat eintlik aan die gang is wanneer ’n fiksie
aktuele gebeure bevat, sal ek in onderafdeling 2 David Lewis se term counterparts
(ewebeelde), op films van toepassing maak. Hierdie ewebeelde sal gebruik word om die
ondersoek na die onderskeid tussen wêrelde helderder te maak, en in onderafdeling 3 sal die
verskillende wêrelde wat in die proses uitgeken kan word, verder bekyk word.
Die wêreld van die kyker, die aktuele wêreld, is nooit ver weg nie, aangesien die kyker
onmiddellik daarvan deel vorm; en veral waar dit duidelik is dat die film se gebeure op
plekke, karakters of situasies uit die aktuele wêreld steun, sal die rol van die aktuele wêreld
by die uitbeelding (en lees) van ’n wêreld wat noodwendig fiktief is, geskets word. In die
laaste onderafdeling sal ek spesifieke voorbeelde uit twee films (Who Framed Roger Rabbit
en Space Jam) aanwend om die definisie van die begrip realisme uit te bou.
Die terme moontlike en fiktiewe wêrelde soos deur Lewis, Pavel en Searle gebruik, sal hier
toegepas word op films in die algemeen. Verder sal die konsep van realisme, in die lig van
die realistiese beweging in filmteorie, direk en indirek onderskryf deur die werk van Bazin,
aangepas word om rekening te hou met sowel tegnologiese vooruitgang as die hedendaagse
gewilligheid van filmmakers om die bekende wêreld buite die film by die nuwe fiktiewe
werklikheid van ’n spesifieke film in te sluit.
2. Altyd alreeds fiksie
Bazin se naam word gewoonlik eerste genoem in gesprekke rondom die wyse waarop
realisme, na bewering, in film verkry kan word. Die hoofposisie van sy versameling essays,
Qu’est-ce que le cinéma? (“Wat is film?”), is dat film, danksy die filmkamera se vermoë om
die wêreld meganies na te teken, die gawe het om die werklikheid beter as enige ander
kunsvorm uit te beeld. Wanneer ’n filmregisseur moeite doen om die werklikheid uit te beeld
soos ons dit ervaar, stuur die benadering, volgens Bazin, noodwendig af op groter
284

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
authenticité (Bazin in Barrot 1979:174) – ’n term wat ek in Afrikaans vertaal met
outentisiteit.
Outentisiteit dui op ’n gemene geskiedenis tussen die uitbeelding en die uitgebeelde: die
beelde wys sonder twyfel wat in die verlede, tydens die opname van die beelde, voor die
kamera aan die gang was. Natuurlik kan stories en karakters fiktief wees, maar volgens Bazin
moet die kyker self kan interpreteer, sonder dat betekenis afgedwing word. Die laaste punt is
gemaak in teenstelling met die siening van Russiese formaliste soos Sergei Eisenstein, wat
redigeertegnieke in so ’n mate verfyn het dat betekenis op ’n nuwe (dikwels meer abstrakte)
manier oorgedra kon word. In die oë van Bazin en Kracauer het sulke prosedures film as
kunsvorm vervreem van sy vermoë – en dus, volgens, Kracauer (1997:28), sy doel – om die
werklikheid akkuraat weer te gee.
Vir die doeleindes van hierdie artikel word Bazin se term aangewend omdat hy steeds as een
van die belangrikste voorstanders van realisme in filmteorie geag word. Realisme word in
hierdie geval bo formalisme verkies, omdat die insluiting van digitale of geanimeerde vorme
voortdurend poog om op dieselfde vlak gelees te word as die werklikheid (of realiteit) van die
entiteite wat tydens die verfilmingsproses bestaan en direk afgeneem word, naamlik die
akteurs en ander rekwisiete. Hoewel die argument gemaak kan word dat Eisenstein
(1929:139) in sy werk verwys na die produk wat twee skote tot gevolg kan hê – “a value of
another dimension, another degree” – en dat hierdie idee van toepassing sou kon wees op ’n
geval waar ’n digitale tekening byvoorbeeld by ’n meganies verkrygde beeld gevoeg word, is
dit duidelik dat die filmmaker hier nie ’n groter idee wil aanspreek nie: die filmmaker skep
eerder ’n samehangende wêreld waarin entiteite met verskillende eksistensiële waardes in die
aktuele wêreld op gelyke voet kan staan.
Wanneer die wêreld voor die kamera op film vasgelê word en hierdie stukke film geredigeer
word om ’n storie te vertel, dan speel die storie noodwendig af in ’n wêreld wat deur die film
geskep word. Die wêreld van die film kan die regte wêreld in ’n groot mate weerspieël, en in
dokumentêre word daar gesteun op die kyker se vertroue dat die regte wêreld akkuraat
daargestel word, maar eintlik is dit nooit regtig identies nie.
Hoewel Bazin die woord realisme bitter selde gebruik, is sy posisie dat die werklikheid met
respek hanteer moet word, aan die kern van sy benadering tot die uitbeelding van die wêreld
op film. Dit kan met sekerheid hier gesê word dat realisme min of meer gedefinieer word as
’n gemeenskaplikheid tussen ’n uitbeelding en die regte wêreld en ons noem ’n gebeurtenis in
’n film realisties indien dit, na die mening van die kyker, afspeel soos ’n gebeurtenis wat
moontlik op so ’n wyse in die regte wêreld sou plaasvind. Lewis (1973:84) noem hierdie
“ways things could have been” moontlike wêrelde.
’n Moontlike wêreld is ’n wêreld wat entiteite soortgelyk aan dié van die huidige (aktuele)
wêreld bevat, maar wat ook heeltemal anders kan wees. Sulke entiteite in die moontlike
wêreld is ewebeelde van entiteite in die aktuele wêreld en hul bestaan hang af van die
moontlikheid van hul bestaan in ons wêreld. Die konsep van moontlike wêrelde alleen gaan
ons egter nie in staat stel om volledig die soort bestaan van individue of gebeure in films te
285

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
bespreek nie, veral waar die soort bestaan wat hulle voer – fiktief of werklik – onduidelik is.
Sulke onduidelikheid kom gewoonlik tot stand wanneer entiteite met ’n sekere (meestal
historiese) gewig in die werklikheid by ’n andersins duidelik fiktiewe verhaal betrek word.
Om hierdie ingewikkeldheid beter te verstaan sal ek eers die fiktiewe raamwerk bespreek
waarbinne verhale op film afspeel.
Net soos boeke, bestaan films gewoonlik uit stories wat in bepaalde wêrelde afspeel. Die
wêreld kan naby aan ons eie wees, behalwe vir die bestaan van die fiktiewe karakters met hul
fiktiewe lewens, of dit kan iets heeltemal buitengewoons aan ons bied, soos ’n verhaal waarin
tekenprentkarakters en regte mense (of dan, fiktiewe ewebeelde van regte mense) met mekaar
kommunikeer, soos in Robert Zemeckis se 1988-film, Who Framed Roger Rabbit, wat in
onderafdeling 5 bespreek sal word.
Enigiemand wat samehangend wil argumenteer oor die wêreld in ’n werk van fiksie, met
ander woorde enige film hoegenaamd, sal dit meer voordelig vind om te praat van fiktiewe
wêrelde, en sodoende die inherente verskil met die aktuele wêreld te onderskryf, eerder as om
daarvan te praat as ’n moontlike wêreld – ’n frase wat gemene eienskappe met die aktuele
wêreld aan die kern het. ’n Realistiese wêreld is nog altyd gesien as ’n soort moontlike
wêreld, wat nie dieselfde is nie (hoewel kykers dokumentêre films dikwels verkeerdelik
aansien as ’n direkte voorstelling van die aktuele wêreld), maar wat naby genoeg is in die
belangrikste opsigte en waarin daar byvoorbeeld by basiese natuurwette gehou word.
Realisme beteken egter nie noodwendig dat die wêreld van die film bloot ’n ander
rangskikking van aktuele entiteite is nie. Ons kan ook uitsprake maak oor die inhoud van ’n
film wat ’n wêreld aan ons bied wat in belangrike opsigte verskil, byvoorbeeld die lewende
dinosourusse in Jurassic Park. Dit is ’n punt waarop Prince (1996:32) uitbrei in sy artikel oor
die moontlikheid van “perseptuele realisme” 1 in films wat met visuele effekte gebou is:
“[E]ven unreal images [those which are referentially fictional] can be perceptually realistic.”
’n Term wat nie soseer gebruik word om die verband met die wêreld buite die film te
bevestig as om die interne logika van die film te ondersteun nie, is geloofwaardigheid.
Wanneer ons te make het met ’n film wat duidelik verwyder is van ons onmiddellike bestaan,
byvoorbeeld wetenskapfiksie, sou ons praat van die geloofwaardigheid van gebeure eerder as
hul realisme, omdat laasgenoemde impliseer dat die gebeure op een of ander manier
soortgelyk is aan gebeure in ons eie wêreld.
Regverdige uitsprake oor fiktiewe wêrelde kan gemaak word deur ’n enkele caveat vooraan
die uitspraak te heg, naamlik dat dit in hierdie fiktiewe wêreld waar is. Sodoende kan ons
byvoorbeeld, hoewel dit nie regtig gebeur het nie, ’n uitspraak lewer oor die interaksie tussen
’n fiktiewe karakter en ’n ware karakter in ’n film soos Forrest Gump, waarin die
titelkarakter president John F. Kennedy ontmoet. Omdat albei reeds fiktief is, danksy hul
verskyning in die fiktiewe teks van die film, kan hulle mekaar ontmoet en met mekaar
kommunikeer, en die stelling dat John F. Kennedy en Forrest Gump mekaar “in die wêreld
van Forrest Gump” ontmoet, is heeltemal akkuraat. So ’n stelling sê egter niks oor die status
van gebeure in die aktuele wêreld nie. Rosen (1990:331) formuleer hierdie posisie as volg:
“[One] can believe ‘According to the fiction F, $xPx’ without believing ‘$xPx’; for as a rule,
286

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
the former does not entail the latter.” Met ander woorde, volgens die fiksie F (byvoorbeeld,
Forrest Gump) bestaan ’n fiktiewe wêreld x (die wêreld waarin die verhaal afspeel) en in
hierdie fiktiewe wêreld is daar ’n stand van sake P (Gump ontmoet president Kennedy) wat
waar is. Hoewel die stand van sake P in ’n wêreld voorkom wat die kyker aan die aktuele
wêreld herinner, en dit lyk of dit op baie maniere daarmee oorvleuel, kan die gesprek nie
samehangend wees tensy die wêrelde tydens ontleding van mekaar geskei word nie.
Die bepaling “according to the fiction” (of “It is true-in-the-fiction that”, in die woorde van
Walton (1991:274)) wat die raamwerk stel vir die stelling wat verder gemaak word en
waaraan gemeet word of die stelling waar is of nie, word verskillende name gegee, onder
andere “story prefix” (Rosen 1990:331), “silent sentential operator” (Brock 2002:5), en meer
vaagweg “prefixed operator”(Lewis 1978:38). Ek vind die benaming fiksie-operator meer
beskrywend en sal daarom eerder hierdie term gebruik. Dus, met betrekking tot die voorbeeld
uit Forrest Gump is die stelling waar dat Gump president Kennedy “in die wêreld van
Forrest Gump” ontmoet het, selfs al is dit onsinnig om van een “werklike” en een fiktiewe
karakter se interaksie te praat. Hierdie ontmoeting is moontlik danksy die fiktiewe wêreld van
die film, wat veroorsaak dat John F. Kennedy, ten spyte daarvan dat hy werklik bestaan het,
in die film altyd ’n fiktiewe John F. Kennedy is.
Die voorbeeld van Kennedy is egter een van ’n hele aantal verskillende gebruike van
argiefmateriaal in ’n andersins fiktiewe verhaal, en ander kombinasies sluit in die verskyning
van iemand as homself of haarself in ’n verhaal wat gebaseer is op werklike gebeure, of in ’n
verhaal wat heeltemal anders is as die aktuele geskiedenis; argiefmateriaal kan ook gebruik
word om die noodwendig fiktiewe herskepping van ’n geskiedkundige gebeurtenis te
ondersteun of te staaf; verder kan ’n heeltemal verbeelde verhaal afspeel in ’n aktuele konteks
wat met argiefmateriaal uitgebeeld word, byvoorbeeld die Eerste Wêreldoorlog in François
Truffaut se film The green room.
3. Die verskeidenheid wêrelde op film
[If] we are considering War and Peace as a novel does it matter to us whether the
Legion of Honor was given on the occasion mentioned, whether it is an element of
history introduced or the product of Tolstoy’s imagination? […] I think we may say
that the historical elements in a novel should be read as mock narrative, and the fact
that they have a basis in reality, that they could be asserted as true, is irrelevant.
(Urmson 1976:157)
Die gevolg van ’n skeiding tussen die aktuele wêreld (altyd buite die film) en die fiktiewe
wêreld (binne die film) is die implikasie dat enige werk van fiksie apart staan van die aktuele
wêreld; aangesien alle films onder die sambreel van ’n fiksie-operator bestaan, beteken fiksie
in hierdie geval “alle films”, insluitende dokumentêre films. Dit beteken egter nie dat die
twee wêrelde heeltemal onafhanklik van mekaar is nie, en baie dikwels steun die fiktiewe
wêreld van ’n film op ons gedeelde kennis van die aktuele wêreld om ’n ryker ervaring mee
te bring. In Forrest Gump word beeldmateriaal van John F. Kennedy en John Lennon, wat
287

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
oënskynlik in dieselfde spasie as Forrest Gump bestaan, gebruik om ons te laat voel dat daar
geskiedkundige gewig aan die fiktiewe gebeure is.
Hierdie aanbieding van twee elemente op ’n manier wat wys dat hulle dieselfde (fiktiewe)
ruimte deel, is aan die hart van Bazin se teorie van outentisiteit. Hy gebruik die voorbeeld van
’n kind wat deur ’n leeuwyfie agtervolg word, maar omdat die toneel in afsonderlike skote
opgedeel is – nou ’n skoot van die kind, dan ’n skoot van die wyfie – en ons nie sien hoe
hulle dieselfde ruimte in een skoot deel nie, kan ons aanvanklik nie die gebeure as outentiek
aanvaar nie. Dit is eers wanneer beide die wyfie en die kind in dieselfde skoot verskyn dat
ons ’n egte gevoel van “gevaar” kan beleef (Bazin 1967:49).
Dit moet egter beklemtoon word dat die kombinasie van fiktiewe en aktuele entiteite baie
problematies is, juis omdat die wêrelde wat hulle primêr definieer, verskillend is. Sodra dit
lyk of ’n aktuele individu in ’n film verskyn, soos byvoorbeeld president Kennedy in Forrest
Gump, vind daar egter ’n herdefiniëring plaas. Só, byvoorbeeld, is die film se weergawe van
Kennedy iemand wat wel ’n individu genaamd Forrest Gump ontmoet het – ’n stelling wat in
die aktuele wêreld gefalsifieer sou word gebaseer op die feite van die wêreld. Daarteenoor,
gegewe die feite van die fiktiewe wêreld van Forrest Gump, is die vorige stelling waar, met
dien verstande dat die stelling voorafgegaan word deur die gepaste fiksie-operator, naamlik
“In die wêreld van Forrest Gump...”.
Op soortgelyke wyse kan individue wat in ons aktuele wêreld bekend is, as hulself verskyn in
die fiktiewe wêreld van ’n film – soos Michael Jordan en Bill Murray in Space Jam, Topher
Grace en Bruce Willis in Ocean’s Twelve, of John Malkovich in Being John Malkovich.
Aangesien die gebeure in ’n film gelees word binne die raamerk van die fiksie-operator, moet
enigiets wat blyk dat dit naby is aan – of selfs ’n spieëlbeeld kan wees van – ’n soortgelyke
entiteit in die aktuele wêreld, gelees word as ’n soort kopie: ’n ewebeeld. Hoewel die
ewebeeld nooit die “oorspronklike”, aktuele entiteit self is nie, kan dit moeilik raak om die
een van die ander te onderskei, veral wanneer die ewebeeld uitgebeeld word op ’n manier wat
baie naby aan die aktuele wêreld is: in al die voorbeelde hier bo genoem vertolk iemand
homself in ’n fiktiewe wêreld, en hoewel so ’n reis tussen wêrelde streng gesproke
onmoontlik is, is die kyker soms huiwerig om die vertolking as suiwer fiksie te interpreteer.
Die rede hiervoor, naamlik die ewebeeld en die “oorspronklike” se relatiewe nabyheid, is
verwant aan die outentisiteit waarop Bazin aandring. Outentisiteit word egter altyd deur die
raamwerk van fiksie omsluit.
Terwyl die insluiting van aktuele individue in ’n fiktiewe verhaal nie die fiktiewe status van
die wêreld op die skerm verander nie, is daar wel ’n doelbewuste ondergrawing wat
plaasvind. Die filmmaker kan om verskillende redes regte individue of dokumentêre
materiaal in die film gebruik, byvoorbeeld om die kyker te herinner dat die gebeure in die
film baie werklike ewebeelde het in die geskiedenis, of om die kyker ’n indruk te gee dat die
gebeure op film, hoewel verbeel, op een of ander manier nader aan die werklikheid as ander
fiktiewe gebeure is. Hierdie benadering tot die uitbeelding van die werklikheid word
ondersteun deur Bazin, wat volgens Morgan (2006:461) steun op die sienings van Cesare
Zavattini, ’n draaiboekskrywer van films in die filmbeweging van die Italiaanse neorealisme:
288

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“Even when the fictional location isn't the real place of filming, there is an effort to provide
an impression of authenticity and maintain a kind of ‘fidelity’ to reality.”
Wanneer “die wêreld van ’n film” bespreek word, word die woord diëgese gewoonlik
gebruik. Dié term, wat in die konteks van film in gebruik geneem is deur die Franse
filmoloog Étienne Souriau (1951:237, 240), verwys na die storiewêreld, met al die karakters
en situasies wat in die verhaal voorkom. Enigiets wat deel is van die wêreld van die film
(soos deur ’n karakter in die film ervaar word – dit sluit byvoorbeeld die musiek op die
klankbaan of ’n naamlose verteller uit) is dus diëgeties, en noodwendig waar in die wêreld
van die verhaal. Hoewel fiktiewe wêreld en diëgese in die meeste gevalle op dieselfde
neerkom, gebruik ek die eerste term omdat dit ’n duidelike onderskeid tref met aktuele
wêreld.
In die aanhaling aan die begin van hierdie onderafdeling gaan Urmson so ver soos om die
aktuele wêreld “irrelevant” te noem met betrekking tot die samestelling van die fiktiewe
wêreld, maar die kyker bevind haar altyd in die aktuele wêreld, wat noodwendig ’n rol speel
in die interpretasie van gegewe komponente, of aanwysings, in die film. Enige wêreld wat in
’n film vervat is, hetsy realisties of onrealisties, word voorafgegaan deur die fiksie-operator
en is dus ’n fiktiewe wêreld; enige fiktiewe wêreld is per definisie verwyder van die aktuele
wêreld. Hierdie onderskeid laat die kyker toe om die gebeure in ’n film nie letterlik op te
neem nie, selfs wanneer ons weet dat die film verwante ewebeelde in die aktuele wêreld het.
Hoewel die meeste films nie voorafgegaan word deur ’n eksplisiete waarskuwing dat gebeure
binne ’n fiktiewe raamwerk afspeel nie, is dit die enigste raamwerk waarbinne die verhaal,
insluitende die karakters, gelees moet word. So ’n interpretasie is egter nie altyd maklik nie,
aangesien die kyker se kennis van die aktuele wêreld ’n hindernis kan wees by die lees van
die film, en soms word hierdie verwarring juis deur die filmmaker aangemoedig.
Wêrelde op film kan in legio verskillende kombinasies verskyn, en ’n film wat volledig in ’n
ateljee verfilm is, kan meer realisties wees, danksy die optrede van die karakters, as ’n film
wat volledig in ’n herkenbare omgewing, soos die strate van Parys, afspeel. Die kyker se
uitspraak oor die realisme van ’n film is van toepassing op spesifieke aspekte, en hulle is nie
noodwendig verwant aan die akkurate voorstelling van ’n aktuele werklikheid nie.
Wolterstorff (1980:20) maak ’n soortgelyke punt wanneer hy uitwys dat realisme lê in die
vermoë van ’n werk om die werklikheid na te boots, eerder as die mate waarin die
werklikheid direk afgeteken word: “The realism or non-realism of a film inheres in its
representational dimension, not in its renditional dimension.”
Soms kom dit egter voor of die “renditional dimension”, met ander woorde die direkte
opname van die wêreld voor die kamera, en die “representational dimension”, oftewel die
film se vermoë om deur middel van ’n herskepping na ’n ander wêreld te verwys, op
dieselfde neerkom. Dokumentêre films is duidelike voorbeelde hiervan, maar soms bemoeilik
ons eie kennis van die afilmiese werklikheid, of ons herkenning van andersins afilmiese
materiaal in ’n film, die interpretasie van gebeure onder die sambreel van die fiksie-operator.
289

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In ’n artikel waarin hy fiktiewe tekste ondersoek en die lyn trek tussen fiktiewe en
niefiktiewe tekste deur te fokus op die verteller se bedoeling en die moontlikheid om bewys
te lewer van die waarheid van ’n stelling, maak Searle (1974:328) ’n verdere onderskeid wat
op die huidige gesprek van toepassing is: “A fictional story is a pretended representation of a
state of affairs; but a play, that is, a play as performed, is not a pretended representation of a
state of affairs but the pretended state of affairs itself [...]” Hoewel hierdie stelling heel
aanvaarbaar is ten opsigte van stories wat grotendeels verbeel is, kan dit egter ook gebeur dat
die “versinde stand van sake” in ’n film voorgee om na ’n werklike stand van sake te verwys,
deur middel van teks wat die kyker hierop attent maak, of deur te steun op die kyker se
ekstratekstuele kennis van die aktuele wêreld.
In onderafdeling 5 sal ek die status van individue bespreek wat lyk of hulle hulself vertolk, en
of dié verskyning anders is as byvoorbeeld die beeldmateriaal van John F. Kennedy wat in
Forrest Gump gebruik is. Storiewêrelde is dikwels hibried van aard en kan lyk of hulle sowel
duidelik fiktiewe (byvoorbeeld ’n akteur wat ’n rol speel) as ander onveranderde elemente
(soos die strate van Parys) bevat, en ek sal in die volgende onderafdeling kyk na die rol wat
’n duidelik herkenbare aktuele wêreld speel in die proses waardeur realisme deur ’n kyker
aan ’n film toegeskryf word. Die plek van die fiksie-operator sal ook uitgepluis moet word
binne hierdie veelvlakkige uitbeelding van (segmente van) die werklikheid, want hoewel die
kamera noodwendig ’n fiksie skep, is die aktuele wêreld en sy ewebeelde op film steeds
dikwels vir die kyker te naby om as suiwer fiksie gesien te word.
4. Die belang van die aktuele wêreld
Alan J. Pakula se 1976-rolprent All the President’s Men is gebaseer op die gelyknamige boek
deur die bekende joernaliste van die Washington Post, Carl Bernstein en Bob Woodward, wat
die spoor vanaf Watergate tot by president Richard Nixon gevolg het. Die film is dus op
gedokumenteerde historiese gebeure gebaseer, maar dit bevat bitter min materiaal wat
dokumentêr van aard is. Die film begin wel met ’n toneel waarvan die beeldkwaliteit meer
korrelrig is as wat ’n mens sou verwag – gewoonlik ’n aanduiding van die aktuele status van
die materiaal. Daar is geen twyfel by die kyker dat die beelde dokumentêr van aard is nie, en
hierdie gevolgtrekking word ondersteun deur die verskyning van Richard Nixon, wat die
kyker, ten minste in 1976, wel onmiddellik as Richard Nixon sou kan herken. Gedurende die
res van die film is byna alles vir die kyker opgevoer, met akteurs wat die rolle van regte
individue vertolk.
All the President’s Men is een van ’n lang lys films wat argiefmateriaal inkorporeer sodat die
kyker herinner word dat hoewel die film ’n voorstelling is, die gebeure waarna verwys word,
wel werklik is, met ander woorde deel van die aktuele wêreld. Die rede waarom die
filmmaker dikwels kies om as’t ware ’n kollig op die werklikheid te plaas, is die inherente
belang van die werklikheid. Dokumentêre materiaal, veral wanneer dit duidelik uit die
beeldkwaliteit afgelei kan word dat dit dokumentêr van aard is (met ander woorde, dat dit
geneem is toe die gebeurtenis werklik plaasgevind het), het ’n sekere waarheidskrag wat ’n
opvoering nie noodwendig sou hê nie.
290

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Aangaande die herskepping van Robert Scott se ekspedisie na die Noordpool in Charles
Frend se 1948-film Scott of the Antarctic, loof Bazin (1967:158–9) die kundigheid waarmee
die historiese reis nageboots is, maar maak terselfdertyd die stelling dat geskiedkundige
spore, soos ’n foto wat geneem is van die regte Robert Scott en sy mede-ontdekkers, meer
emosie kan wek as die kunsmatige voorstelling van die verlede. Vir Bazin bied die
dokumentêre vaslegging van gebeure of van individue ’n gewisse manier om die kyker bewus
te maak van hul historiese bestaan en ten gevolge daarvan sal die kyker geboei word deur die
film.
Dit is egter ’n baie betwisbare aanname, aangesien dit nie as vanselfsprekend aanvaar kan
word dat kykers (bewustelik of onbewustelik) die gebeure op die skerm ervaar as histories
“waar” bloot weens die kamera se vermoë om voorwerpe wat voor die kamera is, direk af te
neem nie. Afgesien van daardie films wat visuele effekte bevat, is die beelde op ’n skerm
gewoonlik min of meer die beelde van die voorwerpe wat tydens verfilming voor die kamera
was. Die bedoeling van die verfilming speel soms ook ’n rol in die beoordeling van die
dokumentêre aard van die materiaal: wanneer beeldmateriaal gebruik word wat duidelik nie
vir die maak van die film bedoel is nie – soos dikwels gebeur – kry dit ’n waarheidskrag wat
buite die film gemeet kan word aan die werklikheid en as waar erken kan word. Maar
wanneer sulke materiaal in ’n herskepping voorkom, word die kyker nie soseer uit die fiksie
weggeneem nie; die gevoel word eerder versterk dat die gedramatiseerde gebeure, selfs
wanneer hulle ongeloofwaardig is, ’n ewebeeld in die geskiedenis het wat baie soortgelyk is
in aard en ons kan aanneem dat ons op ’n indirekte wyse toegang tot die gebeure van die
verlede verkry. Die uitbeelding is egter deurentyd onderworpe aan die fiksie-operator en
enige deursigtigheid is, ten beste, denkbeeldig.
Dokumentêre materiaal is nie die enigste middel waardeur die werklikheid duidelik in ’n
fiksie teenwoordig kan wees nie – die werklikheid kan ook in die vorm van
kameeverskynings voorkom, of in ’n meer uitgebreide vorm wanneer iemand oënskynlik
homself of haarself vertolk. Hierdie vorm kan ’n herskepte vertolking wees of dit kan bloot ’n
akteur wees wat voorgee om homself te wees in ’n verhaal wat nie poog om die feite van die
aktuele verlede te weerspieël nie. Voorbeelde hiervan sal in onderafdeling 5 verskaf word.
Soms gebeur dit dat ’n karakter die sogenaamdevierde muur deurbreek; met ander woorde die
illusie dat die kamera ’n onsigbare ooggetuie is, word verwerp en die karakter draai na die
kamera om met die kyker te gesels. Die betekenis van hierdie gebaar is gewoonlik afhanklik
van die konteks, maar dit roep ’n aantal eksistensiële kwessies op vir die inhoud van die
fiktiewe wêreld: die indruk word geskep dat dit ’n tipe dokumentêr is, waar die kamera
duidelik teenwoordig is; aangesien die kamera altyd aktueel is, sou dit voorkom asof die
karakter dus ook aktueel is. Verder word die kyker herinner, soos duidelik blyk uit enige
toneel waar ’n randkarakter in die agtergrond na die kamera loer, dat die fiktiewe toneel in
die aktuele wêreld verfilm is, maar dat net die fiktiewe wêreld ooit in ’n film sigbaar is.
Waar die oorspronklike gebeure in ’n herskepping van ’n historiese gebeurtenis verdraai
word, byvoorbeeld deur ’n paar individue in een enkele karakter te beliggaam, of ’n insident
te laat afspeel op ’n effens ander manier as wat histories akkuraat is, word daar gewoonlik
291

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gesê dat digterlike vryheid (poetic licence) gebruik is. Hier het ons met die bedoeling van die
filmmaker of die draaiboekskrywer te make, aangesien die besluit geneem is om die verhaal
op ’n spesifieke manier te vertel wat duidelik afwyk van die aktuele wêreld, om ’n
verskeidenheid redes – tydsduur, samehangendheid, ensovoorts. Aangesien gebeure
noodwendig verander word – deur die toneelspelers, die skrywer of die regisseur – is daar
altyd ’n mate van digterlike vryheid by die uitbeelding van ’n historiese gebeurtenis, en in die
proses het ons te make met ’n afwyking van die oorspronklike; dus kom ’n fiktiewe wêreld
tot stand.
In die volgende onderafdeling sal ek spesifiek kyk na die 1988-lokettreffer Who Framed
Roger Rabbit, waarin wesens met duidelik verskillende gewigte in die aktuele wêreld saam
verskyn. Ek sal die bestaansreg van die karakters ondersoek, poog om te beskryf watter
wêreld dit is wat hulle bewoon en wat die kyker se persepsie daarvan is, gegewe die fiksieoperator,
en afsluit met ’n vergelyking tussen hierdie film en ’n soortgelyke interaksie tussen
mens en strokiesprent in die 1996-film Space Jam. Die plek en die eienskappe van die aktuele
wêreld in fiksie sal uitgelig word om sodoende my argument te staaf dat fiktiewe wêrelde
geproblematiseer kan word wanneer aktuele entiteite nie netjies binne die raamwerk van die
fiktiewe wêreld pas nie.
5. Who Framed Roger Rabbit en Space Jam
Who Framed Roger Rabbit, geregisseer deur Robert Zemeckis, het ’n sensasie veroorsaak toe
dit in 1988 uitgereik is, soortgelyk aan die fenomeen van Star Wars ’n dekade vroeër,
Jurassic Park vyf jaar later, en Matrix in 1999. Vir die eerste keer is visuele effekte gebruik
om ’n samehangende wêreld te skep wat uit twee dele met verskillende soorte bestaan op die
skerm is: die akteurs en die stelle wat werklik daar was tydens verfilming, en die
strokiesprentkarakters wat eers na die tyd bygevoeg is. Dit was nie die eerste keer dat sulke
elemente saam op skerm verskyn het nie – Mary Poppins, wat in 1964 uitgereik is, is ’n
bekende voorbeeld hiervan – maar die illusie van totale interaksie is in Zemeckis se film
bereik deurdat menslike karakters fisies heen en weer geslinger is deur karakters wat
tekenprente is.
In Who Framed Roger Rabbit (waarna ek voortaan bloot sal verwys as Roger Rabbit,
gekursiveer) word ’n speurder, Eddie Valiant, vertolk deur akteur Bob Hoskins, gevra om
ondersoek in te stel na die moord van ’n vooraanstaande filmvervaardiger in Hollywood. Die
hoofverdagte in die ondersoek is Roger Rabbit, een van talle getekende karakters in die
verhaal, wat in Toontown bly. Toontown word bewoon deur ’n hele aantal ander bekende
karakters, soos Mickey Mouse, Donald Duck en Bugs Bunny, en die film se wêreld is van so
’n aard dat die menslike en strokiesprentkarakters op gelyke wyse bestaan.
Die vermensliking van die strokiesprentkarakters, hetsy Dumbo, Bugs Bunny of die
titelkarakter, Roger Rabbit, bring dié diere al klaar baie nader aan ons eie werklikheid en
vergemaklik die kyker se uitspraak oor die realisme van die film. Gevolglik openbaar die
gefabriseerde karakters eienskappe wat soortgelyk is aan dié van mense van ons wêreld, en
waar dit afwyk, ken ons dit uit tekenprente. Wanneer hulle hartseer is, dan huil hulle; hul
292

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
trane skiet nou wel miskien die lug in op soos ’n fontein, maar die beginsel bly dieselfde.
Terselfdertyd moet dit ook genoem word dat vermensliking alreeds toegepas is in vorige
strokiesprente waarin hierdie karakters verskyn het. Selfs karakters wat ons nog nie vantevore
gesien het nie, soos die baba wat ’n sigaar rook en soos ’n lid van die mafia klink, kan
vergelyk word met karakters uit ander filmbronne, soos byvoorbeeld die 1976-film Bugsy
Malone, waarin bendelede deur kinderakteurs gespeel word.
Die vraag of sulke vermensliking egter ooit realisties van aard kan wees, is moeilik om
eenvoudig te beantwoord. Karaktereienskappe van die geanimeerde karakters kan eg
voorkom as dié eienskappe naby genoeg is aan menslike eienskappe om die karakters te
vermenslik. Geloofwaardigheid is ’n konsep wat te make het met die samehangendheid van
gebeure in ’n wêreld, maar soms word daar gesteun op die kyker se voorafkennis van ander
fiktiewe wêrelde om hierdie geloofwaardigheid mee te bring. So, byvoorbeeld, kan menslike
karakters ook soos tekenprente optree: wanneer Valiant in Toontown by ’n hoë gebou
uitloop, val hy nie voordat hy besef hy gaan val nie. So ’n gebeurtenis in Toontown is
geloofwaardig binne die wêreld van strokiesprente, maar is glad nie realisties in die suiwer
sin van die woord nie, omdat dit niks met die fisiese wette van die (aktuele) wêreld te make
het nie. Die terme geloofwaardigheid en realisme beweeg egter al hoe nader aan mekaar, juis
omdat die presiese betekenis van die werklikheid – waarop realisme gebaseer word – so
moeilik is om vas te pen.
Die kyker se werklikheid, die aktuele wêreld, sluit blootstelling aan ’n magdom ander
wêrelde in. Alles wat deel uitmaak van ons ondervinding – ook die ondervindings in die
filmteater – vorm die aktuele wêreld waaraan die kyker ’n werk se realisme meet, veral
wanneer die gebeure op die skerm plaasvind in ’n wêreld soortgelyk aan ons eie. Kykers se
oordeel oor die realisme van ’n film kan verskil en ’n objektiewe maatstaf van realisme sal
onmoontlik wees om te bekom. Die interaksie tussen tekste maak dan ook deel uit van die
rede waarom wêrelde nader aan mekaar beweeg.
Een voorbeeld van die bydrae wat een teks tot ’n ander kan lewer, en die wyse waarop een
teks na ’n ander kan verwys, is die dood van die gevreesde Judge Doom-karakter in Roger
Rabbit. Judge Doom skop die emmer wanneer ’n dodelike mengsel vloeistowwe hom letterlik
laat smelt – ’n ondergang wat vergelyk kan word met dié van die Nare Heks van The Wizard
of Oz, wat smelt wanneer water oor haar uitgegooi word. Daar is ’n direkte verwantskap
tussen hierdie twee karakters deurdat hulle laaste woorde dieselfde is. Intertekstualiteit, die
verwysing deur een teks na ’n ander, onder andere deur middel van verwerking, direkte
aanhaling of parodie, versterk die band tussen twee tekste en gevolglik ook tussen die twee
wêrelde. Die versterking van die verhouding tussen die wêreld van Roger Rabbit en dié van
The Wizard of Oz herinner die kyker aan die uiteenlopendheid van fiktiewe wêrelde en
verseker dat sommige gebeure wat nie in die aktuele wêreld sou plaasvind nie, wel in ander
wêrelde plaasvind, en daarom fiktief moontlik is.
Films wat dokumentêre materiaal bevat, het dieselfde strategie: op grond van die kyker se eie
blootstelling aan soortgelyke materiaal kan sekere gebeure as histories waar geïnterpreteer
word. Filmmakers verseker dikwels dat dokumentêre beelde as sodanig gelees kan word, deur
293

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
byvoorbeeld beelde te gebruik wat meer korrelrig is as ander in die res van die film. Só
gesien kan die gebruik van dokumentêre materiaal in ’n andersins fiktiewe verhaal (’n
herskepping van historiese gebeure) as ’n soort intertekstualiteit verstaan word, waarby ’n
dokumentêre teks betrek word om die niedokumentêre teks te komplementeer. Ons ken die
strokiesprentkarakters in Roger Rabbit uit ander films, en daar is dus ook interaksie tussen
die teks van Zemeckis se film en die ander tekste wat dit voorafgaan, hoofsaaklik die
kortfilms wat bekend staan as Merrie Melodies. Verskillende wêrelde oorvleuel, maar die
kyker verstaan hierdie oorvleueling, nie alleen in die konteks van ’n duidelik samehangende
wêreld nie, maar ook van ’n versameling tekste wat mekaar aanvul en betekenis aan mekaar
ontleen. Op dieselfde wyse hoor die kyker Julia Roberts in Ocean’s Twelve, selfs al vertolk
die aktrise Julia Roberts ’n ander karakter (genaamd Tess), en is dit moontlik vir hierdie twee
karakters (die film se Julia Roberts en die film se Tess) om met mekaar oor die telefoon te
gesels. Die noodsaaklikheid van ’n fiksie-operator in hierdie geval is baie duidelik.
Roger Rabbit bied egter minstens een belangrike oomblik wat die status van die fiktiewe
wêreld problematiseer, juis deur ons aandag daarop te vestig dat dit fiktief is, selfs terwyl dit
blyk dat daar direkte kontak tussen ons en die karakters in die wêreld kan wees: Jessica
Rabbit maak oogkontak met ons, die kykers, deur direk na die kamera te “kyk”. Sy sê niks
nie, maar haar smeulende houding maak dit baie duidelik dat sy met die kyker flankeer. Dit
beteken dat sy die kamera kan raaksien – ’n moontlikheid wat gewoonlik slegs vir regte
akteurs beskore is, en vervolgens wil dit voorkom of sy dieselfde soort bestaan as die res van
die rolverdeling voer. In die film Space Jam sal soortgelyke oomblikke voorkom wat verder
wil beklemtoon dat die eksistensiële statusse van die verskeidenheid karakters eintlik as heel
homogeen gelees behoort te word.
Space Jam, ’n film wat in 1996 uitgereik is, wyk op ’n interessante wyse af van Zemeckis se
kombinasie van vlees-en-bloed-akteurs en getekende karakters, deur ook individue te betrek
wat hulself in ’n mate vertolk. Michael Jordan speel die hoofrol, die rol van Michael Jordan,
’n individu wat kort na sy eerste uittrede uit professionele basketbal gewerf word deur
Looney Tune-karakters, onder leiding van Bugs Bunny, om aan ’n groot interplanetêre
wedstryd deel te neem. Die uittrede is waar, die stuk waar hy bofbal speel, is gebaseer op die
aktuele waarheid, maar sy interaksie met tekenprente vind alleenlik plaas in die fiktiewe
wêreld van Space Jam.
Die film bevat individue wat hulself vertolk, naamlik Michael Jordan en Bill Murray; dit
bevat ander akteurs wat rolle speel anders as dié van hulself; en daar is die tekenprente. Die
interessante eienskap van hierdie film is dat die geanimeerde karakters letterlik op dieselfde
speelvlak as die ander, meer menslike, karakters is: in die openingskrediete verskyn Bugs
Bunny se naam as akteur kort na dié van Michael Jordan – ’n ongewone prosedure in films
wat animasie bevat – en wanneer hy die eerste keer op die skerm verskyn, kyk hy direk in die
kamera in en praat met ons. Jordan doen dieselfde en sodoende word ’n verdere gelykheid
tussen die karakters geïmpliseer, deur middel van albei se vermoë om met ons te
kommunikeer – ’n aksie wat die akteurs (eerder as die karakters) meer werklik maak, selfs al
bestaan Bugs Bunny nie werklik nie.
294

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Interessant genoeg bied Robert Zemeckis se eie Back to the Future-trilogie ’n verklaring vir
die lees van hierdie soort wêrelde wat netjies pas by die sienings van die teoretici wat in
hierdie artikel aangehaal is met betrekking tot die lees van ander wêrelde. Doc Brown, die
wetenskaplike wat in die reeks films ’n tydmasjien ontwikkel, verduidelik dat enige
verandering in die verlede ’n alternatiewe wêreld skep waarin die res van die verhaal afspeel.
In die algemeen word sulke alternatiewe wêrelde parallelle heelalle genoem, wat ruimtes
skep waar almal en alles in die aktuele wêreld ewebeelde kan hê wat effens of heeltemal
anders is, of nie eens bestaan nie. Sulke parallelle heelalle fasiliteer die bestaan van ’n
oneindige aantal wesens wat anders kan lyk of optree as in die aktuele wêreld. Só kan ons
byvoorbeeld kyk na Space Jam, Titanic of Saving Private Ryan, waarin daar spore is van die
werklikheid in die vorm van die uitbeelding van een of twee werklike gebeure, sonder om te
glo dat die gebeure alles waar is.
Die vraag wat oorbly, is of die Bugs Bunny van Space Jam, die Bugs Bunny van Roger
Rabbit en die Bugs Bunny van al die Merrie Melodies-kortprente almal dieselfde Bugs
Bunny is. Hoewel hy nie in die aktuele wêreld bestaan nie, bestaan hy, op grond van die
uitsprake oor fiktiewe wêrelde wat reeds in hierdie artikel aangehaal is, soveel soos enige
ander karakter in die spesifieke wêreld van die film waarin hy voorkom. Kykers ken Bugs
Bunny uit ander films wat byvoorbeeld Roger Rabbit voorafgegaan het, maar terselfdertyd
glo ons nie dat sy verskynings deel vorm van dieselfde kontinue wêreld nie; hy voer ’n
tydlose bestaan, afgesluit van die geskiedenis – so ’n bietjie soos James Bond. Dit is slegs die
kyker wat op sulke geskiedenis kan staat maak. Dus is dit veilig om te sê dat Bugs Bunny
nooit dieselfde Bugs Bunny is nie, maar elke keer ’n ewebeeld van alle ander uitbeeldings is.
Kan dieselfde argument geld wanneer regte individue, wat wél in die aktuele wêreld bestaan,
op die skerm verskyn? Die antwoord behoort voor die hand liggend te wees. Aangesien elke
film sy eie wêreld skep, word elke entiteit gedefinieer deur sy plek en sy bestaan in die film.
Elke entiteit het die eienskap van bestaan in daardie spesifieke wêreld – ’n eienskap wat geen
ander ewebeeld in enige ander wêreld het nie. Fiktiewe wêrelde word soms geproblematiseer
wanneer individue ingesluit word wat hulself vertolk terwyl ander toneelspelers dit nie doen
nie – die veelbesproke voorbeeld hiervan is Ocean’s Twelve, waarin Brad Pitt en George
Clooney karakters speel in ’n wêreld waar Julia Roberts en Bruce Willis wel bestaan en groot
filmsterre is.
Hoewel die fiksie-operator altyd ten opsigte van ’n film geld, is die wêrelde soos hulle deur
die kyker ervaar word, glad nie dieselfde nie. Die kyker se eie kyk-ervaring speel ’n rol in die
beoordeling van die betrokke wêreld se realisme, of van spesifieke aksies in daardie wêreld;
verder, wanneer sogenaamde “regte” individue hulself speel, kan die stories gebaseer wees op
werklike gebeure of hulle kan heeltemal opgemaak wees. Die televisiereeks Extras, wat
bekende akteurs en aktrises gekry het om ooglopend oordrewe weergawes van hulself te
speel in ’n fiktiewe wêreld, is ’n verdere voorbeeld van so ’n insluiting van die “regte” binne
’n duidelik fiktiewe konteks en dui aan hoe ’n fiktiewe wêreld beïnvloed word deur ons
kennis van die aktuele wêreld, selfs al behoort dit streng gesproke as ’n totale fiksie gelees te
word.
295

6. Gevolgtrekking
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In die lig van voorbeelde wat hier bo behandel is, moet die konvensionele begrip van
realisme, naamlik dat dit dui op ’n verband tussen die werk en die aktuele wêreld, gekalibreer
word om aan te pas by post-Baziniaanse verwikkelinge in die rolprentbedryf. Deur middel
van die fiksie-operator, wat ’n duidelike raamwerk skep vir ’n gesprek rondom die gebeure
en die karakters wat in ’n film bestaan, kan die konsep realisme toegerus word om ’n wye
verskeidenheid tendense in film die hoof te bied.
Die status van die aktuele wêreld as finale gesaghebbende entiteit in die uitspraak oor die
realisme van ’n werk, ’n situasie of ’n karakter se optrede word in ’n mate ondermyn, maar
hoegenaamd nie uitgeskakel nie. Die aktuele wêreld sluit alles in wat daarvan deel is,
insluitende alle fiktiewe wêrelde en selfs alle moontlike wêrelde. Dié verskillende wêrelde is
nie heeltemal van mekaar verwyder nie, maar verwant, en het saam deel aan die omvattende
aktuele wêreld.
In die loop van hierdie artikel het ek die toepaslikheid van die fiksie-operator – en van die
gebruik van die konsep fiktiewe wêrelde – in gesprekke oor film, en veral filmrealisme,
ondersoek. Ek het ook probeer om die presiese parameters van die aktuele wêreld, veral in ’n
era waar ons werklikheid aan talle ander wêrelde verbind is, die produk van fiktiewe klanke
en beelde, beter te skets as wat in die verlede gedoen is. In die proses het dit egter duidelik
geword dat films, en filmmakers, dikwels nie die aktuele wêreld wil uitsluit nie, en gevolglik
kan ’n simbiotiese verhouding tussen die verskeie wêrelde tot stand kom. Die gesprek
rondom fiksie word gevolglik gekompliseer, aangesien die lyne tussen wêrelde, veral vanuit
die perspektief van die aktuele wêreld, of ten minste ’n perspektief van ’n kyker waarvan die
werklikheid onlosmaaklik deel is van die aktuele wêreld, baie onduidelik kan word.
Bazin se vraag na outentisiteit in films is baie sterk gegrond op die aktuele wêreld, wat
noodwendig verbind is aan die kyker se eie ervaring van die wêreld, met ander woorde sy of
haar werklikheid. Terselfdertyd dring hy nie aan op ’n sogenaamd dokumentêre vaslegging
van die werklikheid nie en vra slegs dat fiktiewe verhale die raamwerk van die werklikheid
volg. Die film moet dus realisties wees. Bazin (1967:46) se woorde oor ware gebeure wat op
film uitgebeeld word, is egter heelwat meer voorskriftelik: “[T]he important thing is not
whether the trick can be spotted but whether or not trickery is used, just as the beauty of a
copy is no substitute for the authenticity of a Vermeer.”
In hierdie artikel word aangevoer dat realisme en outentisiteit deesdae na meer wêrelde kan
verwys as wat gewoonlik uit Bazin se werk afgelei kan word. Die aktuele wêreld, en dan
meer spesifiek die kyker se werklikheid, is verbind aan talle fiktiewe (film-) wêrelde en
hierdie verbeelde wêrelde kan uitbeeldings op film ondersteun in hul sogenaamde realisme.
Who Framed Roger Rabbit en Space Jam is gebruik om te wys watter probleme kan opduik
selfs wanneer dit sou voorkom asof regte individue hulself vertolk, en geanimeerde karakters,
wat streng gesproke geen bestaan in die aktuele wêreld (buite ’n fiktiewe konteks) het nie,
danksy ander fiktiewe wêrelde aan ons verwagtinge kan voldoen.
296

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Met verwysing na Bugs Bunny en sy verskillende manifestasies op film het ek die lyn getrek
tussen die wêreld van die film, waar iemand of iets fiktief bestaan, en die wêreld buite die
film, waar hulle aktueel bestaan. Op hierdie wyse is enigiemand wat aktueel bestaan, maar in
’n film voorkom en hom- of haarself vertolk, slegs besig met ’n skepping van ’n fiktiewe
karakter wat ten beste na die aktuele wêreld kan verwys, maar waarvan die bestaan in die
fiksie in geen mate as bewys geneem kan word dat só ’n bestaan aktueel gevoer is nie.
Die fiksie-operator se funksie as handhawer van ’n fiktiewe raamwerk waarbinne die
onmiddellike wêreld van die fiksie apart staan van die aktuele wêreld, maak duidelik die
gesprek veel makliker. Daar is egter nog ’n geval, wat vloei uit die huidige bespreking, waar
die kyker moontlik voor ’n dilemma te staan kom, naamlik die moontlikheid dat ’n karakter
se identiteit van een film na ’n ander dieselfde kan bly. Ek het die punt hier gemaak dat
karakters op film noodwendig fiktief bestaan en dat hierdie bestaan gekoppel is aan die
onmiddellike wêreld van die film. Hoe maak die kyker egter met vervolgverhale, wat
afsonderlike films is (en dus afsonderlike wêrelde skets), maar dikwels dieselfde karakters
bevat?
Dit sal die moeite werd wees om laasgenoemde vraag met al sy implikasies in ’n verdere
artikel aan te spreek. Kykers is geneig om wêrelde te laat oorvleuel wanneer hulle dieselfde
karakters bevat, en neer te sien op films wat nie die tydlyn navolg wat vroeër gevestig is nie
(met ander woorde retroaktiewe kontinuïteit, as gevolg waarvan ’n karakter wat dood is in
een film byvoorbeeld skielik weer lewe in ’n film wat andersins blyk dat dit op die vorige
gebeure volg). Die verband met hierdie artikel se bespreking van aktuele en fiktiewe wêrelde
is duidelik, maar hierdie spesifieke vraag is nog nie aangespreek in die konteks van fiksie op
film nie en sou ’n interessante uitbreiding van die huidige gesprek toelaat.
Bibliografie
Barrot, O. 1979. L’écran français 1943-1953: Histoire d’un journal et d’une époque. Parys:
Les Éditeurs Français Réunis.
Bazin, A. 1967. What is cinema? Volume 1. Vertaal deur H. Gray. Berkeley: University of
California Press.
Bazin, A. 1978. Orson Welles: A critical view. Vertaal deur J. Rosenbaum. Londen: Elm
Tree Books.
Brock, S. 2002. Fictionalism about fictional characters. Noûs, 36(1):1–21.
Burkhardt, H. en B. Smith (reds.). 1991. Handbook of metaphysics and ontology. München:
Philosophia Verlag.
Eisenstein, S. 1929. The dramaturgy of film form [The dialectical approach to film form]. In
Taylor (red.) 1988.
297

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Kracauer, S. 1997. Theory of film: The redemption of physical reality. Princeton, N.J.:
Princeton University Press.
Lewis, D. 1973. Counterfactuals. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
—. 1978. Truth in fiction. American Philosophical Quarterly, 15(1):37–46.
Morgan, D. 2006. Rethinking Bazin. Critical Inquiry, 32(3):443-81.
Pavel, T. 1986. Fictional worlds. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Prince, S. 1996. True lies: Perceptual realism, digital images, and film theory. Film Quarterly,
49(3):27-37.
Rosen, G. 1990. Modal fictionalism. Mind, 99(395):327–54.
Searle, J. 1974. The logical status of fictional discourse. New Literary History, 6(2):319-32.
Souriau, E. 1951. La structure de l’univers filmique et le vocabulaire de la filmologie. Revue
Internationale de Filmologie, 7/8:231-40.
Taylor, R. (red.). 1988. Eisenstein: Writings, 1922-1934. Londen: BFI Publishing.
Urmson, J. 1976. Fiction. American Philosophical Quarterly, 13(2):153–7.
Walton, K. Fiction. 1991. In Burkhardt en Smith (reds.) 1991.
Wolterstorff, N. 1980. Works and worlds of art. Oxford: Clarendon Press.
Filmografie
Fleming, V. (reg.). 1939. The Wizard of Oz. Metro-Goldwyn-Mayer.
Pakula, A. (reg.). 1976. All the President’s Men. Warner Bros.
—. (reg.). 1976. Bugsy Malone. Paramount Pictures.
Pytka, J. (reg.). 1996. Space Jam. Warner Bros. Family Entertainment.
Soderbergh, S. (reg.). 2004. Ocean’s Twelve. Village Roadshow Pictures.
Truffaut, F. (reg.). 1978. The Green Room (Oorspronklike titel: La Chambre Verte). Les
Films du Carrosse.
Zemeckis, R. (reg.). 1988. Who Framed Roger Rabbit. Amblin Entertainment.
—. (reg.). 1993. Forrest Gump. Paramount Pictures.
298

Eindnota
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
1 Perseptuele realisme word hier gebruik in ooreenstemming met Prince (1996:32) se
bedoeling, in die sin dat dit verwys na “a relationship between the image or film and the
spectator, and it can encompass both unreal images and those which are referentially
realistic.” Hoewel Morgan (2006:456-8) perseptuele realisme byna gelykstel aan psigologiese
realisme, is Bazin (1978:80) se konsep van psigologiese realisme meer duidelik gegrond op
aktuele verskynsels, in die sin dat sulke realisme sou steun op die beeld se dubbelsinnigheid –
’n eienskap wat Bazin sterk koppel aan die mens se ervaring van die werklikheid.
299

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Sluikreklame in sport
Steve Cornelius
Steve Cornelius: Departement Privaatreg, Universiteit Pretoria
Professionele sport en groot internasionale sportbyeenkomste wek baie belangstelling by
toeskouers. Ondernemings poog om hierdie belangstelling te benut vir reklame-doeleindes.
Sommige ondernemings bestee honderde miljoene rande om as amptelike borge by groot
sportbyeenkomste betrokke te raak. Ander ondernemings wend hulle tot alternatiewe
bemarkingsmetodes sodat hulle die voordeel uit die sportbyeenkoms kan put sonder om
enorme bedrae geld aan borgskappe te bestee. Dit gee aanleiding tot sluikreklame, waar ’n
onderneming wat nie ’n amptelike borg is nie, die indruk probeer wek dat daar wel ’n
verbintenis met die betrokke sportfederasie bestaan. Nie alle reklame tydens ’n groot
sportbyeenkoms is egter onregmatig nie en ’n onderskeid moet getref word tussen
sluikreklame, wat onregmatig is, en samelopende reklame, wat regmatig is. Daar is gevolglik
spanning tussen sportfederasies wat, tesame met hulle borge, streng regulering van
sluikreklame vereis en bemarkers wat op vrye mededinging aanspraak maak. Terwyl al hoe
meer lande wetgewing uitvaardig om sluikreklame te bekamp, is die vraag of regulering
inderdaad regverdigbaar is en indien wel, in watter mate regulering vereis word.
Sluikreklame skend die regte op werfkrag, reputasie en identiteit van ’n sportfederasie.
Sluikreklame is oneties en hou nadele vir sportfederasies en amptelike borge in. Dit hou ook
breër ekonomiese nadele in. Hierdie nadele moet opgeweeg word teen die reg om vrylik aan
ekonomiese aktiviteite deel te neem. Daar bestaan dus ’n behoefte om sluikreklame te
bekamp sonder om regmatige bemarking aan bande te lê.
Trefwoorde: sportreg, Olimpiese Spele, Wêreldbeker, sportfederasies, sluikreklame,
reklame, bemarking, handelsmerke, aanklamping
Summary
Ambush marketing in sport
Professional sport and major international sports events generate a lot of interest from
spectators. Business enterprises endeavour to use this interest for marketing. Some businesses
spend hundreds of millions of rand to become involved with major sporting events as official
sponsors. Other enterprises turn to alternative modes of marketing to benefit from sporting
events without spending a fortune on sponsorship. This gives rise to ambush marketing,
where a business which is not an official sponsor, aims to create the impression that it has a
connection with the sports federation concerned. Not all marketing practices during a major
sports event are unlawful. A distinction must be made between ambush marketing, which is
300

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
unlawful, and parallel marketing, which is lawful. The distinction is vague and it is not
always certain exactly where the line should be drawn. The result is that marketers often push
the boundaries in this regard. Consequently there is tension between sports federations who,
together with their sponsors, demand strict regulation of ambush marketing and marketers
who insist on free competition. While more and more countries are passing legislation to
combat ambush marketing, the question is whether regulation can indeed be justified and, if
so, to what extent regulation is required. Some may argue that special legislative measures to
deal with ambush marketing are unnecessary and that such measures do not hold any major
benefits for sport. They question whether there is any legitimate interest worthy of protection.
It is also argued that regulation of ambush marketing holds no broader economic advantage
and that it is anti-competitive to protect only major sports federations and multinational
companies. Furthermore, it may be far too difficult to determine exactly where the line should
be drawn. In any event, it is argued that current law provides adequate protection and in so
far as current law does not provide protection, it may indicate that no protection is required.
These arguments are all without foundation. Ambush marketing infringes on the goodwill of
sports federations, as well as on their reputations and their unique identities. As such, there
are legitimate interests which are protected if ambush marketing is regulated. Furthermore,
sport contributes billions of dollars to economies worldwide and a failure to protect sports
federations and judges could result in significant economic losses. A failure to deal
adequately with ambush marketing has in the past led to instances where sponsors have
withdrawn, sometimes with catastrophic consequences. As a result, it is in the interest of
sport that sports federations and official sponsors should be protected. Ambush marketing is
unethical and harmful to sports federations and official sponsors. Ambush marketing also
poses broader economic risks. These problems must be weighed against the right to
participate freely in economic activities. There is consequently a need to regulate ambush
marketing without restricting lawful marketing practices. Some jurisdictions have opted for
specific legislation which protects only particular events against ambush marketing, but the
latest trend, which began in South Africa, is to provide general measures that protect all
sports events against ambush marketing. These provisions generally prohibit any direct or
indirect reference to protected events. To determine when marketing exceeds the bounds of
lawful parallel marketing and becomes unlawful ambush marketing, a simple context test can
be applied. The question in this regard is: If the marketing is taken out of the context of the
major sports event and placed in any other day-to-day context, would it still make sense? If it
does, the marketing amounts to lawful parallel marketing. If it does not, the marketing
unlawfully appropriates the goodwill of the sports federation and amounts to ambush
marketing.
Keywords: sports law, Olympic Games, World Cup, sports federations, ambush marketing,
marketing, trade marks, passing off
1. Inleiding
Professionele sport het sedert die einde van die 20ste eeu ontwikkel in ’n wêreldwye bedryf
ter waarde van honderde miljarde dollar. Daarmee saam het die gedagte van sport as blote
ontspanning en tydverdryf ook in ’n groot mate tot niet gegaan. Sport het in die afgelope 30
jaar of wat ’n belangrike komponent van die vermaaklikheidsbedryf geword (Andrews
2004:3 e.v.). Sportfederasies het al meer en meer tot die besef gekom dat sport ’n inherente
vermaaklikheidselement bevat en dat hierdie eienskap van sport as vermaak ook inherent ’n
301

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
markwaarde het (Andrews 2004:23) wat tot voordeel van die betrokke sportfederasies benut
kan word (Louw 2010:418).
Die reklamebedryf het lank reeds kennis geneem van die moontlikhede wat sport vir
bemarking inhou. Geen ander bedryf vergader op so ’n gereelde grondslag so ’n groot aantal
verbruikers in een plek wat almal tegelykertyd met een enkele boodskap bereik kan word as
wat sport op ’n weeklikse grondslag vermag nie (Shilbury, Westerbeek, Quick en Funk
2009:9). Die reklamebedryf het hom gevolglik al hoe meer begin toespits op sport om
verbruikers bloot te stel aan dienste en produkte. Hierdie ywer het hom op verskeie maniere
vergestalt: reklameborde is in die omgewing van sportstadions opgerig; biljette en gratis
monsters is buite stadions aan toeskouers uitgedeel; vliegtuie met baniere het oor stampvol
stadions gevlieg; besighede in die omgewing van stadions het spesiale aanbiedinge uitgeloof;
koerante en tydskrifte het plakkate van sporthelde in hulle uitgawes ingesluit; advertensies
het uitbeeldings van sport bevat; lugtyd vir reklame tydens radio- en televisieuitsendings van
sport is gretig opgeraap.
In die era van streng amateurisme in sport gedurende die laat 19de eeu en die vroeë tot
middel-20ste eeu het sportfederasies ’n beleid van inkennigheid gevolg. Daar is streng
gewaak oor die etos van sosiale orde tesame met fisieke en geestelike gesondheid deur
liggaamlike oefening wat op die speelvelde van die privaatskole in Engeland sy beslag gekry
het (Bodin, Robène en Héas 2005:12). Sportfederasies het hulle dus geensins gesteur aan die
reklameveldtogte wat rondom sport begin ontwikkel het nie – mits sportmanne en -vroue
maar net nie in die proses die amateurkode verbreek het nie (Bale 2003:42).
Maar die krake het gou begin wys. Mededinging op plaaslike, streeks- en provinsiale vlakke
is aanvanklik hoofsaaklik uit die sakke van deelnemers en uit hekgelde befonds.
Sportbyeenkomste was grootliks afhanklik van plaaslike owerhede wat fasiliteite verskaf het
en die onbaatsugtige werk van vrywilligers. Maar die toenemende behoefte aan nasionale,
transnasionale en internasionale mededinging het begin om groot ekonomiese eise aan
sportfederasies te stel. Stygende koste het intussen ook meegebring dat hekgelde nie meer
voldoende sou wees om sport volhoubaar te maak nie (Shilbury e.a. 2009:11 e.v.). Dit het
daartoe gelei dat sport as bedryf al hoe meer ontvanklik sou word vir reklame. Aanvanklik is
streng beperkinge geplaas op reklame. Die hoeveelheid, aard, omvang, grootte en plasing van
reklamemateriaal is streng gereël.
Die toenemende neiging na professionalisme het egter ook gelei tot die gewaarwording van
sport as besigheid. Gesoute besigheidsmagnate, soos Kerry Packer, Rupert Murdoch en Louis
Luyt, het hul tot die bestuur van sportfederasies en sportligas gewend (Louw 2010:418). Dit
sou uiteraard lei tot die ontwikkeling van sport as bedryf. En waar sport vantevore afsydig
gestaan het teenoor reklame, sou sportfederasies en sportligas nou reklame omhels. Waar
sport aanvanklik ongeërg gestaan het teenoor die reklamepraktyke wat rondom sport
ontwikkel het, sou sportfederasies en sportligas nou al meer en meer poog om die reklame
rondom en in verband met sport te beheer en daaruit voordeel te put. Dit sou uiteraard lei tot
konflik tussen sportliggame en sake-ondernemings, maar ook tussen sake-ondernemings
onderling.
302

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit is in hierdie konflik dat die begrip sluikreklame (Engels ambush marketing) uiteindelik
sou ontstaan. Volgens Leone (2008:75) is ambush marketing ’n neerhalende etiket wat deur
teenstanders geheg word aan enige bemarkingsaktiwiteit wat verwys na, of sinspeel, op sport
of ’n sportbyeenkoms, selfs al sinspeel sodanige bemarking nie op enige verwantskap of
verbintenis met die sportbyeenkoms self nie. Die polemiek rondom sluikreklame gaan
gepaard met ’n heftige debat, met standpunte wat wissel van die absolute
vryemarkbenadering, waarin alles toelaatbaar behoort te wees, aan die een uiterste, tot die
drakoniese regulering van enige vorm van bemarking hoegenaamd tydens die bepaalde
sportbyeenkoms aan die ander uiterste. In wese draai die debat eerstens rondom die vraag of
sluikreklame hoegenaamd aan regulering onderwerp behoort te word. Tweedens, indien
sluikreklame wel regulering vereis, in welke mate behoort daar regulering te wees?
Hoewel die polemiek rondom sluikreklame grootliks in sport en dan bepaald ten opsigte van
groot hoëvlaksport soos die Olimpiese Spele, wêreldbekertoernooie en internasionale
kompetisies en ligas voorkom, is dit nie ongewoon dat hierdie probleem ook ten opsigte van
ander sosiale en kulturele geleenthede opduik nie (De Beer 2007). My fokus in hierdie artikel
val slegs op sluikreklame in sport, maar die beginsels wat hier ter sprake is, vind eweneens
toepassing op sluikreklame in enige ander verband.
2. Wat is sluikreklame?
Sluikreklame in sport word omskryf as bemarking wat ’n onderneming in staat stel om ten
opsigte van ’n bepaalde produk of diens ’n verband te skep met ’n sportbyeenkoms sonder
dat die bemarker enige bydrae by wyse van borgskap of andersins tot die finansiering van die
sportbyeenkoms gelewer het (Nafziger 2004:172). Die doel hiermee is om die werfkrag of
klandisiewaarde van die sportbyeenkoms aan te matig en op daardie wyse markblootstelling
vir die betrokke onderneming of sy produkte te bewerkstellig (Schwartz en Hunter
2008:253). Volgens Epstein (2003:252) behels sluikreklame enige bemarkingshandeling met
betrekking tot ’n sportbyeenkoms waarby ’n party betrokke raak ten spyte daarvan dat
daardie party nie ’n amptelike borg van sodanige sportbyeenkoms is nie. Dit vind plaas
wanneer ’n onderneming wat geen direkte betrokkenheid of belang by ’n sportbyeenkoms het
nie, sy handelsmerke of handelsname of sy produkte of dienste op so ’n wyse met die
sportbyeenkoms in verband bring dat dit die indruk wek dat daar ’n verbintenis bestaan
tussen die onderneming en die betrokke sportbyeenkoms, terwyl sodanige verbintenis in
werklikheid nie bestaan nie. In die aanloop tot die Olimpiese Spele wat in 2000 te Sydney
sou plaasvind, het die lugredery Qantas byvoorbeeld ’n reklameveldtog van "Spesiale
Olimpiese aanbiedinge" geloods. Qantas het ook met bekende atlete gekontrakteer om in die
advertensies te verskyn. Alhoewel Ansett die amptelike lugredery-borg van die 2000
Olimpiese Spele was, het marknavorsing getoon dat 60 persent van Australiërs onder die
indruk verkeer het dat Qantas die amptelike redery was (Amis en Cornwell 2005:215).
Griffith-Jones (1997:277) neem die omskrywing verder en voer aan dat sluikreklame ook
plaasvind waar geen verbintenis met die sportbyeenkoms voorgestel word nie, maar ’n
onderneming die belangstelling wat die sportbyeenkoms by die publiek wek, benut om sy
303

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
handelsmerke of handelsname of sy produkte of dienste aan die publiek bekend te stel sonder
dat daardie onderneming enige direkte betrokkenheid of belang in die sportgeleentheid het. In
die aanloop tot die Olimpiese Spele wat in 1996 te Atlanta sou plaasvind, het die
sportklerevervaardiger Nike byvoorbeeld ’n ou gebou in die middestad van Atlanta gekoop
en ’n Nike-museum daar ingerig (McDonald en Milne 1999:184). Nike is berug as ’n
onderneming wat nie as amptelike borg by sport betrokke raak nie, maar geen geleentheid vir
reklame tydens groot sportbyeenkomste laat ontglip nie (Amis en Cornwell 2005:215).
Die vraag is egter of sodanige reklamepraktyke inderdaad neerkom op sluikreklame.
Die belangstelling wat ’n sportbyeenkoms by die publiek wek, verleen ’n inherente werfkrag
of reklamewaarde aan daardie byeenkoms. ’n Borg "koop" effektief die sportfederasie se
toestemming om die werfkrag of reklamewaarde van die sportbyeenkoms tot voordeel van
die borg te benut. Sluikreklame behels dat ’n derde party, dikwels ’n direkte mededinger van
die borg, sonder toestemming van die sportfederasie poog om op onregmatige wyse voordeel
te put uit die reklamewaarde van die sportbyeenkoms, waardeur die aandag wat op die borg
gevestig sou gewees het, afgewater word (Meenaghan 1996:103).
Daar word soms ook na sluikreklame verwys as lokvalbemarking (sien bv. De Bruin 2004;
De Beer 2007) na aanleiding van die alombekende Engelse term ambush marketing (Nafziger
2004:172), parasietbemarking (parasite marketing), samelopende bemarking (parallel
marketing) (Nafziger 2004:172), of guerilla-bemarking (Schatte 2009:11).
In hierdie artikel tref ek ’n onderskeid tussen sluikreklame, wat onregmatig is, en
samelopende reklame, wat regmatig is. Die skeidslyn is dun en dit is dikwels moeilik om te
bepaal wanneer reklame te ver gaan. Die doel is dan ook om uiteindelik ’n riglyn neer te lê
waarvolgens die onderskeid tussen sluikreklame en samelopende reklame meer geredelik
bepaal kan word.
3. Waarom is daar sluikreklame?
Verskeie redes word in die algemeen aangevoer om te verduidelik waarom ’n onderneming in
die versoeking kan wees om homself tot sluikreklame te wend. Ten eerste verg dit, veral in
die geval van hoëvlaksport, buitensporige bedrae geld om as amptelike borg by ’n groot
sportbyeenkoms betrokke te raak. Baie ondernemings kan dit eenvoudig nie bekostig nie, of
kan nie die uitgawe regverdig nie, en volg dan die alternatiewe roete van sluikreklame
(McDonald en Milne 1999:189). Tweedens is die aantal borge wat by enige bepaalde
sportgeleentheid betrokke kan raak, uit die aard van die saak beperk. Hierdie probleem word
vererger indien ’n bepaalde sport of sportbyeenkoms reeds oor ’n lang termyn ’n gevestigde
verhouding met ’n bepaalde borg opgebou het (Schwartz en Hunter 2008:254). Mededingers
wat ook van die geleentheid gebruik wil maak om hulle produkte of dienste te bevorder,
wend hul dan soms tot sluikreklame. Voorts mag die probleem ontstaan dat daar ’n verbod
mag wees op reklame vir die betrokke produk wat ’n party wil bevorder (soos tabak) of dat
die bepaalde produk nie versoenbaar is met die beeld wat die bepaalde sportfederasie wil
uitbou nie (soos pornografiese materiaal) (Cloete 2005:178).
304

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hoe dit ook al sy, ’n onderneming wend hom tot sluikreklame met een doel voor oë: om die
werfkrag van die bepaalde onderneming op so ’n wyse by die werfkrag of reklamewaarde van
’n bepaalde sportbyeenkoms te verweef dat die betrokke onderneming inderwaarheid sy eie
reklamewaarde op die rug van die sportbyeenkoms ’n hupstoot gee (Schwartz en Hunter
2008:253). Dit is dan ook ’n belangrike eienskap wat sluikreklame onderskei van regmatige
samelopende reklame.
Sluikreklame kan ook daarop gemik wees om onsekerheid by verbruikers te wek, sodat hulle
die produk of diens wat in die reklame vermeld word, met die betrokke sportbyeenkoms
vereenselwig. Die oogmerk is dan om by verbruikers die indruk te wek dat die betrokke
onderneming ’n verbintenis met die sportbyeenkoms het. Die mikpunt is tweeledig, naamlik
om die betrokke onderneming se handelsware of dienste te bevorder, maar om terselfdertyd
ook die impak van die amptelike borge se reklame te ondermyn (Ferrand, Torrigiani en
Camps 2006:38).
4. Om te reguleer of nie te reguleer nie?
Die polemiek rondom sluikreklame het onvermydelik ook die aandag van owerhede
wêreldwyd getrek. Daarmee saam het die vraag ontstaan of sportfederasies doodeenvoudig
aan die grille en nukke van die vryemark oorgelewer moet word en of daar ’n behoefte is aan
regulering.
Die besluit om te reguleer kan verantwoordbaar wees slegs indien daar ’n
beskermenswaardige belang is wat bedreig word en bestaande regsreëls onvoldoende is om
die belang na behore te beskerm (Du Plessis 2002:165 e.v., 259 e.v.). Leone (2008:76–7) is
van mening dat beide hierdie elemente ontbreek en dat regulering gevolglik onbehoorlik met
die vryemark inmeng. Sy baseer haar standpunt op verskeie argumente:
• ’n Verbod op sluikreklame is onnodig. Waarom behoort owerhede in te gryp om
sportfederasies (en borge) te beskerm? Die 2006 Wêreldbekertoernooi in sokker is
suksesvol in Duitsland aangebied sonder enige amptelike maatreëls van owerheidsweë
om sluikreklame te verbied; so ook die 2008 Europese sokkerkampioenskap wat in
Oostenryk en Switserland plaasgevind het.
• ’n Verbod op sluikreklame is nie tot voordeel van sport nie. Ondernemings wat van
sluikreklame gebruik maak, is dikwels self ook op verskillende vlakke as borge by
sport betrokke. Indien daar te streng op sluikreklame toegeslaan word, sou dit sport
van daardie borgskappe ontneem tot nadeel van sport in die algemeen.
• ’n Verbod op sluikreklame hou nie breër ekonomiese voordele in nie. Dit bevoordeel
slegs groot internasionale sportfederasies en multinasionale maatskappye.
• Op elke ander vlak van die ekonomie is sluikreklame aanvaarbaar en daarom behoort
dit in sport ook die geval te wees. Indien sport nie met normale mededingende
praktyke kan saamleef nie, moet die besigheidsmodel van sport aandag geniet, nie
sluikreklame nie.
• Die bekamping van sluikreklame is antimededingend en dit is onbillik om slegs aan
enkele groot ondernemings die geleentheid te bied om voordeel te put uit ’n groot
sportbyeenkoms. Daarbenewens taan die honderde miljoene rande wat amptelike
borge bydra teenoor die tienmiljarde rande uit belastinggeld wat owerhede in groot
305

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sportgeleenthede inploeg. ’n Groot aantal ondernemings wat by wyse van belastings
daartoe bygedra het om ’n sportbyeenkoms moontlik te maak, word daarvan weerhou
om enigsins voordeel te trek uit die belangstelling wat die betrokke sportbyeenkoms
wek.
• Dit is te moeilik om die streep te trek tussen onregmatige sluikreklame en regmatige
samelopende reklame. Bemarkers poog op uiteenlopende maniere om voordeel te trek
uit groot sportgebeure en nie alle pogings lok dieselfde mate van verontwaardiging uit
nie. Kan ’n skool byvoorbeeld ’n "Somerspele" (Summer Games) aanbied sonder om
bepalings rondom sluikreklame met die oog op die 2012 Olimpiese Spele in Londen
te oortree? Of wat van die kroegbestuurder wat op ’n swartbord buite die deur aandui
"Kyk die Spele hier"?
• Die bestaande reg bied reeds voldoende beskerming. Sportfederasies en hulle
amptelike borge word reeds by wyse van die bestaande immaterieelgoederereg (veral
ten opsigte van handelsmerke en handelsname) en maatreëls ten opsigte van
onregmatige mededinging voldoende beskerm. Daar is ook buitegeregtelike stappe
wat gedoen kan word om sluikreklame hok te slaan. Amptelike borge kan
byvoorbeeld al die reklameruimte rondom ’n sportstadion uitkoop en sportfederasies
kan met beeldsenders ooreenkom om reklametyd slegs aan amptelike borge te
verkoop.
Gevolglik is Leone (2008:76–7) van mening dat enige verbod op sluikreklame drakonies is
en nie regverdigbaar is nie, veral gesien in die lig daarvan dat die leeue-aandeel van die koste
om ’n groot sportbyeenkoms of toernooi aan te bied, van owerheidsweë uit belastingbetalers
se bydrae befonds word.
Die geldigheid van hierdie argumente moet vervolgens ondersoek word ten einde te bepaal of
regulering van sluikreklame wenslik is al dan nie.
5. Is daar ’n regtens erkende belang?
Enige bespreking van sluikreklame en die behoefte aan regulering, al dan nie, berus in
hoofsaak op die vraag of die betrokke sportfederasie beskik oor enige regtens erkende belang
wat geskend of bedreig word indien sluikreklame sou plaasvind. Met ander woorde, is die
reklamewaarde van die betrokke sportbyeenkoms regtens beskermenswaardig? Die antwoord
op hierdie vraag sal nie alleen bepaal of regulering inderdaad vereis word nie, maar sal ook
lig werp op die omvang van regulering wat wenslik mag wees indien daar wel ’n belang is
wat bedreig of geskend sou word.
Die meeste regstelsels vandag erken ’n verskeidenheid van statutêre en gemeenregtelike
handels-, persoonlikheids- en immaterieelgoedereregte. En dit is juis in hierdie
verskeidenheid van regte waar die reklamewaarde van ’n onderneming as regtens
beskermenswaardige belang opgesluit lê. In sommige opsigte is die erkenning en beskerming
van reklamewaarde taamlik ooglopend, soos in die geval van geregistreerde handelmerke
(Handelswaremerke-wet; Wet op Handelsmerke). Wanneer daar by wyse van sluikreklame of
andersins op hierdie regte inbreuk gemaak word, stel die toepaslike wetgewing ’n
verskeidenheid remedies tot die beskikking van die benadeelde party.
306

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ons reg erken egter ook al vir ’n geruime tyd dat elke onderneming ’n subjektiewe reg op
werfkrag het (Neethling, Potgieter en Visser 2010:326 e.v.). ’n Sportfederasie, as
onderneming, beskik dus ook oor die subjektiewe reg op werfkrag. Hierdie werfkrag is nie
maar ’n blote verskyningsvorm van die reputasie van ’n onderneming nie. Reputasie is
hoofsaaklik ’n persoonlikheidsbelang (Neethling e.a. 2010:349 e.v.), maar werfkrag is
inderdaad ’n vermoënsbelang wat in die boedel van die betrokke onderneming setel (Pepsico
Inc. v. United Tobacco Co. Ltd 1988:347B-G). Dit is waarskynlik die belangrikste bate vir
enige onderneming, want sonder die vermoë om klante of kliënte te lok, sou geen
onderneming sinvol kon bestaan nie.
Werfkrag is ’n onstoflike bate in die boedel van ’n onderneming net soos wat vertroulike
inligting of handelsgeheime onstoflike bates vir so ’n onderneming mag wees. En soos regter
Diemond ten opsigte van laasgenoemde verduidelik (Stellenbosch Wine Trust Ltd v. Oude
Meester Group Ltd 1981:185A-D), tree ’n onderneming onregmatig op wanneer dit tot eie
voordeel gebruik maak van vertroulike inligting wat ’n mededinger met ywer en vernuf
ontwikkel het. Die ongemagtigde gebruik van vertroulike inligting behels die aanmatiging
van ’n handelsbate wat met die ywer en vernuf van ’n ander voortgebring is. Volgens regter
Diemont (t.a.p.) is dit moeilik om te sien hoe sodanige aanmatiging in beginsel sou verskil
van die geval waar iemand handelsware uit ’n winkel steel. Die vraag is dan: Behels
sluikreklame nie ook die bevordering van ’n onderneming deur gebruik te maak van die
werfkrag verbonde aan ’n bepaalde sportbyeenkoms nie? En is die werfkrag verbonde aan ’n
bepaalde sportbyeenkoms nie ’n bate wat met ywer en vernuf deur die betrokke
sportfederasie ontwikkel is nie? Indien dit vasstaan dat werfkrag ’n bate is, kan daar sekerlik
in beginsel geen onderskeid getref word tussen die ongemagtigde gebruik van werfkrag aan
die een kant en die ongemagtigde gebruik van enige ander handelsbate, soos vertroulike
inligting, aan die ander kant nie. Regter Van Dijkhorst verduidelik (Atlas Organic Fertilizers
v. Pikkewyn Ghwano 1981:183D-F) inderdaad dan ook dat die misbruik van vertroulike
inligting of handelsgeheime self ook neerkom op aantasting van werfkrag. Gevolglik is daar
geen onderliggende verskil tussen misbruik van vertroulike inligting en misbruik van
werfkrag nie. Uiteindelik kom beide gevalle neer op bepaalde verskyningsvorme van
onregmatige mededinging.
Die posisie is soortgelyk in die Engelse reg. Regter Laddie verduidelik (Irvine v. Talksport
2002:424):
[A]lthough the defendant may not damage the goodwill as such, what he does is
damage the value of the goodwill to the claimant because, instead of benefitting from
exclusive rights to his property, the latter now finds that someone else is squatting on
it. It is for the owner of goodwill to maintain, raise or lower the quality of his
reputation or to decide who, if anyone, can use it alongside him. The ability to do that
is compromised if another can use the reputation or goodwill without his permission
and as he likes.
In Douglas v. Hello! Ltd (2007) beslis die Engelse House of Lords dat foto’s van die
applikante se huwelikseremonie nie sonder toestemming gepubliseer mag word nie. Die rede
vir hierdie besluit is nie soseer die skending van die privaatheid van die applikante nie, maar
307

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die moontlike kommersiële nadeel wat skending van hulle eksklusiewe regte vir die
applikante, as beroemde filmsterre, mag inhou. Ook in die Duitse reg word beskerming van
werfkrag gesien as die grondslag vir die bekamping van sluikreklame (U.W.G. (D.), Art. 5
par. 1 no. 4).
Benewens die vermoënsregtelike belang in werfkrag is daar ook persoonlikheidsbelange wat
hier ter sprake is. Dit is veral vir die doeleindes van hierdie bespreking van die uiterste belang
dat dit nie alleen natuurlike persone is wat oor persoonlikheidsregte beskik nie, maar dat
regspersone, soos maatskappye ook, in soverre dit sinvol is, oor persoonlikheidsregte soos
reputasie en identiteit beskik (Neethling e.a. 2010:340 e.v.).
Uit die aard van die saak staan die vermoënsbelang in werfkrag in sterk verband met die
persoonlikheidsbelang in reputasie. Maar sowel werfkrag as reputasie is onlosmaaklik
verbind aan identiteit. Werfkrag of reputasie is immers sinloos indien dit nie gepaard gaan
met ’n bepaalde individu of onderneming wat as sodanig geëien kan word nie. Die unieke
wesenskenmerke wat die reg op identiteit onderlê, is terselfdertyd ook die eienskappe wat een
individu of onderneming met ’n bepaalde werfkrag en reputasie onderskei van ’n ander met
’n ander werfkrag of reputasie.
In hierdie verband omvat identiteit daardie uniekheid of eieaardigheid wat ’n persoon as ’n
individu identifiseer of individualiseer en hom van andere onderskei. Identiteit omvat daardie
versameling eienskappe wat die individu anders maak as ander (Neethling e.a. 2010:369
e.v.). In die geval van ’n onderneming omvat dit eerstens die geregistreerde en
gemeenregtelike handelsmerke van daardie onderneming. Maar dit behels veel meer. Dit
behels die wyse waarop winkels ingerig word – ’n mens kan byvoorbeeld enige plek ter
wêreld in ’n McDonald’s kitskoswinkel instap en onmiddellik ’n gevoel van bekendheid
beleef. Identiteit behels ook die bepaalde handelsware van ’n onderneming en die wyse
waarop dit verpak word. In die geval van ’n sportfederasie omvat identiteit ook die toernooie
wat daardie sportfederasie aanbied en dit anders maak as ander sportfederasies. Wanneer
mens byvoorbeeld aan die Internasionale Olimpiese Komitee dink, dink mens onwillekeurig
aan die Olimpiese embleem van vyf gekleurde ringe op ’n wit agtergrond. Maar mens dink
terselfdertyd ook aan die Olimpiese Spele, die grootse openingseremonie, die aansteek van
die fakkel, die wedywering in ’n verskeidenheid sportsoorte, ensovoorts. Dit is alles
onlosmaaklike eienskappe wat die identiteit van die Internasionale Olimpiese Komitee
bepaal. Dieselfde kan ook gesê word van ander sportfederasies en die groot toernooie wat
hulle aanbied.
Die reg op identiteit kan in hierdie verband op een van twee maniere geskend word. Eerstens
word ’n persoon se reg op identiteit geskend indien die unieke eienskappe van daardie
persoon sonder magtiging gebruik word op ’n wyse wat nie met die ware beeld van die
betrokke individu versoenbaar is nie. Benewens die ongemagtigde gebruik van die individu
se beeld behels hierdie soort skending ook een of ander wanvoorstelling aangaande die
betrokke individu, soos dat die individu ’n bepaalde produk of diens goedkeur of onderskryf
(Grütter v. Lombard 2007). Die onregmatigheid in hierdie soort geval is hoofsaaklik geleë in
die wanvoorstelling aangaande die betrokke individu. Indien dit vasstaan dat elke
308

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sportfederasie ook oor persoonlikheidsregte, en meer bepaald ’n reg op identiteit, beskik, kan
daar tog geen logiese onderskeid wees tussen die geval waar die valse indruk gewek word dat
’n bepaalde individu ’n produk onderskryf en die geval waar reklame valslik sinspeel op ’n
verhouding tussen ’n sportfederasie en ’n bepaalde onderneming nie.
Tweedens word die reg op identiteit geskend indien die unieke eienskappe van ’n persoon
sonder magtiging deur ’n ander persoon vir kommersiële gewin gebruik word. Benewens die
ongemagtigde gebruik van die individu se beeld behels sodanige gebruik ook primêr ’n
kommersiële motief wat uitsluitlik daarop gerig is om ’n produk of diens te bevorder of om
klante of kliënte te werf (Wells v. Atoll Media 2009). Hierdie skending van die reg op
identiteit het dus hoofsaaklik te make met die ongemagtigde gebruik van die individu se
wesenseienskappe met die bedoeling om reklame te maak. Die onregmatigheid in hierdie
geval is hoofsaaklik geleë in skending van die reg op vryheid van assosiasie en die
kommersiële uitbuiting van die individu. Indien dit vasstaan dat elke sportfederasie ook oor
persoonlikheidsregte, en meer bepaald ’n reg op identiteit, beskik, kan daar tog geen logiese
onderskeid wees tussen die geval waar die beeld van ’n individu sonder magtiging in reklame
gebruik word en die geval waar die reklame sonder magtiging die beeld van ’n sportfederasie
gebruik nie.
Die bekamping van sluikreklame berus gevolglik regtens op die erkenning en beskerming van
verskeie verwante vermoëns- en persoonlikheidsbelange, te wete werfkrag, reputasie en
identiteit. Waar reklame tydens ’n groot sportbyeenkoms op een van hierdie regte van die
betrokke sportfederasie inbreuk maak, kom dit neer op sluikreklame en is dit gevolglik
onregmatig. Waar reklame egter bloot staatmaak op die toenemende belangstelling wat ’n
groot sportbyeenkoms wek, sonder om die reg op werfkrag, reputasie of identiteit van die
betrokke sportfederasie te skend, behels dit regmatige samelopende reklame.
6. Is regulering nodig?
Internasionale sportfederasies het betreklik onlangs eers bewus geword van sluikreklame, en
pogings om dit die hoof te bied is eers in die afgelope dekade met erns aangedurf. Dit laat
egter die vraag ontstaan of sport nie ewenwel oor die weg kan kom sonder enige maatreëls
om sluikreklame te bekamp nie.
Navorsing het getoon dat sluikreklame uiters doeltreffend is. Dit skep in die gemoed van
verbruikers ’n oortuiging dat daar ’n noue verband bestaan tussen ’n bepaalde onderneming
en die betrokke sportbyeenkoms. Navorsing dui voorts daarop dat sluikreklame die
blootstelling van die amptelike borge ondermyn. Verbruikers onthou dikwels die
handelsnaam wat in sluikreklame vermeld word, terwyl die amptelike borge minder dikwels
met die sportbyeenkoms verbind word. Dit alles lei tot verwarring by verbruikers
(Schlossberg 1996:30 e.v.; Lee 2008:67–8; Amis en Cornwell 2005:215).
Maar wat dan van die 2006 Wêreldsokkerbekertoernooi in Duitsland wat oënskynlik
suksesvol afgeloop het sonder dat enige amptelike maatreëls van owerheidsweë ingestel was
om sluikreklame te bekamp? En wat van die 2008 Europese sokkerkampioenskap wat
309

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
oënskynlik suksesvol in Oostenryk en Switserland plaasgevind het sonder dat enige maatreëls
ingestel was om sluikreklame te bekamp? (Sien Leone 2008:76–7.)
Die eenvoudige antwoord is dat dit misleidend is om aan te voer dat sluikreklame nie tydens
hierdie geleenthede bekamp is nie. Dit is weliswaar so dat nóg die Duitse owerhede nóg die
Switserse en Oostenrykse owerhede enige doelgerigte maatreëls spesifiek met die oog op die
Wêreldbeker of die Europese kampioenskap ingestel het. Sluikreklame word egter in die
Duitse reg verbied ingevolge statutêre maatreëls wat op bekamping van onregmatige
mededinging gerig is. Misleidende sakepraktyke word as onbillik en derhalwe as onregmatig
beskou. Meer bepaald: ’n sakepraktyk is misleidend onder andere indien dit valse inligting of
ander misleidende besonderhede bevat waar stellings of simbole direk of indirek sinspeel op
’n borgskap of op die goedkeuring van ’n onderneming of die handelsware of dienste wat met
die onderneming vereenselwig word (U.W.G. (D.), Art. 5 par. 1 no. 4). Hier is gevolglik ’n
algemene maatreël wat sluikreklame in die algemeen verbied, sodat dit nie nodig is om van
geval tot geval vir bepaalde sportbyeenkomste afsonderlike maatreëls neer te lê nie. Hierdie
bepaling verwys ook nie bepaald na sport nie, met die gevolg dat dit sluikreklame ook in
enige ander milieu verbied. Die wetboeke van sowel Switserland (sien bv. U.W.G. (S.) Art. 2
en 3 (d)) as Oostenryk (sien bv. aanh. let. 2 U.W.G. (O.)) bevat ook maatreëls waarkragtens
sluikreklame bekamp kan word.
Dit is vandag ondenkbaar dat internasionale sportfederasies enige groot byeenkomste aan ’n
bepaalde land sal toewys indien maatreëls om sluikreklame hok te slaan, ontbreek. Daar is
minstens een goeie rede daarvoor. Die sportbedryf ly jaarliks na raming verliese ter waarde
van meer as R7 miljard weens verskillende vorme van sluikreklame (Kolah 2002:388). Die
geraamde omvang van hierdie verliese is op sigself reeds ’n sterk aanduiding dat daar wel ’n
daadwerklike nadeel mag wees en dat hierdie nadeel waarskynlik nie onder bestaande
regsreëls voldoende bekamp word nie. Die reg erken immers die vermoënsbelang wat elke
onderneming in sy werfkrag het, tesame met die reg om daardie belang winsgewend te ontgin
(Pepsico Inc. v. United Tobacco Co. Ltd 1988). Werfkrag is ’n bate wat net soos enige ander
handelsbate teen misbruik en gebruiksaanmatiging beskerm behoort te word.
7. Die belang van sport
Die standpunt dat bekamping van sluikreklame nie in belang van sport is nie, is in die milieu
van professionele sport net nie houdbaar nie. Soos wat sluikreklame onbeheerst toeneem,
neem die waarde wat verwantskap met ’n sportbyeenkoms vir enige amptelike borge mag
inhou, dienooreenkomstig ook af (Wong 2010:680).
Die verdere argument, dat bekamping van sluikreklame sport van borgskappe kan ontneem
omdat ondernemings wat van sluikreklame gebruik maak, dikwels self ook op verskillende
vlakke as borge by sport betrokke is, is eweneens nie houdbaar nie. Dit misken die belangrike
feit dat dit juis die borge is wat sterk druk uitoefen op sportfederasies en owerhede om
sluikreklame te bekamp (McDonald en Milne 1999:179; Masterman 2007:245).
310

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Inteendeel, die omgekeerde is inderdaad waar. Indien sluikreklame nie beperk word nie, hou
dit ’n daadwerklike gevaar in dat bestaande borge hulle uiteindelik sal onttrek aan
borgskappe en selfs die roete van sluikreklame mag volg (Masterman 2007:246). En dit is nie
bloot ’n teoretiese gevaar nie. Daar is inderdaad reeds verskeie gevalle waar borgskappe
beëindig is of eertydse borge hulle tot sluikreklame gewend het.
In 1993 het die amptelike borg, Panasonic, geweier om nagenoeg R17 miljoen aan borgskap
vir die Formule 1 Suid-Afrikaanse Grand Prix uit te betaal. Sasol het in die omgewing
rondom die renbaan te Kyalami ’n oorvloed reklameborde aangebring en die leeue-aandeel
van die reklame-lugtyd tydens die televisiebeeldsending uitgekoop. Die gevolg was dat die
borgskap van Panasonic oorskadu is en die indruk gewek is dat Sasol die amptelike borg van
die Suid-Afrikaanse Grand Prix was. In ’n latere hofgeding het die hof Panasonic gelyk gegee
en beslis dat die bedrag inderdaad weerhou mag word (Motor Racing Enterprises v. N.P.S.
(Electronics) 1996).
In 1997 het die verhoudinge tussen die Verenigde Krieketraad van Suid-Afrika en hul
destydse borg, Vodacom, versuur nadat MTN se lugskip tydens die derde toetswedstryd
tussen Suid-Afrika en Australië bokant die stadion rondgedraai het (Van der Westhuizen
1997b). Die dispuut het in die hof gedraai (Van der Westhuizen 1997a) en uiteindelik daartoe
gelei dat Vodacom as borg van krieket onttrek het (Van der Westhuizen 1997b).
Die probleem het ook in Europa opgeduik. Die aartappelskyfievervaardiger Pringles was een
van die amptelike borge tydens die Europese sokkerkampioenskap in 2000. Teen die
aanbreek van die volgende kampioenskap in 2004 het Pringles egter as borg onttrek en hom
tot sluikreklame gewend (Masterman 2007:246). Die gevolg was dat Pringles steeds die
voordele van verwantskap met die sokkertoernooi geput het, maar teen ’n breukdeel van die
koste en sonder om enige bydrae tot die finansiering van die toernooi te lewer.
In 2003 sou Australië en Nieu-Seeland die Wêreldrugbybekertoernooi gesamentlik aangebied
het. Die Nieu-Seelandse rugby-owerhede was egter nie in staat om "skoon" stadions, sonder
enige reklame, te voorsien nie. Die Internasionale Rugbyraad het gevolglik besluit om Nieu-
Seeland te ontneem van die regte om bepaalde wedstryde tydens die toernooi aan te bied. Die
toernooi is derhalwe uitsluitlik in Australië aangebied. Die onkoste wat die Nieu-Seelandse
rugby-owerhede ter voorbereiding van die toernooi aangegaan het, was dus verspilde
uitgawes (Schwartz en Hunter 2008:254).
Indien sluikreklame nie beperk word nie, is die risiko dat bestaande borge hulle sal onttrek
aan borgskappe ’n belangrike nadeel wat bekamp behoort te word. Daar mag weliswaar
enkele voorbeelde uit ’n menigte borgskappe wees waar borge inderdaad onttrek het, maar
die reg moet ook waak teen die risiko vir benadeling en nie alleen die daadwerklike nadeel
nie (Pepsico Inc. v. United Tobacco Co. Ltd 1988:338A). Met ander woorde, die reg moet
proaktief wees en nie reaktief nie. Die risiko dat borge hulle mag onttrek bied dus ’n verdere
grondslag waarop regulering van sluikreklame geregverdig kan word.
8. Ekonomiese belang
311

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die ekonomiese impak van professionele sport strek veel verder as bloot die handel in
kaartjies en die verkoop van handelsware, eetgoed en drinkgoed rondom die stadion. Sport
dra jaarliks sowat R6 miljard in regstreekse besteding tot die Suid-Afrikaanse ekonomie by
(Slabbert 2010). Maar sommige groot sportgebeure het op sigself ’n groot impak. Die
rugbytoer van die Britse en Ierse Leeus in 2009 het sowat 37 000 toeriste na Suid-Afrika
gelok en in ses weke ongeveer R1,5 miljard tot die bruto binnelandse produk in Suid-Afrika
bygedra (Thys 2009). Die kleedrepetisie vir die Wêreldsokkerbekertoernooi, die
Konfederasiebekertoernooi, het ook in 2009 sowat 15 000 besoekers na Suid-Afrika gelok en
ongeveer R700 miljoen tot die ekonomie bygedra (Slabbert 2010). In dieselfde jaar het die
Indiese Premierliga-kriekettoernooi wat te midde van vrese rondom die algemene verkiesings
in Indië na Suid-Afrika verskuif is, ongeveer R1 miljard tot die ekonomie bygedra (Buchner
2009). Die Wêreldsokkerbekertoernooi in 2010 het na raming 400 000 toeriste na Suid-
Afrika gelok en ongeveer R12 miljard tot die bruto binnelandse produk bygedra (Smith
2010). Wanneer mens in ag neem dat al hierdie geleenthede te midde van die grootste
ekonomiese krisis sedert die Groot Depressie plaasgevind het, is die syfers asemrowend.
Daarbenewens word geraam dat die blootstelling wat Suid-Afrika tydens die
Wêreldsokkerbekertoernooi by wyse van televisiebeeldsendings en die ervaringe van toeriste
verkry het, jaarliks 1,6 miljoen meer toeriste na Suid-Afrika kan lok as wat aanvanklik
geraam is (Smith 2010). Hierby moet ook nog ingereken word die werksgeleenthede wat
direk en indirek as gevolg van gemelde sportgeleenthede in die konstruksiebedryf, die
toerismebedryf en ander terreine geskep is. Uiteindelik beteken die ekonomiese voordele wat
sport inhou, dat die miljarde rande wat uit belastinggeld ingeploeg is, uiteindelik op verskeie
wyses en op ’n beduidend groter skaal teruggekeer het na die belastingbetalers se sakke.
Dit is gevolglik van die uiterste belang dat sport en die borge wat groot sportbyeenkomste
moontlik maak, beskerm moet word. Die onttrekking van borge kan katastrofiese gevolge vir
sport inhou. Soos reeds gemeld, het Panasonic in 1993 geweier om nagenoeg R17 miljoen
aan borgskap vir die Formule 1 Suid-Afrikaanse Grand Prix uit te betaal. Dit het daartoe gelei
dat die organiseerders van die motorwedren nie hulle finansiële verpligtinge kon nakom nie
en in likwidasie geplaas is (Motor Racing Enterprises v. N.P.S. (Electronics) 1996). Die
uiteinde van die fiasko is dat Suid-Afrika sedertdien nog nooit weer ’n Formule 1-wedren kon
aanbied nie. Die likwidasie van die organiseerders en die gepaardgaande uitgerekte litigasie
het ’n leemte geskep, sodat dit nie moontlik sou wees om in die daaropvolgende seisoene
Formule 1-wedrenne in Suid-Afrika aan te bied nie. Mededinging vir die regte om ’n
Formule 1 Grand Prix aan te bied, is intensief, aangesien daar slegs beperkte geleenthede
beskikbaar is. Die leemte wat in Suid-Afrika ontstaan het, is gretig deur ander opgeraap. Dit
het die wedrenkalender versadig, sodat latere pogings om die Suid-Afrikaanse Grand Prix te
laat herleef onsuksesvol was. Die direkte verliese vir die Suid-Afrikaanse ekonomie as
gevolg daarvan is astronomies. In 1996 is geraam dat die Formule 1 Australiese Grand Prix in
Melbourne daardie jaar ’n bruto inspuiting van nagenoeg R500 miljoen vir die ekonomie van
die staat Victoria beteken het en meer as 2 000 voltydse werkgeleenthede geskep het (Gratton
en Henry 2001:170). Dit mag dus beteken dat die Suid-Afrikaans ekonomie in die anderhalf
dekades sedert die laaste Formule 1 Suid-Afrikaanse Grand Prix meer as R5 miljard en
312

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
derduisende werksgeleenthede verloor het. En dit hoofsaaklik omdat daar nie na die borge
omgesien is nie.
Daarbenewens is die onregstreekse verliese moeilik om te bepaal. Die regstreekse
beeldsendings van enige Formule 1-wedren lok meer as 350 miljoen televisiekykers in meer
as 150 lande (McComb 2004:59). Met die verlies van hierdie een jaarlikse geleentheid is
Suid-Afrika ontneem van een van die beste geleenthede om homself deurlopend as toerisme-
en handelsbestemming te bemark.
Dit alles beteken dat bekamping van sluikreklame duidelik ook ’n breër ekonomiese belang
bevorder en dus ook in hierdie opsig regverdigbaar is.
9. Mededingende reklame
Sommige bemarkers beskou sluikreklame as ’n kreatiewe bemarkingstrategie. Wanneer een
onderneming ’n bepaalde posisie in die mark inneem, behoort sy mededingers die reg te hê
om elke geleentheid aan te gryp om met daardie onderneming mee te ding vir die aandag van
verbruikers (Masterman 2007:246). Dit is oënskynlik slegs in sport waar bepaalde vorme van
bemarking as sluikreklame aangemerk word, terwyl sodanige mededingende
bemarkingspraktyke in enige ander milieu aanvaarbaar is (Leone 2008:76–7).
Hierdie siening is weer eens ongegrond. Dit is nie alleen sport wat gebuk gaan onder
sluikreklame nie. Enige geleentheid wat die publiek se aandag trek, is vatbaar vir
sluikreklame (Schatte 2009:11; De Beer 2007)).
Sainsbury's, wat die bekende televisiekok Jamie Oliver borg, was ontstoke toe ’n foto van
Oliver se vrou, Jules, met ’n trollie vol inkopies van hulle mededinger, Waitrose, gepubliseer
is. Pepsi se $75 miljoen-borgskapkontrak met Britney Spears was eweneens in gedrang nadat
sy met ’n blikkie Coca-Cola in die hand afgeneem is. Tot Pepsi se verleentheid is Spears by
’n ander geleentheid met ’n blikkie Schweppes Sunkist afgeneem (Kolah 2002:390). In
Duitsland het die whiskey-vervaardiger Jim Beam ’n foto van ’n bottel whiskey op die
enjinkap van ’n Rolls Royce-motor in reklame gebruik. Die hof het bevind dat Jim Beam die
reputasie en status van Rolls Royce op ongeoorloofde wyse wou uitbuit om hulle whiskey te
bemark (Rolls Royce 1983). In die VSA het die Washington Post regstappe ingestel teen
Gator, ’n onderneming wat opwipreklame op internetwebblaaie plaas. Die opwipreklame
bemark dikwels produkte wat meeding met die produkte wat op die webblad self verskyn
(Reed 2004:86).
Sluikreklame kom dus oraloor voor en dit is problematies in enige milieu. Sport is dus
geensins anders as enige ander bedryf in hierdie verband nie. Die bekamping van
sluikreklame in sport (en enige ander bedryf) kom inderdaad neer op ’n statutêre uitbreiding
van die gemeenregtelike verbod op onregmatige mededinging. Onregmatige mededinging
vind plaas wanneer ’n onderneming die reputasie van ’n mededinger se produk uitbuit om sy
eie produk te bemark. Dit word dikwels gedoen deur gebruik te maak van soortgelyke
handelsname of verpakking. Die doel is om verbruikers te verwar sodat hulle die betrokke
313

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
onderneming se (dikwels minderwaardige) produk aansien vir die mededinger se (dikwels
beter en) meer gewilde produk. Daardeur word verkope van die betrokke onderneming se
produk bevorder ten koste van die mededinger se produk (Muhlberg 2005:72 e.v.). ’n
Belangrike aspek van die reg insake onregmatige mededinging, is dat dit daarop gerig is om
verbruikers teen verwarrende sakepraktyke te beskerm. En is dit nie presies wat die
regulering van sluikreklame in sport beoog nie? Soos ek reeds hier bo aangedui het, is
sluikreklame uiters doeltreffend om verwarring by verbruikers te saai. Die bekamping van
sluikreklame moet dus gesien word as ’n logiese ontwikkeling van die reg insake
aanklamping en aanleuning. (Laasgenoemde twee begrippe word in onderafdeling 12 hier
onder omskryf.)
10. Vryemark
Sportborgskappe, en veral die houvas wat groot multinasionale ondernemings op borgskap
van groot internasionale sportbyeenkomste het, word dikwels as antimededingend beskou.
Maatreëls om sluikreklame te bemark verskans hierdie antimededingende praktyke (Leone
2008:76–7). Dit verhoed groot mededingers van gevestigde borge om voordeel te put uit die
openbare belangstelling wat groot sportbyeenkomste uitlok. Dit verhoed oënskynlik ook
kleiner ondernemings om enige reklame met die oog op groot sportbyeenkomste te maak. Dit
is veral onbillik teenoor die kleiner ondernemings, omdat hulle dikwels by wyse van
belastings ’n aansienlike bydrae tot die Staat se finansiering van die betrokke
sportbyeenkoms gelewer het.
Hierdie probleem kan maklik hokgeslaan word. Die maatreëls om sluikreklame te bemark
kan bepalings insluit wat voorsiening maak vir beskerming van kleiner ondernemings. Dit is
dan ook die posisie in Suid-Afrika. Artikel 15A van die Handelswaremerke-wet bemagtig die
minister van handel en nywerheid om te verklaar dat ’n sportbyeenkoms beskerm word ten
opsigte van sluikreklame. Die minister mag dit egter slegs doen indien die organiseerders
voldoende handelsgeleenthede vir kleinsake-ondernemings geskep het. Alvorens die
organiseerders van die Wêreldsokkerbekertoernooi dus kon aanspraak maak op beskerming
ingevolge artikel 15A, moes ’n plan om kleinsake te bevorder aan die minister voorgelê
word. (Of sodanige plan inderdaad voorgelê en uitgevoer is, is egter nie duidelik nie. Maar
die gebrek daaraan sou uiteraard die geldigheid van die minister se kennisgewing, en
bygevolg die regsgeldigheid van enige optrede teen gevalle van beweerde sluikreklame, in
gedrang kon bring (Du Plessis 2002:54).)
Daar is ook ’n praktiese oplossing. Ondervinding in Suid-Afrika tydens die
Wêreldsokkerbekertoernooi het ook getoon dat kleiner ondernemings glad nie uitgesluit was
van die voordele wat die geleentheid gebied het nie. Dit was moeilik om enige winkel te vind
waar die 2010 Wêreldbeker-embleem nie prominent vertoon is nie. Maar hoe kon hulle dit
doen sonder om die gramskap van die internasionale sokkerfederasie, FIFA, op die hals te
haal?
Die antwoord is eenvoudig dat sake-ondernemings advertensies van die amptelike borge,
oortrek met die 2010 Wêreldbeker-embleme, in hulle winkels vertoon het. Elke onderneming
314

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
wat betaling per kredietkaart aanvaar het, het prominent ’n advertensie van die amptelike
borg en kredietkaartonderskrywer, VISA, in hulle vensters vertoon. Elke kitskoswinkel,
restaurant en supermark het advertensies van die amptelike borg, Coca-Cola, vertoon. Elke
reisagent het prominent advertensies vir die amptelike redery, Emirates, vertoon. Sport- en
klerewinkels het prominent advertensies vir die amptelike borg, Adidas, vertoon, en
amptelike replikas van Adidas se Jabulani-sokkerbal is oral te koop aangebied. Elektronika-
en afdelingswinkels het advertensies vir die amptelike borg, Sony, vertoon. Enige winkel wat
selfone en selfoonlugtyd verkoop, het advertensies vir die amptelike borg, MTN, vertoon. Die
amptelike gelukbringer, Zakumi, is oraloor te koop aangebied. Dit alles het voordele vir alle
betrokkenes ingehou. Die amptelike borge het in die proses die maksimum blootstelling uit
hulle borgskappe verkry. Dit het daartoe bygedra dat dit besonder moeilik was vir enige
mededingers om (ten minste in Suid-Afrika) die amptelike borge deur middel van
sluikreklame te oorskadu. Maar belangriker: kleiner ondernemings kon, ten spyte van die
beperkings op sluikreklame, steeds voordeel put uit die menigte toeriste wat Suid-Afrika
tydens die Wêreldbekertoernooi besoek het. Soos ek reeds hierbo aangedui het, het die
besteding deur toeriste tydens die Wêreldbekertoernooi in 2010 na raming R12 miljard tot die
bruto binnelandse produk bygedra (Smith 2010). Op hierdie wyse het die miljarde rande aan
belastinggeld wat die staat ter voorbereiding van die Wêreldbekertoernooi ingeploeg het, hul
weg teruggevind na die ondernemings wat tot die belasting bygedra het.
Die bekamping van sluikreklame lei dus nie noodwendig tot die onderdrukking van kleiner
ondernemings nie.
Groter multinasionale ondernemings word egter steeds aan bande gelê. Met Coca-Cola as
amptelike borg was daar geen ruimte vir Pepsi of Schweppes om voordeel te trek uit die
belangstelling wat die Wêreldbeker by verbruikers geprikkel het nie. Eweneens het die
amptelike borgskap van Hyundai en Kia enige ander motorvervaardiger se vermoë om
bemarkingsgeleenthede rondom die Wêreldbekertoernooi te ontgin, beperk.
In hierdie verband het Leone (2008:76–7) dalk ’n geldige argument wanneer sy aanvoer dat
sportborgskappe antimededingend is en dat die besigheidsmodel van sport hersien behoort te
word.
Dit is egter nie die totale besigheidsmodel wat hersiening verg nie, maar bloot die wyse
waarop amptelike borge aangewys word. Die meeste internasionale sportfederasies,
insluitend die Internasionale Olimpiese Komitee, het reeds oor ’n lang tydperk gevestigde
verhoudinge met bepaalde borge opgebou (Schwartz en Hunter 2008:254). Dit is bykans
onmoontlik vir enige mededingers om as borge by groot internasionale sportbyeenkomste
betrokke te raak, selfs al sou hulle aansienlik meer waarde bied. Miskien het die tyd
aangebreek om internasionale sportfederasies voor stok te kry en te vereis dat daar vrye
mededinging om groot borgskappe moet wees. Waarom kan die borgskappe vir ’n bepaalde
Olimpiese Spele of Wêreldkampioenskap nie van geval tot geval per openbare tender
toegeken word nie? Dit is egter ’n omvangryke vraagstuk en die bespreking daarvan val buite
die strekking van hierdie artikel.
315

11. Waar word die streep getrek?
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit is weliswaar so dat dit dikwels moeilik is om die streep te trek tussen onregmatige
sluikreklame en regmatige samelopende reklame. Wanneer groot internasionale
sportbyeenkomste plaasvind, poog ’n breë verskeidenheid ondernemings op talle wyses om
van die geleentheid vir bemarking gebruik te maak. Die moontlike wyses waarop
sluikreklame en samelopende reklame mag plaasvind, is legio, en die vindingrykheid van
bemarkers ken geen perke nie. Dit sou dus onmoontlik wees om ’n omvattende lys te maak
en ek volstaan derhalwe slegs met enkele van die meer geykte benaderings.
Een benadering behels dat ’n onderneming reklameruimte naby die stadion of reklametyd
tydens beeldsendings uitkoop. Ondernemings koop ook reklameruimte in tydskrifte en
koerante, veral in die sportblaaie. Dit is veral wanneer daar ’n deurlopende tema, verwant aan
die betrokke sportbyeenkoms, in sulke reklame voorkom dat die skeidslyn tussen die
regmatige en die onregmatige onduidelik word (Amis en Cornwell 2005:216). In uiterste
gevalle kan ondernemings in sulke reklame ook sonder magtiging die handelsmerke van die
betrokke sportfederasies of die betrokke sportbyeenkoms op onregmatige wyse gebruik
(Nafziger 2004:173).
Ondernemings kan as borge vir individuele atlete of bepaalde spanne optree. Soms sou dit
behels dat die betrokke atlete of spelers die borg se produkte, soos rugby- of sokkerstewels,
tydens die sportbyeenkoms gebruik. In ander gevalle adverteer die betrokke onderneming die
borgskap van die atleet of span ten tye van die sportbyeenkoms. Soms verskyn daardie atlete
of spelers in die betrokke reklame (Lam 2008:17).
Of ’n onderneming kan ’n sekondêre borg van die sportbyeenkoms wees, maar sodanige
borgskap aggressief bemark, buite verhouding met die waarde van die borgskap (Ferrand e.a.
2006:39).
Ondernemings maak ook dikwels spesiale aanbiedinge aan die publiek tydens groot
sportbyeenkomste. Indien hulle egter daarna sou verwys as ’n "Olimpiese aanbod" of ’n
"Wêreldbeker-aanbod", mag dit perke van regmatige bemarking oortree (Amis en Cornwell
2005:216). Soms vind promosies in die omgewing van die sportstadion plaas, en dit kan ook
die uitdeel van biljette of gratis monsters insluit (Ferrand e.a. 2006:39).
Die vraag is uiteindelik: Watter van hierdie vorme van bemarking is regmatig en watter nie?
Leone (2008:76–7) merk tereg op dat dit besonder moeilik is om hierdie onderskeid te tref.
Haar standpunt dat sluikreklame om hierdie rede nie gereguleer behoort te word nie, is egter
kortsigtig. Inteendeel, behoorlike regulering het juis die uitwerking dat die begrip
sluikreklame gesaghebbend omskryf word. Die voordeel van so ’n omskrywing is dat
amptelike borge sowel as ander ondernemings wat tydens ’n groot sportbyeenkoms wil
adverteer, met groter sekerheid sal weet waar die perke lê. Ondernemings sal ook van meet af
bewus wees van die gevolge wat met sluikreklame gepaard gaan. Dit sal daartoe bydra dat
onregmatige sluikreklame in ’n groot mate ontmoedig word. Gevolglik is die onsekerheid
rondom sluikreklame ’n sterk argument ten gunste van regulering.
316

12. Is bestaande regsreëls onvoldoende?
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Daar word soms gesê dat die bestaande reg voldoende beskerming aan sportfederasies en
hulle borge bied en dat dit gevolglik onnodig is om maatreëls neer te lê wat sluikreklame
bekamp. Die bestaande reg bied hoofsaaklik in twee opsigte beskerming. Eerstens is daar die
immaterieelgoederereg waarkragtens handelsmerke en handelsname beskerm word. Dan is
daar die mededingingsreg wat beskerming verleen teen onregmatige en onbillike
mededinging (Amis en Cornwell 2005:219).
Wanneer ondernemings sonder goedkeuring die name of embleme van die Internasionale
Olimpiese Komitee, van ’n sportfederasie of van ’n bepaalde byeenkoms of toernooi in
reklame gebruik, word die regte ten opsigte van handelsname en handelsmerke geskend. Die
eienaar van die handelsmerk kan regstappe instel om die handelsmerk te beskerm en
ongemagtigde gebruik te voorkom (sien bv. hfst. 8, Wet op Handelsmerke 1993). In sodanige
gevalle bied die bestaande immaterieelgoederereg gevolglik reeds voldoende beskerming.
Die mededingingsreg bied ook ’n mate van beskerming teen sluikreklame. ’n Onderneming
wat onbehoorlik op die werfkrag van ’n mededinger inbreuk maak, kan deliktueel
aanspreeklik gehou word. Inbreuk is onbehoorlik wanneer dit in stryd met die openbare
beleid is en meriete in mededinging negeer. Onregmatige mededinging kan verskillende
vorme aanneem. Van belang in die milieu van sluikreklame is misleiding of onbehoorlike
beïnvloeding van verbruikers, aanklamping, aanleuning, en bemoeiing met ’n kontraktuele
verhouding (Neethling e.a. 2010:326 e.v.).
Misleiding of onbehoorlike beïnvloeding van verbruikers is voor die hand liggend. So ook
bemoeiing met ’n kontraktuele verhouding. Sluikreklame is by uitstek daarop gerig om die
werfkrag van ’n bepaalde sportbyeenkoms aan te matig tot nadeel van die sportfederasie en
die amptelike borge. Dit kan ook in bepaalde gevalle neerkom op bemoeiing met die
kontraktuele verhouding tussen die sportfederasie en die borg, sodat die borg nie die
ooreengekome voordele uit die verhouding put nie (soos in Motor Racing Enterprises v.
N.P.S. (Electronics) 1996).
Aanklamping behels die navolging of nabootsing van ’n mededinger se embleme of
handelsmerke of die gebruik van verpakking wat byna identies aan die verpakking van ‘n
mededinger is. Dit wek die skyn dat die aanklamper se prestasie die soortgelyke prestasie van
die mededinger is. Niksvermoedende verbruikers wat die mededinger se produk wil koop,
word dan mislei om die aanklamper se produk te koop (Neethling e.a. 2010:330–1).
Aanleuning behels die uitbuiting van ’n mededinger se reputasie deur openlik ’n verband met
die mededinger te bewerkstellig (Neethling e.a. 2010:311). As sodanig sou die meeste gevalle
van sluikreklame hieronder tuisgebring kon word. Die oogmerk met sluikreklame is immers
om die openbare belangstelling in (of reputasie van) ’n bepaalde sportbyeenkoms uit te buit
ten einde ’n handelsvoordeel vir ’n onderneming te bewerkstellig.
317

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Op die oog af wil dit dus voorkom of die bestaande reg inderdaad maatreëls bevat om
sportfederasies en amptelike borge behoorlik teen sluikreklame te beskerm. In die geval waar
handelsmerke sonder magtiging gebruik word, is dit inderdaad die geval. Maar in gevalle van
onregmatige mededinging is die posisie nie so klinkklaar nie. Die mededingingsreg bied aan
die benadeelde ’n deliktuele remedie. ’n Belangrike vereiste om met ’n deliktuele eis te slaag,
is dat die benadeelde moet bewys dat daar inderdaad skade gely is. Daardie skade moet in ’n
redelike mate gekwantifiseer word. Dit is egter in baie gevalle van sluikreklame byna
onmoontlik om aan hierdie vereiste te voldoen. Hoe bewys FIFA, of enige van die amptelike
borge, byvoorbeeld dat hulle skade gely het weens kulula.com se advertensie tydens die
Wêreldsokkerbekertoernooi wat verklaar Kulula is die "Unofficial national carrier of the 'you
know what'" (Daryl 2010)? Sluikreklame maak inbreuk op die werfkrag van die betrokke
sportbyeenkoms, asook van die amptelike borge, en as sodanig is dit moeilik om in rand en
sent te kwantifiseer (Neethling e.a. 2010:327).
Daarbenewens is groot internasionale sportbyeenkomste en die sluikreklame wat daarmee
gepaard gaan, van korte duur. Dit is dikwels nie die moeite werd vir sportfederasies en
amptelike borge om vir jare lank in siviele gedinge en meerdere appèlle vasgevang te word
terwyl die sluikreklame net etlike weke geduur het nie (Wong 2009:681). Dit is nie
ongewoon vir gedinge van hierdie aard om aansienlik langer te duur as die vier jaar wat
tussen twee opeenvolgende Olimpiades of Wêreldbekertoernooie verloop nie. Uit ’n praktiese
oogpunt is uitgerekte siviele litigasie dus onwenslik.
Hoewel daar dus geldende regsreëls is wat ten minste in teorie die nodige beskerming teen
sluikreklame kan verleen, is die realiteit dat daardie maatreëls dikwels ondoeltreffend is om
sportfederasies teen sluikreklame te beskerm. Daar bestaan dus ’n daadwerklike behoefte aan
praktiese maatreëls om sluikreklame te bekamp.
13. Etiese vrae
Die verskynsel sluikreklame laat ook onvermydelik die vraag ontstaan of sodanige
reklamepraktyke eties verantwoordbaar is. Daar is drie belangrike etiese beginsels wat by
reklame van belang is (Jones 1999:502 e.v.).
a. Reklame moet eerstens verantwoordelik wees. Die reklamebedryf lewer ’n diens aan ’n
gemeenskap van ondernemings en verbruikers. Aan die een kant moet ’n bemarker ’n
bepaalde onderneming help om sy produkte te bemark en sy winste te verhoog. Aan die ander
kant het bemarkers ook ’n verantwoordelikheid teenoor verbruikers, hoofsaaklik om te
verseker dat verbruikers nie mislei word nie. Bemarkers het ook ’n verantwoordelikheid om
te verseker dat reklame regverdig is teenoor alle rolspelers, insluitende ander ondernemings.
b. Tweedens moet reklame sosiaal en ekonomies verantwoordbaar wees.
c. Derdens moet reklame nie skadelik wees nie. Bemarkers behoort bedag te wees op die
bewuste en onbewuste gevolge van reklame. ’n Advertensie vir ’n stofsuier of waspoeier kan
byvoorbeeld stereotipes ten opsigte van die rol van vroue in ons samelewing versterk en
318

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
daardeur gevolge inhou wat skadelik kan wees. Of die gebruik van strokiesprente in
advertensies vir drank kan nadelig wees vir kinders.
Sluikreklame voldoen nie aan enige van die gemelde etiese standaarde nie. Sluikreklame kom
in ’n groot mate neer op die ongemagtigde aanwending van ’n handelsbate wat in die
betrokke sportfederasie vestig en daarom is dit net soos enige ander vorm van
gebruiksaanmatiging nadelig en onverantwoordelik. Daarbenewens lei sluikreklame dikwels
tot verwarring, sodat dit ook nie verantwoordelik is teenoor verbruikers nie. Dit is voorts
onverantwoordelik omdat dit nie ander rolspelers regverdig behandel nie. Sportfederasies put
geen voordeel uit die aanmatiging van hulle werfkrag nie en amptelike borge word op
onregverdige wyse op die agtergrond geskuif. Daarbenewens beteken die verliese wat
sportfederasies jaarliks weens sluikreklame ly en die gevare dat borgskappe weens
sluikreklame afgewater of onttrek mag word, dat sluikreklame nie sosiaal en ekonomies
verantwoordbaar is nie. Hierdie verliese en gevare beteken ook dat sluikreklame skadelik is.
Dit is gevolglik moeilik om sluikreklame vanuit ’n etiese oogpunt te regverdig. Alhoewel die
onetiese aard van sluikreklame nie op sigself ’n rede is om sluikreklame te verbied nie, is dit,
tesame met al die ander argumente wat hier bo bespreek word, ’n sterk aanduiding dat
regulering wel noodsaaklik en wenslik is.
14. Quo vadis regulering?
Dit mag weliswaar duidelik wees dat sluikreklame wel gereguleer behoort te word. Die vraag
is egter op welke wyse en in watter mate dit gedoen behoort te word. Statutêre maatreëls om
sluikreklame te bekamp val hoofsaaklik in twee kategorieë, te wete spesifieke maatreëls, wat
slegs ten opsigte van ’n bepaalde byeenkoms of bepaalde soort reklame geld, en algemene
maatreëls, wat kan geld ten opsigte van enige byeenkoms wat aan die voorgeskrewe vereistes
voldoen.
In Australië was die benadering hoofsaaklik om spesifieke maatreëls ten opsigte van bepaalde
byeenkomste uit te vaardig. Dit sluit op nasionale vlak in die Sydney 2000 Games (Indicia
and Images) Protection Act 1996 en die Melbourne 2006 Commonwealth Games Protection
Act 2005. Op streeksvlak is daar die Victoria State Australian Grands Prix Act 1994 en die
New South Wales Olympic Arrangements Act 2000. Wetgewende maatreëls is ook op
bekamping van bepaalde vorme van sluikreklame gerig (Victoria Major Events Aerial
Advertising Act 2007).
’n Soortgelyke benadering word in die Verenigde Koninkryk gevolg, waar wetgewing
uitgevaardig is om die 2012 Olimpiese Spele in Londen teen sluikreklame te beskerm. Die
nodige maatreëls is vervat in die London Olympic Games and Paralympic Games Act 2006.
Hierdie benadering is egter juridies onsuiwer. Die reg behoort algemene maatreëls neer te lê
wat in die algemeen ten opsigte van alle soortgelyke gevalle van toepassing kan wees (Du
Plessis 2002:164 e.v.). Die reg behoort nie afsonderlik vir individuele gevalle voorsiening te
maak nie, want dan word die maatreëls arbitrêr en inkonsekwent.
319

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Daarom is die uitvaardiging van algemene maatreëls verkieslik. Hierdie benadering is gevolg
in Duitsland (U.W.G. (D.) Art. 5 par. 1 no. 4) en Suid-Afrika (Handelswaremerke-wet 1941,
Wet op Handelspraktyke 1967, art. 15A; art. 9(d)). Dit is ook die benadering wat in Nieu-
Seeland gevolg is met die uitvaardiging van die Major Events Management Act (2007).
Sommige deelstate in Australië het ook intussen dieselfde rigting ingeslaan (Queensland
Major Sports Facilities Act 2001; Victoria Major Sporting Events Act 2009).
Ongeag of die wetgewing slegs op ’n bepaalde byeenkoms gemik is en of dit algemeengeldend
is, die maatreëls het een ding gemeen: dit verbied enige voorstelling wat sinspeel op
’n verhouding tussen die betrokke onderneming en die beskermde sportbyeenkoms
(Schwartz, Hall en Shibli 2010:150 e.v.).
Volgens hierdie maatreëls sou die blote uitkoop van reklameruimte naby die stadion,
reklametyd tydens beeldsendings, of reklameruimte in tydskrifte en koerante nie neerkom op
sluikreklame nie. Borgskappe van individuale atlete of spanne word nie geraak nie. Die
betrokke atlete of spelers kan die borg se produkte tydens die sportbyeenkoms gebruik.
Trouens, tydens die 2010 Wêreldsokkerbekertoernooi, waar Adidas ’n amptelike borg was,
het Nike onder andere die amptelike drag vir die spanne van Nederland, Brasilië en die
Verenigde State van Amerika geborg, terwyl Puma die klere vir die spanne van Italië, Algerië
en Ghana verskaf het. Die betrokke onderneming mag ook die borgskap van die atleet of span
ten tye van die sportbyeenkoms adverteer. Tydens die 2010 Wêreldsokkerbekertoernooi het
Absa Bank wyd en syd verkondig dat Absa die amptelike borg van die Suid-Afrikaanse
sokkerspan is, sonder dat enige stappe teen Absa gedoen is. Dit terwyl Eerste Nasionale Bank
een van die amptelike borge van die toernooi was.
Daar is dus steeds ruimte vir samelopende reklame. ’n Kernelement van die maatreëls is dat
reklame moet sinspeel op ’n betrokkenheid by die bepaalde sportbyeenkoms om as
sluikreklame beskou te word. Wanneer reklame dus sonder magtiging die embleme en
handelsmerke van die betrokke sportfederasies of die betrokke sportbyeenkoms gebruik,
word die betrokke bepalings wel oortree. Enige direkte of indirekte verwysing na die
betrokke sportbyeenkoms in reklame sou moontlik ook neerkom op ’n skending van die
bepalings.
’n Mens kan hier ’n eenvoudige toets toepas om te onderskei tussen regmatige samelopende
reklame en onregmatige sluikreklame. Die toets behels eenvoudig dat die betrokke reklame
uit die milieu van die betrokke sportbyeenkoms geneem en teen ’n ander alledaagse milieu
oorweeg word. Indien die boodskap in die reklame steeds sinvol is, is dit samelopende
reklame. Indien die boodskap egter onsinnig word, word daar duidelik op die werfkrag van
die byeenkoms ingewerk en is dit sluikreklame. Met ander woorde, is die betrokke reklame
van so ‘n aard dat mens dit in die gewone alledaagse gang van sake sou verwag? Dan is dit
samelopende reklame. Of is dit duidelik slegs gefokus op die bepaalde sportbyeenkoms? Dan
is dit sluikreklame.
Dit is moontlik om hierdie milieu-toets aan die hand van ’n paar voorbeelde te verduidelik.
Die laekoste-lugredery kulula.com het tydens die Wêreldsokkerbekertoernooi advertensies in
320

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die Sondagkoerante geplaas met die woorde "Unofficial national carrier of the 'you know
what'". Die advertensie het uitbeeldings van verskeie sokkerballe en vuvuzelas, asook van ’n
sokkerspeler, bevat. Daar was ook ’n uitbeelding van ’n struktuur wat taamlik baie soos die
sokkerstadion in Kaapstad gelyk het (Daryl 2010). Wanneer ’n mens hierdie advertensie buite
die milieu van die Wêreldbeker neem en in ’n alledaagse milieu plaas, maak die meeste
daarvan net geen sin nie. Dit is gevolglik nie vreemd dat kulula.com met regstappe gedreig is
nie. Kulula het wyslik besluit om nie hulle geluk in die howe te toets nie.
Tydens die 1996 Olimpiese Spele in Atlanta het New Zealand Telecoms in Nieu-Seelandse
koerante ’n advertensie geplaas waar die woord Ringvyf keer soos volg verskyn het:
Die wyse waarop die woorde geplaas is, sinspeel duidelik op die Olimpiese embleem van vyf
gekleurde ringe. Die Nieu-Seelandse Olimpiese- en Statebondspelekomitee het regstappe
ingestel teen New Zealand Telecoms, maar die hof het op grond van die destyds geldende reg
die aansoek van die hand gewys, omdat die advertensie nie inbreuk gemaak het op die
handelsmerk van die Olimpiese Komitee nie (Amis en Cornwell 2005:216). Nieu-Seeland het
eers in 2007 wetgewing uitgevaardig om sluikreklame te beperk en die vraag is hoe hierdie
advertensie beoordeel sou gewees het indien die betrokke wetgewing reeds in 1996 van krag
was. Indien mens die milieu-toets hier toepas, sou die advertensie waarskynlik in enige ander
milieu nie dieselfde impak gemaak het nie. Die woord ring in die konteks van ’n advertensie
vir selfone is weliswaar nie onverwags nie. Die posisionering en die kleure sou egter in ’n
ander milieu hulle belang verloor. Gevolglik sou dit onder huidige wetgewing waarskynlik as
sluikreklame beskou word.
Hoe sou Absa se reklame tydens die Wêreldsokkerbekertoernooi opweeg? Absa het hulle
amptelike borgskap van die Suid-Afrikaanse nasionale sokkerspan oraloor bemark. Sokker is
’n spel wat bykans die hele jaar lank gespeel word en die nasionale span neem van tyd tot tyd
aan sowel vriendskaplike wedstryde as toernooie deel. Die bemarking van die borgskap sou
dus in enige ander milieu buite die Wêreldbekertoernooi steeds sinvol wees. Gevolglik is die
Absa-reklame regmatige samelopende reklame.
15. Slot
Dit wil voorkom of daar al meer en meer ’n geneigdheid is om sluikreklame deur middel van
doelgerigte wetgewing hok te slaan. Hierdie neiging word aangepor deur die gewaarwording
dat sluikreklame nadelig is, nie alleen vir die amptelike borge van internasionale
sportbyeenkomste en sportfederasies nie, maar ook vir die ekonomiese welvaart van streke en
lande. Dit word voorts gedryf deur die prestige wat gepaard gaan met die aanbied van
hoëvlak internasionale sportbyeenkomste en die wedywering tussen stede en lande om as
gashere aangewys te word. Doelgerigte wetgewing sal ongetwyfeld heelwat doen om die
321

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
probleem van sluikreklame aan te spreek. Maar bemarkers sal ook sonder twyfel vorendag
kom met nuwe kreatiewe reklameveldtogte wat die perke tussen samelopende reklame en
sluikreklame sal toets en dikwels sal vervaag. Solank as wat daar groot internasionale
sportbyeenkomste plaasvind, sal die laaste woord in hierdie verband nie gespreek word nie.
Bibliografie
Amis, J. en T.B. Cornwell. 2005. Global sport sponsorship. Oxford: Berg Publishers.
Andrews, D.L. 2004. Sport in the late capitalist moment. In Slack (red.) 2004.
Bale, J. 2003. Sports geography. 2de uitgawe, Oxford: Routledge.
Bodin, D., R. Robène en S. Héas. 2005. Sport and violence in Europe. Strasbourg: Council of
Europe Publishing.
Buchner, C. 2009. IPL ’n goeie advertensie vir SA, sê Zuma. Beeld Sake, 26 Mei, bl. 11.
Cloete, R. (red.). 2005. Introduction to sports law in South Africa. Durban: LexisNexis.
Daryl. 2010. FIFA has $1 billion in reserve runds, but still doesn’t appreciate clever
advertising.
http://www.worldcupblog.org/world-cup-2010/fifa-has-1-billion-in-reserve-funds-but-stilldoesnt-appreciate-clever-advertising.html
(30 Maart 2011 geraadpleeg).
De Beer, L. 2007. Potch-plakkate is glo “lokvalbemarking”. Beeld, 26 September, bl. 2.
De Bruin, W. 2004. Ramsamy kap lokvalbemarking. Beeld Sake, 6 September, bl. 8.
Du Plessis, L.M. 2002. Re-interpretation of statutes. Durban: Butterworths.
Epstein, A. 2003. Sports law. New York: West Legal Studies.
Ferrand, A., L. Torrigiani en A. Camps. 2006. Routledge handbook of sports sponsorship:
Successful strategies. Oxford: Routledge.
Gratton, C. en I.P. Henry. Sport in the city: The role of sport in economic and social
regeneration. Londen: Routledge.
Griffith-Jones, D. 1997. Law and the business of sport. Londen: Butterworths.
Jones, J.P. 1999 The advertising business. Thousand Oaks, Kalifornië: Sage Publications, Inc.
Kolah, A. 2002. Essential law for marketers. Oxford: Butterworth-Heinemann.
Lam, C. 2008. Legal aspects of marketing and event management. Norderstedt, GRIN
Verlag.
322

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Lee, S. 2008. Sport sponsors’ decision-making in a global market: An application of
analytical hierarchy process (AHP). Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van
Minnesota.
Leone, L. 2008. Ambush marketing: Criminal offence or free enterprise? International Sports
Law Journal, 3(4):75.
Louw, A. 2010. Sports law in South Africa. Alphen aan den Rijn: Kluwer Law International.
Masterman, G. 2007. Sponsorship: For a return on investment. Oxford: Butterworth-
Heinemann.
McComb, D.G. 2004. Sports in world history. Oxford: Routledge.
McDonald, M.A. en G.R. Milne. 1999. Cases in sports marketing. Sudbury, Massachusetts:
Jones and Bartlett Publishers.
Meenaghan, T. 1996. Ambush marketing a threat to corporate sponsorship. Sloan
Management Review, Herfs, 38(1):103.
Muhlberg, H. 2005. The law of the brand: A practical guide to branding law in South Africa.
Kaapstad: Zebra Press.
Nafziger, J.A.R. 2004. International sports law. 2de uitgawe. Ardsley, New York:
Transnational Publishers, Inc.
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2010. Deliktereg. 6de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Reed, C. 2004. Internet law. 2de uitgawe. Cambridge: Cambridge University Press.
Schatte, H. 2009. Strategic branding – the difficulty of the term and trademark “Fußball WM
2006”. Norderstedt, Duitsland: GRIN Verlag.
Schwartz, E.C. en J.D. Hunter. 2008. Advanced theory and practice in sports marketing.
Oxford: Butterworth-Heinemann.
Schwartz, E.C., S.A. Hall en S. Shibli. 2010. Sport facility operations management: A global
perspective. Oxford: Butterworth-Heinemann.
Schlossberg, H. 1996. Sports marketing. Oxford: Blackwell Publishers.
Shilbury, D., H. Westerbeek, S. Quick en D. Funk. 2009. Strategic sports marketing. 3de
uitgawe. Crows Nest, Australië: Allen and Unwin Publishers.
Slabbert, A. 2010. Nuwe buro vir konferensies moet uit Wêreldbeker leer. Beeld Sake, 7 Mei,
bl. 2.
323

Slack, T. (red.). 2004. The commercialisation of sport. Oxford: Routledge.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Smith, C. 2010. Sowat 400 000 buitelanders by WB. Beeld Sake, 1 November, bl. 2.
Thys, L. 2009. Rugbytoer lewer leeue-bydrae tot SA toerismesektor. Beeld Sake, 21
November, bl. 13.
Van der Westhuizen, F. 1997a. Vodacom dien aansoek in teen SA krieketraad: Kontrak
“moenie verbreek word”. Beeld, 11 September, bl. 5.
—. 1997b. Uitspraak voorbehou in Vodacom, VKRSA se saak. Beeld, 13 September, bl. 2.
Wong, G.M. 2010. Essentials of sports law. 4de uitgawe. Santa Barbara, Kalifornië: ABC-
CLIO, LLC.
Verwysings na regspraak
Suid-Afrika
Atlas Organic Fertilizers (Pty) Ltd v. Pikkewyn Ghwano (Pty) Ltd and others 1981 (2) S.A.
173 (T.)
Grütter v. Lombard 2007 (4) S.A. 89 (S.C.A.).
Motor Racing Enterprises (Pty) Ltd (in liquidation) v. N.P.S. (Electronics) Ltd.1996 (4) S.A.
950 (A.).
Pepsico Inc. and others v. United Tobacco Co. Ltd. 1988 (2) S.A. 334 (W).
Stellenbosch Wine Trust Ltd and another v. Oude Meester Group Ltd; Oude Meester Group
Ltd v. Stellenbosch Wine Trust Ltd and another 1972 (3) S.A. 152 (C.).
Wells v. Atoll Media (Pty) Ltd [2009] Z.A.W.C.H.C. 173.
Duitsland
Rolls RoyceB.G.H. I.Z.R. 133/80 [1983] G.R.U.R. 247.
Engeland
Douglas v. Hello! Ltd [2007] 4 All ER 545 (H.L.).
Irvine v. Talksport Ltd [2003] 2 All Eng 881 (C.A.).
Verwysings na wetgewing
Suid-Afrika
Handelswaremerke-wet, 1941 (Wet no. 17 van 1941), soos gewysig.
324

Wet op Handelsmerke, 1993 (Wet no. 194 van 1993), soos gewysig.
Wet op Handelspraktyke, 1967 (Wet no. 76 van 1976), soos gewysig.
Australië
Melbourne 2006 Commonwealth Games Protection Act 2005.
New South Wales Olympic Arrangements Act 2000.
Queensland Major Sports Facilities Act 2001.
Sydney 2000 Games (Indicia and Images) Protection Act 1996.
Victoria State Australian Grands Prix Act 1994.
Victoria Major Events Aerial Advertising Act 2007.
Victoria Major Sporting Events Act 2009.
Duitsland
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
U.W.G. (D.): Gezets gegen den unlauteren Wettbewerb, 7 Junie 1909 (Wet op onbillike
mededinging) soos gewysig.
Nieu-Seeland
Major Events Management Act 2007.
Oostenryk
U.W.G. (O.): Bundesgesetz gegen den unlauteren Wettbewerb (Federale wet op onbillike
mededinging) soos gewysig.
Switserland
U.W.G. (S.): Bundesgesetz vom 19 Dezember 1986 gegen den unlauteren Wettbewerb
(Federale wet van 19 Desember 1986 op onbillike mededinging) soos gewysig.
Verenigde Koninkryk
London Olympic Games and Paralympic Games Act 2006.
325

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer
deur straatnaamtoekenning en -verandering
Johan Moll
Johan Moll: Departement Taalbestuur en Taalpraktyk, Universiteit van die Vrystaat
“All Nationalisms are at heart deeply concerned with names: with the most immaterial and
original human invention.” (J. Berger soos aangehaal in Azaryahu en Kook 2002:195)
Opsomming
Van die belangrikste teoretiese beskouings oor die aard en funksie van straatname word in
hierdie artikel van nader bekyk. Straatname toon ’n verbintenis met ruimte en semiotiek en
vorm deel van die kollektiewe geheue van ’n samelewing. Net so belangrik is die politieke
prosesse van naamgewing, veral wanneer dit kom by sowel die benoeming van straatname ter
verering van historiese persoonlikhede en herdenking van uitstaande historiese gebeure as by
die proses van die herbenoeming van reeds bestaande strate. Die uitwerking van
herbenoeming op die menslike ervaring van ruimtes en as teken en bevestiging van
bewindsverandering en die legitimiteit daarvan word hier as belangrik uitgemaak. Die eerste
straatnaamverandering in Bloemfontein ná die bewindsaanvaarding van die ANC word as
voorbeeld voorgehou, terwyl daar ook verwys word na naamsverandering in verskeie ander
stede.
Sleutelwoorde: odonomie, straatnaamverandering, semiotiek, ruimte, kollektiewe geheue,
vereringstraatname, herbenoeming, ANC
Summary
The nature and function of street names as illustrated by street-naming and streetname-changing
Name-changing in South Africa is ongoing in every province and at every level. Some of the
important theoretical discussions on the nature and function of street names (odonyms) are
more closely examined here: the connection between odonyms and views on the nature and
functioning of space and semiotics; odonyms as part of collective consciousness; the nature
of commemorative street names; the renaming of street names in terms of settling debts with
the apartheid government and celebrating the new dispensation.
Odonyms are identifying names given to streets and are basically concerned with space. As a
result of modern scientific approaches and the resulting technological advances in
326

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
communication and transport, people’s sense of place and space is constantly changing.
Space forms a basic precondition for experience, and although street names may appear quite
commonplace, more penetrating analysis shows that odonyms have a transcendental
dimension elevating them above the mere mundane. The fact that street names form part of
signs and symbols inevitably leads to their association with semiotics. From a semiotic
viewpoint, street names become means through which urban space becomes authoritative,
elevating common life to the sublime.
A street map has ideological dimensions that can be associated with specific public spaces
and street names. In this way street names become a source for the continuous creation and
deposition of the collective memory of an urban community. It is mainly the predominant
political interests and power relations that determine the symbolic construction of identity:
“In particular it reflects certain needs and their ability to manipulate symbols and notions of
common heritage” (Azaryahu and Kook 2002:199).
When a new collective consciousness is being formed and accentuated, ways and means are
found to bring them to fruition. This is when new emphasis is placed on historical events and
when individuals from the ranks of the new governing circles are honoured and
commemorated. Various studies have been done on street names as a commemorative
phenomenon, as in the research of Ferguson (1988), Palonen (1993) and Azaryahu (1996).
This brings one to the nature of commemorative street names as a general characteristic and
function of modern political culture. The symbolic function of street names as a means of
commemoration is always subservient to its practical function. Commemorative street names
bestow historical events and personalities with extraordinary meaning and according to
Schwartz (1982:377) provide “a register of sacred history”. From the viewpoint of those that
control the shaping of the society’s symbolic infrastructure, the important function of
commemorative street names lies in the fact that they present an official representation of
history within the surroundings of everyday life.
The meaning and interpretation of commemorative street names are influenced by personal
and ideological preconceptions. What makes them culturally and politically relevant and
important are their validity and the interpretation users of public spaces attach to them.
Lefebvre (1991:54) maintains that a “revolution that does not produce a new space has not
realized its full potential: indeed, it has failed in that it has not changed life itself, but has
merely changed ideological superstructures, institutions and political apparatuses”.
The renaming of streets is a pertinent feature in the toponymy of modern cities. According to
Azaryahu (1996:317) the renaming of a street has a significant effect not only on a city, but
also on human experience and observation: “A rude intervention in routinized and traditional
relations between ordinary people and their habitat effect a cognitive dissonance and mental
and communicative disarray, at least temporarily.” Since commemorative street names form
part of the symbolic infrastructure of power and authority, they become obvious targets when
political upheavals occur. On account of the fact that a politically motivated renaming
constitutes a dual procedure of decommemoration and new commemoration, it is often
accompanied by conflict or reaction. Through renaming, the new political order proclaims a
new era, showing and confirming at the same time determination and self-assurance to revisit
and change signs and symbols anew.
In this account examples are given of name-changing in some important South African cities.
In Israel many towns have streets named after Herzl, the Zionistic leader and hero; the same
327

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
happened in South Africa with the hero-worship of Mandela, icon of the new dispensation
and honoured for his leadership in establishing freedom and unity. Azaryahu and Cook’s
analysis focuses on concepts of historical and cultural heritage as expressed through street
names. These themes and concepts are repeatedly accentuated in South Africa. ANC
supporters keep asking what has happened to the “revolutionary zeal to undo the legacy of
apartheid”. They complain that throughout the country the statues and street names of
colonial settlers are still to be seen.
It is quite enlightening to look at some of the street name changes in South Africa. The first
such change in Bloemfontein after the ANC’s accession to power is taken as an example.
Street name changes, as part of the whole problematic culture-related issue, led to some of
the most vociferous debates between the ANC and opposition parties in the Free State
Legislature. Essentially the ANC’s stance regarding symbols and name-changing was based
on these words in the Freedom Charter (1955): “South Africa belongs to all who live in it,
black and white, and no government can truly claim power unless it is grounded in the will of
the total population.”
In Cape Town many reasons were put forward for changing place and street names: the
existing names reflect the city’s divided past; a new democracy with total contempt for the
old dispensation should not tolerate the names of apartheid heroes; the colonial past is over
and done with and it has become irrelevant still to display the names of British politicians;
South Africa has its own culture and heritage and a richness of descriptive language; the
process of name-changing will stimulate debate and creative thinking.
In Johannesburg D.F. Malan Drive was changed in 2001 to Beyers Naudé Drive. Thus the
name of one of the strongest enforcers of the system of apartheid was removed and the street
renamed after one of the country’s foremost Afrikaner opponents of apartheid. Various
streets in the suburb of Newtown in Johannesburg were renamed after heroes who, in spite of
censorship, exile and discrimination by recording companies and the demolition of
Sophiatown, survived to let their art flourish. The main argument in these street renamings
was that renaming had to reflect the democratic changes in government. Some of the
interesting changes were streets renamed after Gerard Sekoto, a pioneer of modern African
art; Miriam Makeba, one of the country’s cultural icons; Margaret Mcingana, worldrenowned
for her rendering of the song “Mama Tembu’s Wedding”; and Henry Nxumalo,
honoured for his exposé of working conditions on the potato farms in Bethal.
One of the first name changes in Durban was the renaming of a road in honour of Soofie
Saheb, great benefactor of the Indian community. This was applauded as contributing to the
“dignity, honour and proud history” of the Indian community who was forced to leave the
Riverside suburb in 1986 under the Group Areas Act (Pather 1999:20). However, the attempt
by the ANC to change other streets in Durban was confronted by serious Zulu opposition, as
the Zulus found the names of ANC heroes of the struggle unacceptable in areas where they
were dominant.
One of the first moves to change street names in Port Elizabeth occurred in 1999 when, as a
token of acknowledgement for assistance during the struggle against apartheid, a street in
New Brighton was named after the murdered Swedish prime minister, Olaf Palme. Another
street was named after Joe Slovo, an advocate who defended senior ANC leaders, including
the Rivonia trial of 1963. In 2007 streets with offensive names such as Verwoerd and
Strijdom were renamed Bram Fischer Road and Malibongwe Road without any protest or
328

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
opposition. The consciousness that people “form an association with street names to which
they can relate” (Claasen 2008:1) was becoming visible and growing stronger.
Street names can hardly be imagined without taking into account the importance of space,
semiotics and the collective consciousness of a society. Street-name-changing in the cities
cited above illustrates how geographical location and historical and political importance came
into play during the changing of the first street names. Semiotics plays a role on account of
the historical context and emotional reaction to old and new names. This also became
apparent in the opposition to renaming generated as a result of the assault on symbols from
the past which had taken on an almost sacred character. The first changes took place where
apartheid symbols were most prominent, where new changes would be most conspicuous and
thus bring new heroes and what they symbolised more pertinently to people’s attention. For
blacks street-renaming was a question of “unshackling and decolonising” after the long
struggle for freedom, as well as a means of reflecting a new state of affairs.
Keywords: odonomy, street name changing, semiotics, space, collective memory, honorary
street names, street name renaming, ANC
1. Inleiding
Naamsverandering in Suid-Afrika is in elke provinsie en op elke vlak aan die gang:
provinsies, dorpe en stede, woonbuurtes, strate, parke, geboue, damme, lughawens en so
meer. Hier val die klem uitsluitlik op straatname en veral die benoeming en herbenoeming
daarvan. Wat onmiddellik na vore tree, is straatname se sterk verbintenis met ruimte en
semiotiek en hoe hulle deel vorm van die kollektiewe geheue van ’n samelewing. Net so
belangrik is die politieke prosesse betrokke by naamgewing, veral wanneer dit kom by die
benoeming van straatname ter verering van historiese persoonlikhede en die herdenking van
uitstaande en merkwaardige historiese gebeure na ’n nuwe bewindsaanvaarding. Die
uitwerking van herbenoeming op die menslike belewenis van ruimtes en die simboliek
daaraan verbonde as teken en bevestiging van bewindsverandering, legitimiteit en
magsuitoefening word hier as belangrik uitgemaak. Van die eerste straatnaamveranderinge in
Bloemfontein, Durban, Kaapstad en Johannesburg ná die bewindsaanvaarding van die
African National Congress (ANC) word, in die lig van die teoretiese besinning vooraf, as
voorbeelde voorgehou en bespreek.
2. Die verbintenis van straatname met ruimte en semiotiek
Plek en ruimte is ’n voorwaarde vir menslike bestaan wat altyd “in plek” gesitueer is soos wat
mense altyd “in kultuur” leef en beweeg. Dit is om hierdie rede dat mense se verhouding tot
plek en kultuur ’n wesenlike deel van die konstruksie van hulle individuele en kollektiewe
identiteit word. Entrikin (1991) wys tereg daarop dat as gevolg van moderne wetenskaplike
benaderinge en die gepaardgaande tegnologiese vooruitgang in kommunikasie en vervoer, die
mens se sin vir plek voortdurend aan verandering onderworpe is. Hierdie transformasie het
gepaard gegaan met ’n groter bewustheid van die fundamentele polariteit in die menslike
bewussyn tussen subjektiewe en objektiewe gesigspunte. Die subjektiewe dui dan op wat
soms bestempel word as ’n “gesentreerde” werklikheidsbeskouing waarbinne die mens deel
vorm van plek en tyd, terwyl die objektiewe ’n “degesentreerde” beskouing verteenwoordig
329

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
waarbinne die mens die hier en nou transendeer. Dit is juis die mens se bewussyn van die
gaping tussen die twee perspektiewe wat deel uitmaak van die krisis van moderniteit. Word
’n degesentreerde houding teenoor die menslike bestaan ingeneem, mag individuele kwessies
soos die alledaagsheid van straatname onbelangrik en betekenisloos voorkom. Maar al word
so ’n standpunt gehuldig, verminder dit nog nie die rol en belangrikheid van ruimte as ’n
basiese voorwaarde vir ervaring nie (kyk byvoorbeeld Entrikin 1991:1). Straatname mag baie
alledaags voorkom, maar indringender besprekings toon dat hulle ’n transendentale dimensie
het wat hulle bo die alledaagse verhef.
Dieselfde spanning tussen wat ook as universalisme en partikularisme bestempel kan word,
blyk uit kenteoretiese besprekings oor die menslike samelewing binne historiese en
geografiese kontekste. Die wetenskaplike soeke na universele geldighede en algemeenhede
laat ondersoeke na die besonderhede van ruimtelike plekke onbelangrik en onbeduidend lyk
en neig om die belangrikheid van die partikuliere wat geassosieer word met die individu se
gehegtheid aan plek en ruimte binne ’n gemeenskap, gering te skat (Entrikin 1991:2–3). Feit
is, straatname bly onontbeerlike rigtingwysers nie slegs vir geografiese oriëntering nie, maar
ook op transendentale vlak vir die kultuursimbole en historiese verlede en ontwikkeling van
’n gemeenskap. Straatname mag wel eerstens en op alledaagse vlak ’n beskrywing van die
dorp of stad op klein skaal wees, maar op ’n tweede en transendentale vlak word dit ’n
ideologies-ruimtelike teks wat binne ’n bepaalde openbare ruimte tot stand kom.
Die breë terrein wat met name te doen het, staan bekend as die onomastiek (naamkunde); en
odonomie, of dan straatnaamkunde, vorm een van die onderafdelings daarvan. Wat
straatname betref, is een van munisipaliteite se funksies om name aan strate, paaie en
openbare plekke toe te ken en sulke name wanneer doenlik ook te hernoem. Odonomie gaan
dus veral oor die name en benaming van openbare strate, paaie en hoofweë, hoe en waarom
sulke name gekies word, die prosesse van goedkeuring, die katalogisering en standaardisering
daarvan en die beskikbaarstelling van inligting daaroor (Toussaint 2007:1–5). Wat odonomie
in Suid-Afrika en in baie wêrelddele steeds relevant maak, is dat munisipaliteite voortdurend
besig is om nuwe woongebiede en strate uit te lê en dat nuwe name dan daarvoor gevind
moet word. Wanneer die studie van plekname van ’n bepaalde gebied ter sprake kom, staan
dit as toponimie bekend.
Straatname het wesenlik met ruimte te doen en soos daarop gewys, vorm ruimte een van die
hoofelemente in enige kulturele stelsel (Anon. s.j.). Die ruimtelike teks van ’n straatkaart is
leesbaar en interpreteerbaar, en soos Palonen (1993:104) daarop wys: “Looking at a
streetmap of a city may be, for the competent reader, sufficient to get a first glimpse of the
history of the city in terms of the changing political climates.”
Dit blyk egter dat die interpretasie van so ’n ruimtelike teks binne meer kontekste as net die
historiese of die politieke moontlik is. Dit kan ook in ’n demografiese, geografiese of
sosiologiese konteks geplaas word, terwyl kombinasies van sulke kontekste natuurlik ook
moontlik is. Die studie van straatname kan dus lei tot holistiese benaderings en verklarings
deur die uiteenlopende kontekste daarvan te ontleed. Entrikin wys daarop hoe ruimtes soos
straatname die betekenisse oorneem van gebeure wat daar plaasvind en objekte wat daar te
330

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vinde of opgerig is, en dat die beskrywings en vertolkings daarvan ineengestrengel raak met
menslike oogmerke en waardes (Entrikin 1991:11). Die geskiedenis van ruimtes is belangrik
nie net in terme van die ontstaan daarvan nie, maar veral ook vanweë die “mutual
interactions, distortions, displacements and their links with the special practice of society”
(Entrikin 1991:42).
Omdat straatname deel vorm van tekens en simbole, lei dit ook onvermydelik tot koppeling
met die semiotiek, en vanuit ’n semiotiese oogpunt word straatname middele waardeur die
stedelike ruimte gesaghebbend word en op dialektiese wyse die alledaagse verhewe maak en
andersom. ’n Straatkaart besit ook ideologiese dimensies wat aan bepaalde openbare ruimtes
en straatname gekoppel kan word. Hierdeur word straatname ’n bron vir die voortdurende
voortbring en neerslag van die kollektiewe geheue van ’n stadsgemeenskap (Pinchevski en
Torgovnik 2002:374).
3. Straatname as deel van die kollektiewe geheue
’n Belangrike aspek wat by straatname ter sprake kom, is kollektiewe geheue, en daarmee
duik temas op soos geskiedenis en erfenisgoedere en alles wat daarmee saamhang. Op sy
beurt weer is kollektiewe geheue ’n sosiale verskynsel wat gekonstrueer word na gelang van
politieke, historiese en sosiale opvattings en veranderinge (Pinchevski en Torgovnik
2002:365).
Die wyse waarop die verlede gesien word, is dikwels diensbaar aan die politieke ideale en
strominge en bewindhebbers van die tyd. So is die bestaande dominante (en dikwels
afgeforseerde) kollektiewe geheue ná die dramatiese politieke oorname van Suid-Afrika deur
die ANC, nuut beoordeel en ingrypend verander in die stel van nuwe politieke ideale,
vergesel van nuwe historiese beklemtonings voortspruitend uit dinamiese sosiale
veranderinge.
Azaryahu en Kook (2002:199) wys daarop dat kollektiewe identiteit altyd gekonstrueer en
beleef word deur gedeelde simbole en voorstellings, en om sosiaal effektief te wees, moet so
’n kollektiewe identiteit kultureel gedeel word. Hulle meen die belewing van identiteit word
juis deur die aanhang van simbole gedefinieer en voortgesit. Identiteit word egter nie net
simbolies gekonstrueer nie, maar sosiaal onderhandel binne konkrete historiese en politieke
werklikhede. Dit is veral die heersende politieke belange en magsverhoudinge wat die
simboliese konstruksie van identiteit bepaal. Sulke belange en verhoudinge weerspieël die
bepaalde behoeftes en oogmerke van die politieke magshebbers en hulle vermoë om simbole
en opvattings oor gemeenskaplike simbole te manipuleer. “In particular it reflects certain
needs of political elites and their ability to manipulate symbols and notions of common
heritage” (Azaryahu en Kook 2002:199). So het die Nasionale Party (NP) simbole tydens sy
bewind op groot skaal gemanipuleer deur die verandering van die Volksraad-regalia, die
verwydering van die Union Jack, ensovoorts. Die ANC sou dieselfde soort verandering ná
húlle magsoorname voortsit en grootliks uitbrei, siende dat die bevolkingsmeerderheid vir die
eerste keer aan bewind gekom het. Weer eens is die Volksraad-regalia gewysig, die
ampsname van wonings verander, die volkslied aangepas, apartheidsimbole soos standbeelde
331

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
(van veral Verwoerd), borsbeelde en skilderye in die Volksraad, name van geboue,
ensovoorts, verwyder of verander.
Wanneer ’n nuwe kollektiewe geheue gevorm en beklemtoon word en na vore tree, word
maniere en middele gevind waarop en waardeur dit in die alledaagse lewe gestalte kan vind.
Dit is dan wanneer nuwe aksente op historiese gebeure geplaas word en belangrike individue
uit die verlede en hede van die nuwe heersersklas vereer en herdenk word. Verskeie studies is
gedoen om spesifiek straatname as ’n herdenkingsverskynsel te verken, soos te vinde in die
werk van Ferguson (1988), Palonen (1993) en Azaryahu (1996). Pinchevski en Torgovnik
(2002) laat die klem byvoorbeeld op twee aspekte wat van besondere belang is, val, naamlik
die politieke stryd en die besluitnemingsprosesse wat met die benoeming van straatname
gepaard gaan.
4. Die aard van vereringstraatname
Verering- of huldigingstraatname is ’n algemene kenmerk van die moderne politieke kultuur.
Die simboliese funksie van ’n straatnaam as ’n middel van herdenking of verering bly altyd
ondergeskik aan die praktiese funksie daarvan. Die meeste vereringstraatname bestendig die
nagedagtenis van historiese figure en gebeure wat deur diegene in beheer belangrik genoeg
vir verering binne die stadslandskap geag word. Hierdie tipe verering beklee historiese
gebeure en persoonlikhede met buitengewone betekenis en verskaf volgens Schwartz
(1982:377) “a register of sacred history”. Vanuit die perspektief van diegene in beheer van
die vorming van die samelewing se simboliese infrastruktuur is die groot voordeel van
vereringstraatname dat hulle ’n amptelike voorstelling van geskiedenis binne die omgewing
van die alledaagse stadslewe bied.
Net soos monumente en museums, weerspieël straatname wat vereer, nie slegs ’n bepaalde
weergawe van die geskiedenis nie, maar dra dit by tot, en word dit medespelers in, die
voortdurend veranderende en voortgaande kulturele aanbieding en voorstelling van ’n
gedeelde verlede. In hulle rol en funksie beide as historiese verwysings en as ruimtelike
skeppings gee straatname gestalte aan die ontmoetingspunt en interaksie van geskiedenis en
geografie: “Potentially contested and eventually challenged, commemorative street names
concretize hegemonic structures of power and authority” (Azaryahu 1996:312).
So dra die gebruik van straatname vir eerbetoningsdoeleindes by tot die omskepping van die
stedelike omgewing tot ’n bykans volwaardige politieke omgewing, en die vermoë om die
betekenisse van sulke omgewings te wysig en te beheer is ’n belangrike uiting en bewys van
mag (Entrikin 1991:52).
Vereringsprosedures integreer geskiedenis in deurleefde ervaring en lei daartoe dat dit deur
individue kultureel gedeel en beleef kan word. Straatname definieer geskiedenis in terme van
lokaliteit en maak deel uit van die historiese geheue van die dorps- of stadsbewoners. Tog
veroorsaak die oënskynlike alledaagsheid daarvan dat dit polities betrek word in die verloop
van die alledaagse lewe. Straatnaamgewing vorm ’n tipiese terrein vir die uiting van wat
genoem word “banale nasionalisme”: die weergawe van komplekse gebeure, gewoontes en
332

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
voorstellings wat op alledaagse wyse die kollektiewe identiteit van die bewoners of
kultuurgroep of landsbewoners weerspieël (Billig 1995).
Vir diegene wat beheer uitoefen oor die bepaling van die simboliese infrastruktuur van die
samelewing, is die groot voordeel van vererings- en gedenkstraatname dat hulle ’n
gesanksioneerde weergawe van geskiedenis binne die opset en omgang van die alledaagse
lewe daarstel en bied. Diegene in beheer besluit wat geskik is om herdenk te word, en
straatbenoeming word op hierdie wyse deel van die politiek van openbare verering en
herdenking (Azaryahu en Kook 2002:199).
Daarteenoor bied die gebruik van straatname vir vereringsdoeleindes ’n amptelike weergawe
van geskiedenis wat geïnkorporeer kan word binne die sfeer van die sosiale lewe (Azaryahu
1996:321). Straatname as herdenkings- of vereringstekens en -simbole verteenwoordig meer
as slegs ruimtelike oriëntasie. Daar kleef ook aan hulle historiese kontekste en hulle dien as
’n tipe “geskiedeniskaart” en word ’n amptelike uitbeelding van wat as belangrike historiese
erfgoed beskou word. Op hierdie wyse word straatname deel van die simboliese konstruksie
van identiteit, en die lees van straatname kom neer op ’n ontsyfering van ’n amptelik
gekonstrueerde identiteitsteks wat die belange en houdings van die plaaslike politieke
leiersgroepe en die land se magshebbers weerspieël (Azaryahu en Kook 2002:210).
Die betekenis en vertolking van gedenkstraatname word deur persoonlike en ideologiese
beskouings en voorveronderstellings gekleur. Wat egter belangrik is, is hulle houdbaarheid en
geldigheid en watter interpretasie die gebruikers daarvan daaraan heg. Dit is wat hulle
kultureel en polities relevant en houdbaar maak (Azaryahu en Kook 2002:200). Lefebvre
(1991:54) beweer:
A revolution that does not produce a new space has not realized its full potential:
indeed, it has failed in that it has not changed life itself, but has merely changed
ideological superstructures, institutions and political apparatuses. A social
transformation, to be truly revolutionary in character, must manifest a creative
capacity in its effects on daily life, on language and on space – though its impact need
not occur at the same time, or with equal force, in each of these areas.
Die skep van “nuwe ruimte” kan gewoon beteken dat ’n bestaande straatnaam deur ’n nuwe
vervang word (Lefebvre 1991:27).
Azaryahu se studie (1996:321) oor wat hy die “power of commemorative streetnames” noem,
is veral insiggewend, omdat hy sy ondersoeksveld wyd span en talle voorbeelde gee van
vereringstraatname in Europa, Rusland en Israel. Dit is toepaslik op Suid-Afrika veral in die
sin dat hy ook voorbeelde gee van kolonialistiese straatname, die verset daarteen en die
uitwerking van bewindsverandering op sulke straatname. Hy gee voorbeelde van hoe
historiese helde en gebeure in straatname vereer is, nie slegs om dinastiese glorie te
weerspieël nie, maar om nasiebou te bevorder. Na die vestiging van Israeli-soewereiniteit is
King George Avenue in Haifa byvoorbeeld verander na Independence Avenue (Azaryahu
1996:314). Die ANC was ten volle bewus van die belangrikheid om Suid-Afrika te
333

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dekoloniseer, en van die besondere waarde van name en simbole, en het kort na
bewindsaanvaarding in die vooruitsig gestel:
We would restore our pride and dignity and then would forever remove all vestiges
and reminders of apartheid, and with the full participation of our
people, change these names and symbols to ones that would instill national pride and
acceptance. (Mowzer 1998:12)
Wat die verering van uitstaande nasionale leiersfigure betref, bevind Azaryahu dat in Israel
23 uit 30 dorpe die straatnaam van die Sionistiese leier en held, Herzl, gebruik het. Die
voorbeeld wat hy gee van Bismarck, die argitek van Duitse eenheid, herinner sterk aan die
Mandela-verering wat gevolg het na die demokratisering van Suid-Afrika. Strate is na
Bismarck vernoem in feitlik elke Duitse stad en dorp, soos wat in baie gevalle met Mandela
in Suid-Afrika gebeur het (Azaryahu 1996: 323).
Wanneer dit by Israel en die Nabye Ooste kom, is die konteks waarbinne Azaryahu sy
ontleding doen, die uitwys van die assosiasie tussen herdenkingstraatname en nasiebou. Dit
het sterk na vore getree gedurende die 20ste eeu as gevolg van suksesvolle etniese
herontwaking en postkoloniale reaksies. Die herbenoeming van strate is gesien as sowel ’n
triomfantlike viering van onafhanklikheid en mag as ’n meganisme van afrekening met die
verowerde bewind. Hierdie argumente is herhaaldelik deur die ANC opgehaal om
straatnaamverandering te regverdig en aan te vuur.
Azaryahu en Kook (2002:1955) se ontleding fokus op die opvattings oor historiese en
kultuurerfenisgoedere soos in die keuse van straatname vergestalt. Hierdie beklemtoning van
die belangrikheid van eietrots en die regstelling van miskenning en aftakeling van die eie
voorouers en helde was temas wat by herhaling ook in die debat oor straatnaamverandering in
Suid-Afrika geopper is. Dit het veral gegaan oor die blanke miskenning van die waarde en
belangrikheid van swart erfenisgoedere wat onder apartheid “vertrap” is, oor die
skeeftrekking van swartes se geskiedenis en die vernedering van hulle helde wat meestal
uitgemaak is as diewe wat wittes van hulle vee beroof het (Tsedu 1999:10). Dit alles moes
reggestel en uit die weg geruim word in wat as “revolutionary zeal to undo the legacy of
colonialism” bestempel is (Tsedu 1999:10).
5. Die herbenoeming van strate: afrekening met die ou bewind, toejuiging van die nuwe
Herbenoeming is ’n prominente kenmerk van die toponimie van moderne stede. Volgens
Azaryahu (1996:317) het die herbenoeming van ’n straat ’n beduidende uitwerking nie net op
die stad nie, maar ook op menslike ervaring en waarneming van ruimtes binne stede: “A rude
intervention in routinized and traditional relations between ordinary people and their habitat
effects a cognitive dissonance and mental and communicative disarray, at least temporarily.”
Die feit dat herdenkingstraatname deel uitmaak van die simboliese infrastruktuur van mag en
gesag, lei daartoe dat hulle teikens word wanneer politieke omwentelinge intree. Deurdat ’n
polities-gemotiveerde herbenoeming ’n tweevoudige prosedure van “ont”-gedenking en
334

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
herdenking behels, gaan dit dikwels met konflik of ten minste reaksie gepaard (Azaryahu
1996:317).
Die herbenoeming van strate is ’n bewys dat die behoefte van ’n nuwe bewind aan wettigheid
en selfvoorstelling akuut word. In ’n revolusionêre situasie, of in die geval van een of ander
dramatiese politieke verskuiwing, is die herbenoeming van strate ’n daad van politieke
propaganda met groot proklamasiewaarde, omdat dit openbare reaksie uitlok. Deur
herbenoemings proklameer die nuwe bewind die begin van ’n nuwe era en toon en bevestig
dit terselfdertyd die vasberadenheid en selfvertroue om tekens en simbole opnuut te bekyk en
te verander. Die daad van herbenoeming bevestig dat die radikale herstrukturering van
magsverhoudings in die samelewing werklik bereik of onderweg is, en dit bevestig ’n
grondige rekonstruksie van sosiale en politieke instellings. Straatherbenoemings “is both a
celebration of triumph and a mechanism of settling scores with the vanquished” (Azaryahu
1996:318).
6. Die onbewustheid van waarvoor straatname werklik staan
Met verloop van tyd bly daar min oor van die tradisionele samelewing wat aanvanklik
betekenis gegee het aan die benoeming van ruimtes en straatname of wat die heersende
opvattings van plaaslike geskiedenis kan bevraagteken. So het ’n joernalis byvoorbeeld
opgemerk dat Durban se straatname uit die koloniale verlede kom, “and most people have
forgotten who the hell they are anyway” (Davis 1999:17). Met verloop van tyd verdwyn die
magte en gesaghebbendes wat die oorspronklike besluite geneem het en weinig van die
inwoners het uiteindelik enige idee van die werklike herkoms of diepere betekenis van
straatname. Dit word iets wat rigting en adres aandui en dus niks meer as ’n oriënteringspunt
is nie (Entrikin 1991:x). Hiervan is ’n goeie voorbeeld die poging tot die herbenoeming van
Waal- en Adderleystrate in Kaapstad na die twee oudpresidente Nelson Mandela en F.W. de
Klerk en die feit dat argiefmateriaal nagegaan moes word om vas te stel na wie hierdie strate
oorspronklik vernoem is.
Bourdieu (1991:239–40) praat van “the means of political violence” wanneer die politieke
mag wat oor ’n bepaalde ruimte uitgeoefen word, deur onafhanklike optrede uitgedaag word.
Straatname kan dus nie willens en wetens verander of herbenoem word sonder om die
politieke magsbepalers, en soms selfs die stadsbewoners, se reaksie daarop te verreken nie
(Pinchevski en Torgovnik 2002:374).
Wanneer daar van tyd tot tyd verander en gepeuter word aan plek- en straatname en die
gebruikers daarvan nie hulle stemme laat hoor nie, kan niemand anders namens hulle praat
nie – beslis nie een of ander deskundige of segspersoon nie, want niemand het eintlik die reg
om namens die persone wat direk daarby gemoeid is, hulle stemme te verhef nie, en dikwels
word swye die kern van die probleem van naamsverandering (Entrikin 1991:xi). Dat stryd en
konflik in naamsverandering ter sprake kom, is te verstane. In die Suid-Afrikaanse situasie
moes die wit minderheid sien hoe hulle simbole deur ’n nuwe swart meerderheid verag,
verander en herbenoem word.
335

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
7. Die eerste straatnaamverandering in Bloemfontein ná die ANC-bewindsoorname
Dat konflik en hewige argumentasie feitlik sinoniem is met naamsverandering, word duidelik
geïllustreer in die verloop van die Vrystaat se eerste straatnaamverandering. So erg was die
belewenis daarvan aan die begin dat dit in die Vrystaatse hoofstad as die ANC se “strooptog
op die verlede” bestempel is. Die ampswapens op die fasade van die Wetgewer se gebou (die
historiese Vierde Raadsaal) en talle ander kultuurbesittings het onder skoot gekom. Vir baie
wit Vrystaters was die Vierde Raadsaal met geskiedenis deurdrenk, ook uit die era voor
apartheid, en ’n belangrike deel van die Vrystaatse erfenis wat tot elke prys bewaar moes
word. Sinies en oordrewe is opgemerk dat as alles wat aan die verlede herinner, dan verwyder
moet word, “sit die Vrystaatse Wetgewer naderhand op klippe onder ’n boom iewers op die
Vrystaatse vlaktes” (Nieman 1995:10).
Straatname as deel van kultuurerfenis-kwessies het van die vurigste debatte in die Vrystaatse
Wetgewer tussen die ANC en opposisiepartye ná die ANC se regeringsoorname in 1994 tot
gevolg gehad. Basies was die ANC se vertrekpunt rakende simbole en naamsverandering dit
wat in die Vryheidsmanifes uitgespel is en dikwels deur ANC-lede in die Wetgewer geopper
sou word, naamlik dat “Suid-Afrika aan almal behoort wat daarin leef, wit en swart, en dat
geen regering werklik gesag kan opeis tensy dit gegrond is op die wil van die hele bevolking
nie” (Freedom Charter 1955).
Sommige van die voorgestelde veranderinge het nie veel meningsverskil tot gevolg gehad
nie, maar kwessies soos die provinsie en die hoofstad se naamsverandering en die
verwydering van die inhoud (die wapen, matte, skilderye en borsbeelde van die presidente
van die ou Vrystaatse Republiek) in die Vierde Raadsaal waar die nuwe demokratiese
regering nou sitting gehad het, sou vurige debat ontketen (Hansard 1995: 380/1).
Heel eerste aan die beurt was die simbole in die Raadsaal waar die nuwe Vrystaatse
Wetgewer sitting sou neem. Waaroor daar geen onduidelikheid en huiwering by die ANCleierskap
in die Vrystaat bestaan het nie, was dat die veragtelike argitek van apartheid,
Hendrik Verwoerd, se beeld so gou as moontlik verwyder moes word. Dit het immers voor
die gebou van die provinsiale regering gestaan en dit was ondenkbaar dat die nuwe ANCregeringslede
elke dag op pad werk toe verby wat hulle as ’n verfoeilike standbeeld
bestempel het, sou moes stap. Dit is reeds in September 1994 verwyder.
Laer op die lys veranderinge was straatname en dit was eers in Februarie 2000 dat berigte
begin verskyn het oor die moontlikheid dat bekende strate in Bloemfontein dalk na Mandela
vernoem kon word. Een van die belangrike strate, Voortrekkerstraat, wat in 1938 tydens die
honderdjarige viering van die Groot Trek sy naam gekry het, was ter sprake. Dit was
voorheen St John’s-straat en vir die Afrikaanssprekende wit inwoners van die stad was dit toe
net nog ’n kolonialistiese simbool wat verwyder is. Ironies genoeg het dié nou die teiken
geword van die ANC se erns ná dekolonisering. Met Bloemfontein onder Britse gesag in die
eerste helfte van die 19de eeu is een van die strate na ’n luitenant van die Koninklike
Artillerie, St John, vernoem. Toe die stadsraad in 1946 in Afrikanerbeheer kom, is die naam
na Voortrekkerstraat verander (Lubbe 2003:5).
336

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die wit lede in die Wetgewer het probeer skerm dat die naam Voortrekkerstraat behou word
weens die sentiment wat aan die geskiedenis van die Voortrekkerpioniere gekoppel was. ’n
Voorstel dat Eeufeesweg eerder Mandelaweg moet word, is deur die swart meerderheid
verwerp omdat “minder sentiment” daaraan as aan Voortrekkerstraat gekoppel was en dit dus
nie die sein van dramatiese nuwe verandering sterk genoeg sou deurstuur nie. Die vestiging
van ’n nuwe, eie stempel moes juis dáár geskied waar die teenstand teen die ou orde – die
Voortrekkers en die Boere en die onderdrukking waarmee hulle vereenselwig is – die
skerpste was en die ommekeer die sigbaarste sou wees. Nog ’n rede vir die keuse van
Voortrekkerstraat was dat die plegtigheid waartydens Mandela vyf jaar tevore vrye toegang
tot Bloemfontein ontvang het, deels in dié straat gehou is (Botha 2000:1).
Die eerste beswaar wat uit wit kringe teen dié moontlike verandering geopper is, was die
groot koste wat dit sou meebring, omdat Voortrekkerstraat die adres van baie bekende
ondernemings was en nuwe naamborde, stadskaarte en besigheidsadresse verander sou moes
word (Botha 2000:1). Sommige het die oplossing van plaasmoorde as ’n baie hoër prioriteit
voorgehou; ander het weer geredeneer dat dit die Voortrekkers is wat die land opgebou het.
Tog was daar wel enkele stemme wat die politieke voordele wat so ’n naamsverandering
ingehou het, as belangriker as die koste beskou het (Rautenbach 2000:14). In hierdie kringe
was daar begrip dat die nuwe bewindhebbers “hul stempel op die samelewing” wil afdruk en
die “ooglopendste manier is die verandering van straatname” (Anon. 2000a:8).
Die kolonialistiese verlede is opgehaal toe Brittanje Bloemfontein in 1900 gewelddadig
verower het en weer toe die Nasionale Party in 1948 bewind oorgeneem en name na
willekeur verander het. Daar moes dus erken word dat die besluit van die stadsraad om die
Bloemfonteinse straatname “meer ANC-vriendelik te maak”, nie ’n verrassing was nie
(Anon. 2000:8). Daar is besef dat indien die ANC werklik sy stempel van verowering en mag
op die Vrystaat wou afdruk, dramatiese naamsveranderinge onvermydelik was. Die grootste
deel van die bevolking was immers totaal uitgesluit toe straatname en die name van die
meeste dorpe toegeken is, en die transformasieproses het nou ruim geleentheid gebied om dit
reg te stel (Anon. 2000b:6).
Dit was duidelik dat politieke, ekonomiese en geografiese faktore naamsverandering in
hierdie straatnaamstryd gekompliseer het. Polities was dit noodsaaklik om mag uit te oefen en
verandering te realiseer; die sterkste besware het oor ekonomiese kwessies gegaan en
geografies is die straat wat sentraal geleë was en baie verkeer gedra het, uitgesonder. Die
belangrikheid van die simboliese het ook nie uitgebly nie, en die verandering van ’n naam
wat aan die een kant simbolies gekoppel is aan die tydperk van diskriminasie en
onderdrukking, maar aan die ander kant romanties verbind is aan die stryd en oorwinning van
die wit bevolking, sou ’n gloeiende sege vir die nuwe bewind beteken.
In die geval van die Vrystaat se straatnaamveranderinge het veral duidelik geblyk hoe
belangrik politieke oorwegings by naamsverandering was. Terwyl die Afrikaanssprekendes
oorheersend was, is min straatname in Bloemfontein verander: Hospitaalweg na Andries
Pretoriusstraat en St John’s-straat na Voortrekkerstraat. Maar ná sy oorname in 1948 het die
337

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Nasionale Party weldra landswyd met veel meer naamsveranderinge begin, byvoorbeeld deur
die militêre basis buite Pretoria van Roberts Heights na Voortrekkerhoogte te verander.
Die Pretoria-stadsraad het in 1978 etlike straatname verander: Devenishstraat en George
Storrarrylaan het Leyds-rylaan geword; in Silverton is Victoria- en Milnerstrate
onderskeidelik na Krige- en Fakkelstrate verander (Anon. 1979:15); in 1983 is Bikostraat en
Mandelastraat in Port Elizabeth onderskeidelik tot Koenstraat en Fonteinstraat herdoop. Die
rede wat deur die administrateur aangevoer is vir laasgenoemde naamsveranderinge, was dat
hulle vernoem is na “two controversial black leaders” (Hill 1983:2). In 1989 is verskeie strate
in Pretoria na die Suid-Afrikaanse staatsmanne Smuts, Malan, Strijdom en Verwoerd
vernoem (Anon. 1989:7).
In Bloemfontein, soos in feitlik elke stad en dorp in die land, het ’n D.F. Malan- en later ’n
H.F. Verwoerd-straat hulle verskyning gemaak. Ook hospitale, skole, damme en lughawens is
na politieke leiers vernoem, soos onder andere die J.B.M. Hertzog-lughawe in Bloemfontein.
Eintlik was daar geen ander uitweg as dat daar ook in wit geledere begrip en aanvaarding vir
die noodwendigheid van bepaalde ANC-veranderinge getoon sou moes word nie. Soos ’n
Bloemfonteinse inwoner dit gestel het:
Wie kon in elk geval van ’n ANC-LUR in Bloemfontein verwag om na veertig jaar
van apartheid met Voortrekkerstraat werk toe te ry net om verby ’n standbeeld van
Verwoerd na sy kantoor in die H.F. Verwoerd-gebou te stap? (Van der Westhuizen
2000:7)
Interessant genoeg was die leier van die PAC, dr. M. Pheko, van mening dat
naamsverandering nodig was, maar hy het nie beswaar gehad dat ’n Verwoerd-rylaan hier en
daar voortbestaan nie – sulke name gee almal se geskiedenis weer en daar moet na balans
gestreef word. Hier bo is daarop gewys dat politieke oorwegings nie totaal moet oorheers nie.
Strate behoort nie net na helde van die regerende party vernoem te word nie, maar ook na
skrywers, wetenskaplikes en medici (Van der Westhuizen 2000:7).
Merkwaardig genoeg is geen ander straatname in Bloemfontein verander ná die toekenning
van die naam Mandelaweg nie. Wanneer daar wel gepoog is om ’n straatnaam te verander,
het dit eindeloos gesloer, soos die volgende geval illustreer. Reeds in November 2002 is by
die Mangaung-raad aansoek gedoen dat die niksseggende Houtepoppiestraat in die Pelissierwoonbuurt
se naam moet verander na Mzuzustraat, ’n vernoeming na ‘n gerespekteerde
Bloemfonteinse gemeenskapsleier. Dit is in Maart 2003 goedgekeur, maar eers weer in
Februarie 2004 bespreek en gefinaliseer. Só lank het die amptelike proses gesloer dat die
straat se naam reeds intussen verander is. Die burgemeester moes verduidelik dat die proses
in die wiele gery is by die departement van grondsake wat dit moes goedkeur (Gericke
2004:2).
Dit was eers weer in Augustus 2011 dat daar berig is dat ander Bloemfontein-strate “wel gaan
verander” (Ebersohn 2011:4). Wat hieraan nuwe impetus gee, is die ANC se beplande
eeufeesviering in 2012, alhoewel die Vrystaatse regering te kenne gegee het dat dit “niks te
doen het met ’n sogenaamde apartheid-stigma” wat aan die hoofstad kleef nie, maar dat dit
338

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
slegs ’n kwessie is dat “die stad sy toekoms moet weerspieël”. Dit was ’n toekoms wat groter
swart seggenskap en verering van eie leiers ten toon moes stel. Daar is tot dusver geen
duidelikheid oor watter strate geteiken word nie en die versekering is ook gegee dat
behoorlike openbare konsultasie sal plaasvind (Ebersohn 2011:4).
8. Straatnaamherbenoemings in van die ander groot stede
Alhoewel die oogmerk van hierdie artikel is om eksemplaries te werk te gaan deur na ’n
spesifieke Vrystaatse straatnaamverandering te kyk, kan dit tog verhelderend wees om na
enkele ander voorbeelde te verwys. Turner (2009:113–33) praat byvoorbeeld van ’n
“odonomic warfare” wat in Durban losgebars het toe daar in die loop van 2007 nuwe name
aan strate in die stad toegeken is. Sy bespreek die proses van herbenoeming, die politieke
onderstutting daarvan en die redes waarom dit soveel ontevredenheid en meningsverskil
onder die politieke teenstanders en inwoners van Durban ontlok het.
Eerstens het die weerstand gegaan oor die tipe name wat gekies is – hoofsaaklik dié van antiapartheid-vryheidsvegters
uit ANC-geledere, sodat die indruk geskep is dat Durban feitlik as
hulle uitsluitlike territorium gesien is sonder inagneming van die diversiteit van die inwoners.
Tweedens het die ontevredenheid gegaan oor die gebrek aan demokratiese konsultasie, wat
juis die primêre oogmerk was van diegene wat hulle lewens in die stryd vir demokrasie
opgeoffer het. Boonop was baie van die nuwe name dié van minder bekende helde in die
stryd, of name soos Fidel Castro en Kenneth Kaunda, sodat die keuses beskryf is as “a
rogues’ gallery of Third World revolutionaries” (Turner 2009:118). Verder was die IVP
(Inkatha Vryheidsparty) en die DA (Demokratiese Alliansie) luid in hulle veroordeling omdat
die hele proses die verskeidenheid politieke oortuigings misken het en die ou wonde van
onderdrukking weer oopgekrap het. Dit was niks minder nie as ’n gebrek aan deursigtigheid,
die gebruik van kwetsende en selfs absurde name en die afwesigheid van ware demokratiese
oorlegpleging. Veral die IVP was luidkeels opstandig omdat geen poging aangewend is “to
recognise any of the hundreds of IFP leaders who died in the struggle” (Cooper 1999:1).
Sinies is opgemerk dat wanneer al die herbenoemings verby is, “the ANC will again have
imitated its white Nationalist predecessors”, en waar daar voorheen ’n Voortrekkerstraat of
Hendrik Verwoerdweg was, sou elke dorp en stad uiteindelik ’n Nelson Mandelaweg hê
(Saunders-Meyer 1999:10).
Die ANC se standpunt, daarenteen, was dat Durban se belangrikste strate gestroop moes
word van hulle koloniale-era-name en dat daar reeds te lank gesloer is om straatname te
verander (Anon 1999:2). Transformasie was in elk geval besig om die belangrikste koloniale
bakens aan te raak deurdat portrette van vorige burgemeesters in die stadshuis vervang is met
dié van John Dube, Dorothy Nyembe, Mahatma Gandhi en ander persoonlikhede uit die
bevrydingsera.
Wat Johannesburg betref, was die eerste teiken om van die name van voorste apartheidshelde
ontslae te raak. Eerste aan die beurt was D.F. Malan, een van die mees doelgerigte toepassers
van die apartheidsbeleid, en in 2001 is D.F. Malanrylaan verander na Beyers Naudérylaan. Só
het die land se grootste metropool eer betoon aan ’n voorvegter uit Afrikanergeledere teen
339

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
apartheid en een van die mees omstrede kerklui in Suid-Afrika (Jackson 2001:4). Dit sou
egter tot 2007 sloer voordat ander strate met kwetsende name uit die apartheidsera, soos
Verwoerd en Strijdom in Randburg, sonder teenstand onderskeidelik verander is na Braam
Fischerweg en Malibongweweg, vernoem na twee helde in die stryd teen die onderdrukking
van swartes. Die bewussyn dat mense “form an association with street names and want names
to which they can relate” was besig om al sterker deur te breek (Sepotokele 2004:9).
Verskeie strate in Johannesburg se Newtown-woonbuurt is in 2004 verander ten einde
Johannesburg-kunstenaars te vereer wat ten spyte van sensuur, verbanning en “diskriminasie
deur opname-maatskappye en die staatsbeheerde radio en die gewelddadige platstoot van
Sophiatown”, tog oorleef en hulle kuns laat floreer het (Sepotokele 2004:9). Hier was die
fokus dus (soos Azaryahu en Kook se ontleding aantoon) op historiese en
kultuurerfenisgoedere soos vergestalt in die keuse van straatname. Die hoofargument was ook
dat herbenoeming die demokratiese veranderinge in die land moet weerspieël en dat groot
geeste in die swart kultuur vereer moet word.
Van die interessante straatnaamveranderinge was: Becker na Gerard Sekoto (bekende skilder
en ‘n pionier van moderne Afrika-kuns; Bezuidenhout na Miriam Makeba (een van die land
se kultuurikone); Wolhuter na Margaret Mcingana (wat wêreldwye bekendheid verwerf het
vir haar weergawe van “Mama Tembu’s Wedding”); Goch na Henry Nxumalo (gerespekteer
vir sy exposé oor die werktoestande op die aartappelplase in Bethal); en Sydenham na Noria
Mabasa (bekend vir haar klei- en houtbeelde wat opgeneem is in galerye in die VSA, België
en Nederland – Cox 2004:10). In 2006 is Harrowstraat, wat vernoem is na die Engelse dorp
en privaatskool, vernoem na Joe Slovo, ‘n advokaat wat senior ANC-leiers verdedig het,
insluitende in die sogenaamde Treason Trial van 1956 en die Rivonia-verhoor van 1963 (Cox
2006a:2).
Teen die einde van 2008 het die Johannesburgse stadsraad besluit om nie minder nie as 18
strate in verskillende woonbuurtes na een van die ANC-ikone, “Ma” Albertina Sisulu te
vernoem, onder ander die belangrike Markstraat. Van die ander strate wat na haar vernoem is
sluit in: Kitchenerlaan, Broadway-uitbreiding; Maraisburgstraat; Delvillestraat;
Hambergweg; en Hoofd-straat (Cox 2008b:6).
Wat Kaapstad betref, het die ANC van die begin af talle redes aangevoer waarom plek- en
straatname in die Moederstad moet verander: die bestaande name weerspieël die stad se
“verdeelde” verlede; ’n nuwe demokrasie met algehele veragting vir die ou orde behoort nie
saam te leef met name van apartheidshelde nie; die koloniale verlede is verby en daar bestaan
geen relevansie om die name van Britse politici te behou nie; Suid-Afrika het sy eie kultuur
en erfgoed en ’n rykdom aan beskrywende taal; die proses van naamsverandering sal debat en
kreatiewe denke stimuleer (Anon. 1998:15). Daar is op gewys hoe die Woodstock-woonbuurt
wemel van die name van Engelse graafskappe, eerste ministers, generaals en admiraals,
terwyl dit in Houtbaai en van die ander voorstede voel asof ’n mens in ’n deel van Brittanje
beland het.
340

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die gevolge van Kaapstad se komplekse straatnaamverandering-debakel in 2001, toe gepoog
is om twee strate na Mandela en De Klerk te vernoem, was verreikend. Aanklagte van kullery
met die stemme wat deur die publiek daaroor uitgebring is, het tot verskeie ondersoeke gelei,
uitgeloop op die skorsing van die burgemeester, en selfs tot die opbreek van die politieke
alliansie tussen die Demokratiese Party en die Nuwe Nasionale Party gelei. Dit is ’n lang en
ingewikkelde verhaal wat buite die konteks van hierdie artikel val. Wat wel van belang is, is
dat naamsverandering vir lank daarna ’n turksvy was wat almal probeer vermy het. Eers
bykans ’n dekade daarna is in die loop van 2010 aangekondig dat vier naamsveranderinge
deur die stadsraad goedgekeur is: Oostelike Boulevard na Nelson Mandelaweg; Oswald
Pirowstraat na Christiaan Barnardstraat; die deel van Kasteelstraat tussen Adderley- en
Burgstraat na Krotoaplein; en die plaza tussen die burgersentrum en die Kunstekaap na
Albert Luthuliplein. (Krotoa was ’n slavin wat uitgeblink het as tolk en later met ’n wit
soldaat getroud is.) Nog steeds het die Kapenaars gepraat van ’n “naamgee-oorlog” en vurig
gedebatteer oor “wie die reg het om te besluit wat uit die verlede reg of verkeerd is” (Barnard
2010:1).
9. Slot
Sonder verrekening van die belangrikheid van ruimte, die semiotiek en die kollektiewe
geheue van ’n gemeenskap kan straatname eintlik nie bedink word nie, en veral ook nie om
die politiekery daaraan verbonde buite rekening te laat nie. Die straatnaamverandering in
Bloemfontein illustreer: hoe geografiese ligging en historiese en politieke belangrikheid ter
sprake kom deurdat een van die belangrikste strate eerste getakel is; hoe die semiotiese betrek
is deur die gevoelswaarde en historiese konteks van die ou en nuwe naam; maar ook hoe
weerstand gegenereer is deur die aantasting van simbole uit die verlede wat bykans ’n heilige
karakter aangeneem het.
In ’n sin het verandering ingetree daar waar die ou simboliek die prominentste was en waar
die nuwe verandering die opvallendste sou wees en ’n nuwe held met al die simboliek
rondom sy naam prominent onder die aandag sou bring. In die geval van die eerste Vrystaatse
ANC-straatnaamverandering was dit die politieke wil wat teen alle teenkanting in die
deurslag gegee het, want vir swart mense was dit ’n kwessie van “unshackling” en
“decolonisation” ná die lang stryd vir vrywording wat in die nuwe samelewing weerspieël
moes word (Jack 2002:17). In dieselfde trant en gees sou die ANC-beheerde munisipaliteite
met nuwe straatname hulle stempel op die samelewing begin afdruk, ’n proses wat geensins
afgeloop is nie.
Bibliografie
Anon. s.j. Street or road name. http://org/wiki/Street or road name (24 Januarie geraadpleeg).
Anon. 1979. Stadsraad besluit oor nuwe name vir strate. Hoofstad, 13 Maart, bl. 15.
Anon. 1989. Verskeie strate nou na SA staatsmanne genoem. Die Transvaler, 9 Januarie, bl.
7.
341

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Anon. 1998. Hoofartikel: Changing the city’s identity. Cape Argus, 5 November, bl. 15.
Anon. 1999. Colonial names of Durban streets to change. The Star, 30 Maart, bl. 2.
Anon. 2000. Hoofartikel: Straatname en rekenings. Die Volksblad, 18 Februarie, bl. 8.
Anon. 2000a. OVS simbole verwyder vir eerste parlementsitting. Die Volksblad, 4 Mei, bl. 4.
Anon. 2000b. Hoofartikel: Nuwe name, nuwe gevare. Die Volksblad,9 Mei, bl. 6.
Azaryahu, M. 1996. The power of commemorative street names. Environment and Planning
D: Society and Space, 14(3):311–30.
Azaryahu, M. en R. Kook. 2002. Mapping the nation: Street names and Arab-Palestinian
identity: Three case studies. Nations and Nationalism, 8(2):195–213.
Barnard, M. 2010. Vier nuwe straat- en plekname vir Kaapstad goedgekeur. Die Burger, 10
Desember, bl. 1.
Billig, M. 1995. Banal nationalism. Londen: Sage.
Botha, A. 2000. Bekende strate in Bfn [Bloemfontein] dalk vernoem na Mandela. Die
Volksblad, 16 Februarie, bl. 1.
Bourdieu, P. 1991. Language and symbolic power. Cambridge: Polity.
Celik, Z.D., D. Favro en R. Ingersoll. 1994. Streets: Critical perspectives on public space.
Berkeley: University of California Press.
Cooper, A. 1999. Anger at plan to rename streets. The Daily News, 30 Maart, bl. 1.
Cox, A. 2004. New Newtown straat names honour artists. The Star, 6 Februarie, bl. 10.
—. 2006. More name changes soon. Saturday Star, 11 Februarie, bl. 2.
—. 2008. Council to rename 18 Joburg streets after stalwart. The Star, 10 September, bl. 6.
Davis, P. 1999. What’s the fuss about?. Sunday Tribune, 4 April, bl. 17.
Dear, M.J. en S. Flusty (reds.). 2002. The spaces of postmodernity: Readings in human
geography. Londen: Wiley-Blackwell.
Ebersohn, K. 2011. Straatname in Bfn [Bloemfontein] gaan wel verander. Die Volksblad, 1
Augustus, bl. 4.
Entrikin, J.N. 1991. The betweenness of places. Baltimore: John Hopkins University Press.
Ferguson, P.P. 1988. Reading city streets. The French Review, 61(3):386–97.
342

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Freedom Charter, The. 1955. Adopted at the Congress of the People at Kliptown,
Johannesburg. 25 en 26 Junie. INCH: P2.13. (Geen plek of uitgewer op pamflet aangedui
nie.)
Gericke, M. 2004. Mzuzustraat is nou goedgekeur. Ons Stad, 19 Februarie, bl. 2.
Gill, R. 2005. Changing symbols: The renovation of Moscow place names. The Russian
Review, 64(3):480–503.
Guyot, S. en C. Seethal. 2007. Identity of place, places of identity: Change of place names in
post-apartheid South Africa. South African Geographical Journal, 89(1):55–63.
Hansard. 1995. Debatte van die Wetgewer van die Provinsie Oranje-Vrystaat, 28 Maart, kol.
380/1.
Hill, R. 1983. Biko, Mandela roads in PE [Port Elizabeth] get new names. Evening Post,13
April, bl. 2.
Jacobs, J.M. 2002. (Post-)colonial spaces. In Dear en Flusty (reds.) 2002.
Jack, M. 2002. On a mission to reclaim the heritage of Africans. City Press, 3 Februarie, bl.
17.
Jackson, N. 2001. D.F. Malanrylaan Sondag amptelik hernoem. Beeld, 26 September, bl. 4.
Lefebvre, H. 1991. The production of space. Oxford: Basil Blackwell.
Lubbe, J. 2009. Van heilige tot ikon: Die geskiedenis van die naamgewing van een van
Bloemfontein se strate. Nomina Africana, 17(1):5–21.
Matavire, M. 1999. Street in PE [Port Elizabeth] named after Olaf Palme. Eastern Province
Herald, 1 September, bl. 6.
Meiring, B. 1994. Toponymic innovation and social change. Nomina Africana, 8(1):65–79.
Mngade, Z. 2001. City square and major road named after Beyers Naudé. The Star, 1
Oktober, bl. 3.
Moll, J.C. 2007. Pleknaamsverandering in Suid-Afrika: Bevestiging van ANC mag,
wettigheid en “selfrespek”. Acta Academica, 39(3):106–28.
Mowzer, S. 1998. Apartheid came to taunt us in the naming of streets. Cape Argus, 17
November, ble. 10–3.
Nieman, N. 1995. ANC wil Raadsaal van simbole stroop. Die Volksblad, 23 Augustus, bl. 10.
Palonen, K. 1993. Reading street names politically. In Palonen en Parviko (reds.) 1993.
343

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Palonen, K. en T. Parviko (reds.). 1993. Reading the political: Exploring the margins of
politics. Helsinki: The Finnish Political Science Association.
Pinchevski, A. en E. Torgovnik. 2002. Signifying passages: The signs of change in Israeli
street names. Media, Culture and Society, 24(3):365–88.
Rautenbach, D. 2000. Koste van verandering van straatname pla inwoners. Die Volksblad, 17
Februarie, bl. 14.
Saunders-Meyer, W. 1999. What about Smith & Wesson streets? The Independent on
Saturday,3 April, bl. 10.
Sepotokele, T. 2004: Names of legends now grace street of Joburg’s CBD. The Star, 15
Oktober, bl. 9.
Schwartz, B. 1982. The social context of commemoration: A study in collective memory.
Social Forces, 61(2):374–402.
Touissaint, J. 2007. Processing of odonyms in Quebec, Canada. Progress Report, Junie, ble.
1–5.
Tsedu, M. 1999. Black eye. The Cape Times, 27 September, bl. 10.
Turner, N.S. 2009. Odonymic warfare: The process of renaming streets in Durban, South
Africa. Nomina Africana, 23(1):113–33.
Van der Westhuizen, G. 2000. Nuwe name vir strate en plekke niks nuuts. Die Volksblad, 19
Mei, bl. 7.
344

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“Moetie rai gammattaal gebrykie”: Die gebruik en
waarde van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies
Opsomming
Elvis Saal en Joline Blignaut
Elvis Saal: Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, UNISA
Joline Blignaut: Hoërskool Zwaanswyk, Kaapstad
Adam Small het met sy gebruik van Kaaps in sy dramas en digbundels daarin geslaag om
Kaapse Afrikaans as literêre skryftaal te vestig. In hierdie studie word aan die hand van
Howard Giles se sogenaamde Kommunikasie-akkommodasieteorie (Communication
Accommodation Theory) en Hoeken, Swanepoel, Saal en Jansen (2009) se teoretiese model
oor boodskapvorme as gesprekstimulus ondersoek ingestel of ’n Tienerkaaps ook suksesvol
as advertensietaal ingespan kan word in die gedrukte media. Die persepsies van Kaapse
Afrikaanssprekende tieners oor die gebruik van hul Tienerkaaps in die gedrukte media is
ondersoek aan die hand van twee tipes advertensies: ’n produkadvertensie (KitKat) en ’n
advertensie oor MIV-toetsing. Vir elk van die twee tienertaaladvertensies is ’n
ooreenstemmende Standaardafrikaanse advertensie geskep. Twee afsonderlike eksperimente
is uitgevoer onder graad 10- en 11-leerders in Kaapstad vir die twee tipes advertensies. Die
bevindinge van die studie dui daarop dat die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte
advertensies positiewe reaksies ontlok by Kaapse Afrikaanse tieners, ongeag die aard van die
boodskap. Nie net beskou die tieners die gebruik van hul tienertaal in die gedrukte
advertensies as “gevaarlik”/“duidelik” (“cool”) nie, maar hulle identifiseer ook beter met die
spreker van Tienerkaaps en vind die spreker sosiaal aantreklik. Die gebruik van ’n
Tienerkaaps in die advertensies dien ook as stimulus vir verdere gesprekvoering oor die
advertensies.
Trefwoorde: Tienerkaaps, Kaaps, persepsies, sosiale identiteit, tekswaardering,
gesprekstimulus, sosiale aantreklikheid, tiener, advertensietaal, gedrukte advertensies,
oorreding
Summary
The use and value of a teenage Cape Afrikaans in print advertisements
Adam Small, with his use of Cape Afrikaans in his dramas and poetry, succeeded in
establishing Cape Afrikaans as a literary language of writing. Although CA is regarded as the
dialect with the most extensive exposure in literary works (Coetzee 2005), very little is
known about its effectiveness in non-literary texts. This study examines whether the use of a
teenage Cape Afrikaans (henceforth TCA) could be employed successfully as a language of
345

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
advertising in the print media, what speaker and language perceptions the use of a TCA in
print advertisements will evoke, and whether the use of such a variety in print advertisements
will stimulate conversations.
TCA is rooted in the geolect Cape Afrikaans (henceforth CA). An analysis of the (informal)
spoken data collected among a sample of grade 9-11 learners at Zwaanswyk High School in
Retreat (Cape Town), revealed that TCA corresponds linguistically (to some extent) with CA
as discussed by Klopper (1983) and Kotzé (1984).
The speech of teenagers in Cape Town includes, among other things, typical CA
phonological features such as vowel raising ([e]>[i]; [o]>[u]); affrication ([j]>[dʒ]); postvocalic
/r/-deletion; derounding ([œy]>[ əi]); and schwa lowering ([ə]>[a]). One of the
distinguishing phonological features of TCA is the realisation of [d] in the word daar (there)
as [ɦ] in word-initial positions: haa (x daar). The omission of the [d] in the word dit (it)
occurs also frequently among Cape teenagers: it (x dit).
On a grammatical level TCA corresponds with CA with regard to syntactical features such as
the use of an English SVO word order in subordinate clauses and main clauses with an
auxiliary verb; the use of vir (for) as a marker for human or animate direct object phrases; the
use of the saam + met (together + with) construction (where met (with) occurs in a
postposition); and the use of the definite article die (the) before names of localities. One
distinguishing syntactical feature of TCA seems to be the use of like as a qualifier in the place
of mos (you know)and eintlik (actually).
TCA differs significantly from CA on a lexical level. Typical lexical markers among Cape
teenagers include the greeting salute in the place of hello or goodbye; the exclamations A-hoi,
A-wê, naghaan, skangaak (in the sense of “Hello! I’m also here!!”)and Minute vir djou (in
the sense of “No man, wait”); the use of the form of address my broe (my brother) for both
girls and boys; the use of typical gang expressions such as ‘n ag (eight) (member of the “agen-twintigs”
(twenty-eights)); neologisms such as dite (eat) and the use of existing words in
new or extended meanings. Known to CA is the mixing of Afrikaans and English lexemes
and this is also prevalent in the lexicon of the Cape teenagers. TCA reveals significant
phonological and lexical variation from CA to be employed as a language of advertising in
the print media to target a particular teenage audience.
Very little is known about how Cape teenagers perceive the use of their teenage variety when
used in the print media. According to the theoretical model developed by Hoeken,
Swanepoel, Saal and Jansen (2009), message form could function as a stimulus for
conversations. The use of a TCA in print advertisements has the potential to evoke greater
text appreciation and provide the teenager with the “pleasure of text” because it could be
perceived as a positive violation of the teenagers’ language expectation (Hoeken et al.
2009:56). This greater text appreciation, alongside text comprehension, could stimulate
conversations on the form of the message rather than the content of the message(Hoeken et al.
2009:59).
The use of a TCA in print advertisements could stimulate conversation in the following ways:
firstly, a member of the in group could demonstrate his/her superior knowledge of the variety
by providing a meaningful interpretation of the message to the rest of the in-group members,
and secondly, in-group members could discuss whether the use of the teenage variety could
be regarded as a clever, creative means to address the teenage audience, which could, in turn,
reinforce the group’s social identity (Hoeken et al. 2009:59).
346

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The use of a TCA in print advertisements also has implications for the image of the speaker.
The Communication Accommodation Theory of Howard Giles holds that speakers who
converge their speech styles to that of the listener have a better chance to be viewed as
socially attractive and as part of the in group (Gallois, Ogay and Giles 2005). Studies have
found that speakers of non-standard varieties are generally upgraded in terms of social
attractiveness and trustworthiness when the receiver identifies with the variety (Giles and
Billings 2004). The use of a TCA in advertisements could enhance the social attractiveness of
the speaker and reduce the linguistic and social distance between the speaker and the reader,
thereby creating the impression that they share a similar social identity.
In this study Cape Afrikaans teenagers’ perceptions of the use of their variety were examined
in two print advertisements which differ in style: a light-hearted (original) product
advertisement (KitKat) and a more serious health communication text about HIV testing. The
advertisements were first created in Standard Afrikaans and then “translated” by a randomly
selected group of grade 10 and 11 learners (n=34) at Zwaanswyk High School, Retreat, Cape
Town into their own teenage variety. The two KitKat advertisements (i.e. the Standard
Afrikaans and the TCA ones) were evaluated separately from the two HIV testing
advertisements (i.e. the Standard Afrikaans and the TCA ones). Two separate betweensubject
experiments were conducted among the grade 10 and 11 learners at Zwaanswyk High
School for the two types of advertisements (i.e. the KitKat advertisement (participants: n=79)
and the advertisement about HIV testing (participants: n=55)). In each of the two experiments
the two versions of the same advertisement (i.e. the standard and the teenage version) were
randomly distributed among the learners. The independent variable was language variety
(with the levels Standard Afrikaans and TCA), while the dependent variables were grouped
into two categories:
• variables relating to the text message itself: text appreciation, text and language
comprehension and intention to stimulate conversation
• variables relating to the image of the speaker: speaker’s social attractiveness,
trustworthiness, in-group membership and expertise.
A questionnaire consisting of a combination of rating scales and open questions was used to
measure these dependent variables.
With regard to the KitKat advertisement the results of the t-tests revealed that participants:
(i) appreciated the advertisement written in TCA far more than the corresponding
Standard Afrikaans version (p < .001)
(ii) perceived the TCA advertisement as easier to comprehend than the one in
Standard Afrikaans (p < .01)
(iii) showed more intent to converse about the TCA advertisement than the standard
Afrikaans advertisement (p < .001)
(iv) perceived the speaker of the TCA advertisement as more socially attractive ( p
< .001) and as a teenager (i.e. an in-group member) (p < .001) compared with the
speaker of the Standard Afrikaans advertisement.
Similar findings were recorded for HIV advertisement. The participants appreciated the TCA
advertisement more than the corresponding Standard Afrikaans version (p < .05) and were
more likely to speak to others about the TCA HIV advertisement than the Standard Afrikaans
advertisement (p < .01). The speaker in the teenage language advertisement regarding HIV
347

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
testing was also seen as more socially attractive (p < .01) and as a teenager (p < .001)
compared with the corresponding Standard Afrikaans advertisement.
The findings indicate that a TCA has the potential to be employed as a language of
advertising in the print media, irrespective of the nature of the message. Cape Afrikaans
teenagers display a favourable view of the use of their teenage variety in both light-hearted
and more serious advertisements. They see advertisements written in a TCA as interesting,
exciting, attractive, different, nice, cool. Standard Afrikaans, on the other hand, is seen as too
old, uninteresting, boring, a language that nobody uses.This positive appraisal is a result of
teenagers’ identification with the teenage variety. Furthermore, it tends to stimulate
conversations about the adverts. The use of a TCA could also enhance the image of the
speaker. Cape teenagers are more likely to view speakers of advertisements written in a TCA
as a teenager and socially attractive, interesting, exciting, cool, someone who knows how to
use a teenage language.
The positive evaluation of a TCA in print advertisements could not be generalised to all
Afrikaans teenagers. Studies have shown that Coloured Afrikaans and White Afrikaans
teenagers evaluate the use of their teenage variety in the print media differently (Laanstra
2005, Saal 2009). This study provides evidence that speakers of CA, who previously regarded
their variety as stigmatised, now tend to view their variety in a more favourable light.
Keywords: Teenage Cape Afrikaans, Cape Afrikaans, perceptions, social identity, text
appreciation, stimulus for conversations, social attractiveness, teenager, language of
advertising, print advertisements, persuasion
1. Inleiding
Adam Small het met sy gebruik van Kaapse Afrikaans 1 in die bundel Kitaar my kruis (1961)
en die drama Kanna hy kô hystoe (1965) vormlike vernuwing gebring in die Afrikaanse
poësie en drama (Olivier 1999:573; Van Wyk 2006:5). Met hierdie werke het Small Kaaps op
die voorgrond geplaas en opnuut ’n groter bewustheid gekweek vir een van die oudste
niestandaardvariëteite van Afrikaans. In skrille kontras met die vroeëre gebruike van
niestandaardvariëteite vir humoristiese en karikatuuragtige effek (vgl. voorbeelde in Coetzee
2005:37–8) word Kaaps deur Small gebruik om die politieke en sosio-ekonomiese
omstandighede van die bruin werkersklasmense treffend te verwoord. Die gebruik van Kaaps
word deurlopend in die werke van Small ingevoer, onder andere ook in sy dramas Joanie
Galant-hulle (1978) en Krismis van Map Jacobs (1983), waardeur Small Kaaps se waarde as
’n literêre taalvorm demonstreer.
Hugo (2009:17) argumenteer dat Small daarin slaag om deur sy skryfwerk Kaaps te vestig as
’n skryftaal met ’n eie literêre tradisie. Kaaps was nou nie meer net ’n gesproke variëteit nie,
maar ’n gerekende skryftaalvariëteit met toenemend literêre moontlikhede. In die tagtigerjare
en later het verskeie digters en skrywers, onder andere Peter Snyders (1982), Patrick Petersen
(1985), Loit Sôls (1998) en Zulfah Otto-Sallies (1997), voortgebou op Small se nalatenskap
en Kaaps toenemend in hul skryfwerk aangewend. In vergelyking met die ander
niestandaardvariëteite van Afrikaans word Kaaps algemeen beskou as die dialekvorm wat die
meeste in dialekwerke voorkom (Coetzee 2005:36).
348

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hierdie suksesse van Kaaps as skryftaal in literêre werke het waarskynlik die weg gebaan vir
die gebruik van ’n tipe Kaapse-Afrikaanse skryfstyl in die gewilde Kaapse dagblad Son,wat
in 2003 vir die eerste keer verskyn het. Son, ’n Afrikaanse poniekoerant, word in ’n Kaapse-
Afrikaanse styl geskryf met as opvallende leksikale kenmerk die vermenging van Engels en
Afrikaans en leksikale merkers eie aan die gemeenskap (vgl. voorbeelde in Van der Rheede
2011:13).
Die gebrek aan ondersoeke oor die effektiwiteit van Kaaps in dokumentbemiddelde
kommunikasie (soos in die gedrukte media), is veral opvallend gesien in die lig dat Kaaps een
van die oudste opgetekende variëteite van Afrikaans is (Van Rensburg 1997:13) en ook die
uitgebreidste voorkom in dialekwerke. Studies oor Kaaps is hoofsaaklik beperk tot
strukturalistiese of sosiolinguistiese ondersoeke (Hendricks 1978; Klopper 1983; Kotzé 1983;
Stone 2002). Daar is egter nog weinig bekend of Kaaps ook suksesvol ingespan kan word as
skryftaalvorm in niefiksie-tekste.
Hierdie studie het ’n tweeledige doel: eerstens om vas te stel watter taal- en sprekerpersepsies
die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies by Kaapse- Afrikaanse tieners
oproep, en tweedens om te bepaal of Tienerkaaps in gedrukte advertensies as gesprekstimulus
kan optree.
Die gebruik van ’n Tienerkaaps as oorredingstaal word ondersoek aan die hand van twee
tipes gedrukte advertensietekste: ’n produkadvertensie (vir KitKat) en ’n advertensie oor
MIV-toetsing). Hierdie tekste word elk vergelyk met die korresponderende
standaardvariëteit. Vir eers word die term Tienerkaaps bespreek, asook hoe hierdie
registervariëteit verskil van (en ooreenstem met) die geolek Kaaps. Daarna word gefokus op
persepsies oor Kaaps, gevolg deur ’n teoretiese verantwoording vir die tipe taal- en
sprekerpersepsies wat ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies kan ontlok, asook die vermoë
om as gesprekstimulus te kan optree. Hierna volg ’n bespreking van die eksperimentele
ondersoek en resultate.
2. Linguistiese merkers van ’n Tienerkaaps
Tienerafrikaans is nog maar weinig nagevors in Suid-Afrika (Marais en Coetzee 2005:245).
Ondersoeke oor Tienerafrikaans wat gebaseer is op empiriese data van substansiële omvang
is gedoen deur Marais (2005) en Stone (2002). Stone (2002), wat gewerk het onder die bruin
Afrikaanssprekende werkersklasadolessente en jong volwassenes in die Kaap, het op basis
van hul leksikon tot die gevolgtrekking gekom dat daar vier tipes sosiale identiteite vir
Kaapse jongmense onderskei kan word: die respektabeles (“respectable”, “beskaafde”
mense), die berugtes (“disreputable” persone), die krimineel-verwantes (“delinquents”) en die
uitgeworpenes (“outcasts” – persone in tronke). Alhoewel die grense tussen hierdie leksikale
onderskeidings nie altyd duidelik is nie, blyk die tienertaal wat in hierdie studie ondersoek
word, die leksikon van die “disreputable” en “delinquent” tipes te wees. Stone (2002)
bespreek egter nie die onderskeidende fonologiese en sintaktiese merkers van tienertaal soos
dit in die Kaap-omgewing voorkom nie.
349

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die term Tienerkaaps is op sigself problematies, in dié sin dat dit kan impliseer dat tienertaal
in die Kaap-omgewing homogeen is. In hierdie studie verwys Tienerkaaps na ’n taalvorm
soos gebesig deur ’n groep tieners op die Kaapse Vlakte. Data 2 wat versamel is onder tieners
op die Kaapse Vlakte reflekteer die volgende linguistiese kenmerke:
2.1 Fonologiese variasie
Van die onderskeidende fonologiese kenmerke van Kaaps is die voorkoms van
vokaalverhoging, affrikatisering, weglating van die postvokaliese [r], ontronding en
vokaalverlaging (Coetzee 2005:40–2; Klopper 1983:115–23; Kotzé 1984; Odendal 1989:159,
166). Hierdie kenmerke kom ook frekwent voor onder die Kaapse tieners:
Vokaalverhoging:
[e] > [i]: vigiewe (x vergewe), vigiet (x vergeet) twie (x twee)
[o] > [u]: oek (x ook), soe (x so), koep (x koop)
Affrikatisering:
[j] > [dʒ]: djy (x jy), djou (x jou), djulle (x julle)
Postvokaliese-[r]-weglating:
[r] > ( ): ha (x haar), broe (x broer), giste (x gister), vigiet (x vergeet), nommes (x
nommers), hat (x hard), donkete (x donkerte)
Ontronding:
[œy] > [əi]: ytval (x uitval), hyswek (x huiswerk), ytstiek (x uitsteek)
Vokaalverlaging:
[ə] > [a]: regtag (x regtig), ses-en-twintag (x ses-en-twintig).
Fonologiese verskynsels wat nie sonder meer as eiesoortig aan Kaaps beskou kan word nie,
maar wel ’n hoë frekwensie het onder sprekers van Kaaps, sluit in vokaalverkorting,
vokaalreduksie, assimilasie, palatalisasie en rotasering. Hierdie fonologiese verskynsels kom
ook frekwent voor onder die Kaapse tieners:
Vokaalverkorting: [a:] > [a]: gat (x gaan), an (x aan), samit (x saam met), slat
(x slaan)
Vokaalreduksie: [ε] > [ə]: ik (x ek), samit (x saam met), hit (x het), kanit (x
kan net)
Assimilasie: Geassimileerde vorme van die funksiewoorde die en nie
kom frekwent voor: oppie (x op die), trappie (x trap die), virrie (x vir die), noggie (x
nog nie), issie (x is nie), wietie (x weet nie).
Enkele ander voorbeelde van assimilasie sluit in:
[nb] > [mb]: ombeskof (x onbeskof)
[nd] > [n]: tanne (x tande)
[lm] > [m]: ammal (x almal)
Palatalisasie: [ɦ] > [j]: jarra, jirre (x here)
Assibilasie: [d] > [r]: derra (x daddy), nourie (x nou die), byrie (x by
die).
350

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Een van die onderskeidende kenmerke van Tienerkaaps is dat [d] in die woord daar (en
afgeleide vorme daarvan) gerealiseer word as [ɦ] in woordaanvangsposisie: haai (x daai), ha
(x daar), haaso (x daarso), haantoe (x daarnatoe). Enkele gevalle is opgeteken waar die
verskynsel ook voorkom in die woord dan: han (x dan), han’s (x dan’s (< dan is)).
Laasgenoemde is egter nie so verbreid soos in die geval van die woord daar nie.
Die weglating van [d] in die woord dit word ook frekwent aangetref onder Kaapse tieners: it
(x dit). Enkele gevalle is opgeteken waar [d] ook weggelaat word by die woord dan: an (x
dan). Daar is ook ’n tendens by Kaapse tieners om die sillabe-eind-[m] en -[t] by woorde weg
te laat: ko (x kom), onhou (x onthou), van/wan (x want).
2.2 Sintaktiese variasie
Kenmerkend van Kaaps is dat bysinne en hoofsinne met ’n medewerkwoord op die Engelse
SVO-woordordepatroon geskoei is (Klopper 1983:139–41). Hierdie verskynsels toon ook ’n
hoë frekwensie in die taalgebruik van die Kaapse tieners:
(1) Djy moet vi my skrie “derra”, my broe.
(2) Kyk hie man, giste sy vitel vi my: “ho-ja, ik stiek yt mit twie siewes”.
(3) Nie, da by ose hys, as djy nie djou hyswek doenie, djy kry pak.
Die gebruik van vir as persoonsobjekmerker, wat ’n spreektaalverskynsel is, het al so
ingeburger geword dat dit nou as aanvaarbaar in Standaardafrikaans beskou kan word
(Carstens 2011:59). Onder die Kaapse tieners, soos ook onder ander sprekers van Kaaps
(Klopper 1983:141–2), geniet die gebruik van vir as persoonsobjekmerker voorkeur bo die
konstruksie sonder vir:
(4) Djy moet stil ... hy noem vi djou ’n pilot.
(5) Ik sê vi hom, hy moet vi Malema saambring.
(6) Kom gie djulle boeke lat ik it nou doen voo haai juffrou vi my yt gat skel.
(7) Toe slat sy vi my.
Onder die Kaapse Afrikaanse tieners geniet die saam+met-konstruksie, waar met in ’n
postposisie voorkom, ’n hoë voorkeur.
(8) Nei, gat lekka man, gat lekka, but hoe gatit saam mit jou, man?
(9) Nou sê hy wat hy gedoenit saam mit die vrou om homself te lat bieter lyk vori
annes.
Die saam+met-konstruksie van die Kaapse tieners verskil van die gebruik van die met+saamkonstruksie
wat in Griekwa-Afrikaans en onder die wingerdwerkers in die Boland voorkom
(Coetzee 2001:25-6; Coetzee 2005:44). Ander variasies van die saam met-konstruksie sluit in
die saam jou-konstruksie.
Kaapse Afrikaanse tieners is ook geneig om die voor ’n pleknaam in te span en om
kwalifiseerders soos mos en eintlik te vervang met die Engelse woord like:
351

die voor pleknaam:
(10) Ek bly innie Lavender Hill.
like as kwalifiseerder:
(11) Disi like sterk genoegi.
(12) Djy’s like die ien wat elke dag mit ’n vooskoot loep, nie eki.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Minder frekwente voorbeelde uit die data is die herhaling van dieselfde voorsetsel en
bywoord asook die se-besitsvorm wat ooreenkomste toon met Griekwa-Afrikaans (Coetzee
2005:44):
Herhalingskonstruksies:
(13) Jô, haaso in ôs plek in, hulle it dan gistaand ingebriek ha by ôs.
(14) Ja, hy’s mos ’n slim donkie mos.
Se-besitsvorm:
(15) Nai man, dasie kos by hulle se hysie.
(16) Gat jou se ma nie all pay gan hali?
Wat die sintaktiese variasie van Tienerkaaps betref, word die meeste van die bogenoemde
sintaktiese merkers ook in die geolek Kaaps en in ander variëteite van Afrikaans (soos
Namakwalandse Afrikaans) teruggevind. Dit wil tog blyk dat die gebruik van like as
kwalifiseerder die potensiaal het om as tiperend van Tienerkaaps (of selfs tienertaal in die
breë?) beskou te kan word.
2.3 Leksikale variasie
Tipiese leksikale merkers van Tienerkaaps sluit in:
(i) Die groetvorm salute.
Salute word as groetvorm gebruik in die plek van “hallo” of “totsiens”.
(ii) Die uitroepe A-hoi, A-wê, minute (vir djou/my broe), naghaan en skangaak.
A-wê, A-hoi, naghaan en skangaak word gebruik in die betekenis van “Hallo!!! Hoor julle vir
my”. A-wê kan ook as groetvorm gebruik word. Minute word as uitroep gebruik in die
betekenis van “nee man, wag”. Indien ’n persoon jou pla of beledig, word aan hom of haar
uitgeroep: Minute vir djou!
(iii) Die ontkenningsvorm nai/nei man.
Die uitdrukking nai man/nei man word nie net gebruik om ontkenning uit te druk nie, maar
word ook ingespan as ’n tipe stopwoord of uitroep:
(17) R: Soe Boere hoe gatit byrie huis?
I: Nei, gat lekka man, gat lekka, but hoe gatit saam mit jou, man?
(iv) Die aanspreekvorm my broe.
352

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die aanspreekvorm word gebruik ongeag of die aangesprokene ’n seun of ‘n meisie is. Die
voorkeurplasing vir hierdie aanspreekvorm is aan die einde van die sin:
(18) Kani, my dêrra is ‘n ag, my broe.
(v) Bendetaaluitdrukkings soos pakamisa, skangaak, nommers en ag.
Pakamisa is ontleen aan Zoeloe en word gebruik in die betekenis van “optel”, “weggaan”,
uitgaan”, “klaar maak”, byvoorbeeld: “Kyk hie, pakamisa man, getyg gou hie.” Die woord ag
soos in “Het jy geweet Zuma was ’n ag?” verwys na die persoon se lidmaatskap van ’n
tronkbende, naamlik die ag-en-twintigs. Nommers soos in “Hulle it dan gisteaand ingebriek
ha by ôs, allie nommes, minute my broe” verwys na die bendegroepe ses-en-twintig, seween-twintig
en ag-en-twintig.
(vi) Nuutskeppinge soos dite (eet).
(vii) Die gebruik van bestaande woorde in nuwe of uitgebreide betekenisse.
Voorbeelde hiervan is:
(viii) Uitdrukkings soos kap ’n beat man (maak musiek; sing); dala die nomme (praat);
toekoms in hille tanne (goud in hul tande); hy’s oppie down-low/D-O (homoseksueel); haai’s
lyn, haai’s lyn (dis ’n plan); met sak skoues en hoenebiene (loop); ’n paar biene goi (geld
gee); hy maak ’n man ’n vrou (verwysend na ’n homoseksuele persoon); hy maki spyt (laat
nie op hom wag nie); bloubendelid (polisieman); professional professional (iemand wat alles
kan doen); geroeste kind / dakskroef / daai kind is swak / smetterige kind (lelike meisie).
Kaaps is bekend vir sy vermenging van Engels en Afrikaans. Die voorkoms van Engelse
lekseme in die taalgebruik van die Kaapse-Afrikaanse tieners is sowel binne klousverband as
op klousvlak:
Binne klousverband:
(19) Ja, jou pa is swak man, ik sien djy dra net jou tanne weekends en jou pa dra it
deuri wiek.
Op klousvlak:
(20) Djulle is leka ombeskof, but anyway, is right man, is olraait.
353

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Uit die voorafgaande bespreking is dit duidelik dat die tienervariëteit Tienerkaaps tog
beduidende fonologiese en leksikale variasie toon van die geolek Kaaps soos beskryf deur
Klopper (1983) en Kotzé (1984). Die groeptaal Tienerkaaps het sy eie ritme en
andersoortigheid wat dit genoegsaam onderskei van die Kaaps wat deur volwassenes gebesig
word en het die potensiaal om positiewe persepsies by die tieners te ontlok.
3. Tienerkaaps: “Ditdieghreid die coloured mense – of hoe?”
Daar is weinig bekend oor Kaapse tieners se beskouing van hul eie taalvorm, maar persepsies
oor Kaaps is algemeen bekend. Kaaps is al na verwys as “Kleurlingafrikaans”, as
kombuistaal, as plat taal, as verbasterde taal, as gamtaal en as taal van die lae sosiale klasse
(Carstens 2011:287; McCormick 2002:97–8; Stone 2002:385). Die sprekers self van Kaaps
sien hul taalgebruik as minderwaardig en gestigmatiseerd (McCormick 2002:110). Hierdie
stigmatisering word treffend verwoord deur Snyders (1981) in sy satiriese gedig “Of hoe?” in
die bundel Brekfis met vier:
Moetie rai gammattaal gebrykie:
dit issie mooi nie:
dit dieghreid die coloured mense –
of hoe?
Wat traai djy
om ’n coloured culture te create?
of dink djy is snaaks
om soe te skryf?
of hoe?
Traai om ôs lieweste op te lig;
ôs praat mossie soe nie ..?
of hoe?
In die media word die openbare opvatting oor Kaaps duidelik geëkspliseer: Kaaps is die
taalvorm van die bruin (onopgevoede?) werkersklas, terwyl Engels en Standaardafrikaans die
taalvorm van die bruin middelklas is (Mitchell 1993:16).
Small was self deeglik bewus van hierdie stigmatisering van Kaaps en het hom sterk daarteen
uitgespreek. Vir Small (1987:83–4) is Kaaps ’n volwaardige taal:
Kaaps (is) nie wat sekere Engelse mense in Suid-Afrika Capey noem nie, en ook nie
wat sekere Afrikaanse mense Gammat-taal noem nie. Kaaps is ’n taal, ’n taal in die
sin dat dit die volle lot en noodlot van die mense wat dit praat, dra: die volle lot, hulle
volle lewe “met alles wat daarin is”; ’n taal in die sin dat die mense wat dit praat, hul
eerste skreeu in die lewe skreeu in hierdie taal, al die transaksies van hul lewens
beklink in hierdie taal, en hul doodsroggel roggel in hierdie taal. Kaaps is nie ’n
grappigheid of snaaksigheid nie, maar ’n taal. (Oorspronklike kursivering)
McCormick (2002:110) beweer dat bruin sprekers van Kaaps se negatiewe beoordeling van
hul dialek veral hier vanaf die negentigerjare van die vorige eeu meer positief verander het.
354

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
McCormick (2002:109–10) voer aan dat blootstelling aan die dialektiese verskeidenheid van
Afrikaans in die uitsaaimedia (radio en TV) en in navorsing en op konferensies, asook die
erkenning in taaldebatte dat bykans die helfte van die Afrikaanse taalgemeenskap bruin
mense is wat voorheen onderdruk was, grootliks daartoe bygedra het om die negatiewe
persepsies oor Kaaps teen te werk. Aansluitend hierby argumenteer Stone (2002:385) dat die
Kaapse bruin werkersklasadolessente ’n positiewe ingesteldheid het teenoor hul variëteit en
’n hoë premie plaas op kennis van die onderskeidende leksikons van hul Kaapse tienertaal.
Studies het bevind dat bruin Afrikaanse tieners (teenoor wit Afrikaanse tieners) ’n meer
positiewe en akkommoderende houding openbaar teenoor die gebruik van hul
tienertaalvorme in voorligtingstekste (Laanstra 2005; Saal 2009).
4. Tienerkaaps: stimulus tot verdere gesprek
Die gebruik van ’n Tienerkaaps as reklametaal in die gedrukte media het die potensiaal om
die aandag van die (bruin) tieners te trek en groter tekswaardering te bewerkstellig in die sin
dat dit die linguistiese en sosiale norme en konvensies uitdaag en verbreek (Bradac en Giles
2005:216; De Klerk 2005:115). Die gebruik van tienertaal in die gedrukte media kan ’n
positiewe skending wees van die leser se taalverwagting en kan dien om die tienerleser te
voorsien van die “pleasure of text” (Hoeken, Swanepoel, Saal en Jansen 2009:56). Saal
(2009) het bevind dat Afrikaanse tieners in die ooste van Pretoria die gebruik van hul
tienertaal in voorligtingstekste verskillend bejeën het: bruin tieners het die tienertaal gesien as
’n taalvorm waarmee hulle kan identifiseer, terwyl die wit tieners die tienertaal ervaar het as
“onvanpas”, “nie normaal nie”, en dat dit “jou dom laat klink” (vgl. Den Ouden en Van Wijk
2007:245 vir soortgelyke resultate onder Nederlandse tieners, waar die tienertaal in
produkadvertensies gesien is as “imponeergedrag”, “opdringerig” en “probeert leuk te zijn”).
Die gebruik van ’n Tienerkaaps in advertensietekste waar die leser redelik goed vertroud is
met die boodskapinhoud, kan aanleiding gee tot gesprekke oor die vorm van die boodskap in
plaas van die boodskapinhoud. Tienertaaluitdrukkings soos dite, dala, maats, skangaak,
pakamisa, minute vir djou en gevaarlik is moeilik om te verstaan as jy nie deel van die
betrokke in-groep is nie. Die waardering vir die tienertaalteks sal afhang van in watter mate
die leser in staat sal wees om by ’n betekenisvolle interpretasie uit te kom. Tekswaardering
sal toeneem onder byvoorbeeld tienertaalsprekers as ander buite die groep (soos volwassenes)
onsuksesvol is om by ’n betekenisvolle interpretasie van die boodskap uit te kom (Hoeken
e.a. 2009:59). Waardering vir tienertaal kan ook verhoog word deur die speelsgewyse aard
van hierdie tipe register. Tienertaalsprekers probeer altyd om met nuwe skeppings vorendag
te kom (vgl. die neologisme dite).
Die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies kan as gesprekstimulus dien onder
groeplede, en juis om die volgende redes: Eerstens kan ’n lid van die in-groep sy superieure
kennis demonstreer deur ’n betekenisvolle interpretasie van die boodskap aan die res van die
groeplede te voorsien. Tweedens kan die gebruik van Tienerkaaps in gedrukte advertensies
gesprek onder ingroeplede stimuleer oor of die gebruik van die tienertaal ’n slim, gepaste en
kreatiewe voorstelling was (Hoeken e.a. 2009:59).
355

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hoeken e.a. (2009:58) argumenteer dat begrip van die boodskap ’n belangrike vereiste is vir
die waardering van die teks, en dat beide teksbegrip en tekswaardering as stimulus vir
gesprekvoering kan dien. Jansen en Janssen (2010) het empiriese ondersteuning gevind vir
hierdie positiewe verband tussen teksbegrip, tekswaardering en gesprekstimulus.
In hierdie studie is die aanname dat die Kaapse tieners nie moeite sal ondervind om die
stimulustekste te begryp wat in Tienerkaaps geskryf is nie, gevolglik behoort die
Tienerkaapse tekste ’n groter tekswaardering te ontlok en meer gesprek te stimuleer as die
ooreenstemmende Standaardafrikaanse tekste.
5. Tienerkaaps: implikasies vir die beeld van die spreker
Die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies het implikasies vir die beoordeling
van die spreker, dit wil sê die beeld wat die tienerleser van die spreker vorm op basis van die
tienervariëteit.
Die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies kan ’n gedeelde sosiale identiteit
tussen die spreker van die boodskap en tienerontvanger bewerkstellig. Small het natuurlik
Kaaps treffend aangewend in sy dramas as identiteitsmerker. In die drama Kanna hy kô
hystoe (1965)gebruik Kanna Kaaps wanneer hy hom wil identifiseer met sy
gemeenskapsmense (lees: sy “bruin mense” waar hy grootgeword het), terwyl hy
Standaardafrikaans gebruik om sy sosiale afstand en verhoogde sosiale status aan te dui
(Coetzee 2005:41; Van Wyk 2006:5). Net soos Small Kaaps in sy werke gebruik om ’n
verhoogde identifikasie met die karakters te bewerkstellig, kan Tienerkaaps in gedrukte
advertensies daartoe bydra dat Kaapse tieners hul beter identifiseer met die spreker van die
boodskap. Die gebruik van ’n tienerregister impliseer nie dat die spreker sonder meer as ’n
tiener gesien sal word nie. Saal (2009:170–7) het bevind dat Afrikaanse tieners in die ooste
van Tshwane die spreker van ’n voorligtingsteks wat in tienertaal geskryf is, verskillend
ervaar het: wit Afrikaanse tieners het die spreker gesien as ’n volwassene wat te hard probeer
om “cool” te wees, terwyl die bruin Afrikaanse tieners die spreker gesien het as ’n
volwassene wat weet hoe om te identifiseer met die tieners. Tienerkaaps kan dus met sukses
ingespan word om verhoogde identifikasie met (bruin) tieners te bewerkstellig.
Die gebruik van ‘n Tienerkaaps in gedrukte advertensies is nie net ’n manier om
ingroepstatus aan te kondig en te bevestig nie, maar is ook ’n manier om linguistiese en
sosiale afstand aan te toon van ouers en ander jongmense wat nie die “lingo” praat nie (De
Klerk 2005:112). Die vooronderstelling van ’n gedeelde sosiale identiteit tussen die skrywer
en leser by wyse van ’n gedeelde taalvorm is ’n manier om die linguistiese en sosiale afstand
tussen die skrywer/spreker en leser/hoorder te reduseer. Volgens die Communication
Accommodation Theory (CAT) pas sprekers hul kommunikasiestyle aan by, en konvergeer
met, dié van die hoorder om ’n groter sosiale aantreklikheid tussen die spreker en hoorder te
bewerkstellig (Gallois, Ogay en Giles 2005:125–6). Sprekerevalueringstudies toon dat
hoorders meer geneig is om sprekers van niestandaardvariëteite op te gradeer in terme van
sosiale aantreklikheid en betroubaarheid as hulle hul identifiseer met die niestandaardvorm,
356

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
terwyl sprekers van die standaardvariëteit opgegradeer word in terme van deskundigheid
(Giles en Billings 2004:194–5).
Saal (2009) het bevind dat die veranderlike sosiale identiteit positief korreleer met die
veranderlikes die spreker se sosiale aantreklikheid en betroubaarheid. Sprekers wat gesien
word as deel van die in-groep, se kanse is groter dat die ingroeplede van hulle sal hou en
hulle sal vertrou. Die gebruik van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies kan dus daartoe lei
dat die tiener hom nie net beter identifiseer met die spreker van die advertensie nie, maar ook
meer van die spreker hou en hom beter vertrou.
6. Metode van ondersoek
Twee afsonderlike eksperimentele ondersoeke is uitgevoer. In die een ondersoek moes die
deelnemers ’n KitKat-advertensie evalueer (die meer lighartige produkreklame) en in die
ander ondersoek moes die deelnemers ’n advertensie oor MIV-toetsing (die meer ernstige
voorligtingsteks) beoordeel. Hierdie twee tipes tekste is ingespan om die aanname te toets dat
die aard van die boodskap geen uitwerking sal hê op die effektiwiteit van Tienerkaaps nie.
Die twee eksperimentele ondersoeke is gerig deur die volgende premisse, op basis van die
voorafgaande bespreking:
• Tienerkaaps in gedrukte advertensies het die potensiaal om ’n positiewe beeld van die
spreker op te roep, ongeag die aard van die boodskap (hetsy lighartig of meer ernstig).
• Tienerkaaps in gedrukte advertensies het die potensiaal om verhoogde tekswaardering
te bewerkstellig, wat weer op sy beurt gesprek kan stimuleer, ongeag die aard van die
boodskap (hetsy lighartig of meer ernstig).
• Tienerkaaps behoort nie enige taal- of teksbegripprobleme op te lewer nie, gevolglik
word ’n positiewe verband tussen taal- en teksbegrip aan die een kant en
tekswaardering aan die ander kant vooronderstel.
6.1 Die deelnemers
Hierdie ondersoek is gedoen onder (hoofsaaklik bruin) graad 10- en 11-leerders aan die
Hoërskool Zwaanswyk in Retreat – een van die suidelike voorstede van Kaapstad. Die
leerders kom uit gebiede soos Grassy Park, Lavender Hill, Mitchells Plain en Pollsmoor.
Alhoewel die leerders uit die Afrikaanse gemeenskap kom, verkies baie ouers om hul kinders
in die Engelse klasse te plaas.
Vir die ondersoek met die KitKat-advertensie was daar 79 deelnemers, met ’n gelyke
verdeling van manlike en vroulike deelnemers (manlik: 50,6 persent; vroulik 49,4 persent).
Die gemiddelde ouderdom was 16,1 jaar. Van dié deelnemers het 98,8 persent aangedui dat
Engels hul huistaal en Afrikaans hul tweede taal is.
Vir die ondersoek met die advertensie oor MIV-toetsing was daar 55 deelnemers, waarvan
45,4 persent manlik was en 54,6 persent vroulik. Die gemiddelde ouderdom was 15,9 jaar.
357

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Van dié deelnemers het 94,9 persent aangedui dat Afrikaans hul huistaal is, terwyl 93,9
persent Engels as hul tweede taal aangedui het.
6.2 Stimulusmateriaal
Soos reeds aangedui, is twee afsonderlike eksperimentele ondersoeke uitgevoer. Om hierdie
rede is twee verskillende advertensieboodskappe geselekteer wat in styl verskil het: in die een
advertensie was die boodskap meer lighartig, terwyl die ander teks ’n meer ernstige boodskap
bevat het. Vir die lighartige produkreklameteks is ’n tienergerigte KitKat-advertensie
geselekteer (sien bylae A1) wat gebaseer is op ’n Nederlandse bemarkingsveldtog van 2002
(Van Wijk en Den Ouden 2006:197). Vir die meer ernstige voorligtingsteks is ’n teks oor
MIV-toetsing geskep op basis van die bekende TV-lisensieslagspreuk: “Dis die regte ding om
te doen” (sien bylae A2).
Die KitKat-advertensie is geselekteer omdat die geadverteerde produk, sjokolade, ’n
laebetrokkenheidsproduk is, dit wil sê die deelnemers behoort redelik neutraal te staan
teenoor die produk. Voorts bevat beide tekste nie nuwe inligting nie, wat die moontlikheid
verhoog dat die beoordeling van die spreker en die teksboodskap grootliks beïnvloed sal
word deur die vorm van die boodskap, d.i. Tienerkaaps.
Beide die KitKat-advertensieen die advertensie oor MIV-toetsing is eers in
Standaardafrikaans geskryf (sien bylae A1 en A2) en daarna aan graad 10- en 11-leerders
(n=34) gegee om te vertaal na tienertaal toe. In die kodering van die twee advertensies is die
mees frekwente leksikale items geïdentifiseer vir insluiting in die twee tienertaaltekste. Sien
bylae B vir voorbeelde van die twee Tienerkaapse tekste wat vir die ondersoek geskep is.
6.3 Prosedure
Twee afsonderlike tussengroepondersoeke is uitgevoer met as onafhanklike veranderlike
taalvariëteit (vlakke: Standaardafrikaans en Tienerkaaps). In die eerste ondersoek is die twee
weergawes van die KitKat-advertensie (een in Tienerkaaps en een in Standaardafrikaans)
ewekansig onder die deelnemers verdeel. Elke deelnemer het dus net één van die twee
KitKat-advertensietekste gekry om te beoordeel. In die tweede, aparte ondersoek is dieselfde
prosedure gevolg met die twee advertensietekste oor MIV-toetsing (d.i. die een in
Tienerkaaps en die ander in Standaardafrikaans).
6.4 Vraelys
’n Vraelys is ontwikkel om die volgende afhanklike veranderlikes te meet:
• Veranderlikes wat verband hou met die teksboodskap: tekswaardering, teks- en
taalbegrip en intensie om gesprek te stimuleer.
• Veranderlikes wat verband hou met die beeld van die spreker: die spreker se
betroubaarheid, sosiale aantreklikheid, deskundigheid en ingroeplidmaatskap.
358

6.4.1 Die teksboodskap
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n 7-item semantiese differensiaalskaal is geselekteer om tekswaardering te meet. Die skaal
is hoofsaaklik gebaseer op skaalitems vir aantreklikheid soos gebruik deur Burgoon en Hale
(1987:33; 36–7), Hoeken (1994; aangehaal in Maes, Ummelen en Hoeken 1996:209) en
Ligthart (2005:50). Die interne betroubaarheid van die skaal het, met die uitsondering van
een item, gewissel van voldoende tot goed in albei groepe (KitKat-groep: Chronbach’s α =
.60; MIV-groep: Chronbach’s α = .70). (Cronbach’s alpha van .60 en ër is hogesien
as
voldoende betroubaarheid.)
Om verstaanbaarheid te meet is ’n onderskeid getref tussen verstaanbaarheid van die
taalvorm (taalbegrip) en verstaanbaarheid van die advertensie (teksbegrip). Om taalbegrip te
meet, is ’n 3-item semantiese differensiaalskaal gebruik, gebaseer op die skaalitems soos
ontwikkel deur Hoeken (1994; aangehaal in Maes e.a. 1996:208). Die interne betroubaarheid
van die skaal het, met die uitsondering van een item, gewissel van relatief bevredigend tot
hoog in albei groepe (KitKat-groep: Chronbach’s α = .89; MIV-groep: Chronbach’s α = .57).
’n 3-item-Likert-skaal is ontwikkel om teksbegrip te meet (vgl. Jansen en Janssen 2010:135).
Die interne betroubaarheid van die skaal was in albei groepe goed (KitKat-groep:
Chronbach’s α = .80; MIV-groep: Chronbach’s α = .72).
’n 3-item-Likert-skaal is gebruik om intensie om gesprek te stimuleer te meet (vgl. Jansen en
Janssen 2010:136). Die interne betroubaarheid van die skaal was in albei groepe hoog
(KitKat-groep: Chronbach’s α = .86; MIV-groep: Chronbach’s α = .82).
’n Aantal oop vrae is ook ingesluit vir ’n beter insig in hoe die deelnemers die tienertaalvorm
ervaar het. Die oop vrae het gefokus op die deelnemers se eerste indrukke van die advertensie
(“Hoe het jy die advertensie gevind? Skryf twee woorde neer.”), hulle waardering van die
taalvorm (“Hou jy van die taalgebruik?”) en hul voorkeurtaalvorm vir advertensies (“Watter
taalgebruik verkies jy in advertensies?”).
’n Kontrolevraag is ingesluit om te bepaal of die taalmanipulasie geslaagd was, dit wil sê of
die deelnemers die gebruik van Tienerkaaps in die advertensie as inderdaad tienertaal beskou.
6.4.2 Beeld van die spreker
Om die betroubaarheid van die spreker te meet is ’n 4-item semantiese differensiaalskaal
gebruik (vgl. McCroskey en Young 1981:33). Die interne betroubaarheid van die skaal in die
KitKat-groep was, met die uitsondering van een item, gesien as relatief bevredigend
(Chronbach’s α = .57). In die MIV-groep was die interne betroubaarheid van die skaal goed
(Chronbach’s α = .69).
Om die sosiale aantreklikheid van die spreker te meet is drie Likert-skaalitems, soos
ontwikkel deur McCroskey, Hamilton en Weiner (1974:45), gebruik. In beide die groepe was
die interne betroubaarheid van die skaal goed (KitKat-groep: Chronbach’s α = .75; MIVgroep:
Chronbach’s α = .82).
359

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n 3-item-Likert-skaal, gebaseer op die Groepidentifikasieskaal van Brown, Condor,
Mathews, Wade en Williams (1986), is gebruik om die spreker se ingroepstatus (d.i. die
beskouing van die spreker as ’n tiener) te meet. Die interne betroubaarheid van die skaal was
in albei groepe hoog (KitKat-groep: Chronbach’s α = .85; MIV-groep: Chronbach’s α = .89).
’n 5-item semantiese differensiaalskaal is gebruik om die deskundigheid van die spreker te
meet (vgl. McCroskey en Young 1981:33). Die interne betroubaarheid van die skaal was in
albei groepe goed (KitKat-groep: Chronbach’s α = .70; MIV-groep: Chronbach’s α = .70, met
die uitsondering van een item).
Aanvullend tot die bogenoemde skale is ’n aantal oop vrae ingesluit vir ’n ryker en sinvoller
interpretasie van die deelnemers se beoordeling van die spreker. Die oop vrae het gefokus op
die kenmerke van die spreker (“Hoe sal jy die spreker beskryf?”), die tienerstatus van die
spreker (“Dink jy die spreker is ’n tiener? Gee ’n rede.”) en die sosiale aantreklikheid van die
spreker (“Hou jy van die spreker?” Gee ’n rede.).
7. Resultate
Aparte chi-kwadraattoetse is uitgevoer om te bepaal of die deelnemers die taalmanipulasie in
beide die KitKat-advertensie en die advertensie oor MIV-toetsing as geslaagd beskou het. Die
deelnemers het die gebruik van Tienerkaaps en Standaardafrikaans in die KitKat-advertensie
korrek geïdentifiseer (χ2 (1) = 45.23; p < .001). Op soortgelyke wyse het die deelnemers in
die MIV-groep die voorkoms van Tienerkaaps en Standaardafrikaans korrek geïdentifiseer
(χ2 (1) = 44.16; p < .001).
Aparte t-toetse is uitgevoer vir die KitKat-advertensie en die advertensie oor MIV-toetsing
om die effek van taalvariëteit (Tienerkaaps en Standaardafrikaans) te bepaal op die
teksboodskap en die beeld van die spreker. Korrelasies is verder uitgevoer op beide die
advertensies om die verbande tussen die afhanklike veranderlikes tekswaardering,
teks-/taalbegrip en intensie om gesprek te stimuleer te bepaal. Eerstens word die resultate vir
die KitKat-advertensie verskaf.
7.1 KitKat-advertensie
Die resultate vir die teksboodskap word eerstens verskaf, gevolg deur die beoordeling van die
spreker.
7.1.1 Die teksboodskap
Die evaluering van die teksboodskap, wat ingesluit het tekswaardering, verstaan van die
taalvorm (taalbegrip), verstaan van die boodskapinhoud (teksbegrip) en intensie om gesprek
te stimuleer,word in Tabel 1 uiteengesit:
360

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tabel 1. Gemiddeldes (en standaardafwyking) vir tekswaardering, taalbegrip,
teksbegrip en die intensie om gesprek te stimuleer van die KitKat-advertensie as funksie
van Tienerkaaps en Standaardafrikaans (minimum 1; maksimum 5)
Soos verwag, het die deelnemers groter waardering getoon vir die Tienerkaapse KitKatadvertensie
as die Standaardafrikaanse advertensie (t (77) = 4.88, p < .001). Die deelnemers
het, soos verwag, geen probleme ondervind om die Tienerkaapse advertensie te begryp nie;
trouens, hulle het die Tienerkaapse advertensie (beide die taalgebruik en teksinhoud) beter
verstaan as die Standaardafrikaanse advertensie. Hierdie algehele “beter verstaan” van die
Tienerkaapse advertensie is gebaseer op die deelnemers se persepsie, en is nie ’n
weerspieëling dat die Tienerkaapse advertensie in werklikheid makliker verstaanbaar is as die
Standaardafrikaanse advertensieteks nie. Die beoordeling van die tienertaaladvertensie as
makliker verstaanbaar kan moontlik toegeskryf word aan die algehele positiewe gevoelens
(soos die verhoogde tekswaardering) wat die tienertaaladvertensie ontlok het.
Die gebruik van Tienerkaaps in die KitKat-advertensie verhoog ook die waarskynlikheid dat
die deelnemers oor die advertensie sal praat (t (77) = 4.26, p < .001).
Die verhoogde tekswaardering vir die KitKat-advertensie in Tienerkaaps word ook duidelik
gereflekteer in die deelnemers se response op die oop vrae. Op die vraag watter eerste
indrukke die deelnemers gevorm het direk ná die lees van die KitKat-advertensie in
Tienerkaaps, het die deelnemers as die twee mees frekwente redes aangedui dat hulle die
advertensie interessant/aangenaam/opwindend/aantreklik/anders (59 persent) en snaaks (41
persent) gevind het. Voorts hou die deelnemers van die gebruik van Tienerkaaps in die
advertensie omdat hulle beter kan identifiseer met die tienertaal (28 persent), dit beter
verstaan (15 persent) en dit snaaks vind (13 persent). Dit was dus nie vreemd dat die
deelnemers op die oop vraag: “Watter taalgebruik sal jy verkies in
advertensies?”oorweldigend (67 persent) Tienerkaaps as voorkeurtaal aangedui het nie, en
juis vanweë die feit dat dit interessant is / die aandag trek (24 persent) en makliker
verstaanbaar is(18 persent).
In direkte teenstelling met die positiewe beoordeling van Tienerkaaps in die response op die
oop vrae, was die deelnemers in die Standaardafrikaanse KitKat-groepseoorwegend eerste
indrukke van die Standaardafrikaanse KitKat-advertensie dat die advertensievervelig is(58
persent). Die deelnemers hou ook nie van die gebruik van Standaardafrikaans in die KitKatadvertensie
nie, juis omdat dit te standaard is / te oud is / ’n taal is wat niemand gebruik nie
(23 persent).
7.1.2 Beeld van die spreker
361

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In die onderstaande tabel word die deelnemers se evaluering van die spreker van die KitKatadvertensie
aangetoon.
Tabel 2: Gemiddeldes (en standaardafwyking) vir die veranderlikes wat verband hou
met die beeld van die spreker van die KitKat-advertensie as funksie van Tienerkaaps en
Standaardafrikaans (minimum 1; maksimum 5)
Statisties beduidende effekte is gevind vir die sosiale aantreklikheid en die ingroepstatus van
die spreker. Soos verwag, het die deelnemers meer gehou van die spreker van die
Tienerkaapse KitKat-advertensie as die spreker van die Standaardafrikaanse KitKatadvertensie
(t (77) = 4.01; p < .001). Insgelyks het die deelnemers ook die spreker van die
Tienerkaapse advertensie as deel van hul in-groep beskou, dit wil sê as ’n tiener (t (77) =
5.48; p < .001).
In teenstelling met die aanname dat daar ’n sterk verband gevind kan word tussen die
veranderlikes die betroubaarheid van die spreker en die sosiale aantreklikheid van die
spreker, het die deelnemers nie die spreker van die Tienerkaapse teks as betroubaarder gesien
as die Standaardafrikaanse spreker nie.
Die beskouing van die spreker van die Tienerkaapse KitKat-advertensie as ’n tiener en as
sosiaal aantreklik vind ook neerslag in die deelnemers se response op die oop vrae. Op die
oop vraag hoe die deelnemers die spreker van die Tienerkaapse KitKat-advertensie sou
beskryf, was die twee mees frekwente response dat hulle die spreker as ’n tiener beskou (33
persent) en interessant/opwindend/“cool” vind (31 persent). Die deelnemers in die
tienertaalgroep beskou die spreker van die Tienerkaapse advertensie as tiener juis vanweë die
manier waarop die spreker praat (62 persent). Voorts hou die deelnemers van die spreker van
die Tienerkaapse advertensie omdat die spreker tienertaal praat (15 persent) en interessant is /
aandag trek (13 persent). Hierteenoor het die deelnemers in die Standaardafrikaanse groep nie
van die spreker van die Standaardafrikaanse KitKat-advertensie gehou nie omdat hulle die
spreker ervaar het as moeilik om te verstaan (15 persent) en vervelig (13 persent).
7.2 Advertensie oor MIV-toetsing
Die resultate vir die teksboodskap word eerstens verskaf, gevolg deur die beoordeling van die
spreker.
7.2.1 Die teksboodskap
Die deelnemers se evaluering van die boodskap in die advertensie oor MIV-toetsing het, met
die uitsondering van die verstaanbaarheidsfaktor, ooreenkomste getoon met die deelnemers
362

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
se evaluering van die boodskap in die KitKat-advertensie. Die gemiddelde tellings word in
Tabel 3 uiteengesit:
Tabel 3: Gemiddeldes (en standaardafwyking) vir tekswaardering, taalbegrip,
teksbegrip en die intensie om gesprek te stimuleer van die advertensie oor MIV-toetsing
as funksie van Tienerkaaps en Standaardafrikaans (minimum 1; maksimum 5)
Soos verwag, het die deelnemers groter waardering getoon vir die Tienerkaapse advertensie
oor MIV-toetsing as die ooreenstemmende Standaardafrikaanse weergawe (t (53) = 2.57; p <
.05). Die gebruik van Tienerkaaps in die advertensie oor MIV-toetsing het deelnemers ook
meer gestimuleer om met ander oor die advertensie te praat (t (53) =3.13; p < .01).
Die gebruik van Tienerkaaps het, soos verwag, geen begripsverskille teweeggebring nie. Die
deelnemers het die Tienerkaapse advertensie net so goed verstaan soos die
Standaardafrikaanse advertensie.
Die groter waardering vir die Tienerkaapse advertensie oor MIV-toetsing vind ook neerslag
in die deelnemers se response op die oop vrae. Op die vraag watter eerste indrukke die
deelnemers gevorm het direk ná die lees van die MIV-advertensie in Tienerkaaps, het die
deelnemers as die mees frekwente rede aangedui dat hulle die advertensie interessant/duidelik
(“cool”)/lekker/gevaarlik (“cool”)/kwaai (“cool”) gevind het (86 persent). Hierteenoor is die
Standaardafrikaanse advertensie beskryf as vervelig/vaal/oninteressant (44 persent). Die
deelnemers in die tienertaalgroep het op die vraag of hulle hou van die gebruik van
Tienerkaaps in die MIV-advertensie aangedui dat hulle van die tienertaal hou juis vanweë hul
identifikasie met die tienertaal (50 persent) en die interessantheid en andersheid van die
taalgebruik (18 persent). Dit verbaas dus nie dat die deelnemers aangedui het dat Tienerkaaps
hul voorkeurtaal vir advertensies is juis omdat dit is hoe tieners praat (22 persent) en dit
interessant/lekker is (18 persent) nie.
7.2.2 Beeld van die spreker
Die deelnemers se evaluering van die spreker van die advertensie oor MIV-toetsing word in
Tabel 4 uiteengesit.
363

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tabel 4: Gemiddeldes (en standaardafwyking) vir die veranderlikes wat verband hou
met die beeld van die spreker van die advertensie oor MIV-toetsing as funksie van
Tienerkaaps en Standaardafrikaans (minimum 1; maksimum 5)
Soos verwag, is hoofeffekte gevind vir die spreker se sosiale aantreklikheid (t (53) = 2.79; p
< .01) en die ingroepstatus van die spreker(t (53) = 5.15; p < .001). Net soos in die geval van
die Tienerkaapse KitKat-advertensie het die deelnemers ook die spreker van die Tienerkaapse
advertensie oor MIV-toetsing meer sosiaal aantreklik gevind en as ’n tiener beskou in
vergelyking met die spreker van die korresponderende Standaardafrikaanse advertensie.
In die response op die oop vrae wat gefokus het op die beeld van die spreker, het die
deelnemers aangedui dat hulle van die spreker van die Tienerkaapse advertensie oor MIVtoetsing
hou omdat die spreker interessant/gevaarlik (“cool”) klink (14 persent) en soos ’n
tiener praat (14 persent). Aansluitend hierby het die deelnemers op die oop vraag hoe hulle
die spreker van die Tienerkaapse advertensie sou beskryf, aangedui dat hulle die spreker sien
as iemand wat ’n tiener is (28 persent), interessant/lekker/kwaai (“cool”) is (18 persent) en
weet hoe om tienertaal te gebruik (18 persent). Die deelnemers in die tienertaalgroep beskou
die spreker van die Tienerkaapse advertensie as tiener juis vanweë die gebruik van tienertaal
(57 persent). Hierteenoor is die spreker van die Standaardafrikaanse advertensie oor MIVtoetsing
beskryf as ’n intelligente (26 persent), volwasse persoon (22 persent) wat betroubaar
(19 persent) is.
7.3 Verbande tussen afhanklike veranderlikes
Pearson-korrelasies is uitgevoer op beide die KitKat-advertensie en die advertensie oor MIVtoetsing.
In teenstelling met die vroeë aanname dat daar ’n sterk verband gevind kan word tussen die
veranderlikes die betroubaarheid van die spreker en die sosiale aantreklikheid van die
spreker het die korrelasies wat uitgevoer is, aangetoondat hierdie twee veranderlikes nie
positief met mekaar verbind kan word nie (r = .24). ’n Sterk positiewe korrelasie is egter
gevind tussen die veranderlikes sosiale aantreklikheid van die spreker en die spreker as
tiener (r = .41) (vgl. Saal 2009:164 vir soortgelyke bevindinge).
Daar is vroeër geargumenteer dat die veranderlikes tekswaardering, teksbegrip en intensie om
gesprek te stimuleer positief met mekaar verband hou. Die korrelasies het aangetoon dat
intensie om gesprek te voer positief verbind kan word met tekswaardering (r = .63) en
taalbegrip (r = .44). Op sy beurt weer bestaan daar ’n sterk korrelasie tussen tekswaardering
en taalbegrip (r = .51), maar ’n minder sterk verband tussen tekswaardering en teksbegrip (r =
.38).
8. Bespreking
Hierdie studie toon dat ’n Tienerkaaps die potensiaal het om as oorredingstaal gebruik te
word in advertensies, ongeag die aard van die boodskap (hetsy in lighartige produkreklame of
364

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die meer ernstige voorligtingsteks). In teenstelling met die algemene persepsie dat die
gebruik van tienertaal in dokumentbemiddelde kommunikasie gewoonlik as opdringerig,
ongewenste inmenging van buite en kunsmatig ervaar sal word, het die gebruik van ’n
Tienerkaaps in gedrukte advertensies oorwegend positiewe reaksies ontlok by Kaapse tieners
en tieners aangemoedig om met ander oor die advertensies te praat. Kaapse tieners verkies
hul tienertaal bo Standaardafrikaans in advertensies omdat hulle hulle kan identifiseer met die
taalgebruik en dit beter verstaan, en dit interessant en humoristies is. Tieners sien die
advertensies wat in Tienerkaaps geskryf is, as interessant, opwindend, aantreklik, anders en
prettig – of soos dit in Tienerkaaps beskryf word: die advertensie iskwaai, duidelik, gevaarlik
(bedoelende die advertensie is goed/ “cool”).
Tienerkaaps het nie net gunstige taalpersepsies ontlok nie, maar die spreker van die twee
gedrukte advertensies is ook meer positief bejeën, ongeag die aard van die boodskap. In die
twee advertensies waarin ’n Tienerkaaps gebruik is, is die spreker gesien as iemand wat
interessantenopwindendis. Dit is duidelik dat die gemerkte Tienerkaaps in die twee
advertensies die basis gevorm het vir tieners se gunstige beoordeling van die spreker. Dit was
juis as gevolg van die feit dat die tieners kon identifiseer met die tienertaal (“spreker praat
soos ’n tiener”) dat hulle die spreker sosiaal aantreklik gevind het en as ’n tiener beskou het.
Die sterk korrelasie wat gevind is tussen die waargeneemde sosiale aantreklikheid van die
spreker en die persepsie van die spreker as ’n tiener lewer bewys dat ’n gedeelde sosiale
identiteit tussen die spreker en leser by wyse van ’n gedeelde taalvorm die sosiale afstand
tussen die spreker en leser kan reduseer of ophef (vgl. Bresnahan, Ohashi, Nebashi, Liu en
Shearman 2002; Genesee en Bourhis 1988).
Die gunstige evaluering wat Tienerkaaps in die advertensies ontlok het, kan nie as
verteenwoordigend gesien word van Tienerafrikaans in die breë nie. Studies het bevind dat
bruin Afrikaanse tieners en studente geneig is om hul taalvorm en die spreker meer positief te
beoordeel as wat die geval is by wit Afrikaanse tieners (Laanstra 2005; Saal 2009). Die feit
dat bykans 90 persent van die deelnemers wat deelgeneem het aan die studie oor Tienerkaaps,
bruin leerders was, verklaar dalk waarom Tienerkaaps so gunstig ontvang is deur die
deelnemers. Saal (2009:186) argumenteer dat die gunstige beoordeling van tienertaal deur
veral bruin Afrikaanse tieners toegeskryf kan word aan die feit dat situasionele norme (soos
“Standaardafrikaans is vir formele situasies”) nie so streng toegepas word nie en
stigmatisering van hul tienertaal merkbaar afwesig is. Die persepsie van Kaaps as iets wat
sleg, ongewens, plat en krimineel is, het grootliks plek gemaak onder Kaapse tieners vir ’n
positiewe waardering van die taalvorm.
Die bevindinge van die studie het die aanname bevestig dat ’n Tienerkaaps in gedrukte
advertensies daartoe kan bydra om ’n groter waardering vir die advertensie op te roep en
tieners te stimuleer om met ander oor die advertensies te praat. Tieners blyk ook Tienerkaaps
makliker te verstaan as Standaardafrikaans, alhoewel hierdie verskil nie ’n beduidende impak
het op tieners se inhoudelike verstaan van die advertensie nie. Tieners se persepsie dat hulle
hul tienertaal beter verstaan as Standaardafrikaans, kan toegeskryf word aan die positiewe
gevoelens wat opgeroep word met die tienertaal. Die beskouing dat Tienerkaaps interessant
365

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
en lekker is én ’n variëteit is waarmee tieners identifiseer, kan die persepsie laat ontstaan dat
Tienerkaaps makliker is om te verstaan as Standaardafrikaans, terwyl dit in werklikheid nie
die geval mag wees nie.
Die bevindinge van die studie bied ook empiriese ondersteuning vir die teoretiese model dat
die veranderlike tekswaardering gesien kan word as ’n determinant vir die veranderlike
intensie om gesprek te stimuleer. Hierdie studie het bevind dat daar ’n sterk positiewe
verband bestaan tussen tekswaardering en intensie om gesprek te stimuleer.Alhoewel
korrelasies nie kousale verbande aandui nie, kan daar geargumenteer word dat die verhoogde
waardering vir die Tienerkaapse advertensies daartoe bydra dat tieners meer bereid is om oor
die advertensies te praat. ’n Sterk positiewe verband is ook gevind tussen waardering vir die
advertensie (tekswaardering) en verstaan van die taalvorm (taalbegrip). Die verhoogde
waardering vir die advertensies in tienertaal kan direk herlei word na die gebruik van die
gemerkte taalvorm, te wete Tienerkaaps.
Hierdie studie toon dat tieners meer geneig sal wees om te praat oor ’n advertensie wat hulle
as waarderend ervaar. Tienerkaaps in gedrukte advertensies het die potensiaal om hierdie
verhoogde tekswaardering te bewerkstellig en gesprekke oor die advertensie te ontlok.
9. Samevattende perspektief
Hierdie studie lewer bewys dat ’n Tienerkaaps die potensiaal het om as reklametaal ingespan
te kan word in die gedrukte media. Hierdie potensiaal van Tienerkaaps as oorredingstaal is
moontlik toe te skryf aan veranderde persepsies oor Kaaps. Die studie het getoon dat daar
veral onder bruin Kaapse tieners ’n gunstige persepsie bestaan van hul tienertaal en die
spreker van sodanige tienertaal. Verdere ondersoeke is natuurlik nodig om vas te stel of
hierdie positiewe evaluering van Tienerkaaps verteenwoordigend is van al die verskillende
sosiale klasse in die Kaapse-Afrikaanse spraakgemeenskap.
Bibliografie
Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe.
Pretoria: Academica.
Bradac, J.J. en H. Giles. 2005. Language and social psychology: Conceptual niceties,
complexities, curiosities, monstrosities, and how it all works. In Fitch en Sanders (reds.)
2005.
Bresnahan, M.J., R. Ohashi, R. Nebashi, W.Y. Liu en S.M. Shearman. 2002. Attitudinal and
affective response toward accented English. Language and Communication,22:171–85.
Brown, R., S. Condor, A. Mathews, G. Wade en J. Williams. 1986. Explaining intergroup
differentiation in an industrial organization. Journal of Occupational Psychology, 59:273–86.
Burgoon, J.K. en J.L. Hale. 1987. Validation and measurement of the fundamental themes of
relational communication. Communication Monographs, 54(1):19–41.
366

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Carstens, A. en H. Grebe (reds.). 2001. Taallandskap: Huldigingsbundel vir Christo van
Rensburg. Pretoria: Van Schaik.
Carstens, W.A.M. 2011. Norme vir Afrikaans. Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans.
Vyfde uitgawe. Pretoria: Van Schaik.
Claassen, G.N. en M.C.J. van Rensburg (reds.). 1983. Taalverskeidenheid: ’n Blik op die
spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Pretoria: Academica.
Coetzee, A. 2001. Van morfologie tot sintaksis: Taalvorme van die Bolandse
wingerdwerkers. In Carstens en Grebe (reds.) 2001.
—. 2005. Dialekmerkers in die Afrikaanse literatuur. Journal for Language
Teaching/Tydskrif vir Taalonderrig, 39(1):35–50.
Davies, A. en C. Elder (reds.). 2004. The handbook of applied linguistics. Malden, MA:
Blackwell.
De Klerk, V. 2005. Slang and swearing as markers of inclusion and exclusion in adolescence.
In Williams en Thurlow (reds.) 2005.
Den Ouden, H. en C. van Wijk. 2007. “Om vet gaaf op te kicken”: Over jongerentaal en het
gebruik ervan in productadvertenties. Tijdschrift voor Communicatiewetenschap, 35(3):232–
48.
Fitch, K.L. en R.E. Sanders (reds.). 2005. Handbook of language and social interaction.
Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Gallois, C., T. Ogay en H. Giles. 2005. Communication accommodation theory: A look back
and a look ahead. In Gudykunst (red.) 2005.
Genesee, F. en R.Y. Bourhis. 1988. Evaluative reactions to language choice strategies: The
role of sociostructural factors. Language and Communication, 8(3/4):229–50.
Giles, H. en A.C. Billings. 2004. Assessing language attitudes: Speaker evaluation studies. In
Davies en Elder (reds.) 2004.
Gudykunst, W.B. (red.). 2005. Theorizing about intercultural communication. Thousand
Oaks, CA: Sage.
Hendricks, F.S. 1978. ’n Sinchronies-diachroniese studie van die taalgebruik in die drama
Kanna hy kô hystoe van Adam Small. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van
Wes-Kaapland.
Hoeken, H., P. Swanepoel, E. Saal en C. Jansen. 2009. Using message form to stimulate
conversations: The case of tropes. Communication Theory, 19:49–65.
367

Hugo, D. (red.). 2009. Halala Afrikaans. Pretoria: Protea Boekhuis.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Jansen, C. en I. Janssen. 2010. Talk about it: The effects of cryptic HIV/AIDS billboards.
Communicatio, 36(1):130–41.
Klopper, R.M. 1983. Die sosiale stratifisering van Kaapse Afrikaans. In Claassen en Van
Rensburg (reds.) 1983.
Kotzé, E.F. 1983. Variasiepatrone in Maleier-Afrikaans. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,
Universiteit van die Witwatersrand.
—. 1984. Afrikaans in die Maleierbuurt: ’n Diachroniese perspektief. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 24(1):41–71.
Laanstra, A.E. 2005. Stijl of geen stijl? Onderzoek naar het effect van een funky stijl
vergeleken met een niet-funky stijl in een HIV/AIDS-voorlichtingtekst voor blanke en
kleurling Afrikaans sprekende studenten in Zuid-Afrika. Ongepubliseerde MA-verhandeling.
Radboud Universiteit Nijmegen. Epidasa. http://www.epidasa.org/publications.html (2
November 2010 geraadpleeg).
Labov, W. 1972. Sociolinguistic patterns. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Ligthart, B. 2005. Stijl en cultuur. Onderzoek naar het effect van stijlverschillen in een
HIV/AIDS-voorlichtingstekst, bij blanke en kleurling Afrikaans sprekende tieners in Zuid-
Afrika. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Radboud Universiteit Nijmegen. Epidasa.
http://www.epidasa.org/publications.html (2 November 2010 geraadpleeg).
Maes, F., N. Ummelen en H. Hoeken. 1996. Instructieve teksten: Analyse, ontwerp en
evaluatie. Bussum: Coutinho.
Marais, S. 2005. Afrikaanse tienertaal. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van
Johannesburg.
Marais, S. en A. Coetzee. 2005. Tienerafrikaans. Journal for Language Teaching/Tydskrif vir
Taalonderrig, 39(2):244–59.
McCormick, K. 2002. Language in Cape Town’s District Six. Oxford: Oxford University
Press.
McCroskey, J.C., P.R. Hamilton en A.N. Weiner. 1974. The effect of interaction behavior on
source credibility, homophily, and interpersonal attraction. Human Communication
Research,1(1):42–52.
McCroskey, J.C. en T.J. Young. 1981. Ethos and credibility: The construct and its
measurement after three decades. The Central States Speech Journal, 32(1):24–34.
368

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Mesthrie, R. (red.). 2002. Language in South Africa. Cambridge: Cambridge University
Press.
Mitchell, B. 1993. die cape flats het geland! Vrye Weekblad, 30 September, bl. 16.
Odendal, F.F. 1989. Afrikaanse fonetiek. In Botha (red.) 1989.
Olivier, F. 1999. Adam Small (1936–). In Van Coller (red.) 1999.
Otto-Sallies, Z. 1997. Diekie vannie Bo-Kaap. Kaapstad: Tafelberg.
Petersen, P. 1985. Amandla ngawethu. Genadendal: Genadendalse Drukkery.
Saal, E.O. 2009. The persuasive effect of teenager slang in print-based HIV messages.
Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Radboud Universiteit Nijmegen.
Small, A. 1961. Kitaar my kruis. Kaapstad: HAUM.
—. 1965. Kanna hy kô hystoe. Kaapstad: Tafelberg.
—. 1978. Joanie Galant-hulle. Johannesburg: Perskor.
—. 1983. Krismis van Map Jacobs. Kaapstad: Tafelberg.
—. 1987. Kitaar my kruis. Derde, hersiene uitgawe. Pretoria: HAUM-Literêr.
Snyders, P. 1981. Brekfis met vier. Bellville: Uitgewery Skoppensboer.
—.1982. ’n Ordinary mens. Kaapstad: Tafelberg.
Sôls, L. 1998. My straat en anne praat-poems. Kaapstad: Kwela Boeke.
Stone, G.L. 2002. The lexicon and sociolinguistic codes of the working-class Afrikaansspeaking
Cape Peninsula coloured community. In Mesthrie (red.) 2002.
Van Coller, H.P. (red.). 1999. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis.
Deel 2. Pretoria: Van Schaik.
Van der Rheede, C. 2011. Kaaps laat die ding ruk. Son, 6 Februarie, bl. 13.
Van Rensburg, C. (red.). 1997. Afrikaans in Afrika. Pretoria: Van Schaik.
Van Wijk, C. en H. den Ouden. 2006. Kletsen in hiërogliefen. Sms- en msn-taal en het
gebruik ervan in reclame. Onze Taal,75(7/8):195–8.
Van Wyk, S. 2006. Die groot Small – oor die lewe en werk van Adam Small. LitNet.
http://www.litnet.co.za/cgi-
369

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=17804&cause_id=1270 (8 April 2010
geraadpleeg).
Williams, A. en C. Thurlow (reds.). 2005. Talking adolescence: Perspectives on
communication in the teenage years. New York: Peter Lang.
BYLAE A: Advertensies in Standaardafrikaans
1. KitKat-advertensie
2. Advertensie oor MIV-toetsing
BYLAE B: Advertensies in Tienerkaaps
1. KitKat-advertensie
2. Advertensie oor MIV-toetsing
370

Eindnotas
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
1 Die term Kaapse Afrikaans oftewel Kaaps word hier gebruik om te verwys na die tipe
Afrikaans wat in ‘n bepaalde geografiese gebied gepraat word, naamlik in die Kaapse
omgewing, en wat verskeie sosiale variasies kan vertoon (vgl. Carstens 2011:288).
2 Die data is versamel onder graad 9–11-leerders (in die ouderdomgroep 14–18) verbonde aan
die Hoërskool Zwaanswyk in Retreat, een van die suidelike voorstede van Kaapstad. Die
leerders kom uit gebiede soos Grassy Park, Lavender Hill, Mitchells Plain, Retreat en
Pollsmoor. Twaalf leerders (7 seuns, 5 meisies) is deur die klasonderwyser genader om in ‘n
ateljee met mekaar te gesels. Die leerders het in aparte groepies van drie of vier aan die
gesprek deelgeneem. Om die waarnemersparadoks (Labov 1972:61-62) te omseil, is leerders
gevra om oor hul sosiale lewe te praat. As rede hiervoor het die klasonderwyser aangevoer
dat sy ‘n ondersoek doen oor tieners en hul vrye tyd. Voorts is spontane gesprekke van
leerders, asook ‘n onvoorbereide mondeling, gedurende klastyd deur die klasonderwyser
opgeneem. Leerders is ook versoek om voorbeelde te gee van tipiese tienerwoorde en -
uitdrukkings wat hulle gebruik.
371

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Stellenboschstudente se rol in die vestiging van
Afrikaans as onderrigtaal aan die Universiteit
Stellenbosch
Pieter Kapp
Pieter Kapp: Departement Geskiedenis, Universiteit van die Vrystaat
Die Afrikaanse literatuur gee uitgebreide aandag aan die geskiedenis van die pioniers van
Afrikaans. Die belangrike rol van die jong studente aan die destydse Victoria Kollege op
Stellenbosch kry egter weinig aandag. In werklikheid het hulle ’n groot rol in die vestiging
van Afrikaans as die onderrigtaal aan die Universiteit Stellenbosch gespeel. Studente het
reeds in 1911 vir Hollands/Afrikaanse onderrig en eksamens en die stigting van ’n
onafhanklike universiteit op Stellenbosch, wat toe nog net ’n idee was, gevra waar
Hollands/Afrikaans tot sy volle reg sou kom. Dit is twee jaar voor die Raad en Senaat
amptelik om ’n Hollands/Afrikaanse universiteit gevra het. Die ontwaking van ’n taalbesef by
klein groepe studente, soortgelyk aan die Vlaamse Studentebeweging in België, dateer terug
na so vroeg as 1875 en ontwikkel sistematies in die vyftig jaar daarna. Die stigting van ’n
pro-Nederlandse taalvereniging, Ons Spreekuur, in 1895 en ’n pro-Afrikaanse Afrikaanse
Taalvereniging (ATV) in 1907 weerspieël die betrokkenheid van die jong studente en hulle
soeke na ’n eie identiteit en rol. Die feit dat die Nederlandse en Afrikaanse taalorganisasies in
1909 mekaar die hand reik in die stigting van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal en
Lettere motiveer die studente om die eerste Studentetaalkonferensie van 6 tot 7 April 1911 op
Stellenbosch te organiseer. Dit toon die rol van studente en oudstudente wat almal later
sleutelrolle op Stellenbosch en in Suid-Afrika sou speel. Die huidige aanspraak dat Jannie
Marais, die weldoener wat die stigting van ’n universiteit op Stellenbosch moontlik gemaak
het, ’n ondersteuner van ’n tweetalige universiteit op Stellenbosch was, word weerlê deur ’n
uiteensetting van sy rol in die taalbeweging.
Trefwoorde: Universiteit Stellenbosch, Afrikaanse onderrig, studente, taalkonferensie
Summary
The role of Stellenbosch students in establishing Afrikaans as the language of
instruction at Stellenbosch University
372

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In Afrikaans literature the pioneers of the Afrikaans language movement are given ample
attention, but the important role of the young students at the then Victoria College in
Stellenbosch is neglected. They actually played a vital role in establishing Afrikaans as the
language of instruction at Stellenbosch University. As early as 1911, two years before the
Council and Senate presented their official request for a Dutch/Afrikaans university, the
students had already called for an independent university in Stellenbosch with examinations
and teaching in Afrikaans.
Education in Stellenbosch during the 19th century took place predominantly in English. The
Stellenbosch Gymnasium, founded in 1866 as a boys’ school, was granted the right to offer a
BA degree and became a college of the University of the Cape of Good Hope in 1873. It was
an examining body, not a teaching university. An arts department was added to the boys’
school in 1874–5, which became the Stellenbosch College, renamed Victoria College in 1887
to honour Queen Victoria’s golden jubilee.
Cecil John Rhodes was keen to establish an English-medium teaching university at Groote
Schuur. Victoria College was not enthusiastic about the idea and preferred to retain its
independence as a college and be allowed eventually to achieve university status. The matter
dragged on for almost twenty years before Stellenbosch was given the choice either to
become part of the new English university in Cape Town, financed by mine magnates, or to
raise their own capital to establish an independent university. A donation of £100 000 from
the wealthy Stellenbosch businessman and farmer Jannie Marais provided the required
capital. Act 13 of 1916 granted the new university a charter and it opened its doors to
students in April 1918.
The language of instruction was an issue at Victoria College from as early as 1906 when both
staff members and students petitioned for the right to write examinations in either English or
Dutch. The language issue in the Western Cape had been a bone of contention since 1875
when the Genootskap van Regte Afrikaners was founded. A legislative assembly for the Cape
was established in terms of the 1872 Constitution and organisations representing the Dutch
population expressed their wish that the equality of the two languages should be recognised
by law. Parliament passed a law in 1882 granting Dutch equal status in Parliament, the courts
and education. However, this law was never enforced. When theBoeren Beschermings
Vereniging (founded in 1873) and the Afrikanerbond (founded in 1879) amalgamated in 1883
under the leadership of Jan Hendrik Hofmeyr (Onze Jan) they increasingly insisted on the
right to use Dutch in public activities.
Since 1875 a language and identity consciousness had been awakening among leading
college students. The founding of several language societies, in particular
OnsSpreekuur(1895),Die Suid-Afrikaanse Taalbond (1895) and Die Afrikaanse
Taalvereniging (ATV 1907),to promote the Dutch and Afrikaans languages among staff and
students was an indication of future developments. Support for Afrikaans to be placed on the
same footing as Dutch increased rapidly.
373

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Three developments in the country strongly influenced the students’ thinking and would
eventually be associated with the issue of language: the annexation of the South African
Republic by Britain in 1877 and the Transvaal War of Independence of 1880–1; the Jameson
raid of 1895–6 and the revelations about Rhodes’s role in it, after which Hofmeyr, strongly
supported by the students, severed all ties with Rhodes; and the Anglo-Boer War of 1899–
1902.
The students had been debating the language issue since 1900 and in 1905 Hofmeyr delivered
his famous plea to the students to use their mother tongue in public affairs. This was followed
in 1908 by a similar plea for Afrikaans by Dr D.F. Malan. The continuing arguments for and
against Dutch and Afrikaans were eventually bridged by two events which significantly
influenced Stellenbosch students, namely the convening of a National Convention in 1909 to
negotiate the unification of the four British colonies and, in the same year, the founding of the
Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns to promote the interests of Dutch and
Afrikaans.
It was in this spirit that the students of the two main language societies in Stellenbosch, the
pro-Dutch Ons Spreekuur and the pro-Afrikaans Afrikaanse Taalvereniging, joined in
organising the first Studente Taalkonferensiefrom 6 to 7 April 1911. 70 delegates from a
number of institutions, including the South African College and the Pretoria, Bloemfontein
and Potchefstroom colleges, attended the conference. The outcome was that students
demanded the more determined use of Dutch/Afrikaans and embarked on a series of public
activities to promote their cause. Three demands were advocated, namely the use of Dutch in
examinations, an independent university in Stellenbosch and that the university should
eventually be Dutch/Afrikaans.
From 1918 to 1946 the demands were met one by one. No English-speaking member of staff
was retrenched, but on retirement the teaching in that field was simply changed to Dutch and
after 1925 to Afrikaans.
In conclusion the article argues that the claim that Stellenbosch University was from origin a
bilingual university and should today return to that position has no historical substance. It
also points out that students’ actively participate in the current Stellenbosch language debate.
This is demonstrated by the two societies, Adam Tas and the Tygerberg Aksie vir Afrikaans
in die Klaskamer (TABAK),supporting the arguments for the maintenance of Afrikaans as
the language of instruction.
Keywords: Stellenbosch University, Afrikaans instruction, students, language conference
1. Inleiding
Studente aan die destydse Victoria Kollege op Stellenbosch het ’n sleutelrol gespeel in die
strewe na die erkenning en bestendiging van Afrikaans voordat die taal in 1925 as amptelike
taal in die Suid-Afrikaanse grondwet erken is. Die studente se rol is in werklikheid ’n
pioniersbydrae wat in die vergetelheid geraak het. Sentraal in hierdie rol staan die
374

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Studentetaalkonferensie wat van 6 tot 7 April 1911 in die CJV-saal op Stellenbosch
plaasgevind het, waar die studente uitdruklik gevra het dat daar ’n onafhanklike universiteit
met ’n duidelike Hollands-Afrikaanse inslag op Stellenbosch tot stand moes kom. Dit was ’n
baanbrekersrol met ’n lang aanloop, maar met nog belangriker gevolge op lang termyn. Die
vyftig jaar tussen 1875 met die stigting van die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) in
die Paarl en die erkenning van Afrikaans het verskeie geslagte jongmense opgelewer wat op
bykans elke lewensterrein in Suid-Afrika belangrike invloed uitgeoefen het en in daardie rolle
dikwels as draers van en baanbrekers vir Afrikaans opgetree het.
Stellenbosch is die baanbreker vir die gebruik van Afrikaans in die hoër onderwys. As eerste
minister van die Kaapkolonie het Cecil John Rhodes al in die neëntigerjare van die 19de eeu
die gedagte van ’n onderriguniversiteit op Groote Schuur geopper wat deur medium Engels
die onderrigfunksies van kolleges kon vervang. Die University Incorporation Act van 1873
het die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop tot stand gebring, wat egter nie as
onderriginstelling gefunksioneer het nie. Dit het eksamens net in Engels afgeneem en
standaarde gestel wat deur verskillende onderrigkolleges gevolg moes word. Stellenbosch
Gymnasium, wat in 1866 as ’n seunskool geopen is, het kragtens die wet op hoër onderwys
van 1873 die reg verkry om studente vir die BA-graad op te lei. Dit het in 1880 die status van
’n kollege ontvang waarvan die naam in 1887 na Victoria College verander is ter ere van
koningin Victoria se goue jubileum. Cecil John Rhodes se strewe het vir dié kollege die
implikasie ingehou dat dit nie groter selfstandigheid en onafhanklikheid sou kon bereik nie.
In die swak ekonomiese toestande na die Anglo-Boereoorlog het die kollege met ’n
fondsinsamelingsveldtog en ’n uitbreidingskema begin wat daarop gemik was om sy status te
verhoog en dit meer aanspraak te gee om onafhanklik in die rigting van ’n selfstandige
universiteit te ontwikkel.
In die onderhandelinge met die Kaapse regering is klem gelê op die prestasies van die
Victoria Kollege as die suksesvolste van die onderrigkolleges in Suid-Afrika wat studente vir
die grade van die eksaminerende Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop voorberei het. Dit
het die standaarde vir die kolleges gestel en al die kolleges moes dieselfde eksamens, alles in
Engels, aflê. Onderrig aan die kolleges – Victoria, South African College, St Andrews, Gill,
Rhodes en Muir – was in Engels, met min nie-Engelse op die personeel van selfs die Victoria
Kollege, ’n inrigting waarvan die studente, in teenstelling met die ander kolleges, vir meer as
90 persent Hollands/Afrikaans was. Vanaf 1881 was daar wel ’n Departement Moderne Tale,
waar Duits, Frans en Nederlands deur prof. N. Mansvelt onderrig is.
Die Victoria Kollege se bestuur het vanaf 1906 in hulle vertoë aan die regering om aan die
Victoria Kollege die reg op ontwikkeling na universiteitstatus te verleen die klem gelê op
Stellenbosch se uitstekende standaarde en akademiese prestasies en die feit dat hulle die
Hollands/Afrikaanse gemeenskap bedien, maar die bestuur het nie vir ’n Hollands/Afrikaanse
universiteit gevra nie. Hulle wou waarskynlik, in die lig van die heftige taaldebat op
Stellenbosch tussen Vereenvoudigde Nederlands en Afrikaans, en die politieke situasie in die
land, nie hulle kanse benadeel om die owerhede se simpatie vir selfs net die idee van die
omskepping van Victoria Kollege in ’n universiteit te wen nie. Dit was ook in die jare voor
375

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Uniewording, toe die rol wat taal in Uniewording sou speel, reeds ’n netelige politieke
kwessie geword het. Dit is eers in 1913 dat die Waaksaamheidskomitee namens die Kollege
se Raad en Senaat uitdruklik standpunt ingeneem het ten gunste van ’n Hollands/Afrikaanse
universiteit op Stellenbosch. Die komitee is al in 1911 saamgestel uit Raad- en Senaatslede
en prominente oudstudente. In 1913 was die drie leiersfigure prof. D.A. Moorrees, dr. D.F.
Malan en mnr. J.G. van der Horst (Stellenbosch 1966:74–91).
In die verslag wat hulle op 15 Januarie 1913 uitgereik het, het hulle standpunt nou aangesluit
by wat studente na 1911 geskryf en verkondig het. Daarin het hulle beklemtoon dat
Stellenbosch
sinds jaren innig verbonden met het geestelik sedelik en national leven van de
Hollandsprekende gedeelte van het volk [is]. Zij is de plaats waar het Afrikanervolk
zijn idealen het best kon verwesenliken en van waar uit het de grootste invloed op
Zuid-Afrika kon uitoefenen. Zij is de beste vervulling, die het volk nog gevonden
heeft van een diep gevoelden behoefte. Zij staat voor een idee! Zij is daarom voor het
volk geworden niet een blote opvoedingsinrichting onder andere, maar een symbool
van de waarborg van zijn eigen krachtig, groeiend zoekend national leven.
Dié verklaring het heftige teenkanting van Engelse kant, en veral van die Engelse pers,
ontlok. Die kreet wat aangehef is, was: “Stellenbosch blocks the way” na ’n enkele
universiteit op Groote Schuur waarvoor die mynmagnate Julius Wernher en Otto Beit
£375 000 geskenk het. Met dié geld wou die regering Stellenbosch dwing om sy ideaal van ’n
eie Hollands/Afrikaanse universiteit te laat vaar. Dit was onder andere die studente en
oudstudente, wat almal stigterslede van die ATV was, wat die Raad van die Victoria Kollege
op 19 Februarie 1915 geïnspireer en laat besluit het om, op voorstel van prof. C.F.J. Muller,
die vader van Tobie Muller en ’n ondersteuner van die ATV, te vra vir “een charter aan het
Victoria College waardoor deze inrichting hare natuurlijke bestemming kan bereiken van een
echte Hollandsch Afrikaanse Universiteit te zijn”.
Die regering het sy troefkaart gespeel. As Stellenbosch nie die Wernher-Beit-voorstel wil
aanvaar nie, moet hy self die fondse vind om ’n universiteit te finansier.
Dit is onder hierdie omstandighede dat die bekende Stellenbosser en LV Jannie Marais,
erepresident van die ATV, sy skenking van £100 000 gemaak het om dit moontlik te maak
om ’n selfstandige universiteit op Stellenbosch tot stand te bring waar Hollands/Afrikaans tot
sy reg sou kom. Oudlede van die ATV het ’n groot rol gespeel om Marais tot hierdie
skenking te oorreed.
Nou kon nog ’n oudlid van die ATV, ds. D.S. Botha, in die Raad voorstel dat ’n deputasie na
die minister gestuur moet word om oor ’n oktrooi vir Stellenbosch te onderhandel. Vier van
die lede van die deputasie was sterk ATV-gesindes: proff. A.D. Moorrees, I.J. Marais en N.J.
Brümmer en ds. Botha. Net prof. J.T. Morrison het in geen stadium bande met die ATV
gehad nie. Die gevolg van hierdie deputasie se onderhandelinge was De Universiteit van
Stellenbosch-wet(Wet 13 van 1916). Die Universiteit het op 2 April 1918 formeel tot stand
gekom.
376

2. Studente-voorlopers
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die nuutgestigte Zuid-Afrikaansche Akademie voor Taal en Letterenhet in 1911 reeds op
voorstel van dr. N.M. Hoogenhout, ’n oudstudent van die Victoria Kollege, vir die stigting
van ’n Hollands-Afrikaanse universiteit in Suid-Afrika gevra (Kapp 2009:106). Dit is
belangrik om daarop te let dat sowel in die Kaapkolonie as in die twee Boererepublieke
Nederlands geen rol gespeel het in die ontwikkeling van akademies-wetenskaplike aktiwiteite
nie, terwyl sulke aktiwiteite sedert 1824 wel in Engels bestaan het en ’n hoogtepunt bereik
het met die stigting van The Royal Society of South Africain 1903 (Kapp 2009:310). Daar is
dus nie gesaghebbende bronne beskikbaar om die stand van die Hollands/Afrikaanse
intellektuele gesprek te bestudeer nie. Die artikels wat studente van die Victoria Kollege voor
1918 geskryf het en die onderwerpe waaroor hulle ’n intellektuele gesprek gevoer het, soos in
studentepublikasies verteenwoordig, bied dus ’n waardevolle bron om die ontkieming van die
Afrikaanse denke op intellektuele gebied te bepaal. Die taalkwessie en die stand van
intellektuele betrokkenheid by die problematiek van die tyd gaan hand aan hand.
Die Studentetaalkonferensie van 1911 was enersyds die hoogtepunt van ’n taal- en
intellektuele proses wat oor veertig jaar aan die Victoria Kollege gegroei het en andersyds die
begin van ’n nuwe doelgerigtheid by studente en owerheid om Stellenbosch as ’n
Hollands/Afrikaanse intellektuele inrigting te ontwikkel. In die talle werke oor die
geskiedenis van Afrikaans word veel aandag aan die pioniers, soos S.J. du Toit, D.F.
Malherbe, Gustav Preller, Eugène N. Marais en D.F. Malan, en aan die rol van skrywers,
digters en talle ander bestee. Aan die studente se betekenisvolle rol as die geslag van die
toekoms word min aandag gegee. Dit terwyl die ontwikkeling van Afrikaans en die
Afrikaanse intellektuele lewe na 1910 die vrug sou wees van baie van hulle se bydraes op die
verskillende terreine waar hulle werksaam was. Wat hierdie bydrae merkwaardig maak, is dat
heelwat van hierdie studente óf van Engelse afkoms was óf sodanig verengels was dat hulle
inkering tot Afrikaans en die groot rol wat hulle in Afrikaans sou speel, deur hulle ervaring as
studente aan die Victoria Kollege gevorm is.
Twee besondere voorbeelde is dr. J.D. Kestell (Nienaber 1946), kanselier van die Universiteit
Stellenbosch 1939–41 en vader van die Reddingsdaadbond, en Willie Hofmeyr (Le Roux
1953), stigter en eerste voorsitter van Nasionale Pers en Die Burger in 1915 en van
SANTAM en SANLAM in 1918. Kestell was ’n entoesiastiese lid van Onze Taal in
Bloemfontein wat in 1908 gestig is en ’n stigterslid van die Akademie in 1909. In dieselfde
jaar het hy voor die Afrikaanse Taalvereniging op Stellenbosch ’n lesing gelewer oor die
onderwerp “Die uitdrukkingsvermoge van die Afrikaanse taal”. In 1913 het hy opgetree by
die Bloemfonteinse Taalfees wat gehou is na aanleiding van die Stellenbosse fees. Kestell
was van 1873 tot 1881 skolier en student op Stellenbosch en Hofmeyr was tussen 1887 en
1889 ’n klasmaat van studente wat later almal ’n groot rol in die ontwikkeling van Afrikaans
sou speel, onder andere ene Barry Hertzog. Barry Hertzog was as kind op die diamantvelde
juis toe Jannie Marais, die groot weldoener van De Burger en Stellenbosch, en sy broers ook
daar was. As student aan die Victoria Kollege, waar hy in 1889 die BA-graad behaal het, het
377

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hertzog ’n sterk ondersteuner van Afrikaans geword met ’n groot waardering vir Engels en
Nederlands (Le Roux, Coetzer en Marais 1987:1/10–2).
Ten spyte van Kaapse wetgewing wat die gelykheid van Engels en Nederlands erken het, was
die praktiese ervaring presies die teenoorgestelde. Die kerk en onderwys is sistematies
verengels en die hele skoolkurrikulum was gebaseer op die gedagte dat die kinders vir
Engeland opgevoed word. Selfs die geskiedenisleerplanne was alles Britse geskiedenis. Prof.
Adriaan Moorrees, wat hierdie ontwikkeling van naby beleef het, het ervaar dat die Kaapse
Sinode hom in die sewentigerjare uitgelag het omdat hy gepleit het vir Nederlands eerder as
Engels as kerktaal (Akademie Jaarboek 9/19,bl. 79). Dit het hom in 1911 by die
Taalkonferensie laat verklaar: “Dit alles kon geen andere uitwerking hebben dat het
opkomend geslacht, met onverschilligheid zo als niet met minagting op de moedertaal begon
neer te zien ...”Onverskilligheid en traak-my-nie-agtigheid sou op Stellenbosch die groot
struikelblok vir enige taalbeweging word. Daniël Kestell en Willie Hofmeyr sou dit terdeë
ervaar, maar hulle het ’n sterk morele ondersteuner gehad in Willie se oom, ds. N.J. Hofmeyr
van die Moederkerk op Stellenbosch.
Latere leidende figure het belangrike voorlopers gehad en veel geput uit die pro-Transvaalse
gees en atmosfeer van 1877 met die Britse anneksasie van die Zuid-Afrikaansche Republiek.
Dit word selde onthou dat ’n student van die Victoria Kollege en daarna van die Teologiese
Seminarium op Stellenbosch, August Ahrbeck, in 1875 ’n stigterslid en die eerste sekretaris
van die GRA was.
Taalkwessies het daarna gereelde aandag in die studentelewe en veral in twee
debatsverenigings, die Victoria Kollege-debatsvereniging (gestig 1874) en die Unie
Debatsvereniging (oorspronklik gestig 1876, maar neem in 1881 die naam Unie aan), en in
die studentepublikasies gekry. Die heel eerstes, wat met die hand geskryf was, was Ramkie
(1883) en College Times (1885).
Hoe verengels die studente van die Kollege geword het, blyk uit ’n ontleding van
studentepublikasies. Een voorbeeld: die eerste Students’ Annual van 1892–3 se redaksie was
almal Hollands/Afrikaans, maar van die 24 artikels was net twee in Hollands. Daar word wel
gemeld dat die redaksie verskeie oproepe tot die studente gerig het om bydraes in Hollands te
lewer maar volgens die redaksie het dit weinig resultate opgelewer.
Ironies genoeg getuig die hoofartikel in Engels juis van die ontwakende identiteitsbewussyn
by die studente. Onder die opskrif “Our past students”skryf die redakteur dat Stellenbosch sy
studente se nasionaliteit en patriotisme ontwikkel.
Ours is a nascent nationality, and on that account most susceptible of external
influences. The words “nationality” and patriotism serve as a veritable talisman to
many true Africander.
Maar die begrippe is vaag en betekenisloos vir die meeste studente en daarom moet die nuwe
geslag daaraan inhoud gee: “It should be our nation’s cry for finding response in the hearts of
all true Africanders.” ’n Verenigde Suid-Afrika, een taal en ’n gemeenskaplike verlede is
378

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
daarvoor nie ’n voorvereiste nie. Wat wel noodsaaklik is, is skeppende vermoëns en deeglike
organisasiestrukture.
Iets was veral sedert die Slag van Amajuba (27 Februarie 1881) besig om op Stellenbosch te
gebeur. ’n Reeks gebeure het die atmosfeer aan die Victoria Kollege begin verander van
apatiese aanvaarding van Britse imperiale oppergesag en die Victoriaanse kultuur na ’n soeke
na ’n eie plek, rol en identiteit. Dit het met breëre ontwikkelinge in die Wes-Kaap en in die
land as geheel verband gehou (Van Jaarsveld 1957, hoofstuk 9). In 1872 het die Kaapkolonie
sogenaamde verantwoordelike bestuur gekry, wat nuwe betekenis aan stemreg en die politiek
gegee het. Dit was nie net die Paarlse gebeure met die stigting van die GRA wat daarin ’n rol
gespeel het nie. Ook die stigting van die Afrikanerbond in 1879 het daarin ’n aandeel gehad,
asook die leierskap van Jan Hendrik Hofmeyr wat, sedert sy opname in die Scanlen-kabinet
in 1880, tevergeefs probeer het om Nederlands as taal in die parlement, howe en onderwys
erken te kry, maar uiteindelik in 1882 daarin geslaag het.
Hierdie erkenning het die belangrike vraag op die voorgrond geplaas wat dit nou in die
praktyk in veral die onderwys sal beteken. Die Bolanders was aanvanklik nie met Hofmeyr
beïndruk nie, omdat hy ’n stedeling en nie ’n boer was nie. Daarom het hy in 1876 die
benoemingstryd vir die kandidatuur in die kiesafdeling Stellenbosch verloor.
Twee sake het Hofmeyr se aansien op Stellenbosch radikaal verander: die feit dat hy die
Boeren Beschermings Vereniging in 1873 gestig het wat in 1879 met die Afrikanerbond sou
saamsmelt en waarvan hy in 1882 lid en leier sou word voordat die twee verenigings in 1883
saamgesmelt het, en die feit dat hy hom vir die erkenning van Nederlands beywer het.
Boerdery- en taalbelange sou die hoekstene van sy beleid word. Hy het die Britse vlag en die
imperiale verbintenis met Engeland aanvaar en daarna gestrewe om die Kaapkolonie se
leierskap in suidelik Afrika te vestig sonder Britse imperiale inmenging en in noue
samewerking met die twee Boererepublieke. In 1879 word hy Lid van die Wetgewende
Vergadering vir Stellenbosch, wat hom in noue aanraking met die Stellenbossers en die
studente bring.
Hy glo in goeie samewerking tussen Afrikaans- en Engelssprekendes en werk hieroor nou
saam met Cecil John Rhodes as eerste minister van die Kaapkolonie. Die onthulling van
Rhodes se aandeel in die Jameson-inval einde 1895 in die ZAR is vir hom ’n wrede
ontnugtering. Hy verbreek alle bande met Rhodes en bedank as LWV vir Stellenbosch, maar
behou noue bande met die Stellenbossers en die studente (Kapp 2005).
Die uitbreek van die Transvaalse Vryheidsoorlog in 1880 het op Stellenbosch groot aandag
getrek, want daar was ’n aantal studente wat uit die ZAR afkomstig was (Van Jaarsveld, Van
Rensburg en Stals 1980, hoofstuk 4). Die ontvangs wat die studente aan Paul Kruger en Piet
Joubert met hulle besoek aan en optrede voor die studente van Stellenbosch in 1880 gebied
het, was ’n belangrike manifestering van hierdie veranderende gesindheid. Kruger en Joubert
was in Kaapstad om die Kaapse regering oor te haal om nie die Britse federasieplanne te
ondersteun nie en het verskillende besoeke aan Stellenbosch gebring en onder meer voor die
Unie Debatsvereniging se voorloper opgetree, waar hulle ’n entoesiastiese ontvangs geniet
379

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
het. Trouens, op hulle reis na Kaapstad is hulle oral met geesdrif op stasies ontvang (Krüger
1961:1/93).
’n Ernstige taaldebat het op Stellenbosch ontwikkel tussen die voorstanders van die GRA met
hulle pro-Afrikaanse benadering en veral die kerk met sy pro-Hollandse houding.
Die koms van prof. W.J. Viljoen in 1890 as professor in moderne tale, waaronder ook
Nederlands, het ’n sterk leier vir die pro-Nederlandse strewe beteken. Op die Taalkongres
wat van 31 Oktober tot 1 November 1890 gehou is, het die belangrike strydvraag duidelik op
die voorgrond getree: Wat is nou eintlik “onze taal”: Nederlands of Afrikaans? Met 48
stemme vir Nederlands en 37 vir die nog vaag omskrewe “volkstaal” is die aksie vir
Nederlands as taal geloods. Nog dieselfde jaar is Die Taalbond gestig om taaleksamens in
Nederlands af te neem (Olivier 1965).
3. Twee taalverenigings
Die jong studente het met hierdie vraagstukke begin worstel. ’n Onbekende student skryf:
Dikwijls hoort men de klacht: de Afrikaander is onbestendig en onvertrouwbaar. Is dit
het geval, dan kan hij onmogelijk leidsman worden van mede-Afrikaanders. Op dan,
Afrikaanders. Laat ons dien blaam van ons afschudden door met de daad te toonen dat
er pit en ruggraat in ons zit; dat wij woord houden en recht handhaven. (Stellenbosch
Students’ Annual 2/1983, bl. 19)
Prof. Viljoen lewer in 1895 ’n lesing voor die studente waarin hy voorbeelde van die studente
se bastertaal gee en waarin hy ’n beroep op hulle doen om “beskaafde Nederlands” te praat.
(Ons Spreekuur-dokumente). Dit lei tot die stigting van Ons Spreekuur in 1895 wat hom sou
beywer vir die gebruik van Vereenvoudigde Nederlands as taal eerder as “Kaapsch”(Stelle
nbosch Students’ Annual 3/1895, bl. 34).
Ons Spreekuur kon op sterk steun van die professore (veral W.J. Viljoen, G.G. Cillié en P.J.
de Vos), Jan Hendrik Hofmeyr en predikante staat maak, want die Kaapse Sinode van die NG
Kerk was tot 1919 gekant teen die gebruik van Afrikaans as kanseltaal. Die ondersteuning vir
Nederlands, eerder as Afrikaans, het sterk steun ontvang met Jan Hendrik Hofmeyr se
toespraak op 6 Maart 1905 voor Ons Spreekuur. Hy het gepraat oor“Is ’t ons ernst?”en ’n
pleidooi gelewer dat Hollands in die openbare lewe en ook aan die Kollege, soos deur die
Kaapse wetgewing van 1882 bepaal, erkenning moet kry. Hy het die studente aangemoedig
om hulle moedertaal te gebruik en te bevorder. Die toespraak het groot opslae gemaak.
’n Ander gebeurtenis wat groot opslae gemaak het, was die Anglo-Boereoorlog. In September
1900 skryf ’n student onder die skuilnaam Nil Desperandum (vermoedelik die sekretaris van
die redaksie, Jan Steytler) ’n artikel onder die opskrif “The war as a factor in the evolution of
the South African nation”. Daarin beklemtoon hy dat die Afrikaners in die Kaapkolonie se
positiewe gesindheid en houding teenoor die koningin, die Britse Ryk en die Britse bevolking
ingrypend deur die oorlog verander is. Hy glo in ’n herrese Afrikanervolk wat ’n eenheid sou
vorm wat hulle voorheen nie geken het nie en hy veroordeel dié Afrikaners wat hierdie
ontwaking nie steun nie of nie deel daarvan is nie (The Stellenbosch Students’ Quarterly
380

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
(SQQ) 3/1 Sept. 1900, bl. 2). Heelwat artikels oor byvoorbeeld genl. Piet Cronje, genl. Piet
Joubert en die Slag van Stormberg (SSQ 3/2 Des. 1900, ble. 4, 6 en 12), asook gedigte met
titels soos “Mijn vaderland” en “Di oorlog”, verskyn (SSQ 3/1 Sept. 1900, bl. 6). Steytler se
artikel het heftige reaksie van The Cape Times ontlok en die redakteur moes in ’n volgende
uitgawe ontken dat hierdie standpunte die amptelike standpunte van die Raad en Bestuur
verteenwoordig en beklemtoon dat hierdie twee instansies “never will have anything to say to
us in the matter of what ought to be printed in the Quarterly” (SSQ 3/2 Des. 1900, bl.
1).Kragtens krygswet wat in die Kaapkolonie afgekondig is, het die studenteblad vanaf Junie
1901 tot November 1902 nie verskyn nie.
Reeds in The Stellenbosch Students’ Quarterly van Februarie 1900 woed daar ’n skerp debat
tussen die voorstanders van die VNS (Vereenvoudigde Nederlandse Spelling) en Afrikaans,
maar die pro-Afrikaanse groep is nog ongeorganiseerd, hoewel Hofmeyr se klem op
moedertaal hulle ook geïnspireer het. Die aantal artikels oor taalkwessies sou sterk toeneem
(kyk bv. SSQ 8/4 Nov. 1907).
’n Geruime tyd was die prokureur J.H.H. de Waal in Kaapstad ’n eensame Afrikaanse
leierstem. Maar teen 1906 het ’n aantal jong geleerdes wat hulle doktorsgrade in Europa
verwerf het en almal oudstudente van die Victoria Kollege was, na Suid-Afrika teruggekeer.
Een van hulle, D.F. Malherbe, het die moed gehad om die Zuid-Afrikaanse Onderwijsers
Unie (ZAOU), wat sterk Hollandsgesind was, aan te vat, en op Wellington het hy sy bekende
lesing “Is Afrikaans ’n dialek?” gelewer waarin hy die bestaansreg van Afrikaans as ’n
selfstandige taal en nie as ’n dialek van Nederlands nie, oortuigend verdedig het (Ponelis
1984:8).
Die Afrikaanse Taalvereniging is op 3 November 1906 as nasionale organisasie in Kaapstad
gestig. Onder die stigterslede was drie van die pas-teruggekeerde oud-Maties en ’n oud-Matie
wat prokureur in Kaapstad was, en al vier sou ’n prominente rol aan die Universiteit
Stellenbosch speel: A.I. Perold (stigter-professor van die Departement Wingerd en Wynbou
in 1921 in Afrikaans), D.F. du Toit Malherbe (later die vader van chemie in Afrikaans aan al
die Afrikaanse universiteite), D.F. Malan (latere eerste minister) en W.A. Hofmeyr (wat as
stigterslid van Nasionale Pers en Sanlam besondere bydraes tot die US sou lewer). Die
Victoria Kollege het op daardie tydstip nie ’n gebrek aan besielende jongmense gehad nie en
die eerste dames – Lydia van Niekerk, Petronella van Heerden en Margie le Roux – het reeds
begin om ’n rol te speel. Die jongmense kon op ’n ontwakende bewussyn voortbou.
Na aanleiding van ’n lesing wat die eerste voorsitter van die Studenteraad en ’n groot
kampvegter vir Afrikaans, adv. W.J. van Zijl, op Donderdag 24 Oktober 1907 gelewer het,
het die studente oorgegaan tot die stigting van ’n plaaslike tak van die ATV. Jannie Marais
was ’n stigterslid en eerste erepresident. (Die dokumente van die ATV is in die J.S. Gerickebiblioteek.
Die volledige ledelyste bied ’n besondere insig in wie van die studentepioniers
Afrikaans ondersteun het.) In die leiersrol was ’n mede-Studenteraadslid van W.J. van Zijl
van 1903, ’n teologie- en filosofiestudent, Tobie Muller. Met die uiters bekwame en gewilde
Tobie Muller (Keet 1923) aan die stuur as die eerste voorsitter van die ATV het die ATV
hom van die begin af vir die praktiese toepassing van gelyke taalregte beywer. Ander
381

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
studente het weer gekla dat die taalkwessie te veel aandag kry en te veel tyd in beslag neem,
terwyl enkele studente, soos ’n sekere N. Hofmeyr (SSQ 3/4 Nov. 1902, bl. 5) en ene Cluver
(SSQ 14/4 Des. 1914, bl. 6) geïsoleerde stemme verteenwoordig het dat net Engels die taal
van Stellenbosch moes wees.
Toe dr. D.F. Malan in 1908 in ’n lesing voor die ATV positief reageer op Hofmeyr se 1905lesing
dat die taal van Victoria Kollege die studente se erns moet wees, maar met die
aanspraak dat erns met Afrikaans, nie met Hollands nie, gemaak moes word, het die studente
intens betrokke geraak by die taalkwessie. Die wording van die nuwe Unie van Suid-Afrika
(1907–10)het die vonk verskaf. Dit het die ATV talle inisiatiewe laat neem om die studente,
wat oorwegend Hollandsgesind was, maar in die praktyk aan Engels voorkeur gegee het, van
sienswyse te laat verander. In die November 1907-uitgawe van The Stellenbosch Students’
Quarterly, net na die stigting van die ATV, het Tobie Muller ’n indrukwekkende pleidooi vir
Afrikaans gelewer. Plakkate en pamflette is gedruk. Die samewerking tussen ondersteuners
van Hollands en ondersteuners van Afrikaans wat met die stigting van die Suid Afrikaansche
Academie voor Taal en Letteren in Julie 1909 momentum gekry het, het ook die studente van
die twee taalverenigings op Stellenbosch gemotiveer. In 1910 het die ATV se bestuur besluit
om Ons Spreekuur te nader vir die aanbied van ’n gesamentlike studente-taalkonferensie op 6
en 7 April 1911. ’n Komitee wat uit drie lede van elke vereniging bestaan het, met prof. G.G.
Cillié as voorsitter en Timo Kriel en N.J. van der Merwe as organiseerders, was vir die
reëlings verantwoordelik. Dit was hulle eerste gesamentlik onderneming en die grootste
taalmobiliseringsaksie van studente tot op daardie tydstip.
’n Uitnodiging is aan talle skole en opvoedkundige inrigtings gestuur om elk ’n maksimum
van vyf amptelike verteenwoordigers te stuur. Daar was 70 amptelike afgevaardigdes van 21
inrigtings, insluitende Wellington, Tuks, Potchefstroom, Grey Kollege en die Zuid
Afrikaanse Kollege (ZAK/SAC, voorloper van die Universiteit van Kaapstad). Dit is
interessant dat laasgenoemde se verteenwoordigers daarop aanspraak gemaak het dat daar
meer Hollandse studente aan die ZAK was as Engelse Suid-Afrikaners. Die meeste
Engelssprekende studente was van Britse koloniale gebiede in Afrika afkomstig.
Die status wat die konferensie geniet het, word weerspieël in die sprekers wat opgetree het:
oudpresident F.W. Reitz, prof. Adriaan Moorrees van die Teologiese Kweekskool, ’n vurige
voorstander van Hollands, dr. D.F. Malan, predikant van Moorreesburg en kampvegter vir
Afrikaans, genl. Christiaan Beyers, hoof van die Unie Verdedigingsmag, en prof. Willem
Blommaert, ’n Vlaamse taalstryder wat professor in geskiedenis aan die Victoria Kollege sou
word en later rektor van die universiteit. Die Vlaamse invloed op die studente sou dikwels
duidelik blyk. Die toesprake is so goed ontvang dat hulle ná die konferensie in pamfletvorm
uitgegee is met die titel Wij zullen handhaven. Studente Taalkonferensie 6-7 April 1911. In
die voorwoord tot hierdie publikasie skryf die redaksie onder die slagspreuk “Wij zullen
handhaven”:
Goddank de tijd van ontnuchtering is aangebroken! De student word ’n faktor ook in
de taalstrijd, met wie wel te rekenen valt [...] Taalbewegingen hebben zich in ’t
382

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
verleden nooit tot de studerende jeug gericht en hebben ze gevolgelijk koud gelaten.
Deze beweging gaat uit van studenten en richt zich tot studenten.
In sy rede het prof. Adriaan Moorrees die naasmekaar bestaan van Frans en Engels in Kanada
as voorbeeld geneem en dié profetiese woord gespreek:
Jonge vriende! de oude garde is gewillig plaats te maken voor een nieuw geslacht van
strijders, met frisse krachten en met jeugdiger bloed. Blijmoedig, hoopvol, geven wij
het vaandel in jongere handen over vertrouwende dat gij het ongeschonden zult
bewaren, dankbaar zo wij iets hebben mogen bijdragen tot de opbouw van ons
dierbaar zuidafrikaans volk.
Prof. Blommaert het ’n uiteensetting gegee van die ontstaan en ontwikkeling van die Vlaamse
taalbeweging en die rol wat die studente daarin gespeel het. In belangrike opsigte het die
Afrikaanse studentebeweging in ’n sterker posisie as die Vlaminge verkeer. Daarom moet die
studente hulle ideale hoog stel:
Rust niet voordat de Magna Carta van uw taalstrijd: Art 137 ’n werkelikheid is
geworden. Laat u niet schreeuwen en verdachtmakerij ontmoedigen, bedelt niet, maar
eist. Het recht is aan uw zijde en het recht moet zegepraal. Van de Studenten is het dat
de Overwinning moet Komen ...
Terwyl F.W. Reitz die tipiese karaktertrekke van die Afrikaner soos in sy geskiedenis
openbaar is, bespreek het, het dr. Malan klem daarop gelê dat die taal die eenheidsband
tussen die individu en die volk is; taal is soos die skil van die vrug, dit wat alles insluit en
saambind.
Die twee belangrikste besluite wat geneem is, was om die medestudente te inspireer om hulle
BEB-taal (bak-en-brou-mengsel van Hollands, Afrikaans en Engels) te laat vaar en trots te
wees op Hollands en Afrikaans. Die konferensie het sterk beklemtoon dat hulle ten gunste
van die behoud van Hollands is, maar dat Afrikaans dieselfde gebruik moet geniet. Hulle was
eenparig in hulle besluit dat om hierdie ideaal te bereik ’n universiteit gestig moes word waar
Hollands/Afrikaans as eksaminerende taal sou dien. Dié voorstel het interessant genoeg van
’n verteenwoordiger van die South African College School (SACS), M.S. Louw, gekom. Hy
was die latere dr. M.S. (Tinie) Louw van Sanlam, want hy was ’n entoesiastiese stigterslid
van die ATV op Stellenbosch en tussen 1910 en 1918 ’n onderwyser in Pietermaritzburg en
in die Paarl. Hy het in 1907 sy BA (Hons.) in fisika verwerf. Op 24-jarige leeftyd was hy
skoolhoof. Dit is op sy voorstel dat die Zuid-Afrikaanse Onderwijzers Unie in 1917
Afrikaans as hulle voertaal aanvaar het. Hy was vanaf 1935 lid van die US Raad en voorsitter
van die Eeufeestrustfonds in 1960–8.
Die Victoria Kollege was in 1907 besig om dringend aandag aan die kwessie van die stigting
van ’n onderriguniversiteit vir die Kaapkolonie te gee. Dit was dus duidelik die bedoeling dat
die Kollege só ’n universiteit moes wees. Trouens, die Studenteraad het hom reeds in 1906
uitgespreek teen die memorandum van die Raad van die Universiteit van die Kaap die Goeie
Hoop om ’n enkele onderriguniversiteit met medium Engels te steun (SSQ 7/1 Apr. 1906, bl.
28 en 7/2 Jun. 1906, bl. 1). Die Studenteraad het nie vir ’n eie en onafhanklike universiteit
383

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gevra nie, maar vir ’n gefedereerde universiteit met kolleges soos die Universiteit van die
Kaap die Goeie Hoop wel was. Eksamens moes egter in Nederlands geskryf kon word.
Hoewel die Taalkonferensie nie in soveel woorde vir ’n Hollands-Afrikaanse universiteit
gevra het nie, is dit in die woorde van Tinie Louw , wat tot die konferensie se besluite
aanleiding gegee het, duidelik:
Ik zou het daarom goed achten als door deze konferentie een resolutie zou worden
gepasseerd ten effekte, dat de belangen van de Hollands-sprekenden in Zuid-Afrika
gewaarborgd zullen worden in de te worden gestichte universiteit.
Met hierdie besluit het die studente aangesluit by die pleidooi van die pasgestigte Akademie
wat sy steun vir ’n Hollands/Afrikaanse universiteit onomwonde gestel het en dit as een van
sy doelstellings aanvaar het. Die kampvegter vir ’n Afrikaanse universiteit in die Akademie
se geledere was ook ’n oud-Matie, dr. N.M. Hoogenhout. Hy was die eerste Victoriaan wat in
1899 ’n meestersgraad in moderne tale aan die kollege verwerf het, dus ’n student van prof.
Viljoen. Hy was die seun van C.P. Hoogenhout, een van die leiers van die Eerste Afrikaanse
Taalbeweging en op hierdie tydstip onderhoof van die Normaalkollege Pretoria en van 1925
tot 1927 rektor van die Transvaalse Universiteitskollege (TUK).
4. Die Vlaamse voorbeeld
Die studenteblad en die debatsverenigings se besprekings van dié tyd toon duidelik die
besondere aandag wat aan die taalkwessie gegee is. Buitelandse voorbeelde is kwistig
gebruik om die saak van Afrikaans te bevorder: die voorbeeld van Frans in Kanada, van Duits
in die Elsas in vergelyking met die Hoogduits van Berlyn, en veral die posisie van Vlaams in
’n Frans-oorheerste België. Elsas-Duits en Vlaams-Nederlands het bepaalde verskille van die
basistaal getoon. Die studenteleiers het begin kennis neem van die Vlaamse taalstryd danksy
die invloed van Willem Blommaert, sedert 1910 dosent en vanaf 1911 professor in
geskiedenis aan die Victoria Kollege. ’n Ander Gentenaar, prof. A. Lodewijcks, wat Frans en
Duits gedoseer het, asook die patriotisme van die Nederlander E.C. Godeé-Molsbergen, tot
1910 professor in geskiedenis, het toenemende invloed onder die studente verwerf (Kapp
2004:16–25).
Dit was veral die entoesiastiese Blommaert wat aan die studente verduidelik het watter
belangrike rol die Vlaamse studente gespeel het in die strewe om ’n Vlaamse
staatsuniversiteit tot stand te bring. In daardie stadium het België twee vrye universiteite,
Leuven en Brussel, en twee staatsuniversiteite, Gent en Luik, gehad. Tot 1910 het die twee
vrye universiteite in sowel Frans as Nederlands onderrig verskaf, maar die staatsuniversiteite
net in Frans. Selfs Nederlands is deur medium van Frans onderrig. Dit was ’n klein groepie
van vyf of ses studente wat in 1854 die studentetaalbeweging begin het met die stigting van
’n beweging bekend as “’t zal Wel Gaan”.Hulle is dikwels deur Vlaamse studente bespot en
deur die professore, wat meesal Frans was, met wantroue bejeën omdat hulle kon glo dat dit
moontlik was om wetenskap in Nederlands te onderrig, maar hulle het in hulle saak geglo.
Hulle het volhard en mettertyd meer studente getrek en die taak van geslag tot geslag
oorgedra.
384

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit was na meer as vyftig jaar dat hulle hul eerste sukses behaal het toe Nederlandse
letterkunde aan Gent heringestel en in Nederlands gedoseer is. Wat nodig was vir die sukses,
en waaraan Blommaert as student aan Gent deel gehad het, was ’n oortuigde leiersgroep, die
stigting van “taalminnende en strijdende kring tot koncentrering en onderlinge aanwakkering
van krachten”,en die organiseer van kongresse, optogte, feeste en petisies. Met die steun van
professore soos prof. Wagener het hulle stap vir stap suksesse behaal. Die begin was toe die
minister van onderwys in België ingestem het dat sommige kursusse ook in Nederlands
aangebied mag word. Prof. Blommaert sou nie die finale sukses beleef toe Gent in 1923
vervlaams is nie, want toe was hy op Stellenbosch, maar Gent het hom die pos van professor
aangebied, wat hy nie aanvaar het nie – hy was reeds te diep gewortel op Stellenbosch. Hóé
diep, sou bevestig word toe hy in 1927 voorsitter van die Senaat geword het, ’n pos wat hy tot
sy aftrede in 1933 beklee het. Na sy onverwagte dood in 1934 het die Stellenbosch Studente
Kwartaalblad vir ’n geruime tyd in elke uitgawe na hom verwys as die man wat na sy dood
nog tot hulle spreek. Hulle het gereeld sy bekende oproep aan die studente om te help om die
ideale van die universiteit te versprei en sy naam teen vooroordeel of wanbegrip te beskerm,
prominent in die blad geplaas (Stellenbosch Studenteraad 2003:14).
Afrikaanse studente, het hy verklaar, het bepaalde voordele wat die Vlaamse studente nie het
nie. Hulle taalregte is ten volle erken in die Unie-grondwet. Hulle is ook nie so polities
verdeeld as die Vlaminge nie. Wat hulle nodig het, is wat die Vlaamse studente ook nodig
gehad het: om die Vlaminge wat met die vervlaamsing die spot dryf te oortuig dat die
Nederlandse taal in alle opsigte Frans se gelyke is. Louheid en onverskilligheid is die grootste
struikelblokke wat aan Gent en op Stellenbosch oorwin moet word. Die trapsgewyse
vervlaamsing van Gent is die strewe – dieselfde moet vir Stellenbosch geld. Moet nie tevrede
wees met ’n tweetalige universiteit nie; eis ’n eentalige een.
Die Vlaamse invloed word treffend bevestig deur die verskyning, ’n jaar na die
Taalkonferensie, van ’n insiggewende artikel in The Stellenbosch Students’ Quarterly,geskryf
deur ’n student, vermoedelik Gordon Tomlinson, onder die opskrif “De Taal in het Hoger
Onderwijs“ (SSQ 13/4 Nov. 1912). Gordon Tomlinson was ’n stigterslid van die ATV op
Stellenbosch, die eerste penningmeester, regisseur van die ATV se eerste Afrikaanse
toneelstuk wat op Stellenbosch opgevoer is (die toe onbekende C.J. Langenhoven se Die
familiesaak), eerste redakteur van ATV se blad Ons Moedertaal,en later redakteur van The
Stellenbosch Students’ Quarterly, wat hy stelselmatig verhollands en verafrikaans het.
Twee aanhalings uit hierdie artikel bevestig die rol van die ATV as pionier vir ’n Hollands-
Afrikaanse universiteit:
De kwestie van de te worden gestichten Universiteit word in alle onderwijskringen
druk besproken, maar zou het ideaal van de Belgen – het trapsgewijze vervlaamsen
van de Hogeschool van Vlaanderens hoofstad, namelijk – ook niet de oplossing van
de taal-probleem hier bij ons kunnen zijn? Waarom zou er niet ook ’n ”teaching
university” kunnen zijn waar het onderwijs uitsluitelik door het medium van het
Hollands zal worden gegewen?
Die tweede aanhaling:
385

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
De Universiteit is daarenboven ’n middelpunt van geestesleven, dat direkt of indirekt
op het ganse volk ’n grote invloed uitoefent. Het is daar waar de wetenschap gemaakt
worden.
Die skrywer behandel al die besware teen ’n Hollands-Afrikaanse universiteit, waarvan die
meeste vandag nog besonder bekend klink: ten eerste, die gebrek aan studente om in die taal
te wil studeer en ten tweede die probleem om professore te bekom wat in die taal kan doseer.
Dit, sê hy, is dieselfde argumente as wat in België teen Nederlands gebruik is en wat verkeerd
bewys is. Stellenbosch is meer as 90 persent Afrikaans en lewer voldoende Europeesgedoktoreerde
oudstudente op om van ’n universiteit ’n sukses te maak. Ten derde: die taak
van die universiteit is om die bevolking van die land op te hef en te ontwikkel. Hoe kan dit
beter gedoen word as in die moedertaal van die mense wat ontwikkel moet word? Die taal
skep die band tussen kundigheid, vaardigheid en die volk. Dit skep die brandpunte van
toewyding tot en lojaliteit aan die vaderland.
In 1917 begin die Stellenbosch-studente met die Vlaamse en Nederlandse studente saamwerk
en begin hulle bou aan studente-organisasies om hierdie samewerking te beliggaam (verg. die
artikel De Vlaamse Beweging in The Stellenbosch Students’Quarterly/Stellenbosch Studenten
Kwartaalblad 18/4 Nov. 1917:20). Reeds in 1916 word in Bloemfontein onder inspirasie van
Grey Kollege se jong dosent in Nederlands, wat in 1918 die leerstoel in Afrikaans sou beklee,
dr. D.F. Malherbe, die eerste Afrikaanse Studentebond gestig (Kapp 2002).
5. Die Taalkonferensie se nawerking
Die Taalkonferensie het ’n Werda Waaksaamheidskomitee onder voorsitterskap van N.J. van
der Merwe aangewys om ’n groot opvolgtaalfees soos in België vir 1912 te beplan. Die fees
was klaar gereël vir 1 Maart 1912 in Kaapstad toe genl. Louis Botha ’n stokkie daarvoor
gesteek het omdat hulle sy politieke opponent, genl. Hertzog, as hoofspreker genooi het en
nie vir hom nie. Hy het naamlik opdrag aan die Spoorweë gegee om die spesiale
treinkonsessiekaartjies waarmee die studente van Stellenbosch en Wellington na Kaapstad
sou reis vir die geleentheid te kanselleer. Die dagboek van N.J. van der Merwe vertel die
volledige verhaal van die mislukte fees (in die N.J. van der Merwe-versameling, Vrystaatse
Provinsiale Argief). Genl. Botha kon die studente se entoesiasme egter nie stuit nie en die
fees is uiteindelik op 1 Maart 1913 gehou.
’n Kosbare foto van hierdie fees kom uit die album van Maria (Miets) Henriette Marais,
danksy die grootmoedigheid van haar dogter, mev. Jansie de la Bat van die Paarl. Mev.
Marais was in 1913 ’n nooi Neethling, dogter van dr. Jan Neethling wat 37 jaar in die Raad
van die US gedien het. Dr. Neethling was weer die seun van die man wie se standbeeld by die
Moederkerk staan, ds. Johannes Henoch Neethling. Haar man was die stigter van die
Departement Akkerbou en Veeteelt in Afrikaans in 1922 en jare lank dekaan van die
Fakulteit Landbou. Sy was as Bloemhofdogter by die taalfees teenwoordig.
Van regeringskant het die Louis Botha-regering die studente se aktiwiteite ’n bedreiging
geag, veral omdat daar klaarblyklike aansluitings by die standpunte van genl. Hertzog was.
386

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit is egter so dat daar ewe sterk aansluiting by die standpunte van die nuwe Akademie was.
Organiseerders van die taalaksies, soos N.J. van der Merwe, was in regstreekse aanraking met
die voorsitter van die Akademie, oudpresident Steyn, en die sekretaris, prof. G. Knothe van
Bloemfontein. ’n Verskeidenheid faktore het Botha se teenkanting geneutraliseer. Die
politieke ontwikkelinge sedert Botha in 1912 Hertzog weggelaat het uit sy kabinet, die
heftige veroordeling deur Engelse politici en media van Hertzogisme, en die gedagte van
taalgelykheid en Suid-Afrika eerste het die optimisme wat in 1910 by die stigting van die
Unie geheers het, vinnig laat vervaag. Die Engelse koerante het die studente se taalaktiwiteite
probeer ignoreer en dit as “rassehaat” afgemaak.
Een man in die Botha-regering het sake anders gesien: F.S. Malan. Hy het die beweging vir
’n Nederlands/Afrikaanse universiteit gesteun en na weë en middele gesoek om dit te
kanaliseer in die rigting wat dit buite die politiek sou hou. Met sy toonaangewende rol in die
Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het hy gepoog om die idee van so ’n
universiteit te versoen met Botha en Smuts se konsiliasiepolitiek. Hy het daarin geslaag, soos
die aanvaarding van die Universiteitswet in 1916 getuig. Dit het sy aansien in Afrikaanse
geledere versterk, veral toe hy so ’n leidende rol in die amptelike erkenning van Afrikaans
gespeel het. As eertydse redakteur van Ons Land, waar hy ’n vurige pleitbesorger vir
Afrikaans was, kon hy nou op steun in sterk Afrikaansgesinde kringe staat maak (Kapp
2009:105, 335 e.v.).
Oor die houding van die Engelssprekendes op Stellenbosch oor hierdie strewe is dit nodig om
daarop te let dat hoewel soveel studente-aktiwiteite in Engels geskied het, daar baie
Afrikaanse studente by betrokke was. Baie artikels in Engelse studentepublikasies is ook deur
Afrikaanse studente geskryf. Egte Engelse menings op Stellenbosch onder studente was
skaars, omdat daar so min van hulle was. Een van hulle was William Macmillan, die later
bekende Oxfordse historikus. Macmillan se pa was predikant van die Presbiteriaanse Kerk op
Stellenbosch en ook huisvader van een van die privaatkoshuise.
Macmillan was ’n leerling aan Stellenbosch Gymnasium en student aan die Victoria Kollege,
waar hy in 1903 as eerstejaar vir die BA-graad ingeskryf het. Toe Tobie Muller die eerste
Rhodesbeurs wat aan ’n oudleerling van die Gymnasium toegeken is, weier omdat hy Rhodes
se aandeel aan die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog onaanvaarbaar gevind het, is dit aan
Macmillan toegeken. In sy herinneringe skryf Macmillan oor die besonder goeie gees wat
tussen die Skotse professore en die studente geheers het en blameer hy die Transvaal vir die
verspreiding van republikeinse en antimonargistiese idees na die Kaap. Hy blameer egter ook
die Skotte en Engelse vir hulle onwilligheid om erkenning aan Nederlands te gee en om die
taal te leer sodat hulle met gemak met die studente kon kommunikeer. Die studente se
kommunikasie met die professore was baie formeel en formalisties (Macmillan 1975:5–52).
Die ontwakende taal- en nasionaal-patriotiese besef by die studente het wel Engelse dosente
ontstel. Prof. Edgar van Klassieke Tale was byvoorbeeld ’n sterk imperialistiesgesinde wat in
die Eerste Wêreldoorlog na Engeland vertrek het om in die Engelse leër te dien. Prof.
Northcutt van Engels het heftige reaksie van die studente ontlok toe hy snedige aanmerkings
oor die gedrag van die Boere tydens die Anglo-Boereoorlog gemaak het. Die Studenteraad
387

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
wou nie rus voordat hy nie daarvoor verskoning aangeteken het nie (SSQ/SKB 18/1 Apr.
1917, bl. 11).
’n Ander vooraanstaande Engelstalige inwoner van Stellenbosch was die gewilde politikus
John X Merriman. Sy houding bied belangrike insig in hierdie taalkwessie. Merriman was in
sy vroeër jare sterk anti-Nederlandsgesind (Lewsen 1982:222, 25, 98), maar het later sterk
anti-Milner geword en oorwegend Hollandssprekende kiesafdelings in die Kaapse parlement
verteenwoordig. Hy het homself as ’n baie gematigde ondersteuner van die Britse Ryk
beskou, beslis geen jingoïs nie. Hy was die belangrikste alternatiewe kandidaat as die eerste
eerste minister van die Unie van Suid-Afrika naas Louis Botha. In 1915 het hy LV vir
Stellenbosch geword toe hy die Nasionale Party se kandidaat, C.L. Marais, broer van Jannie
Marais, verslaan het met 1 674 stemme teen 826 (Lewsen 1969:275). Laasgenoemde was
oorwegend studentestemme (Lewsen 1982:369). Merriman se vriendskap met M.T. Steyn het
van hom ’n sterk ondersteuner van die beginsel van gelyke taalregte en tweetaligheid
gemaak. Tog was hy skepties oor die moontlikheid om die Victoria Kollege as ’n Afrikaanse
universiteit te vestig. Hy was ’n sterk kritikus van Louis Botha, maar in 1916 het hulle
versoen geraak. Hy het die opkoms van die Nasionale Party as ’n belangrike teleurstelling
ervaar.
Die invloed van die taalkonferensie en die ATV het uitgebrei. Op 10 Maart 1913 het die
Studenteraad hom teen die eentalig-Engelse uitnodigings wat aan die orde van die dag was,
uitgespreek. In 1916 verskyn die studente-unie se nuwe grondwet vir die eerste keer in
Afrikaans. Op 7 September 1919 het die Studenteraad hom ondubbelsinnig uitgespreek ten
gunste van die ontwikkeling van die universiteit as ’n eentalig-Hollandse inrigting. Teen
middel 1920 rapporteer die voorsitter van die Studenteraad, J.A. Smuts, dat hierdie besluit
besig is om uitgevoer te word (Stellenbosch Studenteraad 1903–2003 2003).
Die verwagting wat die studente in 1918 van die nuwe universiteit gekoester het, is só
verwoord:
De universiteit is niet slechts een school voor hogere ontwikkeling, maar een
brandpunt van de volksbeschaving en ’t objektiewe monument de volks-kultuur. Als
de omgeving van de universiteit een gees ademt die niet de nationale is en de
professoren niet uit ’t volk zijn, dan is zulk een universiteit een dreigend gevaar voor
’t volk dat ze voorgeeft te willen dienen. En de universiteit die sich als voogd van de
Hollands-Afrikaanse jeugd opwierpt en dan in zijn professoren corps bijna geen
Afrikaner gedoogt (tenzij hij zichzelf verloochent) en de Hollandse taal as
doceermiddel volkomen uitsluit, speelt gewis een vale rol en bedreigt ’t Hollandse
volk deerlik. (SSQ/SKB 19/3 Sept. 1918, bl. 17)
In dieselfde uitgawe pleit die nuwe redakteur, T.E. Dönges, vir die instel van ’n leerstoel in
Afrikaans en verskyn ’n brief van Timo Kriel dat die US iets moet doen om aan Jan F.E.
Celliers ’n pos aan die nuwe universiteit te skep. Die leerstoel sou die volgende jaar ingestel
word met die aanstelling van prof. J.J. Smith en die spesiale pos vir Celliers sou deur die Jan
Marais Trust gefinansier word. Daar word erkenning verleen aan die studente se leiersrol om
Afrikaans nie net as US se voertaal erken te kry nie, maar as in alle opsigte die gelyke van
388

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
ander moderne tale. Vir die eerste keer verwys die blad uitdruklik na die nuwe universiteit as
’n volksuniversiteit.
Hierdie besluite en artikels het ’n proses aan die gang gesit om die formele studentelewe te
verafrikaans. Die feit dat monstervergaderings nog in Engels gehou is, dat alle kennisgewings
en notules in Engels is, het skerp reaksie uitgelok (SKB 19/3 Sept. 1918, bl. 17).
Die bewering word graag gemaak dat die US van sy oorsprong af ’n dubbelmediumuniversiteit
was. Afrikaans, sê dié argument, is nie US se eersgeboortereg nie. Dit sou
bevestig word deur wat Jannie Marais in sy bemaking beskryf het: dat Hollands/Afrikaans
geen ”mindere plaats” op Stellenbosch sal beklee as Engels nie (Brink 2006). Dit moet egter
onthou word dat Jannie Marais sy bemaking in 1915 gedoen het toe daar absoluut geen
sekerheid was dat daar wel hoegenaamd ’n universiteit op Stellenbosch sou kom nie, wat nog
te sê ’n Hollands/Afrikaanse een.
Stellenbosch het inderdaad die voorbeeld van die vervlaamsingsaksie gevolg en hierin het die
aandrang van studente ’n belangrike rol gespeel. Die onderrigtaal is geleidelik oorgeskakel na
Afrikaans namate die Engelse dosente afgetree het. Niemand is afgedank nie. Latyn is
byvoorbeeld vanaf 1922 in sowel Afrikaans as Engels onderrig deurdat prof. Edgar
voortgegaan het om sy werk in Engels aan te bied en die jong prof. J. Basson in Afrikaans.
Toe Edgar terugkeer, het hy weer sy klasse in Engels aangebied, en eers na sy aftrede in 1944
is die vak volledig in Afrikaans onderrig. In 1918 is Grieks nog volledig in Engels aangebied.
Toe dr. H.G. Viljoen as waarnemende professor opgetree het terwyl prof. Edgar in Engeland
was, is dit in Afrikaans aangebied op aandrang van die studente. Hebreeus is vanaf die
instelling daarvan in 1920 in Nederlands aangebied. Geskiedenis is reeds vanaf 1905 in
Nederlands aangebied en die Vlaming prof. Willem Blommaert het dit in Afrikaans en
Nederlands aangebied. Aardrykskunde, soos Geografie toe genoem is, is vanaf instelling in
1921 in Nederlands aangebied met die Nederlander Piet Serton as grondlegger. “Moral and
political philosophy” is tot 1920 deur prof. N.J. Brümmer in Engels aangebied, waarna dit
“Staatkunde” geword het en in Nederlands aangebied is. Sielkunde is vanaf instelling in 1918
deur prof. R.W. Wilcocks in Nederlands en mettertyd in Afrikaans aangebied. Die regsvakke
is vanaf die instelling daarvan in 1921 aanvanklik in Nederlands en later in Afrikaans
aangebied. Sosiale filosofie is vanaf instelling in 1922 in Afrikaans aangebied. Wiskunde is
vanaf 1922 in Afrikaans en Engels onderrig en vanaf 1940 volledig in Afrikaans. Fisika was
tot 1926 in Engels, waarna prof. Meiring Naudé dit stap vir stap na Afrikaans oorgeskakel
het. Chemie is van 1921 af in Afrikaans en Engels aangebied en na 1926 sistematies
omgeskakel na Afrikaans. Geologie en mineralogie was tot 1942 in Engels. Dierkunde was
van 1924 in Afrikaans. Fisiologie is in 1922 ingestel en was vanaf 1932 in Afrikaans.
Akkerbou, fitopatologie, planteteelt, landbouchemie, vrugteteelt, wynbou, veeartsenykunde
en enologie en bakteriologie is vanaf die instelling daarvan in 1921 of in 1922 in Afrikaans
aangebied. Meteorologie was vanaf 1921 tot die veertigerjare in Engels. Die teologiese
opleiding aan die Kweekskool was tot 1922 in Nederlands. Die laaste dissipline wat
verafrikaans is, was “accountancy” in 1946, wat “rekeningwetenskap” geword het. Die
389

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gebruik van Engels in die Universiteit se Jaarboek het na 1925 vinnig afgeneem en was in
1946 volledig in Afrikaans.
6. Slot
Die studente se rol in die ontstaan van Stellenbosch as ’n Hollands/Afrikaanse universiteit
geniet weinig erkenning van sowel die universiteit as die studente se kant. Die baanbrekersrol
word in vandag se angliseringstyd deur die opvolgers van die ATV voortgesit: die Adam Tasstudentevereniging
en die Tygerberg Aksie vir die Behoud van Afrikaans in die Klaskamer
(TABAK). Ten spyte van die feit dat hulle onder heeltemal ander omstandighede
funksioneer, is bepaalde ooreenkomste met die geslag van 1911 opvallend. Dit is goed
opgesom deur ’n stigterslid van Adam Tas, Piet le Roux, in ’n artikel in Die Burger van 6
April 2011 ten tye van die honderdjarige herdenking deur studente van die Taalkonferensie
van 1911. Hy het die woorde van N.J. van Merwe in 1911 aangehaal: “Ons kan als ons net
wil.” Eendag sal ’n historikus dalk ’n vergelyking tref tussen die gebeure voor en na 1911 en
die prosesse wat tans aan die gang is.
Bibliografie
Akademie Jaarboek, 1911–23. Pretoria: Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
Brink, C. 2006: No lesser place. Stellenbosch: Sun Press.
Kapp, P.H. 2009: Draer van ’n droom. Die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Akademie vir
Wetenskap en Kuns 1909–2009. Vermont: Hemel en See-boeke.
—. 2005 : Is ’t ons ernst? J.H. Hofmeyr se 6 Maart 1905 lesing op Stellenbosch. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 45(1).
—. 2004: Verantwoorde verlede. Stellenbosch: Privaat uitgegee.
—. 2002: Skippers of skipbreukelinge? D.F. Malherbe se betekenis vir die Afrikaanse
kultuurontwikkeling. D.F. Malherbe-gedenklesing 21/2002. Universiteit van die Vrystaat.
Keet, B.B. 1923: Tobie Muller. Kaapstad: Nasionale Pers.
Krüger, D.W. 1961: Paul Kruger. Twee volumes. Johannesburg: Dagbreek-boekhandel.
Le Roux, J.H., P.W. Coetzer en A.H. Marais. 1987: Generaal J.B.M. Hertzog. Sy strewe en
stryd. Johannesburg: Perskor.
Le Roux, N.J. 1953: W.A. Hofmeyr. Sy waarde en werk. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
Lewsen, P. 1982: John X Merriman. Paradoxical South African statesman. Yale University
Press.
390

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
—. 1969: Selections from the correspondence of John X Merriman. Eerste reeks, nommer 50.
Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging.
Macmillan, W.M. 1975: My South African years. An autobiography. Kaapstad: David Philip.
Nienaber, P.J. 1946: Dr. J.D. Kestell. Kaapstad: Nasionale Pers.
Olivier, J.R. 1965. Die Suid-Afrikaanse Taalbond, 1890—1965 .Ongepubliseerde doktorale
proefskrif. Universiteit Stellenbosch.
Ponelis, F.A. 1984: D.F. Malherbe en die Afrikaanse taalbeweging.D.F. Malherbegedenklesing
3/1984.Universiteit van die Vrystaat.
Stellenbosch 1866-1966.1966. Honderd jaar hoër onderwys. Kaapstad: Nasionale
Boekhandel.
Stellenbosch Studenteraad 1903-2003. 2003. Stellenbosch: Sun Press.
Van Jaarsveld, F.A., A.P.J. van Rensburg en W.A. Stals. 1980: Die Eerste Vryheidsoorlog
1880-1881. Pretoria: HAUM.
Van Jaarsveld, F.A. 1957: Die ontwaking van die Afrikaanse nasionale bewussyn.
Johannesburg: Voortrekkerpers.
Argiefbronne
Afrikaanse Taalvereniging-dokumente. J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit Stellenbosch.
N.J. van der Merwe-versameling. Vrystaatse Provinsiale Argief, Bloemfontein.
Notules van die Studenteraad. J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit Stellenbosch.
Ons Spreekuur-dokumente. J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit Stellenbosch.
The Stellenbosch Students’ Annual 1893-1896.
The Stellenbosch Students’ Quarterly/Stellenbosch Studente Kwartaalblad.
Wij zullen handhaven. Studente Taalkonferensie 6-7 April 19
391

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Leergesprekke in universiteitsklaskamers: ’n
Herwaardering
Gert van der Westhuizen
Gert van der Westhuizen: Departement Opvoedkundige Sielkunde, Universiteit van Johannesburg
Hierdie artikel bied ’n herwaardering aan van die waarde wat klaskamergesprekke kan hê vir
doeleindes van leer. Dit is gebaseer op ’n ontleding van verskillende teoretiese perspektiewe
op en gespreksontledingstudies van die aard van leergesprekke. Hierdie ontleding sluit insigte
in uit verskillende dissiplines, soos sosiologie en diskursiewe psigologie, asook verwysings
na etnometodologiese en gespreksontledingstudies wat die gespreksaard van onderrig en
leerinteraksies verder toelig. Aan die hand van voorbeelde van klaskamerinteraksies word die
argument ontwikkel dat gesprekke in leeromgewings in die hoër onderwys duidelike sosiale
handelinge behels wat direk verband hou met en bydra tot leer. Gebaseer op hierdie insigte
word die implikasies vir ’n gesprekspedagogiek vir hoëronderwys-leeromgewings voorgestel:
leergesprekke vereis aktiewe deelname, varieer in organisasie en vloei, vind doelbepaald
plaas, is sensitief vir die sosiale funksies van gesprekshandelinge, wend gesprekstegnieke aan
om leer te bevorder, en is ingestel op die ontwikkeling van gespreksvaardighede van
studente.
Sleutelwoorde: studenteleer, gespreksontleding, klaskamerinteraksie, leergesprekke,; hoër
onderwys, pedagogiek
Summary
Learning conversations in university classrooms: a reappreciation
Interactions in university classrooms are institutionally determined (Drew and Heritage
1992): lecturers do the teaching and students the learning. Such interactions among a
diversity of participants involve all the rich social and psychological dimensions of human
conversational practices and rules.
It is appropriate in the South African higher education context to raise questions about
teaching and learning practices, given the call for curriculum transformation (Jansen 2001;
Van der Westhuizen 2010). Such questions should challenge the one-directional interactions
which according to Bakhtin (1984:79) are typical of a monological world where the ideas of
others as objects of representation are not seen as valid contributions to learning. Bakhtin
(1984:293) argues for dialogical relationship when he says, “To live means to participate in
dialogue”, and this involves a collective search for truth (Bakhtin 1984:110). This call for
392

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
dialogical relationships is echoed by Dewey (1916) with his view that democratic life is about
constructive interactions between and among groups, and by Levinas (in Stocker 2005) in his
writings about the reciprocal responsibility when the “I” meets with the “other”, and that in a
relationship the one cannot exist without the other.
This article focuses on talking in interaction, on conversational actions taken by participants
in learning situations. The purpose is to explore concepts of interactional learning in order to
encourage conversations about the role of conversations in university classrooms. The
argument is developed that classroom interactions may indeed be looked at as human
conversations contributing to a culture of learning and democratic practice.
Research on the nature of conversations has deepened since the work of the sociologists
Garfinkel (Heritage 1984), Sacks (1989, 1995), Schegloff (1986, 1987) and others (cf. the
review by Hilbert 2004). Studies in ethnomethodology (Heritage 1984) and conversation
analysis (Sacks 1995) describe conversations in terms of verbal utterances which perform
social actions such as making a request, responding, extending, etc. (Pomerantz 1988).
Conversations are unique in the sense that utterances are determined by response preferences
of each participant in response to previous utterances (Pomerantz 1988). Sacks (1995) and
Garfinkel (1964) have pointed out that sequence interactions serve as context for turn design
and preferences. Such preferences allow participants to maintain how they present themselves
in an interaction (Gofman 1981, quoted by Rawls 2004), and include gestures and body
language as ordering mechanisms (Koschmann en LeBaron 2002; LeBaron en Koschmann
2003).
For conversations, as speech-in-interaction (Sacks et. al. 1974), to be comprehensible,
utterances need to be recognisable as actions of a certain type (Rawls 2004). In a greeting
conversation, for example, there is a clear response expected after the first greeting utterance.
Formal settings such as those in the academy are unequal by design (Rawls 2004) and
participants’ utterances are often not identifiable, which inhibits the conversation.
Hilbert (2004) confirms the view that while variations in conversations are indescribable, it is
possible to identify patterns in turn-taking and preferences. The uniqueness of conversations
is determined by participants and their membership of categories such as race and gender,
which in turn influences conversational mechanisms used (Mercer 2000, 2008; Maynard
2003). This explains the differences in conversation between doctor/patient; lecturer/student.
Learning conversation is classrooms are institution-specific (Drew 2003; Drew and Heritage
1992). This means that the focus and flow are determined by the lecturer-participant.
Students’ utterances in rhetorical or argumentative form are dialogically situated, in response
to the cross-examination of the lecturer (Edwards 1993:214). This makes it difficult for the
lecturer to establish what the thinking of the student is, since utterances are also
conversational responses (Edwards 1993:214; Edwards 1997).
The assumption that classroom interactions are forms of learning conversations has been
clarified by Magano, Mostert en Van der Westhuizen (2010). They draw on examples of
393

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
philosophical conversations where interactions around an issue/question may lead to new
ideas. Learning conversations are interactional and reciprocally organised in terms of
adjacency pairs, response preferences and repair actions (Seedhouse 2005; also Seedhouse
2004). They are authentic, once-off opportunities where participants establish a particular
relationship and respond to one another on a topic.
The flow of interactions in a classroom is determined by the lecturer exercising his/her
epistemological authority (Morrow 2007; Heritage and Raymond 2005) by means of
pedagogical methods and discursive techniques, including the use of questions in particular
interactional sequences (Mehan 2001; 1985). Participation in such conversations works on
different levels (Appel 2010) and includes the macro-episodic level of sections of the
conversation, the more micro-level in the form of specific sequences. Such participation is
not always conducive to learning, since pressure to participate often leads to superficial and
procedural participation (Apple 2010: 212). The key to learning from participation is in the
congruence with so-called academic task structure, i.e. the content that has to be learned
(Erickson 1996; Appel 2010).
Learning conversation take various forms. Archetypical forms include disputational,
cumulative and exploratory talk, each form relying on the relationship between the teacher
and the learner, which is pedagogical and dialogical at the same time (Mercer 2004). Such
conversations are characterised by lecturers using talk to “move” students to react and to
contribute towards a substantive understanding of concepts (Wolf, Crosson and Resnick
2005).
Mercer (2004:171) illustrated how sequences of actions in a conversation are dependent on
the “cognitive state” of participants, which includes their knowledge of and interest in the
learning situation. Where such states are internationally relevant they are used to determine
sequence patterns in the conversation. This implies that participants don’t always make their
knowledge visible; rather, they use it as an interactional source to respond to utterances of
others and to generate their own ideas.
Repair actions in learning conversations are used in direct or indirect and delayed ways
(Nakamura 2008; see Schegloff 1992). These include self- and other-repair and is evident in
text interpretation, for example when a student corrects her own misunderstanding or allows
the lecturer to correct her. While other-correction seems to be prevalent in classroom
conversations, self-correction also contributes to learning (McHoul 1990).
Research on learning conversations seems to emphasise the use of discursive techniques to
elicit knowledge and encourage participants to work exploratorily and to think together
(Mercer 2004; Dawes in Mercer 2004; Barnes and Todd in Mercer 2004). Full participation
in the form of active turn-taking and interaction with conversation partners is therefore
important for building interactional skills relevant to learning (Young and Miller 2004).
Based on the analysis of literature a number of principles can be formulated as a basis of
classroom pedagogy.
394

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
A conversation pedagogy is focused on interaction and participation. This involves using
questions that are worth conversing about, and participation ranging from full, direct
engagement to marginal participation where students observe and take their turn to respond
or ask questions. The facilitation guides proposed by Magano et al. (2010) are useful in this
regard. These include “exploring meaning”, “loosening the yoke”, “mediation”, “pausing and
speaking”, and more than 20 others designed to encourage interpretations on intrapersonal
and interpersonal levels (Vygotsky 1978).
Conversational interactions are organised in episodic terms and allow for flexible flow and
organisation. This principle encourages the awareness of learning conversations as episodic
in nature. In practice the lecturer/facilitator would start the conversation, e.g. with a general
observation, and then the conversation is steered in different directions. In the process the
topic may be changed to go back to previous conversations, or to sideline the interaction to
cover a topic relevant to the learning need.
Learning conversations are situational and goal-determined. This principle follows Lave and
Wenger’s notion of situated learning which implies that the authenticity of the setting shapes
the conversation in terms of the learning relationship established and the placing of
participants according to how knowledgeable they are. Learning is determined partly by the
conversation question and collective contributions to the interaction.
A conversation pedagogy is sensitive to the communicative and social functions of each
conversational action. This principle refers to the verbal and non-verbal dimensions of the
conversation and how they fulfil conversational as well as pedagogical functions. It
encourages the lecturer/facilitator to observe the different conversational ways in which
instructions are given or requests made, etc. Discursive techniques are used confirm, repeat
and extend ideas, and include “we” statements, literal summaries and reconstructed
summaries (Mercer 2004).
Specific techniques of turn-taking, sequence organisation and repair are conducive to
learning. This principle assumes the skilled use of turns, sequence types and repair action
aimed at learning. Sequence types have associate turns/utterances such as in question-answer
instruction response, announcement response, etc.
Repair actions are typical in interactions, including in learning conversations. Facilitators
therefore need to use self- and other-repair in planned ways for purposes of learning (see
Nakamura 2008).
A conversation pedagogy aims to develop conversation skills. Participants in learning
conversations naturally draw on conventions which they have learned from educational and
community contexts. Space for learning about conversational techniques would encourage
participation, spontaneous utterances, thinking aloud, testing of ideas, etc. In addition,
students may develop their understanding of turn-taking and error correction and develop
their awareness of conversational techniques.
395

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
For a lecturer to develop a conversation pedagogy the starting point would be to ask: How do
I handle conversation in my class? How do I organise interactions and how can I make such
conversations more functional for learning?
This article is an invitation to learning facilitators in higher education to appreciate the
conversational dimensions of teaching and learning anew. Such an appreciation would
hopefully contribute to the development of a tertiary pedagogy which values student
participation in knowledge production.
Keywords: student learning, conversation analysis, classroom interaction, learning
conversations, higher education, pedagogy
1. Inleiding
Interaksies in universiteitsklaskamers is hoofsaaklik gefokus op kurrikulum-aktiwiteite van
onderrig en leer. Hierdie interaksies is institusioneel bepaald (Drew en Heritage 1992), wat
beteken dat die dosent die doseerwerk doen, en die student die leerwerk.
Klaskamerinteraksies kan egter ook beskou word as gespreksgeleenthede; as menslike
interaksies wat die normale spektrum van kommunikatiewe en gesprekspraktyke en -reëls
insluit. Sulke interaksies tussen ’n verskeidenheid individue behels al die ryk sosiale en
psigologiese dimensies van menslike gesprekke wat deel uitmaak van leeromgewings.
In die Suid-Afrikaanse hoër onderwys is dit gepas om, as deel van die transformasie-agenda,
vrae te vra oor die doeltreffendheid van kurrikula en leer (Jansen 2001). Daar moet ook besin
word oor die noodsaak van sinvolle leer vir alle studente (Van der Westhuizen 2010).
Oproepe ter plaatse, soos dié van Morrow (2007),dra by tot internasionale gesprekke
(Popkewitz 1999, Mezirow 2000, Mertens 2009 en ander) oor die noodsaak dat kurrikula, ter
wille van die ideale van sosiale geregtigheid en demokratiese praktyk, epistemologies
getransformeer moet word.
Die oproepe om kurrikulumtransformasie vereis sekerlik ’n fokus op die kern van onderrig en
leer, naamlik die interaksies tussen dosent en student. Die tradisie van klasgee as
eenrigtinggesprek en van doseerwerk in die (hoër) onderwys word deur Bakhtin (1984:79) as
tipies van ’n monologiese wêreld beskryf. In so ’n wêreld word ander se idees as objekte van
verteenwoordiging nie erken nie. Sodanige “gemonologiseerde pedagogiese dialoog” word
aangetref waar ’n onderwyser hoofsaaklik aan die woord is, waar gewerk word met vaste
draaiboeke wat interaksies beheer, en waar gekontroleerde resitering/opsê en pasklaar
antwoorde gesoek word (Bakhtin 1984:279). Hierdie praktyk word gesien as die amptelike
klaskamerdiskoers, waar die kurrikulum as belangrike kennis en waarheid gesien word
(Nystrand, Wu, Gamoran, Zeiser en Long 2003). In sodanige tipiese monologiese interaksies
word die ander, die leerder, geobjektiveer en geen ware bydrae of kennis buite dié in die
kurrikulum kan van hom verwag word nie. Die monoloog is “doof tot die ander” se response,
en is die finale sê wat eintlik kan klaarkom sonder die ander se bydrae (Bakhtin 1984:293).
396

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In teenstelling met die monologiese wêreld argumenteer Bakhtin (1984:293) dat die
bewustheid van die mens en die mens se lewe op sigself essensieel dialogies is: “To live
means to participate in dialogue ”, wat ’n kollektiewe soeke na waarheid deur dialogiese
interaksie impliseer (Bakhtin 1984:110). Die argument ten gunste van die uitbouing van
dialogiese verhoudings in die onderwys is oor dekades heen deur filosowe en
opvoedkundiges geïnspireer. Dewey (1916) het byvoorbeeld onderwys as ’n projek van
demokrasiebou beklemtoon, waar interaksies binne en tussen groepe mense ooreenkomste en
verskille duidelik maak. Emmanuel Levinas (in Stocker 2005) het in sy geskrifte die etiese
verantwoordelikheid in elke ontmoeting tussen twee individue beklemtoon, waar die “ek” en
die “ander” in die verhoudingstigting ’n wedersydse en etiese verantwoordelikheid dra, met
die “ander” as die verhewe, terwyl die “ek” nie kan bestaan sonder die “ander” nie. Goffman
(1974) het soortgelyke argumente ontwikkel in The presentation of self in everyday life,
waarin hy dit stel dat mense in interaksie optree en presteer soos deur die konteks vereis.
Gegewe die beskouing dat interaksies in leeromgewings essensieel ’n dialogiese verhouding
tussen dosent en student behels, is die vraag na die aard van leergesprekke en interaktiewe
leer en die implikasies daarvan vir hoër onderwys, sekerlik aktueel. Hierdie artikel het die
oogmerk om by te dra tot ’n herwaardering van die waarde van sulke gesprekke, en om
onderwyspraktisyns aan te moedig om hulle gespreksvaardighede te ontwikkel en aan te
wend vir doeleindes van leer. Die aanname is dat sodanige herwaardering deel moet uitmaak
van pogings om kurrikula te transformeer.
Hierdie artikel fokus op “spraak in interaksie”/gesprekshandeling as vorm van kennisoordrag
en -ontwikkeling, en die implikasies daarvan vir ’n sinvolle gesprekspedagogiek. As sodanig
wil ek ’n bespreking aan die gang sit oor die rol van gesprekke in klaskamers. Vir hierdie
doel word konsepte van interaksionele leer verken, en vanuit die sosiologie en diskursiewe
psigologie die argument gebou dat klaskamerinteraksies eintlik vorme van normale menslike
interaksies is wat kan bydra tot betekenisvolle leer en ’n kultuur van demokratiese praktyk.
2. Aard van gesprekke
Navorsing oor die aard van gesprekke het sedert die werk van die sosioloë Garfinkel (sien
Heritage 1984), Sacks (1989, 1995), Schegloff (1986, 1987) en ander (sien oorsig van Hilbert
2004) baie verdiep. Etnometodologiese (Heritage 1984) en gespreksontledingstudies (Sacks
1995) omskryf gesprekke in terme van verbale uitinge wat bepaalde sosiale/kommunikatiewe
funksies vervul, soos om ’n versoek te rig, daarop te antwoord, daarop uit te brei, en so meer
(Pomerantz 1988). In gesprekke is daar gewoonlik beurtneming en herstel op wyses waar
daar die minimum gapings en oorvleueling tussen beurte is (Sacks, Schegloff en Jefferson
1974). Beurte vorm deel van interaksiesekwense soos vraag/antwoord, en word georganiseer
op wyses wat funksioneel tot die oogmerke van diedeelnemers en die situasie is (Sacks
1995).
Gesprekke verloop volgens deelnemervoorkeure, is uniek in die oomblik en meestal
reagerend in die sin dat een persoon reageer op wat ’n ander sê (Pomerantz 1988). Dit
beteken dat ’n spreker se deelname medebepaal word deur ’n vorige spreker se uitinge.
397

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Sodoende “ontwerp” ’n spreker hoe sy haar gespreksbeurt wil gebruik, in ag genome die
uiting van die ander spreker (Rawls 2004). Hierdie spreker hoor dan die uiting aan, direk
georiënteerd ten opsigte van en in reaksie op haar eie vorige uiting, en reageer daarop.
Sodoende word ’n opeenvolgende ordening daargestel. Dit was Sacks (1995) en Garfinkel
(1964) wat hierdie volgorde-/sekwensinteraksie beskryf het as konteks vir beurtontwerp in
reaksie op vorige uitinge en as voortsetting van die gesprek. Hierdie konteks is nie konteks in
’n veralgemenende sin nie, maar baie spesifiek beperk tot die unieke situasie en die uitinge
van elke deelnemer.
Rawls (2004) verwys voorts na die rol van voorkeure in gespreksordening en die twee faktore
wat deelnemers se besluite oor hulle uitinge medebepaal – die behoefte om die “self” in stand
te hou, en die behoefte om te verstaan en om verstaan te word. Rawls (2004) verwys na
Goffman (1981) se argument dat mense in gesprekke hulle aangebode self in stand hou deur
bepaalde keuses uit te oefen waardeur hulle “’n gesig voorhou” en verleentheid probeer
voorkom, byvoorbeeld deur regstellings. Hierby is daar die aksies wat deelnemers neem deur
uitinge wat gemik is op wederkerige verstaanbaarheid/begrip. Hierdie twee behoeftes is baie
nou verweef en moeilik te onderskei in die beurtvoorkeure wat sprekers in elke
gesprekskonteks uitoefen. Hierby kom gebare en lyftaal ook ter sprake as bepalend vir die
wyses waarop ’n gesprek georden word (Koschmann en LeBaron 2002; LeBaron en
Koschmann 2003).
Gesprekke word gesien as spraak-in-interaksie (Sacks e.a. 1974). Om in ’n gesprekskonteks
verstaanbaar te wees, moet dit wat gesê word herkenbaar wees as aksies van ’n bepaalde tipe
(Rawls 2004). So is daar byvoorbeeld in groet-interaksies ’n verwagte respons op ’n eerste
groet-uiting. Rawls (2004) wys egter daarop dat in veral formele situasies en situasies van
ongelykheid, soos in die akademie, daar nie sprake is van gewone spraak nie. Deelnemers
wat in sulke situasies nie die gesprekshandeling van ander sprekers herken nie, ondervind
probleme en het nie altyd in een gesprek voldoende tyd om misverstand uit te klaar nie.
Hilbert (2004) bevestig die siening dat nie al die variasies in gesprekke beskryfbaar is nie.
Wat wel moontlik is, is dat daar sekere aspekte van gesprekke is wat wyd aangetref word,
soos dat daar ’n sekere “ekonomie” van beurtneming is wat met voorkeure gepaardgaan,
sowel binne as tussen beurte. Hierdie voorkeure moet deur elke deelnemer aan die gesprek
nagekom word om wederkerige begrip / verstaanbaarheid te bereik. Laasgenoemde is ’n soort
morele verbintenis wat elke gespreksdeelnemer ter wille van die sinvolheid van die gesprek
aanvaar (Hilbert 2004).
Die uniekheid van gesprekke word deur deelnemers en hulle lidmaatskap van verskillende
sosiale kategorieë soos ras, geslag of fisieke gebrek bepaal (sien Mercer 2000, 2008).
Lidmaatkategorisering bepaal grootliks die gespreksmeganismes wat gebruik word, en
beïnvloed tussenkulturele kommunikasie (Maynard 2003). So gebruik dokters byvoorbeeld
gespreksmeganismes anders wanneer hulle met pasiënte praat as wanneer dosente met
studente praat, nie alleen ten opsigte van die doel en inhoud van die gesprek nie, maar ook
ten opsigte van die gebruik van meganismes soos vrae, hantering van antwoorde, en so meer.
398

3. Gesprekke vir doeleindes van leer
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In klaskamerinteraksies is gesprekke vir doeleindes van leer institusioneel bepaald (Drew
2003; Drew en Heritage 1992). Dit beteken dat die fokus, vloei en afloop van gesprekke
grootliks deur die dosent-deelnemer bepaal word. Studente se verbale uitinge in retoriese of
argumentatiewe vorme is dialogies gesitueerd in ’n soort kruisondervraging deur die dosent
(Edwards 1993:214). In sodanige situasies word ’n student se bydrae argumentatief hanteer
en bevraagteken. Dit bemoeilik enige poging van die dosent om vas te stel wat studente dink,
aangesien dit verstrengel is met pogings om op ander se formulerings te reageer in ’n gesprek
(Edwards 1993:214; ook Edwards 1997).
Die aanname dat klaskamerinteraksies inderdaad vorme van leergesprekke aanneem, word
deur Magano, Mostert en Van der Westhuizen (2010) (sien ook Renshaw en Brown 2007)
bevraagteken. Die skrywers verwys na oorspronklike interpretasies van leerverhoudings en
leersituasies soos deur Aristoteles, Plato en ander in praktyk gestel, wat daarop neerkom dat
daar ’n groot verskeidenheid gesprekstipes bestaan wat uitsluitlik vir die doel van leer en
onderrig gebruik word. Mondelinge tradisies van oorvertelling en vakleerling-mentorinteraksies
is kontemporêre voorbeelde.
Magano e.a. (2010:10) steun op hierdie tradisie soos veral in filosofiese gesprekke ontwikkel
om die argument te stel dat basiese interaksies in klaskameromgewings ondersoekend
aangewend kan word, dit wil sê dat gespreksvorme gebruik kan word om nuwe kennis as’t
ware te ontdek, soos wanneer ’n groep mense gedagtes oor ’n onderwerp uitruil en sodoende
nuwe insigte skep. Hierdie aanwending van gesprekke vir leerdoeleindes is toepaslik op ’n
verskeidenheid studievlakke en -domeine (Magano e.a. 2010).
Leergesprekke is uiteraard interaksioneel, wat beteken dat hulle relasioneel/wederkerig is, en
in terme van naasstaande pare, voorkeuraksies (affiliërend en disaffiliërend), beurtneming, en
herstel/regstelling georganiseer word (Seedhouse 2005; ook Seedhouse 2004). Leergesprekke
is outentiek en eenmalig en geleenthede waar deelnemers in die oomblik ’n bepaalde
verhouding skep en rondom ’n bepaalde fokus op mekaar reageer.
Die volgende voorgestelde gesprek dien as illustrasie, met D die uitinge van ’n dosent, en S
dié van ’n student:
D Jou punt vir die opstel is laag ...
S Ja, die werk is te moeilik.
D Nee, ek dink jy het nie geleer nie.
S Ek het. Die werk is te moeilik.
D Wat pla jou?
S Ek verstaan nie die leesstuk nie.
D Wat verstaan jy nie?
S Die moeilike woorde in Engels. Nie een is in my woordeboek nie, soos
“psychological tools”.
D Dit gaan in hierdie deel van die werk oor die instrumente wat elke leerder
gebruik om in enige situasie te leer. Stel jou voor jy is in ’n situasie waar jy moet leer
van ’n teorie. Watter “instrumente” sou jy gebruik? Watter psigologiese instrumente
399

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
sou jy gebruik?
S Ek weet nie.
D Dink aan die twee woorde: Wat is “psigologies” en wat is “instrumente”?
Hierdie denkbeeldige voorbeeld van ’n gespreksinteraksie is, sekerlik in terme van verloop,
eenmalig en outentiek, spesifiek tot, en eie aan, die deelnemers. In hierdie voorbeeld is die
wederkerigheid duidelik in die uitinge wat op mekaar volg, waar die een telkens reageer op
wat die ander sê. Hierdie gesprek kan as ’n voorbeeld van ’n leergesprek geld, omdat een
deelnemer op die oog af die ander probeer bystaan/leer.
Die verloop van klaskamerinteraksies word grootliks deur die dosent bepaal. Dit is die dosent
wat, soos in enige onderrigsituasie, sy/haar epistemologiese gesag (Morrow 2007, ook
Heritage en Raymond 2005) aanwend om interaksies deur middel van verskillende
pedagogiese metodes en diskursiewe tegnieke te lei. Laasgenoemde sluit bekende
inligtingsvrae en onthullende vrae in wat gebruik word om interaksiesekwense te organiseer
(Mehan 2001; ook Mehan 1985).
Deelname aan leergesprekke vertoon volgens Appel (2010), met verwysing na klasse waar
die leer van taal ter sprake is, bepaalde kenmerke. Deelname vind plaas binne episodes van
gesprek wat onderskeibaar is in korter of langer gedeeltes van interaksie. Dit is die
makrovlak-fases van interaksie wat relatief stabiel is en bepaalde rituele kan insluit, soos om
’n interaksiesessie deur ’n groetritueel te begin en af te sluit. Binne hierdie gedeeltes van
interaksie maak deelnemers hulle intensies om betrokke by die interaksie te wees, sigbaar
deur bepaalde aksies, naamlik uitinge, gebare of iets anders. Hierdie aksies werk op ’n
mikrovlak waartydens deelname-raamwerke op indirekte en implisiete wyses aan ander
gekommunikeer word, soos byvoorbeeld die gebruik van stemtoon, lyftaal, spraaktempo deur
’n dosent om rolle in ’n interaksie te formaliseer. Sodanige deelname neem dan verskillende
vorme van betrokkenheid aan wat voortdurend verander.
Appel (2010) se omskrywing van die aard van deelname aan gesprekke is van nut in die
studie van leergesprekke, gegewe die aanname dat deelname bevorderlik is vir leer. Appel
wys daarop dat deelname aan ’n interaksie nie noodwendig beteken dat daar geleer word nie.
Inteendeel, dit is moontlik dat ’n streng toepassing van die basiese interaksiesekwens van
inisieer-reageer-terugvoer beperkend is vir leer, omdat deelnemers vanweë sosiale druk
oppervlakkig, meganies deelneem (Appel 2010:212). Die uiteindelike toets vir interaksionele
leer is daarom te vind in interaksie-episodes waar deelname kongruent is aan, en gemik is op,
wat Erickson (1996) akademiese taakstruktuur noem (dit is die vakinhoudelike kennis wat
bemeester moet word (Appel 2010)).
Die argetipiese vorme van leerderspraak in klaskamerinteraksies sluit, heuristies beskou,
volgens Mercer (2004) die volgende in: redetwistende of strydende spraak,
stapelende/kumulatiewe spraak en ondersoekende spraak. Hierdie vorme steun op die
besondere verhouding tussen deelnemers aan onderrigleergeleenthede wat tegelyk ’n
pedagogiese en dialogiese verhouding is.
400

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Klasklamergesprekke word volgens Wolf, Crosson en Resnick (2005) gekenmerk deur
spraakskuiwe of -handelinge wat dosente gebruik om reaksies van studente te kry. So
byvoorbeeld word spraakhandelinge wat kennis en redenering vereis, deur die dosent as
metode gebruik om druk uit te oefen op ’n student om byvoorbeeld betekenisse van begrippe
te verduidelik. In sulke gevalle voel studente verplig om uit te brei op hulle antwoorde en by
te dra tot die substantiewe begrip van ’n konsep (Wolf e.a. 2005).
Volgens Mercer (2004:171) is sekwense van aksies in ’n gesprek afhanklik van die
“kognitiewe staat” of denkstaat van deelnemers, wat die kennisbasis en ingesteldheid van
deelnemers in leersituasies insluit. In gevalle waar hierdie denkstaat interaksioneel gepas is,
word dit in die sosiale interaksie gebruik om volgordepatrone te beïnvloed en te vorm. Dit
beteken dat deelnemers nie altyd hulle sienings sigbaar maak nie, maar dit eerder gebruik as
interaksionele bron – om op grond van ’n ander se uitinge eie idees interaksioneel te genereer
en in die proses wel die eie denkstaat meer pertinent te maak.
Herstel/regstel-aksies in leergesprekke sluit direkte foutkorreksie in, waar ’n spreker sy fout
agterkom en dit dadelik regstel binne sy beurt, en ook uitgestelde foutkorreksie, waar ’n
spreker eers later in die beurtneming reageer op ’n fout (Nakamura 2008; ook Schegloff
1992). Herstel-invoegings sluit self- en ander-herstel in. So kan ’n student byvoorbeeld
tydens ’n gesprek rondom ’n teks agterkom dat sy ’n verkeerde interpretasie van ’n woord of
sin aangebied het en dit dan self regstel of ’n ander student of die dosent toelaat om dit te
doen. Herstel-aksies dien dan die doel van teksinterpretasie.
Die analitiese onderskeiding tussen self-herstelling en ander-herstelling is kritiek vir die
begrip van wat leergesprekke behels. Hierdie onderskeiding verwys na sekwense waar die
regstelling óf deur die persoon gemaak word wat die probleem / foutiewe uiting in die eerste
plek gemaak het, óf deur die ander deelnemer(s) aan die gesprek. Die verwagting is dat,
vanweë die eie aard van klaskamerinteraksies, ander-korreksies meer gereeld in
klaskamerkonteks kan voorkom (McHoul 1990).
Die studie van McHoul (1990) het gekyk na groter patrone van regstel- of korreksietrajekte in
bepaalde onderwyssituasies. Sulke trajekte bestaan uit sowel die regstelhandeling as die
vooraf-inisiëring daarvan deur ’n foutiewe stelling/uiting deur ’n deelnemer in die
klaskamergesprek. McHoul bevind dat sowel onderwysers as leerlinge fout-herstelling van
hulle eie uitinge doen, en dat hierdie herstelling grotendeels die vorm van foutvervanging
aanneem. Die onderwyser blyk ook meer geneig te wees om aan leerders te wys waar hulle
foute is en nie noodwendig hoe om dit te herstel nie. McHoul se navorsing oor die aard van
herstel-aksies in leergesprekke is in sekondêre–onderwys-omgewings gedoen, en verdien
verdere ondersoeke in tersiêre–onderwys-omgewings.
Ten slotte veronderstel leergesprekke die gebruik van bepaalde diskursiewe tegnieke om
kennis te ontlok en leerders aan te moedig om ondersoekend te werk en saam te dink (Mercer
2004; ook Dawes in Mercer 2004 en Barnes en Todd in Mercer 2004). Deelname aan die
gesprek is daarom belangrik, en wel in die vorm van voller deelname meer as kantlyn-
401

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
deelname. Dit impliseer aktiewe beurtneming en interaksie met gespreksgenote, en die uitbou
van interaksionele vaardighede wat studente aanmoedig om te leer (Young en Miller 2004).
4. Implikasies vir ’n gesprekspedagogiek
Die uiteensetting van die aard van leergesprekke in hierdie artikel open verskeie
moontlikhede vir die formulering van ’n gesprekspedagogiek. So ’n pedagogiek kan die
volgende beginsels insluit:
4.1 ’n Gesprekspedagogiek is ingestel op interaksie en deelname
Hierdie beginsel is gebaseer op die aanname dat leer interaksioneel is en dat deelname varieer
van volle tot kantlyn-deelname. In ’n tipiese klaskamersituasie gebruik ’n dosent vrae om
interaksie aan te moedig. Haar interaksie met individuele studente wie se antwoorde sy
oorweeg, vereis volle deelname aan die vraag-antwoord-sekwens. Terwyl dit gebeur, neem
ander waar en kan hulle die vrymoedigheid hê om ondersteunende of ander uitinge te maak
wat die gesprek voortsit. Kantlyn-deelname, daarenteen, sluit die waarneming van
gespreksinteraksies deur die student in en die lewer van bydraes by gepaste geleenthede.
Bakhtin (1984) se onderskeid tussen monologiese en dialogiese diskoerse in klaskamers is
hier van pas. Die gebruik van vraag-antwoord-sekwense deur die dosent bied die
moontlikheid van volle of kantlyn-deelname. Eersgenoemde impliseer die gebruik van vrae
wat uitnodigend is, aandag trek, en die moeite werd is om te oorweeg. In hierdie verband
meen Magano e.a. (2010) dat vrae kritiek is vir leergesprekke – sonder ’n vraag is daar nie ’n
gesprek nie! In gesprekke gebruik deelnemers vrae om by antwoorde uit te kom. So
byvoorbeeld kan ’n dosent aan ’n groep onderwysstudente die vraag vra: “Wat beteken
emansipatories leer?”. Die leergesprek rondom so ’n vraag kan wentel rondom die
betekenisse van die terme emansipatories, en emansipasie, en voorbeelde daarvan. Die
gesprek kan ook handel oor voorbeelde van leer wat nié emansipatories” is nie. In die proses
neem die gesprek verskillende wendings en gebruik die fasiliteerder sekwenstipes soos
vraag/antwoord, stelling/reaksie, antwoord/terugvoer, en so meer om uiteindelik, as ’n gevolg
van die interaksie, uit te kom by ’n gesamentlike insig van wat emansipatoriese leer behels.
Die gebruik van vrae om leergesprekke te struktureer is goed deur Magano e.a. (2010)
gedemonstreer in ’n fasiliteerdersgids wat vorme van interaksie beskryf, soos: “ondersoek
betekenisse”, “op die hakke van ’n definisie”, “verkenning van jou posisie of standpunt”,
“losmaak van die juk” (gesprekke oor betekenisse in ’n gesaghebbende teks), en “die
bemiddeling van leer” (oor wyses waarop die dosent as “tussenganger” tussen student en
inhoud optree). Hierdie is voorbeelde van leergesprekke wat almal in ’n mindere of meerdere
mate steun op Vygotsky (1978) se idees dat leer ’n proses van betekenisskepping is wat op
interpersoonlike en intrapsigiese vlakke gemedieer word (sien ook Kozulin 1998).
4.2 Leergespreksinteraksies verloop episodies, en laat ruimte vir buigsame organisasie en
vloei
402

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hierdie beginsel gaan oor die interaksionele organisasie van ’n leergesprek. Dit behels die
identifisering en gebruik van onderskeibare dele of fases van interaksie in ’n leersituasie. ’n
Leergesprek tussen onderwysstudente oor byvoorbeeld die betekenis van emansipatoriese
leer kan ter aanvang gaan oor die redes waarom die betekenis ondersoek word, dan fokus op
die betekenis van emansipeer, dan die betekenis van leer, dan op albei saam, uitruil van
voorbeelde, en ten laaste ’n samevatting en evaluering van die konsep.
Hoewel leergesprekke nooit verloop soos presies vooraf beplan nie, is dit pedagogies
voordelig om ’n vooruitskouing te maak en episodes te bedink. Sodanige episodes kan
problematisering, oorbrugging na ervaring en voorbeelde, verdieping van begrip en saamdink
insluit (Mercer 2008).
Die episodiese strukturering van ’n leerinteraksie waartydens ’n nuwe konsep aan studente
bekend gestel word, blyk uit die volgende rekonstruksie van ’n interaksie in ’n
tweedejaarsklas met onderwysstudente (Van der Westhuizen 2011):
1 D Die onderwerp waarby ons nou kom, is die begrip emansipatoriese
2 leer. Ons kyk hierna in die konteks van onderwys wat ingestel is op die
3 bevordering van demokratiese beginsels. Die argument is dat
4 emansipatoriese leer ’n ideaal is wat opvoeders behoort na te streef.
5 Stem julle saam?
6 S Ja seker.
7 S Hang af wat emansipatoriese leer is.
8 D Reg so, kom ons praat oor die vraag wat emansipatoriese leer is.
9 S Dis eenvoudig vir my: dit gaan oor leer wat vry is.
10 D Onthou die begrip is ingewikkeld.
11 S Ekskuus, ek bedoel dis ’n konsep wat vry maak.
12 D Wat bedoel jy “vry”? Hoe kan ’n konsep jou vry maak?
13 S Skouers word opgetrek, oë gerol.
14 S Ek dink emansipatoriese leer, wanneer jy dit doen, dan ís jy vry.
15 D Jy praat van die betekenis van emansipeer, emansipatories. Wat
16 beteken hierdie woord?
17 (Stilte.)
18 D Waar het julle die woord gehoor?
19 (Stilte.)
20 Hande huiwerig op
21 D Ja?
22 S Die woord hoor jy oor en oor in die rap-liedjie van ’n hit wat ek nie
nou
23 kan onthou nie. Sy sing musiek kan jou emancipate.
24 D Wat beteken dit?
25 S Jy voel gewoon vry, sonder sorge.
26 S Die koerant skryf van vroulike emanisipasie. Dat vrouens nodig het
om
27 hulleself te emansipeer. Ek weet nie hoekom nie. Vrouens kry dan
28 belangrike poste, soos die vroulike ministers.
29 S Ja, maar hulle bly nie lank in hulle poste nie.
30 S Dit het niks met emansipasie te doen nie.
31 S Dit het.
403

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
32 D Wat het die aanstelling van vroueministers te doen met vry wees?
33 S Vroulike ministers is juis nie vry nie.
34 S Hulle is.
35 D Hoe so? As emansipasie te doen het met bevryding, vry wees? Hoe
36 werk dit?
37 (Stilte.)
38 D Vry wees ... Die woord het te doen met vry wees. Vrouens is
39 geëmansipeerd wanneer niks hulle verhoed om poste op te neem en
40 goeie werk te doen nie.
41 (Stilte.)
42 D Wat ons sê is dat die betekenis van emansipeer is “om vry te wees”.
En
43 leer? Wat is leer?
44 S Jy kry nuwe idees.
45 S Jy maak kennis bymekaar
46 S Jy weet meer. Dis wat jy doen om nuwe goed te weet.
47 D Leer is om nuwe kennis te kry. Nou het ons ’n idee van wat
48 emansipasie is en wat leer is .. Wat is emansipatoriese leer?
49 S Jy kry kennis wat vry maak.
50 S Alle kennis maak so.
51 S Wat beteken dit?
52 D Dink aan een situasie waar jy geweet het jy leer iets baie belangriks,
53 en dat dit bevrydend gevoel het. Laat jou gedagtes gaan oor die
54 situasie. Waar was dit? Wie was daar? Wanneer was dit? Wat het
55 gebeur?
56 (Stilte.)
57 D Skryf notas neer oor hierdie persoonlike ervaring. Ek gee julle ’n paar
58 minute.
Hierna beskryf studente konkrete ervarings wat hulle gehad het, en deel dit dan met ander.
Die gesprek hierna fokus op ’n beskrywing van die konsep, wat verder verryk word deur
voorbeelde wat die studente aanbied.
Hierdie interaksie is ’n kombinasie van Magano e.a. (2010) se gespreksvorme “bemiddeling
van leer” en “verkenning van jou posisie”. Dit behels die gebruik van vrae om betekenis te
medieer, en om aan studente die geleentheid te gee om hulle eie gedagtes te ondersoek. Die
interaksie self bestaan uit kleiner episodes: ’n inleiding/probleemstelling (reëls 1 tot 14), ’n
fokus op wat emansipatories beteken (reëls 15 tot 40), wat leer beteken (reëls 42 tot 46), en
wat die twee gekombineerd dan beteken (reëls 47 en verder).
Die uitinge van reël 26 en verder dien die doel om die gesprek in ander rigting te laat inslaan
– dit dra by tot die toeligting/betekenisinterpretasie van die onderhawige konsep. Dit is goed
dat die student die vrymoedigheid het om die gesprek die wending te laat neem, aangesien
sulke wendings betekenismoontlikhede uitbrei en die geleentheid skep vir studente om hulle
eie interpretasies te deel en te toets.
4.3 Leergesprekke is situasie- en doelbepaald
404

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hierdie beginsel verwys na die hantering van leergesprekke as outentiek, situasiespesifiek en
uniek tot die geleentheid en doel. Sodanige leer is situasiespesifiek en volgens skrywers soos
Lave en Wenger (1991) ’n proses waartydens leerverhoudings geskep word waar deelnemers
by mekaar leer, waar ’n bepaalde diskoers eie aan die vakgebied gebruik word deur ’n
kundige om ander in ’n vak- of dissiplinekultuur op te neem.
Pedagogies gesproke het leergesprekke gemeen dat hulle ondersoekend en ontdekkend kan
wees, wat beteken dat hulle nie uitkomsgebaseerd in ’n eng sin hoef te wees nie.
Leergesprekke word dikwels begin sonder dat deelnemers weet wat die gesprek gaan
meebring. Die gesprek word dan juis gevoer om antwoorde op vrae te kry wat selfs die
gespreksfasiliteerder nie noodwendig het nie. Inteendeel, wanneer ’n groep mense in ’n
klaskamer bymekaar kom om ’n onderwerp te bespreek is dit juis die toets vir ’n sinvolle
gesprek: dat dit al die gedagtes/bydraes van al die deelnemers as antwoord op die
gespreksvraag insluit.
Die voorbeeld van die interaksie oor die begrip emansipatoriese leer illustreer hoe die
gespreksleier met ’n vraag werk en hoe bydraes van deelnemers uiteindelik die gesprek laat
eindig met ’n nuutgestigte betekenis van die konsep ter sprake. Hierdie verrykte interpretasie
gaan verder as handboekdefinisies en is uniek tot die deelnemers se bydraes.
4.4 ’n Geprekspedagogiek is sensitief vir die kommunikasie- en sosiale funksie van elke
gesprekshandeling
Leergesprekke bestaan uit aksies/handelinge in verbale en nieverbale vorme wat baie
spesifieke funksies vervul, pedagogies en sosiaal. Multimodale handelinge sluit gebare,
klanke anders as woorde, lyftaal, gesigsuitdrukkings, ensovoorts in. Sulke handelinge dien
doeleindes van leer deurdat dit spesifieke aktiwiteite meebring soos om instruksies te gee,
deelname uit te nooi, wanbegrip te konfronteer, en so meer. In die leergesprek oor
emansipatoriese leer hier bo is daar byvoorbeeld stiltes wat afwagting kommunikeer (reël
17), lyftaal wat frustrasie wys en wat onttrekking aan deelname aandui (reël 13). Voorts kan
’n uiting soos “Onthou die begrip is ingewikkeld” (reël 10) die funksies vervul van uitnóói,
maar dalk ook van uitslúit.
Ander funksies van uitinge blyk ook uit spesifieke diskursiewe tegnieke wat gebruik word
om kennis by studente te ontlok, direk (32) en indirek (38). Reaksies op wat studente sê, sluit
volgens Mercer (2004) aksies soos bevestiging, herhaling, uitbreiding, herformulering in.
Dosentreaksie om betekenisvolle aspekte van gedeelde ervarings te beskryf, sluit “ons”stellings,
letterlike saamvat, en geherkonstrueerde samevattings in (Mercer 2004).
4.5 Spesifieke tegnieke van beurtneming, sekwensorganisasie en herstel is bevorderlik vir
leer
Hierdie beginsel veronderstel die vaardige gebruik van beurte en die aanwending van
sekwenstipes en herstelaksies wat gemik is op leer. Sekwenstipes sluit in vraag-antwoord,
405

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vraag-antwoord-terugvoer, instruksie-reaksie, aankondiging- respons, en ander. Hierdie tipes
impliseer spesifiek georganiseerde beurtneming.
Die literatuur oor die herstel van foute in ’n leergesprek dui daarop dat deelnemers in ’n
gesprek spontaan foute herstel, hetsy ’n verkeerde antwoord op ’n vraag, of ’n
formuleringsfout, of ’n wanbegrip (sien reël 11 in die voorbeeldgesprek). In onderrigsituasies
word sodanige foute meestal deur die dosent uitgewys. Navorsing toon egter dat self-herstel
vir leer bevorderlik is (Nakamura 2008). In ’n gesprekspedagogiek beteken dit dat die dosent
sensitief sal wees vir geleenthede van self-herstel deur studente. ’n Openheid vir en toelating
van foute skep die ruimte vir probeer, pogings aanwend. Dit moedig studente ook aan om
hardop te dink en nie oorgelewer te wees aan sanksie of ander-herstel nie.
4.6 ’n Gesprekspedagogiek is ingestel op die ontwikkeling van gespreksvaardighede
Deelnemers aan leergesprekke steun van nature op die konvensies en gebruike wat hulle in
onderwys- en gemeenskapskonteks geleer het. Trouens, navorsing toon hoe selfs
tweedetaalsprekers vernuftig is om by ’n gesprek in te tree (Seedhouse 2004). Daarom bly
dit, pedagogies gesien, ’n voortgesette ideaal dat deelnemers hulle vermoë om uit gesprekke
te leer, ontwikkel.
Afgesien van insig in die institusionele en formele verloop van leergesprekke, naamlik dat die
doel is om bepaalde leeruitkomste te bereik, en dat die dosent/fasiliteerder ’n leidende rol
speel, is dit sinvol vir deelnemers om die ruimte wat gesprekke skep vir leer, raak te sien en
te benut. So ’n ruimte plaas ’n premie op deelname, spontane uitinge, hardop dink, gedagtes
toets en so meer. Voorts skep dit ruimte vir deelnemers om by mekaar te leer oor die neem
van beurte, korrigering van foute, ensovoorts. Die dosent wil ook ’n bewustheid van
gespreksreëls ontwikkel.
5. Ten slotte
Vir die dosent wat oorweging wil skenk aan die ontwikkeling van ’n eie gesprekspedagogiek,
is die beginpunt by die vraag: Hoe gebruik ek tans gesprekke in my klaskamer? Hoe
organiseer ek gespreksinteraksies? Wat sien ek as funksioneel wanneer dit kom by die
bevordering van leer?
Hierdie artikel word aangebied as uitnodiging aan hoëronderwysmense om die
gespreksdimensies van onderrig en leer opnuut te waardeer. Sodanige waardering dra hopelik
by tot die uitbou van ’n tersiêre pedagogiek wat studente meer aktiewe deelnemers maak in
kennisontwikkeling.
Bibliografie
Appel, J. 2010. Participation and instructed language learning. In Seedhouse, Walsh en Jenks
(reds.) 2010.
406

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Bakhtin, M. 1984. The problem of Dostoevsky’s poetics. Minnesota: University of Minnesota
Press.
Coll, C. en D. Edwards (reds.). 1997. Teaching, learning and classroom discourse:
Approaches to the study of educational discourse. Madrid: Fundación.
Dewey, J. 1916. Democracy and education. New York: Free Press.
Drew, P. 2003. Conversation analysis. Encyclopedia of social science research Methods.
SAGE Publications. http://www.sage-ereference.com/PublicBrowseTitles (14 April 2010
geraadpleeg).
Drew, P. en J. Heritage (reds.). 1992. Talk at work: Interaction in institutional settings.
Cambridge: Cambridge University Press.
Edwards, D. 1993. But what do children really think? Discourse analysis and conceptual
content in children’s talk. Cognition and instruction, 11(3/4):207–25.
—. 1997. Toward a discursive psychology of classroom education. In Coll en Edwards (reds.)
1997 .
Erickson, F. 1996. Going for the zone: The social and cognitive ecology of teacher-student
interaction in classroom conversations. In Hicks (red.) 1996.
Garfinkel, H. 1964. Studies in the routine grounds of everyday activities. Social Problems,
11:225-50.
Glenn, P., C. LeBaron en J. Mandelbaum (reds.). 2003. Studies in language and social
interaction: In honor of Robert Hopper. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Goffman, E. 1974. The presentation of self in everyday life. Middlesex: Penguin Books.
Goffman, E. 1981. Forms of talk. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Heritage, J.C. 1984. Garfinkel and ethnomethodology.Cambridge: Polity.
Heritage, J. en G. Raymond. 2005. The terms of agreement: Indexing epistemic authority and
subordination in talk-in-interaction. Social Psychology Quarterly, 68(1):15–38.
Hicks, D. (red.). 1996. Discourse, learning and schooling. Cambridge, MA: Cambridge
University Press.
Hilbert, R.A. 2004. Ethnomethodology. Encyclopedia of social theory. SAGE Publications.
http://www.sage-ereference.com/PublicBrowseTitles (13 April 2010 geraadpleeg).
Jansen, J.D. 2001. The race for education policy after Apartheid. In Sayed en Jansen (reds.)
2001.
407

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Koschmann, T. en C. LeBaron. 2002. Learner articulation as interactional achievement:
Studying the conversation of gesture. Cognition and Instruction, 20(2):249–82.
Kozulin, A. 1998. Psychological tools. A sociocultural approach to education. Cambridge:
Harvard University Press.
Lave, J. en E. Wenger. 1991. Situated learning: Legitimate peripheral participation.
Cambridge: Cambridge University Press.
LeBaron, C. en T. Koschmann. 2003. Gesture and the transparency of understanding. In
Glenn, LeBaron en Mandelbaum (reds.) 2003.
Magano, M.D., P. Mostert en G.J. van der Westhuizen. 2010. Learning conversations: The
value of interactive learning. Kaapstad: Heinemann.
Maynard, D. 2003. Bad news and good news: Conversational order in everyday talk and
clinical settings. Chicago: University of Chicago Press.
McHoul, A.W. 1990. The organization of repair in classroom talk. Language in Society,
19(3):349–77.
Mehan, H. 1985. The structure of classroom discourse. In Van Dijk (red.) 1985.
—. 2001. What time is it Denise? Asking known information questions in classrooms. Theory
into Practice, XV111(4):285–94.
Mercer, N. 2000. Words and minds: How we use language to think together. Londen:
Routledge.
—. 2004. Sociocultural discourse analysis: Analysing classroom talk as a social mode of
thinking. Journal of Applied Linguistics,1(2):137–68.
—. 2008. Talk and the development of reasoning and understanding. Human Development,
51:90–100.
Mertens, D. 2009. Transformative psychological research in pursuit of social justice. Eye on
Psi Chi, 13(2). http://www.psichi.org/pubs/eye/issue111.aspx (18 April 2010 geraadpleeg).
Mezirow, J. 2000. Learning as transformation. Critical perspectives on a theory in progress.
San Francisco: Jossey-Bass.
Morrow, W. 2007. Learning to teach in South Africa. Pretoria: HSRC Press.
Nakamura, I. 2008. Understanding how teacher and student talk with each other: An
exploration of how “repair” displays the co-management of talk-in-interaction. Language
Teaching Research,12(2):265–83.
408

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Nystrand, M., L.L. Wu, A. Gamoran, S. Zeiser en D.A. Long. 2003. Questions in time:
Investigating the structure and dynamics of unfolding classroom discourse. Discourse
Processes, 35(2):135–98.
Pomerantz, A. 1988. Offering a candidate answer: An information seeking strategy.
Communication Monographs, 55:360–73.
Popkewitz, T.S. 1999. Reviewing reviews: RER, research, and the politics of educational
knowledge. Review of Educational Research, 69(4):379–404.
Rawls, A.W. 2004. Conversation analysis. Encyclopedia of social theory. SAGE
Publications. http://www.sage-ereference.com/socialtheory/Article_n59.html (14 April 2010
geraadpleeg).
Renshaw, P. en R.A.J. Brown. 2007. Formats of classroom talk for integrating everyday and
scientific discourse: Replacement, interweaving, contextual privileging and pastiche.
Language and Education, 21(6):531–49.
Sacks, H. 1989. Lecture 1: Rules of conversational sequence. Human Studies, 12:217–27.
—. 1995. Lectures on conversation. Oxford: Blackwell.
Sacks, H., E.A. Schegloff en G. Jefferson. 1974. A simplest systematics for the organisation
of turn-taking in conversation. Language,50:696–735.
Sayed, Y. en J.D. Jansen (reds.). 2001. Implementing education policies: The South African
experience. Kaapstad: University of Cape Town Press.
Schegloff, E.A. 1986. The routine as achievement. Human Studies, 9:111–51.
—. 1987. Analyzing single episodes of interaction: An exercise in conversation analysis.
Social Psychology Quarterly, 50(2):101–14.
—. 1992. Repair after next turn: The last structurally provided defense of intersubjectivity in
conversation. American Journal of Sociology, 97:1295–345.
Seedhouse, P. 2004. The interactional architecture of the language classroom: A
conversation analysis perspective. Oxford: Blackwell.
—. 2005. Conversation analysis and language learning. Cambridge: Cambridge University
Press.
Seedhouse, P., S. Walsh en C. Jenks (reds.). 2010. Conceptualising “learning” in applied
linguistics. Londen: Macmillan.
409

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Stocker, B. 2005. Levinas, Emmanuel (1906–1995). Encyclopedia of anthropology. SAGE
Publications. http://www.sage-ereference.com/PublicBrowseTitles (22 April 2010
geraadpleeg).
Van der Westhuizen, G.J. 2010. Learning equity in a university classroom. Voorgelê vir
publikasie in Perspectives in Education.
—. 2011. Studiegids Teorie B, B.Ed. honneurs. Ongepubliseerde klasnotas, Universiteit van
Johannesburg.
Van Dijk, T. (red.). 1985. Handbook of discourse analysis: Discourse and dialogue. San
Diego, CA: Academic Press.
Vygotsky, L.S. 1978. Mind in society: The development of higher psychological processes.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Wolf, M.K., A.C. Crosson en L.B. Resnick. 2005. Classroom talk for rigorous reading
comprehension instruction. Reading Psychology, 26:27–53.
Young, R. F. en E.R. Miller. 2004. Learning as changing participation: Discourse roles in
ESL writing conferences. The Modern Language Journal, 88:519–35.
Erkenning
Erkenning word gegee aan Pieter Mostert van Den Haag vir sy saamdink aan gepaste
Afrikaanse vertalings vir die Engelse vakterme.
410

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Jungiaanse perspektief op die reekstekeninge van
’n seksueel mishandelde kind
Opsomming
Carel van Wyk
Carel van Wyk: Departement Maatskaplike Werk, Universiteit van die Vrystaat
’n Groot aantal kinders is slagoffers van seksuele mishandeling. Hierdie slagoffers presenteer
met ’n wye verskeidenheid biopsigososiale gevolge wat hulle sosiale en emosionele
ontwikkeling strem. Dit impliseer dat terapeutiese hulpverlening vir hulle noodsaaklik is. Die
studie behels ’n ondersoek na die potensiële psigiese helingsproses van ’n kind as gevolg van
tekeninge wat sy tydens die terapeutiese proses gemaak het nadat sy aan die trauma van
seksuele mishandeling blootgestel was. Die tekeninge is in ’n reeks gedoen en dit word
vanuit die Jungiaanse paradigma verken, beskryf en verklaar. Volgens die Jungiaanse
paradigma is die psige in staat om homself te heel indien die regte psigologiese klimaat
bestaan, in hierdie geval die skep van ’n reeks prente in die teenwoordigheid van ’n terapeut.
Die instrumentele gevallestudie is as navorsingsmetode benut, aangesien daar op slegs een
respondent gefokus word om ondersoek in te stel na die impak van die toepassing van ’n
intervensiemodel. Die gevallestudie as navorsingsmetode het sekere tekortkominge, soos
byvoorbeeld min respondente en geen kontrolegroepe nie. Bevindinge kan gevolglik nie
veralgemeen word nie. Daar is bevind dat die seksueel mishandelde kind se simptome in
remissie was na die benutting van die reekstekeningmodel as intervensiemetode. Verskeie
alternatiewe verklarings van die seksueel mishandelde kind se gedrag, soos byvoorbeeld
verhoogde aandag, word ook bespreek.
Sleutelwoorde: seksuele mishandeling, kind, Jung, terapie, tekeninge, reekstekeninge
Abstract
A Jungian perspective on a series of drawings by a sexually abused child
The theory of the Jungian paradigm and the serial drawing model were discussed in a
previous article (Van Wyk 2010). In this article the theories on the series of drawings that
were created by a sexually abused child are applied by analysing the symbols in the pictures.
Sexual abuse is a global phenomenon. It is described as any sexual act between an adult or
older child and a minor who is unable to consent to such a deed. These sexual acts can
include physical contact (for example, inappropriate touching) or non-physical contact (for
example, the displaying of pornographic material), or a combination of the two. This can
result in various biopsychosocial consequences for the victim, among which could be
411

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
behavioural, emotional and somatic problems. As sexual abuse can lead to various
psychosocial consequences for the victim, therapeutic intervention is necessary.
The purpose of the study is to investigate the potential therapeutic impact of the creation of a
series of drawings by a sexually abused child. This is addressed through the drawings that the
sexually abused child creates during the therapy session, and which are described according
to the Jungian paradigm by analysing their symbolism.
The sexually abused child is a ten-year-old girl whose parents are divorced and who was
sexually abused by her aggressive stepfather, who had inappropriately touched her upper
body and genitalia. She presented with the following biopsychosocial problems: physical
fights with friends; bad relationships with peers; nightmares; the belief that someone was
watching her; fear of being separated from her mother; and symptoms indicative of
depression. The sexually abused child was treated therapeutically within the context of the
Jungian-based serial drawing model.
The serial drawing model consists of a beginning, middle and termination phase. During the
first phase the child normally provides an overview of his subconscious world, feelings of
helplessness are reflected, and contact with the therapist is indicated. During the middle
phase basic emotions, the struggle between ambivalent emotions, the deepening of the
relationship with the therapist and the declaration of an underlying problem through pictures
are expressed. Positive images, humouring the manifestation of a central symbol of the self,
and detachment from the therapist are aspects that are projected during the last phase of the
serial drawing model. During the therapeutic process, the client draws a picture in the
presence of the therapist on an A4-sized page with an HB pencil for approximately thirty
minutes. This normally occurs on a weekly basis. In this case, however, the sexually abused
child preferred to paint. Seven of the pictures she painted during the various phases of the
series of drawings model are discussed by highlighting the possible symbolism of each
picture.
It was found that the symptoms that the sexually abused child had initially presented with
went into remission during the course of the therapy sessions. Alternative explanations for the
positive changes in her psychosocial functioning can, however, also be determined. The
alternative explanations include, among others, maturation, increased attention that she had
received during the therapy sessions, and her own resilience. In spite of the alternative
explanations for the positive changes of her psychosocial functioning, it seems that she could
nevertheless portray her inner world on paper through means of painting. Consequently, the
ego was able to integrate the negative aspects. Due to the integration of emotionally painful
aspects with the ego, her behaviour was no longer determined by complexes. Therapists can,
therefore, utilise the model to treat sexually abused children therapeutically. However, further
research is required to meet all the requirements of evidence-based therapeutic interventions.
1. Inleiding
Hierdie artikel volg op die artikel “Die reekstekeningmodel in die terapeutiese hantering van
’n seksueel-gemolesteerde kind” (Van Wyk 2010:1–8). In daardie artikel is die Jungiaanse
interpretasie van die funksionering van die psige uiteengesit en bespreek. Daar is ook ag
412

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
geslaan op sowel die rasionaal van die benutting van tekeninge in die terapeutiese proses as
op die interpretering daarvan.
Die doel van die studie, die instrumentele gevallestudie en die reekstekeningmodel, wat op
Jungiaanse beginsels gebaseer is, word hier onder aangebied. Die agtergrond van die seksueel
mishandelde kind en die tekeninge wat sy tydens terapie gemaak het, word ook in die
gevallestudie bespreek.
2. Probleemstelling en doel
Die probleemstelling omsluit statistiek aangaande die voorkoms van seksuele mishandeling
asook ’n kort beskrywing van die potensiële biopsigososiale gevolge wat dit vir die slagoffer
inhou. ’n Definisie van seksuele mishandeling word as vertrekpunt vir die probleemstelling
en doel van die studie gestel.
Johnson (2004:462) definieer die seksuele mishandeling van kinders as “enige aktiwiteit met
’n kind voor die wettige ouderdom van toestemming vir die seksuele bevrediging van ’n
volwassene of aansienlik ouer kind” (my vertaling). Dit sluit die volgende aspekte in:
1. genitaal-orale seksuele kontak
2. genitaal-genitale seksuele kontak
3. genitaal-rektale seksuele kontak
4. hand-genitale seksuele kontak
5. hand-rektale seksuele kontak
6. hand-borste seksuele kontak
7. ontbloting van geslagsdele
8. vertoning van pornografie
9. gebruik van ’n kind in die vervaardiging van pornografiese materiaal (Johnson
2004:462).
Die seksuele mishandeling van kinders kom wêreldwyd algemeen voor. Stoltenborgh, Van
IJzendoorn, Euser en Bakermans-Kranenburg (2011:79) het byvoorbeeld ‘n meta-analise van
die wêreldwye voorkoms van seksuele mishandeling van kinders gedoen en bevind dat die
geskatte voorkoms daarvan 127/1 000 (12,7 persent) vir selfverslagstudies en 4/1 000 (0,4
persent) vir beriggewerstudies is. (Selfverslagstudies behels studies waar persone aangaande
hulleself rapporteer dat sekere seksuele dade met hulle gepleeg is, terwyl beriggewerstudies
verwys na ’n derde party, soos ’n staatsdepartement, wat aangaande seksuele mishandeling
van kinders rapporteer.) Stoltenborgh et al. (2011:79) kom in hulle meta-analise tot die
gevolgtrekking dat seksuele mishandeling van kinders ’n wêreldwye probleem van
aansienlike omvang is. Die voorkoms van hierdie soort seksuele mishandeling in Suid-Afrika
word na aanleiding van Collings (2002:62) in Tabel 1 opgesom:
Tabel 1. Opsomming van voorkoms van seksuele mishandeling in Suid-Afrika (1989–2008)
413

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Navorser Bevinding Populasie
Levett 1989 in Collings (2002:62) 30,9% Vroulike studente wat as kinders
seksueel mishandel is
Collings 1991 in Collings (2002:62) 28,9% Manlike studente wat as kinders
seksueel mishandel is.
Collings 1997 in Collings (2002:62) 34,8% Vroulike studente wat as kinders
seksueel mishandel is
Madu 2001 in Collings (2002:62) 25,6% Vroulike en manlike studente wat as
kinders seksueel mishandel is (slegs
kontak seksuele mishandeling)
Nicholas (2008:47) 28,5% Vroulike en manlike studente wat as
kinders seksueel mishandel is.
Uit bogenoemde studies blyk dit dat ’n groot aantal kinders in Suid-Afrika aan seksuele
mishandeling blootgestel word. Dit blyk dat die voorkoms van seksuele mishandeling van
kinders in Suid-Afrika hoër is as in ander lande. (Metodologiese kwessies, tipe studies en die
definiëring van die verskynsel kan bevindinge aangaande die voorkoms hiervan beïnvloed.
Dit is egter nie die doel van hierdie studie om op sulke kwessies te fokus nie.)
Seksuele mishandeling hou ’n verskeidenheid biopsigososiale gevolge vir die slagoffer in,
waaronder die volgende: swak akademiese prestasie, angs, gedrag- of sielkundige probleme,
emosionele probleme, MIV, wegloop van huis, neuro-endokriene disfunksie, obsessiefkompulsiewe
gedrag, paranoïede ideasie, swangerskap in adolessensie, psigotiese gedrag,
posttraumatiese stresversteuring, somatiese probleme, substansafhanklikheid, selfmoord of
selfmoordpogings (Johnson 2004:463), verliese en hulpeloosheid, swak selfbeeld, gramskap
en vyandigheid, skuldgevoelens en skaamte, vermyding van intimiteit, pseudovolwassenheid
of ontwikkelingregressie, ongepaste seksuele gedrag, selfvernietigende gedrag en dissosiasie,
diefstal en die vertel van leuens (Spies 2006:53–8). Aangesien seksuele mishandeling
ernstige biopsigososiale gevolge vir die slagoffer kan inhou, behoort die slagoffer terapeuties
ondersteun te word om die trauma daarvan te verwerk.
Soos hier bo aangedui, is seksuele mishandeling ’n wêreldwye probleem van aansienlike
omvang (Stoltenborgh et al. 2011:79) en hou dit verskeie biopsigososiale gevolge vir die
slagoffer in, met die gevolg dat die slagoffer waarskynlik terapeutiese ingryping benodig. Die
doel van hierdie studie is derhalwe om ondersoek in te stel na die potensiële terapeutiese
impak van die maak van tekeninge vanuit die Jungiaans-gebaseerde reekstekeningmodel deur
’n diepgaande begrip van die simboliek van ’n seksueel mishandelde kind se prente in ’n
Suid-Afrikaanse konteks wat sy tydens die terapeutiese proses geverf het, te ontwikkel.
3. Navorsingsmetode
Die navorsingsmetode word aan die hand van ’n bespreking van die gevallestudie en sekere
inligting van die seksueel mishandelde kind uiteengesit. Dit word opgevolg met ’n
bespreking van die seksueel mishandelde kind se prente wat sy tydens terapeutiese sessies
geverf het.
414

3.1 Die instrumentele gevallestudie
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Fouché en Schurink (2011:320) dui aan dat gevallestudies benut word om ’n diepgaande
kennis aangaande die leefwêreld van respondente te verkry. Dit word gedoen deurdat die
navorser hom verdiep in die aktiwiteite van die respondente. ’n Gevallestudie kan ’n individu
of klein aantal persone insluit (Fouché en Schurink 2011:320). Daar word tussen drie tipes
gevallestudies onderskei, te wete die intrinsieke, instrumentele en kollektiewe gevallestudie.
Die intrinsieke gevallestudie fokus op ’n beter begrip van ’n individuele geval en nie ’n breër
maatskaplike aangeleentheid nie. Instrumentele gevallestudies fokus op die uitbreiding of
toets van ’n teorie. Die kollektiewe gevallestudie behels die benutting van verskeie
individuele gevallestudies om tot ’n dieper insig van ’n maatskaplike aangeleentheid te kom
en om ’n teorie te valideer en uit te brei deur onder andere vergelykings tussen gevalle en
teoretiese konsepte te tref (Fouché en Schurink 2011:321–2).
Aangesien die fokus in hierdie studie val op ’n individuele geval wat terapeuties volgens die
reekstekeningmodel hanteer is, word die instrumentele gevallestudie gebruik. Volgens Leitch
(2008:37) is die benutting van kinders se tekeninge om data te verkry ’n erkende metode in
die kliniese en diagnostiese navorsingstradisie van onder meer die psigoterapie. Die
projeksies (deur middel van prente) tydens die terapeutiese proses (reekstekeningmodel) van
’n seksueel mishandelde kind word in diepte verken, beskryf en verklaar.
Kazdin (2011:4) waarsku dat afleidings nie sonder meer gemaak kan word van data wat uit
gevallestudies verkry is nie – as gevolg van die afwesigheid van kontroles, sistematiese
assessering en prosedures om dit wat plaasgevind het, te verifieer. Die gevallestudie as
navorsingsmetode het egter ook sekere sterktes, waaronder die volgende:
1. Gevallestudies kan die bron van idees en hipoteses wees.
2. Dit kan dien as bron vir die ontwikkeling van terapeutiese tegnieke.
3. Buitengewone/seldsame verskynsels kan deur middel van gevallestudies ondersoek
word (Kazdin 2011:5).
3.2 Agtergrondinligting aangaande die seksueel mishandelde kind in hierdie gevalle studie
Die seksueel mishandelde kind is ’n tienjarige meisie wie se ouers geskei is. Haar moeder het
weer in die huwelik getree en sy was die enigste kind in die huis. Haar stiefvader het alkohol
misbruik, was verbaal en fisies aggressief en het die kind seksueel mishandel deur haar bolyf
en geslagsdele by verskeie geleenthede te betas. Sy is deur dreigemente verbied om die
seksuele mishandeling bekend te maak.
Met aanmelding het die seksueel mishandelde kind met die volgende simptome presenteer,
wat aanduidend was van die trauma waaraan sy blootgestel was: voortdurend betrokke by
fisieke bakleiery met maats, oor die algemeen ’n swak verhouding met haar portuurgroep,
nagmerries, die oortuiging dat iemand haar dophou (paranoia), vrees vir skeiding van haar
moeder, en simptome aanduidend van depressie. Vir Carey (2006:15) is trauma enige situasie
415

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
waar die psige in so ’n mate oorweldig word dat die individu nie in staat is om sy gebruiklike
psigologiese verdedigings aan te wend of om op sy gebruiklike wyse te funksioneer nie. Die
trauma waaraan hierdie kind blootgestel was, het tot gevolg gehad dat sy nie meer op haar
gebruiklike wyse kon funksioneer nie. Die gevolg was dat emosionele en gedragsprobleme
ontwikkel het.
Simptome aanduidend van ’n major depressiewe episode was nie teenwoordig nie, maar dit
het geblyk dat die kind eerder met ’n “glimlag-depressie” presenteer. Hollis (1996:70)
verduidelik hierdie begrip soos volg:
Many of us are burdened with “walking depression”, or even “smiling depression”.
We manage to function well enough, but carry a heavy soul and never feel the
lightness, which is also part of the journey. Such a depression is common and often
undiagnosed. It erodes the quality of one’s life. We may collude with it by feeling
unworthy and not up to the challenges of life.
Heymann (2002:85–6) sien depressie as ’n geleentheid vir psigiese groei. Hierdie aspek kan
ook gesien word in die prente van hierdie kind, soos later verduidelik word (sien die
bespreking van prent 7).
Livingstone (2001:17) verduidelik dat trauma “innerlike demone” skep en dat hierdie demone
tot selfvernietiging kan lei. Hierdie meisie was aan verskillende vorme van mishandeling
blootgestel, wat tot die ontwikkeling van “innerlike demone” kon lei. Hierdie “innerlike
demone” het in haar simptome, soos hier bo aangedui, gemanifesteer. Dit het uiteindelik tot
haar persoonlike “selfvernietiging” gelei. Dukes (2005:53) sien depressie spesifiek as ’n
demoon en “grant[s] it the status of a living being, a demon”.
Die simptome kan egter ook in ’n positiewe lig gesien word, aangesien dit ’n teken is dat die
psige die projeksies van die mishandelaar beveg. Sou hierdie kind algeheel magteloos gevoel
het, kon projektiewe identifisering ontwikkel het, met ander woorde, die slagoffer identifiseer
met die projeksies van die mishandelaar en identifiseer ook met die persona van die
mishandelaar. As gevolg van laasgenoemde proses kan ’n geïnternaliseerde beeld van
magteloosheid ontwikkel, wat dan byvoorbeeld daartoe kan lei dat die persoon voortdurend
in verhoudings betrokke raak waarin hy/sy misbruik word (Hollis 1998:23).
Met terminering van terapie was bogenoemde simptome in remissie. Kort na die terminering
van die terapie het die meisie en haar moeder na ’n ander dorp verhuis, omdat haar moeder
ook besig was om van die kind se stiefvader te skei. Op ’n later geleentheid het ek ’n
telefoonoproep van die kind ontvang waartydens sy my meegedeel het dat dit steeds met haar
“goed gaan”.
Die feit dat die simptome van die kind in remissie gegaan het en dat dit met haar “goed
gaan”, moet nie noodwendig geïnterpreteer word as dat sy “genees” is van die trauma nie. Dit
behoort eerder gesien te word as dat haar psige op daardie stadium in staat was om die
emosionele pyn by haar ego te integreer; met ander woorde, die emosionele pyn is ’n
onlosmaaklike deel van haar, maar sy word nie meer daardeur beheer nie.
416

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Vervolgens word die prente wat die meisie geverf het, bespreek. Dit word gedoen soos wat
die verskillende fases van die reekstekeningmodel verduidelik word. Die foto’s van die
prente wat sy geverf het, word aan die einde van elk van die fases van die
reekstekeningmodel verskaf. Slegs vyf prente wat sy tydens die terapeutiese proses geverf
het, word bespreek. Daar word gefokus op die ontvouing van die psigiese materiaal wat sy in
haar prente geprojekteer het. Die ontvouing van die kind se geprojekteerde psigiese materiaal
moet teen haar persoonlike agtergrond verstaan word.
4. Die reekstekeningmodel
Die reekstekeningmodel behels dat ’n kind vir 20 tot 30 minute, verkieslik elke keer in
dieselfde vertrek, in die teenwoordigheid van die terapeut ’n prentjie op ’n A4-grootte papier
met ’n gewone HB-potlood moet teken (Allan 1988:27). Omdat die sessies slegs 20 tot 30
minute duur, behoort kleurpotlode, kleurkryt, liniale en uitveërs buite die sig van die kind
geplaas te word. 1 Die kind moet elke sessie van ’n stuk skoon A4-grootte-papier voorsien
word. Daar moet egter aan die wens van die kind voldoen word indien sy sou verkies om aan
die prent van die vorige sessie te werk. Die prent word nie aan die einde van die sessie aan
die kind oorhandig nie. Gedurende die sessies behoort die terapeut langs die kind te sit en ook
nie te veel te praat nie, behalwe indien die kind ’n gesprek inisieer. Die terapeut raak nie aan
prente tydens die sessie nie, maar neem die kind waar – hoe die kind die prent aanpak, die
plasing van figure, die simbole wat voorkom en temas wat in die prente manifesteer (Allan
1988:29–30). Aspekte soos dieselfde tyd en plek waar die terapie in die teenwoordigheid van
die terapeut plaasvind, skep gevolglik ’n temenos vir die kind. "Temenos" is ’n Griekse
woord wat "heilige plek" beteken. In die Jungiaanse konteks word die terapeutiese prosedure
en proses onder andere as ’n "heilige plek" geag. Die terapeut skep ’n "heilige plek" vir die
kliënt deur middel van die tyd en plek van die terapie asook die terapeutiese verhouding waar
die kliënt veilig voel en emosioneel kan groei (Van Wyk 2010:2–3).
Nadat die kind klaar is met die tekening, moet dit terapeuties deur die terapeut geprosesseer
word deur byvoorbeeld die volgende vrae aan die kind te stel: Vertel die prent ’n storie? Wat
gebeur in die prentjie? Het jou prentjie ’n naam? Wat het vooraf gebeur? Wat gaan volgende
gebeur? Die terapeut kan ook enige ongewone beelde terapeuties verken of byvoorbeeld aan
die kind vra waaraan sy gedink het terwyl sy besig was om ’n sekere item te teken, aangesien
sy baie tyd daaraan bestee het (Allan 1988:29–30).
Met die terminering van terapie moet die terapeut al die prente voor die kind uitpak en dit
met die kind bespreek. Daar kan byvoorbeeld aan die kind gevra word wat sy dink as sy al
die prente so voor haar uitgepak sien. Die terapeut kan dan opsommende aanmerkings maak
deur byvoorbeeld aan die kind te noem dat toe sy met terapie begin het, sy sekere prente
gemaak het en dat haar prente met die afsluiting anders voorkom. Die terapeut lig sodoende
die psigiese ontwikkeling van die kind wat tydens die terapeutiese proses plaasgevind het,
aan haar uit. Daarna word besluit of die kind die prente wil neem en of die terapeut of die
ouers dit moet bewaar (Allan 1988:46). Deur die prente met probleme van die verlede en die
417

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
hede te koppel en interpretasies te maak, word onbewuste psigiese materiaal na die bewuste
vlak gebring (Walsh en Allan 1994:5). Integrasie van psigiese materiaal in die ego kan
geskied en gedrag en gevoelens word dan nie meer deur die onbewuste psigiese materiaal
(komplekse) aangedryf nie. Die “innerlike demone” wat as gevolg van die trauma ontwikkel
het, kom gevolglik tot ruste.
4.1 Fases van die reekstekeningmodel
Die reekstekeningmodel bestaan uit drie fases, te wete die begin-, middel- en
termineringsfase. Elke fase het sy eie besondere kenmerke, maar dit gebeur dat die fases
mekaar oorvleuel en dat kinders op hulle eie individuele tyd deur hierdie fases beweeg
(Walsh en Allan 1994:11). Daar kan ook na die begin-, middel- en termineringsfase as
onderskeidelik die chaotiese fase, die worstelingsfase en die oplossingsfase verwys word. In
die chaotiese fase word die innerlike chaotiese emosionele toestand in die media (prent) en op
die terapeut geprojekteer, met ander woorde, die innerlike chaos word geëksternaliseer.
Gedurende die worstelingsfase word die stryd tussen goed en kwaad en ander negatiewe
gevoelens uitgebeeld. Die “goeie” begin in beheer kom, wat dui op ego-ontwikkeling. In die
oplossingsfase word temas van heling en herstel aangedui (Allan en Brown 1993:31–2).
Die gekose prente wat hierdie seksueel gemolesteerde kind tydens elke fase van die
reekstekeningmodel geskep het, word vervolgens bespreek. Prente wat die onderskeie fases
van die reekstekeningmodel en die kind se psigiese groei verteenwoordig, is uitgekies. Daar
is nietemin streng by die chronologiese volgorde waarin sy dit geverf het, gebly.
4.1.1 Die begin- of chaotiese fase (sessies een tot sewe)
Drie aspekte staan uit in die begin of chaotiese fase van die reekstekeningmodel:
1. Die kind verskaf gewoonlik ’n oorsig van haar onbewuste leefwêreld.
2. Die kind reflekteer gewoonlik ook gevoelens van hulpeloosheid.
3. Kontak met die terapeut word in die tekeninge aangetoon (Allan 1988: 32–3).
Hierdie aspekte het soos volg gemanifesteer in die terapeutiese tekeninge wat hierdie kind
geverf het en word vervolgens afsonderlik bespreek.
4.1.1.1 ’n Oorsig van die kind se onbewuste leefwêreld word verskaf
Kinders dui gewoonlik aan die beginfase van die reekstekeningproses op ’n simboliese wyse
deur middel van die prente aan wat die oorsaak van hulle probleem is (Allan 1988:23). In
haar eerste prent (Figuur 1) beeld hierdie kind ’n droom uit. Die groot rooi figuur is ’n
“spook” wat haar (die kleiner figuur) in haar slaapkamer wil vang wanneer sy gaan slaap. Op
’n later stadium (sien prent 3, Figuur 3, hier onder) van die terapeutiese proses het sy genoem
dat haar stiefvader dikwels in die nag na haar kamer gekom en haar seksueel betas het. Sy het
gevolglik reeds met die eerste prent op ’n simboliese wyse ’n oorsig van haar onbewuste
418

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
leefwêreld verskaf, te wete haar gevoelens van vrees en magteloosheid wat sy jeens haar
stiefvader ervaar het as gevolg van die seksuele mishandeling.
Sekere kleure wat sy benut het om die prente te verf, staan uit. Hierdie kleure se simboliese
betekenisse kan aanduidend van die psigiese prosesse in haar onbewuste leefwêreld wees en
dit word kortliks bespreek. Alhoewel Allan (1988) aanbeveel dat die kinders moet teken, het
die seksueel mishandelde kind verkies om te verf. Allan (1988) het psigoterapie met kinders
by skole gedoen en tyd was dus ’n belangrike faktor. In hierdie geval het die terapie met die
seksueel mishandelde kind in ’n kliniek-opset geskied met meer tyd tot beskikking van die
terapeut. Behalwe dat die terapeutiese sessies met haar langer geduur het, kon daar nie in die
gevallestudie vasgestel word dat die terapeutiese proses negatief daardeur beïnvloed was nie.
Die kind het die spook in die eerste prent in rooi en swart geverf. Rooi is ’n aktiewe manlike
kleur wat onder andere energie, aggressie, gevaar, liefde en vreugde simboliseer. Dit het egter
ook ’n negatiewe aspek, aangesien dit met boosheid geassosieer word (Tresidder 2004:409).
Swart simboliseer veral negatiewe aspekte en ongelukkige gebeurtenisse (Tresidder 2004:70).
Alhoewel blou, die kleur van die basis van die bed in die prent, veral positiewe aspekte
simboliseer, simboliseer dit ook melancholie en hartseer (Tresidder 2004:73). Die kopstuk
van die bed wat die kind geverf het, is geel. Geel is ook die kleur waarmee sy die buitelyne
van die figuur wat haarself voorstel, verf. Sy het egter verskillende kleure gebruik om die
figuur wat haarself voorstel, in te kleur (Figuur 1). Geel het verskeie positiewe simboliese
betekenisse, maar dit word ook met dood en die lewe na die dood in verband gebring
(Tresidder 2004:527). In teenstelling met die eerste prent, is die spook in die tweede prent
wit. Oor die algemeen het wit ’n positiewe simboliese betekenis, maar dit verwys ook na
vrees, lafhartigheid, oorgawe en koudheid. Spoke en ander afstootlike geeste word dikwels in
wit uitgebeeld, na analogie van die bleekheid van ’n lyk en die wit van beendere. In China,
byvoorbeeld, is wit ook ’n simbool van rou (Tresidder 2004:517).
Gesien in die konteks van die kind se psigososiale omstandighede en die beginfase van die
reekstekeningmodel waarin sy haar bevind het, neem die terapeut aan dat veral die negatiewe
aspekte van die verskillende kleure hier ter sprake is. Op simboliese vlak sluit die kleure se
negatiewe elemente bymekaar aan en verteenwoordig waarskynlik ’n negatiewe boodskap.
Die boodskap wat haar Figuur 1 deur middel van die verskillende kleure stuur, is dié van
boosheid, ongelukkigheid, melancholie en dood in haar onbewuste leefwêreld. Sodoende het
sy ’n oorsig van haar onbewuste leefwêreld verskaf, kenmerkend van die beginfase van die
reekstekeningmodel soos hier bo aangedui.
4.1.1.2 Gevoelens van hulpeloosheid word weerspieël
’n Verlies aan innerlike beheer, soos hulpeloosheid, word dikwels in die prente van kinders
gedurende die eerste fase van die reekstekeningmodel aangedui. Die negatiewe of
destruktiewe magte wat in die prente geïllustreer word, oorwin gewoonlik (Allan 1988:23,
33). Hierdie aspek manifesteer in die eerste twee prente (Figure 1 en 2) wat hierdie kind
geverf het. Sy toon nie beheer oor die destruktiewe mag in haar lewe, soos deur die spook
419

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gesimboliseer, nie. Die gebrek aan beheer oor die destruktiewe mag in haar lewe word
waarskynlik vergestalt in die seksuele mishandeling aan die hand van die stiefvader waaraan
sy blootgestel was.
Die een element van die eerste prent wat uitgestaan het, was die spook en dat die spook
aanvanklik in ’n droom gemanifesteer het. Drome is volgens Tresidder (2004:444) “visions
of delight or horror”; slaap word simbolies gesien as die “broer van die dood”. Van Rensburg
(2002:145) dui aan dat kinders hulle drome as ’n realiteit ervaar en dat dit daarom
noodsaaklik is dat hulle afstand van die inhoud van hulle drome moet behou. Die kind moet
die droominhoud as ’n eksterne objek hanteer om dit uiteindelik te kan bemeester (Frank
2004:157).
Die kind se droomprent is terapeuties hanteer soos wat enige ander prent terapeuties
geprosesseer sou word. Frank (2004:149) waarsku juis dat kinders se drome nie
ontleed/geïnterpreteer behoort te word nie. Die kind moet daarom self betekenis aan die
droom in die terapeutiese prosessering daarvan, met behulp van die terapeut, verskaf.
Frank (2004:150) dui aan dat wanneer kinders die dreigende figure in hulle drome
konfronteer en dit verdwyn of verander in welwillende figure, die kind waarskynlik in die
proses is om hanteringsvaardighede aan te leer en die “monsters” in hulle werklike lewe die
hoof te bied. In die eerste prent (Figuur 1) vlug die kind van ’n dreigende figuur – die spook.
Daar is met ander woorde hier nie sprake van die teenwoordigheid van enige
hanteringsvaardighede nie, maar hulpeloosheid word eerder uitgebeeld.
Die tema van die spook word in die tweede prent (Figuur 2) herhaal. In die prent word ’n wit
spook wat op blou wolke staan, uitgebeeld. Die son is gedeeltelik bedek deur die wolke en
die tuin is vormloos en kaal. Die kind het ervaar dat hierdie spook haar aanstaar wanneer sy
buite hulle huis in die tuin wil gaan speel. ’n Ligte vorm van paranoia kom klaarblyklik na
vore. Simbole wat hier uitstaan, is die tuin en die spook.
Maree (1997:126–7) beskryf die sien van ’n spook as “’n blote skim” (“herinnering wat in ’n
visuele beeld omgesit word”).Maree (1997:208) is verder van mening dat spoke na
skuldgevoelens en herinneringe wat ’n persoon nie met rus wil laat nie, kan verwys. Die
woord spook is ook ’n algemene woord wat gebruik word vir die beskrywing van die
verskyning van ’n persoon wat reeds dood is. Hierdie wesens word gesien as siele wat tussen
die fisiese en die hiernamaals vasgevang is (Croxon 2003:116). In die konteks van die
huidige kind se psigososiale omstandighede kan die spook met ander woorde dui op die
seksuele mishandeling aan die hand van haar stiefvader wat haar nie met rus wil laat nie. By
nabetragting word daar gespekuleer dat die stiefvader die kind op die een of ander wyse
gedreig het dat hy haar “dophou”; vandaar die spook wat haar dophou en die ligte graad van
paranoia.
Aangesien die kind in haar prent uitgebeeld het dat die spook haar spesifiek in die tuin
dophou en die tuintema telkens in haar prente herhaal word, is dit belangrik om die
420

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
simboliese betekenis daarvan te verstaan. Tresidder (2004:200) dui aan dat ’n tuin die
perfekte wêreld, kosmiese orde en harmonie simboliseer; die verlies aan die paradys en die
herwinning daarvan. Die trauma waaraan die kind blootgestel was, het tot gevolg gehad dat
sy die paradys verloor het; vandaar die tuin sonder haarself daarin, soos uitgebeeld in Figuur
2. Indien ’n visuele vergelyking tussen prente twee (Figuur 2) en vier (Figuur 4) en vyf
(Figuur 5) gemaak word, blyk dit egter dat sy in die proses was om haar paradys te vind,
aangesien daar meer lewe en groei in laasgenoemde twee prente is.
4.1.1.3 ’n Medium waarmee die kind met die terapeut kontak maak, word uitgebeeld
Kinders gebruik dikwels tekeninge om ’n verhouding met die terapeut te begin. Die terapeut
kan byvoorbeeld as ’n vriendelike reus, ’n dokter, ’n verpleegkundige of ’n loods uitgebeeld
word (Allan 1988:23, 33). In hierdie geval manifesteer ek as terapeut nie simbolies in die
prente wat die kind geverf het nie. (Daar is egter op ’n later stadium afgelei dat ’n positiewe
rapport tussen haar en my as terapeut ontwikkel het, aangesien sy spontaan ’n foto’tjie van
haarself aan my oorhandig het en my telefonies gekontak het.)
In die eerste fase van die reekstekeningmodel het die kind simbolies aangedui wat die aard
van haar probleme is en hoe magteloos sy daaromtrent voel.
Figuur 1. Prent 1: Begin-/chaotiese fase
421

Figuur 2. Prent 2: Begin-/chaotiese fase
4.1.2 Die middel- of worstelingfase (sessies vyf tot agt)
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Volgens Allan (1988:26, 34–9) reflekteer tekeninge in die middelfase van die
reekstekeningmodel gewoonlik die volgende aspekte:
1. Uitdrukking van emosie in sy basiese vorm.
2. Stryd tussen ambivalente gevoelens/teenstellings.
3. Verdieping in die verhouding met die terapeut.
4. Bekendmaking van ’n dieperliggende probleem.
Bogenoemde aspekte word hier onder aan die hand van die huidige kind se prente bespreek.
4.2.1.1 Uitdrukking van emosie in sy basiese vorm
Die uitdrukking van emosies in hulle basiese vorm vind plaas deurdat die onderskeie pynlike
emosies van mekaar geskei en in ’n suiwer vorm uitgedruk word (Allan 1988:34). In prent
drie (Figuur 3) het die ’n son geteken wat agter die wolke is. Sy het verduidelik dat alhoewel
die son in sy geheel gesien kan word, dit agter die wolke is en dit slegs by een klein plekkie
tussen die wolke deurskyn. Tydens die terapeutiese prosessering van die prent het die kind
genoem dat haar hele lewe donker is, behalwe vir die klein stukkie waar die son deurskyn.
Die basiese emosie wat die kind hier uitdruk, is neerslagtigheid, met ander woorde, ’n
depressiewe gemoed. Haar gemoed word gevolglik in die prent wat sy geverf het,
geprojekteer. Die simbole wat in prent drie (Figuur 3) uitstaan, is die son en die wolke.
Verskillende kulture heg verskillende simboliese betekenisse aan die son. Cooper (1978:163)
dui aan dat die son vanuit ’n Christelike perspektief vir God as vader, heerser en onderhouer
422

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
van die wêreld wat Sy lig en liefde uitstraal, verteenwoordig. Die positiewe simboliese
elemente van die son kan na aanleiding van Biedermann (1992:330) soos volg opgesom
word: “[D]estroyer of darkness […] you who illuminate darkness, light up the heavens, and
annihilate evil above and below […]”. Tresidder (2004:454) noem onder andere die volgende
moontlike simboliese betekenisse van die son: die son is ’n dominante simbool van kreatiewe
energie wat onder meer vitaliteit, passie, moed of ewige vernuwende jeug as die bron van
hitte verteenwoordig. As bron van lig verteenwoordig die son onder andere kennis, intellek
en waarheid. As die glansrykste hemelliggaam is die son ook die embleem van koninklikheid
en imperiale grootsheid. Volgens Tresidder (2004:444) simboliseer die son ook bonatuurlike
magte en dit word verder geassosieer met superioriteit, dominansie en spirituele ontwikkeling
en strewe.
Die afleiding word gemaak dat die sonkwaliteite van hierdie kind op daardie stadium van
haar lewe beskikbaar maar onbereikbaar was, aangesien net ’n klein gedeelte daarvan deur
die wolke kon skyn. Dit is egter aanduidend van hoop op genesing. Die sonkwaliteite word
steeds oorheers deur die basiese pynlike emosie van depressiwiteit.
Alhoewel wolke in die algemeen ’n positiewe simboliese betekenis het, sê Cooper (1978:38)
onder andere die volgende: “Living ‘under a cloud’ is disgrace.” Die kind het onder die
skande/ongenade van die seksuele mishandeling aan die hand van haar stiefvader geleef en
dit het gemanifesteer in haar negatiewe overte gedrag. Die wolk (seksuele mishandeling)
verhoed dat haar “sonkwaliteit” kan deurbreek.
4.2.1.2 Stryd tussen ambivalente gevoelens/teenoorgesteldes
Ambivalente gevoelens, of die stryd tussen goed en sleg, is ’n sentrale aspek van die
middelfase van die reekstekeningmodel. Prente in die middelfase van genoemde model bevat
sowel positiewe as negatiewe elemente (Allan 1988:34). Hierdie aspek kom ook in prent drie
(Figuur 3) voor. Die wolk (negatiewe aspek) staan teenoor die son (positiewe aspek), met
ander woorde, die gevoel van neerslagtigheid van die kind staan teenoor gevoelens van hoop.
Die stryd tussen die teenoorgesteldes kom nie noodwendig net in een prent voor nie, maar
ook tussen die verskillende prente.
In prent vier (Figuur 4) word sekere ambivalente aspekte geïdentifiseer. In genoemde prent
kom die son gedeeltelik agter die wolke uit. Die tema van die son en wolke word in hierdie
prent herhaal. Die prent het die gevoel van ’n meer tipiese kinderprentjie by die terapeut
ontlok, aangesien sigbare blommetjies, gras, ’n boom en ’n dammetjie duidelik voorkom. Die
wolke staan teenoor die ander simbole (water, boom, blomme) in prent vier. Vervolgens word
hierdie simbole bespreek om dit te kontrasteer met die wolkesimbool soos hier bo aangedui.
Tresidder (2004:513) noem dat water ’n antieke en universele simbool van onder andere die
bron van lewe is. Dit word verder beskryf as ’n simbool van “vormlose potensiaal”. Water as
’n middel vir reiniging kom in verskeie religieuse rituele voor. Die doop as ritueel in die
Christelike godsdiens staan hier uit. Water dien as ’n metafoor vir geestelike versorging en
groei. Water simboliseer ook wysheid, aangesien dit altyd ’n pad om/deur ’n probleem sal
423

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vind. Vanuit ’n psigoanalitiese perspektief dui water op die onbewuste (Tresidder 2004:514).
Water, soos die son, simboliseer sterk positiewe elemente. Die kind in hierdie geval begin
waarskynlik psigiese versorging ervaar, en haar potensiaal om te groei ontwikkel ook.
’n Boom word gesien as die simboliese sintese tussen hemel, aarde, water en die natuurlike
simbool van dinamiese groei, seisoenale dood en regenerasie. Ten spyte van sy falliese
voorkoms dui ’n boom ook op versorging, beskutting en beskerming, met ander woorde, die
vroulike aspek van die Groot Moeder (Cooper 1978:176 en Tresidder 2004:484).
Verskillende soorte en kleure blomme het spesifieke simboliese betekenisse. Dit blyk egter
dat blomme oor die algemeen ’n vroulike, passiewe beginsel simboliseer, en dit is ook ’n
universele simbool van jong lewe (Cooper 1978:70 en Biedermann 1992:135). Bogenoemde
simbole (bome en blomme) het een eienskap gemeen, te wete groei/regenerasie/jong lewe.
Die eienskappe van die simbole kan gevolglik daarop dui dat daar ’n proses van psigiese
heling in dié kind se psige ontwikkel. Sy is met ander woorde in die proses om psigies
“gesond” te word.
Die meeste simbole soos hier bo bespreek, kom ook in prent vyf (Figuur 5) voor. Dit is
opvallend dat die son- en wolketema hulle herhaal. In hierdie prent (Figuur 5) het die son
egter heeltemal agter die wolke uitgekom. ’n Huisie en mense kom ook voor. Dit skep
gevolglik die indruk van ’n meer tipiese kinderprentjie. Uit bogenoemde blyk dit dat
integrasie tussen die ambivalente gevoelens/teengesteldes, soos simbolies in die prente
(Figure 3, 4 en 5) van die middelfase voorkom, plaasgevind het.
4.2.1.3 Die verhouding met die terapeut verdiep
Tydens die middelfase van die reekstekeningmodel kan die terapeut in die prent van die kind
as ’n positiewe, hulpverlenende beeld geïnkorporeer word (Allan 1988:36). Hierdie aspek het
steeds nie in die prente wat die huidige kind geverf het, na vore gekom nie. Dit blyk egter dat
die verhouding tussen haar en my as terapeut verdiep het, aangesien sy die seksuele
mishandeling bekend gemaak het, soos vervolgens verduidelik word.
4.2.1.4 Die bekendmaking van ’n dieperliggende probleem
In die middelfase gebruik ’n kind dikwels die tekeninge as ’n brug om ’n pynlike situasie
direk verbaal te verken of om ’n geheim te ontbloot. Dit is belangrik dat die terapeut op
hierdie tydstip die inhoud van die tekeninge en die kind se probleme direk in verband moet
bring (Allan 1988:36–7).
Die kind het tydens hierdie fase van die reekstekeningmodel tydens die terapeutiese
prosessering van haar prente, die seksuele mishandeling aan my bekend gemaak. Sy het
onder andere spontaan aan my geverbaliseer dat haar stiefvader haar weer seksueel betas het,
en sy het die vorige insidente ook beskryf. (Ek het die aangeleentheid met die moeder en
polisie opgeneem en die aangeleentheid is aangemeld, soos wetlik vereis.)
424

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tydens die middelfase het haar moeder en ’n onderwyser geverbaliseer dat haar negatiewe
gedrag aan die afneem was. Sy het makliker met maatjies gesosialiseer en sy het ook minder
baklei. Dit het met ander woorde geblyk dat die terapeutiese proses op daardie stadium van
die kind se lewe besig was om sy doel te dien en dat die termineringsfase van die
reekstekeningmodel betree kon word.
Figuur 3. Prent 3: Middel-/worstelingfase
Figuur 4. Prent 4: Middel-/worstelingfase
425

Figuur 5. Prent 5: Middel-/worstelingfase
4.1.3 Die terminering- of oplossingsfase (sessies nege tot twaalf)
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Wanneer die dieper gevoelens en emosionele pyn simbolies of verbaal uitgedruk is, vind
ontwikkeling na ’n oplossing plaas en die prente in die termineringsfase toon gevolglik die
volgende kenmerke:
1. Beelde van oorwinning/selfbeheer/selfwaarde kom voor.
2. Positiewe beelde verskyn.
3. Humor kom na vore.
4. ’n Sentrale simbool van die self kom na vore.
5. Losmaking van die terapeut word uitgebeeld (Allan 1988:26; 39–42).
Die prente wat die seksueel mishandelde kind tydens hierdie fase geskep het, word onder
genoemde kenmerke van die termineringsfase bespreek.
4.1.3.1 Beelde van oorwinning/selfbeheer/selfwaarde kom voor
Beelde wat gevoelens van oorwinning, selfbeheer en/of selfwaarde reflekteer, kom dikwels in
die tekeninge wat tydens die termineringsfase deur kinders gemaak word, voor (Allan
1988:39). Prent ses (Figuur 6) beeld die kind uit waar sy haarself geteken het waar sy in reën,
afkomstig van donker wolke, op groen gras speel en dans. Tydens die terapeutiese
prosessering van die prent het sy aangetoon dat sy “gelukkig” voel en dat sy die ervaring om
in die reën te dans as positief ervaar. Die wolke, wat aanvanklik as ’n minder positiewe
simbool geïnterpreteer is, het tog reën gebring. Die tema van die wolke kom daarom
ononderbroke voor. Die bykomende simboliese element in hierdie tema is die reën.
Cooper (1978:136) gee die simboliese betekenis van reën soos volg weer:
426

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Divine blessing; revelation; the descent of the heavenly influences; beatitude;
purification, both as fertility and spiritual revelation; in this respect rain joins in the
symbolism of the sun’s rays and light. All sky gods fertilize the earth by rain. The
rain, falling from the sky, impregnates the earth, so that she gives birth to plants and
grain for man and beast.
Tresidder (2004:514) noem verder dat reën as heilig gesien kan word en dat dit ook oor
genesende eienskappe beskik. Hieruit word afgelei dat die getraumatiseerde psige van die
seksueel mishandelde kind steeds in die proses is om die emosionele pyn te verwerk. Die
innerlike proses van die psige word steeds deur middel van die prent wat sy geverf het,
geëksternaliseer.
4.1.3.2 Positiewe beelde verskyn
Positiewe beelde verskyn in die tekeninge wat kinders in die termineringsfase maak en daar is
’n afwesigheid van oorlog en geweld in die tekeninge (Allan 1988:40). Die reën en die
reënboog in prente ses en sewe kan as positiewe beelde gesien word. Daar is ook ’n
afwesigheid van negatiewe elemente en destruktiewe magte in prent sewe, wat ook die laaste
prent was wat die kind geverf het. Die spookfiguur of wolke kom ook glad nie meer in die
prent voor nie. Die reënboog in prent sewe sluit aan by die reëntema van prent ses. Nadat dit
gereën het, het die reënboog uiteindelik verskyn.
Cooper (1978:136) dui aan dat ’n reënboog op die volgende aspekte dui: transfigurasie,
hemelse glorie, verskillende state van bewustheid, die ontmoeting van hemel en aarde, en ’n
brug tussen hierdie wêreld en die paradys.In antieke China is die reënboog gesien as die
vereniging van Jin en Jang (Biedermann 1992:278). Ook Tresidder (2004:405) dui aan dat die
reënboog gewoonlik ’n optimistiese simbool is. Dit staan ook vir ’n oorbruggingsimbool
tussen die bonatuurlike en natuurlike wêrelde en is ’n teken van versoening. In die konteks
van die huidige kind kan dit geïnterpreteer word as ’n sintese van wat in haar onbewuste
plaasgevind het en wat transformasie van die psige tot gevolg gehad het. Die teenstellende
elemente in die psige het versoen geraak, met gevolglik minder psigiese angs wat in
negatiewe gedrag manifesteer.
4.1.3.3 Humor
Allan (1988:40) dui aan dat die simboliese negatiewe magte in die tekeninge van kinders
tydens die termineringsfase vervang word met tekeninge waarin humor voorkom. Humor is
nie in die prente van die huidige kind geïdentifiseer nie.
4.1.3.4 ’n Sentrale simbool van die self kom na vore
Die kind het tydens hierdie fase ’n selfportret gemaak. Dit verskyn in Figuur 6, waar sy
haarself geteken het waar sy in die reën dans en speel. Dit sluit aan by Allan (1988:40) wat
noem dat ’n kind byvoorbeeld ’n selfportret in die termineringsfase van die
reekstekeningmodel kan maak. Mandala-vorme soos vierkante, sirkels of driehoeke rondom
427

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die sentrale beeld kan ook verskyn. Die tekeninge toon dikwels grense/rame wat die inhoud
daarvan beskerm (Allan 1988:40). Laasgenoemde aspekte word nie in die prente (Figure 6 en
7) van hierdie kind geïdentifiseer nie.
4.1.3.5 Losmaking van die terapeut word uitgebeeld
Tydens die laaste fase van die reekstekeningmodel begin die kind om haar libidinale energie
van die terapeut te onttrek (Allan 1988:41). In Jungiaanse terme verwys libido na psigiese
energie en moet dit daarom nie met Freud se siening, wat libido en seksuele energie
gelykstel, verwar word nie (Chalquist 1997:5). Elemente aanduidend van losmaking van die
terapeut het nie spesifiek in die prente van die kind na vore gekom nie.
Figuur 6. Prent 6: Terminerings-/oplossingsfase
Figuur 7. Prent 7: Terminerings-/oplossingsfase
428

5. Bevindinge en gevolgtrekkings
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Deur die skep van ’n temenos vir die seksueel mishandelde kind was sy skynbaar in staat om
psigies te ontwikkel. Die temenos het haar in staat gestel om haar onbewuste psigiese
prosesse op papier deur middel van verf te projekteer. Bydraend tot haar psigiese
ontwikkeling was die terapeutiese prosessering van die prente wat sy geteken het. (Hier word
spesifiek die frase psigiese ontwikkeling en nie heel geword nie gebruik, aangesien
heelwording in die Jungiaanse paradigma onder andere ’n lewenslange proses van
individuasie behels.)
Die foto’s van die prente wat die kind geverf het, is op sigself ’n visuele voorstelling van haar
psigiese ontwikkeling. In prent een (Figuur 1) het sy ’n destruktiewe mag voorgestel en min
besonderhede het daarin voorgekom, terwyl haar laaste prent (Figuur 7) ’n reënboog is, wat
transformasie aandui. In elke opeenvolgende prent het die kind in meer besonderhede geverf.
Vergelyk byvoorbeeld die tuin in prent twee (Figuur 2) met die tuine in prente vier en vyf
(Figure 4 en 5). Die spook in prent een (Figuur 1) het ook mettertyd letterlik uit die prentjie
verdwyn. Dit het plek gemaak vir mense, soos in prent vyf (Figuur 5). Namate daar
verandering in die psige van die kind plaasgevind het, is dit in haar prente geprojekteer.
Van die belangrikste uitdagings was om die universele betekenisse van die simbole in die
konteks van hierdie kind se kultuur, maar ook haar persoonlike lewenskonteks, te begryp.
Vervolgens moes daar ook gewaak word teen persoonlike projeksies deur die terapeut.
Projeksies van die terapeut kan veral ’n rol speel wanneer daar terapeuties met simbole
gewerk word, as gevolg van die wye verskeidenheid betekenisse wat daaraan geheg kan
word. Kazdin (2011:8–9) noem dat gevallestudies swaar steun op anekdotiese inligting, op
grond waarvan uiteindelik interpretasies gemaak word. Hierdie uitdaging is ondervang deur
te poog om streng by die teorie te bly en terselfdertyd empaties saam met die kind in haar
tekeninge in te beweeg. Sodoende kon ek haar beter verstaan en haar gevolglik help om
haarself beter te verstaan.
Soos aangedui, was die simptome waarmee die kind aanvanklik gepresenteer het, in remissie
by die terminering van die terapeutiese proses. Die kind het klaarblyklik gebaat by die
benutting van die reekstekeningmodel as terapeutiese intervensie.
Bostaande gevolgtrekking moet egter met omsigtigheid bejeën word en in die konteks van die
beperkinge van die gevallestudie as navorsingsmetode beskou word. Dit is moeilik om ’n
direkte, kousale verband tussen die huidige emosionele stand van ’n respondent en ’n
intervensiemetode te tref, aangesien daar ook verskeie alternatiewe verklarings vir die
gedragsverandering by die respondent kan bestaan (Kazdin 2010:525). Daar word na hierdie
veranderlikes as “niespesifieke behandelingsfaktore” of “algemene faktore” verwys en dit
sluit byvoorbeeld die volgende in: bywoning van terapeutiese sessies; ontmoeting met ’n
terapeut; verwagting om te verbeter; en verwagting vir verbetering deur byvoorbeeld ouers en
gesin (Kazdin 2010:525).
429

5.1 Alternatiewe verklarings vir verandering
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Soos hier bo aangedui, bestaan daar sekere alternatiewe verklarings vir ’n respondent se
gedragsveranderinge. In die terapeutiese hantering van hierdie kind kon die onderstaande
algemene faktore ook tot haar gedragsverandering en psigiese groei bygedra het.
In hierdie geval het die kind se moeder besluit om te skei. Die verdwyning van die simptome
kan gevolglik ook toegeskryf word aan die feit dat die kind nie meer in die teenwoordigheid
van haar stiefvader was nie, wat impliseer dat hy haar nie verder seksueel kon mishandel nie.
Maturasie (bedreiging vir interne geldigheid) by respondente kan verandering tot gevolg hê
(Kazdin 2011:30). Die verdwyning van simptome kan gevolglik aan maturasie toegeskryf
word en nie noodwendig aan die benutting van die reekstekeningmodel nie.
Verhoogde aandag (bedreiging vir konstrukgeldigheid) aan ’n respondent kan ook
verandering tot gevolg hê (Kazdin 2011:38). Die kind het vir verskeie individuele
terapeutiese sessies ingeskakel waar sy verhoogde individuele aandag ontvang het, wat ook
kon bydra tot die verandering in haar simptomatiese gedrag.
Blundo (2009:34) haal verskeie navorsingstekste aan waarin bevind is dat “no particular
treatment or approach is demonstrably superior to another, across disorders or within
disorders”. Verandering by die kliënt word veral toegeskryf aan faktore of kwaliteite eie aan
die kliënt en die terapeutiese verhouding tussen die kliënt en die terapeut (Blundo 2009:34).
Die persoonlike kwaliteite (byvoorbeeld veerkragtigheid) van hierdie seksueel mishandelde
kind, asook die terapeutiese verhouding, kon daarom ook ’n rol in die verdwyning van haar
simptomatiese gedrag gespeel het.
6. Aanbevelings
Aangesien die resultate van ’n gevallestudie nie sonder meer veralgemeen kan word nie,
behoort bewysgebaseerde, gerigte navorsing aangaande die benutting van die
reekstekeningmodel gedoen te word. Sodoende kan die Jungiaanse teorie aangaande terapie
met kinders bewys (of nie) en verbreed word.
Volgens Kazdin en Weisz (2010:5) behoort minstens twee studies die volgende
navorsingskriteria te volg om te verseker dat die terapeutiese intervensie bewysgebaseerd is:
duidelike spesifisering van die pasiëntpopulasie, benutting van behandelingshandleidings,
multi-uitkomstemetings, statisties beduidende verskille tussen die behandeling- en
kontrolegroep, en replikasie.
Aangesien dit blyk dat die benutting van die reekstekeningmodel die geleentheid aan ’n
seksueel mishandelde kind bied om die trauma van die seksuele mishandeling by die psige te
integreer, kan terapeute genoemde model benut in die terapeutiese hantering van seksueel
mishandelde kinders. Terapeute wat die reekstekeningmodel benut, behoort oor sowel
430

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
deeglike kennis aangaande Jungiaanse beginsels as die verskynsel van seksuele mishandeling
te beskik.
Bibliografie
Allan, J. 1988. Inscapes of the child’s world. Jungian counselling in schools and clinics.
Dallas: Spring.
Allan, J. en K. Brown. 1993. Jungian play therapy in elementary schools. Elementary School
Guidance and Counseling,28(1):30–41.
Biedermann, H. 1992. The Wordsworth dictionary of symbolism. New York: Fact on File.
Blundo, R. 2009. The challenge of seeing anew the world we think we know. Learning
strengths-based practice. In Saleebey (red.) 2009.
Carey, L. (red.). 2006. Expressive and creative arts methods for trauma survivors. Londen:
Jessica Kingsley.
Chalquist, C. 1997. A glossary of Jungian terms.
http://home.earthlinknet/~chalquist/jungdefs.html (30 Mei 1999 geraadpleeg).
Collings, S.J. 2002. The prevalence and characteristics of child sexual abuse among South
African university students: Comments on S.N. Madu. South African Journal of Psychology,
32(3):62–3.
Cooper, J.C. 1978. An illustrated encyclopaedia of traditional symbols. Londen: Thames &
Hudson.
Croxon, P.B. 2003. The Piatkus dictionary of mind, body and spirit. Londen: Piatkus.
De Vos, A.S., H. Strydom en C.S.L. Delport (reds.). 2011. Research at grass roots. For the
social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
Dukes, R. 2005. Uncle Ramsey’s little book of demons. The positive advantages of the
personification of life’s problems. Londen: Aeon.
Fine, A.H. (red.). 2010. Handbook on animal-assisted therapy. Theoretical foundations and
guidelines for practice. 3de uitgawe. Londen: Elsevier.
Fouché, C.B. en W. Schurink. 2011. Qualitative research designs. In De Vos, Strydom en
Delport (reds.) 2011.
Frank, E. 2004. Die droomboek. Kaapstad: Human & Rousseau.
431

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Heymann, T. 2002. Die pad na heelheid. Ontdek jou innerlike krag. Hermanus: Hemel & See
Vermont.
Hollis, J. 1996. Swamplands of the soul. New life in dismal places. Toronto: Inner City.
—. 1998. The Eden project. In search of the magical other. A Jungian perspective on
relationship. Toronto: Inner City.
Johnson, C.F. 2004. Child sexual abuse. Lancet, 364:462–70.
Kazdin, A.E. 2010. Methodological standards and strategies for establishing the evidence
base of animal-assisted therapies. In Fine (red.) 2010.
—. 2011. Single-case research designs. Methods for clinical and applied settings. 2de
uitgawe. New York, Oxford: Oxford University Press.
Kazdin, A.E. en J.R. Weisz. 2010. Introduction. Context, background, and goals. In Weisz en
Kazdin (reds.) 2010.
Leitch, R. 2008. Creatively researching children’s narratives through images and drawings. In
Thomson (red.) 2008.
Livingstone, B. 2001. Redemption of the shattered: A teenager’s healing journey through
sandtray therapy. San Mateo: Selfpublikasie.
Maree, K. 1997. Kobus Maree se nuwe droomboek. Verklaar jou drome. Pretoria: J.P. van
der Walt.
Nicholas, L.J. 2008. Assessing unwanted early sexual experiences in a South African sample.
Journal of Sex and Marital Therapy, 34:45–9.
Saleebey, D. 2009. The strengths perspective in social work practice. 5de uitgawe. Boston,
New York en elders: Pearson.
Spies, G.M. 2006. The effect of sexual abuse on a child. In Spies (red.) 2006.
Spies, G.M. (red.). 2006. Sexual abuse. Dynamics, assessment and healing. Pretoria: Van
Schaik Uitgewers.
Stoltenborgh, M., M.H. van IJzendoorn, E.M. Euser en M.J. Bakermans-Kranenburg. 2011.
A global perspective on child sexual abuse: Meta-analysis of prevalence around the world.
Child Maltreatment, 16(2):79–101.
432

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Thomson, P. (red.). 2008. Doing visual research with children and young people. Londen,
New York: Routledge.
Tresidder, J. (red.). 2004. The complete dictionary of symbols in myth, art and literature.
Londen: Duncan Baird.
Van Rensburg, C. 2000. Jou drome. Die onbewuste het al die antwoorde. Kaapstad: Van
Schaik.
Van Wyk, C.J. 2010. Die reekstekeningmodel in die terapeutiese hantering van ’n seksueelgemolesteerde
kind. Child Abuse Research in South Africa, 11(2):1–8.
Walsh, D. en J. Allan. 1994. Jungian art counselling with the suicidal child. Guidance and
counselling, 10(1):3–7.
Weisz, J.R. en A.E. Kazdin (reds.). 2010. Evidence-based psychotherapies for children and
adolescents. 2de uitgawe. New York, Londen: Guilford Press.
Eindnota
1 Die seksueel mishandelde kind in hierdie gevallestudie het egter verkies om te verf. Dit
word aangespreek in 4.1.1.1
433

Opsomming
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Moedertaalgebaseerde tweetalige onderwys:’n
moontlike oplossing vir Suid-Afrika se
geletterdheids- en syfervaardigheidsprobleme
Michael Le Cordeur
Michael Le Cordeur: Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
Sistemiese evaluering en grondlyn-assessering van geletterdheid en syfervaardigheid vir
graad 3 en graad 6 wat deur die Departement van Basiese Onderwys (DvBO) onderneem is,
toon dat leerders in Suid-Afrika se geletterdheid en syfervaardigheid veel laer is as wat nodig
is om hulle doeltreffend te laat leer en ontwikkel. Volgens die uitslae van die sistemiese
evaluering het slegs nege persent van alle leerders in graad 3 en graad 6 die vereiste 50
persent behaal in die toetse wat in Februarie 2011 geskryf is. Kenners meen die probleem
begin in die grondslagfase, waar leerders nie die basiese vaardighede bemeester nie, omdat
baie min kinders onderrig in hul moedertaal ontvang. Dit het ’n groot uitwerking op leerders
se vermoë om te leer lees en reken. Hierdie artikel ondersoek eerstens die waarde van
moedertaalonderrig vir leerderprestasie teen die agtergrond van die lae vlak van geletterdheid
en syfervaardigheid. Tweedens word die moontlikheid van moedertaalgebaseerde tweetalige
onderwys (MTGTO) ondersoek as oplossing vir Suid-Afrika se lae geletterdheids- en
syfervaardigheidsvlakke. Daar word kortliks gefokus op die waarde van Afrikatale vir
geletterdheid en syfervaardigheid in die lig daarvan dat min vordering gemaak is om die
status van dié tale te bevorder. Daarna volg ’n oorsig oor die huidige taal-in-onderwys-beleid
(TiOB) en die tekortkominge daarvan wat bygedra het tot die hersiening van die
Uitkomsgebaseerde Onderrig- (UGO-) skoolkurrikulum(wat nou vervang gaan word met
CAPS). Dan volg ’n bespreking van die terugvoering op ’n vraelys wat deur ’n aantal kenners
op die gebied van taalbeleid en -onderrig voltooi is. Op grond van die uitkomste van die
empiriese ondersoek, en ondersteun deur die literatuurstudie, word MTGTO voorgestel as ’n
moontlike oplossing vir die huidige lae vlakke van geletterdheid en syfervaardigheid.
Trefwoorde: moedertaalonderrig, tweetalige onderwys, taal-in-onderwys-beleid,
geletterdheid, syfervaardigheid, Afrikatale, taal van onderrig en leer
Abstract
Mother-tongue-based bilingual education: a possible solution to South Africa’s literacy
and numeracy problems
Systemic evaluation and baseline assessment of literacy and numeracy for grade 3 and grade
6 undertaken by the National Department of Basic Education indicates that the literacy and
numeracy skills of learners are much lower than what is needed for them to learn and develop
434

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
effectively. According to educationists (e.g. Jansen 2008, Ramphele 2008, Bloch 2009) the
problem starts in the foundation phase where learners do not succeed in mastering the basic
literacy and numeracy skills.
One of the main causes for learners’ poor performance in literacy and numeracy is the fact
that many learners – as many as 600 000 of all learners in the foundation phase and most of
the learners from grade 4 – are not being taught in their mother tongue (Yeld 2009). This has
a profound effect on learners’ ability to master the curriculum. It is important that learners
receive tuition in their mother tongue during these formative years. Webb (2006) points out
that mother-tongue education affords the learner the best opportunity to develop skills like
literacy and numeracy, but he also points out that mother-tongue education is not the only
determining factor for good learner performance. Other factors are leadership,the work ethic
of teachers, available resources, (in)adequate facilities and the language proficiency of
learners. It is evident that mother-tongue education will not help if these contextual aspects
are not addressed.
This article provides an overview of the advantages of mother-tongue education, with
specific reference to African languages. The following research hypotheses serve as point of
departure:
• That mother-tongue education as entrenched in Section 29 (2) of the South African
Constitution makes provision for all the African languages, because they offer
learners more opportunities to perform better academically.
• That the language-in-education policy provides for mother-tongue-based bilingual
education because it exposes learners to a world language (WCED 2007).
The research methodology entails mainly a literature study undertaken to collect data on the
role that mother-tongue education plays in learners’ levels of literacy and numeracy. The
literature study is supported by an empirical study which comprises a questionnaire directed
at scholars of language policy and language in education. The aim of the questionnaire is to
collect data on the latest trends in mother-tongue education, as well as on how these scholars
regard the future of mother-tongue education.
Various issues are investigated. Initially, the article reflects on the monolinguale habitus.
According to Ingrid Gogolin (in Alexander 2010a) the monolinguale habitus is the collective
thought that the use of one official language is sufficient for the purposes of school education.
Consequently the monolinguale habitus ignores the multilingual nature of the population,
with negative consequences for the speakers. Although it is true in principle that a child can
learn through the medium of any language provided that he/she is fully proficient in the
language, it is clear in the case of the African-language speakers in South Africa – based on
research findings (e.g. Heugh and Skutnabb-Kangas 2010) – that English cannot play this
role in South Africa, at least not before grade 7.
The educational value of mother-tongue education for learner performance, against the
background of the low level of literacy in South Africa, is discussed. Webb (2006:39,
2005:41) argues that mother-tongue education facilitates the acquisition of knowledge and
understanding and the development of cognitive, affective and social skills according to the
learner’s potential; secondly, that mother-tongue education assists with the development of
the learner’s academic language skills; thirdly, that mother-tongue education takes into
consideration the importance of the social, psychological and cultural functions of language
within the educational context; and finally, that mother-tongue education is cost-effective.
435

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In spite of the above-mentioned arguments in its favour, not all South Africans are convinced
that mother-tongue education is best for their children. Mother-tongue education is a
controversial subject and there is currently widespread mistrust of it. This mistrust arose from
apartheid’s attempt to foster and impose ethnicity as a divide and rule strategy. According to
Gxilishe (2009:3) this mistrust can become a divisive factor that will require hard work in
order to change black parents’ attitude towards mother-tongue education.
Because it seems that no significant progress has been made to improve the status of South
Africa’s African languages (Ramphele 2009, Kamwangamalu 2000) and that these languages
are in reality being scaled down (Ngwenya 2010), a brief discussion on the value of African
languages for effective literacy (Batibo 2011:16) is provided. Young learners are exposed to
new information; they try to fit new concepts into their already existing conceptual and
intellectual framework (Carrell 1998 refers to this as “schemata”), after which it gets
internalised. If the new information is presented in an unfamiliar language the learner has
insufficient supportive mechanisms to bring about comprehension.
The article then provides an overview of the language-in-education policy (LiEP) and its
shortcomings, which contributed to the most recent revision of the school curriculum – the
so-called Curriculum and Assessments Policy Statements (CAPS) – and changes in the LiEP.
The article investigates the possibility of mother-tongue-based bilingual education (MTBBE),
particularly in the indigenous languages, as a possible solution to the decline in literacy and
numeracy levels. In terms of the Constitution of the RSA the state has a specific
responsibility to implement a LiEP. The state is also obliged to increase the status of South
Africa’s African languages and promote their use. The new LiEP is aimed at promoting
learners’ home languages in school, and to ensure that learners acquire a second language.
Not only will this improve nation-building, but it will also encourages respect for other
languages.
The results of the empirical study, based on a questionnaire completed by a number of
established scholars in the area of language policy and language in education (Alexander,
Carstens, Du Plessis, Gxilishe, Heugh, Van der Elst, Webb), highlight the following:
• South Africa’s poor performance in literacy and numeracy starts with learners’
inability to master the basic literacy and numeracy skills, primarily because vast
number of learners in the foundation phase, and the majority of learners in the
intermediate phase, are not instructed in their mother tongue.
• The inability to implement effective mother-tongue education is the main reason for
the poor literacy and numeracy ability.
• The closing of teaching colleges contributed to the poor literacy and numeracy levels.
• The government’s unwillingness to implementa language-in-education policy (LiEP)
contributes to the poor performance in literacy and numeracy because it undermines
mother-tongue education.
• A language-in-education policy should make provision for the literacy development
of learners to take place in a language in which they are well grounded.
• The legacy of Bantu Education is only partly responsible for the negative attitude of
African-language speakers towards African languages as mediums of instruction. The
emphasis should be on improving the skills of incompetent teachers.
• There is an increasing tendency to scale down the importance of indigenous
languages, which amounts to a disregard for these languages as part of the cultural
heritage; it bears testimony to intolerance and even the undermining of the
Constitution which entrenches the right to mother-tongue education.
436

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• International research has indicated that learners who receive education in their
mother tongue for eight years, with English as a second language, perform the best
academically.
• A national awareness campaign is needed to change black parents’ attitude to mothertongue
education.
• Civil society should mobilise around language rights and the practical advantages
thereof, but it is not generally agreed that litigation is the solution.
• The debate should be shifted to mother-tongue-based bilingual education and the
recent declaration by the Minister of Basic Education to expand mother-tonguelanguage
education to grade 6 is therefore a positive sign.
Based on the results of the empirical study, and supported by the literature review, an
education system based on MTBBE within which the mother tongue and English (or
Afrikaans where applicable) are intensively taught, is recommended. Strong empirical
grounds exist to support the view that this approach could be a solution to South Africa’s low
levels of literacy and numeracy.
Keywords: mother tongue education, bilingual education, language in education policy,
literacy, numeracy, indigenous languages, language of learning and teaching.
1. Inleiding
Sistemiese evaluering en grondlyn-assessering van geletterdheid en syfervaardigheid vir
graad 3 en graad 6 wat deur die Departement van Basiese Onderwys onderneem is, dui
daarop dat leerders 1 se geletterdheid en syfervaardigheid veel laer is as wat nodig is om hulle
doeltreffend te laat leer en ontwikkel. Volgens die uitslae van die sistemiese evaluering en
grondlyn-assessering van Februarie 2011 het slegs nege persent van alle leerders in graad 3
en graad 6 die vereiste 50 persent vir geletterdheid en syfervaardigheid behaal (DvBO 2011a
en DvBO 2011b). Volgens verskeie opvoedkundiges (soos Jansen 2008:11, Ramphele
2008:174, 2009:11 en Bloch 2009:12) begin die probleem in die grondslagfase, waar leerders
nie daarin slaag om basiese geletterdheid en syfervaardigheid te bemeester nie.
Een van die belangrikste oorsake vir die swak vertoning in geletterdheid en syfervaardigheid
is die feit dat baie leerders nie in hul moedertaal onderrig word nie (kyk bv. Yeld 2009). ’n
Verslag van die Departement van Basiese Onderwys (DvBO 2010b:29) dui aan dat 20
persent (oftewel 600 000) van alle leerders in die grondslagfase en die meerderheid leerders
vanaf graad 4 nie in hul moedertaal onderrig word nie. Dit het ’n negatiewe uitwerking op
leerders se vermoë om die kurrikulum baas te raak. Dit is belangrik dat leerders in dié
vormingsjare in hul moedertaal onderrig word, omdat geletterdheid en syfervaardigheid
kundighede is wat in die grondslagfase ontwikkel word. Plaaslike en internasionale navorsing
ondersteun hierdie siening (Alexander 2010a, Cummins 2005, Heugh 2006, Heugh en
Skutnabb-Kangas 2010, Webb 2006).
Alhoewel daar uitgegaan word van die standpunt dat moedertaalonderrig leerders die beste
geleentheid tot akademiese ontwikkeling bied, word kennis geneem van die siening (soos
uitgelig deur Webb 2006:37) dat moedertaalonderrig nie die enigste bepalende faktor vir
leerders se skoolprestasie is nie. Ander faktore wat ook ’n bepalende rol speel, is leierskap,
437

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
die werksetiek van onderwysers, beskikbare bronne en (on)toereikende fasiliteite. Nog ’n
belangrike faktor hou volgens Webb (2006:39) verband met die ontwikkeling van leerders se
akademiese taalvaardigheid. Taalgebruik in die skoolsituasie verskil aansienlik van
taalgebruik in alledaagse sosiale omgang. Skooltaalgebruik word gekenmerk deur
akademiese woorde met ’n lae gebruiksfrekwensie en tegniese terme, abstrakte uitdrukkings
en komplekse morfologiese en sintaktiese strukture wat gewoonlik nie in alledaagse
taalgebruik voorkom nie, en deur vakkundig-gepaste akademiese diskoers. Leerders uit
agtergestelde gemeenskappe kom nie skool toe met hierdie soort taalvaardigheid nie, nie eers
in hul moedertaal nie. Dit is duidelik dat moedertaalonderrig as sodanig nie veel gaan help as
hierdie kontekstuele aspekte nie aandag geniet nie.
’n Oorsig word gegee van die voordele van moedertaalonderrig op skoolvlak met spesifieke
verwysing na die gebruik van Afrikatale. Hierdie artikel is gebaseer op die volgende
navorsingshipoteses:
1. Dat moedertaalonderrig, soos dit verskans is in Artikel 29 (2) van die Suid-
Afrikaanse Grondwet, voorsiening maak vir al die Afrikatale, 2 omdat dit leerders
meer geleenthede bied om akademies te presteer.
2. Dat die taal-in-onderwys-beleid voorsiening maak vir moedertaalgebaseerde
tweetalige onderwys (MTGTO) omdat dit leerders blootstelling aan ’n wêreldtaal
bied.
Die navorsingsmetode behels ’n literatuurstudie (Denscombe 1998:29 en Mouton 2001:56)
wat onderneem is om inligting oor die rol wat moedertaalonderrig in leerders se vlakke van
geletterdheid en syfervaardigheid speel, te versamel. Die literatuurstudie word ondersteun
deur ’n empiriese ondersoek in die vorm van ’n oopvraag-vraelys wat voltooi is deur
taalbeleid- en taalonderrigkenners. Die oopvraag-vraelys bied die respondente die geleentheid
om self te besluit oor die lengte van die antwoord en die kwessies wat hulle wil aanraak. Dit
het die voordeel dat die data wat so bekom word, die kompleksiteit van die navorsingsvraag
asook die verskeidenheid van die sieninge daaroor reflekteer en respondente het die vryheid
om hulle in hul eie woorde uit te druk (Denscombe 1998:112).
Die doel van die vraelys-ondersoek was om nuwe inligting te bekom oor die jongste tendense
en houdings ten opsigte van moedertaalonderrig. Die onderhawige studie benut dus die
insigte van ander kenners as ’n integrale deel van die ondersoek. Die benutting van ’n vraelys
van hierdie aard mag bepaalde beperkinge hê, byvoorbeeld die moontlikheid van ’n mate van
“sameswering” tussen die navorser en die deelnemers, en die klein getal deelnemers, wat tot
oorveralgemening mag lei. Daar is egter op hierdie navorsingsinstrument besluit omdat dit
kenners se deelname aan en betrokkenheid by ’n relevante onderwerp bevorder terwyl dit tot
gedeelde eienaarskap deur die betrokke deelnemers lei.
Die artikelskrywer deel die siening van Denscombe (1998:87) dat “there is no golden formula
which, if slavishly adhered to, will ensure success and fend off all potential criticisms.
Almost inevitably, the researcher will need to apply discretion.”
438

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die artikel begin met ’n verklaring van sentrale begrippe. Daarna volg ’n bespreking van die
waarde van moedertaalonderrig vir leerderprestasie teen die agtergrond van die lae vlak van
geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika. Omdat daar nog geen noemenswaardige
vordering gemaak is om die status van die Afrikatale te bevorder nie en hierdie tale
inderwaarheid afgeskaal word, word kortliks stilgestaan by die waarde van Afrikatale vir
effektiewe geletterdheid en syfervaardigheid. Hierna volg ’n oorsig oor die huidige taal-inonderwys-beleid
(TiOB) en die tekortkominge daarvan wat bygedra het tot ’n hersiene
skoolkurrikulum (CAPS 3 ) en veranderings op die gebied van taal-in-onderwys. Die artikel
word afgesluit met ’n bespreking van die inligting wat verkry is uit die terugvoering op die
vraelys wat deur bogenoemde kenners beantwoord is.
2. Die literatuurstudie
2.1 Begripsverklaring
Enkele sentrale begrippe word in hierdie onderafdeling verklaar.
Geletterdheid word gedefinieer as “belesenheid, geleerdheid, kennis van die letterkunde”
(WAT 1965). Volgens die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal is dit ook die “vermoë
om te lees” (HAT 2000). Vir die doel van hierdie artikel sal geletterdheid in die
opvoedkundige gebruik van die term dui op die vermoë om te lees en skryf.
Syfervaardigheid word nie in die WAT of HAT gedefinieer nie. In die onderrig en verwerwing
van syfervaardigheid is die konstruksie van kennis beide ’n empiriese aktiwiteit en ’n
abstrakte besinning (WKOD 2006:18). Vir die doel van hierdie artikel verwys
syfervaardigheid na ’n basiese syfervermoë, soos om te kan tel en optel, aftrek,
vermenigvuldig en deel.
Moedertaalonderrig: In hierdie artikel word by die volgende definisie van
moedertaalonderrig aangesluit: “[E]ducation which uses as its medium of instruction a
person’s mother tongue, that is, the language which a person has acquired in early years and
which normally has become his natural instrument of thought and communication”
(UNESCO 1974:698).
2.2 Die monolinguale habitus
Volgens Ingrid Gogolin (in Alexander 2010a:1) is die monolinguale habitus die kollektiewe
denke dat die gebruik van die “nasie” se een amptelike taal (bv. Duits in Duitsland)
voldoende is vir doeleindes van skoolonderrig, selfs vir anderstaliges. Daarvolgens ignoreer
die monolinguale habitus die meertaligheid van die bevolking en word die tale van
minderheidsgroepe gemarginaliseer – met negatiewe gevolge vir die sprekers. Alexander
(2010a:1) gebruik Gogolin se term en pas dit toe op die postapartheid-bedeling waarin Engels
ten koste van die Afrikatale hegemonies geword het, danksy die politieke klas se
monolinguale habitus. Dit moet nie verwar word met Alexander (2010a) se betoog dat die
moedertaal nie verromantiseer behoort te word nie. Alexander se argument is dat dit in
439

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
beginsel waar is dat ’n kind deur die medium van enige taal kan leer, mits sy/hy dit
voldoende magtig is. Dit geld veral vir ouer kinders wat reeds tweetaligheid verwerf het. Vir
die meeste jong kinders is dit egter slegs die moedertaal wat vir hierdie rol geskik is. In die
geval van Afrikataalsprekers is dit volgens navorsing (vgl. Heugh en Skutnabb-Kangas 2010)
duidelik dat Engels nie hierdie rol kan vervul nie, ten minste nie voor graad 7 nie.
2.3 Opvoedkundige oorwegings vir moedertaalonderrig
Dit is ’n betreklik algemene siening dat ’n groot persentasie Suid-Afrikaners se kennis,
vaardighede, waardes en houdings onvoldoende ontwikkel is vir die eise van die moderne
arbeidsmark en dat hierdie situasie ernstige gevolge het, soos oneffektiewe bestuur en swak
dienslewering in staatsdiensinstellings, asook onbevredigende vlakke van produktiwiteit en
mededingendheid in die privaatsektor. Daar is sekerlik etlike redes vir hierdie ontoereikende
kennis en vaardighede, maar een daarvan is ongetwyfeld die gebruik van Engels as
onderrigmedium onder veral swart leerders, terwyl hul vaardigheid in Engels nie voldoende
is vir die doel van formele opleiding nie. Die ontoereikende vaardigheid in Engels kom veral
voor in die mees weerlose gemeenskappe, naamlik die onderklasse en township- en
plattelandse gemeenskappe. Die keuse van onderrigtaal is van fundamentele belang, omdat
dit in wese gaan om die lewensgehalte van Suid-Afrikaners, hul toegang tot basiese regte en
voorregte, die stryd teen die ongelyke verdeling van skaars hulpbronne, armoede en
ongelykheid (Webb 2006:37).
Ten eerste fasiliteer moedertaalonderrig die verwerwing van kennis en begrip, en die
ontwikkeling van kognitiewe, affektiewe en sosiale vaardighede volgens die leerder se
potensiaal (Webb 2006:39). Leerders se voorafkennis is in hul taal opgesluit. Dieper vlakke
van begrip stel leerders in staat om kennis van een konteks na ’n ander oor te dra. Die kans op
effektiewe oordrag word aansienlik verbeter indien die onderrig in die leerder se moedertaal
geskied. Moedertaalonderrig lei ook tot beter kennisvlakke en beter-ontwikkelde vaardighede
in wiskunde en wetenskap (Bransford, Brown en Cocking 2000) en tot beter leesvaardighede,
insluitende die vaardigheid om ’n tweede taal te verwerf (Alexander 2010b:12). Leerders
verstaan konsepte makliker in ’n taal wat aan hulle bekend is, maar in ’n tweede taal word dit
dooie woorde wat geleer en nie geïnternaliseer word nie (Banda 2001:24, Cummins 2005:41,
Gxilishe 2009:1, Heugh 2006:63, Prah 2000:24, Webb 2006:40).
Tweedens help moedertaalonderrig met die ontwikkeling van leerders se akademiese
taalvaardigheid (Webb 2006:41). Taalgebruik in die skoolsituasie verskil aansienlik van
taalgebruik in alledaagse sosiale omgang. Skooltaalgebruik word gekenmerk deur
akademiese woorde, tegniese terme en abstrakte begrippe. Hierdie woordeskat is nie deel van
die toerusting wat ’n leerder van die huis af saambring nie en moet ontwikkel word. Dit neem
etlike jare, en in die geval van ’n tweede of addisionele taal neem dit selfs nog langer.
In die derde instansie moet die belangrikheid van die sosiale, psigologiese en kulturele
funksies van taal in die onderrigsituasie in ag geneem word. Taal is nie net ’n
kommunikasiemiddel nie, maar ook ’n instrument waarmee ’n sin vir sosiale identiteit
ontwikkel word; dit is van psigologiese waarde en ontwikkel persoonlikheid, eiewaarde,
440

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
selfvertroue en emosionele stabiliteit. Navorsers het reeds vasgestel dat leerders se
skoolprestasie met die erkenning van die sosiale en kulturele waarde van hul moedertaal
korreleer, byvoorbeeld dat onderrig deur medium van ’n tweede taal effektief is slegs as die
moedertaal ’n positiewe sosiale, psigologiese en kulturele waarde het (soos in Kanada met
Frans en Engels aangetoon is) (Cummins 2001, Langman 2002, Lemmer 1991). Die gebruik
van leerders se moedertaal fasiliteer ’n fundamentele faset van effektiewe onderwys, naamlik
die ontwikkeling van ’n positiewe identiteit by leerders. Die gebruik van ’n addisionele taal
as onderrigmedium, daarenteen, kan tot ’n swak selfbeeld en ’n gebrek aan emosionele
sekuriteit bydra, en dus tot die onderontwikkeling van leerders, dit wil sê tot swak
akademiese vordering (Cummins 2001:38, Webb 2006:41).
Vierdens is moedertaalonderrig koste-effektief (Webb 2006:41). Daar word beweer dat
moedertaalonderrig in al die amptelike Afrikatale nie ingestel kan word nie, omdat dit te duur
sou wees om die tale tot onderrigtale te ontwikkel (Guphta 1997:496). Engels, daarenteen, is
reeds maksimaal ontwikkel en Engelse handboeke is reeds beskikbaar. Hierdie argument hou
egter nie rekening met die werklike koste verbonde aan die instelling van ’n Afrikataal as
onderrigtaal nie: dit sou slegs 4,5 persent meer as die koste van die gebruik van ’n taal soos
Engels beloop (Francois Grin soos na verwys in Webb 2006:42). Hierdie addisionele koste
word mettertyd uitgeskakel. Daarbenewens is die gebruik van moedertale kostevoordelig,
omdat dit bydra tot ’n verlaging in die uitsak- en herhalingsyfer en die slaagsyfer van leerders
verhoog (Alexander 2010a:2).
Die nadelige gevolge van ’n gebrek aan moedertaalonderwys is al herhaaldelik dwarsdeur die
wêreld, veral in arm en gedomineerde gemeenskappe en onder sprekers van lae-prestigevariëteite,
deur navorsing bevestig: Macdonald en Burroughs (1991) met betrekking tot Suid-
Afrika; Obanya (2004) met betrekking tot Nigerië; Hornberger (1987) met betrekking tot
Peru; Thomas en Collier (2002) (soos na verwys in Plüddeman 2006:81) met betrekking tot
die VSA; en Alexander (2010b) met betrekking tot Ysland.
2.4 Die negatiewe houding teenoor Afrikataal-moedertaalonderrig
Moedertaalonderrig is ’n omstrede onderwerp. Ten spyte van die argumente hier bo genoem,
is talle Suid-Afrikaners nie oortuig dat moedertaalonderrig die beste vir hul kinders is nie.
Daar is diegene wat teen die “ideologie van moedertaalonderrig” gekant is, soos Guptha
(1997:496) en wat aanvoer dat dit weens finansiële faktore nie haalbaar is nie. Volgens
Gxilishe (2009:3 ) is dit boonop ’n verdelende faktor wat weer tot aparte etniese
onderwysstelsels kan lei: “There is currently a widespread mistrust of mother-tongue tuition.
This arose from apartheid’s attempt to foster and impose ethnicity as a divide and rule
strategy.”
Kamwangamalu (2000:124) wys daarop dat hierdie omstredenheid daartoe gelei het dat die
meeste swart mense begin het om weg te skram van hul eie tale en hierdie tale as irrelevant in
die onderwysproses afmaak, ook omdat dit, anders as Engels en Afrikaans, nie ekonomiese
voordele inhou nie. Die nalatenskap van apartheidsonderwys en die stigma wat met
441

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
moedertaalonderrig geassosieer word, maak dit moeilik om die Afrikatale as tale van
onderrig en leer te bemark.
Navorsing oor taal-in-onderwys die afgelope vier dekades (bv. Alexander 2010b en Heugh
2009) bewys egter dat al die pogings om Engels of ander Europese tale as onderrigtaal vir
Afrikataalsprekers op die kontinent te vestig, misluk het. Die vraag is waarom talle swart
ouers negatief bly oor moedertaalonderrig en wat gedoen kan word om hulle te oortuig om
daarvoor te kies.
2.5 Motivering vir die gebruik van Afrikatale vir basiese onderrig
In onderafdeling 2.3 is gewys op die waarde van moedertaalonderrig en die rol wat dit speel
om akademiese prestasie te bevorder. Tog word daar in Afrika weggeskram van
moedertaalonderrig (Alexander 2010b:12) en die gebruik van Afrikatale word afgeskaal
(Ngwenya 2010:74). Hier word nou gewys op spesifieke redes wat as motivering kan dien vir
Afrikatalige ouers om moedertaalonderrig te kies.
Eerstens kan die leerder kognitief identifiseer met die moedertaal (Batibo 2011:16). Leerders
word aan nuwe inligting en konsepte blootgestel en hulle poog om hierdie nuwe inligting en
konsepte in te pas by hul reeds bestaande konseptuele en intellektuele raamwerk (Carell
1988:245 verwys hierna as schemata), waarna dit geïnternaliseer word. Indien die nuwe
kennis in ’n vreemde taal aangebied word, gaan die leerder mank aan ondersteunende
meganismes wat tot effektiewe begrip lei. Sulke leerders word groot met ’n algehele
onvermoë om hul idees te artikuleer; hulle is skugter en toon gebrekkige eiewaarde (Batibo
2011:17).
Nog ’n rede vir die gebruik van ’n Afrikataal as onderrigtaal is dat die taal die leerders se
band met die gemeenskap waarin hul grootword, verstewig, juis omdat die meeste lede van
die gemeenskap nie vlot is in die koloniale taal, soos Engels, nie.
’n Verdere rede hou verband met die feit dat daar tans moeite gedoen word om inligting oor
inheemse kulture by die kurrikulum in te sluit, en konsepte in hierdie verband kan ten beste
begryp word as dit in die leerders se eie taal aan hulle verduidelik word (Batibo 2011:18).
2.6 Taal en die Grondwet
Die Grondwet (RSA 1996) hanteer die onderwerp van taal in besonderhede. Vir die doel van
hierdie artikel word twee aspekte uitgelig, naamlik die amptelike status van tale in die land en
die reg van almal om in openbare skole onderwys in die amptelike taal van hul keuse te
ontvang.
Die Grondwet gee erkenning aan elf amptelike tale, naamlik Afrikaans, Engels, isiNdebele,
isiXhosa, isiZoeloe, Sepedi, Sesotho, Setswana, Siswati, Tshivenda en Xitsonga. Artikel 6 (2)
van die Grondwet maak voorsiening vir die bevordering en gebruik van al elf amptelike tale.
Hierdie bepaling word egter ondermyn deur Artikel 6 (4): “without detracting from the
442

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
provisions of subsection (2), all official languages must enjoy parity of esteem and must be
treated equitably.” Finansieël is dit nie moontlik dat ’n provinsie soos die Wes-Kaap alle
amptelike dokumente in elf tale druk nie. So word Engels as sogenaamde gemene deler dan
implisiet die "ankertaal", wat beteken dat Engels inderwaarheid ’n hoër status geniet as die
ander amptelike tale, wat op taalhiërargisering neerkom.
Tog gee Artikel 29 (2) van die Grondwet aan elke Suid-Afrikaner die reg om aan openbare
onderwysinstellings onderrig in die amptelike taal van sy/haar keuse te ontvang, mits dit
redelikerwys haalbaar is. In die implementering van hierdie reg moet die staat alle redelike
alternatiewe in die onderwys oorweeg, met inbegrip van enkelmedium-instellings.
’n Taalbeleid wat gelyke status verleen aan drie tale, naamlik die taal wat deur die meeste
mense in die provinsie gepraat word (Afrikaans), die grootste Afrikataal (isiXhosa) en ’n
wêreldtaal (Engels), soos wat trouens in die Wes-Kaap die geval is, sou dus meer haalbaar
wees. 4 Op hierdie manier sou provinsiale regerings, onder andere KwaZulu-Natal, die
Vrystaat en Noordwes, almal ’n Afrikataal bevorder: in dié drie gevalle onderskeidelik
isiZoeloe, Sesotho en Setswana.
As die taalbepalings van die 1983-Grondwet met dié van die 1996-Grondwet (RSA 1996)
vergelyk word, is dit volgens Carstens (2007:18) duidelik dat meertaligheid deur die
Grondwet ondersteun word. Die staat behoort ’n kernrol te speel in die implementering van
die taalbepalings en is verplig om die status van die Afrikatale te verhoog en hul gebruik te
bevorder. Wedersydse respek vir ander se tale is belangrik en tale moet gelyk behandel word
(Alexander 2006).
De Varennes (2010:4) wys daarop dat in die praktyk slegs een taal, Engels, en in ’n mindere
mate Afrikaans, ware amptelike status geniet. Kamwangamalu (2000:128) is ook van mening
dat die situasie van die Afrikatale geensins verbeter het sedert 1994 nie. Daar is ’n
voortdurende neiging om die belangrikheid van Afrikatale af te skaal (soos uitgewys deur
Ramphele 2009, Kamwangamalu 2000 en Ngwenya 2010). Ramphele (2009:11) waarsku dat
kinders ’n duur prys hiervoor sal betaal:
If language is not only the medium of communication, but also a means of cultural
heritage transmission between generations, how are our children to know who they
are and what heritage they bring to South Africa’s diversity?
2.7 Taal-in-onderwys-beleid (TiOB)
Die huidige taalbeleid vir skole (DvO 1997) is gebaseer op bepaalde beginsels van die
Grondwet (RSA 1996a) en die Suid-Afrikaanse Skolewet van 1996 (RSA 1996b). Die
Departement van Onderwys het in 1997 ’n konsep-taal-in-onderwys-beleid (TiOB) aanvaar,
en besonderhede daarvan is in die destydse Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring
(HNKV) uiteengesit (DvO 2002). Die HNKV beklemtoon die belangrikheid van toevoegende
veeltaligheid asook die noodsaaklikheid om Afrikatale op skool te onderrig. Dit bepaal dat:
443

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• alle leerders hul moedertaal moet aanleer en minstens een addisionele taal as vak
vanaf graad 1
• dat alle leerders teen die einde van die Algemene Onderwys en Opleidingsfase (AOO)
’n Afrikataal vir minstens drie jaar sou bestudeer het (DvBO 2010:6).
Alhoewel dit dus volgens die Grondwet blyk dat daar geen probleem behoort te wees nie, is
dit in die praktyk nie die geval nie, want daar is nog geen noemenswaardige vordering
gemaak om alle tale in Suid-Afrika as tale van onderrig te vestig nie.
Die onlangse ondersoek na die stand van die TiOB (DvBO 2010b) het bevind dat die beleid
vaag is oor Afrikatale en dat dit baie duideliker in die beleidsdokument omskryf moet word
(DvBO 2010b:29). Wat die praktiese implementering van die TiOB betref, is dit belangrik
om daarop te let dat Artikel 29 (2) van die Grondwet, waarop die TiOB gevestig is, verwys
na die taal van hul keuse en nie na moedertaalonderrig nie. Aangesien leerders nie in staat is
om self oor die taal van onderrig te besluit nie, berus die keuse vir alle praktiese en
regsdoeleindes dus by hul ouers of voogde wat in skoolbeheerliggame dien. En hier lê die
probleem, want die meerderheid swart ouers verkies dat hul kinders so gou moontlik na
Engels as onderrigtaal oorskakel (vgl. Makoe en McKinney 2009:80) – met nadelige gevolge
vir hul kinders se opvoeding en die toekoms van Afrikatale (soos uitgewys deur Ramphele
2009:2).
Terwyl daar 307 511 grondslagfase-leerders is wie se moedertaal Afrikaans is, het 316 316
deur die medium van Afrikaans geleer; dus is byna 9 000 leerders in Afrikaans onderrig, selfs
al is hul moedertaal nie Afrikaans nie. Terselfdertyd het byna 800 000 grondslagfase-leerders
deur die medium van Engels geleer, terwyl slegs sowat 200 000 van hulle moedertaalsprekers
was. Dit beteken dat byna 600 000 leerders in die grondslagfase in Engels leer terwyl Engels
nie hul moedertaal is nie (DvBO 2010b:18).
Die situasie ná die grondslagfase is nog erger: leerders in voorheen benadeelde (swart) skole
ontvang moedertaalonderrig van graad 1 tot graad 3. Vanaf graad 4 word Engels die taal van
onderrig. Waar 80 persent van alle leerders in die grondslagfase in hul moedertaal onderrig is
(DvBO 2010b:18), is die syfer vir die intermediêre fase (Graad 4 tot 6) slegs 27 persent
(DvBO 2010b:19). Hierdie syfer is ’n aanduiding dat die meeste Afrikataalsprekers vanaf
graad 4 in Engels onderrig word, omdat die TiOB bepaal dat Engels vanaf graad 4 die Taal
van Onderrig en Leer (TvOL) sal wees (DvBO 2010b:20).
Leerders is dus gekonfronteer met ’n situasie dat hulle in graad 4 moet oorskakel van
moedertaalonderrig na Engels as TvOL, sonder dat hulle voldoende taalkundige
voorbereiding vir Engels gehad het. Dit, tesame met die leerders se gebrek aan blootstelling
aan Engels buite die klaskamer, het volgens kenners hoë druip- en uitvalsyfers tot gevolg
gehad (Heugh 2006:75, Webb 2006:47). Dit verklaar grootliks hierdie skole se swak uitslae
in geletterdheid en syfervaardigheid. Gxilishe (2009:4) se frustrasie oor die huidige TiOB kan
begryp word:
Decades after the political independence the situation of African languages keeps on
widening the inequalities, in the fields of science, education and technology.
444

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Gevolglik is verskeie kenners (Heugh 2006:76, Alexander 2006:3, Ramphele 2008:179) van
mening dat die swak prestasie van leerders in geletterdheid en syfervaardigheid in ’n groot
mate (maar nie uitsluitlik nie) toegeskryf kan word aan die gebrek aan ’n
moedertaalgebaseerde TiOB. Hierdie en baie ander besware teen die HNKV van 2002 het
gelei tot die aanwysing van ’n ministeriële taakspan in 2009 wat HNKV moes hersien.
Die taakspan het die aanvoorwerk gedoen vir etlike aanpassings in die nasionale
skoolkurrikulum wat op 6 Julie 2010 deur Angie Motshekga, die minister van basiese
onderwys, aangekondig is (DvBO 2010a).
Die nuwe TiOB, wat uiteengesit word in die aankondiging ten opsigte van die hersiening van
die Nasionale Kurrikulumverklaring (DvBO 2010a), behels eerstens dat moedertaalonderrig
uitgebrei word as TvOL – iets wat navorsers soos Heugh (2006:76) en Alexander (1997:98)
al baie lank bepleit. ’n Ander belangrike aanpassing is dat ’n eerste addisionele taal as vak in
die grondslagfase bygevoeg word. Vanaf 2012 sal die toekomstige TvOL wat verkies word,
dus reeds in graad 1 as vak aangebied word. Dit beteken dat as Engels as onderrigtaal verkies
word, leerders reeds in graad 1 dit as vak aangebied sal word.
Die aangekondigde TiOB bepaal voorts dat alle taalvakke dieselfde tydsduur en hulpbronne
sal ontvang. Leerders moet hul TvOL kies wanneer hul om toelating tot ’n spesifieke skool
aansoek doen. Indien die skool die gekose TvOL aanbied, en mits daar plek in die skool is,
moet die leerder toegelaat word (vgl. DvBO 2010b:6-7).
Die interpretasie van Artikel 6 van die Suid-Afrikaanse Skolewet (SASW) was die onderwerp
van verskeie regsgedinge. Van groot belang is die magte wat die SASW toeken aan
skoolbeheerliggame om die taalbeleid van ’n skool vas te stel, mits dit onderworpe is aan die
Suid-Afrikaanse Grondwet. In werklikheid hang die skool se taalbeleid in ’n groot mate af
van die keuses wat deur die leerders (of hul ouers) gemaak word wanneer hulle ’n TvOL kies.
Vir hierdie skrywer is dit duidelik dat die taalbepalings in die Grondwet nasiebou nastreef,
terwyl nasionale integrasie as een van die strategiese doelwitte van die voorgestelde TiOB
gestel word. Verder moedig die TiOB die aanleer van ander Suid-Afrikaanse tale deur alle
Suid-Afrikaners aan ten einde nasionale eenheid, meertaligheid en multikulturalisme te
bevorder.
Samevattend kan gesê word dat die nuwe TiOB daarna streef om die leerder se moedertaal in
die skool te bevorder en om te verseker dat leerders ’n addisionele taal aanleer om nasiebou
te bevorder, respek vir ander tale aan te moedig en die oorgang na onderrig deur medium van
’n ander taal as die moedertaal te fasiliteer.
Die besluit om reeds in graad 1 ’n addisionele taal (wat in die praktyk meestal sal neerkom op
Engels) vir Afrikataalsprekers in te voer, kan begryp word, omdat dit ’n manier is om die
oorskakeling na niemoedertaalonderrig in graad 4 te fasiliteer. ’n Meer verantwoordbare
oplossing vir die probleem van lae vlakke van geletterdheid en syfervaardigheid sou egter
wees ’n verlenging van die periode van onderrig deur middel van die moedertaal.
445

2.8 Moedertaalgebaseerde tweetalige onderwys (MTGTO)
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Vergelyking tussen die taalbepalings van die Grondwet voor die demokratiese bestel van
1994 en dié van die postapartheid-Grondwet lig twee belangrike verwikkelinge uit, bo en
behalwe die feit dat daar nou elf in plaas van twee amptelike tale is: sedert Suid-Afrika ’n
demokrasie geword het, is wegbeweeg van streng voorskriftelike taalbepalings, en die
beginsel van statutêre tweetaligheid is laat vaar.
In die plek hiervan word in Artikel 6(3) van ons huidige Grondwet die minimumvereiste
gestel dat die regering sake in “ten minste twee” amptelike tale sal voer, maar watter twee
tale gebruik moet word, word nie voorgeskryf nie; trouens, die keuse word aan die regeerder
(amptenaar) oorgelaat na gelang van ’n stel redelik komplekse en subjektiewe faktore:
demografie (taalverspreiding), ekonomie (koste en praktiese haalbaarheid) en
taalhoudingsensitiwiteit (voorkeure van burgers). Die streng-omlynde vorm van statutêre
tweetaligheid van voor 1994 is volgens Du Plessis (2009:5) na 1996 vervang met wat lyk na
’n vaag-omlynde vorm van "amptelike tweetaligheid". Volgens Cowling (2003:84) beteken
dit “that bilingualism is the bottom line in any language dispensation in South Africa as a
whole or any part of it”. Deumert (2006:78) vermy egter die tipering van die nuwe
grondwetlike tweetaal-vereiste as ’n vorm van amptelike tweetaligheid en meen dat die ideaal
van "toevoegende tweetaligheid" (additive bilingualism) veronderstel word, ’n konsep wat sy
koppel aan ’n oogmerk van die TiOB 1996 (DvO 1997).
Daar word na “MTGTO” verwys wanneer die kind vanaf die aanvang van skoolopleiding in
die moedertaal onderrig word en leer en dit vir so lank as moontlik doen, terwyl ’n
addisionele taal geleidelik as vak toegevoeg word. ’n Kind is nie veronderstel om onderrig te
word in sy/haar tweede taal alvorens hy/sy nie ten volle vaardig is in die tweede taal nie
(Alexander 2010b:13). Die tweede taal kan dus geleidelik as ’n taalvak ingefaseer word.
Navorsing deur Heugh (2010:25) vir die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN)
toon dat leerders wat in hul moedertaal onderrig en geassesseer word, akademies die beste
vaar. Volgens haar is die eiewaarde, selfvertroue, spontaniteit, kreatiwiteit, interaksie en
deelname aan die leerproses onvervangbare bates van ’n onderwysstelsel gegrond op
moedertaalonderrig. ’n TiOB wat nie moedertaalonderrig insluit nie, is ná swak onderrig die
vernaamste rede vir die lae matriekslaagsyfer in Suid-Afrika. Daarom is dit wenslik om
kinders so lank as moontlik aan hul moedertaal bloot te stel.
Leerders wat in graad 4 na ’n tweede taal oorskakel, behaal teen graad 12 maar 30 tot 40
persent in die tweede taal, al het hulle langer blootstelling aan die taal gehad. Daarteenoor
behaal leerders wat sowat ses jaar moedertaalonderrig gehad het, gewoonlik 50 persent of
meer in die tweede taal. As die leerder tot in graad 12 moedertaalonderrig ontvang het, is die
prestasie 60 persent (Dippenaar 2010:3).
Ramphele (2009:2) vat dit soos volg saam:
Children who are taught in the first few years in their mother tongue, while other
languages are introduced as subjects, tend to become more proficient in all languages.
446

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
It provides the anchor for better and deeper learning by linking it to everyday life and
one's own identity.
Die Suid-Afrikaanse werklikheid is dat die toenemende hegemonie van Engels in die
postapartheid-era geweldige druk op ouers plaas om Engels as onderrigtaal vir hul kinders te
kies (Makoe en McKinney 2009). Hierdie aspirasies is volkome te begrype, maar hoef nie ten
koste van moedertaalonderrig vervul te word nie. Alexander (2010a) en Du Plessis (2009) is
van mening dat ’n moedertaalgebaseerde tweetalige onderwysstelsel die oplossing is. Veral
swart ouers sal gemoedsrus hê om te weet dat so ’n stelsel opvoedkundige en ekonomiese
voordele inhou (Alexander 2010b:12). Ouers is oningelig oor moedertaalonderrig en het
dikwels ’n wanpersepsie dat Engels hul kinders se enigste opsie is. Hierdie mistasting kan uit
die weg geruim word slegs as aan ouers bewys kan word dat die beste manier om vaardig in
Engels te raak, juis ’n sterk fondament in die moedertaal is (Alexander 2010a:3).
Volgens Alexander (2010a:3) is die tekort aan leerkragte wat goed opgelei is in hul
moedertale, die grootste uitdaging vir die ideaal van MTGTO. Dit is duidelik dat daar geen
vordering gemaak gaan word om die Afrikatale as onderrigtale te vestig as ons nie genoeg
vakmense het wat in hul moedertaal uitnemende werk kan lewer nie en wat, algemeen
gesproke, tot middelmatigheid in Engels gedoem is. Namate meer bekwame leerkragte
beskikbaar word, sal al hoe meer ouers na hierdie model oorgaan(Alexander 2010b:14).
3. Empiriese ondersoek
Ter ondersteuning van die literatuurstudie is sewe ervare en gerespekteerde kenners op die
gebied van taalbeleid en -onderrig wat alreeds wyd oor die onderwerp gepubliseer het, genooi
om op ’n oop vraelys te reageer. Die doel van die empiriese ondersoek was om die aspekte
wat in hierdie artikel bespreek is, te verhelder. Die navorser wou ook – in die lig van die
deelnemende kenners se wye ervaring van taalonderrig – ondersoek wat hulle aanbeveel ten
einde die diepliggende probleem – die verband tussen onderrigtaal en die lae vlakke van
geletterdheid en syfervaardigheid in ons nasionale onderwysstelsel – aan te spreek.
Aangesien MTGTO reeds as ’n opsie deur een provinsiale onderwysdepartement ondersoek
word (vgl. WKOD 2007) wou die artikelskrywer ook vasstel of die deelnemende navorsers
dink dit is ’n haalbare opsie wat nasionaal toegepas kan word. Die rasionaal van die
empiriese ondersoek was dus om vas te stel of daar ’n verband is tussen die problematiek van
moedertaalonderrig soos dit in die literatuurstudie na vore kom, en kenners op hierdie gebied
se persepsies ten opsigte van die pad vorentoe.
Die kenners wat aan die opname deelgeneem het, was Neville Alexander (PRASEA, UK),
W.A.M. (Wannie) Carstens (NWU), Theodorus du Plessis (UV), Sandile Gxilishe (UK),
Kathleen Heugh (Universiteit van Suid-Australië), Jacques van der Elst (Suid-Afrikaanse
Akademie vir Wetenskap en Kuns) en Victor Webb (UP).
3.1 Terugvoering op die vraelys
447

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In hierdie onderafdeling word die tien oop vrae gelys en ’n opsomming van die terugvoering
verskaf.
1. Die rede vir Suid-Afrika se swak prestasie in geletterdheid en syfervaardigheid begin in die
grondslagfase, waar leerders nie daarin slaag om die basiese geletterdheids- en
syfervaardighede te bemeester nie. Stem u saam?
Al die deelnemers het bevestigend geantwoord. Heugh wys daarop dat haar navorsing in die
Wes-Kaap en Limpopo op dieselfde gevolgtrekking dui. Die deelnemers is dit eens dat die
gevolge hiervan skrikwekkend is: leerders word in hulle volwasse lewens toegang tot
ekonomiese, opvoedkundige, politieke en sosiale geleenthede ontneem (Alexander), en
daarom sal Suid-Afrika ’n onderontwikkelde land bly (Webb). Al die deelnemers is van
mening dat moedertaalonderrig vir alle Suid-Afrikaners ononderhandelbaar is. Die onlangse
verklaring deur die Minister van Basiese Onderwys om onderrig deur medium van die
moedertaal in die laerskole uit te brei na Graad 6, is daarom meer as verblydend.
2. Die gebrek aan moedertaalonderrig is ’n moontlike oorsaak van die agteruitgang in
geletterdheid en syfervaardigheid ten spyte van departementele pogings om die situasie te
verbeter. Wat is u mening hieromtrent?
Die deelnemers stem saam dat die moedertaal die basis van onderwys in die meeste lande in
die wêreld is. Die onvermoë om effektiewe moedertaalonderrig te implementeer (Van der
Elst), is die vernaamste rede vir die lae vlakke van geletterdheid en syfervaardigheid in die
land (Carstens, Heugh). Die sluiting van onderwyskolleges word volgens Gxilishe as een van
die vernaamste redes vir die agteruitgang in geletterdheid en syfervaardigheidaangevoer. Hy
sê universiteite kan nie dieselfde kwaliteit en aantal onderwysers waarborg nie. Volgens hom
word minder onderwysers gelewer wat boonop nie opgelei is vir moedertaalonderrig nie. Dit
word aanvaar dat leerders nie kan leer lees en skryf in ’n taal wat hulle nie ken nie. Die
Departement van Onderwys se TiOB van 1997 en verwagtinge is “absurd” en dit behoort die
minister hoofbrekens te besorg. Daar word te dikwels politiek bedryf en te min aandag aan
leerders se werklike behoeftes gegee (Carstens). Die situasie moet omgekeer word: leerders
moet geletterd en syfervaardig raak in ’n taal waarmee hulle vertroud is (Webb).
3. Stem u saam dat die regering se onwilligheid om ‘n effektiewe TiOB, gebaseer op
moedertaalonderrig, te implementeer, verantwoordelik is vir die swak prestasie in
geletterdheid en syfervaardigheid?
Heugh meld dat daar op internasionale vlak groot teleurstelling heers omdat die Suid-
Afrikaanse regering nie die moed van sy oortuiging het om een van die mees demokratiese
taal-in-onderwys-beleide in die wêreld te implementeer nie. Die Ethiopiese regering het
daarin geslaag om dit in ’n betreklik kort tydperk (1994–2000) met 22 tale reg te kry. As dit
in een van die armste lande ter wêreld gedoen kan word, moet dit ook in die ekonomies
sterkste land op die vasteland van Afrika moontlik wees. Wat kortkom, sê Gxilishe, is
politieke wil deur die regering om die TiOB só aan te pas dat dit vir moedertaalonderrig tot
op die hoogste skoolvlak voorsiening maak. Carstens voel die regering laat ons kinders in die
448

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
steek. Hy sê die Suid-Afrikaanse Grondwet bied die geleentheid vir onderrig deur medium
van amptelike tale, maar daar word volhard om ’n groot deel van die onderrig in Engels te
verskaf, waarskynlik omdat die regering, volgens Alexander, slegs ’n vae idee het van wat ’n
veeltalige en multikulturele samelewing aan die begin van die 21ste eeu behels. Die regering
se rasgedrewe begrip van ’n demokratiese bestel is die eintlike rede vir die frustrasie van die
mees toegeeflike mense en die “beduiweling” van ’n saak wat, as dit opreg aangepak sou
word, eintlik ’n baie eenvoudige trajek sou hê (Alexander). Die skade wat intussen deur ’n
“kortsigtige, stiksienige, louter politiek gedrewe” TiOB aangerig is, is onberekenbaar (Van
der Elst).
Nie al die deelnemers stem egter saam met die stelling in die vraag nie. Du Plessis is van
mening dat so ’n stelling moeilik bewysbaar is. Webb is van mening dat die TiOB
voorsiening daarvoor moet maak dat leerders se geletterdheids- en
syfervaardigheidsontwikkeling in ’n taal waarin hulle goed onderleg is, geskied– of dit nou
die moedertaal, die huistaal of ’n gemeenskapstaal is. Alexander stem saam, want dit word
onder wetenskaplikes as aksiomaties aanvaar dat enige leerder, volwassene of kind, in enige
taal onderrig kan word indien sy/haar begrip van dié taal goed is.
4. Baie mense meen die nalatenskap van die Wet op Bantoe-onderwys is verantwoordelik vir
die huidige negatiewe houding teenoor Afrikatale as onderrigtale. Stem u met hierdie stelling
saam?
Die deelnemers stem nie heeltemal saam met die stelling nie. Uiteraard het die
apartheidsregering se afdwing van moedertaalonderrig met sy rassistiese minderwaardige
kurrikulum die konsep moedertaalonderrig gestigmatiseer. Volgens Gxilishe het dit daartoe
gelei dat swart mense moedertaalonderrig “gehaat” het. Dit het ouers en onderwysers negatief
daarteenoor ingestem, wat tot die ongelukkige en oningeligte verwerping van
moedertaalonderrig as sodanig gelei het (Alexander, Webb). Maar die essensiële faktor was
kolonialisering en die imperialisme van die Europese magte wat dwarsdeur Afrika ’n
beheptheid met onderrig in Engels, Frans of Portugees geskep het. Die tale van Afrika word
eenvoudig as minderwaardig geag; as tale waarin onderrig nie moontlik is nie (Webb).
Volgens Du Plessis was Bantoe-onderwys één faktor wat negatief op moedertaalonderrig
geïmpakteer het, maar beslis nie die enigste nie; hy baseer sy argument op die feit dat daar in
ander Afrikalande nie Bantoe-onderwys was nie, tog is die negatiwiteit dieselfde. Heugh
noem dat Bantoe-onderwys reeds 35 jaar gelede ten einde geloop het; dit is dus nie meer
moontlik om hierdie negatiwiteit oor moedertaalonderrig aan apartheid en Bantoe-onderwys
toe te skryf nie. Sy sê verder dat die omstrede stelsel vandag net as ’n rookskerm vir ongelyke
onderwyspraktyke gebruik word en dat dit tyd is dat hierdie praktyke, insluitende die gebrek
aan moedertaalonderrig, aan die kaak gestel word vir die onreg wat teenoor onskuldige
leerders gepleeg word. Die deelnemers was dit eens dat die klem behoort te val op die
verbetering van onbekwame onderwysers se vaardighede. Daar is steeds te veel “politieke
opportuniste” wat die situasie aan die erfenis van apartheid toeskryf (Carstens, Van der Elst).
5. Dit blyk dat daar ’n toenemende tendens is om die belangrikheid van Afrikatale in Suid-
Afrika af te skaal. Stem u met hierdie stelling saam? Kan u ’n oplossing voorstel?
449

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Afgesien van Du Plessis, wat die vraag stel of Afrikatale geskik is vir hoër funksies, is die
ander kenners dit eens dat dit die patroon skyn te wees. Carstens beskou hierdie afskaling as
’n direkte aanklag teen die wyse waarop taal in onderwysverband bestuur word; volgens hom
het ons 'n reeks ministers gehad wat bloot politiek bedryf het. Dit is volgens Heugh ironies
dat in ’n land waar die Grondwet diversiteit en veral linguistiese diversiteit voorstaan, daardie
grondwetbeginsels in die praktyk geheel en al geïgnoreer word. Die moedswillige
miskenning van die belang van moedertaalonderrig kom neer op onverdraagsaamheid en selfs
ondermyning van die Grondwet, waarin die reg op moedertaalonderrig gewaarborg word
(Van der Elst). Webb maak melding van positiewe tekens in Limpopo, maar wys daarop dat
die uiteindelike oplossing is dat die Afrikatale ekonomiese en sosiale waarde verwerf. So ’n
proses is egter ’n langtermynkwessie, want hoe meer die Afrikatale geïgnoreer word, hoe
minder ekonomiese kapitaal het die tale tot hulle beskikking. Die sprekers moet volgens
Webb aktivisties optree en die regering dwing om te reageer. Verder behoort elke Suid-
Afrikaanse kind minstens drie Suid-Afrikaanse tale magtig te word, waarvan een ’n (ander)
Afrikataal moet wees, aldus Alexander.
6. Is dit nog hoegenaamd prakties en noodsaaklik om steeds moedertaalonderrig te eis?
Al die deelnemers beaam dat dit wel prakties en noodsaaklik is. Die jongste data van Heugh
se navorsing in Ethiopië, asook die resultate van sistemiese evaluering en opvolg-assessering
in 2000, 2004 en 2008, het getoon dat leerders met agt jaar moedertaalonderrig plus Engels as
vak plus ’n derde Ethiopiese taal as vak, die beste van al die leerders gevaar het. Heugh noem
ook dat leerders met vier jaar en minder moedertaalonderrig se kanse om aan die einde van
Graad 8 na die volgende graad te vorder, uiters skraal was. Hierdie leerders is veral swak in
wiskunde en wetenskap. Heugh wys daarop dat daar nog nooit ’n land in die wêreld
(insluitende Afrika) was wat die meerderheid van die bevolking suksesvol kon onderrig in ’n
tweede of ’n vreemde taal nie. Sy noem voorts dat in die voormalige Sowjetunie studente van
’n ander taalagtergrond as Russies altyd die minste sukses behaal het. Du Plessis en Webb
meen die kwessie van moedertaalonderrig is nie so eenvoudig nie, want die gemeenskap se
houding teenoor hul tale moet verander word, en dit neem tyd. Alexander stem nie saam met
die siening dat dit goedkoper en meer doeltreffend sal wees om Suid-Afrika se kinders wat ’n
Afrikataal as moedertaal het, in Engels te onderrig nie. Van der Elst is dit eens dat dit ’n
onreg is om ’n kind op te voed in ’n taal wat hy/sy nie verstaan nie, en die wrange vrugte van
die huidige onderwysbeleid vir die jeug wat in een van die Afrikatale grootword, is sigbaar in
die verswakkende matriekslaagsyfer. Dit, sê Carstens, maak van Engels die “nuwe
verdrukkerstaal”.
7. In antwoord op die vraag ”Wat kan ons doen om die gebruik van Afrikatale te bevorder?“
sê Bourdieu (1991) dat linguistiese produkte (soos media, televisie, koerante, radio,
ensovoorts) voorbeelde is van ’n taal se ekonomiese kapitaal. Die mark pas dus die prys aan
volgens die vraag na ’n produk. Dus, hoe meer gebruikers ’n taal het, hoe beter is hy geplaas
om die mark te beïnvloed. Stem u met hierdie siening saam?
Alexander, Carstens en Heugh stem saam met hierdie argument, maar Du Plessis en Webb is
van mening dat die situasie te kompleks is om dit so te vereenvoudig. Die getal sprekers van
450

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n “taal” is nie die sentrale faktor nie. As voorbeeld verwys Webb na die meer as tien miljoen
sprekers van isiZoeloe, en tog bly dit ’n minderheidstaal. Die sentrale vereiste is waarde, en
hierdie waarde word langs verskillende weë ontwikkel, met verskillende instansies wat ’n rol
het, insluitend die regering en die gemeenskap. Afrikatale, asook Afrikaans, kan ook tale van
die sakewêreld, van die werkplek en van mag wees. As die “markwaarde” van die mense se
tale groter word (byvoorbeeld, wanneer dit ’n voorwaarde sou wees dat jy twee of selfs drie
van die plaaslike tale magtig moet wees om in die staatsdiens, handelsbanke, supermarkte,
ensovoorts te kan werk), sal mense begin besef dat dit om dieselfde redes net so belangrik is
om hul eie tale as Engels te leer (Alexander). Volgens Gxilishe begin swarte mense
toenemend daarop aandring om in hul eie taal aangespreek te word deur diegene wat sake
met swartes wil doen.
8. Taalontwikkeling vereis dat die burgerregtelike samelewing rondom taalregte en die
praktiese voordele daarvan mobiliseer. Wat is u mening hieromtrent?
Die meeste van die deelnemers stem saam dat groter mobilisasie oor taalregte die saak van
moedertaalonderrig sal bevorder. Carstens stel die punt dat solank die sprekers van Afrikatale
nie protesteer teen die miskenning van hul taalregte nie, hul tale nie die erkenning sal kry wat
dit verdien nie. Die vraag is volgens Webb hoe dit gaan gebeur dat die burgerregtelike
gemeenskap mobiliseer – watter veranderlikes en voorwaardes bepaal so ’n proses? Du
Plessis waarsku dat taalregte-bewegings dikwels verdeeldheid bring. Volgens hom moet daar
eerder gekyk word na konvensionaliserende taalbeleidsvorming, met ander woorde dit wat
mense self opwaarts (bottom-up) doen om taalprobleme te oorbrug, iets waarmee Alexander
en Webb saamstem. Die belangrikste uitdaging is die ontbrekende of die gebrekkige visie van
die regering en leiersfigure (Alexander). Afgesien van die basiese menseregte, etiese
beginsels soos goeie regering, en ’n verantwoordelikheid teenoor die samelewing, is dit
volgens Heugh “selfmoord” om ’n onderwysstelsel te onderhou wat ontwerp is om sukses vir
slegs die bevoorregtes te bied terwyl die meerderheid van die bevolking tot mislukking
gedoem word. So ’n stelsel is ekonomies nie volhoubaar nie; dit strem ekonomiese en ander
ontwikkeling en verseker dat die land nie mededingend in die globaliserende ekonomie is nie.
9. Is litigasie soos wat Cornelius Lourens (2010) onlangs gedoen het, die oplossing? Wat is u
mening hieroor?
Daar is heelwat meningsverskil oor hierdie aangeleentheid by die deelnemers. Heugh is van
mening dat ’n waterskeidinghofsaak soos die een waarna in die vraag verwys word, dalk die
enigste weg kan wees, veral omdat dit blyk dat “nugtere denke steeds afwesig is” terwyl die
regering hulle nie steur aan die data van wêreldwye navorsing nie. Heugh word deur Carstens
ondersteun: “As dit moet en ’n effek het, dan moet dit gebeur. Die belangrikste is die sprekers
van die Afrikatale moet aktiviste vir hulle tale word.” Du Plessis en Gxilishe stem nie saam
nie. Eersgenoemde voer aan dat litigasie in bepaalde lande en gemeenskappe as ’n sterk vorm
van aktivisme beskou word en alhoewel dit regtegedrewe is, lei dit tot verdeeldheid. Gxilishe
is onseker of litigasie hier iets reggekry het en beklemtoon dat beleidmakers op oplossings
451

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
wat reeds op grondvlak bestaan, moet voortbou. Uiteindelik is die taalhoudings in die
gemeenskap van sentrale belang (Webb).
10. Enige ander inset wat u wil lewer ten opsigte van moedertaalonderrig en/of taal-inonderwys-wetgewing?
Volgens Van der Elst is dit onwaar dat kinders wat in Engels opgelei is, beter in hul loopbane
sal vaar as ander wat byvoorbeeld moedertaalonderrig in Afrikaans ontvang het.
Moedertaalonderrig is die belangrikste aspek wat die gehalte van onderwys bepaal. Carstens
sluit by hom aan: voordat die regering dit nie besef nie en nie in hierdie saak investeer nie, sal
die huidige stand van verlamming onder die sprekers van die Afrikatale voortduur en sal die
land tot die huidige vlak van middelmatigheid gedoem bly. Heugh is van mening dat alles
daarvan afhang of die regering iets wil doen of nie. Sy verwys weer na Ethiopië wat getoon
het wat in ’n relatief kort tydperk gedoen kan word. Sy sê wetgewing kan tot sy reg kom
slegs as die politieke wil aanwesig is. Laasgenoemde ontbreek egter hier en die
onderwysowerhede wat steeds die swak vertoning van Suid-Afrika se onderwys oor die
afgelope 16 jaar en wat dit aan die land gedoen het, ignoreer, moes “in die eerste plek nooit in
hierdie posisies gewees het nie”.
Die deelnemers was dit eens dat die debat na MTGTO behoort te verskuif. As
Afrikaanssprekendes weet dat hul reg op moedertaalonderrig deur hierdie TiOB gewaarborg
word, sal dit volgens die deelnemers die emosionele element uit die taaldebat haal. Gxilishe
en Alexander meen dat ’n nasionale bewusmakingsveldtog nodig is om swart ouers se
ingesteldheid teenoor moedertaalonderrig te verander. Elkeen moet besef dat hulle met ’n
waardevolle gawe – hul moedertaal – toegerus is en dat die behoorlike gebruik van hierdie
gawe eintlik een van die sleutels is tot hul eie en ons almal se maatskaplike vooruitgang.
MTGTO sal enersyds verseker dat Afrikatale in die skoolsituasie bevorder word, terwyl dit
ook ruimte bied vir swart leerders om deeglik onderlê te word in Engels as tweede taal, wat
hul kanse op verdere studie en om ’n werk te bekom, sal versterk.
MTGTO waarin sowel die moedertaal as Engels goed onderrig word, sal ’n positiewe impak
op die land se geletterdheid en syfervaardigheid hê (Alexander, Du Plessis, Heugh, Carstens).
Voorts is Alexander van mening dat ons met behulp van MTGTO ’n werklikheid kan maak
van ’n waarlik demokratiese samelewing waar al die mense deel kan wees van die
besluitnemingsproses omdat niemand op grond van taal of enige ander hindernisse uitgesluit
word nie.
4. Aanbevelings
Die regering het reeds in 2003 'n wetsontwerp op Suid-Afrikaanse Tale voorgelê wat in die
breë aan die vereistes van Artikel 6 van die Grondwet sou voldoen het. Die regering het egter
sy verpligtinge ingevolge die taalvereistes in die Grondwet versuim. As gevolg hiervan het
Cornelius Lourens ’n hofsaak aanhangig gemaak wat daartoe gelei het dat die hof 'n bevel
gegee het waarvolgens die regering binne twee jaar wetgewing en ander maatreëls moet
aanvaar om die gebruik van amptelike tale te monitor en reguleer. Die wetsontwerp wat die
452

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Departement van Kuns en Kultuur op 17 en 18 Januarie 2012 aan die parlement sal voorlê as
'n nuwe Wetsontwerp op Suid-Afrikaanse Tale, voldoen slegs aan die minimumvereistes van
die genoemde hofbevel en die Grondwet – en maak minder voorsiening vir die bevordering
van egte veeltaligheid as die 2003-wetsontwerp. Dit skep egter ’n gulde geleentheid vir
belanghebbendes om voorstelle aan die parlement te maak wat beslag kan gee aan die
taalvisie in Artikel 6 van die Grondwet.
In hierdie artikel het dit duidelik geword dat die TiOB enersyds die onbepaalde tweetaalvereiste
van Artikel 6 (3) ondersteun. Andersyds kompliseer die vermyding van
voorskriftelikheid die belyning daarvan met die daaglikse praktyk binne regeringsverband.
Du Plessis (2009:5) stel dit duidelik dat dit sonder ’n gespesifiseerde tweetaligheidsvereiste
byna onmoontlik lyk om die toepassing van Artikel 6 (3) (kyk 2.8) te laat realiseer.
Daarom wil ek die volgende aanbevelings maak:
• Regering op nasionale vlak
Artikel 6 (3) vereis dat die nasionale regering en elke provinsiale regering minstens twee
amptelike tale moet gebruik. Een van daardie tale sal om klaarblyklike redes Engels moet
wees. Die regering behoort op nasionale vlak met betrekking tot die tweede taal die volgende
benadering te aanvaar: nasionale departemente se takkantore op streekvlak behoort Engels en
die meerderheidstaal in die betrokke provinsie as die twee amptelike tale te gebruik.
• Regering op provinsiale vlak
Provinsiale departemente behoort Engels, die meerderheidstaal in die betrokke provinsie en
’n Afrikataal as die amptelike tale gebruik. In die Wes-Kaap sal die derde taal isiXhosa wees
en in enkele ander provinsies sou dit Afrikaans kon wees.
• Onderwys in amptelike tale
Die Wetsontwerp op Suid-Afrikaanse Tale behoort ook voorsiening te maak vir
skoolopleiding in die drie amptelike tale in primêre en sekondêre skole in die provinsies. Die
tale sal Engels, die provinsiale meerderheidstaal, en ’n taal wat die skoolbeheerliggaam kies,
wees. Voorsiening moet, waar enigsins moontlik, gemaak word vir moedertaalonderrig in die
eerste ses jaar van onderwys.
’n Onderwyssertifikaat/-diploma in tweetaligheid of veeltaligheid behoort as ’n vereiste vir
toekomstige onderwysers gestel te word.
5. Slotopmerking
Op grond van die inligting ingewin deur die literatuurstudie, en ondersteun deur die empiriese
ondersoek, word MTGTO as ’n oplossing voorgestel. Volgens die literatuur wat ondersoek is,
en die terugvoering van die kenners wat aan die opname deelgeneem het, sal so ’n stelsel:
453

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
moedertaalonderrig bevorder, veral deur die medium van Afrikatale; toegang tot opleiding ’n
tweede taal verleen; en tot verbeterde geletterdheid en syfervaardigheid bydra.
Die kwessie van moedertaalonderrig as ’n saak van openbare belang noodsaak die
onvermoeide aandag van die land se leiers. Alhoewel die Grondwet alle leerders die reg gun
om in die taal van hul keuse skool te gaan, word hierdie reg in die praktyk ondermyn deur die
staat se onvermoë om hiervoor voorsiening te maak (Heugh en Skutnabb-Kangas 2010: 27,
Ngwenya 2010:2, Ramphele 2009:11). Die sakesektor, kerkleiers en burgerregteleiers het
almal ’n verantwoordelikheid om die land se ryk kultuurerfenis lewend te hou (Ramphele
2009:11). Voorts benodig Suid-Afrika ’n duidelike onderneming dat die regering die
Afrikatale sal bevorder. Mense moet bemagtig word om die meesters van hul eie bestemming
te wees. Om dit te bereik, benodig hulle ’n taal en kultuur waarmee hulle kan identifiseer
(Batibo 2011:18).
Terwyl die voordele van ’n MTGTO baie duidelik is, is ’n onderwysstelsel gebaseer op ’n
tweede of selfs ’n derde taal as medium van onderrig net in staat om tweedeklas- en
derdeklas-burgers te lewer. Geen staat het al ooit ’n ekonomiese mag geword deur die
medium van ’n tweede/derde taal nie. Dit is ook ’n mite dat slegs eentalige lande ekonomies
suksesvol is. Die belangrikste kenmerk van ’n ekonomies suksesvolle land is nie eentaligheid
nie, maar hoë vlakke van geletterdheid en syfervaardigheid (Alexander 2010b:14). As elke
kind in die volgende dekades minstens drie Suid-Afrikaanse tale magtig word, waarvan een
’n (ander) Afrikataal is, sal ’n soort waarborg vir ons multikulturele demokrasie deur middel
van die kurrikulum geprogrammeer word.
Daarom kan ’n onderwysstelsel gebaseer op ’n MTGTO (waarbinne die moedertaal en Engels
– of Afrikaans waar van toepassing – intensief onderrig word) die antwoord wees vir Suid-
Afrika se probleme met lae vlakke van geletterdheid en syfervaardigheid. So ’n TiOB kan
ook bydra tot ekonomiese sukses.
Bibliografie
Boeke, artikels en verslae
Alatis, J.E., H.E. Hamilton en A. Tan (reds.). 2002. Linguistics, language and the
professions: Education, journalism, law, medicine and technology. Washington: Georgetown
University Press.
Alexander, N. 1997. Language policy and planning in the new South Africa. African
Sociological Review, 1(1):82–98.
—. 2006. Multilingualism – International perspectives. Referaat gelewer tydens parlementêre
kongres oor meertaligheid (“Promoting and reviewing multilingualism”), Parlement,
Kaapstad, 23 Februarie.
454

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
—. 2010a. Die uitdagings vir moedertaalonderrig in ’n veeltalige konteks met ’n spesifieke
fokus op Afrikaans. Referaat gelewer tydens die kongres van die Afrikaanse Taalraad,
KunsteKaap, Kaapstad, 27 Augustus.
—. 2010b. Mother tongue-based bilingual education provincially, nationally and
internationally. LEAPNews, 28:12–14.
Banda, F. (red.). 2001. Language across borders. CASAS nr. 12. Kaapstad: The Centre for
Advanced Studies of African Society.
Batibo, H. 2011. The use of African languages for effective education at tertiary level.
LEAPNews, 29:16–18.
Bloch, G. 2009. The toxic mix – What’s wrong with South Africa’s schools and how to fix it.
Kaapstad: Tafelberg.
Bourdieu, P. 1991. Language and symbolic power. Cambridge: Polity Press.
Bransford, J.D., A.L. Brown en R.R. Cocking. 2000. How people learn: Brain, mind
experience and school. Washington, DC: National Academy Press.
Carrell, P.L. 1988. Interactive text processing: Implications for ESL/second language reading
classrooms. In Carrell, Devine en Eskey (reds.) 1988.
Carrell, P.L., J. Devine en D.E. Eskey (reds.). 1988. Interactive approaches to second
language reading. Cambridge: Cambridge University Press.
Carstens, W.A.M. 2007. Praktiese meertaligheid in Suid-Afrika – Feit of fiksie? Tydskrif vir
Taalonderrig, 40(1):1–19.
Cowling, M. 2003. The tower of Babel – Language usage and the courts. EHRR, 36(2):84–
111.
Cummins, J. 2005. Affirming identity in multilingual classrooms. Educational Leadership,
September, ble. 38–43.
—. 2001. Negotiating identities: Education for empowerment in a diverse society. Los
Angeles: California Association for Bilingual Education.
Denscombe, M. 1998. The good research guide for small scale social research projects.
Philadelphia: Open University Press.
Deumert, A. 2006. Language, migration and development – towards an interdisciplinary
research agenda. In Webb en Du Plessis (reds.) 2006.
455

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ). 2003. Universal primary
education in multilingual societies. Supporting its implementation in sub-Saharan Africa
beyond 25 years of experience in German technical co-operation. Bundesministerium für
wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung.
De Varennes, F. 2010. Language rights in South Africa: All are equal, but some are more
equal than others? Referaat gelewer by die simposium van die Fakulteit Regte, Universiteit
van Pretoria, Pretoria, 10 Februarie.
Dippenaar, T. 2010. Navorsing toon moedertaalonderrig is beste medium vir prestasie. Die
Burger, 10 Mei, bl. 3.
DvO (Departement van Onderwys). 1997. Language in education policy. Pretoria:
Departement van Onderwys.
—. 2002. National curriculum statement. Revised national curriculum statement Grades R–9
(Schools). Pretoria: Departement van Onderwys.
—. 2009. Final report of the task team for the review of the implementation of the national
curriculum statement. Pretoria: Departement van Onderwys.
Departement van Basiese Onderwys (DvBO). 2010a. Mediaverklaring: Announcement on the
review of the national curriculum statement. 6 Julie.Pretoria: Departement van Onderwys.
—. 2010b. The status of the language of learning and teaching (LOLT) in South African
public schools. A quantitative overview. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.
—. 2011a. Grade 3 systemic evaluation baseline assessment of literacy. Pretoria:
Departement van Basiese Onderwys.
—. 2011b. Grade 6 systemic evaluation baseline assessment of literacy. Pretoria:
Departement van Basiese Onderwys.
Du Plessis, L.T. 2009. Taalwetgewing in Suid-Afrika. LitNet Akademies, 6(3):1–28.
http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_6_3_du_plessis.pdf.
Du Plessis, L.T. en J.H. Snayers. 2006. Moedertaalonderrig en tweetalige onderwys –
perspektiewe op die voertaalvraagstuk in Suid-Afrikaanse skole. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 46(2):51–62.
Fishman, J. (red.). 1974. Advances in the sociology of language. Volume 1. Den Haag:
Mouton.
Freire, P. 1985. The politics of education: Culture, power, and liberation. Londen:
Macmillan.
456

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Giliomee, H. 2006. Afrikaans in die onderwys: Resultate van ’n ondersoek na die houding
van ouers. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 46(2):112–24.
Gxilishe, S. 2009. Afrikaans, African languages and indigenous knowledge systems – the
connection. Referaat gelewer tydens die Roots-konferensie, Universiteit van die Wes-Kaap,
Kaapstad, 22–23 September.
Guptha, A. 1997. When mother-tongue education is not preferred. Journal of Multilingual
and Multicultural Development, 18(6):496–506.
HAT (Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal). 2000. O.w. “geletterdheid”.
Kaapstad: Maskew Miller Longman.
Heugh, K. 2006. Die prisma vertroebel: Taalonderrigbeleid geïnterpreteer in terme van
kurrikulumverandering. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 46(2):63–76.
—. 2008. Language policy and education in Southern Africa. In May en Hornberger (reds.)
2008.
—. 2009. Literacy and bi/multilingual education in Africa: Recovering collective memory
and expertise. In Mohanty, Panda, Phillipson en Skutnabb-Kangas (reds.) 2009.
Heugh, K. en T. Skutnabb-Kangas (reds.). 2010. Multilingual education works: from the
periphery to the centre. Delhi: Orient Blackswan.
Hornberger, N. 1987. Bilingual education success, but policy failure. Language and Society,
16:205–26.
Jansen, J. 2008. Soek probleem by skole, nie universiteite. Die Burger, 14 Julie, bl. 11.
Kamwangamalu, N.M. 2000. Language policy and mother-tongue education in South Africa:
The case for a market-oriented approach. Georgetown: Georgetown University Press.
Langman, J. 2002. Mother-tongue education versus bilingual education: shifting ideologies
and policies in the Republic of Slovakia. In Ricento en Wiley (reds.), 2002.
LANGTAG (Language Task Group). 1996. Towards a national language plan for South
Africa: Final report of the Language Task Group (LANGTAG). Pretoria: Departement van
Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie.
Le Cordeur, M.L.A. 2009. Taal in onderwys: ’n Gebrek aan politieke wil ondermyn ’n
taalbeleid vir Suid-Afrika. Referaat gelewer tydens die Roots-konferensie, Universiteit van
die Wes-Kaap, Kaapstad, 22–23 September.
457

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Lemmer, E.M. 1991. Addressing the needs of the black child with a limited language
proficiency in the medium of instruction. In Le Roux (red.) 1991.
Le Roux, J. (red.). 1991. The black child in crisis. A socio-educational perspective. Volume
1. Pretoria: J.L. van Schaik.
Macdonald, C. en E. Burroughs. 1991. Eager to talk and learn and think. Bilingual primary
education in South Africa. Pinelands: Maskew Miller Longman.
Makoe, P. en C. McKinney. 2009. Hybrid discursive practices in a South African
multilingual primary classroom: A case study. English Teaching: Practice and Critique,
8(2):80–95.
May, S. en N. Hornberger (reds). 2008. Volume 1: Language policy and political issues in
education. Encyclopedia of Language and Education. 2de uitgawe. New York: Springer
Science + Business Media, LLC.
Mohanty, A., M. Panda, R. Phillipson en T. Skutnabb-Kangas (reds). 2009. Multilingual
education for social justice. Globalising the local. New Delhi: Orient Blackswan.
Mouton, J. 2001. How to succeed in your master’s and doctoral studies: A South African
guide and resource book. Pretoria: Van Schaik.
Ngwenya, T. 2010. Correlating first-year law students’ profile with the language demands of
their content subjects. Per Linguam, 26(1):74–99.
Obanya, P. 2004. Learning in, with and from the first language. Occasional Papers 19.
Kaapstad: PRAESA.
PanSAT. 2001. Language use and language interaction in South Africa. A national
sociolinguistic survey. Summary report. Pretoria: PanSAT.
Prah, K.K. 2000. Mother tongue for scientific and technological development in Africa.
CASAS nr. 8. Kaapstad: The Centre for Advanced Studies of African Society.
Plüddeman, P. 2006. Moedertaalonderwys en meertaligheid: Praktiese oplossings vir
Afrikaans en ander Afrikatale. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 46(2):77–99.
Ramphele, M. 2008. Laying ghosts to rest. Dilemmas of the transformation in South Africa.
Kaapstad: Tafelberg.
—. 2009. Here, mother tongue clashes with her mother’s tongue. Sunday Times, 8 Maart, bl.
11.
458

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ricento, T. and T. Wiley (reds.). 2002. Revisiting the mother tongue question in language
policy, planning, and politics. The International Journal of the Sociology of Language.
Berlyn: Mouton de Gruyter.
RSA (Republiek van Suid-Afrika). 1996. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika.
Wet Nr. 108 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1996b. South African Schools Act, 1996. Wet Nr. 84 van 1996.Government Gazette, 15
November.
Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal. Die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad:
Tafelberg.
Thomas, W. en V. Collier. 2002. A national study of school effectiveness for language
minority students’ long-term academic achievement. Final Report Executive Summary.
http://www.crede.org/ (17 November 2002 geraadpleeg).
Umalusi. 2009. From NATED 550 to the new National Curriculum: Maintaining standards in
2008. Pretoria: Umalusi.
UNESCO. 1974. The use of vernacular languages in education. In Fishman (red.) 1974.
WAT (Woordeboek van die Afrikaanse Taal). 1965. O.w. “geletterdheid”. Stellenbosch:
WAT.
Webb, V. 2006. Perspektiewe op moedertaalonderrig. Tydskrif vir Geesteswetenskappe,
46(2):37–50.
—. 2000. Constructing an inclusive speech community from two mutually excluding ones:
The third Afrikaans language movement. Tydskrif vir Letterkunde, 47(1):106–20.
Webb, V. en T. du Plessis (reds.). 2006. Studies in language policy in South Africa: The
politics of language in South Africa. Pretoria: Van Schaik.
Wes-Kaap Onderwysdepartement (WKOD). 2000. GTZ baseline study. Finale
navorsingsverslag, in opdrag van die Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit
(GTZ). Kaapstad: Universiteit van Kaapstad.
—. 2006. WKOD Geletterdheid- en syferkundigheidstrategie 2006–2016. Kaapstad:
Staatsdrukker.
—. 2007. WKOD-Taaltransformasieplan. WCED Language Transformation Plan.
Isicwangciso senguqu kusetyenziso lweelwimi kwezemfundo. Kaapstad: Staatsdrukker.
459

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Yeld, N. 2009. Kommer oor hoër onderwys: Dekaan wys vinger na grondslagfase in skole.
Die Burger, 12 Augustus, bl. 3.
Persoonlike kommunikasie en vraelys-navorsing per e-pos
Alexander, N. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaal-onderrig
sal geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 26 Augustus.
Botha, W.F. 2010. Reaksie op navraag ten opsigte begripsverklaring van geletterdheid en
syfervaardigheid. E-pos. 10 Augustus.
Carstens, W.A.M. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaalonderrig
sal geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 11 Augustus.
Du Plessis, T. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaal-onderrig
sal geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 25 Augustus.
Gxilishe, S. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaal-onderrig
sal geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 25 September.
Heugh, K. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaal-onderrig sal
geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 17 Augustus.
Van der Elst, J. 2010. Reaksie op vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaalonderrig
sal geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 6 Augustus.
Webb, V. 2010. Reaksie op Vraelys: ’n Taal-in-onderwysbeleid met moedertaal-onderrig sal
geletterdheid en syfervaardigheid in Suid-Afrika bevorder. E-pos. 15 Augustus.
Eindnotas
1 In hierdie artikel word die term leerder verkies bo die term leerling, wat ook algemeen
voorkom.
2 Vir die doel van hierdie artikel verwys Afrikatale na die nege amptelike tale van Suid-
Afrika, uitgesonderd Afrikaans en Engels, d.w.s. na dieselfde as die Engelse term indigenous
languages.
3 Die minister van basiese onderwys, Angie Motsega, het aangekondig dat die implementering
van die hersiene kurrikulum, CAPS (Curriculum and Assessments Policy Statements), in
Januarie 2012 in werking sal tree.
4 Die skrywer was een van die opstellers van die Wes-Kaapse Taalbeleid.
460

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“’n Almanak van klippe”: Laatwerk en Breyten
Breytenbach se Die beginsel van stof (laat-verse,
sprinkaanskaduwees, aandtekeninge) 1
oplaas (dink Woordfoël) oplaas
kom die doodloop van die reis in sig
want aan die naat van bewussyn
flikker die dans van die oplase metafoor
en dis goed dat hy nou byna alles uitvee en vergeet
soos ’n droom van newel
Opsomming
Helize van Vuuren
Helize van Vuuren: Departement van Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
Teoretiese aspekte van laatwerk en laat styl, soos uiteengesit deur veral Theodor W. Adorno,
Kenneth Clark en Edward Said, word gebruik om Breytenbach se “skemerbundel”, Die
beginsel van stof, te ontleed. Vanuit ’n vergelykende literêre raamwerk word Breytenbach
vlugtig gelees in vergelyking met groot digters in die Afrikaanse poëtiese kanon, en ook
binne ’n wyer intertekstuele konteks. Die klem is egter in hierdie eerste ondersoekende artikel
merendeels op die apokaliptiese verse, asook ’n aanloop tot die ontsluiting van enkele
besonder “duistere” verse in afdeling vier van die bundel, wat getipeer word deur laatwerktematiek
en -styl.
Trefwoorde: laatwerk, laat styl, Afrikaanse poësie, Breyten Breytenbach, Afrikaanse
poëtiese kanon, vergelykende letterkunde, apokaliptiese verse, duister verse
Abstract
“An almanac of stones”: Late work and Breyten Breytenbach’s Die beginsel van stof
(laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge [The principle of matter (late poems,
grasshopper shadows, eventide notes)]
The concept of the “late work” of artists is derived from Theodor W. Adorno’s “Spätstil” in
German – used for the late works of Ludwig von Beethoven such as the Missa Solemnis. The
term refers to work produced by great artists towards the end of their lives. This does not of
necessity always imply artists of advanced old age. Edward Said points out that other factors,
such as “the decay of the body, the onset of ill health or other factors that even in a younger
person bring on the possibility of an untimely end”, might bring about a “new idiom, what I
461

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
shall be calling a late style” (Said 2006:6) in the oeuvre of a specific writer, poet or musician.
In this article the 72-year-old Breyten Breytenbach’s last collection of poetry, published in
2011 under the title Die beginsel van stof [The principle of matter], receives attention.
Breytenbach is an older poet, nearing his “three score and ten”. As arguably the strongest
older Afrikaans poet (b. 1939), along with Antjie Krog, who is of a younger generation (b.
1952), he has now produced a poetry collection that may with impunity be described as “late
work”.
Said differentiates between two types of late work. In some last works there is reflected “a
special maturity, a new spirit of reconciliation and serenity”, and these late works then carry
with them the “crown” of a lifetime of aesthetic endeavour. It is argued that in the oeuvre of
Elisabeth Eybers (1915–2007), which stretched over almost a century, there is evidence of
this “reconciliation and serenity” in the last collections she published, such as
Tydverdryf/Pastime (1996). The poems are still of considerable craftsmanship, crowning her
oeuvre at the end. But more arresting is the second type of late work, where “artistic lateness”
is characterised by “intransigence, difficulty, and unresolved contradiction”. This type of late
style “involves a nonharmonious, nonserene tension, and […] a sort of deliberately
unproductive productiveness going against [...]” (Said 2006:7). Breytenbach’s last collection
is seen as falling into this difficult category, resisting easy accessibility, and holding severe
tensions, especially in the apocalyptic poems and the darkly bitter verses of the fourth section
of the collection.
The Breytenbach collection is read comparatively within the context of major Afrikaans poets
of stature, and also fleetingly with reference to the Turkish poet Nazim Hikmet (1902–1963),
who called ageing the most difficult art in the world in his poem “I’m getting used to growing
old”: “The world tastes like an early morning cigarette:/ death has sent me its loneliness
first”. In Breytenbach’s collection there is a strong consciousness of growing older, of loved
ones who have recently died (his brother, Basjan, and his friend Frederik Van Zyl Slabbert),
poems in celebration of the joys of living, calling up his long-departed mother (“Ounooi” as
he endearingly calls her) and pleading for a last availability to her of the simple pleasures
enjoyed by the living. Against these lyrical, joyous poems celebrating life, the other side of
the collection is particularly dark and apocalyptic, such as the almost inaccessible poems in
section four, dealing with the world of the prison (“Ek het ontsnap uit die fuik”, 113), the
purported skinning of a dog (“Koop ‘n hond”, 115) and the alarming poem about a severely
bruised old poet, who could be either Breytenbach himself or his erstwhile friend, the old
American poet Stanley Kunitz, who lived to over a hundred (“toe ek hom sien”, 124).
Comparing Breytenbach’s recent anthology with the last collections of N.P. Van Wyk Louw
(Tristia, 1962) and D.J. Opperman (Komas uit ’n bamboesstok, 1979) the conclusions are
reached that Breytenbach’s difficult poems bear a strong resemblance to the almost
inaccessible poems in Louw’s final volume, and that the more joyous side to his collection
finds a literary intertext in Opperman’s final Komas uit ’n bamboesstok, which celebrates the
rediscovery of the pleasures of life after near death through liver cirrhosis (which caused a
seven-month-long coma). In Breytenbach’s Die beginsel van stof the lyrical subject is clearly
an ageing male, whereas Antjie Krog’s Verweerskrif [Body bereft] accentuates and
foregrounds with precise, and sometimes lurid detail, the nature of ageing in herself as
menopausal woman. In the final section of Verweerskrif, the poet offers journal inscriptions
of a daily psychological fight with the projected “eternity” of Table Mountain (seen outside
her window through all seasons) and her own mortality as homo sapiens. Breytenbach’s late
462

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
work is more masculine, more about physical fights, slaughtering of animals and bruising of
the body, especially in the fourth section.
Attention is also focused on the apocalyptic motif in Die beginsel van stof, with the poet
referring to his mother tongue with bitter irony as “a footnote to the night of history”. There
is estrangement from his readership (“the volk”) and a strong sense of “der Untergang des
Abendlandes”, the end of an era, and the end of Afrikaans as a (literary and poetical)
language, which sets the tone of this collection. Breytenbach’s alienated relationship with his
readers is in the focus in the third section (specifically in the poem “Wanneer die wêreld
onder ons vlerke wit is” [“When the world beneath our wings is white], 119). The poet also
looks back on his long prison sentence as an “albino terrorist” in the seventies and eighties.
He searches for the reason why a friend would have betrayed him at the time, and this is
related to the recent work of Hugh Lewin, Stones against the mirror. Friendship in the times
of the South African struggle (2011), where a similar question forms the backbone of the
search described throughout the text.
In the fourth and final part of the article, various possible interpretations are offered of a very
difficult and inaccessible poem in the collection, “Koop ’n hond”, 115. René Descartes’s
habit of slaughtering dogs in his search for truth about God and pain in animals is brought to
bear on the interpretation, as is another poem about a dog, “Secreto de familia” by the
Peruvian poet Bianca Varela (1926-2009). Lastly, yet another enigmatic poem, “toe ek hom
sien” (124), is discussed in an attempt at obtaining clarity. Finally, it is concluded that this
collection offers some of the most inaccessible of Breytenbach’s poems in the fourth section,
more so perhaps than his most difficult prison poems.
Keywords: late work, late style, Afrikaans poetry, Breyten Breytenbach, Afrikaans poetical
canon, comparative literature, apocalyptic verse, difficult poetry
1. Inleiding
Laatwerk (‘n term afgelei van Theodor W. Adorno se Duitse woord vir werke in “spät Stil”)
is die werk wat kunstenaars voortbring digby die einde van hul lewens, en gaan gepaard met
intense “intimations of mortality”, soos dié van Wolfgang Amadeus Mozart (1756–1791) in
sy dertigerjare (Said 2006:xiii). Hierby sou ’n mens plaaslik kon invul die laatwerk van
Antjie Krog (1952–) en N.P. Van Wyk Louw (1906–1970), met hierdie “intimasies” in hul
vyftigerjare (sigbaar in Louw se “Groot ode” in Tristia, en Krog se “Vier seisoenale
waarnemings van Tafelberg” in Verweerskrif).
Said maak duidelik dat laatwerk nie noodwendig aan bejaardheid te koppel is nie:
the last great problematic [is] the last or late period of life, the decay of the body, the
onset of ill health or other factors that even in a younger person bring on the
possibility of an untimely end. I shall focus on great artists and how near the end of
their lives their work and thought acquires a new idiom, what I shall be calling a late
style. (Said 2006:6; my beklemtoning)
In ’n sekere sin staan álles van Ingrid Jonker dan bowendien ook in die teken van laatwerk,
werk-in-die-onmiddellike-aansig-van-eie-sterfte, weens die intense obsessie met selfmoord
dwarsdeur haar oeuvre, soos merkbaar in die vers “Ontvlugting”. So ook dié van Sylvia Plath
463

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
en ander gedoemde digters, of “poètes maudits”, soos François Villon, Charles Baudelaire en
Arthur Rimbaud. Die singewende frase vir Said se begrip van laatwerk is “near the end of
their lives”, wat by die oorgrote meerderheid digters waarskynlik wél met veroudering en
bejaardheid te make het. Te bedenke val ook waar die digter T.T. Cloete se oeuvre sou inpas,
aangesien hy eers op relatief gevorderde ouderdom gedebuteer het. Is álles van sy hand nie so
ongeveer laatwerk nie? (Die gevalle Jonker en Cloete laat sien hoe onduidelik die landskap
van laatwerk nog in die fokus is – in ieder geval vir die Afrikaanse poësie. Op sy beste is
hierdie terminologie ’n verskuiwende, nogal vae, ordeningsmeganisme wanneer met
kunstenaars se oeuvres omgegaan word.)
Nie net die temas en motiewe is meestal anders in die laatwerk van kunstenaars nie, ook die
vorm daarvan verskil dikwels van dié van wat vroeër in die oeuvre verskyn het. In Said se
postuum-gepubliseerde On late style. Music and literature against the grain (2006) tref hy ’n
onderskeid tussen twee tipes laat werke. Die eerste soort is volwasse en sereen, en vorm die
hoogtepunt van ’n lewe se estetiese uitsette:
We meet the accepted notion of age and wisdom in some last works that reflect a
special maturity, a new spirit of reconciliation and serenity often expressed in terms of
a miraculous transfiguration of common reality [...] The tempest or The winter’s tale
[...] Verdi’s Othello and Falstaff [...] not so much a spirit of wise resignation as a
renewed, almost youthful energy that attests to an apotheosis of artistic creativity and
power [...] late works crown a lifetime of aesthetic endeavor. Rembrandt and
Matisse, Bach and Wagner [...]. (2000:6–7; my beklemtoning)
Die oeuvre van Elisabeth Eybers (1915–2007) is ’n sprekende voorbeeld van hierdie eerste
tipe. Tussen Belydenis in die skemering (1936) en Valreep/Stirrup-cup (2005) strek haar
bundels oor sewe dekades heen. En hoewel die leser ’n sekere mate van inperking van tema
en motiewe, asook ’n sekere voorspelbaarheid van vorm en fokus, begin teëkom na die einde
toe, bly dit verse van meestal gewaarborgde estetiese kwaliteit.
Die tweede soort in laat styl is egter wars van enige sereniteit, versoening en harmonie:
But what of artistic lateness[...] as intransigence, difficulty, and unresolved
contradiction? What if age and ill health don’t produce the serenity of “ripeness is
all”? This is the case with Ibsen, whose final works, especially When We Dead
Awaken, tear apart the career and the artist’s craft and reopen the questions of
meaning, success, and progress [...]. Far from resolution, then, Ibsen’s last plays
suggest an angry and disturbed artist for whom the medium of drama provides an
occasion to stir up more anxiety, tamper irrevocably with the possibility of closure,
and leave the audience more perplexed and unsettled than before.
It is this second type of lateness as a factor of style that I find deeply interesting [...]
the experience of late style that involves a nonharmonious, nonserene tension, and
[...] a sort of deliberately unproductive productiveness going against [...]. (2006:7;
my beklemtoning).
Adorno se voorbeeld van hierdie soort laatstyl in die werk van Beethoven is sy Missa
Solemnis, wat hy in sy “Spätstil Beethovens”, 1937, ’n “verfremdetes Hauptwerk”
464

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
(vervreemdende meesterwerk) noem. Said wys op die driftigheid en opvlieëndheid wat
Adorno in Beethoven se laatwerk vind (2006: 8 en 11): “What Adorno describes here is the
way Beethoven seems to inhabit the late works as a lamenting personality [...].”
In Adorno se Essays on music (2002) beskryf hy Beethoven se laatwerke, soos die Missa
Solemnis en Negende simfonie, as katastrofes, met die krag daarvan geleë in negatiwiteit:
“[W]here one would expect serenity and maturity, one instead finds a bristling difficult, and
unyielding – perhaps even inhuman – challenge.” Hierdie werke is moeilike, ontoeganklike
uitdagings. Beethoven se laatwerk is vir Adorno uit en uit onversoend, “uncoopted by a
higher synthesis: they do not fit any scheme, and they cannot be reconciled or resolved […].
Beethoven’s late compositions are in fact about ‘lost totality’, and are therefore catastrophic”
(Adorno in Said 2006:12–3).
Die “altyd moeiliker poësie” in Louw se Tristia (1962), en spesifiek die modernisties
intellektueel-uitdagende “Groot ode”, voldoen aan die beskrywing van so ‘n vervreemdende,
uitdagende meesterwerk.
Laatwerk is vir Said ’n vorm van ballingskap (2006:xiv) en elke kunstenaar se laatwerk word
vir hom getipeer deur die onversoendheid daarvan (2006:xv):
Lateness therefore is a kind of self-imposed exile from what is generally acceptable,
coming after it, and surviving beyond it [...]. There is [...] an inherent tension in late
style that abjures mere bourgeois aging and that insists on the increasing sense of
apartness and exile and anachronism, which late style expresses and [...] uses to
formally sustain itself. (Said 2006:16–7)
Hy sien in Adorno se outobiografiese Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschaedigten
Leben (1951)’n aanslag op kontinuïteit – weerspieëlings van ’n beskadigde lewe – in ’n snelopmekaar-volgende
reeks diskontinue fragmente, almal op een of ander manier aanvalle op
verdagte “eenhede” of gehele (Said 2006:15).
In afdelings drie (“nomadismes” – los fragmente) en vier (“buig en prewel buig en prewel”)
van Die beginsel van stof (2011) word die leser ook gekonfronteer met sulke “discontinuous
fragments” as refleksies van ’n beskadigde lewe. Die persona aan die woord is die gekneusde
“verdrommelde Bitterblaf” of “Blackface Skeelkyk” en die toon is meestal donker en bitter
met onderwerpe soos verraad, distopiese toekomsvisie, of die digter se skeefgeloopte
verhouding met die Afrikaanse “volk”, sy lesersgemeenskap. In veral afdeling vier, wat uit
die neerslag van merendeels nagmerrieagtige drome bestaan, word die swaar werk van
psigologiese verwerking beskryf. Hierdie deurwerk van die stiltes en psigologiese breuke – of
naatvlakke (“fissures”) – is vir Said (2006:15) aan die kern van aanvaarding en uitbeelding
van die “laatheid” van die kunstenaar se posisie.
Tendense in die werk van ouer kunstenaars, soos Titiaan, Michelangelo en Paul Cézanne, is
volgens Kenneth Clark dat dit meesal pessimisties is (“a kind of transcendental pessimism”,
Clark 2006:80–1): “[T]he aged artist’s pessimism extends from human life to his own
creative powers.” Hul keer hul ook af van realisme, met ’n voorkeur vir simbole, maar hierdie
465

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
simbole “can be interpreted differently and leave us with an uneasy feeling that we can
decipher only half the message. They are intensely personal” (2006:89–90). Ook tipies is ’n
gevoel van isolasie en ’n stoïsynse gestrooptheid in die laatwerk van skrywers. Die ouer
kunstenaar gebruik gewoonlik ’n ruwer styl (en is minder bekommerd oor die vorm), maar in
begenadigde oomblikke word flits-insigte in die irrasionele en absolute aan die toeskouer of
leser gegun.
Werklik groot kunstenaars bied in hul laatwerk volgens Clark insig in een of ander absolute
waarheid, ten spyte van die ruheid van die styl, die pessimisme teenoor die lewe en die mens,
en die geringskatting van hul eie waarde. Hy noem ook die roekelose vryhede wat deur ouer
kunstenaars met styl geneem word, waarskynlik veroorsaak deur ’n desperate gevoel van
“imminent departure” (2006:85) en geveg met die al hoe korter wordende lewenstyd wat vir
hul oor is. Yeats is een van die weinige digters, sê Clark, wat dit kon volhou om sterk verse te
produseer tot in sy tagtigerjare (2006:84). By implikasie neig bejaarde digters se oeuvres dus
volgens Clark om te “verloop”, of te “versand”, in steeds meer van die reeds oorbekende
temas in die oorbekende styl of idiolek.
Said verwys na stylkenmerke van laatwerk, soos ’n “fractured landscape” (2006: xii), die
dood wat indirek, in “refractured mode” as ironie verskyn (2006:24), of getipeer deur ’n
terugkykende, en abstrakte, kwaliteit, met rekapitulasie (2006:25), soos in die Vier letzte
Lieder en ander werke van Richard Strauss.
In hierdie beskrywing kan ’n mens afdeling vier ook herken. Die subtitel van Die beginsel
van stof, “(laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge)”, dui al die aard daarvan as ’n
“skemerbundel” (Kerneels Breytenbach 2011) of laatwerk duidelik aan, al is dit tussen
ironies verskuilende hakies. Die klem in hierdie verse is op die donker keersy van die lewe,
op “laat” “skaduwees” en “aand”. En die “sprinkaan”-kwalifikasie in “sprinkaanskaduwees”
suggereer die poëtiese Bybelse wysheid oor die ongelukkige dag wat daag as die oudgeworde
mens hom- of haarself soos ’n geknakte sprinkaan “met moeite voortsleep”:
En die amandelboom sal in bloei staan, en die sprinkaan sal homself met moeite
voortsleep, en die kapperkruid nutteloos wees; want die mens gaan na sy ewige huis,
en die rouklaers sal op die straat rondgaan […]. Voordat […] die stof na die aarde
terugkeer soos dit gewees het, en die gees na God terugkeer wat dit gegee het.
Alles tevergeefs sê die Prediker, dit is alles tevergeefs.(Prediker 11:5–8; my
beklemtoning)
Onafwendbaar gaan saam met oudword en bejaardheid ’n intense bewussyn van dood en die
onvermydelike liggaamlike stropingsproses. Die Turkse digter Nazim Hikmet (1902–1963)
noem gewoond raak aan oudword die moeilikste kuns in die wêreld. Kort voor sy dood skryf
hy hieroor (Hikmet 2002:266).
I’m getting used to growing old
I’m getting used to growing old,
the hardest art in the world –
466

Knocking on doors for the last time,
Endless separation.
The hours run and run and run …
I want to understand at the cost of losing faith:
I tried to tell you something, and I couldn’t.
The world tastes like an early morning cigarette:
death has sent me its loneliness first.
I envy those who don’t even know they’re growing old,
they’re so buried in their work.
12 January 1963
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n Paar maande later skryf hy selfs ’n gedig oor sy begrafnis waarin hy die bure groet (“In
this yard I was happier than you’ll ever know./ Neighbors, I wish you all long lives”, Hikmet
2002:269).
Hierdie houding is geheel anders as Dylan Thomas se woedende, uittartende woorde oor die
dood by sy vader se sterfbed: “[R]age rage against the dying of the light.”
Woede is ook waarmee ’n mens Antjie Krog se houding teenoor verganklikheid in
Verweerskrif (2006) identifiseer. In die dagboekgedig oor Tafelberg groei die berg vir haar
tot tartende simbool van ewigheid. Sy tier en raas as verwerende mens oor haar fragiele staat,
reddeloos uitgelewer aan verganklikheid: “ek’s beneweld/ van woede oor ek net een maal
leef, oor ek in die ganse ewigheid net nóú leef” (2006:93).
Hierteenoor bestry Breytenbach (met heelwat ironie!) sy eie woede oor verganklikheid in die
“fragmentarium” (83) van afdeling drie van Die beginsel van stof:
moenie kwaad wees nie, verdrommelde Bitterblaf –
vir wie? vir wat?
jou broers het nie jou brood gesteel nie
die berg het elke tweede jaar weer geblom
met watervalle blink strepies oor die wange
jou skoene het jou tog al die seisoene gehou
met ruimte vir eelte
dis jy en jy alleen
wat oud en ylhoofdig geword het
om op boom en voël te vloek
en nou ook op jou skaduwee spoeg
het jy gedink jy sou vir ewig lewe
soos die padda wat wegkruipertjie speel
met die maan in die water?
Berusting kom in die retoriese vraag waarmee die vers eindig: “het jy gedink jy sou vir ewig
lewe?”. Ook aan die slot van Krog se “skemerbundel” Verweerskrif is die spreker egter ten
slotte uitgewoed, en word Tafelberg as “dawerende bergtriomf van almagtigheid” uiteindelik
kalmer bekyk vanuit die digter-spreker se blik as “onthemelde” (Krog 2006:97).
467

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Te bedenke val egter dat die tema van sterflikheid en oudword slegs ’n tema is, wat ook in
die werk van heel jong digters figureer (soos in Breytenbach se debuutgedig, “hulle/julle sal
my op so ’n nat dag begrawe …”).
2. Breytenbach se laatwerk in konteks
Saam met die bewussyn van eie verganklikheid, ’n tema wat vanaf sy debuutbundel in
Breytenbach se werk teenwoordig is, kom toenemend in sy laatwerk ook die bewussyn van
die bedreiging van Afrikaans in die nuwe politieke bedeling. Dié perspektief op die broosheid
van Afrikaans as ontmagtigde minderheidstaal is al van kort na 1994 af ’n groeiende motief
in die Afrikaanse letterkunde, soos aan die slot van Karel Schoeman se Verkenning (1995).
Weliswaar het slegs enkele lesers die implikasies van die eensame Sanvrou se geprewel in
haar eie taal aan die slot van dié roman ingesien, maar dit sit wel deeglik daar vir dié wat kan
lees – profeties, apokalipties.
In Breytenbach se laatwerk kom toenemend ’n intensivering of verdubbeling van die
verganklikheidsgevoel na vore – nie net van die self as ouerwordende individu nie, maar ook
van die taal en daaraan verbonde sy eie kreatiewe nalatenskap. Dit val op dat daar in Die
beginsel van stof heelwat na digters in klein minderheidstale verwys of uit hul aangehaal
word: so is daar naas die intense bewussyn van die Afrikaanse digterlike kanon (met veral
heelwat Louw-intertekste) as ook verwysings na die Provensaalse digter in Oksitaans,
Frédéric Mistral (die “leeu van Arles”, 24, 159), asook die Katalaanse digter Salvador Estrem
I Fa (89). Hierby sluit die nogal sentrale motief in die bundel aan van die moontlikheid van
ondergang van ’n taal soos Afrikaans (vergelykbaar met Katalaans of Oksitaans).
“Boedel opmaak” is ’n ou Afrikaanse gesegde vir hierdie stadium in ’n lewe, en in die
beoefening van kuns is dit nie anders nie. Breytenbach se nuwe reeks skilderye-met-teks van
sy literêre voorgangers, “Voormoeders en abbavaders” (tentoongestel by die Afrikaanse fees
wat in Junie 2011 in Amsterdam gehou is) is ’n voorbeeld van so ’n boedel-opmakery van die
ouer kunstenaar. Op dié manier bepaal hy ook sy eie “Rang in der (Literaire) Staten Rij”. Na
Eugène N. Marais, C. Louis Leipoldt, N.P. Van Wyk Louw, D.J. Opperman, Uys Krige,
Elisabeth Eybers, Adam Small, Ingrid Jonker en Sheila Cussons volg Breytenbach, met
skatpligtigheid aan die ander gekanoniseerdes. ’n Klein (maar opvallende en intrigerende)
motief in Die beginsel van stof is verwysings na die voorouers se taal (met sy kliekgeluide en
dubbele negatief) en hul vuurmakery (op-die-hakke-sittery by die breek van die hout). Die
suggesties hier is dat die voorouers sowel San (kliekgeluide en op-die-hakke-sittery, 55, 102)
as Frans (met die gebruik van dubbele negatiewe) is:
maar hoe kan ek ooit
hierdie berg en branders en wind
en die vlug van voëls
anders ervaar as geskep uit die taal
van die voorouers se sagte klik
en nie-nie?
468

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit wil dus lyk asof laatwerk waarin die idee van “kultuur” (taal of letterkunde) belangrik is,
soos die laaste digbundels van Louw en Opperman, ook vir Breytenbach se laatwerk van
belang is. Opperman se postume Sonklong oor Afrika (2000) word hier buite rekening gelaat,
hoewel dit ook verse oor oudword bevat, soos die enigsins banale “Prys jou Skepper”: “Prys
jou Skepper vóór jy volkome ghagha is [...] daar is g’n medisyne/ teen kaperjolle van die
ouderdom:/ [...] en die Here hou intens van harlekyne.” 2
Die eerste aspek wat opval in ’n vergelyking met Louw se Tristia en ander verse voorspele
en vlugte 1950-1957 (1962, opgeneem in 1981) en Opperman se Komas uit ’n bamboesstok
(1978, opgeneem in 1987), is die nogal droog intellektuele en abstrakte titel van Breytenbach
se negentiende bundel, Die beginsel van stof, in vergelyking met vroeëre, meestal konkrete,
poëtiese titels in sy oeuvre, soos Kouevuur, Papierblom of Die windvanger. Die titel sou
filosofies, wetenskaplik of religieus begryp kon word. Die Afrikaanse frase “die beginsel van
stof” is ’n direkte vertaling van René Descartes se deel II van sy beginsels van filosofie,
naamlik “[Of] the principles of material things” (1644). Hierdie teks begin met ’n
onderafdeling getitel “The grounds on which the existence of material things may be known
with certainty”:
Although we are all sufficiently persuaded of the existence of material things, yet,
since this was before called in question by us, and since we reckoned the persuasion
of their existence as among the prejudices of our childhood, it is now necessary for us
to investigate the grounds on which this truth may be known with certainty.
Religieus gesproke sinspeel die titel op die bekende begrafniswoorde, “Stof is jy en tot stof
sal jy terugkeer.” Wetenskaplik gesproke sou beginsel geskei kon word in die twee dele van
die woord, begin en sel, wat in materie geleë is (verduideliking van die digter op YouTubeonderhoud
met Kerneels Breytenbach, 2011). Wat die inhoud betref, is dit deur datering
onder aan die verse en uit Intimate stranger. A writing book (Breytenbach 2009) duidelik dat
die gebundelde verse oor ’n hele aantal jare heen ontstaan het (minstens vanaf 2004 tot 2010).
En ook dat hier beswaarlik van ’n sterk deurgekomponeerde eenheid in dié wyd
uiteenlopende versameling sprake is. Die aard en struktuur van elke afdeling verskil radikaal
van dié van die ander. (Afdeling vyf sou selfs as ’n effense insinking beskryf kon word,
miskien omdat die konteks van die skilderye wat daarmee saam in Hengelo tentoongestel is,
hier ontbreek. Hul doen aan as meestal losdrywende, afstandelike verse, buiten vir enkele
gedigte soos 5.9: “ek loop oral met hom saam, Jan Afrika”, of 5.13: “geliefde, sal jy by my
bly sover ek gaan”.) In die wydgeskakeerdheid van aard en toon is die bundel vergelykbaar
met Tristia: ’n groot verskeidenheid verse wat oor ’n hele aantal jare heen ontstaan het.
In Die beginsel van stof word die leser gekonfronteer met sterk wisselende teneure,
gemoedstemmings of emosies, vanaf die humoristiese en selfs banale (soos die grappige
motto’s waarmee die bundel open) tot die elegiese en ironiese, die donker uitsiglose en swart
pessimistiese, afgewissel met die liries sangerige. Ook hierin is daar grond vir vergelyking
met Tristia.
469

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Maar een van die boeiendste aspekte van Breytenbach se laatwerk is ’n aantal “duister” of
moeilike verse, wat begrip weerstaan, soos die leser mee bekend is uit Tristia, ’n tipiese
kenmerk van modernistiese poësie. Min toegewings word aan die leser gemaak in (onder
meer) “(Koop ’n hond)” (115) en “(toe ek hom sien)” (124). Aansluitend by die “duister”
verse is ook die nogal digte en moeilike intertekstuele gesprekke met (of verwysings na) ’n
groot aantal digters, soos in “tweegesprek” (19), “Arles”, “Piedmont” (159–60) en “frère
khère” (168–9). Naas die intens apokaliptiese verse, dikwels ook gefokus op die taaltema, en
enkele kunsteoretiese verse, is daar weer eenvoudige helder, liriese gedigte (weer eens iets
wat hierdie bundel gemeen het met Louw se Tristia – die afwisseling van verwikkeldheid met
eenvoud van inslag).
Tematies vergelyk met die drie betreklik laat werke van Louw (1962), Opperman (1978) en
Krog (2006) (om opvallende bundels van prominente digters te neem), sou ’n mens ’n paar
breë lyne kon trek, wat terselfdertyd miskien ook die ruwe buitelyne van ontwikkeling in die
Afrikaanse poësie oor die afgelope sestig jaar aandui. Ten minste dui dit op ’n boeiende
verwantskap tussen voorganger en opvolger, vernuwer en telkens weer vernuwende
vervanger van die voorganger (“Vervanger”? soos Breytenbach dit skryf in die groot “stoei”gedig
waar die digter bloederig verskyn met sy verse in ’n doos wat ’n “vel van onthou” is.
Hiermee moet hy hulle op enigmatiese wyse “verbind tot die Vervanger”, 124). Temas wat
onder die aandag kom, is ballingskap en winterse somberheid (Louw), fisiese verwering van
die self (Opperman en Krog) en nomadisme, sowel as die spel met maskers of identiteit (soos
die voël, of “fool”, of hanswors, die Woordfoël, by Breytenbach).
Op gevaar van die reduktiewe af sou ’n mens dit oorsigtelik kon stel dat in al vier bundels
daar ’n sterk bewussyn van verganklikheid en dood is, teenoor die vreugdes van die lewe. Die
aksente verander egter telkens. In Tristia (1962) is daar ’n besonder wye greep op die
Europese geskiedenis en godsdiens (selfs ’n Eurosentrisme), met die hoogste wat die mens
bereik het in die fokus, tot alles weer teruggevoer word na die vroegste prehistoriese begin in
die grot in vuur, geloof, liefde en kuns in “Groot ode”. Komas uit ’n bamboesstok (1978) bied
insig in die bejaarde digter se visies en drome tydens ’n byna-doodse (“onder-waterse”)
ervaring, en is hoofsaaklik ’n sterk outobiografiese viering en herontdekking van die lewe.
Die merkwaardige is dat hierdie outobiografiese vooropstelling van die ouer digter met naam
en adres duidelik ’n tegniese stylgreep is wat hy intertekstueel invoer in sy werk via die
oeuvre van Breytenbach, spesifiek laasgenoemde se debuutgedig, “bedreiging van die siekes”
(Die ysterkoei moet sweet, 1964, opgeneem in 2001). Krog se Verweerskrif (2006) bied ’n
vroulike perspektief op verganklikheid en die tot niet gaan van die vrouelyf deur verskeie
biologiese fases. Met fokus op Tafelberg as simbool van ewigheid bring sy haar geveg met
verganklikheid onder woord.
Die beginsel van stof bring ’n sentrale apokaliptiese element na vore wat saamhang met sy
perspektief op Suid-Afrika, Afrikaans as kwynende, steeds verarmende taal, die politieke
opset, en verraad. Veral in afdeling vier staan die apokaliptiese sentraal, maar ook in die
openingsgedig, “n voetnoot onder die nag van geskiedenis” (11). In die bundel, miskien met
’n intertekstuele kopknik na Krog en haar woedende gestoei met die durende klip van
470

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tafelberg, groei “klip” langsamerhand tot simbool van durendheid, by implikasie dit wat
behoue bly in die dood en na die dood. Die taal word uiteindelik as klein klippie begrawe
tussen die geliefde se heupe (18), terwyl klip in “frère khère” (168–9) groei tot metgesel in
die dood in en durende “merker van my afwesigheid”.
Afdelings een en sewe het sterk gedigte, soos ook afdeling vier met sy prosaverse, hoewel
hier ’n besonder donker en bitter toon in die somber prosagedigte heers – gedigte wat handel
oor destydse verraad (“(Ek het ontsnap uit die fuik)”, 113); ontnugtering (“(Wanneer die
wêreld onder ons vlerke wit is)”), 119; en verlies (“Ons is hier”), 133). Die Hengelo-reeks
sonnette is minder indrukwekkend, miskien sonder die destydse konteks, buiten vir die Jan
Afrika-gedig (5.9, 147) en die liefdesgedig (5.13, 151).
Net soos in Tristia is daar egter ook in hierdie “skemerbundel” ’n hele aantal pragtige
eenvoudige, helder liriese gedigte, soos die “koggelpassie”-verjaardagvers vir homself in
2007, oor ’n drafsessie in New York (14), die gebed-gedig vir sy oorlede geliefdes in “die
guns” (30), ’n verjaardagvers vir Ampie Coetzee in “die voor-gedig” (42), “geboorte” (175–
6), en les bes die slotgedig, “oopskryf” (181):
hoe om jouself toe te maak
met woorde
as beskerming teen die woordlose
koue gekerm van die ewigheid
Clifton: Februarie–Mei 2010.
Dit roep Louw se gedig uit Nuwe verse (1954, opgeneem in 1981:180)op, waar hy besin het
oor “die sterflikheid/ van elke ding wat aards is”:
Clifton
Maar watter van die gode sal ek prys
dat hierdie winterglans en hierdie dag
sowat van wit en goud en deurskyn-grys
voor hierdie oog laat speel? en dat dié prag,
terwyl dit sterwe met die sterflikheid
van elke ding wat aards is, voor my hand
op hierdie wit papier van nuuts af wyd
en glansend word en dans en brand?
Ek weet dit nie; maar íets moet goddelik wees:
die paadjies hier word elkeen soos ‘n kim,
en ek word soos die eerste mense bang.
Selfs dan by hierdie poele woon die vrees?
En ek sal sku oor hierdie rotse klim
waar kaal seuns daglank die rooi krewe vang.
Dit lyk asof Breytenbach in hierdie skemerbundel van hom besonder bewus was van die
latere oeuvre van Louw, soos ook gesuggereer deur die ander pleknaam-gedig, “Arles”, wat
onmiddellik vir die Afrikaanse leser “Arlésiennes”, insgelyks uit Nuwe verse, oproep.
471

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
(Hierdie besondere bewustheid van Louw se verse is waarskynlik ook in die hand gegee
deurdat Breytenbach en sy vrou van tyd tot tyd in Clifton woon, volgens LaVita 2011.)
3. Apokaliptiese verse
Die self-ironiserende gedig waarmee afdeling een open, “’n voetnoot onder die nag van
geskiedenis”, gee die toon aan vir die bundel: “in die nag toe alles swart/verbrand is […] het
ek my taal gedroom/ die titelblad swart besmeer/ met tekens nou onontsyferbaar rou”. Dié
donker nagmerrie-cum-droom-sfeer, met ’n sterk skeut apokaliptiese inkleuring, is selde
afwesig in die res van die bundel. Die hele afdeling vier bestaan trouens uit vrye verse, wat
neig na prosa, in dieselfde apokaliptiese, donker droomsfeer. Ook die duidelikgeïdentifiseerde
laatwerk in afdeling ses, “uitvaart”, en afdeling sewe, “laat-verse”, handel
eksplisiet oor die dood, die weg daarheen, en selfs die testament en die uitstrooi van die as.
Die digter-spreker is in die openingsgedig besonder geringskattend oor hoe hy onthou,
gekanoniseer en histories geëvalueer sal word. Dit hang klaarblyklik ook saam met die feit
dat sy hele digterlike oeuvre geskryf is in Afrikaans, ’n minderheidstaal, kwynend by die dag,
soos die digter dit sien. Die taal se “titelblad” is in tekens wat met verloop van tyd
“onontsyferbaar”, met ander woorde onverstaanbaar, gaan word. Alles te make met die taal
roep oënskynlik vir die digter warse, negatiewe assosiasies op: “my gedigte […] is ’n
almanak van klippe/ die woordeboek van versteende begrippe/ gedoop in asyn vir jou,
voëlverskrikker, se lippe” (151). Die taal is selfs weersinwekkend, soos “asyn aan die lippe”.
Die kwynende taal is aan’t sterwe soos ’n “woordeboek van versteende begrippe”, en sy leser
het so min lewe as ’n verstokte, afskrikwekkende “voëlverskrikker”, wat slegs nut het om
lewende wesens weg te jaag deur hul skrik te besorg. (Daar begin wel iets retories, verhards
in hierdie nou reeds bekende houding van die Afrikaanse digter na vore kom wat
algaanderweg meer voorspelbaar word.) In 2006 al kon die digter se houding teenoor die taal
in sy oeuvre as volg beskryf word:
Reeds in die vers “4 April 1974” in Soos die so (1990) is daar ’n merkbare teësin in
die poësie as die digter skryf “Here, ek het genoeg gehad/ van gedigte …” en kla oor
die “stank van poësie”. Hierdie klagte wat soos ’n refrein deur die latere deel van die
oeuvre loop, suggereer ’n digter wat in die ban van sy eie vakmanskap is, en daardeur
gevange gehou word teen sy eie wil. In die gedig getitel “27 Desember 1988” word
die moedertaal eksplisiet hierby betrek: “Praat asseblief geen Afrikaans met my./ Los
my af!/ Laat staan my hier …”. In Nege landskappe word selfs kras na Afrikaans as
“moertong” (‘tong van die moeder’, d.i. moedertaal, maar ook ‘taal wat sy moer
gesien het’) verwys: “ek ken nog baie meer wysies op moertong/ as in ander tale, al
begin die snedes plek-plek/ reeds yl”. Hy vra ook eksplisiet en blatant: “maak dit saak
as niemand gehoor gee/ en die taal verrot?” (4).
En so is ons terug by Papierblom en die uittrek van die “Josefskleed van die taal”
(1998:129). Die sirkel is voltooi. Poëties is in dié oeuvre lankal die afsterwe van
Afrikaans en die lesers aangekondig, hoewel dit eers later in die openbare ruimte
sigbaar geword het. Afrikaans se grootste lewende digter ly aan sy moedertaal. Dis vir
hom soos “asyn aan die lippe”. (Van Vuuren 2006:55)
472

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Daar is wel deeglik iets problematies in die minagting vir “(h)ulle wat jou taal praat”, en
afwysende opmerkings soos “onder die grond lê stink Volk/ besmet met Woord” (120), as die
sprekers van die “versande taal” (173). Dit is problematies vir die Afrikaanse lesers van die
digbundel, en dit is problematies vir die digter wat noodgedwonge in hierdie enigste
moedertaal van hom skryf.
Breytenbach sluit met hierdie donker versameling verse ook aan by die apokaliptiese visie
van Eben Venter se Horrelpoot (2006). Ook Venter het die teloorgang van die taal as ’n
sentrale motief, in die brabbeltaaltjie wat sy protagonis in dié distopiese roman gebruik. Vir
die gesamentlike Afrikaanse spraakgemeenskap wat hier te lande lewe, en daagliks die
verarming van hul moedertaal via die Afrikaanse radio, koerante en eie interaksie meemaak,
is hierdie somber skrywerlike gebare net nog beswaring. Ironies genoeg leef geeneen van
hierdie skrywers permanent in Suid-Afrika nie, en ontsnap hul dus veel geredeliker aan die
effekte van die daaglikse kreeftegang van die steeds kleiner wordende en vergrysende
minderheidstaal. (Hoewel hul ook waarskynlik minder ervaar van die rare vorme van
oorlewing van die taal in byvoorbeeld township hip-hop.) Daar is iets sadomasochisties en
erg ongemakliks in die verhouding tussen skrywer en die lesersgemeenskap, wat hierdie tipe
apokaliptiese tekste verwelkom, waardeer en prys as van hoë estetiese gehalte, terwyl hul
inhoudelik toenemend die uitsiglose toekoms van die taal en sy sprekers beklemtoon.
Die veranderde situasie met die taal, met Afrikaans, en dus ook van sy belangrikste skrywers,
word op frappante wyse weerspieël in die openingsgedig se vyfde strofe:
was ek nou die profeet
weggestuur om te bespied of daar lewe
is in hierdie wêreld
of die sinnelose balling teruggekeer om te sê
ons taal was ’n voetnoot
onder die onleesbare bladsy geskiedenis? (11–2)
Die verwysing na “die profeet” roep die “hoë erns” en sentrale statuur op van sy digterlike
voorganger, Louw, terwyl Breytenbach homself waarskynlik hier eerder met die “sinnelose
balling” identifiseer wat terugkom met die slegte nuus oor die agteruitgang van die taal. In
die nagmerrie wat onthou word in die openingsgedig, verwys die digter na drie foto’s van
homself wat hy in die “boek van die taal” gesien het – een met medeskrywers (“tussen dooie
vriende […] ons gedigte is slawe”), een by ’n afskeid met sy moeder, en laastens by ’n
ouetehuis “’n malhuis vir aftandse verjaardes/ as geraamte met ’n bietjie bitter vlees”. Hierdie
laaste beeld suggereer moontlik ’n toekomsvisie van die self, soos weerspieël in foto’s van
die bejaarde, gedementeerde Jan Rabie voor sy dood in ’n inrigting in Hermanus.
Dié openingsgedig bevat telkens ook die bewoording of idees vir die subtitels van die eerste
vier, langste, afdelings van die bundel: (1) “tussen dooie vriende is ons gedigte slawe” (uit
strofe drie); (2) “en verder terug in die voue van verheue” (strofe vier); (3) “nomadismes
(“die sinnelose balling”, strofe vyf); en (4) “buig en prewel buig en prewel/ baie woorde o
baie woorde” (strofe sewe). Daarna volg die reeds in 2009 gepubliseerde “veertien sonnette
vir ’n engel in Hengelo”, ’n begeleiding op groot gedrukte vlae, oral in die stad opgehang, by
473

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
’n retrospektiewe uitstalling van sy skilderye in Hengelo, en ten slotte die kripties-getitelde
laaste twee afdelings, “uitvaart” (afdeling ses) en “laat-verse” (laaste afdeling).
Die teks funksioneer dus as ’n soort digterlike credo waarin die hooftemas en motiewe reeds
aangekondig word: verdwynende taal, dooie vriende, boedelopmakery van eie plek in die
kanon en die geskiedenis, ballingskap en toekomsvisie van die eie bejaarde self (“as geraamte
met ’n bietjie bitter vlees”). Dit alles word gekleur met ’n distopiese toekomsperspektief van
die “onleesbare bladsy geskiedenis” waar “ons taal” maar ’n “voetnoot” by was. Wel
opvallend hier is die besitlike voornaamwoord ons, wat in hierdie digterlike moment ’n sterk
groepsgevoel weerspieël, ’n groep waartoe die digter ag dat hy behoort. Dit is dieselfde groep
taalgenote wat in “Wanneer die wêreld onder ons vlerke wit is” (119) met vervreemding as
“(h)ulle wat jou taal praat” beskryf word, en uitgeskel word as “verby”:
[...] Afrika is die wit nag van my drome. Vlieë,
insekte, goggas, stof, snot, blindheid, pyn, bloed, stom
krete, saad, mes, stront, oog, vlieë, stof, dans, pyn,
vlieë, oog, stof, vlieë.
[…]
Die gedig is […] die hand wat soos ’n skaduhond al
langs die woorde loop. Om af en toe ’n been te lig.
Is om in die eerste instansie weer die verknogting aan die volk te vind.
Hulle wat jou taal praat. Ek kry dit nie meer nie. Hulle is verby.
Die stilte tussen ons het verkrummel soos muwwe brood.
Ons het fokkol vir mekaar te sê en doen dit met moeite.
Fok die volk van bo tot onder van agter en van voor
in die agterstrate en die vore.
Maar hierdie skelpartye leer die Afrikaanse leser verduur in ruil vir verse wat nie dié woede
adem nie. Toenemend lyk dit asof dit veral die ouer digter is wat so eksplisiet ’n minagting
vir sy leserspubliek durf verwoord: hy het niks meer om te verloor nie. In sy debuutvers het
hy nog deemoedig aan sy lesers gevra: “wees hom tog genadig”. Nou stel hy minder belang
in die eindproduk as in die kreatiewe proses, en eie plesier:
In youth [...] it’s the reception of the piece and not its production that counts. But to
the aging writer, painter or musician the process can signify more than result [...] with
time and age, the act of showing becomes increasingly subordinate to the act of
making, and gratification turns ever further inward. (Delbanco 2011:61)
In “Ons is hier” (133) vind die leser ’n soort Psalm 137-aanpassing. Dit is nie die Israeliete se
klaagsang by die “riviere van Babilon” waar die verstote volk sit en ween nie, maar by “die
see waar die bote langsaam/ die land verlaat, boordensvol mense in hulle beste donker klere”:
En oor die water het hulle treurige liedere gekom
soos die geskiedenis van ’n mensdom.
Dit was verby, dit is verby, die land leeggevloei.
Donker leesstof vir die Afrikaanse leser wat hierdie bundel nog op vaderlandse bodem ter
hand neem. Maar so is die hele afdeling vier – dit roep donker, bitter, fantasmagoriese
474

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
droomwêrelde op. Die afdeling open met ’n verraadgedig wat sinspeel op die tronkperiode
(1975–1982) in die digter se lewe: “(Ek het ontsnap uit die fuik)” (113). Hoewel dit nie
duidelik is op wie die verraad sou sinspeel nie, omdat geen persoon geïdentifiseer word nie,
is dit nie werklik ter sake nie. Die hoofidee is die vrees wat die spreker voortdryf, en die
uiteindelike konfrontasie:
(ek) wou weet waarom jy my verraai het, waarom al
die klimate gelede, wat was my oortreding, wie
was die magte aan wie jy my uitverkoop het, kyk
hoe stomp het my hande geword, en nou is daar
niks meer wat jy aan my kan doen nie […]. (114)
Hierdie ou vrees van “al die klimate gelede” word voortreflik geïllustreer in ’n ander
politieke gevangene, Hugh Lewin, se vertelling oor sy verhouding met sy verraaier en sy
vriend, Adrian, in Stones against the mirror. Friendship in the time of the South African
struggle (2011). Sy bitterheid gaan veral oor die sewe jaar wat die verraaier vry buite
rondloop, “while I’d been cooped up in a cage” (2011:173) en “the more I experienced the
reality of outside, the more I was brought face to face with what I’d missed by being in
prison” (2011:174). Veertig jaar na die gebeure ontmoet hulle en versoen hul met mekaar.
Wat Lewin en Breytenbach se ervarings gemeen het, is die eindelose tye tussenin waar die
gevangene wonder oor die rede vir die verraad, en uiteindelik die besef dat die ander niks
meer aan hom kan doen nie. Die skade is gedaan, en die tyd van gevangeskap (die Groot
Afwesige Tyd, of GAT, soos dit heet in Soos die so, 1990) is ingeboet:
anderdag was ek jonk en fier
die hand vol woorde en ’n mooi gesig –
nou brand my vel soos dooie papier
en elke dag is koggelend ’n gedig. (167)
In die laaste afdeling, “laat-verse”, publiseer die digter ’n besonder donker digterlike
testament onder die titel “vir oopmaak wanneer dood my oë toegemaak het (’n brandberig)”
(171–4). Dié neologistiese “brandberig” is letterlik ’n voordoodse opdrag om ná die digter se
dood alle gedigte, asook sy lyk, “te verbrand” (mits die Afrikaanse taal, oftewel die
apokalipties te verwagte “versande taal” waarin die “dokument” geskryf is, nog vir enigeen
verstaanbaar is):
as daar nog enigiemand is
wat hierdie woorde soos dit verskyn
in die versande taal kan lees
en indien julle enigsins die maan respekteer
vernietig asseblief alles /
[…]
verbrand die mond wat land en sand
aanmekaar gelieg het / verbrand
die hand wat handuit geruk
tot aan die rand nog hoereer vir rym /
475

verbrand die skryfsels en die beweging
van gedagte en van droom /
verbrand die piel wat so baie skoor en skoot
gesoek het / verbrand die hart
en die niere en die vet /
laat die slym opdroog
en die toonnaels verrot
op ’n stapel in die buitelug
[…]
verbrand die hele armsalige kaboedel
en gooi wat oorbly vir die visse en die voëls
vee uit! ek sê: vee uit!
maak skóón!
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die katalogus van liggaamsdele wat die ouerwordende digter hier benoem as bestem vir die
brandstapel na sy dood, herinner aan die bejaarde Barend J. Toerien se titelgedig in Parte
speel (1991:19–22): neus, tong, oë, voël en voete kry elkeen ’n gedig gewy aan hul historie,
om uiteindelik tot die wrang slotsom te kom: “Waar is die dae/ noudat daar net wind is/ vir
koppel/ en Memorie alleen/ speel met my parte” (1991:24). Wrang, skel en geringskattend
soos Breytenbach se “brandberig” aan die slot skyn te wees, is dit wel deeglik ook ’n in
memoriam en ’n voorlopige nadenke oor eie lewe en ’n “boedel opmaak”-met-apokaliptiesedraai
oor die waarskynlik, teen daardie tyd tot niet gegane moedertaal. Die geringskattende
stelling aan die begin, “in my hele lewe het ek/ geen enkele gedagte of insig gehad/ wat die
moeite werd is om te onthou nie”, kan slegs ontkenning ontlok by die leser of erfgename van
die digter. Want iemand wat sy bestaan gemaak het uit woorde, as digter, se nalatenskap is
hoofsaaklik sy gedigte en digbundels. Die impuls om te beweer alles, ook eie werk, is “niks
werd”, spruit waarskynlik uit woede, bewus of onbewus, oor eie verganklikheid, ’n donker
gestemdheid, júis gerig teen dit wat die digter weet veel langer gaan duur as sy eie brose,
fisieke liggaam. Hier staan Breytenbach veel nader aan Krog in sy reddelose, redelose woede
oor “dood” wat sy oë gaan toemaak, met die verskil dat sy woede gerig is teen sy eie werk
(feitlik intern, op ’n deel van homself) en hare ekstern op die klip van Tafelberg. Krog se
woede in die Tafelberg-reeks is miskien nog minder vérgaande as Breytenbach s’n. Sy
“brandberig” straal ’n soort allesvernietigende “après mois le deluge”-houding uit.
4. “Duister”, moeilike verse
’n Paar van die verse in Die beginsel van stof grens aan duisterheid, die duisterste van almal
waarskynlik “(Koop ’n hond)” (115), uit die donkergestemde droom-reeks van die vierde
afdeling. Wat hier volg is ’n poging om die duisterheid te probeer verhelder. Waarskynlik kan
duisterheid, ondeurdringbaarheid in hierdie afdeling, as tiperend gesien word van
Breytenbach se laat styl (hoewel ook veral sy tronkbundels as besonder ondeurdringbaar en
moeilik beskou word). Dit sluit aan by die idee dat die ouer digter nie meer die leser te veel in
ag neem nie – miskien enigsins anders as die jonger digter, wat meer bewus is van die
resepsie. Die ouer digter konsentreer altemit meer op die produksieproses, en voel
476

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
waarskynlik die leser moet ook werk hê, so ongeveer soos Louw dit destyds verwoord het in
een van sy opstelle oor die “moeilike poësie”. Die vers volg direk op die “verraad”-gedig
“(Ek het ontsnap uit die fuik)”, en net voor die “aankoms”-vers in die stowwerige woonstel
vol boeke en ou klere:
(Koop ’n hond)
Koop ’n hond by die plaaslike dierebeskermingsvereniging
want hulle doen goeie werk.
Met digte donker vag van anderhalfduim lank.
Verkieslik ’n reun: ’n teef sal dalk
jou hande probeer lek wanneer jy die pote met tou vasmaak.
Gooi die halsband weg en trek al jou klere uit
en sny die hond keelaf met ’n mes so skerp soos ’n gedagte
wanneer jy die rugstring en die boude van die vrou
weerkaats sien staan in ’n staanspieël van ’n kamer vol
anonieme lig. Maak ’n skoon snit en wurm die vliesbedekte
kadawer versigtig uit die vel. Waak teen vlieë.
Gooi die kadawer weg. Sny die vel in repies
en moenie huil nie. Dis beter as die hond nie ’n naam
gehad het nie. Bak die stroke in ’n oond. Maal
dit tot ’n fyn poeier. Meng met roet en gliserien –
of krokodiltrane indien jy genoeg in voorraad het.
Maak met dieselfde bloederige mes vir jou ’n stilus skerp,
so skerp soos ’n woord wat betekenis soek, en dies meer.
Skryf nou ’n gedig oor ’n donker hond.
Waak teen vlieë.
Die hond-beeld is ’n bekende beeld in Breytenbach se oeuvre. In Intimate stranger is
telkemale sprake van “Dog Death” (2009:15, 190). ’n Sleutel tot “(Koop ’n hond)” kom
waarskynlik onder meer voor in die derde gedig hierna, “(Wanneer die wêreld onder ons
vlerke wit is)” (119–20):
Die gedig is […] die hand wat soos ’n skaduhond al
langs die woorde loop. [...]
[...]
[…]. Maar die hand
is moeg en blou van snuffel en verdwaal in paragrawe ordentlikheid.
Te muf om nog paddas uit die aarde te grawe. [...]
Die kreatiewe proses verloop volgens Breytenbach soos die gesnuffel van ’n hond deur
grasse en bosse – so werk die kreatiewe proses met brein en hand wat kies tussen woorde, en
die gedig dan tot stand laat kom. Die vraag by hierdie resepmatige gedig is wat die titel sou
beteken. Verbeel jou die proses, soos met die afslag van ’n hond? Of koop iemand anders se
bundel gedigte en laat dit jou tot inspirasie wees? Stel die gedig die totale opgaan van die
liggaamlike in die geestelike voor? Die abstrahering van die werklikheid tot daar niks oorbly
behalwe letters op papier wat dit beskrywe nie?
477

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Maar dieselfde Descartes wie se filosofiese besinnings oor materie hier bo genoem is, en na
wie die bundeltitel duidelik ook heenwys, was bekend vir rare en grillerige eksperimente met
die afslag van honde 3 (en hase, maar dis nou nie hier ter sake nie):
Descartes was a vegetarian for health reasons. He, did, however, skin dogs and rabbits
alive for research purposes. He reasoned that if the animals felt pain then what was
done to them would be so horrific that God would never allow it. Since God did, in
fact, allow it then it follows logically that dogs and rabbits don’t feel pain. There is no
reason to think any other animals do, either. As Descartes went on to argue, animals
don’t have souls, and without a soul, you can’t feel pain. […]. Descartes proved that
God exists and thereby established that animals don’t feel pain. (Leafy 2011, s.b.)
Om ’n hond te slag was vir Descartes ’n berekende eksperiment in sy soeke na filosofiese
waarhede oor pyn, die bestaan van God, en die aard van syn. ’n Google-soektog na hondeslagting
bring onmiddellik die Descartes-betrokkenheid na vore – tesame met ’n reeks
gruwelike foto’s uit China van geslagte honde te koop as kos op diverse markte, en ’n
instruktiewe, maar werklik ysingwekkende, video uit Kenia, “hoe om ’n hond af te slag”. Só
duister is die Breytenbach-gedig met die eerste oogopslag dat enige van hierdie assosiasies –
filosofies met Descartes, letterlike hondeslagting, en ’n allegorie vir die kreatiewe proses –
vir die leser aanvanklik ongeveer op dieselfde vlak, ewe waarskynlik of onwaarskynlik,
voorkom. Lesers noem ook moontlike assosiasies met die driepoot-hond in Disgrace van
J.M. Coetzee.
Die konteks waarin die gedig verskyn (ná die vers oor die ontsnapping uit die tronk en voor
die beskrewe aankoms tuis), laat vermoed dat die vers ook te make het met die digter as
gevangene of oudgevangene, of sy destydse situasie, op een of ander manier. Daar is egter
geen aspek van hierdie prosagedig in twintig reëls wat op die oog af enigiets met die
onderwerp te make het of direk daarop kommentaar lewer nie. Hoogstens sou ’n mens kon sê
dat ’n situasie beskryf word van een met mag en een wat volkome magteloos is. Die situasie
van magtelose en bemagtigde, die wreedheid van die een teenoor die ander, en die sentraliteit
van die hond in die titel suggereer intertekstueel Louw se veel omvangryker epiese vers “Die
hond van God” oor die inkwisiteur en die gemartelde in Gestaltes en diere (1947, opgeneem
in 1981:139–48). Die bemagtigde weer sonder enige genade alle aanspraak van die
ontmagtigde op meegevoel af, en gaan besonder wreed en gevoelloos met hierdie ander
lewende wese om, volgens ’n lys voorskrifte wat feitlik meganies uitgevoer word, alles ter
diens van die uiteindelike doel: die skryf van ’n gedig oor die afgeslagte, doodgemaakte,
magtelose dier. Mag en magteloosheid, gevoel teenoor gevoelloosheid, aanhanklikheid
teenoor wreedheid, afslagting teenoor die skep van estetiese objek. Is dit ’n vergesogte
metafoor vir die digter se situasie in die hande van sy vyande? Voel hy dat hy soos ’n hond
behandel is? Hierdie eerste interpretasiemoontlikheid vir die gedig is in die hand gegee deur
die bundelkonteks.
Ander gegewens wat hierdie interpretasie sou ondersteun, is die motief van die hond wat
dikwels in Breytenbach se oeuvre figureer. ’n Tronktekening getiteld “Les gens de la rose
noire” uit die periode 1975–82, afgedruk in Painting the eye (1993:69), fokus op ’n gevange,
vasgebinde hond, omring van militêre personeel, sirkusartieste, saltimbanques en die
478

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
afgesaagde kop van Breyten Breytenbach. Die skildery Dog vorm die basis vir die
voorbladontwerp (met gemaskerde mensfiguur) van Marilet Sienaert se The I of the beholder
(2001). In vele ander skilderye figureer ook hondefigure of hondekoppe (sien byvoorbeeld
Alles een paard, 1989:44). Self beskryf die digter die hond in sy werk as heeltyd aan die
evolueer – die ou hond is die dood, wat geduldig wag, en Dancing the Dog, die titel van sy
2001-uitstalling, is “dancing (with) consciousness” (Coullie en Jacobs 2010:264). Dat die
digter die outobiografie oor sy Bolandse kinderjare Dog heart (1998) doop, suggereer ’n noue
verband tussen digter en hond – die hart van die digter is die hart van die hond. Les bes is die
antwoord in ’n onlangse afskeidsgedig in Die windvanger (2007) op die vraag oor waar
Breytenbach hom bevind, as volg: “hy is maar nog/ hier iewers hond.” Dat die wreed
mishandelde en afgeslagte hond sinspeel op die digter se eie lot (veral aan die hand van sy
Suid-Afrikaanse landgenote), is dus ’n moontlikheid. Nog ’n assosiasie wat die Suid-
Afrikaanse lesers hier meelees, is met J.M. Coetzee se Disgrace (1999)en die enigmatiese
slot waar die protagonis vir sy enigste “gehoor”, die driepoot-hond, sy gekomponeerde
operamusiek op sy blikkitaar voorspeel. Die hond is ten dode opgeskryf, en sal self deur
Lurie die dood in begelei word, maar vir oulaas neem albei deel aan die kreatiewe proses en
die produseer daarvan – soos skrywer en leser, digter en leser.
’n Digter wat hond en eie psige (ego en alter ego?) gelyk gestel het in haar werk, is die
surrealistiese digter Blanca Varela (1926–2009) uit Peru, wat in Spaans gedig het. (Sy is in
1949 weg na Parys, waar sy bevriend geraak het met Octavio Paz, en via hom met André
Breton, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Henri Michaux, Alberto Giacometti en
andere.) Uit Concierto animal (1999) kom haar abjekte, insgelyks afgeslagte-hond-gedig
“Secreto de familia”:
Family Secret
I dreamed of a dog
a skinned dog
its body sang its red body whistled
I asked the other one
the one who turns out the light the butcher
what has happened
why are we in the dark
this is a dream you are alone
there is no one else
light does not exist
you are the dog you are the flower which barks
sharpen your tongue sweetly
your sweet black four-legged tongue
dreams scorch the skin of man
human skin burns disappears
only the mutt's red pulp is clean
the true light dwells in the crust of its eyes
you are the dog
479

you are the skinned mongrel every night
dream of yourself and let that be enough
(Uit die Spaans vertaal deur Gwen MacKeith)
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die idee van die lydende self as die afgeslagte hond, die “skinned mongrel”, elke nag
geskroei deur sy of haar eie drome, en die vel wat brand, is nie ver verwyderd van
Breytenbach se idee van die gebakte vel wat verpoeier word vir ink nie. Die digter as hond,
as abjekte, sou dus die intertekstuele idee via Varela agter Breytenbach se “(Koop ’n hond)”
wees. Die digter, Breytenbach, kan geredelik gesien word as afgeslagte hond – met die hele
skandalige geskiedenis van sy veroordeling, eensame opsluiting en jare lange gevangeskap
aan die hand van die “slagter”, Balthazar (J. Vorster). Dit is aan hom dat die skrynendverwytende
“brief uit die vreemde aan slagter” (Skryt, 1972, opgeneem in 2001) oor
onnatuurlike sterftes in tronke in 1972 opgedra is. ’n Gefolterde prisonier word in hierdie
vers op vergelykbare wyse met die afgeslagte hond, as “die bloederige ding […] met al die
stukkende asem van sterwe/ tussen jou hande” beskryf. Reeds in Breytenbach se debuutgedig,
“bedreiging van die siekes”, word menslike lyding oor die donker, uitsiglose winter in Parys
geskakel met ’n beskrywing van die omgewing in terme van “sooie rou swart vleis”.
Afgeslagte vleis suggereer ook daar die perspektief van ’n nagmerrie.
Maar die gedig word ook gelykgestel aan “die hand wat soos ’n skaduhond/ al langs die
woorde loop. Om af en toe ’n been te lig” (119). Die gedig is ’n hand “soos ’n skaduhond”,
maar dié is te uitgeput vir nog beweging – daar kom langsamerhand ’n einde aan die
kreatiewe proses.
Nog ’n interpretasiemoontlikheid vir die hondgedig sou wees ’n artistieke self-minagting –
die spel met taal en woorde maak die digter aandadig aan valsheid, aan blufspel. Die
“werklikheid” van die lewe word in diens gestel van die artistieke, die estetiese, wat bo alles
seëvier. Soos wat die skryf van ’n gedig oor ’n hond die doodmaak van die lewende hond
inhou, so is die totstandkoming van ’n gedig ’n hol daad, in nabootsing van die lewe self:
“The word-web we spin is as close to life as a hide – hide as in skin but also as a place of
dissimulation and protection” (Breytenbach 2009:67).
Dat daar iets versteur is in die gemaklike skryfproses, met die verhouding tussen digter en
leser, word beklemtoon in “(Wanneer die wêreld onder ons vlerke wit is)” (119–20): die
gedig is “om in die eerste instansie weer die verknogting aan die volk te vind./ Hulle wat jou
taal praat”. Hierdie proses is versteur, stel die digter, want “Ek kry dit [die verknogting] nie
meer nie. Hulle is verby/ Die stilte tussen ons het verkrummel soos muwwe brood.”
Vandaar waarskynlik die rede vir die moeisaamheid van veral afdeling vier (“buig en prewel
…”) met sy prosagedigte. Hierdie afdeling lees in veel opsigte byna so ondeurdringbaar as
die moeilikste van die tronkgedigte, omdat die konneksie tussen die woorde en ’n herkenbare
ruimte of “werklikheid” waarna verwys word, vir die leser ontbreek. Met die verskil dat in
Breytenbach se tronkgedigte, soos in sy vroeë verse, die wêreld agter die gedigte
identifiseerbaar was. In die vroegste werk, met die digter in ballingskap, was sy verlange
480

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gerig op die vaderland, en in die tronkgedigte was die twee ruimtes, vaderland, maar ook
veral sy nuwe aangenome tuiste in Parys, agter die woorde as plek(ke) van betekenisgewende
resonansie. Veral in afdeling vier van hierdie laat bundel ontbreek so ’n ruimte, of selfs
verbeelde ruimte, waaraan die leser die prosatekste kan verbind, meestal. In Intimate
stranger. A writing book (2009) soek die leser ook tevergeefs vir meer herkenbare omtrekke
van ’n ruimte van waaruit die digter skryf. Dit is duidelik dat die “middelwêreld” van waaruit
hy nou skryf, nie ’n vaste ruimte het nie, soos hy ook vaste identiteit ontken:
One always consists of many selves, shoals, and shelves and elves of self, depending
on the need or the circumstances and environment […] what we know as a memory
may well be the dwelling-place, the dumping ground, of all these salvaged ghostly
selves, the “ancestors”, the “ghosts of saved and unsaved versions of history
competing for attention”. (Breytenbach 2006:274)
Om die begrip, laat staan interpretasie, van die gedigte verder te bemoeilik, is hier oënskynlik
deurlopend ook sprake van afsplitsing van die digter-persona in ego en alter ego (’n mens sou
dit ook self-objektivering of duplisering van die self en sy skadu-“ander” kon noem). Dié
verskynsel is die opvallendste in die fassinerende vers “(toe ek hom sien)” (124), waar die
“ek” en die “hy” mettertyd oor mekaar begin glip, nader aan die slot van die vers, tot hul
weer een is. Ten slotte word die digterlike persona al hoe meer herkenbaar:
[…]. en hier is ek nou terug
uit die seisoen van verstrooiing met God in die doos
en iewers versamel op ’n verrottende vel papier
’n ontferming woorde as Vervanger.
’n Tweede, geheel ander interpretasiemoontlikheid is dat die hele vers satiriese kommentaar
op die funksie van skryfskole en die doseer van kreatiewe skryfkuns sou kon wees. Ervare
skrywers (soos Breytenbach in New York) rig studente in die metode af, maar die skakeling
met die lewe is deurgeknip – die resultaat bloedlose, emosielose teks-op-patroon sonder die
asem van lewe daaragter? So gelees, bevat die gedig ’n ironiese lys instruksies deur ’n
meesterskrywer aan sy studente, met as onderwerp van die dag: “Hoe om ’n gedig te skryf”.
Leidrade in die teks wat tot hierdie interpretasie aanleiding gee, is die mes “so skerp soos ’n
gedagte”, ’n skerp stilus en die maak van ink uit hondevel (gemeng met “roet en gliserien –
of krokodiltrane indien jy genoeg in voorraad het”). Verder is daar die verwysing na die stilus
so skerp “soos ’n woord wat betekenis soek”, plus die eksplisiete opdrag in die tweede laaste
reël: “Skryf nou ’n gedig oor ’n donker hond”, asof aan ’n klas.
Dit sou nie ’n vreemde gedagte wees om ’n vers te skryf oor die bloedloosheid en selfgeobsedeerdheid
van baie moderne kreatiewe skryfwerk nie. Byna ’n eeu gelede al het Roy
Campbell in ’n gedig, “On some South African novelists” (opgeneem in 1985), geïrriteerd
gevra (oënskynlik na aanleiding van die onindrukwekkende romans van Sarah Gertrude
Millin), “(but) where’s the bloody horse?”:
You praise the firm restraint with which they write –
I'm with you there, of course:
481

They use the snaffle and the curb all right,
But where's the bloody horse?
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Al die tegniek en besonderhede is daar, maar wat ontbreek, is lewe, die ding self. In
Breytenbach se vers oor die slagting van die hond is die hond slegs ’n verskoning om
uiteindelik die vel te kan verpoeier om daarvan, gemeng met roet en gliserien of
krokodiltrane, ink te kan maak – om mee te skrywe. Waaróór geskryf gaan word, is die vraag.
Dis duidelik uit die gedig dat alle emosie of aanhanklikheid afgeweer word, dat die wrede
afslagting van die hond slegs ’n aktiwiteit op weg is, ter voorbereiding van die uiteindelike
doel, die skryf van ’n gedig “oor ’n donker hond”. Die gruwelike en afstandelike slagting is
slegs ’n middel tot ’n doel, die makabere skryf van ’n vers daaroor. Ervaring moet in diens
staan van kuns as die allerhoogste troefkaart, wat ’n soort bloedlose kuns (sonder hond, of
soos in Campbell se geval, sonder die perd, die lewende wese) suggereer.
Van die twee interpretasiemoontlikhede lyk die eerste meer waarskynlik, weens die konteks
van die oeuvre, die bundelkonteks, en veral die plek van die vers in afdeling vier tussen
soortgelyke ander nagmerrieagtige, koorsdroom-tipe verse. Een hiervan wat in terme van
beelding en sfeer sterk skakel met “(Koop ’n hond)”, is die insgelyks nogal enigmatiese vers
“(toe ek hom sien)” (124):
toe ek hom sien is hy gekneus van kop tot tone,
selfs in goeie seisoene is die mens weinig meer
dan ’n sak verrottende vel van vlees en vet met binne-in
die glibberige organe en beendere soos grafstingels,
maar dis asof hy in ’n geveg was in ’n put
uitgehongerde honde, met onder die arm ’n doos
waaruit bloed syg. dis die Vervanger, sê hy,
ek het geweet dat ’n God se aandag bestry kan word,
sê hy, die begrip eengoddelikheid self roep ’n dubbel op
want hoe kan lig sonder skaduwee bestaan of wete
sonder gewete of beeld sonder verbeelding
en ek het ’n doos vol woorde gepak gedun uit verse
oor die jare en toe dit nag was na hom geneem.
hoe kan ek jou vertel dat die donker vol drome is?
toe ek hom sien het ek verklaar dat hierdie swermende
woorde wat so byt en kerm omdat hulle blind is
gedagtes en begrippe en ’n vel van onthou is,
dat hy hulle moet verbind tot die Vervanger en hy
het gesê dis teen die beginsel van stof wat skepping is,
maar ek het gesê alle baring is paring en soos sterre
is daar met die donker baklei want om te bestaan
moet daar skeiding wees. en hier is ek nou terug
uit die seisoen van verstrooiing met God in die doos
en iewers versamel op ’n verrottende vel papier
’n ontferming woorde as Vervanger.
In hierdie gedig word vertel van ’n bloedige geveg asof “in ’n put/ uitgehongerde honde”
waaruit die digter “gekneus van kop tot tone” te voorskyn kom met onder sy arm “n doos/
482

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
waaruit bloed syg”. Hierdie kartonhouer is vol gedigte, gewan uit “verse oor die jare” en hul
verteenwoordig ’n “vel van onthou”, en verteenwoordig vir die digter “God in die doos” (al
wat hy oor het na “die seisoen van verstrooiing”), wat moet dien as “Vervanger”.
Hoewel daar van twee persone sprake is, maak die vers eintlik slegs goed sin indien die twee
identiteite as ego en alter ego van een en dieselfde persona gelees word, en spesifiek van die
digter, Breyten Breytenbach. Hy skyn te suggereer dat hy ’n skrywersblokkasie, ’n periode
van “verstrooiing” meegemaak het, maar dit na ’n donker sielestryd (voorgestel met die
“geveg in die put” met die “uitgehongerde honde”) oorleef het, en “nou terug” is. Die
verwysing na die “swermende/ woorde wat so byt en kerm omdat hulle blind is”, lyk na ’n
metatekstuele verwysing na die “laat-verse” en “aandtekeninge” in hierdie bundel, Die
beginsel van stof. En dis veral hierdie afdeling vier, met sy donker droom perspektiewe, wat
die kern van die “skemerbundel” vorm, saam met afdelings ses en sewe. Hier is “God in die
doos” in hierdie “ontferming woorde”. Die eenvoud van die woorde kontrasteer met die
vreemde, byna Bybelse, sfeer (soos Jakob wat by die spruit Jabbok geveg het met die engel,
en mank daarvan afgekom het, in Gen. 32:22–32). Hierdie tema het veel beeldende
kunstenaars aangespreek, van Rembrandt van Rijn (1659) en Gustave Doré (1855) tot Marc
Chagall (1970); en ook in die letterkunde het heelwat skrywers, van Herman Hesse tot Rainer
Maria Rilke, hierdie motief in romans en gedigte verwerk.
Breytenbach se “(toe ek hom sien)” is ’n Afrikaanse variant op die tema van die geveg met
die engel. Soos Rilke wat vir tien jaar nie sy Duineser Elegien kon voltooi nie, weens gebrek
aan inspirasie, het die Afrikaanse digter ook ’n periode van skrywersblokkasie agter die rug
wanneer hy die gedig skryf. Die vers het verder ook ’n Rilke-agtige geur, met die rare
perspektief van die gesplete self (die “ek” en die “hy” in gesprek), en die rare, deels
kunsteoretiese en deels teologiese geveg, spesifiek die poging om die versameling verse te
“verbind tot die Vervanger”. Hierdie laaste frase is haas onverstaanbaar, haas sinledig. Wat
presies bedoel word met “die Vervanger”, wat sentraal figureer in die vers, is ook nie
duidelik nie. “Vervanger” vir God? “Vervanger”, soos hier deurgaans met ’n hoofletter
gespel, is ook nie ’n bekende Afrikaanse begrip nie. Die leser bly uiteindelik effe in die
duister oor die spesifieke nuanses van hierdie begrip en die sentraliteit daarvan in
Breytenbach se ars poëtiese gedig.
5. Slot
Laatwerk en geleidelike afsluiting van ’n oeuvre, soos wat Die beginsel van stof is, bied
besonder uitdagende, enigmatiese, en soms selfs duister verse, soos veral in afdeling vier,
“buig en prewel buig en prewel/ baie woorde o baie woorde”. Hierdie afdeling is die
verrassend vernuwende “hart” van die versameling, plek-plek op ondeurdringbaarheidsvlak
soos in die moeilikste verse in Louw se Tristia.
Die gesprek oor hierdie gedigte het nog skaars begin.
Bibliografie
483

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Adorno, T.W. 2001 [1974]. Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschädigten Leben.
Berlyn/Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
Breytenbach, B. 1989. Alles één paard. Verhalen en beelden. Vertaal deur A.Nuis.
Amsterdam: Meulenhoff/Van Gennep.
—. 1993. Painting the eye. Kaapstad: David Philip.
—. 1998. Dog heart (A travel memoir). Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2001. Ysterkoei-blues. Versamelde gedigte (1964-1975). Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2005. Die ongedanste dans. Gevangenisgedigte (1975-1983). Kaapstad: Human &
Rousseau.
—. 2006. Reflections on identity. In Coullie, Meyer e.a. (reds.) 2006.
—. 2007. Die windvanger. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2009. Intimate stranger. A writing book. New York: Archipelago Books.
—. 2011. Die beginsel van stof (laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge). Kaapstad:
Human & Rousseau.
Breytenbach, Kerneels. 2011. Die twee Breytenbachs in gesprek.
http://www.youtube.com/watch?v=Lwk5huqJHtQ (11 Julie 2011 geraadpleeg).
Campbell, R. 1985. Collected works I. Poetry. Craighall: Ad Donker.
Clark, K. 2006. The artist grows old. Daedalus, Winter, ble. 77–90.
Coetzee, J.M. 1999. Disgrace. Johannesburg: Random House.
Coullie, J.L., S. Meyer, T.H. Ngwenya en T. Olver (reds.). 2006. Selves in question:
Interviews on Southern African auto/biography. Honolulu: University of Hawaii Press.
Coullie, J.L. en J.U. Jacobs (reds.). 2010. A.k.a. Breyten Breytenbach: Critical approaches to
his writings and paintings. Amsterdam/New York: Rodopi.
Delbanco, N. 2011. Lastingness. The art of old age. New York: Grand Central Publishing.
Descartes, R. 1644. Selections from the principles of philosophy. Part II – Of the principles of
material things. http://www.classicallibrary.org/descartes/principles/02.htm.
(12 Mei 2011
geraadpleeg).
Hikmet, N. 2002. Poems of Nazim Hikmet. Hersien en uitgebrei. Uit Turks vertaal deur R.
Blasing en M. Konuk. New York: Persea Books.
484

Krog, A. 2006.Verweerskrif. Kaapstad: Umuzi.
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Leafy. 2011. www.veganise.me/the-moral-imperative-to-eat-meat (3 Julie 2011 geraadpleeg).
Lavita, M. 2011. Onderhoud met Yolande Breytenbach. Beeld, 14 April, bl. 1.
Lewin, H. 2011. Stones against the mirror. Friendship in the time of the South African
struggle. Kaapstad: Umuzi.
Louw, N.P. Van Wyk. 1981.Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg/Human & Rousseau.
Opperman, D.J. 1987. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg/Human & Rousseau.
Ovidius. 1998. Sombere gedichten. Tristia. Vertaal en toegelig deur W. Hogendoorn.
Amsterdam: Athenaeum-Polak/Van Gennep.
Rilke, R.M. 1981 [1939]. Duino elegies / Duineser Elegien. Die Duitse teks met ’n Engelse
vertaling, inleiding en kommentaar deur J.B. Leishman en S. Spender. Londen: Chatto &
Windus.
Said, E.W. 2007 [2006]. On late style. Music and literature against the grain. New York:
Vintage Books.
Schoeman, K. 1995. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau.
Sienaert, M. 2001. The I of the beholder. Identity formation in the art and writing of Breyten
Breytenbach. Kaapstad: Kwela/SA History Online.
Toerien, B.J. 1991. Parte speel. Kaapstad: Tafelberg.
Van Vuuren, H. 1993. Rilke en Breytenbach: Twee digters in Parys. Tydskrif vir Letterkunde,
31(2):45–51.
—. 2006. “Die taal asyn aan die lippe”: ’n Oorsig van Breyten Breytenbach se poësie-oeuvre.
Tydskrif vir Letterkunde, 43(2):46–56.
Varela, B. 1999. Concierto animal. Madrid: Ediciones Peisa.
http://www.poetrytranslation.org/poems/8/Family_Secret (1 Junie 2011 geraadpleeg).
Venter, E. 2006. Horrelpoot. Kaapstad: Tafelberg.
Eindnotas
1 Die finansiële ondersteuning van die NRF word hiermee erken. Hartlike dank aan die
kritiese lesers wat die artikel help vorm gee het met hul kommentaar: Marius Crous, Philip
John, Waldemar Gouws, Hans Neervoort en Tony Voss.
2 Erkenning aan Hennie Aucamp vir die verwysing.
485

LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
3 Waldemar Gouws het my attent gemaak op hierdie rare praktyk van die filosoof.
486

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ondersoek na die impak van ’n akademiese
geletterdheidsintervensie op eerstejaarstudente se
akademiese taalvermoë
Opsomming
Tobie van Dyk
Tobie van Dyk, Karlien Cillié, Marisca Coetzee, Suzanne Ross en Helena Zybrands: Taalsentrum, Universiteit Stellenbosch
Deurvloeikoerse aan universiteite is kommerwekkend laag en daar is verskeie redes hiervoor.
Die mees voor die hand liggende en wyd gedokumenteerde is die skoolstelsel se versuim om
leerders voldoende vir universiteitstudie voor te berei. Die hoëronderwyssektor is derhalwe
genoodsaak om inisiatiewe van stapel te stuur ten einde studente, veral eerstejaars, te
ondersteun. Een sodanige inisiatief is die instel van verpligte kursusse in akademiese
taalvaardigheid, wat ook as akademiese geletterdheid bekend staan. ’n Voorbeeld van so ’n
intervensie is die eerstejaarsmodule Wetenskapskommunikasievaardigheid 172, wat sedert
2007 in die Universiteit Stellenbosch se Fakulteit Natuurwetenskappe aangebied word. Dié
kursus dien as gevallestudie vir hierdie artikel, met ’n bepaalde klem op die impak van
sodanige intervensies op studente se akademiese taalvermoë. Kwantitatiewe sowel as
kwalitatiewe navorsingsmetodes, onder meer voor- en natoetse, ’n elektroniese vraelys en
amptelike studenteterugvoervorms, is gebruik om data te verkry. Die data is aan
kruisvalidering onderwerp om tot ’n voorlopige gevolgtrekking te kom oor die impak van ’n
doelgemaakte intervensie op studente se akademiese geletterdheidsvermoëns. Uit die
ondersoek blyk dit dat studente se taalbekwaamheid binne die beperkte tydsbestek, naamlik
een akademiese jaar met twee lesings per week, verbeter het. Die artikel sluit af met enkele
aanbevelings waarby die kursusinhoud van hierdie en ander modules in akademiese
geletterdheid rééds baat gevind het en nog sál baat vind, ten einde die problematiek wat betref
akademiese geletterdheid toepaslik en voldoende die hoof te bied. Hierdie artikel is dus ’n
poging om lig te werp op die kwessie van eerstejaarstudente se taalvoorbereidheidsvlakke en
die invloed daarvan op akademiese sukses.
Trefwoorde: akademiese geletterdheid, akademiese taalvaardigheid, taalvermoë,
taalbekwaamheid, impak, eerstejaarsukses, deurvloeikoerse
Abstract
An investigation into the impact of an academic literacy intervention on the linguistic
ability of first year students
Throughput rates at universities are alarmingly low. There are several reasons for this, one of
them being the inadequate preparation students receive at secondary education level. This
487

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
forces tertiary education institutions to launch initiatives to support students, and first-year
students in particular.
Investigations into possible reasons for low throughput rates at universities have revealed a
low level of competency in the language of teaching and learning as one of the main reasons
for the lack of academic success among South African undergraduate students – even among
those with particular academic potential (Blacquière 1989; Leibowitz 2001; Macdonald 1990;
Perkins 1991; Pretorius 1995; Van Rensburg and Weideman 2002; Vorster and Reagan
1990). Results of academic literacy tests and research by independent education specialists
indicate a possible decline in the (academic) language skills of students who register at
universities (Anon. 2004:8; Rademeyer 2005:40).
The task falls upon universities to give support in the form of academic literacy courses to
students who are linguistically inadequately prepared. At Stellenbosch University one such
initiative has been the establishment of compulsory academic language skills development
courses, of which the first year-module Scientific Communication Skills 172 is an example.
This course serves as case study for this article, with emphasis on the impact these
interventions have on the academic language skills of students.
Van Dyk, Van Dyk, Blanckenberg and Blanckenberg (2007:155–6) articulate the research
problem of this article when they claim that first-year students find it difficult to listen
effectively to lecture content where they sometimes need to listen extensively and at other
times intensively. Secondly, the researchers observe that students experience difficulty in
voicing logical arguments about course or lecture content. Thirdly, the researchers note that
students do not have a sound academic approach towards academic texts, class tasks or test
questions that are characterised by sophisticated argument structure or abstract scientific
grammar content. Finally, students still struggle to adhere to basic requirements for the
completion of academic tasks. The challenge therefore seems to be to determine the effect of
the above-mentioned literacy intervention on the problem.
Even though the intervention in question was aimed at the development of students’ reading
and writing skills, this article focuses on the reading development of students, as an earlier
article (Van Dyk, Zybrands, Cillié en Coetzee 2009) focused on the impact of another
intervention on the writing development of students.
This investigation followed a mixed methodology: on the one hand there was an attempt to
point out several measurable variables in the development of the academic literacy of
students, while the researchers acknowledged how complex and closely integrated with one
another these variables would be. Therefore a combination of quantitative and qualitative
research methods was followed. Quantitative data include pre- and post-test results of the
2009 cohort of first-years in the Faculty of Natural Sciences, official student feedback forms
and responses to the questionnaire on reading. Qualitative data was collected from responses
to open questions on the reading questionnaire and the official student feedback forms.
The data was subjected to cross-validation in order to reach a tentative conclusion about the
impact of a custom-made intervention on students’ academic literacy skills. After extensive
discussion of the data obtained from the various sources, the investigation points to a definite
increase in the students’ linguistic skills within the limited period of one academic year, with
two lectures per week.
488

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
The researchers make it very clear, however, that they want to avoid making sweeping
statements about the impact of only one intervention. They are aware of the complexities
involved in the process and the fact that students’ linguistic skills could, for example, also
improve over an academic year because they had been exposed to academic language use.
Moreover, even if the intervention proved to have had a positive impact on students’
academic language skills, there is no guarantee that these skills will be transferred to
students’ other subjects. This would need to be confirmed by a longitudinal study.
The article closes by suggesting the problems that surround academic literacy. These
suggested problems have already benefited – and can still benefit - the content of the
particular course in this case study as well as other academic literacy courses. It is an attempt
to shed light on the matter of first years’ linguistic preparedness and the way it influences
their academic success.
Keywords: academic literacy, academic language proficiency, language ability, reading
proficiency, impact, first-year success, throughput rates
1. Inleiding
Die invloed van die huidige skoolkurrikulum en die vervanging van die Senior Sertifikaat
met die Nasionale Senior Sertifikaat (NSS) word oor die algemeen as van die hoofoorsake vir
lae deurvloeikoerse onder eerstejaarstudente aanvaar. Nieteenstaande verskeie pogings van
die Departement van Onderwys om die NSS (en by implikasie ook die skoolkurrikulum)
plaaslik meer relevant, dog internasionaal mededingend, te maak, is dit ook so dat die
oorgang van skool na die hoëronderwysomgewing ’n onteenseglike invloed op
deurvloeikoerse het. Verskeie studies (Ferreira 1992; Foxcroft en Stumpf 2005; Hay en
Marais 2004; Nel 2007) bevestig dit en beklemtoon veral dat Suid-Afrikaanse
nuwelingeerstejaarstudente oor die algemeen as onvoldoende voorbereid vir universiteitstudie
beskou word en na alle waarskynlikheid nie in die minimum voorgeskrewe studietydperk
suksesvol sal wees nie. ’n Onlangse studie deur Scott, Yeld en Hendry (2007) toon
byvoorbeeld dat ongeveer 30 persent van alle eerstejaarstudente die sektor reeds ná die eerste
studiejaar verlaat. Daarbenewens bly die situasie kommerwekkend in die daaropvolgende jare
van die voorgraadse program, aangesien die uitdagings bloot vermeerder: na vyf jaar se
studie het slegs 30 persent van alle voorgraadse studente in Suid-Afrika byvoorbeeld
gegradueer, 14 persent was steeds geregistreer en 56 persent het die stelsel verlaat sonder om
te gradueer.
Ondersoeke na moontlike oorsake vir lae deurvloeikoerse aan universiteite toon dat lae
vaardigheidsvlakke in die taal van onderrig en leer as een van die hoofredes vir gebrekkige
akademiese sukses onder Suid-Afrikaanse voorgraadse studente beskou word, selfs onder
diegene met besondere akademiese potensiaal (Blacquière 1989; Leibowitz 2001; Macdonald
1990; Perkins 1991; Pretorius 1995; Van Rensburg en Weideman 2002; Vorster en Reagan
1990). Van Rensburg en Weideman (2002:153) voel trouens so sterk hieroor dat hulle
aanvoer dat akademiese geletterdheid ’n sine qua non vir die suksesvolle voltooiing van
tersiêre onderrig is. Dít vind weerklank in die werk van Boyuwoye (2002:280) en Frick
(2007), waarin aangedui word dat (akademiese) taalvaardigheid ’n beduidende invloed op
489

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
deurvloeikoerse het. ’n Vanselfsprekende gevolg van genoemde lae vlakke van akademiese
geletterdheid (wat soms ook akademiese taalvaardigheid genoem word) is dat sodanige
studente moeilik met voorgeskrewe akademiese materiaal omgaan en ook sukkel om dit te
produseer. Botha, Du Plessis en Menkveld (2007:10–1) toon in hierdie verband dat ’n
beduidende persentasie eerstejaarstudente oor alle rassegroepe heen byvoorbeeld oor
gebrekkige lees- en skryfvaardighede beskik.
Navorsing deur onafhanklike onderwysspesialiste enkele jare gelede dui voorts op ’n
moontlike afname in die (akademiese) taalvaardigheid van studente wat vir universiteitstudie
inskryf (Anon. 2004:8; Rademeyer 2005:40). Dit word gedeeltelik bevestig deur die uitslae
van akademiese geletterdheidstoetse (wat ook as akademiese taalvaardigheidstoetse bekend
is) wat deesdae by verskeie universiteite as plasings- en selfs toelatingsmeganismes gebruik
word. Ivanič, Edwards, Barton, Martin-Jones, Fowler, Hughes, Mannion, Miller, Satchwell
en Smith (2009:14) meen egter dat daar gewaak moet word teen ’n sogenaamde
krisisnarratief wat internasionaal hieroor begin ontwikkel en daarom is dit juis belangrik om
byvoorbeeld die aard van die waargenome afname in akademiese geletterdheid, en veral die
graad daarvan oor korter tydperke, genuanseerd en met omsigtigheid te beskryf (sien ook Van
der Slik en Weideman 2007:126, 128, 135).
Universiteite is dus genoodsaak om inisiatiewe van stapel te stuur ter ondersteuning van
studente wat taalmatig swak voorberei is, deur onder andere aandag te skenk aan faktore soos
gebrekkige akademiese geletterdheid, wat op sy beurt akademiese sukses ná inskrywing
beïnvloed (Botha en Cilliers 1999:144; Bubb 1991:18). Die tendens blyk gevolglik te wees
om entiteite in die lewe te roep wat onder andere daarmee gemoeid is om studente wat weens
’n onvoldoende vlak van akademiese geletterdheid of taalvaardigheid gevaar loop om in hulle
studie te misluk, te ondersteun deur eerstens die (taal)probleme te bepaal en dan met kursusse
vorendag te kom wat dié probleme kan hanteer of oplos, soos wat tipies van toegepastetaalkundige-omgewings
verwag word. Volgens Botha en Cilliers (1999:144) is sulke aksies
in ooreenstemming met nasionale en internasionale tendense waardeur universiteite hulle eie
standaarde probeer bepaal ingevolge waarvan hulle dan voornemende studente se
voorbereidheidsvlakke kan vertolk en hanteer.
2. Probleemstelling, doel en metodologie
Teen die agtergrond van bostaande bespreking is die stand van sake aan die Universiteit
Stellenbosch (US) sodanig dat die instelling genoodsaak is om verskeie
ondersteuningsinisiatiewe in te stel om die probleem van lae deurvloeikoerse die hoof te bied.
Let egter daarop dat die US se deurvloeikoerse in vergelyking met dié van ander Suid-
Afrikaanse universiteite steeds besonder gunstig daar uitsien. Voorts is die US op tasbare
wyse verbind tot studentewelwees en die skep van hoop vir al sy studente, en moet die
universiteit om hierdie redes in pas met nasionale en internasionale tendense optree en selfs
in sommige gevalle as voorbeeld vir ander dien.
Omdat daar egter steeds studente met gebrekkige akademiese taalvermoëns is, soos die
studies wat in die inleiding aangehaal is, toon, is die Taalsentrum van die US verantwoordelik
490

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
vir die ontwikkeling en aanbieding van kursusse in taalverwerwing, taalondersteuning en
akademiese geletterdheid. Laasgenoemde het spesifiek ten doel om sodanige studente te
ondersteun ten einde hul resepsie en produksie van akademiese tekste te vergemaklik. Van
Dyk, Van Dyk, Blanckenberg en Blanckenberg (2007:155–6) verwoord die probleem
waarmee hierdie artikel gemoeid is in besonderhede wanneer hulle aanvoer dat
eerstejaarstudente veral sukkel om eerstens doeltreffend na lesinginhoud te luister, waar hulle
soms meer ekstensief en ander kere weer meer intensief moet luister. Tweedens is dit volgens
die navorsers vir studente problematies om logiese mondelinge argumente en betoë oor
kursus- en lesinginhoud te voer. Derdens meen die navorsers dat nie alle studente daartoe in
staat is om akademiese tekste, klasopdragte en toetsvrae wat deur ’n gesofistikeerde
argumentstruktuur en ’n abstrakte (wetenskaplike) grammatiese inhoud gekenmerk word,
sinvol te benader nie. Ten slotte ervaar studente ook steeds probleme om die basiese vereistes
van akademiese skryfopdragte na te kom en deur te voer. Die uitdaging blyk te wees om te
bepaal watter uitwerking genoemde akademiese geletterdheidsintervensies op hierdie
probleem het.
Die doel met hierdie artikel is gevolglik om verslag te doen oor die impak van ’n akademiese
geletterdheidsintervensie op die taalbekwaamheid van eerstejaarstudente in die US se
Fakulteit Natuurwetenskappe. Hoewel genoemde intervensie hoofsaaklik, en om voor die
hand liggende redes, die ontwikkeling van studente se lees- én skryfvaardighede ten doel
gehad het, konsentreer hierdie artikel in hoofsaak op die leesontwikkeling van studente,
aangesien daar reeds in ’n vorige artikel (Van Dyk, Zybrands, Cillié en Coetzee 2009) oor die
impak van ’n ander intervensie op die skryfontwikkeling van studente verslag gedoen is. Let
daarop dat hoewel hierdie artikel bepaald op leesvaardigheidsontwikkeling konsentreer, ál
vier taalvaardighede, naamlik luister, lees, praat én skryf, op geïntegreerde wyse in die kursus
aan bod gekom het. Die vermoë om akademiese diskoers te beheers, word egter hedendaags
vaardigheidsneutraal gedefinieer, aangesien ’n fokus op vaardighede as sodanig beperkend
van aard is: die een vaardigheid voorveronderstel altyd integrasie met van die ander.
Vaardighede kan, en behoort, dus nie in isolasie beskou te word nie en die oorblywende deel
van hierdie artikel moet binne hierdie konteks gelees en begryp word.
Vir hierdie ondersoek is ’n gemengde metodologie gevolg: enersyds is daar gepoog om
verskeie meetbare veranderlikes van studente se akademiese geletterdheidsontwikkeling uit te
wys; andersyds het die navorsers ook besef dat hierdie veranderlikes kompleks en ten nouste
met mekaar verweef is en daarom moeilik kwantifiseerbaar sou wees. ’n Kombinasie van
kwantitatiewe en kwalitatiewe navorsingsmetodes sou dus meer geskik wees as om slegs op
die een of die ander te konsentreer. Die kwantitatiewe data sluit in voor- en natoetsresultate
van 2009 se kohort eerstejaars in die Fakulteit Natuurwetenskappe, amptelike
studenteterugvoervorms en antwoorde op die vraelys oor lees. Die kwalitatiewe data berus
weer op antwoorde op oop vrae in die vraelys oor lees, asook die amptelike
studenteterugvoervorms. Die artikel sluit af met enkele, dog voorlopige, gevolgtrekkings oor
die impak van die kursus.
3. ’n Gevallestudie
491

3.1 Motivering van die kohort
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die 2009-kohort eerstejaarstudente van die Universiteit Stellenbosch se Fakulteit
Natuurwetenskappe is as gevallestudie vir hierdie artikel gebruik. Die keuse het om twee
redes op hierdie groep geval: eerstens bepaal die universiteit se Taalbeleid en -plan dat
taalondersteuningskursusse, soos akademiese geletterdheidsintervensies, by elke fakulteit se
kredietdraende programaanbod geïntegreer behoort te word. Fakulteite het aanvanklik
verskeie besware teen hierdie bepaling geopper, waaronder bedenkinge oor die ekstra las wat
dit op studente se reeds vol studieprogram sou plaas, die aantal krediete wat vir sodanige
kursusse beskikbaar gestel moes word, die bestaande gebrek aan ruimte op die lesingrooster
en die impak wat akademiese geletterdheidsintervensies op studente se akademiese sukses
sou of kon hê. Benewens die merendeels bestuurbare logistieke kwessies was fakulteite se
huiwering om hierdie soort modules in werking te stel, nie heeltemal ongegrond nie, omdat
daar nog weinig longitudinale ondersoeke oor die impak van hierdie soort intervensies
gedoen is. Nieteenstaande bogenoemde besware het die Fakulteit Natuurwetenskappe egter
met die Taalsentrum in onderhandeling getree en was dit een van die eerste fakulteite aan die
US wat hom tot taalondersteuning vir alle studente verbind het. Die huidige bestuur van die
Fakulteit Natuurwetenskappe het ook versoek dat daar oor die impak van die intervensie
verslag gedoen word.
3.2 Die module Wetenskapskommunikasievaardigheid 172 (WKV 172)
Wetenskapskommunikasievaardigheid 172(WKV 172) maak deel uit van die kredietdraende
programaanbod en is dus by die program en rooster van eerstejaarstudente in die Fakulteit
Natuurwetenskappe geïntegreer. Die module het ’n kredietwaarde van agt, en twee periodes
per week is hieraan toegeken. WKV 172 word in Afrikaans aangebied, met Scientific
Communication Skills 172 as die Engelse eweknie, en studente kan kies in watter taal hulle
die module wil volg. Die uitkomste vir die Afrikaanse en Engelse groepe is dieselfde, hoewel
bepaalde klemverskuiwings wat betref die spesifieke grammatiese eise van die betrokke taal
wél voorkom. Verskillende outentieke tekste word vir die twee taalgroepe gebruik, maar
tekste oorvleuel soms: Afrikaanse studente kom immers deurlopend in die onderrig-en-leersituasie
met Engelse tekste in aanraking. Blootstelling daaraan is dus noodsaaklik; trouens,
dit is so deur die Fakulteit versoek.
In 2009 was daar 12 Afrikaanse en nege Engelse groepe, met ongeveer 35–40 studente per
groep. Studente is willekeurig ingedeel, sodat klasse studente met lae én studente met hoë
akademiese geletterdheidsrisiko ingesluit het. Risikobepaling is gedoen aan die hand van die
Afrikaanse Toets van Akademiese Geletterdheidsvlakke (TAG), asook die Engelse
ekwivalent, die Test of Academic Literacy Levels (TALL), wat beide verpligtend aan die US
afgelê word voor die aanvang van die eerste studiejaar. Hierdie toetse word nasionaal as
taalplasingsinstrumente gebruik, is uitsonderlik betroubaar en geldig, en word op
gestandaardiseerde wyse afgeneem (sien Van Dyk en Weideman 2004, vir ’n volledige
beskrywing van die toetskonstruk). TAG en TALL is die eiendom van die Inter-institutional
492

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Centre for Language Development and Assessment (ICELDA), ’n vennootskap tussen vier
meertalige universiteite – kyk http://icelda.sun.ac.za .
Wat die kursusinhoud betref, is WKV 172 in leereenhede verdeel en konsentreer dit in die
eerste semester hoofsaaklik op leesvaardighede en in die tweede semester op
skryfvaardighede. Soos reeds genoem, word lees en skryf egter deurlopend geïntegreerd
aangebied en moet dit nie as afsonderlike eenhede beskou word nie; trouens, akademiese
luister- en praatvaardighede word ook in die kursus ontwikkel, hoewel nie eksplisiet nie. Met
behulp van relevante akademiese taal-/denkstrategieë word studente in sowel die lees- as die
skryfmodule van die kursus taalmatig én kognitief bemagtig om strategiese denkers te word
wat op kritiese wyse met mekaar, dosente én hulself oor geleeste en geskrewe tekste kan
kommunikeer. Hulle leer dus om probleme te bepaal en op te los en om inligting te versamel,
te ontleed, te orden en te beoordeel. Wat leesontwikkeling in die besonder betref, is studente
bewus gemaak van akademies lees as ’n interaktiewe proses, met leserskemata,
teksvertolking, teksbetrokkenheid en die dienooreenkomstige ontwikkeling van ’n
leesstrategie (’n kombinasie van leestegnieke soos soeklees, vluglees, begripslees en krities
lees) as kern. Hierdie deel van die kursus is verder aangevul deur aspekte soos
teksorganisasie op sowel mikro- as makrovlak, teksstruktuur en die bepaalde taal- (’n
deursigtige en eksakte teks met korrekte sinsbou en woordkeuse), styl- (’n wetenskaplike styl
en register) en verantwoordbaarheidsvereistes (die onderneem van ondersoekende leeswerk
en die gebruik van literatuurverwysings en ’n bronnelys om plagiaat te voorkom) waaraan
akademiese tekste moet voldoen. Skryfontwikkeling is insgelyks as ’n hoërordedenkproses
benader en studente is deurlopend aangemoedig en bemagtig om krities oor hul denke en
skryfwerk te besin. Hierdie kritiese besinning is deur klasbesprekings, groepwerk, self- en
portuurbeoordeling en besoeke aan die US se Skryflaboratorium gefasiliteer. In die
skryfmodule (by implikasie die tweede semester van die WKV 172-kursus) het teksstruktuur
(die inleiding, samehangende inhoudsparagrawe met hoof- en ondersteunende gedagtes,
argumentasiestruktuur en ’n logiese gevolgtrekking op grond van weldeurdagte en
gebalanseerde argumente) die meeste aandag geniet.
4. Impakmeting
Om voor die hand liggende redes is dit goeie praktyk vir akademici om krities, nadenkend en
ondersoekend te werk te gaan en deurlopend die impak van hul intervensies te meet. Die
konsep impak is egter ingewikkeld, aangesien ’n veelheid veranderlikes dit beïnvloed.
Ondersoeke na die impak van inisiatiewe wat ontwikkelingswerk ten doel het, word
byvoorbeeld gereeld gekritiseer vir “[being] limited to determining the satisfaction of
participants, rather than anything beyond that” (Cilliers en Herman 2010:254). Enkele vrae
oor impak ontstaan dus: Wat presies dra tot impak by? Hoe kan dit bepaal word? Wat is die
langtermynuitwerking daarvan? Is dit hoegenaamd moontlik om meetbare verandering aan
bepaalde faktore toe te skryf? Hoewel daar geen duidelike antwoorde op vrae soos hierdie
bestaan nie, poog die res van hierdie artikel tog om gevolgtrekkings te maak oor sowel die
moontlike impak van die onderhawige kursus in akademiese geletterdheid as die
493

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
volhoubaarheid daarvan in sy huidige vorm. Daar word ook oor die langtermynuitwerking
van intervensies soos die WKV 172-kursus gespekuleer.
Die gemengde metodologie wat vir hierdie studie gevolg is, berus op ontledings van
kwantitatiewe en kwalitatiewe data uit ’n elektroniese vraelys wat deur middel van die US se
e-leerbestuurstelsel (Webstudies) afgeneem is, amptelike studenteterugvoervorms, asook
voor- en natoetse. Die verwagting is dat hierdie data die navorsers in staat sal stel om
uitsprake te maak oor studente se akademiese geletterdheid, hul uiteindelike bekwaamheid in
die hantering van akademiese materiaal en die volhoubaarheid daarvan wat betref oordrag en
’n lewenslange leeringesteldheid.
4.1 Kwantitatiewe data
4.1.1 Die elektroniese vraelys
Die elektroniese vraelys het uit een hoofvraag met 17 stellings in Likertskaalvorm, asook
drie oop vrae bestaan. Die Likertskaal is as ’n doeltreffende metode vir hierdie ondersoek
beskou om konsekwente antwoorde te verkry, wat op sy beurt kwantifisering sou
vergemaklik. Die skaal het bestaan uit ’n lys van ses moontlike reaksies aan die hand
waarvan die respondente kon aandui in watter mate hulle met ’n bepaalde stelling saamstem
of verskil. Daar is doelbewus van ’n sespuntskaal gebruik gemaak wat die opsie “Nie van
toepassing” insluit, sodat respondente kon kies om nié ’n vraag te beantwoord nie, hoewel
steeds in ’n kwantifiseerbare vorm. Benewens die voordeel van die kwantifiseerbaarheid van
data, het dit ook geblyk dat respondente soms meer gewillig is om aan studies deel te neem as
hulle nie hul keuses hoef te kwalifiseer nie. Daarom was daar meer geslote (Likertskaal-)
vrae as oop vrae in die vraelys. Die geslote vrae het gevolglik ’n beter responskoers
opgelewer as die oop vrae: al die respondente het byvoorbeeld al die geslote vrae
beantwoord, terwyl slegs 86,1 persent van die respondente die oop vrae beantwoord het.
’n Likertskaal het egter een tekortkoming, naamlik dat respondente in ’n patroon kan verval
en dieselfde antwoord vir verskillende vrae kies. Dit is egter interessant dat dit nie in hierdie
ondersoek die geval was nie, aangesien daar kwantitatiewe verskille tussen
Afrikaanssprekende en Engelssprekende respondente was. So is daar items waar
Afrikaanssprekende respondente oorwegend die antwoord “Stem saam” gekies het en die
Engelssprekende respondente die antwoord “Stem volkome saam”. Die verskynsel van
verskillende antwoorde tussen die onderskeie taalgroepe wat hierdie bepaalde vraelys betref,
was die onderwerp van ontleding in ’n studie deur Cillié en Coetzee (2011) en word dus nie
verder hier bespreek nie, behalwe om te bevestig dat dit inderdaad nie lyk asof die
Likertskaal die studente in ’n patroon laat verval het nie.
Studente was nie verplig om die vraelys te voltooi nie, maar is bloot in klastyd versoek om
aan die studie deel te neem. Hulle kon die vraelys, wat vir 11 dae beskikbaar was, op hul eie
tyd en in ’n ruimte wat vir hulle geskik was, voltooi. Studente is ook versoek om die vraelys
in die onderrigtaal van die module te beantwoord. Van die 695 geregistreerde studente in die
module WKV 172 (van wie 358 die module in Afrikaans en 337 dit in Engels volg), het
494

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
altesaam 322 respondente die vraelys voltooi (190 Afrikaans en 132 Engels). Altesaam 46,3
persent het dus die vraelys voltooi.
Die hoofvraag is soos volg bewoord:
Watter van die volgende dink jy is die belangrikste en die minste belangrik vir suksesvolle
studie? Evalueer die onderstaande vermoëns op ’n skaal van 1 tot 5 deur aan te dui of jy met
elkeen saamstem of verskil: 1 = verskil ten sterkste en 5 = stem volkome saam. Indien jy
meen die stelling is nie op jou van toepassing nie, merk asseblief die relevante blokkie.
Die 17 stellings het gehandel oor:
• die vermoë om gegewe lees- en skryfwerk te begryp
• die vermoë om gegewe lees- en skryfwerk te ontleed
• die vermoë om gegewe lees- en skryfwerk te beplan
• die vermoë om gegewe lees- en skryfwerk met mekaar te sintetiseer
• die vermoë om die vakgebied se woordeskat te internaliseer en toe te pas
• die vermoë om metodes en skryfgebruike op geskikte wyse vir die vakdissipline te
gebruik
• die vermoë om ’n hoofpunt of tese te ontwikkel
• die vermoë om bewyse vanuit ’n teks te gebruik om idees te staaf of te betwis
• die vermoë om ander korrek aan te haal (en erkenning te gee) en sodoende plagiaat te
voorkom
• die vermoë om grafieke/tabelle/kaarte/illustrasies te vertolk
• die vermoë om teen ’n gepaste spoed te lees en te skryf
• die vermoë om inligting te onthou, te vertolk en weer te gee
• die vermoë om navorsingshulpmiddele te gebruik (bylaes, indekse, artikels, boeke,
biblioteekverwysingsmateriaal ensovoorts)
• die vermoë om korter dog samehangende stukke teks te lees en te skryf
• die vermoë om langer dog samehangende stukke teks te lees en te skryf
• die vermoë om informele skryfwerk te lees en te skryf
• die vermoë om elektronies te kommunikeer.
Figuur 1 hier onder dui die studente se reaksies op die 17 stellings aan. Vir die doel van
hierdie artikel word daar op slegs drie van die vyf punte op die Likertskaal, naamlik
“Neutraal”, “Stem saam” en “Stem volkome saam”, gekonsentreer, omdat dit die meeste van
die antwoorde uitmaak. Hieruit blyk dit dat studente saamstem oor die belang van
akademiese geletterdheidsvaardighede en die rol wat dit in akademiese sukses speel. Let
daarop dat die negatiewe kommentaar nie hier weergegee word nie, omdat slegs ’n relatief
klein persentasie van die respondente negatief gereageer het en sommiges selfs glad nie die
vraag beantwoord het nie. (Klik op die grafiek om dit te vergroot.)
495

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Figuur 2 hier onder toon dieselfde data as hier bo, maar konsentreer slegs op die reaksies
“Stem saam” en “Stem volkome saam” en vertolk dit dus verder. Hieruit blyk dit dat
gemiddeld meer as 70 persent van die respondente by 16 van die 17 stellings dié antwoorde
gekies het. Dit is interessant dat slegs die reaksie op stelling 16 patroonmatig anders daar
uitsien: by hierdie stelling val die klem op die belang van informele tekste en reken studente
dat die vermoë om informele skryfwerk te lees minder belangrik is vir studiesukses. Die
afleiding wat hieruit gemaak kan word, is dat studente nie die verband tussen informele tekste
en studiesukses kan sien nie. Hulle begryp waarskynlik nie dat die ekstensiewe lees van ’n
wye verskeidenheid tekste ’n direkte én positiewe impak op akademiese leesvaardighede het
nie. Indien die oorwegend positiewe antwoorde met die oorblywende moontlike reaksies op
die vraelys vergelyk word, kan afgelei word dat studente wél positiewe opvattings oor
leesontwikkeling en die belang daarvan vir suksesvolle studie het.
Soos reeds hier bo genoem, kan impakmetings egter nie by ’n blote aanduiding van
tevredenheid by respondente volstaan nie. Die artikel konsentreer derhalwe verder op ander
metings van die impak van die WKV 172-intervensie op studiesukses. (Klik op die grafiek
om dit te vergroot.)
496

4.1.2 Voor- en natoetsresultate
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Ten einde tot ’n meer omvattende interpretasie van die impak van die WKV 172-module te
kan kom, is die resultate van voor- en natoetse ontleed – alle studente aan die US word
verplig om beide TAG en TALL af te lê ten einde ingeligte besluite te kan neem oor gepaste
taalondersteuning. Alle toetse waarna daar verder in die artikel verwys word, is verskillende
weergawes van TAG en TALL. Die voortoetse is uiteraard voor die intervensie en die
natoetse ná die intervensie afgeneem; dit wil sê twee semesters uit mekaar. Dit is boonop
aangevul met toetse ná slegs die eerste semester waar bepaalde uitkomste reeds aandag gekry
het. Toets 2 is dus na ’n semester se klasse en toets 4 na ’n jaar se klasse afgelê. Neem kennis
daarvan dat toets 4 ’n herhaling is van TAG/TALL wat aan die begin van die jaar afgelê is
(toets 1).
Dit was van toepassing op die WKV 172-groep in sy geheel (daardie studente wat die
Afrikaanse been gevolg het én daardie studente wat die Engelse been gevolg het). Die rede
hiervoor was dat daar bepaal moes word of daar verskille tussen die onderskeie taalgroepe
bestaan. Die gemiddelde prestasie van studente se tweede en vierde toetse (dus ná ’n semester
en ná ’n jaar) is vergelyk met hul TAG- en TALL-punte, wat aan die begin van die jaar, voor
enige intervensie, bekom is. Hieruit het dit geblyk dat daar vordering was tussen TAG (voor
enige intervensie) en die tweede en die vierde toetsgeleentheid. Wat TALL betref, was daar
nie opsigtelike vordering ná die eerste semester se intervensie (toets 2) nie, maar wél na twéé
semesters se intervensie (toets 4). ’n Moontlike rede hiervoor is te vinde in historiese
toetsdata waaruit afgelei kan word dat studente met Afrikaans as moedertaal taalmatig
moontlik beter voorbereid is op die eise van ’n meertalige onderrig-en-leerkonteks as
studente met Engels of enige ander Suid-Afrikaanse taal as moedertaal. Dit beteken dus dat
studente met Afrikaans as moedertaal beter sou presteer in TALL as studente met Engels of
ander Suid-Afrikaanse tale as moedertaal in TAG.
Die onderskeie taalgroepe is ook afsonderlik ondersoek en die gemiddelde prestasie verskyn
in figuur 3 hier onder. Hieruit blyk dit dat die gemiddelde prestasie in die
497

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
tweedesemestertoets (dus ná ’n enkele semester van intervensie) vir die studente wat die
Afrikaanse afdeling van die kursus gevolg het, effens hoër was as vir TAG, met 62,1 persent
teenoor 59,7 persent. Hierteenoor is daar by studente wat die Engelse afdeling van die kursus
gevolg het, oënskynlik nie ’n verbetering te bespeur nie, met 62,1 persent teenoor 62,3
persent vir TALL (voor enige intervensie). Daar sou oor hierdie verskynsel gespekuleer
word, maar dit val nie binne die bestek van hierdie artikel nie. Indien die verskille tussen die
onderskeie semestertoetse egter ondersoek word, was daar vir die Afrikaanse groep ’n
verbetering van ongeveer 6 persent en vir die Engelse groep ’n verbetering van sowat 11
persent vanaf die tweede tot die vierde toets. Wat wél verblydend is, is dat daar ’n
oënskynlike verbetering is vanaf TAG en TALL (wat albei voor enige intervensie afgeneem
is) tot toets 4 (wat ná ’n jaar van intervensie afgeneem is). (Klik op die grafiek om dit te
vergroot.)
In bostaande datavertolking is ’n ondertoon van modaliteit behou, omdat daar nie met
sekerheid aangevoer kan word dat die oënskynlike verbeterings wél statisties beduidend is
nie. Daarom is gepaarde t-toetse gebruik om te bepaal of die toename in die gemiddelde
prestasie in matriek (die TAG en TALL word in die matriekjaar, voor enige intervensie,
afgeneem), ná Junie (die eerste semester) en ná November (die tweede semester) statisties
beduidend was. Gepaarde waarnemings is gebruik omdat die studente in die kohort voor- en
natoetse afgelê het. Daar is op hierdie benadering besluit aangesien dit die voordeel inhou dat
daar deurlopend met dieselfde populasie gewerk en verskille in die populasie noodwendig
uitgeskakel word. T-toetse word dus gebruik om te bepaal of die gemiddeld tussen twee
veranderlikes werklik verskil en of die verskil bloot aan toeval toegeskryf kan word.
Indien daar aanvaar word dat daar wél ’n verskil tussen die toetsgemiddeldes is, word
hipotesetoetse as deel van die t-toets gedoen om te bepaal of dié verskil statisties beduidend
is. Die ander moontlikheid is dat daar géén verskil is nie. In hierdie verband kan sogenaamde
eenkantige of tweekantige hipotesetoetse gedoen word. Vir laasgenoemde is die nulhipotese
dat die gemiddeld van die TAG/TALL-toets gelyk is aan die gemiddeld van semestertoets 2,
wat weer gelyk is aan die gemiddeld van semestertoets 4. Vir die doel van hierdie ontleding
498

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
is so ’n tweekantige hipotesetoets gedoen en dus was die aanname vir die nulhipotese dat die
gemiddeld in alle gevalle dieselfde vir die drie toetse gebly het.
Tabelle 1 en 2 hier onder is die produk van die statistiese ontledings wat met behulp van die
Statistica-sagteware vir die Afrikaanse en die Engelse taalgroepe onderskeidelik gedoen is.
Die gepaarde t-toetse het beduidende verskille tussen TAG en toets 2 vir die studente met
Afrikaans as moedertaal getoon (p

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Benewens hierdie resultate was dit vir ’n ondersoek na impakmeting ook nodig om te bepaal
of die kwantitatiewe data van die amptelike studenteterugvoervorms – wat ná ’n jaar van
intervensie, dit wil sê aan die einde van die module, afgeneem is – met dié van sowel die
toetse as die elektroniese vraelys ooreenstem. Daarom is enkele vrae bepaal wat ’n
aanduiding van impak sou kon bied: vraag 2 konsentreer daarop of die module die gestelde
uitkomste bereik het, terwyl vraag 11 die moontlike ontwikkeling van vaardighede in kritiese
denke, ontleding, probleemoplossing en kommunikasie wou vasstel. Die onderskeie punte vir
vraag 2 (4,0) en vraag 11 (3,8) is volgens ’n vyfpuntskaal toegeken. Dit kom op
onderskeidelik 80 persent vir vraag 2 en 76 persent vir vraag 11 te staan. Daar kan dus met
redelike sekerheid afgelei word dat studente wél voel dat die module die gestelde uitkomste
bereik het en dat noodsaaklike vaardighede, ook dié vir akademiese sukses in ander modules,
ontwikkel is. Hierdie data kom ooreen met die bevindinge oor studente-opvattings hier bo.
4.2 Kwalitatiewe data
Een van die redes waarom daar in hierdie studie op ’n gemengde navorsingsmetodologie
besluit is, is dat kwantitatiewe data, soos reeds hier bo genoem is, slegs gekwantifiseer kan
word en nie noodwendig enige gebeure en/of prosesse beskryf of verklaar nie. Veral
persoonlike ervarings gaan hiermee verlore, hoewel die individu, met sy persoonlike
kenmerke en belewings, die kern van ’n leeromgewing uitmaak. Benewens hierdie voordeel
van ’n kwalitatiewe navorsingsmetodologie, is dit boonop uiters buigsaam en is dit juis
hierdie buigsaamheid wat navorsers meer insig in, en begrip van, komplekse
niekwantifiseerbare data bied. Studente sou dus in hul oop vrae veranderlikes kon uitwys wat
tot hul sukses, of gebrek daaraan, bygedra het waaraan die navorsers moontlik nie gedink het
nie. Ramsden (1988:271) beskryf die waarde van kwalitatiewe navorsing teenoor
kwantitatiewe navorsing byvoorbeeld soos volg: “[L]earning should be seen as a qualitative
change in a person’s way of seeing, experiencing, understanding and conceptualizing
something in the real world – rather than as a quantitative change in the amount of knowledge
someone possesses.”
4.2.1 Die elektroniese vraelys
Benewens die onderskeie kwantifiseerbare vrae van die vraelys wat hier bo bespreek is, was
daar drie oop vrae waarop studente moes antwoord. Hierdie vrae moes enige
niekwantifiseerbare veranderlikes uitlig wat nog nie in daardie stadium uitgewys is nie. Vir
die doel van hierdie bespreking word daar slegs op vraag 3 van die vraelys gekonsentreer met
betrekking waartoe daar ’n verteenwoordigende seleksie positiewe én negatiewe reaksies
uitgelig word – let daarop dat daar uitsonderlik min negatiewe response gelewer is. Die
gekose vraag het gehandel oor oordrag en die moontlike impak wat die module op studente se
leesvaardigheid gehad het.
Hoe dink jy dra die kursus waarvoor jy hierdie vraelys moes voltooi, tot jou
doeltreffende lees, skryf en leer vir ’n spesifieke toets/eksamen by?
500

Positiewe kommentaar
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
• It helps with the transition from school work (the amount and how it’s studied) and
helps with reading skills especially with the scientific information.
• It helps a lot with research! And develops scientific thinking. It also helps you to not
just accept what you are reading, but actually think about it.
• This course teaches us the basic theory of critical reading we need to know, instead of
the passive approach we’ve had towards reading all our lives. Therefore, it then
becomes easier to identify important facts when studying for a test.
• It contributes largely as much of the material is highly academic and you are forced to
really concentrate and analyze every bit of information you take in.
• Dit bevorder my vermoe om doeltreffend te lees en help my om my assas werk
makliker te hanteer.
• Dit help met kritieke denke en analise van tekste.
• Die kursus help baie. Dit help my om tekste op ’n ander manier te benader en het vir
my ’n heel nuwe denkproses en uitkyk op tekste gegee.
• Die kursus is uiters suksesvol in die aanleer van doeltreffende lees en skryf tegnieke
wat die eksamen soveel vergemaklik, aangesien die sukses van ’n eksamen van jou
leesvaardigheid afhang. Indien jy … en jou handboek korrek gelees het kan jy net
goed doen. WKV bevorder jou leesvaardighede op ’n baie effektiewe manier.
• Dit stel my in staat om groot hoeveelhede werk in kort tydperke te leer.
• Dit maak mens bewus van hoe om die kern feite uit ’n paragraaf uit te haal en beaam
my standpunt dat jy nie alles moet leer nie. En leer my dat ek nie net moet lees nie,
maar fokus om die werk te begryp terwyl ek dit deurlees. So dek mens alreeds die
meeste van die werk.
• Dit leer my hoe om my werk vinniger en better te verstaan en my werk minder te
maak. Dit help my om opinies te vorm en te kan weergee. Help om teks reg te
verstaan en te intrepeteer.
• Hierdie kursus help my om te fokus op die kern inligting van elke paragraaf van ’n
vereisde leesstuk en om effektiewe opsommings te maak en sodoende my punte te
verhoog.
Negatiewe kommentaar
• Having done Cambridge HIGCSEs for school, which places a big emphasis on
English language and grammar, I have been well-prepared for coherent reading and
writing. I find that I can comprehend most things, and this course, just reminds me of
the tools that I acquired at school.
• Averagely. By this stage in a student’s life they have had to have been successful in
academics at school to cope at a university level. Their basic reading and writing
skills should have been mastered at a school level to concur this. If they were not
mastered, this may contribute to the high drop out and failure rate. Sci Comm does aid
with some students studies, but these basic skills should have already been learnt as it
may be a bit late now.
• Dit leer mens om slegs die heel belangrikste dele uit te haal op te som en dan te leer,
alle ander onnodige dele word uit gelaat.
501

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Uit bostaande niegeredigeerde antwoorde blyk dit veilig te wees om van die veronderstelling
uit te gaan dat studente se opvattings oor die waarde van lees en die betrokke intervensie
positief is. Benewens die vertolkings het die niekwantifiseerbare terugvoer die
kursussamestellers ook in staat gestel om waar nodig inhoudelike en ander strategiese
veranderinge aan die module vir die daaropvolgende jaar te maak.
4.2.2 Studenteterugvoer
Naas die elektroniese vraelys is daar ook van die US se standaard-studenteterugvoervorms,
wat as evalueringsmeganisme vir alle fakulteite op kampus dien, gebruik gemaak om die
uitwerking van die module te bepaal. Twee oop vrae op dié gestandaardiseerde vorm is
uitgewys om te bepaal of dit die terugvoer uit die elektroniese vraelys staaf. Dit is juis die
antwoorde op die eerste vraag hier onder wat met die bevindinge van die vraelys ooreenstem.
Die antwoorde is weer eens nie geredigeer nie.
Wat was die beste aspekte van die module [WKV 172/Sci Comm 172]?
• It teaches critical thinking effectively and improves the student’s ability to answer
questions without waffling away.
• I enjoyed learning how to read actively and having the ability to distinguish between
passive and active reading.
• Really good specifically in Science field. Helps one in thinking + analysing what is
being read.
• Learning how to bring knowledge across, interpret and comprehend texts.
• Ek kon beter lees en interpreteer, weet hoe om akademiese opstelle te skryf.
• Ontleding van tekste, leer van korrekte verwysingsmetodes, uiteensetting van tekste.
• Die verbetering van akademiese taal en kritiese beredenering.
• Dit laat jou meer dink en beter redeneer oor dinge.
• Dit het gehelp om lees en skryfvaardighede te verbeter.
• Dit het my denke stimuleer om "buite die boks" te dink.
• Die module help jou as student om werk reg te lees en verstaan en help jou om
werksopdragte korrek uit te voer.
• Dit leer vir jou Akademiese lees & skryf vaardighede aan wat jy vir jou studies in die
toekoms kan gebruik.
• Dit het die manier waarmee ek na akademiese artikels lees of benader, baie verander
en my goed voorberei vir my wetenskaplike loopbaan.
• Die module het my skryf en lees vaardighede aansienlik verbeter. Dit het my geleer
om meer krities te lees.
• Die beredenerende aspek en die van kritiese leesvaardighede.
• Ek het besef hoe om anders te kyk na my werk en beter metode gevind om te leer!!
• Ek kon leer hoe om die hoofidees in ’n stuk in ’n kort tydjie te kry en dit onthou.
• Leer jou om ’n groter werkslading te hanteer.
• Om student te help vinniger leer in ander vakke deur krities en voldoende begrip - en
vluglees.
• Om werklik te besef wat ek lees.
• My denkproses en die uitkyk waarmee ek tekste lees is baie verbeter.
• Die module het my gehelp om inligting beter te interpreteer en te analiseer.
• Dit het my meer laat lees en ook met ’n strategie. Dit help my baie as ek studeer.
502

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Watter aspekte van die module [WKV 172/Sci Comm 172] kan verbeter?
• Die betekenis van die vak in jou 1ste jaar is onnodig en tyd mors.
• Die relevansie van die module was nie vir my duidelik nie en baie aspekte het ek al op
skool geleer.
• Module moet ’n debat in syllabus hê.
• Die skryf en leestake was baie lywig. Ek dink in hierdie opsig kan die werkslading
verminder word.
• Baie mense het dit nie nodig nie dus moet daar ’n siftingsproses wees!
• Needs to be an exemption test option for this module.
5. Gevolgtrekking
In hierdie artikel is aangevoer dat studente se taalvermoë onvoldoende vir akademiese sukses
op universiteitsvlak is en dat daar van akademiese-ondersteuningsmeganismes gebruik
gemaak moet word om studente met die nodige vaardighede toe te rus of hul bestaande
vaardighede te verbeter. Een so ’n meganisme is dus aan die hand van ’n gevallestudie
bespreek. Kwantitatiewe en kwalitatiewe navorsingsmetodes, waaronder voor- en natoetse, ’n
elektroniese vraelys en studenteterugvoer, is gebruik om data in te samel. Dié data is
getrianguleer om tot gevolgtrekkings oor die moontlike impak van die intervensie op studente
se leesvermoëns te kon kom.
Hieruit het dit geblyk dat studente se akademiese lees- én skryfvaardighede inderdaad in die
beperkte tydsbestek verbeter het, hoewel hierdie artikel hoofsaaklik op leesvaardighede
gekonsentreer het. Verder, soos dit in die kwalitatiewe terugvoer verwoord word, is studente
se kritiese denkvaardighede, onderhandelingsvermoëns en selfstandigheid in hul omgang met
akademiese diskoers ook verfyn. Tog is dit, soos daar in afdeling 4 genoem is, raadsaam om
lukrake uitsprake oor die impak van die betrokke intervensie te vermy, aangesien verskeie
veranderlikes ’n rol kan speel: positiewe of negatiewe aanduidings van impak kan beswaarlik
aan net een intervensie toegeskryf word.
Die skrywers wil dit dus duidelik stel dat hulle besef dat studente se akademiese lees- én
skryfvaardighede oor die tydperk van ongeveer een jaar ook kon verbeter het omdat hulle
daagliks aan akademiese taalgebruik blootgestel is. Voorts besef die skrywers dat indien die
intervensie enige impak gehad het, daar geen waarborg bestaan dat die nuwe kennis en
vaardighede ’n langtermynuitwerking sal hê en na studente se akademiese taalvaardighede in
ander vakke oorgedra sal word nie. ’n Longitudinale studie sou dít kon bevestig.
Nogtans blyk dit dat die kwalitatiewe data uit die elektroniese vraelys en die
studenteterugvoervorms die moontlikheid van ’n positiewe impak ondersteun, omdat dit toon
dat studente wel bewus is van veral die nut en toepaslikheid van dit wat hulle in WKV 172
geleer, of verwerf, het. Kernfrases soos “kritiese beredenering”, “hoofidees” en “aktiewe
lees” (read actively) in die terugvoer dui inderdaad daarop dat studente op ’n bewuste manier
kennis en vaardighede aangeleer en verwerf het. Hieruit kan afgelei word dat hulle
kwantitatiewe verbetering met kwalitatiewe bewuste strategiese beplanning verband hou.
503

6. Slotopmerking
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Dit blyk dus dat studente wél die belang van die kursus besef, maar dat nie almal noodwendig
belangstel om dit te volg nie. Voorts is daar bepaalde beperkings, soos tydtoewysing deur die
fakulteite, wat verhinder dat die kursus tot sy reg kom. Alhoewel die kursus dus moontlik nie
die enigste veranderlike is wat tot die verbetering van studente se lees- en skryfvaardighede
bygedra het nie, is die bevindinge te dien effekte op grond van kwantitatiewe en kwalitatiewe
data beduidend. Verdere navorsing is egter nodig om die impak van die intervensie in
volgende studiejare te meet. Daar kan egter wél nadenkend met die data omgegaan word vir
toepassing in verdere navorsing en beplanning.
7. Bibliografie
Anon. 2004. Illiterate matrics. Natal Witness, 27 September, bl. 8.
Blacquière, A. 1989. Reading for survival: Text and the second language student. South
African Journal of Higher Education, 3(1):73-82.
Botha, H.L. en C.D. Cilliers. 1999. Preparedness for university study: Designing a thinking
skills test. South African Journal of Higher Education, 13(1):144-52.
Botha, H.L., S.A. du Plessis en H. Menkveld. 2007. ’n Ontleding van deurvloeikoerse aan die
US – ’n verslag deur die Tredhousisteem. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch.
Boyuwoye, O. 2002. Stressful experiences of first year students of selected universities in
South Africa. Counselling Psychology Quarterly, 15(3):277-90.
Bubb, E.S. 1991. The adaptation of coloured first year students at an Afrikaans university.
Ongepubliseerde magisterverhandeling. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit.
Cillié, K. en M.L. Coetzee. 2011. ’n Ondersoek na die moontlike oordrag van eerstejaar-BScstudente
se lees- en leervaardighede van ’n akademiese geletterdheidsintervensie na ander
leerkontekste. Artikel ingedien vir oorweging vir publikasie.
Cilliers, F.J. en N. Herman. 2010. Impact of an educational development programme on
teaching practice of academics at a research-intensive university. International Journal for
Academic Development, 15(3):253–67.
Ferreira, J.G. 1992. Onderrigstrategieë vir die oorbrugging van skool na universiteit.
Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
Foxcroft, C.D. en R. Stumpf. 2005. What is matric for? Referate en aanbiedinge by die
Umalusi- en CHET-seminaar oor “Matric: What is to be done?” Pretoria, 23 Junie.
Frick, L. 2007. Confident or confused? A report on first-year student experience in selected
modules on campus. Plakkaataanbieding by die Universiteit Stellenbosch se eerste Kongres
oor die Akademieskap van Onderrig en Leer. Stellenbosch, 22–23 Mei.
504

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Hay, H.R. en F. Marais. 2004. Bridging programmes: Gain, pain or all in vain. South African
Journal of Higher Education, 18(2):59–75.
Inter-institutional Centre for Language Development and Assessment (ICELDA). 2011.
[Intyds]. Beskikbaar: http://icelda.sun.ac.za/ (2011, Oktober 28).
Ivanič, R., R. Edwards, D. Barton, M. Martin-Jones, Z. Fowler, B. Hughes, G. Mannion, K.
Miller, C. Satchwell en J. Smith. 2009. Improving learning in college: Rethinking literacies
across the curriculum. New York: Routledge.
Leibowitz, B. 2001. Students’ prior learning and their acquisition of academic literacy at a
multilingual South African university. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Sheffield:
Universiteit van Sheffield.
Macdonald, C.A. 1990. Crossing the threshold into standard three in black education: The
consolidated main report of the Threshold Project. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike
Navorsing.
Nel. C. 2007. Die oorgang van skool na universiteit: ’n Teoretiese raamwerk vir ’n preuniversitêre
intervensie. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Stellenbosch: Universiteit
Stellenbosch.
Perkins, D.M. 1991. Improvement of reading and vocabulary skills at the University of
Transkei. South African Journal of Education, 11(4):231–5.
Pretorius, E.J. 1995. Reading as an interactive process: Implications for studying through the
medium of a second language. Communicatio, 21(2):33–43.
Rademeyer, A. 2005. Te veel studente “hoort nie werklik op universiteit”: Tot soveel as 30%
van eerstejaars het nie vrystelling nie. Die Burger, 14 Mei, bl. 4.
Ramsden, P. 1988. Studying learning: Improving teaching. In Ramsden (red.) 1988.
Ramsden, P. (red.) 1988. Improving learning: New Perspectives. Londen: Kogan Page.
Scott, I., N. Yeld en J. Hendry. 2007. A case for improving teaching and learning in South
African higher education. Higher Education Monitor No. 6. Pretoria: Raad op Hoër
Onderwys. http://www.che.ac.za/documents/d000155/index.php (17 September 2009
geraadpleeg).
Van der Slik, F. en A.J. Weideman. 2007. Testing academic literacy over time: Is the
academic literacy of first-year students deteriorating? Ensovoort, 11(2):126–37.
Van Dyk, T.J. en A.J. Weideman. 2004. Switching constructs: On the selection of an
appropriate blueprint for academic literacy assessment. Journal for Language Teaching,
38(1):1–13.
505

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Van Dyk, T.J., L. van Dyk, H.C. Blanckenberg en J. Blanckenberg. 2007. Van bevreemdende
diskoers tot toegangsportaal: e-Leer as aanvulling tot ’n akademiese geletterdheidskursus.
Ensovoort, 11(2):154–72.
Van Dyk, T.J., H. Zybrands, K. Cillié en M. Coetzee. 2009. On being reflective practitioners:
The evaluation of a writing module for first-year students in the Health Sciences. Southern
African Linguistics and Applied Language Studies, 27(3):333–44.
Van Rensburg, C. en A.J. Weideman. 2002. Language proficiency: Current strategies, future
remedies. Journal for Language Teaching, 36(1/2):152–63.
Vorster, J. en T. Reagan. 1990. On the lexical development of L1 and L2 speakers. South
African Journal of Linguistics, 9(3):80–4.
506

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Die verband tussen vroeë
apartheidsintellektualisering,
Afrikanermusiekhistoriografie en die ontluiking van
’n apartheidsestetika in die toonkuns
Opsomming
Carina Venter
Carina Venter: Departement Musiek, Universiteit Stellenbosch
Epistemologiese afhanklikheid van Europese verwysingspunte kenmerk dikwels analitiese
modelle van Suid-Afrikaanse kunsmusiek en kunsmusiekhistoriografie. ’n Tipiese voorbeeld
is die beskrywing van Stefans Grové se musikale styl aan die hand van sy artistieke
aangetrokkenheid tot die werk van J.S. Bach, Olivier Messiaen en Paul Hindemith (Muller en
Walton 2006:3). Hierdie soort koestering van estetiese genealogieë wat sigself aanhoudend
terugverbeel na Europa, veronderstel die noodwendigheid van ’n Europese paradigma vir
Suid-Afrikaanse kunsmusiek. Meer nog: die Grové-voorbeeld illustreer die voortsetting van
’n nasionale program gerig deur sekere propagandistiese idees, die soort ideologiese
vertrekpunte wat Afrikaners se “eie” ryk kultuurerfenis verhef tot dié van verligte (Europese)
ras in “donker Afrika”. In teenstelling met so ’n Eurosentriese (en problematiese) beskouing
poog die teoretisering van Afrikanerkultuur in hierdie artikel om ’n kontekssensitiewe
kultuurbegrip van Suid-Afrikaanse kunsmusiek in die 20ste eeu te formuleer. Die
interpretatiewe raam wat hier geskep word, put uit ’n konstellasie verwante ideologieë wat
krities gelees kan word uit kern historiografiese tekste en geselekteerde primêre dokumente in
die argief van die komponis Arnold van Wyk.
Trefwoorde: kultuur, ras, kunslied, Afrikanernasionalisme, apartheidsintellektualisering,
musiekhistoriografie, boereplaas, Anton Hartman, Arnold van Wyk, F.J. Du Toit Spies,
Geoffrey Cronjé, Jan Bouws, J.M. Coetzee, M.L. de Villiers, Nico Diederichs, Piet Meyer,
Mimi Coertse
Abstract
Affiliations between early apartheid intellectualisation, Afrikaans music historiography
and apartheid aesthetics: Western culture, Afrikaner nationalism and “O, Boereplaas”
One of the much-rehearsed models of self-explication characterising art music and
historiography in South Africa is epistemologically rooted in Europe (Muller and Walton
2006:3). The tracing of aesthetic genealogies to Europe uncritically accepts certain strands of
nationalist propaganda, including beliefs that declared Afrikaners to be Europeans in
possession of a superior cultural and racial standing in “dark Africa”. In contrast, the
507

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
approach offered here will aim at a more nuanced construction of a broader 20th-century
culture framed by a critical understanding of these ideologies as propelled by South African
historiography.
Furnishing the Afrikaners with a (pre-) history rooted in antiquity constituted a pressingly
urgent project for apartheid ideologues. Examples – unsurprisingly saturated with the
language of Afrikaner nationalism – proliferate. Spies (1963:33) locates Afrikaner origins not
in the 17th-century Cape, but in the Greek, Roman and Christian roots of Western
civilisation. The tacit cultural implication of such an argument is profound: as a Western
culture derived from antiquity, Afrikaner culture from the 17th to the 20th centuries could be
expected to replicate European cultural and artistic patterns. Van der Westhuysen (1963:59)
interestingly counterpoints Spies’s argument with his suggestion that colonists were
confronted by a rough “bodem” (“soil” or “virgin land”) which had to be tamed and
domesticated; there was little time, and even less cause, for artistic practice.
Geoffrey Cronjé, the apartheid ideologue rendered infamous by J.M. Coetzee’s 1996 essay,
takes a view similar to that of Van der Westhuysen, but contributes to the topos of a rough
“bodem”’ the presence of “barbarians”: “Concerning the Afrikaners, the extraordinary fact is
that he, in pioneering circumstances and in actual fact surrounded by barbarians and
heathens, [...] and almost without any contact with the lands of his descent, preserved and
embodied the protestant faith and Western living values in their purest forms in his
nationness” (Cronjé 1963:92; my translation).
It is furthermore instructive that a similar myth of origin, posing as an epistemological
window on Western culture in South Africa, has found its way into the writing of perhaps the
most influential of early South African music historiographers of Western art music, Jan
Bouws. Bouws (1946:12) reports that an incipient Afrikaner cultural project in the early years
of colonisation was significantly curbed by a “wild bodem” that had to be subdued. It is
difficult not to read into this argument that Afrikaner (or Western, as our protagonists insist)
culture is directly contingent upon the subjugation of both “bodem” and “barbarian”. Yet,
true creativity cannot be stymied. Instead of producing works of art akin to those in European
centres, the attempts of the Boer tribe yielded what Van der Westhuysen (1963:49) dubs the
first Afrikaner-European-derived cultural product, the Afrikaner “Boereplaas” (Boer farm).
All the elements of the ideological narrative unpacked thus far are present, and more clearly
articulated, in Diederichs (1936:1, 19, 54): the importance of physical geographical
dominance, the abstraction, in retrospect, of this dominance to defend – that which is true and
spiritual – Afrikaner culture, the assignment of the national essence to the philosophical
sphere of the spiritual, and the elevation of art as a reason for the defence of a territory.
The circularity and opportunism of the nationalist argument can now be stated. Cronjé,
Bouws and others suggest that the development of white high culture was stunted by the
immediate needs of “taming” a “bodem” during the first two and a half centuries of South
African colonisation. In the 20th century this argument is reversed: the notion of a superior
white culture is offered as justification for the physical dominance of space by Afrikaners.
Diederichs (1936:1) subordinates this entire system to the locus of the national: occupying
the same space as the true national spirit, it could be argued that the cultural artefact – the
poem, the painting, the composition – becomes the iconic artefact in which notions of the
national and the cultural are conflated. An apotheosis of 20th-century culture in South Africa,
then, locates nationalism and high culture in a shared metaphysical space. It is in this context
that Van der Westhuysen’s identification of the Boereplaas as the first Afrikaner cultural
508

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
“product” becomes pivotal. The Boereplaas is both a physical place and an imagined space
that is protected and dominated. Only after the country had been “tamed” could the pioneers
living there find time to give expression to higher cultural values. The Boereplaas is the
central pivot to notions of space, domination, culture and spiritual truth.
There is no better or more focussed metaphor for what is being argued abstractly here than
the Afrikaans art song “O, Boereplaas”. Moreover, the latter belongs to a genre that, in South
Africa, has accumulated much social and political baggage. For Bouws (1957:35–6) the
Afrikaans art song had to be foundational to a national musical idiom, and a cultural weapon
in the so-called Afrikaner struggle against “verengelsing” (anglicisation). Another instance of
this accumulation is triggered by the presence of the “Afrikaner mother” in the lyrics to “O,
Boereplaas”. Cronjé dedicated his 1945 book entitled ’n Tuiste vir die nageslag to
“Afrikanermoeders as protectors of the blood-purity of the Boerenasie” (Coetzee 1996:168;
my translation). Coetzee went on to demonstrate that the “Afrikanermoeder is a
morphological figure of introversion, exclusion, enclosure, embrace”, that “looks forward to
a lexicon in which there will be hundreds of entries for emotionally charged nouns starting
with Afrikaner [...]” (1996:168; my translation).
The song “O, Boereplaas” suffers from drably conventional musical devices. It is set to a
poem by the 19th-century Afrikaans poet C.F. Visser. The music was composed by the
Welsh-born Johannes Joubert (1894–1958), who also composed under the name Hayden
Matthews. The harmonic surface is seamless and never breaks the mould of primary chords.
The melodic range of the soprano is mostly enclosed into an octave and rhythmic devices
border on lulling monotony. However, a close look at the text and the setting for soprano
voice conjures extramusical connections with the writings of Cronjé and Van der
Westhuysen. The soprano who declares her deepest affections for the Boereplaas, the
“moederhuis” (maternal home) and the “moedertaal” (mother tongue) could be read as
representative of the Afrikanermoeder (Afrikaner mother), the keeper of purity in the
Afrikaner home. Her presence and her purity are instantiated musically: the vocal line
eschews chromatic digression, and the composition never departs from the home key of F
major. The “Afrikanermoeder”, then, literally and metaphorically inhabits the home of
Afrikaner posterity, the Boereplaas.
In 1961 the “wonder of Afrikaans” was celebrated at a festive occasion of which De Wet
(1976:154) has left us the following description:
On the morning of 30 April, people stream to the Voortrekker monument in their
thousands. By late afternoon, the amphitheatre is packed out with 40 000 people. By
17:30 Advocate Swart and Mrs Swart arrive and are escorted to their seats. Mimi
[Coertse] receives the honour to be seated next to the governor-general [C.R. Swart],
decked out in her black velvet coat with white fur collar. Proceedings are opened by
the chair of the FAK, Dr. H.B. Thom. Then comes the time for Mimi to sing. While
the sun sets in a golden glow, she positions herself in front of the microphone. “I
know that my Redeemer lives” sings Mimi from the Messiah of Handel. Her
marvellous and pristine voice fills every corner of the large amphitheatre while 40
000 people fall silent. As dawn descends and the moon rises over the rantjies, she
continues with five Afrikaans songs. The last of these is O, Boereplaas, and as Mimi
sings the first notes, all present join in with soft humming. At the end of this beautiful
old song – which only Mimi can really sing! – 40 000 people rise to their feet and
heartily sing along with South Africa’s greatest soprano. Unashamedly, tears flow
from Mimi’s eyes. (My translation.)
509

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
This powerful description transforms “O, Boereplaas” into a two-way window through which
we can both reflect on Afrikaner historiography and presage the Afrikaner dream of the
(then) future. Telescoped back in time and scripted in the art song is the first Afrikaner
cultural product, the Boereplaas, its transformation into a home for Afrikaner posterity
through white domination of the “bodem”, the posting of the pure Afrikanermoeder as eternal
keeper of the white race and the fainting echoes of British colonialism. Telescoped forward in
time, “O, Boereplaas” is the Afrikaner republic that would come into being only a month
after this performance. And perhaps in the tears of the singing Afrikanermoeder is the
prescience of the demise of the Afrikaner republic and its great hero, Dr. H.F. Verwoerd, and
the dying sounds of Afrikaner colonialism in Africa.
This example seems to suggest that not only did apartheid theorisation and intellectualisation
change and infiltrate early South African music historiography, but it seeped into the musical
expression and aesthetic ideals of the Afrikaners. Viewed in this way, discourse points the
way to apartheid aesthetics.
Keywords: culture, race, art song, Afrikaner nationalism, apartheid intellectualisation, music
historiography, boereplaas, Anton Hartman, Arnold van Wyk, F.J. du Toit Spies, Geoffrey
Cronjé, Jan Bouws, J.M. Coetzee, M.L. de Villiers, Nico Diederichs, Piet Meyer, Mimi
Coertse
1. Die kulturele taal van Afrikanernasionalisme
In 1963 verskyn ’n bundel opstelle met die titel Die Westerse kultuur in Suid-Afrika. Die
referate is gelewer tydens ’n spesiale geleentheid by die Universiteit van Pretoria en
byeengebring onder redaksie van Geoffrey Cronjé (die eerlose apartheidsideoloog wat danksy
die werk van J.M. Coetzee (1996) onder hernude kritiese aandag gekom het). As geheel bied
die tekste ’n reeks verduidelikings vir die vestiging en vooruitgang van Westerse kultuur in
Suid-Afrika. In ’n bydrae deur F.J. Du Toit Spies >word die oorsprong van die Afrikanervolk
soos volg geskets:
Die Afrikaanse volk is tog ’n verlengstuk van die Westerse beskawing. So gesien, het
die Afrikanervolk nie in 1652 of 1657 in die skadu van Tafelberg begin nie, maar
mens kan ook die Griekse, Romeinse en Christelike wortels van die Westerse
beskawing as die begin aantoon. (Spies 1963:33)
Die poging om ’n geskiedenis vir die Afrikaner te ontwerp neem hier die vorm aan van ’n
prehistoriese naelstring gekoppel aan Antieke Griekse, Romeinse en Christelike beskawings.
Spies se stelling is geensins ’n nuwe of verrassende strategiese ingryping van tydgenootlike
Afrikaner geskiedskrywers nie. Van belang hier is die kulturele gevolge van hierdie
(wan)voorstelling. ’n Mens sou naamlik kon verwag om in Afrikanerkultuurpraktyke wat so
ondubbelsinnig voorspruit uit antieke beskawings “as verlengstuk van die Westerse
beskawing”, aanduidings te vind van florerende Europese kulturele en artistieke tradisies. So
sou ’n mens dus kon verwag dat Suid-Afrikaanse artistieke praktyke van die 18de en 19de
eeue bepaalde ooreenkomste sou toon met die artistieke produksie van die Europese
Verligting en Romantiek.
510

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Tog, ten spyte van Spies se kulturele optimisme, bied H.M. van der Westhuysen in dieselfde
bundel opstelle ’n interessante verklaring vir wat hy beskryf as ’n gebrekkige kulturele
bydrae van die Afrikaners in die eerste 200 jaar van Afrikanervestiging:
Dit is te verklaar uit hoofde van die feit dat hulle, eintlik net ’n handjievol gevestigde
pioniers, ander noodsaaklike aanvoorwerk gehad het om te verrig: ’n woeste bodem
moes getem en bewoonbaar gemaak word met ’n voldaagse program aan fisiese
arbeid van allerlei slag; die godsdienstige en sedelike vorming vir instandhouding van
die Christelik-beskaafde mens moes volgehou word; daar moes selfgenoegsame
inrigting gemaak word vir eie huishouding en gesinslewe, dikwels onder
omstandighede van gebrek aan byna alle elementêre lewensgeriewe wat ’n gewone
oorsese Europese gesin geken het; daar moes met inspanning en natuurlike vernuf ’n
doeltreffende praktiese kennis uit die alledaagse ervaring opgebou word om aan die
primêrste lewensbehoeftes te kon voldoen. In die kort, daar was min tyd oor vir en
nog minder aanleiding tot kunsbeoefening. (Van der Westhuysen 1963:59)
Die perke en eise wat ’n “bodem” gestroop van beskawing aan die koloniste gestel het tot
ongeveer 1900, word hier aangevoer as die rede vir die gestremde groei van ’n Suid-
Afrikaanse “Westerse kultuur”. Van der Westhuysen verduidelik dat die tyd en energie van
koloniste in beslag geneem is deur ’n woeste “bodem” wat getem (bewoon en bewerk) moes
word sodat dit kon dien as ’n tuiste vir ’n “Westerse” Afrikanerkultuur. Terwyl hy aandring
op die bestaan van ’n estetiese bewussyn onder koloniste, beskryf Van der Westhuysen die
afwesigheid van ’n lewende kulturele tradisie (soortgelyk aan wat mens in Europese
kultuursentra sou vind) as simptomaties van ’n gebrek aan tyd en gerief.
’n Soortgelyke verduideliking kan gelees word in Cronjé se bydrae in dieselfde bundel. Die
“bodem” waaroor Cronjé skryf, is woes, maar in teenstelling met Van der Westhuysen se
opvatting is die “bodem” nie leeg nie; Cronjé (1963:92) se beskaafde Bybelvolk het te kampe
gehad met “barbare” en “heidene”:
Wat die Afrikanernasie betref, is die merkwaardige feit egter dat hy in
pioniersomstandighede, as’t ware omring deur barbare en heidene, byna sonder die
invloed van die georganiseerde kerk en die skool, en met so te sê geen aanraking met
die lande van herkoms, tog die Protestantse godsdiens en Westerse lewenswaardes
suiwer bewaar en in sy eie nasieskap gestalte laat kry het.
Dit is insiggewend dat juis hierdie oorsprongsmite in die werk van seker die mees
invloedryke vroeë geskiedskrywer van Afrikanermusiek in Suid-Afrika, Jan Bouws, gevind
kan word:
Die onderwys het in die eerste tyd egter nog maar min onder die aandag van die
bestuur geval. Daar was ander sake: Die nuwe en wilde land sou hom nie maklik laat
tem nie, en dit sou nog lank ’n belemmerende faktor ook in die kultuurverspreiding
beteken. (Bouws 1946:12)
Bouws skets ’n situasie waarin ’n wilde en ongetemde land kulturele vooruitgang en veral
musikale ontwikkeling (Bouws se primêre belang) vertraag het.
511

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Bostaande aanhalings (uit tekste verteenwoordigend van vroeë apartheidsintellektualisering
en Afrikaanse musiekhistoriografie) skep ’n samehangende narratief: in die 19de eeu, toe die
kanon van Westerse kunsmusiek in die nuutverbeelde Europese museum van musikale werke
gevestig is, is die kulturele en kreatiewe uitlewing van Afrikanerpioniers aan bande gelê deur
die imperatief om eers ’n “bodem” te tem en te onderwerp aan “Westerse” waardes. Hierdie
stremming gee direk aanleiding tot, volgens Van der Westhuysen, die Afrikaner se eerste
grootse kulturele bydrae: die Afrikanerboereplaas.
Die eerste belangrike aksie waarby die witman reeds drie eeue gelede onmiddellik na
sy aankoms in Suid-Afrika betrokke geraak het, was om die nuwe bodem te beset. Sy
eerste groot skepping sou word die inrigting van veilige woonplek [...] Die
gemeenskaplike taak was om ’n onherbergsame streek vir Westers beskaafde mense
bewoonbaar te maak. Uit hierdie gesamentlike aksie tree die eerste kulturele produk te
voorskyn wat ’n magtige behoudende en vormende invloed op die Afrikaner sou gaan
uitoefen: die boereplaas as selfgemaakte woonoord [...] Die Afrikaanse boereplaas het
die wieg geword van ’n nuwe Westerse nasie met ’n eie landelike kultuurpatroon [...]
nie alleen is dit ’n kultuurproduk van die allergrootste betekenis nie, maar dit het ook
self ’n kultiverende faktor in die vorming van die Westerse leefwyse hier te lande
geword. Die boereplaas was nog altyd ’n bewaarplek van die Wes-Europese gees en
vormlewe, en tegelyk die bakermat van die voortgesette ontwikkeling daarvan in
Afrika. (Van der Westhuysen 1963:49)
Die topos van ’n “ontembare land” wat ongeskik is vir “kulturele gesofistikeerdheid” word
hier uitgebou. Die Afrikaners se sogenaamde beskawingsdaad – die beteueling van die
“barbaarse bodem” – loop uit op ’n kulturele baken, en selfs ’n produk (in Van der
Westhuysen se woorde), wat vorm verleen aan ’n Wes-Europese geestelike lewe. Totale
beheer van die land word dus indirek geïmpliseer as ’n voorvereiste vir die bestaan en
beoefening van ’n “Westerse kultuur” en die Afrikaner-boereplaas raak die essensiële
kulturele instrument ter bemagtiging van hierdie “Westerse kultuur”. Binne hierdie historiese
begripsopstelling verduidelik Van der Westhuysen dat die 20ste eeu ’n era van ontwikkeling
en vooruitgang in die Afrikaner se kuns en kultuur behels (1963:58). Daardeur word ook
geïmpliseer die suksesvolle onderwerping van die “bodem”.
Terwyl hierdie tipe teoretisering ’n ideologiese raam bied vir die simboliese betekenis van
“Westerse kunsmusiek” vir Afrikanernasionalisme in die 20ste eeu, vertel die realiteit van
kunsmusiekbeoefening in die ooreenstemmende tydperk ’n ander storie. In Suid-Afrika was
die algemene publieke belangstelling in kunsmusiek gedurende die 20ste eeu
betreurenswaardig. Die ontwikkeling van ’n “Westerse kultuur” in Suid-Afrika – klaarblyklik
in sinkronie met Europa – het geen Boere-Bach, -Beethoven of -Brahms opgelewer nie. Elk
van die skrywers wat tot dusver aangehaal is, verswyg deurgaans die gebrekkige
Afrikanermusiekpraktyk wat hul teoretisering onder verdenking plaas.
Dit is wel waar dat daar in die vroeë 20ste eeu ’n aantal belowende komponiste na vore
getree het. Stephanus Muller identifiseer Arnold van Wyk (1916–1983), Stefans Grové
(1922–), Hubert du Plessis (1922–2011), Stanley Glasser (1926–), John Joubert (1927–),
Priaulx Rainier (1903–1986), Blanche Gerstman (1910–1973) en Rosa Nepgen (1909–2000)
512

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
as die pioniers van ’n ontluikende Suid-Afrikaanse klankwêreld op plaaslike en somtyds ook
internasionale verhoë (Muller en Walton 2006:2). Geen van hierdie komponiste kon egter
deur konsekwente internasionale sukses die globale musikale verbeelding aangryp nie. Meer
nog, op enkele uitsonderings na was die standaarde van plaaslike musiekbeoefening deur die
vorige eeu onmiskenbaar laer as dié in Europese of Noord-Amerikaanse sentra. Waar dit
musiek aangaan, word Van der Westhuysen se “era van snelle kulturele en artistieke groei”
dus in perspektief geplaas wanneer die ooreenstemmende praktyk in ag geneem word.
Ten spyte hiervan is die neiging om die 20ste eeu te verbeel as ’n era waartydens die
“Westerse kultuur” in Suid-Afrika floreer het, inderdaad ook teenwoordig in gesprekke
tussen musici van die tyd. In ’n brief van 1961 haal die komponis A. van Wyk vir Anton
Hartman aan aangaande die invloed van Republiekwording op die Suid-Afrikaanse artistieke
klimaat. Hartman voorsien ’n periode van ongekende kulturele groei na Republiekwording
(en mens sou ook hierin kon lees dat Republiekwording en die gevolglike kulturele
vooruitgang ’n metaforiese konsolidasie van die Afrikanerboereplaas kan beteken) (Muller
2008:293). Terwyl “Westerse kultuur” egter voorgehou is as simbolies beduidend van ’n
“triomfantelike” en “verhewe” Afrikanerryk in Afrika, bied die persoonlike ervarings van
komponiste ’n ander venster op die sogenaamd ontwikkelde “Westerse kultuur” in Suid-
Afrika. In ’n brief aan die SAUK kort voor sy dood skryf Van Wyk (een van die mees
prominente Suid-Afrikaanse komponiste van die 20ste eeu):
Ek (en, ek kan u verseker, álle Suid-Afrikaanse komponiste) voel oortuig daarvan dat
die SAUK en veral die SATV nie wérklik belangstel in ons nie en dat dit sinneloos is
om iets aan die saak te probeer doen. En as daar wel sin in is, voel ek bitter ontevrede
dat ek in hierdie laat stadium van my lewe, kosbare tyd en energie moet bestee aan ’n
onplesierige noodsaaklikheid soos die skryf van hierdie (baie moeilike) brief. Die
sterkste gevoel wat ek op die oomblik het is dat ek vir u moet sê ek wil voortaan
absoluut niks met die SAUK te doen hê nie – omdat die minagting en vernedering wat
’n mens van die Korporasie moet verduur nie die paar muf krummeltjies wat hy jou
kant toe laat kom wérd is nie. Of kom ons stel dit so: as ek heenkyk oor die amper
halfeeu wat ek met die SAUK te doen gehad het, sien ek amper meer onplesierigheid
en geringskatting as iets anders. In die afgelope sowat tien jaar het sake vererger, en
in die laaste vier jaar veral het die SAUK baie duidelik vir my uitgespel wat hy
werklik van my dink. Ek voel nou baie sterk dat ek nooit eintlik die mas by die SAUK
opgekom het nie, dat ek dit ook nooit sal regkry nie en dat ek nie eers meer wil
probéér nie, want as ek kyk na sommige mense wat wel u guns geniet voel ek nogal
trots daarop dat ek nie die paal haal nie. (Van Wyk 1981)
Hedendaagse historiografie neem graag aan dat daar ’n gevestigde wedersydse ondersteuning
tussen die apartheidstaat en sogenaamde “blanke” komponiste bestaan het, ’n
verstandhouding wat verseker het dat komponiste die grootheid sou verklank van die
tydgenootlike politieke bestel in ruil vir onbeperkte finansiële en institusionele
ondersteuning. ’n Mens kan inderdaad argumenteer dat Van Wyk – wetend of nie – bygedra
het tot die voortsetting van staatsideologieë deur die wyse waarop hy onkrities werk geskep
het gedurende apartheid. Dit is egter nie die sentrale fokus van hierdie argument nie. Wat hier
van belang is, is dat Van Wyk die nasionalistiese propaganda ontken van ’n 20ste eeu ryk aan
513

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
kulturele en spesifiek musikale produksie. Ons lees hier ’n teenstrydigheid tussen die
uitsprake van akademici wat gepoog het om apartheid ahistories te intellektualiseer aan die
een kant, en die ervaring van ’n komponis soos Van Wyk wat werksaam was binne hierdie
sogenaamde era van “ongekende kulturele groei”.
As ’n mens Van Wyk se opvatting sou aanvaar omtrent die gebrek aan belangstelling van die
SAUK (en by implikasie die apartheidstaat), is dit interessant dat 20ste-eeuse nasionalistiese
diskoers in Suid-Afrika so gefassineerd was met die verbeelding van ’n bruisende “Westerse”
Afrikanerkultuur.
Een verklaring sou verskaf kon word deur hierdie fassinasie te lees as leë retoriek, ’n diskoers
waarbinne die intellektuele argitekte van Afrikanerskap die Afrikaner wou verbind met die
kultuurerfenis van Europa om sodoende Afrikaners te onderskei van die “ander” in Afrika.
Maar dit is ook moontlik dat die redes vir die eensydige en gedrewe teoretisering van
“Westerse kultuur” in apartheidsdiskoers ’n ander betekenis het. Terwyl apartheid immer
dieper verstrengel geraak het in die tekstuur van die alledaagse lewe in Suid-Afrika, en
tesame met ’n drastiese toename in georganiseerde weerstand teen apartheid, het dit duidelik
begin word dat die “lekker lewe” van die Afrikaners geen “ewige lewe” sou wees nie. 1
Prominente Afrikanerstemme in politieke kringe het die beperkte leeftyd van apartheid erken,
’n gewaarwording met ingrypende implikasies. Vir Afrikaners het dit ’n herbesinning
ontketen en ’n bevraagtekening van die essensie van hulle volkwees en die reg om te woon in
’n land wat hulle beskou het as hul enigste woonplek. In hierdie eksistensiële Angst het
kultuur in Suid-Afrika die sinies-gedrewe regverdiging geword vir ’n onwerkbare sisteem.
In die laat sewentigerjare skryf Gerrit Viljoen 2 byvoorbeeld:
[D]ie mees fundamentele regverdiging vir Afrikaner-oorlewing was nie fisies of
ekonomies van aard nie, maar die kwaliteit en appèl van ons intellektuele en sosiale
belewing, die etiese waardes wat hierdie belewing rig, en die interpretasie en
verklaring van die lewe in ons kuns – kortom, ons kulturele lewe. (Aangehaal in
Giliomee 1994:541; my vertaling)
Die sirkelgang en opportunisme van ’n nasionalistiesgestemde kultuurargument raak hier
duideliker. Cronjé en sy mede-akademici het die “kultuurgestremdheid” van die “blankes” in
Suid-Afrika gedurende die eerste 250 jaar van die koloniale bestel verstaan aan die hand van
’n dringende opdrag om ’n “barbaarse land” te tem, ’n opvatting wat ook in die werk van die
musiekhistorikus Bouws te vinde is. Die omgekeerde van hierdie argument word aangetref in
die 20ste eeu, wanneer die vestiging van Afrikaneroorheersing die belange van die Afrikaner
aandryf. Nou word ’n verhewe “blanke” kultuur voorgehou as die regverdiging en rede vir
die onredelike grondbesetting en grondbesit van die Afrikaners. In ander woorde gestel:
wanneer die Afrikaners uiteindelik die land onderwerp het wat sogenaamd tot aan die begin
van die 20ste eeu hulle kulturele groei beperk het, word kulturele prestasie aangevoer vir die
besetting van ’n geskatte 87 persent van die grond in Suid-Afrika: “die kwaliteit en appèl van
[hul] intellektuele en sosiale wese, en die verklaring van die lewe in hul kuns” (in Viljoen se
514

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
woorde), vereis dit. ’n Mens lees in hierdie ontdekking ’n wederkerigheid tussen apartheid en
kultuur wat die ontstaan en die verval van apartheidsideologie krities belig.
’n Aantal opmerkings kan gemaak word oor die sogenaamde “trae kulturele groei in Suid-
Afrika” en die verskillende ideologiese afleidings wat terugskouend (en regverdigend)
gemaak is. Soos reeds aangetoon, was apartheidsideoloë terdeë bewus van die kulturele
armoede van die Afrikaner in die eerste 250 jaar van koloniale besetting. As regverdiging vir
hierdie historiese ongerymdheid met die Afrikaner as kultuurvolk, figureer die “wildernis”
wat “getem” moes word alvorens kulturele ontwikkeling kon posvat. ’n Meer waarskynlike
opvatting sou egter wees dat die “wildheid” van die land nie die rede was vir die gebrek aan
“kulturele groei” onder Afrikaners nie, maar eerder dat daar ’n teenstrydigheid heers tussen
die werklike (musikale) prestasies van Afrikanerkultuur en die terugskouend-verbeelde
kulturele gesofistikeerdheid van die Afrikaners.
Hierdie opvatting word ondersteun deur Van Wyk se pessimistiese diagnose van die
tydgenootlike omstandighede van kunsmusiek in Suid-Afrika. Die ideologiese onderbou van
Afrikanernasionalisme, veral waar dit kultuur aangaan, veronderstel dus op twee verskillende
vlakke ’n misleidende en terugskouende argument. Die eerste is op die vlak van historiese
narratief of tyd, waar ’n “verhewe kultuur” eers beskryf word as afwesig, en dan voorgehou
word as regverdiging vir die latere geografiese oorheersing van die Afrikaners. Die tweede
misleidende argument het te make met ’n problematiese idee oor klas. Die narratief waarop
“blanke” meerderwaardigheid berus, neem aan dat “blank” gelykstaande is aan “elitekultuur”,
terwyl historiese bewyse eerder aandui dat die oprig van ’n “blanke” setlaarskolonie
onderneem was deur wat vandag beskou sou word as ‘n merendeels ongeletterde werkersklas.
Afrikaanse geskiedskrywing kenmerkend van nasionalistiese narratiewe bevestig die idee dat
kultuur aangewend was as simboliese regverdiging vir ’n onwerkbare en siniese politieke
bestel. ’n Sprekende voorbeeld is ’n 1936-publikasie van Nico Diederichs, 3 wat skryf:
[...] dat hierdie werkie daartoe mag bydra om by ons deur die politiek en politieke
verdeeldheid gemartelde Afrikaner-nasie die gedagte te laat posvat dat die politiek nie
die hoogste en die blywendste is nie, maar dat daar bo die politiek ’n ewiger en edeler
terrein is, waarin ons almal, ten spyte van partypolitieke verdeeldheid, nog nasionaal
een kan wees. (Diederichs 1936:1)
Vir Diederichs is politiek (en by implikasie ook mag) ondergeskik aan nasionalisme. Maar dit
is byna ondenkbaar dat Afrikaneroorheersing moontlik sou wees in die afwesigheid van ’n
gespierde Afrikanernasionalisme. Hoe voed nasionalisme dan idees oor Afrikanerkultuur,
lewensruimte en die topos van ’n ontembare land? Diederichs (1936:54) antwoord as volg:
Die nasie is vry wat homself geestelik bevry het deur homself te wees en te word en
deur sy eie-aard suiwer en louter te bewaar. En hierdie geestelike nasionale vryheid
moet gedurig verower en verwerf word. Onvry is ’n nasie, nie net as hy sy eie
geestelike persoonlikheid verloën en prysgee vir vreemde ideale wat met sy diepste
wese nie strook nie, maar ook as hy die hoogste in hom laat verdor en ontaard weens
te grote toewyding aan die laere materiële en ekonomiese lewe. (My kursivering)
515

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Frases soos geestelik, geestelike nasionale vryheid, en diepste wese stu verby die perke van
politiek in die rigting van die metafisiese, ’n domein wat veral vanaf die 19de eeu deur kuns
beklee word.
Tot dusver is die argument ’n goed-geartikuleerde verromantiseerde een. Diederichs
(1936:19) vervolg:
Die geestelike besit van ’n mens word nie aan hom gegee nie; hy moet dit verower.
Dit word nie geërf nie, maar verwerf. Die vol-geestelike mens is nie wat ander of
omstandighede van hom maak nie, maar is wat hy geword het in en deur homself. Sy
ware besit is nie dit wat van buite na hom aangedra is nie, maar dit wat hy self deur
eie inspanning en opoffering vir hom toegeëien het. (My kursivering)
Die metafisiese word hier die lokus waarbinne Afrikanernasionalisme vermeng word met
kreatiewe strewes. Dit is ’n ontmoetingsruimte wat opgeëis moet word, wat toegeëien moet
word deur inspanning en opoffering. Diederichs verwoord elk van die elemente wat deel is
van ’n kulturele Afrikanerideologie: die belangrikheid van fisiese/geografiese oorheersing,
die terugwerkende abstrahering van hierdie oorheersing om die sogenaamd geestelike en
verhewe te bewaar, die situering van ’n nasionale essensie binne ’n filosofies-geestelike sfeer,
en die bevordering van verhewe kultuur om die oorheersing van fisiese terrein te regverdig.
Die sirkel is voltooi. Die kulturele artefak – gedig, skildery, musikale komposisie – groei tot
’n ikoniese artefak wat die eenwording van die nasionale en die kulturele moontlik maak.
Diederichs (1936:36) bevestig so ’n opvatting:
Uit al die voorafgaande sal dit nou ook al duidelik wees dat daar net een rigting is
waarin hierdie antwoord gesoek mag word en dit is die rigting van die geestelike of
kulturele lewe. Wanneer nasionalisme ’n lewensbeskouing is en wel ’n
lewensbeskouing wat uitgaan van die nasie as sy sentrale idee, dan kan dit nie anders
as om in die nasie iets hoogs en verhewens te sien nie. Anders sou dit as
lewensbeskouing self nie hoog of verhewe wees nie. Die hoogste nou wat die wese
van ’n nasie kan uitmaak, is nie sy grondgebied, sy afstamming, sy politieke mag of
ander dergelike faktore nie. Die hoogste in ’n nasie is sy geestelik-kulturele lewe en
dit is dan ook hierin dat die essensiële van ’n nasie in werklikheid te vinde is.
Die nasionaalgerigte beskouing sien dus die nasie as hoog en verhewe.
Diederichs skryf verder dat die essensie van ’n nasie in sy geestelik-kulturele wese verwikkel
is. Vir hom beklee hierdie geestelik-kulturele nukleus van ’n nasie die mees verhewe plek in
die nasionale kollektief. Geestelike en kulturele word hier afwisselend gebruik as sinonieme
verteenwoordigend van dieselfde metafisiese ruimte.
’n Apoteose van 20ste-eeuse kultuur in Suid-Afrika situeer, volgens Diederichs, nasionalisme
en hoë (verhewe) kultuur binne ’n gesamentlike en dus gedeelde metafisiese ruimte. Hierdie
metafisiese ruimte word, soos reeds bespreek, gevoed deur ’n wederkerigheid tussen kultuur
en grond/land/woongebied. Met hierdie konteks in gedagte kan ons nou weer terugkeer na
Van der Westhuysen se identifisering van die boereplaas as die eerste kulturele produk “eie”
aan die Afrikaner. Die boereplaas is ’n fisiese en verbeelde ruimte wat beskerm, beheer en
516

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gedomineer moet word. Slegs na die inrig van hierdie instelling kon sy inwoners (die
Afrikanerpioniers) die gerief en tyd vind om uitdrukking te gee aan hulle verhewe kulturele
waardes. Die boereplaas is die kern, die spilpunt waarom idees oor ruimte, dominasie, kultuur
en geestelike waarheid rangskik om sodoende ’n Afrikanernasionale paradigma en taal te
vorm.
2. Die kunslied
’n Oorsig oor die musikale uitsette van Suid-Afrikaanse komponiste in die 20ste eeu –
komponiste soos byvoorbeeld Nepgen en Du Plessis – toon dat vokale komposisie, en in
besonder die Afrikaanse kunslied, ’n uitsonderlike plek in die konteks van Suid-Afrikaanse
kunsmusiek beklee. In Bouws se Suid-Afrikaanse komponiste van gister en vandag (1957)
kenmerk ’n voorkeur vir die kunslied byvoorbeeld die musikale uitsette van (uitsluitlik
blanke) komponiste. 4
Die voorkeur vir die kunslied as genre is egter anakronisties in die 20ste eeu, aangesien dit
vervleg is met 19de-eeuse diskoerse wat byvoorbeeld die uiteenlopende verskille tussen die
kunslied en ander genres van ’n groter skaal beklemtoon. Die kunslied met sy beperkte
besetting (meestal slegs twee uitvoerders) kry gestalte in ’n intieme uitvoeringsruimte wat
radikaal verskil van operahuise of konsertsale. In teenstelling met sy musikale voorgangers
was die kunslied nooit primêr bestem vir howe en kerke nie, maar eerder vir die salons van
die aristokrasie en later ook vir die middelklasburgery wat deel uitgemaak het van ’n
ontluikende openbare sfeer. Die term salon is afkomstig uit Frankryk, maar die kunslied het
sy oorsprong in die salons van Oostenryk, waar die genre nou verbonde is aan veral Franz
Schubert. 5
In 19de-eeuse Europese kultuur is die kunslied onafskeidbaar van die salon en ’n
gesofistikeerde salonkultuur. Gereelde salongangers – ’n elite bestaande uit rykes en
regeerders – was die toeskouers van hierdie nuwe artistieke genre. Taruskin (2005) beskryf
19de-eeuse lieder-uitvoerings aan die hand van ’n definisie van die Romantiek wat hy aan
Peter Gay ontleen. Gay verstaan die Romantiek stilisties as ’n “omslagtige oefening in
kollektiewe afgeslotenheid” (Taruskin 2005:75; my vertaling). Die kunslied in die vroeë 19de
eeu word dus hoofsaaklik met ’n elite Europese gehoor geassosieer, en verklank binne die
intieme ruimte van die salon ’n openbare vertoon van elite-insluiting en privaatheid.
In teenstelling met 19de-eeuse Europese modelle word die ontstaan en ontwikkeling van die
kunslied in Suid-Afrika nie vergesel deur die vestiging van ’n salonkultuur nie. Die elitekultuur
wat die ontstaan van die kunslied in Europa begelei, vind neerslag in Suid-Afrika
binne die konteks van ’n elite ras. Die Afrikaanse kunslied, waarvan die komponiste,
uitvoerders en toeskouers hoofsaaklik blank was, adem ’n etos van die Afrikaner as ’n elite
en ’n verhewe ras.
Terwyl ’n rasse-elite in Suid-Afrika die Europese elite-kultuur – veral binne die konteks van
die kunslied – vervang, migreer die kunslied in Suid-Afrika vanaf sy tuiste in die Europese
salon (met konnotasies van effeminiteit) na die intieme ruimte van die Afrikanerhuis. Die
517

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Afrikanerhuis of moederhuis is, soos hier onder aangetoon sal word, ’n heilige kulturele
instelling vir die Afrikaner.
In Suid-Afrikaanse komponiste van gister en vandag sluit Bouws ’n hoofstuk in wat handel
oor die lewe en werk van Nepgen, ’n komponis wat hoofsaaklik bekendheid verwerf het vir
haar bydrae tot die Afrikaanse lied. In die openingsparagrawe van die hoofstuk merk Bouws
(1957:65) dat die oeuvres van Suid-Afrikaanse komponiste oorwegend bestaan uit lieder:
Wanneer ’n mens afgaan op eerste indrukke wat die Suid-Afrikaanse
musiekproduksie maak, sou jy byna glo dat dit uitsluitend ’n liedkuns moet wees. Dit
mag wees dat die skyn bedrieg, of dat die Afrikaanse kultuurstryd in die eerste plek
die indruk gee van ’n táálstryd.
Bouws (1957:65) gee wel toe dat die voorkeur vir die kunslied – ’n genre wat min eise stel
ten opsigte van infrastruktuur – bloot prakties van aard sou kon wees. Maar hy vervolg dan
met ’n ander verklaring vir die populariteit van die genre in Suid-Afrikaanse (hier gelees
Afrikaner-) kunsmusiek. Die belangrikheid van die kunslied lê, vir Bouws, daarin dat die
genre ’n kragtige invloed kan uitoefen in die sogenaamde “kultuurstryd” van die Afrikaner.
Hierdie “kultuurstryd”, wat Bouws aansien as ’n “taalstryd” met sy oorsprong in die 19de
eeu, intensiveer in die 20ste eeu. Omdat die Afrikaanse kunslied gevoed kon word vanuit ’n
ontluikende Afrikaanse letterkunde, het dit ’n musikale genre van voorkeur geword, een
waardeur musiek ’n rol kon speel in die “kultuurstryd” van die Afrikaner.
Die stryd was teen ’n groeiende sogenaamde “verengelsing” wat, veral na die tweede Anglo-
Boereoorlog, volgens die meeste Afrikaners ’n bedreiging was. Bouws skryf in hierdie
verband soos volg in ’n hoofstuk oor die kunslied (terloops ook die enigste genre waaraan ’n
afsonderlike hoofstuk gewy word in die betrokke boek): “Die verengelsing van die
musieklewe, miskien nie so dadelik opvallend as op die taalgebied nie en daardeur minder
alarmerend, het meer as op watter ander terrein die eie kultuur teruggedring of verstik”
(Bouws 1946:70).
Elders skryf Bouws (1957:31):
In die beginjare van ons eeu het die Afrikaanse lied dit maar swaar gekry om tot
ontplooiing te kom. Tog was daar, behalwe Bosman [di Ravelli], nog wel anderes wat
die gevaar van volledige verengelsing op hierdie kwesbare kultuurgebied opgemerk
en aangewys het. So het b.v. “Onze Jan” in sy bekende toespraak “Is het ons ernst?”
sy toehoorders in Stellenbosch daarop gewys dat op die meisieskole met ’n Hollands-
Afrikaanse bestuur amper uitsluitend Engelse liedere gesing word. Maar met
dergelike vasstellinge het die Afrikaner in sy kultuurstryd nog op die verdediging
gebly.
’n Patologiese vrees vir sogenaamde verengelsing pols deur die diskoers wat Bouws hier
konstrueer, en in die geval van musikoloë (soos Bouws) en komponiste wat gemoeid geraak
het met hierdie stryd, was die kunslied ’n primêre arena vir ’n taal-/kultuurstryd. Vir hierdie
kultuurstryders was onwrikbare weerstand teen Engelse invloede die aangewese weg na ’n
518

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
eie kulturele identiteit en erfenis. Anders gestel: die gebruik van Afrikaanse tekste binne ’n
musikale konteks impliseer, ten minste vir Bouws, besliste weerstand teen verengelsing.
Sou hierdie kulturele weerstand beperk wees tot die gebruik van Afrikaanse tekste, of sou dit
ook hoorbaar verklank wees in die musikale materiaal van tydgenootlike liederkomponiste?
Bouws se antwoord is oorvereenvoudig: komponiste soos Grové en Van Wyk, meen hy, het
geen inklusiewe musikale ruimte geskep vir volksmusiek en dergelike elemente nie, ’n
toedrag van sake waaroor hy negatief gevoel het. Vir Bouws, so wil dit voorkom, is
volksmusiek as die aangewese musikale idioom vir werklike weerstand teen verengelsing
beskou.
Was die Afrikaanse kunslied, soos Bouws meen, ’n wapen in die “kultuurstryd” deur taal of
was taal eerder ’n noodsaaklike konteks vir die resepsie van die kunslied in Suid-Afrika?
Beide perspektiewe is moontlik. Afrikaanse tekste kon ’n intensivering in die belangstelling
en uitset van die Afrikaanse kunslied tot gevolg gehad het; met hierdie proses onderweg kon
Afrikaners die kunslied inlyf as ’n wapen in hul kultuurstryd teen verengelsing. Dit is dus ook
geensins verrassend nie dat die erkenning van “Die Stem” as volkslied as ’n triomfantlike
moment vir die vestiging van Afrikanerkultuur beskou is. Bouws (1946:70) beskryf hierdie
moment as volg: “ Na die erkenning van die eie taal in 1925 en die eie vlag in 1928, was die
aanvaarding van die eie Volkslied in 1936 die afsluiting van ’n worsteling om baas te wees in
eie huis.” 6
Die kunslied was dus ’n integrale rolspeler in die (self)bestemming van die Afrikaner tot ’n
rang wat Bouws beskou het as “baas in eie huis”. Terwyl die sege van “Die Stem” vir Bouws
“baasskap” in die hand werk, salf hy die komponis van hierdie “eie volkslied”, M.L. de
Villiers, tot Moses-Messiaanse status: “Hy [M.L. de Villiers] voel dat hy ’n sending moet
vervul. Hy moet sy volk die juiste pad na ’n eie, ’n nasionale musiek wys” (Bouws 1957:35).
Volgens Bouws (1957:36) beskou De Villiers die lied as die basis vir nasionale musiek.
Hierdie idee (van die lied as teelaarde vir nasionale musiek) reflekteer moontlik eerder
Bouws se historiografie as De Villiers se musikale en nasionale oogmerke en strewes. Wat
egter van belang is hier, is die retoriese ruimte wat Bouws se diskoers deel met verwante
idees in Afrikanernasionalistiese kringe. Vir Bouws is daar ’n wederkerigheid tussen
Afrikaanse tekste en musiek binne die konteks van ’n kulturele stryd teen verengelsing; vir
apartheidsideoloë is daar ’n konstante wisselwerking tussen Afrikanerkultuur (of Westerse
kultuur) as ’n meganisme om ’n “wilde bodem” te tem en Afrikanerkultuur as kulturele
impuls om blanke oorheersing (terugskouend) te regverdig en uit te brei. Nasionalistiese en
musiekhistoriografiese skrywes oor die kunslied deel dus ’n diskursiewe ruimte waarbinne
die tematisering van fisiese en kulturele oorheersing saamgedink moet word met ’n
metaforiese vermenging van idees oor grond en kultuur. Die kunslied “O, Boereplaas” kan
gelees word as ’n gefokuste metafoor vir die argument wat hier gestel word.
3. “O, Boereplaas”
519

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Coetzee (1996:168) wys daarop dat Cronjé sy bundel ’n Tuiste vir die nageslag
(1945)opgedra het aan sy vrou en ook aan alle “Afrikanermoeders” as die beskermers van die
bloedsuiwerheid van die Boerenasie. Coetzee verstaan die karakter van die sogenaamde
Afrikanermoeder metafories as ’n morfologiese figuur gekenmerk deur “introversie”,
“eksklusiwiteit”, “geslotenheid” en “omhelsing”. Hierdie figuur, skryf Coetzee (1996:168),
sien uit na ’n leksikon bestaande uit honderde emosioneel-gelaaide selfstandige naamwoorde,
elk voorafgegaan deur “Afrikaner”: “Afrikanermoeder, Afrikanergesin, Afrikanerbloed,
Afrikanerplaas ”.
Piet Meyer, Afrikanerintellektueel en later ook hoof van die SAUK, was ’n ywerige
teoretiseerder van juis so ’n utopiese leksikon. ’n Goeie voorbeeld is sy boek Die Afrikaner
(1940), onder redaksie van Geoffrey Cronjé en Nico Diederichs. Meyer stel die dominante
figuur van die “Afrikanervader” aan as hoof van die huisgesin (1940:62). Oor die
“Afrikanermoeder” skryf hy: “In die Afrikaanse geskiedenis speel die vrou veral die rol van
saambindster van die gesin” (1940:62).
Die Afrikanermoeder as “saambindster” – hier voorgeskryf deur ’n Afrikanerman – klink
saam met prominente temas wat ons reeds aangetref het in Cronjé se skryfwerk. Cronjé se
verbeelding neem hom een stap verder wanneer hy die Afrikanermoeder aansien as
beskermer van die bloedsuiwerheid van die Boerenasie.
In Meyer se hande ontkiem die leksikon van Afrikanernaamwoorde (soos uitgewys deur
Coetzee) tot ’n heelal van moedernaamwoorde. Die simboliese ruimtes van “moederhuis” en
“moedertaal” is nou vervleg met die rol van die Afrikanermoeder as “saambindster” en
“waakster oor bloedsuiwerheid”, rolle wat die bepaler “moeder-” eggo. Dit is ook beduidend
dat die boereplaas (Van der Westhuysen se eerste Afrikanerkultuurproduk) bevolk word deur
’n lewende leksikon van selfstandige naamwoorde – soortgelyk aan Coetzee se leksikon van
Afrikanernaamwoorde - wat die bepaler “moeder-” bevat. Die boereplaas is ’n geslote,
afgebakende metaruimte waarbinne die suiwerste en edelste van Afrikanerwaardes in die
wêreld gebring en beskerm word: moedertaal en moederhuis. Meyer (1940:59–60) skets
verder ’n byna heilige oorsprong en afsonderlike roeping vir sy volk:
Hollanders, Franse en Duitsers het nie as gevolg van omstandighede bymekaar gekom
en hulself saamgeorden tot ’n Afrikaanse volk nie, maar God het deur hulle ’n nuwe
volksgemeenskap, die Afrikaanse volk, as geloofseenheid in aansyn geroep om onder
Sy bestier ’n afsonderlike taak tot eer van Sy Naam te volbring.
Vroeër in hierdie artikel is daar verwys na die neiging om Afrikaners histories te anker in ’n
prehistoriese narratief waarvan die oorsprong in die Antieke Griekse beskawing te vinde is.
Hier vind ons egter ’n ander oorsprongsnarratief. Volgens Meyer is Afrikanerherkoms nie
gesetel in ’n oorwegend Europese setlaarsgemeenskap aan die Kaap nie, en ook nie in die
vermenging van hierdie gemeenskap met inheemse Suid-Afrikaners nie. Die Afrikaner is –
byna letterlik – bestem deur sy God wat terselfdertyd aan hom ’n afsonderlike roeping
toevertrou het. Meyer (1940:72) openbaar elders hierdie afsonderlike roeping: “Voogdyskap
520

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
oor die naturel soos in die Afrikaanse staatsvorm verwerklik, word aanvaar as deel van die
Afrikaanse roepingsvervulling waarvoor die Afrikaner teenoor God verantwoordelik is.”
Voogdyskap oor die “naturel” is, vir Meyer, ’n godgegewe gebod en die taak van die
(“blanke”) Afrikaner in Afrika. Dis ’n afsonderlike roeping wat uitgewerk moet word aan die
hand van afsondering en totale apartheid. Hierdie afskeiding – ’n troop van afsondering en
afgesonderdheid – wat ons aantref in Meyer se weergawe van die Afrikanerroeping en ook in
die afgesperde ruimte van die boereplaas, ontwikkel as ’n topos in
Afrikaneridentiteitsgeskrifte en -historiografie. In hierdie diskoers word die boereplaas veel
meer as bloot Van der Westhuysen se “eerste kulturele produk”.
Die boereplaas as bakermat of geboorteplek (geboortegrond) is ook ’n metafisiese ruimte – ’n
Afrikanertent van ontmoeting – waarbinne die God van die Afrikaners ’n afsonderlike
roeping aan ’n uitverkorene volk gee: die Afrikaner as patriarg en voog vir die swart nasies in
Afrika. Meyer (1940:49) self bevestig so ’n interpretasie van die boereplaas wanneer hy
skryf: “In die Afrikaanse plaashuishouding is die wesensinhoud van die Afrikaanse
Calvinistiese Wêreldbeeld gekonkretiseer, daarin kom die geestelike en stoflike waardes as ’n
Christelik saamgeordende geheel tot verwerkliking [...].”
Hier tref ’n mens ’n verruiming van Van der Westhuysen se idee van die boereplaas aan. Die
“eerste Afrikaner kulturele produk” omsluit nou ook “geestelike” en “stoflike” aspekte. In die
intieme ruimte van die Afrikanerhuis is dit die geestelike (die roeping van die Afrikanervolk)
en die materiële (die fisiese geboorte van ’n Afrikanernageslag) wat versmelt tot die essensie
van die Afrikanervolk.
Die opdra van Cronjé se boek aan Afrikanermoeders as die bewaaksters oor
Afrikanerbloedsuiwerheid, en die sentraliteit van die Afrikanermoeder in die (meta)fisiese
bestel van die boereplaas, dui op die belangrike posisie wat bloedsuiwerheid beklee in die
kollektiewe en individuele psigologie van die Afrikaner en sy idealisering van ’n bloedsuiwer
nasie. Die ideaal van bloedsuiwerheid is ook teenwoordig in die skryfwerk van musikoloë en
apartheidsideoloë. Vir Bouws moet ’n Afrikanerkunsmusiek organies groei vanuit
Afrikanervolksmusiek. ’n Karakter-estetika met ’n suiwer Afrikaneroorsprong moet dus
Afrikanerkunsmusiek kenmerk, oorspronge wat Bouws in Afrikanervolksmusiek vind
(1957:78–80). 7
Die verwesenliking van hierdie ideaal vereis die versamel en opteken van volksmusiek regoor
Suid-Afrika – mens dink onwillekeurig aan ’n Boere-Bartók – sodat komponiste van
kunsmusiek toegang kan verkry tot hierdie rou en suiwer volksbronne. Bouws meld
volksmusiekversamelaars soos Jo Fourie en Willem van Warmelo wat elk tydens ’n aantal
landswye reise die optekening van volksmusiek onderneem het. Maar vir Bouws se suiwer
Afrikaner-utopie is die blote versamel en noteer van volksmusiek alleen onvoldoende.
Volksmusiek moet die grondstof verskaf vir Afrikanerkunsliedere en ander vorme van
kunsmusiek, maar volksmusiek wat nie verhef word tot kuns-artefak nie, beklee, so wil dit
voorkom, ’n mindere posisie op Bouws se suiwerheidsindeks. Bouws haal in hierdie verband
die Afrikanerkomponis Cromwell Everson aan (wat self volksmusiek versamel en
521

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
gedokumenteer het): “Dit kom my voor asof Suid-Afrikaanse Boere musiek al die krag en
voedsel het vir die magtige raamwerk van die simfonie” (Bouws 1957:80). 8
Bouws se suiwer kultuur-utopie vind ook weerklank in die skrywes van Cronjé. Cronjé skets
’n kulturele wêreld waarop ’n suiwer Afrikanerskap afgeëts is. Hy skryf:
In die tweede plek moet egter beklemtoon word dat ons Westerse kultuurbevordering
alhier by uitnemendheid ’n eie kragsontplooiing moet wees, want alleen op die wyse
kan ons ons inheemsheid handhaaf en uitbou. Ons kulturele identiteit en
individualiteit moet ongeskonde bly. Ons moet nie veramerikaans of verengelands of
vernederlands of ver-wat-ook-al nie. Ons moet steeds wees wat ons self is. (Cronjé
1963:111)
Vir Cronjé is dit van belang dat die kulturele vorming en belewing van die Afrikaner uniek en
tiperend van ’n Afrikanernasionale gesindheid moet wees. Wanneer hy skryf van ’n
ongeskonde (ongekontamineerde) kulturele identiteit vir die Afrikaner, is daar ’n duidelike
naklank van sy obsessie met rassesuiwerheid wat hier insypel in kultuurdiskoers. Cronjé
(1963:111), ewig besig om ’n konkrete tyd en plek vir ’n Afrikaner-utopie te skryf, is weer
aan die woord:
Ten derde is dit noodsaaklik dat die bodemgebondenheid van ons kultuur nie verbreek
moet word nie. Al het die stad oorheersend in ons kultuurlewe geword, sal die
platteland altyd ’n eie bydrae lewer wat onmisbaar en kultuurverrykend sal bly. Ons
platteland moet Blank wees om Westers te kan bly.
Die topos van ’n “bodem” wat telkens neerslag vind in die Afrikanerdiskoers, maak hier nog
’n verskyning. Vir Cronjé is die wese van Afrikanerkultuur ’n bodemgebondenheid, ’n
verbintenis wat te alle tye bewaar en beskerm moet word. Ten einde Afrikanerkultuur en -
bodemgebondenheid te bewaar, moet die platteland uitsluitlik blank bly. Dit is duidelik dat
Cronjé se intellektualisering van blanke meerderwaardigheid nie sonder paradoks geskied
nie: hy verbeel ’n kulturele Afrikaner-utopie wat suiwer bly juis omdat die versoeking van
veramerikaansing, verengelsing, vernederlandsing, of ver-wat-ook-al weerstaan word; en dan
meen hy verder dat die platteland blank moet bly om die Westerse karakter van die Afrikaner
te bewaar. Met ander woorde, Cronjé se vertrekpunt is ’n suiwer Afrikanerkultuur wat “eie”
is aan die Afrikaner, maar tegelykertyd is dit ook ’n kultuur waarvan die essensie Westers
moet wees. Die platteland, meen hy, sal altyd ’n wesenlike bydrae tot so ’n kultuur lewer.
Hier bo is reeds daarop gewys dat die boereplaas die uitstaande kulturele en
gemeenskapsinstelling is, een waarvan die wortels in die platteland geanker is. Ons vind dus
hier ’n digverweefde paradoksale verbinding van verwante temas, een wat Afrikanerskap
omsluit en waarbinne die boereplaas, die Afrikanermoeder, kultuur en suiwerheid vermeng.
Tot dusver het hierdie artikel verbande gelê tussen die idealisering van die boereplaas, die
verheffing van die Afrikanermoeder, die uitbreiding van Afrikaans as moedertaal en die
poging om met die kunslied as belangrikste voertuig daardie taal te veruniverseel. ’n
Obsessiewe bemoeienis met suiwerheid kenmerk deurgaans die intellektuele binnewerke van
522

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
apartheid. Die narratief wat in hierdie artikel ontvou, word nêrens meer konkreet uitgebeeld
nie as in die immergewilde kunslied “O, Boereplaas”.
O, Boereplaas
O boereplaas, geboortegrond!
Jou het ek lief bo alles.
Al dwaal ek heel die wêreld rond,
waar so gelukkig, so gesond?
O boereplaas, geboortegrond!
Jou het ek lief bo alles.
O moederhuis, waar ooit so tuis?
Jou het ek lief bo alles.
Die wêreld, rykdom, prag en praal
kan jou verlies my nooit betaal.
O moederhuis, waar ooit so tuis?
Jou het ek lief bo alles.
O moedertaal, o soetste taal!
Jou het ek lief bo alles.
Van al die tale wat ek hoor,
niks wat my siel ooit so bekoor.
O moedertaal, o soetste taal!
Jou het ek lief bo alles.
Woorde: C.F. Visser
Musiek: "Der Tannenbaum", gewysig; verwerk: Dirkie de Villiers
Met die eerste oogopslag is dit duidelik dat Johannes Joubert se toonsetting van ‘n gedig deur
C.F. Visser uit oninteressante en deurgetrapte musikale gebruike put. 9 Die harmoniese
oppervlak is glad en soomloos, en die musikale idioom oorskry nooit die perke van primêre
akkoorde nie. Die melodiese omvang van die solo-sopraanstem is nouliks groter as ’n oktaaf,
terwyl die ritmiese eentonigheid van die komposisie sussend op die luisteraar inwerk.
Wanneer Joubert se geykte liedkonvensies saamgedink word met die idees van skrywers soos
Cronjé en Van der Westhuysen, raak interessante hermeneutiese werk moontlik.
Die sopraanstem wat haar diepste geestelike verwantskap vir die boereplaas, moederhuis en
moedertaal in melodie beliggaam, kan gelees word as verteenwoordigend van die
Afrikanermoeder, die bewaakster van bloedsuiwerheid in die Afrikanerhuishouding. Haar
suiwerheid word musikaal ondersteun: die vokale lyn weerstaan chromatiek, en die
begeleiding verlaat nooit die tuis-toonsoort van F-majeur nie. Die Afrikanermoeder
(be)vestig letterlik en figuurlik haar intrek in die tuiste vir ’n Afrikanernageslag, die
moederhuis.
523

www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
In 1961 is die “Wonder van Afrikaans” deftig gevier by ’n feestelike geleentheid by die
Voortrekkermonument. Die vieringe het onder andere ’n optrede deur die goewerneurgeneraal
van Suid-Afrika, adv. C.R. Swart, behels. Wouter de Wet (1976:154), in sy
hoedanigheid as biograaf van die sopraan Mimi Coertse, verskaf die volgende beskrywing
van die feesdag:
Op die oggend van 30 April begin die mense in hul duisende na die
Voortrekkermonument stroom. Laat die middag sit die amfiteater met 40 000 mense
gepak. Adv. en mev. Swart arriveer om 17h30 en word na die sitplekke van die
eregaste vervoer. Mimi ontvang die eer om langs hom te sit, uitgedos in haar swart
ferweel jas met wit pelskraag. Die verrigtinge word geopen deur dr. H. B. Thom,
Voorsitter van die F.A.K. En dan moet Mimi sing. Terwyl die son in ’n goue gloed
sak, neem sy stelling in voor ’n mikrofoon. “Ek weet dat my Verlosser leef”, sing
Mimi uit Händel se Messias. Haar wonderskone stem vul elke hoekie van die reuseamfiteater,
en 40 000 mense word stil. Soos dit donker word, en ’n silwer maan oor
die rantjies verrys, vervolg sy met nog vyf Afrikaanse liedjies. Die laaste een is O,
Boereplaas. En toe sy begin, begin almal saggies saamneurie. Teen die einde van
hierdie mooi ou liedjie – wat net Mimi regtig kan sing! – staan die hele gehoor op en
sing uit volle bors saam met Suid-Afrika se grootste sopraan. Onbeskaamd rol die
trane oor Mimi se wange.
De Wet se beskrywing verbeel “O, Boereplaas” as ’n tweerigtingvenster wat (in 1961)
terugskou op Afrikanerhistoriografie en vooruitskou op die toekoms. ’n Teleskopiese
terugblik – een wat musikaal neerslag vind in “O, Boereplaas” – gedenk die eerste kulturele
produk van die Afrikaner (die boereplaas), en die transformasie van hierdie instelling tot ’n
tuiste vir die Afrikanernageslag verwek uit blanke oorheersing van ’n selftoegeëiende
“bodem”, die suiwer Afrikanermoeder as bewaakster van blanke bloedsuiwerheid, en die
sterwende weerklanke van Britse imperialisme. ’n Teleskopiese toekomsblik belig ’n
utopiese ruimte wat resoneer in “O, Boereplaas”: die Afrikanerrepubliek wat tot stand sou
kom slegs ’n maand na die reeds-vermelde uitvoering by die Voortrekkermonument. En dalk
is daar, in die trane van die singende Afrikanermoeder, ’n profetiese klaaglied hoorbaar wat
reeds die verbrokkeling van die Afrikanerrepubliek, die val van haar groot held H.F.
Verwoerd, en die wegsterwende klanke van Afrikanerkolonialisme in Afrika betreur.
Hierdie uitvoering van “O, Boereplaas” suggereer die wyses waarop die intellektualisering en
teoretisering van apartheid deurgaans op diskursiewe wyse Suid-Afrikaanse
musiekhistoriografie beïnvloed het, en verder ook hoe hierdie spesifieke diskoers die estetiese
en ekspressiewe ideale van die Afrikaners binnegesypel en gerig het. So gesien, wys die
diskoers die weg na die formulering van ’n apartheidsestetika.
Bibliografie
Bouws, J. 1946. Musiek in Suid-Afrika. Brugge: Voorland.
—. 1957. Suid-Afrikaanse komponiste van vandag en gister. Kaapstad: Balkema.
—. 1961. Woord en wys van die Afrikaanse lied. Kaapstad: HAUM.
524

—. 1969. Die volkslied, deel van ons erfenis. Kaapstad: Human & Rousseau.
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
Coetzee, J.M. 1996. Giving offense: Essays on censorship. Chicago en Londen: University of
Chicago Press.
Cronjé, G. 1945. ’n Tuiste vir die nageslag: Die blywende oplossing van Suid-Afrika se
rassevraagstukke. Johannesburg: Publicite.
—. Sosiologiese faktore in die Westerse kultuurontwikkeling en kultuurbevordering in Suid-
Afrika. In Cronjé (red.) 1963.
Cronjé, G. (red.). 1963. Die Westerse kultuur in Suid-Afrika. Pretoria: Van Schaik.
De Wet, W. 1976. Onse Mimi. Johannesburg: Perskor.
Diederichs, N.J. 1936. Nasionalisme as lewensbeskouing - en sy verhouding tot
internasionalisme. Bloemfontein: Nasionale Pers.
Giliomee, H. 2003. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.
—. 1994. “Survival in justice”: An Afrikaner debate over apartheid. Comparative Studies in
Society and History, 36(3):527–48.
Meyer, P. 1940. Die Afrikaner. Bloemfontein: Nasionale Pers.
Muller, S. 2008. Van Wyk’s hands. In Olwage (red.) 2008.
Muller, S. en C. Walton (reds.). 2006. A composer in Africa: Essays on the life and work of
Stefans Grové. Stellenbosch: Sun Press.
Olwage, G. (red.). 2008. Composing apartheid: music for and against apartheid.
Johannesburg: Wits University Press.
Spies, F.J. Du T. 1963. ’n Historiese analise van die faktore wat ’n vormende uitwerking op
die wording van die Afrikaner en sy kultuur gehad het. In Cronjé (red.) 1963.
Taruskin, R. 2005. The music trance. In Taruskin (red.), Vol. III. 2005.
Taruskin, R. (red.) 2005. The Oxford history of Western music. Londen en New York: Oxford
University Press.
Van der Westhuysen, H.M. 1963. Die gestalte van die Westerse leefwyse by die Afrikaner. In
Cronjé (red.) 1963.
Van Wyk, A. 1981. Brief aan die SAUK, 20 November.
Venter, C. 2009. The influence of early apartheid intellectualisation on early South African
music historiography. Ongepubliseerde MMus-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
525

Eindnotas
www.litnet.co.za |ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
LitNet Akademies Jaargang 8(3), Desember 2011
1 Reeds in die vroeë vyftigs het Eben Dönges teenoor ’n buitelandse joernalis erken dat
apartheid hoogstens drie generasies Afrikaners sou kon beskerm teen wat hy beskou het as ’n
toenemende swart en bruin gevaar (Giliomee 2003:485). Giliomee skryf elders oor ’n
toenemende skeptisisme rondom die ideale van apartheid na die Sharpeville-moorde van
1960 (2003:522). Giliomee noem spesifiek die name van Anton Rupert en Albert Geyer in
hierdie verband (2003:522–3).
2 Viljoen was voorsitter van die Broederbond tussen 1974 en 1980, waarna hy die ampte
beklee het van minister van opvoeding en later minister van konstitusionele hervorming.
3 Diederichs, ’n Afrikanerintellektueel en -nasionalis, was staatspresident van Suid-Afrika
tussen 1975 en 1978 en ook vir ’n tydperk minister van finansies in John Vorster se regering.
4 Sien in hierdie verband Bouws (1961) en Bouws (1969).
5 Anders as volksliedjies of gewyde liedere is die kunslied ’n konsertstuk ongeskik vir
samesang. Die kunslied is tipies ’n komposisie vir stem en klavier (alhoewel heelwat
uitsonderings bestaan) waarvan die teks meermale ’n gedig is. Behalwe vir Schubert, het
Robert Schumann en Johannes Brahms, en later Hugo Wolf en Richard Strauss belangrike
musikale bydraes tot die genre gelewer.
6 Dit is onduidelik van watter gebeurtenis in 1936 Bouws hier praat. Dit is eers heelwat later
wat “Die Stem” tot nasionale volkslied verklaar word, en vanaf 1938 word beide “Die Stem”
en “God Save the Queen” by amptelike geleenthede gebruik. Die artikelskrywer bedank
Etienne Viviers vir hierdie inligting.
7In hierdie verwysing bespreek Bouws die moontlikheid van’n ’n nasionale kunsmusiek wat
gevoed word deur boeremusiek/volksmusiek. Terwyl hy nie onbetwisbaar aandui dat so ’n
kunsmusiek in volksmusiek/boeremusiek gewortel moet wees nie, is dit ’n redelike afleiding.
Sien in hierdie verband die tweede hoofstuk in Venter (2009).
8
In hierdie hoofstuk spreek Bouws ontevredenheid uit oor die weglaat van
Afrikanervolksmusiek uit komposisies deur Grové en Van Wyk.
9 C.F. Visser is ’n Afrikaanse 19de-eeuse digter. Johannes Joubert (1894–1958), wat ook
onder die naam Hayden Matthews gekomponeer het, is in Wallis gebore en het eers later na
Suid-Afrika verhuis. Ironies genoeg kon Joubert nie Afrikaans praat of verstaan nie. Hy het
met Visser se gedig kennis gemaak in ’n Engelse vertaling.
526