Natuurwetenskap SAT OG Finaal

GEMEENSKAPLIKE ASSESSERINGSTAAK 

STANDAARD ASSESSERINGSTAAK (SAT) 

Afdeling A 

GRAAD 9 – 2009 

NATUURWETENSKAP 

(Onderwysersgids) 

Inhoud: Demokrasie 

Tema: Demokrasie 

Fokus: Mynbou 

Punte: 120 

Tyd: 5 ure 

Getal bladsye: 34 

Standaard Assesseringstaak: Natuurwetenskap Graad 9 – Onderwysersgids Bladsy 1 van 34

TEMA 

BLADSY 

NO. 

Inleiding 4 – 5 20 min. 

TYD PUNTE 

TAAK 1: ENERGIE 180 min. 46 

Aktiwiteit 1 6 10 

INHOUDSOPGAWE 

LEERLINGUITKOMSTE 

EN ASSESSERINGS- 

STANDAARDE GEDEK 

LU 2 – AS 2, 4 

LU 3 – AS 2 

MOEILIKHEIDS- 

GRAAD 

(Bloom se 

taksonomie) 

Kennis 

Begrip 

Standaard Assesseringstaak: Natuurwetenskap Graad 9 – Onderwysersgids Bladsy 2 van 34 

WETENSKAPLIKE 

KENNISSTRANDS 

Planeet aarde en daarna 

Energie en verandering 

Aktiwiteit 2 7 – 8 6 LU 2 – AS 2 Kennis Energie en verandering 

Aktiwiteit 3 8 – 11 10 LU 2 – AS 1, 2, 4 

Aktiwiteit 4 12 – 13 20 

TAAK 2: MINERALE 10 min. 8 


TAAK 3: OMGEWING 40 min. 13 

LU 1 – AS 1, 2, 3 

LU 2 – AS 1, 2, 3, 4 

LU 3 – AS 1, 2 

LU 2 – AS 1 

LU 3 – AS 2 

Aktiwiteit 6 14 – 16 13 LU 2 – AS 1 

Kennis 

Begrip 

Sintese 

Kennis 

Begrip 

Toepassing 

Analise 

Sintese Evaluasie 

Kennis 

Begrip 

Sintese 

Kennis 

Begrip 

Analise 



Lewe en lewendig 

Materie en materiale 







Materie en materiale

TAAK 4: GASSE 20 min. 10 

Aktiwiteit 7 16 – 17 10 LU 2 – AS 1, 2, 3, 4 

TAAK 5: MYNBOU 60 min. 31 

Aktiwiteit 8 18 – 19 13 LU 2 – AS 2, 3 


TAAK 6: SIEKTES 

60 min. 12 

LU 2 – AS 1, 2, 3, 4 

LU 3 – AS 2 

Aktiwiteit 10 22 – 25 12 LU 2 – AS 1, 2 

Aanhangsel 1 26 

Aanhangsel 2 27 – 30 

Aanhangsel 3 30 – 33 

Kennis 

Begrip 

Toepassing 

Analise 

Sintese 

Begrip 

Analise 

Begrip 

Toepassing 

Analise 


Kennis 

Begrip 

Toepassing 

Analise 


Standaard Assesseringstaak: Natuurwetenskap Graad 9 – Onderwysersgids Bladsy 3 van 34 










Materie en materiale

INLEIDING 

Die mynbou-industrie in Suid-Afrika is al vir meer as 100 jaar operasioneel. Die 

kommoditeite wat gemyn word is goud, kool, platinum, chroom en ander. Asbesmynbou 

is in die vroeë 1990’s verban, aangesien blootstelling verrykende effekte op gesondheid 

het. 

Figuur 1: Die opening van die Witwatersrand Hoofrif met die ontdekking van goud in 

Steenkoolmynbou in Suid-Afrika 

1886. 

Suid-Afrika is een van die wêreld se hoof steenkoolprodusente. Dit het drie uigebreide 

steenkoolvelde waarvan ongeveer 71% herwinbare reserwes is met ‘n omvang van 

ongeveer 50 000 ton. 

Suid-Afrika is die derde grootste uitvoerder van steenkool in die wêreld. Na goud is 

steenkool die land se grootste bron van inkomste. Suid-Afrika produseer jaarliks 

ongeveer 240 miljoen ton steenkool. Slegs ongeveer die helfte van dié steenkool is 

egter van uitvoergehalte. Teen die huidige ontginningstempo van steenkool sal die 

steenkoolreserwes teen 2050 uitgeput wees. Aangesien dit nie herwinbaar is nie, is dit 

dus ‘n beperkte bron. 

Steenkoolreserwes word gevind in die Karoo rotse van Mpumalanga, Vrystaat en Noord- 

KwaZulu-Natal. Die steenkoolmyne is geleë naby die dorpe Secunda, Ermelo en 

Witbank. Meeste van die land se steenkool word uitgevoer langs die KwaZulu-Natal 

kus. 

Standaard Assesseringstaak: Natuurwetenskap Graad 9 – Onderwysersgids AFDELING A Bl. 4 van 34

Eskom gebruik groot hoeveelhede steenkool om elektriese energie by die kragstasies 

van Ermelo en Witbank op te wek. Iscor benodig steenkool vir hul ystersmeltaanlegte. 

Sasol het chemiese metodes ontwikkel om steenkool (koolstof) om te skakel na die 

(koolwaterstof). 

Fossiele in Suid-Afrika 

Ongeveer 280 miljoen jaar gelede het riviere wat van die berge af vloei na die noorde en 

westekant van die Wes-Kaap sediment gedeponeer wat ‘n paar kilometer dik is. Vandag 

kom soortgelyke sediment voor in die Kaapse plooiberge as fyn tekstuurde skalie 

bekend as die Bokkeveldgroeprotse. Hulle bevat klein gefossileerde seediertjies bekend 

as trilobiete. 

Tussen 300 en 160 miljoen jaar gelede is die rotse van die Karoo neergelê in vier fases: 

Dwyka, Ecca, Beaufort en Stormberg. Die Dwyka-rotse is die oudste en is gedeponeer 

vanaf antieke yslae. Ecca-rotse bestaan uit sand en slik en bevat groot hoeveelhede 

plantfossiele. In die oostelike neerslae vanaf Mpumalanga suidwaarts tot by KwaZulu- 

Natal is plante vasgevang in antieke moerasse. Hulle is vasgevang in klam, luglose 

omstandighede en het derhalwe nie ontbind nie, maar steenkool gevorm. Al die energie 

wat die plante oorspronklik vanaf die son ontvang het is behoue as chemiese potensiële 

energie in die steenkool. 

Soos miljoene jare verloop het is die potensiële steenkoolvelde van Suid-Afrika deur ‘n 

ander fase van sediment bekend as Beaufort-rotse bedek. Hierdie het voortbestaan 

deur die tydperk van reptiele en amfibieë: dinosourus-tydperk. Baie gefossileerde bene 

van hierdie diere is gevind in die Cradock na Graaf-Reinet area. 


Individueel 

Aktiwiteit 1: Vergelyk windkrag en steenkoolkragstasies 

Van die sinne hieronder beskryf elektrisiteit vanaf steenkoolkragstasies en die ander 

beskryf elektrisiteit vanaf windkrag. Trek twee kolomme, een vir steenkoolkragstasies 

en die ander vir windkrag. 

1.1 Skryf die volgende sinne in die korrekte kolom as antwoord op die vrae. 

Figuur 2: Steenkoolkragstasie 

• Dit veroorsaak lugbesoedeling 

• Energie gaan verlore in die vorm van 

hitte 

• Gebruik nie-herwinbare energiebronne 

• Produseer elektrisiteit die heeltyd 

• Produseer groot hoeveelhede 

elektrisiteit 

Taak: 

Energie 

1 Minute: 120 Punte: 46 

Figuur 3: Windkrag 

• Veroorsaak nie lugbesoedeling nie 

• Gebruik herwinbare energiebronne 

• Produseer relatief klein hoeveelhede 

elektrisiteit 

• Hitte-energie gaan nie verlore nie 

• Produseer nie elektrisiteit die heeltyd nie 

Standaard Assesseringstaak: Natuurwetenskap Graad 9 – Onderwysersgids AFDELING A Bl. 6 van 34 

[10]

Getal Stasies 

Individueel 

Aktiwiteit 2: Kragstasies in Suid-Afrika 

2.1 Staafgrafiek 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

Steenkoolaangedrewe 

stasies 

Getal stasies in Suid-Afrika 

Kernkragstasies Gasstoomketel- 

stasies 

vir opskrif (enige toepaslike opskrif) 

toepaslike verband tussen grafiek en getalle 

Tipe kragstasie 

Konvensionele 

hidro-elektriese 

kragstasies 

Hidro-elektriese 

bergingstasies 

Byskrifte van stawe, x-as en y-as (3) 

2.2 – 2.3 

No. Tipe kragstasie 

1. Konvensionele hidroelektrisiese 

kragstasies 

Getal 

kragstasies 

Hoeveelheid 

elektrisiteit 

opgewek in 

mega watts 

(MW) 

6 600 MW 

2. Gasturbine kragstasies 2 342 MW 

3. Hidro-elektriese 

opbergstasies 

4. Gebergde 

steenkoolaangedrewe 

kragstasies 

2 1 400 MW 

3 3 800 MW 

Persentasie 

Gebergde 

steenkool 

kragstasies 


5. Kernkragstasies 1 1 930 MW 

6. Steenkoolaangedrewe 

kragstasies 

10 34 532 MW 81,1% 

7. 42 604 MW 

Puntetoekenning: 

Tabel 1: Getal en tipes kragstasies in Suid-Afrika 

Korrekte antwoorde (3 punte soos aangetoon) 

Bewerkings/berekeninge (3 punte) [6] 

Groep 

Aktiwiteit 3: ‘n Fossielbrandstof storie op ‘n plakkaat 

Leerders gebruik die fossielbrandstofkaarte in AANHANGSEL 1. 

Die plakkaat word gemerk uit ‘n punt van 10 

Relevansie van die prentjies in die storie 

Relevansie van addisionele teks (eie woorde) om die storie te vertel 

Netheid en duidelikheid van die plakkaat 

[10] 


Koolstofdioksie 

Energie 

Basiese Fotosintese 

VOORBEELD VAN ‘N PLAKKAAT 

Suurstof 

seeys 

KAART 1: Groen plante vervaardig voedsel 

(hoofsaaklik stysel) vanuit CO2, H2O deur 

ligenergie vanaf die son te gebruik. 

ENIGE RELEVANTE ADDISIONELE TEKS: 

KAART 2: Wanneer plante sterf bevat 

hulle steeds atome van koolstof, 

waterstof en suurstof. 


KAART 3: Net soos landplante vervaardig 

seeplante ook voedsel deur ligenergie te 

gebruik. Die voedsel bevat koolstof, 

suurstof en waterstof. 

ENGE RELEVANTE ADDISIONELE TEKS: 


KAAR T 4: Toe plante miljoene jare 

gelede gesterf het is hulle op die 

seebodem begrawe bedek deur lae 

modder en slik van die oseane. 

ENIGE RELEVANTE ADDISIONELE TEKS 

KAART 5: Soos die plante ontbind word 

meeste van die suurstof in die atmosfeer 

vrygelaat sodat slegs die koolstof en 

waterstof agterbly. 


KAART 6: Oor tyd veroorsaak hitte en druk dat 

koolstof en waterstof verbind om 

fossielbrandstofverbindings soos olie en gas te 

vorm. 


KAART 7: Fossielbrandstowwe wat bestaan uit waterstof en koolstof word 

koolwaterstof genome. Natuurlike gas word gewoonlik gevind boo lie neerslae 

en is ‘n verbinding wat hoofsaaklik gevorm word uit metaan(CH4). 

ENIGE ADDISIONELE TEKS: 


KAART 8: Fossielbrandstof stel nes enige ander brandstof hul energie vry in die vorm 

van hitte wanneer hulle verbrand. Ons gebruik fossielbrandstof om ons huise te 

verwarm en elektrisiteit te produseer. 

Prentjies verkry vanaf: 

1. http://grapevine.net.au/~grunwald/une/KLAs/science/irrigation-photosynthesis.gif 

2. http://www.pauldavid.co.uk/images/DeadWood.jpg 

3. http://oceanworld.tamu.edu/students/forams/images/arctic_marine_food_web_90.jpg 

4. http://www.creationresearch.net/research/Jurassic-Ark-June08/Arizona-log-1.jpg 

5. http://www.isleofwighttouristguide.com/Articles/fossil%203.jpg 

6. http://media-2.web.britannica.com/eb-media/41/91641-004-842864B7.jpg 

7. http://images.google.co.za/imgres?imgurl=http://bp2.blogger.com/_5rb8OzBF17U/Rd 

YmQODuglI/AAAAAAAAAAk/YY2s5I7AvyI/s320/Carbon%2BCycle.jpg&imgrefurl=htt 

p://thethoughtsontheworld.blogspot.com/2007_02_01_archive.html&usg=__BibrrED_ 

a7xcreybxImPWi3KRA8=&h=320&w=320&sz=22&hl=en&start=47&tbnid=y_tCCVp4i 

XZb_M:&tbnh=118&tbnw=118&prev=/images%3Fq%3Dfossil%2Bfuel%26start%3D4 

2%26gbv%3D2%26ndsp%3D21%26hl%3Den%26sa%3DN 

KAART 9: Wanneer ons 

fossielbrandstof verbrand verbind die 

gestoorde koolwaterstowwe met 

suurstof om CO2 (koolstofdioksied) te 

vorm. Hierdie koolstofdioksied word 

deur skoorstene in die lug vrygestel. 

Te veel CO2 in die atmosfeer lei tot die 

kweekhuiseffek. 

ENIGE ADDISIONELE TEKS: 


Groep 

Aktiwiteit 4: Identifiseer ‘n gebied met die sterkste wind op die skoolterrein 

Figuur 4: Windmeter gemaak van papierglasies 

Bron: http://www.leslietryon.com/science/anemometer.gif 

In this activity learners will work as a class, in smaller group and then finish as a 

class. 

Kategorie Punte toewysing Punte 

Bou ‘n werkende 

windsnelheidsaanwyser 

Rekordeer alle lesings 

akkuraat 

Akkurate berekenings van 

gemiddelde windsnelheid 

wat lei tot die algehele 

windsnelheid 

Neem lesings op die 

aanbevole aantal kere per 

dag (oggend, middag en 

namiddag vir 3 dae) 

• Die apparaat word nie deur die wind 

omgewaai nie 

• Die apparaat draai maklik - geen wrywing 

• Glasies is stewig en bestendig 

• ENIGE ANDER RELEVANTE ASPEK 

• Leerlinge kan vooraf ‘n betroubare stelsel om 

die data te rekordeer beskryf bv.: 

- akkurate observasies van die anemometer 

- wie is verantwoordelik vir watter 

rekordering 

- noodsaaklike apparaat, gereedskap en 

tegnieke vir rekordering 

• Data word op so ‘n wyse gerekordeer dat dit 

sinvol is vir enige iemand 


• Data word gemanipuleer om sin te maak 

• Relevante berekeninge is akkuraat gedoen 

• ‘n Algemene standpunt t.o.v. wind word 

gemaak uit die berekeninge 


• Neem lesings op aanbevole intervalle 



6 

5 

4 

2

KLAS: finale sortering en 

plotting van die areas met 

die hoogste windsnelheid en 

maak ‘n gevolgtrekking waar 

is die beste plek vir die 

oprigting van ‘n windturbine 

Taak: 

Minerale 

Pare 

Aktiwiteit 5 

• Vermoë van die klas om sistematies ‘n 

gevolgtrekking te maak gegrond op die 

rekordering en berekeninge van elke groep 

bv.: 

- Interpreteer sekere lesings 

- Rangskik die lesings aan die hand van 

sekere kriteria 

- ENIGE ANDER RELEVANTE ASPEK 

5.1 E (1) 

5.2 Om roes, korrosie en oksidasie te voorkom (ENIGE EEN) (1) 

5.3 Drie van die chemiese reaksie wat in die smeltoond plaasvind is as volg: 

Fase 1: C + O2 CO2 

Koolstof / kooks reageer met suurstof in die lug en koolstofdioksied (gas) te vorm. 

( korrekte reaktante; korrekte produkte – fout aan enige kant GEEN 

punte) (2) 

Fase 2: C + CO2 2CO 

Koolstofdioksied reageer met kooks/steelkool/koolstof om koolstofmonoksied (CO) 

te vorm. 

2 

Minute: 62 

Punte: 8 


3 

[20]

( korrekte reaktante; korrekte produkte – fout aan enige kant GEEN 

punte) (2) 

Fase 3: Fe2O3 + 3CO 2Fe + 3CO2 

Die ysteroksied (Fe2O3) reageer met koolstofmonoksied om yster (Fe) en 

koolstofdioksied (CO2) te vorm ( korrekte reaktante; korrekte produkte 

– foute aan enige kant GEEN punte (2) 

Individual 

Aktiwiteit 6 

6.1 Olifantsrivier / Kruger Nasionale Park / Loskopdam (ENIGE EEN) (1) 

6.2 

6.3 

Taak: 

Omgewing 

• Myne naby die rivier kan hulle afval in die rivier stort 

• Afval in die rivier het krokodille oor ‘n periode van tyd geaffekteer 

• Afval in die rivier kan deur visse geëet word, wat deur krokodille geëet word 

wat kan veroorsaak dat oor ‘n periode van tyd sal klein dosisse gif ophoop 

tot gevaarlike vlakke omdat dit in die vet van krokodille en visse geberg word, 

wat vir die diere oor ‘n tydperk ‘n probleem word want dit veroorsaak dat hulle 

siek word. (2) 

• Mynbou veroorsaak die vorming van afval of afvalwater wat skadelik is vir 

lewende organismes. 

3 

Minute: 20 

Indien mynmaatskappye nie op veilige maniere van hul afval en afvalwater 

ontslae raak nie, en afsien van die gebruik van kortpaaie wat toelaat dat 

afvalwater in nabygeleë riviere invloei, sal die rivierwater besoedel word. 


[8] 

Punte: 13

• Organismes wat die rivierwater drink, versamel die gif wat oor ‘n tydperk in 

klein dosisse ingeneem word, wanneer die gifvlakke gevaarlike vlakke bereik 

begin hulle die skadelike effekte toon. 

• Baie van hierdie chemikalieë word in die dier se vetreserwes geberg. 

• Die verharding van vet weerhou die dier eindelik daarvan om vinnig en rats te 

beweeg. 

• Gevolglik bereik hulle ‘n stadium waar hulle nie vinnig genoeg kan beweeg om 

hul kos te vang nie, derhalwe lei hul honger en word swak wat eindelik 

aanleiding gee tot hul dood. (ENIGE DRIE) (3) 

6.4 Pansteatitis (1) 

6.5 Mense word as volg geaffekteer: 

• hulle drink besoedelde water uit dié rivier 

• hulle eet vis vanuit dié besoedelde water van die rivier 

• hulle eet krokodilvleis wat hulle uit die rivier gevang het (ENIGE TWEE)(2) 

6.6 Lugbesoedeling is skadelik vir mense op die volgende wyses:: 

• Veroorsaak direk respiratoriese probleme wanneer mense besoedelde lug 

inasem. 

• Veroorsaak indirek aardverwarming, wat veroorsaak dat weerpatrone verander 

wat lei tot swak oeste of skade aan oeste a.g.v. droogtes of vloede wat 

aanleiding gee dat mense honger ly en swaar kry. 

• Veroorsaak rookmis wat sigbaarheid verminder en aanleiding gee tot baie 

padongelukke. 

• Rookmis gevolg deur reën veroorsaak ook dat grond se suurvlakke styg en 

derhalwe nie geskik is vir die verbouing van sekere gewasse nie. (ENIGE 

TWEE) (2) 

Waterbesoedeling is skadelik vir mense op die volgende wyse: 

• Dit kan water vergiftig/nie bruikbaar maak vir menslike gebruik nie/die water 

onaanvaarbaar vuil en stink maak/sout maak ens. 

• Alhoewel besoedelde water nie sleg kan voorkom nie bevat dit opgeloste 

stowwe wat skadelik is vir mense (en diere) wanneer genoegsame 

hoeveelhede ingeneem word. 


• Besoedelde water kan net soos “goeie” water lyk, maar die opgeloste 

onsuiwerhede mag ‘n gesondheidsrisiko inhou wanneer mense dit oor ‘n lang 

tydperk inneem, wat kan aanleiding gee tot siektes/ongesteldhede soos by die 

krokodille. 

• Mense wat vis en ander produkte vanuit die besoedelde water eet, neem meer 

Individueel 

Aktiwiteit 7 

van hierdie skadelike stowwe in en verkry hierdie gif vinniger. (ENIGE TWEE) 

7.1 Tabuleer met ‘n lys en hoeveelheid gasse vir elke tenk: 

7.2 

Taak: 

Gasse 

Gas Volume per gas in liters 

Stikstof (N2) Ongeveer 7,8 liters 

Suurstof (O2) Ongeveer 2,1 liters 

Koolstofdioksied (CO2) Ongeveer 0,004 liters 

Totale volume Ongeveer 10 liters 

• Om sover moontlik dieselfde te wees as die aarde se atmosfeer 

• Die verhouding van die mengsel in die atmosfeer is ideaal vir maklike en 

gesonde asemhaling 

4 

Minute: 15 

• Hierdie verhouding verhoed dat suurstof die respiratoriese sisteem brand 


[13] 

Punte: 10 

(5)

7.3 

7.4 

• Stikstof verdun die ander gasse in die atmosfeer en voorkom dus so hulle 

skadelike uitwerking (ENIGE TWEE) (2) 

Die belangrikste en enigste funksie van suurstof in die menslike liggaam (en 

meeste diere) is die oksidasie van kos, met die gevolglike vrystelling van 

energie wat benodig word vir verskillende belangrike lewensprosesse in 

diere. (1) 

• Stikstof wat ‘n nie-reaktiewe gas in die atmosfeer is, verdun die suurstof 

in die lug. Sodoende word soortgelyke lug deur die duiker ingeasem, as 

waaraan hy gewoond is in die atmosfeer onder normale toestande (of 

soortgelyke idee). 

• Dit voorkom die gebruik van suurstof vir die vrystelling van energie 

deur die liggaam van die duiker. Die suiwer onverdunde suurstof sal 

veroorsaak dat die duiker sy energie vinnig opgebruik. Hy sal baie 

vinniger moeg word as wanneer hy in normale lug asem haal. 

(ENIGE EEN) (1) 

7.5 Longe (1) 

[10] 


Individueel 

Aktiwiteit 8 

Jaar Produksie Plaaslike verkope Uitvoerverkope Totale verkope 

1985 175 714 kilo tonnes R 125 178 000 R 46 744 000 R 171 922 000 





Tabel 4: Produksie en verkope van steenkool in Suid-Afrika 

8.1 Dit het toegeneem (1) 

8.2 Dit het toegeneem met R24 698 000 (1) 

8.3 (a) Suid-Afrika het meer steenkool plaaslik verkoop. (1) 

8.4 

Taak: 

Mynbou 

(b) Steenkoolproduksie tussen 1985 en 2005 het toegeneem met 69 274 

kiloton. (1) 

• Een moontlike rede is die toename in aanvraag vir steenkool tussen 1990 en 

1995. 

• As gevolg van toename in gebruik van elektrisiteit wat van steenkool 

vervaardig word. 

5 

Minute: 60 

Punte: 31 

• Moontlike toename in menslike bevolking benodig meer elektrisiteit wat weer 

meer steenkool benodig. (ENIGE TWEE) (2) 


8.5 Grafieke: 

Bedrae 

R1 000 

Punte toekenning: 

Toepaslike opskrif van grafiek 

Korrekte eenheid vir X en Y asse 

Korrekte byskrifte vir X en Y asse 

Gebruik verskillende tipes lyne vir grafieke 

Sleutel vir lyngrafieke 

Akkuraatheid (ENIGE VYF) (5) 

8.6 

300000 

250000 

200000 

150000 

100000 

Die verloop van plaaslike verkope, uitvoerverkope en totale verkope vanaf 1995 tot 2005 

50000 

0 

• Alle steenkoolverkope sal stop / afneem / op ‘n einde kom 

• Verlies aan wins vir Suid-Afrika 

• Verloor werk 

1985 1990 1995 2000 2005 

• Verlies van elektrisiteit (ENIGE EEN) (1) 

Jare 

Plaaslike verkope (R1 000) 

Uitvoerverkope (R1 000) 

Totale verkope (R1 000) 


[12]

Individueel 

Aktiwiteit 9 

Vrystaat 

10,0% 

Wes-Kaap 

0,7% 

Oos-Kaap 

0,2% 

Noordwes 

34,4% 

Figuur 5: Suid-Afrika se mynbouindustrie: Werkverskaffing per provinsie, 2006 

Provinsie Totale verkope (R’000) Persentasie 

Oos-Kaap 384 968 0,2 

Vrystaat 9 038 808 4,6 

Gauteng 22 528 397 11,5 

KwaZulu-Natal 4 445 751 2,3 

Limpopo 39 067 809 20,0 

Mpumalanga 41 405 291 21,2 

Noordwes 54 297 417 27,8 

Noord-Kaap 17 768 527 9,1 

Wes-Kaap 6 517 604 3,3 

Tabel 5: Suid-Afrika se primêre minerale verkope per provinsie, 2006 

Figuur 2 (pie grafiek) en Tabel 5 hierbo toon persentasie werkverskaffing en persentasie 

minerale verkope data, respektiewelik vir 2006. 


Werkverskaffing 

9.1 Grafiek: 

40% 

35% 

30% 

25% 

20% 

15% 

10% 

5 

% 

0 

% 

Behoorlike opskrif vir grafiek 

Korrekte keuse vir X en Y as 

Byskrifte vir X en Y as 

Stawe sy aan sy 

Sleutel vir grafiek 

Persentasie werkverskaffing en minerale verkope per 

provinsie 

Oos-Kaap Vrystaat Gauteng KwaZulu- 

Natal 

Akkuraatheid van staafgrafiek (ENIGE SEWE) (7) 

9.2 

9.2.1 Noordwes , Mpumalanga , Limpopo , Gauteng en 

Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap 

Provinsies 

Minerale verkope Werk 

Noord-Kaap (5) 

9.2.2 Oos-Kaap (1) 

9.2.3 Die provinsie met min of geen mynbou-aktiwiteite het nie voldoende 

fossielbrandstowwe beskikbaar op dieptes wat geskik is vir myn 

nie. (2) 

9.2.4 Daar is mynbou-aktiwiteite in amper alle provinsies in Suid-Afrika. (1) 


9.2.5 Kan nie sê dat daar ‘n verwantskap is tussen werkverskaffing en minerale 

Groep 

verkope per provinsie in Suid-Afrika nie. 

Rede: In 3 provinsies is die persentasie werkverskaffing laer as die persentasie 

minerale verkope. 

OF 

Aktiwiteit 10 

Ja. Daar is ‘n verwantskap tussen werksverskaffing en persentasie mynbou- 

aktiwiteite in Suid-Afrika. 

Rede: Waar die persentasie minerale verkope hoog is, is die persentasie 

werksverskaffing ook hoog; en waar die persentasie minerale verkope 

laag is, is die persentasie werkverskaffing ook laag (ENIGE TWEE) (2) 

Leerders moet eers Aanhangsel 2 en 3 lees voor die vrae van die aktiwiteit beantwoord 

word.. 

Taak: 

Siektes 

• Aanvaar dat jy ‘n lid is van ‘n paneel deskundiges oor mynbouverwante siektes. 

• Wanneer jy op TV is, word van jou verwag om vrae te antwoord van kykers oor jou 

kennis van siektes wat mynwerkers affekteer. 

• Kies ENIGE EEN van die ses mynverwante siektes hieronder genoem. 

• Jy moet soveel moontlik inligting versamel uit die leesstof verskaf in hierdie stuk en 

ook van enige ander bronne, insluitende vrae aan meer mense. 

6 

• Dit word van jou verwag om kykers (jou klasmaats) se vrae oor mynbouverwante 

siektes duidelik en korrek te antwoord. 

Minute: 40 


[18] 

Punte: 12

• Jy moet vrae met selfvertroue kan antwoord soos kenners doen oor die siekte wat jy 

gekies het. 

• Jou onderwyser sal al die leerlinge in die klas help om hul onderwerpe te kies. 

• As jy nie deel van die paneel is nie, is jy een van die deelnemers wat vrae vra aan 

die paneel. 

• Jou onderwyser gee punte vir jou deelname beide as lid van die paneel asook 

vir jou vrae as deel van die gehoor. 

• Die onderwyser gee leiding en moniteer die TV sessies totdat al die leerders 

deelgeneem het as paneel en toeskouer lede. 

• Die vrae word beperk tot die ses onderstaande mynverwante siektes: 

Lys van sommige mynverwante siektes: 

1. Asbestose - asbesverwante siekte (ARD) 

2. Mesothelioma – asbesverwante siekte (ARD) 

3. Asbesverwante longkanker - asbesverwante siekte (ARD) 

4. Verspreide longvliesverdikking - asbesverwante siekte(ARD) 

5. Pneumokoniose 

6. Silikose 

• As ‘n groep kan julle enige van bogenoemde siektes kies en ‘n ‘kenner’ op die 

gebied word. 

• Jou voorbereiding moet die volgende insluit: 

o Die naam van die siekte en die naam se eenvoudige betekenis 

o Die simptome van die siekte 

o Die deel van die liggaam en die orgaan/organe wat geaffekteer is deur die siekte 

o Die verandering van die orgaan/liggaam as resultaat van infeksie van die siekte 

o Die oorsaak van die siekte 

o Stappe wat geneem kan word om die siekte te voorkom 

o Die mense wat die grootste kans staan om die siekte te kry 

o Enige ander inligting wat jy dink relevant is sodat jy kan antwoord soos ‘n 

‘kenner’. 

Dit is nie nodig om enige kaarte of modelle voor te berei vir die aktiwiteit nie. 


Jy kan ‘n maksimum van 8 punte kry vir jou deelname as ‘kenner’ op die TV paneel wat 

vrae beantwoord. Jy kan ‘n maksimum van 4 punte kry vir jou deelname in die TV 

gehoor deur vrae te vra. Dit beteken jou deelname is belangrik vir maksimale punte in 

die rolspelaktiwiteit. 

(a) Name en beskrywings van die siektes: 

Asbesverwante siektes (ARDs) 

- asbes-geïnduseerde kanker – mesothelioma is ‘n nie-geneeslike kanker 

van die longvoering (membraan) 

- asbestose - longsiekte veroorsaak deur inaseming van asbesvesel 

(b) Veroorsaak deur: 

- blootstelling aan asbes 

- inaseming van fyn asbesvesels of stof 

(c) Hoe openbaar die siekte homself? 

- pynlik en uitasem - gewoonlik omtrent 18 maande na diagnose. 

- kortasem en moeg - baie pyn - permanent op morfienkursus. 

Ander mynverwante siektes 

(a) Naam en beskrywing van die siekte: 

Pneumokoniose 

- pneumokoniose en pulmonêre-kardio (long en hart) tuberkulose - opgedoen deur 

myners in die mynbouindustrie en die gemeenskappe wat rondom die 

mynbouareas leef. 

- party van die siektes ontstaan lank na ‘n persoon die mynbouindustrie verlaat 

het. 

(b) Veroorsaak deur: 

- inaseming van minerale stof 

- hierdie stof lê neer op die longe 

- die longweefsel reageer op dié teenwoordigheid en die gevolg is opdoening van 

pneumokoniose. 

(c) Hoe openbaar die siekte homself? 

- die longweefsel reageer op die teenwoordigheid van die stof 

- die respons is sigbaar in die opdoening van pneumokoniose. 


Silikose 

a) Naam en beskrywing van siekte: 

- Silikose is ‘n progressiewe longsiekte 

- 4 tipes: akute, vernellende, kroniese en gekompliseerde silikose 

b) Veroorsaak: 

a. Akute. Die ontwikkeling van akute silikose volg op blootstelling aan 

verskeie hoë dosisse silika-stof. Dit ontwikkel in 6 maande tot 2 jaar na 

blootstelling aan stof. 

b. Ontwikkelende (versnellende) silikose verskyn na 5 - 10 jaar van 

intensiewe stofblootstelling. 

c. Kroniese silikose verskyn na 15 of meer jare van intense blootstelling. 

Hierdie blootstelling word geassosieer met ligte wanfunksie van die 

longfunksie. 

d. Gekompliseerde: Kroniese silikose kan omsit in gekompliseerde silikose 

wat karakteriserend is van uitgebreide vorming van fibrose (letsels) op die 

longmembraan. 

- Silikose kom voor waar die deeltjies van silika vasgevang word in klein sakkie 

(alveoli) in die longe waar gaswisseling plaasvind. 

- Dit aktiveer die mobilisering van witbloedselle wat makrofages in die alveoli 

genoem word. 

- Hierdie witbloedselle sluk die stofdeeltjies in en gaan dan dood. 

- Dit veroorsaak inflammasie wat meer makrofages (witbloedselle) na die area 

dryf. 

- Die immuunsisteem vorm ‘n fibrose (letsel) membraan om die inflammasie area. 

- Die aksie van die immuunsisteem het nodule-vorming tot gevolg. 

- Die siekte toestand kan gestop word op hierdie punt, of versprei tot groot areas 

van die long. 

- Hierdie proses (fibrose) kan voortduur lank nadat die myner nie meer blootgestel 

is aan die silikastof nie. 

c) Hoe die siekte homself openbaar? 

- Simptome: Myners ly aan ‘n droë hoes, asemhalingsprobleem en somtyds ‘n 

borskaspyn. [12] 


AANHANGSEL 1: Fossielbrandstof-storiekaarte 

FOSSIELBRANDSTOF-STORIEKAART 1 FOSSIELBRANDSTOF-STORIEKAART 2 FOSSIELBRANDSTOF-STORIEKAART 3 

Groen plante vervaardig voedsel 

(hoofsaaklik stysel) vanuit CO2, H2O 

deur ligenergie vanaf die son te 

gebruik. 

Wanneer plante sterf bevat hulle steeds 

atome van koolstof, waterstof en 

suurstof. 


Net soos landplante vervaardig 

seeplante ook voedsel deur ligenergie 

te gebruik. Die voedsel bevat koolstof, 

suurstof en waterstof. 


Toe plante miljoene jare gelede gesterf 

het is hulle op die seebodem begrawe 

bedek deur lae modder en slik van die 

oseane. 

Soos die plante ontbind word meeste 

van die suurstof in die atmosfeer 

vrygelaat sodat slegs die koolstof en 

waterstof agterbly. 

Oor tyd veroorsaak hitte en druk dat 

koolstof en waterstof verbind om 

fossielbrandstofverbindings soos olie en 

gas te vorm.


Fossielbrandstowwe wat bestaan uit 

waterstof en koolstof word 

koolwaterstowwe genoem. Natuurlike 

gas word gewoonlik gevind bo olie 

neerslae en is ‘n verbinding wat 

hoofsaaklik gevorm word uit metaan 

(CH4). 

Fossielbrandstof stel nes enige ander 

brandstof hul energie vry in die vorm 

van hitte wanneer hulle verbrand. Ons 

gebruik fossielbrandstof om ons huise te 

verwarm en elektrisiteit te produseer. 


Wanneer ons fossielbrandstof verbrand 

verbind die gestoorde 

koolwaterstowwe met suurstof om CO2 

te vorm. Hierdie CO2 word deur 

skoorstene in die lug vrygestel. Te veel 

CO2 in die atmosfeer lei tot die 

kweekhuiseffek.

AANHANGSEL 2: Mynverwante siektes (Taak 6 Aktiwiteit 13) 

Asbesverwante siektes bekruip SA-myngemeenskappe 

Oktober 05 2007 om 10:37VM 

Aangehaal uit News-24.com 

Prieska - Robert Devenish het afgetree weens ‘n dodelike asbesgeïnduseerde kanker, ‘n 

stil maar wrede moordenaar wat mynbougemeenskappe in die Noord-Kaap van Suid- 

Afrika bekruip. 

"Niemand wil met ‘n lyding doodgaan nie, maar ons almal het nie ‘n keuse nie,” het die 

64-jarige voormalige mynwerknemer, wie in Desember 2006 gediagnoseer is met 

mesothelioma en slegs ‘n paar maande gegee is om te leef, gesê. 

Mesothelioma is ‘n ongeneeslike longkanker wat die longvoering affekteer. Hierdie 

siekte kan tot 40 jaar neem om te verskyn, na langdurige blootstelling aan asbes. Dit 

veroordeel sy slagoffers tot ‘n pynvolle en asemlose einde, gewoonlik ongeveer 18 

maande na diagnose. 

Devenish is een van die tienduisende Suid-Afrikaners, meeste in klein Noord-Kaapse 

dorpies, wat asbesverwante (ARD’s) siektes opgedoen het - ‘n nadraai van die land se 

roemjare as een van die wêreld se top vervaardigers van asbes tot so lank terug as die 

1920’s wat ernstige gesondheidsrisiko inhou. 

Asbesmynbou is in Suid-Afrika gestop in die middel 1980’s, maar mense word steeds 

gereeld gediagnoseer met ARD’s bv. mesothelioma en asbesis, terwyl baie ander 

steeds ‘n risiko loop a.g.v. ongerehabiliteerde persele. 

Alhoewel asbes baie gebruike het en eens baie gewild was as isolator a.g.v. sy 

hitteweerstandbiedende kenmerk is dit nou wêreldwyd verban. 

Die afgelope ses jaar het buitelandse mynmaatskappye tien miljoene dollars as skikking 

uitbetaal aan myners vir die veroorsaking van ernstige asbesverwante siektes. 

CTA Natural Sciences Grade 9: Learner’s Book SECTION A Page 28 of 34

Beraamde 10 000 Suid-Afrikaanse slagoffers van die siekte was begunstigdes van die 

geld. 

Mesothelioma-lyers soos Devenish het R28 000 ontvang wat ‘n klein troos is vir ‘n 

sterwende man. 

In plaas daarvan om sy aftrede te verwelkom, moes Devenish saam met sy vrou Anna 

huis oppak en na die afgeleë nedersetting Marydale trek, na ‘n kleiner huisie in ‘n groter 

dorp waar sy kan agterbly na sy dood. 

"Die dokters het gesê dat lewensverwagting tussen ses en 18 maande is sonder 

spesiale behandeling,” het Devenish verduidelik, wie ‘n duur maar hopelik 

lewensverlengende kursus van chemoterapie volg. 

Prieska se dokter Gideon Smith het gesê sy langslewende mesothelioma pasiënt het 

twee jaar na diagnose gesterf. Dit is egter bekend dat sommiges vir vyf jaar geleef het. 

Smith het gesê dat hy jaarliks vyf tot tien gevalle van mesothelioma pasiënte in die dorp 

van ongeveer 20 000 diagnoseer. 

"Elke keer as iemand my kom sien met ‘n longkwaal, is my eerste gedagte altyd asbes. 

Dit is amper elke keer die geval,” het Smith gesê. 

Een van sy pasiënte, die 68-jarige Petrus van Nell is bedlêend van mesothelioma met 

min hoop om ooit weer op te staan. 

Soos baie ander het hy grootgeword by asbesmyne en het as jongeling klippe 

fyngemaak vir sakgeld. 

"Ek is uitasem en moeg. Dodelik moeg. Ek het baie pyn,” het van Nell gesê terwyl hy 

gesukkel het om regop te sit in die bed. 

In ‘n nabygeleë klein huisie, is mesothelioma-lyer Magrieta Esau 52, permanent op ‘n 


kursus morfien, ‘n pyndoder. Sy het grootgeword by asbesmyne, later by een gewerk en 

albei haar ouers verloor aan ARD’s. 

"Asbes was oral, selfs in ons huise. Maar niemand het ons daarteen gewaarsku nie,” 

het sy gesê. “As kinders het ons op die asbes mynhope gespeel. En ons is soms klein 

bedrae betaal om te help om die klippe fyn te maak.” 

"Ek is kwaad. Dit is moeilik om vrede te maak met die feit dat ek die res van my lewe in 

pyn sal wees." 

Studies toon dat die voorkoms van ARD’s in die Noord-Kaap myngebied tot so hoog as 

50 persent van die populasie is. 

Hope rou asbesvesels word steeds gevind, gestort en onbedek gelaat, terwyl 

herstelwerk nog steeds gedoen moet word op verskeie mynhope wat gemeenskappe in 

‘n 100-kilometer (62-myl) radius bedreig met wind kontaminasie. 

Sommige van die sekondêre paaie in die provinsie bevat asbes en baie skole en huise 

in dorpe soos Prieska het steeds asbes in hulle raamwerk. 

"As dit Europa was, sal groot areas ontruim moes word. Hulle is nie veilig vir mense om 

in te lewe nie," het prokureur Richard Spoor, wat talle ARD’s verteenwoordig het in die 

hof, gesê. 

In ‘n provinsiale begrotingstoespraak in Junie, het Noord-Kaap se omgewingsminister 

Pieter Saaiman gesê rehabilitasie van verlate eienaarlose asbesmyne vorder goed. 

"Sekondêre asbesbesoedeling bly ‘n saak van kommer”, het hy gesê, maar nie ‘n plan 

van aksie voorgestel nie. 

Anri-asbestose aktivis Sol Bosch het sy vader oor drie jaar sien sterf van die longkwaal 

asbestose. 


Bosch is bitter oor wat hy sien as myn maatskappye se onbetrokkenheid en die huidige 

staat se onbetrokkenheid. 

Maar op persoonlike vlak vrees hy dat hy dieselfde pad as sy vader sal stap. 

"Ek is te bang om vir X-strale te gaan”, het hy gesê. “Ek wil liewer nie weet.” - Sapa- 

AFP 

AANHANGSEL 3: Beroepslongsiekte van myners (Taak 6, Aktiwiteit 10) 

1. Inleiding 

Daar is baie siektes wat deur myners opgedoen word in die mynbou-industrieë. 

Sommige van die siektes verskyn lank na ‘n persoon die mynbou-industrie verlaat het. 

Ons gaan ons bespreking beperk tot pneumokoniose en ‘n hart-long (long en hart) 

tuberkulose. Mynbou-aktiwiteite affekteer ook die gemeenskappe rondom die 

mynareas. 

2. Pneumokoniose 

Dit is in longsiekte wat myners opdoen deur inaseming van mynstof. Hierdie stof pak op 

in die longe. Die longweefsel reageer op die stof en die gevolg is verwerwing van 

pneumokoniose. Die versameling van stof in die longe hang af van die grootte en 

hoeveelheid van stofdeeltjies. Die stof word uit die liggaam verwyder deur die 

mukuscilia en sellulêre sisteme. 


Uitwerping Clearance via via the 

die mukuscilia 

muco ciliary 

hysbak escalator 

Reinig Clearance deur by alveolêre alveolar 

makrofage macrophage en phagocytosis fagositose 

Lung Longverdeling defence defence 

LUGWEE 

AIRWAYS 

Fast Vinnig-reinend, clearing, well goed protected beskerm 

ALVEOLÊRE ALVEOLAR STREEK REGION 

Stadig-reinend, Slow clearing, delikaat delicate 

Figuur 1: Longe 

Die natuurlike reaksie van die membraan word bepaal deur die hoeveelheid tydperk van 

blootstelling en karakter van die stof. Vir enige stofontploffing is die reaksie van die 

weefsel verbind met die versamelde longstoflas. Die stoflas in die long kan slegs indirek 

gemeet word. 

Tersiêre 

bronchus 

Terminale 

bronchiole 

Primêre 

bronchus 

Sekondêre 

bronchus 

Figuur 2: die normale respiratoriese sisteem 

vergroot 


Steenkoolwerkers-longtering 

Pneumokoniose ontstaan as ‘n gevolg van langdurige inaseming van stof van steenkool- 

en grafietmyne. Dit word ook swart longsiekte genoem. 

Silikose 

Silikose is ‘n progressiewe longsiekte. Dit word gekenmerk deur klontvorming, 

veselagtige litteken in die longe. Die siekte is as gevolg van inaseming van silikastof, 

meestal van kwarts in rotse, sand en verwante deeltjies. SILIKA is ‘n glas waarvan die 

verbinding bekend is as SILIKONDIOKSIED (SiO2). 

Silikose is nie net beperk tot myners nie. Dit kan ontwikkel in enige werker wat 

blootgestel is aan silikastof bv. glasgieters of blasers, rock drillers, tonnel werkers, 

sandblasers, klipsnyers, keramiekwerkers en ander. 

Figuur 3: Sandblaser: ‘n Stofwolk van sanddeeltjies 

Daar is vier tipes silikose, naamlik akute, versnellende, chroniese en gekompliseerde 

silikose. Die ontwikkeling van akute silikose volg op erge blootstelling aan fyn, hoë 

dosisse silika-stof. Dit ontwikkel in 6 maande tot 2 jaar na blootstelling aan stof. 

Ontwikkelende (versnellende) silikose verskyn na 5 - 10 jaar van intensiewe 

stofblootstelling. Kroniese silikose verskyn na 15 of meer jare van intense blootstelling. 


Hierdie blootstelling word geassosieer met ligte wanfunksie van die longe. Kroniese 

silikose kan omsit in gekompliseerde silikose wat karakteriserend is van uitgebreide 

vorming van fibrose weefsel in die longe. 

Silikose kom voor waar die deeltjies van silikastof vasgevang word in klein sakkies 

(alveoli) in die longe waar gaswisseling plaasvind. Dit aktiveer die mobilisering van 

witbloedselle wat makrofages genoem word in die alveoli. Hierdie witbloedselle sluk die 

stofdeeltjies en gaan dan dood. Dit veroorsaak inflammasie wat meer makrofages 

(witbloedselle) na die area te lok. Die immuunsisteem vorm ‘n fibrose weefsel om die 

inflammasie area af te sluit. Die aksie van die immuunsisteem het egter nodule-vorming 

tot gevolg. Die siekte toestand kan gestop word op hierdie punt, of versprei en groot 

areas van die long vernietig. Hierdie proses (fibrose) kan voortduur lank nadat die 

myner nie meer blootgestel is aan die silikastof nie. 

What Hoe Does lyk 

Silicosis Silikose? 

Look Like? 

• Eenvoudige Simple Silicosis Silikose 

- – Klein Small nodules discrete nodules 

(lesions) 

• Gekompliseerde Complicated Silicosis Silikose 

- – Lesions neem increase toe in grootte in 

- Groei size saam en vorm 

– 

groter 

Grow 

massas 

together to form 

larger masses 

Figuur 4: Silikose in die longe 

Myners wat ly aan silikose het gewoonlik ‘n droë hoes, asemhalingsprobleme en 

somtyds borskas pyn. 

Eenvoudige Silikose 

Gekompliseerde Silikose

Natuurwetenskap SAT OG Finaal

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?