Die Antieke wêreld en sy mense (saamgestel ... - Ngkpierneef.co.za

Die Antieke wêreld en sy mense
(saamgestel deur dr Jaco Boonzaaier)
1. Ons is kinders van ons tyd. 'n Mens kan jou kwalik 'n wêreld voorstel sonder selfone, rekenaars, internet
en multi-kanaal televisie. Kyk jy egter van nader na die geskiedenis sien jy dat al hierdie uitvindinge en
ontwikkeling baie nuut en vars is. In die tagtigerjare van die vorige eeu was die tegnologie van vandag die
inhoud van ruimtefiksie films en gedagtevlugte van dagdromers.
Met bogenoemde in gedagte kan ‘n mens jou net met inspanning voorstel hoe dit moes wees om in die
antieke wêreld te lewe. Een ding darem oor die antieke wêreld: dit het baie stadiger as vandag beweeg!
Letterlik vir duisende jare het dinge op min of meer dieselfde manier gewerk. Ontwikkeling soos ons dit
verstaan, was daar nie.
‘n Mens is binne perke daarom veilig as jy veralgemeen wanneer dit kom by die leefwêreld van die mense
van die Bybelse tye. Die manier waarop mense gelewe het en hoe die wêreld gewerk het, het oor die loop
van eeue vir alle praktiese oorwegings konstant gebly. Trouens, die Industriële rewolusie was eintlik eers
die begin van ontwikkeling soos ons daaroor nadink.
2. Kultuur: Met dit gesê, ‘n opmerking oor kultuur. ‘n Mens sien in die Bybel ‘n mosaïk van kulture. Trouens,
die Bybel verteenwoordig ‘n tapiserie van kulturele waardes en gebruike. Wanneer sekere kultuurgebruike
van die tyd verskil van kultuurgebruike in ‘n ander tyd, moet ‘n mens ‘n oog daarvoor hê dat die sentrale
boodskap van die Bybel ingeweef is in die kultuur van die dag. Indien dit nie gebeur nie, kan ‘n mens maklik
verkeerde afleidings maak. Wanneer jy byvoorbeeld in die OT lees ons van poligame huwelike en later in die
NT van een man en een vrou, dui dit op kultuurverskille. Dit is nie ‘n ‘bewys’ van ontwikkeling nie; trouens
indien dit die geval was, sou die moderne Mormone in Salt Lake City (wat plek plek nog poligamie beoefen)
as ‘n onderontwikkelde gemeenskap bestempel kon word.
Hoekom is dit belangrik om na die antieke wêreld en sy mense te kyk? Ek wil dit graag met ‘n voorbeeld
illustreer. Wanneer jy met Amerikaner of Kanadees gesels en hulle noem dat hulle vanaand na die ‘Golden
Arches’ gaan, weet jy waarvan hulle praat? Gaan hulle ‘n nuwe museum besoek? Gaan hulle dalk na ‘n
nuwe inkopiesentrum toe? Waarvan praat hulle? Om te verstaan, moet jy die kode-taal binne die Noord-
Amerikaanse kultuur verstaan. As jy dit ken, sal jy weet dat die ‘Golden Arches’ na niks anders nie as
McDonalds verwys! Sien, dit was nie moeilik nie...of was dit? Ek moet erken dat ek die eerste keer toe ek
van die ‘Golden Arches’ gehoor het, nie geweet waarvan die mense praat nie. Hulle opgewondenheid oor
hulle aandete het by my verbygegaan omdat ek nie verstaan het nie.
Hierdie voorbeeld help ‘n mens om te verstaan hoekom dit belangrik is om iets te verstaan van die antieke
wêreld en sy mense; dit is immers die plek en tyd waar die Bybel tot stand gekom het. Om die boodskap van
die Bybel ten volle te verstaan, vra daarom dat ek probeer om ‘n greep op die wêreld van destyds te kry.
Kom ek probeer om dit met ‘n voorbeeld uit die Bybel te verduidelik.
In Openbaring 3:15-16 lees die bekende gedeelte oor die gelowiges wat daarvan aangekla word dat hulle
lou geword het. Was hulle maar koud of warm dan was die saak reg, maar nou is hulle lou en sal uitgespoeg
word. Hoe moet ‘n mens dit verstaan? Wel, hier is hoe ‘n mens dit NIE moet verstaan nie:
Dit gaan hier oor geestelike temperatuur. Jy moet eerder koud wees - die Here opsy stoot of eenkant laat –
as om halfhartig te glo. Het jy al hierdie uitleg gehoor? Wat dink jy daarvan? Stem jy saam? Wel, kan ek
sake so ‘n bietjie deurmekaar krap? Indien dit waar is dat daar volgens hierdie uitleg drie roetes is, naamlik
warm, lou en koud, hoe rym dit met Jesus se woorde in Matteus 7:13-14 dat daar eintlik net twee roetes is?
Sien jy die probleem? Die gewilde ‘goue middeweg’ wat dikwels in Openbaring 3 ingelees word, is fiktief.
Hoe moet ons nou die beeld verstaan? Kom ek gee jou ‘n bietjie agtergrond uit die antieke wêreld.
Die gemeente aan wie die brief in Openbaring 3:14-22 gerig is, het gewoon in die dorpie Laodisea. Dit is
vandag ‘n ruïne in die moderne land van Turkye. Uit die geskiedenis weet ons dat Laodisea een groot
probleem gehad het, naamlik die dorp het nie ‘n waterbron gehad nie. Nie te ver van Laodisea nie het twee
ander dorpe, Kolosse en Hïerapolis tot stand gekom. Kolosse het die wonderlikste koue waterbronne gehad.
Dit is vandag nog te sien terwyl Hïerapolis bekend was in die eerste eeu vir die natuurlike warmwaterbronne
rondom die dorp. Die stadsvaders van Laodisea het destyds gesels met Kolosse en Hïerapolis en die
waterkanale van beide dorpe aangelê na Laodisea. Daarmee was die probleem van water opgelos, behalwe
vir een klein stukkie detail... teen die tyd dat die warm en koue water tot by Laodisea gevloei het, was albei
strome louwarm. Die koue water het warm geword en die warm water het koud geword. Die water was te
koud om in te bad en te warm om te drink. Trouens, as jy al louwarm water gedrink het, sal jy presies weet
hoekom ‘n mens dit uitspoeg eerder as drink. In ‘n neutedop was die water nutteloos behalwe as jy dit koud
of warm gemaak het. Teen hierdie tyd sien jy seker hoe die betekenis van Openbaring 3 nou ‘n ander kleur
kry.
1

Dit gaan nie oor drie moontlikhede nie; dit gaan net oor twee. Jy is óf geskik of nie; jy is daarom óf
warm/koud óf lou. Sien, ons is terug by die twee roetes waarvan Jesus gepraat het; jy is in of uit. Daar is nie
‘n middeweg nie.
Ek hoop dat hierdie voorbeeld jou gehelp het om te verstaan hoe belangrik dit is om die agtergrond van die
Bybel – die leefwêreld van die Bybel en sy mense beter te leer ken.
Vir die doel van die Bybelskool gaan ons op enkele aspekte fokus. Ek hoop egter dat hierdie inleiding jou
prikkel om nog meer en langer hieroor te lees. ‘n Waarskuwende woord, as ek mag. Die internet (Google by
name) bevat letterlik miljoene artikels en opinies. Wees egter bewus daarvan dat ‘n goeie 80% plus totaal
onbetroubaar is. Jy sal jouself lelik deurmekaar maak as jy alles glo wat jy daar raaklees! Daarom sou ek
aanbeveel dat jy eerstens moeite doen om die regte bronne op te spoor en dan te begin lees. Indien jy
hulpmiddels of leiding hiermee nodig het, vra gerus.
3. Die wêreld van die antieke mens
Wanneer ‘n mens met ‘n vliegtuig oor ‘n area vlieg sien jy deur die venster dinge van ver af. Jy kan met een
slag ‘n groot stuk van die landskap onder jou raaksien. Dit beteken egter nie dat jy die detail van elke pad en
naambord kan sien nie. Die oorsig help jou egter om ‘n prentjie van die groter landskap te vorm. Wanneer jy
later met ‘n motor in die area rondry, sal jy die paaie en naamborde leer ken. Ons gaan min of meer op
dieselfde manier die saak benader. Ons begin met die 10 duisend meter prentjie – die een uit die vliegtuig
se venster. Daarna sal ons ‘n paar roetes verken om die detail van nader te leer ken. Daar gaan egter baie
paaie wees wat ons op ‘n ander stadium sal moet ry. Geniet die reis!
4. Waar ‘speel’ die Bybel af?
In Suid Afrika weet ons dat die mense van verskillende dele van ons land praat verskillend en leef
verskillend. Jy hoef maar net in ‘n besige inkopie-sentrum in Kaapstad, Durban, Johannesburg en Pretoria te
sit en kyk om dit te sien. En dan praat ‘n mens nie eers van die mense in die Noordkaap of boere van die
Vrystaatse platteland nie!
Dit is gevolglik belangrik om te onthou dat die Bybel ‘afspeel’ in die Midde-Ooste. Dit is gevolglik logies dat
‘n klomp van die kulturele eiegoed van die omgewing in die Bybel te sien sal wees. ‘n Mens moet gevolglik
op twee vlakke sensitief wees rondom die agtergrond van die Bybel. Eerstens is daar ‘n reuse leefwêreld
verskil en tweedens ‘n stel kulturele verskille tussen ‘n Midde-Oosterse en Westerse wêreld waarbinne ons
leef. Genoeg hieroor, kom ons begin ons verkenningsreis…
4.1. ‘n Landbouwêreld
Die wêreld van die Bybel was ‘n landbou-georiënteerde wêreld waar tussen 80-90% van die bevolking
kleinboere was wat deur middel van landbou aktiwiteite aan die lewe gebly het. Terwyl ‘n hoeveelheid van
die kleinboere op een plek geboer het, was daar ook ‘n hoë voorkoms van trekboere wat met hulle vee
deur onherbergsame dele getrek het, op soek na weiding en water. Landbou, soos ook die meeste ander
ekonomiese aktiwiteite, was familie-georiënteerd. Die familie, as die basiese ekonomiese eenheid van die
antieke wêreld, het dus bepaalde produkte verbou of sekere items vervaardig en dit op die openbare
markte van die hand gesit, of vir ander lewensmiddele verruil.
4.2. Ongeletterd
Die oorgrote meerderheid mense in die eerste eeu was ongeletterd en finansieel ook baie arm. Minder as
10% van die antieke bevolking kon lees en skryf, terwyl rykdom weer in ‘n baie klein groepie stedelike
elite, soos die aristokrasie, godsdienstige leierskorps en militêre hoofde, se hande gekonsentreer was.
Rondom hierdie groep, wat sowat 2-5% van die totale bevolking uitgemaak het, was daar ‘n verdere
groepering mense versamel wat hulle ten dienste was, soos amptenare, offisiere, regsgeleerdes en
skrifgeleerdes.
4.3 Swak toestande
Die stede was primêr rondom die behoeftes van die elite ingerig, daarom het dit nie oor die basiese
strukture van ons moderne stede, soos ‘n ekonomiese infrastruktuur en algemene dienste soos lopende
water en riolering, beskik nie. Toestande in stede was oor die algemeen maar haglik vanweë die hoë
bevolkingsdigtheid. Daar word byvoorbeeld bereken dat die stad Antiogië rondom die eerste eeu ‘n
bevolkingsdigtheid van sowat 120 mense per akker gehad het, terwyl ‘n moderne stad soos New York
maar ‘n bevolkingsdigtheid van ongeveer 38 mense per akker het.
4.4 Lewensverwagting
Swak higiëniese toestande binne die stede (asook op die platteland), gebrekkige mediese dienste, en hoë
vlakke van misdaad het ‘n hoë sterftesyfer tot gevolg gehad. Trouens, volgens sommige geleerdes was
die mortaliteitsyfer in die antieke wêreld so hoog dat slegs sowat 40% van alle persone ouer as 16 jaar
2

geword het; 25% ouer as 26 jaar; 10% ouer as 46 jaar, terwyl slegs 3% van die bevolking ouer as 60 jaar
geword het. Die grootste voordeel van antieke stede was die feit dat hulle (gewoonlik) ommuur was, wat
relatiewe veiligheid vir die inwoners verseker het, asook die feit dat mense hulle produkte hierbinne aan
die rykes kon verkoop.
4.5 Armoede
Ten spyte van die relatief groot groepe mense wat in die antieke stede saamgetrek was, het die meeste
mense gedurende dié tyd in klein dorpies of gemeenskappe op die platteland gewoon waar hulle deur
middel van landbou aan die lewe gebly het. Vanweë gebrekkige infrastrukture, natuurrampe, hoë
belastings en oorloë het die meeste mense egter finansieel baie swaar gekry. In Palestina alleen het meer
as 70% van die bevolking rondom die eerste eeu onder die broodlyn geleef, wat in dié tyd op ‘n bedrag
van 200 denarii per jaar bereken is. ‘n Denarius was die loon wat iemand vir ‘n dag se werk betaal is. As
gevolg van werkskaarste en hoë religieuse- en staatbelastings was die oorgrote meerderheid Jode egter
nie in staat om hierdie tipe inkomste te genereer nie. Dit het tot gevolg gehad dat baie van hulle al hulle
grond en besittings verloor het en selfs as slawe verkoop is.
Jesus is in 6 v.C. gebore, kort voor die einde van Herodus die Grote se heerskappy in 4 v.C. Hy het groot
geword in die dorpie Nasaret in die heuwels van Suid-Galilea, baie naby aan die Hellenistiese stad
Sepporis waar Griekse en Romeinse spele in die groot teater opgevoer is. As houtwerker saam met sy pa
het Jesus ‘n selfs nog laer sosiale status as die tipiese plattelandse "peasants" gehad, aangesien
houtwerkers gewoonlik nie eens hulle eie stukkie grond besit het nie.
4.6 ‘n Manswêreld
Al kom daar heelwat positiewe opmerkings oor vroue in die Ou Testament voor, was Jode rondom die
eerste eeu van mening dat die vrou ‘n ondergeskikte posisie teenoor die man beklee en dat mans van
nature vroue se meerdere was. ‘n Populêre opvatting gedurende hierdie tyd was dat die sondeval by
vroue begin het; daarom is hulle ook as meer ydel, materialisties en listig as mans beskou. So het vele
Jode byvoorbeeld geglo dat daar drie dinge aan vrouens is wat altyd toe moes wees, naamlik hulle
monde, bene en hare. Met hulle monde praat hulle allerlei onsinnighede wat hulle mans in die
verleentheid kan bring, met hulle bene kan hulle ander mans verlei en deur met los hare in die openbaar
te verskyn, daag hulle hul eie mans se gesag oor hulle uit. Volgens die Misjna, ‘n versameling van Joodse
mondelinge tradisies en wette wat rondom die derde eeu nC op skrif gestel is, is vroue ook verbied om die
wet van God saam met mans te bestudeer.
Een rabbi het selfs so ver gegaan om te sê dat ‘n vrou soos ‘n stuk vleis is waarmee ‘n man kan maak net
wat hy wil. Dit was natuurlik nie net in die Joodse wêreld waar die vrou ‘n ondergeskikte rol teenoor die
man beklee het nie. Ook in die Grieks-Romeinse wêreld, waar vroue oor die algemeen meer
geëmansipeerd as in die Joodse wêreld was, was die man steeds die onbetwiste hoof. Daarom kon die
groot Romeinse filosoof Seneka by geleentheid skryf dat die man gemaak is om te heers en die vrou om
te gehoorsaam en te swyg.
Uit die enkele voorbeelde wat hierbo opgenoem is, blyk dit dat mans vroue nie as hul gelykes beskou het
nie. Veral binne die Joodse wêreld was mans deeglik bewus van die feit dat hulle die belangrikste van al
God se skepsels is. Aan hulle, en nie aan vroue nie, is die opdrag tot voortplanting immers gegee. Hulle
moes egter nie alleen net die menslike geslag in stand hou nie, maar moes ook namens hulle families alle
godsdienstige funksies verrig, soos om in die tempel te offer en die sinagoge te besoek.
Die kernfout wat ons kan maak, is om te dink dat die Bybelskrywers hulle kultuuropset geïgnoreer het of
reeds oor die Nuwe Testament beskik het. Hulle dink dus nie soos ons nie.
4.7 Die rol van die pa
Die vader was uiteraard die belangrikste figuur binne die eerste eeuse familie. Veral binne die Romeinse
wêreld het die vader lewenslange mag oor sy gesin gehad, selfs al het sy kinders later getrou en ‘n eie
huishouding begin. Kinders kon byvoorbeeld geen grond van hul eie koop of besit, of ‘n testament opstel
sonder hulle vader se toestemming nie. Die beheer van die Romeinse vader oor sy gesin (bekend as
patria potestas) het verder behels dat hy die reg gehad het om eers na die geboorte van sy kinders te kon
besluit of hy hulle wel as sy kinders wou aanvaar of nie. Sou hy byvoorbeeld besluit om ‘n kind nie as sy
eie te aanvaar nie, is so ‘n baba gewoonlik op een van die ashope buite die dorp of stad weggegooi.
Terselfdertyd het ‘n vader ook die reg gehad om sy kinders as slawe te laat verkoop of selfs om hulle te
laat doodmaak indien hulle nie aan hom gehoorsaam was nie.
Hierdie mag van lewe en dood van ‘n vader oor sy kinders is trouens eers in die jaar 374 nC deur keiser
Valentinianus herroep.
3

Dit was die Mediterreense vader se taak om in sy familie se behoeftes aan kos en klere te voorsien.
Terselfdertyd het hy ook die plig gehad om sy gesin in die openbaar (dit wil sê, by die vergaderplekke van
mans, soos die stads- of dorpsplein) en by die kultus te verteenwoordig en om hulle goeie naam te
beskerm. Hy moes ook sy kinders help opvoed. So is daar byvoorbeeld van Joodse vaders verwag om
hulle seuns te onderrig in die gebooie van die Here en om hulle, na hulle twaalfde jaar, saam te neem na
die openbare godsdienstige byeenkomste.
4.8 Groepsmense
Tydens ‘n onderhoud vir ‘n nuwe werk is die eerste vraag wat gewoonlik aan jou gestel word ‘n vraag na
al jou kwalifikasies. ‘n Mens se papiere bepaal immers vandag in ‘n groot mate wie jy is. In die wêreld van
die eerste eeu was dit egter nie die geval nie. Wanneer mense in daardie tyd wou vasstel watter tipe
mens jy was, het hulle gewoonlik vir jou gevra wie jou pa is, van watter dorp jy afkomstig is, of tot watter
groep of volk jy behoort. Aangesien mense in die tyd van die Nuwe Testament nooit as losstaande
individue beskou is nie, is hulle meestal geassosieer met hulle families, gemeenskappe of hul tuisdorpe.
Daarom word daar byvoorbeeld in die evangelies gepraat van Jesus van Nasaret, die seun van Josef (Joh
1:45), of van Simon seun van Jona (Matt 16:17), of van die seuns van Sebbedeus (Mark 10:35), of van
Paulus van Tarsus.
‘n Mens se stam of groep was natuurlik ook van groot belang. Trouens, die belangrikste papiere waaroor
Judeërs rondom die eerste eeu beskik het, was hulle geslagsregisters; dit wil sê, die lyste van al hulle
voorvaders se name.
Binne die sterk patriargaal georiënteerde eerste eeuse wêreld is dit te verstane dat eer ten nouste aan
mense se geslag gekoppel is. Mans het eenvoudig meer eer as vrouens gehad. Indien ‘n persoon ook
nog binne ‘n eervolle familie of stam gebore is (soos die stam van Benjamin - sien Fil 3:5), het dit beteken
dat so iemand ook by voorbaat ‘n eervolle persoon was. Aan die ander kant, indien ‘n persoon oneervolle
ouers gehad het, is so iemand ook as oneervol beskou. Vergelyk maar net die negatiewe oordeel in
Deuteronomium 23:2-4 oor kinders wat uit ontoelaatbare geslagsgemeenskap gebore is, wat selfs tot in
die tiende geslag nie lid van die gemeente van Israel kon word nie.
In hierdie wêreld van die eerste eeu was nie juis plek vir individualisme nie. Die verskillende groepe soos
die familie, die plaaslike gemeenskap, dorp, stad, stam of volk waartoe persone behoort het, het mense
se identiteit bepaal. Aangesien rolle binne hierdie groepe baie stereotiep van aard was, was
aangeleenthede wat vandag vir ons geweldig belangrik is, soos persoonlike regte, eie keuses en die reg
tot vrye assosiasie, nie juis hoog op die agenda nie. Individue het sodoende nie veel seggenskap gehad
oor met wie hulle wou trou, watter beroepe hulle sou volg, met wie hulle vriende wou wees, watter
godsdiens hulle wou aanhang, en dies meer, nie. Die groter groepe, en met name die familie as die
belangrikste instelling gedurende die eerste eeu, het meestal die finale sê oor hierdie aangeleenthede
gehad.
In die tyd van die Nuwe Testament is mense buite die groep meestal met groot wantroue bejeën. Hulle is
as buitestaanders beskou met wie nie eintlik gemeng is nie. Allerlei stereotipes is daarom rondom
buitestaanders ontwikkel sodat groepslede presies kon weet hoe om teenoor hulle op te tree. Op makrovlak
het die Grieke byvoorbeeld na ander volke as barbare (in die Grieks: barbaroi) verwys omdat hulle
sulke onverstaanbare, bar-bar geluide maak. Op hulle beurt het die Fariseërs weer, van diegene wat
ongehoorsaam aan die voorskrifte van die wet van Moses was, neerhalend gepraat as die mense van die
land. Hierdie (meestal negatiewe) etikettering van buitestaanders het uiteraard bygedra tot die
vervreemding tussen groepe mense.
4.9 Eer en Skaamte
Persone kon ook eer bekom wanneer dit deur ‘n baie belangrike persoon, soos ‘n keiser, koning of ‘n
godheid aan hulle toegesê is. Wanneer een van die keisers byvoorbeeld Romeinse burgerskap aan ‘n
bepaalde stad of dorp geskenk het, het dit onmiddellik die status van al die inwoners dramaties verhoog.
Verder kon persone ook eer verwerf deur sosiale interaksie met buitestaanders. Deur byvoorbeeld ‘n
ander persoon van dieselfde sosiale status se goeie naam in die openbaar uit te daag by wyse van
debatte, beledigings, strikvrae, ensovoorts, kon ‘n persoon sy eie eer en dié van sy groep verhoog indien
hy daarin kon slaag om die ander persoon openlik te verneder.
Hier sluit ons eers die 10 duisend meter perspektief af. Ons gaan in die volgende weke na meer detail rondom
van die sake kyk.
4