lewenswetenskappe vrae 3

1
METROPOLE EAST EDUCATION DISTRICT
CURRICULUM COORDINATION AND ADVICE
LEWENSWETENSKAPPE
VRAE
3 rde KWARTAAL EN LENTESKOOL TUTORING
LEERDERBRON
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

VRAAG 1
2
LEWENSPROSESSE
1.1 Die volgende diagram toon ‘n ondersoek wat uitgevoer is om die plek waar ouksien
in plante geproduseer word, te bepaal, en die invloed daarvan op groei en ontwikelling by
plante.
afgesnyde punt
A B C
ouksienpasta
Planttakkies wat gebruik is in 'n ondersoek op ouksiene
1.1.1 Verduidelik waarom die syknoppe in B, en nie in C nie, in staat was om in sytakke te
ontwikkel. (2)
1.1.2 Gee EEN moontlike afleiding wat vanaf die diagramme gemaak kan word aangaande die plek
waar ouksiene geproduseer word. (1)
1.1.3 (a) Wat sal gebeur indien takkie B vir 'n paar dae van een kant belig
word? (1)
(b) Verduidelik jou antwoord by VRAAG 1.1.3(a). (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

3
1.2 In Diagram I hieronder, is die groeipunt van ’n stingel geskei van die res van die plant deur ’n
stuk plastiek. Dit word dan aan lig van slegs een kant af blootgestel.
Diagram I
Eksperiment
Diagram II hieronder toon moontlike resultate.
A B C D
Diagram II
Moontlike resultate
1.2.1 Watter groeihormoon word ondersoek? (1)
1.2.1 (i) Watter letter (A, B, C of D) van Diagram II, toon die korrekte
resultaat wat na drie of vier dae verwag word? (1)
(ii) Verduidelik jou antwoord in VRAAG 1.2.1(i). (3)
1.2.3 (i) Filtreerpapier is deurlatend vir die hormoon wat ondersoek word.
Indien dieselfde eksperiment herhaal word met ’n dun stukkie
filtreerpapier in plaas van ’n stuk plastiek, watter letter (A, B, C of D)
van Diagram II sal dan die korrekte resultaat aandui? (1)
(ii) Verduidelik jou antwoord in VRAAG 1.2.3(i). (3)
lig
plastiek
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

4
1.3 Die grafiek hieronder toon die groeirespons van wortels en stingels op ouksiene wat
teen verskillende konsentrasies toegedien word.
1.3.1 By watter ouksienkonsentrasie toon stingels die meeste groei? (2)
1.3.2 By watter ouksienkonsentrasie begin die inhibering van groei by die wortels? (2)
1.3.3 Noem TWEE plekke in plante waar ouksiene geproduseer word. (2)
1.3.4 Noem TWEE plekke in plante waar ouksiene geproduseer word. Verduidelik die rol van
ouksiene in apikale dominansie. (2)
1.4 Verduidelik die rol van
(a) chemikalieë (2)
(b) dorings as plant verdeigingsmeganismes (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

VRAAG 2
2.1 Bestudeer die onderstaande diagram en beantwoord die vrae wat volg.
Diagram 1
2.1.1 Identifiseer dele A, B, C, D, E en F. (6)
2.1.2 Skryf die naam en diagramnommer (1 of 2) van die neurone wat deur elk van die
volgende pyltjies in Diagram 3 voorgestel word.
5
(a) G (2)
(b) H (2)
2.1.3 Gee EEN funksie van die neuron wat voorgestel word deur:
E
A
B
Diagram 3
Rigting van impuls
Dele van die menslike senuweestelsel
(a) Diagram 1 (2)
(b) Diagram 2 (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
G
H
C
Diagram 2
F
D
spier of
effektor

6
2.1.4 Wat is ‘n sinaps? (2)
2.1.5 Wat is die funksionele eenheid van die senuweestelsel? (1)
2.2 In die onderstaande diagram verteenwoordig letter A, B, en C streke van die menslike senuweestelsel wat
deur chemikalieë om mediese redes geblokkeer kan word.
Bestudeer die diagram en beantwoord die vrae wat volg.
2.2.1 Skryf die letter (A, B, C of D) vir elk van die volgende stellings neer deur die sleutel hierbo gegee te gebruik:
(i) As die vel van die toon gestimuleer word, beweeg die toon en die pasiënt weet dit beweeg.
(2)
(ii) Die pasiënt kan voel die toon word aangeraak of geknyp, maar kan
nie die toon beweeg nie. (2)
(iii) Wanneer die vel van die toon gestimuleer word, beweeg die toon en die voet onwillekeurig, maar
die pasiënt kan nie die toon willekeurig beweeg of dit voel beweeg nie. (2)
(iv) Die pasiënt kan die toon beweeg, maar kan nie die stimulus voel nie (2)
2.2.2 Noem DRIE maniere waarop die brein beskerm word. (3)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

2.3 Bestudeer die onderstaande diagram en beantwoord die vrae wat volg.
Deel van die sentrale senuweestelsel van die mens
2.3.1 Identifiseer die benoemde dele A, B, C en D. (4)
2.3.2 Gee TWEE funksies van D. (2)
2.3.3 Indien iemand per ongeluk op ‘n skerp speld met sy kaal voet trap, word
die voet onmiddellik opgelig sonder om oor die aksie te dink.
Noem die struktuur wat hierdie vinnige onbewuste aksie teweeg bring. (1)
2.3.4 Verduidelik die pad wat deur die impuls gevolg word om die aksie wat in
VRAAG 2. 3.3 genoem word, voort te bring. (5)
1.3.5 Beskryf EEN voordeel van die aksie genoem in VRAAG 2.3.3. (2)
7
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
A
B
C
D

2.4 Die volgende diagram toon die pad waarlangs impulse gelei word om die knie- refleks in mense teweeg
te bring.
2.4.1 Identifiseer die neurone genommer A en B (2)
2.4.2 Skryf die letter en naam neer van die struktuur wat gestimuleer word deur die hamer.
(2)
2.4.3 Verduidelik wat sal gebeur indien deel genommer C beskadig word (2)
2.4.4 Gee TWEE voorbeelde van refleksaksies anders as die knie – refleks (2)
2.4.5 Waarom isrefleksaksies belangrik vir die menslike liggaam? (1)
2.4.6 Onderskei tussen ’n refleksboog en ’n refleksaksie (2)
8
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

2.5 Bestudeer die diagram hieronder wat die menslike brein (lengtesnit), rugmurg (dwarssnit) en die
regterbeen aantoon
2.5.1 Identifiseer die dele genommer A, B, C, D en F (4)
2.5.2 Wat sal die effek op die liggaam wees indien deel genonmmer B beskadig word? (2)
2.5.3 Gee die LETTER van die deel wat TSH sekreteer (1)
2.5.4 Gee die LETTER van die deel wat die beweging van die been onder normale omstandighede
koördineer. (1)
2.5.5 Teken en benoem die tipe neuron aangedui deur E (7)
2.5.6 Verduidelik die refleksaksie wat in die diagram aangetoon word. (5)
2.6 Beskryf die uitwerking van die volgende dwelms op die sentrale senuweestelsel
(a) Dagga (2)
(b) Heroïen (2)
(c) Ecstacy (2)
(d) Tik (2)
9
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

2.7 Beantwoord die volgende vrae gebaseer op die outonome senustelsel
2.7.1 Noem die twee onderafdelings van die outonome senustelsel
2.7.2 Tabuleer die reaksies van die outonome senustelsel ten opsigte van
2.8
(a) hartkloptempo
(b) velbloedvate
(c) peristalse
(d) pupilgrootte (9)
Bestudeer die diagram hieronder wat 'n refleksboog illustreer.
2.8.1
2.8.2
2.8.3
2.8.4
Identifiseer die neuron gemerk A.
10
Refleksboog
Noem die tipe neuron wat aan struktuur B geheg is.
Verduidelik wat die effek op die liggaam sal wees, as die neuron genoem in
VRAAG 1.8.2, beskadig word.
Verduidelik die betekenis van refleksaksies by die mens.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
B
A
(1)
(1)
(3)
(2)
(7)

VRAAG 3
3.1 Bestudeer die volgende diagram en beantwoord die vrae wat volg.
A
B
C
D
E
F
G
3.1.1 Skryf die letters van die dele wat verantwoordelik is vir die volgende:
(a) Beskerming van die oog teen fisiese beskadiging (3)
(b) Akkommodasie (3)
(c) Breking van ligstrale (3)
3.1.2 Skryf die naam van die benoemde deel wat verantwoordelik is vir die volgende:
(a) Beweging van die oogbal (1)
(b) Omskakeling van ligstimuli na impulse (1)
3.1.3 Verduidelik die rol van deel E tydens helder ligtoestande. (4)
11
Snit deur die mens se oog
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
H
I
J
K
L

3.2 Bestudeer die volgende diagram en beantwoord die vrae wat volg.
12
Lengtesnee deur die mens se oog
Die strukture wat die oog in staat stel om op voorwerpe te fokus, ontbreek in die diagram hierbo.
3.2.1 Teken 'n lengtesnee deur die ontbrekende dele om die voorkoms van hierdie strukture te toon wanneer
'n person (a) ‘n boek lees en (b) na ‘n verafgeleë heuwel kyk. (7)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

13
3.3 ’n Persoon sit in ’n donker kamer en bedek sy/haar een oog. ’n Dowwe elektriese gloeilamp, wat
verskillende afstande van die persoon af is, word vir een-minuut-intervalle vir ’n periode van 10 sekondes
aangeskakel. Die deursnee van die persoon se pupille word gedurende hierdie periode gemeet. Die
resultate verkry, word in die onderstaande grafiek getoon. Bestudeer die grafiek en beantwoord die vrae
wat volg.
Deursneë van pupil (mm)
8
7
6
5
4
3
Verandering in pupilgrootte
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Tyd (minute)
3.3.1 Watter struktuur
2
in die oog beheer die grootte van die pupil? (1)
3.3.2 Tussen watter TWEE opeenvolgende tydintervalle het die volgende veranderinge in die deursnee van die
pupil plaasgevind?
1
(i) Kleinste toename (2)
(ii) Grootste toename (2)
3.3.3 Waarom het die deursnee van die pupil dieselfde gebly gedurende
die derde en vierde tydinterval? (1)
3.3.4 By watter tydinterval was die elektriese gloeilamp die verste weg van die persoon? Verduidelik jou
antwoord. (4)
3.3.5 Verduidelik die pupilmeganisme vir die periode tussen die 8 ste en 9 de minuut (4)
3.3.6 Beskryf die algemene verwantskap tussen die deursnee van die pupil en die afstand van die elektriese
gloeilamp van die oog. (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

3.3.7 Op watter manier voer die pupil ’n beskermende funksie in die oog uit? (1)
3.4 Bestudeer Diagram I en II wat die lens en dele van een laag van die mens se oog aantoon,
sowel as die grafiek hieronder, en beantwoord die vrae wat volg.
mees konveks
minste konveks
3.4.1 Identifiseer deel A en B. (2)
3.4.2 Watter Diagram (I of II) toon ‘n deel van die oog
(i) waar die siliaarspier saamgetrek is (1)
(ii) onder dowwe ligtoestande. (1)
14
Grafiek wat die veranderinge in die vorm van die
lens met verloop van tyd aantoon
Vorm van lens
G
F
0 2 4 6 8
Tyd (sekondes)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
EC
D

3.4.3 Verduidelik jou antwoord in VRAAG 3.4.2 (i). (2)
3.4.4 Watter letter op die grafiek dui elkeen van die volgende aan:
(i) Die oog wat na ‘n nabygeleë stilstaande voorwerp kyk (1)
(ii) Die oog wat na ‘n voorwerp kyk wat na die waarnemer beweeg (1)
3.4.5 Verduidelik die betekenis van die elastiese geaardheid van die lens. (2)
3.5 Bestudeer die onderstaande diagramme wat visuele defekte aantoon en beantwoord die vrae wat volg.
3.5.1 Watter diagram (A of B) illustreer
(a) Bysiendheid (1)
(b) Versiendheid (1)
3.5.2 Vergelyk bysiendheid en versiendheid deur die onderstaande tabel te voltooi:
Bysiendheid Versiendheid
Vorm vanoogbal (a) (b)
Fokuspunt op retina vir
nabygeleë voorwerpe
(c) (d)
Regstelende tipe lens (e) (f)
Regstellende korneale
laserchirurgie
(g) (h)
(8)
3.6 Verduidelik die aard en behandeling van die volgende:
(a) astigmatisme (4)
(b) katarakte (2)
15
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

3.7 ‘n Persoon het aan ‘n eksperiment deelgeneem oor die respons van die oog
op lig.‘n Lamp is op sewe verskillende posisies vanaf die person se gesig geplaas. Die deursnee van die
person se pupil is by elke posisie gemeet.
16
Die tabel hieronder toon die deursnee van die person se pupil aan toe die lig op verskillende afstande
vanaf die person se gesig geplaas is.
Posisie van die lamp Deursnee van die pupil (mm)
1 1,2
2 1,8
3 2,4
4 3,0
5 3,6
6 4,2
7 4,8
3.7.1 (i) By watter posisie is die lamp die verste vanaf die oog geplaas? (1)
(ii) Verduidelik jou antwoord in VRAAG 3.7.1 (i). (2)
3.7.2 Die lamp is vanaf posisie 1 na posisie 2 verskuif. Wat het met die spiere in die iris gebeur wat veroorsaak
het dat die pupil se deursnee verander het? (4)
3.8 Jabu het aan 'n eksperiment oor die oog se reaksie op lig deelgeneem.
'n Lamp is op sewe posisies van Jabu se gesig af geplaas. Die deursnee van
Jabu se pupil is by elke posisie gemeet.
Die resultate word in die tabel hieronder getoon.
3.8.1 (a)
POSISIE VAN DIE
DEURSNEE VAN DIE PUPIL
LAMP
(mm)
1 1,2
2 1,8
3 2,4
4 3,0
5 3,6
6 4,2
7 4,8
(b)
By watter posisie was die lamp die verste van die oog af?
Verduidelik jou antwoord op VRAAG 3.2.1(a).
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(1)
(2)

3.8.2 Beskryf die meganisme wat die verandering in die deursnee van
die pupil veroorsaak het toe die lamp van posisie 1 na posisie 2
verskuif is. (4)
3.9 Bestudeer die diagram hieronder wat 'n lengtedeursnee van 'n oog vertoon.
3.9.1
3.9.2
3.9.3
(a)
(b)
(c)
(d)
1
2
17
'n Lengtedeursnee van 'n menslike oog
Benoem dele 2, 3, 4 en 5 onderskeidelik.
Noem en beskryf die proses wat veroorsaak dat deel 1 wyer raak.
Noem hoe die volgende gebreke behandel kan word om sig te verbeter:
Versiendheid
Astigmatisme
Katarakte
Bysiendheid
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
3
4
5
(4)
(6)
(4)
(14)

VRAAG 4
4.1 Bestudeer die onderstaande diagram en beantwoord die vrae wat volg.
4.1.1
4.1.2
4.1.3
B
A
18
C E
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
D
Die oor van die mens
Identifiseer die benoemde dele B, C, D en F.
Verduidelik hoe die pinna van die oor vir sy funksie aangepas is.
Skryf die letter van die deel wat:
(i) Reseptore vir balans bevat (1)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
4.2 Verduidelik die
‘n Wasagtige stof genaamd serumen afskei
Die druk aan weerskante van deel B balanseer
Impulse na die brein gelei
Die orgaan van Corti bevat
(a) oorsaak en (2)
(b) behandeling van middel-oor infeksies (2)
G
F
(4)
(2)
(1)
(1)
(1)
(1)

19
4.3 Teken ’n benoemde diagram van die deel van die menslike oor om die luggevulde holtes en
strukture wat dit bevat, aan te toon. (9)
4.4 ’n Persoon loop kaalvoet en trap met sy linkervoet in ’n doring. Hy lig onmiddellik sy linkervoet op
en balanseer hom op sy regtervoet. Verduidelik hoe die persoon dit regkry om balans en
liggaamsposisie te handhaaf. (15)
4.5 Bestudeer die volgende diagram van die menslike oor en beantwoord die vrae
wat volg.
A B C D E
Menslike oor
4.5.1 Deel A skei ‘n wasagtige stof af wat bekend staan as serumen.
Soms vorm die was ‘n soliede prop teen deel B.
(i) Noem TWEE funksies van serumen. (2)
(ii) Verduidelik die invloed op gehoor indien ‘n wasprop teen
deel B gevorm is. (3)
4.5.2 (i) Sal klankgolwe deel D bereik indien deel C verwyder is? (1)
(ii) Gee ‘n rede vir jou antwoord. (2)
4.5.3 Noem die deel van die brein waarna senuwee E senuwee-impulse
sal gelei en gee ‘n rede vir jou antwoord. (3)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

4.6 Bestudeer die diagram van 'n gedeelte van die menslike oor hieronder en beantwoord die
vrae wat volg.
4.6.1 Gee byskrifte vir deel A, C en D onderskeidelik. (3)
4.6.2 Noem EEN funksie van deel B en D onderskeidelik. (2)
4.6.3 Hoe is deel A en deel C gesamentlik geskik vir die versterking van klank? (2)
4.6.4 Verduidelik wat sou gebeur as deel E met slym geblokkeer is. (2)
20
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

VRAAG 5
5.1 Bestudeer die volgende leesstuk en beantwoord die vrae wat volg.
Boodskapperstowwe word in die endokriene kliere van die
menslike liggaam vervaardig en dan na ander dele van die liggaam
vervoer waar hulle betrokke is by die regulering van die
aktiwiteite van bepaalde dele. Stadige, volgehoue of
voortdurende response op hierdie stowwe komplementeer of
ondersteun die ander vinniger en kortstondige response van die
liggaam
5.1.1 Skryf ‘n wetenskaplike naam vir elk van die volgende frases wat in die leesstuk voorkom.
(a) Boodskapperstowwe (1)
(b) bepaalde dele waarvan die aktiwiteite gereguleer word. (1)
5.2 Voltooi die volgende tabel deur die nommers 5.2.1 tot 5.2.9 in jou antwoorde-
boek te skryf en langs elke nommer die korrekte ontbrekende inligting.
(Moenie die tabel oorteken nie.)
21
Klier Posisie in liggaam Hormoon Funksie van hormoon
5.2.1 5.2.2 Groeihormoon 5.2.3
5.2.4 Onder die larinks 5.2.5 5.2.6
5.2.7 5.2.8 5.2.9 Berei die liggaam vir ‘n
noodgeval voor
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(9)

5.3 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.
5.3.1 Gee byskrifte vir die kliere genommer 1 en 2. (2)
5.3.2 Benoem hormoon A. (1)
5.3.3 Beskryf die negatiewe terugvoermeganisme wat in werking is wanneer die tiroksienvlak in die bloed te
hoog is, soos aangedui deur proses C. (4)
5.4 Maak ‘n vloeidiagram van ‘n terugvoermeganisme tussen twee kliere wat
tiroksienproduksie in mense beheer. (7)
22
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

5.5 Bestudeer die onderstaande diagramme en beantwoord die vrae wat volg.
5.5.1 Identifiseer kliere B en C. (2)
23
5.5.2 'n Studie van al drie kliere in Diagram I toon dat hulle elk 'n groot hoeveelheid bloedkapillêre naby die
selle bevat. Gee 'n verduideliking vir hierdie kenmerk. (2)
5.5.3 Al drie kliere in Diagram I is in die persoon wat in Diagram II getoon word, gestimuleer. Watter EEN
van die kliere, A of B, is eerste gestimuleer? (1)
5.5.4 Verduidelik jou antwoord op VRAAG 5.5.3 (5)
5.5.5 Wat gebeur met elk van die volgende by die persoon in Diagram II?
(a) Bloedvoorsiening aan die dermkanaal (1)
(b) Asemhalingstempo (1)
(c) Haarerektorspiere van die vel (1)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

5.6 Bestudeer die diagram hieronder en antwoord die vrae wat volg.
5.6.1
5.6.2
5.6.3
5.6.4
24
Benoem die dele genommer 1 en 4.
Skryf slegs die NOMMER van die kliere neer wat:
(a)
(b)
(c )
(d)
Die hormoon glukagon produseer
'n Hormoon wat die groei van langbene beheer, produseer
'n Jodiumbevattende hormoon produseer
'n Hormoon wat betrokke is by die herabsorpsie van sommige soute
deur die niere, produseer
Noem TWEE ooreenkomste tussen hormone en senuwees met betrekking tot
hul funksies.
Noem EEN funksionele verskil tussen hormone en motoriese senuwees.
5.7 Beskryf die rol van die hipotalamus en die byniere om veranderinge aan die bloedvate van
die menslike vel te bring en verduidelik hoekom hierdie veranderinge plaasvind.
Inhoud
Sintese
LET WEL: GEEN punte sal toegeken word indien die antwoorde in die vorm van
vloeidiagramme of diagramme aangebied word NIE.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(2)
(4)
(2)
(2)
(10)
(17)
(3)
(20)

VRAAG 6
6.1 Bestudeer die volgende diagram en beantwoord die vrae wat volg.
C
C
6.1.1 Identifiseer deel A en C. (2)
6.1.2 Watter verandering sal deel B ondergaan indien die omgewingstemperatuur
skielik styg. (1)
6.1.3 Verduidelik die voordeel van die verandering in VRAAG 6.1.2 genoem, vir ‘n persoon. (4)
6.1. 4 (i) Gee die naam van die hormoon wat die teenoorgestelde uitwerking op Deel B sal
hê as wat ‘n styging in die omgewingstemperatuur het. (1)
(ii) Onder watter omstandighede sal die hormoon in VRAAG 6.1.4 (i) genoem,
afgeskei word? (1)
(iii) Verduidelik die betekenis van die uitwerking op deel B van die hormoon genoem in
VRAAG 6.1.4 (i). (5)
(iv) Watter uitwerking sal die hormoon in VRAAG 6.1.4 (i) genoem, op die
aktiwiteit van die tiroïedklier hê? (1)
(v) Verduidelik jou antwoord in VRAAG 6.1.4 (iv). (2)
25
Deursnit deur die mens se vel
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
A
B
B

6.2 Die grafiek hieronder toon die effek van stremmende oefening, gevolg deur 'n koue stort, op die
liggaamstemperatuur van 'n atleet.
6.2.1 Watter deel van die brein reageer op temperatuurveranderinge wat by A en B op die
grafiek plaasvind? (1)
6.2.2 Wat was die maksimum temperatuur bereik? (1)
6.2.3 Hoe lank het die persoon stremmende oefeninge gedoen? (1)
6.2.4 Waarom moet liggaamstemperatuur nie toegelaat word om te veel te fluktueer nie?
6.2.5 Watter diagram (I of II) sal die toestand van die vel na 15 minute
voorstel? (1)
6.2.6 Verduidelik jou antwoord op VRAAG 6.2.5. (2)
26
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(1)

6.3 Bestudeer die volgende diagramme en beantwoord die vrae wat volg.
Diagram 1
6.3.1 Identifiseer deel A en gee die funksie daarvan. (2)
6.3.2 In watter diagram (1 of 2) sal:
(a) Die vel van ‘n persoon met ‘n ligte vel bleek wees (1)
(b) Die sweetkliere meer sweet produseer? (1)
6.3.3 Verduidelik jou antwoord in VRAAG 6.3.2(a). (2)
27
Diagram 3
Diagram 2
Diagramme wat die prosesse toon wat betrokke is by
termoregulering by soogdiere
6.3.4 Diagram 3 toon ‘n respons op ‘n bepaalde omgewingstemperatuur.
Watter diagram (1 of 2) toon ‘n respons van ‘n mens op dieselfde omgewingstemperatuur? Veduidelik jou
antwoord. (3)
6.3.5 Beskryf hoe die proses in diagram 3 geïllustreer, help met die regulering van die hond se
liggaamstemperatuur. (3)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
A

6.4 Beantwoord die volgende vrae in verband met termoregulering by sommige
soogdiere.
6.4.1 ‘n Muis sal meer van sy liggaamshitte as ‘n olifant onder dieselfde lae omgewingstemperatuurtoestande
verloor. Watter een van die volgende kan rekenskap gee vir hierdie
waarneming.
Die muis …
(a) is kleiner as die olifant.
(b) is meer aktief as die olifant.
(c) het ‘n groter oppervlakarea tot volumeverhouding as die olifant.
(d) het kleiner ore as die olifant. (2)
28
6.4.2 Verduidelik hoe die muis steeds ‘n konstante liggaamstemperatuur kan handhaaf. Alhoewel dit oormatige
hitte aan die koue omgewing verloor. (2)
6.5 Bestudeer die onderstaande grafiek en beantwoord die vrae wat volg.
Liggaamstemperatuur ( 0 C)
39
38
37
Fluktuasies in die liggaamstemperatuur van ’n mens
tydens die neem van ’n koue bad
0 10 20 30 40 50 60
Tyd (minute)
6.5.1 Wat is die normale 36 liggaamstemperatuur van hierdie persoon? (2)
6.5.2 Hoe lank het dit die liggaamstemperatuur geneem om na normaal terug te keer? (2)
6.5.3 Hoekom het die liggaamstemperatuur van die persoon afgeneem? (2)
35
6.5.4 Verduidelik hoe bewing help om liggaamstemperatuur te handhaaf. (3)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

6.5.5 (i) Sal jy meer hitte deur jou duime of deur jou ore verloor? (1)
(ii) Verduidelik jou antwoord in VRAAG 5.5.5(i). (2)
29
6.6 Beskryf hoe die beginsel van negatiewe terugvoer werk in die beheer van die glukosekonsentrasie van die
bloed van 'n normale gesonde mens. Beskryf ook die oorsake, simptome en bestuur van die siekte
diabetes mellitus (suikersiekte), wat die gevolg is van die liggaam se onvermoë om die
glukosekonsentrasie van die bloed te normaliseer. Inhoud: 17
Sintese: 3
VRAAG 7
LET WEL: GEEN punte sal toegeken word vir antwoorde in die vorm van vloeidiagramme of
diagramme nie.
7.1 Definieer elk van die volgende terme
7.1.1 ongeslagtige voortplanting (2)
7.1.2 geslagtelike voortplanting (2)
7.1.3 generasiewisseling (2)
7.1.4 diploïed (2)
7.1.5 haploïed (2)
7.2 Tabuleer die voordele en nadele van
(a) ongeslagtelike voortplanting
(b) geslagtelike voortplanting
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

7.3 Bestudeer die diagram hieronder van die lewensiklus van 'n plant waarin die gametofiet-generasie
dominant is.
7.3.1 Is die lewensiklus getoon dié van mos of 'n blomplant? (1)
7.3.2 Noem die volgende:
(a) Seldeling A (1)
(b) Proses B (1)
(c) Seldeling C (1)
7.3.3 Is die gametofiet haploïed of diploïed? (1)
7.3.4 Word sade gedurende die lewensiklus van hierdie plqnt gevorm? (1)
7.4 Definieer die volgende
7.4.1 Metamorfose (2)
7.4.2 Volledige metamorfose (2)
7.4.3 Onvolledige metamorfose (2)
30
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

7.5 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg
7.5.1 Watter tipe metamorfose word in die diagram hierbo geillustreer? (1)
7.5.2 Noem die fases genommer A, B en C (3)
7.5.3 Verduidelik die verskil tussen fases A en B (2)
7.5.4 Verduidelik EEN nadeel van hierdie tipe metamorfose (2)
7.5.5 Verduidelik EEN voordeel van hierdie tipe metamorfose.
7.6 Bestudeer die diagramme hieronder wat die struktuur van twee blomme toon.
7.6.1 Definieer bestuiwing (2)
7.6.2 Watter blom (A of B) word windbestuif? (2)
7.6.3 Gee TWEE sigbare redes vir jou antwoord op VRAAG 7.6.2. (2)
7.6.4 Nadat bestuiwing plaasgevind het onkiem die stuifmeelkorrel en bevrugting vind plaas. Die bevrugte
saadknop ontwikkel in ‘n saad en die vrugbeginsel ontwikkel tot ‘n vrug. Sade van skaars en bedreigde
plante word saadbanke gestoor om biodiversiteit te handhaaf.
31
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

(a) Gee VIER redes waarom sade belangrik is. (4)
(b) Noem VIER gebruike van sade wat in in saadbanke gestoor word. (4)
32
7.7 Noem SES verskillende strategieë wat deur diere gebruik om voortplantingsukses in verskillende omgewings
te verseker. (6)
7.8 Definieer die volgende konsepte
VRAAG 8
(a) Ovipaar (2)
(b) Ovovivipaar (2)
(c) Vivipaar (2)
(d) Prekosiale ontwikkeling (2)
(e) Altrisiale ontwikkeling (2)
8.1 Bestudeer die diagramme hieronder en beantwoord die vrae wat volg
8.1.1 Gee byskrifte vir A, B, E en G. (4)
8.1.2 Noem EEN funksie elk van C en F. (2)
8.1.3 Gee die LETTER en NAAM van die deel waar sperm geproduseer word. (2)
8.1.4 Verduidelik waarom dit noodsaaklik vir deel D is om aan die
'buitekant’ van die manlike liggaam te 'hang’. (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

8.1.5 Noem die volgende:
(a) Die selle wat 'n manlike geslagshormoon afskei (1)
(b) Die hormoon wat die ontwikkeling van sekondêre
geslagskenmerke by mans stimuleer (1)
8.1.6 Tydens 'n vasektomie word deel B chirurgies gesny. Verduidelik hoe hierdieprosedure as ’n metode van
geboortebeperking sal dien. (2)
8.2 Die onderstaande diagram verteenwoordig ‘n dwarsnee van ‘n mens se saadbuise (seminale tubules)
waarin spermatogenese plaasvind. Bestudeer die diagram en beantwoord die vrae wat volg.
8.2.1 Noem die hormoon wat deur die selle van Leydig afgeskei word. (1)
8.2.2 Noem TWEE funksies van die hormoon in VRAAG 8.2.1, genoem. (2)
8.2.3 Identifiseer deel genommer A. (1)
8.2.4 Maak ‘n netjiese tekening met byskrifte van deel genommer A. (4)
33
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

34
8.3 Bestudeer die diagram hieronder wat die volgorde van gebeure van die ontwikkeling van die ovum in 'n 28
dae-siklus voorstel.
8.3.1 Identifiseer die volgende:
(a) Follikel gemerk A (1)
(b) Struktuur gemerk C (1)
(c) Proses getoon by B (1)
(d) Hormoon verantwoordelik vir die vorming van deel A (1)
(e) Hormoon verantwoordelik vir die vorming van deel C (1)
8.3.2 Watter tipe seldeling het die vorming van deel D tot gevolg gehad? (1)
8.3.3 As die gebeure hierbo getoon, in 'n 28 dae-siklus plaasvind, noem of bevrugting gedurende hierdie
periode plaasgevind het. (1)
8.3.4 Verduidelik jou antwoord op VRAAG 8.3.3. (3)
C
8.3.5 Verduidelik HOE en WAAROM die produksie van FSH geïnhibeer word wanneer bevrugting plaasvind.
(4)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
B
D
A

8.4 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.
8.4.1 Gee byskrifte vir A en B. (2)
8.4.2 Verduidelik EEN manier waarop deel B struktureel vir sy funksie aangepas is. (2)
8.4.3 Noem TWEE funksies van die vloeistof wat by C gevind word. (2)
35
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

36
8.5 Bestudeer die onderstaande grafiek wat die menstruele siklus asook die invloed wat die verskillende
hormone daarop het, toon
8.5.1 Op watter dag vind ovulasie plaas? (1)
8.5.2 Tussen watter dae vind menstruasie plaas? (1)
8.5.3 Noem enige EEN funksie van luteïniserende hormoon (LH). (1)
8.5.4 Beskryf die veranderinge in die vlak van LH soos in die grafiek getoon. (3)
8.5.5 Beskryf die verwantskap tussen die vlak van estrogeen en die
endometrium vanaf 7 tot dag 14. (2)
8.5.6 Verduidelik waarom dit noodsaaklik is dat die vlak van progesteroon in die bloed na ovulasie styg.
(2)
8.5.7 Het bevrugting in die 28-dag-siklus, soos in die grafiek geïllustreer,
plaasgevind? (1)
8.5.8 Verduidelik jou antwoord op VRAAG 8.5.7. (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

8.6 Bestudeer die grafiek hieronder wat die getal swangerskappe wat aangeteken is
van meisies onder die ouderdom van sestien jaar, in 'n provinsie in Suid-Afrika
van 2001 tot 2006, toon.
8.6.1 Tussen watter twee jaartalle was daar die grootste toename in die
getal swangerskappe? (2)
8.6.2 Wat was die toename in persentasie tydens hierdie periode? (1)
8.6.3 Teken 'n tabel om die data te toon waarvan hierdie grafiek geteken is. (6)
8.6.4 Is dit die man of die vrou se verantwoordelikheid in 'n verhouding om
voorbehoedmiddels te gebruik om swangerskap te voorkom? (1)
8.6.5 Gee 'n rede vir jou antwoord op vraag 8.6.4 (2)
37
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

8.7 Lees die paragraaf hieronder en beantwoord die vrae wat volg.
38
MANLIKE VOORBEHOEDMIDDEL
Gossipol is 'n chemikalie wat uit die sade van katoenplante gekry
word. Toe gossipol aan rotte, muise, honde en ape gegee is, het dit
'n afname in die vrugbaarheid van die manlike diere gehad
deurdat dit hulle spermtelling verlaag het.
Wetenskaplikes wou die idee dat gossipol as 'n manlike
voorbehoedmiddel gebruik kan word, ondersoek.
[Aangepas uit: Liffen en Liffen, 1987]
8.7.1 Formuleer 'n hipotese vir die ondersoek wat die wetenskaplikes wou doen. (3)
8.7.2 Noem VIER beplanningstappe wat die wetenskaplikes moet volg voordat die ondersoek hierbo op mense
gedoen kan word. (4)
8.7.3 In die ondersoek hierbo, noem die volgende:
(a) Afhanklike veranderlike (1)
(b) Onafhanklike veranderlike (1)
8.7.4 Verduidelik EEN rede waarom party mense die navorsing oor manlike voorbehoeding sal:
(a) ondersteun (2)
(b) nie salondersteun nie (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

39
OMGEWINGSTUDIE
BEVOLKINGS EN GEMEENSKAPSEKOLOGIE
1.1 Lees die volgende gedeelte en beantwoord die daaropvolgende vrae.
In 1990 was die geskatte rooibokbevolking in ʼn sekere omgewing omtrent 8 000. Groot
leeu- en jagluiperdbevolkings was ook teenwoordig. Tussen 1990 en 2000 is omtrent die
helfte van die leeu- en jagluiperdbevolkings uitgedun. Teen 2002 het die aantal rooibokke tot
omtrent 80 000 toegeneem en byna al die gras, struike en jong boompies is opgevreet.
Tydens die winter is 80% van die rooibokbevolking uitgewis en hierdie afname het
voortgeduur totdat slegs 4 000 rooibokke oor was.Die plantegroei het egter vir ʼn lang tyd
aangehou om agteruit te gaan. Aan die begin is geskat dat die dravermoë van die gebied
slegs 20 000 rooibokke was.
1.1.1 Diffensieer tussen
(a)
(b)
intraspesifieke kompetisie en interspesifieke kompetisie.
prooi en predator.
1.1.2 Verwys na die leesstuk en gee die name van organismes wat
betrokke is in
(a) intraspesifieke kompetisie.
(b) interspesifieke kompetisie.
1.1.3 Hoekom het die rooibokbevolking aangehou om af te neem nadat
80% tydens die winter dood is? (2)
1.1.4 Verduidelik wat bedoel word met
(a)
(b)
dravermoë.
bevolking.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(2)
(2)
(2)
(3)

1.2 Bestudeer die volgende grafiek en beantwoord die vrae wat volg
1.2.1
1.2.2
1.2.3
1.2.4
Aantal konyne
Veranderingspatrone in die groei van ’n konynbevolking van 1993 tot
1998
300
X
40
200 Y
100
W
93 94 95 96 97 98
Tyd (jare)
Wat is die dravermoë van hierdie habitat?
Hoeveel konyne was daar in 1995?
Noem die groeifase W.
Stel ’n rede voor vir die vorm van die kromme by elkeen van die volgende:
(a) W (2)
(b) X (2)
(c) Y (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
Omgewingsweerstand
(1)
(2)
(1)

41
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

42
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

1.6 Bestudeer die onderstaande tabel en beantwoord die vrae wat volg.
43
Jaar Menslike bevolking in
miljoene
1650 500
1750 750
1850 1 000
1950 2 010
2050 8 000
1.6.1 Gebruik die inligting in die tabel om ‘n lyngrafiek te trek. (11)
1.6.2 Noem die soort groeivorm wat deur die grafiek
voorgestel word. (1)
1.6.3 Noem TWEE redes waarom die groeivorm hierdie spesifieke patroon
het. (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

1.6.4 Bepaal die volgende vanaf jou grafiek:
(i) Die grootte van die bevolking in die jaar 2000 (2)
(ii) Die tyd wat dit die menslike bevolking geneem het om vir die
44
eerste keer te verdubbel (2)
1.6.5 Dit is belangrik vir enige land om te verstaan hoe die bevolking in die toekoms sal groei.
(i) Hoe is die menslike bevolking vir 2050 bepaal? (1)
(ii) Noem TWEE redes waarom dit belangrik is om sulke getalle te bepaal.
(iii) Noem TWEE huidige wêreldkwessies wat bogenoemde getalle kan verander.
(2)
(iv) Noem TWEE strategieë wat hierdie bevolking sal moet toepas om sy oorlewing te verseker.
(2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(2)

45
1.7 ‘n Insekplaag is per ongeluk op ‘n plaas vrygestel. Binne maande het dit ‘n
ernstige probleem geraak omdat die insekplaag geen vyande (predatore) in dienuwe habitat gehad het nie.
Om die probleem op te los, het die boer besluit om die natuurlike vyand van die plaag vry te stel. Data oor
die groeipatrone van die insekbevolking sowel as die bevolking van die natuurlike vyand (predatore) is
gehou.
Die resultaat word in die onderstaande grafiek aangedui.
Bevolkingsgrootte van die plaag en sy natuurlike vyand oor ‘n
tydperk
20
18
16
14
Grootte van die bevolking
(duisende)
12
10
8
6
4
2
0
A
0 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 33 36
Tyd (maande)
1.7.1 Volgens die grafiek, hoeveel predatore is op die plaas
vrygestel? (2)
1.7.2 Wat word fase A op die grafiek genoem? (1)
1.7.3 Verduidelik die vorm van die grafiek by A. (2)
1.7.4 Was die vrylating van die natuurlike vyand sukseksvol om die plaagbevolking te beheer of nie?
(1)
1.7.5 Gee ‘n rede vir die antwoord in VRAAG 1.7.4. (2)
1.7.6 Stel EEN rede voor waarom die boer besluit het om eerder ‘n natuurlike vyand as chemiese middels te
gebruik om die plaagbevolking te beheer (2)
1.7.7 Beskryf kortliks die verwantskap tussen die insekplaagbevolking en sy
natuurlike vyand. (4)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

1.8 ’n Eksperiment met twee verskillende spesies (A en B) meelkewers is uitgevoer.
Twee flesse word elk met 500 g meel gevul. 25 mannetjies en 25 wyfies
van spesie A en 25 mannetjies en 25 wyfies van spesie B word in elke fles geplaas.
Temperatuur: 25 o C Temperatuur: 25 o C
Relatiewe humiditeit: 30% Relatiewe humiditeit: 70%
meelkewers
46
Fles X Fles Y
Apparaat om kompetisie tussen die meelkewers te ondersoek
LET WEL: Die optimum relatiewe humiditeit onder normale omstandighede
vir spesie A is 25 % en vir spesie B 60 %.
Die kewers is weekliks oor ’n tydperk van drie maande getel.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

Die resultate word in die onderstaande tabel aangedui.
Flesse Spesie A Spesie B
X
47
Getal kewers het toegeneem Getal kewers het afgeneem totdat
Y Getal kewers het afgeneem totdat
almal dood is
almal dood is
Getal kewers het toegeneem
1.8.1 Watter tipe kompetisie vind in die flesse plaas? Gee ’n rede vir jou
antwoord. (2)
1.8.2 Noem die faktor wat hier ondersoek word en dui ook aan of die faktor dightheidsafhanklik – of
digtheidsonafhanklik is. (2)
1.8.3 Watter spesie, A of B, is meer verdraagsaam ten opsigte van
hoë humiditeit? (1)
1.8.4 Ongeag van watter spesie in die fles suksesvol was, ’n spesie se getalle neem normaalweg toe en begin dan
om af te plat en uiteindelik sal dit afneem.
1.8.5
(i) Wat word hierdie groeivorm genoem? (1)
(ii) Noem TWEE redes waarom die toename in getalle aanvanklik stadig is. (2)
(iii) Noem die aanvanklike groeifase. (1)
(iv) Waarom plat die getalle op ’n sekere stadium af? (2)
Wat verwag jy sal met die bevolkings gebeur indien ’n derde fles
met dieselfde hoeveelheid meel en dieselfde getal kewers teen
25 o C met ’n humiditeit van 10% gehou word? Gee ’n rede vir jou
antwoord.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(4)

1.9 ’n Groep studente wou die bevolkingsgrootte van twee skoenlapperspesies bepaal. Hulle
resultate word in die onderstaande tabel aangetoon.
1.9.1
1.9.2
Spesie A
48
Oktober 2004 November 2004
Getal gemerk en
vrygelaat in eerste
monster
Getal in hervangs /
tweede monster
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
Getal gemerktes in
hervangs / tweede
monster
20 300 10
Spesie B 25 75 05
Defineer die begrip bevolking.
Bereken die getal skoenlappers in spesie A van die gebied deur
van die volgende formule gebruik te maak:
P = F x S
F = Getal in eerste monster gevang
S = Getal in tweede monster gevang
M = Getal gemerktes in die tweede monster
Toon alle berekenings.
M
1.9.3 Noem TWEE redes vir die verskille in die getalle tussen spesie A en spesie B
tydens die hervangde / tweede monster?
(3)
(3)
(4)

1.10 Bestudeer die onderstaande diagram en beantwoord die vrae wat volg.
49
Gedeelte van ’n ekosisteem met erdwurms, plante en ’n voël
1.10.1 Met verwysing na die diagram, noem EEN voorbeeld van elk van
die volgende wisselwerkings:
(i)
(ii)
Intraspesifieke kompetisie
Predasie
1.10.2 Defineer die begrip bevolking. (3)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
(2)
(2)

1.11 'n Sekere gebied het 'n bevolking van 5 pare voëls wat uit 5 mannetjies en 5
wyfies bestaan. In die lente broei 4 kleintjies by elke paar uit, 2 mannetjies en
50
2 wyfies. Neem aan dat geen immigrasie of emigrasie plaasvind nie, predatore afwesig
is en al die kleintjies oorleef om die volgende jaar broeipare
te word. Die gebied kan 'n bevolking van 1 000 voëls onderhou.
Die onderstaande tabel dui die Jaar grootte van Getal die bevolking voëls aan die einde van elke jaar aan.
0 10
1 30
2 90
3 270
4 810
1.11.1 Noem DRIE vereistes waaraan die groep voëls moet voldoen
voordat dit 'n bevolking genoem kan word.
1.11.2 Gebruik die data in die tabel en teken 'n lyngrafiek wat die groei van die
bevolking aandui.
1.11.3 Gedurende jaar 5 het 'n brand 70% van die habitat in die gebied verwoes.
Wonderbaarlik is geen voëls in die brand dood nie.
Watter effek kon dit op die grootte van die bevolking hê?
Gee 'n rede vir jou antwoord.
1.11.4 Gee EEN term vir elk van die volgende stellings uit die paragraaf hierbo:
(a) 'geen immigrasie of emigrasie'
(b) 'Die gebied kan 'n bevolking van 1 000 voëls onderhou.'
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

1.12 Lees die artikel hieronder oor die uitdunning van olifante.
51
TE HONGER, TE VERNIETIGEND, TE VEEL: SUID-AFRIKA GAAN BEGIN MET DIE UITDUNNING VAN
OLIFANTE
'n Olifantkudde in die Nasionale Krugerwildtuin het 20 000 olifante, 5 000 meer as wat volhoubaar is.
Ekoloë sê die diere se groot aptyte en voorliefde vir 'habitatvernietiging' – redusering van woude na
vlaktes deur die ontworteling van bome en vertrapping van plante – is die hoofprobleem.
Die uitdunning van die oormaat olifante word as 'n voordeel gesien omdat dit inkomste vir die
gemeenskappe kan genereer uit die verkoop van ivoor en ander olifantprodukte. Verder voorsien dit
ook vleis aan die plaaslike gemeenskappe. Alternatiewe vir uitdunning sluit voorbehoeding en die
hervestiging van olifantfamilies in geheel in. Die verwydering van heinings tussen die Nasionale
Krugerwildtuin en parke in die buurstaat Mosambiek sal uiteindelik help met migrasie na minder
digbevolkte gebiede.
Die 1998-syfer van 8 000 olifante het verhoog tot 20 000 in 2008 en daar word verwag dat dit tot 34
000 in 2020 sal styg.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
[Aangepas uit The Guardian, 26 Februarie 2008]
1.12.1 Gee die hoofrede hierbo genoem ter ondersteuning van die uitdunning van olifante. (1)
1.12.2 Noem TWEE alternatiewe wat hierbo vir uitdunning voorgestel word. (2)
1.12.3 Teken 'n kolomgrafiek om die verandering in die olifantpopulasie van 1998 tot 2020
te toon. (6)

52
1.13 Die grafiek hieronder toon die “ekologiese voetspoor” en biokapasiteit van verskillende
lande in 2005 aan. Biokapasiteit is die omgewing se kapasiteit om hulpbronne te voorsien en afval te
absorbeer.
Vergelyking van die 'ekologiese voetspoor" en biokapasiteit van verskillende
lande in 2005
Ekologiese voetspoor en
biokapapsiteit (miljoen
wereldhektaar)
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Angola
Frankryk
Duitsland
Kenia
Namibie
Land
Suid-Afrika
Ekologiese voetspoor Biokapasiteit
Verenigde Koninkryk
1.13.1 Definieer die term “ekologiese voetspoor” (2)
1.13.2 Watter lande se biokapasiteit is groter as die ekologiese voetspoor (4)
1.13.3 Watter van hierdie lande is ontwikkelende lande? (1)
1.13.4 Watter land het die grootste ekologiese voetspoor? (1)
1.13.5 Watter land het die kleinste ekologiese voetspoor? (1)
******************************************************************************
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

53
ADDISIONELE VRAE
LEWENSPROSESSE
1.1 Die apparaat hieronder is opgestel om die effek van twee verskillende
omgewingsfaktore op die gedrag van houtluise (klein werweldiertjies) te ondersoek. Die
gewone habitat van houtluise is verrottende plantegroei.
DONKER
BELIG
Die apparaat bestaan uit vier plat bakkies wat onderling verbind en bedek is. Twee van
hierdie bakkies is in donker toestande geplaas en twee in toestande wat belig is. Daar
is klam papier in een van die twee bakkies in die donker toestande en in een van die twee
bakkies in die toestande wat belig is, geplaas.
Tien houtluise is in elk van die vier bakkies geplaas en toegelaat om vrylik tussen die bakkies
te beweeg.
Die getal houtluise teenwoordig in elke bakkie na 15 minute word in die diagram
hieronder getoon.
Die getal houtluise teenwoordig in elke bakkie na 15 minute word in die diagram
hieronder getoon.
Bakkies wat onderling verbind is
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
Klam
papier
Die apparaat gebruik om ondersoek in te stel na die effek van twee verskillende
omgewingsfaktore op die gedrag van houtluise

1.1.1 Volgens die ondersoek, watter toestande verkies die houtluise? (2)
1.1.2 Verduidelik EEN manier waarop die geldigheid van hierdie ondersoek
verbeter kon word. (2)
1.2 Sipho het 'n ondersoek in sy laboratorium gedoen om die effek van
verskillende konsentrasies ouksiene op selverlenging in koleoptiele (jong stingels) waar te
neem. Hy het die volgende prosedure gebruik:
54
Vyftien (15) koleoptiele uit een hawerplantspesie is gebruik.
Al die koleoptiele wat gebruik is, was ewe lank.
Die punte van twaalf (12) koleoptiele is gesny.
Hierdie koleoptiele is in vier groepe (A, B, C en D) geplaas. Elke groep van drie
koleoptiele is met 'n verskillende konsentrasie ouksiene, soos in die tabel hieronder
getoon, ingespuit.
Die laaste groep (E) is as 'n kontrolegroep gebruik waar die koleoptiele nie met die
ouksiene ingespuit is nie en die punte nie gesny is nie.
Na vier dae is die lengte van die koleoptiele in elke groep gemeet en 'n gemiddeld is bereken
GROEP PUNT
(TEENWOORDIG/
AFWESIG)
BEHANDELING
KONSENTRASIE
OUKSIENE
INGESPUIT
(ARBITRÊRE
EENHEDE)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
GEMIDDELDE
LENGTE VAN
KOLEOPTIEL
(mm)
A Afwesig 1 36
B Afwesig 2 60
C Afwesig 3 32
D Afwesig 4 24
E Teenwoordig 0 30
1.2.1 Formuleer 'n hipotese vir die ondersoek hierbo. (3)
1.2.2. Stel voor waarom Sipho die punte van elke koleoptiel afgesny het voordat hy dit met ouksiene ingespuit
het. (2)
1.2.3 Behalwe die faktore wat konstant gehou word, noem EEN ander faktor wat Sipho ook in al die groepe
konstant moes gehou het. (1)
1.2.4 Watter gevolgtrekking oor die effek van ouksienekonsentrasie op selverlenging in die koleoptiele kan uit die
resultate gemaak word? (2)

55
ADDISIONELE VRAE
OMGEWINGSSTUDIE
1.1 'n Groep graad 12-leerders wou die merk-en-hervangmetode gebruik om die
bevolkingsgrootte van 'n soort vis (Tilapia sparrmanii) in 'n groot dam te bepaal.
Hulle resultate word in die tabel hieronder getoon.
Tilapia
sparrmanii
OKTOBER 2010 NOVEMBER 2010
Getal gemerk en
vrygelaat in eerste
steekproef
Getal in tweede
vangs/tweede
steekproef
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
Getal gemerktes
in tweede vangs/
tweede
steekproef
15 150 10
1.1.1 Noem VIER stappe wat oorweeg moet word wanneer daar beplan
word om die bevolkingsgrootte, met gebruik van hierdie ondersoek, te bepaal. (4)
1.1.2 Gebruik die formule hieronder om die bevolkingsgrootte van Tilapia sparrmanii in die dam te beraam.
P = F x S
M
F = Getal gevang in eerste steekproef
S = Getal gevang in tweede steekproef
M = Getal gemerk in tweede steekproef
Toon ALLE bewerkings. (3)
1.2 Bestudeer die gevallestudie hieronder en beantwoord die vrae wat volg.
SPANNING EN KWESSIES RONDOM MYNBOU BY MTUNZINI
Planne is gereed om 2 800 ha bos- en landbougrond net buite die Noordkus- dorpie,
Mtunzini, in KwaZulu-Natal te ontgin vir minerale soos sirkoon, ilmeniet en rutiel.
Hierdie waardevolle minerale word in alledaagse produkte van verf, pigment en tandepasta
tot titanium-gholfstokke gebruik.
Spanning loop hoog onder party Mtunzini-inwoners en die
mynboumaatskappy, Exxaro KZN Sands, oor of mynbou daar moet plaasvind.
Een groep inwoners het Exxaro daarvan beskuldig dat hulle
omgewingsonvriendelik is. 'n Ander groep inwoners, soos amakhosi en leiers uit die
stamgebiede, het die projek ondersteun en sê dat die ontginning positiewe
newevoordele vir die gemeenskap inhou.
[Aangepas uit Sunday Tribune, 15 Mei 2011]

1.2.1 Noem die DRIE verskillende rolspelers/belanghebbendes wat by
die saak hierbo betrokke is. (3)
1.2.2 Noem TWEE voordele en TWEE nadele vanmynbouaktiwiteite by
Mtunzini. (4)
56
1.3 Bestudeer die diagramme en 'n grafiek van gemeenskapsinteraksies hieronder en beantwoord die vrae wat
volg.
A
C Veranderinge in die bevolkingsdigtheid van twee Paramecium-spesies
in dieselfde habitat oor tyd
P. aurelia
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Dae
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
B
P. caudatum

1.3.1 Noem die volgende:
(a) Gemeenskapsinteraksie verteenwoordig in A
(b) Tipe kompetisie verteenwoordig in B
(c) Gemeenskapsinteraksie verteenwoordig in C (3)
1.3.2 Beskryf die gemeenskapsinteraksie verteenwoordig in diagram A. (3)
57
1.4 Bestudeer die table hieronder van die veranderinge in die
mensebevolkingsgrootte van die wêreld van 1650 tot 1950 en geprojekteer
tot 2050.
JAAR MENSEBEVOLKINGSGROOTTE
(MILJOENE)
1650 500
1750 750
1850 1 000
1950 2 010
2050 8 000
1.4.1 Gebruik die inligting in die tabel om 'n lyngrafiek te trek/plot. (6)
1.4.2 Bepaal die volgende van jou grafiek af:
(a) Die bevolkingsgrootte in die jaar 2000 (2)
(b) Die tyd wat dit die mensebevolking geneem het om die eerste
keer te verdubbel. (2)
1.4.3 Gee TWEE redes waarom dit vir enige land belangrik is om te
verstaan hoe die bevolking in die toekoms sal groei. (2)
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath

1.5 Bestudeer die grafiek hieronder van die bevolkingsgroei oor 'n tydperk heen.
1.5.1
1.5.2
1.5.3
1.5.4
1.5.5
58
Groei van bevolking oor tyd
A
Tyd
Identifiseer die groeivorm wat deur die grafiek hierbo aangedui
word.
Identifiseer die fases gemerk A, B en C.
Skryf die letter (A, B of C) van die fase in die grafiek hierbo neer wat vinnige
groei illustreer.
Verduidelik waarom die bevolkingsgrootte by C konstant bly.
Gee TWEE redes waarom die bevolkingsgroei by A stadig was.
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath
B
C
(1)
(3)
(1)
(3)
(2)

59
1.6 Die geboortesyfer is die getal geboortes per 1 000 mense in die bevolking terwyl die sterftesyfer die getal
sterftes per 1 000 mense in die bevolking is.
Die tabel hieronder toon die geboorte- en sterftesyfers in drie lande, A, B en C, tussen 1960 en 2000.
Land Jaar
1960 1988 2000
A Geboortesyfer 15,8 16,2 14,3
Sterftesyfer 12,3 11,5 10,9
B Geboortesyfer 34,0 35,4 39,6
Sterftesyfer 22,7 21,5 19,4
C Geboortesyfer 32,9 17,5 15,2
Sterftesyfer 17,7 7,4 6,6
1.6.1 Watter land (A, B of C) het 'n dalende geboortesyfer van 1960 tot 2000 gehad? (1)
1.6.2 Watter land (A, B of C) is heel waarskynlik 'n ontwikkelende een? (1)
1.6.3 Gee 'n rede vir jou antwoord op VRAAG 1.6.2. (1)
1.6.4 Verduidelik TWEE redes hoekom die sterftesyfer in al drie lande van 1960 tot 2000
afgeneem het. (4)
***************************************************************************
Aangepas en saamgestel deur J. Gerber en J. Goliath