Download als pdf-bestand - Maatschappijwetenschappen ...

EEN HALVE EEUW ERVARINGEN MET
ONDERZOEK VOOR RUIMTELIJK BELEID
Redactie: Eindredactie:
Henk ter Heide Dick van Niekerk \ teksten
Marten Bierman Goirle
Adriaan Bours
SISWO, AMSTERDAM 2001
1

2
ISBN 90-6706-164-6
siswo Instituut voor Maatschappijwetenschappen
Samenwerkingsorgaan voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek
Opgericht 30 november 1960
Het bureau is gevestigd: Plantage Muidergracht 4
1018 tv Amsterdam
tel.: +31 (0)20 5270600
fax: +31 (0)20 6229430
e-mail: siswo@siswo.uva.nl
website: www.siswo.nl
© siswo, 2001 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd
en|of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfi lm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande
toestemming van de uitgever.
No parts of this book may be reproduced in any form by print,
photoprint, microfi lm or any other means without the prior
written permission from the publisher.

INHOUD
Vooraf 5
Inleiding: Het ervaringskader – Henk ter Heide en Adriaan Bours 7
Voor, in en na de jaren veertig – Suzan Steigenga – Kouwe 23
Onderzoek als inspraak – Adriaan Bours 35
Een les uit het verleden – John Buissink 49
Toen en nu – Rieuwert Kok 53
Een allergie voor ongebreidelde ideeën en ideetjes – Gerrit Wissink 71
Avonturen in een grensgebied – Henk ter Heide 79
Onderzoek op de universiteiten:
tweemaal tussen Scylla en Charybdis – Gerard Hoekveld 95
Onderzoek en (stede)bouwkunde, een moeizame relatie – Jan den Draak 107
Sociaal-ruimtelijk onderzoek in interuniversitair retrospectief – Johan Sterk 125
Kennis, welke kennis? – Marten Bierman 133
Slotbeschouwing: Kennismaken met kennis maken – Marten Bierman 139
Personenregister 148
Afkortingen in de tekst 151
3

VOORAF
Volgens velen staan we op de drempel naar een kennissamenleving. Als dat zo is
kan het geen kwaad ook even kennis te nemen van de ervaringen die oudgedienden
met dat ambacht van kennis maken hebben opgedaan. Dat kan de weg naar
zo’n samenleving immers alleen maar verlichten. De auteurs maken allen deel uit
van het Seniorenconvent van SISWO / Instituut voor Maatschappijwetenschappen.
In hun voormalige werkkring hebben ze zich vooral beziggehouden met
wetenschappelijk onderzoek en beleid op het gebied van de ruimtelijke ordening.
De meeste scribenten doen dat nog.
In een tiental bijdragen, bij elkaar een tijdsperiode van een halve eeuw bestrijkend,
vertellen ze elk vanuit hun eigen invalshoek hun verhaal. Hoewel de bijdragen
zeer uiteenlopend zijn, is in een kaderscheppende inleiding toch gepoogd
om het speelveld enigszins af te bakenen, opdat de lezer de bijdragen beter kan
plaatsen in hun context. In een nabeschouwing worden de hier bijeengebrachte
ervaringen nog eens onder de loep genomen. Die ervaringen kunnen niet alleen
in historisch opzicht een aardige kennismaking vormen. Zij kunnen ook lessen
voor de toekomst opleveren, vooral waar het gaat om het kennis maken als
fabricageproces.
De redactiecommissie dankt Dick van Niekerk voor zijn meer dan eindredactionele
inzet om er een leesbare bundel van te maken en Peter de Kroon voor het
ontwerpen van de omslag en de vormgeving van het boek.
Vooral dankzij een subsidie van de Rijksplanologische Dienst en een bijdrage uit
het fonds van SISWO’s Werkgroep Toekomstige Ontwikkelingen in de bouwnijverheid
(WTO) kon deze bundel verschijnen in de vorm zoals die nu voor u
ligt.
De auteurs spreken de hoop uit dat van deze kennismaking met het kennis maken
op termijn in onderzoeks- en beleidsagenda’s enige sporen zullen zijn terug te
vinden.
Prettige kennismaking toegewenst…
5

6
“Het toneel van de ruimtelijke ordening,,,”

INLEIDING
HET ERVARINGSKADER
Henk ter Heide en Adriaan Bours
1. UITGANGSSTELLING
Het menselijk brein is nog steeds één van de meest geschikte plaatsen voor de
opslag van kennis. Omgekeerd: veel kennis die van belang is voor het functioneren
van bedrijven en instellingen bevindt zich in de hoofden van mensen. Twee
bekende problemen op het terrein van kennismanagement zijn dan ook: hoe
bevorder ik dat individuele kennis - van medewerkers maar liefst ook nog van
leveranciers, klanten en concurrenten - collectief gedeeld wordt; en hoe voorkom
ik dat kennis verloren gaat als medewerkers vertrekken of relaties met derden
worden verbroken. Bedrijven geven dan ook soms werknemers die tegen hun
pensioen zitten of al met pensioen zijn opdracht om alles wat zij weten vast te
leggen.
Er is dus ook veel voor te zeggen dat de leden van een groep gepensioneerden die
op hetzelfde vakgebied maar op verschillende plekken en in verschillende rollen
werkzaam zijn geweest - in casu, het Seniorenconvent van SISWO - gezamenlijk
hun ervaringen op papier zetten. Dat moeten dan natuurlijk wel ervaringen zijn
met betrekking tot dezelfde aspecten van de problemen waarmee zij zich hebben
beziggehouden, zodat gehoopt mag worden dat combinatie en vergelijking van
de verschillende bijdragen bruikbare inzichten oplevert. De leden van het Seniorenconvent
spraken daarom af om ten behoeve van deze publicatie bijdragen
te schrijven over hun ervaringen met betrekking tot “de zich immer wijzigende
verhouding tussen onderzoek, ontwerp, beleid en de burgers in de ruimtelijke ordening”.
Deze afspraak berustte op de volgende gedachtegang. Op het toneel van de
ruimtelijke ordening treden verschillende actoren op, die verschillende posities
innemen en uiteenlopende opvattingen vertolken; die, kortom, verschillende
rollen spelen. In hoofdlijnen kunnen onderzoekers, ontwerpers, beleidslieden en
burgers worden onderscheiden, al zijn deze groepen natuurlijk heterogeen en
treden er veel overlappingen op. De leden van het Convent hebben voornamelijk
een onderzoekrol gespeeld en vandaaruit met andere actoren samengewerkt.
Over die samenwerking kunnen zij dus schrijven.
7

8
Zij hebben wel uiteenlopende loopbanen gehad en bij verschillendsoortige instellingen
gewerkt. Hun ervaringen hebben zij bovendien opgedaan op verschillende
tijden en plaatsen. Te verwachten was daarom dat de bijdragen aan de
bundel gevarieerd zouden zijn naar invalshoek (verschillende werksituaties), naar
tijdsverloop (verschillende tijdstippen in de periode 1940-2000), en naar schaalniveau
(Europa-rijk-provincie/regio-lokaal-individueel). De lezer van de navolgende
teksten zal merken dat deze verwachting is uitgekomen. De verschillen
tussen de bijdragen zijn - en waren dat in nog sterkere mate voordat de hand van
de eindredacteur er overheen was gegaan - zelfs groter dan voorzien. Dit maakt
ze des te interessanter.
Het betekent echter dat het voor de leesbaarheid gewenst is ze te laten voorafgaan
door een kaderstellende inleiding. In deze inleiding worden twee dingen
gedaan. In paragraaf 2 wordt het speelveld beschreven waarop de ervaringen zijn
opgedaan; dat is te zeggen, er wordt een summiere schets gegeven van die aspecten
van de ruimtelijke ordening in de genoemde periode die voor goed begrip
van de bijdragen relevant zijn. Vervolgens wordt in paragraaf 3 de bovengenoemde
afspraak uitgewerkt tot een korte probleemverkenning, op grond waarvan
kan worden bezien in hoeverre uit de bijdragen lering kan worden getrokken
voor heden en toekomst.
2. HET SPEELVELD
Verschillen tussen schaalniveaus
Het speelveld is steeds in hoge mate afgeperkt geweest door de in wetten en
besluiten neergelegde regelgeving, die aan de overheid op alle bestuursniveaus
specifi eke ruimtelijke ordeningstaken toedeelt. Op het centrale niveau was aanvankelijk
de gedachte, dat één nationaal plan mogelijk zou zijn; maar toen daarmee
in de jaren vijftig ervaring werd opgedaan bleek dat beter van een nationaal
ruimtelijk beleid kon worden gesproken. Voor het middenniveau worden regionale
plannen of streekplannen gemaakt, voor het subregionale of intergemeentelijke
niveau structuurplannen. Op gemeentelijk niveau geldt het enige plan
dat de burger rechtstreeks bindt: het uitbreidingsplan, later bestemmingsplan
c.q. uitwerkingsplan genoemd. Behalve deze integrale plannen vormen functionele
beleids- en facetplannen een speelveld voor ontwerpers en onderzoekers,
bestuurders en bevolking. En dan is er nog de vrije speelruimte van het ongebonden
initiatief in wetenschap en samenleving.
Doordat, dus, elk van de bestuursniveaus in ons land eigen bevoegdheden heeft met
betrekking tot de ruimtelijke ordening speelt deze zich op verschillende schaalniveaus
af. Daarbij valt niet alleen te denken aan de schaal in geografi sche zin, vertegenwoordigd
in het bestuurlijke territoir, maar ook aan de schaal in meer abstracte zin, de

schaal in ruimte en tijd. Bestuurlijke schaal is de omvang in grondgebied en inwonertal,
die een bestuurlijke eenheid moet aannemen om haar taken op effi ciënte,
effectieve en democratische wijze te kunnen uitvoeren (zie Verhoef & Bours in Van
den Brink 1992). In de praktijk komt de bestuurlijke schaal lang niet altijd overeen
met de schaal in ruimte en tijd die voor de ruimtelijke ordening optimaal zou zijn
(zie kader ‘Schaal’).
SCHAAL
“Plannen werken niet zoals gedacht”, lezen we in Ruimtelijke Verkenningen 1997. “Het
bestaande planningsstelsel is gefundeerd op de gebiedsdekkende plannen die op elk van de
drie bestuursniveau worden gemaakt: van globaal en indicatief op rijksniveau tot gedetailleerd
en bindend op gemeentelijk niveau. De besluitvorming is tijdrovend en complex; de
feitelijke uitvoering gaat desondanks vaak haar eigen weg. In een open samenleving met
een grote ruimtelijke dynamiek, waarin samenwerking nodig is om iets van de grond te
krijgen, en waarin burgers willen meepraten over de inrichting van hun omgeving, blijkt
zo’n breed opgezet top-down beslissingsmodel niet te werken”. Nodig is, zo wordt gesteld,
alert reageren, dus een avontuurlijker planningsstijl. Te hopen valt dat dit niet betekent
een verfraaiing van de vorm zonder wezenlijke verbetering van de inhoud.
Het avontuur zou in ieder geval op het laagste bestuursniveau met de kleinste schaal
moeten aanvangen: het dichtst bij de burgers, met plannen die door henzelf in eerste
instantie worden gemaakt - althans wat het programma van eisen betreft - in samenwerking
met sociaal wetenschappelijke onderzoekers (zie de bijdrage van Bours in dit boek).
Maar welke schaal een gemeente ook aanneemt, het zal zelden mogelijk zijn deze zo consequent
door herindeling aan te passen, dat in alle gevallen aan de regionale, dat wil zeggen
de intergemeentelijke planningsschaal kan worden voldaan. Uit het oogpunt van ruimtelijke
ordening lijkt intergemeentelijke samenwerking dan ook meer voor de hand te
liggen dan herindeling omdat de schaal van het verruimde lokale milieu dan naar behoefte
kan worden gekozen. De provincie zou zich dan met name op de coördinatie-functie
kunnen richten, mede gezien de neiging van rijkszijde om ontwerp en uitvoering naar
lagere bestuursniveaus te verschuiven. Het schaalniveau van het rijk wordt geleidelijk meer
en meer een ‘provinciaal’ niveau binnen het samenwerkend Europa. Het rijk verliest taken
aan het internationale niveau en stoot taken af naar het regionale en lokale niveau.
Wat betreft de bijdragen van onderzoek en ontwerp is het planologische en stedebouwkundige
werk op lokaal niveau uiteraard het meest concreet. Bovendien is op
dit niveau het contact van onderzoekers, ontwerpers, adviseurs en beleidsmedewerkers
met bestuurders en bevolking het meest intensief. Werkgevers op lokaal niveau
zijn niet alleen de afzonderlijke gemeenten met een eigen ontwerp- en/of onderzoekbureau,
maar ook de bureaus die in dienst staan van samenwerkende gemeenten in
9

10
een regio of het land als geheel (VNG afdeling SGBO, nu verzelfstandigd; zie de
bijdrage van Bours in dit boek). Oude bekenden zijn bijvoorbeeld ook de sociografi
sche bureaus in ‘t Gooi, West- Friesland en elders. De ontwerpers maken dikwijls
deel uit van diensten voor publieke werken en dergelijke, terwijl bovendien lange
lijsten van particuliere bureaus (deels) werkzaam zijn in opdracht van afzonderlijke
of samenwerkende gemeenten. (Het NIROV en de ONRI publiceren jaarlijks dergelijke
lijsten.)
De Provinciale Planologische Diensten (PPD) maken (of maakten) minder gebruik
van particuliere bureaus, omdat zij zelf veelal toereikend zijn (of waren) toegerust, of
mede kunnen terugvallen op andere provinciale diensten en verwante instellingen.
De vloedgolf van reorganisaties in de jaren tachtig heeft overigens zowel de PPD-en
als een deel van die andere diensten (zoals de Economisch-Technologische Diensten)
doen verdwijnen, maar daardoor is de ruimtelijke planning juist meer ingebed in
het provinciale apparaat als geheel. Reeds eerder had zich, met de opkomst van de
inspraak in de ruimtelijke ordening, de dimensie van steeds intensiever bestuurlijk
overleg en van contacten met de bevolking aan de werkwijzen toegevoegd (zie de
bijdrage van Steigenga-Kouwe).
De Rijksplanologische Dienst (RPD) is het meest abstract bezig en, misschien daardoor,
het meest complex georganiseerd. Die complexiteit komt vooral tot uiting
in wat wel genoemd is de tweeledige functie van de RPD: zowel beleidsdienst als
facetplanbureau. Jarenlang is over deze dubbelrol gediscussieerd. Als facetplanbureau
werd de Dienst geacht kennis te ontwikkelen en (ontwerp)ideeën te genereren ook
los van, of vooruitlopend op de beleidsontwikkeling. De dienst zou de opgedane
inzichten en ideeën zelfstandig in de openbaarheid moeten brengen, bijvoorbeeld in
de Ruimtelijke Verkenningen. De dubbelrol leverde uiteraard confl icten en onzekerheden
op, maar versterkte ook de beleidspositie van de Dienst, die bij gebrek aan wettelijke
instrumenten en fi nanciële middelen vooral op overredingskracht berust (zie
de bijdrage van Ter Heide). In de jaren negentig werd de planbureaufunctie nochtans
ontkend, maar dat bleek de effectiviteit aan te tasten. Vandaar dat thans het plan
bestaat om een afzonderlijk planbureau voor de ruimtelijke ordening op te richten.
Veranderingen in de tijd
De zojuist beschreven inrichting van het ruimtelijk beleid gaat terug op de
Woningwet van 1901, gemodifi ceerd in 1921. In 1931 werd de mogelijkheid
van een intergemeentelijk facetplan geïntroduceerd. De ruimtelijke ordening
werd in 1942 afgesplitst uit de Woningwet, nadat in 1941 de uitvoering in
handen was gegeven van een aparte Rijksdienst voor het Nationale Plan, thans
de Rijksplanologische Dienst. De Wet op de Ruimtelijke Ordening, die in 1965
in de plaats kwam van de Noodwet die in 1950 de bezettingsmaatregelen had
vervangen, is in later jaren talloze malen gemodifi ceerd; maar de verplichting tot
onderzoek is op alle bestuursniveaus blijven bestaan. Na de invoering van ver-

plichte inspraakprocedures en de integrale milieuplanning is het speelveld voor
alle betrokkenen gecompliceerder maar ook interessanter geworden.
Afgezien van die beide nieuwigheden, en de toevoeging van stads- en dorpsvernieuwing
aan de stads- en dorpsuitbreiding, is op lokaal niveau het ruimtelijk
beleid uiteraard wel geleidelijk van karakter veranderd. Maar in hoofdzaken is
de aanpak toch jarenlang dezelfde gebleven. Gedurende vier decennia vulden
de gemeentebesturen hun betrekkelijk beperkte en vooral negatieve ruimtelijke
beleidsbevoegdheden aan met een actief grondbeleid. Gemeenten kochten en
ontwikkelden de gronden voor nieuwe bebouwing. De situatie op de grondmarkt
en de woningmarkt maakte dit mogelijk. Pas na 1990, ten tijde van
de ontwikkeling van de Vinex-wijken, veranderde deze situatie, en kregen de
gemeenten tot hun schrik te maken met projectontwikkelaars die hen vóór
waren met grondaankopen (zie Needham 1997).
Op bovengemeentelijk schaalniveau kan men wat de ruimtelijke ordening betreft
spreken van golfbewegingen. De toenemende aantallen streekplannen die na de
oorlog tot stand werden gebracht hadden aanvankelijk slechts betrek-king op
kleine gebieden en hun specifi eke problemen. Het nationale ruimtelijke beleid
kreeg pas voor het eerst gestalte in het Rapport Westen des Lands van 1958 en
de (eerste) Nota inzake de ruimtelijke ordening van 1960.Voordien was slechts
sprake van informele planning via regionaal-economisch beleid en industrialisatiebeleid.
Een bloeiperiode voor de bovengemeentelijke ruimtelijke ordening
begon met de inwerkingtreding van de Wet op de Ruimtelijke Ordening in 1965
en de publicatie van de Tweede nota over de ruimtelijke ordening in 1966. Op
provinciaal niveau kwam de bloei tot uiting in omvangrijker en meeromvattende
streekplannen. Twee ontwikkelingen lagen ten grondslag aan de toenemende
aandacht voor ruimtelijke ordening: het duidelijk worden van de nadelige gevolgen
van groei (Club van Rome, congestie in de Randstad), en de toenemende
vraag naar publieke betrokkenheid en inspraak. In de jaren tachtig kwam de
bloei ten einde. De aandacht voor de toekomst verminderde, het begon meer
te gaan over economische overleving. Er heerste teleurstelling over het geringe
succes van de Derde nota, en de streekplannen werden selectiever, minder gedetailleerd
en minder dwingend. De aandacht verschoof naar beheer van economische
en residentiële ruimte, dus naar het lokale niveau.
In de loop van de jaren negentig is de belangstelling voor regionale en nationale
planning teruggekomen. De grote aandacht die in de media wordt besteed aan
de Vijfde nota over de ruimtelijke ordening contrasteert scherp met de geringe
belangstelling die zij in de jaren tachtig voor de laatste delen van de Derde nota
en de eerste delen van de Vierde nota aan de dag legden. Pas de Vierde nota Extra
trok weer meer aandacht, vooral toen de bouw van de naar deze nota genoemde
Vinex-wijken van start ging.
11

12
23 september 1966: de Tweede nota over de ruimtelijke ordening in Nederland wordt aan de pers gepresenteerd door
Z.Exc. drs. P. C. W. M. Bogaers, Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (midden), vergezeld van
dr. ir. Z. Y. van der Meer, voorzitter van de Rijksplanologische Commissie (rechts) en mr. J. Vink, directeurgeneraal
van de Rijksplanologische Dienst (links).
Met succes dan wel falen van het ruimtelijk beleid, zowel op gemeentelijk als op
bovengemeentelijk niveau, gingen omslagen gepaard in de functies en rollen die
aan ontwerp en onderzoek werden toebedeeld. Rond het midden van de twintigste
eeuw werd uitgegaan van eindtoestandplanning, gebaseerd op het beginsel
survey before plan. Onderzoek en studie moesten zodanige inzichten met betrekking
tot het plangebied of planobject opleveren dat een optimale toekomstige
toestand kon worden ontworpen. Op lokaal niveau werkte deze benadering, op

nationaal niveau stonden velen er van den aanvang af sceptisch tegenover. Vooral
op de hogere schaalniveaus kwam daarom in de jaren zeventig de procesplanning
in zwang, die zich richtte op het in kaart brengen van sociaal-ruimtelijke systemen
en de ontwikkeling daarvan. Het onderzoek van deze systemen vierde hoogtij,
maar de ontwerpers raakten de greep op de concrete werkelijkheid enigszins
kwijt; het was geen toeval dat in de jaren tachtig de Eo Wijersprijsvraag werd
ingesteld teneinde het grootschalig ontwerpen weer een impuls te geven. Inmiddels
zag men, op alle schaalniveaus, ook een min of meer sluipende verschuiving
naar planning van projecten in plaats van grotere gehelen. Op nationaal niveau
kwam dit tot uiting in de structuurschema’s, op lokaal niveau in postzegelplannen
en het grootscheepse gebruik van artikel 19 WRO. Het belang van onderzoek
nam hierdoor sterk af, of beter gezegd: werd veel minder ingezien.
De ontwikkeling is uiteindelijk uitgemond in de zogenaamde communicatieve
planning, waarbij de plannen tot stand komen door onderhandeling tussen
verschillende overheden en belanghebbende particulieren (onder andere door
publiek-private samenwerking). Ook voor de bovenbeschreven problemen met
de grondaankopen in de Vinex-wijken wordt de oplossing in deze richting
gezocht. De rol van onderzoek en ontwerp in deze planningaanpak is het toeleveren
van gegevens en ideeën waarover onderhandeld kan worden en die als
argumenten kunnen worden ingebracht.
Verschillende invalshoeken
Zoals de bovenstaande uiteenzettingen reeds doen zien is een kenmerk van de
Nederlandse ruimtelijke ordening dat er zeer veel verschillende instellingen bij
betrokken zijn. Regelmatig hoort men opmerkingen over onoverzichtelijkheid
(zie de opsomming in de bijdrage van Sterk in deze bundel) en klachten over
versnippering en verkokering. Daar is natuurlijk in de eerste plaats de verdeling
van bevoegdheden over de drie bestuursniveaus. Binnen elk van deze bestuursniveaus
vindt men taakverdelingen tussen departementen, afdelingen en beleidsvelden,
waarbij omdat de inrichting van het grondgebied overal mee te maken
heeft regelmatig de noodzaak van samenwerking c.q. het probleem van competentiestrijd
optreedt. Maar ook buiten de overheid bemoeien veel instellingen
zich met de ruimtelijke ordening. Universiteiten, semi-publieke instituten en
particuliere bureaus doen aan onderzoek en ontwerp. Projectontwikkelaars en
belangen-, pressie- en actiegroepen trachten het beleid te beïnvloeden. En individuele
burgers doen ook mee.
Het gaat te ver om deze hele kluwen van instellingen en actoren hier te beschrijven.
We volstaan met één voorbeeld. Gezien de achtergronden van de auteurs
van deze bundel ligt dat op het terrein van het onderzoek. In 1975 heeft het
PSC-TNO (thans INRO-TNO geheten) het ruimtelijk onderzoek in Nederland
geïnventariseerd. Dat leverde een grote hoeveelheid gegevens op. Het bleek dat
13

14
de volgende aantallen instellingen onderzoek verrichtten of lieten verrichten
dat als ruimtelijk relevant kon worden beschouwd: 15 rijksinstanties, 19 provinciale
instanties, 33 gewestelijke instanties, 116 gemeentelijke instanties, 87
universitaire instituten, 10 economisch-technologische instituten, 11 provinciale
opbouworganen, 29 adviesbureaus, 42 commerciële onderzoekinstituten, 8
bedrijven en 10 niet-commerciële doelorganisaties (C.W.W. van Lohuizen &
Daamen, 1976, paragraaf 3.2). Nu was het natuurlijk niet zo dat al deze instellingen
zich alleen maar met ruimtelijk onderzoek bezighielden: de meeste deden
ook nog veel andere dingen, hadden zelfs andere taken als kernactiviteit. Nochtans
is de klacht over versnippering begrijpelijk.
Het vermoeden bestaat dat sedert 1975 het aantal commerciële instituten is toegenomen
en dat een zekere verschuiving van onderzoekactiviteiten heeft plaatsgevonden
van overheid en universiteiten naar deze instituten. Dat valt echter niet
gemakkelijk te toetsen, hoewel de inventarisatie een aantal malen is herhaald, het
laatst in 1990 (Prak & Buiskool 1994). De recentere inventarisaties zijn echter veel
beperkter van opzet en niet goed met de oorspronkelijke te vergelijken.
Onder de contribuanten aan dit boek zijn de hoofdstromingen van het ruimtelijk
onderzoek, zij het in ongelijke mate, vertegenwoordigd: rijksoverheid, provinciale
en gemeentelijke overheden, universiteiten, semi-universitaire instellingen,
commerciële instituten. De curricula vitae die bij elk hoofdstuk zijn afgedrukt
geven informatie over de plekken waar de auteurs hun ervaringen hebben
opgedaan. In één opzicht komen de carrières van de auteurs wel overeen: allen
zijn zij, hetzij gedurende een groot deel van hun loopbaan dan wel in veel
beperktere mate, bij universiteiten werkzaam geweest. Daar hebben zij behalve
met de ruimtelijke praktijk en het onderzoek ook met het onderwijs te maken
gehad. Met name Hoekveld beschrijft de relatie met het onderwijs.
3. PROBLEEMVERKENNING
De O2B2-spagaat
Terug, nu met de in paragraaf 2 beschreven ontwikkelingen en verschillen in
het achterhoofd, naar de in paragraaf 1 geciteerde afspraak tussen de schrijvers
van dit boek: te schrijven over hun ervaringen met de zich immer wijzigende
verhouding tussen onderzoek, ontwerp, beleid en de burgers in de ruimtelijke
ordening. In zijn bijdrage noemt Kok dit de O2B2-wisselwerking, en in discussies
tijdens de voorbereiding van het boek gebruikte hij het beeld van de O2B2spagaat:
een ruitvormige vierhoek met als hoekpunten Onderzoek, Ontwerp,
Beleid en Burgerij, die zich in de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw
metamorfoseert door krimp en rek, vernauwingen en verwijdingen, convergenties
en divergenties; volgtijdig en in verschillende richtingen.

Deze vierhoek is typisch Nederlands, of althans vertoont in Nederland specifi eke
trekken. Dit heeft te maken met de in Nederland ontstane tweedeling tussen
stedebouw en planologie, en met het poldermodel. In de internationale literatuur
vindt men aandacht voor de relatie tussen onderzoek en beleid (op vele
beleidsterreinen, waaronder ruimtelijke ordening); over de opleiding en het werk
van ‘planners’ (waarin, voor Nederlandse begrippen, stedebouwkundige en planologische
deelaspecten gecombineerd zijn); en over relaties tussen ‘planners’ en
burgerij. De vierhoek als geheel komt echter nauwelijks in beeld.
Ook in Nederlandse schrifturen vindt men de vierhoek overigens zelden of nooit
expliciet terug; maar wel, vooral als men verschillende publicaties op elkaar
betrekt, impliciet. Over het algemeen wordt gekeken naar de relatie van het
onderzoek met het beleid en/of het ontwerp, terwijl enigszins los daarvan aandacht
is besteed aan interdependenties tussen onderzoek en de wijze waarop de
burgerij bij het beleid is of kan worden betrokken. De volgende subparagrafen
geven hiervan een kort overzicht.
Onderzoek, ontwerp en beleid
In de Nederlandse literatuur over de verhouding tussen onderzoek, ontwerp en
ruimtelijk beleid kunnen, globaal bezien, vijf preoccupaties worden onderkend.
* De oudste daarvan is de samenwerking en rolverdeling tussen onderzoekers en
ontwerpers. De aandacht daarvoor, gevoed door de ideeën van Geddes en het
stedebouwcongres te Amsterdam in 1924, culmineerde in eerste instantie in het
bekende principe van Th.K. van Lohuizen (1948): de eenheid van het stedebouwkundig
werk. Bij het zoeken naar die eenheid moesten op Van Lohuizen
volgende auteurs rekening houden met het feit dat de ingenieurs als onderzoekers
inmiddels waren vervangen door sociale wetenschappers. Steigenga (1956,
1963) betoogde dat sociale wetenschappers zich evenals de ontwerpers niet alleen
met de situatie en de oppervlakte van ruimtelijke elementen moesten bezighouden,
maar ook, op creatieve wijze, met de vorm (sociaal-ruimtelijke constructie).
Volgens een werkgroep van de Vereniging van Sociaal-Wetenschappelijke Onderzoekers
(VSWO) zou zich uit de samenwerking van onderzoekers en ontwerpers
ook in Nederland moeten ontwikkelen “... de fi guur van de planner, die enerzijds
uit diverse bronnen geputte kennis synthetiseert en deze synthese anderzijds als
grondslag voor de uiteindelijke beslissingen het beleid aanbiedt” (Planologisch
onderzoek in Nederland, 1959, 19/20). Jarenlang scheen het in de praktijk zo goed
te gaan, wellicht mede onder invloed van de sterke groei in zowel ruimtelijk onderzoek
als ontwerp, dat er over de problematiek weinig geschreven werd; maar begin
jaren tachtig ontstonden wederom heftige discussies (Gremmen 1983). Met name
C.W.W. van Lohuizen (1980, 1983) trachtte in die tijd het ideaal van zijn vader
nieuw leven in te blazen. Ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van
15

16
SPELLING STEDEBOUW
Bij wijze van uitzondering wordt één belangrijk woord in dit boek anders gespeld dan
volgens het Groene Boekje zou moeten, namelijk stedebouw, zonder tussen-n. De meeste
vakgenoten hoeven we dat waarschijnlijk niet uit te leggen, maar volledigheidshalve doen
we het toch nog een keer.
Stedenbouw, met tussen-n, is in feite een heel oude spelling, die in het begin van de
twintigste eeuw gebruikt werd als letterlijke vertaling van Städtebau, stadsaanleg. Welbewust
hebben onze collega’s uit die tijd de tussen-n geschrapt, om duidelijk te maken dat
zij meer deden dan het oude woord suggereerde. De lettergreep stede moet nu worden
opgevat als aanduiding voor plaats, net als in stedehouder dat ook volgens het huidige
Groene Boekje wel degelijk zonder tussen-n wordt geschreven. Anders gezegd, stedebouwers
bouwen geen steden maar richten plekken in. De Bond van Nederlandse Stedebouwkundigen
(sindsdien opgegaan in de Beroepsvereniging van Nederlandse Stedebouwkundigen
en Planologen) heeft in 1995 getracht dat aan de mensen van de Taalunie uit te
leggen, maar hun koppigheid bleek daartegen bestand.
Van Lohuizen senior werd een prijsvraag uitgeschreven om te komen tot nieuwe
modellen voor de eenheid van het stedebouwkundige werk (Schut & C.W.W. van
Lohuizen 1990). Een onderzoek door Ter Heide & Wijnbelt (1994, 50-52), ten
slotte, gaf aan dat de rolopvattingen van onderzoekers en ontwerpers nog sterk
uiteenlopen: de ontwerper ziet zich als integrator, onderzoekers zijn het daar niet
mee eens. Maar of er nog een kloof tussen onderzoek en ontwerp bestaat, daarover
bleken tijdens een aan dit onderzoek gewijd symposium de meningen merkwaardigerwijs
sterk te verschillen (Ter Heide & Wijnbelt, 1994, 126-128).
* Het tweede onderwerp dat men in de literatuur tegenkomt betreft de rolverdeling
tussen verschillende kennisproducenten. Vooral Kruijt & Hazelhoff (1972, 10) bepleitten
een heldere taakverdeling. “... het onderzoek aan [de] universiteiten ... zou
door een uitgesproken gerichtheid op de systematische ontwikkeling van theorieën,
methoden en technieken, een substantiële bijdrage ... moeten leveren aan het meer
op het directe ruimtelijk beleid gerichte onderzoek van de overheidsinstellingen. Het
onderzoek van de particuliere bureaus zou - aanvullend - ... op zich moeten nemen,
waarvoor de overheidsdiensten niet of onvoldoende zijn geëquipeerd of gekwalifi -
ceerd”. Volgens de auteurs voldeed de werkelijkheid geenszins aan dit ideaal. Vooral
de universiteiten leverden hun bijdrage niet, als gevolg van versnippering, te veel leeronderzoek,
en te weinig interdisciplinariteit (ibid., 12-13).
* In de derde plaats is er in de literatuur uiteraard ook aandacht besteed aan de
gewenste inhoud van het onderzoek, aan onderzoekprogrammering en aan leem-

ten in het onderzoek. Daarbij valt op dat reeds de VSWO-werkgroep vroeg om
beleidsevaluatief onderzoek (Planologisch onderzoek in Nederland, 1959, 18-19);
dat zou pas veel later goed van de grond komen. De in de jaren zeventig ingestelde
Verkenningscommissie noemde verstedelijking en bestuurlijk/instrumentele
aspecten als op dat moment onderontwikkelde probleemvelden, maar belangrijker
was dat de commissie aanbeval het ruimtelijk onderzoek op gecoördineerde
wijze te gaan programmeren. Daartoe werd door VROM het Programmeringsoverleg
Ruimtelijk Onderzoek (PRO) ingesteld, dat thans is opgegaan in de
Raad voor het Milieu- en Natuuronderzoek (RMNO).
* Onder meer dankzij activiteiten van het PRO ontstond in het begin van de jaren
negentig aandacht voor het vierde van de bedoelde preoccupaties: kennismanagement.
In opdracht van het PRO ontwikkelden Horrevoets & Ter Heide (1992),
wat zij noemden, “kenniseconomische werkschema’s”, die later werden samengevat
in een “Werkwijzer voor kennismanagement”. Ongeveer tegelijkertijd onderzocht
Arts (1991) voor het eerst in Nederland het feitelijke kennisgebruik in de ruimtelijke
planning op gemeentelijk niveau. Hij constateerde dat kennis uit onderzoek
slechts indirect een rol speelt; de directe kennisbronnen zijn documenten, extern
overleg, de politiek, en maatschappelijke signalen. Arts vestigde aldus ook de aandacht
op de verschillen naar schaalniveau die zich ook in het werken met kennis
voordoen (publicaties waarin de praktijk op nationaal resp. provinciaal niveau aan
de orde komt dateren van enkele jaren later: Ter Heide 1996; De Haas 1998). Teneinde
dergelijke verschillen nader te analyseren organiseerde het PRO, uitgaande
van de “Werkwijzer” en van door Arts (1991, 167-178) geformuleerde aanknopingspunten
voor kennismanagement, een tweetal bijeenkomsten en een experiment.
De resultaten daarvan werden gepubli-ceerd in wat als een aanzet voor een
soort leerboek over kennismanagement in de ruimtelijke ordening zou kunnen
worden gezien (Arts & Van Alphen 1996).
* Ondertussen werd (ten vijfde) de vraag of er wat betreft onderzoek en kennisgebruik
in de ruimtelijke ordening sprake was van vooruitgang of achteruitgang
heel verschillend beantwoord. Buit (1991, 28) concludeerde, het toenmalige
heden afzettend tegen de jaren vijftig en de jaren zeventig: “Voor 1990 geldt
een aanzienlijk positiever oordeel voor wat betreft de positie van het onderzoek
in relatie tot ruimtelijk ontwerp, planning en beleid.” Daarentegen komt Stolzenburg
(1994, 15), twee plannen vergelijkend, tot de uitspraak: “... dat het
Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam indertijd in menig opzicht een uitgesproken
stimulans is geweest om de sociale wetenschappen bij de ruimtelijk
planning en planvorming verder te betrekken en dat het plan Kattenbroek eigenlijk
het einde van die betrokkenheid betekent.”
De vijf preoccupaties komt men in de bijdragen in dit boek, expliciet of meer
impliciet, op verschillende plaatsen tegen. De relatie tussen onderzoek en ont-
17

18
Schiedam-Delft 11-11-1971
werp komt aan de orde bij Steigenga-Kouwe en Ter Heide waar zij hun ervaringen
bij de RNP/RPD beschrijven, waarbij opvalt dat in die Dienst de relatie blijkbaar
op verschillende tijdstippen (jaren veertig, jaren zestig, jaren tachtig) meer dan wel
minder problematisch is geweest; en bij Den Draak waar het de Technische Universiteit
Delft betreft. De rol van de algemene universiteiten in verhouding tot de
praktijk wordt besproken door Wissink, Hoekveld en Sterk, waarbij vooral Hoekveld
de ontwikkelingen in de tijd en de relatie met het onderwijs behandelt. Aan specifi
eke onderwerpen van onderzoek wordt met name door Kok en Steigenga-Kouwe
aandacht besteed. Aspecten van kennismanagement vindt men, hoewel de term
niet genoemd wordt, bij Ter Heide (programmering) en bij Sterk en Bierman (de
intermediaire rol van SISWO). Ten slotte is duidelijk dat ook de schrijvers in dit
boek verschillend oordelen over waar de ontwikkeling ons in het heden gebracht
heeft (vergelijk bijvoorbeeld Kok en Wissink).

Onderzoek, beleid en de burgers
De wijze waarop onderzoek een rol kan spelen in het nauwer betrekken van de
burgers bij de ruimtelijke beleidsvorming komt in enkele van de bijdragen in dit
boek expliciet aan de orde. Dat geldt met name voor de tekst van Bours, waarin
uitvoerig wordt beschreven hoe in de jaren vijftig bij de voorbereiding van het
streekplan Noord-Kennemerland in dit opzicht van onderzoek gebruik werd
gemaakt. Deze koppeling van onderzoek en inspraak hield echter geen stand,
en Bours concludeert dat hun loskoppeling een belangrijke oorzaak is geweest
van, wat hij noemt, het teloor gaan van geïntegreerd sociaal wetenschappelijk
onderzoek ten behoeve van de ruimtelijke planning.
Hierboven in paragraaf 2 hebben we gezien dat met name in de jaren zeventig
de wens ontstond om de burgers meer bij het ruimtelijk beleid te betrekken, en
dat nieuwe vormen van inspraak werden ontwikkeld. Daarbij werd echter niet
teruggegrepen op de mogelijkheid van onderzoek als vorm van inspraak. Wel
zegt Ter Heide in zijn bijdrage aan deze bundel dat hij sociologisch en sociaalpsychologisch
onderzoek beschouwde als manier om het demografi sch gehalte
van het beleid te versterken, maar ook hij werd door zijn superieuren toch
maar naar traditionele inspraakavonden gestuurd. Pas recent komt onderzoek als
inspraak enigszins terug. Het begrip ‘focusgroep’ is populair geworden. Daarmee
worden groepen burgers bedoeld die lijken op de groepen die Van den Berg,
zoals Bours beschrijft, in de jaren vijftig in Noord-Kennemerland bijeenbracht.
Zelfs zijn verschillende vormen van onderzoek onlangs weer expliciet aanbevolen
als “Alternatieven voor inspraak in de plaatselijke feestzaal” (Van Duinhoven
2000).
Omgekeerd kan overigens de inspraak, of zoals het tegenwoordig wordt genoemd
de interactieve beleidsvorming, invloed hebben op de vraag naar onderzoek.
Burgers die zich met de beleidsvorming bemoeien (zij het via inspraak of het
maken van bezwaar tegen plannen) brengen eigen kennis en ervaring in die concurreert
met de inzichten van ambtenaren en bestuurders, en ook met kennis
uit onderzoek. Omgekeerd is het mogelijk dat juist burgers om meer onderzoek
vragen, of dat bestuurders om burgers te apaiseren meer onderzoek laten verrichten.
Dan zal het veelal onderzoek zijn dat specifi ek gericht is op het concrete
probleem dat aan de orde is: een gevaarlijke verkeerssituatie, een tekort aan voorzieningen,
of iets dergelijks. Dit versterkt de verminderde belangstelling voor
generiek onderzoek (vergelijk de bijdrage van Kok). Burgers - wellicht nog meer
dan bestuurders - zien situaties in hun eigen omgeving als uniek, en wantrouwen
onderzoekers die menen er vanuit algemene wetenschappelijke inzichten
iets over te kunnen zeggen.
19

20
Literatuur
Arts, G.J.M. (1991), Kennis en ruimtelijk beleid: naar kennismanagement in de
ruimtelijke ordening. Zeist: Kerckebosch.
Arts, G.J.M., en H.J.M. van Alphen, redn. (1996), Omgaan met kennis in de
ruimtelijke ordening. Delft: Delftse Universitaire Pers.
Berg, G.J. van den, et al. (1991), 105 jaar onderzoek: voordrachten naar aanleiding
van het 100ste geboortejaar van Th.K. van Lohuizen. ‘s-Gravenhage:
NIROV.
Brink, H. van den (1992), Bestuur en territoir. Amsterdam: Het Spinhuis.
Buit, J. (1991), Terugblik 1955-1990. In: 105 jaar onderzoek, een positiebepaling
ten opzichte van ontwerp, planning en beleid. Den Haag: EFL Stichting.
Duinhoven, G. van (2000), Alternatieven voor inspraak in de plaatselijke feestzaal.
Landwerk, /3, 35-38.
Gremmen, F.C.G., red. (1983), Ruimtelijke planning: smeltkroes van planning en
onderzoek. Den Haag: NIROV.
Haas, W. de (1998), Onderzoek in planning: de betekenis van kennis uit landbouwonderzoek
in dertig jaar streekplanning. Wageningen: Landbouwuniversiteit.
Heide, H. ter (1996), De geschiedenis van O: werken met kennis. Rooilijn, 29/3,
145-150.
Heide, H. ter, & D. Wijnbelt (1994), Tussen kennen en kunnen: over de verbinding
van onderzoek en ruimtelijk ontwerp. Utrecht/Den Haag: KNAG/UU/RPD
(NGS 182).
Horrevoets, M.S.G., en H. ter Heide (1992), Kenniseconomie: methoden voor
doelmatigheidsbevordering in de ruimtelijke kennishuishouding. Delft: Delftse Universitaire
Pers.
Kruijt, C.S., en D. Hazelhoff (1972), Het planologisch onderzoek sedert de tweede
wereldoorlog. ‘s-Gravenhage: Staatsuitgeverij.
Lohuizen, C.W.W. van (1980), Van onderzoek naar plan en werkelijkheid. Stedebouw
en Volkshuisvesting, 61/10, 499-509.
Lohuizen, C.W.W. van, red. (1983), Spanning in onderzoek en beleid, toegepitst
op het veld van de ruimtelijke ordening. Amsterdam: SISWO.
Lohuizen, C.W.W. van, & J.C. Daamen (1976), Onderzoek en ruimtelijk beleid.
Delft: Planologisch Studiecentrum TNO.
Lohuizen, Th.K. van (1948), De eenheid van het stedebouwkundige werk. TESG,
39/5, 401-408.
Needham, B. (1997), Land policy in the Netherlands. Tijdschrift voor Economische
en Sociale Geografi e, 88/3, 291-296.
Planologisch onderzoek - Het - in Nederland (1959): rapport van de Werkgroep
Onderzoeksmethodiek van de Vereniging van Sociaal-Wetenschappelijke Onderzoekers.
Prak, P., & R.H.N. Buiskool (1994), Ruimtelijk onderzoek in beeld. Delft: Delftse
Universitaire Pers.

Schut, W.F., & C.W.W. van Lohuizen, eds. (1990), Managing knowledge for
design, planning and decision making. Delft: Delft University Press.
Steigenga, W. (1956), Het sociaal wetenschappelijk onderzoek en de ruimtelijke
planning. Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw, 37/6, 104-112.
Steigenga, W. (1963), Van sociale analyse naar sociaal-ruimtelijke constructie.
Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografi e, 54/1, 1-9.
Stolzenburg, R. (1994), Over de relatie tussen het sociaal-wetenschappelijk
onderzoek, ruimtelijke planning en planvorming in Nederland. In: D. Ettema,
M. Stemerding & Teklenburg, redn., Planologisch onderzoek en beleid op gemeentelijk
niveau: Liber Amicorum voor Richard Stolzenburg. Eindhoven: Sectie Urbanistiek
der TU.
Verkenningscommissie Onderzoek van belang voor het Ruimtelijk Beleid (1977),
Onderzoek van belang voor het ruimtelijk beleid. ‘s-Gravenhage: Staatsuitgeverij.
21

Van middeleeuwse nederzetting naar democratisch streekplan
VOOR, IN EN NA DE JAREN VEERTIG
Nederland heeft een eeuwenoude traditie in het planmatig te werk gaan bij de stichting
of uitbreiding van dorpen en steden. Suzan Steigenga-Kouwe schetst in haar
bijdrage met een paar grove penseelstreken de evolutie van de ruimtelijke opbouw
vanaf de middeleeuwen tot aan het eerste democratische streekplan van 1969. Speciale
aandacht wijdt ze aan de situatie tijdens de oorlogsjaren en de periode kort
daarna, toen ze de ontwikkelingen samen met haar man op de voet heeft kunnen
volgen.
Suzan Steigenga-Kouwe
EEN LANGE GESCHIEDENIS IN KORT BESTEK
In Nederland is het geordend aanleggen van nederzettingen door de overheid
een eeuwenoude traditie. Zowel landverlies en landaanwinning in laaggelegen
delen, als ontginning van hoger gelegen zandgronden, hebben reeds in de middeleeuwen
aanleiding gegeven planmatig te werk te gaan bij de stichting of uitbreiding
van dorpen en steden. Daarnaast waren er militaire redenen voor zorgvuldige
planning: denk bijvoorbeeld aan steden als Naarden en Elburg.
In de zeventiende eeuw waren het vooral de economische bloei en de toestroom
van vreem delingen die leidden tot programmatisch handelen. Georganiseerde
herbouw van verwoeste steden en stichting van bewoonde vestigingen op strategisch
belangrijke punten (zoals Bour tange, Willemstad, Retranchement Cassandria)
vonden plaats. Ook nederzettingen in nieuwe polders en droogmakerijen
(bijvoorbeeld Midden-Beemster, of Schoondijke in de Generale Prins Willempolder)
en vele stadsuitbreidingen kwamen strikt planmatig tot stand. Van
de laatste is Amsterdam het bekendste voorbeeld: stelselmatige uitbreidingsplannen,
strikte bebouwingsvoorschriften en een op uitvoering gericht beleid - waarbij
wat in de weg stond met behulp van onteigening werd verwijderd - waren
daarvan de kenmerken.
In de negentiende eeuw lijkt er een einde aan deze traditie te zijn gekomen.
De ontwikkeling van een nieuw vervoermiddel, de spoorweg, wordt ondanks de
grote betekenis voor de eco nomie en de ruimtelijke opbouw van het land, aan-
23

24
Stadhuis Naarden. De foto dateert uit 1908.

vankelijk grotendeels overgelaten aan het particulier initiatief. Ook de woningbouw
is in particuliere handen. Als na de voltooiing van het Noordzeekanaal en
de Nieuwe Waterweg de van het platteland afkomstige, werkloze arbeiders doorstromen
naar de nieuwe werkgelegenheid in de steden, vinden ze onderdak in
speculatieve bouw van op en tegen elkaar geplaatste arbeiderswoningen. Alleen
de riolering en de aansluiting op water- en gasleiding bleken winst ten opzichte
van de toestand op het platteland.
UITBREIDINGSPLANNEN
De slechte gezondheidssituatie van de burgers in de steden, gekoppeld aan de
wijze van huisvesting, leidde toch weer tot overheidsinmenging, aanvankelijk
van stedelijke autoriteiten en aansluitend daarop van de rijksoverheid. Na een
aantal goed bedoelde maar niet altijd gelukte plaat selijke initiatieven, en het
door het hoger gezag ongeldig verklaren van ondeugdelijke gemeente lijke verordeningen
op huisvestingsgebied, kwam in 1901 de Woningwet tot stand, die in
1902 in werking trad. Deze wet vormt het begin van het landelijk regelen van de
ruimtelijke ordening. Ter regulering van de groei moesten gemeenten (althans de
grotere en snelst groei ende onder hen) in het vervolg uitbreidingsplannen opstellen,
waarin toekomstige straten, pleinen en grachten waren vastgelegd. Gemeenten
vroegen architecten en ingenieurs de plan nen op te stellen. Wanneer die hun
technisch inzicht verbonden met economische gegevens en sociale motieven ontstond
vernieuwende stedebouw, zoals het plan Berlage in Amsterdam-Zuid. Een
plan voor Den Haag-Zuid, ook van Berlage, mislukte, maar de stad dankt er wèl
het Zuiderpark aan.
De herziening van de Woningwet in 1921 versterkte de status van het uitbreidingsplan.
Er werd namelijk bepaald, dat voor een bouwaanvrage die niet voldeed
aan een goedgekeurd uitbreidingsplan, de bouwvergunning zou kunnen
worden geweigerd. Ook werd intergemeentelijk overleg voorgeschreven, als een
plan consequenties had voor omliggende gemeenten.
Evenals in Groot – Brittannië en Duitsland begon men geleidelijk in te zien dat
meer kennis nodig was over de structuur en ontwikkelingsmogelijkheden van
een gebied. Aan het ontwerp diende een ‘vooronderzoek’ ofwel ‘survey’ vooraf te
gaan. De wetswijzi ging van 1931 introduceerde de provinciale streekplannen en
op gemeentelijk niveau het uitbreidingsplan in hoofdzaak - het latere structuurplan
- en op onderdelen. Ook het opstellen van een komverordening voor reeds
bebouwde gebieden werd mogelijk gemaakt.
In Amsterdam kwam in 1934 het Algemeen Uitbreidingsplan tot stand, een
uitbreidingsplan in hoofdzaken dat gebaseerd was op zorgvuldig en diepgaand
onderzoek. Vooral voor de naoorlogse ontwikkeling van Amsterdam is dit plan
25

26
van groot belang geweest, omdat op grond daarvan tot onteigening kon worden
overgegaan. Andere grote steden volgden het Amsterdamse voorbeeld.
HET NATIONALE PLAN
Aan het eind van de jaren dertig klonk steeds luider de roep om een nationaal
plan. Op 28 april 1938 organiseerde het Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw
(het huidige NIROV) een con ferentie, waar Piet Bakker Schut en Louis
Scheffer voor het nationale plan pleitten. In februari van dat jaar was reeds,
onder voorzitterschap van de secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken K.J.
Frederiks, een staatscommissie tot herziening van de Woning wet ingesteld. Haar
rap port verscheen op 26 april 1940. Het omvatte een nieuw Ontwerp van
Wet, compleet met Memorie van Toelichting, waarin naast wijzigingsvoorstellen
met betrek king tot gemeentelijke plannen en streekplannen bepalingen over het
opstellen van een natio naal plan waren opgenomen.
De voorstanders van het nationale plan realiseerden zich na mei 1940 dat door
de Duitse bezetting het wegvallen van de democratische instituties het hen
gemakkelijker maakte om hun ideaal te realiseren. Zij merkten al gauw dat het
vanuit Nederlands oogpunt ook wel degelijk gewenst was om daar voortgang
mee te maken en om de Duitsers voor te zijn. Anders zouden zij het planningstelsel
op hun eigen wijze inrichten. De belangrijkste opdracht die Rijkscommissaris
Seyss-Inquart van Hitler had gekregen was namelijk om Nederland zo voorzichtig
mogelijk in nationaal-socialistische richting te sturen, door ‘vervlechting’
en ‘gelijkschakeling’ met Duitsland. Daarin paste het oprichten van een dienst
vergelijkbaar met de Reichsstelle für Raumordnung,. Al in augustus 1940 werd
een Duitse planner, Hein rich Roloff, aangesteld om dat te bereiken. Door snel
te werken konden Frederiks en zijn medestanders er voor zorgen dat die dienst
zo Nederlands mogelijk zou worden, vooral wat de bemensing betreft. Zo kwam
op 15 mei 1941 de Rijksdienst voor het Nationale Plan tot stand. (Zie Micheels
1978, alsook Postuma 1991 en Faludi & Van der Valk 1994 pp. 68-77.)
De belangrijkste posten in de nieuwe organisatie waren voor mannen met een
technische opleiding. Misschien zag men het Nationale Plan als een soort nationaal
bestemmingsplan - de gemeentelijke bestemmingsplannen werden meestal door
Delftenaren gemaakt - want toen in juli 1941 de eerste directeur van de Rijksdienst
werd benoemd bleek het een ingenieur te zijn: Frits Bakker Schut, de zoon van
de eerder genoemde Piet Bakker Schut. Ook de directeuren van Provinciale Planologische
Diensten hadden een technische achtergrond. Het hoofd van de afdeling
Ontwerp was uiteraard ook een ingenieur, W.B. Kloos, die in 1939 was gepromoveerd
op Het Natio nale Plan: proeve ener beschrijving der planologische ontwikkelingsmogelijkheden
voor Nederland. Alleen het hoofd van de afdeling Onderzoek

Tijdens de Hongerwinter van 1944-1945 trokken heel wat mensen uit de grote steden het platteland af om bij de
boeren voedsel te bemachtigen.
was een economisch geograaf. Hij werd bijgestaan door een sociograaf, een sociaal
geograaf en een economisch geograaf. De titel van het proefschrift van Kloos en
de naam van de kersverse dienst doen vermoeden dat het mogelijk werd geacht
een allesomvattend plan voor heel Nederland te maken. Daar was echter zeker niet
iedereen van overtuigd. Toen ik in augustus 1944 bij de afdeling Onder zoek kwam
wer ken kreeg ik daar te horen dat zoiets onmogelijk was: hoogstens zouden facetplannen
moge lijk zijn voor bijvoorbeeld de landbouw of de industriespreiding.
ALLEEN ‘GOEDE’ VADERLANDERS
Ik had al eerder bij de Rijksdienst voor het Nationale Plan (RNP) gesolliciteerd,
nadat ik in 1943 vervroegd afstu deerde, maar er was geen vacature. Vandaar dat
ik gedurende een jaar lerares was in Almelo.
De RNP was aantrekkelijk als werkgever niet alleen gezien de werkzaamheden,
maar ook omdat het inder daad gelukt was er een puur Nederlandse dienst van te
maken, waar alleen ‘goede’ vaderlan ders werkten. Ik wist dat van mijn latere verloofde,
die veel verzetswerk deed. Zo organi seerde hij het verzet van de arbeidsbureaus
dat tot een staking moest leiden. Het aan stellen van ‘foute’ medewerkers
wist de leiding van de Dienst te vermijden door alleen via persoon lijke contacten
mensen aan te trekken.
27

28
In de eerste jaren berustte de naamsbekendheid van de RNP hoofdzakelijk op
het werk van de afdeling Onderzoek. De oorlogsomstandigheden dwongen de
Dienst de werkzaamheden te beperken tot studie, het zich inwerken in het
departementale circuit en de opbouw van een overlegstructuur met de Provinciale
Planologische Diensten.
De ontwerp afdeling hield zich bezig met het verzamelen van streek- en bestemmingsplannen.
Het catalo giseren daarvan was in handen van de afdeling Onderzoek.
Deze hield door het ontwer pen van landelijke cartogrammen niet alleen
de rekenaars, maar ook de onder de sectie Ontwerp ressorterende tekenafdeling
aan het werk. De cartogrammen werden gepubliceerd in het Tijdschrift voor Economische
Geografi e of in Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stede bouw, het blad
van het bij de RNP inwonende Instituut. Ook een geruchtmakend artikel over
“Veertig jaar woningwet”, met een cartogram van de resultaten van deze wet
per gemeente was uiteraard geschreven door iemand van de afdeling Onderzoek.
Toch bleef de directie van mening dat ingenieurs - ook pas afgestudeerde - beter
voor de taak van de RNP waren bere kend dan geografen. De medewerkers van
de afdeling Onderzoek, zelfs hun chef, werden dan ook slechter betaald dan de
ingenieurs.
NAAR HUIS GESTUURD
Al een paar maanden na mijn indiensttreding bij de RNP maakten de omstandigheden
het werken te moeilijk. Op 20 oktober 1944 werd ik naar huis gestuurd, wat inhield dat ik
naar Gouda liep om vandaar het huis van mijn ouders in Maarssen te kunnen bereiken.
Anderen waren reeds eerder vertrokken. Mr. C.A. van Gorcum zat in het bevrijde Zuiden
en wist het Militair Gezag en de regering te overtuigen van het nut van het laten voortbestaan
van de RNP. De directeur en de chef van de afdeling Onderzoek hielden zich bezig
met het nagaan van de mogelijkhe den om Duitse grond te annexeren ter compensatie van
de gigantische bezettings schade. Mede dankzij dit voorwerk werd de Dienst gevraagd deel
te nemen aan de na de oor log offi cieel ingestelde annexatiecommissie.
NA DE BEVRIJDING
Eén van de eerste opdrachten van de afdeling Onderzoek na de bevrijding was de
onderbou wing en de opzet van een facetplan industriespreiding. Op dat punt schatte
men de mogelijkheid om met succes landelijke sturing te geven hoog in. Tijdens de
economische crisis van de jaren dertig waren vele industrieën uit de grote steden naar
het platteland vertrokken omdat daar goedkope arbeidskrachten waren.

De gemeenten waren indertijd ingedeeld in zeven loonklassen. De bedrijven gingen
meestal van een gemeente in de hoogste loonklasse naar één in de laagste loonklasse.
Zo kwam bijvoorbeeld Philips bij de afdeling Onderzoek vragen in welke gemeenten
veel jongeren woonden en er tevens weinig werkgelegenheid voor hen was.
Zodra het zorgvuldig overwogen ontwerp-facetplan voor de industriespreiding
- geproduceerd door de afdeling Onderzoek - binnenshuis werd getoond, deed
men al apodictische uitspraken zonder dat men ook maar één vraag stelde naar
de fundering van het voorgestelde.
“Geen roze binnen de randstad”. Roze bete kende enige uitbreidingsmogelijkheid
voor bestaande industrie.
“In Rotterdam alleen werk gelegenheid die gebonden is aan diep vaarwater, dus
donkergroen”.
Maar de Veluwe was ook donkergroen! Deze onzorgvuldigheid werd het plan
noodlottig. Na het aanbrengen van de wijzigingen werd de kaart in de gang
opgehangen. De eerste de beste Rotter dammer die langs liep gaf aan de Kamer
van Koophandel door wat de plannen van de RNP waren voor het Rot terdamse
gebied. Het Veluwse groen aan de Nieuwe Waterweg deed ook bij anderen twijfel
rijzen aan het gezond verstand van de RNP. Exit facetplan industriesprei ding.
HET EERSTE SUCCESJE VOOR DE RNP
Het gezag van de RNP liet vooralsnog te wensen over. Zo was de Dienst vertegenwoordigd
in het overleg over de Sint Pietersberg en in de adviescommissie vliegvelden.
Toen de Belgische ENCI, die een belangrijk leverancier was van metselkalk
voor de wederopbouw, voorstelde de berg af te graven en een beschut recreatieterrein
achter te laten, stemde Eco nomische Zaken daarmee in, zonder het overleg
- dus ook zonder de RNP - te raadplegen. En terwijl de vlieg veldencommissie
zich beraadde over een nieuw nationaal vliegveld bij Bur gerveen, gaf het waarnemend
gemeentebestuur van Amsterdam, eigenaar van Schiphol, het bevel tot
herbouw van de luchthaven.
Wèl een succes voor de Dienst was een ministerieel verbod van een duinafgraving
bij Wassenaar. Over de noodzaak van natuurbescherming bestond
overeenstem ming.
Hoewel het aantal ingenieurs nog steeds steeg, verdween heel langzaam het idee
dat juristen en ingenieurs zonder overleg veranderingen mochten aanbrengen in
onderzoekrapporten. De waardering voor onderzoekrapporten steeg. Zo voorzag
het rapport Wederopbouw Noordzee- badplaatsen, waarbij de afdeling Onder-
29

30
zoek het voortouw had, duidelijk in een behoefte, hoewel het pas anderhalf jaar
na voltooiing door de Staatsuitgeverij werd gepubliceerd.
Voor veel onderzoekvragen waren in die tijd hetzij de noodzakelijke gegevens
niet voorhan den, dan wel de juiste onderzoekmethoden nog niet ontwikkeld.
Toen de Woningwet uitbrei dings- en bestemmingsplannen had voorgeschreven,
deed zich “het probleem van de toekomstige ontwikkeling” voor.
Hoe deze te berekenen? Aanvankelijk werden ontwikkelin gen lineair doorgetrokken.
Bij het Algemeen Uitbreidingsplan Amsterdam ging men iets min der
simplistisch te werk Maar voor nationale prognoses en bevolkingsspreidingsprognoses
was toch meer nodig.
‘SURVEY BEFORE PLANNING’
In de ons omringende landen worstelde men met dezelfde problemen. Soms
speelden buiten landse invloeden of opvattingen in de nationale discussie een
doorslaggevende rol.
Het uit gangspunt ‘survey before planning’ was van buitenlandse herkomst. Ook
het idee dat de grote steden hun groei voornamelijk dankten aan hun migratieoverschot
kwam van elders. Klakkeloos nam men aan dat dit ook voor de Nederlandse
steden gold. Het was mijn man, Willem Steigenga, die in zijn vrije tijd
bestudeerde welke bevolkingsbewegingen zich hadden voorgedaan tussen 1920
en 1940. Geen geringe opgave in de tijd dat nog met de hand werd gerekend!
Hij stelde vast dat de stedelijke gemeenten van de Randstad voor 30% verantwoordelijk
waren voor het nationale geboorteoverschot in die jaren.
Ook de publicaties van de Amerikaan Lewis Mumford maakten hier veel opgang.
Mumford schreef over de verderfelijke invloed van miljoenensteden als New
York en Chicago. Mum fords ideeën vonden vooral weerklank bij ingenieurs en
journalisten. Die pasten Mumfords waarschuwingen letterlijk toe op de Nederlandse
steden, hoewel de grootste nog geen tiende omvatte van de bevolking van
de genoemde Amerikaanse steden. Een medewerker van de Dienst schreef een
nota waarin hij onder meer stelde dat er in Nederland geen steden van meer dan
100.000 inwoners bij moesten komen.
GEBOORTEBEPERKING NOG TABOE
Dit alles speelde in de tijd van de geboortegolf van na de oorlog. Vrees voor
overbevol king, mede gezien de slechte economische situatie, leidde tot uitvoe-

ige discussies. Hoogtepunten daarbij waren het congres over De gevolgen van
de bevolkingsvermeerdering op 26 maart 1949 en een reeks academische studiedagen,
de laatste in Tilburg op 10 en 11 maart 1952 (zie Steigenga-Kouwe 1995).
Emi gratie en industrialisatie werden bepleit; geboortebeperking bleef nog lang
taboe. Vooral leden van de Katholieke Volkspartij (KVP) wilden alleen praten over
de gevolgen van de geboortegolf, niet over de vraag of je er iets tegen kon doen.
Inmiddels had de RNP in 1946 de Commissie bestudering bevolkingsspreiding ingesteld.
Wil lem Steigenga, chef Arbeidsvoorziening en Onderzoek bij het Rijksarbeidsbureau,
werd gevraagd voor deze commissie, maar daar hij vaak voor de
bespreking van arbeidsaangele genheden naar het buitenland moest, werd zijn
verloofde tot plaatsvervanger benoemd. In het rapport van de Commissie – offi -
cieel een interimrapport, maar meer rapporten zijn nooit verschenen – werd
reeds in 1948 het beleid aanbevolen dat tien jaar later in het rapport Wes ten
des Lands vastgelegd zou worden: bevolkingsspreiding naar Noord, Zuid en Oost
door industrievesti ging, verplaatsing van rijksdiensten en infrastructuurverbetering,
en stichting van “satelliet steden” bij Amsterdam en Rotterdam.
GEHUWDE VROUW: GEEN AMBTELIJKE FUNCTIE
In juni 1947 trouwde ik en daardoor verloor ik mijn baan bij de Rijksdienst voor het
Nationale Plan. Een gehuwde vrouw mocht in die tijd geen ambtelijke functie vervullen!
Ik ging uiteraard niet stilzitten tijdens de rest van mijn leven. In grote lijnen bleef ik in
drie opzichten activiteiten ontwikkelen. Ik bleef samenwerken met mijn man. Tevens zette
ik me in voor de vrouwenbeweging. En in de politiek was ik onder meer actief als lid van
Provinciale Staten van Noord-Holland en van de Eerste Kamer.
Dit laatste betrof niet alleen aspecten van de ruimtelijke ordening, hoewel mijn man vanaf
1949 wel in dat vak werkzaam was.
DE MENING VAN HUISVROUWEN OVERGESLAGEN
Het heeft enige tijd geduurd voordat het planningproces voor alle partijen naar
tevredenheid verliep. De verhouding tussen de inbreng van onderzoekers en
technici in het plan proces was niet altijd duidelijk. Ook de rol van de politici en
de burgers, voorzover ze geen belanghebbende grondeigenaars waren, bleek lastig
in te pas sen. Nu hadden mijn man en ik tijdens een verblijf in de Verenigde
Staten het planningpro ces aldaar bestudeerd en de meeste stedelijke planologische
diensten ten oosten van de lijn North Dakota, Colorado en New Mexico
bezocht. In al die steden bestond een burgercommissie met adviserende of ver-
31

32
dergaande bevoegdheden op pla nologisch gebied.
In februari 1955 werd in Dortmund, onder auspiciën van de universiteit van het
Ruhrgebiet i.o., een internationaal congres gehouden: “Der Stadtplan geht uns
Alle an”. Een topfi guur van het Britse zonebestuur - geen deskundige - vertelde
hoe het in Engeland was geregeld. Mijn man, dr. W. Steigenga, was gevraagd
voor “Die Vereinigten Staten in Westeuropäischer Sicht.” Aan de lunch was de
verbazing algemeen: blijkbaar waren de Verenigde Staten toch een democratie en
niet, zoals velen in Duitsland meenden, een technocratie.
Deze mening bleek post te heb ben gevat door het boek “The managerial revolution”
van Burnham, dat velen gelezen had den.
Als enige vrouw nam ik op dit congres aan de discussie deel: het was in die tijd in
Duitsland nog geen gewoonte dat vrouwen bij dit soort gelegenheden het woord
voerden. Ik vertelde dat bij een bezoek aan de in aanbouw zijnde wijk Pendrecht
in Rotterdam koningin Juliana had gevraagd: “Heeft u de mening van huisvrouwen
wel gevraagd voordat u de plan nen reali seerde?” Dat hadden ze niet! En dan
te bedenken dat Pendrecht was ontworpen door een vrou welijke stedebouwkundige:
Lotte Stam-Beese!
MODELLENBOUW
De volgende dag kwam de grote vraag: hoe verenigt men planning en democratie?
Men vroeg om een artikel daarover voor de ‘Informationen’ van het Institut
für Raumfor schung in Bonn. Het verscheen in het februarinummer van 1956.
Het is een pleidooi om het sociaal-wetenschappelijk onderzoek ten behoeve van
de ruimtelijke ordening niet te beperken tot descriptie (survey) en analyse. Op
grond van de verkregen resultaten zou men moeten overgaan tot modellenbouw,
waarbij verschillende mogelijkheden worden uitgewerkt. De politiek verantwoordelijke
instantie kan vervolgens uit deze alternatieven een gefundeerde
keuze maken. Pas daarna komt het stede bouwkundig ontwerp.
De toenmalige directeur van het NIROV, drs. H. van der Weijde, vroeg onmiddellijk
na lezing van de ‘Informationen’ toestemming om de Nederlandse tekst
af te drukken in Volkshuisvesting en Stedebouw (Steigenga 1956). Eindelijk was
er een werkbaar voorstel geleverd ter beantwoording van de vraag hoe en in welke
volgorde alle betrokkenen bij een plan hun inbreng kunnen leveren.
Binnen het NIROV bestond in die tijd de Studiegroep van Planologische Onderzoekers.
Die was vlak na de oorlog, in 1946, opgericht met als doel door onderling
overleg en studie de methoden van onderzoek in een steeds gecompliceer-

der en dynamischer maatschappij te ver beteren. In deze groep kon vrijelijk over
onderzoek worden gepraat. Het lidmaatschap was aanvanke lijk voorbehouden
aan onderzoekers in overheidsdienst. Immers, bij de overheid werkten de meeste
onderzoe kers en die waren gebonden aan hun als ambtenaar afgelegde vertrouwenseed.
De eerste voorzitter was ir. L.H.J. Angenot, een voorstander van survey before
planning. Hij had zich daarom bijgeschoold in de sociale wetenschappen. Vooral
demografi e had zijn belangstelling. De Studiegroep is in de jaren tachtig, na heftige
discussies, omgedoopt in Sectie Ruimtelijke Planning en Onderzoek. Sommigen
wilden eigenlijk het onderzoek in de planning laten opgaan, anderen
zagen dat als aantasting van de rol van het onderzoek.
DEMOCRATISERING
De Wet op de Ruimtelijke Ordening van 1966 kende voor het eerst een belangrijke
rol toe aan de burgers en bracht daarmee demo cratisering. Streekplannen
werden daarna door Provinciale Staten vastgesteld in plaats van door Gedeputeerde
Staten.
In Noord-Holland werd het streekplan West-Friesland Oost in december 1969 vastgesteld.
Bij de behandeling van het streekplan Zuid-Kennemer land in datzelfde jaar
kwam voor het eerst inspraak in de zin van een burgerlijke bezwaarprocedure op
gang. In de Gooi- en Vechtstreek kwamen honderden bezwaarschriften binnen,
waarop de streekplan commissie – de vaste commissie voor Ruimtelijke Ordening
aangevuld met de statenleden die woonachtig zijn in het streekplangebied - hoorzittingen
organiseerde. Daar door konden niet alleen de burgers maar ook de aanwezige
politici op specifi eke punten als ervaringsdeskundigen optreden.
Ze konden daardoor onder zoekresultaten aanvullen en ontwerpers voor fouten
behoeden.
In de omgeving van mijn woonplaats Naarden kan ik tot op de dag van heden
nog profi teren van de resultaten van deze werkwijze.
Literatuur
Faludi, A., & A. van der Valk (1994), Rule and order: Dutch planning doctrine in
the twentieth cen tury. Dordrecht: Kluwer.
Micheels, S. (1978), De instelling van de Rijksdienst voor het Nationale Plan:
15 mei 1941. In: A. Faludi & P. de Ruijter, redn., Planning als besluitvorming;
Alphen aan den Rijn: Samsom (pp. 138-151).
33

34
Postuma, R. (1991), The National Plan: the taming of runaway ideas. Built
Environment, 17/1, 14-22.
Steigenga, W. (1948), Een analyse van de bevolkingsbeweging tussen de beide
wereldoorlogen. Tijdschrift voor Economische Geografi e, 39/2-3, 408-425.
Steigenga, W. (1956), Het sociaal wetenschappelijk onderzoek en de ruimtelijke
planning. Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw, 37/6, 104-112. Ook
opgenomen in Planning in beweging, PDI/UVA, 1973.
Steigenga-Kouwe, S.E. (1995), De demografi sche ontwikkeling tussen 1945 en
1953 en de reacties uit de sociale wetenschappen. Bevolking en Gezin, 24/1,
79-95.
Suzanne Elizabeth Steigenga-Kouwe werd op 28 oktober
1920 in Zuidzande (Zeeuws Vlaanderen) geboren.
Ze deed in 1943 doctoraal examen (cum laude) Sociale
geografi e aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. In 1950
promoveerde zij tot doctor in de Sociale Geografi e, dissertatie
over Zeeuws Vlaanderen. In 1943 gaf ze les
aan een HBS in Almelo en van 1944 tot 1947 was ze
wetenschappelijk medewerker aan de Rijksplanologische
Dienst. Ze was van 1955 tot 1965 docent Sociale Wetenschappen
HBO te Rotterdam, de laatste jaren hiervan doceerde ze ook op de
Academie voor Bouwkunst in Amsterdam.
Van 1959 tot 1963 maakte ze deel uit van de gemeenteraad van Rotterdam.
Van 1970 tot 1973 was ze docent Sociale Wetenschappen HBO in Amsterdam.
Van 1970 tot 1977 maakte ze deel uit van de Provinciale Staten van Noord-
Holland en van 1976 tot 1983 van de Eerste Kamer.
Suzan Steigenga-Kouwe was voorzitter van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig
Genootschap, waarvan ze sinds 1975 erelid is.
Ze was tevens vice-voorzitter van de Nationale Vrouwenraad, secretaris van
de Commissie Bevolkingsvraagstuk van de Wiardi Beckmanstichting en tien
jaar vice-voorzitter van de Nederlandse Gezinsraad. Daarnaast was ze onder
meer bestuurslid van de Commissie Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening
van de Internationale Unie van Gezinsorganisaties, en van de Studiegroepen
Woning en Omgeving en Besluitvorming van de Stichting COWOM; alsmede
lid van de Raad voor de Milieuhygiëne en van de Centrale Commissie voor de
Statistiek.

Onderzoek nu meer afgestemd op vooraf gewenst beleid
ONDERZOEK ALS INSPRAAK
De loskoppeling van onderzoek en inspraak is volgens Adriaan Bours een belangrijke
oorzaak van het teloor gaan van geïntegreerd sociaal wetenschappelijk onderzoek ten
behoeve van de ruimtelijke planning.
Daarvoor is volgens hem in de plaats gekomen sectoraal-functioneel sociaal en vooral
economisch onderzoek, dat sterk gericht is op afzonderlijke functies en belangen, en
dat is afgestemd op de vooraf gewenste inhoud van beleid en het proces van beleidsvorming.
Dit zijn enkele in het oog springende conclusies uit Bours’ relaas over zijn ervaringen
als sociaal wetenschappelijk onderzoeker in relatie tot ruimtelijke ordening en openbaar
bestuur.
Zijn bijdrage diene volgens hem tot ‘leeringhe ende vermaeck’.
Bours is er namelijk van overtuigd dat “het ontbreken van bezinning op ervaringen
in verleden en heden onherroepelijk leidt tot verschraling van onderzoek in de toekomst”.
Adriaan Bours
Vooraf wil ik de thema’s vermelden die ik in dit artikel achtereenvolgens zal aansnijden:
· Prille ervaringen met ‘derde geldstroom onderzoek’
· Departementaal onderzoek bij de Rijksdienst voor het Nationale Plan (RNP)
· Provinciaal onderzoek als begin van inspraak
· Onderzoek bij de afdeling Sociaal Geografi sch en Bestuurskundig Onderzoek
(SGBO) van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten
· Bestuurskundig onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam.
LOOSDRECHTSE PLASSEN-ONDERZOEK
Nog tijdens mijn opleiding tot sociaal geograaf aan de Universiteit Utrecht,
onder meer onder leiding van prof. dr. A.C. de Vooys, deed ik mijn eerste ervaringen
op met wat later ‘derde geldstroom onderzoek’ heette. Praktijkgericht sociaal
wetenschappelijk onderzoek was nog schaars in de jaren vijftig. Kort voor de
oorlog had Van Vuuren met onderzoek van en voor gemeenten op dit terrein
35

36
pionierswerk verricht. Na de oorlog zetten onder meer De Vooys en Van Paassen
deze traditie voort, die geheel paste in de idealen van de Wederopbouwtijd:
men diende niet alleen te studeren maar ook iets concreets te betekenen voor de
maatschappij. De universiteit moest geen ivoren toren zijn.
Zo werd ik als student-assistent belast met de organisatie van het Loosdrechtse
plassen-onderzoek, een onderzoek dat het provinciaal bestuur van Utrecht aan
De Vooys had opgedragen. Mijn taak was de herkomst van de dag- en verblijfsrecreanten
in het plassengebied te bepalen. De indirecte bedoeling was door
onderzoek vast te stellen in welke verhouding de provincies Utrecht en Noord-
Holland en de gemeenten Amsterdam en Utrecht fi nancieel zouden moeten bijdragen
aan het plassenschap in oprichting.
Op een mooie zondag in de zomer van 1950 zette de politie alle toegangswegen
van en naar het plassengebied af en studenten vuurden de enquêtevragen af op
nietsvermoedende passanten. Een vroeg commercieel tintje aan het onderzoek
was, dat ik het Coca Cola-verpakkingsbedrijf in Loosdrecht bereid had gevonden
de studenten op alle posten van een fl esje Cola te voorzien. Ook een vondst was,
om mijn soms “lastige” professor in het zijspan van een politiemotor het gehele
plassengebied rond te sturen om alle posten te controleren. Hij was twee uur lang
“uit de weg”. Een voor mij nog onbekende “ambtelijke” ervaring was, dat je niet
zomaar enveloppen van de aan het onderzoek meewerkende Economisch Technologische
Dienst kunt gebruiken voor het rondsturen van enquêteformulieren.
Daarvoor is eerst ambtelijke toestemming nodig! Niettemin is het onderzoek
geslaagd te noemen, zowel in wetenschappelijk opzicht - het werk werd aanvaard
als eindscriptie - als wat betreft de toedeling van de lidmaatschapskosten aan het
plassenschap.
ONTWIKKELING EN SPREIDING VAN HET AANTAL BROMFIETSEN
Rond 1953 was de marktsituatie voor afgestudeerde sociaal geografen het tegengestelde
van nu. Ruim voor je afstuderen deed je er goed aan je alvast te oriënteren
op een toekomstige werkkring. Zo heb ik een (betaalde) stage vervuld bij de
toenmalige Rijksdienst voor het Nationale Plan. In dat jaar van mijn eerste baan
vervulde een medewerker van de onderzoekafdeling, dr. Winsemius, een tijdelijke
adviesfunctie in Israël. Daardoor waren er tijdelijk - letterlijk - een stoel, een
bureau en een deelbudget beschikbaar voor een invaller. Het was een stoel met
voor de onderste tien centimeter ronde poten. Hogere functionarissen vanaf de
functie referendaris hadden stoelen met ronde poten over de volle lengte. Zelf
was ik commies, nu voor een afgestudeerde academicus een ondenkbaar lage
rang.
Er werd anders dan nu het geval is door het departement zelf ook “fundamenteel
toegepast onderzoek” gedaan. Na het obligate “Ga maar wat lezen”, was

mijn eerste opdracht een onderzoek naar
de “Ontwikkeling en spreiding van het
aantal bromfi etsen in Nederland”. Bromfi
etsen, zoals Solexen en Berini’s begonnen
op de wegen en rijwielpaden een
probleem te worden. Nog herinner ik
mijn verbazing, toen ik erachter kwam
dat in de jaren dertig ook al enkele
tienduizenden bromfi etsen in Nederland
hebben rondgereden, onder meer van het
type “motortje achterop en een smalle
drijfriem naar de naaf”.
Bij een volgende opdracht kwam ik weer
in het plassengebied terecht, nu op rijksniveau
dus meer abstract. Ik kreeg de
kans een ‘recreatieve waarde-index’ te
ontwikkelen voor plassen en meren.
Tenslotte bracht de watersnoodramp
1953 een spoedklus, waarbij in ongeveer een week tijd de Voorlopige planologische
documentatie van het rampgebied in Zuidwest-Nederland werd samengesteld.
Mijn aandeel ligt in hoofdstuk VII over de openbare voorzieningen.
In datzelfde jaar nog verruilde ik mijn stageplaats op rijksniveau voor een vaste
aanstelling bij de Provinciale Planologische Dienst van Noord Holland. Daar
werd ik aangenomen ondanks een zeer eigenwijze opmerking bij het sollicitatiegesprek.
De vraag was: “Wij staan voor het probleem de bevolkingsaanwas in het
Gooi te stoppen.” Mijn antwoord wekte verbijstering: “Dat kan niet, hooguit
wat ombuigen!”
INSPRAAK IN DE RUIMTELIJKE ORDENING
Sociaal wetenschappelijk onderzoek op provinciaal niveau heeft een rol gespeeld
bij de opkomst van het verschijnsel inspraak in de ruimtelijke ordening. Dit
kwam omdat onderzoekers een periode hebben gekend, waarin zij hun onderzoek
optimaal in dienst hebben gesteld van de bevolking in ruimtelijke plangebieden.
Dit gebeurde zowel door inschakeling van bewoners bij het onderzoek
ter voorbereiding van integrale ruimtelijke plannen, zoals streek- en structuurplannen,
als door het betrekken van bestuurders (vertegenwoordigers van bewoners)
bij het onderzoek (ter beoordeling) van dergelijke plannen.
Het begin van het toepassen van geïntegreerd multi-disciplinair sociaal wetenschappelijk
onderzoek als gestructureerde inspraak in de ruimtelijke ordening
ligt begin jaren vijftig en wel bij de provincie Noord-Holland. Gedeputeerde,
37

38
mevrouw Ribbius Peletier, een zich onafhankelijk bewegende politica, ondersteunde
de initiatieven van G.J. van den Berg, de latere hoogleraar planologie
aan de Universiteit van Groningen, die nu gepensioneerd is. Van den Berg was
toen hoofd van de afdeling Onderzoek van de Provinciale Planologische Dienst.
Ik was een van zijn medewerkers.
Hij had zich binnen deze dienst ruimte weten te verwerven om het Streekplan
Noord Kennemerland vanuit sociaal wetenschappelijke gezichtspunt aan te
pakken. Dat het hoofd van de Planologische Dienst, toen nog ressorterend onder
de Provinciale Waterstaat, ir. P.K. van Meurs, nog voor enkele jaren opdrachten
tot ander planologisch werk in portefeuille had, zal daaraan niet vreemd zijn
geweest. Immers in die jaren was een sociaal wetenschappelijk onderzoeker verbonden
aan een planologische dienst in de ogen van de plannen ontwerpende
ingenieurs niet veel meer dan een hulpje, een ‘rekenbol’, die op aanvraag cijfers
leverde over inwonertallen en dergelijke, nu en in de toekomst.
Van den Berg hanteerde een andere fi losofi e. Voor hem was de bevolking van de
provincie Noord-Holland, in casu die van het streekplangebied, het uitgangspunt
voor zijn werk. Die bevolking heeft de onderzoeker nodig om op wetenschappelijk
en maatschappelijk verantwoorde wijze, het toekomstperspectief van deze
bevolking te verkennen en onder woorden te brengen, zodanig dat zowel politiek
als ontwerp-technisch een raamwerk voor de toekomstige ontwikkeling van
het plangebied ontstaat. Daarom kan de voorbereiding van - in dit geval - een
streekplan niet uitsluitend technisch binnen de ambtelijke dienst of uitsluitend
langs politieke weg geschieden, maar dienen de voorbereiders ook de bevolking
bij het ontstaan en de planontwikkeling te betrekken.

Deze fi losofi e is bepalend geweest bij het opstellen van het streekplan Noord-
Kennemerland en is bij mijn weten daarin uniek gebleven. Zonder twijfel zijn
latere plannen, zoals het eerste streekplan Twente, erdoor beïnvloed. Het is echter
ook waar, dat latere ontwikkelingen de in Noord-Kennemerland beproefde werkwijze
hebben uitgehold en de positie van de sociaal wetenschappelijke onderzoeker
in de ruimtelijke ordening hebben verzwakt.
De moderne onderzoeker is immers (mede) beleidsvormer geworden, zonder dat zijn
of haar inzichten noodzakelijkerwijs zijn gegrondvest op de inhoudelijke kwaliteiten
van (toegepast) wetenschappelijk onderzoek.
BRANDKAST
Kon het onderzoek ten behoeve van het onderhavige streekplan de toets van
‘onderzoek als inspraak’ wel doorstaan?
Het antwoord daarop is zonder twijfel bevestigend. Immers het onderzoek ging
duidelijk vooraf aan de ontwerpfase en verwierf zich een eigen onafhankelijke
plaats in de planvoorbereiding. Hoe dat ook kan, verhaalt het volgende voorbeeld.
Het speelt in Zweden bij de gemeentelijke herindeling. De (sociaal)-geografi sche
afdeling van de Universiteit van Lund onder leiding van professor Hägerstrand
onderzocht de lokale en regionale samenhangen in het land en vertaalde de
uitkomsten in een programma van eisen waaraan een toekomstige indeling in
gemeenten zou moeten voldoen. De onderzoekers vertaalden dit programma in
een kaart met nieuwe gemeentegrenzen, die echter in de brandkast werd opgeborgen.
Vervolgens is over dit programma van eisen eerst parlementaire goedkeuring
gevraagd en verkregen. “Toen aldus de volksvertegenwoordiging had gesproken,
werd de bijbehorende kaart te voorschijn gehaald en kon in de kortste keren aan
de opdracht worden voldaan,” zo vertelde Hägerstrand bij mijn bezoek aan zijn
instituut.
De strekking van dit voorbeeld is niet, dat onderzoek zou moeten leiden tot
geheime uitkomsten, maar wel dat onderzoek aan het ontwerpen van een nieuwe
situatie vooraf dient te gaan en zou moeten resulteren in een programma van
eisen, dat eerst aan de betreffende organen van parlementaire democratie wordt
voorgelegd, alvorens er een beleidsontwerp wordt gemaakt.
Er doet zich dan niet de misstand voor, dat binnenskamers de nieuwe planologische
situatie tot en met het publiceren van het in kaart gebrachte ontwerpbeleid
geheel en al is voorbereid, zodanig dat de gekozen vertegenwoordigers wel
van heel goeden huize moeten komen om nog iets aan het plan gewijzigd te
krijgen. Immers alle betrokkenen, van onderzoekers en ontwerpers tot en met
verantwoordelijke politici, hebben zich dan al in vaak moeizame, tijdrovende en
39

40
veel geld vergende onderhandelingen vastgelegd. Zij kunnen zich derhalve geen
inbreuk op het gepresenteerde plan veroorloven en zijn derhalve gedoemd tot
bijna elke prijs aan het ontwerp vast te houden, en bruuskeren daarmee dikwijls
individuele burgers en belangengroepen.
PIONIEREN BIJ HET STREEKPLAN NOORD-KENNEMERLAND
Hoe ging dat “Onderzoek als inspraak” in de praktijk?
Voor de streek als geheel werd een ‘Streekforum’ ingesteld. Dat stond formeel
onder voorzitterschap van de Gedeputeerde, in dit geval mevrouw Ribbius Peletier.
Het forum stond tijdens de werkbijeenkomsten onder leiding van een van
de burgemeesters, in casu drs. C.F. Smeets van Castricum. Soms fungeerde
het hoofd van de Volkshogeschool Bergen, destijds de heer Guermonprez, als
gespreksleider. In dit Forum van circa vijftig personen hadden zitting vertegenwoordigers
van maatschappelijke en economische belangen, die in het noorden
van Kennemerland het leven structureerden. Het Forum was een klankbord,
geen besluitvormingsorgaan. De aanpak van het onderzoek structureerde mede
de samenstelling van het Forum. Telkens als een deel van het onderzoek gereed
kwam, werden de resultaten in een bijeenkomst van het Forum besproken.
Op lokaal niveau was de inschakeling van de bevolking nog overtuigender.
Immers in elk dorp van het streekplangebied werd een ‘Plaatselijke Werkgroep’
ingesteld, waarin zogenaamde “informele leiders” zitting hadden uit de voor
het onderzoek belangrijke groepen zoals tuinders, bollenkwekers, veehouders,
winkeliers, plaatselijke industriële of ambachtelijke ondernemers, forenzen. De
Plaatselijke Werkgroep stond onder informeel voorzitterschap van de burgemeester.
De bijeenkomsten vonden ‘s avonds plaats. Ter discussie stonden de speciaal
voor de betreffende gemeente dan wel dorp samengevatte onderzoeksresultaten.
Elke Plaatselijke Werkgroep bestond uit tien tot vijftien burgers. Onnodig te
zeggen dat er heel veel avonduren in de gespreksrondes zijn gaan zitten: elk van
de aanvankelijk elf later twaalf gemeenten werd tenminste zesmaal bezocht ter
bespreking van de deel-rapporten van die gemeente.
De opzet van het onderzoek structureerde de plaatselijke en forumbijeenkomsten.
Tevoren was nagedacht over de ‘vormende krachten’ die de sociale en economische
ontwikkeling in het gebied bepalen. Onderscheiden werden:
1. Agrarische activiteiten
2. Overige niet-verzorgende voortbrenging, waaronder de centrumfunctie van
Alkmaar.
3. Het forenzenwezen
4. De recreatie.
Deze invalshoeken zijn voor elke gemeente afzonderlijk en voor de streek als geheel

onderzocht. Niet alleen verschenen in de periode 1953 - 1956 op elk van deze
onderwerpen deelrapporten, maar ook voor elke gemeente en voor de streek als
geheel een ‘synthese’ , een samenvattende en evoluerende beschrijving. Interessant
is te vermelden, dat door de Provinciale Planologische Dienst Noord-Holland ter
inlossing van de belofte dat alle medewerkers en informanten in de dorpen met
een eind-onderzoeksrapport zouden worden beloond, in 1961 nog bezig was met
het verspreiden van deze rapporten. Hiermee is die belofte gestand gedaan. De
toegezegde maximale openheid van het onderzoek werd waargemaakt.
OVERGEPLAKT
Een staaltje ambtelijke naijver is het feit dat de vermelding dat de twaalf rapporten een
uitgave waren van “Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek Noord-Holland”, zijn overgeplakt
met een strookje “Provinciale Planologische Dienst Noord-Holland”. Een beter
bewijs van het feit dat de onderzoeksafdeling in aanzien was gestegen, is niet denkbaar.
STEL: U HEEFT EEN DOCHTER
Vele van de onderzoekingen ten behoeve van het Streekplan werden uiteraard
niet alleen achter het bureau, maar vooral in het veld uitgevoerd. Van de tochten
naar de stad en dorpen van Noord-Kennemerland herinner ik mij de late thuiskomsten,
waarbij tot besluit op het Leidseplein in Amsterdam een ‘Broodje van
Kootje’ werd genuttigd. Nadat vervolgens W.J. de Bruyne (met Van den Berg de
‘brains’ achter dit onderzoek) was thuisgebracht, zette de waterstaatsdienstauto
koers naar Haarlem om de overgeblevenen thuis af te leveren.
Van De Bruyne heb ik opgestoken, dat het in dergelijk onderzoek geen zin heeft
de historie te lezen van vroeger naar nu. Beter is het jezelf af te vragen welke
historische draden in het heden te vinden zijn, waarvan te verwachten is dat
zij doorwerken in de toekomst en dan na te gaan met het gezicht naar het verleden
hoe zij zijn ontstaan en wat de gevolgen kunnen zijn van hun ontwikkeling
in de toekomst. Geschiedenis bestudeer je niet chronologisch, maar vanuit het
heden terugziend naar het verleden. Dat kan voor het forenzenwezen bijvoorbeeld
minder ver gaan dan voor de agrarische bestaansbron.
Het meest interessante deelonderzoek was wellicht het onderzoek naar de beroepenhiërarchie,
dat was ontworpen door De Bruyne, indoloog/bestuursambtenaar
en na zijn terugkeer nog eens afgestudeerd als socioloog.
Het onderzoek bestond uit het voorleggen van een dertigtal kaartjes met beroepen,
aan een groot aantal informanten uit de gehele streek, die allen thuis werden
bezocht. Deze kaartjes moesten in volgorde van waardering voor het aanzien van
41

42
de beroepen worden gelegd.
Als de standaarduitleg toch nog te moeilijk of te ingewikkeld werd gevonden, zeiden
we: “Stel: u heeft een dochter. Leg de kaartjes nu in de volgorde van beroepen waarmee
u het liefst ziet dat uw dochter trouwt.” Dat werkte feilloos. Het opvallende
was, dat de positie van het kaartje “politieagent” een aardige indicatie gaf van de mate
van verstedelijking in het denken van de informant en daarmede van het dorp of
de beroepsgroep. Hoe “dieper” platteland, hoe hoger de waardering. Bij een controlegroep
geschoolde arbeiders uit Amsterdam, die J.J. van Keulen op mijn verzoek
uit zijn kennissenkring had samengesteld, kwam “politieagent” inderdaad bijna op
de laagste plaats terecht, terwijl dat in Kennemerland veel hoger scoorde, afhankelijk
van woonplaats en eigen beroep. Ook “onderwijzer” was een vergelijkbare maar
minder extreme indicator voor de mate van verstedelijking.
NOORD-KENNEMERLAND IN VERLEDEN EN TOEKOMST
Het eindverslag van het onderzoek aan het Streekforum droeg als titel ‘Noord-
Kennemerland in verleden en toekomst’ en kreeg de vorm van een fototentoonstelling
en drie inleidingen. De tentoonstelling bevatte circa 65 foto’s, voorzien
van sociaal wetenschappelijke bijschriften.
Voor de inleidingen bij het eindverslag was typerend, dat zowel de onderzoekers
als de komende vormgever ir. P.K. van Meurs al in de titels van hun voordracht
hun mening prijsgaven. Onderzoeker Van den Berg sprak over het komende

streekplan als Uitdaging aan de Noord-Kennemer samenleving en ontwerper van
Meurs over Ruimte en ruimtegebrek in Noord-Kennemerland.
Het meest trieste is, dat de invloed van het onderzoek op het latere ontwerp
eigenlijk niet zo groot is geweest. Nagelaten is op basis van het onderzoek een
Programma van Eisen op te stellen en dit aan Provinciale Staten voor te leggen
ter goedkeuring. Daarmee zou na het voorbereidingsbesluit een tweede democratisch
beslismoment zijn gecreëerd, alvorens de ontwerper het roer overnam.
INSPRAAK VRIJBLIJVEND GEBEUREN
Inspraak in de ruimtelijke plannen heeft vanuit de bevolking gezien inmiddels
een hoge vlucht genomen, maar sinds het begin in de jaren vijftig zijn bestuurders
en ambtenaren al direct getraind geraakt in het “afhouden” van veranderingen
in het ontwerp. Want inspreken is bepaald niet meebeslissen. Het is een
vrijblijvend gebeuren (geworden), waaraan ondanks vastlegging in de wet, al of
niet gevolgen worden verbonden, afhankelijk van de eisen van belangengroepen
en de toezeggingen van politici. Zeker is ook mislukt, om kwalitatief hoogwaardig
en op de bevolking gericht sociaal wetenschappelijk onderzoek als inspraak
te doen fungeren en daarmee is de poging de onderzoeker een meer zelfstandig
en eigenstandig werkveld te verschaffen uiteindelijk weinig geslaagd. Toen al
was duidelijk dat onderzoekers - om meer toekomstperspectief te hebben - zich
moesten ontwikkelen tot “vertaler” van de onderzoeksuitkomsten naar het beleid
toe en dat ze in feite beleidsmedewerkers werden, die op aanvraag (uitkomsten
van) onderzoek in de ruimtelijke ordening gebruiken of terzijde laten.
DE AMBTSKETEN AF
Bijzondere vormen van onderzoek en inspraak heb ik geëntameerd bij de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten als hoofd van de nu nog bestaande en fl orerende
afdeling Sociaal Geografi sch en Bestuurskundig Onderzoek (SGBO). Deze sector
was oorspronkelijk van de grond gekomen als bijproduct van onderzoek naar
de behoefte aan sportaccommodaties. Verbreding van het werkterrein leidde tot
verdere verzelfstandiging en tot uitbreiding van het aantal onderzoekers en ander
personeel. Mijn achterliggende gedachte hierbij was, dat niet elke gemeente een
eigen sociografi sch bureau zou kunnen opzetten en aan de gang houden, maar
gezamenlijk bij de VNG zou dat wel kunnen.
In 1964 werd in de gemeente Sleen onder het bewind van burgemeester G.W.B.
Borrie, een studie verricht waarvan het rapport als krant onder alle inwoners
van Sleen werd verspreid. Daarmee was het een voorloper van publicaties van
gemeentelijke overheden in de moderne huis-aan-huisbladen en een goede
43

44
aanzet voor onderzoek als inspraak.
Een ander relatief groot project uit de beginfase van de sociaal wetenschappelijke
afdeling van de VNG was het onderzoek in het Land van Heusden en Altena. Alle
elf toenmalige B & W’s en gemeenteraden in het gebied dienden de onderzoeker
tot klankbord in informele bijeenkomsten. Niet zelden werd dan eerst een offi ciële
gemeenteraadsvergadering geopend en direct daarna weer gesloten, opdat de aanwezigen
het presentiegeld konden innen. Ook moest ik de burgemeester dan wel eens
verzoeken zijn ambtsketen af te leggen, omdat de vergadering verder informeel was.
In de gemeenteraden waren vrijwel alle dorpen vertegenwoordigd, die informatie
moesten leveren. Zo is een maximum aan “onderzoek als inspraak” gehaald, zelfs
met betrekking tot de inwoners van de dorpen in dat gebied. Publiciteit door lokale
journalisten en andere persvertegenwoordigers zorgde voor verdere verspreiding van
de verworven inzichten. Ook het toenmalige Streekorgaan onder secretaris-directeur
H.D.W. Boven verleende veel medewerking, terwijl het bestuur van de Stichting
Streekorgaan als informele informant heeft deelgenomen. Het eindrapport is als discussienota
over de uitgangspunten van een structuurplan in een brede oplage door de
gemeenten verspreid, lang voordat een intergemeentelijk structuurplan werd opgesteld.
Hier werkte de formule “onderzoek als publieke voorronde” dus wel.
Een soortgelijke werkmethode heb ik nog in 1966/7 gevolgd op het eiland Tholen
bij het onderzoek ten behoeve van de gemeentelijke herindeling, waaraan de latere
professor J.G. Lambooy heeft meegewerkt. Wij waren ook betrokken bij een onderzoek
in Midden-Limburg, dat onder meer mede bedoeld was om meer ‘inspraak’
van de gemeenten in dit streekplangebied bij de provincie “af te dwingen”. De 31
gemeenten maakten zich sterk door onderlinge samenwerking. Ook hier hadden
we naast werkbijeenkomsten met gemeenteraden, vele gesprekken met bestuurders
van verenigingen en personen uit het geestelijk, economische, sociale en culturele
leven. En ook hier was er een nauwe samenwerking met een Stichting Streekbelangen
Midden- Limburg destijds onder directie van Th. H. de Loo.
Uit deze voorbeelden blijkt, dat het sociaal geografi sch onderzoek wel degelijk een zelfstandige
rol in de beleidsvorming kan hebben. Het directe contact met de bevolking en
de gemeenteraadsleden (inclusief Burgemeester en Wethouders) versterkte de positie en
de betekenis van het onderzoek in niet geringe, misschien wel doorslaggevende mate.
BESTUURSKUNDIG ONDERZOEK
Als sociaal geograaf bij de vakgroep bestuurskunde van de Universiteit van Amsterdam
waren mijn bijdragen aan onderwijs en onderzoek van bestuursgeografi sche
aard, dus betrokken op de territoriale aspecten van het openbaar bestuur. Zowel
theoretisch als toegepast, heb ik getracht, ‘administrative geography’ wat meer
gestalte te geven, nationaal en internationaal.
De hoogleraar prof. dr. Arne F. Leemans was bij bestuurskunde dè promotor
van derde geldstroom onderzoek en van internationale contacten. Deze activi-

teiten werden ondergebracht in een Afdeling onderzoek, waarbij ik de functies
van onderhandelaar, onderzoeker en opsteller van onderzoeksbegrotingen in één
verenigde. Later zijn afzonderlijke taken afgesplitst tot meerdere glorie van “de
bureaucratie”, maar vermoedelijk niet tot grotere doelmatigheid. Schaalvergroting
heeft zo zijn beperkingen.
Mijn benoeming tot wetenschappelijk hoofdmedewerker aan de UvA voltooide
het toekomstbeeld, dat ik bij mijn afstuderen voor ogen had: eerst werken ‘in
de praktijk’, daarna terugkeren naar de universiteit om wetenschappelijk theorievorming
en onderzoek te dienen.
De aanstelling verwijderde mij wel van bevolking en inspraak, omdat de bestuurskunde
vooral gericht is op de structuur en het functioneren van “de” overheid op alle
bestuursniveaus. Begin jaren zeventig was dat voor menig student reden om juist niet
bestuurskunde te gaan studeren: immers bestuurskunde diende om de overheid te
versterken en de macht van de overheid moest nu juist worden afgebroken!
CONCLUSIE
Als ik mijn ervaringen uit de beginfase van “onderzoek als inspraak” en “zich
vrijmakend geïntegreerd sociaal wetenschappelijk onderzoek” evalueer, kom ik
tot de volgende conclusies:
1. De eigenlijke vrijmaking van het sociaal wetenschappelijk onderzoek in de
ruimtelijke ordening is grotendeels mislukt, evenals een hoge mate van
integratie.
2. Een belangrijke aanzet is gegeven door het onderzoek te doen fungeren als
verkenning van zowel de feitelijke situatie als de wenselijke in de ogen van
bevolkingsgroepen.
3. Van essentieel belang in geslaagde gevallen is geweest de krachtige ondersteuning
door beleidsbepalende politici en bestuurlijke instanties.
4. De loskoppeling van onderzoek en inspraak is een belangrijke oorzaak van
het teloor gaan van geïntegreerd sociaal wetenschappelijk onderzoek ten
behoeve van de ruimtelijke planning.
5. Sectoraal-functioneel sociaal en met name economisch onderzoek is ervoor
in de plaats getreden, sterk gericht op afzonderlijke functies en belangen en
afgestemd op de vooraf gewenste inhoud van beleid en het proces van beleidsvorming.
45

46
DOORDESEMD
Een mede-auteur in deze bundel, Rieuwert Kok, typeerde mijn conclusie als “een ruïnelandschap
van illusies”. Hij is van mening dat “een positievere noot niet mag ontbreken” en
schrijft mij: “Immers het gedachtegoed van de gideonsbende van sociaal-wetenschappelijke
onderzoekers, waarmee wij indertijd innovatief van start gingen, heeft de verdere ideeënontwikkeling
ter zake gedurende het laatste kwart van de twintigste eeuw onmiskenbaar
doordesemd. Die desemfunctie vormt de positieve evaluatie-noot die ik bedoel. De huidige
pleidooien en experimenten op het gebied van interactieve beleidsvorming en besluitneming
steunen mede op de “Onderzoek als inspraak”-activiteiten in Noord-Kennemerland ... Niet
in de directe zin van oorzaak en gevolg, maar wel indirect als voorteken en vervolg.’
Literatuur
Bours, A. (1969), Het Land van Heusden en Altena in perspectief: onderzoek,
inspraak en fasenplanning’. Stedebouw en Volkshuisvesting, 2, 57-63.
Bours, A., & J.G. Lambooy (1966) Tholen emergit: onderzoeksrapport inzake
gemeentelijke herindeling eiland Tholen. ‘s-Gravenhage: Vereniging van Nederlandse
Gemeenten.
Brink, H. van den, red. (1992) Bestuur en territoir. opstellen aangeboden aan
drs. A.Bours. Amsterdam: Het Spinhuis.
Het Land van Heusden Altena in perspectief. (Discussienota over de uitgangspunten
van een structuurplan, uitgebracht aan de gemeentebesturen in het Land
van Heusden en Altena door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten.).
‘s-Gravenhage, mei 1965. Herdruk 1968 in: ‘Toelichting bij het intergemeentelijk
structuurplan’.
Onderzoek naar de recreatie in het Loosdrechtse Plassengebied (1951). Geografi
sch Instituut van de Rijksuniversiteit Utrecht. In 1954 opnieuw uitgegeven
als bijlage bij het Rapport van de Commissie Loosdrechtse Plassengebied, ingesteld
bij besluit van GS van Utrecht dd. 21-2-59.
Streekplanonderzoek Noord Kennemerland: uitkomsten per gemeente (12
delen). Haarlem: Provinciale Planologische Dienst Noordholland, 1961.
Sleen in perspectief. Gemeente Sleen, 1964
Stadsgewestvorming in Midden-Limburg. Werkdocument ten behoeve van de
gemeenten in Midden-Limburg door de Afdeling Sociaal-Geografi sch Onderzoek
en Advies van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Roermond, 1
november 1967.
Wolff, Anne (1991) Tussen ontwerp en bestuur: prof. drs. G.J. van den Berg:
veertig jaar denken over planologie. ‘s-Gravenhage: NIROV (PSVA-publicatie
nr.12).

Adriaan Bours werd geboren op 9 september 1926 te
Amsterdam. Hij studeerde sociale geografi e aan de Rijksuniversiteit
Utrecht en behaalde op 5 juni 1952 het
doctoraal examen vrije studierichting, waarvan behalve
het hoofdvak sociale geografi e ook deel uitmaakten de
vakken sociologie en stedebouwkundig onderzoek.
Bours was als onderzoeker werkzaam bij de toenmalige
Rijksdienst voor het Nationale Plan, de Provinciale Planologische
Dienst Noord-Holland, de Vereniging van
Nederlandse Gemeenten (hoofd afdeling SGBO) en de Universiteit van
Amsterdam (vakgroep Bestuurskunde). Hij is nu gepensioneerd.
Hij was eerst negen jaren werkzaam - na een kort begin bij de Rijksplanologische
Dienst - bij de Provinciale Planologische Dienst Noord-Holland, afdeling
sociaal wetenschappelijk onderzoek. Daarna volgden vanaf 1961 tien
jaren bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, als oprichter en hoofd
van de toenmalige afdeling Sociaal Geografi sch en Bestuurskundig Onderzoek
(SGBO), die nu is verzelfstandigd.
Bours trad in 1971 toe tot het Instituut voor Bestuurskunde van de Universiteit
van Amsterdam, de latere vakgroep Bestuurskunde en was werkzaam als
docent, onderzoeker en bestuurder tot de dag van zijn pensionering: 9 september
1991.
Een uitgebreide lijst van nationale en internationale publicaties en andere
bijdragen is opgenomen in het liber amicorum, dat hem met een symposium
door vrienden en vakgenoten werd aangeboden bij zijn afscheid. Het is gepubliceerd
onder redactie van H. van den Brink - Bestuur en Territoir: opstellen
aangeboden aan drs. A. Bours, Amsterdam, uitgeverij Het Spinhuis, 1992.
ISBN 90-73052-36-X.
47

De Permanente Dialoog nieuw leven inblazen
EEN LES UIT HET VERLEDEN
John Buissink
Het verhaal gaat dat ongeveer veertig jaar geleden de directeur stadsontwikkeling
van een van onze grote steden van de betrokken wethouder de opdracht kreeg zijn
gedachten en conclusies op schrift te zetten met betrekking tot inhoud en vorm van
een voorgenomen stadsuitbreiding.
Deze directeur was een vakbekwame stadsbouwer met groot plichtsbesef. Na enkele
weken kon hij zijn rapport aan de wethouder voorleggen.
Na enige tijd kreeg hij een uitnodiging om over zijn stuk te komen praten. Hij kreeg
van de wethouder te horen dat zijn rapport gezien vanuit een vaktechnisch oogpunt
zeer goed genoemd mocht worden, maar dat het qua uitgangspunten en doelstellingen
niet in overeenstemming was met de uitgangspunten en doelstellingen van de politieke
partij waartoe de wethouder behoorde.
De directeur kreeg de opdracht te zorgen voor een rapport dat wel aan deze voorwaarde
voldeed.
Het Seniorenconvent van het SISWO heeft zich tot doel gesteld te trachten uit
de gezamenlijke praktische ervaring van 500 à 600 jaar lessen te putten waar de
huidige generatie van planologen - in de ruimste betekenis van dit woord - wellicht
zijn voordeel mee kan doen. Het hier geschetste anekdotische verhaal is een
aanloopje in dit kader.
Van de drie actoren die bij het ruimtelijke ordenings - c.q. planologische - proces
betrokken zijn, worden er twee, namelijk de stedebouwkundige vormgever en de
verantwoordelijke politicus, expliciet ten tonele gevoerd.
De derde actor, de planologische onderzoeker, alleen impliciet. Het is duidelijk
dat de directeur zijn rapport heeft moeten baseren op relevante gegevens en dat
deze gegevens zijn voortgekomen uit onderzoek.
De bedoelde drie actoren: de politicus, de vormgever en de onderzoeker hebben
ieder hun eigen referentiekader. Het is in de praktijk van het planologische werk
bij herhaling, gebleken dat men niet of slecht op de hoogte is van het referentiekader
van de anderen met alle gevolgen van dien.
49

50
‘WIJ WILLEN HOREN WAT WIJ MOETEN DOEN’
Ter illustratie de volgende anekdote. Tijd van handeling omstreeks 1965.
B en W van een kleine stad nemen een stedebouwkundig adviesbureau in de
arm teneinde - uiteraard - advies te krijgen op stedebouwkundig en planologisch
gebied. Dit advies is vervat in een rapport dat aan B en W wordt uitgebracht.
Enige dagen later komt de burgemeester bij het adviesbureau verontwaardigd
mededelen dat zij niets aan het rapport hebben. Op de vraag ‘Waarom niet?’
luidt het antwoord ongeveer: “Het is veel te lang, wel veertig bladzijden, u denkt
toch niet dat wij de tijd hebben dat te lezen? Wij willen gewoon van u in begrijpelijke
taal horen wat wij moeten doen!”
Dit voorval staat niet op zichzelf.
Het PSC-TNO (Planologisch Studiecentrum TNO) kreeg wat minder lang geleden
van een grote Nederlandse organisatie de opdracht antwoorden te zoeken op
enige knellende vragen. De met het onderzoek belaste medewerker gaf, zoals het
een goed onderzoeker betaamt, niet alleen de - vermoedelijke - antwoorden maar
ook een uiteenzetting over hoe hij tot zijn conclusies was gekomen. Toen het
rapport aan de contactpersoon van de organisatie werd overhandigd, riep deze

wanhopig uit: “Wat moeten wij hiermee? Vijfendertig bladzijden! Dacht je dat
de directie de tijd heeft om dit te lezen? Anderhalve bladzijde is het maximum”.
De betrokken onderzoeker heeft zijn best gedaan en een samenvatting gemaakt,
maar omdat de materie nogal ingewikkeld was, werden het toch nog vier bladzijden.
Deze werden mopperend in ontvangst genomen. In de praktijk is bij herhaling
gebleken dat de drie actoren niet altijd tevreden zijn met het gedrag van hun
medespelers. De onderzoeker krijgt vaak te horen dat hij antwoord geeft op de
verkeerde vragen, c.q. dat de antwoorden op de gestelde vragen niet beleidsrelevant
zijn geformuleerd. Het verweer luidt natuurlijk dat de anderen, hun vragen
niet zodanig formuleren dat deze onderzoekbaar zijn.
BETER WEDERZIJDS BEGRIP
Daamen en Van Lohuizen hebben in hun rapport “Onderzoek en Ruimtelijk
Beleid” (Planologisch Studiecentrum TNO, december 1976) een hoofdstuk aan
“Het functioneren van het onderzoek” gewijd. Zij constateren onder andere:
“Niet minder dan 60% van de beschouwde rapporten bevat geen samenvatting”
(p. 96) en “Onderzoekers hebben vaak onvoldoende ‘feeling’ voor wat essentieel
is voor het beleid. Bovendien ontbreekt het hun aan creativiteit; men verliest zich
in gepeuter en gecijfer” (p. 110). Anderzijds wordt opgemerkt dat “het beleid”
geringe kennis heeft van de mogelijkheden en beperkingen van het onderzoek en
niet open staat voor de kritische functie van het onderzoek (p.102).
In de praktijk van de ruimtelijke ordening stuit men herhaaldelijk op het feit dat
de communicatie tussen de verschillende aktoren te wensen overlaat, en, wat nog
erger is, dat er weinig begrip is voor elkaars positie en functie in het proces c.q.
voor de in principe zo sterk verschillende denktrant en benaderingswijze.
Zoals reeds is opgemerkt is deze stand van zaken niet verborgen gebleven. Onder
auspiciën van de RPD is omstreeks 1965 onder de naam “Permanente Dialoog
Onderzoek ---- Beleid” een discussie- en overleggroep tot stand gebracht. In deze
groep werden vooraanstaande vertegenwoordigers van het beleid, het onderzoek
en de vormgeving te- samengebracht. De doelstelling was om door middel
van geregelde gedachtewisseling over actuele planologische problemen tot een
beter wederzijds begrip te komen. Ongetwijfeld een gezonde gedachte. Jammer
genoeg is deze doelstelling in de praktijk niet verwezenlijkt. Na een hoopgevend
begin is de hele onderneming langzaam doodgebloed.
DIALOOG ALSNOG REALISEREN
Nu de Vijfde Nota inzake de Ruimtelijke Ordening tot stand is gekomen is de
vraag die gesteld is in de RPD-publicatie; Ruimtelijke verkenningen 1990, weer
51

52
extra actueel: “Kan de ruimtelijke ordening de komende jaren op de oude voet
voortgaan of leert het verleden dat een andere aanpak in de toekomst onvermijdelijk
zal zijn?” (p.14). In andere woorden is dit min of meer dezelfde vraag die het
seniorenconvent van SISWO zich heeft gesteld. Indien men zo verstandig is om de
Permanente Dialoog opnieuw op te richten respectievelijk nieuw leven in te blazen,
dan kan de gezamenlijke poging om een antwoord te vinden op deze vraag er wellicht
voor zorgen dat de oorspronkelijke doelstelling alsnog gerealiseerd wordt.
John Donald Buissink ( 26 januari 1921, Surabaia,
Noodoost-Java) volgde achtereenvolgens lager onderwijs
in Surabaia, Rotterdam, Surabaia en Singapore en middelbaar
onderwijs in Malang en Surabaia, HBS-Bdiploma
in 1939.
Na de Duitse inval meldde hij zich vrijwillig aan voor
militaire dienst.
Op 8 juni 1940 werd hij toegelaten tot de offi ciersopleiding
te Bandoeng. Van maart 1942 tot augustus 1945
was hij in de rang van vaandrig krijgsgevangene van de Japanners. In september
1945 trad hij weer in werkelijke krijgsdienst en heeft hij als zodanig
deelgenomen aan de Indonesische Oorlog. Op 6 juni 1950 op verzoek eervol
ontslag verkregen van het KNIL in de rang van eerste luitenant der infanterie
onder toekenning van wachtgeld gedurende vier jaar. Dit maakte het hem
fi nancieel mogelijk om een academische opleiding te volgen.
Op 5 juni 1955 heeft hij aan de Universiteit van Amsterdam doctoraal-examen
afgelegd in de Sociale Geografi e met als hoofdvak sociografi e en als hoofd-
bij vakken geschiedenis en planologie.
Op 21 oktober 1970 promoveerde hij aan de TH Delft op het proefschrift ‘De
analyse van regionale verschillen in huwelijksvruchtbaarheid’, promotor prof.
ir. L. Angenot.
Per 1 augustus 1955 werd Buissink aangesteld als wetenschappelijk ambtenaar
bij de afdeling Bouwkunde van de TH Delft, sectie stedebouwkunde
(assistent van prof. ir. Th. van Lohuizen).
In 1963 kreeg hij de dagelijkse leiding van het Instituut voor Stedebouwkundig
Onderzoek van de TH Delft in de rang van wetenschappelijke hoofdmedewerker
met een interne leeropdracht.
Op 1 december 1971 volgde zijn benoeming tot directeur van het nieuw opgerichte
Planologisch Studiecentrum TNO (PSC-TNO).
Per 1 januari 1984 maakte hij gebruik van de VUT-regeling onder gelijktijdige
aanvaarding van de (onbezoldigde) functie van Director of Special Projects
bij de International Federation of Housing and Planning (IF-HP).
Vanaf 1 januari 1990 is hij ambteloos burger.

Voor wie het verleden niet kent, is het heden een raadsel
TOEN EN NU
Rieuwert Kok heeft in zijn bijdrage een brede onderwerpenvariatie toegepast. Hij wil
daarmee onder meer aangeven dat wie onderzoek start vanuit een bepaalde invalshoek
- in zijn geval de distributieplanologie – voor de noodzaak komt te staan ook
andere verwante onderwerpen in de beschouwing te betrekken.
De onderzoekgeschiedenis leert volgens hem dat ‘wetenschappelijk verantwoord onderzoek
niet moet blijven staan bij monodisciplinariteit, zelfs niet bij multi- en interdisciplinariteit
maar moet streven naar trans-disciplinariteit’. ‘Pas dan vermijdt de
onderzoeker het gevaar dat hij/zij zich zó diep in zijn ‘mono’-hokje ingraaft, dat hij
niet meer over de rand heen kan kijken’.
Tegelijk roept deze benadering voor zijn betoog een beperkend aspect op, ‘omdat’,
aldus Kok, ‘het bijzondere van de tweede helft van de 20 e eeuw is dat er zo veel bijzonders
is gebeurd, ook op het gebied van ruimtelijke planning en ordening. Bij het
samenstellen van dit artikel is een keuze daarom onvermijdelijk. Even onvermijdelijk
is de subjectiviteit van die keuze.’
Rieuwert Kok
Het Seniorenconvent van SISWO heeft in 1999 een project geëntameerd met
als probleemstelling:
“Wat valt er te leren uit ervaringen van senioren met betrekking tot de zich
immer wijzigende verhouding tussen Onderzoek, Ontwerp, Beleid en de Burgers
in de ruimtelijke ordening?”
Een en ander ging vergezeld van de uitnodiging aan daarvoor in aanmerking
komende senioren om hun vakervaringen ter zake aan het papier toe te vertrouwen.
Gehoor gevend aan die sympathieke invitatie heb ik essayistisch mijn
onderstaande ervaringen als planoloog, meer dan een halve eeuw werkzaam op
het vakgebied, spontaan neergeschreven.
BEWINKELINGSSTRUCTUUR
Eén van de vele manieren om tot zo’n selectieve articulatie te komen is het
volgen van de veranderingen van één fenomeen in de tijd om aldus de lijn
van de geschiedenis te beschrijven. Zo’n fenomeen is bijvoorbeeld de bewinkelingsstructuur
van Nederland in zijn ruimtelijk-economische ontwikkeling
53

54
gedurende de tweede helft van de 20 e eeuw. In verband daarmede is voor dit
impressionistisch overzicht mijn voorkeur ten slotte uitgegaan naar het ‘Door
enige kennis gehinderd’-onderwerp “Distributieplanologie”; theorie en praktijk,
kennis en handelen, planning en beleid met betrekking tot winkelcentra en
ruimtelijke bewinkelingsstructuur in Nederland. Ik motiveer dit stukje autobiografi
e als volgt:
- Detailhandel weerspiegelt het maatschappelijk leven in al zijn facetten. De
beide O’s (Onderzoek en Ontwerp) en de beide B’s (Beleid en Burgerij) uit de
probleemstelling komen in hun intensieve O2B2-wisselwerking bij voortduring
aan de orde bij de distributieplanologische vraagstukken 1 .
- Distributieplanologie is blijvend actueel 2 . De O2B2-relaties uit de probleemstelling
vormen het domein van een permanente dialoog tussen de genoemde
actoren.
- Distributieplanologisch onderzoek en beleid(sadvisering) was de afgelopen
halve eeuw één van mijn intensieve werkterrein, zowel universitair als niet-universitair,
zowel in het particuliere bedrijfsleven als op alle overheidsniveaus, tot
en met de offi ciële Tweede Kamerhoorzittingen ter zake.
GESCHIEDENIS: HET BEWUSTZIJN VAN DE MENSHEID
De kernvraag van de probleemstelling van het Seniorenconvent is: wat leert ons
de geschiedenis?
Op die vraag zijn in de loop der jaren in algemene zin diametraal tegengestelde
antwoorden gegeven: ‘Historia docet’ versus ‘History is bunk’ 3 .
In deze ‘Historikerstreit’ verschoof later de probleemstelling naar de vraag: Reconstrueert
of construeert (door eigen interpretatie, montage en collage) de historicus
de geschiedenis? Is hij/zij toeschouwer of deelnemer?
De vele daarop geschiedenisfi losofi sch gegeven antwoorden convergeren nu naar
de visie: geschiedenis leert ons geen lessen, wel inzicht en daarmede uitzicht.
Géén lessen in de zin van pasklare receptuur voor handelingsgerichte planning
hier en nu. Wel inzicht in onderliggende, meer fundamentele vragen; en wel
wijsheid, die onderkenning en beantwoording van die dieper gravende vragen
voor het hic et nunc kan opleveren. Kennis van de geschiedenis is daarbij onmisbaar:
voor wie het veleden niet kent, is het heden een raadsel. Iedere generatie
staat op de schouders van de voorafgaande. Geschiedenis is het bewustzijn van
de mensheid, zoals het geheugen het bewustzijn van het individu bepaalt.
Daarbij bekruipt senioren vaak - vooral in de permanente planologische debattenbaaierd
- het gevoel van: ‘Fools rush in, where angels fear to tread”, “Angels”
synoniem met senioren, ‘Fools’ met aanstormend jong talent in zijn Sturm- und
Drang-periode, in zijn jagen en jachten: druk, druk, druk!
Onthaasting? Geen tijd voor gehad! ‘Groots en meeslepend wil ik leven! Hoort
ge dat, vader, moeder, knekelhuis!’ (Lodewijk van Deyssel). Géén contempla-

tieve deliberatie! Niet ruggelings de toekomst in, maar vooruit het verleden uit.
Liever de toekomst vorm geven dan het verleden verlengen.
Tegenover dit jeugdig elan bevinden senioren zich, in hun gelijktijdige distantie
en betrokkenheid tot het vakgebied, in een spanningsveld: enerzijds het op
grond van ervaring willen tegenhouden van heilloze initiatieven; anderzijds het
niet remmend willen werken telkens wanneer nieuwe initiatieven worden ontplooid.
Toch klinken er, juist nu, op ons vakgebied ook uit jongere generaties soms aansporingen
op tot expliciete inbreng van ‘sadder but wiser men’: “Een vrije houding
vind je ook vaak bij gepensioneerden. Zij zijn niet meer gebonden aan één
of andere mening en hebben toch veel praktijkervaring. Organiseer uitwisseling
van de jonge generatie en de ‘retired generation’!” 4
PERIODES VAN VIJFTIEN JAAR
In die gedachtengang is de distributieplanologische ontwikkeling hierna longitudinaal
5 op een aantal punten vanuit mijn ervaringen becommentarieerd in
het perspectief van de probleemstelling. Mijn commentaar mondt uit in korte,
puntsgewijze “Wat leert ons de geschiedenis?”-aanbevelingen als mijns inziens te
behartigen grondslagen van ruimtelijke planning. Ordening van zo’n longitudinale
geschiedvorsing vergt periodisering, indeling van de beschouwde periode in
min of meer duidelijk en gemotiveerd onderscheiden tijdvakken.
Ex post gebeurt dat op allerlei (wetenschaps)gebieden dan ook altijd uitbundig,
niet zelden met verschillende uitkomsten al naar gelang de gekozen invalshoek.
Veelal worden economische periodiseringcriteria gekozen, omdat het economisch
getij een doorslaggevende factor voor de maatschappelijke ontwikkeling
is. Dat geldt ook voor de ruimtelijke inrichting van ons land, zonder daarbij
echter (zoals wel gebeurt) ruimtelijke ordening als bijwagen van de economie te
bestempelen. Bij ruimtelijke planning en ordening is namelijk meer aan de hand.
De planoloog Zonneveld 6 heeft in zijn proefschrift rond 350 gedurende de 20 e
eeuw voor het bovenlokale niveau ontwikkelde ruimtelijke concepten geïnventariseerd,
beschreven en geanalyseerd. Daaruit bleek onder meer dat de gemiddelde
looptijd van een ruimtelijke visie ongeveer anderhalf decennium omvat.
Gemiddeld wisselt dus een generatie ruimtelijke planners tijdens zijn actieve
vakleven tenminste één maal van visie 7 . Bovendien spoort die tijdsspanne ongeveer
met de ‘Wet van het uitdovend verleden’ 8 .
Deze gegevens en vooral de economische criteria geven mij aanleiding de Nederlandse
(distributie)planologische ontwikkeling van de 20 e eeuw in te delen in
achtereenvolgende periodes van ongeveer vijftien jaar elk met eigen karakteristieken:
1945-1960; 1960-1975; 1975-1990; 1990 en later. De exacte data doen
er niet zoveel toe. Er kunnen overlappingen optreden.
55

56
CHRISTALLOGRAFIE (1945-1960)
De Duitse geograaf Walter Christaller ontwikkelde op basis van wetenschappelijk
ruimtelijk-analytisch onderzoek zijn zogeheten ‘centrale plaatsentheorie’
(1933): een - later door hem en anderen nog uitgebouwde - theorie die het ruimtelijk
spreidingspatroon en de grootte van centrale plaatsen (bijvoorbeeld steden)
verklaarde; een theorie, die bijvoorbeeld ook de stedenbouwkundige Le Corbusier
bij zijn ‘Ville Radieuse’ - ontwerpen inspireerde.
Pas na de Tweede Wereldoorlog, rond het jaar 1950, drong de betekenis van
Christaller’s theorie ten volle door tot de vakwereld van ruimtelijke planning en
beleid. Zijn centrale plaatsen-theorie - in het vakintroverte koeterwaals aangeduid
als ‘Christallografi e’ - leidde in beschrijving, verklaring en evaluatie tot
toenmaals overtuigende en empirisch getoetste resultaten. Daarmede verwierf de
theorie door zijn bewezen geachte juistheid de status van normatief leerstuk.
De door Christaller met zijn centrale plaatsen-theorie beoogde en bereikte
wetenschappelijke ‘Ist’-verklaring van bestaande situaties werd zo tot ‘Soll’-richtlijn
voor toekomstige (planning)situaties verheven. Alles ademt plan, orde,
systeem. Zie de bijgevoegde fi guur ‘Christallografi e’.
Bijvoorbeeld voor de dorpenspreidingsplannen in de IJsselmeerpolders, voor
nodale regioplanning van voorzieningenstructuren, en vooral ook voor de distributieplanologie
met betrekking tot steden en stadsgewesten. ‘Distributieplanologie’
dient daarbij opgevat te worden als empirische en toegepaste wetenschap in
de geest van de bijgevoegde “Kringloop-cascade-metafoor der wetenschappen”.
Distributieplanologie in die zin was non-existent vóór de Tweede Wereldoorlog.
Wel waren er uit gericht stedebouwkundig onderzoek medio jaren dertig in twee
Ruimtelijk-functioneel hiërarchisch spreidingsmodel van centra volgens Christaller

gemeenten (Amsterdam en ‘s-Gravenhage) enkele embryonale aanzetten tot wat
wij nu distributieplanologie noemen, maar die mondden slechts uit in losse simpele
beleidsaanbevelingen in de geest van ‘Winkels samenballen tot concentraties,
en wel bij voorkeur langs (hoofd)verkeerswegen en -straten in verband met
bereikbaarheid’. Een bredere, op fundamenteel onderzoek gebaseerde inkadering
van de winkelproblematiek in een totaal-conceptie ontbrak ten enenmale.
Dat veranderde vrij spoedig na de Tweede Wereldoorlog toen de Christallografi e
in het vizier van de onderzoekswereld en daarmede later ook van de ontwerperswereld
en nog later ook van de projectontwikkelingswereld kwam. De Christallografi
e werd ten onzent toenmaals enthousiast ingehaald 9 .
Op basis daarvan 10 werd een ruimtelijk-economisch overallvisie op winkelplanning
opgebouwd in de vorm van de theorie van de functionele hiërarchie van winkelcentra:
gebiedsgewijze boven-, onder- en nevenschikking van winkelcentra al
naar gelang van de functie, die zij voor hun verzorgingsbereik uitoefenen. Daarmede
wed in een wetenschappelijk verantwoorde samenhang spatiëring, kwantifi
cering en zelfs samenstelling (naar hoofdbranches) van winkelcentra in normatieve
planningtermen bepaald.
Resultaat: een ideaaltypische bewinkelingsstructuur met buurt-, wijk-, (eventueel)
stadsdeel- en city-centra (drieslag- of vierslagstelsel). Volgens deze blauwdruk
van de gewenste winkelcentrageografi e is het leeuwendeel van de uitbreiding
van de naoorlogse woningvoorraad - rond vier miljoen woningen - qua
bewinkeling gerealiseerd onder vigeur van de theorie der functionele hiërarchie
van centra.
Niets zo praktisch als een goede theorie. Wetenschappelijke nieuwsgierigheid is de vitaliteit
zelf; zij integreert losse scherven kennis tot een zinvol samenhangend geheel. Kennis
is macht 11
DYNAMIEK EN CONTINUÏTEIT (1960-1975)
Dynamiek is kenmerkend voor de detailhandel.
De geijkte metafoor daarvoor is geworden het beeld van ‘the wheel of retailing’:
het voortdurend voortwentelend rad van distributieve veranderingen, voortgedreven
door dynamische wisselwerkingen tussen vraag en aanbod Daarmee is
overigens sinds het psalmwoord ‘Alles woelt hier om verandering’ en Heraclitus’
‘Panta rhei’, niets nieuws onder de zon.
Een van onze nationale 19 e - eeuwse dichters (H.C. Tollens Cz 1780-1856) bezong
reeds dynamiek in het algemeen en aldus, avant la lettre, ook ‘the wheel of retailing’:
57

58
“Alleen op de struikelbaan
wagen lust en rust er aan
om een eindweegs voort te rollen;
wien het plettend rad verniel’,
wie er steeg of nederviel
allen grijpen ‘t aan en hollen …
Niemand steekt een spaak in t wiel”
Die dynamiek bracht tijdens de ‘roaring sixties’ beroering in het vredige functioneel-hiërarchische
winkellandschap. Spectaculaire welvaartsstijging, gepaard
gaande met structurele toeneming van detailhandelsomzetten, deden nieuwe,
onverwachte winkelformules ontstaan. Schaalvergroting en effi ciencyverbetering,
gecombineerd met goede bereikbaarheid en toegankelijkheid van winkelcentra
werden economische imperatieven voor detailhandelsondernemers. Dit
leidde tot voor de Christaller-modellen ontwrichtende ‘winkels in de weide’:
PDV (Perifere Detailhandels Vestiging), GDV (Geconcentreerde Grootschalige
Detailhandels Vestiging) en nu - anno 2000 - weer een distributieplanologisch
novum: FWC + FabrieksWinkelConcentraties: perifeer grootschalige ‘factory
outlets’; winkelconcentraties niet - zoals gebruikelijk - door detailhandelsondernemers,
maar door fabrikanten van sterk afgeprijsde merkartikelen te realiseren
en te exploiteren.
Tegen zoveel dynamica bleek de statica van de Christallografi e niet bestand. Ook
gedragswetenschappelijk onderzoek had al in die richting gewezen. Zo bleek bijvoorbeeld
een belangrijk fundament van de Christaller-theorie, de afstandsminimalisatie
door consumenten en van winkeliers zich bij toenemende dynamiek
weinig of niets meer te laten gezeggen door de ‘wetten’ van de functionele hiërarchie
van winkelcentra. Zo werd door gedragswetenschappelijk onderzoek inzake
winkelomgevingsbeleid de Christallografi e geleidelijk vergruisd en dus verguisd.
Hiërarchieën blijven - op allerlei materiële en immateriële terreinen, ook op distributieplanologisch
gebied - wel bestaan, maar zij vervagen; zij gaan (om met
Hya Prigogine te spreken 12 ) ‘dissiperen’. Uit hiërarchieën ontstaan aldus heterarchieën:
wisselende mengvormen van bottom-up- en top-downontwikkelingen,
waarbij het accent veel meer op complementariteit dan op concurrentie tussen
(winkel)centra komt te liggen 13 .
CONTOUREN VAN EEN NIEUWE CHRISTALLOGRAFIE
Intussen zijn de bressen, in de Christallografi e geslagen door onderzoek en praktijk,
wetenschappelijk nog niet overtuigend opgevuld. Het functioneel-hiërarchische
beeld is versplinterd, maar wij blijven met de scherven jongleren. Uit
thans gangbare theoriefl arden lijken zich enkele contouren van een nieuwe, veel
bredere ‘Christallografi e’ af te tekenen door af te rekenen met de traditionele

drie- en vierslagstelsels van winkelcentra.
Grondgedachte: er zijn in allerlei ruimtelijke schaalverhoudingen slechts twee
ideaaltypische basisvormen van ‘centrale plaatsen’: centra gericht op functionele
verzorging (boodschappen doen, winkelen) en recreatieve ontspanning, de
‘uit’-stad, de ‘evenementen’-stad: synergetische, op bepaalde plekken ruimtelijk
samengebalde en vervlochten combinaties van een breed scala vrijetijdsbestedings-
en amusementsvoorzieningen, wonen, werken, horeca, winkelen. Op die
centrale (nieuwbouw)plaatsen, die mikken op hoge attractie- en transactiewaarden
14 , speelt detailhandel wel een belangrijke, maar geen overheersende rol. Die
rol gaat, gegeven de maatschappelijke ontwikkeling, meer en meer toevallen aan
de ‘leisure’-elementen.
En daarmede zou dan de klassieke Christaller-distributieplanologie ingebed
kunnen worden in veel bredere recentelijk ontwikkelde ‘leisure’-theorieën 15 .
Maar een overkoepelende theorie, die ook de ruimtelijke aspecten van geschetste
ontwikkelingen integreert, zal nog veel en diepgaand onderzoek- en denkwerk
vergen 16 .
Continuïteit en dynamiek vertonen blijkens ervaringspraktijk een opvallende
parallelliteit met de noties gevestigde belangen respectievelijk te vestigen
belangen. Voorbeeld: voorgenomen grootschalige perifere detailhandelsvestiging
in een (grote) stadsgemeente. Strijdpunt: concentratie of deconcentratie?
Te vestigen belangen pleiten met klem voor de realisatie van zo’n PDV/GDV:
‘’Niemand steke een spaak in ‘t wiel!”. PDV/GDV ontlast het door de verstikking
van het ‘armageddon’ bedreigde kernwinkelapparaat van de stad en doet
recht aan de onmisbare en onontkoombare detailhandelsdynamiek.
Gevestigde belangen, met continuïteit als devies, verzetten zich heftig tegen dit
‘morsen met winkelcentra’ Zij vrezen voor kapitaalsvernietiging van hun investeringen,
gedaan in de bestaande winkelstructuren, vooral in binnensteden. De
periferie wordt centraal, zeggen zij: de stad keert zich binnenste buiten. “Dies
irae, dies illa, urbs explodet in favilla”! Voorbeelden: cityfuncties van Amsterdam
naar de Zuidoost-as, in Rotterdam naar Alexandrium.
Die continuïteit-dynamiek-controverse zijn wij beleidsmatig te lijf gegaan -
typisch Nederlands! - met ons zelfs internationaal geprezen polderwondermodel.
Schep win-win-situaties, hanteer en - en- doelstellingen à la Schiphol-problematiek:
en meer vliegbewegingen en minder milieuhinder. Een en ander gepaard
met veel - soms heethoofdig - overleg tussen betrokkenen. Bij distributieplanologisch
onderzoek kwam de O van DPO behalve voor ‘Onderzoek’ ook te staan
voor ‘Overleg’. Bovendien vochten de kernwinkelapparaten op eigen kracht
terug tegen de deconcentratiebewegingen door ‘nieuwe harten-implantaties’ -
vaak omvangrijke herstructureringen in binnensteden - zoals de ‘Koopgoot’/
Rotterdam, ‘Heuvelgalerie’/Eindhoven, ‘Oranjerie’/Apeldoorn. Het resultaat is
in ieder geval geweest dat de ruimtelijk-economische bewinkelingsprocessen ten
onzent veel meer beheerst verlopen dan in vele buitenlanden.
59

60
Er is veel verandering nodig om continuïteit te waarborgen. Verandering, dynamiek is een
evenwichtsmechanisme
KWANTITEIT EN KWALITEIT
In de hoogtijdagen van de Christallografi e was, uit vrees voor overbewinkeling
en kapitaalsvernietiging, één van de belangrijkste onderzoeksopgaven het bepalen
van de economisch verantwoorde omvang van nieuwe en te herstructureren
winkelcentra. Daartoe zijn voor vraag- en aanbodzijde de ingenieuze mathematische
modellen en formules ontwikkeld, toenmaals aansprekend door hun lineaire
logica en ‘Komputer-fähigkeit’.
Voortgaand constructief-kritisch onderzoek deed hierbij nieuwe inzichten doorbreken.
Bijvoorbeeld: kardinale variabele in de distributieplanologische mathematica
is de factor vloerproductiviteit (Vp), dat is de feitelijke of normatieve
geldomzet per vierkante meter winkelvloer als enig middel voor de onmisbare
verbandlegging tussen ruimte (winkelvloeroppervlakte) en economie (detailhandelsomzet).
De aangenomen normatieve Vp werd geacht een betrouwbare indicatie
te zijn voor de omvang van rendabel te exploiteren toekomstige winkelareaal.
Nader onderzoek bracht echter het onvermoede feit aan het licht, dat géén
oorzakelijk verband aantoonbaar was tussen Vp en rentabiliteit van winkelvestingen.
De kwaliteit van het winkelareaal weegt veel zwaarder dan de kwantiteit
van de totale winkelvloeroppervlak. Bovendien bleken, afhankelijk van de concrete
situatie, andere formulevariabelen, zoals bevolkingsprognose, inkomen per
inwoner, winkelbestedingen per consument, koopkrachtbinding, aanzienlijke,
maar ieder voor zich wel plausibele ramingverschillen te vertonen. Cumulatie
van al die variaties in de onderling samenhangende modelvariabelen leidt tot
enorme, beleidsmatig nauwelijks hanteerbare bandbreedtes in de formule-uitkomsten.
Het antwoord op de vraag naar de distributieplanologisch verantwoorde
omvang van nieuwe winkelcentra verschoof daarmede van kwantitatieve
naar kwalitatieve aspecten, vooral naar de ruimtelijke kwaliteit van winkel-concentraties.
Kwantiteit blijft wel een rol spelen, maar als slechts één aspect van het
veel bredere begrip ‘kwaliteit’.
LIEFDEVOLLE AANDACHT
Over (ruimtelijke) kwaliteit zijn bibliotheken vol geschreven, vooral aan de hand
van de kwaliteitstrits gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde. Die drie-eenheid
benadrukt dat een ruimtelijk object (bijvoorbeeld een winkelcentrum) naar

functie, vorm en tijd echt, gaaf en levend moet zijn, wil er van hoogwaardige
kwaliteit sprake zijn. Maar al deze studies, hoe omvangrijk en diepzinnig ook,
hebben niet kunnen komen tot een exacte, operationele defi nitie van het begrip
‘kwaliteit’.
De essentie van het begrip kwaliteit blijft een mysterie. Ook in ontwerperkringen.
Pragmatisch vruchtbaarder dan de probleemstelling ‘Wat is kwaliteit?’ blijkt de
vraagstelling ‘Hoe ontstaat kwaliteit?’.
Het algemene, contextueel goed te operationaliseren antwoord op die vraag
luidt: stel ‘kwaliteit’ consequent synoniem met ‘aandacht’. Niet zomaar ‘aandacht’,
maar voordurende, gedetailleerde, nauwgezette, consciëntieuze, liefdevolle
áándacht voor object en probleem. Die habitus blijkt kwalitatief hoogwaardige
oplossingen te bieden. Vooral de kwaliteitscategorie ‘toekomstwaarde’ was
beloftevol wegens de mogelijke, distributieplanologisch belangrijke verbandlegging
tussen lange termijnkwaliteit en lange termijn-fi nanciering - institutionele
beleggers! - van winkelcentra. Als eminente voorbereidingsgrondslag voor trefzekere
ruimtelijke investeringen pleitte bijvoorbeeld Lukkes terecht voor een
‘Geografi sche Theorie der Investeringen’ 17 . Maar het is er helaas nog niet van
gekomen. Hier ligt nog een breed fundamenteel onderzoeksterrein braak, vooral
omdat de minister van VROM zegt in zijn conceptvoorstel ter voorbereiding van
de fundamentele WRO-herziening - in te dienen bij de Tweede Kamer in het
najaar van 2001 - dat de WRO niet zal worden uitgebouwd tot een fi nancieel
sturingsinstrument. Gemiste kans?
Immers … ruimte is politiek, en geld is de moedermelk van de politiek. Waar politieke
macht en geld samenkomen, op die baltsplaatsen van overheid en particulier
bedrijfsleven moet toch bijzondere stedebouw mogelijk zijn … Hier onderbreek ik
deze gedachtengang, want zo’n PPS-paradijs zou een apart opstel vergen.
KAFKAËSKE SITUATIE
Behalve de ruimtelijke kwaliteit van winkelcentra is niet minder de wet- en regelgevingskwaliteit
op alle overheidsniveaus ook voor de distributieplanologie van
groot belang. De ervaringen zijn niet onverdeeld gunstig. Anekdotische, werkelijk
gebeurde praktijk op lokaalregionaal niveau betreft onder meer bestemmingsplanregels
inzake verkoop van dekbedden, lakens en kussenslopen. Het criterium
voor de door de overheidsregelgevers met de beste bedoelingen opgestelde PDVbepalingen
is veelal het volume van te verkopen goederen. Volgens die PDVbepalingen
mochten slaapkamermeublementen wel, maar de bijbehorende dekbedden,
lakens en kussenslopen niet ter plaatse verkocht worden. Zo’n anomalie
doet de zaken in het honderd lopen, ook naar het oordeel van de gemeentelijke
regelinspecteurs. Gevolg is dat de overheid dan maar gedoogt dat de betreffende
regels genegeerd worden.
Dat is een Kafkaëske situatie: de beleidsmatig vanachter het bureau bedachte
61

62
regels functioneren slechts bij de gratie van hun overtreding!
De wetgevingskwaliteit op nationaal niveau is niet minder een bron van zorg,
ook voor de distributieplanologie. Het eerst opnemen - jaren zeventig - en
daarna weer verwijderen - jaren tachtig - uit de wetgeving van de DPO-verplichting
bij ruimtelijke plannen is een voorbeeld van reparatiewetgeving wegens
zwalkend beleid.
Maar er is meer.
De ‘vader’ van de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO), Van Wijnbergen,
waarschuwde reeds geruime tijd geleden met tal van voorbeelden tegen het
gevaar van averechts recht: wet- en regelgeving leidend tot neveneffecten, die het
tegendeel zijn van de door de beleidsmakers op politieke gronden beoogde resultaten
18 . Onbedoelde effecten leiden tot nieuwe maatregelen, die ook weer onbedoelde
effecten veroorzaken: haasje-overwetgeving van bedenkelijk gehalte. Ook
de rechterlijke macht, die vaak te hulp geroepen wordt als bestuurlijk arbiter
wegens tekort schietende wetgevingskwaliteit, klaagt daarover.
Sinds Van Wijnbergen de noodklok luidde is de situatie er, eufemistisch gezegd, niet
beter op geworden blijkens vele voorbeelden vanaf de WAO-uitvoerings-wetten tot
en met de reparatie Wet Voorkeursrecht Gemeenten en de ‘Varkenswet’ 1997.
De voorzitter van de Eerste Kamer stelde zelfs op 19 januari 2000 dat er veel
meer wetsvoorstellen dan nu zouden sneuvelen, indien de Eerste Kamer uitsluitend
zou letten op wetgevingskwaliteit. Maar de Eerste Kamerleden laten veel
passeren omdat zij politieke problemen willen vermijden.
Dit is een stellingname, die bijzondere aandacht verdient, zeker bij de thans in
voorbereiding zijnde fundamentele herziening van de WRO.
CONSUMINDER
Met een kwaliteitsaspect van geheel andere orde - namelijk de kwaliteit van ons
bestaan - werd de distributieplanologie geconfronteerd bij het veld winnen van
mentaal verzet tegen hedonistisch consumentisme 19 . De klacht klonk dat winkelcentra
slechts één uitstraling hebben: de boodschap dat de mens op aarde is
om zijn plicht als consument te vervullen (zie ook voetnoot 2). Daartegenover
werd gesteld een moreel appel tot soberheid, een pleidooi voor de ‘economie van
het genoeg’, voor een radicale mentaliteitsomslag in een volvette samenleving:
Consuminder in plaats van consumeer! 20
Daarnaar ingesteld gedragswetenschappelijk onderzoek bracht de dubbelproblematiek
aan het licht van de bepleite consumptieve terughoudendheid. Enerzijds
is die te gemakkelijk (iedereen kan het, zeker met lippentaal), anderzijds te moeilijk
(je geeft er iets voor op: statusverlies). ‘Conspicuous consumption’ wordt algemeen;
de één sleept de ander er in mee. Individualisering is vrijwillig aanvaarde
collectivisering. Men kan kritiek op die (te) uitbundige consumptie hebben,
maar dat heeft even veel effect als kritiek op de regen.

Distributieplanologen hebben van de ‘consuminder’-aanbevelingen kennis genomen,
maar de behandeling daarvan beschouwd als liggend buiten hun vakgebied
en verwezen naar het domein van de ethiek. Terecht? Wij zijn en blijven tenslotte
een volk van kodinees: enerzijds winst- en nut-maximaliserende koopman; anderzijds
tegelijkertijd d o m inee met moraliserend geheven gidsvingertje.
Kwaliteit ontstaat door aandacht, aandacht, áándacht!
ONGEWISHEID (1975 - 1990 en later)
De verhouding tussen onderzoek en beleid vertoont leerrijke actie-reactie-wisselingen
tijdens de tweede helft van de 20 e eeuw.
Aanvankelijk was - zeker in relatie tot het ruimtelijk ontwerp - aan het onderzoek
het houthakkers- en waterdragerswerk toebedeeld. Ontwerpers claimden
als primi inter pares het alleenrecht op creativiteit onder het motto:
De verbeelding aan de macht!
Maar in de praktijk bleek het om meer te gaan, namelijk: De verbeelding aan de
macht en zònder verbeelding aan de slag.
Met het tweede voorstel maakten onderzoekers meer dan ruimtelijke ontwerpers
ernst en brachten daarmede een veel vruchtbaarder kruisbestuiving dan vroeger
tot stand met het beleid 21 .
Beleidsmakers (bestuurders) worden tot hun onvrede in hun praktijk steeds weer
geconfronteerd met ongewisheid omtrent de uiteindelijke resultaten van hun
beleid, hoe goed dat ook is voorbereid. Zij (moeten) blijven worstelen met
de aloude planners- en beleidsvraag: zijn samenleving en toekomst kenbaar en
maakbaar?
Omtrent die vraag ontstonden nieuwe inzichten door de stapsgewijze naoorlogse
ontwikkeling van de systeemtheorie. ‘Systeem’ dient hierbij opgevat te worden als
een geheel van elementen in doelgerichte interactie, zoals bijvoorbeeld een verzameling
winkelcentra in een bepaald gebied. Procesdenken ging prevaleren boven
structuurdenken; de vroegere starre lineair-statische (denk)modellen bleken te
moeten worden vervangen door niet-lineaire dynamische modellen.
Aldus ontwikkelde de wetenschap - zeer kort door de bocht geformuleerd - de
theorie van de niet-lineaire complexe dynamische systemen, in de wandeling
aangeduid als chaostheorie, maar beter te benoemen als zelfordeningtheorie 22 .
Focus van de theorie is de beleidsmatige essentiële notie ‘ongewisheid’, te onderscheiden
naar
· Risicodomein
en
· Onzekerheidsdomein.
63

64
Risicodomein is - statistisch gesproken - het stochastisch gebied waarvoor kansverdelingen
van mogelijke toekomstige gebeurtenissen (‘mogelijke werelden’ 23 )
bekend zijn. Daar is dus, mede dank zij geavanceerde statistische technieken, een
zekere risicoreductie en daarmede een betere stuurbaarheid mogelijk.
Onzekerheidsdomein is - statistisch gesproken - het níet-stochastische gebied
waarvoor géén kansverdelingen van toekomstige gebeurtenissen bekend kunnen
zijn. Daar geldt principiële onvoorspelbaarheid, zoals de chaostheorie aantoont.
Daar geldt: niets is zeker, en zelfs dat niet. Het is het zelfordeningdomein bij
uitstek, waarop steeds nieuw evenwichten gezocht worden.
Is toekomst kenbaar en maakbaar? Chaostheoretisch antwoord: deels wel (risicodomein)
en grotendeels niet (onzekerheidsdomein). Stuurkundig betekent
dit onder meer het grotendeels loslaten van het traditionele cybernetisch paradigma,
de top down-overheidssturing, en het ruim baan geven aan zelfordenende
bottom-up-initiatieven. Dus niet meer de óverheid met ònderdanen, maar
staat èn burgers, want burgers zijn partners met pit.
‘TOERNOOIVELD-CONCEPTIE’
Veel planners en beleidsmakers hebben, vooral sinds het begin van de jaren
zeventig, moeite met het onzekerheidsdomein, met de onvoorspelbaarheid. Toekomst
is hun troetelkind: hoe minder toekomstonzekerheid des te beter. Toch
is die onzekerheid geen schrikbeeld, maar een zegen. Geen mens kan zonder
onzekerheid leven 24 . Immers, stel je eens indringend voor de verwerkelijking van
het plannerideaal ‘volledige toekomstvoorspelbaarheid’, dan zou alles ‘toekomst’
worden, zoals in de mythe van koning Midas alles goud werd wat hij aanraakte.
Gevolg zou zijn een ondraaglijke obsessie: een volslagen deterministische samenleving,
een gepredestineerde termietenstaat, waarbij vergeleken de gecumuleerde
horrorscenario’s van Aldous Huxley’s ‘Brave new world’ en van George Orwell’s
‘Nineteen eighty four’ slechts kinderspel zouden zijn.
Moraal: leer - uit wijsheid omtrent de ongewisheid - omgaan met onzekerheid.
Distributieplanologisch beleid vertaalt die aanbeveling in de vooral door het
ministerie van Economische Zaken gepousseerde) ‘toernooiveld-conceptie’: Laat
de overheid een globale contour, slechts enkele randvoorwaarden, vaststellen
en laat binnen die ‘toernooiveld’ -gebiedscontour duizend bloemen bloeien van
zelfordenende bottom-up-bewinkelingsinitiatieven. Wees gelukkig met de pluraliteit
van maatschappelijke condities en hun chaoplexiteit, een amalgaam van
chaos en toenemende complexiteit. Kóéster de daarbij onvermijdelijk optredende
paradoxen, zoals de huidige Dichter des Vaderlands, Gerrit Komrij, ons
voorhield in zijn essay ‘De gelukkige schizo’.
Distributieplanologische implicatie van deze beleidsbenadering is onder meer
dat het stadsgewest, het ‘stedelijk veld’, archipelstad wordt: eilandenrijk van

(sleutel)projecten op specifi eke locaties. Dáár balt de stedelijke vitaliteit zich
samen. Sturing van de ontwikkeling van steden krijgt vanwege hun onberekenbaarheid
een speculatief karakter. Toeval wordt een te aanvaarden en te waarderen
beleidsconditie. De overheid kan daarbij niet meer de traditioneel sturende,
maar slechts een faciliterende rol vervullen. In die gedachtengang bouwen nu
verschillende grote gemeenten hun planologische diensten om tot ‘ontwikkelingsbedrijven’,
vooral gericht op projectenplanologie.
LEIDEN, GELEIDEN EN BEGELEIDEN
Wat is de rode draad door vorenstaande distributie-planosofi sche bespiegelingen heen?
Als ik uitga van de overheidsrol bij ruimtelijke planning en ordening, is naar
mijn ervaring de ontwikkeling tijdens de tweede helft van de 20 e eeuw in essentie
weer te geven met drie vormen van de werkwoordstam >leid< namelijk:
leiden, geleiden, begeleiden.
Drie opeenvolgende fasen van planning- en sturing-denken met hun nadrukverschuiving:
van top down-ordening via verandering naar facilitering. In de termen
van distributieplanologisch onderzoek en -beleid: van de ‘christallografi e’ via PDV/
GDV- beleid binnen strakke voorwaarden naar de toernooiveld-fi losofi e.
En dan duikt de vraag weer op: wat leert ons de geschiedenis? Dit:
- Alles is al eens gedacht
- De geschiedenis herhaalt zich en zal dat blijven doen, maar steeds op een
onvoorspelbare manier.
De ervaring dat alles al eens eerder gedacht is, is ook in planologiecis niet onbekend.
Zo beklemtoonde de sociaal-geograaf G.J van den Berg in het ‘Woord vooraf’ bij zijn
magnum opus ‘Inleiding tot de planologie’ (1981) er geen aanspraak op te maken de
auteur te zijn van de daarin naar voren gebrachte ideeën. ‘Ik ben een verzameling van
andermans ideeën’ zegt ook de Amerikaanse fi losoof Rorty. Reeds eerder dichtte de
Nederlandse cultuurfi losoof K.L Poll in dezelfde geest:
‘Het verleden is mij vóór geweest.
Het hindert mij het meest
dat alles eerder is gezegd,
dat alle woorden, goed en slecht,
al zijn gezegd
door alle generaties
in vele intonaties’
Treffend voorbeeld van dit wetenschappelijk ‘herkauwen’ is het diepzinnige
onderscheid dat de Franse taal sinds mensenheugenis maakt in de toekomstbe-
65

66
grip, namelijk tussen ‘futur’ en ‘avenir’. ‘Futur’ is het kenbare en maakbare deel
van de toekomst, vooral structuren. ‘Avenir’ (ce qui est à venir: wat gaat komen,
wat ons gaat overkomen) is het principieel niet-kenbare en niet-maakbare toekomstdeel,
vooral processen. Onmiddellijk vallen hierin te herkennen de postmoderne
chaostheoretische inzichten inzake risicodomein (futur) en onzekerheidsdomein
(avenir). Het is de wentelgang der wetenschap, die op eigentijdse
wijze, bewust of onbewust, oude gedachten en wijsheden herneemt!
Dat hernemen komt ook tot uiting in de gedachte, dat de geschiedenis zich herhaalt
en dat zal blijven doen: een memento voor beleidsmakers en bestuurders.
De in het vorenstaande aangestipte distributieplanologische basisparadoxen,
principiële dilemma’s zoals vergankelijkheid versus bestendigheid, dynamiek
versus continuïteit, kwantiteit versus kwaliteit, zijn van zodanig fundamentele
aard dat zij steeds terugkeren, zij het in veelal onverwachte vorm.
Dit spoort ook met het door de geschiedkundige Jan Romein voor de historische
voortgang ontwikkelde concept van het ‘Algemeen Menselijk Patroon’ (AMP)
waarvan de essentie is: eender én anders.
Er is steeds één grondvorm (dynamiek/continuïteit; kwantiteit/kwaliteit) maar
met steeds andere vervoegingen.
Ook de distributieplanologie kent blijkens het vorenstaande tijdvakken met verschillende
thematieken, waarin toch steeds - ongeacht het tijdperk - overeenkomstige
problemen en concepties opnieuw opduiken.
Het is dus goed om het geschiedenisboek bij de hand te houden!
Noten
1
Distributieplanologie is, evenals ruimtelijke ordening, een volgzaam verteller van maatschappelijke
ontwikkelingen. Wie daaraan twijfelt, herleze de talrijke in het verleden voor velerlei onderwerpen
opgestelde (planologische) prognoses. Dat die prognoses nimmer uitkwamen is niet interessant,
wel belangwekkend zijn prognoses als rijke informatiebron (“Fundgrube”) voor de tijdgeest,
voor de ideeën en verwachtingen welke leefden ten tijde van de opstelling van die prognoses.
2
Zie bijvoorbeeld het boek van Rem Koolhaas: Dutchtown; OMA’s meesterproef in Almere (Rotterdam,
2000) waarin ‘shoppen’ als de laatste sociale bezigheid en als laatste ontmoetingsplaatsexpressie
in de huidige maatschappij en als het belangrijkste thema van ruimtelijke planning en
architectuur wordt geëtaleerd.
3
‘Wise crack’ uit het ‘Fordisme’ van Henry Ford I ‘Bunk(um)’ - humbug, nonsens, (pseudo)wetenschappelijk
geneuzel, vrijzwetselarij uit de elitaire planologenloge.
4
Uit het Juryrapport (blz.12, december 1998) inzake de prijsvraag van de Eo Wijers-stichting ‘Het
Aanzien van Nederland in 2030’. Zie ook het vaktijdschrift ‘Blauwe Kamer’, 1998/5, blz.18 en

voorts vooral Studium Generale 2000: ‘Grijze wijzen; emeriti aan het woord’ op grond van de
overweging: ‘Wijsheid komt met de jaren, maar we sturen hoogleraren juist bij het bereiken van
de jaren des onderscheids met emeritaat; daarmee sturen wij de wijzen weg’.
5
Niet transversaal, hoewel ook die benaderingswijze interessante synchroniteiten (schijnbaar toevallige
gelijktijdigheden) oplevert in de zin van de ‘Metabletica’ (Leer der Veranderingen) van Prof.
dr. J.H. van den Berg. Maar zo’n aanpak vergt een afzonderlijk opstel over de metabletica van de
distributieplanologie.
6
W. Zonneveld: Conceptvorming in de ruimtelijke planning, I en II (Amsterdam, 1991).
7
Dit werpt een schril licht op de bij ruimtelijke planning vaak met klem benadrukte noodzaak
van lange termijnbeleid. Lange termijn duurt ten onzent in de praktijk blijkbaar niet langer dan
(max.) anderhalf decennium: ‘The unbearable lightness of long term policy’ geldt hier dan: ‘Short
term policy drives out long term policy’. Robuust lange termijn beleid zou tenminste een halve
eeuw moeten (durven) overzien. Dan zou bij het ruimtelijk beleid nu rekening gehouden moeten
worden met de waarschijnlijkheid van inwonertaldaling in Nederland tegen het midden dezer
eeuw. Dan zou ons land (Nederland is immers geen dichtbevolkt land, maar een dun bevolkte
stad) als geheel geconfronteerd worden met de problematieken, die onze direct naoorlogse wijken
aan het eind van de 20e eeuw teisterden.
8
Prof. dr. T. Pollmann: De wet van het uitdovend verleden (NRC Handelsblad 11 januari 1996).
Deze, zelfs in wiskundige formulevorm uitgedrukte wet geeft het wegebben van collectief historisch
bewustzijn aan: zoals voor een waarnemer de sterkte van een lichtbron afneemt met het kwadraat
van de afstand, zo doet de menselijke geest dat met betrekking tot verleden èn toekomst.
9
Met vergelijkbaar enthousiasme werden ongeveer twee decennia later in Nederland omarmd de
rapporten van de ‘Club van Rome’ .
10
Door ‘Centrale plaatsen’ uit de Christallografi e te interpreteren als ‘(winkel)centra’.
11 Hoewel kennissen soms machtiger zijn.
12
I. Prigogine/I. Stengers: Orde uit chaos (Amsterdam, 1985)
13
Dit lijkt mij ook te sporen met de in dit verband gedragswetenschappelijk interessante ‘structuratietheorie’
van de Britse sociaaltheoreticus Anthony Giddens: geen polariserend dualisme, maar
complementerende dualiteit (A. Giddens: Sociology, Londen, 1989).
14
Om welke ruimtelijke schaalgrootten het bij dergelijke ‘megattractieparken’ kan gaan, doen buitenlandse
voorbeelden zien: vloeroppervlakten (all-in) van 100.000-150.000 m2!
15
Zie bijvoorbeeld M. Jansen-Verbeke: Leisure, recreation and tourism in inner cities (Nijmegen,
1988); H. Mommaas: Moderniteit, Vrije tijd en de Stad (Utrecht, 1993).
16
Ik waag een vergelijking met de hedendaagse natuurkunde. Moderne fysica steunt op twee pijlers:
de relativiteitstheorie (de leer van het (zeer) grote) en de quantummechanica (de leer van
het (zeer) kleine). Beide theoriecomplexen hebben op hun gebied proefondervindelijk bewezen
onbetwistbaar juist te zijn. Maar toch zijn beide theorieën tot nu toe niet verenigbaar in één overkoepelende
conceptie. Fysici, de moed niet opgevend, blijven echter zoeken naar de ‘Great Unifying
Theory’, de Theorie van Alles, trachtend die te vinden in de nieuwste ‘(super)snarentheorie’.
Metaforisch lijkt mij dit transponeerbaar naar bovengenoemde ‘leisure’-theorieën. Of is ieder
wetenschappelijk inzicht zo contextgebonden dat (althans voor de niet-B-wetenschappen) overkoepeling
in een holistische ‘Great Unifying Theory’ illusoir is?
17
P. Lukkes: Geografi sche Theorie der Investeringen (NEPROM Vereniging van Nederlandse Pro-
67

68
jektontwikkeling Maatschappijen: ‘Investeren in Nederland’, 1994).
18
S.F.L. Baron Van Wijnbergen: De wetgever in opspraak (KUN-exoratie 12 oktober, 1984).
19
Met name ook toen de minister van Economische Zaken met enige regelmaat (jaren zeventig)
rijksbeleidsnota’s inzake overheid en consument publiceerde.
20
Ter tegemoetkoming daaraan werd van programmatische ontwerpzijde in nieuwe winkelconcentraties
soms wel een bescheiden ‘stiltecentrum’ opgenomen, maar dat nam de principiële
bezwaren van de nulgroep-fanaten uiteraard niet weg.
21
Mede blijkens het feit dat veel meer personen uit de onderzoeks- dan uit de ontwerpdisciplines
zitting verkregen in beleidsbepalende bestuurscolleges.
22
Die theorie is afgeleid van de B-wetenschappen, maar geldt evenzeer voor andere wetenschapsgebieden;
zie bijvoorbeeld C. van Dijkum/D. de Tombe: Gamma Chaos (Bloemendaal, 1992).
23
Zie ook H. van der Cammen: Mogelijke werelden (UvA-inoratie, 29 maart, 1996).
24
R. Kok, Pandora, Prometheus en Prognoses; een mythologisch planologische vertelling. (Epiloog
ter gelegenheid van mijn afscheid als Kroonlid van de Raad van Advies voor de Ruimtelijke
Ordening).

KRINGLOOP - CASCADEMETAFOOR der WETENSCHAPPEN
Toelichting:
De zon van het intellect beschijnt de zee van de sociale werkelijkheid.
Wolken vormen zich door verdamping, symbool voor abstrahering.
De wolken ontladen zich in ideeënbuien, in regens van gedachten, geordend
door opvang en kanalisatie in drie onderling verbonden stuwmeren (1, 2 en 3)
met convergerende, stroomversnellende wanden.
1. representeert de formele wetenschappen: de wetenschap van alle mogelijke
werelden; explicitering van ordenings- en regelsystemen.
2. representeert de zuiver empirische wetenschappen: interpretatie van
formule systemen.
3. representeert de toegepaste wetenschappen: wetenschap gericht op
praktische verwerkelijking van doelstellingen.
De verbindingen, de stroomversnellingen via vernauwde doorgangen, tussen de
drie opeenvolgende stuwmeren symboliseren de terugkeer naar de dagelijkse
69

70
leefwereld met als criteria:
- tussen 1 en 2: interpretatie (wel/niet juist, geldig/ongeldig van formele
regels)
- tussen 2 en 3; toepassing (waar/onwaar van hypotheses)
- tussen 3 en de sociale werkelijkheid: evaluatie (waardebepaling van een
bepaalde praktische verwerkelijking: uitvoerbaar/onuitvoerbaar)
(Vrij naar C.A van Peursen)
Rieuwert Kok (1923, Rotterdam) behaalde diploma
gymnasium a aan het Gymnasium Erasmianum te Rotterdam.
Zijn doctorale bul verkreeg hij aan de Erasmus
Universiteit: staatkundig-economische richting met specialisatie
economische geografi e, inclusief planologie.
Hij was achtereenvolgens, planoloog en hoofdplanoloog
van de gemeente Den Haag en directeur van het COM
(Centraal Orgaan ter bevordering van de bouw van
Middenstandsbedrijfspanden), thans geheten DHV/REA
(Ruimtelijk Economische Advisering).
Daarna was hij directeur van ‘Stad en Landschap, adviesbureau voor ruimtelijke
ordening en vormgeving’ en adviseur bij het instituut voor Bestuurswetenschappen
in Den Haag. Kok was verbonden aan de Universiteit Utrecht
voor de doctoraal-specialisatie ‘Commercieel vastgoed’ . Tevens was hij kroonlid
van de Raad van Advies voor de Ruimtelijke Ordening en lid van de werkgroep
Maatschappelijke Sturing van het ministerie van Financiën.
Kok is zelfstandig gevestigd als onafhankelijk economisch-planologisch adviseur.
Andere vakactiviteiten:
Kok is voorzitter van de studiegroep ‘Vestigingsplaatsproblemen in de detailhandel’
van de Vereniging voor Distributie-Economie, bestuurslid voor Nederland
van de internationale vereniging URBANICOM in Brussel, lid en
plaatsvervangend voorzitter van de commissie Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing
van de raad voor het Midden- en Kleinbedrijf en voorzitter van
de redactieraad van het tijdschrift ‘Stedebouw en Ruimtelijke Ordening’.

‘De kaart van Nederland vastleggen voor 2030 is een vlucht uit
de realiteit’
EEN ALLERGIE VOOR ONGEBREIDELDE
IDEEËN EN IDEETJES
Gerrit Wissink
In dit artikel zal ik mij als oud gediend planoloog wagen aan een vergelijking van
enkele eigen ervaringen met wat momenteel in de praktijk gaande is. Ik doe dat uiteraard
in de hoop dat ik een aantal jongere planologen en bestuurderen bereik in de
spaarzame refl ectieve momenten die zij hebben.
ONTWIKKELINGSGANG
Nog tijdens mijn in 1946 aangevangen studie heb ik als onderzoeker (met P.J.W.
Kouwe), mede-auteur (met Kouwe en Chr. van Paassen) en eindredacteur, gewerkt
aan het grote Haarlemmermeer-project (De Haarlemmermeer:
Plattelandsproblematiek in de Randstad Holland, Assen, Van Gorcum, 1955). Na
afsluiting van de studie sociale geografi e (vrije studierichting) heb ik eerst . werkervaring
opgedaan als wetenschappelijk assistent en tijdens veldwerk in de VS als stipendiaat
van ZWO. Daarna ben ik van 1957 tot 1962 verbonden geweest aan de
Rijksdienst voor het Nationale Plan, waarvan de laatste anderhalf jaar als hoofd van
de afdeling Onderzoek. Mijn proefschrift over Amerikaanse steden heb ik in maart
1962 in Utrecht verdedigd (American Cities in Perspective, Assen, Van Gorcum,
1962). Van 1 november 1962 tot 1 februari 1993 heb ik dienst gedaan als gewoon
hoogleraar planologie in Nijmegen.
Vanuit mijn academische positie heb ik de eerste jaren vooral aandacht gevraagd voor
aard en structuur van stadsgewesten en de daaruit voortvloeiende wenselijkheden.
Daarna ben ik gaan wijzen op de beperkte invloed van de overheid op de ruimtelijke
ontwikkeling, vooral als het gaat om grotere structuren en spreidingspatronen.
Daarop werken immers zoveel niet volledig onder controle te brengen andere actoren
en factoren in, inclusief de som van de individuele voorkeuren van de consumenten.
Als uitvloeisel daarvan heb ik erop aangedrongen het denken en handelen in de
planologie meer te richten op de situaties waarin, de voorwaarden waaronder en
de werkwijzen waarmee - vaak in samenwerking met andere actoren - wél dingen
71

72
tot stand zijn te brengen. Dit heb ik een “handelingsgerichte planologie” genoemd
(zie: Handelen en Ruimte, Stedebouw en Volkshuisvesting, mei 1986). Voorts heb ik
betoogd dat de meeste toekomstige ontwikkelingen niet voorspeld kunnen worden
en dat we daarom in ons vak beter met onzekerheid moeten leren omgaan (zie:
Omgaan met de toekomst, Stedebouw en Volkshuisvesting, mei 1985).
Door alles heen speelde bij mij een sterke gerichtheid op het object, dat wil zeggen
op aard, ontwikkeling en functioneren van ruimtelijke elementen en structuren en
de daarmee verbonden problemen en oplossingen. Het complement van objectkennis
is de theorie van de planning, waaraan volgens mij in academische kring
weleens te veel aandacht en energie werden besteed (zie bijvoorbeeld mijn: Ruimtelijke
ordening als mensenwerk, Assen, Van Gorcum, 1982).
Op beperkte schaal, tenslotte, heb ik me vanuit de universiteit in de Nederlandse
praktijk begeven, onder andere door projecten uit te voeren voor de gemeenten
Nijmegen en Tilburg en voor hun beider stadsgewesten.
Mijn ontwikkelingsgang heeft mij allergisch gemaakt voor ideeën en ideetjes van
vakbroeders (-zusters) en politici, die betrekking hebben op:
a) een verre toekomst;
b) investeringsdrift gebaseerd op niet veel meer dan zogenaamde
strategische visie en verlangen naar grootse daden;
c) denken in termen van algemeen toepasbare ruimtelijke concepten;
d) een steeds verdere verfi jning van de theorie over procedures en
besluitvorming, zonder veel aandacht voor de ruimtelijke werkelijkheid
en voor de drijfveren van de daarin werkzame actoren.
Dat bepaalt in belangrijke mate mijn reactie op een aantal zaken in de huidige
vakbeoefening zowel in de praktijk als op de universiteit. Met een aantal huidige
ontwikkelingen ben ik niet tevreden en dat geldt evenzeer ten aanzien van het
jongleren met een verre toekomst.
Dat men - wellicht met meer of minder geloof in de maakbaarheid, maar niettemin
serieus - in meerdere kringen bezig is de kaart van Nederland voor 2030
vast te leggen, vind ik een vlucht uit de weerbarstige realiteit van het moment
en wat daarmee voor de komende jaren gedaan kan en moet worden. Ook ben
ik onverminderd van mening dat het denken over theorie en procedures meer
gekoppeld moet worden aan de kenmerken van het object en de (beperkte) beïnvloedingsmogelijkheden
daarvan.
GEHANNES MET GELUIDSHINDER EN EMISSIES
Daarnaast heb ik me de laatste jaren verbaasd over het geringe leervermogen van
de overheid en over het eigen voortstuwingsvermogen van grote projecten, onder
andere bij de Betuwelijn. Als er een beginnetje is, valt de zaak niet meer tegen te

HET STADSGEWEST NIJMEGEN
In 1972 bracht het Planologisch Instituut Nijmegen (PIN), in opdracht van het toenmalige
Stadsgewest Nijmegen, een rapport uit over de “Ruimtelijke ontwikkeling van het
Stadsgewest Nijmegen tot 1985”. De in dit rapport gevolgde aanpak was een mengeling
van de toenmaals in de Angelsaksische wereld gepropageerde systeembenadering, en pragmatische,
Nederlands-nuchtere opvattingen over planning en besluitvorming. Deze aanpak,
die in de jaren zeventig ook elders in Nederland werd toegepast onder andere op
nationaal niveau, wordt in de planologische vakwereld aangeduid als procesplanning.
Een basisgedachte is dat de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling moet worden uitgezet met
behulp van een ontwikkelingsprogramma, gekenmerkt door in de tijd gefaseerde strategische
keuzemomenten en daarbij behorende uitwaaierende, alternatieve ontwikkelingslijnen. In concreto
werden voor Nijmegen drie spreidingsbeelden geschetst: een westmodel, een oostmodel en
een gespreid model.
In het Liber Amicorum Gerrit Wissink: Dertig jaar universitair planoloog (1993) bespreken
Gerard Linden en Ties Ganzevles dit rapport en de wijze waarop daarvan door de Nijmeegse
bestuurders (geen) gebruik werd gemaakt. Zij constateren dat de strategische ruimtelijke beleidskeuzen
in Nijmegen meermalen nogal snel en gemakkelijk werden aangepast, zonder dat dit
werd ondersteund door de noodzakelijke operationele beslissingen die daarvoor nodig waren. De
procesplanningsgedachte werd dus uit het oog verloren of onvoldoende in de praktijk gebracht.
Men vergat dat vliegwieleffecten, zoals de groei van bedrijfsgebieden (Brabantse Poort, Groot-
Bijsterhuizen), niet zomaar kunnen worden stopgezet. Ook verzuimde men vanuit de
beleidskeuzen op lange termijn terug te redeneren naar beslissingen die in een eerder stadium
moesten worden genomen, zoals de aanleg van een nieuwe Waalovergang. (HtH)
houden, ook niet als de perspectieven veranderen. Mede daardoor hebben overheid
en private partijen te weinig aandacht en geld gegeven aan het ontwikkelen van een
doelmatig openbaar personenvervoer. Zo er al kansen waren geweest, dan is men nu
waarschijnlijk te laat om een goed evenwicht met de auto te vinden. Evenmin is er
nog een goede balans gevonden waar het gaat om economische groei versus welzijn.
Denk bijvoorbeeld aan het gehannes met geluidshinder en emissies. Jammer dat het
falen van de politiek achteraf zo weinig vaders blijkt te hebben. Vrijwel niemand
neemt de consequenties van gemaakte fouten voor zijn verantwoording.
Bovendien signaleer ik sinds kort weer de tendens om op een achterhaalde
manier met ruimtelijke concepten om te springen. Vóór omstreeks 1970 werd
er met betrekking tot de uitbreiding van steden veel gedacht en geredeneerd in
termen van voor- en nadelen van abstracte macro-vormen, zoals concentrisch,
ringvorm, bandvorm, vingervorm, gespreid en nieuwe satellietsteden. Men deed
alsof de in abstracto “beste” vorm overal toepasbaar was. Dat is daarna een hele
reeks van jaren nauwelijks meer het geval geweest.
73

STUDIE OVER COVENTRY EEN OMMEKEER
Toentertijd werd voor mij de ommekeer gemarkeerd door een begin zeventiger
jaren verschenen Engelse ‘sub-regional’ studie over Coventry en omgeving. Ik
heb toen duidelijk beargumenteerd gezien dat eerst naar doelen, eisen, feitelijke
situatie en mogelijkheden moet worden gekeken en dat dan wel zal blijken tot
welke vorm men op die basis komt.
Maar de laatste tijd is bij ons weer heel wat te doen geweest over “corridors” en
over “netwerksteden”. Wat zijn netwerksteden echter méér dan gespreide hoofd-
en nevenkernen die onderling sterk functioneel zijn verbonden, Dat wil zeggen
wat zijn zij méér dan stadsgewesten en conurbaties? Anders gezegd: het gaat wellicht
om het constateren van een bestaande werkelijkheid, waarop men nu een
ander etiket, ontleend aan de informatietechnologie, plakt. Men wil er toch niet
mee zeggen dat thans nog vrij liggende kernen onderling door stripbebouwing
met elkaar moeten worden verbonden? Het gebruik van de term is dus betrekkelijk
betekenisloos.
Ernstiger ligt de zaak met de zogenaamde corridors. Daarbij gaat het duidelijk
om een vormconcept. In feite zijn her en der langs de snelwegen al kilometers
lange, vrij ondiepe terreinen met allerlei soorten bedrijven en horeca ontstaan,
op een fl ink aantal plaatsen zelfs tegen het van rijkswege voorgestane beleid in.
Echter, aangezien snelwegen maar beperkt op- en afritten hebben, is bebouwing
haaks op de snelweg-corridor bijna evengoed bereikbaar als bebouwing in de
lengte erlangs. Het voornaamste doel van toch lintbebouwing is dan de zichtbaarheid
voor het langskomende verkeer dat niet op het terrein zelf hoeft te zijn
(‘public relations’, representatie). Of gaat het om een ongevoelige vulling van
geluidshinder-zones? Maar ten koste van wat?
BANDSTAD-CONCEPT
De opgelaaide discussie over corridors wekt uiteraard herinneringen aan al vele
decennia lang gevoerde discussies over de bandstad, die in een betrekkelijk rudimentaire
vorm – dat wil zeggen zonder werkgebieden - het eerst werd gepresenteerd
door Soria y Mata (Ciudad Lineal, 1882 – zie afbeelding). In dit bandstadconcept
werd later geleidelijk het openbaar vervoer geïntegreerd met zowel het
werken als het wonen. Hoe dat probleem in hedendaagse op de snelwegen geënte
corridors moet worden opgelost - en of het niet beter anders kan - is nog hoogst
onzeker. Ook hier geldt weer dat men eerst grondig moet kijken naar de doelen,
eisen, feitelijke situatie en plaatselijke mogelijkheden, in afweging met andere
wensen en vereisten. Dan zal wel blijken welke vorm en ligging daaruit voortvloeien.
Toepassing van een vormconcept zonder meer, op grond van een redenering
in abstracto is werken met oogkleppen.
75

76
DOENIGHEID
Het onderzoek naar doelen, eisen, feitelijke situatie en mogelijkheden rangschik
ik onder het onderzoek in het kader van concrete planvorming en concrete maatregelen
op lokaal en regionaal niveau. Dat vind ik hoogst nuttig en onontbeerlijk.
Ik ben echter meer en meer gaan twijfelen aan het nut van fundamenteel
empirisch object-onderzoek voor de praktijk van de ruimtelijke ordening. De
belangrijkste reden daarvan is dat ik de resultaten van dat onderzoek tot dusverre
weinig gebruikt heb zien worden. Ze worden bij de planvoorbereiding, vooral op
rijksniveau, overstemd door grote, meestal zwak onderbouwde ideeën of ze stroken
niet met andere politieke vereisten en worden dan hoogstens gebruikt naargelang
het uitkomt. Subsidiaire redenen zijn dat de resultaten van dit onderzoek
vrij zelden direct bruikbaar zijn en dat die resultaten in een aantal gevallen alweer
snel door de veranderende werkelijkheid worden achterhaald. Denk bijvoorbeeld
aan het vestigingsgedrag van ondernemingen en aan de snelle wijzigingen in de
detailhandel. Dit betekent uiteraard niet dat zulk onderzoek dan maar achterwege
moet blijven. Het kan bijvoorbeeld nooit kwaad de resultaten ervan in het
achterhoofd te hebben bij het concrete situatieonderzoek.
De steeds verdere verfi jning van de bestuurlijke planning-theorie roept bij mij
eveneens twijfels op. Wat is het nut voor de praktijk als toepassing ervan achterwege
blijft? Net als de doenigheid rond het bedenken van kaartbeelden voor
2030, komt de planning-theorie op mij over als een vlucht uit de realiteit. Maar
ik besef wel dat zij die er fanatiek mee bezig zijn, dit een oprecht intellectueel
genoegen vinden.
Literatuur
Linden, G., & T. Ganzevles (1993), Terugblik op het onderzoek Stadsgewest
Nijmegen, in: A. Dekker et al. (redn.), Gerrit Wissink: dertig jaar universitair planoloog.
Nijmegen: Vakgroep Planologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, pp.
144-153.
Paassen, Chr. van, P.J.W. Kouwe & G.A. Wissink (1955), De Haarlemmermeer:
plattelandsproblemen in de Randstad Holland. Assen: Van Gorcum.
Wissink, G.A. (1962), American cities in perspective, with special reference to the
development of their fringe areas. Assen: Van Gorcum.
Wissink, G.A. (1982), Ruimtelijke ordening als mensenwerk: maatschappelijke processen
en de rol van planning. Assen: Van Gorcum.
Wissink, G.A. (1986), Handelen en ruimte: een beschouwing over de kern van
de planologie. Stedebouw en Volkshuisvesting, 67/5, 192-194.

Gerardus Antonius Wissink werd in 1928 geboren in
Deventer en genoot aldaar middelbaar onderwijs. Vanaf
1946 studeerde hij sociale geografi e aan de Rijksuniversiteit
Utrecht. Tussen 1951 en 1955 verrichtte hij, tezamen
met prof. Chr. van Paassen en zijn latere Nijmeegse
collega Piet J.W. Kouwe († 1996), een uitvoerig geografi
sch onderzoek in opdracht van de gemeente Haarlemmermeer.
Na enkele jaren die hij gedeeltelijk in de Verenigde
Staten doorbracht, werd hij in 1957 benoemd tot plaatsvervangend
hoofd van de afdeling Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek van de Rijksdienst
voor het Nationale Plan. In 1960 werd hij hoofd van die afdeling. Op
23 maart 1962 promoveerde hij in Utrecht (bij De Vooys), en datzelfde jaar
volgde zijn benoeming tot hoogleraar Planologie aan de Katholieke Universiteit
Nijmegen. Die functie zou hij blijven uitoefenen tot zijn emeritaat in
1993.
77

Over een waterkeet en een strandbal,
van migratiestudie tot benuttingskunde
AVONTUREN IN EEN GRENSGEBIED
Een grenslander, zo kan Henk ter Heide zich met recht noemen. Tijdens zijn hele carrière
heeft hij zich opgehouden in het ‘grensgebied van sociale wetenschap en ruimtelijke
planning’.
Zijn loopbaan kent een opvallende kringloop. Bij de aanvang kreeg hij de kans om
te promoveren omdat men uitdrukkelijk het belang van diepgaand onderzoek voor
het beleid onderkende. Aan het eind maakte zijn doctorstitel het mogelijk dat hij als
hoogleraar gestalte kon geven aan een nieuwe samenwerkingsvorm tussen de Rijksplanologische
Dienst en de wetenschap.
Geen wonder dat hij de discipline waarin hij de laatste jaren als hoogleraar opereerde
de naam ‘benuttingskunde’ - het kennisgebruik in ruimtelijk beleid - meegaf.
Henk ter Heide
Kort na het begin van mijn beroepsloopbaan verscheen van de in die tijd zeer
bekende (in 2000 overleden) hoogleraar Sjoerd Groenman een bundel “beschouwingen
over vraagstukken in het grensgebied van sociologie, sociale opbouw en
planologie” (Groenman 1959). Omdat mijn carrière zich in dit grensgebied leek
te gaan afspelen schreef ik een kort besprekingsartikel over dat boek (Ter Heide
1961). Het was mijn eerste tijdschriftartikel. Ik was wat kritisch over de door
Groenman gebruikte termen, vond bijvoorbeeld dat hij in plaats van planologie
beter planning had kunnen zeggen. In later jaren is dit grensgebied nog in
veel andere woorden beschreven. Zo werd voor de huidige bundel als onderwerp
afgesproken: “de verhouding tussen onderzoek, ontwerp, beleid en de burgers”.
De problematiek is blijvend actueel. Dat mijn hele loopbaan zich in het
bedoelde grensgebied zou afspelen had ik goed gezien. Van wat ik er heb beleefd
beschrijf ik hieronder acht belangrijke episoden.
BIJ DE RNP
Op maandag 1 september 1958 meldde ik mij bij het gebouw Lange Voorhout
94 in Den Haag, waar de afdeling Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek van de
Rijksdienst voor het Nationale Plan was gevestigd Ik werd aan de deur begroet
door een jongeman die zich voorstelde als Theo Quené en die mij leidde naar de
79

80
kamer van het plaatsvervangend afdelingshoofd Gerrit Wissink. (Misschien moet
ik even uitleggen dat Rijksdienst voor het Nationale Plan de toenmalige naam was
van de Rijksplanologische Dienst.) Na verdere begroetingsceremonieën werd ik
aan een bureau gezet om te beginnen met het werk waarvoor ik was aangenomen.
Dàt ik voor dat werk was aangetrokken had alles te maken met de problematiek
van de verhouding tussen onderzoek en beleid. Mijn opdracht was namelijk
om het onderzoek voort te zetten naar de structuur van de binnenlandse
migratie. Reeds vanaf de oprichting van de RNP, en zeker vanaf 1949 toen het
Instituut voor Sociaal Onderzoek van het Nederlandse Volk (ISONEVO) een rapport
uitbracht waarin bevolkingsspreidingsbeleid werd aanbevolen, was duidelijk
dat migratie één van de onderwerpen was waarover de Dienst veel meer te weten
moest zien te komen. In 1951 werd een werkprogramma voor migratie-onderzoek
opgesteld. Meteen al datzelfde jaar, evenwel, moest het Jaarverslag melden:
“Dringende werkzaamheden van andere aard en wisselingen in de personeelsbezetting
waren oorzaak, dat de voorbereidende bewerkingen slechts langzaam
vorderden.” In de daaropvolgende jaren namen die ‘dringende werkzaamheden’
nog sterk in omvang toe. Naarmate de nationale ruimtelijke ordening aan
status won, werden er van de RNP steeds meer beleidsactiviteiten verwacht (Rapport
Westen des Lands, Eerste Nota). Tegelijk groeide daardoor ook de behoefte
aan meer kennis. Er moest voor het migratie-onderzoek een extra medewerker
worden aangesteld. Dat was ik dus.

Zo gemakkelijk kwam men echter niet van het probleem af. De beleidswerkzaamheden
bleven toenemen: er moesten ook nota’s voor de andere landsdelen
komen, al snel ontstond de vraag naar een Tweede Nota, en ook meer laag-bijde-grondse
activiteiten vroegen aandacht. Steeds meer moest ook ik bij andere
werkzaamheden worden ingeschakeld. In 1961 werd een list verzonnen: ik kreeg
het voorstel om het werk in eigen tijd af te maken, waarna ik er op zou mogen
promoveren. De Dienst zou alle nodige assistentie blijven verlenen (bibliotheek,
typewerk, rekenwerk: men bedenke dat we nog geen computers hadden), en het
drukken van het proefschrift betalen. Ik nam het voorstel aan. Dat betekende
wel dat ik niet bij de Dienst weg kon totdat het proefschrift klaar was. Op het
moment dat het zo ver was, werd me een bevordering aangeboden waardoor ik
nog langer bleef, uiteindelijk tot aan mijn pensioen.
Toen ik in 1965 was gepromoveerd wisten we dus een heleboel over migratie
(al bleek het later nog lang niet genoeg te zijn), maar inmiddels was door alle
beleidswerk duidelijk geworden dat er nog meer onderwerpen waren waarover
we veel meer kennis behoefden: woonwensen, bedrijfsterreinen, verkeersontwikkeling,
enzovoort, enzovoort. Bovendien werden de beleidsmensen steeds ongeduldiger.
Het was duidelijk nodig om kennisvoorraden aan te leggen, waaruit
geput kon worden als het beleid in de toekomst weer eens wat weten wilde.
Maar welke kennis moest in voorraad worden gehouden, en wat voor onderzoek
moest worden verricht om die kennis te krijgen? Om die vragen te beantwoorden
moest aan onderzoekprogrammering worden gedaan.
HET PROGRAMMEREN VAN HET ONDERZOEK
Aanzetten voor onderzoekprogrammering werden gegeven in 1966, rond de tijd
van het verschijnen van de Tweede nota over de ruimtelijke ordening. In opdracht
van mijn baas, Dirk Hazelhoff, schreef ik twee stukken. In het eerste identifi -
ceerde ik 31 sociaal-wetenschappelijke onderzoekvragen, voortvloeiend uit leemten
in de kennis die bleken uit (het concept van) de Tweede nota of uit het zogenaamde
Blauwboek. Dat was een ten behoeve van de Nota opgesteld overzicht
van alle relevante kennis die de afdeling Onderzoek meende te bezitten (er zijn
bij mijn weten helaas geen exemplaren van bewaard gebleven).
Het tweede stuk werkte de lijst onderzoeken uit tot een programma voor de
eerstkomende jaren.
Beide nota’s onlangs weer bekijkend werd ik getroffen door de omschrijving van
project 4 in het eerste stuk: “Onderzoek naar de evaluatie door de bewoners van
bepaalde buurten in verband met de bedoelingen van de ontwerpers van deze
buurten”. Dit is exact het soort onderzoek waarnaar we in 1997 en 1998 tevergeefs
gezocht hebben in het kader van de Werkgroep eenheid van de ruimtelijke
planning van de bnSP. In al die ruim dertig jaar is dergelijk onderzoek niet van de
81

82
grond gekomen. Terwijl bestuurders de laatste decennia het nut van beleidsevaluatie
zijn gaan inzien, zijn de meeste stedebouwkundigen nog steeds niet geïnteresseerd
in ontwerpevaluatie.
De beide nota’s vormden goed discussiemateriaal voor het Onderzoekberaad, dat
op 11 november 1966 werd opgericht. Althans: dat we een nieuw beraad hadden
opgericht merkten we pas veel later. Op die vrijdag (tevens de verjaardag van
Dirk Hazelhoff) was er nog niet meer aan de hand dan dat het voormalige afdelingshoofd
Cor Kruijt, die na zijn benoeming tot hoogleraar in Delft adviseur
van de Dienst was geworden, boos was over het gebrek aan aandacht voor het
onderzoek bij de Directie. Daardoor liepen zijns inziens veel dingen fout en kon
hij zijn adviseurschap niet goed kon invullen. Zijn kritiek maakte zoveel indruk
dat reeds op de volgende dinsdag inhoudelijk beraad aan de hand van mijn nota’s
kon beginnen.
In Van der Cammen et al. (1982), een historische analyse van de eerste vijftien
jaar van het Onderzoekberaad, is beschreven (pp. 67-74) hoe jarenlang geworsteld
werd om de programmering van de grond te krijgen. Het lukte niet om
in de discussies het juiste abstractieniveau vast te houden: zij dwaalden steeds
af naar hetzij het concrete en gedetailleerde, hetzij het fi losofi sche en hoogdravende.
Zo besteedde het Onderzoekberaad de eerste jaren vele uren aan de
precieze vormgeving van slechts twee projecten: het (economische) onderzoek
Noorden des Lands en het onderzoek woonmilieus. Anderzijds werd uitvoerig
gepraat over de mogelijkheid van een ‘macro-maatschappelijk model’, over visies,
Leitbilder en Leitmotive, over kentheoretische uitgangspunten. De laatstbedoelde
discussies kregen de overhand in de jaren 1970-1972, zulks naar aanleiding van
een nota over plaats en taak van de afdeling Onderzoek. Tijdens de eerste bespreking
van die nota in het Onderzoekberaad, op 21 april 1970, raakten de gemoederen
zodanig verhit dat het vervolg op die discussie een maand later door de
voorzitter, Theo Quené, werd ingeleid met het voorstel om “... de discussie over
de achtergronden van plaats en taak van afdeling O voort te zetten, bij voorkeur
op rustige wijze” (verslag van het 28 e Onderzoekberaad op 28 mei 1970 p.2,
cursief toegevoegd). Die discussie leidde tot de vorming van het Voorschotens
Beraad, dat in een aantal avondvergaderingen ten huize van Cor Kruijt, na uitvoerige
en diepgravende wetenschapsfi losofi sche debatten, nieuwe uitgangspunten
voor de onderzoekprogrammering formuleerde. (Hoofdlijnen van de nota
van het Voorschotens Beraad zijn verwerkt in Ter Heide 1976.)
In al deze discussies ging het meer om individuele opvattingen en gedachtespinsels
dan om verschillen in benadering tussen onderzoek, ontwerp en beleid. De
kloof tussen ontwerpers en onderzoekers was nog niet breed. Over het woononderzoek
zei Eo Wijers bijvoorbeeld dat er twee studies moesten worden verricht
die elkaar moesten aanvullen, een ontwerpkundig en een sociologisch onderzoek.
Een andere vooraanstaande RPD-ontwerper, Götz Nassuth, schreef reeds in

1966 een notitie waarin hij bepleitte dat de ontwerpers zich zouden beperken tot
hun eigen specialisme, “het structureren van binnengekomen eisen en gegevens”,
waarbij die eisen en gegevens door beleidsmensen respectievelijk onderzoekers
moesten worden toegeleverd. Confl icten tussen onderzoekers en ontwerpers ontstonden
bij de RPD pas in later jaren.
DE SAMENWERKING MET SISWO EN PSC
Ondertussen bleef het probleem bestaan dat medewerkers van de Dienst het
te druk hadden met lopende zaken om voldoende aan kennisopbouw te doen
(zie het kader ‘Discussie in het Onderzoekberaad’). Een voor de hand liggende
oplossing was om meer externe hulp in te roepen, en wel niet alleen door het ad
hoc uitbesteden van projecten maar ook meer structureel, meer programmatisch.
Met dat doel werd reeds in 1964, op initiatief van het toenmalige waarnemend
hoofd van de afdeling Onderzoek Alie Hessels, een overeenkomst gesloten met
SISWO. Volgens dit contract zou SISWO jaarlijks één of meer manjaren (in de praktijk
is het steeds bij één gebleven) beschikbaar stellen voor werkzaamheden in
opdracht van de Dienst. Het doel was, aldus de brief aan de Minister waarin
om toestemming voor het aangaan van deze overeenkomst werd gevraagd, “een
garantie te hebben dat SISWO blijvend in staat zou zijn fundamenteel onderzoek
ten behoeve van de ruimtelijke ordening te verrichten.”
‘ZELFS VOOR HET DENKEN EEN WERKGROEP?’
Discussie in het Onderzoekberaad op 4 februari 1969:
Dr. Ter Heide zegt dat de groei en de operationalisering van de Dienst hebben gemaakt
dat de onderzoekers weer veel meer in het dagelijkse werk worden ingeschakeld.
Prof. Kruijt stelt dat een academicus die creatief werk verricht minimaal één dag per week
volkomen vrij moet hebben om te lezen, te denken e.d.
Ir. Quené spreekt deze stelling niet tegen. Hij vraagt aan dr. Ter Heide of inderdaad door
de Directie aan afdeling O zoveel meer vragen worden gesteld dan enige jaren geleden.
Dr. Ter Heide antwoordt ontkennend. Het beroep dat thans op afdeling O wordt gedaan
neemt een andere vorm aan. Het bestaat uit de veelvuldige oprichting van werkgroepen,
die allemaal één of twee onderzoekers als lid willen hebben. Spreker noemt enige voorbeelden,
waaronder de werkgroep Grote Steden.
Ir. Wijers: De werkgroep Grote Steden is een denkgroep. De onderzoekers die er zitting
in hebben handhaven hun rol van onderzoeker.
Prof. Kruijt: Is de Dienst al zo overgeorganiseerd dat zelfs voor het denken een werkgroep
is opgericht?
83

84
Het ‘manjaar’ heeft in de jaren zestig inderdaad veel onderzoek verricht, maar
niet zonder een heleboel irritatie en gesteggel. In mei 1968 heb ik (in een vertrouwelijke
notitie!) de geschiedenis van het manjaar tot dan toe beschreven. Ik
moest constateren dat beide partijen zich, op verschillende punten, niet aan het
contract hadden gehouden. De Dienst had onvoldoende opdrachten gegeven.
En als SISWO dan maar op eigen initiatief met bepaalde werkzaamheden begon,
had de Dienst deze gedoogd om er vervolgens weer de belangstelling voor te
verliezen. Bovendien had de Dienst niet op tijd betaald. SISWO had verzuimd
verslagen uit te brengen, brieven niet beantwoord, begrotingen te laat ingediend,
en levertijden “schromelijk” overschreden. Ook was de Dienst ontevreden over
de kwaliteit van sommige producten.
De misverstanden en meningsverschillen bleven doorgaan. Moeizaam werden
steeds nieuwe oplossingen bedacht, die dan weer niet bleken te werken. Uiteindelijk
kwam hier de Permanente Dialoog uit voort, waarover verderop meer.
Tot troost van SISWO moge dienen dat in later jaren de verhouding met het
Planologisch Studiecentrum met soortgelijke problemen gepaard ging. Het PSC
(thans INRO/TNO) werd in 1970 op initiatief van de Dienst opgericht. Ontevredenheid
met bestaande instituten, waaronder SISWO, was ongetwijfeld één van
de motieven, hetwelk Cor Kruijt ingaf om Theo Quené toe te voegen: “Jij hebt
alleen vertrouwen in onderzoekinstellingen die nog niet bestaan!”
SISWO zelf was op een vergelijkbare manier ontstaan: uit ontevredenheid over het
functioneren van het ISONEVO. De procedures rond de programmafi nanciering die
het PSC van de Dienst zou ontvangen waren wel beter doordacht dan in het geval
van SISWO, maar dat neemt niet weg dat ik mij vele uiterst moeizame onderhandelingen
herinner over de besteding van die gelden. Het PSC had de (begrijpelijke)
neiging om opdrachtonderzoek prioriteit te geven. We moesten soms fl ink boos
worden om daarnaast ook nog wat bruikbaars van ze gedaan te krijgen.
HET PROGRAMMERINGSPROBLEEM OPGELOST
Begin jaren zeventig werd een nieuw, gedetailleerd planningmodel geïntroduceerd:
het Werkproces Ruimtelijke Ontwikkeling Nederland (WERON). Het was
gebaseerd op de systeembenadering en verdeelde de werkelijkheid in een aantal
systemen en subsystemen, waarvoor modellen zouden moeten worden opgesteld
teneinde het sociaal-ruimtelijke proces te kunnen sturen. Het Voorschotens
Beraad zag hierin een goede basis om tot programmering en prioriteitsbepaling
van onderzoek te komen. Op voorstel van het Beraad werd een werkgroep
gevormd, de WOP. De werkzaamheden van deze groep liepen echter dood. Blijkens
een tekst van mij uit 1975 kwam dat omdat er te weinig onderzoekers in
zaten en de WOP te veel naar perfectionisme neigde.
Om de impasse te doorbreken presenteerde afdeling Onderzoek onder mijn leiding
- ik was in 1974 afdelingshoofd geworden - in oktober 1975 op eigen ini-

tiatief een op WERON gebaseerd programma van sociaal-wetenschappelijk onderzoek,
en vroeg zij het Onderzoekberaad om de opdracht dit programma uit te
voeren. Daarmee werden andere afdelingen die onderzoek wilden entameren
voor het blok gezet: zij kregen prompt opdracht om ook met programma’s
te komen, en er werd een nieuwe werkgroep gevormd om de programma’s te
integreren. Dat vereiste nog een heleboel werk, maar uiteindelijk ontstond een
systeem van onderzoekprogrammering dat van jaar op jaar kon worden toegepast
(zie Kragt 1987). Tot het eind van de eeuw kon het worden gebruikt om de
jaarlijkse publicatie Extern onderzoek samen te stellen.
Was alles nu dus rozengeur en maneschijn?
Nee: na verloop van tijd begon het systeem tè goed te werken. De ontwikkelde procedures
maakten het mogelijk om met betrekkelijk willekeurige (beleids)overwegingen
als uitgangspunt, onderzoekvoorstellen in het programma in te brengen In de
loop des tijds nam het aantal kleine, min of meer pseudo-wetenschappelijke studies
(zoals gegevensverzameling, adviezen en essays) toe. Bezuinigingen werkten
dit in de hand en maakten tegelijk dat het meer ten koste ging van diepgaand
strategisch onderzoek.
De tijd dat grote projecten konden worden opgedragen is lang voorbij. Maaike Galle is
recordhoudster. Zij kreeg ooit in één klap ruim een miljoen los van het Onderzoekberaad
voor een bestuurskundige studie..
COMMUNICATIEVE PLANNING
Het fundamentele probleem is dat de beleidsvoorbereiding van karakter is veranderd.
Het Voorschotens Beraad ging ervan uit dat “vooral het in ontwikkeling
zijnde planningsproces een systematische en zeer bruikbare ingang vormt
voor een inventarisatie van de vragen en eisen die aan het planologische onderzoek
moeten worden gesteld.” De procedure voor de onderzoekprogrammering
werd dus ontwikkeld voor een situatie waarin systematische (proces)planning
een hoofdrol speelde in de beleidsvoorbereiding. Tegenwoordig komt het beleid
meer door onderhandeling tot stand: communicatieve planning.
Dat de procedure niettemin tijdens de rest van de twintigste eeuw soepel heeft
gewerkt, is te danken aan voortdurende aanpassingen. Uiteindelijk bereikte men
de samenhang in het onderzoekprogramma door de, op zichzelf betrekkelijk
kleine, projecten op te hangen aan een aantal speerpunten en basisprogramma’s.
Maar de twijfel groeide of het systeem nog wel voldoende duurzame, toekomstgerichte
kennis opleverde die ook op langere termijn een hechte basis voor het
ruimtelijk beleid kon bieden.
85

86
Vanaf 2001 wordt een nieuwe kennisstrategie toegepast, waarin de jaarplannen
ingebed zijn in programma’s voor vier jaar. Maar een grotere verandering ligt in
het verschiet: de oprichting van een afzonderlijk ruimtelijk planbureau.
Een moeilijk te beantwoorden vraag is overigens in hoeverre, in verleden en
heden, de kennisvoorraden die met behulp van de onderzoekprogrammering
werden opgebouwd daadwerkelijk in ontwerp en beleid werden en worden
gebruikt.
DE TOEPASSING VAN KENNIS
Toepassing van kennis in de beleidsvoorbereiding geschiedt over het algemeen
impliciet. Zelfs als ontwerpers en beleidsmensen zich ervan bewust zijn dat zij
gebruikmaken van bepaalde onderzoekresultaten, dan zullen zij dat lang niet
altijd expliciteren. In beleidsstukken wordt kennis “ondergeploegd”, zoals Theo
Quené dat placht te noemen. Tijdens onderhandelingen wordt kennis soms,
althans tijdelijk, ‘onder de pet gehouden’. De gebruikte kennis zelf is trouwens
een ratatouille van gegevens uit verschillende bronnen, omdat de vragen vanuit
het beleid niet netjes passen op de disciplinaire indelingen in de wetenschap, en
omdat ook niet-wetenschappelijke kennis wordt benut.
Met betrekking tot de Vierde nota heb ik geprobeerd een beeld te krijgen van
de mate waarin de inmiddels opgebouwde kennisvoorraden bruikbaar waren
geweest (Ter Heide 1988; Ter Heide 1992). Ik concludeerde onder meer dat we
een gelukkige hand hadden gehad bij het doen van onderzoek op gebieden als
de kwaliteit van stedelijke woongebieden, landschapsbeleving, en sociale veiligheid.
Het ruimtelijk-economische onderzoek echter was door de conjuncturele
ontwikkelingen min of meer achterhaald.
Dat juist sociologisch en sociaal-psychologisch onderzoek - waardering van stedelijke
woonmilieus, beleving van het Groene Hart - succesvol waren geweest
viel overigens hard mee. Over dit soort onderzoek hadden we vele malen pittige
discussies moeten voeren met ontwerpers en, in mindere mate, beleidsmensen. Zij
vonden regelmatig de uitkomsten van enquêtes ongeloofwaardig en onbetrouwbaar.
Die uitkomsten waren voor hen contra-intuïtief, weken af van hun privéopvattingen,
bijvoorbeeld wat betreft woonwensen. Dat was niet zo’n wonder:
academisch gevormde ontwerpers en planologen vormen uiteraard geen doorsnee
van de bevolking. Niettemin waren er onderzoeken waardoor de ontwerpers en
beleidsmensen overtuigd werden. Dat waren dan ook projecten van hoge kwaliteit,
waarin fundamenteel-theoretische analyses waren gebruikt ter onderbouwing van
de beantwoording van beleidsvragen. Het beste voorbeeld was het onderzoek naar
de kwaliteit van het stedelijk leefmilieu dat door Utrechtse sociologen werd uitgevoerd,
deels in opdracht van de RPD, deels ingepast in het eigen universitaire (eerste
geldstroom) onderzoekprogramma (Driessen & Beereboom 1983, Tazelaar 1985).

Om te garanderen dat beide partijen optimaal profi jt van het onderzoek zouden
hebben moesten ze bijna een jaar onderhandelen over de probleemstelling en de
projectopzet. Die investering betaalde zich, naar mijn inschatting, dubbel en dwars
terug. Men vraagt zich af of zoiets tegenwoordig nog zou kunnen.
CREATIEF AANBOD
In algemene zin kunnen verschillen van inzicht tussen onderzoekers, ontwerpers
en beleidslieden natuurlijk worden verklaard door de verschillen in functie.
Eind 1983 besteedden de stedebouwkundige Fred Kuyken (toen plaatsvervangend
directeur Ruimtelijke Planvorming) en ik daaraan aandacht in een uitvoerige
notitie over ruimtelijke kwaliteit. Wij stelden dat ruimtelijke kwaliteit moet
worden tot stand gebracht door een “creatief aanbod” waarin drie elementen
moeten worden geïntegreerd:
* empirische elementen, voortkomend uit analyse;
* creatieve elementen, voortkomend uit synthese;
* normatieve elementen, voortkomend uit beleid en politiek.
Specialisten op elk van deze terreinen moeten dus samenwerken, maar het bijkans
onoplosbare probleem daarbij is dat voor de drie elementen uiteenlopende
discussie- en besluitvormingsregels gelden:
* empirische conclusies worden bereikt door consensus in een wetenschappelijk
forum, waartoe uitsluitend ter zake kundigen toegang hebben;
* creatieve conclusies worden bereikt door aanvaarding door een publiek dat
door de samenleving als een elite wordt erkend;
* normatieve conclusies worden bereikt door stemming of door het machtswoord
van de hoogste in hiërarchie.
Zoeken naar een organisatievorm voor deze samenwerking - en daarover ging
op dat moment de discussie in de Dienst - komt dus neer op het zoeken naar de
kwadratuur van de cirkel – of, het betreft immers drie elementen, van de bol.
WAT IS EEN STRANDBAL?
“Hoe zouden,” zo vroeg de toenmalige RPD’er Taeke de Jong, thans hoogleraar in Delft,
zich af naar aanleiding van de beschreven notitie waarin de samenwerking tussen onderzoekers,
ontwerpers en beleidslieden de kwadratuur van de bol werd genoemd, “de verschillende
disciplines een bol – een grote strandbal, bijvoorbeeld – zien?”
Zijn antwoord: “De onderzoeker bekijkt hem van binnen en zegt: hij is hol; de ontwerper
bekijkt hem van buiten en zegt: hij is bol; waarop de beleidsman concludeert: nou, dan
zal hij wel gegolfd wezen!”
87

88
…..EN DE BURGERS?
Hoewel het de functie van het onderzoek is om empirische elementen tot het
creatief aanbod te laten bijdragen, zijn er ook normatieve aspecten aan verbonden.
De opvatting dat het wenselijk is beleid mede op zo betrouwbaar mogelijke
kennis te baseren is een waarde-oordeel – dat overigens impliceert dat het
onderzoek zelf zo waardevrij en objectief mogelijk moet worden uitgevoerd. Van
die wenselijkheid ben ik altijd vast overtuigd geweest. Zij geldt nog extra voor
het sociologische en sociaal-psychologische onderzoek naar gedrag en houdingen
van mensen. Ik was en ben van mening dat dergelijk onderzoek en toepassing
van de resultaten ervan de beste manier is om het democratisch gehalte van het
beleid te versterken, te zorgen dat het beleid optimaal uitwerkt voor de burgers.
Het is superieur aan allerlei vormen van inspraak die vooral in de jaren zeventig
opkwamen.
Evaluerend onderzoek dat wij naar die inspraak lieten verrichten ondersteunde
deze mening. De insprekers bleken veelal vertegenwoordigers van institutionele
groepen te zijn, en voor een belangrijk deel dezelfde personen die voordien middels
bezwaar en beroep invloed probeerden uit te oefenen – wat ze trouwens
ondanks de inspraak nog steeds bleven doen. Nu kan men natuurlijk stellen dat
deze vertegenwoordigers geacht konden worden de meningen van hun achterban
te kennen, maar toen de Utrechtse Wetenschapswinkel dat een keer onder-

zocht bleek dit ook nogal tegen te vallen. Overigens zijn er categorieën mensen
die bij defi nitie niet aan inspraak kunnen deelnemen en voor wie het ruimtelijk
beleid juist van bijzonder belang is: nog onbekende bewoners van een nieuw stedelijk
gebied, kinderen, toekomstige generaties. Anders dan sommigen denken bestaan er
wel methoden om dergelijke groeperingen te onderzoeken.
Mijn opvattingen weerhielden de directie er niet van om ook mij in te schakelen
toen rond de Derde nota het inspraakcircus op gang kwam. Ik herinner me verscheidene
spannende avondlijke bijenkomsten, onder andere in mijn toenmalige
woonplaats Gouda en in Winschoten. Of de aanwezigen als gelukkiger mensen
naar huis gingen, en of deze avonden enige invloed hadden op het beleid, heb ik
nooit kunnen ontdekken.
Voor het overige had ik als Haags ambtenaar niet zo veel rechtstreekse relaties
met burgers. Wel had ik veel te maken met provinciale planologen, waarvan ik
aanneem dat ze dichter bij de burger stonden. Gedurende een reeks van jaren
was ik voorzitter van de PPD-onderzoekersvergadering, een maandelijkse bijeenkomst
van hoofden van afdeling onderzoek van de Provinciale Planologische
Diensten, een in mijn ogen voor allen uiterst leerzaam gremium, dat echter in
1987 door het IPO de nek werd omgedraaid. De jaarlijkse excursies van deze
groep en afdelingsexcursies waren de voornaamste gelegenheden om ‘in het veld’
rond te kijken.
WIJ EN DE WETENSCHAP
Even terug naar het belang van de sociologie. In de jaren zeventig hadden ruimtelijke
ordenaars daar, ondanks hun kritiek, veel meer belangstelling voor dan
tegenwoordig (zie Ter Heide 1996). Dat bleek ook uit de gesprekken die een
aantal jaren werden gevoerd tussen leidinggevenden van de RPD en medewerkers
van de Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Utrecht.
Die bijeenkomsten stonden bekend als het Reeuwijks Beraad. Zij vonden plaats
in een houten gebouw aan de Elfhoevenplas in Reeuwijk. Piet Thoenes opende
één ervan met ons welkom te heten “in deze waterkeet”, waarmee meteen duidelijk
is in welke tijd dit beraad van start ging. De gesprekken waren zeer geanimeerd
en heel leerzaam.
Ongeveer tegelijk met het Reeuwijks Beraad ontstond de Permanente Dialoog.
In het kader van de discussies over de (moeizame) samenwerking tussen RPD en
SISWO was het idee ontstaan om een conferentie te organiseren over “het samenspel
tussen onderzoek en beleid op het terrein van de ruimtelijke ordening”.
Die conferentie vond plaats in november 1972. Zij besloot een commissie in
te stellen om een ‘permanente’ voortzetting van de dialoog tussen onderzoek
en beleid te organiseren. De commissie bepaalde dat selecte gezelschappen uit
89

90
beide kampen met elkaar in dialoog zouden treden. Echter, te select dan dat ik
ertoe zou kunnen behoren.
Ik heb dus wel aan de conferentie maar niet aan de PD deelgenomen. Maar in het Onderzoekberaad
heb ik daarover wel rapportages aangehoord. Al gauw werd - al dan niet
terecht - geklaagd over absenteïsme van de wetenschappers. Quené stelde daarom
voor om “iets op tafel te zetten” waarin iedereen geïnteresseerd zou zijn. “En
wat”, zo zei hij, “voldoet beter aan die omschrijving dan een pot met geld”. In
concreto: het geld voor het SISWO-manjaar, dat nog steeds op de begroting stond,
kon ter beschikking van de PD worden gesteld ten behoeve van fi nanciering van
de voorbereiding van onderzoekprojecten.
Dat was een buitengewoon goed idee. Er werd een kleine commissie ingesteld,
aanvankelijk bestaande uit Gerrit Wissink, John Buissink, Marten Bierman en
mijn persoon, die subsidies toekende voor korte studies op basis waarvan elders
fi nanciering voor een onderzoek kon worden verkregen. Natuurlijk hadden
niet al die studies succes Dat was inherent aan de aard ervan. Er zijn echter
zonder twijfel belangrijke onderzoeken uit voortgekomen, die anders niet gestart
hadden kunnen worden. De post is eind jaren tachtig wegbezuinigd. Dat is
jammer: zo’n ‘startmotor’ is, zoals gezegd, zeer nuttig.
In de jaren negentig is het Ministerie een nieuwe dialoog met de wetenschap
begonnen: het VROM-hoogleraren-overleg. Ik ben daar als emeritus hoogleraar
een paar keer bij geweest. De kwaliteit van de bijeenkomsten was wisselend,
maar er zijn - meen ik - wel resultaten uit voortgekomen.
HOOGGELEERD
In 1990 vestigde de RPD bij de Universiteit Utrecht een bijzondere leerstoel, en
werd ik door minister Alders tot hoogleraar benoemd. Daarnaast bleef ik voor
de helft van de tijd met de titel ‘adviseur’ bij de Dienst werken. In Utrecht gaf
ik onderwijs en deed ik onderzoek met betrekking tot het kennisgebruik in het
(ruimtelijk) beleid: een discipline die geenszins nieuw was maar die tot mijn verbazing
nog geen naam had. Ik noemde haar benuttingskunde. In Den Haag was
ik onder meer betrokken bij de onderzoekprogrammering en bij diverse projecten.
Deze slotperiode van mijn beroepsloopbaan duurde formeel drie jaar en drie
maanden, in werkelijkheid een jaar langer.
Ik vond het een groot succes, en niemand heeft mij op dat punt ooit tegengesproken:
noch degenen die bij de Universiteit en de RPD mijn werk moesten
beoordelen, waaronder het voor de leerstoel ingestelde Curatorium, noch de studenten,
die hun eigen beoordelingsprocedure hadden. De combinatie van functies
leidde tot een hoge mate van synergie: het was vaak mogelijk werk met werk
te maken. Mijn werkzaamheden in Utrecht en Den Haag sloten zodanig op
elkaar aan dat sprake was van één individuele kennishuishouding die ten dienste

van beide functies stond. Ook kon ik contacten tot stand brengen tussen anderen
in Utrecht en Den Haag.
Natuurlijk stuitte ik ook wel op problemen. In het bijzonder hadden die te
maken met verkokering in zowel Den Haag als Utrecht, maar dan langs verschillende
lijnen. In Den Haag betrof dit het onderscheid tussen onderzoekers,
ontwerpers en beleidslieden, de opsplitsing van het werk in verschillende deelterreinen
en afdelingen, de noodzaak om te onderhandelen met afzonderlijke
andere overheden en ministeries. In Utrecht ging het om de indeling in disciplines,
in vakgroepen en clusters daarbinnen, in individuele onderzoekinteresses en
–belangen. De scheidslijnen binnen enerzijds de Dienst en haar omgeving, en
anderzijds de universiteit staan haaks op elkaar. Dat bemoeilijkt het vinden van
gespreksonderwerpen die voor beide partijen de moeite waard zijn.
Nadat ik in 1993 met VUT was gegaan is de leerstoel een aantal jaren formeel niet
bezet geweest, hoewel de uitwisselingsrelatie wel in andere vorm werd voortgezet.
Pas in 1999 is Len de Klerk tot hoogleraar benoemd. VROM is daarnaast bij
nog zeven leerstoelen betrokken, op uiteenlopende wijze. Zo geldt voor de RPD
dat de directeur Ruimtelijk Onderzoek en Planvorming, Hans van der Cammen,
vier uur per week hoogleraar is in Amsterdam.
Men onderkent dat een bijzondere leerstoel één van de middelen van kennisverwerving
is. Hij draagt bij aan de ontwikkeling van de externe kennishuishouding,
dat wil zeggen de kennisontwikkeling in de samenleving waarvan ook het
VROM-beleid kan profi teren. Daarnaast geeft hij toegang tot relevante delen van
die externe kennis.
De reden dat de leerstoel zes jaar lang formeel niet bezet kon worden, was dat de
kandidaten die de RPD voor de functie kon vinden niet voldeden aan de eisen
die de Universiteit stelt. Eén van die eisen is een doctorstitel.
Hier zien wij een interessante kringloop in mijn loopbaan. In het begin kreeg ik
de kans te promoveren dankzij het feit dat het belang van diepgaand onderzoek
voor het beleid werd onderkend, maar niet in die mate dat er binnen de reguliere
personeelssterkte voldoende tijd voor kon worden vrijgemaakt. Aan het slot van
mijn loopbaan maakte de aldus verkregen doctorstitel het mogelijk om, door mij
in te schakelen, een nieuwe samenwerkingsvorm tussen de Dienst en de wetenschap
gestalte te geven.
JONGEREN GEÏNTERESSEERD
Hoe is het nu met de RPD en met de ruimtelijke ordening in het algemeen
gesteld, als ik naar het heden kijk door de bril van al deze herinneringen?
Het voornaamste probleem lijkt mij dat het nogal goed schijnt te gaan. De ruimtelijke
ordening is maatschappelijk en politiek veel meer in de belangstelling
komen te staan. Ruimtelijke ordenaars krijgen veel meer aandacht van politici
91

92
en media dan vroeger. Daardoor hebben sommigen van hen de indruk gekregen
dat, niet het land af is zoals men ooit verwachtte, maar dat wel hun opbouw
van kennis en ervaring is voltooid, en dat er dus niet zoveel behoefte meer is aan
fundamenteel en strategisch onderzoek. Dat kan - denk ik - niet anders dan, op
de duur, fout lopen. Gelukkig zijn er ook jonge mensen die dat begrijpen, en
naar hen schijnt tegenwoordig weer meer geluisterd te worden.
Sommige jongeren blijken zelfs geïnteresseerd in wat wij oudjes over onze ervaringen
in het verleden kunnen vertellen. Zij snappen dat wij weliswaar minstens
evenveel fouten maakten als zij nu, maar het waren wel andere fouten – en dus
leerzame.
Literatuur
Cammen, H. van der, R. Bontenbal & L. Canisius (1982), Gezocht: onderzoekbeleid.
Amsterdam, UvA/PDI.
Driessen, F.M.H.M., & H.J.A. Beereboom (1983), De kwaliteit van het stedelijk
leefmilieu: bewoners en hun voorkeuren. Den Haag/Utrecht, RPD/DGvH/
Vakgroep Theorie & Methodologie van de Sociologie.
Groenman, Sj. (1959), Ons deel in de ruimte: beschouwingen over vraagstukken in
het grensgebied van sociologie, sociale opbouw en planologie. Assen, Van Gorcum.
Heide, H. ter (1961), Notities van een „marginal man”. Sociologische Gids, 8/3,
140-145.
Heide, H. ter (1976), Planning en onderzoek in beweging. Stedebouw en Volkshuisvesting,
57/3, 103-111. (Ook verschenen als Publikatie 76/2 van de Rijksplanologische
Dienst.)
Heide, H. ter (1988), Planning, programmering en samenwerking als pragmatische
strategieën voor onderzoek en beleid. In: P.M. Blok, red., Colloquium vervoersplanologisch
speurwerk 1988: Nederland in nota’s; Delft, CVS (pp. 97-116).
Heide, H. ter (1992), Knowledge management in strategic planning: the case of
the Dutch Fourth Report. Knowledge and Policy, 5/2, 29-44.
Heide, H. ter (1996), Gedragswetenschappelijk onderzoek en omgevingsbeleid.
FACTA, 4/6, 16-19.
Kragt, R.H. (1987), Sources of inspiration for policy-oriented spatial research.
In: Colloquium on identifi cation of research needs concerning human settlements;
Rijksplanologische Dienst, publikatie 87-1.
Tazelaar, F. (1985), De kwaliteit van het stedelijk leefmilieu: reacties van bewoners
op tekorten. Rijksuniversiteit Utrecht: Vakgroep Theorie en Methodologie van de
Sociologie.

Hendrik ter Heide werd op 28 april 1930 geboren in
Meppel, waar hij de Hogere Burger School bezocht.
In 1958 deed hij doctoraal examen Sociografi e aan
de Universiteit van Amster dam, na behalve aan die
universiteit ook korte tijd in Londen te hebben gestudeerd.
Datzelfde jaar werd hij aangesteld bij de afdeling
Sociaal-wetenschappe lijk Onderzoek van de Rijksdienst
voor het Nationale Plan. In 1965 werd hij plaatsvervangend
hoofd van die afdeling, en hetzelfde jaar promoveerde
hij aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Binnenlandse
migratie in Nederland. In 1974 werd hij hoofd van de afdeling
Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek. Tot 1990 bleef hij in die functie.
In dat jaar trad hij aan als bijzonder hoogleraar Wetenschappelijke toepassingen
in de ruimtelijke ordening aan de Universiteit Utrecht, op de leerstoel
die door de Rijksplanologische Dienst was gevestigd. Daarnaast bleef hij als
adviseur onderzoekprogrammering bij die dienst werk zaam. In 1993 ging hij
met VUT.
Aansluitend op zijn functie bij de RPD was Henk ter Heide in de loop der
jaren onder meer betrokken bij diverse internationale activiteiten, zoals in het
kader van de Europese Gemeenschap, de Raad van Europa, en de Economic
Commission for Europe van de Verenigde Naties.
Henk ter Heide is momenteel werkzaam als zelfstandig publicist en adviseur
op het gebied van de sociaal-wetenschappelijke toepassingen in de ruimtelijke
ordening.
93

Terug naar de condities voor het onverwachte
ONDERZOEK OP DE UNIVERSITEITEN:
TWEEMAAL TUSSEN SCYLLA EN CHARYBDIS
Gerard Hoekveld
‘Verbaas je niet dat je mij lachen ziet:
Je wordt misleid door kinderlijke dromen,
Want je vertrouwt de weg der waarheid niet.
De wezens die je net hebt waargenomen,
Zijn echt, en hierheen neergezonden daar
Zij hun geloften niet zijn nagekomen.’
uit:
‘De goddelijke komedie’
van Dante Alighieri
Paradijs canto 3, 25/30
vertaling: Ike Cialona en Peter Verstegen
Amsterdam 2000
1. IN PARADISUM?
Onderzoek aan de universiteiten was voor rechtgeaarde onderzoekers een paradijselijke
aangelegenheid. Zo stelden velen zich het voor.
Niet gehinderd door enige maatschappelijke druk zouden de hoogleraren en de
medewerkers die hun proefschrift voltooid hadden, zich kunnen overgeven aan
hun hobby. Het onderwijs was tot in de jaren zestig een beperkte belasting en liet
genoeg tijd om soms wel twee of meer dagen niet in het universitaire instituut te
verschijnen. Er waren altijd wel student-assistenten van goede kwaliteit beschikbaar.
Ook waren er secretaressen die manuscripten uittypten.
Kortom, de omstandigheden zouden ideaal zijn voor onderzoek. Dit beeld is
zeker meer waar dan velen willen aanvaarden al moet men niet vergeten dat er
ook in de periode voor 1968 - de tijd van de Franse studentenopstand die ook
hier een permanente transformatie van onderwijssysteem en onderzoekscondi-
95

96
ties inluidde - grote verschillen tussen faculteiten waren.
De letterenfaculteiten waren veel dichter bij het hier geschetste beeld gebleven
dan de bèta’s. Jonge studierichtingen die zich moesten waarmaken en nieuwkomers
waren in de strijd om middelen en personeel, relatief zwaarder belast dan
gevestigde studierichtingen.
BREED PUBLIEK
Het onderzoek droeg in de jaren vòòr 1968 sterk het stempel van de hoogleraren.
Zeker in de letterenfaculteiten hing veel onderzoek samen met het onderwijs.
Hoogleraren verrichtten onderzoek, gaven daarover college en publiceerden dan,
na jaren, een boek. Een belangrijk deel van de artikelen werd geschreven in de
context van Nederlandse debatten. Soms lagen daaraan theoretische meningsverschillen
ten grondslag, soms politiek ideologische, soms ook methodisch-technische.
Meestal ging het vooral om de juiste beschrijving van de empirie. Tegelijkertijd
was er in de sociale geografi e een sterke neiging het vak en zijn resultaten
beschikbaar te stellen aan een breed publiek. Een aanzienlijk deel van de publicaties
verscheen in boekvorm, op een manier en in series die toegesneden waren
op de geïnteresseerde, ontwikkelde leek.
Ook in de jonge gammawetenschappen, waaronder de (oude) sociale geografi
e en de zeer jonge planologie gerekend kunnen worden, was die “letterensituatie”
tot 1968 aanwezig in die zin dat de hoogleraren het onderzoek domineerden.
Daarbij kregen hun individuele opvattingen en eigenaardigheden een
zo grote plaats dat P.J.W. Kouwe tijdens een congres van de vereniging van
Utrechtse geografi e studenten in 1962 opmerkte dat de geografen eens wat
meer geïnteresseerd moesten zijn in elkaars onderzoek en wat minder in elkaars
persoonlijkheden.
Deze paradijselijke toestanden heb ik nog meegemaakt.
Als in Utrecht afgestudeerde en daar in 1964 gepromoveerde sociaal-geograaf,
heb ik vanaf 1965 op SISWO op de afdeling planologie gewerkt. Eerst onder
leiding van Kouwe, later onder die van drs. G.J. van den Berg. Met ingang van
1967 was ik werkzaam als lector aan de VU.
Het is echter moeilijk om deze situatie vanuit het onderzoek ook als een gouden
tijd te bestempelen. Er was namelijk geen noodzaak om onderzoek aan te vatten
dat viel buiten de belangstellingsrichting van de wetenschappelijke staven. Er
was veel vrijheid en - afgezien van persoonlijke ambities - geen publicatiedruk.
Promoties kwamen nog zo weinig voor dat ze wekenlang stof tot conversatie
leverden in het vakgebied.
SISWO ondervond van die situatie de gevolgen.

SISWO LAVEREND TUSSEN OPDRACHTGEVERS EN
ONDERZOEKERS
In SISWO-verband werden voor die tijd progressieve gedachten ontwikkeld over
maatschappijrelevant onderzoek. Het grote probleem in de sector planologie
was om zowel onderzoeksopdrachten te werven alsook om opdrachtnemers te
vinden.
De universiteiten zaten niet op opdrachten te wachten. En als men dan al een
opdracht had aanvaard - meestal van de Rijksplanologische Dienst - dan ontspoorden
vrijwel zeker de gemaakte tijdsafspraken alsook de uitwerking van het
onderzoek.
POFFERTJESKRAAM
Overschrijdingen (van onderzoeksafspraken) met een half jaar waren gewoon, vaak waren
ze nog omvangrijker. Soms kwam dat omdat de onderzoeker inmiddels nog interessantere
ideeën kreeg die hij begon uit te werken, soms omdat men eenvoudig geen ervaring had
met het maken van een goede onderzoeksopzet en -planning, soms ook omdat het onderzoek
teveel een zaak was van één onderzoeker.
Bij bijvoorbeeld ziekte of verandering van baan kon, wilde of mocht een andere onderzoeker
in de toen nog kleine staven het werk niet overnemen. En bij derden was er te
weinig verantwoordelijkheidsbesef en betrokkenheid. Zo maakte men menige tocht naar
Den Haag om uit te leggen waarom het onderzoek nú weer niet opschoot.
Gelukkig was men bij de RPD ook nog niet zeer ervaren in het uitbesteden van onderzoek
zodat vaak in de poffertjeskraam op het Malieveld, dichtbij het gebouw van de RPD op
het Lange Voorhout, gemeenschappelijk gezocht werd naar een niet-ergenis wekkende formulering
van de achtergrond van de vertraging. Achteraf bezien is het verbazingwekkend
hoe “licht” de ambtelijke afwerking en de wetenschappelijke begeleidingsconstructies
waren en hoe groot de vrijheid van de onderzoekers was om aan zeer ruim gestelde
opdrachten inhoud te geven.
De toenmalig directeur van SISWO, Kouwe, en later het hoofd Van den Berg,
afdeling planologie, waren zeer actief in het bedenken van onderzoeksonderwerpen
die zowel de potentiële opdrachtgever als de eventuele opdrachtnemer
zouden kunnen bevallen. Het voortraject van zo’n onderzoek lag dan ook voornamelijk
binnen de muren van SISWO en niet bij de universiteiten.
Per 1 januari 1967 mocht ik als lector voor de stads- en plattelandsgeografi e der
westerse landen aan de jonge subfaculteit sociale geografi e van de V.U. beginnen.
Het was kort nadat de fysische geografi e zich uit de geografi e had losgemaakt en
zich in de aardwetenschappen had gevestigd.
97

98
ARENA VAN ACHTING EN VERACHTING
Op de VU bestond enige scepsis ten aanzien van de sociale geografi e (de planologie werd
behartigd door Dr. L. Bak als docent in deeltijd binnen de faculteit der sociale wetenschappen).
De sociaal-geografen aan de VU werden ondergebracht in de faculteit der Letteren want
de faculteit Sociale Wetenschappen wilde ze niet. De Letterenfaculteit werd geacht, zo
vertelde een hoogleraar oude talen me later, het wetenschappelijk niveau “in de gaten
houden” want met zo’n nieuw vak “wist je toch maar nooit of het wetenschappelijk wat
zou gaan voorstellen”. Dit geeft al aan dat er strijd geleverd moest worden om een plaats
in het universitaire bestel.
Toen was de arena vooral die van de achting van of verachting door andere hoogleraren
in de faculteit. Zij hadden het in eerste instantie voor het zeggen bij de toewijzing van
personeel en middelen. Thans is die helemaal in handen van de universitaire bureaucratie
en kunnen hoogleraren slechts zijdelings nog invloed uitoefenen via hun plaats in heel
anderssoortige beoordelings- en adviesgevende gremia.
De geografen waren tot ver in de jaren zestig volstrekt beschrijvend bezig. Terwijl
de sociologen al volop werkten met theorieën en ook met moderne statistische
methoden was dat in de geografi e toen nog ongebruikelijk. De sociaalgeografen
van de UvA, die zich van oudsher moesten handhaven in een sociaalwetenschappelijke
omgeving, waren een uitzondering.
Vooral nadat de in opkomst zijnde sociologie in 1958 de sociografi e descriptiviteit
en gebrek aan theorievorming en -gebruik verweet, namen de Amsterdamse
sociaal-geografen een voorsprong op de collega’s elders in het land. Zij onderscheidden
zich vooral door hun onderzoeksmethoden en het gebruik van theorieën
uit andere sociaal-wetenschappelijke disciplines. Hun voorsprong heeft
zeker vijftien jaar geduurd.
Toen ik naar de VU ging en ik een medewerker - dat was de eerste cum laude
afgestudeerde sociaal geograaf aan de VU - mocht aantrekken, stuurde ik hem
een aantal maanden naar SISWO. Directeur Kouwe liet hem daar met sociologisch
onderzoek meelopen en gaf hem de gelegenheid zich methodisch en technisch
te bekwamen in niet-beschrijvend empirisch onderzoek. Zelf ging ik in
1967 enkele maanden naar de VS om daar de broedplaatsen van stadsgeografi -
sche theorieën te bezoeken. Het resultaat was onder andere dat de volgende aan
de VU aan te stellen medewerker een wiskundige zou zijn die de computer moest
hanteren en onderwijs statistiek moest geven.

ONDERWIJSGEÏNSPIREERD ONDERZOEK
Onderzoek was echter een woord dat voornamelijk sloeg op de afstudeerscripties
terwijl de kandidaatsscripties daartoe een voorspel(letje) waren. Stafl eden deden
wat nu onderwijsgebonden of in ieder geval onderwijsgeïnspireerd onderzoek
heet. Interessante scripties werden “uitgebouwd” tot artikelen, colleges evenzo.
Hiaten in kennis die bleken bij het opzetten van onderwijs waren vaak aanleiding
tot onderzoekjes Soms konden studenten tegen betaling scripties maken
voor opdrachtgevers. Grote geografi sche instituten als die in Utrecht en Amsterdam
hadden tenminste één groot project. De kleinere instituten bleven met
vele kleine projectjes doorgaan. Centraal daarbij stond vrijwel steeds het leereffect
van staf en studenten in relatie met het opdoen van ervaringen met nieuwe
methoden of de nieuwste onderzoeksthemata.
Wel spoorden hoogleraren in de meeste gevallen de goede studenten aan om een
onderzoeksbaan te zoeken, terwijl de minder goede studenten de aanbeveling
kregen om aardrijkskundeleraar op de middelbare school te worden. Dat duidt
er toch op dat het onderzoek wat hoger aangeslagen werd dan het onderwijs.
GEOGRAFIE-PLANOLOGIE: EEN MOEIZAME RELATIE
Moeilijk was de verhouding tussen geografi e en planologie. De planologie was
aanvankelijk nog steeds dichtbij haar vooral sociaal-geografi sche afkomst gebleven,
hoewel de invloed van Delftse hoogleraren met een ontwerpersachtergrond
zoals Van Lohuizen, Angenot, De Bruyn, zeer aanzienlijk was. De invloed van
de sociologie en - nog later - de regionale economie was in de jaren zestig en
zeventig nog beperkt. De planologie moest de bredere bevruchting door andere
sociale wetenschappen nog ondergaan en haar eigen theorie nog ontwikkelen
respectievelijk uit het buitenland overnemen.
Geografi e en planologie hadden dezelfde belangstelling en de grens tussen toegepast
geografi sch en planologisch onderzoek was nog diffuus. Mede doordat de
geografen hun sociaal-wetenschappelijke identiteit streng bewaakten en planologen
zich al spoedig breder opstelden, voelden de besten der toegepaste geografen
zich aangetrokken tot de planologie. Nadat Steigenga hen was voorgegaan in
1962, verdwenen in korte tijd de sociaal geografen Wissink, Van Paassen, Van
den Berg en Buit naar hoogleraarsposten planologie.
De meeste planologen-stafl eden bezaten een achtergrond in de onderzoekspraktijk.
Voor veel geografi sche stafl eden die oorspronkelijk aardrijkskundeleraar
geweest waren, gold dit niet. Zij waren later of direct na hun afstuderen tot staflid
benoemd. Hierdoor dreigde de sociale geografi e de relatie met het maatschappelijk
onderzoeksfront te moeten overlaten aan de planologie, die van bijvak eerst tot
kopstudie en later tot hoofdvak evolueerde.
Deze scheiding van krachten in plaats van bundeling heeft de uitbouw van het
99

100
universitaire sociaal-geografi sch onderzoek in de jaren zestig geen goed gedaan,
hoewel de meeste onderzoekers elkaar toen nog persoonlijk kenden.
2. DE JAREN ZEVENTIG EN TACHTIG:
INFERNO OF PURGATORIS?
In de jaren zeventig kregen de universitaire onderzoekers te maken met vele
ingrepen in het universitaire bestel. “Posthumus” (zie bijlage) was nog kinderspel
in vergelijking met de democratisering en de stroom van vernieuwingen die over
de faculteiten werd uitgestort. In de bijlage zijn slechts de belangrijkste Haagse
bemoeienissen genoemd. Naast deze stukken uit Den Haag waren er ook nog
allerlei plannen en aanvullingen of uitwerkingen die de universitaire bureaucratieën
over de faculteiten uitstortten. Per universiteit liep die “productie” sterk
uiteen naar omvang en inhoud. Tot na het midden van de jaren zeventig stond
echter overal het onderwijs in het centrum van de aandacht der faculteiten. Studenten
gebruikten hun invloed om het onderwijs permanent ter discussie te stellen.
Toegepast onderzoek stond steeds onder de verdenking een instrument van
de uitbuitende klasse te zijn. Bij benoemingen had de goede docent een pre
boven de goede onderzoeker. Bovendien werd het onderwijs steeds meer geïntensiveerd
waardoor de beschikbare tijd voor onderzoek geringer werd.
‘DE REST REGEL IK WEL MET DE HEREN.’
Beoefenaars van de gevestigde wetenschappen hadden een lage dunk van de jonge ruimtelijke
wetenschappen. In 1965 werd ik door SISWO ‘uitgeleend’ om als secretaris te dienen voor de
commissie die de studie planologie een plaats moest geven in het Academisch Statuut. Voorzitter
was de befaamde Leidse jurist prof. mr. Polak, later nog korte tijd minister. Die liet me ‘op
zicht’ komen om te bekijken of hij me wel als secretaris wilde hebben.
In dat gesprek zei hij onder meer: ‘Jammer dat u ook uit die hoek komt maar u lijkt me toch
wel geschikt. We zullen die vakidioten op één lijn moeten zien te krijgen. Dat doen we zo: u
schrijft de concepttekst voor het Academisch Statuut en vervolgens de notulen daar naar toe.
De rest regel ik wel met de heren. Inhoudelijk stelt het immers toch niet veel voor.’
TEGENDRUK
Hoewel de studentenrebellie snel afnam en terwijl de democratisering en de
onderwijsdominantie niettemin voortduurden, begon in de jaren tachtig de
tegendruk. Er werden onderzoeksprogramma’s, verantwoording van tijdsbesteding
en spoedig ook derde-geldstroom-fi nanciering geëist.

101
* Tussen de Scylla van het onderwijs en de Charybdis van het onderzoek was de
vaart moeilijk en vielen niet weinigen buiten boord. Vaak in eerste instantie nog
gefaciliteerd door SISWO gingen de geografi sche en planologische instituten zelf
onderzoek werven. Daarbij werd de concurrentie van disciplines, instituten en
vakgroepen sterker. Ook werd het moeilijker om de eigen theoretische belangstelling,
bijvoorbeeld door toetsend onderzoek, vast te houden, al was theorie
vaak de basis van de onderzoeksprogramma’s.
* De externe fi nanciers zaten niet op theorie maar op beleidsevaluatie, -aanbevelingen
dan wel op een beleidslegitimerend verhaal te wachten.
Tot op de dag van vandaag zit het universitaire onderzoek dan ook in de engte
tussen een tweede Scylla en Charybdis: een wetenschappelijk-theoretische Scylla
en een maatschappelijk relevante Charybdis.
Nu men wordt afgerekend op onderzoeksresultaten, is tegelijkertijd de vrijheid
om risicodragend onderzoek te doen vrijwel verdwenen.
Wie durft afstudeerscripties van studenten af te keuren en bijgevolg hun toegangskansen
tot de arbeidsmarkt te riskeren? Wie durft de carrièremogelijkheden
van de stafl eden te riskeren? Wie durft aan NWO te rapporteren dat het
dure onderzoek mislukt is?
NIET DE HOOGLERAAR MAAR DE AMBTENAAR
De invloed van de onderzoekscholen waarin verschillende instituten vaak interdisciplinair
samenwerken is sterk toegenomen. Dat geldt ook voor de invloed van de vijfjaarlijkse externe
visitaties van onderwijs en onderzoek, en voor die van NWO.
Niet langer is het oordeel van hoogleraren een sturende kracht bij belangrijk universitair onderzoek.
Alles draait om de rapporten van genoemde instanties alsmede om de mening van
de pagina’s van publicaties en derde- geldstroom-inkomens tellende, prestige van tijdschriften,
bestuurlijke adviserende functies en media-optredens metende, maar vakinhoudelijk niets
wetende universitaire en departementale ambtenaren.
Het is duidelijk dat de kunst van “windowdressing” thans nog nimmer bereikte hoogten heeft
bereikt. Tegelijkertijd lijkt de belangstelling voor publicaties, gericht op de geïnteresseerde, ontwikkelde
leek die tijdens de periode van theoretische en methodisch-technische inhaalslagen in
de jaren zeventig en tachtig gering was, bij de universitaire onderzoekers weer toe te nemen.
Is dat misschien een positief effect van de ambtelijke paginatellingen? Bij sommige tijdschriftredacties
is wellicht ook in verband hiermee het gebruik van vaktermen tot verboden “jargon”
uitgeroepen. Versimpeling ten behoeve van al die externe vakanalfabetische beoordelaars ligt
op de loer. Weliswaar zijn vele advies- en beoordelingsorganen bezet door hoogleraren die de
wetenschappelijke kwaliteit moeten bewaken, maar die kunnen de fi nanciële en bureaucratische
randvoorwaarden waaronder de competitie om de geldposten plaatsvindt - en waarin ze
zelf soms ook nog mededinger moeten zijn - niet veranderen.

102
3. WEER IN PARADISUM?
Ontegenzeggelijk zijn de onderzoeksomvang, -capaciteit en
-productie geweldig gegroeid. De slinger pendelt nu onrustig maar met kleine
slagen tussen onderwijs en onderzoek, al naar gelang de beleidsambtenaren in
Zoetermeer of in de bestuursgebouwen weer een ideetje hebben. De marges
zijn echter smal. Het sociaal-geografi sch onderzoek is nu geïntegreerd in bredere
maatschappijwetenschappelijke vraagstellingen en in theoretische inbeddingen.
Het heeft haar methodisch-technische achterstand ten opzichte van sociologen
en economen ingehaald.
De planologie kent nu in sommige opzichten dezelfde interne worstelingen om
haar eigen identiteit als de geografi e in de jaren zeventig. Ze is ondertussen echter
wel een erkende discipline geworden.
VERVAGING VAN DISCIPLINAIRE GRENZEN
Terugkijkend op de lange, zware, weg van onderzoek en beleid in de afgelopen
decennia kan ik zeker van winst spreken. Niettemin is de eigen aard van het universitaire
onderzoek ten opzichte van het onderzoek van ambtelijke diensten en
onderzoeksbureaus onduidelijk geworden.
Het wordt steeds meer van hetzelfde!
Dat geldt ook voor de vervaging van de disciplinaire grenzen.
Die vervagen vooral omdat sociaal geografen, planologen, regionaal economen,
politicologen, bestuurskundigen en urbanisten, die in het sociaalruimtelijk
onderzoek bezig zijn, steeds gemeenschappelijk teruggrijpen op een beperkt
aantal sociaal-wetenschappelijke theorieën
Een tweede reden van die vervaging ligt in hun samenwerking in allerlei onderzoekstimulerende
gremia, zoals bijvoorbeeld NWO en in tijdschriftredacties.
Wel is er nog steeds een bewustzijn van eigen disciplinaire aard in de universitaire
opleidingsinstituten. Dat wordt echter vooral gekoesterd door de nog bestaande
lagere bestuurlijke structuren in de universiteiten. In de toegepaste sfeer spelen
disciplinaire herkomst en identiteit vrijwel geen rol meer. Het is zeer wel mogelijk
dat komende bestuurlijke hervormingen het nog resterend besef van disciplinaire
identiteit verder zullen aantasten.
Vraag blijft echter of de nieuwe thematische of probleemgerichte interdisciplinaire
invalshoeken op lange termijn voor het fundamenteel wetenschappelijk
onderzoek even positief zullen gaan uitwerken als voor het toegepaste onderzoek
op de korte termijn.
De vermaatschappelijking van het onderzoek in combinatie met de verkorting
van de studieduur en de daarbij behorende intensivering van onderwijs roepen
de vraag op of er in de gammavakken nog een nieuw model voor wetenschappelijk
relevant onderzoek aan de universiteiten mogelijk is.

DE LIEFDE VOOR ‘DE WAARHEID’
103
In de paradijselijke vrijheid van voorheen was de mislukking altijd nabij, maar óók
de mogelijkheid van de ongezochte ontdekking, het onverwachte, het nieuwe.
In de huidige structuren is er geen plaats meer voor het onverwachte. De uitkomst
is déjà vu en wordt netjes ingevuld in het vakje “te verwachten resulta-

104
ten” op het “onderzoekssubsidieaanvraagformulier”. Die condities voor het onverwachte
moeten echter terug in het universitaire onderzoek. Dan wordt dat
onderzoek ook van zelf méér dan x % taakbelasting.
Onderzoek gaat dan ook weer inspirerend werken op het onderwijs omdat de
onderzoeker dan zijn geestdrift rechtstreeks overdraagt aan de studenten.
Meer dan via de zoveelste, tot in details en minuten geprogrammeerde cursus
onderzoeksvaardigheden zal hij of zij juist door enthousiasme een brug(getje)
kunnen slaan tussen de Scylla en Charybdis van universitair onderwijs en onderzoek.
Hopelijk wordt door dat enthousiasme de liefde voor “de weg der waarheid”
sterker dan de wens om de opdrachtgever te dienen.
Al is het empyreum door vele individuele en maatschappelijke tekortkomingen
niet haalbaar, een verlangen daarnaar moet, als
‘geloften’, blijven bestaan.
Gerard Adriaan Hoekveld (1934) studeerde van 1951
tot 1956 sociale geografi e te Utrecht bij de hoogleraar
A.C. de Vooys en de lector dr. Chr. van Paassen.
Na zijn diensttijd bij de luchtmacht werd hij leraar aardrijkskunde
te Amsterdam en Amstelveen in 1958. In
1964 promoveerde hij in Utrecht bij prof. De Vooys op
de dissertatie ‘Baarn: schets van de ontwikkeling van een
villadorp’. In 1967 werd hij naast de hoogleraar prof. Dr.
M.W. Heslinga als lector benoemd aan de Vrije Universiteit
om onderwijs en onderzoek te verrichten met betrekking tot de ‘sociale geografi
e, in het bijzonder de stads en plattelandsgeografi e der westerse landen.’
Tot 1976 was hij voorzitter van twee vakgroepen, die van de ‘Stads- en
Plattelandsgeografi e der westerse landen’ en die van de ‘Ecumenologie en
onderwijsgeografi e’.
De eerste verzorgde een onderzoeksopleiding en was vooral gericht op aanstaande
planologen. De tweede vakgroep was vooral gericht op de opleiding
van leraren. In 1985 werd de subfaculteit ‘Sociale Geografi e en Planologie’
van de VU opgeheven.
Hoekveld vertrok naar de Universiteit Utrecht om daar een leeropdracht te
aanvaarden in ‘de geografi e voor educatie en de regionale geografi e’.
In 1998 ging hij met emeritaat.
Hij kreeg toen een Liber Amicorum aangeboden dat onder redactie staat van
J. Hauer, D. de Pater, L. Paul en K. Terlouw, ‘Steden en Streken, geografi sche
opstellen voor Gerard Hoekveld’. Van Gorcum, Assen 1998.

105
Bijlage: Enkele belangrijke momenten in de transformatie van het Hoger Onderwijs
1960 Vervanging van de Hoger Onderwijswet van 1876 door de Wet op het
Hoger Onderwijs.
1962 De CBS-publicatie “Studieduur en rendement van enige naoorlogse studentengeneraties”
signaleert een te lange studieduur en een te laag studierendement.
1963 Nota-Cals (Het academisch statuut en de opbouw van de academische
studie) formuleert voorstellen gericht op verbetering van doorstroming en vergroting
van differentiatie.
1968 De Nota-Posthumus (De Universiteit, doelstellingen, functies, structuren)
stelt een selectieve propedeuse van een jaar en een doctoraalstudie van vier jaar
gericht op maatschappelijke beroepsbeoefening voor. In een postdoctorale fase
zou vorming tot zelfstandig onderzoeker moeten plaatsvinden.
1971 Ontwerp Wet Herstructurering Wetenschappelijk Onderwijs (vierjarige
studieduur met selectieve propedeuse en drie postdoctorale trajecten, namelijk
van AIO, postacademische beroepsopleiding (bijvoorbeeld artsen) en postacademische
cursorisch onderwijs.
1971 Wet Universitaire Bestuurshervorming (drie besluitvormingsniveaus met
medezeggenschap van studenten en niet wetenschappelijk personeel).
1975 Wet Herstructurering Studieduur maximaal 5 jaar, researchopleiding ten
hoogste een jaar.
1975 Nota Contouren van een toekomstig onderwijsbestel en Nota Hoger Onderwijs
in de Toekomst (NOT) proberen samenhang te brengen tussen WO en HBO.
1978 Nota Hoger Onderwijs voor Velen. Stelt voor een vierjarig algemene eerste
fase en een beperkt toegankelijke tweede fase. Open Universiteit wordt aangekondigd.
1980 Voorontwerp Kaderwet Hoger Onderwijs.
1981 Wet Tweefasenstructuur. De lumpsumfi nanciering wordt aangekondigd.
1981 De commissie-De Moor brengt het COHO-rapport uit. De commissie
wil de scheiding tussen hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs
teniet doen onder andere via differentiatie van programmatypen.

106
1981 De Beleidsnota Universitair Wetenschappelijk Personeel. Men wil de
rangen van lector en wetenschappelijk hoofdmedewerker afschaffen.
1983 Invoering van het nieuwe bekostigingssysteem PGM (plaatsen-geld-model)
en van de voorwaardelijke fi nanciering van onderzoek.
1983 Operatie TVC (Taakverdeling en Concentratie). Bezuinigingsslag leidt tot
opheffi ng van studierichtingen. Tevens bemoeit de overheid zich voor het eerst
met de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek.
1984 Wet op de Open Universiteit.
1985 AIO-systeem wordt vastgesteld.
1985 Nota Hoger Onderwijs Autonomie en Kwaliteit (HOAK). Overheid wil
meer zelfstandigheid geven aan de instellingen bij studieprogrammering, geeft
“missiebudgetten”, wil visitatiecommissies.
1986 Wet op de studiefi nanciering (beperking van de studiefi nanciering tot zes jaar).
1987 Nieuwe bezuinigingsronde: Bepalingen inzake Maatregelen betreffende
Selectieve Krimp en Groei.
1988 Het eerste Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan (HOOP) komt uit.
1993 Wet op het Hoger Onderwijs en het Wetenschappelijk Onderzoek. Deze
wet omvat een noviteit, want betreft zowel het WO als het HBO Continuering
van het tweefasensysteem. “Afstandelijke sturing”, naar overheidsbemoeienis
met de output door kwaliteitsbewaking via visitatiecommissies en inspectie. Bindend
studie-advies. Planning via HOOP. Formele afschaffi ng Academisch statuut
en Academische Raad, instelling VSNU.
1995 Collegegeldverhoging, tempobeurs en “studeerbaarheidsverbeteringsfonds”.
1997 Wet op de Modernisering van de Universitaire Bestuursstructuur. Centralisatie
en afzwakking van de democratie.
Bron: Selectie uit gegevens vermeld in R.M. Verwayen-Leyk en E.C. Kosters,
Hoger Onderwijs: geschiedenis van het beleid (1995); Adviesraad voor het Onderwijs.
Werkdocument 06. O. van Heffen e.a. (Utrecht, 1999) Overheid, hoger
onderwijs en economie, ontwikkelingen in Nederland en Vlaanderen, Lemma BV
Utrecht.

107
Meer samenwerking gewenst tussen ontwerpers en onderzoekers
ONDERZOEK EN (STEDE)BOUWKUNDE
een moeizame relatie
Jan den Draak
Onderzoek verrichten in een technisch milieu en de specifi eke problemen die dat
inhoudelijk en organisatorisch met zich meebrengt, dat is de rode lijn die door deze
bijdrage loopt.
Veruit het grootste deel van mijn loopbaan - de periode 1961-1997 - was ik als
onderzoe ker werkzaam in het technische milieu van de Delftse universi teit. Centraal
hierbij stonden het uitvoeren, begelei den en managen van grensver leggend onder zoek,
met een link naar toepas sing in het bouw kunde-onder wijs en in de stede bouwkundig-planologische
prak tijk.
Een groot deel van het onderzoek aan de faculteit Bouwkunde (destijds nog
Afdeling der Bouwkunde geheten) was in de perio de 1959-1993 ondergebracht
in afzonderlij ke instituten of centra met eigen staven. In concreto waren dit
het Instituut voor Stedebouwkundig Onderzoek (ISO), opge richt in 1959, het
Centrum voor Architectuuronderzoek (CA), opgericht in 1964, en het Research
Instituut voor Woningbouw (RIW), opgericht in 1969. Eerstgenoemde twee
instituten fuseerden in 1986 en gingen verder dan het Onder zoeksinstituut voor
Stede bouw, Planologie en Architectuur (OSPA). Mijn ervaring betreft primair
het ISO en het OSPA.
In het volgende zal ik een viertal fasen van de ontwikkeling van het onderzoek
in de periode vanaf 1961 schetsen. Vooraf wil ik echter iets zeggen over de aanloopfase
vanaf het eind van de jaren veertig tot ver in de jaren vijftig. Deze geeft
namelijk wat meer inzicht in de “omgeving”, het milieu, waarin het stedebouwkundig
onder zoek en de organi satie ervan moeten worden geplaatst.
DE AANLOOPFASE
De faculteit Bouwkunde kent - in vergelijking met de meeste andere faculteiten
aan de Technische Universiteit - geen lange onderzoekstraditie. Dat hangt waar-

108
schijnlijk samen met de omstandigheid dat gedurende lange tijd het imago meer
werd bepaald door bouwkunst, met een zekere dominantie van estheti sche en
intuïtieve momenten, dan door een wetenschappelijk gefundeerde bouwkunde.
Wel is het zo dat dit bij architectuur een veel sterkere rol speelde dan bij andere
afstudeerrichtin gen zoals stedebouw en (later) volkshuisvesting. Tot in de jaren
zestig nam de Delftse School een dominante positie in. Bij deze stroming ontbrak
eenvoudig de habitus om wetenschap pelijk onderzoek op bouwkundig
terrein te entameren. Sterker nog: sommige ontwerphoogleraren beschouwden
zichzelf niet als wetenschapper en gaven daar bij afstudeerprojecten weleens
onverbloemd blijk van.
Daarnaast was er nog iets merkwaardigs aan de hand: hooglera ren kregen aanstellingen
in voltijd, maar waren niet meer dan in deeltijd voor de faculteit
werkzaam. Men ging er namelijk van uit dat zij onderzoek verrichtten op hun
eigen bureau. “Het archi tectenbureau als onderzoekslaboratorium”, zoals Priemus
(1991) spottend opmerkte. Deze praktijk werd gedurende lange tijd nagevolgd
door vele tot de wetenschappelijke staf beho rende bouwkundigen.
Hoe dit ook zij, vanuit de stedebouwhoek werden de eerste initiatieven ontplooid
om het onderzoek aan de faculteit een eigen plaats en een duidelijk gezicht te
geven. Hier moet in de eerste plaats de naam van prof.ir. Th.K.van Lohuizen
worden genoemd. Van 1946 tot zijn overlijden in 1956 was hij buiten gewoon
hoogleraar in het stedebouwkundig onderzoek. In zijn oratie (1948) beklemtoonde
hij de gebondenheid van het onder zoek aan het stedebouwkundig plan en
de noodzaak van eenheid van ontwerpers en onderzoekers in het stedebouwkundig
werk. Wezenlijk was voor hem dat onderzoek niet alleen moest worden gedaan ter
wille van het inzicht, maar met een zeer concreet doel: gericht op het plan.
LABORATORIUM VOOR STEDEBOUWKUNDIG ONDERZOEK
Deze gedachten zullen hem zeker hebben geïnspireerd bij zijn streven om te
komen tot, zoals hij het eerst noemde, een “labo ratorium voor stedebouwkundig
onderzoek”. Het duurde echter nog vele jaren, voordat het zover was en Van
Lohuizen heeft het ook niet meer mogen meemaken.
Nadat drs.C.S. Kruijt, hoofd van de afdeling Onderzoek van de Rijksdienst voor
het Nationale Plan, in 1957 aantrad als opvolger van Van Lohuizen, kwam er
vaart in de zaak. Mede onder invloed van Kruijt - die als sociale wetenschapper
de nogal grote stap maakte van een beleidsdienst naar een faculteit die wetenschapsbeoefening
bepaald niet hoog in het vaandel had staan! – kwamen er niet
alleen aanpassingen aan het onderzoekprogramma maar ook veranderingen in
de disciplinaire samenstelling, de wijze van fi nanciering en de beheersstructuur
van het beoogde instituut. Kruijt zou zelf de leiding krijgen, terwijl hoogleraren
van Bouwkunde én Weg- en Water bouwkunde (het latere Civiele Techniek) in
de beheerscom missie zitting zouden nemen.

COR KRUIJT
Prof.dr. C.S. Kruijt, wiens betekenis voor de
Delftse faculteit Bouwkunde door Den Draak
wordt beschreven, had ook reeds in de jaren vijftig
een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling
van de nationale ruimtelijke ordening.
Cornelis Simon Kruijt (Koog aan de Zaan, 1920)
trad in 1951 toe tot de afdeling Onderzoek van
de Rijksdienst voor het Nationale Plan en werd in
1954 hoofd van die afdeling. Onder zijn leiding
verrichtte de afdeling de uitvoerige voorstudies die
nodig waren voor het rapport Westen des Lands. Tot diens dood in 1956 gebeurde dat in
samenwerking met Th.K. van Lohuizen. De resultaten werden toegeleverd aan de Werkcommissie
Westen des Lands (deels via de zogenoemde Technische Werkgroep), en zij
droegen in hoge mate bij tot het succes van het rapport Westen des Lands. Zoals in de
Inleiding van dit boek is gememoreerd was het vooral dat rapport dat de nationale ruimtelijke
ordening op de maatschappelijke en politieke kaart zette.
Cor Kruijt promoveerde in januari 1960 (bij zijn oom, de Utrechtse hoogleraar J.P.
Kruijt), waarna de deeltijd-aanstelling die hij tot dan toe in Delft had gehad, kon worden
omgezet in een voltijds professoraat. Hij bleef adviseur van de Rijksplanologische Dienst.
Op de studiedag die de Dienst ter gelegenheid van zijn afscheid in 1985 organiseerde,
beschreef de dagvoorzitter, Gerrit Wissink, hem als iemand wiens kracht zich het beste
ontplooide in een kleine groep. Wellicht daardoor, en doordat hij betrekkelijk weinig heeft
gepubliceerd, is hij door de vakwereld een beetje vergeten. Hij woont tegenwoordig in
Dordrecht. (HtH)
109
Het uiteindelijke voorstel tot oprichting van een instituut voor stedebouwkundig
onderzoek werd in 1958 ingediend bij het college van Curatoren.
Ik licht daaruit nog de drie centrale doelstellingen:
· het te stichten instituut beoogt slechts het verrichten van fundamentele
research; de te entameren onderzoekingen zullen in beginsel niet op een bepaald
stedebouwkundig plan noch op de oplossing van een concreet vraagstuk uit de
praktijk van het planologisch werk gericht zijn;
· de door het instituut in te stellen onderzoekingen zullen bij voorkeur voortvloeien
uit de centrale problemen, waarvoor de ruimtelijke ordening zich in ons
land geplaatst ziet;
· het instituut zal zich kenmerken - zowel wat betreft het stellen van problemen
als de wijze van benadering, door het stedebouwkundig ontwerp. Dit houdt
echter niet in dat het onderzoek zich zelf kan beperken tot de meer technischstedebouwkundige
aspecten.

110
Weergave in schema van de hoogleraren, die sedert 1905 aan de afdeling bouwkunde van de T.H. delft verbonden
zijn geweest of nog verbonden zijn, met vermelding van een aan hun hoogleraarschap voorafgaand lektorschap of
bijzondere leeropdracht (aan dezelfde afdeling).
Bron: de elite, maart 1970

111
In deze doelstellingen herkent men enerzijds de erfenis van Van Lohuizen, anderzijds
de hand van Kruijt. De laatste was vanuit zijn positie bij de Rijksdienst
veel sterker dan zijn voorganger gericht op de fundamentele problemen van de
ruimte lijke ordening in regionaal en nationaal verband. Ook de inbreng van de
afdeling Weg- en Waterbouwkunde - er werd onder meer aandacht gevraagd
voor onderzoek naar grote civiel-technische werken - was merkbaar.
Het College van Curatoren hechtte zijn goedkeuring aan het voorstel, maar
met de kantte kening dat elke commercialisering van het onder zoek zou moeten
worden vermeden. Het voorstel werd vervol gens - kennelijk volgens de toen geldende
regels - voorgelegd aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
en deze gaf er in het najaar van 1958 zijn goedkeu ring aan. In het
voorjaar van 1959 werd het instituut opge richt.
De voorgeschiedenis was lang geweest. Pas 17 jaar na het eerste pleidooi van
Van Lohuizen kwam het instituut onder de naam ISO van de grond. Het kwam
belangrijke mate in overeen met zijn ideeën en was in de vakwereld niet geheel
onomstreden door de binding aan de TH, maar het voorzag stellig in een toen
gevoelde behoefte.
DE INITIËLE FASE IN DE JAREN ZESTIG
Het vermijden van commercialisering van het onderzoek betekende niet dat
opdrachten van derden taboe waren. Die kon men wél aanvaarden mits het fundamenteel
weten schappelijk karakter kon worden gewaarborgd en het project
ook verder zou passen in het programma van onderzoekspunten.
Gedurende de eerste tien jaar van het bestaan van het ISO was er overigens geen
sprake van een echt onderzoeks beleid en -programma. De lijst van onderzoeksthema’s
die werden opge somd in het voorstel tot instelling, kende ook geen prioriteiten..
In deze beginperiode was het gebrek aan ervaring met fundamenteel
onderzoek van de betrokken ontwerphoogleraren een factor die onderzoeksbeleid
en -programmering overeenkomstig de eerder gekozen uitgangspunten er
niet gemakkelijker op maakte. Om de beoogde technische oriëntatie en gebondenheid
aan het stedebouwkundig ontwerp te realiseren, zouden immers juist zij
een wezenlijke bijdrage hebben moeten leveren aan de formulering van onderzoekbare
probleemstellingen.
Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat de herkomst van de eerste directeur,
zelf een beoefenaar van de sociale weten schap pen en tevens adviseur van
de Rijksplanologische Dienst, een stempel drukte op het onderzoek dat in de
jaren zestig werd aange vat. Hierbij domineerde een groot binnenstadson derzoek
in op dracht van de RPD (met Utrecht als casus), waaraan verscheidene universitaire
instituten deelna men. Dit onderzoek was een poging om de in univer-

112
sitair ver band over heersende monodisci plinaire benade ring te doorbreken (zie
ook Kruijt en Hazelhoff 1972).
Een synthese van de afzonderlijke disci plines bleek echter uiterst moeilijk te zijn.
Dit pro bleem werd nog com plexer, doordat het om een inbreng vanuit diverse
instituten ging.
Ook wat de deelprojec ten van het ISO betreft - de woonfunc tie, de winkelfunctie
en de stedebouwkundige dynamiek van de (Utrechtse) binnenstad - kan men
eigen lijk slechts met enige goede wil spreken van een multidis ciplinaire benadering.
Ook al was er sprake van een goede samenwerking van onderzoe kers uit de
technische weten schappen (een civiel ingenieur en een stedebouwkundige) en de
sociale wetenschappen (een socio loog, in casu auteur dezes), integratie en wederzijdse
bevruch ting bleken (nog niet) haalbaar.
Halverwege de jaren zestig werd ir.L.H.J. Angenot benoemd tot hoogleraar
stedebouwkun dig onder zoek (een deel van de leer stoel van Kruijt) . Hij ging ook
als directeur van het ISO. funge ren. (In 1963 was drs. J.D. Buissink belast met
de dagelijkse leiding van het instituut) .
Met Angenot kwam een civiel ingenieur aan het roer die, net als Van Lohuizen,
een pioniersrol had gespeeld bij het propageren van “wetenschappelijk vooronderzoek”
als onder bouwing van het stedebouwkundig plan, in dit geval in
Amsterdam in de jaren dertig. In die tijd kwam daar ook het Algemeen Uitbreidingsplan,
mede op basis van surveys, tot stand. Zijn aanstel ling in Delft betekende
in elk geval een stimulans voor een nieuwe loot aan de onderzoekboom:
de stedebouwfysica. Daarnaast kwamen het verkeers- en vervoersplanologisch
onderzoek van de grond.
De relatie met het onderwijs was in de jaren zestig zwak. Bij het ISO was een
bijna exclusieve bemoeienis met onderzoek waar te nemen, kennelijk vanuit de
gedachte dat het instituut (ook) was opgericht om juist deze activiteit die anders
door onderwijsbelasting in het gedrang zou komen, veilig te stel len. Hoewel één
van de uitgangspunten bij de oprichting was dat de onderzoeksactiviteiten direct
ten nutte zouden komen aan het onderwijs aan de TH, had dit in de initiële fase
meer indirect en impliciet plaats door de verwerking van onderzoeksresultaten in
colleges van docenten.
DE REVOLUTIE EN HAAR KINDEREN
De negende mei van het jaar 1969 is de geschiedenis ingegaan als de datum,
waarop de revolutie uitbrak op de Bouwkunde-faculteit. Ook elders - men denke
slechts aan het Maagdenhuis in Amsterdam en aan Tilburg - verliep de meimaand
roerig met heftige acties voor democratisering.

VRIJHEID, GELIJKHEID EN BROEDERSCHAP
In Delft spande de grote Bouwkunde-faculteit de kroon met democratiseringsacties. Als
curiosum wil ik daarover in het kort iets vermelden, want er was alleen een indirect verband
met het onderzoek bij de instituten..
Op die negende mei vond een algemene vergade ring plaats, waar voor alle leden van
het wetenschappelijk, bouwkun dig, tech nisch, admini stra tief en huishoudelijk perso neel
(inclu sief het Cemsto-perso neel uit de kantine- en schoon maak dienst) waren uitgenodigd.
Daar werd een motie aangenomen met als tekst:
‘De afdeling Bouwkunde erkent geen bestuursvorm op basis van klassen en vertegenwoordiging
van klassen. Alleen een algemene afdelingsvergadering (omvattende allen die als
student zijn ingeschreven en allen die als personeel zijn aangesteld) kan bindende beslissingen
nemen’.
Onvergetelijk zijn de verschijnselen van rolvervaging en functiemenging die zich in de
overheersende sfeer van vrij heid, gelijk heid en broederschap manifesteerden. Het door
vele sociologen beschreven historische proces van arbeidsdeling en functiedif ferentiatie
in de samenleving werd tenietgedaan: ieder, van hoogleraar tot schoonmaakster, van ontwerper
tot typiste, van student tot kantinemedewerkster, was gelijk. Sommigen meenden
dat dit beteken de dat ook taken die bij de verschil lende posities van het personeel en de
studen ten hoorden uitwissel baar waren……
Maar binnen anderhalve dag pakte iedereen haar of zijn eigen werk weer op.
113
Op zichzelf was de doorbreking van oude machtsstructuren, waarin stafl eden en
studenten weinig te vertellen hadden, toe te juichen. Maar in de bevlogenheid,
waarmee de nieuwe situa tie werd begroet, schoot een deel van de jonge stafl eden
en van de studenten te ver door. Overigens bleef de one man one vote-construc tie
niet lang overeind. Een intern referendum(!) maakte begin 1971 een eind aan de
beslissingsbevoegdheid van de algemene afdelings verga dering en de democratisering
kreeg vervolgens gestalte in een raad met een experimenteel karak ter, passend
in de Wet Universitaire Bestuurshervorming van de toenmalige minister Veringa.
Naast de bestuurlijke kant viel inhoudelijk de sterk toegenomen belang stelling
voor politieke en sociale aspecten op. Maat schappij kritiek werd ook steeds meer
betrokken op het bouwen en de gebouwde omgeving. Een deel van de jongere
stafl eden en stu denten behorend tot de Afdelings Aktie Groepen poneerden dat
onder zoek allereerst ten dien ste zou moeten staan van de sociaal en economisch
zwakkeren. Vaak viel ook te horen dat economische machtscon centraties moesten
worden aangepakt, terwijl inspraak van bewoners hoog in het vaandel stond.
Maat schappelijk engagement lag ongetwijfeld aan de basis van de oprichting in
1969 van een derde onderzoeksinstituut, het Research Instituut voor Woningbouw
(RIW). De latere directeur Houben schrijft hierover:

114
“Het in de jaren zestig doorbrekende bewustzijn, dat maat schappelijke structuren
en het daaraan dienstbare onderzoek ter discussie gesteld dienden te
worden, heeft geleid tot het RIW-initiatief. Als gevolg van de doelstellingen om
vooral vanuit de positie van de bewoner onderzoek te doen naar de gebouwde
omgeving, werd een multidisciplinair onderzoeksin stituut in het leven geroepen,
waarin bouwkundigen, sociale wetenschappers en economen samenwerken
(Houben 1991).
Apart van dit initiatief concentreerden de kritische en met name de historisch-materia
listische weten schapsbeoefe ning zich in de “Pro jek traad”, een
samenwerkings verband van stafl eden en studen ten.
Onmiskenbaar verloor het ontwerpen als kernactiviteit aan de faculteit in deze
periode terrein en dit gold zeker voor de vroeger dominante Delftse School. Dat
hield óók - maar zeker niet alleen - verband met de opkomst van de kritische
weten schapsbeoefening. Ook de nieuwe afstudeerrichting volkshuis vesting paste
in het veranderde klimaat. Een implicatie voor het onderwijs was dat het afstuderen
lang niet altijd meer bestond uit het maken van een architectonisch of
stedebouw kun dig ontwerp, maar uit een scriptie, waaraan (idealiter) een stuk
onderzoek ten grondslag lag.
SAMENSPEL
De effecten van de beschreven gebeurtenissen op het functione ren van de twee
oudere onderzoeksinstituten, ISO en CA, bleven beperkt. Wel vond er in de latere
jaren zestig en in de eerste helft van de jaren zeventig betrekkelijk weinig onder zoek
plaats in opdracht van derden. Er was namelijk, geheel in lijn met het voorgaande,
een sterke stroming in de faculteit die de opvatting aanhing dat binding aan en
afhankelijkheid van externe opdrachtgevers de vrijheid van het wetenschappe lijk
onderzoek te veel zou beknotten. Pas in de tweede helft van de jaren zeventig
kwam hierin verandering; daarna ging contrac tresearch een substantieel deel van
het onderzoekpro gramma uitmaken.
Ten aanzien van de inhoud van het onderzoek bij het ISO, somde een be leidsnota
van 1974 enkele aandachtspunten op, zoals een wenselijke uitbouw van onderzoek
naar het ontwerpen en naar planningsprocessen als zodanig. Een grote omvang
heeft dit type onderzoek niet gekregen. Wél kreeg het stedebouwfy sische onderzoek
een herkenbare positie in het instituut, waarbij de technische oriëntatie ook
tot uiting kwam in het gebruik van apparatuur in het kader van modelstudies met
het oog op bezonning, geluidhinder en windhinder.
Onderzoekers vonden het geen ideale situatie dat bij het ISO monodisciplinaire
research de boventoon voerde. De Beleidsnota van 1974 vermeldde dat samenspel
van de beoefenaars van technische en mens- en maatschappijwetenschappen
nastrevenswaard zou zijn.. Koppels van twee onder zoekers zouden dit streven
moeten realiseren.

115
Bij een aantal projecten lukte dit ook. Daarmee zeg ik niet dat op deze wijze
de oorspronkelijke doelstelling van het insti tuut - de grote gebondenheid, qua
probleemstelling en benade ring, aan het stedebouwkundig ontwerp - over de
hele breedte ervan werd verwezenlijkt. Hierbij was zeker ook van in vloed dat
de mogelijkheden tot uitbreiding van het ISO gering waren en de (vaste) personeelsformatie
daardoor vrij klein bleef.
DE TURBULENTE JAREN TACHTIG
Verliepen het laatste deel van de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig
voor de onderzoeksinstituten tamelijk rustig, al spoedig manifesteerden zich verschillende
verande ringen in de “omgeving” van het onderzoek.
De belangrijkste zal ik trachten te schetsen, zonder uitputtend te zijn.
Allereerst wil ik aandacht besteden aan de positie en het imago van het sociaalwetenschappelijk
onderzoek op het ter rein van de gebouwde omgeving in het
algemeen. In de jaren zestig en een groot deel van de jaren zeventig bestond een
duidelijke vraag naar sociaal-wetenschappelijke inbreng in het bouw- en planningsproces.
Behoeften en medezeggenschap van gebruikers van de gebouwde
omgeving kregen in die tijd, mede onder invloed van de maatschappelijke ontwikkelingen,
veel belangstelling en ook waardering. Dat veranderde geleidelijk
maar onmiskenbaar.
Daarbij kunnen drie factoren ter verklaring die nen:
a. ontwerpers en planners waren veelal teleurgesteld over de inbreng van sociale
wetenschappers en er deden zich, ook door het gebruik van verschillende “talen”,
nogal eens communicatiestoringen voor. Het gevolg was een nieuwe autonomie
van ontwerpers: “vormwil” ging weer domineren en behoeften en verlangens van
gebruikers schoven naar de achtergrond;
b. de neiging tot autonoom denken en handelen van ruimtelij ke ontwerpers is
naar mijn opvatting bevorderd door de crisis en het zoeken naar de eigen identiteit
die zich voordeden in de sociale wetenschappen zelf. Al te grote voorzichtigheid,
zeker waar het ging om beleidsaanbeve lingen en uitspraken over de toekomstige
samenleving, was daar troef;
c. de studie van planningsprocessen verloor haar prominente positie ten gunste
van meer “substantiële” thema’s, sociaal-ruimtelijke processen zoals problemen
van grote stadswijken en verkeerscongestie.
GROEI BIJ ISO EN CA BLIJFT ACHTERWEGE
Alle drie factoren zijn in de Delftse situatie goed herken baar. Wél moet ten aanzien
van de laatstgenoemde factor worden vermeld dat bij het ISO de inhoude-

116
lijke kant van de ruimte lijke planning steeds de boventoon heeft gevoerd. Zo
werd in de jaren zeventig en tachtig onderzoek uitgevoerd naar wonen in nieuwe
stadsuitbreidingen, wonen in hoge dichtheden, effec ten van toenemende vrije
tijd, routekeuzegedrag, planning van winkelvoorzieningen, wind-en geluidhinder.
Het zijn slechts enkele voorbeelden, maar het gaat steeds om onderzoek dat
bouwstenen beoogde te leveren voor stedebouw en ruimtelijke ordening.
Als tweede verandering in de “omgeving” van het onderzoek noem ik de invoering
van het stelsel van voorwaardelijke fi nancie ring in 1983. Eerder binnen
het ISO geformuleerde zwaarte punten konden probleemloos worden ingepast
in drie voorwaarde lijk gefi nancierde projecten van de faculteit. Details laat ik
achterwege. In dit kader is wél relevant dat in deze projecten samenwerking
en afstemming plaatsvonden met andere leden van de wetenschappelijke staf.
In de praktijk betekende dit doorgaans nog niet dat deelprojecten gezamenlijk
werden aangepakt. De tijdsinveste ring van vrijwel alle bij de ontwerpleerstoelen
werkzame stafl eden was ook minder groot dan die van de ISO-medewer kers.
Maar wél kwam er voor het eerst een verantwoor dingsplicht en verbeterde ook
de wederzijdse informatie over de opzet, voortgang en resultaten van het onderzoek.
De derde verandering is in wezen het gevolg van een lang proces. Noch bij het
ISO noch bij het zusterinstituut CA is de beoogde groei van de personeelsformatie
gerealiseerd. Niet alleen externe bezuini gingen verhinderden deze, maar
ook het feit dat behoeften vanuit het onderwijs, zeker in de Bouwkundecultuur,
concreter waren en een hogere prioriteit hadden. Dit had tot gevolg dat van uitbreiding
op grond van lacunes in het onderzoek geen sprake kon zijn en dat vaak
hemel en aarde moesten worden bewogen om vacatures te vervul len. Wél vond
sinds het tweede deel van de jaren zeventig in toenemende mate onderzoek plaats
in opdracht van derden . Dat werd steeds meer ervaren als een waardevolle en
ook noodzake lijke aanvulling op het onderzoek uit de universitaire geld stroom.
FUSIE
Rond 1985 werd de faculteit getroffen door ingrijpende bezui nigingsoperaties.
Zowel het ISO als het CA ondervonden hiervan de gevolgen, in die zin dat
beide personeelsformaties een kritische benedengrens naderden. Dit was overigens
slechts één (zij het wel heel belangrijke) reden, waarom een oude gedachte
- fusie van de twee insti tuten - werd opgerakeld.
Bijkomende voordelen waren dat er een grotere variatie zou komen in disciplines
– onder meer aanvulling met psychologen en een civiel ingenieur - en dat er
organisatorisch meer fl exi biliteit en doelmatigheid zou komen. In de nazo mer
van 1986 kwam de fusie er en nam het Onderzoeksinstituut voor Stedebouw,
Planologie en Architectuur (OSPA) de plaats in van CA en ISO
Wie dacht dat de bestuurders van de faculteit enthousiast zouden reageren op

117
een dergelijk initiatief “van onderaf” (dat immers bevorderlijk zou zijn voor de
kwantiteit en de kwali teit van het onderzoek), kwam bedrogen uit. De faculteitsraad
die de instelling moest goedkeuren (1987), deed dit slechts voor één jaar en
dat gebeurde daarna nog drie keer.
OUDE STEREOTYPEN
De faculteitsraad keurde de instelling van het OSPA vier keer achter elkaar voor maar een jaar
goed. Er waren uiteenlopende argumenten die hierbij, impliciet of expliciet, een rol speel den:
* De vrees bestond dat het OSPA al het onderzoek op het terrein van architectuur en stedebouw
zou claimen. Dit was zeker niet het geval. Men wilde eigenlijk al het architectuuronderzoek
in één afzonderlijk instituut onderbrengen, maar zag daartoe zelf geen kans;
* In de faculteit bestond een sterke stroming (waartoe ook enkele hoogleraren behoorden op
invloedrijke bestuurlijke posities) die oude stereotypen huldigden: de medewer kers van de
onderzoeksinstituten zouden “vrijgestelden” zijn die in alle rust onderzoek konden doen, terwijl
anderen voor de onderwijsklussen moesten opdraaien. Vanuit deze gedachte die overigens
strijdig was met de werkelijkheid hield men de instelling van werkgroepen of instituten voor
langere tijd af;
* Er kwam een bestuurlijke operatie op gang, waarbij het toekomstige onderzoeksbeleid van
vak- en werkgroepen een belangrijke plaats innam. Formele instelling van het OSPA, zonder
dat dit proces was afgerond, zou een en ander kunnen doorkruisen. Dat deze operatie tot 1993
heeft geduurd, tekent natuurlijk wel de traagheid en besluiteloosheid van de faculteit die in
wezen altijd al een moeizame relatie had gehad met onderzoek.
In de dagelijkse praktijk functioneerde het OSPA naar behoren. Naast een aanzienlijke
productie in de eerste en derde geldstroom (waarmee de faculteit goede
sier maakte!), participeerde het instituut in enkele onderzoeksscholen (Nethur
en Trail) die tegen het eind van de jaren tachtig tot stand kwamen. Aldus richtte
men de blik meer naar buiten. Dat was hard nodig om in te spelen op actuele
onderzoeksthema’s en deze tezamen met andere universitaire instituten aan te
vatten. Helaas is hier de vaststelling op haar plaats dat de faculteit Bouwkunde
ook in dit opzicht achter de feiten aanliep en eerder remmend dan stimulerend
optrad, in dit geval vanuit de vrees dat instan ties buiten de faculteit te veel
invloed op de onderzoekspro grammering zouden krijgen.
De conclusie moet zijn dat de “omgeving” van het instituutson derzoek er aan het eind
van de turbulente jaren tachtig in meer dan één opzicht niet erg fl orissant uitzag.
In de volgen de alinea’s zal ik laten zien dat zowel inhoudelijk als bestuurlijk
nieuwe ontwikkelingen in gang werden gezet die in de loop van het nieuwe
decennium verstrek kende gevolgen zouden hebben.

118
Het oude gebouw van de afdeling der bouwkunde.

119
OP WEG NAAR DE OPHEFFING VAN ONDERZOEKSINSTITUTEN
Om de laatste fase van de ontwikkeling te kunnen duiden, moet ik inhoude lijk
even een zijpad inslaan.
In 1989 was namelijk het rapport van een externe verkenningscommissie verschenen,
waarin zeer kritische noten werden gekraakt over onderwijs, onderzoek en
organisatie van de faculteit. Mede onder druk hiervan nam de belangstelling voor
onder zoek bij de facul teit toe, al was het wél zo dat lang niet iedereen het zelfde verstond
onder deze term en ook dat er in methodolo gisch opzicht verschillende eisen
werden gesteld. Daarom was het verheugend dat een breed samengestelde Methodo
logiecommis sie in 1990 een Discussienota het licht liet zien. Ik beperk mij tot
de aan duiding van enkele belangrijke gezichts punten met het oog op verschillende
typen onderzoek, waarmee de faculteit Bouwkunde van doen heeft.
De nota maakt onderscheid in doelgericht en middelengericht onderzoek. Bij de
eerste categorie kiest men maatschappelijke doelen als onafhankelijke variabele
om middelen te vinden, bij de tweede varieert men de middelen om te kijken,
wie daarbij gebaat is.
NIET SCHEIDEN WEL ONDERSCHEIDEN
Op de indeling in doel- en middelengericht onderzoek is ongetwijfeld kritiek mogelijk.
Zo wees Tacken er in een vakgroepgesprek op dat het onderscheid tussen doelen en middelen
niet op één punt kan worden vastge legd, maar dat het van persoon tot persoon en
van onderzoek tot onderzoek verschilt en verschuift (geciteerd door De Jong 1991).
Verder is meerrmalen kritiek geuit op de ook naar mijn opvatting ongelukkige en verwarrende
term ‘ontwerpend onderzoek’. Als adjectief past het woord ontwerpend hier niet
bij onderzoek, tenzij men er iets heel anders onder zou verstaan. Onder anderen Guyt
bestrijdt terecht de gewekte suggestie dat het ontwerpen zelf een onderzoeksactiviteit
zou zijn. Stedebouw is volgens hem zelf een ontwerpactiviteit, waarbij onderzoek een
kennistoeleverende activiteit is. Onderzoek en ontwerpen moet men niet scheiden, wél
onderscheiden. Het hanteren van het begrip ontwerpend onderzoek kan volgens Guyt
(ver)leiden tot het ontwijken van nuchter, ordelijk onderzoek, waarbij eisen zoals toetsbaarheid
en controleerbaarheid in acht worden genomen (Guyt 1991).
Tot het doelgerichte onderzoek behoren:
- verklarend, probleemsignalerend en voorspellend onderzoek;
- programmerend onderzoek;
- optimaliserend onderzoek;
- evaluerend onderzoek.
Zonder veel moeite is hierin het onderzoeksterrein te herken nen dat grotendeels
werd bestreken door het OSPA (en in vroe ger tijden door het ISO en het CA).

120
Tot het middelengerichte onderzoek worden gerekend:
- ontwerp-onderzoek;
- ontwerpend onderzoek (kort gezegd: onderzoek, waarbij afwisselend de context
- de “omgeving”- en het ruimtelijk object variabel worden gesteld, zie verder
De Jong 2000) ;
- ontwerpstrategisch onderzoek;
- technisch onderzoek;
- instrument-ontwikkeling.
De Methodologiecommissie ging analyserend te werk en sprak geen voorkeur uit
voor bepaalde typen onderzoek. Maar impli ciet en/of expliciet kwam in die tijd
in ontwerperskringen de opvatting naar voren dat op een facul teit Bouwkunde
geen sociaal-wetenschappelijk onderzoek thuis hoort of hooguit in de marge.
Daarentegen zou het middelengerichte onderzoek moeten worden ontwikkeld
als zijnde specifi ek voor het weten schapsgebied bouwkunde.
Dat kwam ook naar voren in de rap portage van de commissie onder zoekprofi
le ring over de inhoud en organisa tie van het onderzoek aan de faculteit Bouwkunde
(1990). Dit interne rapport was gevolgd op het eerder genoemde rapport
van de externe verkennings commis sie (1989). Het rapport over het onderzoek
werd door be stuur en facul teitsraad als richt lijn aan vaard voor het te voeren
beleid.
Vooral Priemus, hoogleraar volks huisvesting, maar tevens sinds 1985 directeur
van het OTB, dat buiten de faculteit fungeer de, leverde ongezouten kritiek.
Hij stelde: “Het onder zoek, waar mee de faculteit succes had (CA en ISO tot
OSPA gefuseerd en enkele andere onderzoeks groepen) ligt onder vuur: het is
te “beschrijvend”, niet bouwkundig genoeg en te zeer toegepast, zeggen sommigen.
Sterk vereenvoudigd gesteld: wat de faculteit goed kan, wil ze niet, en wat
de faculteit wil, kan ze niet goed. In het ene deel van de faculteit worden nu verwachtingen
gewekt die niet kunnen worden ingelost. Het andere deel van de
faculteit, waar onder zoek wordt verricht dat buiten de muren van de faculteit
respect afdwingt, wordt kort gehouden”.
FREMDKÖRPER
Priemus merkte ook op dat er deze onder zoeksgroepen veel aan gelegen zou moeten
zijn om hun onderzoek meer te richten op het ontwerpen, het bouwen en het beheren
van de gebouwde omgeving. “De toe komst van het onder zoek aan de faculteit is
zonnig als ontwer pers en onderzoekers elkaar ooit zouden kunnen vinden”.
Ik voeg hieraan zelf toe dat binnen een onder zoeksinstituut zoals het OSPA de
bereidheid zonder meer aanwezig was en tevens kenbaar is gemaakt om ook meer
ontwerp gericht onderzoek in het programma op te nemen. Mijn indruk is dat

121
dit nauwelijks serieus is genomen. Klaarblijkelijk wilde een sterke stroming af
van de bestaande instituten die in wezen werden gezien als Fremdkörper, waarop
men onvoldoende vat kon krijgen.
In 1990 is nog de idee gelanceerd om één werkgroep met secties in te stellen
voor de verschillende soorten onderzoek die de faculteit herbergde. Dit voor stel
kreeg onvoldoende steun. Uiteindelijk werd besloten (zes) nieuwe vakgroepen te
vormen die grotendeels parallel liepen met afstudeerrichtingen en waarin ook al
het onderzoek werd ondergebracht. Geen multidi sci plinaire werkgroepen meer,
evenmin aansluiting bij bestaande sterke punten zoals onderzoeksorganisatie en
-management die bij de bestaande instituten en nog enkele onderzoeksgroepen
wél en bij de rest van de faculteit juist niet aanwezig waren.
Zelfs verzuimde men qua organisatie aan te sluiten bij de toen - we schr ijven
inmiddels 1993 - actuele constellatie van onder zoeks scho len, al participeerde de
faculteit wél, zij het met mate, in de onderzoeks scholen Bouw, Trail en Nethur.
Maar de zwakke stee bleef het ontwer ponderzoek, vooral in de hoek van de
architectuur. Goede wil daartoe was er voldoende maar inhoudelijk en organisatorisch
kwam het - op enkele confe renties na - niet goed van de grond
Aldus kwam een eind aan specifi eke onderzoekswerkgroepen en dus ook aan een
instituut dat, eerst alleen op stedebouwkun dig, later ook op architectonisch terrein,
meer dan drie decennia succesvol had geopereerd. Ik dacht en denk nog
steeds dat de faculteit met de beslissing om de onderzoeks werkgroepen op te
heffen en al het onderzoek in de vakgroepen onder te bren gen een verkeerde
weg is ingeslagen. In een complexe faculteit zoals Bouwkunde was het gekozen
organisatie model van een let terlijk bedrieg lijke eenvoud. In de vakgroe pen was
de druk van het onderwijs enorm. Die werd ook veelal gebruikt als excuus
voor het achterblij ven van het onderzoek. Bovendien zaten er op het gebied van
onder zoeksmanagement, op een enkele uitzonde ring na, niet de juiste mensen.
Deze en andere bezwaren hebben echter de opheffi ng niet kunnen voorkomen.
TERUGBLIK EN PERSPECTIEF
Het voorafgaande maakt voldoende duidelijk, waarom in de titel van deze
bijdrage wordt gesproken over een moeizame relatie tussen onder zoek en
(stede)bouwkunde. Dat begon al in de jaren vijftig en zestig met de opkomst van
het stedebouw kundig onderzoek in een ontwerpersmilieu dat hiermee weinig
affi niteit had.
Hierop volgde een periode van uitbouw - waarin begrepen de oprichting van het
Centrum voor Architectuuronder zoek, dat mede werd gekenmerkt door een betrekkelijk
groot isolement ten opzichte van de ontwerpers en het onderwijsge beuren.
Tegen het eind van de jaren zestig en in een deel van de jaren zeventig stond
maatschappelijke betrokkenheid cen traal, al had dit niet zoveel gevolgen voor
het onderzoekpro gramma van het ISO en CA. Wél stond opdracht-onderzoek

122
een tijd lang op een laag pitje.
In de turbulente jaren tachtig herwon het ontwerpen de plaats die in het voorafgaande
decen nium voor een deel was prijsgegeven. Zowel bezuinigingen als
kritiek op het nut van het vooral sociaal-ruimtelijk onder zoek van de onderzoeksinstituten
leidden tot een verzwakte positie in de faculteit, ondanks een
fusie van ISO en CA. Uiteinde lijk zou een en ander, gestimuleerd door het
optreden van enkele invloedrijke bestuurders, leiden tot de opheffi ng van de
instituten tegen het eind van 1993.
Welk perspectief is er, gezien vanuit de situatie na 1993?
De in de vorige paragraaf genoemde methodologie-discussie aan de faculteit Bouwkunde
is ook thans nog niet uitgewoed, maar heeft als zeer posi tief punt dat de
diverse standpunten en de uit eenlopende methodologieën onderwerp zijn geworden
van een publiek debat. Recent heeft dit geresulteerd in een boek (Ways to
Study, 2000). De redac teu ren stellen op de fl aptekst: “The authors - among them
archi tects, urban planners, sociologists, lawyers, infor mati cians, and technicians-
have widely diffe ring backgrounds. In spite of that, this book demonstrates that
they rub shoul ders with one another in many respects. The central focus of it is a
quest for a better understanding of design tools, the effect of design decisions as to
functiona lity, expressive value of the programme and the design”.
Taeke de Jong, de grote anima tor van het methodologie-debat, geeft in dit boek
te kennen de kritiek van mensen zoals Prie mus serieus te nemen. Priemus is één
van de auteurs die de meer traditionele methodologie vanuit de gedragswetenschappen
ook voor ontwerpers bruikbaar acht. Hij wijst met name op het nut
van systeemanalyse bij de studie van ontwerpprocessen. Het ontwerp dan wel de
ontwerpen wordt (worden) hierbij opgevat als hypothese (n).
Zelf heb ik op een andere plaats aangegeven dat meer samenwer king, op wetenschappelijke
basis, tussen ontwerpers uit de technische wetenschappen en onder zoekers uit
de maatschappij wetenschappen wenselijk en mogelijk is. Als voorbeeld valt te denken
aan scenario’s in de ruimte lijke planning en volkshuis vesting (Den Draak 1993).
De rela tie ontwerpen-onderzoeken en derhalve ontwerpers-onder zoe kers is weliswaar
een moeizame, maar ook één die nog volop in discussie is en die beloften
in zich bergt voor de toekomst.
Inmiddels heeft zich een nieuwe reorganisatie voltrokken: in het najaar van 1997
werden onder vigeur van de nieuwe Wet op het Wetenschappelijk Onderwijs en
van een specifi eke TU-operatie de vakgroepen opgeheven.
Sindsdien ressorteert het onderzoek bij de faculteit Bouwkunde onder nóg kleinere
eenheden, de werkverbanden die zijn gegroepeerd rond enkele leerstoelhouders.
Dit impliceert een verdere fragmentatie van het onderzoek, waardoor ruimtelijke
planners en ontwerpers thans in verschillende werkverbanden opereren.

Literatuur
123
Bergh, W. van den, et al. (2000), Introduction. In: T.M. de Jong, Y.J. Couperus
& D.J.M. van der Voordt (eds.), Ways to study in architectural, urban and
technical design. Delft: Technical University.
Beleidsnota’s van het Instituut voor Stedebouwkundig Onderzoek, 1974 en
1981
Commissie onderzoekprofi lering Faculteit Bouwkunde: Rapport inzake de
inhoud en organisatie van het onderzoek (1990)
Draak, J. den (1984), 25 jaar stedebouwkundig onderzoek in het ISO: terugblik
en perspectief. In: J. den Draak & G.R.M. Jansen (redn.), Bouwstenen voor
stedebouw: Bijdragen over onderzoek, gebundeld ter gelegenheid van het
zilveren jubileum van het Instituut voor Stedebouwkundig Onderzoek. Delft:
Delftse Universitaire Pers.
Draak, J. den (1993), Scenario’s, begrippen, typen en toepassingen. In: J.den
Draak (red.), Van blauwdruk naar draaiboek: Scenario’s in de ruimtelijke
planning en volkshuisvesting. Delft: Delftse Universitaire Pers.
Draak, J. den, & H. van Wegen (1991), Van ISO (1959) en CA (!964) naar
OSPA (1986). In: Albers, H., et al., “Mag het ‘n beetje scherper alstublieft?”:
Beelden van Bouwkunde Delft. Delft: Faculteit Bouwkunde.
Guyt, P. (1991), De mallemolen van “ontwerpend onderzoek” en “onderzoekend
ontwerpen”. Polis: Podium voor Stedebouwkunde, juni.
Houben, P. (1991), RIW: wel en wee! In: Albers et al., op.cit.
Interview met J. den Draak: “Bouwkunde organiseert het onderzoek verkeerd”.
Delta, 20 januari 1994
Jong, T.M. de (1991), Ontwerpend onderzoek. Polis: Podium voor Stedebouwkunde,
juni.
Jong, T.M. de (2000), Designing study. In: T.M. de Jong, Y.J.Couperus &
D.J.M. van der Voordt (eds.), op.cit.
Kruijt, C.S., & D. Hazelhoff (1972), Het planologisch onderzoek sedert de
tweede wereldoorlog. ‘s-Gravenhage: Staatsuitgeverij.
Methodologiecommissie Faculteit Bouwkunde: Discussienota (1990)
Priemus, H. (1991), Onderzoekers als tovenaarsleerlingen. In: Albers et al.,
op.cit.
Priemus, H. (2000), The empirical cycle. In: T.M. de Jong, Y.J. Couperus &
D.J.M. van der Voordt, op.cit.

124
Jan den Draak (Vlaardingen, 1932) studeerde sociologie
met planologische specialisatie aan de VU en is in 1971
aan de toenmalige TH in Delft gepromoveerd.
Van 1961 tot 1997 was hij als hoofddocent verbonden
aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.
Hiervan is hij van 1961 tot 1986 werkzaam geweest bij
het Instituut voor Stedebouwkundig Onderzoek, gedurende
de periode 1971-1986 als directeur. Vervolgens
bekleedde hij dezelfde functie van 1986 tot 1993 bij het
Onderzoeksinstituut voor Stedebouw, Planologie en Architectuur. Van 1994
tot 1997 was hij lokaal (Delft) directeur van de Onderzoekschool Nethur.
Voorts is hij emeritus hoogleraar van de Faculteit voor Economische, Politieke
en Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit te Brussel, waar hij van
1987 tot 1997 sociologie van de ruimtelijke ordening doceerde.
Sinds oktober 1996 is Den Draak als gastonderzoeker – in deeltijd – werkzaam
bij het Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft

Pleidooi voor onafhankelijke toekomstgerichte denktanks
SOCIAAL-RUIMTELIJK ONDERZOEK IN INTER-
UNIVERSITAIR RETROSPECTIEF
125
Johan Sterk signaleert in zijn bijdrage dat ‘het landschap van de ruimtelijke wetenschappen
institutioneel dicht bevolkt is’ en ‘sterk verkaveld.’ Daarom pleit de ouddirecteur
van SISWO voor convergerende ‘denktanks waarbinnen wetenschappers,
beleidsfunctionarissen en ontwerpers geheel onafhankelijk overleggen over belangrijke
kwesties van ruimtelijke aard.’
Voorts zou volgens Sterk het universitaire sociaal-ruimtelijk onderzoek meer ‘gerichte
keuzes’ moeten maken. Hij wenst daarbij meer nadruk op samenhangende programma’s,
subsidieonafhankelijk onderzoek, internationale samenwerking en actieve deelname
in interuniversitaire denktanks.
Johan Sterk
Het meest direct was mijn betrokkenheid bij planologisch onderzoek in mijn
werk als onderzoeker op het Instituut voor Toegepaste Sociologie (ITS) in de
jaren tussen 1965 en 1970. Toen heb ik onder andere meegewerkt aan een studie
naar een gemeentelijke herindeling in Zuid-Limburg en aan de opzet van een
veldonderzoek naar het recreatief gebruik van fi etspaden in Gelderland.
Heel anders werd mijn bemoeienis met de ruimtelijke wetenschappen toen ik in
1970 de sociaal-geograaf Piet Kouwe opvolgde als directeur van SISWO. Het
domein van de planologie en de sociale geografi e was binnen het SISWO-bureau
een van de behartigde gebieden en stond naast arbeid, onderwijs, methoden en
technieken en later ook welzijn, sociologie, bouwen en wonen, bestuurskunde,
vrouwenstudies en wetenschapsonderzoek. Op al die uiteenlopende terreinen
was ik dan ook veel meer generalistisch betrokken. De dagelijkse gang van zaken
lag in handen van de sectorhoofden.

126
DE MANTEL UITGEVEEGD
Toen ik in mei 1970 op SISWO begon, was Gert Reinink het sectorhoofd voor de planologie
en de sociale geografi e. Mijn tweede directe confrontatie met de ruimtelijke wetenschappen
na mijn eigen onderzoekswerk in de jaren 1965-1970 was er een die ik niet
licht zal vergeten. In het raam van een kennismakingsronde langs externe relaties ging ik
kort na mijn aantreden met Gert op bezoek bij de directeur van de Rijksplanologische
Dienst, ir. Quené. Het werd een verre van vriendelijke kennismaking: in wel zeer krasse
bewoordingen veegde hij ons de mantel uit over de vertraging in de oplevering van een
rapport. Mijn persoonlijke relatie met Quené is sedertdien niet gekenmerkt door groot
enthousiasme.
OVERDADIG VELD VAN INSTITUTIES
Aanvankelijk was het een fi kse opgave om thuis te raken in het institutionele
landschap van de ruimtelijke wetenschappen. Als ik terugblik op dertig jaar
werkzaamheid in de maatschappijwetenschappen dan moet me van het hart dat
de institutionele verkaveling van het veld van de ruimtelijke wetenschappen wel
heel overdadig was.
Natuurlijk waren er de faculteiten en de vakgroepen. Daarnaast liep ik echter
door de jaren heen aan tegen (pre-) sectorraden, de verkenningscommissie
Onderzoek Ruimtelijk Beleid, de RPD, de provinciale PPD’s, de sociografi sche
bureaus van de grotere gemeenten, Rijks- en Provinciale Waterstaat, de dienst
Onderzoek IJsselmeerpolders, het NIROV, de International Federation of Housing
and Planning, het KNAG, het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid,
het Programmeringsoverleg Ruimtelijk Onderzoek (PRO), de Gestructureerde
Samenwerking Interdisciplinair Onderzoek Gebouwde Omgeving, het
Structuuronderzoek Bouwnijverheid, de secties Planologie en Sociale Geografi e
van de Academische Raad, de stichting Sociaal-Ruimtelijk Onderzoek van
NWO, later opgegaan in de stichting ESR, de Voorlopige Raad van Advies
Onderzoek Gebouwde Omgeving (VRAOGO), het Planologisch Studiecentrum
TNO, de Manjaarovereenkomst met de
RPD, (commerciële) onderzoek- en adviesbureaus, het Bouwcentrum, de latere
onderzoekscholen, de afdeling Planologie en Sociale Geografi e van SISWO, de
Permanente Dialoog en nog andere.
De institutionele verkaveling van de onderzoekcapaciteit op het terrein van de
ruimtelijke wetenschappen was dus, zeker tot 1990, heel groot, te groot zelfs
en daardoor in bepaalde opzichten disfunctioneel. In ieder geval heeft het bij
nogal wat gelegenheden geresulteerd in touwtrekkerij over het verwerven van

127
opdrachten en subsidies voor onderzoek. Daarbij speelden goede persoonlijke
relaties met geldverstrekkende instanties naar mijn indruk een rol van betekenis.
Er is in de afgelopen dertig jaar (te) veel energie gestoken in het binnenhalen van
de buit. Die energie had beter kunnen worden ingezet voor doeltreffende programmering
dan voor het steeds maar weer construeren van nieuwe organen.
VANGNETFUNCTIE
De instutionele verkaveling van het ruimtelijk onderzoek en de daarbij optredende
belangenstrijd waren er de oorzaak van dat SISWO geen prominente rol
kon spelen bij de coördinatie en programmering van het onderzoek. De onderlinge
concurrentie was daarvoor te groot. Er werd ook bij herhaling - veelal
binnenskamers – kritisch gesproken over het uitvoeren van onderzoek door het
SISWO-bureau. Het ging daarbij overigens in het overgrote deel van de gevallen
om daartoe in tijdelijk dienstverband aangetrokken onderzoekers. Tot in de jaren
80 was dat niettemin wel een nuttige vangnetfunctie van het bureau. In die tijd
waren vooral de universiteiten nog niet goed waren toegerust voor projectbeheer,
ook niet in personele zin.
In dat beeld past ook dat van alle ruim 400 offi ciële SISWO-publicaties liefst een
kwart behoort tot het terrein van de ruimtelijke wetenschappen. Het overgrote
deel van die 100 publicaties dateert van voor 1985.
De te bescheiden rol, die de sector Planologie en Sociale Geografi e van SISWO
was toebedeeld, leidde er toe dat deze afdeling niet veel inhoud had. Enige jaren
geleden is zij dan ook formeel opgeheven.
KWEEKVIJVER
Is de rol van SISWO voor de ruimtelijke wetenschappen alles bijeen bescheiden
te noemen, toch is zij volstrekt niet zonder betekenis.
Ik doel daarbij op twee aspecten.
Het ene is de kweekvijverfunctie van het bureau. Evenals zijn voorganger, het
ISONEVO, heeft SISWO een belangrijke bijdrage geleverd aan het hooglerarenbestand
in de ruimtelijke wetenschappen in de persoon van Van den Berg, Buit,
Hoekveld en Kouwe.
Daarnaast heeft ook een fl ink aantal jonge onderzoekers het vak op SISWO
geleerd.
De tweede bijdrage ligt in het gegeven dat het bureau - weliswaar in informele
zin - steeds nuttig is geweest als ontmoetingsplaats en informatief clearing house.
Sedert 1980 is daar nog bij gekomen de functie van wetenschappelijke vrijplaats.
Door de effecten van voorwaardelijke fi nanciering, taakverdeling en concentra-

128
SISWO te koop (nog op de Walletjes).

tie aan de universiteiten en de bureaucratisering van de tweede geldstroom
(NWO) is de vrije ruimte voor onafhankelijk, vrij onderzoek aan de universiteiten
drastisch verminderd.
DENKTANKS
In de persoon van Marten Bierman heeft het bureau vooral in de laatste
tien jaar veel geïnvesteerd in kritische refl ectie op belangrijke onderwerpen
van sociaal-ruimtelijke aard. De titels waaronder hij in vele artikelen,
voordrachten en interviews zijn visie etaleerde zijn veelzeggend. Hij begeeft
zich daarbij nogal eens buiten de gangbare afbakening van wetenschap
enerzijds, en politiek en beleid anderzijds. Dat is niet zonder risico. Maar
wie risicoloos wil zijn, draagt weinig bij aan het overbruggen van de afstand
tussen die twee velden.
De aangestipte vrijplaatsfunctie vraagt - ook binnen het verband van
SISWO - om een meer georganiseerde en minder van een individu afhankelijke
aanpak. Een goed voorbeeld daarvan is de SISWO-werkgroep Toekomstige
Ontwikkelingen.
Ik pleit daarom voor meer van dergelijke denktanks waarbinnen wetenschappers,
beleidsfunctionarissen en ontwerpers op een geheel onafhankelijke
grondslag overleggen over belangrijke kwesties van ruimtelijke aard,
vooral ook over onderwerpen die voor de langere termijn van belang zijn.
De deskundigheid binnen zulke werkgroepen kan ook een te belastend en
tijdrovend beroep op steeds maar weer nieuw onderzoek beperken.
De onderwerpen liggen voor het oprapen: stedebouw (Vinex-locaties,
IJburg, woningbehoefte, stadssanering, kwaliteit van de huisvesting), verkeer
en vervoer (fi lebestrijding, hogesnelheidslijn, Betuwelijn, fi jnmazigheid
van het openbaar vervoer, luchthavens) en milieu (het Groene Hart,
Waddenzee, industriebeleid).
De toekomstgerichtheid van de denktanks kan het ook mogelijk maken dat men
tijdig kan interfereren in het proces van ontwerpen en beleidsontwikkeling. Op
meerdere plaatsen in deze bundel wordt gesignaleerd dat deze mogelijkheid
tot nu toe ontbreekt.
INTERDISCIPLINAIRE VERSCHEIDENHEID
Deze aanbeveling om tot meer denktanks te komen is mede gebaseerd op
het al geconstateerde feit dat het landschap van de ruimtelijke wetenschappen
institutioneel dicht bevolkt is.
Dat landschap is overigens óók nog sterk verkaveld door het grote aantal
disciplines en ‘kundes’ dat zich op het ruimtelijk vlak beweegt.
129

130
Naast de kerndisciplines planologie en sociale geografi e zijn dat vooral de sociologie
(onder meer van bouwen en wonen), de ruimtelijke economie, stedebouwkunde,
weg- en waterbouwkunde, bestuurskunde, demografi e, ecologie, landschapsarchitectuur
en politicologie.
Bij zoveel disciplinaire verscheidenheid kan het licht gebeuren dat men elkaar
wetenschappelijk voor de voeten loopt. In praktijk blijkt dit ook vaak het geval
te zijn.
Een situatie van grote institutionele en disciplinaire verscheidenheid verschaft
de beleidsmakers en ontwerpers veel speelruimte.
In dit licht moet men ook het volgende citaat lezen uit het jaarverslag van
SISWO over 1992: “Met enige bezorgdheid moet worden geconstateerd, dat in
dit nationale debat de inbreng vanuit de sociaal-ruimtelijke universitaire wereld
wordt overschaduwd door die uit de vervoerstechnische en economische kring.
Als gevolg hiervan staat een kritische afweging van grootschalige ingrepen op het
gebied van infrastructuur en woningbouw in termen van opbrengsten en milieuverlies
onder veel te grote uitvoeringsgerichte druk.”
EFFECTEN EVALUEREN
Ik meen dat deze opmerking in den brede van toepassing is op het ruimtelijk
beleid. Nu kan ik mij voorstellen dat wat vooraf niet kan dan toch minstens
achteraf zou gebeuren in de vorm van evaluatieve studies. Ik heb de indruk dat
die benadering niet in voldoende mate is toegepast.
Dit standpunt nam ik al in 1975 in. Aan mijn proefschrift voegde ik toen de
volgende stelling toe: “ De wetenschappelijke evaluatie van de (differentiële) effecten
van het planologisch beleid op alle niveaus is in Nederland onvoldoende. Te vaak
hanteert men over die effecten onbewezen stellingen. Planologen en beoefenaren van
andere sociale wetenschappen zouden nadrukkelijker in dit ernstige manco moeten
voorzien.”
In 2001, 26 jaar later, is deze stelling nog steeds niet overbodig geworden.
PLANMATIGHEID BIJ HET ONDERZOEKSBELEID
Mijn opmerkingen over evaluatie van ruimtelijk beleid maken deel uit van de
bredere vraag naar de doorwerking van de ruimtelijke wetenschappen.
Die vraag is heel moeilijk te beantwoorden, vooral vanwege de grote heterogeniteit
van het beleidsterrein, zowel qua gebied (landelijk, streek, gemeente en wijk)
als qua invalshoek (bijvoorbeeld economisch, technisch en sociaal).
Terugblikkend op een langdurige bemoeienis met een breed scala van maatschappijwetenschappen
heb ik niet de indruk dat de doorwerking van het ruim-

131
telijk onderzoek zich wezenlijk onderscheidt van die op andere maatschappelijke
beleidsterreinen. Dat wil zeggen dat die invloed grosso modo bescheiden
is en nog meer bescheiden is naarmate het gaat over onderwerpen van nationale
allure.
De beweegredenen van overheden en particuliere instanties om onderzoek op
te dragen of te subsidiëren komen zeker niet uitsluitend voort uit behoefte aan
kennis en inzicht. Vaak speelt ook de behoefte aan rugdekking en aan het pareren
van politieke en maatschappelijke kritiek een rol.
Toch heb ik niet de ervaring dat onderzoek met regelmaat wordt gemanipuleerd
door de opdrachtgevers. Echte invloed lijkt mij trouwens vaak meer te worden
ontleend aan de rol van deskundigen-adviseurs dan aan die van onderzoekers.
Voorts ontbreekt het volgens mij aan planmatigheid bij het onderzoeksbeleid,
zowel vanuit het beleid als vanuit de wetenschap. Het in het verleden uitgevoerde
programmeringsoverleg en de uitvoering van onderzoeksprogramma’s
kunnen mij hierbij niet tot andere gedachten brengen.
GERICHTE KEUZES
Wie het heeft over de doorwerking van onderzoek op beleid moet bedenken dat
de grenzen daarvan in niet geringe mate worden bepaald door de invloed van
politiek en het - veronderstelde - maatschappelijke draagvlak. Zo is de gedeeltelijke
ondertunneling van het Groene Hart voor de hogesnelheidslijn-zuid tegen
een prijs waarvoor de leefkwaliteit van Vinex-locaties belangrijk zou kunnen
worden verhoogd, slechts begrijpelijk vanuit de beduchtheid van de regering
voor de milieulobby.
Als ik kijk naar het universitaire sociaal-ruimtelijk onderzoek, dan zie ik mogelijkheden
om de toegevoegde waarde aan ruimtelijk beleid te vergroten als men
temidden van de vele onderwerpen gerichte keuzes maakt.
Ik doel hierbij op een zwaarder accent op samenhangende programma’s, op meer
vrije ruimte voor opdracht- en subsidieonafhankelijk onderzoek, op meer internationale
samenwerking en op actieve participatie in interuniversitaire denktanks.
Onderzoekscholen behoren in dat alles een voortrekkersrol te spelen in nauwe
samenwerking met en met ondersteuning van SISWO.

132
Johannes Gerardus Maria Sterk werd in 1934 in
Amsterdam geboren. Hij studeerde sociologie aan de
Katholieke Universiteit van Nijmegen en deed doctoraal
(cum laude) in 1961. Als onderzoeker was hij werkzaam
bij het Hoogveld-Instituut van 1961 tot 1964, bij het
Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut (KSKI) van 1964
tot 1965 en sedert 1965 bij het Instituut voor Toegepaste
Sociologie (ITS). Vanaf 1968 was hij adjunct-directeur
van het ITS. Van 1970 tot 1999 functioneerde hij als
directeur van SISWO.
Hij promoveerde in 1975 bij prof. O. Schreuder in Nijmegen op het proefschrift
‘Preek en Toehoorders’.
Sterk verrichtte onderzoek naar studentenverenigingen, vakbondsleden, kijk-
en luistergedrag, stemgedrag, vrijetijdsbesteding, winkeldiefstal, het geestelijk
ambt, kerkelijke verkondiging en gemeentelijke herindeling.
Hij vervulde bestuursfuncties bij het Nederlands Interuniversitair Demografi
sch Instituut, het Nederlands Instituut voor Maatschappelijk Werk Onderzoek
en de stichting Sociologia Neerlandica. Hij was lid van diverse adviescommissies
van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, de
Academische Raad, ZWO, het Ministerie van O en W, de Bibliografi e Nederlandse
Sociale Wetenschappenen en Socio Research Methodology.

‘Binnen denktanks blijken disciplinaire verschillen overbrugbaar’
KENNIS, WELKE KENNIS?
133
‘Bij goed onderzoek gaat het om iets wat per defi nitie nog onbekend is en wat derhalve
het risico van mislukken in zich draagt’, betoogt Marten Bierman
in zijn verhandeling. De onderzoeksdynamiek zou toenemen als ook vastgesteld kon
worden dat iets niet onderzoekbaar blijkt. Volgens Bierman verdient het aanbeveling
om dit soort risico’s vooraf in te calculeren en niet uit te bannen, zoals nu vaak
gebeurt.
Hij breekt een lans voor uitdrukkelijk beleidsevaluerend onderzoek, dat een scherp
beeld geeft van het eigen functioneren, zodat dit onverhoopt ‘niet later door een rampencommissie
moet worden vastgesteld.’
Marten Bierman is de benjamin en enige ingenieur in het gezelschap van de senioren.
Begin 2001 verliet hij na 25 jaar voorgoed zijn werkplek op SISWO.
Voor zijn vroegere werkgever ziet hij in de toekomst een specifi eke ‘marktpositie’:
‘Werken aan avontuurlijke probleemstellingen binnen fl exibele werkgroepen en als
Gideonbendes een probleemcluster (…) uiteenrafelen.’
Marten Bierman
Achteraf bezien constateer ik dat het vooral het gebrek aan kennis bij mijzelf en
anderen, de onkunde, is geweest die mijn levensweg tot hier toe heeft beheerst.
Toen ik studeerde voor stedebouwer en architect, viel het me op met hoeveel
gemak binnen de afdeling Bouwkunde van de TH Delft de realiteit - zonder
enige refl ectie naar onderzoek - ondergeschikt werd gemaakt aan de vorm. ‘Arme
bewoners,’ dacht ik vaak als ik weer eens bij een peiling een ontwerp hoorde verdedigen
in termen van een element van formaat of een helder verticaal accent.
Alsof bouwwerken er uitsluitend ten gerieve van de er overvliegende of erlangs
razende mens moeten worden ontworpen. Het zijn toch juist verblijfplaatsen
waarin moet worden geleefd. Mijn mededogen strekte zich toen ook al uit naar
de bewoners van de door functiescheiding uiteengelegde megasteden die onder
invloed van het ideologische juk van het zogeheten ‘Nieuwe Bouwen’ van de
tekenplank bleven rollen.

134
In onderzoek kun je niet wonen, wordt in kringen van ontwerpers nog steeds gezegd.
Maar of het in hun bouwsels voor een gewoon mens was uit te houden betwijfelde ik
zeer.
Mijn onbegrip voor het hogere in deze architectuur zou wellicht aan een tekort
aan creatief inlevingsvermogen kunnen worden toegeschreven, ware het niet dat
ik mijn studie betaalde uit de verkoop van mijn grafi sch werk (etsen) dat goed
genoeg werd bevonden voor een overzichtsexpositie in het Stedelijk. En bij een
kerkbouw- prijsvraag viel ik als student temidden van beroepsontwerpers in de
prijzen. Ontwerpen beschouwde ik in die tijd als affe kennis waarvan je de kunst
en de kunstjes wel op school kon leren. Mij trok de context waarin gebouw en
infrastructuur zou moeten passen en zijn waarde bewijzen veel meer aan. Op
dat gebied had het ‘Nieuwe Bouwen’ me niet te bieden wat ik zocht: ontwerpen
van gebouwen die in hun geleding op het principe van de statuur van een insect
waren gebaseerd duidden wel op enig vooronderzoek maar niet op een erg mens
gerelateerd vakgebied. In onderzoek kan je niet wonen, wordt in kringen van
ontwerpers nog steeds gezegd. Maar of het in hun bouwsels voor een gewoon
mens was uit te houden betwijfelde ik zeer.
GRIMMIGE TOEKOMSTBEELDEN
Vooral het gebrek aan interesse voor omgevingskwaliteiten als herbergzaamheid en het ontkennen
van afstand als bepalende factor streken me in mijn studententijd tegen de lange
haren in. In mijn eerste boekje ‘Autogram’, verluchtigd met veel cartoons en citaten van Jane
Jacobs, trakteer ik, met een schuin oog kijkend naar Amerika, burger en beleid op grimmige
toekomstbeelden over de ook hier op til zijnde autosamenleving (zie cartoon).
TOEKOMSTVERKENNING
Toen ik mij eenmaal realiseerde dat een gebouw een eeuw mee zou moeten
kunnen, was mijn interesse voor toekomstverkenning gewekt. Door meer over
de toekomst te weten te komen zou men beter kunnen bepalen waaraan bouwwerken
dienden te voldoen om lang mee te kunnen gaan. En door bouwwerken
zonder benul daarvan neer te zetten zouden mogelijke andere toekomsten
kunnen worden geblokkeerd en zou de toekomst nooit meer worden wat die

135
geweest had kunnen zijn. Juist om die toekomst zoveel mogelijk open te houden
begon ik mijn verzet tegen grootschalige projecten als de inpoldering van de
Markerwaard, de tweede nationale luchthaven, de overloop en de bouw van
Almere. Inmiddels werkzaam bij de werkgroep 2000, toen nog een club van toekomstonderzoekers,
kon ik mij wapenen met de kennis uit hun voortreffelijke in
toekomststudies gespecialiseerde bibliotheek.

136
Natuurlijk kreeg ik door tegenstanders voor de voeten geworpen dat ik te negatief
was, een doemdenker en dat niets doen achteruitgang betekende. Het dwong
mij ertoe om waar mogelijk dan toch eens een ontwerp te maken waarin meer
opties voor de toekomst werden open gehouden en tegelijkertijd toch aan de
hedendaagse wensen tegemoet werd gekomen. Die ontwerpen zijn natuurlijk
niet uitgevoerd. Soms de oorspronkelijke ook niet meer zoals Markerwaard en
de tweede nationale luchthaven. Maar ik meen dat zo wel is bijgedragen aan
een beter inzicht in wat kortzichtige plannen op de lange termijn voor schade
kunnen aanrichten door de toekomstige beleidsruimte die er door vernietigd is.
Ruimte voor water heeft met het verschijnen van de vijfde Nota inmiddels een
hoge ruimtelijke prioriteit gekregen. Doordat het ‘Natte Hart’ uiteindelijk niet
werd ingepolderd is er nu meer planningsvrijheid om via peilvariatie zoveel
extra water te bergen dat daarvoor veel minder al bewoond polderland behoeft
te worden gereserveerd.
DE TREIN VAN DE TOEKOMST
Met eveneens open perspectief ontwikkelde ik in opdracht van NS ter gelegenheid van
hun 150-jarig jubileum ‘de trein van de toekomst’. Een vaste rijder op rails met daarop
modules van alle mogelijke soorten afneembaar koetswerk, variërend naar comfortklasse
en aan te vullen met eenheden voor vergaderen, ontspanning of ziekenboeg. Aldus is een
trein samen te stellen die kan meebewegen met elke verandering in aanbod van reizigers
en hun smaak en behoeften. De toekomst mag dan ongewis blijven, aldus zal die de NS
die niet meer zo snel ontregelen.
ONDERZOEKSDYNAMIEK
Van mijn periode als onderzoeker bij het instituut voor Bestuurskunde (UvA)
heb ik veel profi jt gehad bij de uitwerking van het grootschalige Structuuronderzoek
Bouwnijverheid (SOB) later bij SISWO. Daarin stond bij het deel waarvan
ik rapporteur was vooral de zachte kant van het harde bouwen centraal: de
besluitvorming over ruimtegebruik en verstedelijking en de voorbereiding daarvan.
In dat kader werd ook de rol van onderzoek ten behoeve van ruimtelijk
rijksbeleid bestudeerd aan de hand van een tiental jaarverslagen daarover van
de beleidsdienst. De methodes van tekstanalyse, tekstlengte meting en voetnotenonderzoek
waren uit de politicologie overgenomen. De uitkomsten brachten
destijds veel pennen in beweging en hadden zelfs kamervragen tot gevolg.
Twee opmerkingen acht ik in het bestek van deze bijdrage van belang.

137
* De uitkomsten illustreerden dat de beleidsdienst het er met meer mensen,
middelen en een zekere hiërarchie in de programmering van het onderzoek niet
wezenlijk beter afbracht dan onderzoeksinstituten als SISWO die het met weinig
mensen, middelen en op basis van vrijwilligheid moesten doen. Ik concludeer
daar uit dat de eigen aardigheden van het onderzoeksambacht daaraan debet
zijn. Behalve om mensenwerk gaat het bij goed onderzoek om iets wat per defi -
nitie nog onbekend is en derhalve het risico van mislukken in zich draagt. Het
vaststellen dat iets niet onderzoekbaar blijkt is belangrijk. Het verdient de voorkeur
om dit soort risico’s juist in te calculeren en niet uit te bannen. Dat zorgt
voor onderzoeksdynamiek. Ik zie daarom weinig in structuren die dat soort risico’s
uitsluiten zoals bij de NWO-beoordelingsrondes waarbij de uitkomsten bij
wijze van spreke al in de aanvraag moeten worden gepresenteerd.
* Ten tweede betrof het hier het eerste beleidsevaluerende onderzoek op dit terrein
sinds jaren. Het schokeffect kleurde de conclusies daardoor harder in en
riep daarmee ook weer fellere reacties op, terwijl een andere beleidsdienst het
er vermoedelijk ook niet veel beter zou hebben afgebracht vanwege die eigen
aardigheden van onderzoek. Nog altijd mag beleidsevaluerend onderzoek zich
niet verheugen in een warme belangstelling van beleidskant. Wie bijvoorbeeld de
reacties op rapporten van de Rekenkamer bekijkt, moet vaststellen dat de cultuur
er nog steeds niet naar is. Toch blijft het belangrijk om van het eigen reilen en
zeilen een scherp beeld te hebben zodat zoiets niet later door een rampencommissie
behoeft te worden vastgesteld. Ik ondersteun dan ook het pleidooi van
Sterk in deze bundel voor meer onafhankelijk beleidsevaluerend onderzoek.
AVONTUURLIJKE PROBLEEMSTELLINGEN
Terugblikkend op mijn SISWO-tijd zie ik mezelf steeds mee bewegen met de
kansen die door het veld werden geboden aan mijn kleine sector binnen een niet
erg groot instituut. Aanvankelijk konden nog grote klussen worden geklaard als
het SOB en de oprichting van de NWO-Stichting Sociaal Ruimtelijk Onderzoek.
Maar met het toenemen van de organisatiedichtheid werd dat veld steeds
meer zelfredzaam. De meerjarige onderzoeksprogrammering was inmiddels een
zaak van de faculteiten en onderzoeksscholen zelf geworden. Tegenover de daarmee
samenhangende afnemende fl exibiliteit en betrekkelijk vastliggende onderzoeksthema’s
kon en kan SISWO dan ook juist zijn niche zoeken in avontuurlijke
probleemstellingen waarom fl exibele werkgroepen van wisselende samenstelling
zich groeperen en als Gideon bendes een bepaalde nog niet door het
universitaire onderzoek ontdekte probleemcluster uiteenrafelen.
Zo’n ploeg vormt de werkgroep Toekomstige Ontwikkelingen in de bouwnijverheid
waarin naast wetenschappers een bankier en een projectontwikkelaar

138
meedoen. Recent brachten zij op verzoek van de Rijksplanologische Dienst een
brainstormverslag uit over effi ciënt grondbeleid dat voor de beleidsvorming terzake
van invloed is gebleken. Een voorwaarde is wel dat de deelnemers interessant
zijn en het interessant vinden om met de anderen in een denktank te opereren.
De werkwijze is intensief. Ze moeten er niet alleen hun kennis inbrengen
maar er ook weer zelf iets aan hebben voor hun eigen toko. De praktijk leert dat
dan de disciplinaire verschillen overbrugbaar blijken. Onderzoek is mensenwerk
en het draait om de personen die het doen. In een goede denktank worden het
kennissen en soms zelfs vrienden.
Van WTO ben ik ook nu nog voorzitter. Ik voel me er wetenschapper, soms nog
een beetje ontwerper, soms senator, maar toch ook wel burger…
Marten Bierman (1939) studeerde af, na het behalen
van zijn HBS-B diploma aan het Baarns Lyceum en na
zijn afzwaaien uit militaire dienst, in Architectuur en
Stedebouwkunde aan de TH te Delft. Hij wass onder
meer werkzaam als beeldend kunstenaar, als onderzoeker
bij werkgroep 2000 en het instituut voor Bestuurskunde
UvA en als hoofdredacteur van het vaktijdschrift PLAN.
Hij ontving verschillende ontwerpprijzen en draagt sinds
1996 het predikaat ‘dasvriendelijk’ van de Stichting Das & Boom vanwege
‘zijn heldere planologische visie en zijn pleidooi voor zuinig ruimtegebruik’.
Bierman verliet begin 2001 SISWO / Instituut voor Maatschappijwetenschappen
na er 25 jaar wetenschappelijk coördinator ruimtelijke ontwikkelingen
te zijn geweest. Hij zet zijn werk voort als directeur van zijn eigen
raadgevend ingenieursbureau. Daarnaast is hij sinds 1995 lid van de Eerste
Kamer voor de Onafhankelijke Senaatsfractie en sinds kort (weer) voorzitter
van de Vereniging tot behoud van het IJsselmeer. Hij blijft voorzitter van de
werkgroep Toekomstige Ontwikkelingen in de Bouwnijverheid (WTO).

SLOTBESCHOUWING
‘Kennis is macht maar onkunde geeft supermacht’
KENNISMAKEN MET KENNIS MAKEN
139
Wie zich op een kennissamenleving wil voorbreiden zal eerst ‘de barrière rond bron
en beleid moeten slechten’, stelt Marten Bierman in de slotbeschouwing. Hij wil
steeds helder hebben wat men waarneemt en wat men voor waar aanneemt. Daarom
moet kennis zich volgens hem baseren op bronnen: ‘Het kunnen putten uit onverdachte
bron is levensvoorwaarde voor een op kennis gebaseerde samenleving.’
In dit opzicht acht hij de situatie in de ruimtelijke ordening ‘niet zonder zorg.’
De nabeschouwing bevat daarom indringende aanbevelingen als:
- richt een zelfstandig planbureau op naar het voorbeeld van het Sociaal en Cultureel
Planbureau, een bureau dat is losgeweekt uit de Rijksplanologische Dienst;
- zorg voor moderne, adequate kennisbevoorradingsstructuren;
- werk aan een hogere plankwaliteit en start beleidsevaluerend onderzoek;
- formeer denktanks waarbinnen wetenschappers, beleidsmakers en ontwerpers onafhankelijk
kunnen overleggen.
Als hieraan wordt voldaan, wordt het volgens de slotbeschouwer ‘procedureel’ een stuk
rustiger en ‘minder gecompliceerd’ in het krachtveld van het centrale onderwerp van
deze bundel: de verhouding tussen onderzoek, ontwerp, beleid en burgers.
Marten Bierman
Nu de persoonlijke ervaringen met “de zich immer wijzigende verhouding tussen
onderzoek, ontwerp, beleid en burgers in de ruimtelijke ordening” (O2B2) door
een aantal Senioren zijn opgetekend, rest in deze slotbeschouwing de vraag of
daaruit voor een jongere generatie nog iets valt op te steken.
Kunnen hier lessen voor de toekomst uit worden getrokken?
Vooraf zij toegegeven dat de grote verschillen naar invalshoek, tijdspanne, schaalniveau,
werkplek en gehanteerde pen een sluitende bewijsvoering verhinderen.
In het bestek van deze publicatie is daar ook niet naar gestreefd. Zoals gezegd
gaat het hier om niet meer dan een kennismaking met kennismakers.
Het bundelen van bijdragen die bij elkaar opgeteld zijn gebaseerd op een jaar
of zeshonderd onderzoekservaring, moet maar voor zichzelf spreken. Het gaat
deze Senioren vooral om het duiden van de problematiek opdat die (weer) de

140
agenda’s van betrokkenen gaat beheersen. Hun bijdragen ademen het gevoel dat
dit nu niet (meer) zo is. Wellicht schuilen er in het hier geschrevene wel een
aantal boeiende probleemstellingen die zich met goed opgezet onderzoek verder
laten uitspitten. Dat kan buitengewoon nuttig zijn voor een samenleving die
zich volgens zo velen lijkt te ontwikkelen naar een kennismaatschappij. Ter relativering
kan overigens worden opgemerkt dat heel wat ruimtelijke beleidsconcepten
en ingrepen het tot nu toe met even weinig, zo niet minder onderbouwing
moeten doen. (zie onder meer de bijdrage van Wissink)
MEER INWONERS DAN ER VERMOEDELIJK ZIJN
PUTTEN UIT ONVERDACHTE BRON IS EEN LEVENSVOORWAARDE VOOR
EEN OP KENNIS GEBASEERDE SAMENLEVING
In ieder geval kunnen we vaststellen dat de verhouding O2B2 met door de jaren
heen wisselende intensiteit door de meeste auteurs als problematisch wordt ervaren.
Voor een samenleving die in toenemende mate op kennis raakt aangewezen
is het dan van belang te weten of en in hoeverre dit moet worden toegeschreven
aan de eigen aardigheden van de actoren zelf. Het maakt voor de te kiezen
oplossingrichting nogal wat uit of men moet berusten in een nu eenmaal inherente
problematische verhouding of dat die verhouding onbedoeld door allerlei
vermijdbare zaken wordt belast en daardoor problematischer is geworden dan
nodig. Daarom pogen we hier eerst - mede op basis van de voorafgaande bijdragen
- tot enige verheldering te komen.
Kennis moet zich baseren op bronnen. Het kunnen putten uit onverdachte bron
is een levensvoorwaarde voor een op kennis gebaseerde samenleving. Op het terrein
van de ruimtelijke ordening is de situatie niet zonder zorg. Sinds 1970 is
geen Volkstelling meer gehouden. De CBS-gegevens zijn nu gebaseerd op de
gemeentelijke bevolkingsadministraties, waarvan sinds de Bijlmerramp door de
beheerders wordt toegegeven dat die in het hele land naar schatting voor zeker
20% zijn vervuild. Zoals bekend leidde dit vliegongeluk tot een tienmaal
hogere raming van het aantal slachtoffers dan in werkelijkheid bleek te betreuren.
Zo zijn er vele voorvallen te signaleren waaruit kan worden opgemaakt dat
met meer inwoners rekening wordt gehouden dan er vermoedelijk zijn.

DE WERKELIJKHEID NAAR EIGEN HAND ZETTEN
ER ZIJN GEVALLEN BEKEND WAARBIJ AAN ELKAAR GRENZENDE REGIO’S
ZICH AAN AAN ELKAARS IN- EN UITSTROOM RIJK HEBBEN GEREKEND.
141
Dit is onder meer te verklaren uit het ontbreken van prikkels tot nauwkeurigheid
terzake. Sterker nog, op het bijhouden van een juister, vermoedelijk lager
inwonertal staan sancties zoals een lagere uitkering uit het gemeentefonds en
een negatief imago van stagnatie, Het is dan niet vreemd dat beleidsbetrokkenen
geen belang menen te hebben bij een juistere kennis van zaken. Daardoor wordt
immers de basis onder de eigen expansieve beleidsambitie verzwakt. Aldus
worden bronnen vroegtijdig speelbal van een beleid en politiek gericht op toenemend
stedelijk ruimtegebruik. Noch wetenschappelijk noch beleidsmatig lijkt
dat wenselijk.
Juist in een relatief klein en dichtbevolkt land is de hoogst mogelijke precisie
geboden om de planningsopgave niet omvangrijker te laten zijn dan strikt nodig
en de verstorende verdringingsprocessen op andere terreinen tot het minimum
te beperken. Daarnaast noopt ook de op til zijnde bevolkingsdaling rond
2025 tot een zo nauwkeurig mogelijke vooruitberekening opdat men straks niet
onverwacht en onbedoeld met ruimtelijke onderbenutting en leegstand wordt
geconfronteerd. Te ruim bemeten expansief ruimtelijk beleid jaagt bovendien
de grondprijzen voor andere doeleinden nodeloos op waardoor een beleidsdoel
als het tot stand brengen van een Ecologische Hoofdstructuur moeilijker valt te
realiseren en duurder wordt. Het is ook van beleidsbelang niet in eigen staart te
bijten.
Als op dit soort onnauwkeurige bronnen vervolgens ramingen voor de toekomst
worden gebaseerd raakt de betrouwbaarheid steeds meer op de achtergrond. Zo
baseerden Gedeputeerde Staten van Limburg enkele jaren geleden hun streekplan
voor Noord Limburg nog op doorgaande bevolkingsgroei terwijl zich op
grond van beschikbare cijfers in de planperiode een daling liet voorspellen. (Bierman
en Meinsma 1998) Ook in andere regio’s en gemeenten is het gebruikelijk
geworden om bij woningbouwramingen, wanneer de eigen bevolkingsontwikkeling
dit niet meer rechtvaardigt toch van groei uit te gaan door de veronderstelling
in te bouwen dat inwoners van elders zullen instromen. Er zijn gevallen
bekend waarbij aan elkaar grenzende regio’s zich aan elkaars in- en uitstroom
rijk hebben gerekend.

142
Voor alle duidelijkheid: hier wordt niemand de les gelezen. In de concurrentieslag
tussen steden en streken om de fi nanciële gunsten van het Rijk is het een
ingeburgerde methode om de werkelijkheid naar de eigen hand te zetten en
zo beleidsresultaat te behalen. (Zie bijvoorbeeld de bijdrage van Buissink) Het
gaat hier om de constatering dat bron en beleidsbelang in een wel erg vroeg stadium
van het kennistraject met elkaar zijn verweven en daarmee het onderscheid
tussen wens en werkelijkheid danig vervaagt. In termen van onze probleemstelling
belast dit vooral de verhouding van het beleid met onderzoek en burgers.
Waar deze twee actoren met de beste bedoelingen in onafhankelijke onderzoeks-
en actiegroep bezig zijn met het ontrafelen van de zwakke empirische basis om
ruimte voor alternatieven te scheppen wordt dit toch vanuit beleid al snel gezien
als een aanval op bestuurskracht en integriteit.
DE WAAN VAN DE DAG
HET VERSCHIL TUSSEN WAARNEMEN EN VOOR WAAR AANNEMEN MOET
DUIDELIJKER WORDEN UITEENGELEGD EN EEN INSTITUTIONELE VER-
TALING KRIJGEN.
Het schept bovendien een goede markt voor slecht onderzoek. Beleidsdiensten
voelen zich genoodzaakt zich te verweren met onderzoek dat het eigen gelijk
onderbouwt en selecteren daartoe uit de commerciële bureaus veelal die met
gedwee personeel dat de opdrachtgever eerder laat weten wat hij wil horen, dan wat
hij moet weten. En ook waar de universiteiten zich marktgerichter in onderzoek
hebben moeten opstellen is voor hen de verleiding groot om zich meer te gaan
bezighouden met dit uitzoeken dan met onderzoeken.
Zelfs het fundamentele wetenschappelijke onderzoek op ruimtelijk gebied maakt
meer kans op fi nanciering als het de toets van de maatschappelijke relevantie
doorstaat. De toetsers komen, hoe kan het ook anders, dan wel uit beleidswereld
en bedrijfsleven vanuit de veronderstelling dat daar wel het best bekend is
wat er in de samenleving leeft en dus aan onderzoek nodig is. Zo raakt steeds
meer speurwerk verknoopt met de waan van de dag en neemt het risico op eenzijdig,
meer-van-hetzelfde en modieus onderzoek toe. Niet echt een voorwaarde
om tot verrassende doorbraken en beleidsvernieuwing te komen!
Wie meent zich op een kennissamenleving te moeten voorbereiden, zal eerst deze
barrière rond bron en beleid moeten slechten. Het verschil tussen waarnemen en
voor waar aannemen moet duidelijker worden uiteengelegd en een institutionele
vertaling krijgen.

PLANBUREAU NAAR VOORBEELD VAN HET SCP
143
Momenteel fungeert de Rijksplanologische Dienst als planbureau en als beleidsdienst
en daarmee verenigt de dienst in eigen huis de hier opgevoerde dilemma’s.
Er valt veel te zeggen voor het losweken van dit planbureau uit de Dienst zodat het
een functie kan vervullen naar het voorbeeld van het Sociaal Cultureel Planbureau.
(Zie bijdrage ter Heide)
Daarbij kan men tevens een stuk departementale verkokering wegnemen door
naast de ruimtelijke facetten van het eigen departement ook het empirisch in
kaart brengen en bijhouden van de ruimtelijke aspecten van departementen
als Verkeer en Waterstaat, Landbouw Natuurbeheer en Visserij, Economische
Zaken en Financiën (Domeinen) aan dit ruimtelijke planbureau toe te vertrouwen.
Beschikbaar materiaal zal openbaar moeten zijn en, evenals overigens CBS gegevens,
voor een ieder tegen geringe kosten verkrijgbaar. Dit lijkt voor de hand te
liggen maar de voortdurende bezuinigingen op dit terrein hebben in de afgelopen
jaren tot gevolg gehad dat voor het beschikbaar stellen van gegevens steeds
vaker steeds meer moet worden betaald. Vooral voor kleine onderzoeksbureaus
en de burger kan hierdoor een onwenselijke barrière naar kennisvoorziening ontstaan.
Een ander belangrijk dilemma in de verhouding tussen O2B2 schuilt in het
karakterverschil van onderzoek ten opzichte van de andere actoren. Ontwerpen,
beleid en actievoeren voltrekken zich doorgaans veel sneller dan onderzoek kan
worden verricht. Het niet voorhanden hebben van relevante kennis en inzichten
op de beslismomenten zorgt voor veel spanning wederzijds. In verschillende
bijdragen komt dit naar voren. Nadenken kost nu eenmaal tijd. Niet zelden verliest
onderzoek zijn aanzien omdat te vaak met lege handen moet worden geantwoord
en beslissingen dan maar op goed geluk zonder voldoende onderbouwing
worden genomen.
DOOR RITSELPLANOLOGIE TOT RESULTAAT
Daarbij moet wel worden opgemerkt dat afwezigheid van onderzoeksresultaten
voor sommige actoren niet rampzalig is en zo zijn voordelen heeft. Kennis is dan
wel macht, maar onkunde geeft supermacht. Beslisser en ontwerper hebben dan
immers de handen vrij om geheel naar eigen inzicht te handelen.
Wie voor zichzelf een soevereine positie wil behouden kan er zo beleidsmatig belang bij
hebben niet al te veel onderzoek toe te laten. In de bijdrage van Den Draak is dit spanningsveld
tussen ontwerp en onderzoek bij een technische universiteit goed waarneembaar.
Ook biedt een dergelijke kennisdiffuse situatie een uitstekende basis om
via onderhandelingen - dus door ritselplanologie - tot resultaat te komen.

144
Beleidsinstellingen blijken niet alleen snel over onderzoeksresultaten te willen
beschikken maar ook ten aanzien van een heel scala aan onderwerpen. Dit brengt
met zich dat aan onderzoekers eisen worden gesteld die zelfs een schaap met
vijf poten niet kan volbrengen. In verschillende bijdragen komt dit verschijnsel
aan de orde. Wat betreft het schaap met vijf poten probleem is het aardig om
te constateren dat de kritiek die er aanvankelijk bestond op SISWO vanwege
het niet goed werken van de manjaarovereenkomst RPD-SISWO (bijdrage
ter Heide) inmiddels aanzienlijk is genuanceerd nadat zich soortgelijke problemen
voordeden bij het daarna opgerichte Planologisch Studiecentrum/TNO.
De eigen aardigheid van onderzoek leidt tot aansluitingsproblemen bij degenen
die juist om dat onderzoek verlegen zitten.
ONDERZOEKERSPOOL
Er lijken verschillende mogelijkheden om enigszins aan dat probleem tegemoet
te komen. Er kunnen natuurlijk meer onderzoekers worden aangetrokken zodat
aan snelheid wordt gewonnen. Het ligt verder voor de hand om in te zetten op
het kweken van multi-inzetbare onderzoekers met een bredere disciplinaire achtergrond.
Voorts zou er een onderzoekers pool in stand kunnen worden gehouden
opdat tijdig terzake voldoende deskundige wetenschappers beschikbaar zijn
om nieuwe of gewijzigde beleidsvragen te bestuderen: een mensenjaren-overeenkomst
dus eigenlijk. Detachering bij de universiteiten is een mogelijkheid. Eenvoudig
zal dit echter niet zijn vanwege de ingrijpende reorganisatie processen
en bezuinigingsgolven die de universitaire wereld de afgelopen decennia hebben
getroffen (zie de bijdrage van Hoekveld). Er blijkt weinig carrièreperspectief
meer voor aankomende wetenschappers. Het wetenschappelijke corps vergrijst
snel. De spanning op de arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden neemt door de
ontgroening van de samenleving nog eens extra snel toe. Dit alles bemoeilijkt het
op peil brengen van de wetenschappelijke slagkracht, juist op een moment dat
daaraan grote behoefte begint te bestaan. Hier zal een inhaalslag moeten worden
gemaakt.
Om nieuwe loopgraven tussen onderzoek en beleid te vermijden en facultaire
en departementale verkokering tegen te gaan pleiten verschillende auteurs voor
informeel opererende intermediaire werkgroepen die zich buiten de geëigende
structuren en disciplines wagen om tot vernieuwende beleids- en onderzoeksagenda’s
te komen. Tevens kunnen die vroegtijdig en voldoende gedocumenteerd
anticiperen op toekomstige beleidsvraagstukken. Dat kan ook het morsen met
onderzoek voorkomen.
De Permanente Dialoog tussen Wetenschap en beleid waaraan gezaghebbende
beleidsmensen en vooraanstaande wetenschappers deelnemen, moet nieuw leven
worden ingeblazen (Buissink).

145
Gepleit wordt voor denktanks waarbinnen wetenschappers, beleidsmensen en
ontwerpers op een geheel onafhankelijke grondslag overleggen over belangrijke
kwesties van ruimtelijke aard, vooral inzake onderwerpen die voor de langere
termijn van belang zijn (Sterk).
Behalve onderzoekers in voorraad kunnen ook zogeheten kennisvoorraden
worden aangelegd met behulp van databanken, instituutsbibliotheken en het
geheugen van de onderzoekers zelf. Dit is makkelijker gezegd dan gedaan. Het
op voorraad houden van kennis kent zijn vaak fi nanciële grenzen. Welke kennis
is nodig en blijft relevant om te bewaren? Om te kunnen beoordelen wat later
nog zal lonen, is zicht op het heden maar vooral op toekomstige ontwikkelingen
nodig. Aangezien in beginsel elke mogelijke toekomst ook werkelijkheid kan
worden zal uit pragmatische overwegingen moeten worden geselecteerd op waarschijnlijkheid.
Deze waarschijnlijkheid op zijn beurt wordt weer in hoge mate
beïnvloed door het zicht op waarschijnlijkheid dat bij actoren als wetenschap,
beleid en burger leeft. Wordt op dit punt nogal gevarieerd, dan zal dit tot een
veel grotere bandbreedte aan voor later te bewaren materiaal moeten leiden om
op meer toekomsten voorbereid te blijven. Verschillende toekomstige ontwikkelingen
zullen immers voor het nemen van besluiten moeten kunnen worden
doorgerekend. Wie de tendensen bekijkt die in de achtereenvolgende vijf nota’s
Ruimtelijke Ordening naar voren komen en waarvan verschillende Senioren
gewag maken in hun bijdragen, krijgt enige indruk van het karwei dat adequate
kennisbevoorrading met zich zal brengen.
VOLKSTELLING
De totstandkoming van het heden kan inzichten opleveren die helpen bij het
verkennen van de toekomst. Wie de databestanden uit het verleden nog eens
raadpleegt moet vaststellen dat de notatie zwakheden vertoont. Tussentijds zijn
nogal eens wijzigingen doorgevoerd zodat van verschijnselen geen eenduidige
reeksen meer beschikbaar zijn zodat het ontwikkelingsbeeld wordt verstoord.
Ook is het bijhouden van verschijnselen nogal eens tussentijds gestaakt terwijl
deze nu juist van groot belang zijn geworden. Zo kon vroeger via de zogeheten
woningcartotheek een nauwkeurig inzicht worden verkregen in welke soorten
huishoudens in welke woningen wonen. Nu ontbreken deze gegevens. Ze
hadden - vanwege de nadruk die nu door het einde van de woningnood op
herstructurering van de bestaande gebouwenvoorraad wordt gelegd - van grote
waarde kunnen zijn.
Herstel van deze kennislacune maakt een volkstelling nodig.
Iets van een profi el van de bevoorrading is nu al wel te geven. De aandacht
voor ruimtelijke-accommodatievraagstukken zal in deze eeuw mede door de ver-

146
wachte bevolkingsdaling verschuiven van de nieuwbouw naar de benuttingskansen
van de bestaande gebouwenvoorraad. Het gedetailleerd in kaart (blijven)
brengen van die voorraad en het gebruik ervan zal in ieder geval onderdeel
moeten uitmaken van de kennisbevoorrading.
NUT-EN-NOODZAAK-DISCUSSIE
Beleid kent behalve verschillende schaalniveaus ook verschillende fasen. Voorbereiding,
beslissing, uitvoering en terugkoppeling vergen elk hun eigen kennis
en onderzoek. Waar grote projecten op de agenda staan zijn het niet zelden de
klaarliggende middelen (en hun belangenbehartigers zoals de bouwers) die al bij
de voorbereiding het besluit in een bepaalde uitvoerende richting stuwen. Zowel
onderzoeker als burger staan dan buiten spel. Bij de Betuweroute bijvoorbeeld
is de noodzaak tot betere achterlandverbindingen voor Rotterdam niet op de
agenda gezet maar werd de vraag onmiddellijk in de aanleg van rails vertaald
waardoor de veel gunstiger mogelijkheden van bijvoorbeeld de binnenvaart al
vroeg uit het besluitvormingstraject verdwenen. (Roscam Abbing, Pols, Bierman
1999)
Pogingen van zowel burgers als onderzoekers om deze eenzijdigheid gedurende
het besluitvormingsproces alsnog te corrigeren bleken niet te baten. Niet kennis
en inzicht waren van doorslaggevende betekenis maar de geloofwaardigheid van
reeds ingezet beleid en het prestige van daarvoor verantwoordelijken.
Het voeren van een nut-en-noodzaak-discussie vooraf met alle betrokkenen dus
ook onderzoeker en burger zoals toegepast bij de Tweede Maasvlakte kan een
goed instrument zijn om de relatie met actoren niet reed in een vroeg stadium
onnodig te belasten. Andere toekomsten worden op deze wijze zo lang mogelijk
als optie in de besluitvorming meegenomen. Dit kan de kwaliteit van de inrichting
van ons land alleen maar ten goede komen. Het biedt ook kansen op een
minder stroperig besluitvormingsproces omdat weerstand tegen plannen nu niet
langer pas aan het eind van het traject in beroeps en bezwaarschrift neerslaat en
tot juridisering leidt.
BIJ HOGERE (PLAN) KWALITEIT ZOU HET WEL EENS ERG STIL KUNNEN
WORDEN BIJ INSPRAAKPROCEDURES

BELEIDSEVALUEREND ONDERZOEK
147
Wat betreft de burger als actor lijkt overigens enige voorzichtigheid geboden.
Wordt deze niet al te vanzelfsprekend in een (onbetaalde) actieve rol geplaatst.
Het is immers denkbaar dat er een verband bestaat tussen de mate van participatie
en het gebrek aan plankwaliteit. Bij hogere kwaliteit zou het wel eens erg stil
kunnen worden bij inspraakprocedures. Interessant is dat zich een omgekeerde
wereld aftekent waarbij het nu vooral de burgers zijn die via het uitoefenen van
hindermacht aandacht vragen voor aspecten als leefbaarheid, landschapskwaliteit
en milieu, aspecten waarvoor juist beleid de verantwoordelijkheid (behoort)
te dragen.
Om van eerder gemaakte fouten te leren en dat eventueel leereffect te kunnen
waarnemen is het essentieel om over beleidsevaluerend onderzoek te kunnen
beschikken. Dit vergt van beleidskant een kwetsbare opstelling die nog weinig
wordt aangetroffen. Institutioneel wordt door de instelling van Rekenkamers bij
provincies en gemeenten inmiddels een belangrijke schrede in die richting gezet.
Gegeven de vaak enorme bedragen aan publiek geld die met ruimtelijke projecten
zijn gemoeid zou onafhankelijk evaluerend onderzoek eigenlijk standaard
moeten zijn.
De verhouding O2B2 , centraal onderwerp van deze bundel, kan dus op heel wat
terreinen zowel procedureel als in de praktijk van complicaties worden ontdaan. Het
verschillen van inzicht wordt dan tenminste teruggebracht tot het noodzakelijke:
tegenstellingen kunnen minder kunstmatig zijn. Er behoeft minder te worden
uitgevochten en het kan op basis van meer argumenten. Daarmee is de sprong
naar een kennissamenleving natuurlijk nog niet gemaakt. Dat was ook de opzet
van deze bundel niet. Wel kunnen er gunstiger voorwaarden ontstaan. De bijdragen
van de Senioren in deze bundel over ruimtelijke ordening illustreren dat
kennis maken net als beleid mensenwerk blijft. Daarbij worden fouten gemaakt.
Het zou echter prachtig zijn als volgende generaties kennismakers niet dezelfde
maar onvermoede dus nieuwe fouten begaan.
Dan is immers sprake van vooruitgang en heeft het uitbrengen van deze bundel
aan het doel beantwoord.
Literatuur
M. Bierman en H.C. Meinsma m.m.v. W. Derks, Ruimte sparen in de Westelijke
Mijnstreek, SISWO, Amsterdam 1998
M. Roscam Abbing i.s.m. A.A.J. Pols en M. Bierman, Hoe spoort het water?
Werkdocument TU Delft / SISWO, Amsterdam 1999

148
PERSONENREGISTER
Alders, J.G.M., 90
Alphen, H.J.M. van, 17
Angenot, L.H.J., 33, 99, 112
Arts, G.J.M., 17
Bak, L., 98
Bakker Schut, F., 26
Bakker Schut, P., 26
Beereboom, H.J.A., 86
Berg, G.J. van den, 19, 38, 41, 42, 65, 67, 96, 97, 99, 127
Berlage, H.P., 25
Bierman, M., 90, 129, 138, 141, 146
Bogaers, P.C.W.M., 12
Borrie, G.W.B., 43
Bours, A., 9, 47
Boven, H.D.W., 44
Brink, H. van den, 9
Bruyn, J. de, 99
Bruyne, W.J. de, 41
Buiskool, R.H.N., 14
Buissink, J.D., 52, 90, 112
Buit, J., 17, 99, 127
Burnham, 32
Cammen, H. van der, 68, 82, 91
Christaller, W., 56
Daamen, J.C., 14, 51
Dijkum, C. van, 68
Draak, J. den, 122, 124
Driessen, F.M.H.M., 86
Duinhoven, G. van, 19
Faludi, A., 26
Frederiks, K.J., 26
Galle, M.M.A., 85
Ganzevles, T., 73
Geddes, P., 15
Giddens, A., 67
Gorcum, C.A. van, 28
Gremmen, F.C.G., 15
Groenman, Sj., 79
Guermonprez, 40
Guyt, P., 119
Haas, W.de, 17

Hägerstrand, T., 39
Hazelhoff, D., 16, 81, 82, 112
Heide, H. ter, 16, 17, 79, 82, 83, 86, 89, 93
Heslinga, M.W., 104
Hessels, A., 83
Hitler, A., 26
Hoekveld, G.A., 104, 127
Horrevoets, M.S.G., 17
Houben, P., 113, 114
Jacobs, J., 134
Jansen-Verbeke, M., 67
Jeanneret, C.-E., zie Le Corbusier
Jong, T.M. de, 87, 119, 120, 122
Juliana, koningin, 32
Keulen, J.J. van, 42
Klerk, L.A. de, 91
Kloos, W.B., 26
Kok, R., 46, 68, 70
Koolhaas, R., 66
Kouwe, P.J.W., 71, 77, 96, 97, 98, 125, 127
Kragt, R.H., 85
Kruijt, C.S., 16, 82, 83, 84, 108, 109, 111, 112
Kruijt, J.P., 109
Kuyken, F.E., 87
Lambooy, J.G., 44
Le Corbusier, 56
Leemans, A.F., 44
Linden, G., 73
Lohuizen, C.W.W. van, 14, 15, 16, 51
Lohuizen, Th.K. van, 15, 99, 108, 109, 111
Loo, Th.H. de, 44
Lukkes, P., 61, 67
Meer, Z.Y. van der, 12
Meinsma, H.C., 141
Meurs, P.K. van, 38, 42
Micheels, S., 26
Mommaas, H., 67
Mumford, L., 30
Nassuth, G., 82
Needham, B., 11
Paassen, Chr. van, 36, 71, 77, 99
Peursen, C.A. van, 70
Polak, J.E., 100
149

150
Pollman, T., 67
Pols, A.A.J., 146
Postuma, R., 26
Prak, P., 14
Priemus, H., 108, 120, 122
Prigogine, I., 58, 67
Quené, Th., 79, 82, 83, 84, 86, 90, 126
Reinink, G.A., 126
Ribbius Peletier, E., 38, 40
Roloff, H., 26
Roscam Abbing, M., 146
Scheffer, L., 26
Schreuder, O., 132
Schut, W.F., 16
Seyss-Inquart, A., 26
Smeets, C.F., 40
Soria y Mata, A., 74, 75
Stam-Beese, L., 32
Steigenga, W., 15, 30, 31, 32, 99
Steigenga-Kouwe, S.E., 31, 34
Stengers, I., 67
Sterk, J.G.M., 132
Stolzenburg, R., 17
Tacken, M., 119
Tazelaar, F., 86
Thoenes, P., 89
Tombe, D. de, 68
Valk, A. van der, 26
Verhoef, R., 9
Vink, J., 12
Vooys, A.C. de, 35, 36, 77, 104
Vuuren, L. van, 35
Weijde, H. van der, 32
Wijers, L., 83
Wijnbelt, D., 16
Wijnbergen, S.F.L. baron van, 62, 68
Winsemius, J., 36
Wissink, G.A., 77, 80, 90, 99, 109
Zonneveld, W., 55, 67

AFKORTINGEN in de tekst
151
AMP Algemeen Menselijk Patroon (Jan Romein)
BNS Bond van Nederlandse Stedebouwkundigen
bnSP Beroepsvereniging van Nederlandse Stedebouwkundigen en
Planologen
CA Centrum voor Architectuuronderzoek
CBS Centraal Bureau voor de Statistiek
DPO Distributieplanologisch Onderzoek
FWC Fabrieks Winkel Concentraties
GDV Geconcentreerde grootschalige Detailhandelsvestigingen
INRO-TNO Opvolger van PSC-TNO
ISONEVO Instituut voor Sociaal Onderzoek van het Nederlandse Volk
(opgevolgd door SISWO)
ISO Instituut voor Stedebouwkundig Onderzoek
ITS Instituut voor Toegepaste Sociologie
KVP Katholieke Volkspartij
KNAG Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap
NIROV Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en
Volkshuisvesting
NWO Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
ONRI Nederlandse brancheorganisatie van commerciële advies- en
ingenieursbureaus
O2B2 Onderzoek, Ontwerp, Beleid, Burgers
OSPA Onderzoeksinstituut voor Stedebouw, Planologie en
Architectuur
OTB Onderzoeksinstituut TU Delft
PPD Provinciale Planologische Dienst
PSC-TNO Planologisch Studie Centrum
PRO Programmeringsoverleg Ruimtelijk Onderzoek
(ingesteld door VROM)
PDV Perifere Detailhandelsvestigingen
RIW Research Instituut voor Woningbouw (zie OSPA)
RMNO Raad voor het Milieu- en Natuuronderzoek
RNP Rijksdienst voor het Nationale Plan (voorloper van de RPD)
RPD Rijksplanologische Dienst
SGBO (afdeling) Sociaal Geografi sch en Bestuurskundig Onderzoek
(VNG)
SISWO Instituut voor Maatschappijwetenschappen (Stichting Interuniversitair
Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek)
SOB Structuuronderzoek Bouwnijverheid
TH Technische Hogeschool (Delft)
TU(D) Technische Universiteit (Delft)

152
UvA Universiteit van Amsterdam
VINEX Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra
VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten
VRAOGO Voorlopige Raad van Advies Onderzoek Gebouwde Omgeving
VROM Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en
Milieubeheer
VSWO Vereniging van Sociaal Wetenschappelijke Onderzoekers
VU Vrij Universiteit
WERON Werkproces Ruimtelijke Ontwikkeling Nederland
WRO Wet op de Ruimtelijke Ordening
WTO Werkgroep Toekomstige Ontwikkelingen in de
Bouwnijverheid
ZWO Stichting Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek

153