interview - Imec

InterConnect
Link naar de toekomst
n°32 | viermaandelijks | maart 2010
KMO Essensium
in de kijker
Wim Roelandts:
Passie op
de werkvloer
Lumoza print licht

De mooiste job ter wereld
2010. Een nieuw jaar. De familiefeesten zijn achter de rug. “Hoe valt je nieuwe job mee?”,
vraag ik op een van de familiefeesten. “Is het een toffe job?” De persoon in kwestie staart mij
aan alsof ik van een andere planeet kom: “Tof?? Werk is nooit tof!” Even overweeg ik om
hem te laten weten dat ik mijn job nochtans wel heel TOF vind, maar besluit dan om deze
discussie te bewaren voor een later familiemoment.
Een memorabel en boeiend werkmoment is ongetwijfeld mijn interview met Wim
Roelandts. Deze ex-CEO van Xilinx is nu met pensioen en heeft een prachtige carrière
achter zich, bij Hewlett Packard (HP) en bij Xilinx. “Ik heb 17 verschillende jobs gehad, en
altijd dacht ik dat ik de mooiste job ter wereld had”, aldus Wim Roelandts. Als CEO is hij
er altijd van overtuigd geweest dat het human capital van je bedrijf, je werknemers dus, het
allerbelangrijkste is. Motivatie en passie bij je werknemers is een sleutelwoord in
zijn managementfilosofie: “Als je medewerkers gemotiveerd met hun project
bezig zijn, beschik je 24u per dag over hun brein.”
En dat is maar best ook, want volgens auteur en innovatieconsulent Tim
Hurson hebben mensen hun beste ideeën buiten het werk. In de auto, tijdens
het joggen, onder de douche. Of in de kerk, zoals Art Fry, de uitvinder van de Post-it Notes.
Een collega bij 3M had een lijm uitgevonden die niet voldoende kleefde. Niemand wist wat
ermee aan te vangen. Toen Art jaren zich later zat te ergeren omdat de bladwijzers steeds
weer uit zijn misboekje vielen, bedacht hij dat bladwijzers die een beetje kleven wel handig
zouden zijn ...
Knappe uitvinding uit de jaren 70, de Post-it. Maar ook in 2009 waren er een
heleboel knappe uitvindingen. In de lijst van TIME magazine - de ‘50 beste
uitvindingen van 2009’ - prijken onder andere de slimme energiemeter, de
elektrische vouwfiets en het 3D-fototoestel. Bij ‘de 5 domste uitvindingen
van 2009’ komen we de glimlachscanner tegen. In een Japans metrostation worden de
werknemers gefilmd terwijl ze klanten bedienen. Speciale software detecteert glimlachen
(enkel brede glimlachen!) en zo kan de CEO beoordelen of zijn werknemers voldoende
gelachen hebben naar de klanten. Waarom geen stapje verder gaan en aan de ingang van je
bedrijf een glimlachscanner installeren. De werknemers die vinden dat ze de mooiste job
ter wereld hebben, pik je er zo uit. Veel sombere gezichten … dan heb je nog werk aan de
winkel (en lees je best aandachtig het artikel van Wim Roelandts door)!
Els Parton,
Hoofdredacteur InterConnect
2
InterConnect 03-2010
Els Parton

Inhoud
Imec online
Colofon
Imec spin-off Essensium in de kijker
Passie op de werkvloer
Touch & Go
Imec-nieuwtjes
Waterstofregio Vlaanderen - Zuid-Nederland
Op bezoek in de toekomst
Heterogene microtechnologie
Lumoza print licht
Bekijk extra foto’s, filmpjes en info bij de artikels op www.imec.be/interconnect
Bent u IC-abonnee, en wil u InterConnect liever digitaal ontvangen, laat het ons weten
via vlaamseindustrie@imec.be
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Verantwoordelijke uitgever: Luc Van den hove, algemeen directeur en CEO imec | Disclaimer: www.imec.be/disclaimer | Redactie: Hanne Degans, Els Parton, Jan Provoost, Mieke Van Bavel,
Chris Vanherck en Annouck Vanrompay | Concept en vormgeving: Kunstmaan.be | Voor meer informatie: Katrien Marent, Corporate Communications, 016/28 18 80, Katrien.Marent@imec.be
Voor gratis abonnement: registreer op www.imec.be/interconnect
Agenda
Doorgelicht
....................................................4
....................................................6
....................................................11
..................................................14
..................................................16
...............................................20
................................................25
...............................................28
...............................................30
..................................................31
3
InterConnect 03-2010

“
Imec spin-off
Essensium
in de kijker
Dit jaar viert Essensium zijn eerste lustrum. Het geschikte
moment om micro-elektronica-expert Johan Danneels,
stichter en CEO van Essensium, aan het woord te laten
over zijn bedrijf en over de samenwerking met imec.
Met de oprichting van Essensium heb
ik een jongensdroom waargemaakt”,
begint Johan Danneels. “Ik wilde een
kleine activiteit opstarten, met een complex
product in een nichedomein dat genoeg
perspectief biedt om bekwame medewerkers
aan te trekken en waarin een kleine speler
het verschil kan maken.
Met Essensium hebben we
gekozen voor het marktsegment
van draagbare en draadloze
laagvermogentoepassingen. In het begin
legden we ons uitsluitend toe op ontwerp
en productie van systeem-op-chip oplossingen
voor OEM’s (original equipment manufacturers).
Gaandeweg hebben we ons ook gericht op
draadloze sensornetwerken.” Essensium werd
in 2005 opgericht als een spin-off van imec en
telt nu 25 medewerkers. Johan Danneels: “Via
imec hebben we de kans gekregen om heel
4
InterConnect 03-2010
snel op te starten. Voor een
startend bedrijf als Essensium
bood imec een aangepaste ondersteuning
maar was het tevens een vertrouwd referentiekader
voor onze potentiële klanten.” De KMO
Essensium staat qua omvang in schril contrast
met de multinational Alcatel Microelectronics
(later overgenomen door STMicroelectronics)
waarvan Johan Danneels jaren CEO was: “In
de ICT-sector veranderen producten razendsnel,
en in die dynamiek moet je meekunnen. Ik
heb gemerkt dat het in een grote multinational
vaak moeilijker is om daar synchroon in mee te
spelen.”
Chips en software
Als productiehuis van systeemchips biedt
Essensium een totaaloplossing aan zijn klanten
aan, gaande van systeemontwerp tot en met de
verpakte chip. Johan Danneels: “Onze systemen
Johan Danneels
bevatten ASIC’s, dat zijn
geïntegreerde circuits die voor
één bepaalde toepassing zijn gemaakt. Wij
zijn gespecialiseerd in laag vermogenverbruik,
en dat is vaak de hoofdvereiste voor draadloze
systemen waarbij de batterij langer moet
meegaan dan de toepassing. We hebben zelf
geen fab, we besteden de productie van onze
chips uit. Onze chips worden gemaakt door
onze partner en hoofdaandeelhouder Silterra,
een grote chipfabrikant in Maleisië.”
Aangezien gemikt wordt op ver doorgedreven
laagvermogen optimalisatie is kennis nodig op
het snijvlak van hardware en software. Johan
Danneels: “Embedded software is in dit domein
immens belangrijk. Om die reden hebben we 4
jaar geleden Mind overgenomen, een Leuvens
bedrijf met sterke embedded software-expertise.
Die mensen kunnen voor ons de goede

afweging maken: welke functionaliteit komt in
hardware en welke in software? Voor onze
volgende generatie van sensoren werken we
voornamelijk met 3 gespecialiseerde laboratoria
aan Vlaamse universiteiten in een overkoepelend
IWT-project. En er is ook INVOMEC, de
divisie binnen imec die, onder meer, ontwerpservice
biedt aan bedrijven. Zij doen voor ons
vooral het ‘backend-gebeuren’ van de chip, zeg
maar, de fysische implementatie van de functionaliteiten
in een chiplayout.”
Klein aantal spelers
Johan Danneels: “In deze branche, en dan heb
ik het over het totaalaanbod van chip naar eindproduct,
is het aantal spelers beperkt, voornamelijk
omwille van de markt. De drempel voor
vele bedrijven om
een chip op
maat te laten
maken, is de
grote instapkost.
Voor ons ligt daar een
grote opportuniteit, want chips en embedded
software zullen er altijd nodig zijn en onze
efficiënte structuur van
gecom bineerde expertise
leidt tot de laagste
ontwikkelingskosten.
En daartoe hoeven we
geen nanotechnologie te
gebruiken; de mature 0,13µm-
of 0,18µm-basistechnologie is perfect
geschikt voor onze draadloze producten die
werken in de alom gebruikte 2.4GHz-band.”
Mee op de kar
Johan Danneels: “We hebben tijdens ons traject
een belangrijke klant gewonnen: Coronis, een
Frans bedrijf dat gespecialiseerd is in onder
meer smart grid-technologie voor de nieuwe
gas-, water- en elektriciteitsmeters. Hun
pro duct bevatte oorspronkelijk twee chips van
Texas Instruments; wij hebben – met de hulp
van imec voor de chiplayout – één chip gemaakt
die daar ook nog extra funtionaliteit én een
lager vermogenverbruik aan toevoegt. Daarvan
wordt momenteel de volumeproductie opgestart.
Deze slimme meters communiceren via
een Wavenis-protocol, een standaard die softwarecompatibel
is met onder andere Zigbee en
Z-wave en die ook voorkomt in andere toepassingen.
Johan Danneels: “Wij zijn hierdoor
als eerste chipleverancier kunnen toetreden
tot de Wavenis Open Standaard Alliantie, en
kunnen daardoor een bredere marktpenetratie
bereiken.”
Nooit meer ‘lost’
Gaandeweg heeft Essensium, met steun van
het IWT, ook zijn eigen product ontwikkeld:
LOST of LOcation system for Sensor Tracking.
Johan Danneels: “Het domein van sensoren is
een sector in volle ontplooiing. Wij hebben een
systeem ontwikkeld dat toelaat aan plaatsbepaling
te doen, daar waar gps het laat afweten –
indoor – en waar het snel en nauwkeurig moet
gaan. LOST-producten werken met een aantal
basisstations, opereren in de open ISM-band
(2.4GHz) en combineren het beste van WiFi en
UWB (of ultrawideband): hoge nauwkeurigheid
en voldoende lange afstand om zowel binnen
als buiten te werken. Met ons LOST-systeem
kunnen we in real time de positie van duizenden
nodes per seconde bepalen met een nauwkeurigheid
van minder dan een halve meter.”
Hiermee mikt Essensium eerst op
toe passingen
voor de logis-
“ Er zal altijd nood
zijn aan chips
met embedded
software”
tieke sector. Johan
Danneels: “We hebben
nu een oplossing
gemaakt met discrete
componenten. Die kun -
nen we bv. inzetten in
havens, voor het tracken
en tracen van containers
of vorkheftrucks,
of in grote magazijnen.
Daar speelt vormfactor
en vermogenverbruik minder mee, omdat het
gaat over grote infrastructuren. Hier zijn al
contracten lopende. Momenteel zijn we bezig
om die discrete oplossing in een chip te gieten
van enkele vierkante millimeter groot, die
heel weinig vermogen zal verbruiken en een
veel compactere en goedkopere oplossing zal
bieden. Met deze variant wordt de grote markt
van people tracking beoogd. Een eerste prototype
zal volgend jaar klaar zijn. Imec doet hier
ook weer de layout van onze chip.”
Versnipperde markt
Johan Danneels: “In tegenstelling tot de wereld
van chips en software, is deze markt van
sensoren enorm gefragmenteerd. Er is een veelheid
aan spelers, vooral KMO’s, die allemaal
proberen om hun complex product binnen een
redelijk budget op de markt te brengen. Deze
sector is bijzonder goed geschikt voor startende
hightechbedrijven. Wij hebben een niche
genomen, de logistiek, met een eigen gepatenteerde
technologie in een eerste product dat
toelaat om aan plaatsbepaling te doen waar
andere systemen falen.”
In de nabijheid van technopool imec
In verschillende van zijn projecten heeft
Essensium samengewerkt met imec. Johan
Danneels: “Imec speelt voor ons een belangrijke
rol in het implementeren van de functionaliteit
op de chip. Dat is een erg complex gebeuren
en vereist specifieke CAD- (of computer
aided design) tools en expertise. Het is een
professionele samenwerking, die steeds geleid
heeft tot first-time-right resultaten. Wederzijds
vertrouwen, motivatie en een goede werkrelatie
zijn hierin essentieel. En dan helpt het dat
je op wandelafstand van elkaar zit, zeker op
het einde van het traject wanneer de druk van
de klant groot wordt. Maar we moeten blijven
beseffen dat we twee structureel verschillende
organisaties zijn: een onderzoeksinstelling als
imec is zeker anders gebekt dan de vogel uit
de industrie, die meer commerciële, financiële
en tijdsgerelateerde be -
per kingen heeft. Voor
Vlaanderen is het essentieel
dat imec dit soort
samenwerkingen met
kleinere bedrijven verder
uitbouwt in de juiste
structurele omkadering.
De verdere
uitbouw van imec’s
uitgebreide More than
Moore-technologie naar
lokale en internationale
industrie schept hierbij een mooi perspectief
voor een vernieuwde win-win groeidynamiek.”
Daarmee toont Johan Danneels alvast veel
belangstelling voor het pas gelanceerde Vlaams
innovatieplatform COHESI (zie ook pgs. 25-27
in deze InterConnect). p
Imec werkt samen
Imec werkt met Essensium samen via de
ontwerpservice van imec. In een breder
kader biedt imec via deze service ondersteuning
aan KMO’s en universiteiten om
geavanceerde ASIC’s in hun systemen te
implementeren. Op deze manier komen
vooruitstrevende EDA- (of electronic design
automation) tools en de nodige ontwerpervaring
binnen het bereik van kleinere
bedrijven en universiteiten.
5
InterConnect 03-2010

6
InterConnect 03-2010
Passie

op de
werkvloer
Dat is volgens Wim Roelandts, Vlaamse ex-CEO van het Amerikaanse Xilinx, de
sleutel tot innovatie. Maar hoe creëer je een bedrijfscultuur waar medewerkers
gepassioneerd werken volgens de visie van hun CEO en hem zo sterk vertrouwen
dat ze bereid zijn salaris in te leveren voor het welzijn van het bedrijf?
Woensdagmiddag 14u. Het imecauditorium
stroomt vol voor
de lezing van Wim Roelandts,
‘Innovation and innovation management,
reflections of 41 years in the high-tech
industry’. Het wordt geen vage innovatiespeech.
Wim Roelandts’ verhaal is doorspekt
met anekdotes en inzichten die zelfs dagen
nadien nog worden boven gehaald aan de
koffieautomaat. Hij heeft ons geïnspireerd.
Hopelijk inspireert hij u ook via dit artikel.
HP+
“Het is niets nieuws wat ik hier vertel,” begint
Wim Roelandts bescheiden. “Het zijn ideeën
die ik heb opgepikt uit verschillende managementboeken
en die ik heb samengebracht in
een managementfilosofie die werkte voor
Xilinx.” En of het werkte. In de 12 jaar dat Wim
Roelandts aan het hoofd stond van technologiebedrijf
Xilinx verdrievoudigde de omzet,
en dat ondanks de crisis van 2001. “Voordat
ik CEO van Xilinx werd, heb ik 29 jaar bij HP
(Hewlett Packard) gewerkt. Daar had ik het
voorrecht om David Packard een paar keer
te ontmoeten. Ik heb heel veel geleerd van
zijn managementstijl waarin het menselijke
aspect centraal stond. Mijn doel was een HP+
te creëren.”
Innovatie = democratie + dictatuur
Net zoals bij HP stond ook bij Xilinx innovatie
centraal. Wim Roelandts: “Innovatie is
de enige differentiator voor een bedrijf, en
dus een topprioriteit. Het is ook het enige
wat ik niet delegeerde als CEO. Ik volgde alle
belangrijke projecten nauwlettend op en wist
bijvoorbeeld ook wanneer de eerste prototype-chips
geleverd werden. Typisch kwamen
die om middernacht aan met een vlucht uit
Taiwan en stonden we daar met een 50-tal
mensen op te wachten. Dat gevoel van samen
aan iets te werken en ervoor te gaan, daar
draait alles om.”
Innovatie bij Xilinx was tegelijkertijd democratie
en dictatuur. Bij de eerste, creatieve fase
werden ideeën verzameld en geselecteerd en
werden zoveel mogelijk mensen betrokken.
Wim Roelandts: “We hadden een organisatiestructuur
waarbij je een managementladder
en een technische ladder had. Als je dus een
goede ingenieur was, kon je opklimmen tot
vice president zonder een groep te moeten
managen. Het waren die technische goeroes
en fellows die zeer belangrijk waren bij het
uitwerken van de ideeën. Zij waren niet
gebonden aan bepaalde afdelingen of projecten
en zorgden voor de essentiële kritische noot
tijdens projectvergaderingen. Een slecht idee
identificeren kost niets, maar een slecht idee
implementeren in een chip en nadien de
problemen oplossen, kost heel veel.”
7
InterConnect 03-2010

“I have never seen a demotivated engineer create a great product”
De tweede fase was de uitvoeringsfase of –
om het met de woorden van Wim Roelandts
te zeggen – de fase van dictatorial execution:
“Eens je gekozen hebt voor een bepaald idee
en het wil uitwerken tot een product, moet
de creatieve fase stoppen. Als je ook tijdens
het ontwikkelingsproces blijft sleutelen aan
het concept, duurt deze fase onnodig lang
en mis je het window of opportunity. Die les
heb ik vooral geleerd bij HP, waar men ook
nog tijdens het ontwikkelingsproces veranderingen
bleef doorvoeren.”
Het geheime recept voor een innovatieve
omgeving
‘Karel, innoveer!’ Zo werkt het dus niet. Je
kan mensen niet verplichten te innoveren.
Je kan ook geen procedure uitwerken om
te innoveren. Het geheime recept van Wim
Roelandts is een omgeving te creëren waarin
innovatie spontaan ontstaat.
- een goede fond van ‘motivatie en passie’
Wim Roelandts: “Mensen moeten voelen
dat hun job belangrijk is voor het bedrijf.
Het is de taak van de manager om dit duide-
8
“You can’t have innovation without failure”
“If you have passionate people working for you, you own their brain 24 hours a day”
InterConnect 11-2008 03-2010
“Don’t tell people what to do, but where you want them to go”
lijk te maken en zo een team van gepassioneerde,
gemotiveerde mensen te creëren.
De belangrijkste motivator is zeker niet
geld, maar wel erkenning. Zo hielden we
jaarlijks een patent-diner voor patenthouders
en hun familie. Ook hield ik eraan om
zelf een e-mail te sturen naar mensen die
iets bijzonders gepresteerd hadden. Dit kon
op alle niveaus zijn, want ik ben van mening
dat iedereen kan innoveren en dat innovatie
op kleine en op grote schaal kan gebeuren.
Je hoeft niet altijd de volgende iPhone te
willen uitvinden, een procedure verbeteren
waardoor je werk sneller verloopt, is voor
mij ook innovatie.”
- een flinke portie ‘communicatie’
Wim Roelandts: “Als CEO moet je ervoor
zorgen dat je benaderbaar bent, dat je
mensen niet langs een leger van directiesecretaresses
moeten om de ivoren toren
te bereiken. Toen naast mijn bureau een
kantoor vrijkwam, gingen al gauw twee
managers de strijd aan voor deze fel
begeerde plaats. De ene heb ik het vrije
kantoor gegeven, de andere het mijne. Zelf
nam ik mijn intrek in een vergaderzaal en elk
jaar verhuisde ik naar een andere afdeling.
Zo leef je tussen je mensen, en leer je de
verschillende subculturen binnen je bedrijf
kennen. Je leert iedereen als mens kennen,
niet als functietitel, en zij leren ook de CEO
als mens kennen. Voor mij was dit de ideale
manier voor een goede tweewegscommunicatie
binnen Xilinx.”
- stevig gekruid met ‘gemeenschapsgevoel’
Wim Roelandts: “De mens is een sociaal
wezen. We zijn lid van verschillende
ge meenschappen: je familie, een sportclub
enz. Ook op je werk moet je je deel
voelen van een gemeenschap. Iedereen
heeft sterktes en zwaktes en volgens deze
talenten word je ingezet in een team. Je
vangt elkaar op als er problemen zijn. Pas
als er zo’n emotioneel vangnet is, durf je
risico’s te nemen en dat is essentieel voor
innovatie. Je mensen moeten het bedrijf
beschouwen als ‘hun’ bedrijf. Dus niet: ‘het
is het einde van het jaar, ik moet mijn budget
nog opgebruiken’. Zo’n mensen ben je liever
kwijt dan rijk.”

“The big drama today in most companies is a lack of trust”
“For every engineer that left at Xilinx, we lost 0.5 million dollar of knowledge”
“Our biggest enemy is our ego”
Een mooi voorbeeld van dit teamgevoel bij
Xilinx kwam er in 2001 toen de crisis het
bedrijf trof. Wim Roelandts stelde voor om
een progressieve salarisvermindering door
te voeren. De managers en hijzelf stonden
het hoogste percentage van hun salaris af.
Wim Roelandts: “Bijna iedereen was bereid
hieraan mee te werken en dus een deel van
zijn salaris in te leveren. Dit was op vrijwillige
basis en er heeft maar een persoon
geweigerd dit te doen. En die persoon
werkt nog steeds voor Xilinx :-)”
- een mespunt ‘risico’s nemen’
Wim Roelandts: “Een belangrijk aspect van
ons innovatiebeleid was het feit dat mislukte
projecten evenveel beloond werden als
geslaagde projecten. Bij het begin van het
jaar hield ik een kwart van de aandelenopties
apart voor de beloning van projecten.
Telkens als een project was afgelopen,
kregen de belangrijkste spelers aandelenopties.
Als een project werd stopgezet omdat
het technisch niet haalbaar leek of omdat
de markt er niet klaar voor was, kregen de
betrokkenen dezelfde beloning als voor een
“If you kill the innovators that fail, there won’t be many left”
Wim Roelandts
geslaagd project. Dit is heel belangrijk als
het op innovatie aankomt. Beloon je mislukkingen
niet, dan zullen de mensen alleen nog
voor de gemakkelijke projecten kiezen.”
- als bindmiddel: een portie ‘vertrouwen’
Wim Roelandts: “Vertrouwen en visie zijn
de twee belangrijkste zaken voor een CEO.
Allereerst moet je vertrouwen hebben in je
mensen, vertrouwen dat ze van nature hun
job zo goed mogelijk willen doen. Het is dan
niet je taak om iedereen constant te controleren
(bv. met time sheets), maar wel om je
visie duidelijk en herhaaldelijk te communiceren
zodat iedereen dit als leidraad kan
gebruiken bij het uitvoeren van zijn werk
en bij het nemen van beslissingen. Ik ben
niet naïef, er zijn altijd wel 5 à 10% van de
werknemers die lui zijn, die moet je zo snel
mogelijk zien te verwijderen uit je bedrijf.”
“Een ander belangrijk aspect is dat je mensen
jou vertrouwen als CEO of manager. Dit
draait om competentie, maar evengoed om
handelen naar wat je zegt. Doe daarom
nooit beloftes waar je geen controle over
hebt. Zo heb ik bijvoorbeeld tijdens de crisis
van 2001 nooit gezegd dat er geen ontslagen
zouden vallen. Ik heb wel gezegd dat we ons
best zouden doen om dit te vermijden.”
Xilinx+
Wim Roelandts kan terugblikken op een
mooie carrière, waarin hij geschiedenis schreef
als CEO met een people-centric managementstijl.
Volgens Wim Roelandts staan we aan het
begin van een nieuw tijdperk op het vlak van
managementfilosofie en zal de people-centric
managementstijl meer en meer zijn intrede
doen doordat bedrijven het belang inzien van
human capital. Het CEO-tijdperk van Wim
Roelandts zit er nu echter op. Wim Roelandts:
“Sommigen noemen het pensioen, maar ik
noem het gewoon een nieuwe stap in mijn
carrière. Ik ga nog veel consultancy doen en
ben ook betrokken bij de raad van bestuur van
verschillende startupbedrijven. Achtentwintig
mensen die ooit voor mij werkten, zijn nu zelf
CEO. Sommigen daarvan zijn goed op weg om
een Xilinx+ te creëren :-)” p
9
InterConnect 03-2010

Tips van ervaringsdeskundige Wim Roelandts:
3 tips voor kersverse
CEO’s van startupbedrijven
10
- Stel een vriend, mentor of bestuurslid
aan als je adviseur. Het is goed om
iemand buiten het bedrijf te hebben die
je als klankbord kan gebruiken en waar
je terecht kan voor advies.
- Ga zeer zuinig om met je budget. Verspil
in het begin geen geld aan kantoorruimte,
meubels, businesskaartjes. Als
je aan het eind van je budget nog geen
werkend product hebt, heb je ook niets
aan je designstoel.
- Kies je personeel heel zorgvuldig. Vooral
bij de start van een bedrijf wil je meestal
snel mensen aannemen. Doe dit echter
heel nauwkeurig door bv. ook referenties
te vragen en dergelijke. Een slechte
indienstneming kan je nog jaren achtervolgen.
InterConnect 03-2010
3 tips voor CEO’s
van gevestigde bedrijven
- Als je een andere CEO opvolgt, voer
dan geen grote veranderingen door
(behalve als het bedrijf in moelijkheden
is). Een grote reorganisatie is de kiss of
death. Je verbreekt zo immers bestaande
netwerken en relaties.
- Verander zo weinig mogelijk mensen
van het management. Toen ik begon
bij Xilinx heb ik met iedereen van het
management een gesprek gehad, en
met de klanten. Door de verhalen van
de managers met die van de klanten te
vergelijken, weet je welke managers
oprecht zijn.
- Visie en vertrouwen zijn de sleutel woorden
voor elke CEO.
3 tips voor werknemers
- Kies een job die je graag doet en ga niet
voor minder. Ik heb 17 verschillende jobs
gedaan (bij 2 bedrijven) en dacht altijd dat
ik de leukste job ter wereld had. Zo hoef
je nooit te werken.
- Blijf nieuwsgierig en blijf leren. Ik lees nog
altijd 15 tijdschriften per maand, gaande
van geschiedenis, technologie tot Harvard
Business Review.
- Leer uit je fouten. Niemand is perfect. Als
iets mis gaat, focus dan niet op de fouten
van iemand anders, maar op wat jij beter
had kunnen doen.
Imec organiseert
In het kader van imec’s 25-jarig bestaan,
droeg imec Wim Roelandts voor als ere -
doctor aan de K.U.Leuven. Het eredoctoraat
werd uitgereikt door de K.U.Leuven op
24 november 2009.

Touch&Go
Een mobiele telefoon waarmee je je busrit
betaalt of je hotelkamer opent, door een
korte aanraking met de busautomaat of
de hoteldeur. Frederik Schrooyen van
de Artesis Hogeschool Antwerpen
vertelt over het potentieel van
near-field communication.
11
InterConnect 03-2010

Een werkvergadering van de Wireless
Community. Iedereen luistert aandachtig
naar de presentaties over ZigBee en draadloze
sensornetwerken. Frederik Schrooyen
vertelt op zijn beurt gepassioneerd over nearfield
communication (NFC), de uitgebreide RFIDstandaard
die moet zorgen voor de grote doorbraak
van de technologie. Bij rondvraag blijkt
dat hij de enige in de zaal is met een mobiele
telefoon die NFC-labels kan uitlezen. In Japan
zou 40% van de bevolking de trotse eigenaar
zijn van dergelijke gsm.
Zullen we binnen een paar jaar Japan achterna
gaan? Hoe zou de Wireless Community werkvergadering
eruitzien als we allemaal over een
NFC-gsm beschikken:
9 maart 2012 - Je zit in de file. Je zal te laat
komen op de 10 de werkvergadering van de Wireless
Community. Eens aangekomen, is de ontvangstbalie
inderdaad verlaten. Geen probleem, want er hangt
een affiche met uitleestags voor een plattegrond van
de imec-gebouwen en voor een deelnemerslijst en
programma-overzicht. Door je gsm enkele seconden
tegen de juiste tag te houden, wordt de plattegrond
zichtbaar op je gsm-schermpje. Eerst heb je ook
nog de deelnemerslijst en het programma uitgelezen.
Deze informatie wordt via Bluetooth naar je
12
InterConnect 03-2010
“ In Japan is de technologie al doorgebroken,
maar in Europa blijft het wachten op de
toepassingen. De mogelijkheden van de
NFC-technologie zijn nochtans enorm.”
netbook gestuurd. Je loopt probleemloos naar het
juiste lokaal, met in je notebook alle informatie die
je nodig hebt voor het volgen van deze vergadering.
Na de presentaties loop je langs de posters van de
verschillende onderwerpen. Van enkele lees je de
tag uit waarmee je de presentatie naar je notebook
kan sturen en eventueel ook de tag om het businesskaartje
van de spreker te downloaden. En dan
is het tijd voor een drankje en het aloude netwerkingmoment...
RFID met dat ietsje meer
Frederik Schrooyen: “Near-field communication
is een standaard die gebaseerd is op en compatibel
is met de 13,56MHz RFID-standaard. Bij
NFC gaat het om draadloze communicatie over
zeer korte afstand (enkele cm). RFID is nog
steeds niet echt doorgebroken, onder andere
door de hoge infrastructuurkost (bv. plaatsen
van RFID-lezers).”
NXP en Sony, de initiatiefnemers van het
NFC Forum, willen de near-field technologie een
zetje in de rug geven door (1) een NFC-chip in
te bouwen in mobiele telefoons zodat iedereen
over de mogelijkheid beschikt om tags uit te
lezen; (2) en door extra functionaliteit toe te
voegen aan deze NFC-chip waardoor hij meer
kan dan alleen maar uitlezen en de toepassingsmogelijkheden
nog interessanter worden. Deze
uitbreiding werd near-field communication technologie
genoemd.”
Drie functies
Een mobiele telefoon met NFC-chip kan in drie
modes gebruikt worden:
- Reading mode. Je kan een NFC- of RFID-tag
uitlezen met je NFC-compatibele mobiele
telefoon, bv. op een smart poster, op een
voedingsproduct in de supermarkt enz.
- Tag emulation mode. Je mobiele telefoon
kan zelf een tag in zich opnemen. Zo kan je
bijvoorbeeld je gsm gebruiken als toegangsbadge
in je bedrijf, als klantenkaart aan de
kassa enz. door te badgen met je gsm.
- Peer-to-peer mode. Er kan informatie uitgewisseld
worden tussen twee NFC-compatibele
mobiele telefoons, bijvoorbeeld het uitwisselen
van businesskaartjes.
Frederik Schrooyen: “Een heel mooie toepassing
van de NFC-technologie is het pairen van
toestellen.”
Je kent waarschijnlijk zelf wel het probleem als
je een foto van je gsm wil doorsturen naar je
laptop via Bluetooth. Je gsm herkent allerlei
Bluetooth-toestellen in zijn omgeving en je

moet toch wat technisch onderlegd zijn om dit
tot een goed einde te brengen.
Frederik Schrooyen: “Met NFC kan dit veel
eenvoudiger: je opent de juiste foto op je gsmscherm.
Je houdt je gsm-toestel tegen je laptop
of tegen een NFC-fotokader en via de near-field
communication herkennen de toestellen elkaar
en wordt gevraagd of de foto moet doorgestuurd
worden. Het overdragen van de data
gebeurt via Bluetooth maar het initiëren van
deze actie gebeurt dankzij NFC.” Of met andere
woorden: met NFC ga je het pairen autoriseren
door de toestellen dicht bij elkaar te brengen,
terwijl je vandaag bij Bluetooth (zonder NFC),
het pairen gaat autoriseren door op beide
toestellen eenzelfde code in te geven.
Op dezelfde manier kan NFC de verbinding
naar een webpagina initiëren: een tag geeft via
NFC het webadres door, maar de eigenlijke
verbinding naar een webpagina wordt via het
GSM-netwerk gelegd.
De kip en het ei
Recent bracht Nokia de eerste SIM-gebaseerde
NFC-gsm uit (de Nokia 6216). Op de SIM-kaart
bevindt zich een NFC-chip met de verschillende
functionaliteiten en met geheugen om
toepassingen en tags op te bewaren. Frederik
Schrooyen: “In Japan is de technologie al doorgebroken,
maar in Europa blijft het wachten
op de toepassingen. Het is een typisch kip&eiprobleem:
de gsm-fabrikanten wachten af
met het massaal (en goedkoop) op de markt
brengen van NFC-compatibele mobiele telefoons
en de bedrijven wachten met de ontwikkeling
van toepassingen omdat nog niemand
een NFC-telefoon heeft. We kunnen alleen
maar hopen dat de technologie binnenkort
doorbreekt, want de mogelijkheden zijn echt
enorm.”
NFC in België
De belangrijkste toepassing van NFC is ongetwijfeld de contactloze betaling. Momenteel zijn de
belangrijkste spelers op dit vlak: Touchatag (incubator van Alcatel-Lucent), pingping (Proximus,
Belgacom), Clear2Pay en nu dus ook Tapango.
Frederik heeft alvast zijn ei gelegd: begin 2010
startte hij samen met een aantal collegaonderzoekers
en Karel Renckens een spin-off
met als doel hun Tapango-product verder te
commercialiseren. Deze spin-off van de Artesis
Hogeschool Antwerpen biedt elektronische
portefeuilles aan (bv. in de vorm van armbandjes)
waarop bv. drankbonnetjes en klantenkaarten
kunnen opgeslagen worden. Door een ‘tap and
go’ aan de kassa ben je geïdentificeerd. Misschien
betalen onze kleinkinderen hun pintjes op de
studentenfuif wel door hun mobiele telefoon
cool te tappen op de bar. Als de kip (lees: gsmfabrikanten)
en het ei (lees: de ontwikkelaars
van toepassingen) eruit geraken tenminste. p
Imec werkt samen
De Artesis Hogeschool Antwerpen is lid van
imec’s Wireless Community. Deze community
heeft tot doel informatie te delen i.v.m.
draadloze communicatie, met de nadruk op
visie, technologieën en toepassingen. Deze
aspecten komen aan bod in drie werkvergaderingen
per jaar. Vandaag telt de community
meer dan 30 leden.
Meer info: www.wireless-community.be
13
InterConnect 03-2010

I m e c
N i e u w t j e s
14
Trillingen
genereren energie
Imec- en Holst Centre-onderzoekers hebben een chip
ontworpen die elektriciteit kan oogsten uit de omgeving. De
chip levert 85µW, wat genoeg is om een laagvermogen-microsysteem
te voeden. Deze energie haalt de chip uit trillingen,
bijvoorbeeld van motoren in machines of auto’s.
Om de mogelijkheden van hun energie-oogstende chip te
demonstreren, hebben de onderzoekers de chip gebruikt als
energiebron voor een sensor en draadloze radio; een sensor
die de omgevingstemperatuur meet en deze om de 15 seconden
draadloos doorstuurt.
Binnenin de chip zit een microhefboom die door de trillingen in
beweging komt. Die beweging drukt een piëzoelektrisch materiaal
samen, wat de energie oplevert.
InterConnect 03-2010
Micromechanische
spanrups stuurt micronaald
Op www.imec.be/interconnect
vind je extra info en/of beeldmateriaal
bij deze nieuwtjes.
Samenwerking voor
betere zonnecellen
Samenwerking Total, GDF Suez, Photovoltech
Imec’s onderzoekers hebben een micromechanische actuator gemaakt die waterdicht
is en werkt op ultralaag vermogen. Die unieke combinatie maakt de actuator
geschikt voor biomedische toepassingen.
Een actuator is een micromechanisch toestel dat energie omzet in beweging.
Imec’s actuator bootst de beweging van de spanrups na. Zijn bewegende onderdeeltjes
verplaatsen de actuator door een voortdurende opeenvolging van
inklemmen, aantrekken en loslaten.
Imec’s prototype-actuator stuurt een micronaald aan. De positie van micronaalden
controleren en aansturen is een mogelijke toepassing van deze spanworm,
bijvoorbeeld voor het zeer precies positioneren van elektrodes in de
hersenen.
Total en GDF Suez zijn samen met hun zonneceldochter
Photovoltech toegetreden tot
imec’s onderzoek naar kristallijne siliciumzonnecellen.
De bedoeling is om de volgende generatie
zonnecellen te ontwikkelen die efficiënter
is, en die veel minder silicium gebruikt. Dat
moet zonne-energie beduidend goedkoper
maken, vergelijkbaar met andere vormen van
energieproductie.

Luisteren naar
hersencellen
Imec’s afdeling voor bio-elektronica heeft een chip gemaakt
waarmee het mogelijk is om met menselijke cellen te communiceren.
Op zijn oppervlakte heeft de chip microscopisch kleine nageltjes
waarrond de cellen zich nestelen. Ieder nageltje heeft een
elektrode waarmee de chip met een cel kan communiceren.
Zo kan de chip de elektrische activiteit binnen de cellen meten.
Dat is dan weer belangrijk om meer te weten te komen over de
interactie tussen cellen.
De chip kan bijvoorbeeld worden gebruikt in onderzoek naar
de ziekte van Parkinson, of naar de invloed van medicijnen op
cellen.
Plastic
zonnecellen
Imec heeft, als eerste, een volledige plastic zonnecel gemaakt door alle
laagjes van de zonnecel te spuiten. Bovenop de actieve laag werd een
contactlaag gespoten met zilveren nanopartikels. De uitdaging daarbij
was om de onderliggende lagen niet op te lossen.
Zonnecellen gemaakt met deze techniek hebben een efficiëntie boven
3%. Dat is evenveel als plastic zonnecellen gemaakt met andere coatingtechnieken.
Maar die technieken zijn duur en vooral geschikt voor
kleinere oppervlaktes. De spuittechniek zou het mogelijk maken om
goedkope organische zonnecellen te maken op grote oppervlaktes.
Wereldrecord
voor plastic elektronica
Imec, Holst Centre en TNO realiseerden een
plastic transponder met een verwerkingssnelheid
van 50kbits per seconde. Dat is een
wereldrecord voor dit type elektronica dat
gemaakt wordt uit polymeren en goedkoop
gedrukt kan worden op grote oppervlaktes.
Microtransponders zijn chips die een code
kunnen ontvangen, verwerken, en als antwoord
een nieuwe code terugsturen. Ze worden
onder andere gebruikt in RFID’s, voor bijvoorbeeld
contactloze identificatie van mensen en
goederen.
Met dit wereldrecord benadert deze chip de
snelheid nodig voor gebruik in commerciële
RFID-labels. De uitdaging is om plastic RFIDlabels
te maken die zo goedkoop zijn dat ze op
alle verpakkingen kunnen worden gedrukt.
15
InterConnect 03-2010

16
InterConnect 03-2010
Waterstofregio Vlaanderen -
“Over 3 jaar behoren we tot

Zuid-Nederland:
de top 5 in Europa.”
In 2020 worden zo veel mogelijk bussen, heftrucks, boten en allerhande
dienstvoertuigen (zoals luchthavenwagentjes en golfkarretjes) aangedreven
door waterstof. Van deze ambitieuze groene doelstelling maakt de pas
opgerichte vzw WaterstofNet haar prioriteit.
17
InterConnect 03-2010

Tijdens het startevenement op 10
februari 2010 maakte de piepjonge vzw
WaterstofNet haar ambitie publiek:
Vlaanderen - Zuid-Nederland moet een toonaangevende
waterstofregio worden in Europa.
Met z’n drieën – directeur Adwin Martens,
projectleider Pascal Meyvaert en communicatieverantwoordelijke
Liesbet Vanhoof – hebben ze
tijd tot 2012 om, samen met hun partners, de
eerste solide basis daarvan te leggen.
20/20/20
Adwin Martens: “Tegen 2020 wil de Europese
Unie 20% minder CO 2 -emissie, 20% minder
energieverbruik en 20% elektriciteits pro ductie
uit hernieuwbare bronnen. Waterstof en brand -
stofcellen zullen daar ongetwijfeld een belangrijke
rol in spelen. Waterstof bevat geen koolstof,
en geeft dus bij omzetting naar elektriciteit
geen milieubelastende stoffen.” Deze omzetting
gebeurt via brandstofcellen, die waterstof
en zuurstof omzetten in elektriciteit. Warmte
en water zijn de enige bijproducten. Maar het
groene plaatje wordt maar compleet als je
waterstof ook uit hernieuwbare energie kan
maken.
Pascal Meyvaert: “Waterstof is geen winbare
brandstof. Het is, net als elektriciteit, een
energie drager. Het grote voordeel van waterstof
is dat je het op verschillende manieren
kan maken. Momenteel wordt waterstof
bijna uitsluitend geproduceerd uit aardgas via
het proces van reforming. Maar het kan ook
via elektrolyse van water. En daar heb je elek-
18
InterConnect 03-2010
triciteit voor nodig. Als je die kan halen uit
bijvoorbeeld wind- of zonne-energie, dan maak
je duurzaam waterstof. Waterstof heeft nog
een ander voordeel: je kunt het veel compacter
opslaan. Als je een bus met waterstof 500km
kan laten rijden, dan zou je daar een erg groot
equivalent aan batterijen voor nodig hebben.”
Spelers in de regio
In de regio Vlaanderen - Zuid-Nederland blijken
er heel wat bedrijven en kennisinstellingen actief
op het vlak van brandstofcel- en waterstoftechnologie.
Adwin Martens: “Zo huisvest de regio
één van de weinige bedrijven ter wereld dat
componenten maakt om van duurzame elektriciteit
waterstof te maken. Er rijdt een bus
op waterstof en er is een waterstoftankstation
dat 5 wagens van waterstof voorziet. Aan de
universiteit van Gent en in de Karel de Grote
Hogeschool hebben onderzoekers expertise op
het gebied van motoren op waterstof – een
alternatief systeem om waterstof om te zetten
in voertuigkilometers. En in de regio loopt het
grootste ondergrondse waterstofleidingnet
voor transport van industrieel waterstof. Om
maar enkele voorbeelden te geven.”
WaterstofNet – spin in het web
Liesbet Vanhoof: “Uit deze inventarisatie
is gebleken dat de regio Vlaanderen - Zuid-
Nederland heel wat perspectieven heeft. Om
die fragmentarische kennis te bundelen,
hebben we subsidies gekregen van Interreg,
een Europees programma dat steun biedt aan
Europese regio’s. En daarmee is de start gegeven
aan een project van 3 jaar – het Masterplan
Waterstof – dat gecoördineerd wordt door
WaterstofNet vzw. Het plan wordt uitgevoerd
door 14 partners en heeft een totaal budget
van 14 miljoen euro, gefinancierd door Interreg,
de Vlaamse en Nederlandse overheden en de
industrie.”
Groene waterstof
Adwin Martens: “Wij richten ons op semiindustriële
eindgebruikers, op projecten waar je
met een minimale tankinfrastructuur al heel wat
resultaten kan boeken: interstedelijk vervoer
(zoals bussen), logistiek (zoals heftrucks) en
maritiem transport. We zijn ervan overtuigd
dat we voor deze early markets heel wat
kunnen realiseren. Daarnaast mikken we op
de productie van duurzaam waterstof. Maar we
zullen ook restwaterstof gebruiken. Een aantal
bedrijven in onze regio produceert waterstof
als bijproduct. Dit ‘overschot’ is niet duurzaam
geproduceerd, maar het is er, en we kunnen
het maar beter zo efficiënt mogelijk benutten.”
Pascal Meyvaert: “Het gebruik van duurzame
elektriciteit om waterstof te produceren, heeft
een bijkomend voordeel. Het productiepatroon
van elektriciteit uit bijv. zonne- of windenergie
kan heel sterk variëren. Door de elektriciteit
geproduceerd tijdens piekmomenten gedeeltelijk
om te zetten in waterstof, ondervindt
het elektriciteitsnet geen hinder van deze piekproductie.
Wanneer er minder elektriciteit
gemaakt wordt, kan de geproduceerde water-

“Het groene plaatje wordt
maar compleet als je waterstof
ook uit hernieuwbare energie
kan maken.”
stof via brandstofcellen terug naar elektriciteit
worden omgezet. Waterstofproductie laat
ons toe de overtollige elektriciteit tijdelijk te
bufferen, of ze kan gebruikt worden om bussen
of heftrucks te laten rijden.”
In 2012…
Het Masterplan Waterstof houdt geen
vage doelstellingen voor ogen: binnen 3 jaar
moeten er zichtbare resultaten op tafel liggen.
Adwin Martens: “In 2012 willen we de eerste
verplaatsbare waterstoftankstations in gebruik
hebben. Daarnaast voorzien we, in samenwerking
met onze partner imec, een kleinschalig
waterstofproductiesysteem via foto-elektrolyse
(zie kader). We willen ook een 1 MegaWatt
elek triciteitsproductiesysteem uitwerken op
basis van restwaterstof, en we beogen de eerste
logistieke, maritieme en transporttoepassingen.
Parallel hieraan werken we ook onderwijspakketten
uit. Zo willen we jongeren bewust
maken van de potentie van waterstof. En wie
weet kunnen ze later mee aan onze waterstofregio
bouwen.”
Europese ambitie
Deze projecten liggen in lijn met de weg die
Europa heeft ingeslagen. Liesbet Vanhoof:
“Europa heeft een Joint Technology Initiative
rond waterstof en brandstofcellen opgezet
waarmee het 470 miljoen euro vrijmaakt voor
de periode 2009 - 2013. We hopen daar aansluiting
bij te vinden. Daarnaast zijn wij onlangs
toegetreden tot HyRaMP, een Europese vereni-
ging van 26 regio’s die rond waterstof werken.
Hier zijn wij één van de weinige regio’s die een
heel concreet plan hebben. Over 3 jaar willen
we daar tot de top 5 behoren.”
Geen waterstofeconomie
De trigger voor de huidige ontwikkelingen
dateert uit de jaren 90, toen de automobielindustrie
besliste om in waterstof te investeren.
Adwin Martens: “Tot 1990 zat de meeste ken nis
in universiteiten of kennisinstituten. Maar
de laatste 10 jaar hebben de ontwikkelingen
el kaar in een snel tempo opgevolgd. Toch mag
je niet verwachten dat onze personenwagens
binnenkort op waterstof rijden. Dat vraagt een
revolutie in de automobielsector, waar alles
vandaag is ingesteld op verbrandingsmotoren.
Om over te stappen op waterstof moeten we
grootschaliger kunnen demonstreren. Maar
ook de levensduurgarantie, het rendement en
de kostprijs van zowat alle componenten in de
keten moeten beter worden.” Pascal Meyvaert:
“Waterstof alleen zal nooit alles oplossen. In
2050 zal je waterstof nodig hebben, maar ook
biodiesel, elektriciteit… alles wat niet fossiel
is. Maar in bepaalde early markets moeten we
tegen 2020 met waterstof heel wat kunnen
realiseren. In onze regio willen we die uitdaging
gezamenlijk aanpakken, samen met eindgebruikers,
kennisinstituten en technologieontwikkelaars.”
Geïnteresseerde bedrijven of instituten kunnen
info opvragen bij adwin.martens@waterstofnet.eu
Imec werkt samen
Als partner van WaterstofNet ontwikkelt
imec een innovatief waterstofproductiesysteem
gebaseerd op foto-elektrolyse.
Duurzaam waterstof wordt gemaakt via elektrolyse,
waarbij water en groene elektriciteit
worden omgezet in waterstof en zuurstof.
Als de nodige elektriciteit wordt opgewekt
door zonlicht, dan spreekt men van fotoelektrolyse.
Onderzoekers op imec werken
aan de ontwikkeling van een directe fotoelektrolysecel.
Zo’n cel bestaat uit een halfgeleiderelektrode
en een metaalelektrode
die zich in een vloeistof bevinden. Wanneer
zonlicht invalt op de halfgeleiderelektrode,
wordt er waterstof gevormd aan het oppervlak
van de elektrode. Een ingenieus systeem
vangt de duurzaam geproduceerde waterstof
op. De grootste uitdaging vandaag is de
chemische stabiliteit van de gebruikte halfgeleiderelektroden.
Imec wil die verhogen door
een specifiek materiaal te gebruiken: indiumgalliumnitride.
Daarnaast hebben imec’s
onderzoekers een veelbelovende structuur
ontwikkeld die een eenvoudige scheiding
van waterstof en zuurstof mogelijk maakt.
Uiteindelijk zal deze innovatieve technologie
gedemonstreerd worden op een schaal van
1m 2 .
In afwachting van deze ontwikkelingen
bouwen de onderzoekers ook een demonstratie-opstelling
gebaseerd op indirecte
foto-elektrolyse. In deze opstelling valt het
zonlicht niet direct in op een elektrode,
maar op een efficiënte zonnecel. Deze
zonnecel converteert het zonlicht in elektrische
energie, waarmee een spanning wordt
gezet op twee elektroden die in water zijn
ondergedompeld. Aan de ene elektrode
ontstaat waterstof, aan de andere zuurstof.
Een concentrator zal het zonlicht dat invalt
op een oppervlak van 1m 2 focusseren op
een oppervlakte van zonnecellen die 10 keer
kleiner is: duurzame waterstofproductie op
een nooit vertoonde schaal.
19
InterConnect 03-2010

20
InterConnect 03-2010
Op bezoek in de
Sfeer op bestelling
Vind je het ook zo ongepast om de nieuwe collectie voorjaarsmode
in de winkels te zien verschijnen in de winter? Als het aan Philips ligt,
worden de klanten in een handomdraai in lentestemming gebracht.
Jon Mason, wetenschapper in het Philips ExperienceLab: “Op basis
van LED-verlichting die gemakkelijk van kleur verandert, kan je op
een eenvoudige manier een specifieke sfeer creëren. We werken
met een flipbook met foto’s van bijvoorbeeld een zonsondergang, een
tropisch eiland, enz. Dit flipbook is tegelijkertijd de user interface om
het systeem te besturen. Door een bepaalde foto in het flipbook naar
boven te halen, verandert de ruimte volgens de sfeer van de foto.
Algoritmes hebben voordien elke foto geanalyseerd wat betreft kleur
en lichtintensiteit. Dit wordt dan vertaald naar specifieke instellingen
voor de LED-verlichting. Op deze manier kan je bijvoorbeeld
gemakkelijk dezelfde sfeer creëren in alle winkels van eenzelfde
winkelketen.”
Tijdens de Dutch Design Week kreeg InterConnect de unieke
kans een kijkje te gaan nemen in het Philips ExperienceLab. Kijk
mee met ons achter de schermen en in de toekomst...
Een uniek kunstwerk
Generative art: unieker dan dit kan kunst niet
worden. Het kunstwerk wordt samengesteld
door een computer en herhaalt zichzelf nooit.
Jon Mason: “De kunstenaar maakt foto’s
rond een bepaald thema, in dit geval zijn het
foto’s van ijs en van een danser. Vervolgens
wordt de foto opgedeeld in verschillende
lagen die door software-algoritmes eindeloos
gecombineerd worden. De bewegingen in
het beeld bootsen de beweging van een
penseel na. Philips combineert dit concept
van generative art met lichteffecten rond de
kader (Ambilight-technologie), met geluid
en met sensoren die de aanwezigheid
van personen detecteren.”

toekomst
Philips ExperienceLab
Met zijn ExperienceLab wil Philips een
natuurlijke omgeving creëren om nieuwe
technologieën en concepten te testen
en werkelijk te laten ervaren door
consumenten.
De etalage
kijkt naar je!
Een donkere winkelstraat. Plots begint
muziek te spelen en verschijnen
prachtige beelden van een modeshow
op het etalageraam waarlangs je loopt.
Je vindt die zwarte schoenen met
witte veters in de etalage best wel
mooi. Een pop-up op het etalageraam
vertelt je graag de prijs en het feit dat
Brad Pitt en George Clooney al een
paar hebben aangeschaft. Nu jij nog?
Jon Mason: “Met behulp van sensoren
kan je een etalage maken die ‘weet’
wanneer er mensen in de buurt zijn.
Op dat moment is het de bedoeling
om de aandacht te trekken van de
voorbijgangers. Eens dat gebeurd
is, kan het etalageraam als scherm
gebruikt worden om bv. de catalogus
te tonen. Interessant is ook dat
camera’s kunnen nagaan waar de klant
naar wijst of kijkt en hier specifiek
informatie over geven.”
Imec werkt samen
Philips is partner in Holst Centre,
een onderzoekscentrum dat in 2005
werd opgericht door imec en TNO.
Meer info: www.holstcentre.com
21
InterConnect 03-2010

22
N i e u w t j e s
Waarom botsen
vissen niet?
Met als inspiratiebron een school vissen, ontwikkelde Nissan
een zwerm van robots die zelfstandig rondrijden, invoegen
zonder na te denken, een veilige afstand van elkaar bewaren
en hindernissen ontwijken. Dit gebeurt op basis van draadloze
communicatie tussen de verschillende robots en lasertechnologie
die continu de onderlinge afstand meet tussen de objecten.
De bedoeling is om deze technologie in te bouwen in auto’s en
zo verkeersongevallen en files te voorkomen. Het zal echter
nog 30 jaar duren vooraleer het systeem op de markt komt,
want de voorwaarde is dat voldoende auto’s over het systeem
beschikken. Tegen 2040 rijden we allemaal in een superlicht,
zuinig en ‘fun’ autootje, met 100% ‘no-crash’ garantie.
InterConnect 03-2010
Een krasje
meer of minder
Het duurt meestal niet lang voor het
eerste krasje verschijnt in de lak van
je nieuwe auto. Zou het niet leuk zijn
mocht de laklaag zichzelf herstellen
en het krasje gewoon wegwerken?
Volkswagen voert onderzoek naar
zichzelf-herstellende lagen. Eén mogelijkheid
is het verwerken van capsules
in de laklaag van enkele nanometers
groot, gevuld met vloeistof. Wanneer
er een kras in de laag wordt gemaakt
springt de capsule open en loopt de
vloeistof in de kras om deze vervolgens
op te vullen. Op die manier
herstelt het oppervlak zich. Nu nog
wachten op een zichzelf-wassende
auto?
On the road
bloedonderzoek
Het onderzoekscentrum Fraunhofer en een
Egyptisch bedrijf hebben een nieuwe draagbare labop-chip
ontwikkeld waarbij 4 ziektekiemen tegelijkertijd,
binnen 10 tot 20 minuten, kunnen worden
gedetecteerd. De virussen verbinden zich met de
antistoffen die op de chip werden aangebracht. In
Egypte gebeuren bloeddonaties in een labobus die
van dorp tot dorp rijdt. Er is daardoor nood aan
een snelle on the road bloedtest. Eén druppeltje
bloed kan met deze lab-op-chip snel gecontroleerd
worden op virussen zoals HIV, hepatitis en
syfilis. Bij een besmette bloedgever hoeft dan ook
verder geen bloed meer worden afgenomen waardoor
tijd en kosten gespaard worden. Ook bij imec
ontwerpen we lab-op-chip-systemen o.a. voor het
detecteren van borstkanker.

Op www.Imec.be/interconnect
vind je extra info en/of beeldmateriaal
bij deze nieuwtjes.
Luiaards uiteindelijk
toch niet zo lui
Luiaards zouden samen met koala’s een van de slaperigste
diersoorten op aarde zijn. Dat is nu weerlegd dankzij
een klein ultralicht draagbaar EEG-sensorapparaatje dat
hersengolven meet en dat op het hoofd van wilde luiaards
werd aangebracht.
Tot nu toe werd namelijk enkel onderzoek
gedaan naar het slaapgedrag van dieren in
gevangenschap omdat het meten van hun slaap
enkel mogelijk was door chirurgische ingrepen.
Dit nieuwe sensorapparaatje toonde aan dat
wilde luiaards gemiddeld 6u minder slapen dan hun
tamme broertjes. Deze nieuwe sensoren leveren dus
veel betere resultaten op en maken meer betrouwbare wetenschappelijke
experimenten mogelijk.
Imec ontwikkelt ook EEG-sensoren, maar dan eerder voor
directe medische toepassingen, zoals epilepsie.
Virtuele vrijdagmiddagborrel
Je eigen
3D-fotoalbum
Fujifilm ontwikkelde de eerste digitale
compactcamera waarmee je 3D-beelden
kan zien zonder speciale bril. De camera
gebruikt hiervoor twee lenzen die naast
elkaar staan – ongeveer zoals onze ogen
– en een object fotograferen vanuit een
lichtjes verschillende hoek. De processor
brengt vervolgens de gemaakte 2D-beelden
naadloos samen tot een driedimensionaal
beeld. Minpunt is wel dat je de foto’s enkel
in 3D kan bekijken op het LCD-scherm van
de camera zelf of via de Fujifilm V1 digitale
fotolijst.
Laten sociale netwerksites als Twitter en Facebook je Siberisch koud, toch is Yammer
(www.yammer.com) misschien wel koren op je molen. Het wordt overigens getipt als
één van de trends voor 2010.
Waar Twitter vraagt ‘What are you doing?’, gaat het bij Yammer om ‘What are you
working on?’. Het posten van korte berichten, foto’s of documenten, het opstarten van
discussies, het stellen van vragen, … dit soort van miniconversaties binnen één enkele
bedrijfsgroep kan op Yammer en is zo een perfecte aanvulling op teamoverleg, pauzes
bij de koffieautomaat, lunchmeetings, brainstormsessies, … Zelfs in grote bedrijven of
bedrijven waar werknemers verspreid zitten, blijven collega’s zo op de hoogte van elkaars
werk en ideeën.
Kortom, waar Twitter synoniem is voor de viruele buurtkroeg, kan Yammer de vrijdagmiddagborrel
vervangen. Het zou ‘yammer’ zijn om deze kans links te laten liggen.
Meer info: www.yammer.com
23
InterConnect 03-2010

24
N i e u w t j e s
InterConnect 03-2010
Als het bloempje
opengaat
Heb jij dat ook? Je maakt vandaag goede
voornemens om bewuster om te gaan
met energie maar morgen ben je het
alweer vergeten. Als het van de makers
van de Flower Lamp afhangt, word je
in de toekomst constant herinnerd aan
je ‘groene’ gedachte. De lamp reflecteert
draadloos het energieverbruik
van het hele huisgezin. Wordt er
weinig energie verbruikt dan ‘bloeit’
de lamp open, wordt er veel
energie verbruikt dan gaat ze
dicht en vermindert ook
de kwaliteit van
het licht dat ze
uitstraalt. Nu is
er geen excuus
meer.
Rijdende auto doet
verkeerslichten branden
Klimaatconferenties alom schreeuwen om groene energie en daar kan het Israëlische bedrijf
Innowattech alleen maar om juichen want het ontwikkelde een systeem waarbij voorbijrijdende
auto’s energie opwekken uit het wegdek.
Dankzij het piëzo-effect (denk maar aan de aanstekers die knetteren als je er op drukt en
alzo het gas doen ontbranden) wordt de druk die auto’s uitoefenen op het wegdek omgezet
in energie. De omzetting gebeurt met behulp van een reusachtig paneel met druktoetsen dat
Innowattech aanbracht onder het wegdek. De energie die vrijkomt kan vrijwel onmiddellijk
worden doorgegeven aan verkeerslichten en wegverlichting.
Ook voor spoor- en landingsbanen ontwikkelde Innowattech
generatoren. Ze beweren zelfs dat ze de kracht van onze
voeten kunnen omzetten in energie.
Welcome
to level 5
Bayer ontwikkelde een glucosemeter
die kinderen kunnen koppelen aan
hun Nintendo DS-spelcomputer. De
glucosemeter waarschuwt hen niet
alleen wanneer het tijd is voor een
prikje, hij zorgt er ook voor dat er iets
leuks aan dat prikje vasthangt. Door
de glucosetesten op de juiste manier
uit te voeren, verdienen de kinderen
punten. Wanneer ze de glucosemeter
daarna in hun Nintendo DS steken,
kunnen ze met hun verdiende punten
in een computerspel in een hoger
level geraken of dingen aankopen.
Een onderzoeker kwam op het idee
doordat zijn suikerzieke zoon Luke zijn
glucosemeter om de haverklap leek
te verliezen terwijl hij zijn Nintendo
DS overal met zich meedroeg. Of hoe
de leefwereld van een doelgroep kan
inspireren.

Heterogene
microtechnologie
Heterogene microsystemen zijn zuiniger, goedkoper om
te maken, en bovendien hebben ze vaak veelbelovende
extra mogelijkheden, zegt Chris Van Hoof, directeur van het
departement heterogene elektronica bij imec.
25
InterConnect 03-2010

Chris Van Hoof
Bij heterogene microtechnologie worden
uiteenlopende technologieën geïntegreerd
in een geminiaturiseerde oplossing, een
microchip bijvoorbeeld. Technologieën combineren
is natuurlijk niet nieuw, dat doen we al
een hele tijd. Neem bijvoorbeeld een sensor die
de vochtigheid of aanwezigheid van gassen meet;
deze kan worden verbonden met een rekenchip
die de meetresultaten verwerkt, en met een
draadloze radio die ze doorstuurt. De technologieën
die we hiervoor nodig hebben bestaan,
en we kunnen ze samenzetten op een printplaat,
verbonden met het stroomnet of met een flinke
batterij.
Maar daarmee zitten we nog heel ver van het
toekomstbeeld van de slimme, ambiënte technologie:
onzichtbare kleine systeempjes die
meten en sturen, en die geen onderhoud vragen.
Daarvoor moet je alle technologie combineren
op één microchip, of toch zeker in één verpakking
met een aantal sterk geïntegreerde chips die
samen een microsysteem vormen. Zo’n microsystemen
moeten bovendien zeer betrouwbaar
en zuinig zijn. In het ideale geval zijn ze autonoom:
de energie die ze nodig hebben, oogsten
ze zelf uit hun omgeving.
Veel expertise aanwezig
Chris Van Hoof: “Toen ik gevraagd werd om
voor het nieuwe innovatieplatform COHESI een
presentatie te maken over heterogene microtechnologie,
ben ik gestart met 250 slides. Dat
illustreert wat er allemaal mogelijk is, en welke
expertise we al hebben.
26
InterConnect 03-2010
Slimme, heterogene systemen worden bijvoorbeeld
al gebruikt in voertuigen. Moderne auto’s
bevatten tientallen microsystemen die de motor
en de wegligging regelen. Ze zijn klein, betrouwbaar,
en ze werken op de achtergrond; je weet
niet eens dat ze er zijn. Ze bestaan uit sensoren,
actuatoren en rekenchips. Een ander voorbeeld:
in gegevenstransmissie worden, naast elektrische
signalen, ook optische signalen gebruikt. De gegevens
die je op je scherm ziet, hebben een deel van
de weg naar je computer afgelegd als elektrische
signalen, en een deel als licht. En tussen die twee
zit heterogene technologie die elektronica en
fotonica combineert, om zo de stap van fotonen
naar elektronen te kunnen maken.”
In de elektronica denkt men ook steeds meer
aan toepassingen die dichter bij onze leefwereld
aansluiten, zelfs letterlijk dicht tegen onze huid.
Een eigenschap van al die systemen is dat ze zo
klein mogelijk moeten zijn, liefst in een flexibel
pakket, zeer betrouwbaar, maar ook dat ze zeer
weinig stroom verbruiken. En dat ze de verbinding
maken met een niet-elektronisch systeem,
bijvoorbeeld licht, geluid of zelfs onze huid.
Chris Van Hoof: “Bij imec zijn we een tijd geleden
een programma gestart rond een visie over zeer
kleine, comfortabele sensoren op het menselijk
lichaam. Sensoren die continu meten en resultaten
draadloos doorsturen. Voorbeelden van
dergelijke systemen zijn comfortabele draadloze
monitoren voor bloeddruk, hersengolven,
of hartritme. Ondertussen hebben we heel wat
ervaring opgedaan met het ontwerpen van de
technologie voor dergelijke toepassingen; je kunt
gerust zeggen dat we één van de autoriteiten zijn
in het domein. En we hebben demonstratoren
gebouwd die de mogelijkheden heel treffend
illustreren, en die de basis kunnen vormen van
echte producten.”
Ook in de biomedische sector zorgen microsystemen
voor tal van nieuwe mogelijkheden en
toepassingen. Sterk doorgedreven miniaturisatie
kan bijvoorbeeld leiden tot complexe implanteerbare
systemen, zoals hoorimplantaten en neuroprobes.
Chris Van Hoof: “Ook op dit vlak hebben we al
veel werk verzet. Maar natuurlijk moet iedereen
die biomedische toepassingen maakt, beseffen
dat dit extra complex is door de strenge regelgeving
en de nodige goedkeuringen.”
Slimme bedenkers
en ontwerpers gevraagd
Technologieën combineren tot slimme microsystemen
biedt ongekende mogelijkheden. Maar
er zijn ook grote uitdagingen. Hoe maak je zo’n
systemen? Maar ook: hoe ontwerp je ze?
Om de nieuwste generatie van krachtige rekenchips
te ontwerpen en te maken, heb je een
leger van gedisciplineerde ingenieurs nodig. En
dan nog kunnen die een dergelijk huzarenstuk
enkel uitvoeren omdat er een doorgedreven
en sterk geautomatiseerde ontwerpmethode
bestaat. Dat is niet zo bij heterogene, geminiaturiseerde
systemen. Er zijn veel meer keuzes
te maken, maar er zijn nog geen volledige

“ Dankzij microsysteemtechnologie kan je
bv. kleine, draagbare sensoren maken die
je bloeddruk of hartslag meten, of zelfs
complexere zaken zoals je hersenactiviteit.”
ontwerp-methodes of pakketten die dit ondersteunen.
Daarom vereist het bedenken, ontwerpen en
maken van heterogene systemen een hoge creati -
viteit en een brede kennis van engineering.
Chris Van Hoof: “Traditioneel ontwerp je een
heterogene toepassing blok per blok, technologie
per technologie. Je optimaliseert dan elk
onderdeel apart. Neem bijvoorbeeld een sensor
om lichaamsgegevens te meten. Daar heb je
versterkers nodig, signaalverwerking, en ook een
draadloze radio. Die systemen hebben we zoveel
mogelijk geoptimaliseerd voor de toepassing.
Zo hebben we bijvoorbeeld een systeem voor
signaalverwerking gemaakt dat in plaats van 1 milli -
watt maar 50 microwatt gebruikt. En we hebben
ook een geoptimaliseerde draadloze oplossing
die maar een paar tientallen microwatts gebruikt.
Elke deeltechnologie optimaliseren, geeft ons dus
al een grootteorde winst in verbruik. Maar zo
kom je nog niet aan de optimale oplossing op
systeemniveau.
Voor optimale heterogene systemen moet je
de technologieën die je gebruikt samen optimaliseren.
Alle onderdelen op elkaar afstemmen,
holistisch ontwerpen. Je kunt bijvoorbeeld het
vermogen nodig voor de radio verlagen door
de gegevens eerst te analyseren en alleen maar
nuttige data te versturen. Gelijktijdig, holistisch
ontwerpen kan het vermogen dat je nodig hebt
nog met een factor 10 verlagen. En dan kom je
aan een geïntegreerd systeem dat eventueel kan
aangedreven worden door een kleine zonnecel
of een andere energie-oogster.”
Kleiner en goedkoper, maar ook slimmer
Het resultaat van zo een complexe heterogene
integratie levert niet alleen kleinere oplossingen.
Doordat je ze kan produceren met de technieken,
processen en infrastructuur van de microelektronica
kan je ze ook goedkoper produceren
en kom je tot systemen die betrouwbaarder zijn,
beter te modelleren, en eenvoudiger te testen.
Bovendien zijn het oplossingen die vaak meer
kunnen dan hun macroscopische tegenhangers.
Chris Van Hoof: “Ze zijn bijvoorbeeld krachtiger
of zuiniger. Of door hun kleine vorm kunnen ze
voor meer toepassingen gebruikt worden. Een
voorbeeld hiervan is een demonstrator die we
onlangs bij imec hebben gebouwd: een draagbaar
lichtgewicht systeem voor het meten en
draadloos doorsturen van hersengolven. Dit
sys teem implementeert de functionaliteit van een
EEG-scanner (elektro-encefalogram). Maar in
tegenstelling tot de traditionele grote ziekenhuisscanners,
kan de patiënt deze scanner comfortabel
dragen tijdens zijn dagelijkse activiteiten.
En ook door het gebruik van andere mate rialen
kunnen we tot nieuwe toepassingen komen.
Een voorbeeld is plooibare en wasbare elektronica
die in kledij kan worden ingewerkt. Of
het gebruik van biocompatibele materialen die
toelaten om implantaten met geïntegreerde
elektronica te maken.” p
Imec organiseerde
COHESI – innovatieplatform
en community
Op 1 december 2009 organiseerde imec het
lanceringsevent van het nieuwe innovatieplatform
COHESI.
COHESI wil innovatie in Vlaanderen stimuleren
op het vlak van complexe heterogene
componenten en systeemintegratie. En dat
in de volledige productketen: van idee, over
prototype, tot afgewerkt product.
COHESI is een Vlaams innovatieplatform
dat mikt op een sterke samenwerking tussen
Vlaamse bedrijven en kenniscentra. Zo wil
het voor de bedrijven de toegang vergemakkelijken
tot de ruime expertise die in
Vlaanderen in dit domein bestaat.
De partners in het kennisplatform zijn imec
en onderzoeksgroepen aan de Vlaamse
universiteiten en hogescholen. Samen
bieden ze een brede waaier aan van expertise
en diensten. Dat gaat van onderzoek en
ontwerp, over het maken van prototypes,
tot de eigenlijke fabricatie, in kleine of grote
volumes.
Om de toegang tot het platform gemakkelijker
te maken, hebben de COHESI-partners
een community opgezet. Alle bedrijven en
kenniscentra die heterogene technologie
gebruiken of maken, kunnen lid worden. De
COHESI-community organiseert workshops
waar leden als eerste een inzicht krijgen in
nieuwe ontwikkelingen, waar ze collega’s
kunnen ontmoeten en horen hoe die de
heterogene uitdagingen hebben aangepakt.
De community biedt ook een evaluatiedienst
aan. Hebt u een idee voor een
product, dan kan deze dienst u de weg
wijzen naar de juiste expertise en u een idee
geven van ontwikkelings- en productiekosten.
Verder komt er ook een trainingsaanbod en
een onlineplatform voor uitwisseling van
informatie.
Meer informatie: www.cohesi.be
27
InterConnect 03-2010

Lumoza print licht
Elektronica om te printen, net als inkt. Dat opent een hele nieuwe wereld
van toepassingen: lichtgevende plafonds, interactieve reclameborden of
vrachtwagenbekleding, slimme kledij, zonnecellen geïntegreerd in gordijnen, …
In het najaar van 2009 hielden imec, via
zijn geassocieerd laboratorium IMOMEC
en UHasselt hun nieuwe spin-off boven de
doopvont: Lumoza. Lumoza staat voor Lumen
(licht) en Moons & Zander (de oprichters,
red.). Het nieuwe bedrijf wil printbare elektronica
produceren. In een eerste fase ligt de
focus op het drukken van elektroluminiscente
flexibele panelen, maar het is de bedoeling om
op langere termijn ook zonnecellen, sensoren
en andere elektronische toepassingen te gaan
drukken.
Een stormloop
Sinds de persvoorstelling van het nieuwe
bedrijf op 17 november 2009 staat de telefoon
van CEO Wouter Moons roodgloeiend:
“We hebben een vliegende start genomen. We
hadden nooit durven dromen dat de interesse
zo massaal zou zijn, en dat ook zeer belangrijke
spelers al onmiddellijk zo’n sterke interesse
zouden tonen in onze technologie.”
Industriële partner
Behalve imec en UHasselt is ook het Limburgse
zeefdrukbedrijf Artist Screen via haar CEO
Hans Zander als partner in Lumoza gestapt.
Wouter Moons: “Lumoza is een unieke spin-off
in die zin dat we rechtstreeks samenwerken
met een industriële partner. We zijn een soort
incubatiedossier, maar intussen toch ook al
commercieel actief. Door de samenwerking
met Artist Screen hebben we de knowhow van
28
InterConnect 03-2010
het zeefdrukken op grote schaal rechtstreeks
ingekocht. We gebruiken hun ervaring van
productie en verkoop en hebben ook toegang
tot hun machinepark, klantenbestand en lijst
van toeleveranciers van verschillende materialen.
Klein beginnen
Wouter Moons: “We hebben heel bewust
gekozen om op kleine schaal op te starten. Het
laat ons toe om nu goedkoop te werken en de
kat uit de boom te kijken, iets meer ervaring
op te doen, en later heel gegrond te gaan investeren.
Een volledige drukkerij met alles erop en
eraan opstarten, is namelijk een enorme investering.”
Dat risico neemt Lumoza nu niet. Ze
huren productietijd bij Artist Screen afhankelijk
van de noodzaak en steunen op een verkoopsnetwerk
dat werkt op commissie. En de R&D
gebeurt op IMOMEC, waar Lumoza toegang
heeft tot de onderzoeksapparatuur en waar
een 6-tal studenten van de UHasselt en Xios
Hogeschool ingeschakeld zijn in het onderzoek.
Wouter Moons: “Maar het gaat zo goed dat we
in februari al ons eerste voltijds personeelslid in
dienst nemen.”
Wouter Moons hoopt snel voldoende cashflow
te genereren: “En wanneer de vraag naar onze
producten groot genoeg is, kunnen we nieuwe
investeerders aantrekken. Dat is eenvoudiger
dan als startend bedrijf investeerders vinden,
omdat de onderhandelingen met investeerders
en banken helemaal anders gevoerd worden
als we kunnen aantonen dat we een zekere
productiecapaciteit nodig hebben en het verantwoord
is om eigen toestellen aan te kopen.”
Het uiteindelijke doel is om na verloop van
tijd een soort reclamecentrum te worden dat
een heel breed gamma aan technologieën en
producten kan aanbieden.
Tussen pot en pint
De samenwerking met Lumoza past ook
perfect in het plaatje van Artist Screen. CEO
van Artist Screen en partner Hans Zander: “Als
zeefdrukker word je verplicht om te blijven
innoveren. Wij kunnen nu de technologie van
Lumoza integreren in onze producten en zo
nieuwe producten aanbieden en een nieuw
marktsegment aanboren.” Hans Zander kwam
in contact met IMOMEC via een Europees
project waar hij in een gebruikerscommissie
zocht naar toepassingen voor het drukken van
functionele materialen. Daaruit bleek dat de
technologieën die IMOMEC ontwikkelt gecombineerd
met het zeefdrukprocédé van Artist
Screen tot zeer interessante toepassingen
kunnen leiden. Tussen pot en pint is dan beslist
om meer te doen met die ideeën en de printbare
elektronica te concretiseren in een nieuwe
technologie. Daaruit is Lumoza gegroeid.
Luxepositie
Wouter Moons: “Op dit ogenblik concentreren
we ons op het zeefdrukken van elektrolumi-

niscente panelen. Daarvan kunnen we nu al
commerciële toepassingen aanbieden. De
interesse is enorm. We verkeren daardoor
in een zodanige luxepositie dat we voor de
meest interessante projecten kunnen kiezen.
Zo hebben we een elektroluminiscente affiche
voor UHasselt gemaakt en dat heeft voor heel
wat visibiliteit en persaandacht gezorgd. Nu
werken we aan een project met het Leuvens
cultuurfestival Kulturama waarvoor we een
aantal foto’s in lichtgevend materiaal zeefdrukken.
Tegelijkertijd zoeken we ook naar
samenwerkingen met grotere bedrijven die
exclusief willen zijn, en die een meerprijs willen
betalen voor het innovatieve karakter van
onze technologie. Zo zijn we vandaag bijvoorbeeld
bezig met het drukken van geanimeerde
dvd-hoesjes voor collectorsoplagen en limited
editions voor Warner Bros.”
10-jarenplan
Maar de toekomst is nog veel mooier. “Van
bij de start hadden we een 10-jarenplan over
wat we in de toekomst wensen te bereiken
en wat de volgende stappen daartoe zijn. We
willen ons bijvoorbeeld niet beperken tot het
drukken van elektroluminiscente lampen, maar
we denken eraan om ook andere functionele
materialen te drukken, bijvoorbeeld geleiders
voor RFID, capacitieve sensors of zonnecellen.
Het zoeken naar nieuwe innovatieve toepassingen
blijft een prioriteit. We willen anders
zijn dan veel andere hoogtechnologische
bedrijven en niet zozeer één kant-en-klaar
concept aanbieden, maar eerder proberen om
de verbeelding van de mensen aan te spreken,
zodat bedrijven naar ons komen met de wildste
ideeën. Inspiratie is essentieel om te kunnen
blijven innoveren. En ook de nauwe band
met IMOMEC en UHasselt is zeer belangrijk.
Tenminste een deel van de R&D moet vanuit
het fundamenteel onderzoek kunnen blijven
groeien.”, zegt Wouter Moons. p
Imec werkt samen
Lumoza werd opgericht door UHasselt
en imec, via zijn geassocieerd laboratorium
IMOMEC. Imec werkt op verschillende
manieren samen met de Vlaamse
universiteiten, ondermeer via gezamenlijke
onderzoeksprojecten. Maar ook op een
meer structurele basis zijn er contractuele
samenwerkingen met verwante onderzoeksgroepen
van de universiteiten. Zo
is er IMOMEC, het geassocieerd laboratorium
van imec aan het Instituut voor
Materiaalonderzoek van UHasselt (IMO).
IMOMEC ontwikkelt en bestudeert ondermeer
alternatieve materialen voor elektronische
toepassingen (bijv. ferro-elektrische
materialen, organische materialen voor
zonnecellen, sensors, enz.).
Elektroluminiscentie
Elektroluminiscentie is geen nieuw concept.
Fosforluminiscentie werd al in 1936 uitgevonden
door Destriau en de technologie
is in heel wat producten geïntegreerd. Het
onderzoek binnen IMOMEC is gericht op
het zoeken naar de geschikte materialen en
het uitwerken van inktsamenstellingen die
compatibel zijn met een printproces. Wat
Lumoza uniek maakt, is dat we IMOMEC’s
kennis rond inktformules en materiaalkeuze
hebben geïntegreerd met een drukprocédé
dat door Artist Screen op punt werd
gesteld. Lumoza biedt dus een volledig
printbaar proces voor elektroluminiscente
panelen. Daardoor kan Lumoza elektroluminiscente
panelen printen op zeer grote
oppervlaktes, op flexibele of niet-vlakke
ondergrond, en dat tegen een relatief goedkope
productieprijs in vergelijking met de
traditionele productiemethode.
29
InterConnect 03-2010

30
InterConnect 03-2010
Analog design essentials
(Lessenreeks door Willy Sansen,
ook afzonderlijk te volgen)
maart 2010, imec, Leuven
Meer info: www.imec.be/mtc
IDESA Design for manufacturablity
30 maart - 2 april 2010, imec, Leuven
Meer info: www.imec.be/mtc
Cyclus over microsysteemtechnologie
maart 2010, imec, Leuven
Meer info: www.imec.be/mtc
Slotevent NanoSoc: ‘Nano Talk’
26 maart 2010, Stadscampus UIA, Antwerpen
Meer info: www.nanosoc.be/slotevent
COHESI-werkvergadering
mei 2010, imec, Leuven
Meer info: www.cohesi.be
Biosensoren voor wetenschappers
en ingenieurs
26 - 29 mei 2010, imec, Leuven
Meer info: www.imec.be/mtc
Imec Technology Forum 2010
8 - 10 juni, 2010
imec, Leuven en Hilton Antwerp, Antwerpen
Meer info: www.itf2010.be
Nocturne-info
Elke 1 e donderdag van de maand opent imec
zijn deuren voor het grote publiek. Tijdens deze
nocturnes ontdek je wat er leeft en beweegt
op imec. Voor de editie van 2010 worden ook
speciale themanocturnes gepland.
Lees meer op: www.imec.be/nocturne
Kan je er niet bij zijn?
Imec biedt sinds kort de mogelijkheid om
cursussen en seminaries van op afstand te
volgen, hetzij via live streaming, hetzij via videocasting
on demand. Een demo is te bekijken op
http://is.gd/1loPj
Interesse? Contacteer training@imec.be

Frederik Leys maakt deel uit van de groep Industriali satie en
Innovatie van imec. Hij is contactpersoon voor Vlaamse bedrijven
die geïnteresseerd zijn in imec’s micro systeemtechnologie en
biomedische electronica. Hij coör dineert het nieuwe inno vatie-
platform COHESI.
Welk bedrijf waar je recent mee in contact kwam, heeft indruk gemaakt?
Melotte in Zonhoven. Ze maken precisieonderdelen in titanium. Een aantal jaren geleden zijn
ze overgestapt op een nieuwe productietechniek waarbij ze vertrekkend van titaniumpoeder
complexe 3D-vormen laag per laag opbouwen, of ‘printen’. Ze maken o.a. hartkleppen en schedelplaten
op maat. Met een CT-scan wordt bepaald hoe de hartklep eruit moet zien. Die informatie
wordt digitaal naar Zonhoven gestuurd en 36 uur later is de hartklep ter plaatse, gelijk waar
ter wereld.
Welke interessante cursus volgde je onlangs?
Ik heb ‘The basics of biology for engineers’ gevolgd bij imec. Ik kan deze cursus aan iedereen
aanraden. De natuur blijft fascineren. Wat zijn de bouwstenen van cellen? Hoe communiceren ze
met elkaar? Dat zijn enkele van de vragen die aan bod kwamen in de cursus.
Wat is volgens jou DE uitvinding van de voorbije 10 jaar?
Vorig jaar was er een belangrijke doorbraak in de HP Labs, de memristor of memory resistor. Een
elektronisch circuit had tot dan toe drie soorten componenten: capaciteiten, weerstanden en
inductoren. Nu, met de memristor kan een weerstand onthouden hoeveel stroom er is doorgegaan.
Dit zal ons bijvoorbeeld toelaten onze computer op te starten zonder bootproces. Het zal
ook mogelijk worden om de werking van het menselijk brein beter te imiteren met elektronische
schakelingen.
Stel, je doet mee aan ‘de bedenkers’, met welk product/idee zou jij dan op de
proppen komen?
Geloof het of niet, maar ik heb een aantal jaar geleden overwogen om mee te doen
met Bizidee. Ik wou een nieuw type fietsbel ontwikkelen met een geluidsvolume
zoals een autoclaxon om in gevaarlijke situaties de aandacht te kunnen trekken van
de chauffeurs. Na een uitgebreide zoektocht op internet bleek dat iets dergelijks
in Amerika al op de markt was. Dit systeem is echter nog niet optimaal, dus wie
weet…
Interessant boek?
Het boek ‘Invisible’ van Paul Auster. Zijn boeken zijn verhalen in verhalen
waar de lezer zelf heel wat van zijn fantasie in kwijt kan. Wanneer je aan 10
lezers zou vragen waarover het boek gaat, zou je 10 totaal verschillende
antwoorden kunnen krijgen.
In elk nummer van InterConnect laten
we iemand van imec aan het woord die
op een of andere manier samenwerkt
met de Vlaamse industrie. In dit nummer:
Frederik Leys.
Frederik.Leys@imec.be
Interessante website?
Voor technologie-updates vind ik de MIT
Technology Review site erg interessant.
Wanneer je je abonneert op de gratis
newsletter, krijg je elke week de laatste
doorbraken op het vlak van zonnecellen,
biomedische technologie, etc.
www.technologyreview.com
31
InterConnect 03-2010

Bent u een KMO met een idee?
Loopt u als KMO al een tijdje op een idee te broeden? Heeft u een innovatieplan
waarvan u denkt dat het een grote impact zal hebben? Vraagt u zich af of uw innovatie
uitvoerbaar is? Wil u uw dromen graag omzetten in daden?
De KMO-Innovatiecel van imec werd speciaal opgericht om KMO’s verder te helpen
met hun innovatieplannen. Onze medewerkers beantwoorden uw vragen, buigen zich
over uw idee en gaan samen met u op zoek naar de juiste aanpak.
Voor meer informatie hierover kan u terecht bij: vlaamseindustrie@imec.be
Imec vzw RPR Leuven BTW BE 0425.260.668 Kapeldreef 75 B-3001 Leuven België www.imec.be