De Potbeek, een mysterieuze vaarweg langs Markelo - Historisch ...

Ir. O.M. van der Schrier
De Potbeek, een mysterieuze vaarweg langs
Markelo
Inleiding
In 1639 besloten Ridderschap en Steden van Overijssel tot het laten maken van
een kaart van Overijssel. De betreffende kaart van Nicolaas ten Have was in
1647 gereed om gedrukt te worden en in het voorjaar van 1648' kwamen de
eerste exemplaren onder de drukpersen vandaan. Op deze kaart staan uiteraard
de voor ons verhaal belangrijkste wegen en vaarwegen afgebeeld. Daarbij richten
we onze blikken op het gebied ten oosten van Deventer en volgen het golvende
lijntje, dat de Schipbeek weergeeft. Dan springt in het oog een S·vormige
waterloop zonder kronkels noordwaarts langs Markelo, die de Schipbeek met
de Regge verbindt (afb. r). Het moet welhaast een vaarweg zijn geweest. Ons
vermoeden is bovendien, dat die vaarweg op verzoek van Deventer aan de kaart
is toegevoegd. Zoals nog zal blijken moet dat dan vóór 1644 zijn gebeurd.
In zijn in 1935 gepubliceerde artikelover de Schipbeek werd door G.J. Doornink/
weliswaar deze waterloop, die het onderwerp van onze verhandeling is,
vermeld met als jaartal van ontstaan r630, maar bij hem bleef zij naamloos. Hij
Afb.1
Gedeelte van de kaart van Ten Have, 1648.
OHB 11ge stuk 2004 De Potbeek, een myster;,euze vaarweg langs Markelo 93

had het over een verbinding, waarmee hij ongetwijfeld een vaarverbinding
bedoelde. Op alle van de Ten Have-kaart afgeleide uitgaven komt meer dan een
eeuw lang die waterloop voor. De laatste in die reeks is vermoedelijk die versie,
welke is afgebeeld in de Reise- en zakatlas, uitgegeven door Jan Christiaan Sepp,
boekverkoper, in I773 te Amsterdam. De beroemde waterstaatkundigen Staring
en Stieltjes" schreven in 1848 over de Holtdijksbeek van Markelo naar de
Regge en de Beusberger waterleiding van Markelo naar de Schipbeek: 'Op vele
kaarten zijn zelfs, verkeerdelijk, deze beide beken zamenhangend voorgesteld,
als of die ene verbinding tussen Schipbeek en Regge vormden'. Zij waterpasten
de Holtdijksbeek vanaf de mond en vonden over 3800 meter een verval van de
bodem van 1,74 meter of 0,46 meter per kilometer. Geen wonder dat zij niet in
een vaarfunctie geloofden. Op de latere nauwkeurige topografische kaarten
komt de waterloop steeds als een doorgaande waterloop voor, totdat een deel
daarvan kwam te liggen in een uitbreidingswijk van Markelo en gedeelten van
de waterloop werden gerioleerd.
Een en ander overziende werd onze nieuwsgierigheid gewekt: vóór 1630
bestonden er al twee verbindingen tussen de Schipbeek en de Regge, waarom
is er dan een derde verbinding bij gekomen? Had deze waterweg een vaarfunctie
? En zo ja, waarom is men er mee gestopt en wanneer? Alvorens aan de
beantwoording van die vragen te beginnen, is het zinvol eerst die twee oudere
verbindingen te beschouwen.
De oudste verbindingen
De oostelijke verbinding, de Molenbeek, oorspronkelijk de enige voortzetting
van de Buurserbeek, loopt langs de Hallermolen in de gemeente Diepenheim.
De middelste, de Regge, loopt door Diepenheim en na de Molenbeek te hebben
opgenomen, langs Goor. De geschiedenis van de oudste vaarverbindingen kan
als volgt worden samengevat: op instigatie vanuit de stad Deventer is een
bestaande beek bevaarbaar gemaakt, hoofdzakelijk voor het transport van turf.
Al vroeg, in 1402, is deze beek, de Schipbeek, verbonden met de bovenloop van
de Regge om vanuit dat riviertje de vaalweg te voeden. Deze voeding was ook
van belang voor de Schipbeek als gracht langs de landweer tussen Deventer en
Holten en voor het zonodig blank zetten van een waterlinie langs de landweer."
Dat aftappen van de Regge gebeurde nogal drastisch, door het riviertje af te
dammen en al haar water door de Schipbeek te leiden. De Regge werd in die
tijd vooral gevoed door de Koningsbeek, waarlangs ooit watermolens stonden.
Die Koningsbeek kreeg op haar beurt haar water van de Berkel. Na een doorgraving
bij Borculo (vóór 1550) ging veel water van de Berkel richting Zutphen
en kwam er in het vervolg maar weinig naar de Regge. Watermolens te Borculo
vervingen die aan de Koningsbeek."
Al in 1452 reisden acht Deventer raadsleden met enige burgers naar Diepenheim
om de molen aldaar in ogenschouw te nemen en te bezien 'aft nutte were
die graft vandair to Deventer te leiden'." Misschien was kort tevoren de doorgraving
van de Berkel naar Borculo tot stand gekomen en was dat de aanleiding
voor de reis, want een dergelijke ingreep bleef niet zonder gevolgen. Zonder
voeding van de Schipbeek met water vanuit de Berkel of vanuit de Buurserbeek
94 O.M. van der Schrier

is een scheepvaartverbinding tussen Deventer en Twente niet mogelijk.
Uiteraard is voor een vaarweg van Westervlier naar Goor ook een sluis nodig in
de dam in de Regge. Die dam werd ook wel 'houw' of 'heeuw' genoemd. De
sluis is gebouwd, maar het is helaas niet bekend wanneer dat is gebeurd. In
ieder geval bestond de scheepvaartverbinding tussen Deventer en Twente al
vóór 1547. 7 In dat jaar werd door toedoen van de stad Deventer te Hellendoorn
de scheepvaart op de Regge geblokkeerd, om de concurrentie vanuit Zwolle te
weren, welke obstructie overigens niet lang stand hield. Aan de bouw van de
sluis bij Westerflier moet zijn voorafgegaan het graven van een watertoevoer
tussen de Buurserbeek en de Schipbeek. Dit was nodig om het grote verlies aan
water vanuit de Achterhoek te compenseren, nu de Berkel was omgeleid. In de
I8e en de Ige eeuwen vermoedelijk al eerder had de sluis bij Westervlier twee
schutkolken: een zogenaamde dubbele sluis met drie paar deuren. Bovendien
stonden er in de Regge schutten of schotten te Diepenheim en te Goor. Zij
dienden om het water op peil te houden. De dubbele sluis had voorzieningen
om de vaarweg tijdens het varen van extra water te voorzien, het zogenaamde
nastromen. Natuurlijk wilden de lage gebieden langs de Schipbeek geen overlast
van het water van de Buurserbeek en moest de watermolen, de Haller, ook
in de zomer altijd voldoende water houden. Het aftappen van het water voor de
Schipbeek moet wel haast van meet af aan regelbaar gemaakt zijn door middel
van een stuw, vermoedelijk een schotbalkkering. Bij octrooi van 17 maart 1576
kreeg Deventer van koning Philips II toestemming voor het wijder maken en
het verdiepen van de Schipbeek en het leggen van schouw daarop. Dat recht
reikte twee à drie kilometer verder dan de Regge, namelijk tot de Aalsheuvel of
de Nije Essche. Dat was het punt later bekend als de Schipbekerhuizen, gelegen
aan de weg van Diepenheim naar Borculo, maar het kan ook het punt zo'n
900 meter hogerop zijn geweest, ter plaatse van de enige decennia later
gebouwde sluis (afb. 2). Bovenstrooms van dit punt was de beek niet bevaarbaar.
In I6n of 1612 werd de Schipbeek - dat wil zeggen: het bevaarbare deel
van de beek - naar het oosten verlengd tot aan de Markveldse molen. De beek
werd verwijd en verdiept en ter weerszijden van dijken voorzien tot aan de oorspronkelijke
waterscheiding met de Buurserbeek. Tevens moet toen de door
ons veronderstelde stuw zijn opgeruimd. Daarvoor in de plaats kwam een sluis,
later de Oude Sluis genoemd, een kering met een enkel stel deuren. Merkwaardig
is dat de deskundige over oude vaarwegen, de heer G.J. Schutten, in navolging
van een oudere publicatie van A. Bos, aanneemt dat de verbinding tussen
de Buurserbeek (oude naam: Markveldse beek of Molenbeek] en de Schipbeek
pas in I6n tot stand is gekomen. In de door Bos" aangehaalde teksten uit die
tijd staat echter niets over het graven van een nieuw stuk vaart. We kunnen
daarin wel lezen, dat een beek 'aufgereumett unnd nauigabel gemacht werde'
en elders 'dat int nyer vlier die becke [een nieuw geplande maar niet uitgevoerde
vaart] tho leiden si in die mollen becke und die olde becke weder opgerumpt
und van malkanderen gedicket'. Ook weten we, dat boeren uit Diepenheim
en Goor in 1630 de sluis in de Schipbeek vernielden en de dam ervoor
weghaalden. Dit leidde tot een protestbrief in hetzelfde jaar van de bewoners
van GeIselaar, waarin onder meer gesteld wordt, dat op kosten van 'Deventer
De Potbeek, een mysterieuze vaarweg langs Markelo 95

Afb.2
De sluizen in de Schipbeek en de Regge.
eene nieuwe grafte an die Schipbeke hen op, nae Merckvelt is gegraven, und
gemaecket geworden.' Maar met het woord 'nieuwe' wordt mijns inziens de
bevaarbaarmaking bedoeld. De boeren van GeIselaar en Stokkum hadden volgens
die briefhet recht om bij hoog water omtrent St. Peter [25 maart] de beek
achter de sluis af te dammen, 'gelijck oock voor unde nae is geschiet'. Voor en
na betekent 'van ouds' en suggereert een gebruik, dat al bestond vóór de bouw
van de (oude) sluis omstreeks 16II. Wat men er ook van denken moge, het is
onvoorstelbaar dat in de zestiende eeuw op de Schipbeek van Schipbekerhuizen
naar Deventer én op de Regge van Westervlier naar Goor is gevaren zonder
dat er aanvoer van water vanuit de Buurserbeek kwam. De protestbriefhad sucees
want in 16319 werd ongeveer 2,5 km stroomopwaarts van de herstelde sluis,
een nieuwe sluis gebouwd, ook met een enkel stel puntdeuren. Het ging om
het tegenhouden van het water van de Buurserbeek buiten het vaarseizoen
(25 rnaart-zr november'P). De sluizen werden bij het begin van het vaarseizoen
met geweld tegen het opgestuwde water open getrokken." Ook in de zomer
gingen zij af en toe open voor het doorlaten van vlotten en schuiten.
In het betreffende archiefstuk wordt de nieuwe sluis een overval genoemd. Dat
houdt in, dat er dus bij een zomervloed water overheen liep. Uiteindelijk kon
omstreeks 1663 na veel gegraaf worden gevaren tot aan de Haarmolen bij de
rijksgrens. Daarvan is echter maar kort gebruik gemaakt.
De stadsregering van Deventer was in 1629 niet tevreden met de kwaliteit van
de vaarweg over de Regge via Diepenheim en Goor, een vaarweg waarover zij
niets te zeggen had. Men dacht een oplossing gevonden te hebben door te
besluiten om een nieuwe vaarverbinding te laten graven volgens een nieuw
tracé, namelijk langs Markelo. Een vaarweg die veel vragen oproept, te beginnen
bij de betekenis van de naam.
96 O.M. van der Schrier

De Potbeek
De nieuw gegraven vaarweg langs Markelo heette in het verleden soms geheel of
gedeeltelijk Potbeek. De verwarring in de literatuur daarover is enorm. Van der
Aa's Aardrijkskundig woordenboek" geeft onder Holtdijksbeek: 'Zij begint aan de
Regge bij Goor, en loopt door Markelo naar de Schipbeek. Haar zuidelijk
gedeelte draagt de naam van Beusberger-waterleiding en Potbeek'. Onder Potbeek
wordt vermeldt dat dit Twentse riviertje de Regge en de Schipbeek verenigt.
In een Memorie van I juli I76913 stelde de bouwkundige W. Grevesteijn voor
een nieuwe sluis te bouwen in de Regge (afb. 3), vlakbij en benedenstrooms van
de mond van de Holtdijksbeek. Hij schreef daarover: 'De oude Ziel bij de Heekerense
windmolen is sedert 30 à 40 jaar in verval geweest en voor tien jaren
~.-.~., ..~..
veen ~ ·• •..
•
···.IJ.4 ........J
Afb.3
De door Grevesteijn geplande valschut. 1769.
De Potbeek, een mysterieuze vaanveg langs Markelo 97

afgebroken, dog waarvan nog enkele palen zijn blijven staan, en thans legt daar
een wipvonder. De nieuw te leggen Zijl 'schut mede het water van de oude
beke, die langs Scharpenzeel [havezate] loopt, even voor 't Erve Sprokreve de
beke van Stoevelaar [havezate] komende, uitschiet, dit is die mede door Herike
loopt, en aldaar de Potbeke genaamd word, en komt mede van Markel, alwaar
gesegt word dat deselve wel met schuiten bevaren is, schoon thans een kleine
gruppe'. Die opmerking over het varen met schuiten moet ons inziens wel met
een korrel zout worden genomen, evenals de daar op volgende passage. Van
een boer, wonend vlakbij de bebouwde kom van Markelo, vernamen wij, dat er
ooit op de Beusberger waterleiding is gevaren, aangezien zijn vader de planken
van een schuit, afkomstig van een erf vlakbij de Beusberger waterleiding, had
gebruikt voor zijn schuur.
De Potbeek zou naar het scheepstype met de naam pot kunnen heten, zoals er
een Potlee bestaat, een zijtak aan de rechter zijde van de Regge ongeveer drie
kilometer benedenstrooms van de Potbeek of Holtdijkse beek. De pot is een
voorloper van de zomp, een platboomd vaartuig, waarmee vracht over de Regge
werd getransporteerd. Een andere, zeer plausibele verklaring zou de vernoeming
kunnen zijn naar de herberg de Pot. Op een kaart uit 165614staat bij het
punt waar de Potbeek uitkomt op de Schipbeek: 'beke na die Potbrugge'. Deze
herberg De Pot ligt, volgens de huidige eigenaar, al vanaf 1583bij Markelo niet
ver van de plaats waar de oude postweg van Deventer naar Oldenzaal het dal
kruist en waar ongeveer de waterscheiding ligt tussen de stroomgebieden van
de Regge en de Schipbeek (afb. 4). Het is dus een strategische plaats, zeker
voor een kroeg. De Pot ligt in het waterschap Regge en Dinkel.
In het boek Varen waar geen water is kan men lezen, dat de vaarweg vanafWestervlier
naar Goor behalve met de Heeuwbeek of de Regge ook met de Potbeek
werd aangeduid. Deze naamsverwarring kan verklaard worden, als we weten dat
er in 172715zandplaten in de Potbeek werden opgeruimd en er op 10 maart 1753 16
door Almelose schippers over verzandingen in de Potbeek werd geklaagd. Door
de toenemende onbevaarbaarheid van de Potbeek langs Markelo kan in de I8e
eeuw de naam Potbeek in gebruik zijn geraakt voor de vaarweg vanafWestervlier.
De aanleg van de Potbeek
Een akte van 13 oktober 162917 van de stad Deventer handelt over het plan om
onder leiding van Nicolaas Geelkercken een grifte te doen graven. Geelkercken
was een landmeter, die we kennen door zijn kaart van Gelderland. De stad
Deventer verzocht in het bewuste archiefstuk alle magistraten en richters van het
land van Twente om, tegen betaling, 'opt spoedichste' voor het benodigde werkvolk
te zorgen. Zeker is het stadje Goor ook om een financiële bijdrage gevraagd,
want er is een brief, waarin Goor omstandig uiteenzet wat het stadsbestuur en de
burgers allemaal hebben gedaan aan het verbeteren en bekaden van hun beek [=
de Regge] vanaf de Goorse sluis tot aan de Zeldammer beek [= de PotIee].
Op 23 juli 1630 was de vaart blijkbaar gereed en vond er een inspeetie plaats.
Grote delen bleken echter onvoldoende diep te zijn. Er was zelfs een vak, waar
de uitkomende grond te dicht op de oever was gelegd. In het verslag hierover
wordt eveneens 'de Pott' genoemd. Belangwekkend is de mededeling dat bij
98 D.M. van der Schrier

Stokkumer broek
Afb.4
De waterpassing in 1632.
-' . ';.'
..,.~. -.•....,
r potbeek
.
.-.'
De Potbees: een mystedeuze vaarweg langs Markelo 99
.,.
"

Boesbarch [= Beusbergen] over 'een vijrdill uhr gaens witt sandtt und wellstandtt
is', dat wil zeggen dat er over ongeveer een kilometer lengte kwel is
waargenomen met aanvoer van wit zand. Volgens het verslag lag ter weerszijden
daarvan veengrond en moet het zand dus onder het veen vandaan zijn
gekomen. De vaart zelf wordt in dit stuk zowel 'becke' als wetering genoemd.
Na de eonstateringen van de onvolkomenheden is men weer aan het werk getogen.
Op II oktober 1630 waren die werkzaamheden aanbesteed" en op 16 oktober
1630 ontving de landmeter, de directeur van het werk, dertig gulden 14 stuiver.
Erg vlot verliepen de werkzaamheden niet, want er is ook in 1631 en 1632
aan gewerkt. In 1631 schreef de schout van het 'kerspelken' Holten, waarom hij
niet heeft willen meewerken aan het inzetten van ingezetenen aan het graven
van de nieuwe gracht tussen Goor en Markelo. De omstandigheden lieten het
niet toe: de boekweit moest nog worden geoogst en de turf was door de vele
regen op het veen blijven staan. Ook waren er voortdurend onverwachte doortochten
en inkwartiering van ruiters en soldaten. Hij verzocht derhalve voortaan
'onse schamele kerspelken niet meer toe beswaren als ander nabure kerspelen',
die er volgens hem beter aan toe waren.
Op 9 oktober 1632 bezichtigden enige heren van de Deventer magistraat en
een landmeter de 'Marckelsehn Schipbecke' 'nu nijer gemaickt'. De naam is
verwarrend omdat de Schipbeek in het kerspel Markelo ook zo wordt aangeduid.
Het verslag van die bezichtiging is een verslag van waterpassingen, die
waarschijnlijk tijdens de bezichtiging zijn verricht; het trekken van conclusies
daaruit wordt daardoor aan ons overgelaten.
De waterpassing
De vaart wordt in het rapport aangeduid met wetering. Omdat na het meten
van zes vakken met een nieuwe nummering is begonnen, gaat het hier kennelijk
om twee waterpassingen. Beide waterpassingen eindigen hoger dan het
beginpunt. Vermoedelijk zijn alleen twee gedeelten gewaterpast, daar waar
geen of te weinig water stond.
Als maat is de trede gebruikt; één keer is in plaats van 'treden' het woord 'passen'
genoteerd. Zoals later nog zal blijken, kan voor de lengte van een trede 0,9
meter worden aangehouden. De lengte van de gemarkeerde vakken varieert
tussen 92 en 230 treden. Bij de hoogteverschillen is vermoedelijk de Rijnlandse
voet gebruikt (31A cm) met 12 duimen per voet.
De eerste waterpassing begon bij Gelekinck. Waarschijnlijk is dat de boerderij
Gelkink vlakbij Markelo (afb. 4), die voorkomt op een kadastrale minuutplan uit
1825.19In ieder geval wordt hiermee niet bedoeld Gelkenstein of Gelekensteen
aan de Schipbeek. De boerderij ligt bij de brug ten zuidoosten van Markelo, een
praktisch beginpunt van de waterpassing. Deze waterpassing heeft een lengte
van 920 treden of 828 meter en geeft eerst een stijging over 810 treden of 729
meter van maar liefst 3 voet 7 duim (= 1,13meter) en daarna een daling over IlO
treden of 99 meter van I voet I duim (= 34 cm). De tweede waterpassing is lang
51Itreden of 460 m en stijgt over 324 m 2 voet 7 duim (= 81 cm) en daalt daarna
over 136 m 2,75 duim (= 7 cm). Deze waterpassing begint tegenover het 'pottshuisken'
en eindigt bij de brug, vanwaar afhet water 'nha Goer tho loptt'. Er is
100 D.M. van der Schrier

vanaf de brug nog een vak gewaterpast met een daling van I,S duim. Ter vergelijking:
een beladen pot heeft een diepgang van ongeveer 6 duim." Genoteerd werd
in dit rapport: 'Op verscheidene plaatsen drijft de regen ...[onleesbaar] in de wetering.'
De taluds waren dus kennelijk nog niet of nog onvoldoende begroeid. Het
lijkt erop, dat de vaart vanuit de Schipbeek is gegraven totdat het bij de hoogten
van Markelo niet meer lukte de vaart diep genoeg te krijgen. De genoemde brug
is die in de latere postweg van Deventer via Goor naar Oldenzaal. De afstand tussen
De Pot en de brug, langs de waterloop gemeten, is op de topografische kaart
ca. 450 meter. De trede zal daarom ca. 0.9 meter hebben bedragen. Een passage
in het rapport, die iets zegt over de hoogte van de brug, vermeldt dat de landmeter
zijn derde 'stoxken' 'onder die brugge' heeft geplaatst. Dat wijst ons inziens op
een niet al te hoog gelegen vaste brug, waar een pot aileen maar met gestreken
mast kan passeren. Verder werd er genoteerd: 'Bij de brug ligt een hout lang
ongeveer 14 voet'. Misschien is dat hout gebruikt voor de controle van de breedte
van de vaart op de waterlijn. De breedte van 6 à 7 voet voor een pot kan kloppen
met een dergelijke vaartbreedte. Twee potten kunnen elkaar dan net passeren. De
waterpassingen geven flinke stijgingen en dalingen te zien, waaruit we concluderen
dat zij geen betrekking hadden op het verloop van de waterstand. Het zal om
het verloop van de bodem zijn gegaan. Vermoedelijk lagen er nabij de waterscheiding
twee hoogten in de vaart waarover water stroomde vanuit het tussenliggende,
het hoogste kanaalvak. Dit kan het geval geweest zijn, want tussen de
gewaterpaste vakken is een hiaat van ongeveer lIOO meter. De waterpassingen
duiden op onbevaarbaarheid van de vaart. Ondanks de negatieve uitkomst van
het rapport moeten de Deventernaren de moed niet meteen hebben verloren. In
het volgende jaar 1633 vernielden enige inwoners van Stokkum de sluis bij Westervlier,
wat een stimulans kan zijn geweest om vol te houden. Maar helaas, over
eventuele aanvullende werken is in de archieven niets te vinden.
De aanleg en de mislukking van de Potbeek
In een dikke stapel archiefstukken, die aan het stadsbestuur van Zwolle in september
1750 werd toegezonden door hun collega's van Deventer," is het een en
ander te vinden over onze schipvaart. Het dossier draagt de volgende titel:
'Memorie of Deductie van de petitien en het recht van de Magistraat der Stad
van Deventer met alle den aankleve van dien, Deducenten ter eenre tegen de
Stad van Zwol Medededucenten ter anderen sijde' en geeft daarmee aan, dat er
een juridisch geschil tussen beide steden woedde. Aan de hand van een hele
rits argumenten moest de lezer van het gelijk van de stad Deventer overtuigd
raken. Een citaat uit verdedigingspunt nr. 59 laat ons weten: 'dat de Stad
[Deventer] in 't Jaar van 1630 heeft doen graven een Nieuwe Grifte of Beek uit
de Schipbeek in het Markeische Broek, langes Markel na Goor'. Deze grifte,
'gaande langes Gelkenstein en Markel', zou op een bijgevoegde kaart te zien
zijn. Helaas treffen we deze kaart niet aan bij het stuk en kon niet meer in de
archieven worden getraceerd. Echter op een andere kaart, uit 1656, staat de
Geliken-steen als grenspaal aangegeven aan de Schipbeek ca. 300 meter benedenstrooms
van de uitmonding van de 'beke na die Potbrugge'. Verder lezen
we in punt nr. 63: 'Dog welke Grift verlaten is, wanneer door de gedurige ver-
De Potbeek, een mysterieuze va,anveg langs Markelo lOI

soeken en instantien der Steden Diepenheim en Goor, en der aldaar wonende
Heeren Eedelen de vaart wederom langes Diepenheim gebragt is geworden'.
Ook de mededeling onder punt nr. 64 vinden we verhelderend: '..., hoewel het
veel beter en voordeliger was geweest sig bij de eerste onderneming te houden'.
De nieuw gegraven verbinding is dus van meet af aan als vaarweg bedoeld,
maar men kan zich afvragen of de tegenwerking van Diepenheim en Goor als
de echte oorzaak van de mislukking moet worden gezien; het meest makkelijke
is immers om de schuld bij een ander te leggen.
De waarheid is echter te vinden in een pleitnota over tolkwesties van een Diepenheims
advocaat in r766.22 Daaruit maken we op, dat Deventer er blijkbaar
vóór r630 voor zorgde, dat het door Diepenheim ingestelde tolgeld voor de
scheepvaart niet werd betaald. Het gevolg was dat de vaart gestremd werd en in
r630, r63r en r632 een andere doorvaart bij de Pot naar Goor is gemaakt.
Deventer erkende feitelijk daarmee het recht van Diepenheim om tol te heffen.
In die nota staat echter niets over eventuele verbeteringswerken aan die nieuwe
vaart na r632. Dat deze tolkwestie de echte oorzaak van de aanleg van de Potbeek
is geweest, lezen we in de overeenkomst, gesloten in r644 tussen de
stadsbesturen van Deventer en Diepenheim, over onder meer de afkoop van de
Diepenheimse tol door Deventer. De overeenkomst werd ondertekend door
vertegenwoordigers van beide stadsbesturen en werd, blijkens een toevoeging,
ook daadwerkelijk uitgevoerd.
Het einde van de Potbeek als vaarweg
Uit de betreffende overeenkomst van 29 aug. r64423 blijkt dat Deventer het
betalen van tol in het verleden had 'verweigert' [= verboden], met als gevolg verwaarlozing
en het onbevaarbaar worden van de vaarweg 'enige jaren herwaarts'.
De afkoopsom bedroeg 350 Carolus gulden. Voorts beloofde Deventer
niet alleen de vaarweg te herstellen, maar ook te zorgen voor het maken en
onderhouden van de twee bruggen binnen Diepenheim. Het stadje Diepenheim
op zijn beurt zou een gedeelte van de vaarweg onderhouden. Over de Potbeek
staat in de overeenkomst niets te lezen. Bij deze overeenkomst is als bijlage
een stuk uit 1628 gevoegd over de toltarieven te Diepenheim. Kennelijk is
hiervan gebruik gemaakt bij de berekening van de afkoopsom. Hoogstwaarschijnlijk
is dit stuk het begin van de tolkwestie geweest en de belangrijkste
grond van het besluit van Deventer van r629 tot het maken van een nieuwe
vaarweg. Uit het feit dat Deventer in r644 weer veel geld ging steken in de oude
vaarweg via Diepenheim moeten we concluderen, dat Deventer toen niet meer
geloofde in een goed bevaarbare route langs Markelo.
Mysterieuze onderbrekingen
Op de kaart van Ten Have uit 1648 is de Potbeek op vier plaatsen onderbroken
zonder dat daar aansluitende wegen zijn getekend. Het zou dan kunnen gaan
om bruggetjes of om sluizen. Daarbij moet dan gedacht worden aan de meest
eenvoudige vorm, valschutten of valschotten, een primitieve vorm van hefdeuren.
Op deze kaart komen op zes andere plaatsen dergelijke onderbrekingen
voor. Van vijf van die zes plaatsen staat vast dat het om een sluis of schot gaat
IOZ O.M. van der Schrier

namelijk: in de Schipbeek ter plaatse van de Nieuwe Sluis; in de bovenmond
van de Bolksbeek is dat de Avinksluis; in de Buurserbeek gaat het om een schut
naast de Oostendorpse molen; in dezelfde beek vervolgens een schut naast de
molen bij Haaksbergen en ten slotte de keersluis in de Hoendemesterbeek ter
plaatse van de IJ sseldijk tegenover Zutphen. Hiermee is het aannemelijk dat de
onderbrekingen in de Potbeek op Ten Haves kaart schutten of sluizen voorstellen.
In dat geval zijn bovendien de schutten in de Potbeek ook logisch over de
vaart verdeeld. er van uitgaande. dat er bij de bruggen ook schutten stonden.
Op twee plaatsen ter weerszijden van Markelo kruisen meerdere wegen de Potbeek.
Kennelijk ging het oorspronkelijk om voorden (doorwaadbare plaatsen)
door het drassige dal. waar de wegen zich op concentreerden. De weg aan de
oostzijde van het dal van de Beusberger waterleiding heet niet zomaar Voordesdijk.
Die zeven schutten leveren acht vakken op. vijflangs de Holtdijkse beek.
twee langs de Beusberger waterleiding en tenslotte nog het hoogste vak te Markelo.
Op de topografische kaart staan de volgende maaiveldhoogten: Enkelaarsbrug
11.6; Daalwijk 13.5; Elzen 11.8; Oude beek lO.6. Hieruit volgt dat het maaiveld
zou kunnen zijn gestegen van de Schipbeek van circa 12 meter tot circa
13.5 meter bij Markelo en vervolgens gedaald tot ongeveer lO.5 bij de Regge.
Ergo. de Schipbeek ligt zo'n 1.5 m hoger dan de Regge. Een stijging van ongeveer
1.5 m over twee vakken en een daling van zowat 3 m over vijf vakken geeft
vertrouwen in de hypothese van de schutten. Er is nóg een vertrouwen schenkend
punt. Toevallig ligt het maaiveld bij Westervlier ook op circa 13.5 m. De
dubbele sluis zou volgens de heer G.J. Schutten een verval hebben gehad van
circa 2 meter. Een verval van 1.5 meter lijkt ons waarschijnlijker. Er was een valschut
te Diepenheim en een valschut te Goor. vermoedelijk bij de windmolen
van Hekeren." Voor de resterende 1.5 meter stonden dus twee vakken ter
beschikking overeenkomstig de Potbeek tussen de Schipbeek en Markelo. Aangezien
over het plaatsen van schutten in de Potbeek niets is overgeleverd gaat
het kennelijk om een niet uitgevoerd plan.
Met het bouwen van schutten werd het ontbreken van een goede watervoorziening
van de Potbeek niet opgelost. Weliswaar had de vaarweg langs Markelo
profijt van relatief veel kwelwater. maar daar tegenover stonden onstabiele
oevers. waardoor het op diepte houden van de vaart veel jaarlijks onderhoud
zou hebben gevergd. En dan was er het probleem van het varen. immers de
vaarweg langs Diepenheim had drie 'sluizen', die langs Markelo zou er ten
minste zeven nodig hebben! Dat lijkt ons onvoorstelbaar. Het kan zijn dat er.
ondanks de afwezigheid van sluizen. misschien tussen 1632 en 1644 nog wel is
gevaren. Vaak zal het, vooral bij Markelo. meer slepen dan varen zijn geweest.
Soms ging de schipper te water om zijn boot door tillen en trekken over een
ondiepte te halen. Misschien kwamen er paarden bij te pas. Ons is verteld dat
te Zeldam de schippers potschuvers werden genoemd. Volgens het woordenboek
van Verdam is een potschuver hij die een pot boomt. Hiervoor hebben we
al gezien, dat met een pot een eenmans-scheepje bedoeld wordt. Men voer vermoedelijk
ook hier, zoals elders, in konvooi om elkaar te kunnen helpen. Het
kan haast niet anders of er moeten vanwege het gebrek aan water afspraken
over eenrichtingsverkeer op de Potbeek hebben bestaan.
De Potbeek, een mysterie"ze vaarweg langs Markelo 103

Het mysterie blijft
Het staat vast dat Deventer in de jaren r630, r63r en r632 een nieuwe vaarweg,
de Potbeek, heeft aangelegd van de Schipbeek naar de Regge langs Markelo. De
belangrijkste reden van de aanleg was het heffen van tolgeld door Diepenheim
op de vaarweg aldaar. Hoewel het nergens zo staat, is de Potbeek mislukt,
omdat het niet mogelijk bleek de hoogte bij Markelo voldoende diep te ontgraven.
In r644 kocht Deventer de Diepenheimse tol af en ging deze stad over tot
herstel van de oude vaarweg. Ongetwijfeld betekende dit het einde van het
varen langs Markelo. Tot zover lijkt het ons helemaal geen mysterie te zijn,
ware het niet dat in r648 de mislukte vaarweg in volle glorie verscheen op de
toen gedrukte kaart van Nicolaas ten Have. Op die kaart zijn bovendien onderbrekingen
in die vaarweg aangegeven, waarmee ons inziens schutten zijn
bedoeld. Die conclusie berust op vergelijking met andere onderbrekingen in
vaarwegen op die kaart. Ofschoon de verdediging van de Deventer belangen die
stad noodzaakte een vaart te graven, is het jammer dat we niet weten of er ooit
scheepvaart van enig belang op de Potbeek is geweest. En dus blijft onduidelijk
of de vaart van meet af aan een totale mislukking was.
Noten
1 J.CH. de Groot, 'Overijssels 'landtafereel' van de zeventiende eeuw', in: Overijselse Historische
Bijdragen (OHB) 105 (1990), p. 63 en 69.
2 G.J. Doornink, 'Uit de geschiedenis van de Schipbeek', in: Verslagen en mededeelingen van
de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 51 (1935), p. 71.
3 W. Staring en T.J. Stieltjes, De Overijsselsche wateren (Zwolle1848), p.122.
4 D.M. van der Schrier, 'De Holterdijk', in: OHB 112 (1997), pp. 35-36.
5 H. Hagens, Molens Mulders Meesters (Hengelo 1979), pp. 61,120 en 122.
6 Doornink, a.w., p. 72.
7 G.J. Schutten, Varen waar geen water is (Hengelo 1981), p. 33.
8 A. Bos, 'De Oude Regge', in: De Navorscher 87(1938), pp. 115-120.
9 Doornink, a.w., p. 75; Schutten, a.w. p. 36.
10 W. Staring en T.J. Stieltjes, De scheepvaart in Salland en Twenthe (Zwolle 1847), p. 27, is deze
periode: 23 maart-11 november.
11 Staring en Stieltjes, De scheepvaart in Salland en Twenthe, p. 26; De Overijsselsche wateren,
p.406.
12 A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden (Gorinchem 1839-1851).
13 Historisch Centrum Overijssel (HCO), Oude stadsarchiefvan Zwolle, inv.nr. AAZ01-9510.
14 Staring en Stieltjes, De Overijsselsche wateren, p. 46.
15 Schutten, a.w. pp. 33 en 34.
16 Schutten, mededeling van hem, ontleend aan het Deventer Gemeentearchief.
17 Deventer, Gemeentearchief Deventer, Inventaris van het Deventer-archief (Deventer 1870),
inv.nr. 1130 (nu lijst 195 nr. 53).
18 HCO, Collectie kleine aanwinsten Rijksarchief in OverijsseI1882-1, blz. 89.
19 Kadastraal Minuutplan gemeente Markelo uit 1825, sectie E West Stokkum blad 1.
20 Staring en Stieltjes, De scheepvaart in Salland en Twenthe, p. 27.
21 HCa, Oude stadsarchief van Zwolle, inv.nr. AAZ01- 5906.
22 HCa, Statenarchief (lnv. Ter Kuile), inv.nr. 4635.
23 Deventer, Gemeentearchief Deventer, A. lindner, Inventaris van de archiefbescheiden
betreffende de bemoeienissen van de stad Deventer met de Markelse Schipbeek 1571-ca.
1850 (Deventer 1987) (typoscript), inv.nr. 11.
24 Schutten, a.w., kaarten op pp. 34 en 116.
I04 D.M. van der Schrier