Klik hier om die volledige joernaal in PDF-formaat af te laai - LitNet

LitNet
Akademies
Augustus 2012: jaargang 9, nommer 2
’n Akademiese joernaal vir die
Geesteswetenskappe,
Natuurwetenskappe en Regte
www.litnet.co.za
ISSN 1995-5928

Redaksie: LitNet Akademies
Hoofredakteur
Etienne van Heerden (PhD, LLB), Universiteit van Kaapstad
Hoofbestuurder en -redakteur: LitNet Akademies
Uitvoerende redakteur: LitNet
Geesteswetenskappe-redakteur
Francis Galloway (DLitt)
Regte-redakteur
Johann Neethling (LLM LLD), Universiteit van die Vrystaat
Natuurwetenskappe-redakteur
Dirk Laurie (MSc in Wiskunde, PhD), Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Hendrik Geyer (MSc in Teoretiese Fisika, PhD in Teoretiese Kernfisika, FRSSAf),
Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Jannie Hofmeyr (BSc Hons in Biochemie, MSc in Biochemie, PhD, FRSSAf), Universiteit
Stellenbosch
Personeel
Produksiebestuurder
Elzette Steenkamp (PhD)
Redaksionele bestuurder
Naomi Bruwer (MA in Afrikaans-Nederlands), Senior inhoudsbestuurder by
LitNet
Taaladviseur
Nicky Grieshaber (MA)

Adviesraadslede van LitNet Akademies
Ruth Baitsewe, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Bezuidenhout, Universiteit van die Pretoria – Suid-Afrika
Frikkie Botha, Bestuurder: QCanes, BSES Limited – Australië
Gerrit Brand, Universiteit van Stellenbosch – Suid-Afrika
Guillaume Brümmer, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Naomi Bruwer, Inhoudsbestuurder by www.litnet.co.za – Suid-Afrika
Joel Claassen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Eugene Cloete, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Neil Cochrane, Universiteit van Suid-Afrika – Suid-Afrika
Ronald Cools, Katholieke Universiteit Leuven – België
Scarlett Cornelissen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Darryl David, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Leon Dicks, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Ian Dubery, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Heilna du Plooy, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Jat du Toit, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Kobus Eloff, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Hans Ester, Radboud Universiteit Nijmegen – Nederland
Eep Francken, Universiteit Leiden – Nederland
Francis Galloway, LitNet Akademies: Geesteswetenskappe-redakteur – Suid-Afrika
Ena Jansen, Vrije Universiteit van Amsterdam – Nederland
Thys Human, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Jerzy Koch, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań – Pole
Chris Koen, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Derek Litthauer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Catharina Loader, Universiteit van Wenen – Oostenryk
Amanda Lochner, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Braam Louw, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Johann Lutjeharms, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Johan Malherbe, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Jean Meiring, Universiteit van Cambridge – Engeland
Johan Meyer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Albert Neitz, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Desmond Painter, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Marius Potgieter, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Sakkie Pretorius, The Australian Wine Research Institute – Australië
Heinrich Raubenheimer, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Koot Reinecke, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Egmont Rohwer, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Vasti Roodt, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Alfred Schaffer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Arnold Schoonwinkel, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hendrik Swart, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Christo van der Rheede, Afrikaanse Handelsinstituut – Suid-Afrika
Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Hannes van Staden, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit – Suid-Afrika
Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Emile van Zyl, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Rudi Venter, Oxford University Press – Suid-Afrika
Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika

Andries Visagie, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Gideon Wolfaardt, Ryerson University – Kanada
André Weideman, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hein Willemse, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Uitgewer: LitNet
LitNet Akademies is ʼn geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.
Besoek: http://www.litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies
E-pos: akademies@litnet.co.za
Telefoonnommer: 021 886 5169
ISSN 1995-5928
Ondersteun deur:

Inhoudsopgawe
Afdeling: Natuurwetenskappe
Enumerasie van self-ortonogale Latynse vierkante met simmetriese
ortogonale maats – Alewyn Burger, Martin Kidd en Jan van Vuuren:
Departement Logistiek, Universiteit Stellenbosch
Antimikrobiese nanovesels vir waterbehandeling: poli(vinielalkohol)-
en poli(akrielonitriel)-nanovesels met silwer-nanopartikels – Danielle
Marguerite du Plessis (Departement Biochemie, Universiteit Stellenbosch)
en Marelize Botes, Leon Milner Theodore Dicks en Thomas Eugene
Cloete (Departement Mikrobiologie, Universiteit Stellenbosch)
Epigenetika: die skakel tussen genetika en omgewing – V. O’Neill, G.
Koorsen en L. Bornman, Departement Biochemie, Universiteit van
Johannesburg
Afdeling: Regte
Deliktuele staatsaanspreeklikheid weens polisieverkragting –
J.Neethling, (Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat) en
J.M. Potgieter (Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika)
Aantekeninge: Die reg op kennis van die eie afstamming – J. Neethling:
Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
Vonnisbespreking: Beskrywing van geskenkte onroerende goed wat
met ’n verband beswaar is: Scholtz v Scholtz 2012 1 SA 382 (WKK);
Scholtz v Scholtz (209/2011) [2012] ZASCA 9 – D.J. Lötz en C.J. Nagel:
Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Pretoria
Begrafnisregte in die konteks van die Afrika-gewoontereg en die rol
van die testamentopsteller – George Pelser en Christa Rautenbach:
1
25
42
73
100
117
134

Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom Kampus)
Die politiek van die estetiese in ’n postkoloniale konteks:
menswaardigheid en vryheid van uitdrukking in die debat rondom
Brett Murray se skildery The Spear – Jaco Barnard-Naudé (Departement
Privaatreg, Universiteit van Kaapstad) en Pierre de Vos (Departement
Publiekreg, Universiteit van Kaapstad)
Die nuwe ondernemingsreddingspraktisyn: Geneesheer of
begrafnisondernemer? ’n Ondersoek na die kwalifikasies van die
reddingspraktisyn – L.M. Jacobs: Departement Handelsreg, Universiteit
van die Vrystaat
Riglyne om die reg op gelykheid toe te pas – I.M. Rautenbach: Fakulteit
Regsgeleerdheid, Universiteit van Johannesburg
Vonnisbespreking: Die uitwerking van ’n bevel vir
skuldherstrukturering op ’n kredietgewer se reg op skuldafdwinging
waar kennis van beëindiging van skuldhersiening voor verlening van
die bevel gegee is. – M. Roestoff: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit
van Pretoria
Afdeling: Geesteswetenskappe
’n Wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika: ideaal, wenslik, haalbaar,
werklikheid, hersenskim?– Charl C. Wolhuter: Fakulteit
Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
’n Kritiek op ’n normatiewe vergelyking van die 2003- en 2011weergawes
van die South African Languages Bill aan die hand van
sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing – Theodorus du Plessis:
Eenheid vir Taalbestuur, Universiteit van die Vrystaat
“ek het ʼn liggaam, daarom is ek”: Outobiografiese elemente in Antjie
Krog se Verweerskrif – Marisa Botha: postdoktorale navorsingsgenoot,
Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse
Universiteit
176
202
229
266
284
309
354

Die impak van revisie op vertaalde eksamenvraestelle in ’n
hoëronderwysomgewing– Alta van Rensburg: Taalsentrum, Universiteit
Stellenbosch
Om ’n deeglike “aanmaning van sterflikheid” te kry: katabasis,
relasionaliteit en retrovisie in Die benederyk van Ingrid Winterbach –
Adéle Nel: Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
Die relatiewe welvaart van die vroeë Kaapse setlaars – Johan Fourie:
Departement Ekonomie, Universiteit Stellenbosch
’n Inligtingstegnologie-gesentreerde gebruikerskoppelvlak vir
navorsingsdoeleindes binne die geesteswetenskappe met spesifieke
verwysing na die Afrikaanse letterkunde – Burgert Senekal:
Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die
Vrystaat
Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie
met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman – Susan Smith:
Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare (Oos-Londen Kampus)
Demokrasie en demokratisering in Afrika: Deel 1
Konsepte, teoretiese benadering, historiese oorsig en huidige stand –
Chris Nelson: Navorsingsgenoot, Fakulteit Krygskunde, Universiteit
Stellenbosch
Demokrasie en demokratisering in Afrika: Deel 2
Die belangrikste faktore wat substantiewe oorgang belemmer – Chris
Nelson: Navorsingsgenoot, Fakulteit Krygskunde, Universiteit
Stellenbosch
Faktore wat kan bydra tot die ontwikkeling van ’n kultuurtoepaslike
milieu vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone in residensiële-sorgeenhede
– S. du Toit en T. van der Merwe (Departement Arbeidsterapie,
Universiteit van die Vrystaat), W. Böning en R. van der Merwe,
(Gemeenskapsdiensterapeute, Departement Gesondheid) en M. de Villiers,
392
413
442
468
500
524
544
583

A. Higgo, A. Kruger, N. Olivier en G. Viljoen (2011-finalejaarstudente,
Departement Arbeidsterapie, Universiteit van die Vrystaat)
’n Multiperspektiefbenadering tot die ontwerp van ’n Afrikaanse
taakgebaseerde sillabus op universiteitsvlak – Elbie Adendorff:
Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
Gewone lesers aan die Kaap, c. 1680 tot 1850 – Archie L. Dick:
Departement van Inligtingkunde, Universiteit van Pretoria
Ma’s se persepsies van hoe afknouery gesinne beïnvloed – Estelle
Roodt en Abraham P. Greeff: Departement Sielkunde, Universiteit van
Stellenbosch
Integrasie van artikulatoriese en akoestiese eienskappe van vokale: ’n
beskrywingsraamwerk – Daan Wissing: Senior Navorser, Sentrum vir
Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit
Taferele, tableaux vivants, tablo’s en die vroeë Afrikaanse drama
(1850–1950) – Marisa Keuris: Departement Afrikaans en Algemene
Literatuurwetenskap, Unisa
613
653
686
701
744

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Enumerasie van self-ortonogale Latynse vierkante
met simmetriese ortogonale maats
A.P. Burger, M.P. Kidd en J.H. van Vuuren
A.P. Burger, M.P. Kidd en J.H. van Vuuren: Departement Logistiek, Universiteit Stellenbosch
Opsomming
In hierdie artikel enumereer ons verskeie ekwivalensieklasse van self-ortogonale Latynse vierkante
met simmetriese, ortogonale maats (SOLVSOMs), ’n probleem wat nog nie in die literatuur
oor kombinatoriese ontwerpe aangespreek is nie. In die besonder bepaal ons die getal
(ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs van orde n 10 deur inligting in bestaande, uitputtende
databasisse van self-ortogonale Latynse vierkante en simmetriese Latynse vierkante
met behulp van ’n boomsoektog met terugkering (Eng: backtracking) te kombineer. Ons bepaal
ook die getal verskillende SOLVSOMs, SOLVSOMs in standaardvorm en transponentisomorfismeklasse
van SOLVSOMs van ordes n 10 deur gebruikmaking van standaard tegnieke
uit abstrakte algebra. In die proses beantwoord ons ’n 34 jaar-oue oop bestaansvraag
oor SOLVSOMs van orde 10 deur aan te toon dat geen so ’n ontwerp bestaan nie. Aangesien
’n SOLVSOM van orde n in standaardvorm ekwivalent is aan ’n spelskedule vir ’n gadevermydende
gemengde-dubbels rondomtalie-tennistoernooi vir n getroude pare, dui hierdie
resultaat daarop dat geen so ’n toernooi vir 10 getroude pare geskeduleer kan word nie.
Trefwoorde: Latynse vierkant, self-ortogonale Latynse vierkant, simmetriese Latynse vierkant,
SOLVSOM, enumerasie.
Abstract
Enumeration of self-orthogonal Latin squares with symmetric orthogonal mates
A Latin square of order n is an n × n array containing each symbol from a set of n distinct
symbols exactly once in every row and every column. We denote the entry in row i and column
j of a Latin square L by L(i, j) and take the n symbols from the set Zn = {0,...,n − 1}. The
index sets for the rows and columns of a Latin square are also taken as Zn. A Latin square
is said to be unipotent if all the entries on its main diagonal are a single symbol from Zn,
idempotent if the entries on its main diagonal are all the symbols of Zn in natural order, and
reduced if both its first row and first column contain the symbols of Zn in natural order.
1

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Two Latin squares L and L ′ are orthogonal if the n 2 ordered pairs (L(i, j),L ′ (i, j)) are all distinct
as i, j ∈ Zn vary. The transpose of a Latin square L, denoted by L T , is defined as in the
ordinary matrix sense and L is symmetric if L = L T . If a Latin square L is orthogonal to its
transpose, then L is called a self-orthogonal Latin square (SOLS). If a SOLS L is orthogonal
to a symmetric Latin square S, then the pair (L,S) forms a SOLS with a symmetric orthogonal
mate (SOLSSOM). If n is even, a SOLSSOM (L,S) is unipotent if S is unipotent. Furthermore,
a SOLSSOM S = (L,S) is standard if L is idempotent and if S is idempotent (for odd n) or
reduced (for even n).
It is known that a SOLSSOM of order n exists for any positive integer n = 1,2,3,6,10, 14, while
a SOLSSOM of order n does not exist if n = 1,2,3,6 (at the time of writing this paper the cases
of orders n = 10,14 were still undecided). Unipotent SOLSSOMs have useful applications in
the scheduling of spouse-avoiding mixed-doubles round-robin tennis tournaments [5, 9] and
Whist tournaments [10, §III.5.10].
Two SOLSSOMs S = (L,S) and S ′ = (L ′ ,S ′ ) are (row, column)-paratopic if there exists a
quadruple α = (p,ℓ,s,t) ∈ S 3 n × S2 of permutations (where Sn is the symmetric group of order
n), called a (row, column)-paratopism mapping S to S ′ , such that
ℓ(L(i, j)) =
L ′ (p(i), p( j)) if t(0) = 0,
L ′ (p( j), p(i)) if t(0) = 1,
and s(S(i, j)) = S ′ (p(i), p( j)). Hence p is a permutation applied to the rows and columns of
L and S, and ℓ is a permutation applied to the symbols of L. Furthermore, s is a permutation
applied to the symbols of S, while t permutes the roles of the rows and columns of L (i.e.
possibly achieves a switch between L and L T ). The notation S ′ = S α is henceforth used to
denote the fact that α transforms S into S ′ . If S = S α , then α is called a (row, column)autoparatopism
of S . If α = (p,ℓ,s,t) is a (row, column)-paratopism for which p = ℓ = s,
then α is called a transpose-isomorphism, simply denoted by (p,t) ∈ Sn × S2, in which case
S and S α are said to be transpose-isomorphic. If S α = S in this case, then α is called a
transpose-automorphism of S .
The notions of a (row, column)-paratopism and a transpose-isomorphism may be defined similarly
for SOLS or for symmetric Latin squares (individually). For instance, if α = (p,ℓ,s,t) is a
(row, column)-paratopism acting on a SOLSSOM S = (L,S), then (p,ℓ,t) is a (row, column)paratopism
acting on L, while (p,s) is a (row, column)-paratopism acting on S.
Various classes of SOLS of orders 4 n 10 have been enumerated by Graham and Roberts
[11] and by Burger et al. [8, 7], and unipotent symmetric Latin squares have also been enumerated
in the form of one-factorisations of the complete graph [2]. A problem that has not yet
been addressed in the literature yet is that of the enumeration of SOLSSOMs. The availability
of exhaustive repositories for non-(row,column)-paratopic symmetric Latin squares in [13] and
non-transpose-isomorphic SOLS in [6] provide two different methods of generating SOLSS-
OMs, namely finding, for each SOLS in the repository, its non-(row,column)-paratopic symmetric
orthogonal mates, or finding, for each symmetric Latin square, its non-(row,column)paratopic
SOLS-mates.
In this paper we adopt both the enumeration methods described above (implemented as backtracking
tree searches) with a view to enumerating distinct SOLSSOMs, standard SOLSS-
OMs, transpose-isomorphism classes of SOLSSOMs, and (row, column)-paratopism classes of
SOLSSOMs up to order 10, thereby also providing a means for validating our results. The
numerical results obtained are summarised in Table 1. An important conclusion from these
enumeration results is that there is no SOLSSOM of order 10; this settles a 34-year-old stan-
2

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
ding case with respect to orders for which SOLSSOMs exist. Since a SOLSSOM of order n in
standard form is equivalent to a playing schedule for a spouse-avoiding mixed-doubles roundrobin
tennis tournament involving n married couples, this shows that no such tournament can
be scheduled for 10 married couples.
There is an appendix at the end of the paper which contains lists of (i) the (row, column)paratopism
class representatives of idempotent symmetric Latyn squares of orders n = 5,7,9
and (ii) the (row, column)-paratopism class representatives of standard SOLSSOMs of orders
n = 4,5,7,8,9.
n Distinct
SOLSSOMs
Standard
SOLSSOMs
Transposeisomorphism
classes of
SOLSSOMs
(Row, column)paratopism
classes of
SOLSSOMs
2 0 0 0 0
3 0 0 0 0
4 1 152 2 31 1
5 172 800 12 749 1
6 0 0 0 0
7 12 192 768 000 480 1 210 622 2
8 608 662 978 560 000 374 400 7 547 904 042 32
9 464 573 723 443 200 000 3 528 000 640 121 719 688 26
10 0 0 0 0
Sloane #A166490 #A166489 #A166488 #A166487
Tabel 1: Enumeration of various equivalence classes of SOLSSOMs of orders 4 n 10. The last row
of the table contains the sequence numbers in Sloane’s Online Encyclopedia of Integer Sequences [16]
corresponding to the table columns.
Keywords: Latin square, self-orthogonal Latin square, symmetric Latin square, SOLSSOM,
enumeration.
Inleiding
In 1972 was die Briarcliff Racquet Club in New York op soek na ’n skedule vir ’n gemengdedubbels
tennistoernooi vir getroude pare (m.a.w. waarin elke wedstryd uit twee opponerende
spanne bestaan, waar elke span een man en een vrou bevat), sodat:
(i) geen speler (as spanmaat of opponent) in dieselfde wedstryd as sy/haar eggenoot speel
nie
(ii) elke speler elke ander speler (behalwe sy/haar eggenoot) presies een keer teenstaan
(iii) elke speler presies een keer saam met elke speler van die teenoorgestelde geslag (behalwe
sy/haar eggenoot) in ’n span speel
(iv) wedstryde in die minimum getal rondtes gegroepeer word waar geen speler meer as een
keer per rondte speel nie en die rondtes elk ewe veel wedstryde bevat.
3

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
’n Toernooi wat aan hierdie voorwaardes voldoen, staan as ’n gade-vermydende gemengdedubbels
rondomtalie-tennistoernooi (GGRTT) bekend, en die vermoede dat ’n getroude paar
se verhouding ’n invloed op hul spel kan hê wanneer hulle teen of saam met mekaar speel, dien
as motivering vir die skedulering van so ’n toernooi vir getroude pare.
Aangesien elke man presies een keer teen elke ander man moet speel, moet daar minstens n−1
rondtes in ’n GGRTT vir n getroude pare wees. As n ewe is, kan die mans in enige rondte
afgepaar word om teen mekaar te speel sonder dat enige man hoef uit te sit, maar indien n
onewe is, sal daar in elke rondte een man moet uitsit. Indien ’n man gedurende ’n rondte uitsit,
moet daar dus minstens n rondtes geskeduleer word sodat hierdie man nogsteeds elk van die
ander n − 1 mans presies een keer kan teenstaan. Vir ewe n is die minimum getal rondtes dus
n − 1, terwyl vir onewe n die minimum getal rondtes dus n is. Om hierdie minimum vir onewe
n te bereik, moet dit verder ook geld dat elke man net een keer gedurende die toernooi uitsit,
en dat ’n man en sy vrou saam gedurende dieselfde rondte moet uitsit.
Gestel byvoorbeeld vier mans, M0, M1, M2, en M3, en vier vrouens, V0, V1, V2, en V3, neem
aan so ’n tennistoernooi deel, waar Mi en Vi eggenote vir i = 0,1,2 en 3 is (m.a.w. i kan gesien
word as ’n simbool wat die egpaar (Mi,Vi) se van voorstel). ’n Voorbeeld van ’n GGRTT waarin
hierdie pare deelneem en waar die roosternotasie
Mi Mj
Vk Vℓ
die wedstryd voorstel waarin Mi en Vk ’n span teen Mj en Vℓ vorm, word in Figuur 1 getoon.
M0 M1
V2 V3
Rondte 0 Rondte 1 Rondte 2
M2 M3
V0 V1
M0 M2
V3 V1
M1 M3
V2 V0
M0 M3
V1 V2
M1 M2
V0 V3
Figuur 1: ’n Voorbeeld van ’n GGRTT vir vier getroude pare bestaande uit drie rondtes.
Die GGRTT in Figuur 1 is klein genoeg sodat vereistes (i)-(iv) hier bo maklik deur inspeksie
geverifieer kan word. So is dit byvoorbeeld maklik om te sien dat die twee mans M0 en M1
mekaar slegs in een rondte teenstaan (naamlik Rondte 0), en dat dieselfde geld vir elke ander
paar spelers. Verder kan dit ook maklik geverifieer word dat man M0 en vrou V2 in slegs een
rondte afgepaar word om ’n span te vorm (naamlik Rondte 0), en dat geen speler in enige
wedstryd saam met of teen sy/haar eggenoot speel nie.
Die voorsitter van die Briarcliff Racquet Club het besef dat die skedulering van ’n GGRTT nie
’n triviale taak is nie, en het die wiskundiges Brayton, Coppersmith en Hoffman [5] genader toe
die klub nie self skedules vir sulke toernooie kon opstel nie. Hierdie wiskundiges het vasgestel
dat skedules vir GGRTTs afgelei kan word uit wiskundige strukture wat as self-ortogonale
Latynse vierkante (SOLVe) bekend staan. SOLVe kan gekonstrueer word deur van bekende
wiskundige tegnieke gebruik te maak.
’n Latynse vierkant van orde n is ’n rangskikking van n simbole in ’n n × n-rooster sodat elke
simbool presies een keer in elke ry en kolom voorkom, en twee Latynse vierkante van orde
n is ortogonaal indien geen twee inskrywings (gesien as geordende pare) in ’n derde n × nrooster
gevorm deur die twee vierkante op mekaar te superponeer, dieselfde is nie. Verder
is ’n SOLV ’n Latynse vierkant wat ortogonaal aan sy transponent is, waar die transponent
4

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
van ’n Latynse vierkant verkry word deur die vierkant rondom ’n as deur sy noordwesteliksuidoostelike
diagonaal te roteer. Figuur 2 toon (a) ’n SOLV van orde 4 (waar die simbole
deur vier kleure voorgestel word) tesame met (b) die transponent van die SOLV, asook (c) die
superposisie van die SOLV en sy transponent.
(a) (b) (c)
Figuur 2: (a) ’n SOLV van orde 4. (b) Die transponent van die Latynse vierkant in (a). (c)
Die superposisie van hierdie twee Latynse vierkante waarin geen twee inskrywings dieselfde
geordende paar kleure bevat nie.
Om te sien hoe ’n SOLV gebruik kan word om ’n skedule vir ’n GGRTT af te lei, laat L ’n SOLV
van orde n voorstel waarin die simbole {V0,V1,...,Vn−1} voorkom, laat die rye en kolomme
van L deur die versameling simbole {M0,M1,...,Mn−1} geïndekseer word (m.a.w. sodat M0
die eerste ry en kolom voorstel, M1 die tweede, ens.), en laat L(Mi,Mj) die simbool wat in ry
Mi en kolom Mj voorkom, voorstel. Gestel verder dat L(Mi,Mi) = Vi vir elke simbool i in die
versameling {0,1,...,n − 1} 1 . Die idempotente SOLV L kan gebruik word om die wedstryde
van ’n GGRTT voort te bring deur vir elke paar verskillende simbole Mi en Mj die wedstryd
Mi
Mj
L(Mi,Mj) L(Mj,Mi)
by die skedule in te sluit. Dus word die ry- en kolomindekse geneem as die mans, terwyl die
inskrywings van die SOLV die vrouens voorstel, waar Mi en Vi weer eens eggenote vir alle
i = 0,1,...,n−1 is. Die volgende eienskappe kan nou vir elke wedstryd wat so opgestel word,
waargeneem word:
• Aangesien hierdie wedstryde presies een keer vir elke paar verskillende simbole Mi en
Mj ingesluit word, speel elke man presies een keer teen elke ander man gedurende die
toernooi.
• Omdat L ’n Latynse vierkant is, kom die simbool L(Mi,Mj) net een keer in ry Mi van
L voor, naamlik in kolom Mj, en dus sal L(Mi,Mj) en Mi net in een wedstryd afgepaar
word om ’n span te vorm.
• Omdat L ’n Latynse vierkant is, kom die simbool L(Mj,Mi) net een keer in kolom Mi van
L voor, naamlik in ry Mj, en dus sal L(Mj,Mi) en Mi net in een wedstryd teen mekaar
speel.
• Omdat L self-ortogonaal is, kom die paar vrouens L(Mi,Mj) en L(Mj,Mi) net in die
wedstryd voor waarin Mi en Mj teen mekaar speel, en dus speel elke vrou presies een
keer teen elke ander vrou.
• Omdat L(Mi,Mi) = Vi geld vir elke simbool i in die versameling {0,1,...,n−1} dat geen
man in dieselfde wedstryd as sy eie vrou geskeduleer word nie.
1 ’n Latynse vierkant van orde n is idempotent as al n simbole in natuurlike volgorde op die noordwestelik-
suidoostelike diagonaal verskyn.
(1)
5

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Alhoewel ’n SOLV gebruik kan word om die wedstryde van ’n GGRTT voort te bring, voorsien
dit geen inligting ten opsigte van hoe hierdie wedstryde in die minimum getal rondtes geskeduleer
kan word nie. Vir hierdie doel word ’n tweede Latynse vierkant benodig wat ortogonaal
aan die gegewe SOLV is en wat verder ook simmetries (gelyk aan sy transponent) is. So ’n paar
Latynse vierkante word ’n SOLV met ’n simmetriese ortogonale maat (SOLVSOM) genoem.
Laat L ’n SOLV met ry/kolom-indekse en simbole soos bo bespreek, voorstel, en laat S ’n
simmetriese Latynse vierkant met dieselfde ry/kolom-indekse as L voorstel, maar waarin die
inskrywings die getalle 0,1,...,n − 1 is. Indien L en S ’n SOLVSOM vorm (m.a.w. indien
hulle ortogonaal is) en indien S(Mi,Mi) = n − 1 2 vir ewe n of S(Mi,Mi) = i vir onewe n en
alle i = 0,1,...,n − 1, kan ’n skedule vir ’n GGRTT verkry word indien die wedstryd in (1)
geskeduleer word om in Rondte S(Mi,Mj) gespeel te word. Die volgende waarnemings kan
boonop gemaak word:
• Omdat S ’n Latynse vierkant is, kom die simbool S(Mi,Mj) net een keer in ry Mi van S
voor, naamlik in kolom Mj, en dus sal Mi slegs een keer in Rondte S(Mi,Mj) speel. Geen
man word dus in meer as een wedstryd per rondte geskeduleer nie.
• Omdat L en S ortogonaal is, word L(Mi,Mj) in Rondte S(Mi,Mj) slegs in een wedstryd
geskeduleer, naamlik in die wedstryd waarin Mi en Mj teen mekaar speel. Geen vrou
word dus in meer as een wedstryd per rondte geskeduleer nie.
• Vir ewe n stel S(Mi,Mi) = n − 1 nie ’n rondte voor nie (aangesien daar net n − 1 rondtes
is, naamlik 0,1,...,n − 2), en vir onewe n stel S(Mi,Mi) = i die rondte voor waarin Mi
en Vi uitsit.
Die SOLVSOM van orde 4
M0 M1 M2 M3
M0 V0 V2 V3 V1
M1 V3 V1 V0 V2
M2 V1 V3 V2 V0
M3 V2 V0 V1 V3
en
M0 M1 M2 M3
M0 3 0 1 2
M1 0 3 2 1
M2 1 2 3 0
M3 2 1 0 3
lewer byvoorbeeld op hierdie manier die GGRTT in Figuur 1, en die bostaande waarnemings
kan maklik vir hierdie klein voorbeeld deur inspeksie geverifieer word.
Die vraag na die moontlikheid om ’n GGRTT vir n getroude pare te skeduleer is dus ekwivalent
aan die vraag na die bestaan van ’n SOLVSOM van orde n. Met die skryf van hierdie artikel was
dit bekend dat ’n SOLVSOM van orde n vir enige positiewe heelgetal n = 1,2,3,6,10,14 bestaan,
terwyl daar geen SOLVSOM van ordes n = 1,2,3,6 bestaan nie. Vir die twee uitstaande
gevalle, naamlik n = 10,14, was dit onbekend of daar SOLVSOMs van daardie ordes bestaan.
Hierdie stand van sake was die gevolg van meer as dertig jaar se werk, waarin verskeie outeurs
opeenvolgend konstruksies van SOLVSOMs vir meer en meer van ’n lang lys uitstaande bestaansgevalle
gegee het, soos in Tabel 2 uiteengesit, totdat slegs die onsekere gevalle n = 10,14
oorgebly het.
2 ’n Latynse vierkant is unipotent as elke inskrywing op die noordwestelik-suidoostelike diagonaal dieselfde
simbool bevat.
6

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Jaar Bestaansvraag beantwoord vir ordes
n /∈ {10,14,39,46,51,54,58,62,66,70,74,82,87,98,102,118,
Outeur(s)
1978 123,142,159,174,183,194,202,214,219,230,258,267,
278,282,303,394,398,402,422,1322}
Wang [18]
1983 n /∈ {10,14,39,46,54,58,62,66,70,87,102,194,230} Lindner, Mullin & Stinson [14]
1984 n /∈ {10,14,46,54,58,62,66,70} Zhu [19]
1996 n /∈ {10,14,46,54,58,66,70} Bennet & Zhu [4]
1996 n /∈ {10,14,66,70} Bennet & Zhu [3]
2000 n /∈ {10,14} Abel, Bennet, Zhang & Zhu [1]
Tabel 2: Geskiedenis van SOLVSOM-bestaansresultate.
Een manier om te bepaal of ’n SOLVSOM vir ’n sekere orde bestaan, is om op alle moontlike
maniere een te probeer genereer. Indien alle moontlikhede uitgeput word sonder dat enige
SOLVSOM voltooi word, kan die gevolgtrekking gemaak word dat ’n SOLVSOM vir daardie
orde nie bestaan nie. Tydens so ’n soektog na alle moontlike SOLVSOMs van orde n, oftewel
alle moontlike skedules vir ’n GGRTT vir n getroude pare, is dit belangrik om te kan onderskei
tussen twee essensieel verskillende skedules in terme van struktuur, en nie noodwendig net die
fisiese voorkomste van die verskillende simbole self nie.
Beskou byvoorbeeld die skedule vir ’n GGRTT vir n = 4 getroude pare in Figuur 3. Dit is
maklik om na te gaan dat indien die wedstryde in Rondtes 1 en 2 omgeruil word, M0 en M1
omgeruil word en V0 en V1 omgeruil word (m.a.w. die vanne 0 en 1 omgeruil word), die skedule
in Figuur 1 verkry word.
M1 M0
V2 V3
Rondte 0 Rondte 1 Rondte 2
M2 M3
V1 V0
M1 M3
V0 V2
M0 M2
V1 V3
M1 M2
V3 V0
M0 M3
V2 V1
Figuur 3: ’n Voorbeeld van ’n GGRTT bestaande uit vier getroude pare.
Aangesien daar geen vereistes ten opsigte van die volgorde van die rondtes van ’n GGRTT is
nie, en aangesien die simbole wat gebruik word om die identiteite van die spelers mee voor
te stel, arbitrêr is, is die toernooie in Figure 1 en 3 essensieel presies dieselfde in terme van
relatiewe span- en opponentstruktuur. Dus kan die volgorde van die rondtes in ’n skedule vir
’n GGRTT en die simbole wat gebruik word om die identiteite van die spelers mee voor te stel,
omgeruil word, om sodoende die skedule te transformeer na ’n ander skedule met essensieel
dieselfde struktuur.
So ’n transformasie gee aanleiding tot die begrip van ’n ekwivalensieklas van skedules vir
GGRTTs, waar twee skedules in dieselfde ekwivalensieklas is indien daar ’n transformasie
bestaan wat die een in die ander omskep. Die voordeel van ’n ekwivalensieklas-beskouing
wanneer daar tussen essensieel verskillende GGRTTs onderskei word, is dat tydens ’n soektog
na alle moontlike maniere om so ’n toernooi op te stel, heelwat oorbodigheid uitgeskakel kan
word deur van die feit gebruik te maak dat baie skedules essensieel of struktureel dieselfde is en
sulke ekwivalente skedules dus sonder verlies van algemeenheid tydens die soeke na skedules
geïgnoreer kan word.
Verskeie ekwivalensieklasse van SOLVe van ordes 4 n 10 is deur Graham en Roberts [11]
en deur Burger et al. [8, 7] geënumereer, terwyl unipotente, simmetriese Latynse vierkante van
7

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
ewe ordes in die vorm van een-faktorisasies van volledige grafieke ook reeds geënumereer is
[2]. Die enumerasie van ekwivalensieklasse van SOLVSOMs is egter ’n probleem wat nog glad
nie in die literatuur aangespreek is nie, maar die beskikbaarheid van alomvattende databasisse
van simmetriese Latynse vierkante [13] en SOLVe [6] maak dit moontlik om hierdie probleem
op twee verskillende maniere aan te pak, naamlik deur vir elke SOLS ortogonale simmetriese
maats te soek, en vir elke simmetriese Latynse vierkant ortogonale SOLV-maats te soek. In
hierdie artikel volg ons hierdie twee telbenaderings om ekwivalensieklasse van SOLVSOMs
van ordes 4 n 10 te enumereer. In die proses bewys ons dat daar geen SOLVSOM van orde
n = 10 bestaan nie, sodat die enigste uitstaande bestaansgeval vir SOLVSOMs volgens Tabel
2 dan n = 14 is. Gevolglik kan ’n GGRTT vir 10 getroude pare dus nie in die minimum getal
rondtes geskeduleer kan word nie (alhoewel die wedstryde vir so ’n toernooi wel deur ’n SOLV
van orde 10 voortgebring kan word).
Die res van hierdie artikel is soos volg gestruktureer. In §1 verskaf ons die definisies van
’n aantal sinvolle ekwivalensieklasse van SOLVSOMs; ons illustreer ook hierdie definisies
aan die hand van voorbeelde. In §2 verduidelik ons hoe daar te werk gegaan is om een van
hierdie ekwivalensieklasse van SOLVSOMs van klein ordes rekenaarmatig te enumereer, en
in §3 enumereer ons die oorblywende ekwivalensieklasse van SOLVSOMs deur middel van
standaard-telargumente uit abstrakte algebra. §4 bevat ’n paar slotopmerkings, terwyl ons in
§5 moontlike opvolgwerk op die enumerasies wat hier gerapporteer word, kortliks bespreek.
Daar is ook ’n aanhangsel aan die einde van die artikel waarin daar verteenwoordigers van ’n
fundamentele ekwivalensieklas van SOLVSOMs van ordes 4 n 10 gelys word.
1. Ekwivalensieklasse van SOLVSOMs
Twee SOLVSOMs S = (L,S) en S ′ = (L ′ ,S ′ ) word (ry, kolom)-paratope genoem indien daar
’n geordende viertal α = (p,ℓ,s,t) ∈ S3 n ×S2 van permutasies bestaan (waar Sn die simmetriese
groep van orde n voorstel), met die eienskappe dat
L ′ (p(i), p( j)) as t(0) = 0,
ℓ(L(i, j)) =
L ′ (p( j), p(i)) as t(0) = 1,
en s(S(i, j)) = S ′ (p(i), p( j)). Só ’n viertal α word ’n (ry, kolom)-paratopisme genoem wat
S op S ′ afbeeld. Hier is p ’n permutasie wat op die rye en kolomme van L en S toegepas
word, terwyl ℓ ’n permutasie is wat op die simboolversameling van L toegepas word. Verder
is s ’n permutasie wat op die simboolversameling van S toegepas word, terwyl t die rolle van
die rye en kolomme van L permuteer. Ons gebruik die notasie S ′ = S α om aan te dui dat
die (ry, kolom)-paratopisme α die SOLVSOM S na die SOLVSOM S ′ transformeer. Die
SOLVSOM S1 = (L1,S1), met
L1 =
⎡
⎢
⎣
0 7 4 6 2 3 1 5
5 1 6 4 3 2 7 0
1 0 2 5 6 7 3 4
4 2 0 3 7 6 5 1
7 5 3 0 4 1 2 6
2 6 1 7 0 5 4 3
3 4 7 1 5 0 6 2
6 3 5 2 1 4 0 7
⎤
⎡
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ en S1 = ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
0 1 2 3 4 5 6 7
1 0 4 7 2 6 5 3
2 4 0 5 1 3 7 6
3 7 5 0 6 2 4 1
4 2 1 6 0 7 3 5
5 6 3 2 7 0 1 4
6 5 7 4 3 1 0 2
7 3 6 1 5 4 2 0
⎤
⎥
⎥,
⎥
⎦
8

en die SOLVSOM S2 = (L2,S2), met
L2 =
⎡
⎢
⎣
2 0 3 1 7 6 4 5
6 1 5 2 3 0 7 4
5 7 4 6 0 1 3 2
7 5 1 3 2 4 6 0
3 4 7 0 6 2 5 1
4 3 0 7 1 5 2 6
1 6 2 5 4 7 0 3
0 2 6 4 5 3 1 7
⎤
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
⎡
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ en S2 = ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
1 2 6 5 7 0 4 3
2 1 4 0 3 5 6 7
6 4 1 3 0 7 2 5
5 0 3 1 4 2 7 6
7 3 0 4 1 6 5 2
0 5 7 2 6 1 3 4
4 6 2 7 5 3 1 0
3 7 5 6 2 4 0 1
is byvoorbeeld (ry, kolom)-paratope van mekaar. ’n (Ry, kolom)-paratopisme wat S1 = (L1,S1)
op S2 = (L2,S2) afbeeld, is
01234567 01234567 01234567 0 1
α1 =
, , ,
.
10325476
12345670
12045376
As α = (p,ℓ,s,t) ’n (ry, kolom)-paratopisme is waarvoor p = ℓ = s, dan word α ’n transponentisomorfisme
genoem wat slegs deur die geordende paar (p,t) ∈ Sn × S2 gespesifiseer word, in
welke geval daar gesê word dat S en S α transponent-isomorf is. Indien S α = S , dan
heet α ’n transponent-outomorfisme van S . Die bostaande SOLVSOM S1 = (L1,S1) en die
SOLVSOM S3 = (L3,S3), met
L3 =
⎡
⎢
⎣
0 5 4 1 6 3 7 2
7 1 3 5 2 4 0 6
3 7 2 6 1 0 5 4
6 2 7 3 0 1 4 5
5 6 0 7 4 2 3 1
2 0 6 4 7 5 1 3
4 3 1 2 5 7 6 0
1 4 5 0 3 6 2 7
⎤
⎡
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ en S3 = ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
1 0
7 5 3 2 6 1 4 0
5 7 6 4 3 0 2 1
3 6 7 0 5 4 1 2
2 4 0 7 1 6 5 3
6 3 5 1 7 2 0 4
1 0 4 6 2 7 3 5
4 2 1 5 0 3 7 6
0 1 2 3 4 5 6 7
is byvoorbeeld transponent-isomorfe. ’n Transponent-isomorfisme wat S1 op S3 afbeeld, is
01234567 α2 =
76543210
0 1
,
.
Die begrippe van ’n (ry, kolom)-paratopisme en ’n transponent-isomorfisme kan op ’n soortgelyke
manier ook vir slegs SOLVe of simmetriese Latynse vierkante op hul eie gedefinieer word.
So byvoorbeeld is
α ′ 01234567 01234567 0 1
1 =
, ,
10325476
1 0
12345670
’n (ry, kolom)-paratopisme wat L1 op L2 afbeeld, terwyl
01234567 α ′′
1 =
10325476
’n (ry, kolom)-paratopisme is wat S1 op S2 afbeeld.
1 0
01234567
,
.
12045376
’n Transversaal van ’n Latynse vierkant L is ’n versameling van n verskillende inskrywings
van L met die eienskap dat geen twee inskywings in dieselfde ry of kolom van L voorkom nie.
’n Universaal van L, daarenteen, is ’n versameling van al n voorkomste in L van ’n spesifieke
element van Zn (gevolglik is geen twee inskrywings van ’n universaal van L in dieselfde ry
of kolom van L nie). ’n Voorbeeld van ’n transversaal is in L3 hierbo onderstreep, en word in
⎤
⎥
⎥,
⎥
⎦
⎤
⎥
⎥,
⎥
⎦
9

Vlak 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 1
1 0
0 1
1 0
1 0
0 1
1 0
0 1
1 0
1 0
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Vlak 1 Vlak 2 Vlak 3 Vlak 4 Vlak 5
0
0
0
0
0
0 1 2
1 0 2
0 2 1
1 2 0
2 1 0
0 3 1 2
1 0 2 3
3 0 2 1
1 2 3 0
2 3 1 0
0 4 3 1 2
4 1 0 2 3
3 0 2 4 1
1 2 4 3 0
2 3 1 0 4
Figuur 4: Vertak-en-begrens-soekboom vir simmetriese ortogonale maats vir die enigste SOLV
van orde 5 (tot op (ry, kolom)-isotopisme na), naamlik L4. Die boom word op Vlakke 1 en 2 begrens
waar ortogonaliteit tussen die simmetriese maat en L4 vernietig word. Slegs een simmetriese
ortogonale maat word uiteindelik gevind, wat lei na die enumerasie van een (ry, kolom)paratoopklas
van SOLVSOMs van orde 5, met klasverteenwoordiger S4 = (L4,S4).
koördinaatvorm gegee deur
{(0,0),(1,7),(2,4),(3,1),(4,6),(5,3),(6,5),(7,2)},
terwyl ’n voorbeeld van ’n universaal wat met die simbool ‘3’ ooreenstem in S3 hierbo in
vetdruk vertoon word, en in koördinaatvorm gegee word deur
{(0,2),(1,4),(2,0),(3,7),(4,1),(5,6),(6,5),(7,3)}.
’n Latynse vierkant is idempotent as die hoofdiagonaal daarvan ’n transversaal in natuurlike
volgorde is. ’n Latynse vierkant is in gereduseerde vorm as die eerste ry en kolom daarvan
die elemente van Zn in natuurlike volgorde is. Die simmetriese Latynse vierkant S1 is dus ’n
voorbeeld van ’n vierkant in gereduseerde vorm.
Dit is maklik om aan te toon dat die hoofdiagonaal van ’n SOLV van enige orde of van ’n simmetriese
Latynse vierkant van onewe orde noodwendig ’n transversaal daarvan moet wees, en
dat enige element van Zn ’n ewe getal keer (of glad nie!) op die hoofdiagonaal van ’n simmetriese
Latynse vierkant van ewe orde moet verskyn. In die lig van hierdie opmerkings sê ons ’n
SOLVSOM S = (L,S) van orde n is in standaardvorm as L idempotent is, en as S idempotent
(vir onewe n) of in gereduseerde vorm (vir ewe n) is. Die bostaande SOLVSOM S1 = (L1,S1)
is dus in standaardvorm, terwyl S2 = (L2,S2) en S3 = (L3,S3) nie in standaardvorm is nie.
2. Enumerasie van (ry, kolom)-paratoopklasse
Soos in die inleiding genoem, volg ons in hierdie artikel twee verskillende benaderings om
die (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs van orde n 10 te enumereer. In die eerste
benadering genereer ons op ’n allesomvattende wyse simmetriese, ortogonale maats vir
elke (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordiger in die SOLV-databasis in [6], terwyl ons in die
tweede benadering ortogonale SOLV-maats vir elke (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordiger
van simmetriese Latynse vierkante in die databasis in [13] genereer. In beide hierdie benade-
10

Vlak 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 1
1 0
1 0
0 1
1 0
0 1
1 0
1 0
0 1
0 1
0 1
1 0
0 1
1 0
0 1
0 1
1 0
1 0
0 1
0 1
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Vlak 1 Vlak 2 Vlak 3 Vlak 4 Vlak 5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 2 1
1 0 2
2 1 0
2 0 1
1 0 2
0 2 1
2 1 0
1 2 0
0 1
2 0 1
2
0 2 1 3
3 1 0 2
3 2 1 0
2 0 3 1
1 0 3 2
0 3 2 1
2 1 3 0
1 2 0 3
0 1 3 2
3 2 0 1
0 2 1 4 3
3 1 4 0 2
4 3 2 1 0
2 4 0 3 1
1 0 3 2 4
0 3 4 2 1
2 1 3 4 0
1 4 2 0 3
4 0 1 3 2
3 2 0 1 4
Figuur 5: Vertak-en-begrens-soekboom vir SOLV-maats vir die enigste simmetriese Latynse
vierkant van orde 5 (tot op (ry, kolom)-isotopisme na), naamlik S4. Die boom word op Vlakke
1 en 2 begrens waar ortogonaliteit tussen die SOLV-maat en S4 vernietig word. Twee SOLVmaats
word uiteindelik gevind, maar hierdie maats is transponente van mekaar, wat weereens
lei na die enumerasie van een (ry, kolom)-paratoopklas van SOLVSOMs van orde 5, met klasverteenwoordiger
S4 = (L4,S4).
rings genereer ons slegs (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers (L,S) van SOLVSOMs in
standaardvorm deur gebruikmaking van ’n soekboom met terugkering (Eng: backtracking). Op
vlak i + 1 van die soekboom vertak ons op die insluiting van alle moontlike universale wat met
die simbool i ∈ Zn in ’n gedeeltelik-voltooide simmetriese Latynse vierkant S (in die eerste
benadering) of SOLV L (in die tweede benadering) ooreenstem, met dien verstande dat geen
van die volgende eienskappe vernietig word nie:
• die simmetrie van S (in die eerste benadering)
• die idempotensie (in die geval van onewe n) of gereduseerde vorm (in die geval van ewe
n) van S (in die eerste benadering)
• die self-ortogonaliteit en idempotensie van L (in die tweede benadering) en
• die ortogonaliteit van L en S (in beide benaderings).
Die wortel van die soekboom is ’n leë n × n vierkant (m.a.w. waarin daar nog geen universale
ingesluit is nie). (Ry, kolom)-paratooptoetsing word laastens op al die simmetriese ortogonale
maats toegepas wat vir elke SOLV L in [6] via die eerste benadering gevind word om
te verseker dat ’n versameling, 〈L〉 sê, van paarsgewys-nie-(ry, kolom)-paratope SOLVSOMs
11

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
(in standaardvorm) gegenereer word. Soortgelyke (ry, kolom)-paratooptoetsing word ook op al
die ortogonale SOLV-maats toegepas wat vir elke simmetriese Latynse vierkant S in [13] via
die tweede benadering gevind is om te verseker dat ’n versameling, 〈S〉 sê, van paarsgewyse
nie-(ry, kolom)-paratope SOLVSOMs (in standaardvorm) gegenereer word. Indien L (n) ’n
maksimale versameling van paarsgewyse nie-(ry,kolom)- paratope SOLVe van orde n is, M (n)
’n maksimale versameling van paarsgewyse nie-(ry, kolom)-paratope simmetriese Latynse vierkante
van orde n is, en as
S(n) =
L∈L (n)
〈L〉 en S ′ (n) =
S∈M (n)
dan is beide S(n) en S ′ (n) maksimale versamelings van paarsgewyse nie-(ry, kolom)-paratope
SOLVSOMs van orde n in standaardvorm wat op twee onafhanklike maniere gegenereer is.
Ons verifieer dat |S(n)| = |S ′ (n)| vir alle 4 n 10.
Die eerste van hierdie soekbenaderings word in Figuur 4 geïllustreer deur ortogonale simmetriese
maats vir die SOLV
⎡ ⎤
0 2 1 4 3
⎢ 3 1 4 0 2 ⎥
L4 = ⎢ 4 3 2 1 0 ⎥
⎣ ⎦
2 4 0 3 1
1 0 3 2 4
van orde 5 tesoek, terwyl die tweede soekbenadering in Figuur 5 geïllustreer word deur ortogonale
SOLV-maats vir die simmetriese Latynse vierkant
⎡ ⎤
0 4 3 1 2
⎢ 4 1 0 2 3 ⎥
S4 = ⎢ 3 0 2 4 1 ⎥
⎣ ⎦
1 2 4 3 0
2 3 1 0 4
van orde 5 te soek. Beide hierdie soekbenaderings is in C++ op ’n Intel(R) Core(TM) 2 Duo
verwerker met 3.2 GB geheue geïmplementeer. Ons beskryf die resultate wat gedurende hierdie
soekbenaderings verkry is, in die onderstaande afdelings in meer besonderhede vir die gevalle
waar n onderskeidelik onewe en ewe is.
2.1 (Ry, kolom)-paratoopklasse van onewe orde
Ons begin hierdie afdeling deur ’n nuttige eienskap van idempotente Latynse vierkante daar te
stel.
Stelling 1 As twee idempotente Latynse vierkante (ry, kolom)-paratope is, is hul transponentisomorf.
Bewys: Gestel L en L ′ is twee idempotente, (ry, kolom)-paratope Latynse vierkante. Dan is
L(i,i) = L ′ (i,i) = i vir alle i ∈ Zn, en daar bestaan ’n (ry, kolom)-paratopisme (p,q,t) ∈ S 2 n ×S2
wat L op L ′ afbeeld. Gevolglik impliseer L(i, j) = k dat L ′ (p(i), p( j)) = q(k) of L ′ (p( j), p(i)) =
q(k) vir alle i, j ∈ Zn. Maar dan is L ′ (p(i), p(i)) = q(i), sodat p = q.
〈S〉,
12

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Dit volg uit die bostaande stelling dat indien twee SOLVSOMs van onewe orde in standaardvorm
(ry, kolom)-paratope is, hulle transponent-isomorf is, aangesien die SOLV en die ortogonale,
simmetriese maat in ’n SOLVSOM van onewe orde in standaardvorm beide idempotent
is.
Beskou die geval waar idempotente, simmetriese ortogonale maats vir ’n SOLV L gegenereer
word. Aangesien beide L en sy ortogonale simmetriese maats idempotent is, word ’n
transponent-isomorfismetoets volgens Stelling 1 benodig om 〈L〉 te bepaal. Aangesien al die
resulterende SOLVSOMs dieselfde SOLV (naamlik L) bevat, is enige transponent-isomorfisme
tussen twee ortogonale simmetriese maats ook ’n transponent-outomorfisme van L. Die
transponent-outomorfismegroep van L kan gevolglik gebruik word om te bepaal of twee van
die simmetriese ortogonale maats van L transponent-isomorf is. Ons het die metode wat in
[8] beskryf word, gebruik om die transponent-outomorfismegroep van ’n SOLV via McKay
se program nauty te bepaal. Hierdie metode berus op ’n vroeër metode vir die bepaling van
isotoopgroepe van Latynse vierkante, soos in [15] beskryf.
In die geval waar idempotente, ortogonale SOLV-maats vir ’n simmetriese Latynse vierkant S
gegenereer word, span ons ’n soortgelyke metode van (ry, kolom)-paratooptoetsing in. Weereens
bevat elke SOLVSOM wat so gegenereer word dieselfde simmetriese vierkant S en gevolglik
gebruik ons die transponent-outomorfismegroep van S vir transponent-isomorfismetoetsing
(soos bo beskryf). ’n Metode vir die bepaling van die transponent-outomorfismegroep van ’n
simmetriese Latynse vierkant kan maklik uit die bogenoemde metodes vir die berekening van
die transponent-outomorfismegroep van ’n SOLV in [8, 15] afgelei word.
Alhoewel (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van (idempotente) SOLVe in [6] beskikbaar
is, is geen sulke klasverteenwoordigers vir simmetriese Latynse vierkante van onewe
orde in die literatuur beskikbaar nie. Daar word egter ’n soekmetode vir die bepaling van
(ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van (idempotente) SOLVe in [7] beskryf. Ons het
hierdie tegniek aangepas deur die toets vir self-ortogonaliteit te vervang met ’n toets vir simmetrie,
en dit toegepas om die getalle (ry, kolom)-paratoopklasse van simmetriese Latynse vierkante
van ordes n = 5,7,9 te bepaal. Hierdie resultate word in Tabel 3 getoon.
n 5 7 9
(Ry, kolom)-paratoopklasse 1 7 3 460
Tabel 3: Die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van simmetriese Latynse vierkante van onewe
orde.
Onder die sewe idempotente, simmetriese Latynse vierkante van orde 7 laat slegs een vierkant
ortogonale SOLV-maats toe, terwyl slegs agt van die 3460 idempotente, simmetriese Latynse
vierkante van orde 9 ortogonale SOLV-maats toelaat. Hierdie nege idempotente, simmetriese
Latynse vierkante, tesame met die enkele een van orde 5, word in die aanhangsel aan die einde
van hierdie artikel gelys. Die finale enumerasie-resultate vir die (ry, kolom)-paratoopklasse van
SOLVSOMs van onewe orde word in Tabel 4 getoon.
n 5 7 9
(Ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs 1 2 26
Tabel 4: Die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs van onewe orde.
13

2.2 (Ry, kolom)-paratoopklasse van ewe orde
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Beskou vervolgens die probleem om te toets of twee SOLVSOMs S = (L,S) en S ′ = (L ′ ,S ′ )
van ewe orde in standaardvorm (ry, kolom)-paratope is, m.a.w. om te bepaal of daar ’n
(ry, kolom)-paratopisme α = (p,ℓ,s,t) is waarvoor S ′ = S α . Aangesien L en L ′ idempotent
is, volg dit uit Stelling 1 dat p = ℓ, en daarom moet daar bepaal word of ’n permutasie s gevind
kan word sodat, wanneer p op die rye en kolomme en s op die simboolversameling van S
toegepas word, die vierkant S ′ verkry word. Laat S ′′ die simmetriese Latynse vierkant wees
wat verkry word deur die permutasie p op die rye en kolomme van S toe te pas. As r ′′ en r ′
die permutasies is wat die identiteitspermutasie op die eerste rye van S ′′ en S ′ onderskeidelik
afbeeld, dan geld duidelik dat sr ′′ = r ′ . As s dus vir S ′′ op S ′ afbeeld, dan is S en S ′
(ry, kolom)-paratope; anders is hulle nie (ry, kolom)-paratope nie.
In die enumerasiebenadering waar simmetriese ortogonale maats vir ’n enkele SOLV gegenereer
word (m.a.w. waar L = L ′ in die bogenoemde bespreking), kan die bostaande tegniek
gebruik word om die transponent-outomorfismegroep van L te bereken. In die benadering waar
ortogonale SOLV-maats vir ’n enkele simmetriese Latynse vierkant gegenereer word, kan die
ry-kolom permutasies in die (ry, kolom)-outoparatopismegroep van S gebruik word om te toets
of the SOLV-maats transponent-isomorf is (aangesien hulle idempotent is).
’n Een-faktor van ’n volledige, genommerde grafiek K2n is ’n versameling van n punt-disjunkte
deelgrafieke van K2n, elk isomorf aan K2. ’n Een-faktorisasie van K2n is ’n versameling van
2n−1 lyn-disjunkte een-faktore van K2n. Gestel F = {F1,...,F2n−1} is ’n een-faktorisasie van
’n genommerde, volledige grafiek K2n, waar Fk = {( fkℓ1, fkℓ2) | fkℓ1, fkℓ2 ∈ V (K2n), 1 ℓ n}
’n een-faktor van K2n is, vir alle k = 1,...,2n − 1. Dan is F ekwivalent aan ’n unipotente,
simmetriese Latynse vierkant L van orde 2n in gereduseerde vorm, gedefinieer deur
0 as i = j,
L(i, j) =
k as en slegs as (i, j) ∈ Fk.
Trouens, die simbole wat in die een-faktore voorkom tesame met die simbool wat op die hoofdiagonaal
van L gebruik word, kan op (2n)! verskillende maniere gekies word. Hierdie keuses lei
na (2n)! verskillende unipotente, Latynse vierkante, waarvan slegs een in gereduseerde vorm
is. As ’n simmetriese Latynse vierkant L ′ uit L verkry kan word deur die rolle van die simbole
in L te permuteer, volg dit dus dat L en L ′ dieselfde een-faktorisasie verteenwoordig. Dit is verder
maklik om te sien dat ’n een-faktorisasie isomorf aan F verkry word deur ’n permutasie
gelyktydig op die rye en kolomme van L toe te pas. As twee unipotente, simmetriese Latynse
vierkante van orde 2n (ry, kolom)-paratope is, volg dit dus dat die twee ooreenstemmende eenfaktorisasies
van K2n isomorf is.
Let op dat ’n een-faktorisasie van K2n ook ooreenstem met ’n simmetriese Latynse vierkant
van (onewe) orde 2n − 1 (sien, byvoorbeeld, Wallis [17, bl. 211]). Hierdie ooreenstemming
kan egter nie in die huidige konteks uitgebuit word nie, aangesien dit maklik aangetoon kan
word dat ’n isomorfisme van ’n een-faktorisasie van K2n nie noodwendig ooreenstem met ’n
(ry, kolom)-paratopisme van die gepaardgaande simmetriese Latynse vierkant van orde 2n − 1
nie. Met ander woorde, as twee simmetriese Latynse vierkante van orde 2n − 1 (ry, kolom)paratope
is, volg dit nie noodwendig dat die twee ooreenstemmende een-faktorisasies van K2n
isomorf is nie, en omgekeerd.
14

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
2n 4 6 8 10
Isomorfismeklasse / (Ry, kolom)-paratoopklasse 1 1 6 396
Tabel 5: Die getal isomorfismeklasse van een-faktorisasies van die volledige grafiek K2n, oftewel
die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van simmetriese Latynse vierkante van orde 2n.
Maksimale versamelings van paarsgewys nie-isomorfe een-faktorisasies van volledige grafieke
van ordes 4, 6, 8 en 10 is in [13] beskikbaar; die kardinaalgetalle van hierdie versamelings word
in Tabel 5 getoon. Volgens die bostaande bespreking lewer hierdie databasis dus ook maksimale
versamelings van (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van unipotente, simmetriese Latynse
vierkante van hierdie ordes in gereduseerde vorm. Uit hierdie simmetriese Latynse vierkante
kan daar slegs unipotente SOLVSOMs gegenereer word, maar sulke SOLVSOMs is op
sigself interessant, aangesien ’n SOLVSOM slegs gebruik kan word om ’n gade-vermydende
gemengde-dubbels rondomtalie-tennistoernooi te skeduleer indien dit unipotent is, soos in die
inleiding beskryf. Gevolglik is die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van unipotente SOLVS-
OMs van orde 2n ook die getal struktureel-verskillende maniere waarop ’n gade-vermydende
gemengde-dubbels rondomtalie-tennistoernooi vir 2n getroude pare geskeduleer kan word, en
hierdie getalle word in Tabel 6 getoon. Deur die (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers
van SOLVe in [6] te gebruik om unipotente SOLVSOMs van ordes 4, 8 en 10 op ’n onafhanklike,
alternatiewe wyse te genereer, kon ons die resultate in Tabel 6 valideer. Ons kon op laasgenoemde
wyse ook die (ry, kolom)-paratoopklasse van alle SOLVSOMs (m.a.w. unipotent, en
nie-unipotent) enumereer, en die resultate word in Tabel 6 getoon.
n 4 6 8 10
(Ry, kolom)-paratoopklasse van unipotente SOLVSOMs 1 0 7 0
(Ry, kolom)-paratoopklasse van alle SOLVSOMs 1 0 32 0
Tabel 6: Die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs van ewe orde.
Daar is geen nie-unipotente SOLVSOMs van orde 4 nie, hoegenaamd geen SOLVSOMs van
orde 6 nie, maar wel drie tipes nie-unipotente SOLVSOMs van orde 8. Om hierdie tipes SOL-
VSOMs te klassifiseer, gebruik ons die diagonaal-tipe notasie 1 d12 d2 ···n dn om aan te dui dat
’n simmetriese Latynse vierkant di simbole bevat wat i ∈ {1,...,n} keer op die hoofdiagonaal
daarvan voorkom, waar ons per konvensie ’n faktor van die vorm i di weglaat indien di = 0.
’n Idempotente, simmetriese Latynse vierkant van orde n het byvoorbeeld diagonaal-tipe 1 n ,
terwyl ’n unipotente, simmetriese Latynse vierkant van orde n diagonaal-tipe n 1 het.
Van die vier SOLVe van orde 8 laat slegs twee ortogonale simmetriese maats toe, naamlik L1
in §1 en
⎡
⎤
0 6 7 1 2 3 4 5
⎢ 5 1 4 6 3 2 7 0 ⎥
⎢
6 0 2 5 7 4 3 1 ⎥
⎢ 7 2 0 3 6 1 5 4 ⎥
L4 = ⎢ 1 5 3 0 4 7 2 6 ⎥.
⎥
⎢ 2 7 6 4 0 5 1 3 ⎥
⎣
⎦
3 4 1 7 5 0 6 2
4 3 5 2 1 6 0 7
Uit die SOLV L1 kan daar twee unipotente SOLVSOMs gegenereer word, asook ses SOL-
VSOMs waarvan die simmetriese maat diagonaal-tipe 2 4 het, vier SOLVSOMs waarvan die
simmetriese maat diagonaal-tipe 2 2 4 1 het, en twee SOLVSOMs waarvan die simmetriese maat
15

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
diagonaal tipe 4 2 het. Uit die SOLV L4 kan daar vyf unipotente SOLVSOMs gegenereer word,
asook dertien SOLVSOMs waarvan die simmetriese maat diagonaal tipe 4 2 het. Hierdie SOL-
VSOMs word in die aanhangsel aan die einde van die artikel gelys.
Ons het die niebestaan van SOLVSOMs van orde 10 onafhanklik geverifieer deur gebruik te
maak van die bekende feit [10, Opmerking 1.35] dat ’n Latynse vierkant van orde n ’n ortogonale
maat toelaat as en slegs as die vierkant n disjunkte transversale bevat. Om ’n ortogonale
maat met sy transponent te deel, moet ’n Latynse vierkant verder n disjunkte transversale
bevat wat ook transversale in die transponent is. Ons het elkeen van die 121642 (ry, kolom)paratoopklasverteenwoordigers
van SOLVe van orde 10 wat in [7] ge-enumereer is, ondersoek
en gevind dat 119288 van hierdie SOLVe minder as 10 transversale altesaam met hul transponente
deel. In die oorblywende gevalle (waar die SOLVe en hul transponente 10 of meer
transversale deel) het ons in 2350 gevalle gevind dat daar sommige inskrywings in die SOLV
is wat in geen van die transversale voorkom nie. Deur middel van hierdie eliminasie-proses het
ons dus gevind dat, behalwe moontlik vir die vier SOLVe
⎡
⎤ ⎡
⎤ ⎡
⎤ ⎡
⎤
⎢
⎣
0 5 8 1 9 4 3 6 7 2
9 1 6 0 8 2 5 4 3 7
1 0 2 7 5 3 8 9 6 4
4 9 0 3 7 6 1 8 2 5
7 3 1 6 4 8 2 5 9 0
3 8 7 9 0 5 4 2 1 6
5 7 9 2 3 0 6 1 4 8
8 2 3 4 6 9 0 7 5 1
2 6 4 5 1 7 9 0 8 3
6 4 5 8 2 1 7 3 0 9
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥,
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
0 8 6 5 7 9 2 1 4 3
7 1 9 8 0 3 5 4 6 2
1 0 2 7 9 4 3 6 5 8
4 5 0 3 8 6 1 9 2 7
2 6 3 0 4 7 8 5 9 1
8 7 1 9 6 5 4 2 3 0
5 9 8 2 1 0 6 3 7 4
9 2 5 4 3 8 0 7 1 6
3 4 7 6 2 1 9 0 8 5
6 3 4 1 5 2 7 8 0 9
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥,
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
0 5 6 9 3 2 8 4 1 7
9 1 7 4 0 8 2 3 5 6
8 0 2 5 9 7 1 6 3 4
1 7 0 3 8 4 9 2 6 5
6 9 8 0 4 1 7 5 2 3
4 2 1 8 6 5 3 9 7 0
7 3 4 2 5 0 6 1 9 8
5 8 9 6 2 3 0 7 4 1
3 6 5 7 1 9 4 0 8 2
2 4 3 1 7 6 5 8 0 9
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥ en ⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎦ ⎣
0 9 6 1 8 4 2 3 5 7
3 1 8 9 5 7 4 6 2 0
1 0 2 7 6 8 9 5 3 4
4 7 0 3 2 9 1 8 6 5
7 6 3 0 4 1 5 2 9 8
8 2 9 6 0 5 3 4 7 1
5 3 4 8 7 0 6 9 1 2
2 8 1 5 9 6 0 7 4 3
9 4 5 2 1 3 7 0 8 6
6 5 7 4 3 2 8 1 0 9
geen van die 121642 (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van SOLVe van orde 10 in
SOLVSOMs kan voorkom nie. Die eerste van die bostaande SOLVe van orde 10 deel byvoorbeeld
19 transversale met sy transponent en alhoewel elkeen van die inskrywings van die
SOLV in minstens een van hierdie transversale voorkom, kom die inskrywing (0,1) is slegs
een transversaal voor, naamlik
{(0,1),(1,0),(2,2),(3,4),(4,3),(5,6),(6,5),(7,9),(8,8),(9,7)}.
Die inskrywing (1,2) kom ook net in een transversaal voor, naamlik
{(0,3),(1,2),(2,1),(3,0),(4,6),(5,5),(6,4),(7,7),(8,8),(9,9)}.
Beide van hierdie transversale bevat egter die inskrywing (3,8), en daarom kan hulle nie saam
gebruik word om ’n Latynse vierkant op te bou nie. Daar kan op ’n soortgelyke wyse aangetoon
word dat die ander drie bostaande SOLVe van orde 10 ook nie gemeenskaplike ortogonale
maats met hulle transponente deel nie.
3. Ander klasse SOLVSOMs
Ons het in [8] die getal transponent-isomorfismeklasse binne ’n enkele (ry, kolom)-paratoopklas
van SOLVe deur middel van ’n effens aangepaste weergawe van ’n stelling van McKay
et al. [15] bepaal. Ons moes die oorspronklike stelling aanpas, omdat dit oorspronklik in [15]
vir Latynse vierkante in die algemeen geformuleer is, en nie net vir SOLVe nie. Ons gebruik
hier dieselfde stelling, maar ons pas slegs die formulering daarvan aan - nie ook die bewys
⎥
⎥,
⎥
⎦
16

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
daarvan nie - om in plaas van die oorspronklike SOLVe in [8] nou klasse van SOLVSOMs te
tel, aangesien die aanpassing 3 in die bewys gering en duidelik is uit die konteks van die bewys
van Stelling 4.1 in [8].
Stelling 2 Daar is
∑
α∈A ′ ψ(α)
(S )
2
|A(S )|
verskillende transponent-isomorfismeklasse van SOLVSOMs in die (ry, kolom)-paratoopklas
van enige SOLVSOM S van orde n, waar A(S ) die versameling van alle (ry, kolom)-outoparatopismes
van S is, waar A ′ (S ) die versameling van alle (ry, kolom)-outoparatopismes α =
(p,ℓ,s,t) van S is waarin p, ℓ en s almal van dieselfde tipe 4 (a1,a2,...,an) is, en waar
ψ(α) =
n
∏ai!i i=1
ai .
Om die totale getal transponent-isomorfismeklasse van SOLVSOMs van orde n te vind, sommeer
ons die hoeveelheid in (2) oor alle elemente van die versameling klasverteenwoordigers
(een uit elke (ry, kolom)-paratoopklas van orde n), I(n) (sê), en vind ons
1
∑ |A(S )|
S ∈I(n)
∑
α∈A ′ ψ(α)
(S )
2 .
Die transponent-outomorfismegroep van die SOLV L word gebruik om die (ry, kolom)outoparatopismegroep
van ’n SOLVSOM S = (L,S) te bereken. Meer spesifiek, daardie
deelgroep van die eersgenoemde groep wat vir S vasmaak, is die (ry, kolom)-outoparatopismegroep
van S .
Aangesien (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs van orde n ooreenstem met die siklusse
(Eng: orbits) van die groep S 2 n × S2, kan die getal verskillende SOLVSOMs van orde n deur
middel van ’n bekende stelling (Eng: orbit stabiliser theorem) bepaal word - sien, byvoorbeeld,
[12, Stelling 2.16]. Volgens hierdie stelling is die grootte van ’n siklus van hierdie groep die
groepgrootte gedeel deur die grootte van die outoparatoopgroep van die betrokke SOLVSOM.
Daarom word die getal verskillende SOLVSOMs in die (ry, kolom)-paratoopklas van ’n SOL-
VSOM S gegee deur 2(n!) 3 /|A(S )|. Om die totale getal verskillende SOLVSOMs van orde
n te bepaal, sommeer ons bloot hierdie hoeveelheid oor alle S ∈ I(n).
Die getal SOLVSOMs van orde n in standaardvorm kan laastens bereken word deur op te let dat
die totale getal verskillende SOLVSOMs van orde n maar net (n!) 2 keer die getal SOLVSOMs
van orde n in standaardvorm is. Hierdie opmerking herinner aan die bekende resultaat dat die
getal verskillende Latynse vierkante van orde n bloot n!(n−1)! keer die getal Latynse vierkante
van orde n in standaardvorm is.
3 Die enigste verskil is dat daar in ’n transponent-isomorfisme vir ’n SOLVSOM vereis word dat drie permutasies
van die simbole in Zn gelyk moet wees, terwyl die soortgelyke vereiste vir SOLVe is dat slegs twee
permutasies gelyk moet wees.
4 ’n Permutasie p is van tipe (a1,a2,...,an) indien dit ai siklusse van lengte i ∈ {1,...,n} het.
(2)
17

n Verskillende
SOLVSOMs
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
Standaard
SOLVSOMs
Transponentisomorfisme
klasse van
SOLVSOMs
(Ry, kolom)paratoop
klasse van
SOLVSOMs
2 0 0 0 0
3 0 0 0 0
4 1 152 2 31 1
5 172 800 12 749 1
6 0 0 0 0
7 12 192 768 000 480 1 210 622 2
8 608 662 978 560 000 374 400 7 547 904 042 32
9 464 573 723 443 200 000 3 528 000 640 121 719 688 26
10 0 0 0 0
Sloane #A166490 #A166489 #A166488 #A166487
Tabel 7: Enumerasie van verskeie ekwivalensieklasse van SOLVSOMs van ordes 4 n 10. Die
laaste ry in die tabel bevat die rynommers in Sloane se Online Encyclopedia of Integer Sequences [16]
wat met die kolomme van die tabel ooreenstem.
Die getal verskillende SOLVSOMs, SOLVSOMs in standaardvorm en transponent-isomorfismeklasse
van SOLVSOMs word tesame met die getal (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVS-
OMs (soos in §4 bepaal) vir ordes 2 n 10 in Tabel 7 saamgevat:
4. Slot
In die voorafgaande afdelings het ons die (ry, kolom)-paratoopklasse van SOLVSOMs, die
transponent-isomorfismeklasse van SOLVSOMs, verskillende SOLVSOMs en SOLVSOMs in
standaardvorm van ordes 4 n 10 getel. Die belangrikste resultaat wat uit hierdie enumerasieproses
volg, word in die volgende stelling saamgevat:
Stelling 3 Daar bestaan geen SOLVSOM van orde 10 nie.
Hierdie stelling lewer ’n uitspraak oor die voorlaaste onsekere geval in die 34 jaar-oue oop
bestaansprobleem vir SOLVSOMS, soos in Tabel 2 uiteengesit. Dus kan ons Stelling 5.16 in
die gesaghebbende bron [10] soos volg bywerk:
Gevolgtrekking 1 Daar bestaan geen SOLVSOM van orde n ∈ {2,3,6,10} nie, maar daar
bestaan wel SOLVSOMs van orde n vir enige ander heelgetal n > 1, met die moontlike uitsondering
van n = 14.
Ons het ook onmiddellik die volgende gevolgtrekking uit Stelling 3.
Gevolgtrekking 2 Geen gade-vermydende gemengde-dubbels rondomtalie-tennistoernooi
kan vir tien getroude pare geskeduleer word nie.
18

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
In [9] het ons, as gevolg van ’n sterk voorgevoel ten opsigte van die negatiewe bestaansresultaat
van Gevolgtrekking 2, reeds voorgestel dat die streng vereistes vir ’n gade-vermydende
gemengde-dubbels rondomtalie-tennistoernooi (soos in die inleiding beskryf) effens verslap
moet word om voorsiening te maak vir die skedulering van ’n effens sub-optimale toernooi
vir tien getroude pare, en het ons voorts daadwerklike voorstelle te maak vir die skedulering
van wedstryde in rondtes vir ’n effens verslapte weergawe van so ’n toernooi. In die lig van
Gevolgtrekking 2 blyk dit dat hierdie voorstelle ten opsigte van verslapping geregverdig was.
5. Moontlike verdere werk
Die natuurlike volgende stap in die enumerasieproses wat in hierdie artikel gedokumenteer
is, is om die telproses uit te brei na SOLVSOMs van orde n = 11. Die metodes wat in die
voorafgaande afdelings beskryf is, kan egter nie sonder meer gebruik word om die onderskeie
ekwivalensieklasse van SOLVSOMs van orde 11 te tel nie, aangesien die betrokke klasse nog
nie vir SOLVe of vir simmetriese Latynse vierkante van orde 11 ge enumereer is nie. Ons het
in [7] getoon dat dit nie moontlik sal wees om die relevante klasse van SOLVe van orde 11
met die huidige rekentegnologie binne ’n realistiese tyd te bereken nie. Ons het ook gepoog
om ekwivalensieklasse van simmetriese Latynse vierkante van orde 11 te tel, maar het na 1492
sekondes se berekeningstyd (waartydens ons 17938 vierkante gevind het!) bepaal dat ons
minder as 0.01% van die soekboom kon deurstap. Daarom verwag ons ook nie dat klasse
simmetriese Latynse vierkante van orde 11 binnekort met die huidige enumerasiemetodes en
verwerkingspoed getel sal word nie.
McKay et al. [15] het trouens voorgestel dat SOLVSOMs van groter orde gegenereer behoort
te word deur die SOLV en die ortogonale simmetriese maat gelyktydig in die soekboom op
te bou, eerder as om later ortogonale simmetriese maats vir alle voorafbepaalde (ry, kolom)paratoopklasverteenwoordigers
van SOLVe te probeer vind, of andersom. Ons het egter nog
nie die lewensvatbaarheid van hierdie voorstel getoets nie.
Dankbetuigings
Die Suid-Afrikaanse Nasionale Navorsingstigting het die navorsing wat hier gerapporteer
word, onder toekennings 70593 en 77248 befonds.
Verwysings
[1] R.J.R. Abel, F.E. Bennet, H. Zhang, en L. Zhu. A few more incomplete self-orthogonal
Latin squares and related designs. Australas. J. Combin., 21:85–94, 2000.
[2] L.D. Andersen. Factorisation of graphs, pages 740–755. CRC Press, Boca Raton, 2
uitgawe, 2007.
19

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
[3] F.E. Bennet en L. Zhu. Further results on the existence of HSOLSSOM(h n ). Australas.
J. Combin., 14:207–220, 1996.
[4] F.E. Bennet en L. Zhu. The spectrum of HSOLSSOM(h n ) where h is even. Discrete
Math., 158:11–25, 1996.
[5] R.K. Brayton, D. Coppersmith, en A.J. Hoffman. Self-orthogonal Latin squares of all
orders. Bull. Amer. Math. Soc., 80(1):116–118, 1974.
[6] A.P. Burger, M.P. Kidd, en J.H. van Vuuren. A repository of self-orthogonal Latin squares.
http://www.vuuren.co.za/ → Repositories.
[7] A.P. Burger, M.P. Kidd, en J.H. Van Vuuren. Enumerasie van self-ortogonale latynse
vierkante van orde 10. LitNet Akademies (Natuurwetenskappe), 7(3):1–22, 2010.
[8] A.P. Burger, M.P. Kidd, en J.H. van Vuuren. Enumeration of isomorphism classes of
self-orthogonal Latin squares. Ars Combin., 97:143–152, 2010.
[9] A.P. Burger en J.H. van Vuuren. Skedulering van gade-vermydende gemengde-dubbels
rondomtalie-tennistoernooie. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie,
28(1):35–63, 2009.
[10] C.J. Colbourn en J.H. Dinitz. The CRC handbook of combinatorial designs. CRC Press,
Boca Raton, 1996.
[11] G.P. Graham en C.E. Roberts. Enumeration and isomorphic classification of selforthogonal
Latin squares. J. Combin. Math. Combin. Comput., 59:101–118, 2006.
[12] D.F. Holt. Handbook of computational group theory. CRC Press, Boca Raton, 2005.
[13] P. Kaski en P.R.J. Österg˚ard. Classification algorithms for codes and designs. Springer,
Berlin, 2006.
[14] C.C. Lindner, R.C. Mullin, en D.R. Stinson. On the spectrum of resolvable orthogonal
arrays invariant under the Klein group K 4. Aequationes Math., 26:176–183, 1983.
[15] B.D. McKay, A. Meynert, en W. Myrvold. Small Latin squares, quasigroups and loops.
J. Combin. Des., 15:98–119, 2007.
[16] N.J.A. Sloane. The on-line encyclopedia of integer sequences. http://oeis.org.
[17] W.D. Wallis. Combinatorial designs. Marcel Dekker, Inc, New York (NY), 1988.
[18] S.P. Wang. On self-orthogonal Latin squares and partial transversals of Latin squares.
PhD-proefskrif, Ohio State University, Columbus, 1978.
[19] L. Zhu. A few more self-orthogonal Latin squares with symmetric orthogonal mates.
Congr. Numer., 42:313–320, 1984.
20

Aanhangsel
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
In hierdie aanhangsel verskaf ons volledige lyste van (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers
van SOLVSOMs van ordes 4 n 9. Ons gee ook (1) die getal nie-(ry, kolom)paratope
simmetriese Latynse vierkante wat ortogonaal is aan elke SOLV (ry, kolom)paratoopklasverteenwoordiger
en (2) die getal nie-(ry, kolom)-paratope SOLVe ortogonaal aan
elke (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordiger van simmetriese Latynse vierkante.
Daar word in die onderstaande na SOLVe in dieselfde volgorde verwys as waarin hulle in die
databasis in [6] verskyn. Vir n = 5 is daar slegs een SOLV (tot op (ry, kolom)-paratopisme
na), en slegs een simmetriese maat is (tot op (ry, kolom)-paratopisme na) gevind wat ortogonaal
is aan hierdie SOLV. Vir n = 7 is daar vier SOLVe, en slegs een simmetriese
maat is vir die eerste en laaste van hierdie SOLVe gevind; geen simmetriese maat is vir
die tweede en derde SOLVe gevind nie. Vir n = 8 is daar ook vier SOLVe; veertien simmetriese
maats is (tot op (ry, kolom)-paratopisme na) vir die tweede van hierdie SOLVe
gevind, terwyl agtien simmetriese maats (tot op (ry, kolom)-paratopisme na) vir die laaste
van hierdie SOLVe gevind is (geen simmetriese maats is vir die eerste of derde SOLVe
gevind nie). Vir n = 9 het ons slegs een simmetriese maat vir die k de SOLV gevind, waar
k ∈ {38,68,73,86,88,92,101,102,133,135,137,139,140,141,144,155,158,163,165,169,171,173},
en twee nie-(ry, kolom)-paratope simmetriese maats vir die 172 ste en 175 ste SOLV in die
databasis.
Daar is slegs een unipotente, simmetriese Latynse vierkant van orde 4 tot op (ry, kolom)paratopisme
na, en slegs een SOLV is (tot op (ry, kolom)-paratopisme na) gevind wat ortogonaal
is aan hierdie simmetriese vierkant. Vir n = 8 is daar ses nie-(ry, kolom)-paratope,
unipotente, simmetriese Latynse vierkante, wat ons in dieselfde volgorde oorweeg het as wat
hulle (as een-faktorisasies) in Tabel VII.5.28 in [10, p. 743] voorkom. Vir elkeen van die eerste
drie Latynse vierkante is daar twee nie-(ry, kolom)-paratope SOLVe gevind, terwyl slegs een
(tot op (ry, kolom)-paratopisme na) vir die vyfde vierkant gevind is. Geen SOLVe is vir die
vierde en sesde vierkante gevind nie.
Die onderstaande lys bevat slegs (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van
idempotente, simmetriese Latynse vierkante van onewe orde wat ortogonale SOLV-maats
toelaat. Onder elke vierkant toon ons in vetdruk die getal nie-(ry, kolom)-paratope SOLVe
ortogonaal daaraan.
n = 5 n = 7 n = 9
04123 0651243 021436587 021436587 021436587 021437856 021438765 021873456 051237846 081254367
41302 6104532 210573846 210758364 210758364 210684735 210754836 210467583 510478263 810726543
13240 5026314 102867453 102684735 102864735 102758364 102687354 102536847 102683457 102638754
20431 1463025 458301762 476301852 478301256 467301582 476301582 845301762 246301785 276301485
32014 2530461 376048215 358047216 356047812 385046217 358046217 763048215 378046512 523047816
1 4312650 637185024 684175023 684175023 748165023 847165023 376185024 783165024 468175032
3245106 584720631 537820641 537280641 873520641 783520641 458720631 824750631 357480621
2 845612370 863512470 863512470 536812470 635812470 584612370 465812370 645813270
763254108 745263108 745623108 654273108 564273108 637254108 637524108 734562108
11 2 1 1 5 3 2 1
Vervolgens lys ons die (ry, kolom)-paratoopklasverteenwoordigers van SOLVSOMs in standaardvorm.
’n SOLVSOM word as ’n paar Latynse vierkante langs mekaar gegee — die SOLV
21

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
gevolg deur die simmetriese vierkant. Onder elke SOLVSOM gee ons ook in vetdruk die getal
standaard SOLVSOMs wat (ry, kolom)-paratoop is aan die gegewe SOLVSOM. Hierdie getal
kan met (n!) 2 vermenigvuldig word om die grootte van die ooreenstemmende (ry, kolom)paratoopklas
te bepaal.
n = 4 n = 5 n = 7
0231 0123 02143 04312 0456123 0231564 0612345 0345612
3102 1032 31402 41023 3160542 2146035 2146530 3164025
1320 2301 43210 30241 1024365 3425601 3025164 4621503
2013 3210 24031 12430 2503614 1653240 4503621 5413260
2 10324 23104 6215430 5062413 5260413 6052431
12 4632051 6304152 6431052 1206354
5341206 4510326 1354206 2530146
240 240
n = 8
07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567
51643270 10472653 51643270 10473652 51643270 14502673 51643270 15402673 51643270 14503672
10256734 24051376 10256734 24051376 10256734 25741306 10256734 24761305 10256734 25741306
42037651 37506241 42037651 37506241 42037651 30476251 42037651 30675241 42037651 30476251
75304126 42160735 75304126 43160725 75304126 42165730 75304126 42156730 75304126 43165720
26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014
34715062 65743102 34715062 65742103 34715062 67053142 34715062 67043152 34715062 67052143
63521407 73615420 63521407 72615430 63521407 73610425 63521407 73510426 63521407 72610435
10 080 10 080 10 080 20 160 10 080
07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567
51643270 15403672 51643270 15472603 51643270 15473602 51643270 15402673 51643270 15403672
10256734 24761305 10256734 24160375 10256734 24160375 10256734 24751306 10256734 24751306
42037651 30675241 42037651 37615240 42037651 37615240 42037651 30576241 42037651 30576241
75304126 43156720 75304126 42056731 75304126 43056721 75304126 42165730 75304126 43165720
26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014
34715062 67042153 34715062 60743152 34715062 60742153 34715062 67043152 34715062 67042153
63521407 72510436 63521407 73501426 63521407 72501436 63521407 73610425 63521407 72610435
20 160 10 080 10 080 20 160 20 160
07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 07462315 01234567 06712345 01234567
51643270 15472603 51643270 15473602 51643270 15472603 51643270 15473602 51463270 10362754
10256734 24061375 10256734 24061375 10256734 24051376 10256734 24051376 60257431 23051476
42037651 37605241 42037651 37605241 42037651 37506241 42037651 37506241 72036154 36507142
75304126 42156730 75304126 43156720 75304126 42165730 75304126 43165720 15304726 42170635
26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 26170543 56327014 27640513 57416023
34715062 60743152 34715062 60742153 34715062 60743152 34715062 60742153 34175062 65743201
63521407 73510426 63521407 72510436 63521407 73610425 63521407 72610435 43521607 74625310
20 160 20 160 10 080 10 080 10 080
06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567
51463270 10372654 51463270 10472653 51463270 10472653 51463270 10472653 51463270 10462753
60257431 23051476 60257431 24051376 60257431 24061375 60257431 24051376 60257431 24051376
72036154 37506142 72036154 37506142 72036154 37605142 72036154 37506241 72036154 36547102
15304726 42160735 15304726 42160735 15304726 42150736 15304726 42160735 15304726 42170635
27640513 56417023 27640513 56317024 27640513 56317024 27640513 56327014 27640513 57316420
34175062 65743201 34175062 65743201 34175062 65743201 34175062 65743102 34175062 65703241
43521607 74625310 43521607 73625410 43521607 73526410 43521607 73615420 43521607 73625014
10 080 10 080 10 080 1 440 10 080
22

LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567
51463270 10472653 51463270 10472653 51463270 10462753 51463270 10472653 51463270 10472653
60257431 24051376 60257431 24061375 60257431 24051376 60257431 24051376 60257431 24061375
72036154 37546102 72036154 37645102 72036154 36547201 72036154 37546201 72036154 37645201
15304726 42160735 15304726 42150736 15304726 42170635 15304726 42160735 15304726 42150736
27640513 56317420 27640513 56317420 27640513 57326410 27640513 56327410 27640513 56327410
34175062 65703241 34175062 65703241 34175062 65703142 34175062 65703142 34175062 65703142
43521607 73625014 43521607 73526014 43521607 73615024 43521607 73615024 43521607 73516024
10 080 10 080 10 080 10 080 10 080
06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567 06712345 01234567
51463270 10463752 51463270 10473652 51463270 10473652 51463270 10472653 51463270 10472653
60257431 24051376 60257431 24051376 60257431 24061375 60257431 24057316 60257431 24067315
72036154 36547201 72036154 37546201 72036154 37645201 72036154 37546201 72036154 37645201
15304726 43170625 15304726 43160725 15304726 43150726 15304726 42760135 15304726 42750136
27640513 57326410 27640513 56327410 27640513 56327410 27640513 56321470 27640513 56321470
34175062 65702143 34175062 65702143 34175062 65702143 34175062 65103742 34175062 65103742
43521607 72615034 43521607 72615034 43521607 72516034 43521607 73615024 43521607 73516024
10 080 10 080 10 080 10 080 10 080
06712345 01234567 06712345 01234567
51463270 10473652 51463270 10473652
60257431 24057316 60257431 24067315
72036154 37546201 72036154 37645201
15304726 43760125 15304726 43750126
27640513 56321470 27640513 56321470
34175062 65102743 34175062 65102743
43521607 72615034 43521607 72516034
10 080 10 080
n = 9
021436785 086723541 021436785 063287154 021436785 034127856 021436785 064827153
315628407 814567230 310678524 614523087 514680327 318076542 513867420 615034287
572104863 642078315 532761840 342018765 652078413 482503761 642570813 452108736
148367250 750386124 846352017 250371846 786324501 105362487 768314052 801376524
786540321 267841053 758240361 821746530 805743162 270648315 875243106 230741865
237085146 378615402 174085236 738165402 247165830 763285104 386105247 748615302
804753612 523104687 483517602 107854623 173802654 857431620 204758631 127583640
653812074 431250876 265804173 586430271 438251076 546810273 130682574 583260471
460271538 105432768 607123458 475602318 360517248 621754038 457021368 376452018
362 880 181 440 120 960 181 440
021453786 068574312 021453786 046718235 021453786 065824137 021453786 074268135
318064527 617430285 316582407 413207856 316287450 614752083 314876250 710432586
432786105 872651430 472830561 632154087 602718534 542687301 672180543 402853761
285371064 546312807 604378125 721386504 258376041 876301254 507362814 248316057
156247830 735148026 768241350 105842763 837642105 258043716 153248067 635147802
670835241 401285763 187065234 874625310 740865312 427135860 486715302 823675410
847520613 324807651 853704612 280573641 584130627 103278645 840527631 157084623
564108372 183026574 540126873 358061472 165024873 380516472 268034175 386501274
703612458 250763148 235617048 567430128 473501268 731460528 735601428 561720348
362 880 181 440 362 880 362 880
021456783 076581324 021456783 067128435 021456783 064728135 021456783 064728135
317608245 715836402 314687250 618072543 316287450 615872043 316287450 615872043
562830417 652704831 502738461 782601354 602738541 452601387 602873541 452601387
205387164 587310246 658370124 106354287 258370164 786354201 257318064 786354201
756243801 830142567 867142305 270543816 867142305 270543816 863742105 270543816
438175026 164025783 743865012 821435760 743865012 821435760 748065312 821435760
873014652 348257610 285013647 453287601 584013627 103287654 584130627 103287654
684521370 203468175 130524876 345816072 130524876 348016572 130524876 348016572
140762538 421673058 476201538 534760128 475601238 537160428 475601238 537160428
90 720 181 440 90 720 45 360
23

021456783 047168235 021456783 063278145 023156784 067438125 023156784 058461327
317280546 410853762 315867240 610752834 315687420 618573042 415287360 517630482
642873150 702431586 682170534 302567481 432870156 782654301 562718403 872154036
576301824 184326057 867312405 275384016 607328541 456301287 684302517 461378205
205148367 653247801 208543167 756841203 861743205 375042816 750843126 635742810
468725031 831675420 734685012 827415360 748265013 834125760 837065241 104825763
834517602 275084613 543708621 184023657 580412637 103287654 208471635 340287651
180634275 368502174 150234876 438106572 156034872 240816573 146530872 283016574
753062418 526710348 476021358 541630728 274501368 521760438 371624058 726503148
120 960 120 960 45 360 45 360
023156784 056874231 023156784 065724831 023416785 064821357 023416785 034127856
415863027 518432706 415263807 610437285 315627840 618754032 514683027 318076542
572618430 682751043 682517430 502861743 562078413 482503761 652178403 482503761
604372851 847316520 574308261 748316502 701384526 875360214 786324510 105362487
850247316 735140862 750842316 236148057 876541032 250647183 835740162 270648315
786035142 421605387 806735142 471685320 480235167 143075826 247065831 763285104
138724605 270583614 138074625 827503614 138752604 307218645 371802654 857431620
261480573 304268175 261480573 384052176 654803271 536182470 408251376 546810273
347501268 163027458 347621058 153270468 247160358 721436508 160537248 621754038
60 480 45 360 60 480 10 080
023416785 034127856 023416785 061278453 023416785 034127856 023456781 078563412
514638027 315082764 517823460 610437825 517823460 316078245 315780462 714628305
862753401 452601387 832671504 102584736 832671504 462503187 632874105 842716530
781324560 106378245 764358012 245306187 764358012 105382764 784312056 567380124
657840312 280746531 685140237 738042561 685140237 270846513 206541837 621847053
370185246 721865403 340785126 874625310 340785126 783265401 870165324 386075241
248071653 873254610 208537641 487153602 208537641 821754630 158237640 435102687
136502874 568430172 156204873 523861074 156204873 548610372 541608273 103254876
405267138 647513028 471062358 356710248 471062358 657431028 467023518 250431768
60 480 181 440 5 040 60 480
023456781 061237854 023456781 056781234
415863207 610482735 415863207 517430826
582617430 102574386 582617430 672854013
601372854 245308167 601372854 748316502
750248316 387046521 750248316 835142760
876035142 724865013 876035142 104625387
138704625 873150642 138704625 280573641
264180573 538621470 264180573 321068475
347521068 456713208 347521068 463207158
181 440 5 040
LitNet Akademies Jaargang 9 (2), April 2012
24

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Antimikrobiese nanovesels vir waterbehandeling:
poli(vinielalkohol)- en poli(akrielonitriel)-nanovesels
met silwer-nanopartikels
Opsomming
Danielle du Plessis, Marelize Botes, Leon Milner Theodore Dicks, Thomas Eugene
Cloete
Danielle du Plessis: Departement Biochemie, Universiteit Stellenbosch
Marelize Botes, Leon Milner Theodore Dicks en Thomas Eugene Cloete: Departement Mikrobiologie, Universiteit Stellenbosch
Daar moet verbeter word op bestaande watersuiweringsmetodes ten einde mikrobiologies
veilige en bekostigbare drinkwater te verskaf. Nanovesels word reeds gebruik in
waterfiltrasiesisteme en nanofiltrasie mag selfs as ’n alternatief vir biosiede gebruik word.
Verskeie variasies van nanovesels met biosiede is in die onlangse literatuur omskryf. Omdat
nanovesels met antimikrobiese aktiwiteit ’n relatief nuwe studieveld is, is nog weinig studies
gewy aan die uiteensetting van praktiese standaardmetodes vir antimikrobiese-aktiwiteitbepaling.
Die aktiwiteit van antimikrobiese vesels word oor die algemeen met plaattellings
van kolonievormende eenhede (KVE) bepaal. Hierdie metode bepaal ’n afname in die getal
kweekbare patogeniese selle teenwoordig. Die hoofdoel van hierdie studie was om ’n
vinnige, maklik uitvoerbare en akkurate toets te ontwikkel om die aktiwiteit van
antimikrobiese nanovesels te bepaal.
Trefwoorde: Watersuiwering; antimikrobies; nanotegnologie; nanovesels; filtrasie
Uitgebreide Opsomming
In die moderne ontwikkelde lande word gesuiwerde, veilige drinkwater wat maklik
bekombaar is, as vanselfsprekend aanvaar. Antieke beskawings was lank reeds bewus van
metodes om ontslae te raak van die ongewenste reuke, geure en voorkoms van besoedelde
water. Antieke Sanskrit- en Griekse rekords van so vroeg as 4 000 v.C. dui op die gebruik
van filtrasie deur koolstof, blootstelling aan sonlig en die kook van water om dit veilig te
maak vir gebruik. Aanvanklik was die hoofdryfkrag agter watersuiwering die verwydering
van sigbare troebelheid. Dit was eers eeue later, in 1855, dat die epidemioloog John Snow
bewys het dat ’n cholera-uitbraak sy oorsprong gehad het in ’n waterput in Londen wat met
riool besoedel was. Hierna het Louis Pasteur in 1880 verklaar dat mikroskopiese organismes
siektes deur water kan oordra. In die vroeë 1900's was die meeste watersuiweringsmetodes op
filtrasie gebaseer, maar dit was eers in 1908, toe chloor vir die eerste keer as ’n
ontsmettingsmiddel in water gebruik is, dat daar ’n merkbare afname in die aantal uitbrake
van waterverwante siektes was.
25

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Moderne waterbehandeling verg groot aanlegte wat in ontwikkelende lande dikwels tot groot
stede beperk is. Meer as 1,1 miljard mense wêreldwyd het nie toegang tot veilige drinkwater
nie. Landelike gebiede het grotendeels nie toegang tot behandelde water nie, en waterpunte is
skaars en dikwels verafgeleë. In ontwikkelende lande sterf 4 900 mense daagliks aan
waterverwante siektes soos E.coli en cholera, en 90% van hulle is kinders onder die
ouderdom van vyf jaar.
In sulke gemeenskappe is daar ’n groot behoefte aan watersuiweringstegnologie wat op ’n
goedkoop, maklik uitvoerbare manier skoon drinkwater kan voorsien – ideaal gesproke ’n
draagbare apparaat wat met minimale opleiding gebruik kan word om drinkwater skoon te
maak waar en wanneer dit benodig word.
Filtrasie is ’n ideale metode om in sulke apparaat te gebruik om troebelheid fisies uit water te
verwyder. Afhangende van die grootte van die porieë van die filtermateriaal kan verskillende
grade van watersuiwering behaal word.
Nadat troebelheid uit water verwyder is, is dit steeds nodig om die water te ontsmet om dit
veilig te maak om te drink. Algemene kiemdoders in water sluit ontsmettingsmiddels soos
chloor in wat met langdurige gebruik nadelig vir die mens se gesondheid is.
Die huishoudelike gebruik van silwer vir die preservering van kos en die stoor van water
dateer terug na die antieke beskawings van die Grieke, die Romeine, Venesiërs en
Masedoniërs. Alexander die Grote het reeds in 334 v.C. sy water in silwer houers gestoor en
dit voor gebruik gekook. In 1869 het die eerste navorsing aangedui dat silwer giftig is vir
bakterieë, en in die vroeë 20ste eeu word silwer in ’n poreuse mat vir die eerste keer in
waterontsmetting gebruik. Dit is in die vorige eeu bewys dat edelmetale soos goud, silwer en
koper kiemdodende eienskappe het.
Die koms van nanotegnologie het nuwe moontlikhede geskep op die gebied van
watersuiwering. Nie net is dit moontlik om nou filters te vervaardig met nanogrootte-porieë
(so klein as ’n duisendste van ’n millimeter) wat klein genoeg is om bakterieë uit te filtreer
nie, maar metaal-nanopartikels kan ook vervaardig word. Metaal-nanopartikels het unieke
chemiese eienskappe en is meer effektief as kiemdoders. In hierdie artikel beskryf ons hoe ’n
filter vervaardig is om hierdie twee aspekte van nanotegnologie te kombineer om ’n
nanofilter te skep met silwer-nanopartiekels wat permanent binne-in die filter vasgevang is.
So ’n filter kan byvoorbeeld gebruik word om water wat met gevaarlike bakterieë besmet is,
soos die water in die meeste van ons riviere in Suid-Afrika, te filtreer en ontsmet sodat dit
veilig vir menslike gebruik kan wees. Ons beskryf verder maklik uitvoerbare en akkurate
metodes om die effektiwiteit van so ’n ontsmettingsfilter te toets.
Die doel van hierdie navorsing was om ’n bydrae te lewer tot bestaande kennis in
waterfiltrasie en -ontsmetting en die ontwikkeling van nuwe tegnologie wat in die afsienbare
toekoms toegepas kan word om verligting te bring aan gemeenskappe en gebiede wat nie
toegang tot veilige drinkwater het nie.
Abstract
Existing water purification methods need to be improved to provide microbiologically safe
and affordable potable water. Nanofibres have been used in water filtration systems and when
26

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
antimicrobial, they may be an alternative to the use of biocides. Many variants of
antimicrobial nanofibres containing biocides are described in recent literature. With
nanofibres in the antimicrobial context being a relatively recent field, few studies have been
dedicated to describing the activity of antimicrobial nanofibres. The antimicrobial activity of
such fibres are most commonly determined by culturability tests. This main goal of this study
was to describe a quick, easy and accurate protocol for determining activity of antimicrobial
fibres.
Keywords: Water purification; antimicrobial; nanotechnology; nanofibres; filtration
Extended Abstract
Nanotechnology has been identified as a tool with many applications in the water industry
(Bottero et al. 2006, Cloete et al. 2010). One of these applications involves the use of
nanofibres for water filtration (Cloete et al. 2010). Nanoparticles or scaffolds thereof often
possess novel biological, physical or chemical properties (Theron et al. 2008).
Nanofibres are solid fibres with diameters within the nanoscale with a large surface to
volume ratio, and when assembled in a non-woven mat have a small pore size, in the order of
5-50nm2 (Gule et al. 2011). Furthermore, the specific physical properties of nanofibres, such
as strength, porosity and surface activity, are determined by the polymer and additional nonsoluble
particles used in the synthesising process (Frenot and Chronakis 2003). These
qualities make nanofibres extremely versatile and more effective than conventional polymer
membranes used in liquid filtration (Theron et al. 2008; Yoon et al. 2006).
Electrospinning can produce nanofibres from a range of electrospinnable polymers. In the
process of needle electrospinning, a high-voltage electric field is generated between a
charged source of polymer solution and an earthed metal collector plate. An electrostatically
driven jet of polymer solution gives rise to nanofibres, which are collected on the plate.
A variation of conventional needle-based electrospinning, known as bubble electrospinning,
allows much more rapid production of nanofibres. The process involves the formation of
multiple electrostatically driven jets of polymer from a charged bubble of polymer solution
(Yang et al. 2009). The electric field is of a much higher voltage than used in conventional
needle spinning, and fibres generated from polymer jets are collected on a negatively charged
metallic collector plate positioned above the bubble.
In recent literature many studies have focused on the added value of incorporating biocides
into nanofibre filtration membranes with the aim of removing pathogens from water.
Commonly, these biocides are incorporated into the nanofibre matrix by adding the biocide to
the spinning solution before electrospinning. The synthesis of nanofibres containing metal
nanoparticles is a well-researched field (Botes and Cloete, 2010), largely because of the
advantages associated with combining the functional properties of metal nanoparticles with
the widely applicable properties of nanofibres (Niu and Crooks 2003). These properties
include biocidal activity. Metal nanoparticles can be incorporated into polymer nanofibres by
physically blending the nanoparticles with the polymer before electrospinning, by in situ
polymerisation of a monomer in the presence of metal nanoparticles, or by incorporation of
metal salts into the polymer with subsequent in situ reduction of metal ions to nanoparticles
27

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(Lala et al. 2007). In the present study, poly(vinyl alchohol) (PVA) and poly(acrylonitrile)
(PAN) nanofibres were synthesised by bubble electrospinning, incorporating silver nitrate
(AgNO3) into the polymer solutions. In situ reduction of silver ions in AgNO3 to silver
nanoparticles was achieved by exposing the nanofibres to ultraviolet (UV) irradiation.
Nanofibres containing biocides are currently under investigation as more cost-effective
alternatives to conventional water sanitation methods such as chlorination. Since
antimicrobial nanofibre research is a relatively new field, not much research has been devoted
to antimicrobial testing methodology. Most commonly, colony-forming unit (CFU)
determination is used to determine the efficacy of antimicrobial nanofibres, but this
disregards the occurrence of viable but non-culturable cells, which can have an influence on
results. The main objective of this study was to develop a protocol to determine the
antimicrobial efficacy of nanofibres containing a biocide that is easily executable, sensitive to
viable and culturable cells and accurate.
PVA and PAN nanofibres containing silver nanoparticles were successfully fabricated by
bubble electrospinning. This was confirmed by EDX/SEM analysis. When inspected visually
by SEM, PVA and PAN nanofibres containing silver nanoparticles appeared morphologically
similar. Back-scattering electron images revealed that silver nanoparticles in PVA nanofibres
were more evenly dispersed than in PAN nanofibres, but that PAN nanofibres had higher
silver nanoparticle content. This was confirmed by EDX analysis.
Cells of three pathogens, namely Pseudomonas aeruginosa (Xen 5), Escherichia coli (Xen 14)
and Klebsiella pneumonia, stably transfected with the lux operon, allowing emission of light
as long as the cells are metabolically active, were used in this study.
The antimicrobial activity of nanofibres containing silver nanoparticles was tested by
immobilising nanofibres on 0.22 µm pore filters (Durapore, Millipore). Contaminated water
was filtered through the filters with immobilised nanofibres, brining the pathogens into
contact with the nanofibres. The 0.22 µm pore size of the filters excluded bacteria, causing
bacteria to remain behind on the filter surface in contact with the fibres. This allowed the
investigation of the effect of nanofibres containing silver nanoparticles on bacteria. A
negative control, namely nanofibres without silver nanoparticles that were immobilised on to
filters, were subjected to the same tests.
The cells remained bioluminescent and thus viable when in contact with plain PVA fibres not
containing silver nanoparticles. However, when these cells are in contact with PVA
nanofibres containing silver nanoparticles, between 96% and 98% of bioluminescence was
lost in all three pathogens tested.
After filtration through membranes with plain PVA nanofibres on the surface, the number of
viable cells that remained behind on the filter surface immediately after filtration, increased
100-fold as opposed to the number of CFUs before filtration, indicating the potential for
biofilm formation, should the fibre surface remain moist. However, when filtered through
membranes with PVA nanofibres containing silver nanoparticles on their surface, there was a
reduction of between 91% and 99% in CFUs in the cells that remained behind on the filter
surface for all three pathogens tested as opposed to the number of CFUs before filtration.
This confirmed that the observed decrease in bioluminescence correlated with a decrease in
viable cells.
28

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Due to the larger prevalence of silver nanoparticles in PAN nanofibres, a greater
antimicrobial effect could be expected. In all three pathogens tested, there was a decrease in
bioluminescence of between 98% and 100% in cells that were in contact with PAN
nanofibres containing silver nanoparticles, as opposed to cells in contact with plain PAN
nanofibres.
Similar to plain PVA fibres, filtration through membranes with plain PAN nanofibres on the
surface led to roughly a 100-fold increase in viable cell numbers as opposed to the number of
CFUs before filtration. When filtered through a filter with PAN nanofibres containing silver
nanoparticles on the surface, there was a 100% reduction in CFUs in all three pathogens
tested, as opposed to the number of CFUs before filtration. This showed that PAN nanofibres
containing 5% (wt/v) AgNO3 not only had higher silver nanoparticle content, but also had a
higher antimicrobial efficacy than PVA nanofibres containing 5% (wt/v) AgNO3.
When considering that PVA nanofibres with silver nanoparticles are fabricated from a watersoluble,
non-toxic and biodegradable polymer, and have excellent antimicrobial activity, such
fibers can be highly applicable in water sanitation, especially in an environment-conscious
milieu. On the other hand, the fabrication process of PAN nanofibres is more conducive to
the formation of silver nanoparticles, leading to a higher silver nanoparticle content, allowing
the complete sanitation of pathogenically contaminated water samples. Furthermore, these
fibres are strong and very durable in water, making them ideal for use in high-throughput
systems. The mechanism of antimicrobial action here and in other studies has, however not
been elucidated to indicate specifically whether it is direct contact of bacterial cells with
silver in its immobilised state that is responsible for the antimicrobial activity, or ions that
leach out.
The methods used to test the antimicrobial activity of these fibres in this study were easily
executable, accurate and quick to perform.
1. Inleiding
Wêreldwyd het ongeveer een miljard mense nie toegang tot veilige drinkwater nie. Die
bevolkings van ontwikkelende lande en afgeleë gebiede word die swaarste getref (WHO
2004). Daar bestaan dus ’n groot behoefte aan watersuiweringsmetodes wat koste-effektief,
maklik bekombaar en effektief is (Theron et al. 2008). Konvensionele
watersuiweringsmetodes sluit die gebruik van chemiese biosiede in, soos vrye chloor,
chlooramiene en osoon. Neweprodukte wat deur chemiese ontsmettingsmiddels gevorm
word, het kankerwekkende eienskappe (Krasner et al. 2006). Verder is daar ook ’n toename
in die voorkoms van patogene wat weerstandbiedend is teenoor antibiotika en biosiede, en
daarom is dit belangrik dat alternatiewe ontsmettingsmetodes nagevors word (Sondi en
Salopek-Sondi 2004).
Nanotegnologie is geïdentifiseer as ’n hulpbron met verskeie moontlike toepassings in die
waterbedryf (Bottero et al. 2006; Cloete et al. 2010). Een moontlike toepassing is die gebruik
van nanovesels in waterfiltrasie (Cloete et al. 2010).
29

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Nanopartikels of raamwerke daarvan beskik dikwels oor nuwe biologiese, fisiese of chemiese
eienskappe, byvoorbeeld spesiale termiese weerstandigheid, sterkte en chemiese reaktiwiteit,
wat dit bruikbaar maak vir ’n baie groot verskeidenheid toepassings (Theron et al. 2008).
Nanovesels is soliede vesels met ’n nanoskaal-deursnee en ’n baie groot oppervlakte-totvolume-verhouding.
Wanneer hulle as ’n ongeweefde mat saamgestel word, word ’n
materiaal met baie fyn porieë geskep. In’n onlangse publikasie deur Gule et al. (2011), is
poriegroottes van tussen 5 en 50 nm2 gemeet, wat dus die uitsluiting van bakterieë verseker.
Verder word die spesifieke eienskappe van nanovesels, soos sterkte, deurlaatbaarheid en
oppervlak-aktiwiteit, bepaal deur die polimeer waaruit die vesels bestaan en bykomende
onoplosbare partikels wat tydens die sintetiseringsproses ingesluit word (Frenot en Chronakis
2003). Hierdie eienskappe maak nanovesels meer effektief en veelsydig as vesels wat tans in
vloeistoffiltrasie gebruik word (Theron et al. 2008; Yoon et al. 2006).
Nanovesels kan deur middel van die elektrospintegniek uit ’n verskeidenheid polimere
vervaardig word. In die naaldbemiddelde elektrospintegniek word ’n hoëspanning elektriese
veld geskep tussen ’n gelaaide polimeeroplossing en ’n aardgekoppelde metaalversamelplaat.
’n Polimeerdruppel aan die punt van die naald wat onderhewig is aan oppervlakspanning,
vorm onder invloed van die elektriese veld’n Taylor-keël (Taylor 1969) wat dan, by ’n
drempelspanning, oorsprong gee aan ’n elektrostaties gedrewe straal polimeeroplossing wat
nanovesels vorm, wat dan op die metaalplaat versamel word (Figuur 1).
Figuur 1. Elektrospinproses
Klik hier om die figuur om ’n groter weergawe van hierdie figuur te sien.
30

Figuur 2. Borrelbemiddelde elektrospinproses
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Variasie op die konvensionele naaldbemiddelde elektrospintegniek, wat bekend staan as
die borrelbemiddelde elektrospintegniek (Figuur 2), maak dit moontlik om nanovesels
vinniger te vervaardig. Die proses behels die skepping van veelvoudige elektrostatiesaangedrewe
polimeerstrale op die oppervlak van ’n gelaaide polimeerborrel (Yang et al.
2009). Die elektriese veld het ’n hoër spanning as dié wat in die naaldbemiddelde
elektrospintegniek gebruik word, en vesels word op ’n negatief-gelaaide metaalplaat wat bo
die borrel geposisioneer is, opgevang.
In die onlangse literatuur is baie studies gewy aan die waarde van biosiedtoevoeging tot
nanovesel-filtrasiemembrane met die oog op patogeenverwydering uit water. Oor die
algemeen word biosiede ingesluit in die nanoveselmatriks deur die biosied by die
polimeeroplossing te voeg voordat nanovesels vervaardig word. Baie navorsing is reeds
gedoen oor die sintese sintetisering van nanovels wat biosiede bevat (Botes and Cloete 2010),
en dit kan toegeskryf word aan die voordelige kombinasie van die funksionele eienskappe
van metaal-nanopartikels en nanovesels. (Niu en Crooks 2003). Dit sluit
ontsmettingseienskappe in. Metaal-nanopartikels kan by polimeer-nanovesels ingesluit word
deur die nanopartikels fisies by die polimeeroplossing te voeg voor nanoveselvervaardiging,
31

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
of om metaalsoute by die polimeeroplossing te voeg wat dan ná nanovesel-sintese gereduseer
word na metaalione (Lala et al. 2007).
Nanovesels wat biosiede bevat, word tans ondersoek as ’n meer koste-effektiewe alternatief
tot huidige watersanitasiemetodes. Omdat antimikrobiese nanovesels’n relatief nuwe
navorsingsveld is, is daar nog nie baie navorsing gepubliseer wat gewy is aan die
antimikrobiese toetse vir sulke produkte nie. Oor die algemeen word kolonievormendeeenheid-
(KVE-) plaattellings gebruik om antimikrobiese aktiwiteit te bepaal. Hierdie metode
is nie noodwendig voldoende toereikend nie, omdat slegs kweekbare selle getel word, en daar
lewensvatbare selle mag wees wat nie kweekbaar is nie, wat dan buite rekening gelaat word.
Uit die literatuur, sowel as in hierdie studie, is dit nog nie duidelik of die antimikrobiese
aktiwiteit van silwer toe te skryf is aan fisiese kontak van die bakterieë met die
geïmmobiliseerde nanopartiekels in die vesels, of aan silwer-ione wat uitloog nie. Die
hoofdoel van hierdie studie was om ’n protokol te ontwerp om die antimikrobiese
effektiwiteit van nanovesels wat biosiede bevat, te toets op ’n maklik uitvoerbare, akkurate
manier wat sensitief is teenoor kweekbare en lewensvatbare selle. Poli(vinielalkohol)- (PVA-
) en Poli(akrielonitriel)- (PAN-) nanovesels is vervaardig deur die borrelbemiddelde
elektrospintegniek, en AgNO3 is by die polimeeroplossing gevoeg. Silwer-ione in AgNO3 is
tot silwer-nanopartikels gereduseer deur die vesels bloot te stel aan ultraviolet- (UV-)
bestraling.
2. Metodiek
2.1. Materiale
Poli(vinielalkohol) (PVA; Mr 146 000–186 000 Dalton, 87–89% hidrouliese), glioksaal-(40%
waterige oplossing) gekonsentreerde HCl, en silwer-nanopartikels (10 wt%-dispersie in
etileenglikol), poli(akrielonitriel)- (PAN-) en JSYK-silikoonbenatter is aangekoop by Sigma-
Aldrich (Aston Manor, Suid-Afrika). Silwernitraat was van BDH (Poole, Engeland).
2.2. Sintese van kruisgekoppelde PVA-nanovesels met silwer-nanopartikels
’n Polimeeroplossing van 8 wt%-PVA is voorberei deur PVA-poeier geleidelik in water op te
los teen 90°C terwyl dit liggies geroer word. Die polimeeroplossing is toegelaat om af te koel
en daarna is 8% glioksaal bygevoeg as kruisbindingsmiddel. Die pH is met gekonsentreerde
HCl aangepas tot 5.0 om die kruisbindingsproses moontlik te maak. Daarna is 5% (wt/v)
AgNO3 by die polimeermengsel gevoeg en deeglik deurgemeng.
Die borrelbemiddelde elektrospinproses is soos in Figuur 2 opgestel. ’n Apparaat wat
spesiefiek vir nanoveselsintese in die laboratorium geskik is, is deur Eugene Smit
(Departement Polimeerwetenskap, Universiteit Stellenbosch) ontwerp. Vyf mL van die
polimeeroplossing is in die apparaat geplaas. ’n Koperdraadjie, gekoppel aan die positiewe
elektrode van ’n hoëspanningskragbron, is in die polimeeroplossing geplaas, terwyl die
32

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
negatiewe elektrode aan ’n metaal-versamelplaat gekoppel is, wat 20 cm bo die apparaat
geplaas is. ’n Stroom van 50 kV is vir 20 minute aangewend, en dit lewer benaderd 0.003 g
vesels/cm2. PVA-nanovesels wat AgNO3 bevat, het op die metaalplaat versamel, en is
daarna by 60°C geplaas vir 4 d om kruisbinding te laat plaasvind. Daarna is die vesels aan
UV-straling blootgestel vir een uur om sodoende die silwer-ione in die vesels na silwernanopartikels
te reduseer.
Gewone PVA-nanovesels sonder silwer-nanopartikels is as die negatiewe kontroles gebruik
in antimikrobiese toetse. Hierdie vesels is op dieselfde manier gesintetiseer as PVAnanovesels
wat silwer-nanopartikels bevat, maar die AgNO3 is weggelaat uit die
polimeeroplossing.
2.3. Sintese van PAN-nanovesels
’n Polimeeroplossing van 6% (wt/v) PAN in dimetielformamied (DMF) (Sigma Aldrich) is
voorberei. Die DMF is verhit tot 90°C en is geroer terwyl PAN geleidelik bygevoeg is. Die
mengsel is by 90°C vir vyf uur geroer totdat’n deurskynende donkergeel oplossing gevorm
het. ’n Silikoonbenatter, JSYK L580, is by die oplossing gevoeg (0.95 g/l) om borrelvorming
te stabiliseer tydens die borrelbemiddelde elektrospinproses. Daarna is 5% (wt/v) AgNO3
bygevoeg en deeglik ingemeng in die polimeeroplossing. Vyf mL van die polimeeroplossing
is in die apparaat geplaas. ’n Koperdraadjie, gekoppel aan die positiewe elektrode van ’n
hoëspanningskragbron, is in die polimeeroplossing geplaas, terwyl die negatiewe elektrode
aan ’n metaal-versamelplaat gekoppel is, wat 20 cm bo die apparaat geplaas is. ’n Stroom van
50 kV is gebruik. Die stroom is vir 15 minute aangewend en dit het benaderd 0.003 g
vesels/cm2 PAN nanovesels gelewer wat AgNO3 en reeds gereduseerde silwer-nanopartikels
bevat. Hierna is die vesels aan UV-bestraling blootgestel vir een uur om enige oorblywende
silwer-ione na silwer-nanopartikels te reduseer. Gewone PAN-nanovesels sonder silwernanopartikels
is as negatiewe kontroles gebruik in die antimikrobiese toetse. Hierdie vesels is
op dieselfde manier vervaardig as PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels, maar die
AgNO3 is weggelaat uit die polimeeroplossing. Die filters is bedek met benaderd 0,003 g
vesels/cm2.
2.4. Karakterisering van PVA- en PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat deur
middel van SEM en EDX
Die morfologie van PVA- en PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels is bestudeer met die
Zeiss Evo MA 15-skandeer-elektronmikroskoop (SEM) en energie-dispersiewe X-straalanalise
(EDX). Die fisiese verspreidingspatroon van silwer-nanopartikels in die nanovesels is
besigtig deur middel van SEM met ’n terugverstrooiingsdetektor (BSE). Verdere
elementanalise en kwantifisering van silwer in die vesels is met behulp van EDX gedoen.
2.5. Antimikrobiese aktiwiteit van PVA- en PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels.
Die antimikrobiese aktiwiteit van nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat, is getoets deur
nanovesels op 0.22 µm porieë filters (Durapore, Millipore) te immobiliseer. Patogeniese selle
33

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
is in kontak gebring met die nanovesels deur patogeen-gekontamineerde water deur die filters
met die geïmmobiliseerde nanovesels te filtreer. Die filterporiegrootte van 0.22 µm sluit
bakterieë uit, wat veroorsaak dat die selle op die vesels agterbly. Dit het dit moontlik gemaak
om die effek van die nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat, op bakterieë selle
bakterieselle te bestudeer. ’n Negatiewe kontrole, naamlik nanovesels sonder silwernanopartikels
wat ook op die filters geïmmobiliseer is, is aan dieselfde toetse onderwerp is.
Vir hierdie toetse is Pseudomonas aeruginosa (Xen 5), Echerichia coli (Xen 14) and
Klebsiella pneumonia (Xen 39) gebruik. Elke patogeen is oornag in 10 mL brein-hartgroeimedium
(“brain heart infusion”) (BHI, Biolab Diagnostics) gekweek wat met antibiotika
aangevul is, op ’n roterende wiel by 37˚C. Die doel van die antibiotika hier is om te selekteer
vir ’n reinkultuur van die inokulum deur kontaminasie te voorkom.
Die Xen-kulture is geneties getransformeer om weerstandig te wees teen ’n spesifieke
antibiotikum. Die P.aeruginosa-inokulum is met 0,5% (v/v) tetrasiklien aangevul, terwyl
E.coli en K. Pneumonia met 0,3% (v/v) kanamysien aangevul is.
Selle is geöes (10 min., 1 000 x g) van elke groeikultuur, en is drie keer gewas met steriele
fisiologiese soutoplossing om enige oorblywende nutriënte van die groeimedium te verwyder.
Water-inokulum is van elkeen van die patogene voorberei deur 106 selle/mL in 250 mL
steriele gedistilleerde water te inokuleer. Die inokulum is dan deur 0.22 µm-filters, met óf
skoon PVA-nanovesels óf PVA-vesels wat silwer-nanopartikels bevat, gefiltreer met behulp
van ’n Sartorius-Stedim-filterhouer. Dieselfde eksperimente is herhaal met 0.22 µm-filters
met óf skoon PVA-vesels óf PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels wat op die oppervlak
van die filter geïmmobiliseer is.
Na filtrasie is die lewensvatbaarheid van die selle wat agtergebly het op die nanovesels, met
silwer-nanopartikels ondersoek, eerstens deur kwantifisering van bioliggewendheid as gevolg
van die teenwoordigheid van die lux-operon in die patogene, as ’n indikasie van
lewensvatbaarheid met IVIS-visualisering (“In vivo imaging system”, Caliper life sciences),
en tweedens deur die getal lewensvatbare selle te bepaal wat van die vesels afkom deur
middel van plaattelling. Dit is gedoen deur herhaaldelik die filteroppervlak met steriele
fosfaat-gebufferde soutwateroplossing te spoel en dan ’n verdunningsreeks op selektiewe
BHI-agarplate uit te plaat. Kolonievormende eenhede is na ’n oornag-inkubasie by 37˚C
bepaal.
Met die bepaling van bioliggenwendheid as ’n indikasie van lewensvatbaarheid en die
bepaling van KVE, het die selle wat op skoon nanovesels agter gebly het, as kontroles gedien.
Alle eksperimente is in triplikaat uitgevoer.
34

3. Resultate en bespreking
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
3.1. Karakterisering van PVA- en PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat met
SEM en EDX
Geen strukturele verskille is waargeneem tussen kruisverbinde PVA-nanovesels met 5%
(wt/v) AgNO3 wat vir een uur aan UV-bestraling blootgestel is en PAN-nanovesels wat op
dieselfde manier voorberei is nie. PVA-nanovesels was effens kleiner in deursnee (Figure 3a
en 4a). Terugkaatsende elektronmikroskopie en kontrasvisualisering wys die posisie van
silwer-nanopartikels op die nanoveselmembrane in wit, met elke spikkel as ’n aanduiding van
die teenwoordigheid van silwer. As Figure 3b en 4b met mekaar vergelyk word, is ’n groter
teenwoordigheid van silwer-nanopartikels sigbaar in wit. Klein spikkels silwer is sigbaar wyd
verspreid in beide soorte vesels, met groter partikels silwer of areas van meer
gekonsentreerde silwer voorkoms sigbaar as groter wit areas. Die EDX-analise van beide die
PVA- en PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels wys ’n kenmerkende energiepiek om en
by 3 keV, wat eie is aan silwer. ’n Hoër x-straal-intensiteit is met PAN-nanovesels met
silwer-nanopartikels waargeneem (Figuur 4d) en dit dui op ’n hoër silwerinhoud as in PVAnanovesels
met silwer-nanopartikels (Figuur 3d). Dit word duideliker gedemonstreer in die
analise van die silwer-inhoud van die vesels met EDX. Die PVA-AgNO3-nanovesels het
49,9% (wt) silwer bevat.
Dit is toe te skryf aan die feit dat, bo en behalwe die UV-bestraling, die oplosmiddel,
dimetielformamied, bydra tot die redusering van Ag+-ione in AgNO3 om silwernanopartikels
te produseer, en dus ’n hoër opbrengs van silwer-nanopartikels as in PVA-
AgNO3-nanovesels tot gevolg het, waar UV-bestraling die enigste stap is wat silwer-ione na
nanopartikels reduseer.
35

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3. SEM/EDX van kruisverbinde PVA-nanovesels met 5% (wt/v) AgNO3 na UVbestraling:
(a) SEM-mikrograaf (b) SEM/BSE (c) BSE (terugkaatsende beeld) van
silwerpartikel-verspreiding (d) EDX-spektrum van silwer in PVA-nanovesels.
36

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 4. SEM/EDX van PAN-nanovesels met 5% (wt/v) AgNO3 na UV-bestraling: (a)
SEM-mikrograaf (b) SEM/BSE (c) BSE (terugkaatsende beeld) van silwerpartikelverspreiding
(d) EDX-spektrum van silwer in PAN-nanovesels.
3.2. Antimikrobiese aktiwiteit van PVA- en PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels.
Selle van elkeen van die drie patogene wat in die studie getoets is, het bioliggewend en dus
lewensvatbaar gebly in kontak met PVA-vesels wat nie silwer-nanopartikels bevat nie.
Kontak met PVA-vesels wat wel silwer-nanopartikels bevat, het egter ’n vermindering van
tussen 96% en 98% in bioliggewendheid in al drie patogene veroorsaak.
Daarteenoor: as PVA-nanovesels met silwer-nanopartikels gebruik word vir filtrasie, is ’n
vermindering van tussen 91% en 99% in KVE waargeneem vir al drie patogene wat getoets
is, teenoor die KVE voor filtrasie. Dit het bevestig dat die vermindering in bioliggewendheid
wat waargeneem is, ooreenstem met ’n vermindering in lewensvatbare selle (Tabel 1).
As gevolg van ’n hoër voorkoms van silwer-nanopartikels in PAN-nanovesels (Figuur 4) kan
’n groter antimikrobiese effek verwag word. Vir elk van die drie patogene wat getoets is, is ’n
afname van tussen 98% en 100% van bioliggewendheid waargeneem in selle wat in kontak
was met PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat, teenoor selle wat in kontak was
met PAN-nanovesels wat nie silwer-nanopartikels bevat nie. Na filtrasie deur ’n membraan
met PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat op die oppervlak, was daar ’n 100%vermindering
in KVE van al drie patogene wat getoets is, teenoor die KVE voor filtrasie
(Tabel 2). Dit het getoon dat PAN-nanovesels wat 5% (wt/v) AgNO3 bevat, nie net ’n hoër
silwer-nanopartikel-inhoud het as PVA-nanovesels met 5% (wt/v) AgNO3 nie, maar ook ’n
hoër antimikrobiese aktiwiteit.
Tabel 1. Opsomming van die antimikrobiese aktiwiteit van PVA-nanovesels met 5%
(wt/v) AgNO3
IVIS-beelde van
organisme
in kontak met
gewone PVA-vesels (A)
en
PVA-vesels met 5%
(wt/v) AgNO3 (B)
% Afname in fotone
Standaardfout van die
gemiddelde (n=3)
R%=[(A-B)/A] x100
P.aeruginosa
(Xen 5)
A
B
E.coli
(Xen 14)
A
B
K.pneumonia
(Xen 3
96,41% ± 1.7 98,59% ± 0.36 97,89% ± 1.4
A
B
37

KVE
(gemiddel
d van
triplikate)
Voor filtrasie
(A)
Filtrasie met
PVA
Filtrasie met
PVA+AgNO
3 (B)
% Afname in KVE
R%=[(A-B)/A] x100
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
3,6 x 104 5,9 x 105 4,7 x 105
9,2 x 106 1,0 x 107 1,2 x 107
3,0 x 103 1,0 x 104 2,0 x 103
91,67 %
98,39% 99,57%
Tabel 2. Opsomming van die antimikrobiese aktiwiteit van PAN-nanovesels met 5%
(wt/v) AgNO3
IVIS-beelde van
organisme
in kontak met
gewone PAN-vesels (A)
en
PAN-vesels met 5%
(wt/v) AgNO3 (B).
P.aeruginosa
(Xen 5)
A
B
E.coli
(Xen 14)
A
B
K.pneumonia
(Xen 39)
A
% Afname in fotone
Standaardfout van die
gemiddelde (n=3)
R%=[(A-B)/A] x100
98,49% ± 1.3 99,96% ± 0.03 99,99% ± 0.01
Voor filtrasie
3,0 x 102
(A)
KVE
Filtrasie met
(gemiddel
2,0 x 104
PAN
d van
triplikate)
Filtrasie met
PAN+AgNO
6,4 x 105
1,4 x 107
1,1 x 106
4,2 x 107
3 (B) 0
0
0
% Afname in KVE
R%=[(A-B)/A] x100
100 % 100% 100%
Om op te som: PVA- en PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat, is suksesvol
gesintetiseer met behulp van die borrelbemiddelde elektrospintegniek. Dit is bevestig deur
EDX/SEM-analise. SEM-visualisering het soortgelyke morfologiese voorkoms getoon vir
PVA- en PAN-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat. Terugkaatsende elektronbeelde het
gewys dat silwer-nanopartikels in PVA-vesels meer eweredig versprei is as in PANnanovesels,
maar dat PAN-nanovesels ’n hoër silwerinhoud as PVA-nanovesels het. Dit is
bevestig deur EDXanalise. Beide PVA- en PAN-nanovesels het uitstekende antimikrobiese
B
38

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aktiwiteit, met PVA-nanovesels wat silwer-nanopartikels bevat wat tussen 91% en 99% van
bakterieë in ’n besmette waterbron ontsmet het. PAN-nanovesels met silwer-nanopartikels
het ’n hoër antimikrobiese aktiwiteit gehad, met 100%-ontsmetting van drie patogene. As
daar in ag geneem word dat PVA-nanovesels met silwer-nanopartikels van ’n wateroplosbare,
nietoksiese en bioafbreekbare polimeer vervaardig word, en dat dit uitstekende
antimikrobiese aktiwiteit het, is dit hoogs toepasbaar in watersanitasie, veral in ’n
omgewingsbewuste millieu. Aan die ander kant leen die sinteseproses van PAN-nanovesels
dit beter tot die vorming van silwer-nanopartikels, en lewer dit dus nanovesels met ’n hoër
silwer-nanopartikelinhoud wat patogenies gekontamineerde water volledig kan steriliseer.
PAN-nanovesels het ’n beter langlewendheid en sterkte in water, wat dit ideaal maak vir
waterfiltrasie en -sanitasie in hoër-deurvloei-sisteme. Die metodes wat in hierdie studie
gebruik is om die antimikrobiese aktiwiteit van hierdie vesels te bepaal, was akkuraat, maklik
en vinnig uitvoerbaar.
Erkenning
Ons bedank graag vir Eskom vir befondsing en Eugene Smit by die Departement van
Polimeerwetenskap, Universiteit Stellenbosch vir sy tegniese bystand met die borrelbemiddelde
elektrospintegniek.
Bibliografie
Balazs, D.J., K. Triandafillu, P. Wood, Y. Chevolot, C. van Delden, H. Harms, C.
Hollenstein, H.J. Mathieu. 2004. Inhibition of bacterial adhesion on PVC endotracheal tubes
by RF-oxygen glow discharge, sodium hydroxide and silver nitrate treatments. Biomaterials
25:2139-151.
Berger, T., J. Spadaro, R. Bierman, S.E. Chapin, R.O. Becker. 1976. Antifungal Properties of
Electrically Generated Metallic Ions. Antimicrob. Agents Chemother. 10:856-60.
Botes, M. en T. Eugene Cloete. 2010. The potential of nanofibres and nanobiocides in water
purification. Crit. Rev. Microbiol. 36:68-81.
Bottero, J.; Rose, J.; Wiesner, M.R.2006. Nanotechnologies: Tools for sustainability in a new
wave of water treatment processes. Integrated Environmental Assessment and Management.
2:391-395.
Cho, K.; Park, J.; Osaka, T.; Park, S. 2005. The study of antimicrobial activity and
preservative effects of nanosilver ingredient. Electrochim. Acta. 51:956-960.
Choi, O.; Deng, K.; Kim, N.; Ross, L.; Surampalli, R.; Hu, Z. 2008. The inhibitory effects of
silver nanoparticles, silver ions, and silver colloids on microbial growth. Water Research.
42:3066-3074.
39

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Cloete, T.E.; Michele De Kwaadsteniet; Marelize Botes; Manuel Lopez-Romero. 2010.
Nanotechnology in Water Treatment Applications. Caister Academic Press.
Davies, R.L. and Etris, S.F. 1997. The development and functions of silver in water
purification and disease control. Catalysis Today. 36:107-114.
Feng, Q.L.; Wu, J.; Chen, G.Q.; Cui, F.Z.; Kim, T.N.; Kim, J.O. 2000. A mechanistic study
of the antibacterial effect of silver ions on Escherichia coli and Staphylococcus aureus. J.
Biomed. Mater. Res. 52: 662-668.
Frenot, A. and Chronakis, I.S. 2003. Polymer nanofibres assembled by electrospinning.
Current Opinion in Colloid & Interface Science. 8:64-75.
Golubovich, V.N. and Rabotnava, I.L. 1974. Kinetics of growth inhibition in candida utilis by
silver ions. Microbiol. 43:948-950.
Gule, N.P.; de Kwaadsteniet, M.; Cloete, T.E.; Klumperman, B. 2011. Electrospun Poly(vinyl
alcohol) Nanofibres with Biocidal Additives for Application in Filter Media, 1–Properties
Affecting Fibre Morphology and Characterisation. Macromol. Mater. Eng. 296, DOI.
Klasen, H.J. 2000. A historical review of the use of silver in the treatment of burns. II.
Renewed interest for silver. Burns. 26:131-138.
Krasner, S.W.; Weinberg, H.S.; Richardson, S.D.; Pastor, S.J.; Chinn, R.; Sclimenti, M.J.;
Onstad, G.D.; Thruston, A.D. 2006. Occurrence of a New Generation of Disinfection
Byproducts Environ. Sci. Technol. 40:7175-7185.
Lala, N.L.; Ramaseshan, R.; Bojun, L.; Sundarrajan, S.; Barhate, R.; Ying-jun, L.;
Ramakrishna, S. 2007. Fabrication of nanofibres with antimicrobial functionality used as
filters: protection against bacterial contaminants. Biotechnol. Bioeng. 97:1357-1365.
Maynard, A.D. and Michelson, E. 2006. The Nanotechnology Consumer Product Inventory.
Melaiye, A. and Youngs, W.J. 2005. Silver and its application as an antimicrobial agent.
Expert Opinion on Therapeutic Patents. 15:125-130.
Niu, Y. and Crooks, R.M. 2003. Preparation of Dendrimer-Encapsulated Metal Nanoparticles
Using Organic Solvents. Chemistry of Materials. 15:3463-3467.
Qian, X.; Yin, J.; Huang, J.; Yang, Y.; Guo, X.; Zhu, Z. 2001. The preparation and
characterization of PVA/Ag2S nanocomposite. Mater. Chem. Phys. 68:95-97.
Sondi, I. and Salopek-Sondi, B. 2004. Silver nanoparticles as antimicrobial agent: a case
study on E. coli as a model for Gram-negative bacteria. J. Colloid Interface Sci. 275:177-182.
Stobie, N.; Duffy, B.; McCormack, D.E.; Colreavy, J.; Hidalgo, M.; McHale, P.; Hinder, S.J.
2008. Prevention of Staphylococcus epidermidis biofilm formation using a low-temperature
processed silver-doped phenyltriethoxysilane sol–gel coating. Biomaterials. 29:963-969.
Taylor, G. 1969. Electrostatically driven jets. Proc. Roy. Soc. London. A313, 453-475.
40

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Theron, J.; Walker, J.A.; Cloete, T.E. 2008. Nanotechnology and Water Treatment:
Applications and Emerging Opportunities. Crit. Rev. Microbiol. 34:43-69.
WHO. 2004. Emerging Issues in Water and Infectious Disease.
WHO. 2006. Guidelines for drinking-water quality, 3rd ed. Health criteria and other
supporting information. World Health Organization, Geneva.
Yang, R.; He, J.; Xu, L.; Yu, J. 2009. Bubble-electrospinning for fabricating nanofibres .
Polymer. 50:5846-5850.
Yoon, K.; Kim, K.; Wang, X.; Fang, D.; Hsiao, B.S.; Chu, B. 2006. High flux ultrafiltration
membranes based on electrospun nanofibrous PAN scaffolds and chitosan coating Polymer.
47:2434-2441.
41

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Epigenetika: die skakel tussen genetika en omgewing
Opsomming
Liza Bornman, Gerrit Koorsen en Vanessa O'Neill
Liza Bornman, Gerrit Koorsen en Vanessa O’Neill: Departement Biochemie, Universiteit van Johannesburg
Epigenetika verwys na oorerflike en verbygaande variasie in geenuitdrukking en
proteïenvouing wat nie bepaal word deur variasie in DNA-basisvolgorde of proteïenaminosuurvolgorde
nie. Epigenetiese variasie word moontlik gemaak deur DNA-metilering,
histoonmodifikasie, regulering deur verskeie vorme van niekoderende RNA en prionbemiddelde
variasie in proteïenvouing. DNA-metilering, histoonmodifikasies en
niekoderende RNA is nukleïensuurverwante epigenetiese meganismes wat geenuitdrukking
beïnvloed. Prions, daarenteen, verteenwoordig ’n proteïenverwante epigenetiese meganisme
wat proteïenvouing en gevolglik proteïenfunksie beïnvloed. Die genoom, epigenoom en
omgewing saam bepaal die fenotipe. Moduleerders van die epigenoom het die grootste impak
tydens oorgangsfases in ontwikkeling, byvoorbeeld rondom bevrugting en vroeë fases van die
embrio, , anders as hul impak op die epigenoom van gedifferensieerde selle. Epigenetiese
“littekens” wat vroeg in die lewe deur omgewingsfaktore geïnduseer word, hou implikasies in
vir gesondheid in volwassenheid. Kennis oor die verhouding tussen die epigenoom,
omgewing en siekte is steeds vaag. Dit is onduidelik of die omgewing ’n direkte of indirekte
impak op die epigenoom het en of klein veranderinge in die epigenoom die oorsaak of gevolg
van siekte is. Epigenetiese variasie geassosieer met siektes kan gebruik word as biomerkers
vir siektevatbaarheid indien dit teenwoordig is in die voorafbestaande epigenoom.
Epigenetiese variasie deur siekte geïnduseer kan gebruik word om die erns en duur van siekte
of die uitkoms van behandeling te monitor. ’n Verskeidenheid molekulêr-biologiese en
biochemiese tegnieke word gebruik om epigenetiese variasie te bestudeer. Die keuse van
tegniek is afhanklik van die tipe epigenetiese meganisme wat bestudeer word, die doel van
die studie, en, in die geval van nukleïensuurverwante meganismes, of die modifikasie op
genoom-wye, streek- of lokus-spesifieke vlak bestudeer word. In hierdie oorsigsartikel word
epigenetika bespreek onder die temas: agtergrond, tipes, oorerflikheid, moduleerders,
gesondheid en siekte, en metodes ter bestudering.
Epigenetika regverdig die herskryf van die moderne evolusieteorie. Dit ondersteun die
oorerwing van verworwe eienskappe en werp nuwe lig op meganismes wat inligting
kommunikeer vanaf die omgewing na die genoom, transkriptoom en proteoom.
Trefwoorde: epigenetika; genetika; omgewing; evolusie
42

Abstract
Epigenetics: The link between genetics and environment
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
All living organisms face the constant challenge of adapting to an ever changing
environment. The mechanisms that bring about adaptation have been under investigation for
centuries. Aristotle (384 BC–322 BC), the Greek philosopher and author of the theory of
epigenesis, postulated that each embryo of an organism develops systematically from an
undifferentiated mass. Epigenesis was the first theory to point to development based on
specific cues. It contrasted with preformation: the idea that all organisms develop from
miniature versions of themselves in the gametes. Jean-Baptiste Lamarck (1744–1829), a
French naturalist and author of the term biology, published the first formal theory of
evolution in which he proposes two laws of evolution – the law of use or disuse and the law
of inheritance of acquired characteristics. In his theory of natural selection Charles Darwin
(1809–1882) postulated that subtle variation in the phenotype of an organism, favouring
survival, will be carried over to the offspring. In The Origin of Species (1859) Darwin
describes two forces in evolution – natural selection and conditions of existence
(environment). Of these two forces, Darwin argues the latter to be more powerful, implying
that natural selection can take place only within the boundaries of a specific environment.
The term epigenetics was coined by Conrad Waddington in 1942, and he defined it as the
interaction between genes and the environment to produce phenotype. Today epigenetics is
widely used to refer to the heritable and transient changes in gene expression not caused by
nucleotide sequence variation, but collectively instigated by epigenetic marks classified as
DNA methylation, histone modification and non-coding RNA. In addition to these nucleicacid-related
modifications, prion-mediated variation in protein folding was more recently
identified as a protein-conformation-based epigenetic mechanism in baker’s yeast. Epigenetic
marks respond to changes in the environment, allowing adaptation. Unlike the genome,
plasticity of the epigenome is observed over a short time, responding to, and dictating change
within, one generation. The phenotype is therefore determined by the interaction between the
genome, epigenome and environment.
The most widely studied and best understood epigenetic modification is DNA methylation.
The methylation of a DNA sequence involves the covalent binding of a methyl group on the
5th carbon position of a cytosine ring in a reaction catalysed by DNA methyl transferase 1
(DNMT-1). Cytosine methylation occurs largely in the context of CpG dinucleotides and
clusters of these dinucleotides are known as CpG islands (CGIs). The epigenome undergoes
major reprogramming marked by global demethylation during early embryogenesis when
paternal and maternal genomes merge to form the zygote and during gametogenesis in the
primordial germ cells (PGCs) of the embryo. Lineage-specific DNA methylation patterns are
established by de novo DNA methyl transferases, DNMT3A and DNMT3B, around
implantation and are maintained by DNMT-1. Intrinsic and extrinsic (environmental) factors
influence the establishment and maintenance of epigenetic marks.
DNA and histone methylation hinge on the level of S-adenosylmethionine (SAM), the
universal methyl donor generated by the methionine (one-carbon) cycle in interaction with
the folate cycle. During specific stages of development the epigenome is selectively
demethylated, bestowing a unique epigenetic signature on each cell type. DNMT-1 maintains
methylation patterns and abnormal hypomethylation is a cause of altered gene expression in
diseased tissue. In addition to DNA methylation, specific modifications on histones form a
43

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
second epigenetic mechanism vital in gene regulation. Histones are small, highly basic
nuclear proteins that function to stabilise and package chromatin. Specific modifications in an
unstructured domain at the N-terminal of most histones allow epigenetic control of gene
expression through changes in accessibility of the DNA sequence to transcription factors and
other regulatory proteins. Histone modification is characterised by complex and diverse
chemical changes, including acetylation, methylation, phosphorylation and ubiquitination.
Unlike DNA methylation and histone modifications that silence genes by preventing
transcription, non-coding RNA (ncRNA) prevents translation of mRNA to proteins
(silencing). ncRNA, among which small nucleolar RNA (snoRNA), micro-RNA (miRNA),
small interfering RNA (siRNA), piwi-interacting RNA (piRNA), and long non-coding RNA
(lnRNA), form part of the RNA-induced silencing complex (RISC). RISC regulates gene
expression through complementary (specific and less specific) base pairing between the
ncRNA and target mRNA/DNA leading to the cleavage of the nucleotide target sequence by
means of a DICER enzyme.
A form of extreme epigenetics is seen in prions. Prions are a group of proteins with the
unique capacity to fold into different conformations. They are stable conformational variants
of normal proteins with distinct functions. Extreme environmental stress induces proteins to
take on the prion conformation, a process that is reversible when the stress is relieved. Prion
conformations are stably carried over to daughter cells during mitosis and meiosis, thereby
allowing the inheritance of stress-induced acquired characteristics. In humans prions have
mostly been associated with disease , but recent reports on baker’s yeast show that prion
induction favours survival of the organism in altered environments. The altered patterns of
protein folding in the organism, induced by the environment and inherited by offspring, can
therefore be considered as an epigenetic mechanism allowing adaptation. Future work on
prions in mammals may reveal their role in the maintenance of physiological conditions in
ever changing environments.
The epigenome is particularly sensitive to modification at conception, during gestation,
around birth and during puberty. Epigenetic “scars” induced early in life may hold
implications for health in adulthood. Transgenerational inheritance of alterations in the
epigenome induced by environment remains controversial. Only marks transmitted to the F3
generation are truly transgenerational since in utero exposure effectively exposes the mother
(F0), the foetus (F1) and primordial germ cells of the foetus (F2). Much remains to be learned
about the epigenome; the hierarchical order, interdependency and interplay of epigenetic
mechanism, as well as the processes dictating the loci in the genome where methylation is
established and maintained. Environmental factors such as a diet rich in methyl donors has
been shown to alter the coat colour of Agouti mice. Paternal alcohol use is linked to the
development of foetal alcohol spectrum disorders caused by hypomethylation of two
imprinted genes in sperm DNA. Besides diet and lifestyle, the psychological environment
during early development and genetic factors can also modulate the epigenome.
Regarding the relation between the epigenome, environment and diseases it is unclear
whether environment directly or indirectly impacts the epigenome and whether small changes
in the epigenome are the cause or effect of disease. Nonetheless, epigenetic marks associated
with disease could serve as biomarkers of disease risk when present in a pre-existing
epigenome, while disease-reactive epigenetic changes may serve to monitor disease severity,
duration or treatment outcome. Manipulating the epigenome for therapeutic benefit is already
illustrated in cancer treatment. Epigenetics holds important implications for study design;
44

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
genetics, epigenetics and environment need to be considered in disease association studies.
The cell-type-specific nature of the epigenome excludes the analysis of mixed cell
populations in the study of the epigenome. A wide range of molecular biology techniques are
used to study epigenetic variation. The choice of technique depends on the goal of the study
and, in the case of nucleic-acid-related epigenetic changes, whether variation will be
investigated at a genome-wide, regional, or site-specific level. In this review epigenetics is
addressed under the themes: background, types, heritability, modulators, health and diseases,
as well as methods for the study of epigenetics. Epigenetics may hold significant implications
for diseases known to be influenced by an impoverished environment and common to sub-
Saharan Africa, such as tuberculosis, HIV/AIDS and malaria.
Keywords: epigenetics; genetics; environment; evolution
1. Inleiding
Die natuurlike omgewing verander voortdurend en lewende organismes het die uitdaging om
hierby aan te pas. Sedert die antieke Griekse tyd word meganismes van aanpasbaarheid en
oorerflikheid ontrafel.
1.1 Geskiedenis
Die verlengde hoofde van Macrocephali oortuig Hippokrates (ong. 460 v.C.–370 v.C.) dat
verworwe eienskappe oorerflik is (Adams 1891). Die teorie van epigenese, die stelselmatige
ontwikkeling van organismes uit ’n ongedifferensieerde massa, word deur Aristoteles (384
v.C.–322 v.C.) voorgestel. William Harvey (1578-1657) se gevolgtrekking dat elke dier uit ’n
enkele eiersel ontstaan, lê die grondslag vir moderne embriologie (1651).
Die eerste formele evolusieteorie word deur Jean-Baptiste Lamarck (1744–1829) gepubliseer,
waarin hy die wet van gebruik of onbruik en die wet van oorerwing van verworwe
eienskappe voorstel (Lamarck 1809). Charles Darwin (1809–1882) se teorie van natuurlike
seleksie in The Origin of Species (1859) stipuleer dat subtiele variasie in fenotipe, wat
oorlewing en aanwas bevoordeel, oorgeërf word. Hy beskryf twee kragte in evolusie:
natuurlike seleksie en die kragtiger “kondisies van bestaan” (omgewing). Hiermee impliseer
hy dat natuurlike seleksie binne die grense van omgewing funksioneer. Darwin beskou egter
The Origin of Species as ’n onvolledige beskrywing van die teorie van evolusie (Darwin
1888). Later bestudeer hy die bron van variasie waarop natuurlike seleksie inwerk en koppel
sommige variasie in organismes aan omgewingsvariasie. In The Variation in Animals and
Plants under Domestication (Darwin, 1868) ontwikkel hy die hipotese van pangenese, ’n
teorie wat poog om te verklaar hoe omgewingsverworwe fisiologiese veranderinge oorgeërf
word, selfs al kodeer genetiese inligting nie daarvoor nie (Darwin 1868). Pangenese word
egter deur wetenskaplikes verwerp. Gregor Mendel (1822–1884) se wiskundige model
verklaar hoe fenotipe deur genotipe bepaal word en dat genotipe oorgeërf word en
herkombineer om nuwe variasies te skep (1866).
45

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
August Weismann (1834-1914) formuleer sy teorie van kiemplasma-kontinuïteit in 1883. Die
oorspronklike publikasie (1892) word in 1893 in Engels vertaal. Hy erken kiemselle (eier- en
spermaselle) as agente van oorerflikheid wat kiemplasma van generasie tot generasie oordra,
geïsoleerd van liggaamselle (die Weismann-versperring) en omgewingsimpak. Hy ignoreer
omgewingsargumente van Lamarck en Darwin in sy publikasie All-sufficiency of natural
selection. Weismann se bisarre “bewys” hiervan is dat muise waarvan die sterte na geboorte
afgekap is, oor vele generasies geen kortstert-muise oplewer nie (Weismann 1889). Hans
Spemann bevestig dat alle genetiese informasie wat nodig is om ’n nuwe organisme te skep
omvat is in vroeë embrioniese selle (1902).
In terme van molekulêre biologie het die werk van Avery, MacLeod en McCarty (1944)
aangetoon dat DNA die genetiese materiaal in selle is. Watson en Crick se oplossing van die
DNA-struktuur in 1953 is ’n groot molekulêre mylpaal en verklaar die meganisme waardeur
gene gekopieer en oorgeërf word.
Conrad Waddington (1905–1975) is die eerste wetenskaplike wat die term epigenetika
gebruik (1942), afgelei van Aristoteles se teorie van epigenese. Waddington definieer
epigenetika as die interaksie van gene met hul omgewing om fenotipe na vore te bring
(Waddington 1942). Volgens Waddington word ontwikkeling bepaal deur die interaksie van
gene met mekaar en met die omgewing. Hy kritiseer Neo-Darwinisme en promoveer ’n
minder geen-gesentreerde, meer holistiese benadering tot biologie waarbinne die interaksie
tussen organisme en omgewing bestudeer kan word.
1.2 Die Mensgenoom-projek
Op 26 Junie 2000 ontmoet Francis Collins, hoof van die Mensgenoom-projek, en Craig
Venter, van Celera Corporation, Bill Clinton in die Withuis om die voltooiing van die
konsepvolgorde van die mensgenoom te vier. Die genoom is die volledige genetiese
komplement van ’n sel of organisme. Die mens het na raming 20 tot 25 duisend gene in sy
genoom (Lesk 2008) wat georganiseer is in 25 verskillende DNA-molekules, waarvan 24 as
chromosome in die selkern voorkom. Die Mensgenoom-projek was die internasionale projek
om alle gene van die mens te karteer en die volgorde van die genoom te bepaal. “It will
revolutionize the diagnosis, prevention, and treatment of most, if not all, human diseases,”
kondig Clinton aan. Agt maande later is die eerste volgorde van die mensgenoom gepubliseer
(International Human Genome Sequencing Consortium 2001). Later erken Collins (2010) dat
die president wys was om nie teikendatums aan sy voorspellings te koppel nie. Die bepaling
van die genoomvolgorde was ’n merkwaardige mylpaal met groot impak op die mediese
wetenskap. Nogtans is daar tot dusver ’n klein fraksie van die oorerflikheid van algemene
siektes ontrafel. Genoomvolgorde alleen blyk onvoldoende te wees om al die vrae van die
mediese wetenskap te beantwoord.
1.3 Geenaktiwiteit
Gene is nie altyd aktief besig om proteïen of RNA te produseer nie, maar is soms afgeskakel,
of hul vlak van aktiwiteit wissel. Tydens die ontwikkeling van ’n organisme vanaf ’n enkele
46

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sel flits duisende gene aan en af in komplekse patrone om sel-, weefsel- en
orgaandifferensiasie te dikteer. Transkripsiefaktore herken spesifieke DNA-volgordes in
geenpromotors en skakel gene aan. DNA-verpakking beïnvloed ook geenuitdrukking.
Chromosome is die hoogste orde van DNA-verpakking en bestaan uit chromatienvesels wat
uit gevoude nukleosoomkettings bestaan. Nukleosome is die herhalende strukturele eenhede
van chromatien, en bestaan uit DNA gedraai om ’n histoon-oktameer, die DNA-bindende
proteïen wat die primêre proteïenkomponent van chromatien is. Digverpakte DNA
(heterochromatien) se gene is ontoeganklik en onaktief. Minder-digverpakte DNA
(euchromatien) bevorder geenuitdrukking. Chromatien is ’n dinamiese struktuur en
hermodulering is kritiek vir geenuitdrukking.
1.4 Epigenetika
Sedert die negentigerjare word die term epigenetika algemeen gebruik. Epigenetika is die
studie van oorerflike veranderinge in geenuitdrukking wat nie veranderinge in DNA-volgorde
betrek nie en deur seldeling oorgedra kan word. Epigenetiese meganismes sluit in:
• DNA-metilering: Die kovalente binding van ’n metielgroep (-CH3) aan meestal
sitosien van CG-dinukleotiede. Om verwarring met ’n C-G-basispaar te vermy,
word dit aangetoon as CpG: ’n sitosien gevolg deur guanien gekoppel deur middel
van ’n fosfodiësterbinding.
• Histoonmodifikasie: Die posttranslasionele modifikasie deur asetilering,
fosforilering, metilering en ubikwitinering van histone se N-terminale domeine
om so toegang tot die nukleosomale DNA te kontroleer.
• Nie-koderende RNA (ncRNA): RNA wat nie lei tot proteïenproduksie nie, maar
wat aan die regulasie van geenuitdrukking deelneem.
• Prions: Stabiele proteïenstrukture met alternatiewe vouing as hul normale
eweknieë met identiese aminosuurvolgorde. Hul dien as templaat om normale
makkers te oortuig om die alternatiewe vouing en funksie aan te neem.
Die epigenoom is die somtotaal van alle epigenetiese merke van ’n sel op ’n spesifieke
stadium van ontwikkeling of onder spesifieke omstandighede. Terwyl die genoom van ’n
organisme grootliks staties is binne een generasie en identies is in elke sel, is die epigenoom
dinamies en seltipe-spesifiek. Jou basiese epigenoom soos van jou ouers geërf, word voor
geboorte binne twee maande na bevrugting neergelê en is onmiddellik onderhewig aan
ontwikkeling- of omgewingstimuli. Epigenetiese variasie verleen aan die genoom plastisiteit.
Die epigenoom is al beskryf as die “sagteware” wat die “hardeware”, die genoom, dryf.
Epigenetiese merke is omkeerbaar en soms oorerflik.
1.5 Nuwe mikpunt
’n Nuwe doelwit in molekulêre genetika is die begrip van genoomfunksie: die integrasie van
genetiese inhoud, geenaktiwiteit en proteïenfunksies. Die Encyclopedia of DNA Elements
(ENCODE) projek en die US National Institutes of Health (NIH) Roadmap Epigenomics
Program, wat afsonderlik in 2003 en 2008 geloods is, identifiseer die posisie van gene in die
genoom (proteïenkoderend en niekoderend) en patrone wat bepaal of gene aan- of afgeskakel
47

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
is in spesifieke weefsel – patrone van chromatienmodifikasie, transkripsiefaktore en DNAmetilering.
1.6 Toepassing van epigenetika
Epigenetika is reeds in die konteks van verskeie navorsingsvelde bestudeer.
Verandering in die epigenetiese prosesse is aangetoon in verskeie soorte kankers in die mens.
Ongewone DNA-metilering is die beste epigenetiese waarmerk van kanker (Robertson 2005).
Kankerselle word gekenmerk deur beide globale en geenspesifieke verlies aan DNAmetilering
sowel as hipermetilering van spesifieke promotors (Jones en Baylin 2007; Portela
en Esteller 2010). Sekere teenkankermiddels se werking moduleer epigenetiese meganismes.
Manipulasie van die epigenoom vir terapeutiese voordeel is reeds geïllustreer in
kankerbehandeling (opgesom in Handel et al. 2010).
Navorsing op diermodelle toon dat voeding en omgewing tydens ontwikkeling
lokusspesifieke veranderinge in die epigenoom tot gevolg mag hê. ’n Dieet ryk aan
metieldonors metileer ’n lokus stroom-op vanaf die “agouti viable yellow”- (A vy -) alleel en
onderdruk die uitdrukking van dié geenvariant wat verantwoordelik is vir geel pelskleur,
vetsug en diabetes in muise (Yen et al. 1994). Navorsing op muise en die mens ondersteun ‘n
skakel tussen veranderinge in DNA-metilering en verstandelike gestremdheid van kinders
met fetale alkoholsindroom, verwek deur ouers met hoë alkoholinname rondom bevrugting
(Liu et al. 2009; Ouko et al. 2009).
Sielkundige aspekte van ons vroeë ontwikkeling kan ook die epigenoom beïnvloed. Gereelde
moederlike versorging van rotjies na geboorte toon ’n afname in DNA-metilering van die
promotor van die geen wat kodeer vir die glukokortikoïed-reseptor in hul breinweefsel. Dit is
geassosieer met ’n matiger respons op stres in vergelyking met angstige rotjies wat nie so
gekoester is nie (Weaver et al. 2004). Soortgelyke veranderinge in die glukokortikoïedreseptor
was afwesig in die breinweefsel van selfmoordgevalle waar die betrokke persone as
kinders mishandel is in vergelyking met selfmoordgevalle sonder ’n geskiedenis van
mishandeling (McGowan et al. 2009).
1.7 Belang van epigenetika
Epigenetika het die potensiaal om lig te werp op vrae rakende evolusie en die oorerwing van
verworwe eienskappe. Dit kan bydra tot die ontwikkeling van epigenetiese epidemiologie wat
die integrasie van genetika, epigenetika, fenotipe en omgewingsinligting benodig.
Epigenetika het implikasies vir openbare gesondheid as voorspeller van vatbaarheid, merker
van blootstelling, gids in prognose, en teiken vir terapie. Verder beklemtoon epigenetika die
belang van omgewingsbewaring, aangesien ’n verwaarlooste omgewing ons epigenoom
nadelig kan herprogrammeer. ’n Gesonde epigenoom is krities vir die volhoubaarheid van
lewe. Dit gee nuwe betekenis aan ons strewe om moreel om te gaan met onsself, ons naaste
en die omgewing. Dit lewer tasbare bewyse van die beloning indien ons dit sou doen.
48

2. Tipes epigenetiese modifikasies
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Nukleïensuurverwante epigenetiese modifikasies word bewerk deur DNA-metilering,
histoonmodifikasie en RNA-regulering, wat van mekaar afhanklik is. ’n Verdere epigenetiese
variasie, wat nie verband hou met nukleïensuurverwante veranderings nie, is prionbemiddelde
vouing van proteïene.
2.1 DNA-metilering
Metilering van DNA is vir die eerste keer in 1948 waargeneem. Onder natuurlike
omstandighede speel hierdie modifikasies ’n betekenisvolle rol in die regulering van
geenuitdrukking. Die oorerflike toevoeging van ’n metielgroep tot die vyfde koolstofposisie
op ’n sitosienring ( 5m C) vorm die basis van DNA-metilering (Singal en Ginder 1999). Die
reaksie word gekataliseer deur DNA-metieltransferase (DNMT) en vind grootliks plaas op
sitosienbasisse gevolg deur guanien (CpG).
Met die uitsondering van ingeprente gene ondergaan die epigenoom in primordiale kiemselle
en in die sigoot globale demetilering gedurende gametogenese en vroeë embriogenese. ’n
Nuwe DNA-metileringspatroon word gevestig deur de novo DNMT3a en 3b.
Figuur 1 gee ’n skematiese voorstelling van die soogdier-metiloom. Streke van die genoom
wat ryk is aan sitosien-guanien-dinukleotiede staan bekend as CpG-eilande (CGI) en kom
veral voor in die promotors van gene. In eukariote is 70-80% van alle CpG-dinukleotiede
gemetileer, met die uitsondering van CGI, wat meestal ongemetileerd is (Goll en Bestor
2005). Die aanvanklike waarneming van CpG-eilande in promotors het tot die aanname gelei
dat DNA-metilering geenuitdrukking hoofsaaklik vanuit promotors reguleer, maar die
onlangse ontdekking van intrageniese CpG-metilering trek hierdie aanname in twyfel
(Ndlovu et al. 2011). Behalwe vir CpG-metilering vind metilering ook plaas op
sitosienbasisse in CpHpG- en CpHpH-trinukeiotied-volgordes (H = A, T, of C), maar sulke
metileringspatrone verteenwoordig ’n skamele 3% van die totale metiloom (Sigurdsson et al.
2009). Alhoewel hierdie “nie-CpG”-metilering in ’n betreklik lae persentasie voorkom in die
volwasse genoom, is tot 20% van die DNA in mens embrioniese stamselle só gemetileer en
volgens Ndlovu et al. (2011) wag die uitdaging om die funksie en meganismes van hierdie
metileringspatrone te ontrafel op navorsers.
49

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 1. ’n Skematiese voorstelling van die soogdier-metiloom. Die verspreiding van
gemiddelde metilering is gekarteer op ’n geenmodel. Drie gene, A, B en C, word
voorgestel in pienk, groen en blou met grys intergeniese areas. CGI’s (CHCHCHCH)
kom voor in die promotors van gene, bo-oor die transkripsie-beginpunt (TSS). CGI
kom ook voor by intron-ekson-aansluitings, in introne soos weeskinders, of intergeniese
areas (grys). CGI-“strande” is areas ryk aan CG-dinukleotiede rondom promotor-
CGI’s en kan tot 2 kb vanaf ’n promotor lê. CGI-strande word hoofsaaklik gekenmerk
deur differensiële metilering in die meeste weefsel, wat lei tot differensiële
geenuitdrukking. “Wees”-CGI’s is eweredig versprei in die geenliggaam, weg van die
promotor en tussen eksons. “Wees”-CGI’s word dikwels geassosieer met alternatiewe
transkripsie-beginpunte en kan moontlik die promotors van onbekende gene of
niekoderende RNA verteenwoordig. (Gebaseer op Ndlovu et al. 2011)
Verskeie studies bevestig dat CGI-metilering in promotors tesame met die afwesigheid van
geenliggaam-metilering grootliks gepaard gaan met die demping van geenuitdrukking (Singal
en Grinder 1999; Portela en Esteller 2010), terwyl die geenliggaam van aktiewe gene
gemetileer is en die promotors ongemetileerd bly. Die spesifieke meganismes van
geenonderdrukking deur DNA-metilering by promotors word voorgestel in Figuur 2. DNAmetilering
van CGI kan geenuitdrukking direk benadeel deur die binding van
transkripsiefaktore (TF’s) aan transkripsiefaktor-bindingsentrums (TFBS’s) te blokkeer (Tate
en Bird 1993). Hierdie meganisme is lokus-spesifiek, omdat ’n enkele metielgroep op ’n
TFBS die uitdrukking van ’n geen kan belemmer mits die TF metilering-sensitief is. In ’n
tweede meganisme word sekere onderdrukkerproteïene deur gemetileerde CGI gewerf, soos
die metielsitosien-bindingsdomeinproteïen 1 (MeCP1), wat ’n hoë affiniteit vir ’n aantal
gemetileerde CpG’s in ’n CGI het en dus digtheidspesifiek is. Die binding van MeCP1 aan
die DNA verhoed sodoende direk die binding van TF’s (Singal en Grinder 1999). In
teenstelling met MeCP1 kan metielsitosien-bindingsdomeinproteïen 2 (MeCP2) ook aan ’n
enkele gemetileerde CpG-dinukleotied bind (lokus-spesifiek). MeCP2 werf op sy beurt ’n
kompleks van onderdrukkers wat die binding van TF’s verhoed of die onderliggende
chromatienstrukture verander en sodoende geendemping veroorsaak (Singal en Ginder 1999).
50

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 2. Meganismes van geenonderdrukking deur DNA-metilering. (a) DNAmetilering
in die bindingsetels van transkripsiefaktore (TF’s) kan geenuitdrukking
direk inhibeer deur te verhoed dat hierdie TF’s en die polimerase II-ensiem (Pol II) aan
die DNA-volgorde bind. (b) Digtheidspesifieke metilering kan geenuitdrukking direk
inhibeer deur onderdrukkende metiel-bindende proteïene (MeCP1) te werf. (c) Lokus-
en digtheidspesifieke metilering kan die uitdrukking van gene voorkom deur middel
van metiel-bindende proteïen, MeCP2. Die MeCP2-kompleks bevat ensieme soos
histoon-deasetilase (HDAC) wat die chromatienstruktuur verander en só op ’n indirekte
wyse die binding van transkripsiefaktore voorkom. (d) Verder voorkom die veranderde
chromatienstruktuur en hoë konsentrasie metielgroepe die toegang van DNase I tot die
DNA en verlaag dus DNase I-sensitiwiteit. (Gebaseer op Singal en Ginder 1999)
2.2 Histoonmodifikasies
Spesifieke modifisering van histone vorm die tweede meganisme van epigenetiese
modifikasies. Histone is klein, hoogs basiese kernproteïene. Twee kopieë van elk van die
histone H2A, H2B, H3 en H4 assosieer in ’n histoonoktameer waarrondom ongeveer 147
basispare DNA gedraai is. Die kompleks van die histoonoktameer en ongeveer twee
superheliese DNA-draaie (waarin sowat 147 basispare DNA vervat is) staan bekend as ’n
nukleosoom en is die fondament van eukariotiese DNA-verpakking. Die inligting in DNA
wat só verpak is, is bykans ontoeganklik weens die steriese hindernis wat dit tot die ensieme
van informasiemetabolisme bied. Histone speel dus ’n belangrike rol in die kondensering van
DNA, en die noue verwantskap tussen histone en DNA lei daartoe dat histoonmodifikasies
byna elke aspek van DNA-verpakking en -funksie beïnvloed. Histoonmodifikasies word
gekenmerk deur komplekse en diverse chemiese veranderings met die algemene neiging om
te reageer op genomiese funksies en sluit asetilering, metilering, fosforilering, en
ubikwitinering van die histone in (Nightingale et al. 2007). Hierdie modifikasies vind meestal
op die ongestruktureerde, N-terminale domeine van die histone plaas en word bewerkstellig
deur spesifieke ensieme. Die meganismes waardeur histoonmodifikasies geenuitdrukking
51

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beïnvloed, hou verband met ’n meegaande verandering van die chromatienstruktuur, hetsy
direk of indirek. Histoonasetilering verwyder byvoorbeeld die positiewe lading op die histone
en belemmer dus direk die histoon-DNA-interaksies wat tot kompakte chromatienstrukture
lei. Gene wat geassosieer is met geasetileerde histone is dus losweg verpak en toeganklik vir
die transkripsie-masjinerie. Hierteenoor word ’n di- of trimetielgroep op lisien 9 van histoon
H3 (H3K9) byvoorbeeld deur die bindingsmodule heterochromatien proteïen 1 (HP1) herken.
Naasliggende HP1-proteïene polimeriseer dan om digverpakte, onaktiewe chromatienvesels
te vorm. Alhoewel die metilering van H3 dus nie ’n direkte invloed op die DNA-histooninteraksie
het nie, word geen-uitdrukking indirek beïnvloed. Só dien histoonmodifikasies dus
as “merkers” vir latere prosesse wat geenregulering positief of negatief kan beïnvloed.
Aangesien die bindingsmodules histoon-“merke” spesifiek herken, kodeer spesifieke
histoonmodifikasies binne die konteks van ’n verpakte geen dus die uitdrukbaarheid van
daardie geen. ’n Gedetailleerde bespreking van hierdie “histoon-kode” val buite die omvang
van hierdie artikel; nietemin word die belangrikste geïdentifiseerde histoonmodifikasies en
die biologiese konteks van elk in Tabel 1 saamgevat.
Tabel 1. Belangrike histoonmodifikasies en epigenetiese konteks van elk
Histoon Tipe modifikasie Epigenetiese konteks
Histoon H1 Fosforilering
Chromatien-kondensering,
geen-spesifieke aktivering en
onderdrukking.
Ubikwitinering
Histoon H2A Asetilering
Ubikwitinering (H2-K123)
Histoon H2B Ubikwitinering
Asetilering
Fosforilering
Metilering
ADF-ribosilering
Histoon H3 Ubikwitinering
Asetilering
Fosforilering
Metilering (H3-K4, R17)
Metilering (H3-K9, K79)
Histoon H4 Asetilering
Metilering (H4-R3)
Metilering (H4-K20)
2.3 RNA-regulering
Transkripsie-aktivering.
Tetrahymena-oorlewing
bepaal deur H2A-asetilering.
Belangrik in mitose en
meiose.
Voorvereiste vir H3
metilering.
Chromatien-hermodulering.
Chromatien-kondensering.
Chromatien-stabilisering.
Onbekend.
Losmaak van nukleosoom.
Transkripsie-aktivering.
Transkripsie-aktivering en
chromatien-kondensering.
Transkripsie-onderdrukking.
Transkripsie-aktivering.
Transkripsie-aktivering.
Transkripsie-aktivering.
Transkripsie-onderdrukking.
52

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ongeveer 98% van die sogenaamde “onsin”-DNA kodeer vir nikoderende RNA (ncRNA)
van verskillende lengtes, soos opgesom in Tabel 2. ncRNA is alle funksionele RNA wat nie
na proteïene vertaal word nie. Voorbeelde sluit in: die algemeen-bekende ncRNA,
ribosomale RNA (rRNA) en oordrag-RNA (tRNA); kort ncRNA, waaronder mikro-RNA
(miRNA), klein demper-RNA (siRNA) en piwi-wisselwerkende RNA (piRNA); gemiddelde
lengte ncRNA, waaronder klein nukleolêre RNA (snoRNA); langer ncRNA, waaronder
groot intrageniese ncRNA (lincRNA), vertaalde ultrabewaarde areas (T-UCR), en lang
niekoderende RNA (lnRNA). ncRNA is ’n sleutel element van sellulêre homeostase en vorm
die basis van RNA-regulering, die derde meganisme betrokke by epigenetiese modifikasies
(Morris 2009). Verskeie ncRNA-molekules reguleer die uitdrukking en stabiliteit van gene in
beide pro- en eukariote (Mattick en Makunin 2006). Regulering van geenuitdrukking vind
plaas in trans en in cis. Rakende transkripsie en RNA-regulering word ’n trans-werkende
element beskryf as DNA wat kodeer vir ’n ncRNA wat die transkripsie van ’n ander geen
reguleer, terwyl ’n cis-werkende element verwys na ’n DNA-volgorde wat deur middel van
TF’s en/of ander trans-werkende elemente die uitdrukking van gene op dieselfde
chromosoom reguleer. Die meer bekende tRNA en rRNA vorm deel van die ncRNA-groep
wat die translasie van boodskapper-RNA (mRNA) na proteïene bewerkstellig, terwyl die
meerderheid van die ander ncRNA funksioneer om geenuitdrukking te voorkom (Mattick en
Makunin 2006). ncRNA vorm deel van die RNA-induserende demperkompleks (RIDK).
Spesifieke en minder spesifieke komplementêre basis-paring tussen dié ncRNA-volgordes en
ander RNA-volgordes (boodskapper-RNA, mRNA) of DNA-volgordes lei tot die splitsing
van die teiken-nukleotied-ketting soos voorgestel in Figuur 3 (Saxena et al. 2003).
Tabel 2. Tipes niekoderende RNA en hul onderskeie funksies
Tipe ncRNA Funksie Grootte/Lengte
Algemeen- bekende
ncRNA
rRNA
(ribosomale RNA)
tRNA
(oordrag RNA)
Kort ncRNA
miRNA
(mikro-RNA)
siRNA
(klein demper-RNA)
tiRNA
(trankripsie-inisiasie-
RNA)
piRNA
(piwi-wisselwerkende
Strukturele en ensiematiese komponente van die
ribosome, die liggaampies waar proteïensintese
plaasvind. Die ensiematiese werking van rRNA
voorsien die meganisme vir proteïensintese deur
hul interaksie met tRNA en mRNA.
Bind kovalent aan aminosure en bewerkstellig die
aaneenskakeling van die groeiende
proteïenketting.
18 S – 1.9 kb
28 S – 5 kb
54 – 100 nt
Onderdruk mRNA-translasie deur niespesifieke 20-25 nt
basis-paring tussen miRNA en teiken-mRNA.
Onderdruk mRNA-translasie deur spesifieke 20-25 nt
basis-paring tussen siRNA en teiken-mRNA.
Mag ’n rol speel in die regulering van transkripsie. 17-18 nt
Vorm RNA-proteïen-komplekse deur die
wisselwerking met piwi-proteïene om
26-31 nt
53

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
RNA)
Gemiddelde ncRNA
geendemping van retrotransposons te veroorsaak.
snoRNA
Voer lokus-spesifieke modifisering van 60-300 nt
(klein-nukleolêre RNA) nukleotiede in teiken-RNA (rRNA en mRNA) aan
deur basis-paring tussen die snoRNA en die
teiken-RNA.
pRNA
’n Groep lang en kort ncRNA wat geen- 22-200 nt
(promotoruitdrukking
reguleer by promotors en transkripsiegeassosieerde
RNA) beginpunte.
TSSa-RNAs Mag ’n rol speel in die onderhoud van
20-90 nt
(Transkripsiebeginpuntgeassosieerde
RNA)
transkripsie.
PROMPTs
(Promotor-opstroom
transkrip)
Lang ncRNA
Mag ’n rol speel in die aktivering van transkripsie. 200 nt
(Groot intrageniese
ncRNA)
komplekse om geenuitdrukking te bewerk.
T-UCR
Mag ’n rol speel in die regulering van miRNA- en >200 nt
(Vertaalde
ultrabewaarde areas)
mRNA-vlakke.
TERRAs
Onderhou die integriteit van telomeriese >200 nt
(Telomeriese heraalde heterochromatien deur regulering van telomerase-
RNA)
aktiwiteit.
Ander lncRNA Speel ’n rol in X-chromosoom-onderdrukking en >200 nt
(byvoorbeeld XIST,
TSIX, p15AS, H19)
inprenting.
54

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3. RNA-demper-meganisme. LnRNA- en miRNA-voorlopers word in soogdiere
verwerk tot siRNA- of miRNA-duplekse deur die Kapper-ensiem. Vervolgens word
hierdie kort dubbeldraad-RNA-molekules afgedraai en ingebou in effektorkomplekse,
naamlik RNA-induserende demperkompleks (RISC) en miRNA-bevattende
effektorkompleks (miRNP). RIDC en miRNP bewerk afsonderlik afbraak en translasieonderdrukking
van teiken-mRNA. In soogdiere lei siRNA tot die splitsing van
komplementêre teiken-RNA, terwyl die miRNA meestal betrokke is by die translasieonderdrukking
van teiken-mRNA. (Gebaseer op Meister en Tuschl 2004)
2.4 Proteïenkonformasieveranderinge
Meer onlangs is prions as ’n proteïenverwante epigenetiese meganisme geïdentifiseer in
bakkersgis wat bydra tot oorerwing van omgewingsverworwe eienskappe (Halfmann en
Lindquist 2010). Prions is ’n groep proteïene met ’n unieke vermoë om in ’n alternatiewe
konformasie (konformeer) te vou as hul normale, nieprion-konformasie. Die veranderde
konformasie van die prion het ’n direkte impak op proteïenfunksie. Skielike veranderinge in
temperatuur, pH en intrasellulêre metaboliete hou onmiddellike gevolge in vir proteïenvouing
en speel dus ’n belangrike rol in die induksie van prions, hul alternatiewe konformasie en
funksie. Die abnormale proteïen-konformasie (prion-konformasie) plant voort deur homself
af te druk op ’n homoloë proteïen. Prions kapitaliseer op die finale stap in die dekodering van
die genetiese boodskap, naamlik proteïenvouing, om fenotipe-variasie teweeg te bring. Prions
is stabiel tydens paring en meiose en word so na dogterselle oorgedra om stres-geïnduseerde
55

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verworwe eienskappe aan die nageslag oor te dra. Hierdie oorerflike omgewingsgeïnduseerde
verandering steun die rol van proteïenvouing in epigenetika.
Prions is meer bekend vir malkoei- en Creutzfeldt-Jakob-siekte, maar prionproduksie in
Sacchromyces ceriviciae bevoordeel oorlewing en aanwas tydens omgewingstres, is oorerflik
en omkeerbaar (Halfmann en Lindquist 2010). Gedurende tye van omgewingstres vorm S.
ceriviciae prions wat aanpassing by die omgewing steun en lei tot ’n verbeterde, sterker
fenotipe. Kennis aangaande die positiewe rol van prions in die soogdier as gasheer is beperk.
Voorlopige resultate op S. ceriviciae impliseer dat hierdie epigenetiese verskynsel ook ’n rol
mag speel in die aanpassing van die mens by sy ewig veranderende omgewing.
2.5 Onderlinge afhanklikheid
Epigenetiese meganismes is verantwoordelik vir die toepassing en handhawing van patrone
van geenuitdrukking wat seldifferensiasie in hoër eukariote meebring (Turner 2007).
Epigenetiese meganismes werk nie in isolasie nie en verskeie epigenetiese merkers word
gebruik om sellulêre seine op chromatienvlak te integreer. Verskeie modifikasies op histone
en niehistoon-proteïene soos HMGs en DNA werk saam om chromatienveranderings te
reguleer (Nightingale et al. 2007). MeCP-2-binding aan gemetileerde CpG-dinukleotiede
veroorsaak byvoorbeeld nie net demping van geenuitdrukking deur die binding van TF’s te
voorkom nie, maar ook deur die verandering in chromatienstruktuur as gevolg van histoondeasetilering.
Fuks et al. (2003) het getoon dat daar ook ’n verwantskap is tussen die
metilering van lisien 9 op histoon 3 en DNA-metilering. Spesifieke komponente van die
piRNA-sisteem is noodsaaklik om de novo metilering op die muis Rasgrf1-lokus te
bewerkstellig en daarmee ’n betekenisvolle rol te speel by inprenting by dié lokus (Watanabe
et al. 2011). Verder het dit ook onlangs bekend geword dat die regulering van DNMT’s
bewerk word deur ncRNA. Regulering van metilering is dus afhanklik van die dinamiese
interaksies tussen posttranslasionele modifikasies op DNMT’s en posttranskripsionele
regulering deur miRNA. Alhoewel dit reeds bekend is dat vele ander ncRNA’s in
wisselwerking met soogdier-DNMT’s is, is die presiese rol in die beheer van DNMT’s nog
nie bekend nie (Dennis et al. 2011). Nietemin is dit duidelik dat ten minste
nukleïensuurverwante epigenetiese meganismes in ’n streng-gereguleerde, noue verwantskap
met mekaar funksioneer.
3. Epigenetiese oorerflikheid
Die epigenoom is besonder vatbaar vir veranderinge gedurende bevrugting en swangerskap,
rondom geboorte en gedurende puberteit. Omgewingsfaktore wat epigenetiese veranderinge
vroeg in die leeftyd van ’n individu induseer, kan die gesondheid van dié individu gedurende
volwassenheid beïnvloed. Verhoogde vatbaarheid vir epigenetiese veranderinge tydens vroeë
embrioniese fases hou moontlik verband met hoë vlakke van verskeie reguleerders van DNAmetilering
en chromatienmodifikasie in embrionale stamselle en kiemselle (Feil en Fraga
56

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2012). Transgenerasie epigenetiese oorerflikheid beskryf die oordrag van epigenetiese merke
van ouer na kind tydens meiose (Skinner 2010). Blootstelling aan omgewingsfaktore
gedurende gametogenese wat ’n verandering aan die epigenoom meebring, sal dus oorgedra
word na die volgende generasie deur middel van transgenerasie epigenetiese oorerflikheid.
Slegs merke wat oorgedra word na die F3-generasie is werklik transgeneratief, aangesien in
utero-blootstelling eintlik die moeder (F0), die fetus (F1) en die primordiale kiemselle in die
fetus (F2) beïnvloed. Mitotiese epigenetiese stabiliteit verseker die behoud van epigenetiese
merke met DNA-replisering in somatiese selle tydens mitose (Skinner 2010). Dus bly die
epigenetiese profiel relatief behoue gedurende die leeftyd van ’n individu, mits die omgewing
konstant bly. Indien omgewingsfaktore wel die epigenoom van ’n spesifieke liggaamsel
verander, word die veranderde epigenoom slegs oorgedra gedurende mitose en beïnvloed dus
net dié selpopulasie van die individu. Veranderde epigenetiese merke in somatiese selle word
nie oorgedra van een generasie na die volgende nie. Die finale epigenetiese profiel van ’n
individu is dus die resultaat van beide mitotiese epigenetiese oorerflikheid en transgenerasieoorerflikheid,
waarvan beide gedeeltelik deur die omgewing beïnvloed word. Kennis van die
regulering en oorerflikheid van epigenetiese merke is steeds beperk.
4. Moduleerders van epigenetika
Stogastiese veranderinge in die epigenoom word veroorsaak deur beide intrinsieke faktore en
omgewingsfaktore. Intrinsieke faktore sluit alle geneties-bepaalde inherente faktore van ’n
organisme in. Intrinsieke faktore soos volgorde-variasie is een manier waarop genetiese
faktore as moduleerders van epigenetika kan optree. Volgorde-variasie kan direk en/of
indirek bydra tot epigenetiese variasie. Polimorfismes in die DNA-volgorde kan byvoorbeeld
direk daartoe lei dat CpG-dinukleotiede uit die genoom wegval of vorm en kan so potensieel
die metileringsprofiel van ’n individu verander (Bjornson et al. 2004). Mutasies of
polimorfismes in gene wat kodeer vir ensieme wat epigenetiese modifikasie reguleer, soos
DNMT’s, metiel-bindende proteïene (MBP’s), en histoon- en ncRNA-moduleerders, kan op
’n indirekte wyse die epigenoom beïnvloed.
Die omgewing is ’n kragtige moduleerder van epigenetika. Navorsing toon dat die dieet van
ouers ’n belangrike rol speel in die epigenoom-profiel van hul nageslag (Pembry et al. 2006).
DNA- en histoon-metilering hang af van die vlakke van S-adenosielmetionien (SAM), die
universele metiel-donor. SAM word vrygestel deur die metionien-siklus (ook bekend as die
een-koolstof-siklus) in samewerking met die folaat-siklus (Figuur 4). ’n Dieet ryk aan metieldonors
kan DNA-metilering en gesondheid bevoordeel. Studies op Agouti-muise toon dat ’n
metielryke dieet (cholien, foliensuur, vitamien B12 en betaïen) die pelskleur van
afstammelinge verander en gesondheid bevoordeel deur die vlak van metilering van die
agouti lang terminale herhaling (LTR) te verhoog (Cooney et al. 2002). Blootstelling van
prenatale vroue aan diëtielstilbestrol, ’n sintetiese estrogeen, is geassosieer met epigenetiese
veranderinge wat die kans op ginekologiese kankers verhoog (Li et al. 2003). Ongeag dieet
kan die leefstyl van ’n ouer ook die epigenoom van ’n ongebore kind beïnvloed. Pembrey et
57

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
al. (2006) het getoon dat tabakrook ’n paternale transgenerasie-effek op die liggaamsmassaindeks
van seuns het en dus as moduleerder van epigenetika optree. Alkoholgebruik deur
vaders word ook geassosieer met die ontwikkeling van fetale alkoholspektrum-siektes as
gevolg van verlaagde metilering by H19-DMR- en IG-DMR-gene in sperma-DNA (Ouko et
al. 2009). Verder kan chemikalieë en besoedelingstowwe soos lugbesoedelingdeeltjies
(Baccarelli et al. 2009), asbes (Christensen et al. 2009), silika (Umemera et al. 2008),
benseen (Bollati et al. 2007) en swaarmetale (Baccarelli en Bollati 2009) soos chroom,
kadmium, arseen en kwik, DNA-metilering by spesifieke gene in die mens verander en tot
siektevatbaarheid bydra. ’n Studie op muise deur Manikkam et al. (2012) toon aan dat
plastiek, dioksien en vliegtuigbrandstof ’n transgenerasie-effek op die voortplantingvermoëns
van muise het. Terwyl die vroulike muise in die F1-, F2- en F3-generasie ’n vroeë aanvang
toon tot puberteit, was spermatogeniese apoptose in manlike muise aangetas.
Figuur 4. Molekulêre meganismes wat omgewingsimpak bemiddel. Globale DNA- en
histoon-metilering word beïnvloed deur liggaamsvlakke van S-adenosielmetionien
(SAM). Intrasellulêre produksie van SAM is afhanklik van dieet of dieetaanvullings en
word uitgevoer deur die metionien/1-koolstof-siklus (swart →). Gedurende dié siklus
word metielgroepe vanaf die folaatsiklus (blou →) gebruik vir SAM-sintese. Folaat in
die dieet en foliensuur in dieetaanvullings, dien as bron vir die folaatsiklus. Foliensuur
58

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word omskep in dihidrofolaat (DHF) voor dit as tetrahidrofolaat (THF) in die siklus
geïnkorporeer word. Die folaatsiklus word gedryf deur die ensieme serienhidroksimetieltransferase
(SHMT), metileentetrahidrofolaat-reduktase (MTHFR) en 5metieltetrahidrofolaat-homosisteïenmetieltransferase
(MTR). Die metielgroepe wat
vrygestel word deur die folaatsiklus word gebruik deur MTR om homosisteïen na
metionien om te skakel. Metionien-adenosieltransferase (MAT) kataliseer die sintese
van SAM vanaf metionien. SAM word omgeskakel na S-adenosielhomosisteïen (SAH)
en vrygestelde metielgroepe word gebruik deur DNA- en histoonmetieltransferases
(DNMT’s en HMT’s) om epigenetiese merke op DNA en histone aan te bring. Om die
siklus te voltooi, word SAH gehidroliseer tot homosisteïen. Die metioniensiklus kan ook
metielgroepe vanaf betaïen inlyf. Vitamiene B6 en B12 speel ’n belangrike rol in hierdie
siklusse. B6 is betrokke by die omskakeling van homosisteïen na sisteïen, asook THF na
5,10-metileenTHF, terwyl B12 ’n kofaktor is vir MTR. Alkohol beïnvloed SAMproduksie
negatief deur die omskakeling van homosisteïen na metionien en
homosisteïen na sisteïen te inhibeer, laasgenoemde deur die vlakke van vitamien B6 te
verander. (Gebaseer op Freil en Fraga 2012)
Die ingeprente epigenetiese merke wat die ouer se omgewingsfaktore weerspieël in die
epigenoom van die afstammelinge is weer op hul beurt vatbaar vir moduleerders. Die
epigenoom verander oor tyd. Byvoorbeeld, na bevrugting en die splitsing van die enkel sigoot
waaruit ’n identiese (monosigotiese) tweeling ontwikkel, is die twee embrios se epigenoom,
soos hul genoom, identies. Verskillende patrone van DNA-metilering en histoonasetilering
word hierna neergelê, tensy hulle omgewing en leefstyl identies bly (Fraga et al. 2005). Die
sielkundige omgewing gedurende vroeë ontwikkeling kan ook die epigenoom beïnvloed.
McGowan et al. (2009) het getoon dat die promotors van glukokortikoïed-reseptore
hipergemetileerd is in selfmoordgevalle waar die betrokke persone as kinders mishandel is.
Tesame met met die kumulatiewe effek van omgewingsfaktore oor tyd, speel ouderdom ook
’n rol in die modulering van epigenetika en studies het getoon dat die DNA-metilering
voortdurend verander tydens ontwikkeling en veroudering. Takasugi (2011) het bevind dat
die metileringsprofiel van 316 CpG-dinukleotiede in muise se spier-, brein- en lewerselle
betekenisvol verskil tussen jong, volwasse en ou muise en dat die metilering in ou muise
ooreenstem met die profiel van kankerselle en sekere siektetoestande. Verlaagde DNMT1aktiwiteit
en verhoogde uitdrukking van DNMT3, wat onderskeidelik globale hipometilering
en hipermetilering by spesifieke CpG’s kataliseer (Lu et al. 2006), is voorgestel as moontlike
faktore met ’n impak op die verouderende epigenoom (Zhang et al. 2002; Lu et al. 2006).
Daar word dus afgelei dat daar ten spyte van akkumulerende omgewingsfaktore ook met die
verloop van tyd ’n inherente afname in die funksie van regulatoriese ensieme is.
5. Epigenetika in gesondheid en siekte
Die verhouding tussen epigenoom, omgewing en siekte is kompleks en dit is onduidelik of
die omgewing ’n direkte of indirekte impak op die epigenoom het. ’n Verdere onduidelikheid
is of die klein veranderinge in die epigenoom die oorsaak of effek van siekte is. Nietemin,
59

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
epigenetiese merke wat met siektes geassosieer word, kan gebruik word as biomerkers vir
siekte-vatbaarheid indien dit teenwoordig is in die bestaande epigenoom, terwyl siektegeïnduseerde
epigenetiese veranderinge gebruik kan word om die erns en vordering van
siekte, asook die effek van behandeling, te monitor. Huidige studies toon ’n groeiende lys
siektetoestande met onderliggende epigenetiese meganismes (Tabel 3). ’n Duidelike
illustrasie van oorerflike epigenetiese meganismes en siektes word gesien in kolonkanker,
waar die DNA-wanparingsherstel-ensiem, gekodeer deur MLH1, onaktief is oor generasies
heen van geaffekteerde individue as gevolg van DNA-metilering (Hitchins et al. 2007). Net
soos regulering van geenuitdrukking deur epigenetiese meganismes van mekaar afhanklik is,
is daar ook siektetoestande wat deur meer as een epigenetiese modifikasies beïnvloed word.
Veelvuldige sklerose is een voorbeeld waar beide histoonmodifikasies en DNA-metilering ’n
rol speel in die etiologie van die siekte. Chou et al. (2008) toon aan dat differensiële
uitdrukking van HLA klas II-risiko-faktore vir veelvuldige sklerose deur verskeie
histoonmodifikasies bewerk word. Huehn et al. (2009) wys weer op hulle beurt dat DNAmetilering
FOXP3 geenuitdrukking demp en lei tot verlaagde uitdrukking van dié geen,
verantwoordelik vir ’n proteïen betrokke by die ontwikkeling van regulatoriese T-selle. Die
belang van die niekoderende genoom in siekte in die mens is grootliks bestudeer in die
konteks van wydverspreide wanuitdrukking en -funksie van miRNA in kanker. Dit is nou
duidelik dat ander tipes ncRNA ook ’n rol in kanker speel. Net so speel verskillende tipes
ncRNA’n rol in ’n verskeidenheid niekanker-siektetoestande van onder andere neurologiese,
kardiovaskulêre en ontwikkelingsaard. Esteller (2011) gee ’n volledige oorsig van die rol van
ncRNA in siektes in die mens. Daar is groot belangstelling in terapeutiese strategieë om die
wanuitdrukking en -funksie van ncRNA reg te stel.
Tabel 3. Siektetoestande bewerk deur spesifieke epigenetiese meganismes
Siekte
DNA-metilering
Epigenetiese meganisme Verwysing
Beckwith-Wiedemann- Mislukte DNA-metilering op die ncRNA- Weksberg et al.
sindroomgeen
KCNQ1OT1.
(2002)
Outisme Differensiële uitdrukking van gene by
chromosoom 7q word beheer deur
maternale inprenting deur epigenetiese
meganismes.
Shannen (2006)
Major-psigose Differensiële uitdrukking van stresgeassosieerde
gene en gene wat ’n rol
speel in neurologiese ontwikkeling a.g.v.
abnormale DNA-metilering.
Mill et al. (2008)
Immuun-gebrek,
Mislukte DNA-metilering by verskeie Jin et al. (2008)
sentromeer-
gene betrokke by ontwikkeling en
onstabiliteit,
immunologie a.g.v. ’n funksionele
gesigsafwyking-
(ICF-) sindroom
mutasie in DNMT3b.
Breekbare X-sindroom Uitgebreide herhaalde CGG-volgordes in Oostra en Willemsen
die FMR1 5’ UTR-promotor-area word
deur DNA-metilering gedemp.
(2002)
60

Vetsug Veranderde geenuitdrukking van
ongeïdentifiseerde gene deur FTOgeenproduk,
’n DNA-demetilase.
Histoonmodifikasies
Asma Verlaagde histoon-deasetilase- en
verhoogde histoon-asetieltransferaseaktiwiteit
verminder NF-κB-inhibisie.
Kroniese obstruktiewe
pulmonêre siekte
Verlaagde histoon-deasetilase-aktiwiteit
verminder NF-κB-inhibisie deur
verhoogde histoon-asetilering.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Gerkin et al. (2007)
Adcock et al. (2005)
Adcock et al. (2005)
Leukemie Chromosomale translokasie deur histoon- Claus en Lubbert
asetieltransferase en -metieltransferase. (2003)
Niekoderende RNA
Alzheimer se siekte Verhoogde vlakke van die niekoderende
anti-sin transkrip vir beta-sekretase-1
(BACE1), BACE1-AS, korreleer met
amiloïed-β1-42, wat in verhoogde vlakke
voorkom in Alzheimer-pasiënte.
Faghihi et al. (2008)
Parkinson se siekte Genetiese variasie in die FGF20-geen Wang et al. (2008)
beïnvloed die binding van miRNA-433 en
bevorder die uitdrukking van FGF20 wat
lei tot verhoogde vlakke α-sinukleïen.
Die toenemende belangstelling in die rol van epigenetika in siekte-ontwikkeling mag
voordele inhou, aangesien epigenetiese afwykings, in teenstelling met geenmutasies, deur
natuurlike of sintetiese epifarmaseutiese middels herstel kan word (Peedicayil 2008). Dus kan
spesifieke moduleerders van die epigenoom gebruik word om afwykings te herstel. Huidige
navorsing op epigenetiese terapie is grootliks gemik op kanker, aangesien die rol van
epigenetika tot dusver die beste verstaan word in kanker. Die DNA-metilase-onderdrukker 5aza-2-deoksisitidien
is reeds in 2006 deur die derde fase van kliniese toetse vir die
behandeling van akute miëloïed-leukemie, waarna dit deur die FDA aanvaar is (Boumber en
Issa 2011). Kliniese toetse word tans uitgevoer op ander chemiese middels wat die potensiaal
het om epigenetiese afwykings in verskeie kankers om te keer. Hierdie epifarmaseutiese
middels is merendeels gemik op histoonmodifikasies en DNA-metilering, aangesien ’n
spesifieke ncRNA gewoonlik die uitdrukking van meer as een geen reguleer en die teikening
daarvan wyer implikasies het en newe-effekte mag inhou. ’n Nadeel van middels wat
metilering globaal beïnvloed, is dat dit nie spesifiek is nie, en alhoewel dit voordelig is om
byvoorbeeld onkogene te onderdruk deur verhoogde DNA-metilering, kan genoom-wye
hipermetilering weer op sy beurt nadele tot gevolg hê. Dus lê daar nog baie werk voor om
epigenetiese terapie meer spesifiek te maak.
61

6. Metodes vir die bestudering van epigenetika
6.1 DNA-metilering
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dit is byna onmoontlik om DNA-metilering by ’n spesifieke lokus te bestudeer sonder
voorafgaande metilering-afhanklike behandelings. Die drie basiese metilering-afhanklike
behandelings sluit in: restriksie-ensieme, affiniteitsverryking en natriumbisulfaatomskakeling.
’n Wye verskeidenheid molekulêre biologiese tegnieke, soos die polimerasekettingreaksie
(PCR), hibridisering- en volgordebepalingmetodes word gebruik om 5m Cnukleotiede
op te spoor nadat die genomiese DNA op een van bogenoemde maniere behandel
is. Die kombinasie van die verskillende voorafgaande behandelings en daaropvolgende
analitiese tegnieke het daartoe gelei dat daar vandag ’n groot verskeidenheid tegnieke is om
hierdie epigenetiese modifikasie te bestudeer (Laird 2010). Die meerderheid van hierdie
tegnieke is gemik op die bestudering van metilering op genoom-wye en lokus-spesifieke
vlak. Natriumbisulfaat-omskakeling gevolg deur volgordebepaling is die norm en alle
metileringspatrone behoort met hierdie behandeling bevestig te word (Laird 2010).
Natriumbisulfaat-behandeling verander alle ongemetileerde sitosienbasisse na tiamien en
sodoende kan metilering by spesifieke CpG-dinukleotiede opgespoor word en gekwantifiseer
word deur ’n volgordebepaler.
Tegnieke wat gebruik maak van die polimerase-kettingreaksiemetode kan verder in twee
subklasse verdeel word op grond van die inleier wat gebruik word. Die een groep gebruik
inleiers wat spesifiek gemetileerde (of ongemetileerde) template amplifiseer, byvoorbeeld
metilering-spesifieke PCR (MSP). Die tweede groep gebruik inleiers wat die templaat sal
amplifiseer ongeag die metileringsprofiel, byvoorbeeld natriumbisulfaat-volgordebepaling,
restriksie-ensiem-vertering en smeltkurwe-analises. Tabel 4 gee ’n oorsig van die mees
algemene tegnieke vir die bestudering van DNA-metilering.
Tabel 4. Metodes vir die bestudering van DNA-metilering
Tegniek Beginsel Voordele Nadele
Metileringsensitiewe
enkelstring-
konformasie-analise
(MS-SSCA) a
Gemetileerde DNA-
immunopresipitasie
gekoppel aan DNAmikromatriks
(MeDIP- Chip) a
Metileringsensitiewe
restriksie-
Natriumbisulfaat-behandeling
verander die primêre en so die
sekondêre struktuur van
enkelstring-DNA.
Metileringsdigtheid word bepaal
deur veranderde mobiliteit
gedurende elektroforese.
Gebruik teenliggame gerig teen
5mC gevolg deur
immunopresipitasie en
hibridisering op ’n DNAmikromatriks.
Restriksie-ensieme word gebruik
om die DNA te sny by
Ekonomies
en sensitief
by hoër
persentasies
metilering.
Onafhanklik
van bisulfaatomskakeling
en ideaal vir
genoom-wye
analises.
Ekonomies
en
Lae sensitiwiteit by
laer
metileringsdigthede.
Onvoltooide bisulfaatomskakeling
kan vals
negatiewe resultate
lewer.
Duur.
Metileringstudies is
beperk tot DNA-
62

ensieme gevolg deur
PCR
(MSRE-PCR) a
Gekombineerde
bisulfaat- en
restriksie-ensiemanalise
(COBRA) a
Metilering-spesifieke
hoë- resolusie-
smeltkurwe-analise
(MS-HRM) a
Volgordebepaling
deur sintese
(Pyrosequencing) a
gemetileerde óf ongemetileerde
C-nukleotiede. PCR sal die
produk slegs in die afwesigheid
van splitsing amplifiseer.
Natriumbisulfaat-omskakeling
word gevolg deur PCR wat die
hele volgorde van belang
amplifiseer. Restriksie-ensieme
word gebruik om by CpGdinukleotiede
te sny voordat
densitometrie gebruik word om
die hoeveelheid splitsing te
bepaal.
Natriumbisulfaat-omskakeling
word gevolg deur kwantitatiewe
PCR, waarna die smeltkurwes
ontleed word deur hoë-resolusiesmeltkurwe-sagteware.
Sitosien
bly behoue tydens omskakeling
indien gemetileerd. Meer
sitosien-guanien-basis-pare
smelt by ’n hoër temperatuur.
Natriumbisulfaat-omskakeling
gevolg deur volgordebepaling
gee die metileringsprofiel by ’n
spesifieke CpG-dinukleotied.
a Algemene Engelse afkortings vir tegnieke.
6.2 Histoonmodifikasies
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
tydbesparend. volgordes wat herken
word deur die
restriksie-ensieme.
Beter
sensitiwiteit
in
vergelyking
met ander
restriksieensiemtegnieke.
Sensitief en Duur.
tydbesparend.
Intensiewe tegniek wat
beperk is tot DNAvolgordes
wat herken
word deur die
restriksie-ensieme.
Sensitief en Afhanklik van absolute
tydbesparend. omskakeling deur
natriumbisulfaat.
Kennis aangaande die histoonmodifikasies oor ’n spesifieke geen (of regulatoriese element)
is noodsaaklik om die epigenetiese konteks rondom geenuitdrukking te verstaan. Chromatienimmunopresipitasie
(ChIP) word algemeen vir hierdie doel ingespan. Die standaard ChIPtoepassing
begin met die isolasie van selkerne waarna kernproteïene geëkstraheer en kovalent
aan DNA gekruiskoppel word (dikwels d.m.v. formaldehied). Ná kernlise word die
chromatien gefragmenteer met sonikasie of ensiematiese vertering en korter chromatienfragmente
word gepresipiteer deur ’n teenliggaam gerig teen die spesifieke
histoonmodifikasie. Chromatienfragmente wat nie die betrokke modifikasie bevat nie, bly dus
in oplossing. Hierna word die DNA uit die presipitaat gesuiwer vir verdere analises. Die
polimerase-kettingreaksie (PCR) en kwantitatiewe PCR (qPCR) kan gebruik word om te
bepaal of ’n spesifieke DNA-volgorde met die betrokke histoonmodifikasie geassosieer was
(ChIP-PCR). Dit is egter ook moontlik om die assosiasie van ’n spesifieke
histoonmodifikasie genoom-wyd vas te stel deur die gesuiwerde DNA op ’n mikromatriks te
hibridiseer (“ChIP-on-Chip”). Die mees moderne benadering is egter om die gesuiwerde
DNA se basisvolgorde te bepaal deur middel van volgordebepaling deur sintese (“ChIP-
Seq”). Deur die aanvanklike immunopresipitasie met teenliggame teen verskillende
63

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gemodifiseerde histone uit te voer, kan daar dus bepaal word of ’n reeks modifikasies by ’n
spesifieke lokus aangetref word.
In sommige gevalle is dit egter nuttig om globale (genoom-wye) veranderinge in
histoonmodifikasies te bepaal sonder dat die lokaliteit van die modifikasies in ag geneem
word. Hier speel hoë-resolusie-massaspektrometrie ’n sleutelrol. Histone wat uit selle of
weefsels geëkstraheer is, word tipies geskei d.m.v. poliakrielamied-jel-elektroforese (PAGE)
en dan in die jel deur ensieme verteer tot kleiner peptiede. Histoonpeptiede wat ’n betrokke
modifikasie bevat, kan dan verryk word deur middel van ’n breë spektrum van metodes. Die
verrykte monster word vervolgens op ’n mikrokolom (dikwels binne die konteks van
hoëverrigting-vloeistofchromatografie (HPLC) of ultraverrigting-vloeistofchromatografie
(UPLC) geskei en deur middel van elektrosproei-ionisering voorberei vir analise deur
massaspektroskopie (MS). In ’n tandem MS (MS2)-eksperiment word ’n spesifieke
peptiedioon deur die eerste MS geselekteer op grond van ’n kenmerkende massa-tot-ladingverhouding
(m/z) en deurgevoer na ’n botsing-sel waar dit gefragmenteer word om die
aminosuurvolgorde van die peptied in die tweede MS te bepaal. In die geval van peptiede wat
posttranslasioneel gemodifiseer is, sal die teenwoordigheid van ’n modifikasie gereflekteer
word in ’n massaverskuiwing wat ooreenstem met die massa van die modifikasie. Dit is dus
moontlik om die presiese posisie van modifikasie te bepaal. Met behulp van die
massawaardes wat in bogenoemde analises opgelewer word, word proteïene geïdentifiseer uit
aanlyn-databasissoektogte. Wat bogenoemde metodes gemeen het, is dat histoonmodifikasies
in vivo bestudeer word. Vanuit ’n molekulêr-epigenetika-oogpunt, is dit egter soms nodig om
in vitro-eksperimente uit te voer om die ensieme wat posttranslasionele modifikasies
aanbring, sowel as die spesifieke betrokke aminosuurresidue te identifiseer.
6.3 Niekoderende RNA
Die kwantitatiewe analises van klein ncRNA van kort of gemiddelde lengte, soos miRNA,
siRNA, piRNA, en snoRNA, word gekompliseer deur die klein grootte van hierdie
molekules. RNA-kladtegniek is die standaardmetode vir die identifikasie en kwantifisering
van RNA, maar vereis ’n betreklik groot hoeveelheid beginmateriaal van 10-20 µg totale
RNA of meer as 5 µg klein ncRNA (Ro en Yan 2010). Die tegniek is tyd- en arbeidsintensief
en maak gebruik van radioaktiewe isotope. ’n Tweede tegniek maak staat op ’n tipe PCR
waar geïsoleerde klein ncRNA in ’n ensiematiese reaksie poli(A)-sterte kry aan die 3’-kant
van die volgorde deur poliadenilering. snoRNA-komplementêre-DNA (cDNA) word dan
gesintetiseer deur trutranskripsie en ’n inleier wat bestaan uit ’n passtuk aan die 5’-kant en ’n
poli(T)-stert aan die 3’-kant. Kwantitatiewe PCR en/of konvensionele PCR kan dan uitgevoer
word deur ’n inleier te gebruik wat spesifiek gerig is tot die klein ncRNA wat van belang is
en die universele inleier met die passtuk en poli(T)-stert (Ro en Yan 2010).
Ander ncRNA word dikwels ondersoek met behulp van cDNA-biblioteke en die nuwe
generasie volgordebepalingstegnieke. Alhoewel volgordebepalingstegnieke die ondersoeker
toegang gee tot byna elke tipe ncRNA in ’n organisme, moet spesifieke funksies en
uitdrukkingspatrone met behulp van PCR in spesifieke selle bevestig word. Mikromatrikse
64

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
vir reeds bevestigde ncRNA is kommersieel beskikbaar en word aanbeveel vir spoedige
genoom-wye analises van ’n groot aantal monsters. Mikromatriks-analises is akkuraat en
tydbesparend, maar is beperk tot bekende ncRNA-molekules.
7. Samevatting
Genetiese volgorde tesame met epigenetiese variasie bepaal fenotipe. Normale veranderinge
aan die epigenetiese profiel staan sentraal in ontwikkelingsbiologie, terwyl nadelige
epigenetiese variasie bydra tot die vatbaarheid en ontwikkeling van siektes. Begrip van die
rol van DNA-metilering, histoonmodifikasies en ncRNA in geenregulering het gegroei, maar
kennis oor die regulering en oorerflikheid daarvan is steeds beperk. Epigenetika hou
implikasies in vir sel-, evolusie- en mediese biologie. Daar is toenemend waardering vir die
belang van epigenetika in siekte en gesondheid. Die gebruik van epifarmaseutiese middels in
kanker illustreer die omkeerbaarheid van nadelige epigenetiese variasie en moedig die
ontwikkeling van die epifarmaseutiese bedryf aan. Navorsing op epigenetika kan lei tot ’n
beter begrip van die patogenese van siektes en kan ook lig werp op die verskille in
siektevatbaarheid tussen populasies en die impak van die omgewing op die verskynsel.
Epigenetika mag belangrike implikasies inhou vir siektes wat deur ’n verarmde omgewing
beïnvloed word en wat algemeen in sub-Sahara-Afrika voorkom, soos tuberkulose,
MIV/VIGS en malaria.
Erkenning
Die outeurs bedank prof. Ian Dubery vir aanmoediging om in ons moedertaal te publiseer.
Ons navorsing word gesteun deur die NRF, WNNR en CANSA.
Bibliografie
Avery, O.T., C.M. MacLeod, M. McCarty. (1944) Studies on the chemical nature of the
substance inducing transformation of pneumococcal types induction of transformation by a
desoxyribonucleic acid fraction isolated from pneumococcus type iii, J Exp Med. 79(2): 137-
58.
Adcock, I.M., K. Ito, P.J. Barnes. (2005) Histone deacetylation: an important mechanism in
inflammatory lung diseases, COPD 2(4): 445-55.
Baccarelli, A., V. Bollati. (2009) Epigenetics and environmental chemicals, Current Opinion
in Pedeatrics. 21(2): 243-51.
65

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Baccarelli, A., R.O. Wright, V. Bollati, L. Tarantini, A.A. Litonjua, H.H. Suh, A. Zanobetti,
D. Sparrow, P.S. Vokonas, J. Schwartz. (2009) Rapid DNA methylation changes after
exposure to traffic particles, American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine.
179(7): 572-578.
Bollati, V, A. Baccarelli, L. Hou, M. Bonzini, S.Fustinoni, D. Cavallo, H.M. Byun, J. Jiang,
B. Marinelli, A.C. Pesatori, P.A. Bertazzi, A.S. Yang. (2007) Changes in DNA methylation
patterns in subjects exposed to low-dose benzene, Cancer Research. 67 (3):876-80.
Boumber,Y., J.P. Issa. (2011) Epigenetics in cancer: What's the future? Oncology. 25 (3):
220-8.
Boyes, J., A. Bird. (1991) DNA methylation inhibits transcription indirectly via a methyl-
CpG binding protein, Cell. 64 (6): 1123-34.
Christensen, B.C., E.A. Houseman, C.J. Marsit, S. Zheng, M.R. Wrensch, J.L. Wiemels, H.H.
Nelson, M.R. Karagas, J.F. Padbury, R. Bueno, D.J. Sugarbaker, R.F. Yeh, J.K. Wiencke,
K.T. Kelsey. (2009) Aging and environmental exposures alter tissue-specific DNA
methylation dependent upon CpG island context, PLoS Genet. 5(8):e1000602.
Chou, S.D., T.B. Tomasi. (2008) Spatial distribution of histone methylation during MHC
class II expression, Mol Immunol. 45(4):971-80.
Claus, R., M. Lubbert. (2003) Epigenetic targets in hematopoietic malignancies, Oncogene.
22(42): 6489-96.
Cooney, C.A., A.A. Dave, G. Wolff. (2002) Maternal methyl supplements in mice affect
epigenetic variation and DNA methylation of offspring, J Nutr. 132(8 Suppl):2393S-2400S.
Cubas, P., C. Vincent, E. Coen. (1999) An epigenetic mutation responsible for natural
variation in floral symmetry, Nature. 401(6749):157-61.
Darwin, C. (1859) On the Origin of Species by Means of Natural Selection; or, The
Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. London, uK: John Murray
Darwin, C. (1868) The Variation of Animals and Plants Under Domestication. London, UK:
John Murray
Darwin, F. (ed) (1888) The Life and Letters of Charles Darwin. London, uK: John Murray
Dennis, H., M.N. Ndluvo, F. Fuks. (2011) Regulation of mammalian DNA
methyltransferases: a route to new mechanisms, EMBO Rep. 12(7):647-56.
Esteller, M. (2011) Non-coding RNAs in human disease, Nat Rev Genet. 12(12):861-74.
Faghihi, M.A., F. Modarresi, A.M. Khalil, D.E. Wood, B.G.Sahagan, T.E. Morgan, C.E.
Finch, G. St. Laurent III, P.J. Kenny, C. Wahlestedt. (2008) Expression of a noncoding RNA
66

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
is elevated in Alzheimer's disease and drives rapid feed-forward regulation of β-secretase,
Nat Med. 14(7):723-30.
Fraga, M.F., E. Ballestar, M.F. Paz, S. Ropero, F. Setien, M.L. Ballestar, D. Heine-Suñer,
J.C. Cigudosa, M. Urioste, J. Benitez, M. Boix-Chornet, A. Sanchez-Aguilera, C. Ling, E.
Carlsson, P. Poulsen, A. Vaag, Z. Stephan, T.D. Spector, Y.Z. Wu, C. Plass, M. Esteller.
(2005) Epigenetic differences arise during the lifetime of monozygotic twins, Proc Natl Acad
Sci U S A. 102(30):10604-9.
Feil, R., MF. Fraga. (2012) Epigenetics and the environment: emerging patterns and
implications, Nat Rev Genet. 13(2):97-109.
Frith, M.C., M. Pheasant, J.S. Mattick. (2005) The amazing complexity of the human
transcriptome, Eur J Hum Genet. 13(8):894-7.
Fuks, F., P.J. Hurd, R. Deplus, T.Kouzarides. (2003) The DNA methyltransferases associate
with HP1 and the SUV39H1 histone methyltransferase, Nucleic Acids Res. 31(9):2305-12.
Gerken, T. C.A.Girard, Y.L. Tung, C.J.Webby, V. Saudek, K.S. Hewitson, G.S.H.Yeo, M.A.
McDonough, S. Cunliffe, L.A. McNeill, J. Galvanovskis, P. Rorsman, P. Robins, X. Prieur,
A.P. Coll, M. Ma, Z. Jovanovic, I.S.Farooqi, B.Sedgwick, I. Barroso, T. Lindahl, C.P.
Ponting, F.M. Ashcroft, S.O'Rahilly, S.J. Schofield. (2007) The obesity-associated FTO gene
encodes a 2-oxoglutarate-dependent nucleic acid demethylase, Science. 318(5855):1469-72.
Goll, M.G., T.H. Bestor. (2005) Eukaryotic cytosine methyltransferases, Annu Rev Biochem.
2005;74:481-514.
Halfmann, R., S. Lindquist. (2010) Epigenetics in the Extreme: Prions and the Inheritance of
Environmentally Acquired Traits, Science 330(6004): 629-32.
Handel, A.E., G.C. Ebers, S.V. Ramagopalan. (2010) Epigenetics: molecular mechanisms
and implications for disease, Trends Mol Med. 16(1):7-16.
Harvey, W. (1651) On the Generation of Animals (Exercitationes de Generatione
Animalium) (“Experiments Concerning Animal Generation”). Canada, USA: ProQuest.
Hitchins, M.P., J.J. Wong, G. Suthers, C.M. Suter, D.I. Martin, N.J. Hawkins, R.L. Ward.
(2007) Inheritance of a cancer-associated MLH1 germ-line epimutation, N Engl J Med.
356(7):697-705.
Huehn, J., J.K. Polansky, A. Hamann. (2009) Epigenetic control of FOXP3 expression: the
key to a stable regulatory T-cell lineage? Nat Rev Immunol. 9(2):83-9.
Jin, B., Q. Tao, H.M. Soo, W. Wu, J. Ying, C.R. Fields, A.R. Delmas, X. Liu, J. Qiu, K.D.
Robertson (2008) DNA methyltransferase 3B (DNMT3B) mutations in ICF syndrome lead to
altered epigenetic modifications and aberrant expression of genes regulating development,
neurogenesiss and immune function, Hum Mol Genet. 17(5):690-709.
67

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Jones, P.A. S.B. Baylin. (2002) The fundamental role of epigenetic events in cancer. Nat Rev
Genet. 3(6):415-28.
Jones,P.A., S.B. Baylin. (2007) The epigenomics of cancer. Cell. 128(4):683-92.
Klose, R.J., A.P. Bird. (2006) Genomic DNA methylation: The mark and its mediators,
Trends Biochem Sci. 31(2):89-97
Krumlauf, R. (1996) Northern blot analysis, Basic DNA and RNA protocols, Methods in
Molecular Biology, Volume 58. Humana Press Inc., Totowa, NJ.
Kucharski, R., J. Maleszka, S. Foret, R. Maleszka. (2008) Nutritional control of reproductive
status in honeybees via DNA methylation, Science. 319(5871):1827-30.
Laird, P.W. (2010) Principles and challenges of genome-wide DNA methylation analysis,
Nat Rev Genet. 11: 191-203.
Lamarck, J.B. (1809) Philosophie Zoologique. Paris, France: JB Baillière.
Lesk, A.M. (2008) Introduction to bioinformatics. UK: Oxford University Press.
Li, S., S.D. Hursting, B.J. Davis, J.A. McLachlan, J.C. Barrett. (2003) Environmental
exposure, DNA methylation, and gene regulation: lessons from diethylstilbestrol-induced
cancers, Ann N Y Acad Sci. 983:161-9.
Liu, Y., Y. Balaraman, G. Wang, K.P. Nephew, F.C. Zhou. (2009) Alcohol exposure alters
DNA methylation profiles in mouse embryos at early neurulation. Epigenetics. 4(7):500-11.
Lu, Q., X. Qiu, N. Hu, H. Wen, Y. Su, B.C. Richardson. (2006) Epigenetics, disease, and
therapeutic interventions, Ageing Res Rev. 5(4):449-67.
Luger, K., A.W. Mader, R.K. Richmond, D.F. Sargent, T.J. Richmond. (1997) Crystal
structure of nucleosome core particles at 2.8A resolution, Nature. 389(6648):251-60.
Manikkam, M., C. Guerrero-Bosagna, R.Tracey, M.M. Haque, M.K. Skinner. (2012)
Transgenerational Actions of Environmental Compounds on Reproductive Disease and
Identification of Epigenetic Biomarkers of Ancestral Exposures, PLoS One. 7(2):e31901.
Mattick, J.S., I.V. Makunin. (2006) Non-coding RNA, Hum Mol Genet. 15 Spec No 1:R17-
29.
McGowan, P.O., A. Sasaki, A.C. D'Alessio, S. Dymov, B. Labonté, M. Szyf, G. Turecki, M.J
Meaney. (2009) Epigenetic regulation of the glucocorticoid receptor in human brain
associates with childhoodabuse, Nat Neurosci. 12(3):342-8.
Mendel, G. (1866) Versuche über Pflanzen-Hybriden. New York, USA:Lubrecht & Cramer,
Limited
68

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Mill, J., T. Tang, Z. Kaminsky, T. Khare, S. Yazdanpanah, L. Bouchard, P. Jia, A.
Assadzadeh, J. Flanagan, A. Schumacher, S.C. Wang, A. Petronis. (2008) Epigenomic
profiling reveals DNA-methylation changes associated with major psychosis, Am J Hum
Genet. 82(3):696-711.
Morris, K.V. (2009) Long antisense non-coding RNA function to direct epigenetic complexes
that regulate transcription in human cells, Epigenetics. 4(5):296-301.
Ndlovu, M.N., H. Denis, F. Fuks. (2011) Exposing the DNA methylome iceberg, Trends
Biochem Sci. 36(7):381-7.
Nightingale, K.P., L.P. O’Neill, B.M. Turner. (2006) Histone modifications: signalling
receptors and potential elements of a heritable epigenetic code, Curr Opin Genet Dev.
16(2):125-36.
Oostra, B. A., R. Willemsen. (2002) The X chromosome and fragile X mental retardation,
Cytogenet Genome Res. 99(1-4):257-64.
Ouko, L.A., K. Shantikumar, J. Knezovich, P. Haycock, D.J. Schnugh, M. Ramsay. (2009)
Effect of alcohol consumption on CpG methylation in the differentially methylated regions of
H19 and IG-DMR in male gametes: implications for fetal alcohol spectrum disorders,
Alcohol Clin Exp Res. 33(9):1615-27
Peedicayil, J. (2008) Pharmacoepigenetics and pharmacoepigenomics, Pharmacogenomics.
9(12):1785-6.
Pembrey, M.E., L.O. Bygren, G. Kaati, S. Edvinsson, K. Northstone, M. Sjöström, J.
Golding, ALSPAC Study Team. (2006) Sex-specific, male-line transgenerational responses in
humans, Eur J Hum Genet. 14(2):159-66.
Ro, S., W. Yan. (2010) Detection and Quantitative Analysis of Small RNA by PCR, Methods
Mol Biol. 629:295-305.
Saxena, S., Z.O. Jonnson, A. Dutta. (2003) Small RNA with Imperfect Match to Endogenous
mRNA Repress Translation, J Biol Chem. 278(45):44312-9.
Schanen, N.C. (2006) Epigenetics of autism spectrum disorders, Hum MolGenet. 15 (Spec.
No. 2), R138-R150.
Sigurdsson, M.I., A.V. Smith, H.T. Bjornsson, J.J. Jonsson. (2009) HapMap methylationassociated
SNPs, markers of genrmline DNA methylation, positively correlate with regional
levels of human meiotic recombination, Genome Res. 19(4):581-9.
Singal, R., G.D. Ginder. (1999) DNA methylation, Blood 93(12) 4059-70.
Skinner, M.K. (2011) Environmetal epigenomics and disease susceptibility, EMBO Rep.
12(7):620-2.
69

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Spemann, H. (1938) Embryonic Development and Induction. New Haven, CT: Yale
University Press.
Takasugi, M. (2011) Progressive age-dependent DNA methylation changes start before
adulthood in mouse tissues, Mech Ageing Dev. 132(1-2):65-71.
Tate, P.H., A.P. Bird. (1993) Effects of DNA methylation on DNA-binding proteins and gene
expression, Curr Opin Genet Dev. 3(2):226-31.
Turner, B.M. (2007) Defining an epigenetic code, Nat Cell Biol. 9(1):2-6.
Umemura, S., N. Fujimoto, A. Hiraki, K. Gemba, N. Takigawa, K. Fujiwara, M. Fujii, H.
Umemura, M. Satoh, M. Tabata, H. Ueoka, K. Kiura, T. Kishimoto, M. Tanimoto. (2008)
Aberrant promoter hypermethylation in serum DNA from patients with silicosis,
Carcinogenesis. 29(9):1845-9.
Verhoeven, K.J. J.J.Jansen, P.J. van Dijk, A. Biere. (2010) Stress-induced DNA methylation
changes and their heritability in asexual dandelions, New Phytol. 185(4):1108-18.
Waddington , C.H. (1942) The epigenotype, Endeavour. 1: 18-20.
Wang, G., J.M. van der Walt, G. Mayhew, Y.J. Li, S. Züchner, W.K. Scott, E.R. Martin, J.M.
Vance. (2008) Variation in the miRNA-433 binding site of FGF20 confers risk for Parkinson
disease by overexpression of alpha-synuclein, Am J Hum Genet. 82(2):283-9.
Watanabe, T., S. Tomizawa, K. Mitsuya, Y. Totoki, Y. Yamamoto, S. Kuramochi-Miyagawa,
N. Iida, Y. Hoki, PJ. Murphy, A. Toyoda, K. Gotoh, H. Hiura, T. Arima, A. Fujiyama, T.
Sado, T. Shibata, T. Nakano, H. Lin, K. Ichiyanagi, P.D. Soloway, H. Sasaki. (2011) Role for
piRNA and Noncoding RNA in de Novo DNA Methylation of the Rasgrf1 Imprinted Mouse
Locus, Science. 332(6031):848-52.
Watson, J.D., F.H.C. Crick. (1953) Molecular structure of nucleic acids; a structure for
deoxyribose nucleic acid. Nature 17: 737-738.
Weaver, I.C., N. Cervoni, F.A. Champagne, A.C. D'Alessio, S. Sharma, J.R. Seckl, S.
Dymov, M.Szyf, M.J. Meaney. (2004) Epigenetic programming by maternal behavior, Nat
Neurosci. 7(8):847-54.
Weismann, A. (1893) The Germ-Plasm: A Theory of Heredity. New York, USA: Charles
Scribner’s Sons
Weismann, A. (1889) The supposed transmission of mutilations. In Essays upon Heredity and
Kindred Problems, EB Poulton, S Schönland, AE Shipley (eds). Oxford, UK:
Clarendon.
Weksberg, R., C. Shuman, O. Caluseriu, A.C. Smith, Y.L. Fei, J. Nishikawa, T.L. Stockley,
L. Best, D. Chitayat, A. Olney, E. Ives, A.M. Schneider, T.H. Bestor, M. Li, P. Sadowski, J.
70

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Squire. (2002) Discordant KCNQ1OT1 imprinting in sets of monozygotic twins discordant
for Beckwith-Wiedemann syndrome, Hum Mol Genet. 11(11):1317-25.
Yen, T.T., A.M. Gill, L.G. Frigeri, G.S. Barsh, G.L. Wolff. (1994) Obesity, diabetes, and
neoplasia in yellow A vy /- mice: ectopic expression of the agouti gene, FASEB J. 8(8):479-88.
Young, E. (2008) Strange inheritance: Rewriting Darwin and Dawkins? In sickness and in
health, New Scientist 12:29-33.
Zhang, Z., C. Deng, Q. Lu, B. Richardson, (2002) Age-dependent DNA methylation changes
in ITGAL (CD11a) promoter, Mech Ageing Dev. 123(9):1257-68.
71

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
72

Afdeling: Regte

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Deliktuele staatsaanspreeklikheid weens
polisieverkragting
J. Neethling en J.M. Potgieter
J.Neethling: Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
J.M. Potgieter: Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika (Unisa)
Die polisiediens verkeer in ’n haglike toestand onder meer weens die pleeg van
geweldsmisdade soos verkragting deur polisiebeamptes. Uiteraard behoort die burgery teen
sodanige misdadige optrede beskerm te word. In hierdie verband het ons reg ver gevorder om
die nodige beskerming deur middel van deliktuele aanspreeklikheid te verskaf, en het die
Grondwet met sy invloedryke handves van regte ’n deurslaggewende rol gespeel. Dit blyk
duidelik uit die toonaangewende uitsprake van die konstitusionele hof in K v Minister of
Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) en F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA
536 (KH) dat die staat in beginsel middellik aanspreeklik is vir die verkragting waaraan
polisiebeamptes hulle skuldig maak. Middellike aanspreeklikheid hang daarvan af of daar in
’n bepaalde geval ’n voldoende noue verband tussen die verkragting en die polisielid se werk
bestaan het. In die algemeen dui grondwetlike en statutêre imperatiewe om die publiek –
veral kwesbare groepe soos vroue en meisies – teen geweldsmisdaad te beskerm, op die
bestaan van so ’n verband. In die besonder kan die volgende faktore aanduidend wees van ’n
voldoende noue verband: die staat se kontrole oor polisiebeamptes, die publiek se vertroue
dat die polisiediens hulle sal beskerm, die feit dat die polisieverkragter deur die gebruik van
polisietoerusting in staat gestel is om die verkragting te pleeg, die wisselwerking tussen die
positiewe daad van verkragting en die versuim om die slagoffer te beskerm, en die risiko wat
die staat skep deur die aanstelling en indienshouding van onbetroubare polisielede.
Daar kan oorweeg word om die konstitusionele hof se “grondwetlike” benadering tot
middellike aanspreeklikheid by verkragting eerder deur direkte aanspreeklikheid van die staat
te vervang (waar bovermelde faktore ook ’n rol kan speel), aangesien die vereiste by
middellike aanspreeklikheid dat daar ’n voldoende noue verband tussen die polisieverkragter
en sy werk moet bestaan, by verkragting oënskynlik oorspan word.
Trefwoorde: Bemagtiging deur polisietoerusting; Delik; Diensbetrekking; Direkte
aanspreeklikheid; Genoegsaam noue verband; Grondwet; Grondwetlike imperatiewe;
Handves van regte; Hoogste hof van appèl; Identifikasie van polisie; Konstitusionele hof;
Kontrole oor werknemer; Late; Middellike aanspreeklikheid; Onregmatige daad;
Onregmatigheid; Opsetlike delikte; Polisie; Polisiebeampte; Polisiemisdaad;
Polisieverkragting; Polisieverpligtinge; Positiewe optrede; Risikoskepping;
Staataanspreeklikheid; Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD); Verkragting; Vertroue in
73

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
polisiediens; Voldoende noue verband; Werkgewer-werknemer-verhouding; Wet op
Staatsaanspreeklikheid
Abstract
Delictual state liability for police rape
South Africa finds itself in the grip of rampant crime. While the South African Police Service
should be doing everything in its power to combat crime, it fails dismally because it often
participates enthusiastically in criminal activities, including violent crime such as rape by
police officials. Naturally citizens should be protected against such criminal conduct. In this
regard our law has progressed far in providing the necessary protection by means of delictual
liability, and here the Constitution with its influential bill of rights plays a decisive role.
State liability in delict is regulated primarily by section 1 of the State Liability Act 20 of 1957
in terms of which the state is evidently only vicariously liable for a delict committed by its
employees or servants in their capacity and within the scope of their authority as such
servants. State liability is based on ordinary general principles of delict, and the normal
requirements for vicarious liability are, therefore, also applicable to the state. They are the
following: Firstly, there must exist an employer-employee relationship between the state and
its servant. The state will escape liability only by showing that the official involved was not
its employee at the time of the delict, and that will be so if the state did not have the power to
control the employee when the delict was committed. Secondly, the employee must commit a
delict. Thirdly, the employee must be acting within the scope of his employment when he
commits the delict. To determine whether he is acting within the scope of his employment,
the so-called standard test is applied, which is subjective on the one hand and objective on the
other. According to this test the employer is vicariously liable even where the employee,
viewed subjectively, has exclusively promoted his own interests but, viewed objectively,
there was nevertheless a sufficiently close connection between his conduct and his
employment. It is particularly problematic to determine whether a sufficiently close
connection exists where an employee commits a delict intentionally, since such conduct, for
example rape by a police official, is the very antithesis of an act performed in the course, and
within the scope, of his employment.
Although there have been many dogmatic voices over the years favouring the recognition of
direct liability of the state for the delicts of its officials, the courts, but for a few exceptions,
have consistently approached state liability on a vicarious basis. In the case of direct liability
the state as a legal person is considered to act only through the instrumentality of its organs,
including its officials. The conduct of an organ is attributed to the state as the state’s own act.
Therefore the state can be held directly liable for its own delict for the wrongful conduct of
its employees acting as its instruments.
The question arises whether the trite vicarious-liability approach or the more recent directliability
approach is preferable in cases of state liability. In a long line of decisions, liability
of the state for the negligent conduct of its employees on a vicarious basis has delivered
satisfactory results. It is questionable whether a radical deviation from this approach is
justified. On the other hand, in cases of intentional wrongdoing by employees, which is the
direct opposite of conduct within the scope and in the course of employment, it is very
difficult to construe a sufficiently close connection between the delict and the employees’
work. Without detracting from the trend-setting decision of the constitutional court in K v
74

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (CC), which dealt persuasively with state
liability for police rape on a vicarious basis, the wrongfulness element of direct liability
provides a possible alternative for state liability in order to avoid over-extending the criterion
of a sufficiently close connection, particularly since the same factors pointing to such a
connection could also be applied to the wrongfulness element.
It is clear from the leading judgements of the constitutional court in K (where three
uniformed, on-duty policeman offered to take the victim home in an official police vehicle
and raped her) and F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (CC) (where a
policeman on standby duty offered a 13-year-old girl a lift home in an unmarked police
vehicle and assaulted and raped her on the way) that the state is in principle vicariously liable
for rape committed by police officials. Whether such liability exists in a particular case
depends on whether a sufficiently close connection existed between the rape and the police
official’s work. In general, constitutional and statutory imperatives to protect the public –
especially vulnerable groups such as women and girls – against violent crimes, can signify
the existence of such a connection. These imperatives include the duty of the state to respect,
protect, promote and fulfil the rights in the bill of rights, the accountability of the state, the
duty of the courts to give effect to the spirit, purport and object of the bill of rights, the
objects of the police service to prevent crime and to protect and secure the inhabitants of the
country as well as their fundamental rights – which include the rights to freedom and security
of the person, dignity and privacy – the right of children to be protected from maltreatment,
abuse or degradation, and the duty of the police in terms of international law to protect
women and children against violent crimes such as rape.
In particular, the following factors can be indicative of sufficiently close connection in a case
of police rape: the state’s control over police officials, which is at its highest level where a
policeman is on duty, but can also exist in an attenuated form where the policeman is on
standby duty; the public’s trust that the police service will protect them against crime in
general, and particularly where the victim has identified the rapist as a police official; the fact
that the rapist was enabled by police equipment (such as a police vehicle) to commit the rape;
the interplay between the positive act of rape and the omission to protect the victim against
the rape; and the risk created by the state through the appointment or continued employment
of unreliable police officials, for example where a police official has a criminal record.
It is trusted that the increasing recognition of delictual state liability for police rape will
contribute to reining in the seemingly unbridled participation of police officials in this
despicable behaviour. The general principles regarding rape which have been laid down by
the constitutional court, should de lege ferenda be extended to other delicts committed by the
police in a violent manner.
Key words: Bill of rights; Commissio; Commission; Constitution; Constitutional court;
Constitutional imperatives; Control over employee; Course of employment; Delict; Direct
liability; Employer-employee relationship; Empowerment through police equipment;
Identification of police; Intentional delicts; Omission; Rape; Police; Police duties; Police
crime; Police official; Police rape; Positive conduct; Risk creation; South African Police
Service (SAPS); State liability; State Liability Act; Sufficiently close connection; Supreme
court of appeal; Trust in police service; Vicarious liability; Wrongfulness
75

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Suid-Afrika verkeer tans in ’n greep van ongebreidelde misdaad. Waar ’n mens sou verwag
het dat lede van die Suid-Afrikaanse Polisiediens met onkreukbare ywer alles moet doen om
hierdie situasie te beredder, skiet hulle betreurenswaardig tekort aangesien hulle dikwels
entoesiasties meedoen aan kriminele aktiwiteite. Hieronder kom ernstige misdade soos
aanranding, roof, moord en verkragting ter sprake. J. Scott 1 skilder hierdie prentjie treffend
soos volg:
Die vlaag misdaad waaronder Suid-Afrika tans gebuk gaan, is waarskynlik
ongeëwenaard in ons geskiedenis. Ons dagblaaie basuin, vanaf hoofopskrifte tot
enkelkolomberiggies op die briefkolombladsye, eindelose stringe feite uit oor die
allergruwelikste vergrype waaraan die leserspubliek al gewoond geraak het en
waardeur hulle ook al so afgestomp is, dat die aakligste detail oor ’n moordgeval
soms minder animo uitlok as die uitdaging van ’n matig-moeilike Sudoku. Wat egter
nog aandag trek, is wanneer daar berig word oor polisielede wat hulself aan die
verkeerde kant van die reg bevind – waar die spreekwoordelike lang arm van die
gereg nie alleen ’n hand het waarvan die vingers veel langer is as wat mens sou
verwag nie, maar selfs verder “gevorder” het om rooftogte, moord, verkragtings en
verdere ernstige geweldsmisdade op daaglikse grondslag te pleeg.
Die polisiediens verkeer inderdaad in ’n haglike toestand. Volgens onlangse beriggewing is
daar gedurende die eerste agt maande van 2011 nie minder nie as 768 aanklagte teen
polisielede aanhangig gemaak weens aanranding, moord en verkragting. 2 Uiteraard behoort
die burgery teen sodanige misdadige optrede beskerm te word, en hier het ons reg gelukkig al
ver gevorder om sodanige beskerming ex delicto te verskaf.
2. Invloed van die Grondwet
Die vestiging en uitbreiding van deliktuele staatsaanspreeklikheid vir verkragting en ander
ernstige misdade deur polisiebeamptes moet teen die agtergrond van die aanbreek van die
grondwetlike era in Suid-Afrika gesien word. Staatsaanspreeklikheid het hand oor hand
toegeneem sedert die aanvaarding van die Grondwet in 1996 met sy uitgebreide en
invloedryke handves van regte. Die handves bind naamlik die staat (die wetgewende,
uitvoerende en regsprekende gesag) en die staat moet die regte in die handves eerbiedig,
beskerm, bevorder en verwesenlik. 3 Aansluitend hierby moet alle regeringsfere en
staatsorgane verantwoordingspligtige regering voorsien. 4 Dit beteken onder andere dat die
staat nie die regte mag aantas wat in die handves van regte verskans word nie, hetsy deur
positiewe gedrag of deur ’n late in gevalle waar daar ’n regsplig op die staat gerus het om op
te tree, 5 behalwe vir sover sodanige aantasting redelik en regverdigbaar ingevolge die
beperkingsklousule van die Grondwet is. 6 ’n Belangrike faktor in hierdie verband is dat by
die uitleg van wetgewing en die ontwikkeling van die gemenereg die howe die gees,
strekking en oogmerke van die handves moet bevorder. 7 In Carmichele v Minister of Safety
and Security (Centre for Applied Legal Studies Intervening) 8 verklaar die konstitusionele hof
onomwonde dat waar die gemenereg afwyk van die gees, strekking en oogmerke van die
handves, daar ’n algemene verpligting op die howe rus om die gemenereg te ontwikkel ten
76

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
einde die afwyking uit te skakel. 9 Die hof 10 beklemtoon dat die net vir deliktuele
onregmatigheid wyer gespan moet word sodat dit beter beskerming aan die verskanste
fundamentele regte kan verleen. Dit het omvangryk gebeur in talle gevalle waar die staat
aanspreeklik gehou is vir sy nalate om persone se reg op liggaamlike integriteit en sekuriteit
(onder andere teen verkragting) te beskerm. 11
3. Die grondslag van staatsaanspreeklikheid
3.1. Middellike aanspreeklikheid
Staatsaanspreeklikheid vir ’n delik word primêr deur artikel 1 van die Wet op
Staatsaanspreeklikheid 20 van 1957 beheers 12 wat soos volg lui:
Enige eis teen die Staat, wat, indien daardie eis teen ’n persoon ontstaan het, ’n grond
van aksie in ’n bevoegde hof sou uitmaak, is deur daardie hof beregbaar [waar die eis
ontstaan] uit ’n onregmatige daad wat deur ’n dienaar van die Staat handelende in sy
hoedanigheid en binne die omvang van sy bevoegdheid as so ’n dienaar, verrig is.
Hiervolgens is die staat oënskynlik slegs middellik aanspreeklik vir ’n delik wat werknemers
in die uitvoering van hulle diensbestek gepleeg het. So gesien, is daar geen sprake van direkte
aanspreeklikheid van die staat nie. 13
Die staat se aanspreeklikheid word deur die gewone beginsels van deliktuele
aanspreeklikheid beheers 14 en die normale vereistes vir middellike aanspreeklikheid is dus
ook op hom van toepassing. 15 Die vereistes vir middellike aanspreeklikheid is kortliks die
volgende: 16
Eerstens moet daar ’n werkgewer-werknemer-verhouding tussen die staat en sy dienaar
bestaan. Normaalweg het ’n mens met sodanige verhouding te make wanneer deur
ooreenkoms een persoon sy werkvermoë teen vergoeding tot beskikking van ’n ander stel op
so ’n wyse dat laasgenoemde beheer (gesag en kontrole) oor eersgenoemde kan uitoefen. Die
kwessie van beheer of kontrole – wat nie daadwerklike feitelike beheer beteken nie, maar wel
die bevoegdheidom te beheer, 17 – word vandag, anders as vroeër, nie meer deur die howe as
deurslaggewend beskou om bedoelde verhouding te bepaal nie, maar slegs as ’n belangrike
faktor ter oorweging in hierdie verband. 18 Omdat die staat oor dieselfde kam as ander
werkgewers geskeer word, 19 kan hy aanspreeklikheid ontkom slegs deur aan te toon dat die
betrokke amptenaar in die betrokke geval tydens delikspleging nie ’n werknemer van die
staat was nie; 20 en dit sal die geval wees indien die staat op daardie tydstip nie die
bevoegdheid gehad het om hom te beheer nie. 21
Tweedens moet die werknemer ’n delik pleeg. Hierdie vereiste impliseer dat die werkgewer
enige verweer kan opper wat die werknemer tot sy beskikking het. 22 Aangesien die
werknemer ook deliktueel aanspreeklik is, word die werkgewer en werknemer in beginsel as
mededaders geag. Uit die aard van die saak is ’n regresreg egter slegs tot die werkgewer se
beskikking. 23
77

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Derdens moet die werknemer tydens delikspleging binne die perke van sy diensbetrekking
handel. Ten einde te bepaal of die werknemer sodanig opgetree het, word die sogenaamde
standaardtoets toegepas wat enersyds subjektief en andersyds objektief van aard is. 24 In
Minister of Police v Rabie 25 stel die hof dit so:
It seems clear that an act done by a servant solely for his own interests and purposes,
although occasioned by his employment, may fall outside the course or scope of his
employment, and that in deciding whether an act by the servant does so fall, some
reference is to be made to the servant’s intention …. The test is in this regard
subjective. On the other hand, if there is nevertheless a sufficiently close link between
the servant’s acts for his own interests and purposes and the business of his master,
the master may yet be liable. This is an objective test.
Die werkgewer is dus middellik aanspreeklik selfs waar die werknemer, subjektief gesien,
uitsluitlik sy eie belange nagestreef het, maar daar, objektief beskou, nogtans ’n voldoende
noue verband tussen die werknemer se optrede en sy werk bestaan het. 26 Of sodanige
voldoende noue verband bestaan, is besonder problematies in gevalle van ’n werknemer se
opsetlike delikspleging, soos verkragting deur ’n polisiebeampte, 27 aangesien sodanige
gedrag die antitese uitmaak van ’n handeling in die uitvoering van ’n diensbetrekking. 28
3.2. Direkte aanspreeklikheid
Alhoewel daar deur die jare dogmatiese stemme opgegaan het ten gunste van die erkenning
van die direkte aanspreeklikheid van die staat vir skade wat deur staatsamptenare veroorsaak
is, 29 het die howe, op enkele uitsonderings na, 30 staatsaanspreeklikheid konsekwent op ’n
middellike grondslag benader. 31 Dogmaties lui die betoog vir direkte aanspreeklikheid soos
volg: Die staat is in ons reg ’n regspersoon wat slegs kan handel deur sy organe as
instrumente en die amptenare wat deel van die organe vorm. Die polisiediens funksioneer as
’n staatsorgaan en sy lede is onderworpe aan spesifieke grondwetlike en statutêre pligte. Die
handelinge van staatsorgane is handelinge waarvoor die staat aanspreeklik is, omdat hulle die
staat se eie handelinge uitmaak. Die optrede van die orgaan word dus aan die regspersoon as
eie optrede toegereken. So gesien, behoort die staat dus op grond van sy eie onregmatige
daad direk vir amptenare se delikte aanspreeklik gehou te word. 32 Volgens W. Scott 33 strook
hierdie redenasie egter nie met die gebruik van die woord “dienaar” in Wet 20 van 1957 nie,
aangesien ’n dienaar nie noodwendig ’n staatsorgaan is nie. Telkens sal dus uitgemaak moet
word of die “dienaar” as orgaan optree (direkte aanspreeklikheid), dan wel bloot as dienaar
gehandel het (middellike aanspreeklikheid). So gesien, sou die staat se aanspreeklikheid dus
op twee verskillende grondslae kon berus, ’n resultaat wat volgens W. Scott besondere
probleme meebring. 34
Hier bo is gestel dat dit voorkom of daar luidens artikel 1 van die Wet op
Staatsaanspreeklikheid 20 van 1957 geen ruimte bestaan vir die direkte aanspreeklikheid van
die staat waar die staat, handelende deur middel van sy dienaars, ’n delik gepleeg het nie. In
Minister of Safety and Security v F 35 spreek die hoogste hof van appèl hom egter obiter uit
dat, waar daar ’n grondwetlike en statutêre plig op sowel die staat as sy werknemers rus om
78

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
misdaad te voorkom en die publiek te beskerm, ’n hof met reg kan bevind dat die staat,
handelende deur sy werknemers, direk aanspreeklik is vir sy eie deliktuele late in die
verbreking van daardie plig.Volgens die hof sou so ’n benadering ook strook met ander
beslissings van die hoogste hof van appèl 36 wat oënskynlik op middellike aanspreeklikheid
gegrond was, maar wat eerder op direkte aanspreeklikheid van die staat, handelende deur sy
werknemers as instrumente, gebaseer kon gewees het. Hierdie stellings moet met
omsigtigheid benader word. Alhoewel die Grondwet moontlik by implikasie
staatsaanspreeklikheid buite om artikel 1 van Wet 20 van 1957 kan skep, 37 blyk dit uit die
uitdruklike bewoording van hierdie artikel dat die staat slegs middellik, en nie direk nie, vir
die delikte van sy dienaars aanspreeklik kan wees. So gesien, kan die hof in F se standpunt
dat die aanspreeklikheid van die staat in Van Duivenboden, Van Eeden, Hamilton en
Carmichele 38 – wat nie oor opsetlike nie, maar oor nalatige delikspleging gehandel het -
eerder direk as middellik moet gewees het, nie ongekwalifiseerd gesteun word nie. Om
direkte aanspreeklikheid sonder meer by nalatige optrede ook in te voer, kan net tot
verwarring lei en regsonsekerheid skep op ’n terrein waar duidelikheid voorheen bestaan
het. 39 Die hof verduidelik byvoorbeeld nie hoe die gedrag van werknemers wat as
funksionarisse van die staat vir doeleindes van direkte aanspreeklikheid optree, verskil van
hulle gedrag handelende binne die omvang van hulle diensbetrekking vir doeleindes van die
staat se middellike aanspreeklikheid nie. In al hierdie gevalle was dit duidelik dat dit die
werknemers was wat, handelende in die uitvoering van hulle diensbetrekking, hulle plig om
misdaad te voorkom en die publiek te beskerm, nalatig versaak het en dat middellike
aanspreeklikheid dus aanwesig was. J. Scott 40 voeg hieraan toe dat die propagering van
direkte aanspreeklikheid van die staat in hierdie tipe gevalle deur die hoogste hof van appèl
neerkom op ’n ernstige aanklag teen die hof se geykte benadering tot middellike
aanspreeklikheid vir nalatige delikspleging.
In F v Minister of Safety and Security 41 spreek diemeerderheid van die konstitusionele hof
hulle nie oor direkte staatsaanspreeklikheid uit nie, maar ’n minderheidsuitspraak 42 is sterk
ten gunste daarvan. Die kern van hierdie uitspraak is dat aanspreeklikheid van die staat in
gevalle soos verkragting deur die polisie beter op ’n direkte as op ’n middellike grondslag
verklaar en bygevolg hanteer kan word. Die rede is dat die onregmatigheidselement by
direkte aanspreeklikheid hier ’n aanvaarbaarder grondslag bied as die “genoegsaam noue
verband”-benadering by middellike aanspreeklikheid. Volgens die uitspraak 43 is dit meer
geregverdig om die beleidsoorwegings wat by middellike aanspreeklikheid op ’n genoegsaam
noue verband dui, aan te wend om te bepaal of die staat, vir doeleindes van ’n deliktuele
aksie gebaseer op direkte aanspreeklikheid, deur middel van sy amptenare onregmatig
opgetree het.
Die vraag ontstaan of die geykte middellike-aanspreeklikheidsbenadering dan wel die resente
direkte-aanspreeklikheidsbenadering verkieslik is. Middellike aanspreeklikheid van die staat
vir nalatige delikspleging deur staatsamptenare, gebaseer op artikel 1 van die Wet op
Staatsaanspreeklikheid 20 van 1957, het in ’n lang reeks beslissings aanvaarbare resultate
opgelewer, omdat die kwessie of ’n nalatige amptenaar binne of buite die omvang van sy
diensbevoegdheid opgetree het, geredelik beredder kon word. Of daar nou in hierdie gevalle
79

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
radikaal van die tradisionele benadering afgewyk moet word, kan bevraagteken word. In die
lig van ons presedentestelsel moet die hoogste hof van appèl met groot omsigtigheid optree
wanneer oorweeg word om van gevestigde reg af te wyk, aangesien dit tot regsonsekerheid
aanleiding kan gee. 44 Hierteenoor was daar van meet af aan probleme om middellike
aanspreeklikheid ten opsigte van opsetlike delikspleging te vestig. Soos gestel, is opsetlike
skadeveroorsaking deur ’n staatsamptenaar op die keper beskou die antitese van optrede
binne sy diensbevoegdheid en is dit daarom baie moeilik om ’n genoegsaam noue verband
tussen die betrokke gedrag en die amptenaar se werk te konstrueer. Sonder om enigsins
afbreuk te doen aan die rigtinggewende uitspraak van die konstitusionele hof in K v Minister
of Safety and Security 45 wat staatsaanspreeklikheid vir polisieverkragting oortuigend op ’n
middellike-aanspreeklikheidsgrondslag hanteer het, bied die onregmatigheidselement van
direkte aanspreeklikheid moontlik ’n alternatiewe basis ten einde oorspanning van die
genoegsaam-noue-verband-benadering te vermy. 46
4. Relevante regspraak
Teen hierdie agtergrond word twee onlangse gevalle van polisieverkragting bespreek wat tot
in die konstitusionele hof gedraai het, naamlik die K 47 - en F 48 -sake.
4.1. K-sake
4.1.1. Feite
Die eiseres, ’n jong vrou, is deur drie polisiebeamptes verkrag. Sy het laatnag gestrand geraak
nadat sy en haar metgesel by ’n vermaaklikheidsplek stry gekry en hy geweier het om haar
huis toe te neem. By ’n nabygeleë motorhawe het sy haar ma probeer bel om haar te kom
haal. Een van die polisiebeamptes het van haar dilemma gehoor en aangebied om haar in die
polisiemotor, waarin sy twee kollegas gewag het, huis toe te neem. Op pad word sy om die
beurt deur al drie polisiemanne, wat in volle uniform geklee was, gewelddadig verkrag.
Aangesien die polisiemanne later aan verkragting skuldig bevind en lewenslange
gevangenisstraf opgelê is, sou dit sinloos gewees het om ’n delikseis teen hulle in te stel. Die
eiseres voer gevolglik aan dat die staat middellik aanspreeklik is vir die optrede van die
polisiebeamptes, en wel op twee gronde: eerstens die verkragting self deur elke
polisiebeampte, en tweedens die versuim van elkeen om te verhinder dat die ander twee haar
verkrag.
4.1.2. Uitspraak van die hoogste hof van appèl 49
Hierdie hof is van mening dat, wat die verkragting betref, die drie polisiemanne in so ’n mate
van hul funksies en pligte afgewyk het dat hulle hul geheel en al daarvan losgemaak het – van
middellike aanspreeklikheid ingevolge die standaardtoets was daar dus geen sprake nie. Wat
die eiseres se tweede grond vir middellike aanspreeklikheid betref, steun sy op die beginsel
dat middellike aanspreeklikheid gevestig word op elke polisieman se versuim om die ander
twee se hoeder te wees. Volgens die hof grens hierdie argument aan die absurde – aangesien
die onregmatigheid van die verkragting vasgestaan het, is ’n (verdere) ondersoek na die
80

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
onregmatigheid van elke polisieman se omissio irrelevant. Die eiseres voer voorts aan dat die
gemenereg ontwikkel moet word ten einde die staat middellik aanspreeklik te stel vir gevalle
soos die onderhawige. Die hof wou hom nie hieroor uitspreek nie; sodanige ontwikkeling is
volgens die hof in ieder geval eerder ’n taak vir die wetgewer.
Sodoende het die hof ’n gulde geleentheid deur die vingers laat glip om, op grond van die
standaardtoets (aangesien die versuim van die polisiemanne klaarblyklik binne die bestek van
hulle diensverpligtinge plaasgevind het), geregtigheid teenoor die eiseres te laat geskied. Die
doel van middellike aanspreeklikheid is immers om werkgewers op grond van
beleidsoorwegings gebaseer op billikheid, redelikheid en regverdigheid vir die delikte van hul
werknemers aanspreeklik te stel. 50
4.1.3. Uitspraak van die konstitusionele hof 51
Die hof beslis dat die minister inderdaad middellik aanspreeklik is vir die polisiemanne se
optrede. Daar word bevind dat die deliktuele beginsels van middellike aanspreeklikheid,
uitgelê in die lig van die gees, strekking en oogmerke van die handves van regte, soepel
genoeg is om sowel grondwetlike as ander norme te akkommodeer. Aan die hand van hierdie
norme moet in ’n gegewe geval bepaal word of daar ’n voldoende verband (“sufficient
connection”) tussen die werknemer se onregmatige optrede en sy werk bestaan om middellike
aanspreeklikheid van die werkgewer te vestig, al dan nie. By die toepassing van die
standaardtoets soos geformuleer in Minister of Police v Rabie 52 enaangepas deur die hof, noop
verskillende faktore die hof om te beslis dat hier wel ’n voldoende noue verband bestaan om
die werkgewer middellik aanspreeklik te stel: die feit dat daar ’n grondwetlike en statutêre
plig op die polisiemanne (en hul werkgewer, die minister) gerus het om misdaad te voorkom
en lede van die publiek te beskerm; die feit dat die polisiemanne boonop aangebied het om
die eiseres te help en dat sy redelik opgetree het deur die aanbod te aanvaar en haar vertroue
in hulle te plaas; en die feit dat die optrede van die polisiemanne tegelykertyd uit ’n
commissio (die brutale verkragting) en ’n omissio (hul versuim om haar teen benadeling te
beskerm) bestaan het.
Hierdie toonaangewende uitspraak, wat sowel gunstige kommentaar 53 as kritiek 54 ontlok het
en in talle beslissings gevolg is, 55 word soos volg in ’n minderheidsuitspraak van die
konstitusionele hof in F v Minister of Safety and Security 56 beskryf:
The decision in K was ground-breaking in many respects. It lifted the veil behind
which vicarious liability in its traditional formulation sought to hide substantive
social and policy choices in adjudication. It clarified the importance of constitutional
values in those choices. In doing so it enriched our law. Further development will
only deepen and enhance our understanding of the inevitability of evaluative choices
when we apply and develop the rules of our common law.
81

4.2. F-sake
4.2.1 Feite
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die eiseres (F) is verkrag deur ’n polisieman (D) wat op bystanddiens was. Sy was in daardie
stadium 13 jaar oud en het ’n nagklub saam met vriende besoek. Na ’n argument met een van
haar vriende het sy besluit om huis toe te gaan. D het haar in die parkeerarea ’n geleentheid
huis toe gebied, wat sy aanvaar het. Sy het opgemerk dat daar ’n polisieradio in die voertuig
was en een van die ander insittendes herken. Nadat die ander insittendes afgelaai is, het D
haar meegedeel dat hy sy vriende wil besoek. Sy het agterdogtig geraak en weggehardloop,
maar is later deur D gevind, wat weer aangebied het om haar huis toe te neem. Sy het in die
motor geklim, maar kort daarna het D van die pad afgedraai. Sy het probeer ontsnap, maar D
het haar gevang, ernstig aangerand en verkrag. F voer aan dat die staat middellik aanspreeklik
is vir die aanranding en verkragting, aangesien D binne die perke van sy diensbetrekking
opgetree het.
4.2.2. Uitspraak van die verhoorhof 57
Met verwysing na die standaardtoets vir middellike aanspreeklikheid bevind die hof dat
alhoewel D subjektief sy eie doeleindes nagestreef het, daar wel ’n voldoende noue verband
bestaan het tussen die verkragting en D se werk as polisieman. Al was D slegs op
bystanddiens tydens die verkragting en die staat dus net ’n verskraalde vorm van kontrole oor
hom gehad het, is dit nie vir middellike aanspreeklikheid nodig dat hy aan diens moet gewees
het nie. Die graad van kontrole is maar een faktor wat oorweeg moet word ten einde
middellike aanspreeklikheid te bepaal. Die ander faktore wat die hof ook oorweeg het, is D se
gebruik van ’n polisievoertuig wat aan hom toegeken is ten einde sy bystandverpligtinge na te
kom; die feit dat F geglo het dat D inderdaad ’n polisiebeampte was, welke geloof haar
oortuig het om sy aanbod te aanvaar; die feit dat die aard van die hulp wat D voorgegee het
om aan te bied, ooreengekom het met die normale pligte van ’n polisiebeampte in soortgelyke
omstandighede; en, in ooreenstemming met hul grondwetlike en statutêre verpligtinge om die
reg te handhaaf en lede van die publiek, veral weerlose vroue en kinders, te beskerm, het
polisiebeamptes ’n plig om mense in nood te help, selfs as hulle van diens af is. Hierdie
faktore noop die hof om te bevind, soos in K, datdaar ’n voldoende noue verband tussen die
verkragting en D se werk as polisiebeampte was. Boonop het D se gedrag, ook soos in K,
bestaan uit sowel ’n positiewe handeling (die verkragting) as ’n late (sy versuim om F te
beskerm). Ten einde sy gevolgtrekking te versterk, lê die hof ook klem op die feit dat D
weens vorige veroordelings weens misdaad nie geskik was om as polisiebeampte op te tree
nie. Die hof verklaar dat “where the State appoints or retains as a guardian and enforcer of the
law a police officer who has a record of serious criminal misconduct, this is a consideration
which, in appropriate circumstances, may be taken into account in determining the employer's
vicarious liability for the officer's subsequent wrongful conduct.”
Hierdie uitspraak het gunstige akademiese kommentaar ontlok. 58 J. Scott 59 stel dit soos volg:
82

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar word aan die hand gedoen dat hierdie uitspraak onafwendbaar was in die lig van
die presedent wat in die baanbrekende beslissing van regter O’Regan in die K-saak
neergelê is. Die enigste werklike verskil tussen die onderhawige feitestel en die feite
in daardie saak, is dat die polisiebeampte in hierdie geval, anders as in dié van K, nie
voltyds aan diens was nie. Daar kan volle instemming betuig word met die feit dat
hierdie verskil nie voldoende rede was om die onderhawige geval van die K-saak te
onderskei en slegs om daardie rede ’n teenoorgestelde beslissing te vel nie. Die
motivering wat regter Bozalek verskaf vir sy hantering van die effek van die feit dat
die tweede verweerder ten tyde van delikspleging op blote bystandsdiens was, is myns
insiens ten volle geregverdig en lofwaardig.
4.2.2. Uitspraak van die hoogste hof van appèl 60
Die appèlhof stem nie saam met die verhoorhofuitspraak nie. Ten eerste verwerp die hof die
standpunt dat die risiko wat geskep is deur D se aanstelling as polisiebeampte ongeag sy
misdadige rekord, ’n rol kan speel by die vraag of die staat middellik aanspreeklik is.
Volgens die hof kan hierdie faktor egter wel ’n rol speel by die vraag na die staat se
moontlike direkte aanspreeklikheid. Aansluitend hierby is die hof van mening dat, omdat die
staat verplig was om die slagoffer te beskerm, daar goedskiks bevind kan word dat die staat,
handelende deur sy werknemers, direk aanspreeklik is vir sy eie doen en late. 61 Voorts verskil
die hof ook met die verhoorhof se bevinding dat die eerste drie faktore wat laasgenoemde hof
oorweeg het, aanduidend van middellike aanspreeklikheid was. Volgens die appèlhof was dit
naamlik duidelik dat D nie op die relevante tydstip met polisiewerk besig was nie, en dit kon
nie verander word deur F se kennis dat D ’n polisieman was of deur sy aanbod om haar huis
toe te neem nie. Uiteindelik beslis die appèlhof eenvoudig dat omdat D op bystanddiens was,
hy tydens die verkragting nie aan diens was nie en dat hy daarom geen plig gehad het om F te
beskerm nie. Gevolglik slaag die saak nie die toets vir middellike aanspreeklikheid nie.
Uit akademiese kringe is hierdie beslissing aan skerp kritiek onderwerp en is die hoop
uitgespreek dat die konstitusionele hof die staat wel middellik aanspreeklik sou hou vir F se
verkragting. 62 Dit is opmerklik dat die hof in sy uiteensetting van die beslissing in K 63
klaarblyklik gekies het om die allerbelangrike vraag of daar ’n “voldoende noue verband”
tussen die verkragting en polisiewerk bestaan het, waar beleidsoorwegings ook ’n rol speel, te
ignoreer. ’n Belangrike beleidsoorweging in hierdie verband is, soos dit in K 64 gestel word
(en wat volgens J. Scott 65 die kern van die uitspraak uitmaak), dat “the courts must take
account of the importance of the constitutional role entrusted to the police and the importance
of nurturing the confidence and trust of the community in the police in order to ensure that
their role is successfully performed.” Ongelukkig verwys die hoogste hof van appèl glad nie
na die relevantheid en belangrikheid van grondwetlike oorwegings nie. 66 Daarom is die
minderheidsuitspraak 67 prysenswaardig. Volgens hierdie uitspraak het D hom deur sy optrede
vir alle doeleindes aan diens geplaas en daarom ook die status en verpligtinge van ’n
polisiebeampte op hom geneem. Gevolglik behoort die staat middellik aanspreeklik te gewees
het. 68
83

4.2.3. Uitspraak van die konstitusionele hof 69
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die hoop het nie beskaam nie en die konstitusionele hof bevind dat die staat inderdaad
middellik aanspreeklik is vir F se verkragting. 70 Met verwysing na die standaardtoets vir
middellike aanspreeklikheid bevind dié hof, soos die verhoorhof, dat D sy eie selfsugtige
doeleindes nagestreef het en dat die enigste vraag is of daar ’n voldoende noue verband
tussen die verkragting en sy werk as polisieman was. Op grond van die volgende oorwegings
bevind die hof dat sodanige verband wel bestaan het: 71 Eerstens, die staat se grondwetlike
verpligtinge: die staat is verplig om die publiek, veral die kwesbares soos vroue en kinders, te
beskerm teen die aantasting van hulle grondwetlike regte, in hierdie geval F se reg op vryheid
en sekuriteit van die persoon en haar regte op waardigheid en privaatheid. Voorts is die howe
gebonde aan die handves van regte, wat onder andere inhou dat die staat die verpligting het
om die regte daarin vervat te eerbiedig, te beskerm, te bevorder en te verwesenlik, en hier
speel die polisiediens ’n kernrol om misdaad te voorkom en die inwoners van die land se
veiligheid te verseker. In beginsel verskaf hierdie grondwetlike pligte wat op die staat rus, ’n
normatiewe basis om die staat aanspreeklik te hou selfs vir die optrede van ’n polisielid op
bystanddiens. Tweedens, die vertroue wat deur die polisiediens by die publiek gewek word,
ongeag of ’n polisielid aan diens of van diens af is, dat ’n polisielid vertrou kan word om
beskerming aan hulle te verleen en nie die reg te oortree nie. Daarom stem die konstitusionele
hof nie saam met die hoogste hof van appèl oor die belangrikheid wat laasgenoemde hof
geheg het aan die feit dat ’n polisielid aan diens of van diens af is nie. Derdens, anders as die
hoogste hof van appèl, wat slegs klem gelê het op D se versuim om F te beskerm, beskou die
konstitusionele hof die verkragting (’n positiewe handeling) en die versuim om ’n slagoffer
van verkragting te beskerm (’n late) as twee kante van dieselfde muntstuk wat met dieselfde
voorval verband hou en daarom relevant is. Al hierdie faktore, asook die feit dat ’n
polisiemotor aan D uitgereik is omdat hy op bystanddiens was, en die feit dat F hom as ’n
polisielid geïdentifiseer en dus haar vertroue in hom as lid van die polisiediens geplaas het,
noop die slotsom dat daar ’n voldoende noue verband tussen die verkragting en D se werk as
polisielid was om die staat middellik aanspreeklik te stel.
5. Faktore aanduidend van ’n genoegsaam noue verband tussen die polisieverkragter en
sy werk
Die faktore wat ’n rol speel om te bepaal of daar ’n genoegsaam noue verband tussen die
polisieverkragter en sy werk bestaan ten einde die staat middellik aanspreeklik te stel, is reeds
by die bespreking van die relevante regspraak hier bo kortliks aangeraak. Hier word die
faktore nou in groter besonderhede onder die loep geneem. 72
5.1. Grondwetlike en statutêre verpligtinge
Daar is ’n hele aantal grondwetlike en statutêre voorskrifte wat ’n plig op die staat, in die
besonder die polisiediens as staatsorgaan, plaas om die publiek, veral kwesbare groepe soos
vroue en kinders, teen aantasting van hul verskanste regte te beskerm. 73 In die algemeen
bepaal die handves van regte dat die staat die regte in die handves moet eerbiedig, beskerm,
84

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bevorder en verwesenlik, 74 en dat alle regeringsfere en staatsorgane verantwoordingspligtige
regering moet voorsien. 75 Baie belangrik is ook dat ’n hof die noodsaaklikheid moet oorweeg
om ingevolge artikel 39(2) van die Grondwet uitdrukking te gee aan die gees, strekking en
oogmerke van die handves van regte. 76 In die besonder bepaal artikel 205(3) van die
Grondwet onder andere dat die “doelstellings van die polisiediens is om misdaad te voorkom,
te bestry en te ondersoek ..., die inwoners van die Republiek ... te beskerm en te beveilig, en
die reg te handhaaf en toe te pas”. Hierdie doelstelling word in die aanhef van die Wet op die
Suid-Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995 onderstreep. Volgens die aanhef bestaan daar
naamlik ’n behoefte aan ’n polisiediens ten einde onder andere die veiligheid en sekuriteit
van alle persone en eiendom in die nasionale grondgebied te verseker en om die
fundamentele regte van elke persoon te handhaaf en te beskerm. 77 Hierdie regte sluit spesifiek
in elke persoon se regte op vryheid en sekerheid (inbegrepe die reg op liggaamlike en
psigiese integriteit), waardigheid en privaatheid. Voorts bepaal artikel 28(1)(d) van die
Grondwet onder meer dat elke kind die reg het om teen mishandeling, misbruik en
vernedering beskerm te word. Hierbenewens het die staat, veral die polisie, ’n plig ingevolge
internasionale reg om vroue en kinders teen geweldsmisdaad, veral verkragting, te beskerm. 78
In hierdie verband moet nietemin goed voor oë gehou word dat alhoewel pasvermelde
grondwetlike, statutêre en internasionale imperatiewe in die algemeen aanduidend is van ’n
regsplig op die polisie, hulle nie noodwendig in ’n besondere geval op sigself dui op ’n
voldoende noue verband tussen polisieverkragting en die betrokke polisielid se werk nie.
Alhoewel bedoelde imperatiewe in abstracto aanduidend van sodanige verband kan wees,
moet steeds in concreto bepaal word of ’n voldoende noue verband in ’n gegewe geval aan
die hand van bykomende faktore bestaan het. 79 Hierop word vervolgens ingegaan.
5.2. Kontrole oor polisielede
Hier bo is aangetoon dat die kwessie van kontrole of beheer oor ’n polisiebeampte ’n
belangrike rol speel ten einde vas te stel of daar in ’n bepaalde geval ’n werkgewerwerknemer-verhouding
bestaan het. Kontrole is egter ook ’n faktor wat in ag geneem kan
word om te bepaal of daar ’n voldoende noue verband tussen die onregmatige daad van die
werknemer en sy werk bestaan het, en dus of die werknemer binne die perke van sy
diensbetrekking opgetree het. In Minister of Safety and Security v Luiters 80 verklaar die hof
dat “[w]hile vicarious liability is not based on the employer's control over an employee, the
level of control exercised by the employer will obviously be a relevant factor in determining
whether there was a sufficiently close link between the conduct and the employment when
considering the second stage of the K 81 test.” In die geval van polisiebeamptes is die
beheerbevoegdheid op sy hoogste vlak wanneer die beampte aan diens is 82 of waar ’n
beampte wat nie aan diens is nie, hom aan diens plaas, 83 en die vlak van kontrole kan
aanvaarbaar wees waar direkte kontrole verskraal of verminder word omdat die beampte op
bystanddiens is. 84 Middellike aanspreeklikheid kan selfs bestaan waar ’n polisiebeampte ’n
delik pleeg terwyl hy van diens af is. Dit sal die geval wees waar die beampte, sonder om
hom aan diens te plaas, nietemin met kwade bedoelings voorgee om as polisiebeampte op te
tree terwyl hy die onregmatige daad bloot vir private en selfsugtige doeleindes begaan. 85
85

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Alhoewel die konstitusionele hof in F 86 erken dat “the distinction between a policeman who
is on duty and one who is off duty is a relevant factor in determining the closeness of the
connection between the wrongful act and the perpetrator’s employment”, word beklemtoon
dat dit nie bepalend is vir die staat se aanspreeklikheid nie, aangesien ander faktore wel
voldoende op sodanige aanspreeklikheid kan dui. Gevolglik kan die staat ook aanspreeklik
wees vir die verkragting deur ’n polisielid op bystanddiens. Daarom verskil die hof van die
benadering van die hoogste hof van appèl in F 87 met betrekking tot die belangrikheid wat
laasgenoemde hof geheg het aan die feit of ’n polisielid van diens af is. 88
5.3. Vertroue in polisiediens
Die vertroue wat die publiek in die polisie as beskermer van hulle regte stel, is sterk
aanduidend van ’n genoegsaam noue verband tussen die verkragting en die polisie se werk.
Hierdie faktor word soos volg deur die konstitusionele hof in K 89 verwoord:
Our Constitution mandates members of the police to protect members of the
community and to prevent crime. It is an important mandate which should quite
legitimately and reasonably result in the trust of the police by members of the
community. Where such trust is established, the achievement of the tasks of the police
will be facilitated. In determining whether the Minister is liable in these
circumstances, courts must take account of the importance of the constitutional role
entrusted to the police and the importance of nurturing the confidence and trust of the
community in the police in order to ensure that their role is successfully performed.
Hierdie faktor funksioneer uiteraard normatief in die abstrakte en daarom moet ten aansien
van ’n spesifieke geval, ten einde die noue verwantskap tussen verkragting en polisiewerk te
vestig, konkreet bepaal word of daar in die betrokke omstandighede werklik vertroue in die
polisie gestel is, soos wat inderdaad in sowel K as F die geval was. 90 In hierdie verband kom
dit voor of sodanige vertroue gevestig kan word net indien die slagoffer geweet het dat die
verkragter ’n polisielid is of hom as sodanig geïdentifiseer het. Sonder sodanige wete of
identifikasie kan daar tog nie sprake van vertroue in ’n polisielid wees nie. Identifikasie kan
blyk uit die feit dat die polisielid ’n polisie-uniform dra of in ’n gemerkte polisiemotor ry
(soos in K), of ook uit ander feite, soos polisielêers of ’n polisieradio in ’n ongemerkte
polisiemotor wat daarop dui dat die verkragter ’n polisieman is (soos in F). 91 Hoe meer ’n
polisielid gebruik maak van die ooglopend beroepsverwante gebruiksvoorwerpe (of
“trappings”) van sy werk, hoe geredeliker sal hy deur ’n potensiële slagoffer van verkragting
as ’n polisiebeampte geïdentifiseer en daarom vertrou word. 92
5.4. Bemagtiging deur polisietoerusting
Die bemagtiging of instaatstelling deur die gebruik van polisietoerusting deur die verkragter
kan aanduidend wees van ’n genoegsaam noue verband tussen die verkragting en
polisiewerk. Trouens, die verhoorhof in F het die gebruik van ’n polisievoertuig as die “most
important connection” 93 tussen die verkragter en sy polisiewerk beskou. Hierdie faktor is ook
deur die konstitusionele hof onderstreep. 94 Die motor is aan hom uitgereik omdat hy op
bystanddiens was. Hy het nie ’n privaatvoertuig besit nie en “it can hardly be overemphasised
86

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
that without the use of the police vehicle [D] would not have had the means to abduct, assault
and rape plaintiff.” 95
5.5. Wisselwerking tussen positiewe optrede en late
Die feit dat die polisieverkragter se daad tegelykertyd ’n positiewe handeling (die
verkragting) en ’n late (die versuim om die daad te voorkom) uitmaak, is aanduidend van die
noue verband tussen die verkragting en die dader se werk. Die hoogste hof van appèl in K se
siening dat hierdie wisselwerking tussen positiewe optrede en ’n late absurd is, 96 word nie
deur die konstitusionele hof gesteun nie. Die hof verduidelik: 97
[T]he conduct of the policemen which caused harm constituted a simultaneous
commission and omission. The commission lay in their brutal rape of the applicant.
Their simultaneous omission lay in their failing while on duty to protect her from
harm, something which they bore a general duty to do, and a special duty on the
facts of this case.
Hierdie standpunt verdien instemming. 98 Wat die late betref, was daar, anders as wat die
hoogste hof van appèl te kenne gee, vandat die eerste woord oor die moontlike verkragting
van die eiseres deur een van die drie polisiemanne geopper is, ’n regsplig op die ander twee
om te verhinder dat verkragting gepleeg word, in ooreenstemming met hulle grondwetlike en
statutêre imperatiewe om misdaad te voorkom en die eiseres te beskerm. Ander
gemeenregtelike faktore wat konkreet op die bestaan van so ’n regsplig gedui het, was
byvoorbeeld die wete of voorsienbaarheid van die verkragting, die spesiale verhouding tussen
die slagoffer en die drie polisiemanne, laasgenoemdes se kontrole oor ’n potensieel
gevaarlike situasie, en dat voorkomende stappe redelikerwys en prakties moontlik was. 99 Die
polisiemanne se versuim om die verkragting te voorkom op sigself - en nie net die
uiteindelike verkragting nie - was dus ongetwyfeld onregmatig. Dit behoef ook geen betoog
nie dat al drie polisiemanne se versuim opsetlik was. Daarom het hulle hul aan ’n delik in die
uitvoering van hul diensbetrekking skuldig gemaak.
Ook die konstitusionele hof in F stem met hierdie benadering saam en distansieer hom
sodoende van die siening van die hoogste hof van appèl in F dat slegs die late (versuim om te
beskerm) en nie die positiewe verkragtingshandeling nie, tot middellike aanspreeklikheid van
die staat kon lei. Die hof stel dit so: 100
In the context of vicarious liability, when a policeman rapes a woman instead of
protecting her, his failure to protect the victim who has placed her trust in him is
inseparable from the act of commission. They are two sides of the same coin and both
stem from and revolve around the same incident. In this case they are both about the
employer and the employee’s constitutional obligations to safeguard the well-being of
members of the public.
Die dogmatiese bedenkinge dat een en dieselfde handeling as beide ’n doen en ’n late
omskryf kan word, 101 geld volgens J. Scott nie in die geval van middellike aanspreeklikheid
nie, aangesien dit hier noodsaaklik is om dieselfde gedrag as sowel ’n positiewe handeling as
’n late te beskou. 102 Ook Loubser en Midgley 103 verklaar dat ’n mens by polisieverkragting
87

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
met twee heeltemal afsonderlike situasies te make het, omdat die versuim om te beskerm nie
op ’n uitdrukking van ’n gebrekkige (oorvleuelende) positiewe handeling kan neerkom nie.
Volgens J. Scott maak laasgenoemde konstruksie dit makliker om ’n noue verband tussen die
verkragting en die normale diensverpligtinge van ’n polisiebeampte te trek en kan dit vir
doeleindes van die staat se middellike aanspreeklikheid bygevolg ook ’n bydrae lewer tot die
vasstelling of die dader in die loop van sy diensbetrekking opgetree het al dan nie.
5.6. Risikoskepping
Die skep van ’n risiko van benadeling is al in ag geneem as ’n faktor ten einde die staat se
aanspreeklikheid vir ’n staatsamptenaar se onregmatige daad te vestig. Daar moet in gedagte
gehou word dat werkgewers in ’n mindere of meerdere mate die risiko skep dat hulle
werknemers onbetroubaar (oneerlik, krimineel) kan wees en die werksituasie tot hulle eie
voordeel kan uitbuit. 104 In die reël behoort hierdie feit (risikoskepping) ten minste oorweeg te
word by die beantwoording van die vraag of die werknemer binne die omvang van sy
diensbetrekking opgetree het. 105 In Minister of Police v Rabie 106 verklaar die hof dat
[b]y approaching the problem whether [an employee’s] acts were done ”within the
course or scope of his employment” from the angle of creation of risk, the emphasis is
shifted from the precise nature of his intention and the precise nature of the link
between his acts and [his] work, to the dominant question of whether those acts fall
within the risk created by [his employer].
Alhoewel die appèlhof geweier het om risikoskepping as ’n onafhanklike basis vir middellike
aanspreeklikheid te aanvaar, 107 het die howe voortgegaan om te beklemtoon dat
risikoskepping direk relevant is by die ondersoek of die werknemer binne die omvang van sy
diensbetrekking opgetree het, en daarom ’n relevante faktor in hierdie verband is. 108 Dit was
klaarblyklik ook die benadering van die verhoorhof in F, 109 waar die hof beslis het dat toe die
staat besluit het om D, nieteenstaande sy kriminele rekord, in diens te hou, die staat die risiko
geskep, en selfs aanvaar, het dat sy geneigdheid tot kriminele gedrag voortgesit kon word en
skade aan ander kon veroorsaak en dat hierdie faktor in ag geneem behoort te word om die
staat se middellike aanspreeklikheid te bepaal. Die hof verklaar: 110
In my view, where the State appoints or retains as a guardian and enforcer of the law a
police officer who has a record of serious criminal misconduct, this is a consideration
which, in appropriate circumstances, may be taken into account in determining the
employer's vicarious liability for the officer's subsequent wrongful conduct.
Daar word aan die hand gedoen dat hierdie benadering oorweeg behoort te word in gevalle
van ’n opsetlike delik soos verkragting deur polisiebeamptes. 111 As algemene riglyn stel ons
voor dat ’n werkgewer aanspreeklik behoort te wees vir ’n (opsetlike) delik van sy
werknemer as sy aanstelling en werksomstandighede hom in staat gestel het om die delik te
pleeg (en dus ’n verhoogde risiko van benadeling geskep het). 112 Sodanige verhoogde risiko
van benadeling is in die besonder aanwesig waar werknemers, soos polisiebeamptes, in ’n
posisie van vertroue of gesag geplaas is, wat die moontlikheid van misbruik skep. 113 In
hierdie verband behoort die feit dat die werknemer aan diens of selfs op bystanddiens was
88

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(soos in F) toe die delik gepleeg is, aanduidend van aanspreeklikheid te wees. Hierdie faktor
behoort swaarder te weeg hoe meer die werknemer tydens delikspleging aan diens van
ooglopend beroepsverwante gebruiksvoorwerpe van sy werk gebruik gemaak het. 114
In teenstelling met die voorgaande beskou die hoogste hof van appèl in F risikoskepping nie
as ’n faktor om middellike aanspreeklikheid te bepaal nie. 115 Die hof is van mening dat indien
die staat D weens sy misdaadrekord nie in diens behoort te gehou het nie en die verbreking
van die staat se plig in hierdie verband kousaal met die verkragting verbind was, die staat
eerder direk as middellik vir die verbreking van sy plig aanspreeklik behoort te gewees het. 116
Nietemin aanvaar die hof dat die idee van risiko-aanspreeklikheid lank nie begrawe is nie,
soos ook blyk uit die buitelandse beslissings waarna die hof verwys. 117 Ongelukkig het die
konstitusionele hof in F 118 hom nie oor risikoskepping uitgelaat nie.
6. Gevolgtrekking
In die lig van die konstitusionele hof se uitsprake in K en F is dit duidelik dat die staat in
beginsel middellik aanspreeklik is vir die verkragting waaraan polisiebeamptes hulle skuldig
maak. Of sodanige aanspreeklikheid in ’n bepaalde geval bestaan, is afhanklik daarvan of ’n
voldoende noue verband tussen die verkragting en die polisielid se werk bestaan het. Hier dui
grondwetlike en statutêre imperatiewe om die publiek, veral kwesbare groepe soos vroue en
kinders, teen geweldsmisdaad te beskerm, in die algemeen op die bestaan van sodanige
verband. In die besonder kan die volgende faktore aanduidend wees van bedoelde noue
verband: die staat se kontrole oor polisiebeamptes, die publiek se vertroue dat die polisiediens
hulle sal beskerm, die feit dat die polisieverkragter deur die gebruik van polisietoerusting in
staat gestel is om die verkragting te pleeg, die wisselwerking tussen die positiewe daad van
verkragting en die versuim om die slagoffer te beskerm, en die risiko wat die staat skep deur
die aanstelling en indienshouding van onbetroubare polisielede. Sonder om enigsins afbreuk
te doen aan die konstitusionele hof se prysenswaardige “grondwetlike” benadering tot die
standaardtoets by middellike aanspreeklikheid, kan oorweeg word om staatsaanspreeklikheid
by verkragting eerder op ’n direkte grondslag te plaas (waar bovermelde faktore ook ’n rol
kan speel), aangesien die vereiste by middellike aanspreeklikheid dat daar ’n voldoende noue
verband tussen die verkragter en sy polisiewerk moet bestaan, by verkragting oënskynlik
oorspan word.
Die vertroue word uitgespreek dat die toenemende erkenning van deliktuele
staatsaanspreeklikheid weens polisieverkragting sal bydra om die skynbaar onbeteuelde
deelname van polisiebeamptes aan hierdie walglike optrede in toom te hou. Die algemene
beginsels wat nou ten aansien van verkragting deur die konstitusionele hof neergelê is,
behoort de lege ferenda na ander geweldsmisdade deur die polisie uitgebrei te word.
Bibliografie
Baxter, L. 1984. Administrative law. Kaapstad: Juta
Calitz, K. 2007. The close connection test for vicarious liability. Stellenbosch Law Review,
(18):451–68.
89

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Du Bois, F. 2010. State liability in South Africa: A constitutional remix. Tulane European &
Civil Law Forum, (25):139–75.
D’Oliviera, J.A. van S. 1976. State liability for the wrongful exercise of discretionary powers.
Ongepubliseerde LLD-proefskrif. Universiteit van Suid-Afrika.
Fagan, A. 2009. The confusions of K. South African Law Journal, 126(1):156–212.
Loubser, M en R. Midgley (reds.). 2010. The law of delict in South Africa. Kaapstad: Oxford.
Loubser, M. en E. Reid. 2003. Vicarious liability for intentional wrongdoing: After Lister and
Dubai Aluminium in Scotland and South Africa. Juridical Review, 143–161.
Neethling, J. 2011. Vicarious liability of the state for rape by a police official. Journal of
South African Law, (1):186–91.
—. 2011(a). Liability of the state for rape by a policeman: The saga takes a new direction.
Obiter, 32(2):428–38.
—. 2007. Risk-creation and the vicarious liability of employers. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 70(4):527–39.
— 2005. Delictual protection of the right to bodily integrity and security of the person against
omissions by the state. South African Law Journal, 122(3):572–90.
—. 2003. Liability for damage caused by others under South African law. In Spier (red.)
2003.
Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2010. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 6deuitgawe.
Durban: LexisNexis.
—. 2005. Middellike aanspreeklikheid van die staat vir verkragting deur polisiebeamptes.
Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, (3):595–602.
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2005. Neethling’s law of personality. 2deuitgawe.
Durban: LexisNexis
Okpaluba, C. en P.C. Osode. 2010. Government liability: South Africa and the
Commonwealth. Claremont: Juta.
Scott, J. 2011. Middellike aanspreeklikheid van die staat vir misdadige polisie-optrede: die
heilsame ontwikkeling duur voort. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2011(1):135–47.
—. 2011(a). Die hoogste hof van appèl smoor heilsame regsontwikkeling. Tydskrif vir die
Suid-Afrikaanse Reg, (4):773–87.
—. 2006. K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (CC). De Jure,(39):471–9.
—. 2000. Some reflections on vicarious liability and dishonest employees. In Scott en Visser
(reds.) 2000.
Scott, T.J. en D.P. Visser (reds.). 2000. Developing delict – Essays in honour of Robert
Feenstra. Kaapstad: Juta.
Scott, W.E. 1983. Middellike aanspreeklikheid in die Suid-Afrikaanse reg. Durban:
Butterworth.
Spier J. (red.). 2003. Unification of tort law: Liability for damage caused by others. Den
Haag: Kluver.
Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse
reg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.
Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2005. Principles of delict. 3de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Wagener, S. 2008. K v Minister of Safety and Security and the increasing blurred line
90

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
between personal and vicarious liability. South African Law Journal, 125(4):673–80.
Wicke, H. 1997. Vicarious liability in modern South African law. Ongepubliseerde LLMverhandeling,
Universiteit Stellenbosch.
Wiechers, M. 1985. Administrative law. Butterworths: Durban.
Eindnotas
1 2011:135.
2 Sien Scott (2011(a):787). Veral vroue en meisies word aan seksuele geweld blootgestel. In
F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 551 druk die konstitusionele hof dit
soos volg uit: “The threat of sexual violence to women is indeed as pernicious as sexual
violence itself. It is said to go to the very core of the subordination of women in society. It
entrenches patriarchy as it imperils the freedom and self determination of women. It is deeply
sad and unacceptable that few of our women or girls dare to venture into public spaces alone,
especially when it is dark and deserted. If official crime statistics are anything to go by,
incidents of sexual violence against women occur with alarming regularity. This is so despite
the fact that our Constitution, national legislation, formations of civil society and
communities across our country have all set their faces firmly against this horrendous
invasion and indignity imposed on our women and girl-children.”
3
Grondwet artt. 7(2) en 8(1); sien Okpaluba en Osode (2010:16–8); Loubser en Midgley
(2010:258); vgl. Neethling en Potgieter (2010:17–8).
4 Grondwet art. 41(1)(c); sien Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA
431 (HHA) 447; Olitzki Property Holdings v State Tender Board 2001 3 SA 1247 (HHA)
1263; Lee v Minister of Correctional Services 2011 6 SA 564 (WKK) 581–2.
5 Sien Carmichele v Minister of Safety and Security (Centre for Applied Legal Studies
Intervening) 2001 4 SA 938 (KH) 957; Lee v Minister of Correctional Services 2011 6 SA
564 (WKK) 581; F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 550–2.
6 Grondwet art. 36(1).
7 Grondwet art. 39(2).
8 2001 4 SA 938 (KH) 953 e.v.
9 Sien bv. ook Van Eeden v Minister of Safety and Security (Women’s Legal Centre Trust, as
amicus curiae) 2003 1 SA 389 (HHA) 395; Minister of Safety and Security v Van
Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA) 444 e.v.; Dendy v University of the Witwatersrand,
Johannesburg 2005 5 SA 357 (W) 371–2; Lee v Minister of Correctional Services 2011 6 SA
564 (WKK) 580; Alves LOM Business Solutions (Pty) Ltd 2012 1 SA 399 (SGJ) 410; sien
verder Okpaluba en Osode (2010:29 e.v., 124–32) vir ’n oorsig van die belangrikste sake.
91

10 962–3.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
11 Sien Neethling (2005:572 e.v.); Loubser en Midgley(2010:258); Neethling en Potgieter
(2010:77–80).
12 In Mhlongo v Minister of Police 1978 2 SA 551 (A) 567 verklaar die hof: “The liability of
the State for a wrong is founded on the provisions of sec 1 of the Act. Remedial legislation,
of which Act 20 of 1957 is the modern offspring, was intended as the sole foundation of State
liability.” Sien bv. ook Minister van Polisie v Gamble 1979 4 SA 759 (A) 765.
13 Mhlongo v Minister of Police 1978 2 SA 551 (A) 567; sien ook Neethling (2011:428 e.v.);
sien nietemin oor die moontlike direkte aanspreeklikheid van die staat par. 3.2 hier onder.
14 Loubser en Midgley 2010:257.
15 Sien Wicke (1997:211); Scott (1983:202); Loubser en Midgley(2010:259); Neethling en
Potgieter(2010:365) vn. 111, 368; sien ook bv. Masuku v Mdlalose 1998 1 SA 1 (A) 14–6;
Minister van Polisie v Gamble 1979 4 SA 759 (A) 765; Mhlongo v Minister of Police 1978 2
SA 551 (A) 567; Union Government (Minister of Justice) v Thorne 1930 AD 47.
16 Sien in die algemeen Neethling en Potgieter(2010:365 e.v.); Scott (1983:203 e.v); Wicke
(1997:213 e.v.); Van der Merwe en Olivier (1989:508 e.v.); Van der Walt en Midgley
(2005:36–8); Loubser en Midgley (2010:259-60, 367 e.v.); Okpaluba en Osode(2010:293
e.v.); Neethling (2003:221–2).
17 In Rodrigues v Alves 1978 4 SA 834 (A) 842 stel die hof dit so: “In this respect I must
point out that the requirement is not that there should be actual control. The requirement
relates to the power or the right to control. When a person who has to perform a certain task
is allowed a certain amount of discretion, that does not indicate that he is not a servant” (my
kursivering). Sien verder Scott (1983:82–3).
18 Sien Midway Two Engineering & Construction Services v Transnet Bpk 1998 3 SA 17
(HHA) 22–3.
19
Minister of Police v Rabie 1986 1 SA 117 (A) 132; Masuku v Mdlalose 1998 1 SA 1 (A)
14–16; Van der Merwe en Olivier (1989:512–3).
20
Vgl. Minister of Police v Rabie 1986 1 SA 117 (A) 132; Minister of Safety and Security v
Luiters 2006 4 SA 160 (HHA) 165; 2007 2 SA 106 (KH) 115.
21 In Mhlongo v Minister of Police 1978 2 SA 551 (A) 568 word verklaar: “The essential
criterion is whether his employer, the State, has the power to direct or control him in the
execution of his duty or function, including the exercise of the discretion, if any.” Sien ook
Minister van Polisie v Gamble 1979 4 SA 759 (A) 767; Minister of Police v Mbilini 1983 3
SA 705 (A); Union Government (Minister of Justice) v Thorne 1930 AD 47 53; Mtetwa v
Minister of Health 1989 3 SA 600 (D) 606; Scott (1983:203–5).
92

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
22 Sien De Welzim v Regering van KwaZulu 1990 2 SA 915 (N) 921 e.v.; Van der Merwe en
Olivier (1989:519); Wicke (1997:76 e.v.); Scott (1983:67–8).
23 Botes v Van Deventer 1966 3 SA 182 (A) 205–6; Van der Merwe en Olivier (1989:519);
Wicke (1997:76 e.v.).
24 Sien in die algemeen Van der Merwe en Olivier (1989:514 e.v.); Scott (1983:135 e.v.);
Wicke (1997:83 e.v.); Loubser en Midgley (2010:259–60, 373–6); Okpaluba en Osode
(2010:334 e.v.).
25 1986 1 SA 117 (A) 134; sien ookK v Minister of Safety and Security 2005 3 SA 179 (KH)
435–6; Minister of Safety and Security v Luiters 2006 4 SA 160 (HHA) 165; 2007 2 SA 106
(KH) 112–3, 115; Minister of Finance v Gore 2007 1 SA 111 (HHA) 123–4; Minister van
Veiligheid en Sekuriteit v Phoebus Apollo Aviation BK 2002 5 SA 475 (HHA) 480–2;
Minister van Veiligheid en Sekuriteit v Japmoco BK h/a Status Motors 2002 5 SA 649 (HHA)
658–2.
26
Sien in hierdie verband die rigtinggewende beslissing in K v Minister of Safety and
Security 2005 3 SA 179 (KH) wat later bespreek word.
27 K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH); Minister of Safety and Security v
F 2011 3 SA 487 (HHA); F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH). Sien bv.
ook Minister of Police v Rabie 1986 1 SA 117 (A)(kwaadwillige arrestasie, aanranding en
onregmatige vryheidsberowing); Commissioner, SARS v TFN Diamond Cutting Works (Pty)
Ltd 2005 5 SA 113 (HHA) 117 (diefstal); Greater Johannesburg Transitional Metropolitan
Council v ABSA Bank Ltd t/a Volkskas Bank 1997 2 SA 591 (W) (bedrog);Minister of
Finance v Gore 2007 1 SA 111 (HHA) (bedrog); Twalo v The Minister of Safety and Security
[2009] 2 All SA 491 (OK) (doodmaak van ’n broodwinner); sien verder Okpaluba en Osode
(2010:346 e.v.).
28 Minister of Finance v Gore 2007 1 SA 111 (HHA) 123.
29
Sien bv. D’Oliviera 1976:477-88; vgl. Scott (1983:199–201); Wiechers (1985), hfst.7;
Baxter (1984:631–2); Du Bois (2010:139).
30 Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA) 499–500 (obiter); sien ook F v
Minister of Safety and Security2012 1 SA 536 (KH) 564–5 (minderheidsuitspraak); vgl.
Minister of Law and Order v Ngobo 1992 4 SA 822 (A) 832.
31 Sien bv. Mhlongo v Minister of Police 1978 2 SA 551 (A) 568 (hier onder in n. 34
aangehaal).
32 Sien F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 564 (minderheidsuitspraak);
Scott 1983:200–1; D’Oliviera 1976:477–88; vgl. Wiechers (1985), hfst. 7.
33 1983:200–1.
93

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
34 Scott 1983:200–1 verkies middellike aanspreeklikheid as grondslag (vgl. egter Wiechers
1985:315–26), welke standpunt doelmatigheidshalwe ook deur die appèlhof in Mhlongo v
Minister of Police 1978 2 SA 551 (A) 566-7gehandhaaf word: “It was argued by appellant’s
counsel that in this connection [art. 1 van Wet 20 van 1957] the analogy of master and
servant is a false one and that officers of the State should be seen as the organs by which the
State itself acts and exercises its powers. Accordingly, when a policeman is about his
business as a policeman, his acts (including delicts) are the acts or delicts of the State: they
are not acts performed by a servant on behalf of its master. Consequently no question of
vicarious liability arises. The State is liable for the acts of its officers or ‘servant’ because
they are the State’s own acts. While this is an interesting theory ..., I am of the opinion that
the view that all members of the police force are prima facie servants of the State, is too well
entrenched in decisions of this Court ... to be reconsidered at this stage.” Sien ook F v
Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 564.
35 2011 3 SA 487 (HHA) 499; sien ook F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536
(KH) 564 (minderheidsuitspraak); vgl. Minister of Law and Order v Ngobo 1992 4 SA 822
(A) 832.
36 Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA); Van Eeden v
Minister of Safety and Security 2003 1 SA 389 (HHA); Minister of Safety and Security v
Hamilton 2004 2 SA 216 (HHA); Minister of Safety and Security v Carmichele 2004 3 305
(HHA).
37 Vgl. F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 564 vn. 33
(minderheidsuitspraak). Die meerderheid van die hof het hulle nie oor direkte
aanspreeklikheid uitgelaat nie (557).
38 Sien n. 36.
39 Neethling 2011(a):428 e.v.; vgl. ook Scott (2011(a):779–80).
40 2011(a):779–80.
41 2012 1 SA 536 (KH) 557.
42 557 e.v., veral 564 e.v.
43 565–6.
44 In Media 24 Ltd v SA Taxi Securitisation (Pty) Ltd 2011 5 SA 329 (HHA) 341 stel die hof
dit duidelik dat “when this court has taken a policy decision, we cannot change it just because
we would have decided the matter differently. We must live with that policy decision, bearing
in mind that litigants and legal practitioners have arranged their affairs in accordance with
that decision. Unless we are therefore satisfied that there are good reasons for change, we
should confirm the status a quo.”
94

45 2005 6 SA 419 (KH); sien die bespreking par. 4.1.3 hier onder.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
46 In bv. Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA) 500–1 verklaar die hof:
“Indeed, it would seem to me to be rather extreme to find that a policeman is ‘engaged in the
affairs or business of his employer’ when he commits the crime of rape.”
47 K v Minister of Safety and Security 2005 3 SA 179 (HHA); K v Minister of Safety and
Security 2005 6 SA 419 (KH).
48 F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK); Minister of Safety and Security
v F 2011 3 SA 487 (HHA); F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH).
49 K v Minister of Safety and Security 2005 3 SA 179 (HHA) 184-5.
50 Sien Neethling en Potgieter (2005:595 e.v.).
51 K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) 435–7, 441–4.
52 1986 1 SA 117 (A) 134; sien par. 3.1. hier bo.
53 Sien bv. Scott (2006:471 e.v.); Neethling en Potgieter (2010:390), vn. 143; Calitz
(2007:451 e.v.).
54
Wagener (2008:673 e.v.); Fagan (2009:156 e.v); Du Bois (2010:139 e.v.). Vgl. Scott
(2011(a):780) se kritiek op Wagener en Du Bois se standpunte.
55 Sien o.a. Minister of Safety and Security v Luiters 2006 4 SA 160 (HHA) 165; 2007 2 SA
106 (KH) 112–3, 115; Minister of Finance v Gore 2007 1 SA 111 (HHA) 123–4; F v
Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 549–50, 565; F v Minister of Safety and
Security 2010 1 SA 606 (WKK) 619–21; vgl. Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA
487 (HHA) 497–9.
56 2012 1 SA 536 (KH) 565.
57 F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK).
58 Neethling (2011:186 e.v.); Scott (2011:135 e.v.).
59 Scott (2011:145).
60 Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA).
61 Hierdie aangeleentheid is reeds hier bo in par. 3.2 bespreek.
62 Scott 2011(a):786–7; Neethling 2011(a):435–6.
63 K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH).
95

64 443.
65 2011:142.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
66 Sien Neethling (2011(a):435); Scott (2011(a):786–7). Scott (787) verklaar m.b.t. die feit
dat daar nie ’n enkele beroep op grondwetlike beginsels was nie: “Bloot wat hierdie aspek
betref, is die hoogste hof van appèl se meerderheidsuitspraak ’n retrogresiewe stap in ’n
andersins lofwaardige en gesonde regsontwikkeling wat die grondwetlike regte van verkragte
en aangerande vroue en kinders betref.”
67 Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA) 504 e.v., 509–10.
68 Scott (2011(a):784-6); Neethling (2011(a):435-6).
69 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH).
70
’n Minderheidsuitspraak (557 e.v.) kom tot dieselfde slotsom, maar sou die staat direk en
nie middellik nie, aanspreeklik hou (sien par 3.2 hier bo).
71 550–7.
72 Hierdie faktore kan uiteraard ook ’n rol speel by die onregmatigheisvraag waar
staatsaanspreeklikheid op ’n direkte grondslag beoordeel word (vgl. F v Minister of Safety
and Security 2012 1 SA 536 (KH) 573 (minderheidsuitspraak)).
73 Sien in die algemeen K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) 436, 443-4;
F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 622–4; F v Minister of Safety and
Security 2012 1 SA 536 (KH) 550–2; Carmichele v Minister of Safety and Security (Centre
for Applied Legal Studies Intervening) 2001 4 SA 938 (KH) 965; Neethling (2011:188–9);
Scott (2011:140–1).
74 Grondwet artt. 7(2) en 8(1); sien par. 2 hier bo.
75 Grondwet art. 41(1)(c); sien bv. Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6
SA 431 (HHA) 447.
76
K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) 436; sien ook F v Minister of
Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 623.
77
Sien ook die amptelike gedragskode van die SAPD van 31 Oktober 1997, bespreek in F v
Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 622–3.
78 Hierdie faktor is beklemtoon in twee sake wat oor geweld teen vroue gehandel het:
Carmichele v Minister of Safety and Security (Centre for Applied Legal Studies Intervening)
2001 4 SA 938 (KH) 964, 965 en Van Eeden v Minister of Safety and Security (Women’s
Legal Centre Trust, as amicus curiae) 2003 1 SA 389 (HHA) 398. Vgl. Minister of Safety
and Security v Carmichele 2004 3 SA 305 (HHA) 323.
96

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
79 Hierdie gedagte word soos volg in F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH)
552 uitgedruk: “These constitutional duties resting upon the State, and more specifically the
police, are significant in that they suggest a normative basis for holding the State liable for
the wrongful conduct of even a policeman on standby duty, provided a sufficiently close
connection can be determined between his misdeed and his employment.” Vgl. ook die
analoë argument m.b.t. die vraag of daar vir doeleindes van deliktuele onregmatigheid ’n
regsplig op die polisie gerus het om ’n persoon teen aanranding deur ’n derde te beskerm
(sien Neethling 2005:581-5; Neethling en Potgieter 2010:77–80).
80 2007 2 SA 106 (KH) 116; sien ook F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536
(KH) 619, 620; Neethling (2011:187–8, 190); Scott (2011:138–9); Neethling (2011(a):434,
435–6).
81 K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH).
82 Sien K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH).
83 In Minister of Safety and Security v Luiters 2006 4 SA 160 (HHA) 165; 2007 2 SA 106
(KH) 115 is beslis dat waar polisiebeamptes wat van diens af was, hulself weer aan diens
geplaas het, hulle vir doeleindes van middellike aanspreeklikheid in presies dieselfde
regsposisie is as polisiebeamptes wat normaalweg aan diens is.
84 Vgl. F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 556;F v Minister of Safety
and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 620–1; contra Minister of Safety and Security v F 2011
3 SA 487 (HHA) 501–3; sien Neethling (2011:191); Neethling (2011(a):428 e.v.).
85 Sien Minister of Police v Rabie 1986 1 SA 117 (A) 133–4; F v Minister of Safety and
Security 2010 1 SA 606 (WKK) 618; vgl. Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487
(HHA) 509–10 (minderheidsuitspraak); F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536
(KH) 549.
86 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 553–4, 555.
87 Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA) 502–3.
88 Sien ook Neethling (2011(a):435-6); Scott (2011(a):776–8).
89
K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) 443; sien ook F v Minister of
Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 553, 573; Scott (2011:142).
90 Sien onderskeidelik par. 4.1 en 4.2 hier bo.
91 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 556, 573; vgl. Neethling
(2011:188); Scott (2011:140).
92 Vgl. Neethling (2007:537); Neethling en Potgieter (2010:392), vn. 155.
97

93 F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 621.
94 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 556.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
95 F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 621; F v Minister of Safety and
Security 2012 1 SA 536 (KH) 556. Sien ook Neethling (2011:188); Scott (2011:140).
96 K v Minister of Safety and Security 2005 3 SA 179 (HHA) 184.
97 K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) 443–4.
98 Sien ook Neethling en Potgieter (2005:601).
99 Sien Neethling, Potgieter en Visser (2005:93–4), vn. 127.
100 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH) 554–5, 555.
101 Van der Walt en Midgley (2005:65–6); vgl. Neethling en Potgieter (2010:33).
102 2011:142–3; vgl. ook Scott (2011(a):783-4).
103 2010:64.
104 Feldman (Pty) Ltd v Mall 1945 AD 733, 741; Ess Kay Electronics Pte Ltd v First National
Bank of Southern Africa Ltd 2001 1 SA 1215 (HHA) 1218.
105 Scott (2000: 278, 279); Loubser en Reid (2003: 156–8); Van der Walt en Midgley
(2005:37); Neethling (2007:535-7).
106 1986 1 SA 117 (A) 134.
107 Minister of Law and Order v Ngobo 1992 4 SA 822 (A) 828–834; sien ook Ess Kay
Electronics Pte Ltd v First National Bank of Southern Africa Ltd 2001 1 SA 1215 (HHA)
1219.
108 Sien bv Macala v Maokeng Town Council 1993 1 SA 434 (A) 441; Grobler v Naspers Bpk
2004 4 SA 220 (K) 297; sien ook Neethling en Potgieter 2010:392.
109 F v Minister of Safety and Security 2010 1 SA 606 (WKK) 625-6.
110 625.
111 Neethling (2007:537–8).
112 Sien Neethling (2007:533), met goedkeuring na verwys in F v Minister of Safety and
Security 2010 1 SA 606 (WKK) 626 vn. 23; vgl. nietemin Ess Kay Electronics Pte Ltd v First
National Bank of Southern Africa Ltd 2001 1 SA 1215 (HHA) 1219.
98

113 Vgl. Loubser en Reid (2003:156–8).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
114 Sien Neethling (2007:537 e.v.); Neethling en Potgieter (2010:392), vn. 155; vgl. ook
Romansrivier Koöperatiewe Wynkelder Bpk v Chemserve Manufacturing (Pty) Ltd 1993 2
SA 358 (K) 366. Hierdie gedagtegang vind steun by Scott (2011:143-4) en Loubser en Reid
(2003:158).
115 Minister of Safety and Security v F 2011 3 SA 487 (HHA) 503-4; vgl. nietemin Scott
(2011(a):778-9).
116 Met verwysing na art. 1 van die Wet op Staatsaanspreeklikheid 20 van 1957 is Scott
(2011(a):779) van mening dat die staat as sodanig nie kan handel nie en dat enige
aanspreeklikheid aan staatskant noodwendig middellik van aard moet wees, omdat
staatshandelinge deur werknemers uitgevoer word. Sien nietemin die bespreking in par. 3.2
hier bo.
117 503. Die hof (vn. 59) verwys in hierdie verband na Neethling (2007:527 e.v.). Vgl. ook
Scott (2011(a):786) se kommentaar op die minderheidsuitspraak van die HHA in F.
118 F v Minister of Safety and Security 2012 1 SA 536 (KH).
99

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Aantekeninge: Die reg op kennis van die eie
afstamming
Johann Neethling
Johann Neethling: Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
Daar word algemeen aanvaar dat dit vir kinders wat nie hulle biologiese ouers ken nie, van
kardinale belang is om hulle te kan identifiseer. Die lewensbelangrike aard van hierdie belang
het internasionaal en nasionaal onvermydelik gelei tot die erkenning van die reg op kennis
van die eie afstamming. Die beskouing is mettertyd gevestig dat die reg om die eie
afstamming te ken, ’n aspek is van die reg van kinders om hulle identiteit te bepaal en in
stand te hou. Op nasionale vlak wissel die mate van erkenning van land tot land. Wat Suid-
Afrika betref, is daar nog geen blyke van ’n uitdruklike erkenning nie, alhoewel die reg wel
by implikasie by byvoorbeeld aanneming erken word.
Die belangrikheid van die reg op kennis van die eie afstamming beteken nie dat dié reg
absoluut geld nie, aangesien dit in botsing kan kom met byvoorbeeld die reg op privaatheid
van die biologiese ouers. In sodanige gevalle is ’n noukeurige afweging van die
teenoorstaande belange in die lig van die betrokke omstandighede en met inagneming van
alle relevante faktore nodig.
Daar is verskillende kontekste waarin die belangrikheid van die kennis van die eie
afstamming op die voorgrond tree, te wete by kunsmatige inseminasie, die aanneming,
abandonnering en vervreemding van kinders, en by betwiste vaderskap. Dogmaties kom die
betrokke reg op die gebied van die persoonlikheidsreg te pas, en wel as ’n aspek van die regte
op privaatheid en identiteit. Weens die kardinale belangrikheid van die reg op kennis van die
eie afstamming, behoort dit as ’n mensereg onder menswaardigheid in die Handves van Regte
erken te word.
Abstract
The right to knowledge of a person’s own origins
It is generally accepted that children who have no knowledge of their biological parents may
have a vital interest in identifying them. The vital nature of this interest inevitably led to the
international and national recognition of the right to knowledge of one’s own origins. The
United Nations Convention on the Rights of the Child made an influential contribution in this
regard and established the view that the right to know one‘s origins is an aspect of the right of
children to ascertain and preserve their identity. However, on a national level the extent of
recognition varies from country to country. As far as South Africa is concerned, there is as
100

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
yet no sign of an express recognition, although the right has been recognised by implication
with regard to, for instance, adoption.
The vital nature of the right to knowledge of one’s own origins does not mean that this right
applies absolutely and is therefore not subject to any restrictions. It may indeed be in conflict
with, for example, the right to privacy of the biological parents. In such cases a careful
weighing-up of the opposing interests is naturally required in the light of the circumstances
involved and taking all relevant factors into account.
There are different contexts in which the importance of the right to knowledge of one’s own
origins comes to the fore, namely with regard to artificial insemination, the adoption,
abandoning and alienation of children, and disputed paternity. Dogmatically the relevant right
belongs to the field of the law of personality, and can be regarded as an aspect of the rights to
privacy and identity. Because of the vital importance of the right to know one’s own origins it
should be recognised as a fundamental right under human dignity in the Bill of Rights.
1. Inleiding
Die belang van ’n kind om sy of haar afstamming (biologiese ouers) te ken, het in die
onlangse verlede wêreldwyd belangstelling ontlok. Hierdie kwessie het ook reeds in Suid-
Afrika die aandag van kinderregdeskundiges geniet. 1 Daar word algemeen aanvaar dat
kinders wat nie hulle biologiese ouers (een of albei) ken nie, ’n “vital interest”, of
lewensbelangrike belang, het om hulle te kan identifiseer. 2 Die kardinale belangrikheid
daarvan om kennis van genetiese wortels te dra is nie net gebaseer op moontlike mediese
gronde (soos ’n oorerflike siekte) of regsgronde (byvoorbeeld ’n onderhoudseis of
erfopvolging) nie, maar veral ook op sosiale en emosionele oorwegings wat die kind in staat
sal stel om “a fuller sense of self or identity” te vorm. 3 Dit geld alle kinders by wie kennis
van die eie afstamming ontbreek weens die skeiding van hul biologiese en sosiale ouerskap.
Hierdie kwessie het uiteraard verskillende kontekste, maar kom veral ter sprake by kinders
wat deur kunsmatige inseminasie verwek word, by aanneming, by geabandonneerde kinders
of kinders wat heimlik of gewelddadig van hulle biologiese ouers vervreem word, en by
geskille oor bewiste vaderskap. 4
Die besef dat dit vir kinders lewensbelangrik is om te weet wie hulle biologiese ouers is, het
regtens onvermydelik en dwingend tot die erkenning van die reg op kennis van die eie
afstamming gelei, sowel internasionaal as nasionaal. 5 Hierdie erkenning word vervolgens van
naderby bekyk. Daarna word aandag geskenk aan verskillende kontekste waarin die
belangrikheid van die kennis van die eie afstamming op die voorgrond tree, en ten slotte word
die dogmatiese grondslag van hierdie reg onder die loep geneem.
2. Erkenning
101

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Internasionaal is die belangrikste instrument wat uitdruklik erkenning aan die reg op kennis
van biologiese ouerskap verleen, sekerlik die Verenigde Nasies se Convention on the Rights
of the Child (CRC) 6 van 1989, wat Suid-Afrika in 1995 bekragtig het. 7 Artikels 7(1) en 8(1)
van die CRC lui: 8
The child shall be registered immediately after birth and shall have the right from
birth to a name, the right to acquire a nationality 9 and, as far as possible, the right to
know and be cared for by his or her parents.
State Parties undertake to respect the right of the child to preserve his or her identity,
including nationality, name and family relations recognised by law without unlawful
interference. 10
Daar word algemeen aanvaar dat die reg van kinders om hulle ouers te ken, die reg op kennis
van hulle biologiese of genetiese oorsprong omvat 11 en dat hierdie reg ’n dimensie is van die
meer omvattende reg van ’n kind om sy/haar identiteit te bepaal en in stand te hou. 12 Die
noue verband tussen eersgenoemde reg en die reg op identiteit word onderstreep in die
Engelse beslissing Rose v Secretary of State for Health, 13 waar die hof met betrekking tot
kinders se aansoek om te weet wie hul biologiese vader is, verklaar dat dié kennis “[is]
something that goes to the very heart of their identity, and to their make up as a people”.
Op nasionale vlak wissel die mate van erkenning van land tot land. 14 In byvoorbeeld
Duitsland, Switserland, Nederland en Noorweë word uitdruklik erken dat alle kinders ’n reg
op kennis van die eie afstamming het, terwyl sommige ander lande hierdie reg net in sekere
gevalle by implikasie erken, soos Engeland by aanneming en kunsmatige inseminasie.
Hierteenoor ontken onder andere Frankryk ’n reg op kennis van biologiese ouerskap. 15
Wat ons eie land betref, maak artikel 28(1) van die Handves van Regte voorsiening vir die
reg van kinders op ’n naam en nasionaliteit wat hulle identiteit in hierdie opsig bevestig en
handhaaf, 16 maar daar is geen uitdruklike melding van die reg om hulle ouers te ken of hulle
identiteit in stand te hou nie. Nietemin geniet hierdie reg, alhoewel weer eens nie eo nomine
nie, ook in Suid-Afrika erkenning by aanneming.
Die lewensbelangrike aard van die reg op kennis van die eie afstamming beteken natuurlik
nie dat dié reg absoluut geld 17 en aan geen beperking onderworpe is nie. 18 Inteendeel, dit kan
in botsing kom met byvoorbeeld die reg op privaatheid van die biologiese ouers (waar een of
albei die gameetskenker is, of waar die moeder verkrag of in ’n bloedskandige verhouding
betrokke was), die genetiese vader of moeder se gade (wat die kind as sy of haar eie
grootgemaak het en ’n belang daarby het dat sy of haar verhouding met die kind nie deur die
genetiese openbaarmaking versteur word nie), aanneemouers (wat ’n soortgelyke belang as
die genetiese vader of moeder se gade kan hê), en selfs met die beste belang van die kind self
om nie bedoelde kennis te bekom nie (soos waar hy of sy weens verkragting of in ’n
bloedskandige verhouding verwek is). 19 In sodanige gevalle is uiteraard ’n noukeurige
afweging van die teenoorstaande belange 20 in die lig van die betrokke omstandighede en met
inagneming van alle relevante faktore nodig. 21
102

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In haar diepgaande en insiggewende behandeling van die huidige onderwerp kom Besson 22
tot die volgende slotsom:
[T]he child’s right to know her origins ... should not be granted absolute protection as
it threatens ... parents’ rights [to privacy or autonomy]. On the contrary, a careful
balancing should take place in each concrete case to make sure that the child’s and
parents’ interests are taken into account. 23 Although concrete balancing is necessary
to avoid the absolutism of abstract solutions, abstract balancing guidelines can and
should be developed at both national and international level.
3. Besondere gevalle
3.1 Kunsmatige inseminasie
Kunsmatige inseminasie, of in vitro-bevrugting, geskied deur middel van geskenkte sperm
en/of eiers (ovums). Die biologiese ouers kan dus verskil van een of albei ouer(s) met wie die
kind in ’n regsverhouding staan. 24 Tradisioneel is die opvatting in baie lande gehuldig dat
kinders wat deur kunsmatige inseminasie verwek en gebore is, nie die reg het om die
identiteit van hul biologiese ouers te ken nie. Alhoewel die belangrikste oorweging sekerlik
die reg op privaatheid van die gameetskenker was, het ander oorwegings ook ’n rol gespeel. 25
Gamete word primêr gegee met die doel om onvrugbare pare te help om ’n kind te kry – van
’n bedoeling om vader of moeder te word of die kind te ken, is daar in die reël by skenkers
geen sprake nie. Dit geld veral waar die skenker tydens die skenking nog baie jonk is (soos
mediese studente wat vroeër dikwels beskikbaar was) en dan jare later as gevestigde
gesinsman nie met sy kunsmatig verwekte kind gekonfronteer wil word en sodoende sy
gesinsverhoudinge wil ontwrig nie. Hierbenewens is geargumenteer dat skenkers sal opdroog
as hulle anonimiteit nie gewaarborg word nie.
Vandag het menings egter radikaal verander. 26 Daar word nie (net) meer van mediese
studente as skenkers gebruik gemaak nie, maar ook van ouer persone (alhoewel diesulkes
sekerlik weer meer gesondheidsrisiko’s vir hulle nageslag inhou). 27 Ook het die beswaar dat
verlies van anonomiteit skenkers sal afskrik, nie gerealiseer nie, veral omdat die moontlikheid
van regsverpligtinge (veral wat onderhoud en erfgopvolging betref) regtens uitgeskakel
word. 28 Bowendien moet die afstanddoening van skenkeranonimiteit vandag gesien word
teen die agtergrond van “more relaxed attitudes towards donor insemination and a growing
belief that knowledge of one’s genetic paternity is not necessarily disruptive of one’s social
family and relationship with one’s social parents”. 29
Hierdie veranderde gemeenskapsopvattinge het die pendulum geswaai ten gunste van die
siening dat kinders toegang tot hulle genetiese rekords behoort te kan verkry vanaf ’n sekere
ouderdom of wanneer hulle volwasse genoeg is om die ware toedrag van sake te kan verwerk,
tensy gewigtiger belange (onder andere die reg op privaatheid) van die biologiese ouer
(skenker van die gamete) in die weg daarvan staan. As gevolg hiervan het wetgewers in baie
lande ingegryp om aan kinders wat deur kunsmatige inseminasie verwek is, die reg te verleen
103

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
om kennis van hul eie afstamming te bekom. 30 Sover vasgestel kon word, het ons eie
wetgewer nog nie in hierdie verband stappe begin doen nie. 31 Hier word kortliks na die
posisie in Nederland, Engeland en Noorweë verwys. Al drie lande maak daarvoor
voorsiening dat ’n persoon wat deur middel van kunsmatige inseminasie verwek is, vanaf
ouderdom 18 die reg het om te weet van wie hy afstam. 32 Die biologiese vader of moeder
word nie as sogenaamde juridiese ouers geag wat met ouerlike gesag en verantwoordelikhede
belas word nie. 33 In sowel Engeland as Nederland moedig die staat ouers aan om hul kinders
die waarheid oor hulle genetiese afstamming te vertel, maar verplig hulle nie daartoe nie. 34
3.2 Aanneming
Wat betref kinders se reg om hul eie afstamming te ken, behoort daar in beginsel geen verskil
te wees tussen aangenome kinders en kinders wat deur kunsmatige inseminasie verwek is nie.
Net soos laasgenoemde behoort ook aangenome kinders toegang tot hul genetiese rekords te
kan verkry vanaf ’n bepaalde ouderdom of wanneer hulle volwasse genoeg is om die kennis
te kan verwerk, tensy gewigtiger belange van die biologiese ouer (wat die kind vir aanneming
afgegee het) of die aanneemouer in die weg daarvan staan. 35 Aanneming hou uiteraard ’n
bedreiging vir die kind se reg op identiteit in, aangesien sy band met sy (meestal) biologiese
ouers vervang word deur ’n band met die aanneemouers. Tradisioneel was die benadering een
van geheimhouding oor en totale verbreking van die kind se verhouding met sy of haar
natuurlike ouers; sodoende is kinders verhinder om hul biologiese identiteit te ken. Deesdae
word daar in al hoe meer lande statutêr voorsiening gemaak vir groter openheid omtrent
aanneming. Nou kan kinders, gewoonlik vanaf 18-jarige ouderdom, kennis van hul biologiese
ouerskap bekom en daar word ook voorsiening gemaak vir ’n register van aangenome kinders
deur staatsagentskappe wat belas is met die taak om vertroulike inligting oor aanneming te
versamel en openbaar te maak ten einde onder andere die kinders in staat te stel om met hul
biologiese ouers in aanraking te kom. 36
Voor 2005 het Suid-Afrika ook die tradisionele “‘closed’ model of adoption” toegepas. 37 Die
inwerkingtreding van die Kinderwet 38 van 2005 het egter ’n ommeswaai bewerkstellig. Die
Wet 38 vereis dat alle hofbevele oor aanneming in ’n register opgeneem moet word en maak
voorsiening vir die opname van onder andere die persoonlike besonderhede van die kind, die
natuurlike ouers en die aanneemouers. Wat kinders se toegang tot hierdie inligting betref, is
hulle (ongeag hulle ouderdom) en hulle aanneemouers in eerste instansie geregtig op enige
inligting aangaande hulself en hulle biologiese ouers wat direk met hulle gesondheid verband
hou. 39 Soos Schäfer 40 dit stel, is die oogmerk met hierdie toegang sekerlik om die
betrokkenes te bemagtig om vas te stel of daar enige oorerflike of genetiese toestande is wat
die kind besonder vatbaar vir sekere siektes kan maak. Tweedens is kinders by die bereiking
van 18-jarige ouderdom geregtig op toegang tot die inligting, en dus ook op kennis van wie
hulle biologiese ouers is. 41 Daar kan nietemin vereis word dat hulle berading moet ondergaan
alvorens hulle toegang tot die inligting mag kry. 42 So gesien, is ons reg op een lyn met die
benadering in ander lande en word die kind se reg om sy of haar identiteit te handhaaf, in
gevalle van aanneming dus by implikasie erken.
104

3.3 Abandonnering en vervreemding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kinders (veelal pasgebore babas) wat geabandonneer word deur hulle moeders wat later nie
opgespoor kan word nie, is onmagtig om kennis van hul ouers te bekom en hulle reg in
hierdie opsig is dus ’n leë dop. Regmatige verlating van babas is egter ook moontlik,
byvoorbeeld in Frankryk en Duitsland. By geboorte en daarna word die moeder se identiteit
geheim gehou, en selfs al sou die kind die identiteit van die moeder later vasstel, word
regtens geen band met die moeder gevestig nie. Dié lande erken dus die reg van ’n vrou wat
geboorte gee om anoniem te bly en beskerm haar status quo. Sodoende word die kind se reg
om te weet wie sy/haar moeder (en vader) is, ten onregte aan bande gelê. 43
Kinders kan heimlik of gewelddadig van hulle biologiese ouers vervreem word. 44 Artikel 8
van die Convention on the Rights of the Child is juis gepromulgeer om kinders se identiteit in
sodanige omstandighede in stand te hou en plaas ’n verpligting op die staatspartye om in
gevalle waar ’n kind geheel en gedeeltelik onwettig van sy identiteit ontneem is, aan die kind
spoedeisende hulp en beskerming te verleen om sy identiteit te herstel. 45 Sover vasgestel kon
word, is daar nie ’n spesifieke reëling in Suid-Afrika in hierdie verband nie.
3.4 Betwiste vaderskap
Die reg van ’n kind om te weet wie sy of haar biologiese vader is, tree immer op die
voorgrond in gevalle van betwiste vaderskap. Die uitslag van hierdie aangeleentheid het
regsgevolge vir die biologiese vader, veral omdat die kind normaalweg op onderhoud van
hom geregtig is.
Hoewel die aan- of afwesigheid van vaderskap op verskillende wyses bepaal kan word, speel
DNS-toetse (voorheen bloedtoetse) deesdae ’n belangrike rol. 46 ’n Interessante geval het
onlangs in Nederland voorgekom: 47 Die eiser (A) en die verweerderes (B) is in 1984 getroud
en in 1987 skenk B geboorte aan ’n seun. Twintig jaar later ontdek A, na ’n vaderskaptoets,
dat hy nie die biologiese vader van die seun is nie. B erken ook dat sy indertyd oor die tou
getrap en swanger geraak het. 48 In dergelike gevalle, waar ’n kind van sy of haar tot nog toe
(sosiale) vaderskap ontneem kan word, is dit sekerlik vir so ’n kind lewensbelangrik om die
waarheid omtrent sy of haar biologiese vaderskap te weet. Aan die ander kant sou dit nie
noodwendig in die beste belang van die kind wees om hom of haar van ’n bestaande stabiele
famileverhouding te ontneem nie.
Volgens Bainham behoort die reg van kinders om hulle biologiese afstamming te ken, nie te
beteken dat daar noodwendig ’n keuse tussen stabiliteit en die waarheid gemaak moet word
nie. Kinders se belang in sowel hulle biologiese vader (waarheid) as hulle sosiale vader
(stabiliteit) behoort in gevalle van betwiste vaderskap oorweeg te word. 49
105

4. Dogmatiese grondslag
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Word die aard van die reg op kennis van die eie afstamming van nader beskou, behoef dit
geen betoog nie dat ’n mens hier nie met ’n vermoënsreg te make het nie, maar dat die
betrokke reg eerder op die gebied van die persoonlikheidsreg te pas kom.
Persoonlikheidsgoedere is nievermoënsregtelike regsgoed wat onlosmaaklik met die
persoonlikheid van die reghebbende verbonde is. Hulle is onoordraagbaar, kan nie vererf of
op beslag gelê word nie, ontstaan met die geboorte van die mens en gaan tot niet met sy
dood. 50 Daarom word ’n person se reg om sy eie afstamming te ken, in Duitsland tereg uit die
algemene persoonlikheidsreg afgelei. 51 Hierdie standpunt is ook ingeburger in die
Nederlandse reg, 52 maar of sodanige reg in Switserland erken word, is betwisbaar. 53 Soos
aangedui, moet hierdie reg opgeweeg word teen ander beskermingswaardige belange of regte
– soos die ouer(s) se reg op privaatheid (“Intimsphäre”), ingevolge waarvan die inligting nie
aan die kind bekend gemaak mag word nie – en kan verskeie faktore hierby ’n rol speel. 54 Op
die keper beskou, lyk dit egter nie of die reg om die eie afstamming te ken ’n besondere,
onafhanklike persoonlikheidsreg is nie, maar eerder enersyds ’n aspek van ’n persoon se reg
op privaatheid daarstel, in die sin dat hy die reg behoort te hê om toegang tot sy persoonlike
inligting (óók dié oor sy biologiese ouerskap) te kan verkry en derhalwe kontrole daaroor te
kan uitoefen; 55 of andersyds van sy reg op identiteit, wat die reg om die eie identiteit te ken,
behoort in te sluit. 56
Wat eersgenoemde betref, die volgende: privaatheid is ’n menslike sfeer van afsondering van
andere, en omvat al daardie persoonlike feite wat die betrokkene bestem om van kennisname
deur andere uitgesluit, en dus privaat, te wees. 57 So gesien, beskik elke persoon self oor, en
het bygevolg beheer oor, die lotgevalle van sy persoonlike inligting en dus die omvang van sy
belang in privaatheid. 58 Hierdie is inderdaad ’n uiters belangrike aspek van die beskerming
van persoonlike inligting, wat ten doel het om aan ’n persoon effektiewe beheer te verleen
oor sy persoonlike inligting by ander persone, onder andere deur middel van toegang tot die
inligting. 59 Hierdie benadering impliseer dat elke kind in beginsel toegang tot inligting oor sy
ouerskap behoort te kan kry, ongeag of die inligting amptelik deur die staat gehou word (soos
data oor aanneming) 60 of deur privaat persone (soos die biologiese moeder oor inligting
omtrent die biologiese vader). Die fundamentele reg op toegang tot enige inligting wat deur
die staat gehou word, en tot inligting wat deur enige ander persoon gehou word en wat
benodig word vir die uitoefening of beskerming van ’n reg, verskans ’n person se reg op
toegang tot sy persoonlike inligting. 61 In die geval van privaat persone word die toegang dus
beperk tot inligting waarin die aansoeker ’n regmatige belang het (soos die inligting oor
biologiese ouerskap). Aan die ander kant word toegang tot inligting by sowel die staat as
privaat persone ingevolge artikels 34 en 63 van die Wet op die Bevordering van Toegang tot
Inligting 2 van 2000 beperk deur die reg op privaatheid van derde partye op wie die inligting
(ook) betrekking het (byvoorbeeld die biologiese ouer). Volgens hierdie artikels moet
toegang tot inligting geweier word waar dit op ’n onredelike openbaarmaking van
106

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
persoonlike inligting sou neerkom. Roos 62 doen aan die hand dat “the disclosure of personal
information would be unreasonable if it amounted to an unjustifiable violation of the third
party’s privacy, in other words, if there was no ground of justification, such as the
maintenance of a legitimate private or public interest, present to justify the violation.” Soos
hier bo aangedui, 63 kan die reg op privaatheid van die kind op kennis van die eie afstamming,
en die reg op privaatheid (anonimiteit) van die biologiese ouer(s), hier in direkte botsing met
mekaar kom en moet ’n belange-afweging aan die hand van die redelikheidsmaatstaf geskied.
Hier bo is daarop gewys dat daar algemeen aanvaar word dat die reg van ’n kind om te weet
wie haar biologiese ouers is, ’n aspek is van die reg van ’n kind om haar identiteit te bepaal
en in stand te hou. 64 Identiteit kan omskryf word as daardie uniekheid of eieaardigheid van ’n
persoon wat hom as ’n bepaalde individu individualiseer en hom sodoende van andere
onderskei. Identiteit manifesteer sigself in verskeie kenmerke waaraan die betrokke persoon
herken kan word, dit wil sê fasette van sy persoonlikheid wat kenmerkend van of eie aan hom
is, soos sy naam, 65 sy nasionaliteit, sy lewensgeskiedenis, sy vingerafdukke, sy DNS, en
sekerlik ook sy genetiese afstamming. Identiteit word geskend indien kenmerke daarvan
gebruik word op ’n wyse wat nie ’n persoon se ware (eie) persoonlikheidsbeeld weerspieël
nie (oftewel op ’n wanvoorstelling van die persoonlikheidsbeeld neerkom), of indien hulle vir
ekonomiese doeleindes misbruik word. 66
Nou kan daar betoog word dat die weerhouding van kennis oor ’n kind se afstamming, of,
anders gestel, om die waarheid omtrent sy biologiese ouerskap te verberg, 67 noukeurig
beskou by implikasie op ’n wanvoorstelling oor die kind se afstamming neerkom en daarom
in beginsel sy reg op identiteit skend. Hierbenewens kom dit voor of die “reg” op kennis van
die eie afstamming, gesien uit die hoek van die leerstuk van subjektiewe regte, 68 ’n
genotsbevoegdheid van die persoonlikheidsreg op identiteit daarstel, welke bevoegdheid aan
bande gelê sou word deur ’n kind kennis van sy eie afstamming te ontsê, en sodoende sy
identiteit oënskynlik op ’n onredelike wyse aantas. 69
Omdat die reg op kennisname van die eie afstamming as lewensbelangrik geag word, word
dit as ’n fundamentele mensereg gesien. 70 Smits 71 beskou ’n mens se kennis van sy
afstamming as deel van sy menswaardigheid. Wat Suid-Afrika betref, word erken dat elke
mens ingebore waardigheid het 72 en in sy wese die intrinsieke waarde van alle mense in ons
samelewing omvat. Menswaardigheid is ’n omvattende begrip wat menswees in al sy fasette
kleur en daarom onderliggend aan die totale menslike persoonlikheid is, sowel wat die fisiespsigiese
sye as geestelik-sedelike aspekte daarvan betref. 73 So gesien, kan menswaardigheid
dien as basis vir die uitbreiding van persoonlikheidsbeskerming en dus die erkenning van
persoonlikheidsregte wat nie in die Handves van Regte vermeld word nie, soos die regte op
die goeie naam, die gevoelslewe en die identiteit. 74 Die reg op kennis van die eie afstamming
kan dus goedskiks as ’n aspek van die reg op identiteit onder die reg op menswaardigheid
verskans word.
107

5. Samevatting
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar word algemeen aanvaar dat dit vir kinders wat nie hulle biologiese ouers ken nie, van
kardinale belang is om hulle te kan identifiseer. Die lewensbelangrike aard van hierdie belang
het internasionaal en nasionaal onvermydelik gelei tot die erkenning van die reg op kennis
van die eie afstamming. Hiertoe het die Verenigde Nasies se Convention on the Rights of the
Child ’n invloedryke bydrae gelewer en die beskouing gevestig dat die reg om die eie
afstamming te ken, ’n aspek is van die reg van ’n kind om haar identiteit te bepaal en in stand
te hou. Op nasionale vlak wissel die mate van erkenning nietemin van land tot land. Wat
Suid-Afrika betref, is daar nog geen blyke van ’n uitdruklike erkenning nie, alhoewel die reg
wel by implikasie by byvoorbeeld aanneming erken word. Die lewensbelangrike aard van die
reg op kennis van die eie afstamming beteken natuurlik nie dat dié reg absoluut geld nie,
aangesien dit in botsing kan kom met byvoorbeeld die reg op privaatheid van die biologiese
ouers. In sodanige gevalle is uiteraard ’n noukeurige afweging van die teenoorstaande
belange in die lig van die betrokke omstandighede en met inagneming van alle relevante
faktore nodig. Daar is verskillende kontekste waarin die belangrikheid van die kennis van die
eie afstamming op die voorgrond tree, te wete by kunsmatige inseminasie, die aanneming,
abandonnering en vervreemding van kinders, en by betwiste vaderskap. Dogmaties kom die
betrokke reg op die gebied van die persoonlikheidsreg te pas, en wel as ’n aspek van die regte
op privaatheid en identiteit. Weens die kardinale belangrikheid van die reg op kennisname
van die eie afstamming, behoort dit as ’n mensereg onder menswaardigheid in die Handves
van Regte erken te word.
Bibliografie
Bainham, A. 2005. Children – The modern law. Family Law: Bristol.
Besson, S. 2007. Enforcing the child’s right to know her origins: Contrasting approaches
under the Convention on the Rights of the Child and the European Convention on Human
Rights. International Journal of Law, Policy and the Family, 21(2):137–59.
Boezaart, T. (red.). 2009. Child law in South Africa. Kaapstad: Juta.
Collier, R. en S. Sheldon. 2008. Fragmenting fatherhood. Oxford: Hart.
Hubmann, H. 1990. Inhalt und Abgrenzung des zivilrechtlichen allgemeinen
Persönlichkeitsrechts. In Waldner en Künzl (reds.) 1990.
Fottrell, D. (red.). 2000 Revisiting children’s rights. 10 years of the UN Convention on the
Rights of the Child. Den Haag: Kluwer.
108

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Frick, M-T. 1991. Persönlichkeitsrechte. Rechtsvergleichende Studie über den Stand des
Persönlichkeitsschutzes in Österreich, Deutschland, der Schweiz und Liechtenstein. Wene:
Österreichischen Staatsdruckerei.
Heaton, J. 2009. The South African law of persons. Durban: LexisNexis.
Joubert, W.A. 1953. Grondslae van die persoonlikheidsreg. Kaapstad: Balkema.
King, E. 2011. A conflict of interests: Privacy, truth and compulsory DNA testing for
Argentina’s children of the disappeared. Cornell International Law Journal, 44:535–85.
Labuschagne, J.M.T. 1996. Die reg op afkomskennis as mensereg. Stellenbosch Law Review,
307–12.
Labuschagne, J.M.T. en P. Bakker. 1999. Naamsvoering en die behoefte aan sosio-juridiese
identiteit: ’n Regsantropologiese en menseregtelike perspektief. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 62(2):176-200.
Nagel, C. (red.). 2006. Huldigingsbundel vir J.M.T. Labuschagne. Durban: LexisNexis
Butterworths.
Neethling, J. 2012. Features of the Protection of Personal Information Bill, 2009 and the law
of delict. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 75(2):241-55.
—. 2010. Owerspel as onregmatige daad – Die Suid-Afrikaanse reg in lynregte teenstelling
met die Nederlandse reg. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 73(2):343–9.
—. 2010a. The right to privacy and divorce trials. South African Law Journal, 127(2):230–7.
—. 2007. Die Hoogste Hof van Appèl verleen erkenning aan die reg op identiteit as
persoonlikheids- en fundamentele reg. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:834–8.
—. 2006. Personality rights. In Smits (red.) 2006.
—. 2006a. Die betekenis en beskerming van die eer, dignitas en menswaardigheid in
gemeenregtelike en grondwetlike sin. In Nagel (red.) 2006.
—. 2005. Personality rights: A comparative overview. Comparative and International Law
Journal of Southern Africa, 38(2):210–45.
Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2010. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 6de uitgawe.
Durban: LexisNexis.
109

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2005. Neethling’s law of personality. 2de uitgawe.
Durban: LexisNexis.
Nehmelman, R. 2002. Het algemeen persoonlijkheidsrecht. Een rechtsvergelijkende studie
naar het algemeen persoonlijkheidsrecht in Duitsland en Nederland.Deventer: Kluwer.
O’Donovan, K. 2000. Interpretations of children’s identity rights. In Fottrell (red.) 2000.
Roos, A. 2003. The law of data (privacy) protection: a comparative and theoretical
study.Ongepubliseerde LLD-proefskrif. Universiteit van Suid-Afrika.
Schäfer, L. 2011. Child law in South Africa: Domestic and international perspectives.
Claremont: Juta.
Smits, J.M. 2003. Constitutionalisering van het vermogensrecht. In Smits e.a. (reds.) 2000.
Smits, J.M. (red.). 2006. Elgar Encyclopedia of Comparative Law. Cheltenham: Edward
Elgar.
Smits J.M. e.a. (reds.). 2003. Preadviezen uitgebracht voor de Nederlandse Vereniging voor
Rectsvergelijking. Deventer: Kluwer.
Van Bueren, G. 1998. The international law on the rights of the child. Dordrecht: Nijhoff.
Van der Linde, A. 2001. Grondwetlike erkenning van regte ten aansien van die gesin en
gesinslewe met verwysing na aspekte van artikel 8 EVRM. Ongepubliseerde LLD-proefskrif.
Universiteit van Pretoria.
—. 2002. Reg op inligting van ouers en hul minderjarige kinders. Obiter 338–47.
Van der Merwe, D., A. Roos, T. Pistorius en S. Eiselen. 2008. Information and
communications technology law. Durban: LexisNexis.
Veerman, P.E. 1992. The rights of the child and the changing image of childhood. Dordrecht:
Nijhoff.
Vonk, M. 2007. Children and their parents. Antwerpen: Intersentia.
Waldner W. en R. Künzl (reds.). 1990. Festschrift für Karl Heinz Schwab. Erlangen:
Buchner.
Eindnotas
110

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
* Navorsing vir hierdie bydrae is moontlik gemaak deur die ruim finansiële ondersteuning
van die Nasionale Navorsingstigting (NRF). Menings hierin vervat is egter dié van die
outeur, wat daarvoor verantwoordelikheid aanvaar.
1 Sien Labuschagne (1996:307–12); vgl. Van der Linde (2002:338–9).
2 Sien Besson (2007:138); Nehmelman (2002:212).
3 Sien Rose v Secretary of State for Health [2002] 2 FLR 962 (QB) par.12; Collier en Sheldon
(2008:93–4). Hierdie gedagtegang blyk ook uit die volgende diktum van die
Bundesverfassungsgericht (BVerfG 31 Januarie 1989, BverfGE 79, 256, 268–9):
“Abstammung … legt nicht nur die genetische Ausstattung des Einselnen fest und prägt so
seine Persönlichkeit mit. Unabhängig davon nimmt sie auch im Bewusstsein des Einzelnen
eine Schlüsselstellung für individualitätsfundung und Selbstverst ndnis ein.”
4 Sien Bainham (2005:73) vn. 2; Besson (2007:138).
5 Besson (2007:138–9).
6 UN Doc A/44/736 1989.
7 Sien Heaton (2008:90).
8 Sien Besson (2005:131, 41–2) vir ’n bespreking van twee ander internasionale konvensies
(International Covenant on Civil and Political Rights, 1966; European Convention on Human
Rights, 1950) waar die reg op kennis van ouerskap nie uitdruklik erkenning geniet nie, maar
wel deur die European Court of Human Rights (ECHR) afgelei word uit die reg op
privaatheid van die kind (of sy reg op respek vir sy gesins- en private lewe): sien
byvoorbeeld. Gaskin v United Kingdom [1989] 12 ECHR 36 (Van der Linde 2002:338–9);
Miculic v Croatia [2002] ECHR 27). Sien ook oor die indirekte erkenning van die reg op
respek vir die gesinslewe in Suid-Afrika, Van der Linde (2001:223–30); Van der Linde
(2002:345–6); vgl. Dawood, Shalabi and Thomas v Minister of Home Affairs 2000 3 SA 936
(KH) 962.
9 Die regte om onmiddellik na geboorte geregistreer te word en ’n nasionaliteit te verwerf,
word reeds in die International Covenant on Civil and Political Rights, 1966 art. 24
uitgestippel, en is volgens Besson (2007:141) “essential to the constitution and preservation
of a child’s identity”.
10 My kursivering.
11 See Bainham (2005:73); O’Donovan (2000:78).
12 Sien Besson (2007:141, 143).
13 [2002] 2 FLR 962 (QB) par. 12; sien Collier en Sheldon (2008:93–4).
14 Sien hier onder par. 3; Besson (2007:152 e.v.).
15 Sien in die algemeen Besson (2007:139, 153 e.v.).
111

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
16 Sien Schäfer (2011:115–26); Boezaart (2009:15–7, 285); Labuschagne en Bakker
(1999:189–90); Neethling, Potgieter en Visser (2005:36) vn. 376; sien ook hier bo n. 9.
17 Dit is bv. die standpunt van die Hoge Raad (Valkenhof-arrest HR 15 April 1994, NJ 1994,
608) in Nederland en die Bundesverfassungsgericht (BVerfG 31 Januarie 1989, BVerfGE 79,
256) in Duitsland (sien Nehmelman 2002:206 e.v., 212).
18 Die reg strek nie verder as kennisname van die betrokke inligting nie en impliseer ook nie
die reg om die ouers te ontmoet, te leer ken en by hulle te wees nie (sien Besson 2007:145–
6).
19 Sien Besson (2007:146–7).
20 Daar word aan die hand gedoen dat hierdie afweging in die Suid-Afrikaanse reg met
verwysing na die algemene redelikheids- of boni mores- (regsoortuigings van die
gemeenskap) kriterium moet geskied. Hier is die kernvraag of die uitoefening van die kind se
reg op kennis van eie afstamming die teenoorstaande belang (veral privaatheid) van die ouer
in die lig van al die omstandighede van die geval volgens die regsopvattings van die
gemeenskap op ’n redelike of onredelike wyse sou aantas (vgl. Neethling en Potgieter
2010:38–9).
21 (Sien Besson 2007:147–148, 156; sien oor die Nederlandse en Duitse reg Nehmelman
2002:206 e.v.; Hubmann 1990:18 e.v.; Smits 2003:126–8; vgl. Neethling 2005:237).
22 (2007:156).
23 Hierdie afweging van die teenoorstaande belange is ook kenmerkend van die benadering in
die ECHR sedert 2006 (sien Besson 2007:150–2).
24 Vgl. Vonk (2007:23 e.v.).
25 Sien ook Labuschagne (1996:309) vir ander oorwegings.
26
Sien ook Labuschagne (1996:310) vir aanvullende argumente t.g.v. die openbaarmaking
van die skenker se identiteit.
27 Vgl. die onlangse koerantberig oor kunsmatige inseminasie in die Österreich van 15 April
2012 onder die opskrif: “Baby-Weltrekord: ‘Mein Vater hatte 600 Kinder’”.
28 Sien in die algemeen Collier en Sheldon (2008:92); O’Donovan (2000:78); Smits
(2003:129); Besson (2007:147). Let nietemin daarop dat die einde van skenker-anonimiteit in
sowel Engeland as Nederland tot ’n afname in beskikbare sperm gelei het. Dit kan daartoe
aanleiding gee dat pare sperm in ander lande verkry of selfs vars sperm oor die internet bestel
(sien Vonk 2007:148).
29 Collier en Sheldon (2008:92). Dit blyk duidelik uit die Engelse saak Rose v Secretary of
State for Health [2002] 2 FLR 962 (QB) [12] (sien Collier en Sheldon 2008:93–4), waar die
moeder haar kind volmondig ondersteun het in haar aansoek om haar biologiese skenkervader
se identiteit te mag ken.
112

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
30 Sien Van Bueren (1998:120 e.v., 126); O’Donovan (2000:79–80); vgl. Labuschagne
(1996:307–8).
31 Ingevolge art. 33(1)(c), saamgelees met art. 19(c), van die Wet op Menslike Weefsel 65
van 1983, mag niemand ’n feit openbaar waardeur die identiteit van ’n lewende
gameetskenker vir doeleindes van kunsmatige inseminasie vasgestel kan word nie. Ook die
verpligte lêers waarin besonderhede van gameetskenkers kragtens regulasies aangeteken
moet word, mag aan niemand anders as die ontvanger en haar eggenoot beskikbaar gestel
word nie, tensy die Wet anders bepaal of op bevel van ’n hof (sien hieroor Labuschagne
1996:311–2). Daar word dus hoegenaamd nie voorsiening gemaak vir die reg op kennis van
die eie afstamming van ’n kind wat deur die kunsmatige inseminasie verwek is nie (sien ook
Labuschagne 1996:312). ’n Wetswysiging dat so ’n kind vanaf 18-jarige ouderdom toegang
tot die lêer mag verkry, sou hierdie leemte regstel en Suid-Afrika in ooreenstemming met die
wetgewing in vele ander lande bring (sien die volgende n.).
32 Sien die Nederlandse Wet Donorgegevens Kunstmatige Bevruchting van 25 April 2002,
Staatsblad 202 no. 240 (sien Vonk 2007:148–9; vgl. Smits 2003:128–9); die Engelse Human
Fertilisation and Embryology Authority (Disclosure of Donor Information) Regulations 2004,
Statutory Instrument 2002 no. 1511 (sien Vonk 2007:23, 147–8; Besson 2007:154–5); en die
Noorweegse Wet 100 van 2003-12-05 (Bioteknologiloven) art. 2-7 (sien Norway’s Third
Report to the United Nations Committee on the Rights of the Child (2003) 57).
33 In Engeland geld die uitsluiting van juridiese vaderskap net t.a.v ’n wetlik gemagtigde
(gelisensieerde) spermskenking. In ander gevalle word die skenker ook as die juridiese vader
van die kind geag (sien Bainham 2005:93 vn. 7; Vonk 2007:7, 150–3). Hierdie onderskeid
word nie in Nederland gemaak nie (Vonk 2007:7, 151, 156–7). In Suid-Afrika ontstaan daar
ook geen regsverhouding tussen die skenker en die kind wat kunsmatig verwek is nie. Die
kind word trouens vir alle doeleindes as die wettige kind van sy ouers geag asof die gamete
waarmee hy/sy verwek is, van hulle afkomstig is (sien art. 40 van die Kinderwet 38 van 2005;
Boezaart 2009:46).
34 Sien Collier en Sheldon (2008:92–3); Vonk (2007:148).
35 Sien Van Bueren (1998:120 e.v., 126).
36 Sien Bainham (2005:301 e.v.); Norway’s Third Report to the United Nations Committee on
the Rights of the Child (2003) 61; vgl. ook Besson (2007:154–5, 155–6) oor Engeland en
Switserland.
37 Sien Schäfer (2011:309).
38 Artt. 245, 246 en 247 (sien Schäfer 2011:308).
39 Sien art. 248(3).
40 2011:309.
41 Art. 248(1)(a).
42 Art. 248(2).
113

43 Sien O’Donovan (2000:79-81); Besson (2007:154, 155).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
44 Soos deur onwettige heimlike aanneming, of waar die kinders van Jode in Nederland
gedurende die Tweede Wêreldoorlog aan nie-Joodse ouers toevertrou is ten einde hulle van
die gaskamers te red en na die oorlog van hul biologiese ouers vervreem geraak het (sien Van
Bueren 1995:118–20). Argentinië bied ’n skokkende voorbeeld van gewelddadige
vervreemding, waar 30 000 kinders en hulle ouers ná die militêre oorname in 1976 verdwyn
het en van mekaar geskei is. Selfs swanger vroue is gevang en doodgemaak nadat hulle
geboorte geskenk het. Die kinders is meestal heimlik aangeneem (sien King 2011:535 e.v.;
Veerman 1992:192).
45 Sien Van Bueren (1995:118–20); Besson (2007:143); Veerman (1992:192). King
(2011:535 e.v.) behandel Argentinië (sien die vorige n.) se jongste poging om die nou
volwasse kinders se identiteit te bepaal d.m.v. verpligte DNS-toetse waar daar ’n vermoede
bestaan dat die ouers die kinders willens en wetens onwettig aangeneem het. Sodoende word
die reg op privaatheid van die kinders (wat hulle veelal nie aan die toetse wil onderwerp nie)
ondergeskik gestel aan die grootouers se reg om die waarheid omtrent die kinders uit te vind.
King doen aan die hand dat hierdie twee botsende belange versoen kan word, maar dit lê nie
op my weg om haar voorstelle, wat beslis oorweeg moet word in ander lande wat soortgelyke
probleme ervaar, te bespreek nie.
46 In Suid-Afrika is die uitgangspunt pater est quem nuptiae demonstrant. Die volgende
faktore mag relevant wees ten einde hierdie vermoede te weerlê of om vaderskap te bewys:
afwesigheid van seks, onvrugbaarheid, die swangerskapsduur, die exceptio plurium
concubentium, fisieke trekke, voorbehoedmiddels en bloed- of DNS-toetse, wat natuurlik die
kind self ook kan betrek (sien Heaton 2008:55–64; vgl. Neethling, Potgieter en Visser
2005:224 vn. 65).
47 Rechtbank Arnhem (Enkelvoudige Handelskamer) 15 April 2009, nr. 168738 / HA ZA 08-
567; sien Neethling (2010:343 e.v.) vir ’n bespreking.
48 In Suid-Afrika was die feite in Johncom Media Investments Ltd v M 2009 4 SA 7 (KH)
soortgelyk (sien Neethling 2010a:230 e.v.).
49 Sien Bainham (2005:193 e.v.); vgl. ook Collier en Sheldon (2008:94-5). Vgl. F v L 1987 4
SA 525 (W) 528, waar die hof te kenne gegee het dat die kind se welstand weldeeglik
verreken moet word by betwiste vaderskapgevalle.
50 Sien Joubert (1953:146-7); Neethling (2005:223); Neethling, Potgieter en Visser (2005:13).
51 Die reg om te weet van welke ouers ’n mens afstam, het in 1989 in Duitsland beslag gekry
in ’n beslissing van die Bundesverfassungsgericht (BVerfGE 79, 256; sien Smits 2003:127–8;
Labuschagne 1996:307). Inbreukmaking op die moeder se persoonlikheidsreg is nie
geoorloof as die kind se doel op ’n ander minder ingrypende wyse bereik kan word nie. In ’n
latere uitspraak (1997) het die Bundesverfassungsgericht (BVerfGE 96, 56; sien Smits
2003:17-8, 128) insgelyks te make gehad met ’n buite-egtelike kind wat wou weet wie haar
vader is. Die hof bevestig dat die kind en moeder se teenoorstaande regte afgeweeg moet
word, maar verklaar dat die kind se reg op kennis van ouerskap nie ’n reg op die verskaffing
van sodanige inligting deur die ouers verleen nie – slegs die staat kan hiertoe verplig word.
Die hof verklaar (63): “Das allgemeine Persönlichkeitsrecht umfasst zwar auch das Recht auf
114

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kenntnis der eigenen Abstammung. [Die Grondwet] verleiht aber kein Recht auf
Verschaffung solcher Kentnisse, sondern kann nur vor der Vorenthaltung erlangbarer
Informationen durch staatliche Organe schützen.” Sien ook Frick (1991:216, 285); Besson
(2007:155); Neethling (2005:237). Vir ’n kritiese beskouing van die idee van ’n algemene
persoonlikheidsreg, sien Neethling, Potgieter en Visser (2005:14–5).
52 Die locus classicus vir hierdie siening is die Valkenhorst-beslissing (HR 15 April 1994, NJ
1994, 608; sien Smits 2003:126–7; Nehmelman 2002:211–4; vgl. Labuschagne 1996:308).
Hier het dit gegaan oor ’n kind wat meer as 50 jaar tevore gebore is in ’n Katolieke inrigting
vir ongehude moeders. Sy versoek die inrigting om toegang tot haar dossier waaruit dit sou
blyk wie haar vader is. Haar moeder, asook die inrigting (toe die moeder tydens die
regsproses sterf), weier egter om toe te stem. Die Hooge Raad is van oordeel dat die reg van
die kind om te weet van wie sy afstam, afgeweeg moet word teen die regte en belange van
andere. In casu weeg die belange van die moeder egter nie swaarder as die kind se “vitale
belang” om te weet wie haar ouers is nie.
53 Sien Frick (1991:216, 285).
54 Sien Smits (2003:126) e.v.; Hubmann (1990:18 e.v.); Nehmelman (2002:206–12).
55 Sy selfbestemmingsreg op sy persoonlike inligting: sien Smits (2003:127) vn. 347; hierop
word later in meer besonderhede ingegaan.
56 Sien Neethling (2005:237).
57 Sien bv National Media Ltd v Jooste 1996 3 SA 262 (A) 271; Universiteit van Pretoria v
Tommie Meyer Films (Edms) Bpk 1977 4 SA 376 (T) 384; Swanepoel v Minister van
Veiligheid en Sekuriteit 1999 4 SA 549 (T) 553; Huey Extreme Club v McDonald t/a Sport
Helicopters 2005 1 SA 485 (K) 494; Deutschmann; Shelton v Commissioner for the SARS
2000 2 SA 106 (OK) 123; vgl. NM v Smith (Freedom of Expression Institute as amicus
curiae) 2007 5 SA 250 (KH) 262; Financial Mail (Pty) Ltd v Sage Holdings Ltd 1993 2 SA
451 (A) 462; Bernstein v Bester 1996 2 SA 751 (KH) 789; sien ook Neethling, Potgieter en
Visser (2005:32).
58 In National Media Ltd v Jooste 1996 3 SA 262 (A) 271 word dit soos volg gestel: “A right
to privacy encompasses the competence to determine the destiny of private facts … The
individual concerned is entitled to dictate the ambit of disclosure eg to a circle of friends, a
professional adviser or the public … He may prescribe the purpose and method of the
disclosure … Similarly … a person is entitled to decide when and under what conditions
private facts may be made public. A contrary view will place undue constraints upon the
individual’s so-called ‘absolute rights of personality’.” Sien ook Neethling, Potgieter en
Visser (2005:31); Neethling (2012:244).
59 Sien Neethling, Potgieter en Visser (2005:268–209); Neethling (2012:244).
60 Sien hier bo par. 3.2.
61 Sien die Grondwet art. 32; die Wet op die Bevordering van Toegang tot Inligting 2 van
2000 artt. 11, 50 (Van der Merwe e.a. 2008:358-60; vgl. Van der Linde 2002:346;
Labuschagne 1996:312).
115

62 2003:690–1; sien ook Neethling, Potgieter en Visser (2005:275) vn. 98.
63 Sien par. 2.
64 Sien Besson (2007:141, 143).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
65 Sien Labuschagne en Bakker (1999:176 e.v.) wat die naam tipeer as die mens se
sosiojuridiese identiteit.
66 Sien Grűtter v Lombard 2007 4 SA 89 (HHA) 93; sien ook Neethling, Potgieter en Visser
(2005:36); Neethling (2011:63-4).
67 Vgl. Besson (2007:140) oor die reg van ’n kind op die waarheid oor sy of haar afstamming.
68 Sien Neethling en Potgieter (2010:53 e.v.).
69 Sien Neethling en Potgieter (2010:53, 56–7).
70 Sien Besson (2007:140–1); Norway’s Third Report to the United Nations Committee on the
Rights of the Child (2003) 57; sien ook Labuschagne (1996:312).
71 2003:128.
72 Grondwet art. 10.
73 Sien Neethling (2006:94-6); sien ook Neethling en Potgieter (2010:19) vn. 147.
74 Sien hieroor Neethling, Potgieter en Visser (2005:76–7) vne. 418-9, 129 (goeie naam);
Wiese v Moolman 2009 6 SA 122 (T) 124–5; Neethling (2010:343 e.v.) (gevoelslewe);
Grütter v Lombard 2007 4 SA 89 (HHA); Neethling (2007:834 e.v.) (identiteit).
116

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vonnisbespreking: Beskrywing van geskenkte
onroerende goed wat met ’n verband beswaar is:
Scholtz v Scholtz 2012 1 SA 382 (WKK); Scholtz v
Scholtz (209/2011) [2012] ZASCA 9
Opsomming
Johan Lötz en Chris Nagel
Johan Lötz en Chris Nagel: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit Pretoria
Hierdie vonnisbespreking handel oor die vraag of die feit dat onroerende goed wat geskenk
word met ’n verband beswaar is, ’n wesenlike beding is wat in die skenkingskontrak vervat
moet word ten einde aan die geldigheidsvereistes van artikel 5 van die Algemene
Regswysigingswet 50 van 1956 en artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding 68 van 1981 te
voldoen. Na oorweging vn die twee Scholtz-sake in die lig van relevante positiewe reg en
wetgewing argumenteer die skrywers dat die bestaan van ’n verband en die wyse waarop na
die skenking daarmee gehandel word nie noodwendig wesenlike bedinge van die skenking is
nie. Of sodanige inligting ingesluit moet word, is ’n feite- en nie ’n regsvraag nie en sal van
die omstandighede van elke saak afhang. Dit sal dus verkeerd wees om die insluiting daarvan
in alle skenkingskontrakte van onroerende goed te vereis.
Abstract
Description of donated immovable property encumbered by a mortgage bond
This case note deals with the question whether the fact that immovable property which has
been donated is encumbered by a mortgage bond, is a material or essential term of the
contract of donation which should be included in such a contract for it to be valid in terms of
both section 5 of the General Law Amendment Act 50 of 1956 and section 2(1) of the
Alienation of Land Act 68 of 1981. Having considered the judgments in the two Scholtz cases
in view of the relevant positive law and legislation, the authors argue that the existence of a
mortgage bond and the manner in which it should be dealt with after the donation are not
necessarily material terms of the donation. Whether this information should be included is not
a question of law but of fact and will depend on the circumstances of each case. To require
the inclusion thereof in all contracts of donation of immovable property would therefore be
wrong.
117

1. Inleiding en tersaaklike wetgewing
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die onderhawige beslissings het gehandel oor die geldigheid van ’n skenkingskontrak in die
lig van die formaliteitsvereistes – in die besonder die omskrywing van die geskenkte saak –
wat in twee wette gestel word, naamlik die Algemene Regswysigingswet 50 van 1956 en die
Wet op Vervreemding van Grond 68 van 1981.
1.1 Algemene Regswysigingswet 50 van 1956
Artikel 5 van die Algemene Regswysigingswet bepaal dat geen skenking wat na 22 Junie
1956 aangegaan is, ongeldig is bloot op grond van die feit dat dit nie geregistreer of notarieel
verly is nie, met dien verstande dat geen skenkingskontrak waaronder nog presteer moet word
en wat na die inwerkingtreding van die Wet aangegaan word, geldig is nie, tensy die
bepalings daarvan beliggaam is in ’n skriftelike dokument wat onderteken is deur die skenker
of deur ’n persoon wat handel in die skriftelike opdrag van die skenker en sodanige
skriftelike opdrag in die teenwoordigheid van twee getuies gegee is.
Die Wet is net op sogenaamde egte skenkings van toepassing, naamlik skenkings wat uit
suiwer vrygewigheid en onbaatsugtige welwillendheid gemaak is. 1 Dit is ’n eensydige
kontrak wat aangegaan word met die bedoeling om die skenker te verarm en die begunstigde
te verryk; sodra die ontvanger ’n teenprestasie moet lewer, is dit nie ’n egte skenking nie. 2 Dit
moet ook ’n skenking wees wat nog uitgevoer moet word. 3 Die formaliteite in die Wet is ook
net op skenkings inter vivos van toepassing en skenkings mortis causa moet aan die
geldigheidsvereistes vir testamente voldoen. 4
Literatuur oor die algemene regsaard en -gevolge van skenkings is betreklik min; 5 en oor die
geldigheidsvereiste in artikel 5, naamlik dat die bepalings van ’n skenking in ’n dokument
vervat moet wees, ensovoorts, is daar nie ’n oorvloed gesag nie. 6 Soos hier onder blyk, het
die hoë hof in die saak onder bespreking swaar gesteun op Savvides v Savvides 1986 2 SA
325 (T).
1.2 Wet op Vervreemding van Grond 68 van 1981
Artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding van Grond bepaal dat geen vervreemding van
grond na die inwerkingtreding van hierdie artikel (19 Oktober 1982), behoudens die
bepalings van artikel 28, van krag is nie tensy dit vervat is in ’n vervreemdingsakte wat deur
die partye daarby of deur hulle agente, handelende op hulle skriftelike gesag, onderteken is.
Vir doeleindes van die onderhawige bespreking is dit belangrik om in gedagte te hou dat
“vervreem” ingevolge artikel 1 van die Wet ook die skenking van grond insluit. Behoudens
enkele uitsonderings wat nie hier ter sake is nie, sluit grond ook enige belang in grond in. 7
Artikel 2(1) vereis dat die bepalings van die vervreemding in die akte vervat moet word. Dit
hou in dat al die essensiële bedinge van die ooreenkoms (essentialia), soos die koopsaak, die
koopprys en die partye, op skrif en in voldoende besonderhede beskryf moet wees, sodat dit
sonder ekstrinsieke getuienis uit hoofde van die dokument self geïdentifiseer en bepaal kan
118

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word. Dieselfde geld alle ander wesenlike bedinge in die ooreenkoms. 8 Die doel van artikel
2(1) is om (a) geskille oor die inhoud van die kontrak te voorkom, (b) onsekerhede oor die
inhoud van die kontrak uit die weg te ruim 9 en (c) wanpraktyke teen te werk. 10 Die
formaliteitsvereistes in artikel 5 van die Algemene Regswysigingswet 50 van 56 het
waarskynlik dieselfde oogmerk. 11 Terwyl beslissings oor artikel 5 betreklik skaars is, wemel
dit van die gerapporteerde beslissings van dispute gegrond op artikel 2(1). 12 In die beslissings
onder bespreking het die hof, vreemd genoeg, egter na net een uitspraak verwys, naamlik
Stalwo hier bo.
Teen hierdie agtergrond kan die beslissings onder bespreking geëvalueer word.
2. Feite en regsvraag in Scholtz
Die partye het in November 2007, terwyl hulle nog getroud was, ’n skriftelike
skenkingsooreenkoms aangegaan. Die tersaaklike gedeelte van die ooreenkoms (Aanhangsel
A tot die stukke voor die hof) 13 was soos volg:
1. Die skenker [verweerder] skenk aan die begiftigde [eiser] as ’n skenking inter
vivos sy halwe aandeel in ’n sekere erf nr. 1809, Bakkershoogte, wat die skenker
se eiendom kragtens Transportakte nr. T27151/2004 (“die eiendom”) is.
2. Die skenker onderneem om onmiddellik al sodanige handelinge te verrig as wat
nodig mag wees om die eiendom aan die begiftigde oor te dra.
3. Die begiftigde sal die oordragkoste, met inbegrepe van hereregte, betaal.
4. Die begiftigde aanvaar die skenking met dank.
Die eiser doen aansoek om ’n bevel vir spesifieke nakoming ingevolge die ooreenkoms. Die
verweerder opper die volgende verweer:
In ieder geval is die eiendom Erf 1809 Bakkershoogte gehou kragtens transportakte
T2715/2004 verbind by wyse van ’n eerste verband ten gunste van Nedbank Beperk
tot ’n bedrag van ongeveer R2 miljoen. Geen voorsiening word gemaak in aanhangsel
A met betrekking tot Nedbank Beperk se regte en hoe dit geraak word nie en is
aanhangsel A om hierdie rede ook onafdwingbaar.
Die regsvraag waaroor die hoë hof (en die hoogste hof van appèl) gevolglik kragtens reël
33(4) van die Eenvormige Hofreëls uitsluitsel moes gee, was of onroerende eiendom wat met
’n verband beswaar is, geldiglik aan ’n ander persoon geskenk kan word terwyl daar in die
skenkingsakte geen melding van die verband gemaak word nie. Dit behoef geen betoog nie
dat hierdie vraag beantwoord moes word in die lig van die vereiste in artikel 5 van Wet 50
van 56 dat “die bepalings” van die skenking in die skenkingskontrak vervat moet word. 14
119

3. Uitspraak en redes van die hof benede in Scholtz
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Regter Le Grange steun in sy uitspraak in Scholtz swaar op Savvides, waar ’n soortgelyke
regsvraag ter sprake was, naamlik of ’n eiendom wat aan die beperkte saaklike reg van ’n
verbandhouer onderhewig was, geskenk kan word sonder dat die skenkingsakte enige
verwysing na die beswaring bevat. Die skenker sou bloot haar eiendom soos in die akte van
transport omskryf, aan haar kinders skenk, maar in die prokurasie wat in die saak ter sprake
was, het sy geen aanduiding gegee dat die eiendom beswaar was nie en dus die indruk gewek
dat sy ongekwalifiseerde of onbelemmerde eiendomsreg van die saak aan haar kinders wou
oordra. In sy uitspraak in Savvides verwys waarnemende regter Myburgh na die sinsnede
“tensy die bepalings daarvan beliggaam is in ’n skriftelike dokument” in artikel 5 van die
Algemene Regswysigingswet 50 van 56 en verklaar: 15 “In my view merely to say she donated
the property presupposes that she was the absolute owner thereof which she was not.” Met
verwysing na die volgende stelling in ’n vorige uitgawe van Owens se bydrae in The Law of
South Africa, 16 naamlik dat “[n]ot only ownership but also limited real rights in property,
such as a mortgage bond or the ownership of land subject to a usufruct may be donated”, 17
beslis die regter dat ’n skenker ’n omskrewe beperkte saaklike reg oor ’n eiendom kan skenk
mits die skenker die absolute eienaar van die beperkte saaklike reg is wat hy of sy wil
skenk. 18 Die regter meld voorts dat in daardie saak daar geen poging aangewend is om die
omvang van die skenker se eiendomsreg in die skenking te omskryf nie. Daar moet in
gedagte gehou word dat sy nie die absolute eienaar (’n begrip ontleen aan Owens hier bo) van
die eiendom was nie en dat die geheel van haar eiendomsreg (“the whole of her ownership”)
onderhewig was aan die saaklike reg van die verbandhouer. Volgens die regter is die
bepalings van die skenking om daardie rede nie ooreenkomstig artikel 5 op skrif gestel nie,
wat dan ook die einde van die moontlike regsgeldigheid van die “gepoogde” skenking
beteken het. 19
In Scholtz voer die begiftigde (eiser) se advokaat aan dat die bovermelde uitsprake in
Savvides bloot in die verbygaan (obiter) gemaak is, aangesien dit glad nie met die basiese
beginsels van ’n skenking gehandel het nie en dus nie gevolg moet word nie. Hy argumenteer
voorts dat die bepalings van artikel 5 van die Algemene Regswysigingswet nooit meer
beswarend as dié van artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding van Grond kan wees nie en
op ’n soortgelyke wyse uitgelê moet word. In appèl is daar egter ’n stokkie voor dié argument
gesteek, aangesien daar bevind is dat waar grond geskenk word, beide wette van toepassing
is, maar omdat die Regswysigingswet strenger vereistes daarstel deurdat die skenker se
handtekening deur twee getuies geattesteer moet word, dit voorrang geniet by
skenkingskontrakte, soos in hierdie geval. 20 Die laaste been van sy betoog was dat die
versuim om die beperkte saaklike reg van die verbandhouer te vermeld, nie nietigheid van die
skenking tot gevolg kan hê nie, aangesien dit nie eers ’n vereiste vir die vervreemding van
grond is nie. 21 Soos te verwagte, het die skenker (verweerder) se advokaat hom geheel en al
met die bevindings in Savvides vereenselwig, naamlik dat die skenking weens die gewraakte
versuim nietig was. 22
120

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Regter Le Grange meen dat die eiser se argument dat artikel 2(1) van die Wet op
Vervreemding van Grond ook op skenkings van toepassing is, nie sonder meriete is nie. 23 . (’n
Mens sou dit eintlik as vanselfsprekend aanvaar in die lig van die tersaaklike bepalings wat
hier bo in paragraaf 1.2 weergegee is en wat die regter woordeliks aanhaal, 24 soos die geval
was in byvoorbeeld Janse van Rensburg v Koekemoer waarna hier bo verwys word en waarin
sonder omhaal aanvaar is dat artikel 2(1) aldus van toepassing is.) Die regter beskou die
volgende aanhaling uit Stalwo 658 oor die doel van artikel 2(1) as insiggewend
(“instructive”): 25
Section 2(1), whose objective is to achieve certainty in transactions involving the sale
of fixed property regarding the terms agreed upon and limit disputes, requires an
agreement for the sale of land to be in writing and signed by the parties. That means
that the essential terms of the agreement, namely the parties, the price and subject
matter, must be in writing and defined with sufficient precision to enable them to be
identified. And so must the other material terms of the agreement.
Gevolglik beslis die regter dat dieselfde oorwegings ook die bepalings van artikel 5 van die
Algemene Regswysigingswet moet onderlê, naamlik om sekerheid (“certainty”) in
transaksies te verseker. 26 Regter Le Grange voer aan 27 dat in die konteks van skenkings wat
nog uitgevoer moet word, die woorde “die bepalings” beteken dat ten minste na al die
wesenlike bedinge verwys (“refer”) moet word, naamlik die voorwerp (“subject matter”) van
die skenking wat met voldoende duidelikheid omskryf moet word, dat een party eiendom aan
’n ander oordra en dat een party geen teenprestasie sal lewer nie of, indien dit wel nodig is, ’n
teenprestasie moet lewer wat van geringe waarde is.
Die nievermelding van die verband oor die skenking is vir regter Le Grange belangrik, want
dit verdoesel die ware toedrag van sake: “On the face of the contract, the Defendant appears
to be the owner of an unencumbered portion of the property, which is not the case.” Soos in
Savvides is die feit dat beperkte saaklike regte ook geskenk kan word, klaarblyklik die
deurslaggewende rede vir die regter se beslissing, met verwysing na Stalwo 658, dat daar nie
aan die statutêre voorskrif in artikel 5 voldoen is nie: 28
Since limited real rights in property such as a mortgage bond or the ownership of land
subject to a usufruct may be donated, the need to define the real extent of one’s
ownership in property becomes imperative. The failure to do so will definitely fall
short of the requirements as stipulated in section 5(1) of the General Law Amendment
Act, Act 50 of 1956.
Die regter 29 herhaal dat die verweerder sy eiendomsreg as dié van ’n absolute eienaar beskryf
nieteenstaande die feit dat die hele eiendom met ’n verband ten gunste van Nedbank beswaar
was. Gevolglik is dit volgens die regter onseker of die verweerder bedoel het om ’n
onbeswaarde eiendom te skenk en of dit die bedoeling was dat sy verpligtinge ingevolge die
verband deur die eiser oorgeneem sou word. ’n Belangrike opmerking van die regter oor die
oordrag van onroerende eiendom wat vir doeleindes van hierdie bespreking belangrik is,
lui: 30
121

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The rights of bondholders, in my view, must be an important consideration where a
donation of an encumbered property is concerned as no transfer of immovable
property can be registered unless the bond over the property is cancelled or the
transferee is substituted for the transferor as debtor in respect of the bond. In this
regard see section 56(1) and 57(1) of the Deeds of Registries Act, 47 of 1937.
Ondanks vertoë deur die eiser oor die moontlike aflossing van die verband en die betaling
van oordragkoste deur die eiser of die verweerder na gelang die geval, hou regter Le Grange
voet by stuk en beslis soos volg: 31
In terms of the law, the terms of the donation must be stipulated in the deed. In this
instance it was not done and only demonstrates that the terms of the donation are
vague, uncertain and not defined properly and with sufficient clarity … The failure of
the Defendant to define the full extent of his ownership of the property, which was
subject to the real right of the bondholder, clearly fall [sic] short of what is required
by law … The reasoning in the Savvides case is therefore sound. By reason of the
aforegoing, “the terms of the donation” were not reduced in writing as required by
law … It follows that the parties failed to comply with section 5(1) of the General
Law Amendment Act 50 of 1956, therefore rendering the contract of donation void.
Die klaarblyklike resultaat van die uitsprake in Savvides en Scholtz is dat waar onroerende
eiendom geskenk word – hetsy dit ingevolge die Regswysigingswet of die Wet op
Vervreemding van Grond geskied – ’n besondere vereiste vir die geldigheid van die
skenkings- of vervreemdingsakte gestel en in ons reg ingevoer word, naamlik dat die bestaan
en omvang van ’n beperkte saaklike reg oor die eiendom, soos ’n verbandreg of vruggebruik,
ten gunste van ’n ander party ten volle in die akte openbaar moet word.
Die korrektheid van die invoer van sodanige vereiste word hier onder beoordeel.
4. Uitspraak en redes van die hoogste hof van appèl in Scholtz
In appèl deur die begiftigde (appellant/eiser) het die skenker (respondent/verweerder) steeds
vasgeklou aan sy verweer dat die lot van die bestaande verband oor die geskenkte eiendom ’n
wesenlike beding is. Aangesien die skenkingsakte swyg oor hoe met die verband gehandel
moet word, so is ook in appèl geargumenteer, was al die bedinge nie skriftelik daarin vervat
nie. Gevolglik was die skenking weens hierdie late nietig.
Die eerste punt in appèl was of artikel 5 van die Regswysigingswet of artikel 2(1) van die
Wet op Vervreemding van Grond die deurslag in die onderhawige saak moet gee.
Appèlregter Brand beslis dat waar grond geskenk word, beide wette van toepassing is, maar
omdat die Regswysigingswet strenger vereistes daarstel deurdat die skenker se handtekening
deur twee getuies geattesteer moet word, dit voorrang geniet by skenkingskontrakte. 32
Die verhoorhof se bevinding dat die nie-uitdruklike vermelding in die skenkingsakte van hoe
met die verband gehandel moet word, noodwendig veroorsaak het dat die skenking nietig is,
122

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word egter in appèl verwerp. Die rede hiervoor is dat die verhoorhof dit uit die oog verloor
het dat die ontbrekende beding (“missing term”) rakende die verband aangevul kon word
deur ’n behoorlike uitleg van die uitdruklike bedinge van die ooreenkoms, alternatief, deur dit
as ’n stilswyende beding te beskou. 33 Eersgenoemde moontlikheid word onderskryf deur die
algemene reël by die uitleg van kontrakte dat in geval van dubbelsinnigheid, die uitleg van ’n
kontrak nie beperk is tot die bewoording van die dokument nie, maar dat dit binne die
konteks of die feitelike omringende omstandighede en agtergrond daarvan uitgelê moet
word. 34
Wat die stilswyende beding-moontlikheid betref, wys appèlregter Brand daarop dat die
grondslag hiervan nie binne die bestek van die uitleg van uitdruklike bedinge val nie en ook
nie op uitdruklike wilsooreenstemming berus nie, maar dat dit spruit uit die gemeenskaplike
bedoeling van die partye soos deur die hof afgelei uit die uitdruklike bedinge van die kontrak
en die omringende omstandighede van die geval. 35 Met betrekking tot ’n stilswyende beding
in die konteks van statutêre formaliteitsvoorskrifte steun die hoogste hof van appèl op
Wilkens NO v Voges, 36 waar beslis is dat indien ’n stilswyende beding ingelees word in ’n
kontak wat aan statutêre formaliteitsvoorskrifte moet voldoen, dit nie afbreuk doen aan
sodanige statutêre formaliteitsvoorskrifte nie, en vervolg:
A tacit term in a written contract, be it actual or imputed, can be the corollary of the
express terms – reading, as it were, between the lines – or it can be the product of the
express terms read in conjunction with evidence of admissible surrounding
circumstances. Either way, a tacit term once found to exist, is simply read or blended
into the contract as such: as such it is “contained” in the written deed. Not being an
adjunct tool but an integrated part of the contract, a tacit term does not, in my opinion,
fall foul of … the Act [the predecessor of section 2(1) of the Alienation of Land Act].
Volgens appèlregter Brand kan daar nie uit die pleitstukke vasgestel word of daar inderdaad
’n dispuut bestaan het oor die wyse waarop met die verband gehandel moes word nie. Met
ander woorde, daar is ’n Babelse verwarring oor die vraag of die verband gekanselleer of
gesubstitueer moet word. 37 Die hoogste hof van appèl bevind dat indien hierdie verwarring
opgeklaar is, die ontbrekende bepaling deur kontraksuitleg of deur die invoeging van ’n
stilswyende beding aangevul kan word. 38 Met verwysing na Neethling v Klopper, 39 waar
bevind is dat statutêre formaliteitsvoorskrifte nooit daarin kan slaag om alle dispute uit die
weg te ruim nie, kom appèlregter Brand tot die volgende slotsom: 40
It therefore stands to reason that a subsequent dispute about the terms of the contract,
in itself, cannot render the agreement void ab initio. The court will simply have to
determine the dispute. Once the facts of this case have been determined on the
pleadings or by the court it may emerge that the donation is indeed invalid because
the deed omitted to record a material term.
Gevolglik word bevind dat die respondent nie ’n geldige verweer geopenbaar het nie en slaag
die appèl. 41
123

5. Bespreking
5.1 Die ondersteunende gesag en redenasie in Savvides
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Indien ’n mens die oorspronklike bron waarna die regter verwys, naamlik Owens, 42 nagaan,
verskyn die deurslaggewende stelling, “Not only ownership but also limited real rights in
property, such as a mortgage bond or the ownership of land subject to a usufruct may be
donated”, onder die opskrif “What may be donated” (soos die regter in Savvides wel aandui).
Owens het geen voetnoot bygevoeg waarin enige gesag vir die stelling vermeld word nie,
straks omdat dit vanselfsprekend is dat sodanige skenking gemaak kan word. Die stelling het
egter niks te doen met formaliteite vir die geldigheid van ’n skenking wat in die volgende
paragraaf van gemelde werk bespreek word nie. Dit is derhalwe moeilik om te verstaan hoe
die regter in Savvides bostaande stelling kon inspan as motivering vir sy beslissing dat die
skenking weens die nievermelding van die verband nie aan die formaliteitsvereistes voldoen
het nie: “The last sentence [die aangehaalde stelling hier bo] is authority for my saying that
she could have donated her unrestricted right of a portion of the ownership of the property but
not as it was done in the present case.” 43 Tog is hierdie redenasie in die verhoorhof in
Scholtz 44 as “sound” aanvaar en verklaar dat die bedinge van die skenking nie op skrif gestel
is nie “as required by law”. “What law?” is die vraag wat onwillekeurig na vore kom. Ons
stem gevolglik saam met die eiser se advokaat se betoog in Scholtz dat die bovermelde
uitsprake in Savvides bloot in die verbygaan (obiter) gemaak is, aangesien dit glad nie met
die basiese beginsels van ’n skenking gehandel het nie en dus nie gevolg moet word nie. In
appèl is daar ook nie ’n groot ophef van Savvides gemaak nie en appèlregter Brand het
terloops in die verbygaan opgemerk: 45 ”[T]he facts in Savvides were not entirely on all fours
with the facts of this case. Yet I believe they were similar enough to render the two cases
indistinguishable on their facts.” Soos hier bo bespreek, het die hoogste hof van appèl geheel
en al ’n ander benadering as die verhoorhof gevolg om tot die gevolgtrekking te kom dat die
skenker (verweerder/respondent) nie ’n geldige verweer geopenbaar het deur aan te voer dat
die skenkingsakte nie aan die formaliteitsvoorskrifte van artikel 5 van die Regswysigingswet
of artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding van Grond voldoen het nie.
Verder is Owens se voorbeelde van ’n skenking van beperkte saaklike regte, synde ’n
verband en onroerende goed onderhewig aan ’n vruggebruik, onvanpas, aangesien verbande
in die praktyk nie normaalweg “geskenk” word nie, maar vir doeleindes van sekerheidsessie
“gesedeer” word, 46 en ’n vruggebruik in elk geval weens die persoonlike aard daarvan deur
regswerking nie saam met die blooteiendom waaroor dit strek, of afsonderlik, vir skenking
vatbaar is nie. 47 ’n Vruggebruik kan net deur ’n voorbehoud of notariële sessie geskep en
ongedaan gemaak word. 48 Gevolglik staan dit die blooteienaar vry om na hartelus met sy of
haar beperkte saaklike reg (blooteiendom) te handel en is ’n bestaande vruggebruik oor
sodanige (bloot)eiendom in die konteks van ’n skenking irrelevant. Owens se skenkingscenario
hier bo is dus nie veel werd nie.
5.2 Regspraak oor artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding van Grond en voorgangers
daarvan
124

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hier bo is aangetoon dat die omskrywing van “vervreem” in hierdie Wet ook skenkings
insluit, en regspraak oor hierdie artikel rakende die omskrywing van die koopsaak is dus ook
vir skenkings relevant. Die volgende algemene riglyne oor die omskrywing van ’n koopsaak
kan aan die hand van Clements v Simpson 49 vasgestel word: ’n Absoluut akkurate beskrywing
van die saak is nie ’n vereiste nie, en solank die saak tot sekerheid herlei kan word, is dit
vanself seker (’n vry vertaling die beginsel van certum est quod certum reddi potest). In
hierdie verband merk hoofregter Watermeyer in Van Wyk v Rottcher’s Saw Mills (Pty) Ltd 50
oor ’n voorganger van die huidige artikel 2(1) op:
Clearly, if sec. 30 be construed so as to require a written contract of sale to contain,
under pain of nullity, a faultless description of the property sold couched in
meticulously accurate terms, then such a construction would merely be an
encouragement to a dishonest purchaser to escape from his bargain on a technical
defect in the description of the property, even in cases where there was no dispute at
all between the parties. Such construction would be an encouragement to dishonesty
and cause loss of revenue to the State, and it should be avoided if possible.
In Headermans (Vryburg) (Pty) Ltd v Ping Bai 51 is die volgende aanhaling uit die Van Wyksaak
dan ook as die korrekte benadering (“true approach”) beskryf:
There must, of course, be set out in the written contract the essential elements of the
contract. One of such essential elements is a description of the property sold and,
provided it is described in such a way that it can be identified by applying the
ordinary rules for the construction of contracts and admitting such evidence to
interpret the contract as is admissible under the parol evidence rule … the provisions
of the law are satisfied.
Voorgaande beteken nie dat die hof ’n kontrak vir die partye sal opstel indien hul bedoeling
nie met ’n redelike mate van sekerheid vasgestel kan word nie, maar soos regter Colman in
Burroughs Machines Ltd v Chenile Corporation of SA (Pty) Ltd 52 aandui:
inelegance, clumsy draftsmanship or loose use of language in a commercial document
purporting to be a contract, will not impair its validity as long as one can find therein,
with reasonable certainty, the terms necessary to constitute a valid contract.
Volgens die Clements-saak is die toets of die eiendom slegs uit hoofde van die koopkontrak
self behoorlik geïdentifiseer kan word sonder dat ekstrinsieke getuienis aangevoer moet word
oor die partye se onderhandelinge of wilsooreenstemming.
Dit is opvallend dat daar nie in een van bogemelde beslissings melding gemaak word van die
bestaan van beswarings op die koopsaak, soos ’n verband, wat openbaar moet word nie.
Voorts het die beslissing van die hoogste hof van appèl waarop in Scholtz gesteun is as gesag
vir die doelstellings van die Wet op Vervreemding van Grond, naamlik Stalwo, eintlik niks te
doen gehad met die regsvraag ter sprake nie en bloot bevestig wat teen hierdie tyd algemeen
oor die doel van artikel 2(1) bekend is. Stalwo het naamlik gehandel oor opskortende
voorwaardes, onderverdeling van landbougrond en die betaling van
eiendomsagentekommissie. Meer nog, juis oor die vraag wat as essensiële of wesenlike
125

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bedinge van ’n koopkontrak beskou moet word, het die hof in Stalwo 53 opgemerk dat “[w]hat
precisely is meant in this context by ‘material term’ need not be decided”. Dit is dus geen
gesag vir die uiteindelike beslissing dat die bestaan van ’n verband oor die betrokke eiendom
in ’n skenkings- of vervreemdingsakte geopenbaar moet word nie.
In appèl is Stalwo egter nie aan die groot klok gehang nie en net in ’n beperkte mate ingespan
as gesag dat die essentialia en wesenlike bedinge by die vervreemding van grond op skrif
gestel moet word, 54 en dat die moontlikheid bestaan dat ’n wesenlike beding as ’n
stilswyende beding in ’n vervreemdingsakte van grond ingelees mag word sonder dat die
wetgewer se bedoeling rakende formaliteitsvoorskrifte noodwendig daardeur verydel sal
word. 55
In Janse van Rensburg v Koekemoer 56 is beslis dat die skenking van ’n bewoningsreg ’n
“belang in grond” is, soos omskryf in artikel 1 van die Wet op Vervreemding van Grond, en
dat die skenkingsakte daarvan aan die vereistes van artikel 2(1) van die Wet op
Vervreemding van Grond en artikel 5 van die Algemene Regswysigingswet moet voldoen. In
Koekemoer was die reg op bewoning mondelings geskenk en derhalwe nietig.
5.3 Hoofstuk 2 van die Wet op Vervreemding van Grond
Terwyl artikel 2(1) in hoofstuk 1 van die Wet vervat is en dus op alle vervreemdings van
grond van toepassing is, 57 is hoofstuk 2 van die Wet volgens die opskrif daarvan net op die
verkoop van grond op afbetaling van toepassing. Hierbenewens bepaal die woordomskrywing
van “grond” in artikel 1 dat “grond” in artikel 3(2) en hoofstuk 2 beteken grond wat
hoofsaaklik vir woondoeleindes gebruik word of wat bestem is om hoofsaaklik aldus gebruik
te word. 58 Hierbenewens bevat artikel 1 ’n woordomskrywing van ’n “kontrak” waarvolgens
dit (a) ’n vervreemdingsakte is waarkragtens grond verkoop word teen ’n betaling deur die
koper aan die verkoper van ’n bedrag geld in meer as twee paaiemente oor ’n tydperk van
meer as een jaar; en (b) ook enige ooreenkoms of ooreenkomste wat tesame dieselfde
strekking het, watter vorm die ooreenkoms of ooreenkomste ook al mag aanneem.
Van besondere belang is artikel 6 in hoofstuk 2 wat sekere inligting voorskryf wat in
sodanige kontrak vervat moet word, onder andere:
’n Kontrak moet bevat ... indien die grond met ’n verband beswaar is, die naam en
adres van die persoon of sy verteenwoordiger, of in die geval van ’n
deelnemingsverband, die naam en adres van die benoemde maatskappy, of sy
verteenwoordiger, ten gunste van wie die verband oor die grond ten tyde van die
sluiting van die kontrak geregistreer is. 59
Artikel 7 bevat uitgebreide bepalings oor sertifikate wat die verkoper aan die koper moet
verskaf onder die opskrif “Verkoop van grond wat met verband beswaar is”, wat nie hier
herhaal word nie.
Die punt is eenvoudig dat die wetgewer dit uitdruklik uitgestippel het dat die gegewens oor
die bestaan van die verband en alles wat daarmee saamgaan, net in die kontrak vervat moet
126

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word by die verkoop van grond vir residensiële doeleindes soos hier bo uiteengesit. In die lig
hiervan moet die eiser se advokaat in Scholtz gelyk gegee word met sy argument dat so ’n
vereiste nie in die geval van ’n skenking gestel kan word terwyl dit nie eers in alle gevalle by
die verkoop van grond gestel word nie. Ongelukkig blyk dit nie uit die hofverslag of
bogenoemde inligting in die stukke voor die hof gedien het nie.
5.4 Wat is ’n wesenlike beding?
Hier bo is vermeld dat ten einde aan die bepalings van die Algemene Regswysigingswet en
die Wet op Vervreemding van Grond te voldoen, vereis word dat die essentialia en wesenlike
bedinge in die skriftelike ooreenkoms vervat moet word. Anders as die essentialia wat met
gemak deur regsekerheid identifiseerbaar is, is die bepaling van ’n wesenlike beding in elke
besondere geval ’n perd van ’n ander kleur. Verder is gesag oor wat ’n wesenlike beding is,
so skaars soos hoendertande. Wulfson 60 beskou ’n wesenlike beding as ’n beding “which the
parties regard as important enough to insert in their contract”. Ons meen hierdie toets is te
vaag en subjektief. Van Rensburg en Treisman 61 werp ook nie veel lig op die vraag nie en
meld bloot dat “[t]he essential terms of the contract, together with all the additional terms
incorporated into the contract by agreement, constitute its material terms”. Anders gestel,
volgens hierdie skrywers is ’n niewesenlike beding dus ’n bepaling wat bloot vir
inligtingsdoeleindes in ’n kontrak ingesluit word en nie bedoel is om die partye kontraktueel
te verbind nie. In Johnson v Leal 62 is byvoorbeeld beslis dat dit moeilik is om presies te
omskryf wat ’n wesenlike beding is. Ongelukkig het die hoogste hof van appèl, soos in die
geval van Stalwo vir doeleindes van daardie saak, dit onnodig geag om daaroor te beslis.
Ten einde te bepaal of ’n beding wesenlik is, is die volgende toets in Jones v Wykland
Properties 63 voorgestel: Het die kontrakspartye hulle inderdaad van die beding vergewis en
het die kontrakspartye uitdruklik of stilswyend ooreengekom dat die beding deel van die
kontrak moet wees, en dat hulle daaraan gebonde sal wees? Indien die antwoord op al hierdie
vrae bevestigend is, is die beding wesenlik. Hierdie toets is effektief en prakties toepaslik. In
Jones het die vraag juis gehandel oor die wesenlikheid al dan nie van ’n okkupasie- en
risikodatum by die verkoop van grond. Hier het die partye ’n standaard gedrukte
koopooreenkoms gebruik en die blanko spasie wat die okkupasie- en risikodatum aandui,
voltooi as “as agreed”. Die hof bevind dat die okkupasie- en risikodatum inderdaad wesenlik
is en dat die partye nie regtens op ’n datum ooreengekom het nie. Derhalwe is die
koopooreenkoms nietig, aangesien daar nie aan die formaliteitsvoorskrifte van artikel 2(1)
van die Wet op Vervreemding van Grond voldoen is nie. 64
In Smit v Walles 65 was die probleem ook die voltooiing van ’n okkupasiedatum. Aangesien
die koper, as huurder, reeds die eiendom voor sluiting van die koopkontrak geokkupeer het, is
aangevoer dat die okkupasiedatum om dié rede nie wesenlik is nie en dat die onbehoorlike
voltooiing daarvan in die koopooreenkoms nie strydig met die bepalings van 2(1) van die
Wet op Vervreemding van Grond is nie. Die hof gaan akkoord met die argument en beslis dat
die okkupasiedatum in hierdie geval nie wesenlik is nie en dat getuienis aangevoer mag word
om die onduidelikheid op te klaar. 66
127

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Uit bostaande is dit duidelik dat die toets om te bepaal of ’n beding wesenlik is of nie, ’n
feite- en nie ’n regsvraag is nie. Omdat al die feite, soos deur die hoogste hof van appèl
bevestig, nie voor die verhoorhof in Scholtz was nie, kon daar logieserwys nie getoets word
of die afhandeling van die verband kragtens die bepalings van artikels 56(1) (wat vereis dat
’n bestaande verband eers gekanselleer moet word alvorens die betrokke eiendom
getransporteer mag word) of 57(1) (wat vereis dat indien die betrokke verband nie
gekanselleer word met die oordrag van die eiendom nie, die nuwe eienaar die verpligtinge
van die verbandgewer moet oorneem) van die Registrasie van Aktes Wet wesenlik is of nie.
5.5 Was die vermelding van die verband in Scholtz ’n wesenlike beding?
Alhoewel dit nie uit die stukke voor die hof blyk nie, was en is die verband steeds in beide
die skenker (verweerder/respondent) en begiftigde (eiser/appellant) se name, as gelyke medeeienaars
van die eiendom (onder verwysing B93144/2004), geregistreer. Ons het hierdie
inligting deur middel van “Search Works”, ’n program wat landwyd elektronies met die
Aktekantore se databasisse gekoppel is, bekom en geverifieer.
Derhalwe is dit onvermydelik dat die begiftigde (eiser/appellant) inderdaad bewus moes
gewees het van die feit dat die geskenkte eiendom met ’n verband beswaar was en steeds is.
Voorts is die moontlikheid ook nie uitgesluit nie dat die leerstuk van toegerekende kennis, ten
spyte van die beslissing in Frye’s (Pty) v Ries, 67 in hierdie geval toegepas kan word, omdat
sowel die begiftigde as die skenker ’n party tot die akteregistrasiehandeling was. In Frye’s is
beslis dat die leerstuk van toegerekende kennis nie werking mag vind op die (openbare)
inligting wat op die Aktekantore se databasis aan die algemene publiek beskikbaar is nie.
Aangesien die begiftigde (eiser) bewus was, of moes gewees het, van die bestaan van die
verband, is hierdie gegewe deurslaggewend, en dit het die vermelding van die verband in die
skenkingsakte tot ’n niewesenlike beding gereduseer. 68 Alternatief, soos aangeroer deur die
hoogste hof van appèl, moes die verhoorhof hierdie feitelike omringende omstandighede en
agtergrond in ag geneem het by die uitleg van die skenkingsakte.
In die onderhawige geval, soos wat die algemene handelsgebruik by meerdere verbandgewers
betaam, was en is die begiftigde (eiser/appellant) en skenker (verweerder/respondent)
afsonderlik en gesamentlik kragtens die bepalings van die verbandakte aanspreeklik.
Derhalwe was die tafel reeds vir die partye gedek oor die wyse waarop daar met die verband
kragtens die bepalings van artikels 56(1) (kansellasie) of 57(1) (substitusie) van die
Registrasie van Aktes Wet gehandel moet word, en was ’n (verdere) ooreenkoms om die
aspek tussen die begiftigde en skenker uit te klaar, onnodig. Weer eens is dit ’n feitelike
omringende omstandigheid en agtergrond wat die verhoorhof in ag moes geneem het.
128

6. Gevolgtrekking
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Op grond van bostaande is ons oortuig dat die verhoorhof gefouteer het deur te vereis dat
daar, as algemene reël, met ’n verband in ’n vervreemdings- of skenkingsakte gehandel moet
word om sodoende óf aan die essentialia óf wesenlikheidsvereiste vir doeleindes van die
voorskrifte van artikel 2(1) van die Wet op Vervreemding van Grond of artikel 5 van die
Algemene Regswysigingswet te voldoen. Indien die verhoorhof se bevinding rakende
verbande konsekwent in die praktyk toegepas word, is daar bitter min vervreemdingsaktes
wat hierdie toets sal deurstaan. Gevolglik moet die hoogste hof van appèl se benadering en
bevinding in die onderhawige saak onderskryf word.
Afhangende van die omstandighede van elke betrokke geval kan die situasie natuurlik
ontstaan dat daar in ’n besondere geval inderdaad met die verband in die vervreemdingsakte
gehandel moet word ten einde aan die bepalings van voormelde wetgewing te voldoen. Of dit
nodig is of nie, is ’n feite- en nie ’n regsvraag nie wat gekoppel is aan die wesenlikheid van
die beding en die uitleg van die vervreemdingsakte.
Bibliografie
Joubert, W.A. (red.) 1979. The law of South Africa Vol. 8. Durban: LexisNexis.
—. 2005. The law of South Africa Vol. 8(1). Durban: LexisNexis.
—. 2010. The law of South Africa Vol. 24. Durban: LexisNexis.
Kerr, A.J. en G. Glover. 2010. Sale. In Joubert (red.) 2010.
Nel, H.S. 1991. Jones Conveyancing in South Africa. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Owens, P.R. 1979. Donations. In Joubert (red.) 1979.
—. 2005. Donations. In Joubert (red.) 2005. (Bygewerk deur B. Wunsch (heruitgawe), 2de
uitgawe deur H. Daniels).
Scott, S. 1991. The law of cession. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Van der Merwe, C.G en M.J. de Waal. 2010. Servitudes. In Joubert (red.) 2010.
Van Rensburg, A.D.J. en S.H. Treisman. 1984. The practitioner’s guide to The Alienation of
Land Act.Durban: Butterworths.
Wulfson, P.M. 1980. Formalities in respect of Contracts of Sale of Land Act (71 of 1969).
Durban: Butterworths.
129

Eindnotas
1 Sien bv. De Jager v Grunder 1964 1 SA 446 (A) 465E en die gesag aldaar.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2 Sien bv. The Master v Thompson’s Estate [1961] 2 All SA 174 (FC); Ovenstone v Secretary
for Inland Revenue [1980] 2 All SA 25 (A) 37; Commissioner, South African Revenue
Services v Woulidge 2002 1 SA 68 (HHA) en die gesag na verwys.
3 ’n Sg. “executory donation” waarna in die Engelse teks van art. 5 verwys word; sien bv. ook
Albert v Pearse and the Master 1973 1 SA 827 (N); Nezar v Die Meester 1982 2 SA 430 (T);
Savvides v Savvides 1986 2 SA 325 (T); Jordaan v De Villiers 1991 4 SA 396 (K); Stander v
Commissioner for Inland Revenue 1997 3 SA 617 (K); Commissioner, South African Revenue
Services v Marx 2006 4 SA 195 (K); Janse van Rensburg v Koekemoer 2011 1 SA 118 (GSJ)
en die gesag waarna in hierdie sake verwys word.
4 Sien Owens (2005:377); Ex parte Oosthuizen 1964 1 SA 174 (O).
5 Die bron waarna die meeste in die regspraak verwys word, is Owens (1979:152).
6 Sien bv. Owens (2005:377–9).
7 Sien die woordomskrywing in art. 1.
8 Sien bv. Magwaza v Heenan 1979 2 SA 1019 (A); Johnston v Leal 1980 3 SA 927 (A);
Jones v Wykland Properties 1998 2 SA 355 (K); Herselman v Orpen 1989 4 SA 100 (SOK);
Shoprite Checkers (Pty) Ltd v Bumpers Schwarmas CC 2002 6 SA 202 (K).
9 Sien bv. Stalwo (Pty) Ltd v Wary Holdings (Pty) Ltd 2008 1 SA 654 (HHA).
10 Sien Philmatt (Pty) Ltd v Mosselbank Developments CC 1996 2 SA 15 (A).
11 Sien Scholtz (WKK) par. 14.
12 Sien oor die afgelope paar jaar bv. Engelbrecht v Merry Hill (Pty) Ltd 2006 3 SA 238
(OK); Just Names Properties 11 CC v Fourie 2007 3 SA 1 (W); Manna v Lotter [2007] 3 All
SA 50 (K); Reivelo Leppa Trust v Kritzinger [2007] 4 All SA 794 (SOK); Thorpe v
Trittenwein 2007 2 SA 172 (HHA); Balduzzi v Rajah [2008] 4 All SA 183 (W); Fairoaks
Investment Holdings (Pty) Ltd v Olivier 2008 4 SA 302 (HHA); Fraser v Viljoen 2008 4 SA
106 (HHA); Just Names Properties 11 CC v Fourie 2008 1 SA 343 (HHA); Lancino
Financial Investments (Pty) Ltd v Bennet [2008] 4 All SA 220 (HHA); Stalwo (Pty) Ltd v
Wary Holdings (Pty) Ltd 2008 1 SA 654 (HHA); Waterval Joint Venture Property Co (Pty)
Ltd v City of Johannesburg Metropolitan Municipality 2008 2 All SA 700 (W); JR 209
Investments (Pty) Ltd v Pine Villa Country Estate (Pty) Ltd, Pine Villa Estates (Pty) Ltd v JR
209 Investments (Pty) Ltd 2009 4 SA 302 (HHA).
13 Aanhangsel A tot die stukke voor die hof.
130

14 Sien par. 1.1 hier bo.
15 333A.
16 Vol. 8 par. 124.
17 333E.
18 333A–B.
19 333E–F.
20 Par. 8.
21 Par. 6.
22 Par. 7.
23 Par. 11.
24 Par. 11–2.
25 Par. 14.
26 Par. 14.
27 Par. 15.
28 Par. 16.
29 Par. 17.
30 Par. 18.
31 Par. 19–22.
32 Par. 8.
33 Par. 11.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
34 Sien KPMG Chartered Accountants SA v Securefin Ltd 2009 4 SA 399 (HHA)) (t.a.p.);
hierdie aspek word weer in par. 5.5 hier onder aangeraak.
35 Par. 12; sien bv. Alfred McAlpine & Son (Pty) Ltd v Transvaal Provincial Administration
1974 3 SA 506 (A).
36 1994 3 SA 130 (A) 143.
37 Sien artt. 56(1) en 57(1) van die Registrasie van Aktes Wet 47 van 1937.
131

38 Par. 13–7.
39 1967 4 SA 459 (A).
40 Par. 18.
41 Par. 19.
42 1979:152.
43 Ons kursivering.
44 Par. 21.
45 Par. 10.
46 Sien Lief v Dettmann 1964 2 SA 252 (A); Scott 1991:45–9.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
47 Sien Durban City Council v Woodhaven 1987 3 SA 555 (A); Armstrong v Bhamjee 1991 3
SA 195 (A); Resnekov v Cohen 2012 1 SA 314 (WKK); Nel 1991:212–20; art. 66 van die
Registrasie van Aktes Wet.
48 Sien artt. 65(1), 67, 68(2) en 69(1) van die Registrasie van Aktes Wet; Van der Merwe
2010, par. 613, 617.
49 1971 3 SA 1 (A).
50 1948 1 SA 983 (A) 989.
51 1997 3 SA 1004 (HHA) 1009.
52 1964 1 SA 669 (W) 670.
53 Par. 8.
54 Par. 9.
55 Par. 12.
56 2011 1 SA 118 (GSJ).
57 Sien bv. Kerr en Glover 2010:90–7.
58 Sien Bouwer v Aurae (Pty) Ltd 1991 4 All SA 201 (W) en die gesag aldaar.
59 Art. 6(1)(d).
60 1980:75.
61 1984:51–2.
132

62 1980 3 SA 927 (A) 973.
63 1998 1 SA 355 (K).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
64 Sien ook King v Potgieter 1950 3 SA 7 (T) waar beslis is dat die okkupasiedatum wesenlik
is.
65 1985 2 SA 189 (T).
66 Sien ook Mulder v Van Eyk 1984 4 SA 204 (SOK) waar beslis is dat die okkupasiedatum
nie wesenlik is nie.
67 1957 3 SA 575 (A).
68 Sien bv. Smit hier bo.
133

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Begrafnisregte in die konteks van die Afrikagewoontereg
en die rol van die testamentopsteller
Opsomming
George Pelser en Christa Rautenbach
George Pelser en Christa Rautenbach: Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit
Daar ontstaan heelwat konflik in die Afrika-gewoontereg tussen familielede en erfgename by
die afsterwe van ’n familielid wanneer daar reëlings vir die begrafnis getref moet word. Die
hele kwessie kan onder die begrip begrafnisregte tuisgebring word. Hierdie "regte" om 'n
oorlede familielid te begrawe het eerstens te doen met die vraag wie die oorledene mag
begrawe en tweedens met die vraag waar die oorledene begrawe moet word. Dié twee vrae
gee aanleiding tot aansienlike verwarring in die howe en daar is nog geen eenstemmigheid
oor die presiese beginsels wat van toepassing is nie. Die verskillende benaderings wat in die
howe gevolg word, kan tot ’n aansienlike mate van regsonsekerheid lei wat hoofbrekens kan
besorg. ’n Regspraktisyn moet iemand wat volgens die gebruike en gewoontes van die
Afrika-gewoontereg leef, kan adviseer oor begrafnisregte wanneer dit by die opstel van ’n
testament ter sprake kom. Dit is gevolglik belangrik dat die regspraktisyn, veral in die in die
konteks van testamente, kennis dra van die regsposisie by begrafnisregte in die Afrikagewoontereg,
asook welke stappe hy of sy kan doen om moontlike konfliksituasies te vermy.
Die doel van hierdie bydrae is eerstens om die regsposisie met betrekking tot begrafnisregte
in die Afrika-gewoontereg uiteen te sit, en tweedens om beplanningsmeganismes vir ’n
voornemende testateur wat ingevolge die Afrika-gewoontereg leef, voor te stel.
Sleutelwoorde: Afrika-gewoontereg; begrafnisregte; testament; testamentopsteller
Abstract
Burial rights in the context of African customary law and the role of the drafter of a will
Religious and cultural practices and values play an important role in funerals and how they
should be conducted. This creates considerable conflict between heirs and family members,
especially those living under a system of African customary law, when someone dies and
funeral arrangements have to be made. This whole issue can be brought under the concept of
burial rights. This "right" to bury a deceased family member can be quite problematic in two
ways: first, when the question of who should bury the deceased must be decided, and
secondly when the question of where the deceased must be buried has to be decided. Not only
do these two questions give rise to conflict among the family members of the deceased, but
134

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
they also lead to considerable confusion in the courts, especially where there is no agreement
on the exact principles to be applied.
The where aspect is partially regulated by the Extension of Security of Tenure Act 62 of
1997. The importance of this act lies in the fact that it provides an occupier with the right “to
bury a deceased member of his or her family who, at the time of that person's death, was
residing on the land on which the occupier is residing, in accordance with their religion or
cultural belief, if an established practice in respect of the land exists”. A similar right is given
to the family members of the occupier who also want to be buried on the occupied land. This
provision has the potential to create a tug of war between the landowner and the occupier (or
his family members), and hence extreme care should be taken when dealing with such a
situation.
There is no legislation that regulates the who aspect and therefore the courts follow different
approaches to find a solution. In certain instances the courts base their decisions on the
common law and the position of Voet, while in others they base their decisions on African
customary law.
The common law approach entails a hierarchy of who is entitled to bury a deceased. First of
all, the wishes of the testator as expressed in his will are the decisive factor. If the deceased
did not express his wishes in his will, his testamentary heirs have the right to decide how and
where the deceased must be buried. In the absence of testamentary heirs, it would be the right
of the legitimate intestate heirs to take the final decisions regarding the deceased's burial.
The customary law approach varies according to the customs of a particular traditional
community. In general one could say that the rule of male primogeniture plays a prominent
role in customary law and the eldest son is usually the chosen one to make decisions
regarding the burial of a deceased.
It also happens that the courts apply a combination of common law and customary law
principles to ensure a fair result. In any event, the different approaches quite often lead to a
significant degree of legal uncertainty.
A person with certain wishes regarding the way in which he should be buried, or who wishes
to prevent conflict between family members, should consider making his wishes known
beforehand. In this regard verbal communication should be discouraged, for obvious reasons,
and although written instructions are clearly more certain than verbal communication, they
are also not as effective as, for example, stating your wishes in a valid will.
Although one could, and may, draft one’s own will, the drafting should ideally be done by
someone with the relevant expertise, such as a legal practitioner. The uncertainty surrounding
the legal position on burial rights can, however, pose significant problems even for a legal
practitioner, especially if that person is confronted with a will containing the testator's wishes
regarding the burial. Not only must the drafter of the will be able to give effect to the
testator’s wishes, he should also be able to advise the testator as to the potential conflict that
burial rights can create among family members. The potential for conflict is especially
prevalent in polygamous unions where a deceased leaves behind more than one wife. In order
to prevent conflict between the wives, it is recommended that the testator add a clause
expressing his wishes regarding who should bury him and where he should be buried. A
typical clause could read as follows:
135

Burial wishes
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
It is my wish that my senior wife’s eldest son, John Moleme, should be in charge of
the arrangements regarding my burial. If he is unable to discharge this duty my senior
wife, Sophie Moleme, should be in charge.
It is my wish that I should be buried on the farm Jakkalsdraai in the district of
Johannesburg in the same burial site where my ascendants have been buried.
It is also recommended that the written permission of the relevant landowner be
obtained beforehand and that it be attached to the will. Such permission would
strengthen the family’s claim to be able to bury the deceased on the owner’s land.
Keywords: African customary law; burial rights; drafter of a will; will
1. Inleiding
Begrafnisreëlings in Suid-Afrika behels dikwels méér as verdriet vir die oorledene se
oorlewende familie en vriende. Godsdiens, kultuur en persoonlike voorkeure van familie en
vriende speel ’n belangrike rol in die hele proses van teraardebestelling. In ’n multikulturele
land soos Suid-Afrika is konflik in die konteks van begrafnisse soms die reël eerder as die
uitsondering. 1
Met begrafnisreëlings in die Afrika-gewoontereg, waar die voorvadergeeste ’n baie
belangrike rol in die sosiale sfeer van die tradisionele gemeenskappe speel, kan daar konflik
tussen erfgename en ander familielede ontstaan wanneer daar reëlings vir die begrafnis getref
moet word. 2 Die hele kwessie kan onder die begrip begrafnisregte tuisgebring word. 3 Hierdie
"regte" om ’n oorlede familielid te begrawe, is problematies en kan in twee onderafdelings
verdeel word. In die eerste plek het dit te doen met die vraag wie die oorledene mag begrawe,
en in die tweede plek met die vraag waar die oorledene begrawe mag word. Die waar-vraag
kan veral problematies wees wanneer die oorlewendes ’n oorledene op die grond van ’n ander
wil begrawe. Die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg 62 van 1997 reguleer
die waar-aspek in hierdie geval. 4 Hierdie twee vrae gee aanleiding tot aansienlike verwarring
in die howe en tot op datum is daar nog geen eenstemmigheid oor die presiese beginsels wat
toegepas moet word nie. 5
Knoetze 6 voer aan dat begrafnisse nie gewoonlik aanleiding gee tot dispute in die howe nie.
In werklikheid word die howe egter toenemend geraadpleeg om hierdie twee kwessies op te
los. Die verskillende benaderings wat deur die howe toegepas word, veral by die wie-aspek
van begrafnisregte, word soms gebaseer op die gemenereg en die standpunt van Voet, terwyl
ander uitsprake op die Afrika-gewoontereg gebaseer is. 7 Soms pas die howe ’n kombinasie
van die beginsels van die gemenereg en die gewoontereg toe ten einde ’n billike gevolg te
bereik. 8 ’n Alternatiewe benadering wat die howe volg, is gebaseer op "public policy,
morality, custom and a sense of what is right". 9
136

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Suid-Afrika se kulturele verskeidenheid word ook weerspieël in sy dualistiese regsisteem wat
hoofsaaklik twee persoonlike regsisteme erken: die gemenereg en die gewoontereg. 10 Die
gemenereg is gebaseer op die Romeins-Hollandse reg soos beïnvloed deur die Engelse reg en
aangepas deur wetgewing en regspraak. 11 Die gewoontereg bestaan uit ’n stel
gewoonteregtelike en godsdienstige reëls en verskil van gemeenskap tot gemeenskap. 12
Sommige van hierdie reëls is ongeskrewe en ander is vervat in wetgewing, regspraak en
antropologiese geskrifte. 13
In teenstelling met die gemenereg, wat die algemeen geldende reg in Suid-Afrika is, word die
gewoontereg statutêr erken in artikel 211(3) van die Grondwet. 14 Hierdie artikel bepaal dat
die howe die gewoontereg moet toepas waar dit ter sake is, onderworpe aan die beginsels van
die Grondwet en wetgewing wat met die gewoontereg te doen het. 15 Daarbenewens stipuleer
artikel 39(2) van die Grondwet dat die howe die handves van regte in ag moet neem wanneer
die gewoontereg ontwikkel word, en artikel 39(3) van die Grondwet skryf voor dat die
bestaan van regte in die gewoontereg erken word. 16
Die grondwetlike bepalings het ’n groot impak op die status van die gewoontereg gehad. Dit
het daartoe gelei dat die gewoontereg op gelyke voet met die gemenereg geplaas is. 17 Die
Grondwet het dus die aanname dat die gemenereg die enigste regstelsel in die land is, tot ’n
einde gebring. Die feit dat die gewoontereg erkenning in die Suid-Afrikaanse reg geniet,
beteken dat wanneer geskille oor begrafnisregte opgelos moet word, die howe nie die
gewoontereg mag ignoreer nie, maar dit in ag moet neem en toepas indien tersaaklik. Die
toepaslikheid van die gewoontereg is nie altyd sonder probleme nie en die howe is dikwels
die forum wat geskille tussen belanghebbendes moet oplos.
Die onsekerheid van die regsposisie by begrafnisregte kan aansienlike hoofbrekens besorg. ’n
Regspraktisyn wat genader word om ’n testament op te stel vir ’n testateur wat aan die
gewoontereg onderhewig is, moet aan sodanige persoon se wense uitvoering kan gee, asook
toekomstige konflik tussen familielede probeer voorkom. Begrafnisregte is juis só ’n bron
van konflik, veral waar die testateur in poliginiese verhoudings 18 betrokke is.
Die doel van hierdie bydrae is om ’n beter begrip te kry oor die wie- en waar-vrae van
begrafnisregte en om vas te stel wat die rol van die regspraktisyn met betrekking tot
begrafnisregte is, veral waar hy 19 versoek word om ‘n testament vir die betrokke persoon op
te stel. In hierdie bydrae word die betekenis van die term begrafnisregte in afdeling 2
omskryf. In afdeling 3 word die waar-aspek van begrafnisregte bespreek, met die klem op die
geval waar ’n oorledene op die grond van ’n ander begrawe wou word. In afdeling 4 word die
wie-aspek van begrafnisregte behandel om vas te stel wie die reg het om die oorledene te
begrawe. Afdeling 5 handel oor die rol van die testamentopsteller, met die klem op die wyse
waarop iemand instruksies aangaande sy begrafniswense kan laat. Laastens, in afdeling 6,
word met ’n gevolgtrekking en aanbeveling volstaan.
137

2. Die betekenis van die term begrafnisregte
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar bestaan geen statutêre definisie vir die begrip begrafnisregte nie. Die woord
begrafnisregte is ooglopend ’n samestelling van twee uiteenlopende woorde, naamlik
begrafnis en regte. Ten einde die betekenis van begrafnisregte vas te stel, word daar
vervolgens gefokus op die letterlike betekenis van die woorde, die betekenis wat die howe
daaraan gee, en die standpunte van skrywers.
2.1 Letterlike betekenis
Wanneer die woordeboekbetekenis van begrafnis en regte nagevors word, word interessante
resultate verkry. Die woordeboekverklaring van begrafnis verwys na die “begrawe” of “ter
aarde bestel van ’n lyk”. 20 Die Engelse vertaling van begrafnis is funeral, 21 wat neerkom op
’n "ceremony of burial" en "burial". 22 Laasgenoemde weer word beskryf as die "burying of a
corpse". Volgens Encyclopedia of death and dying 23 is burial “a general term used to
describe a variety of means of removing dead bodies from the sight and daily life of society”.
Uit hierdie beskrywings blyk duidelik dat ’n begrafnis te doen het met die verwydering en
begrawe van ’n lyk. Die omskrywings van begrafnis is dus eng in dié sin dat dit die waarvraag
met betrekking tot begrafnisse net gedeeltelik beantwoord. By begrafnis word genoem
dat die oorledene in die grond begrawe moet word, maar daar word nie meer inligting gegee
oor die geografiese gebied nie. Die wie-vraag word egter glad nie in die letterlike betekenis
van "begrafnis” aangeraak nie. Daar word geen aanduiding gegee van wie die begrafnis moet
reël nie.
Wat die element regte in begrafnisregte betref: volgens een woordeboek is ’n reg ’n wetlike
of sedelike bevoegdheid, iets wat ’n persoon toekom of iets waarop aanspraak gemaak kan
word. 24 Die Engelse vertaling van reg is right, wat omskryf word as "justified or morally
good", of "entitlement to have or do something". 25 ’n Reg kan ook gesien word as ‘n "interest
or expectation" wat gewaarborg word deur die reg. 26 Die volgende betekenisse kan ook aan
’n right gekoppel word: “That which is proper under law, morality, or ethics ... [s]omething
that is due to a person by just claim, legal guarantee, or moral principle ... [a] power,
privilege, or immunity secured to a person by law ... [a] legally enforceable claim that
another will do or not do a given act.” 27
Dit is dus duidelik dat ’n reg aan ’n persoon die mag gee om aanspraak te maak op iets wat
hom toekom.
Uit die woordeboekdefinisies blyk dit ook dat hierdie aanspraak op iets (’n reg) uit ’n wetlike
of gemeenregtelike perspektief enersyds en/of ’n sedelike perspektief andersyds ontstaan.
Eerstens kan ’n persoon ’n reg verkry soos uiteengesit is in wetgewing of die gemenereg, wat
geskrewe reg is, en tweedens kan ’n morele reg ontstaan wat sy begronding in die
ongeskrewe beginsels van moraliteit en die goeie sedes het.
138

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Wanneer die vraag van wat ’n reg is, verder ondersoek word, kan verwys word na Hohfeld 28
se argument dat ’n reg uit hierdie vier, of enige van hierdie vier, elemente kan bestaan: ’n
aanspraak, ’n voorkeur, ’n mag en ’n vrywaring. As al die elemente van Hohfeld se argument
teenwoordig is, sou ’n volwaardige reg dan soos volg opgesom kon word:
[I]f I have a full Hohfeldian right to my bicycle, the claim to it that I have correlates
to a duty in everyone else not to use it, I have a privilege to use it myself such that
others have no claim that I not use it, I have a power to waive or otherwise alter my
right to it which makes everyone else liable to the change, and I have an immunity
against anyone else being able to waive or otherwise alter my right, thus disabling
them. 29
In die konteks van begrafnisregte blyk dit dat ’n volle begrafnisreg dus daarop neerkom dat
’n bepaalde persoon ’n aanspraak het om die oorledene te begrawe, en dat daar dan ’n plig op
ander is om dit nie te doen nie. Die persoon wat dié reg het, het dan ’n voorkeur om die
begrafnisreg self te gebruik, asook om daardie reg te wysig of te verander. Dié persoon het
verder ook die vrywaring dat ander nie op daardie reg kan inbreuk maak nie.
Die letterlike betekenis van begrafnisreg kom kortliks daarop neer dat ’n persoon aanspraak
kan maak om ’n oorledene se lyk te begrawe. Daar moet egter in gedagte gehou word dat
daar nie wetgewing is wat direk op begrafnisregte betrekking het nie. 30
2.2 Menings van skrywers en regspraak
Mokotong 31 se siening oor begrafnisregte stem ooreen met die letterlike betekenis soos in die
vorige paragraaf bespreek. Sy 32 voer verder aan dat die reg om die laaste rusplek van die
oorledene te kies, ook deel uitmaak van begrafnisregte. Dit handel dus nie net oor wie die
oorledene moet begrawe nie, maar ook daaroor dat daardie persoon kan besluit waar die
oorledene begrawe moet word.
Begrafnisregte word in meer besonderhede bespreek deur Prinsloo 33 en word soos volg
beskryf:
Die bevoegdheid om ’n oorledene te begrawe omvat die bewaring en voorbereiding
van die lyk vir die begrafnis, bepaling van die plek en tyd van die teraardebestelling,
voorbereiding van die graf en deelname aan en gebruike by die begrafnis.
Prinsloo se siening oor begrafnisregte omvat dus alle reëlings wat getref moet word sodat die
begrafnis kan plaasvind.
In Finlay v Kotoane 34 tref die hof ’n onderskeid tussen die volgende tipes begrafnisregte:
(a) Die reg om te begrawe in die sin van die reg om die wense van ’n ander oor die
begrafnis te ignoreer (waar die wense van die oorledene ook in hierdie opsig
geïgnoreer kan word).
139

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(b) Die reg om te begrawe in die sin van die regmatigheid om die begrafnisreëlings te
tref. Hierdie reg kan egter toeval aan iemand anders wat nie ’n familielid is nie, soos
’n vriend of selfs ’n vreemdeling.
(c) Die plig om die oorledene te begrawe, wat basies neerkom op die reg om die
oorledene te begrawe.
Hierdie siening kan ook gekoppel word aan sommige aspekte van ’n reg soos gesien deur
Hohfeld. 35 By punt (a) is dit duidelik dat daar ’n vrywaring aan die betrokke persoon kleef,
deurdat ander nie mag inmeng nie. As die begrafnisreg aan iemand verleen is, het hy die
bevoegdheid om ander se inmenging te ignoreer. Punte (b) en (c) maak die aanspraak
duidelik wat die persoon sal hê om die oorledene te begrawe, naamlik die tref van die
begrafnisreëlings.
Tot dusver dui alle menings daarop dat begrafnisregte handel oor wie die oorledene mag
begrawe en wie die reëlings vir die begrafnis mag tref. Volgens Prinsloo en Mokotong se
sienings gaan hierdie begrafnisreg ook gepaard met die kies van die plek waar die begrafnis
gaan plaasvind. Die definisies van begrafnisregte deur skrywers dui egter nie spesifiek aan
wie die oorledene mag begrawe en waar die oorledene begrawe moet word nie.
2.3 ’n Reg, plig of bevoegdheid om te begrawe?
Alhoewel die term begrafnisregte deurlopend gebruik word, is daar tog sekere gevalle waar
daar na die plig om te begrawe of die bevoegdheid om te begrawe verwys word. 36 Die vraag
is of hierdie terme/frases dieselfde betekenis het of nie. Daar is reeds hier bo verwys na wat
’n reg kan behels; vervolgens word plig en bevoegdheid kortliks bespreek.
’n Plig is "wat ’n mens volgens jou gewete of volgens sedelike en wetlike voorskrifte moet
doen; drang wat ’n mens dwing om op ’n sekere (morele/etiese) wyse te handel". 37 Die
betekenis van die woord duty, wat die Engelse vertaling van plig is, kom neer op ’n "[l]egal
obligation that is owed or due to another and that needs to be satisfied". 38 ’n Bevoegdheid
behels dat met die vereiste bekwaamheid opgetree moet word of dat ’n persoon geregtig of
gemagtig is om so op te tree. 39
In ’n wye sin kom reg, plig en bevoegdheid op dieselfde neer in die sin dat ’n persoon
gemagtig moet wees om die begrafnisreëlings te tref, hetsy deur wetgewing of die
gemenereg, of deur ’n persoon se morele waardes of die goeie sedes. Die aanname kan egter
gemaak word dat indien ’n persoon die plig het om ’n oorledene te begrawe, daar ook ’n reg
is om die oorledene te begrawe. Hierdie plig sal dan daarin geleë wees dat die persoon sal
voel dat hy dit moet doen om sodoende aan morele en etiese gevoel gevolg te gee. In Tseola v
Maqutu 40 word genoem dat "it is the duty and therefore the right ... to bury the deceased";
laasgenoemde aanhaling dra by tot die aanname dat ’n plig om te begrawe gebonde is aan die
reg om te begrawe.
In Ndlovu v Ramocoela 41 maak regter Rampai die stelling dat “no living sole [sic] has got the
right to bury another but that duty devolves upon the living according to the known wishes of
140

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
the deceased or according to the principle of law”. Hierdie stelling kom basies daarop neer
dat niemand die reghet om ’n oorledene te begrawe nie, maar dat daar wel ’n plig op die
oorlewendes is om die oorledene te begrawe. Dié plig is gebaseer op die wense van die
oorledene of die beginsels in die reg.
In teenstelling met regter Rampai se siening maak Bekker, Labuschagne en Boonzaaier 42 die
volgende stelling:
According to common-law authorities, the person appointed/nominated by the
deceased has the right to bury him/her. In lieu of such an appointee, those appointed
as heirs in his will should bury him/her. Otherwise, the duty to bury him/her rests on
his/her legitimate children and consanguines, in order of succession. 43
Laasgenoemde dui daarop dat die reg om te begrawe by die persoon berus wat deur die
oorledene aangestel is. Indien daar nie so ’n persoon aangestel is nie, dan rus daar ’n plig op
die erfgename om die oorledene te begrawe.
Bedoelde stellings van regter Rampai en Bekker, Labuschagne en Boonzaaier kompliseer die
kwessie of daar ’n reg, plig of bevoegdheid op ’n persoon rus om ’n oorledene te begrawe net
nog meer. ’n Mens sou selfs kon sê dat daar ’n plig op almal rus om oorledenes uit die sig
van die gemeenskap te verwyder. Dit beteken egter nie dat enige persoon sonder meer die
oorledene mag begrawe nie. Dit is waar die "reg" om ’n oorledene te begrawe van toepassing
kan wees. Wanneer ’n persoon sterf, rus daar ’n plig op sy erfgename om hom te begrawe,
maar die reg om hom te begrawe rus slegs by ’n spesifieke persoon.
Dit blyk dat daar nog baie onsekerheid is aangaande wat as die korrekte begrip beskou moet
word wanneer na die wie- en waar-aspekte van begrafnisregte verwys word. Vir doeleindes
van hierdie bydrae sal begrafnisreg deurentyd gebruik word as ’n kollektiewe begrip vir ’n
reg, plig en bevoegdheid. Dit verwys ook na sowel die wie- as die waar-aspek, tensy daar
anders vermeld word.
3. Waar om ’n oorledene te begrawe?
Die vraag oor waar die oorledene begrawe moet word, kom veral ter sprake in die Afrikakulture,
waar dit as ’n kulturele praktyk beskou word dat die oorledene naby sy familielede
begrawe moet word. 44 Alhoewel begraafplase in dorpsgebiede wel gebruik word, is hierdie
plekke nie altyd toeganklik genoeg vir kulturele begrafnispraktyke nie. Die graf van die
oorledene word soms steeds beskou as ’n altaar (’n heilige plek) en die dorpsbegraafplase is
te groot en onpersoonlik om aan die kulturele waarde van ’n graf te voldoen. 45
Die kulturele waarde van grafte moet in gedagte gehou word, veral by meer tradisionele
persone wat op grond woon wat aan iemand anders behoort. Dit kom veral in landelike
gebiede voor. Die tradisionele persoon wat op ’n ander se grond woon, word ’n
okkupeerder 46 genoem en sekere probleme ontstaan wanneer die okkupeerder(s) ’n oorlede
141

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
familielid op dié grond wil begrawe. Indien die eienaar van die grond weier dat die begrafnis
daar plaasvind, word die familielede gedwing om die oorledene elders, strydig met hulle
kulturele praktyke, te begrawe. Daar is wel gevalle waar die eienaar van die grond
begraafplase aan okkupeerders toegewys het. 47 Die vraag kan gevra word of sodanige
toestemming voldoende is om te argumenteer dat ’n presedent geskep is en dat latere
okkupeerders ook nou toegelaat moet word om hulle familielede in hierdie begraafplase te
begrawe. 48 Die wetgewer het die okkupeerder se regte versterk met die inwerkingtreding van
die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg 62 van 1997 49 deur in sekere
opsigte magtiging te verleen tot begrafnisse op die grond.
Die vraag oor waar ’n oorledene begrawe moet word, handel nie per se net oor ’n geografiese
gebied soos ‘n begraafplaas, landelike gebied of dorpsgebied nie, maar is ook nóú verbind
met die wie-aspek. In omstandighede waarin een familielid die oorledene op ’n spesifieke
plek wil begrawe, maar ’n ander familielid ’n ander plek in gedagte het, is daar ’n noue
verband tussen die waar- en wie-vrae. In hierdie afdeling is die klem egter op die waaraspek,
waar besluit moet word of ’n oorledene op die grond van iemand anders, soos ’n
plaaseienaar, begrawe mag word. Hierdie vraag is veral relevant in die gevalle waar die
oorledene of sy familielede die grond van iemand anders okkupeer.
3.1 Die potensiële invloed van die Verblyfregwet op begrafnisregte
Die okkupeerder se basiese regte word gevind in artikels 5 en 6 van die Verblyfregwet en is
gebaseer op die bewoning en gebruik van iemand anders se grond. 50 Artikel 5 lui:
Behoudens beperkinge wat in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid, redelik en regverdigbaar is, het ’n
okkupeerder, ’n eienaar en ’n persoon in beheer die reg tot –
(a) menswaardigheid;
(b) vryheid en sekerheid van die persoon;
(c) privaatheid;
(d) vryheid van godsdiens, oortuiging en mening en van uitdrukking;
(e) vryheid van assosiasie; en
(f) vryheid van beweging,
met behoorlike inagneming van die doelstellings van die Grondwet en hierdie Wet.
Hierdie artikel verleen dus aan die okkupeerder beskerming ten opsigte van sekere
fundamentele regte. Vir doeleindes van begrafnisregte is die belangrikste fundamentele reg
die reg op vryheid van godsdiens, oortuiging en mening. 51 Janse van Rensburg 52 is van
mening dat die blote erkenning van ’n reg op godsdiens op die oog af onproblematies lyk,
maar dat dit steeds sekere probleme kan veroorsaak. Konfliksituasies kan ontstaan waar een
persoon se reg op vryheid van geloof opgeweeg moet word teenoor die regte van ’n ander
persoon, soos eiendomsregte. 53 Alhoewel daar nie uitdruklik na kultuurregte verwys word
nie, kan kultuurregte in dieselfde konteks as godsiensregte gebring word. Hiermee word
bedoel dat ’n persoon se kultuurregte ook opgeweeg moet word teen die regte van ’n ander
persoon. Du Plessis 54 voer egter aan dat die uitoefening van godsdiens gewoonlik ook geag
kan word as kultuur in die enger etniese sin. 55 Hy noem ook dat die bewoording in artikel 31
142

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die Grondwet 56 in dieselfde asem na godsdiens en kultuur verwys. Die aanname kan dus
gemaak word dat ’n persoon se kultuur en godsdiens nou verbind is en die een nie sonder die
ander in ag geneem kan word nie.
Artikel 6 van die Verblyfregwet is belangrik en die relevante gedeeltes lui soos volg:
(1) ’n Okkupeerder het, behoudens die bepalings van hierdie Wet, die reg om grond
waarop hy of sy op of na 4 Februarie 1997 gewoon het en wat hy of sy op of na
daardie datum gebruik het, te bewoon en te gebruik, en het die reg tot toegang tot die
dienste waartoe, hetsy uitdruklik of stilswyend, met die eienaar of persoon in beheer
ooreengekom is.
(2) Sonder om afbreuk te doen aan die algemeenheid van die bepalings van artikel 5
en subartikel (1), en afgeweeg teen die regte van die eienaar of persoon in beheer, het
’n okkupeerder die reg –
(dA) om ’n afgestorwe lid van sy of haar familie, wat ten tyde van so ’n persoon se
afsterwe woonagtig was op die grond waarop die okkupeerder woonagtig is, in
ooreenstemming met hulle godsdiens of kulturele oortuiging te begrawe, indien ’n
gevestigde praktyk met betrekking tot die grond bestaan; ...
(4)’n Persoon het die reg om sy of haar familiegrafte op grond wat aan ’n ander
persoon behoort, te besoek en in stand te hou, onderhewig aan enige redelike
voorwaarde opgelê deur die eienaar of persoon in beheer van sodanige grond ten
einde lewe of eiendom te beskerm of om die onbehoorlike ontwrigting van
werksaamhede op die grond te voorkom.
(5) Die familielede van ’n okkupeerder beoog in artikel 8(4) van hierdie Wet het met
sy of haar afsterwe ’n reg om daardie okkupeerder te begrawe op die grond waarop hy
of sy woonagtig was ten tyde van sy of haar afsterwe, in ooreenstemming met hulle
godsdiens of kulturele oortuiging, behoudens enige redelike voorwaardes wat nie
meer beswarend is as dié voorgeskryf nie en wat deur die eienaar of persoon in beheer
opgelê word.
Artikel 6(1) maak dit duidelik dat daar twee tipes regte is wat aan okkupeerders verleen word.
Die eerste tipe het te doen met al die regte wat uitdruklik deur die wet erken word, en
waarvan die bewoning en gebruik van die grond die belangrikste is. Die tweede tipe handel
oor toegang tot sekere dienste wat slegs deur ’n ooreenkoms, hetsy uitdruklik of stilswyend,
aan die okkupeerder toegeken is. 57
Artikel 6(2) van die Verblyfregwet verleen verdere regte aan die okkupeerder, waarvan die
reg op ’n familielewe ooreenkomstig hulle kultuur die belangrikste is vir hierdie bydrae. 58
Voorts bepaal artikel 6(4) van die Verblyfregwet dat enige persoon die reg het om die graf
van ’n familielid wat op die grond begrawe is, te besoek, maar dat hierdie reg deur die
eienaar van die grond beperk kan word. Daar word nie in die wet genoem wat die beperkinge
kan wees nie. Daar word slegs genoem dat die eienaar redelike voorwaardes kan oplê ten
einde lewe of eiendom te beskerm of ontwrigting op die eiendom te voorkom.
In 2001 het die Land Affairs General Amendment Act 51 van 2001 59 die Verblyfregwet
gewysig om pertinent aandag te gee aan die vraag of iemand op die grond van ’n ander
begrawe mag word. Hierdie wet het artikel 6(2)(dA) en artikel 6(5) tot die Verblyfregwet
bygevoeg. Artikel 6(2)(dA) bepaal dat ’n okkupeerder ’n familielid op die grond van ’n ander
143

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
mag begrawe. Indien artikel 6(2)(dA) letterlik uitgelê word, kan drie vereistes geïdentifiseer
word:
(a) Die oorlede familielid van die okkupeerder moet ten tyde van afsterwe op
dieselfde grond as die okkupeerder woonagtig gewees het.
(b)Die begrafnis moet ooreenkomstig die godsdiens of kulturele oortuiging van die
oorledene geskied.
(c) Daar moet ’n gevestigde praktyk bestaan met betrekking tot die grond.
Die Verblyfregwet gee dus nou uitdruklik aan okkupeerders die reg om ’n familielid op die
grond van ’n ander te begrawe; dit is egter nie ’n absolute reg nie, maar onderworpe aan
sekere beperkinge waarna later in die afdeling verwys sal word. 60
Die tweede bepaling wat tot die Verblyfregwet gevoeg is, is artikel 6(5), en volgens hierdie
bepaling het die familie van die okkupeerder ook nou ’n uitdruklike reg om die afgestorwe
okkupeerder op die grond waarop hy gebly het, te begrawe mits aan die volgende vereistes
voldoen word: 61
(a) Die oorledene moet ’n okkupeerder soos beoog in artikel 8(4) 62 van die
Verblyfregwet gewees het.
(b) Die oorledene moet ten tyde van afsterwe woonagtig gewees het op die tersaaklike
grond.
(c) Die begrafnis moet ooreenkomstig die godsdiens of kulturele oortuiging van die
oorledene geskied.
(d) Hierdie reg om die oorledene op die grond te begrawe kan slegs geskied
behoudens enige redelike voorwaardes wat die wet of die eienaar van die grond stel.
Op die oog af kom dit voor of artikels 6(2)(dA) en 6(5) van die Verblyfregwet ’n uitdruklike
reg aan die okkupeerder en familielede van die okkupeerder gee om ’n oorledene op die
grond van iemand anders te begrawe. Daar het wel probleme ontstaan wat voor die howe
gebring is. Die vraag wat egter beantwoord moet word, is wie se regte voorkeur geniet - die
gebruiksreg van die okkupeerders (met al hulle fundamentele regte inbegrepe) of die
eiendomsreg van die grondeienaar. 63 Vervolgens word die vernaamste regspraak oor hierdie
probleem bespreek.
3.2 Toepassing van die waar-aspek in die howe
Van die eerste hofsake wat gehandel het oor die aspek van waar om ’n oorledene te begrawe,
is Serole v Pienaar 64 en Nkosi v Buhrman. 65 Die algemene regsvraag wat in beide hofsake
voorgekom het, was of ’n oorledene, hetsy ’n okkupeerder van die grond of familielid van die
okkupeerder, op die grond van ’n ander begrawe mag word.
144

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die Serole-saak was die oorledene en die applikante woonagtig op en dus okkupeerders
van die plaas Leliesfontein, wat die eiendom van die respondent was. Die applikante wou die
oorledene op die plaas begrawe, maar die respondent wou die begrafnis nie toelaat nie. 66 Die
applikante het aangevoer dat die reg om ’n graf te besoek (van ander familielede wat op die
tersaaklike grond begrawe is), 67 aanduidend is van die reg om familielede op die grond te
begrawe. 68 Die applikante het verder aangevoer dat die weiering van toestemming om
familielede op die grond te begrawe, inbreuk maak op die basiese kulturele praktyk dat
familielede naby mekaar begrawe moet word, asook op hulle fundamentele regte op
menswaardigheid en vryheid van geloof. 69 Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die regte in
die Verblyfregwet gebaseer is op die verblyf op en gebruik van die grond en dat verblyf nie
so permanent soos ’n graf is nie. 70 Gevolglik plaas verblyfregte nie ’n las op die grond nie.
Die hof beslis dat die reg om familielede op die grond te begrawe, neerkom op ’n serwituut 71
en dat dit nie die bedoeling van die wetgewer was om regte daar te stel wat toelaat dat ’n
persoon op die grond van ’n ander begrawe mag word nie. 72 Die feit dat familielede voorheen
op die grond begrawe is, beteken nie dat daar outomaties ’n ooreenkoms was om bykomende
familielede op die grond te begrawe nie. Omdat so ’n ooreenkoms tussen die eienaar en
okkupeerder in hierdie geval nie bewys kon word nie, wys die hof die aansoek om
toestemming vir die begrawe van die oorledene op die eiendom van die respondent van die
hand. 73
Die feite in die Buhrman-saak was soortgelyk aan dié in die Serole-saak en die hof kom tot ’n
soortgelyke beslissing. In die Buhrman-saak beslis die hof ook dat die Verblyfregwet nie aan
die okkupeerders die reg verleen om die tersaaklike grond as rusplek vir die oorledene te kies
nie. Verder verleen die Verblyfregwet ook nie die reg om ’n oorlede familielid sonder die
nodige toestemming op die grond te begrawe nie. 74 Die hof stem saam met die bevinding in
die Serole-saak in dié sin dat ’n reg om te begrawe ten aansien van die grond permanent sal
wees en neerkom op ’n serwituut, waarvoor daar nie voorsiening in die Verblyfregwet
gemaak word nie. 75
Gevolglik kom hierdie twee beslissings daarop neer dat die Verblyfregwet nie ’n uitdruklike
reg aan ’n okkupeerder gee om ’n familielid op die grond te begrawe nie. Die enigste manier
waarop so ’n begrafnis sou kon plaasvind, sou wees wanneer daar ’n ooreenkoms tussen die
eienaar en die okkupeerder was. Albei hierdie sake was beslis voor die wysiging van die
Verblyfregwet in 2001 en daar kan nou gevra word of die byvoeging van artikels 6(2)(dA) en
6(5) enigsins ’n verandering in die posisie van die okkupeerder teweeggebring het. 76
Nhlabathi v Fick 77 was die eerste saak wat ná die byvoegings aangehoor is. Aangesien die
nuwe artikels bepaal dat familielede in sekere omstandighede op die grond van iemand
anders begrawe mag word, is die interpretasie van hierdie twee artikels van uiterste belang. 78
In die Nhlabathi-saak is die applikante se vader in September 2002 oorlede. Die applikante
en die oorledene was okkupeerders op die grond van die respondent en die applikante het die
respondent gevra of die oorledene op die grond begrawe kan word. Die respondent het die
versoek geweier en die applikante het aansoek gedoen om ’n dringende hofbevel dat die
oorledene op die grond begrawe mag word. 79
145

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ten opsigte van die reg om die oorledene op die grond te begrawe kragtens artikel 6(2)(dA)
van die Verblyfregwet maak die hof dit duidelik dat die regte van die okkupeerder én dié van
die grondeienaar in ag geneem moet word. Daar moet ook klem geplaas word op die vraag of
daar ’n gevestigde praktyk was ten opsigte van grafte op die grond. 80 Voorts kan afgelei word
dat wanneer die reg om te begrawe in hierdie opsig aangehoor word, die uiteindelike
bevinding van die spesifieke omstandighede sal afhang. 81
Die hof sit die vereistes wat bewys moet word, kragtens artikel 6(2)(dA) van die
Verblyfregwet soos volg uiteen:
(a) the rights of the owner or person in charge must not outbalance the right of the
first applicant (as occupier) to carry out the burial;
(b) the deceased must, at the time of his death, have been residing on the land; and
(c) there must be an established practice in terms of which the owner or person in
charge of the farm routinely gave permission to people residing on the farm to bury
deceased members of their family on the farm in accordance with their religion or
cultural belief. 82
Ten opsigte van die derde vereiste is dit nodig om te kyk na die definisie van gevestigde
praktyk soos vervat in die Verblyfregwet, te wete:
[’n] praktyk ingevolge waarvan die eienaar of persoon in beheer of sy of haar
voorganger in titel reëlmatig aan persone woonagtig op die grond toestemming
verleen het om afgestorwe lede van hulle familie op daardie grond in ooreenstemming
met hulle godsdiens of kulturele oortuiging te begrawe. 83
Die vraag in die Nhlabathi-saak was gevolglik of die applikante aan die vereistes van
"gevestigde praktyk" voldoen het of nie.
Volgens die getuienis het die respondent in die Nhlabathi-saak aan ander families op die
grond grafte toegeken. Die respondent het erken dat daar grafte aan ander families toegeken
is, maar het verder aangevoer dat hy nie vir die betrokke familie van die applikante grafte
toegeken het nie. Sodoende het daar nie in die geval van die applikante ’n gevestigde praktyk
ontstaan nie. Die hof het die respondent se argument verwerp en bevind dat ’n gevestigde
praktyk nie net ten opsigte van sekere families ontstaan nie, maar dat dit ten opsigte van die
"persone woonagtig op die grond" ontstaan. Die blote feit dat die respondent aan ander
families grafte toegeken het, was volgens die hof voldoende om ’n gevestigde praktyk daar te
stel. 84 Die hof beslis dat daar aan al die vereistes van artikel 6(2)(dA) van die Verblyfregwet
voldoen is en dat die applikante dus in hierdie geval geregtig was om die oorledene op die
grond te begrawe.
’n Meer onlangse saak wat betrekking het op die reg om te begrawe kragtens artikel 6(2)(dA)
van die Verblyfregwet is Bashe v Meyer. 85 In hierdie saak is die vereistes vir begrafnisregte
soos volg uiteengesit: 86
146

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
From this section it is evident that, in order to make out a cause of action, the
applicant’s founding papers must show that: (a) at the time of his death, her son was
residing on the farm; (b) she is an occupier of the farm; (c) the burial on the farm is in
accordance with her religion or cultural beliefs; and (d) an established practice exists
in respect of burials on that land.
Na inagneming van hierdie vereistes beslis die hof dat die applikante nie aan almal voldoen
het nie. Die eerste twee vereistes was nie in dispuut nie. Die hof vestig dus sy aandag op die
laaste twee. 87 Ten opsigte van die vierde vereiste het die applikante nie daarin geslaag om te
bewys dat ’n gevestigde praktyk bestaan het nie. Die blote feit dat net haar ouma en oupa op
die grond begrawe was, beteken nie dat daar ’n gevestigde praktyk ontstaan het nie. 88 Dit
beteken dat as daar een keer aan iemand toestemming gegee is om ’n oorledene op die
tersaaklike grond te begrawe, dit nie as gevestigde praktyk beskou kan word nie. Hierdie
praktyk om te begrawe moes "habitual", of aaneenlopend, plaasgevind het. 89 Met betrekking
tot die derde vereiste het die applikante ook nie daarin geslaag om te bewys dat die begrafnis
van haar oorlede seun ooreenkomstig die applikante se godsdienstige en kulturele oortuiging
sou plaasgevind het nie. 90 Gevolglik is die aansoek om die oorledene op die grond van die
respondent te begrawe, van die hand gewys.
In Gate Development (Pty) Ltd v Mahlangu 91 is aangevoer dat begrafnisse op die grond sedert
1971 toegestaan was, en dat die mees onlangse begrafnisse in 2006 en 2007 plaasgevind
het. 92 Die hof bevind dat wanneer daar vasgestel kan word dat ’n begraafplaas reeds op die
grond bestaan, maar nie gereeld gebruik is nie, dit steeds daartoe sal lei dat ’n gevestigde
praktyk ontstaan het. 93 Artikel 6(2)(dA) van die Verblyfregwet is juis ingevoeg om die
eienaar van die grond te verplig om grafte toe te staan en ’n reg aan die okkupeerder te gee
om op die grond te begrawe. Die hof is van mening dat die feit dat daar nie op ’n gereelde
basis grafte toegeken was nie, nie daarop neerkom dat die reg om te begrawe eensydig
weggeneem kan word nie. 94 Dié beslissing behels dat die eienaar nie in sommige gevalle kan
grafte toeken en in ander gevalle nie. Soos reeds gesien in die Nhlabathi-saak, kon die
eienaar nie aan sekere families grafte toeken en later grafte aan ’n ander familie weier nie.
Anders as in die Bashe-saak, wat bepaal dat enkele grafte op die grond nie op ’n gevestigde
praktyk neerkom nie, bepaal die Gate Development-saak die teenoorgestelde.
4. Wie moet die oorledene begrawe?
Die wie-aspek handel oor watter lid of lede van die familie die reg het om die oorledene te
begrawe en dus die begrafnisreëlings te tref. 95
By die afsterwe van ’n persoon is dit ’n tradisionele praktyk in die gewoontereg dat een
familielid aangewys word as die vernaamste roubeklaer en "burier". 96 Laasgenoemde persoon
kan deur die oorledene aangewys word gedurende sy leeftyd. 97 Alhoewel dit soms ’n
Westerse praktyk is om reëlings met betrekking tot ’n begrafnis in ’n testament te vervat, glo
die meeste tradisionele stamme nie aan soortgelyke beplanning van reëlings ten opsigte van
die dood nie. 98 Die feit dat daar nie altyd tydens die leeftyd van ’n persoon voorsiening
147

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gemaak word vir begrafnisreëlings nie, kan lei tot konflik tussen familielede oor wie die reg
het om die oorledene te begrawe. Dit is ook moontlik dat die erfgename kan ooreenkom oor
wie die begrafnisreëlings moet tref, 99 maar dit kan ook tot konflik lei wanneer die erfgename
nie ’n ooreenkoms kan bereik nie. 100 Die vraag is dan hoe hierdie konflik tussen die
familielede op ’n spoedige wyse afgehandel kan word en wie die finale reg het om die
oorledene te begrawe. As uitgangspunt met betrekking tot die vraag wie ’n oorlede mag
begrawe, het die Suid-Afrikaanse Regskommissie (SARK) 101 van die standpunt uitgegaan dat
testateurs self behoort aan te dui waar hulle begrawe wil word. Die opstel van testamente
kom veral voor in die gemenereg en is eerder die uitsondering as die reël in die gewoontereg.
4.1 Begrafnisregte ingevolge die gemenereg en die gewoontereg
In die gewoontereg is die tradisionele siening dat die begrafnisreg die oorledene se
agnategroep toekom. 102 Wanneer ’n getroude man sterf, rus die reg om te begrawe by sy
manlike verwante en sy vrou. 103 In die Tsonga-gemeenskap word die plek waar die man
begrawe moet word, vasgestel deur sy "lineage successor" 104 en in sommige ander
gemeenskappe deur sy jonger broer. 105 By die afsterwe van ’n vrou moet die
begrafnisreëlings getref word deur haar man (na beraadslaging met sy en die oorledene se
agnategroepe). 106 Waar ’n kind te sterwe kom, het die vader, bygestaan deur sy naaste
verwante, die reg om die oorledene te begrawe. 107
Dit blyk dat die tradisionele reg om ’n oorledene te begrawe, hoofsaaklik by die manlike
verwante rus, asook die agnategroepe van die oorledene en dié se eggenoot. Hierdie
benadering strook met die herroepte artikel 23 van die Swart Administrasie Wet 38 van 1927
wat die voorbestaan van die manlike geboortereg in die gewoontereg verseker het. Daar het
egter belangrike veranderings in die gewoontereg plaasgevind wat in gedagte gehou moet
word. Beide artikel 23 en die beginsel van die manlike eersgeboortereg is ongrondwetlik
verklaar in Bhe v Magistrate, Khayelitsha (Commission for Gender Equality as Amicus
Curiae); Shibi v Sethole; South African Human Rights Commission v President of the
Republic of South Africa. 108 Sedertdien word die gewoonteregtelike erfregreëls gereguleer
deur die Wet op Intestate Erfopvolging 81 van 1987 en die Reform of Customary Law of
Succession and Regulation of Related Matters Act 11 van 2009. 109
Die gemeenregtelike posisie met betrekking tot begrafnisregte is dié van Voet, wat ’n tipe
hiërargie voorhou oor wie die reg het om die oorledene te begrawe. 110 In die eerste plek kan
die oorledene tydens sy leeftyd kies welke persoon na die begrafnisreëlings moet omsien en
waar hy begrawe wil word. Indien die oorledene so ’n persoon aangestel het, moet voorkeur
gegee word aan die wense van die oorledene, hetsy dit in ’n testament vervat is of nie. 111 In
die tweede plek word die begrafnisregte aan die testamentêre erfgename van die oorledene
gegee indien die oorledene versuim het om ’n spesifieke persoon aan te wys. Derdens, waar
daar geen testament was nie, sal die "legitimate heirs or blood relations each in their order of
succession" die reg hê om die oorledene te begrawe. 112 Laastens voer Voet aan dat indien
daar geen erfgename is nie, die begrafnisreg by die "magistracy" 113 berus.
148

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dit is duidelik dat die gemenereg en die gewoontereg aansienlik verskil oor wie die reg het
om die oorledene te begrawe. Die onderskeid tussen die benadering van die twee stelsels kom
ook duidelik na vore uit die uitsprake van die howe wat hierna onder die loep kom.
4.2 Toepassing van die wie-aspek in die howe
Die kwessie van wie die reg het om ’n oorledene te begrawe, is soms kontroversieel en die
howe volg nie altyd ’n eenderse benadering nie. 114
Die algemene regsvraag waarmee die howe gekonfronteer word, kan soos volg opgesom
word:
The crisp issue seems to be who, in the circumstances in which the parties find
themselves, has the duty or right to attend to the funeral arrangements and to
determine where the deceased's body should be buried. 115
Tot dusver het die howe verskillende benaderings gevolg om die vraag na wie die reg het om
te begrawe, op te los.
4.2.1 Die hiërargiese posisie van erfgenaamskap
Saiid v Schatz 116 was een van die eerste sake waarin die howe gekonfronteer is met die vraag
wie die oorledene moet begrawe en waar die oorledene begrawe moet word. In hierdie saak
was die oorledene binne gemeenskap van goed met die respondent getroud. Die respondent
het reëlings getref dat die begrafnis volgens die Christelike geloof geskied. Die oorledene se
broer, die applikant, het aansoek om ’n interdik gedoen om die respondent te verhinder om
voort te gaan met die reëlings. Die applikant was van voornemens om die oorledene kragtens
die gebruike van Islam te begrawe en het aangevoer dat dit in ooreenstemming met die wense
van die oorledene was. 117 Nadat die hof sprake van die oorledene se wense van die hand
gewys het weens onvoldoende bewyse, pas die hof die beginsels van die gemenereg toe en
kom tot die gevolgtrekking dat aangesien die oorledene intestaat gesterwe het, die respondent
en sy minderjarige kind die enigste erfgename was. Gevolglik kom die reg om te begrawe die
respondent toe weens die gemeenregtelike siening dat die erfgename die reg om te begrawe
het. 118
In Human v Human 119 was die respondent die langslewende gade en ook die enigste
erfgenaam van die oorledene. 120 Die hof volg die beslissing in die Saiid-saak en die siening
van Voet en bevind dat die respondent die reg het om die oorledene te begrawe. In die Saiid-
en die Human-saak het die howe nodig gehad om dispute oor wie die oorledene moet
begrawe, op te los tussen erfgename en nie-erfgename. Dit was betreklik maklik om tot ’n
bevinding te kom, aangesien daar enkel-erfgename was in wie se guns die hof kon beslis.
Wat sou die posisie egter wees waar daar meerdere erfgename is wat onder mekaar twis oor
wie die oorledene mag begrawe?
Die vraag oor meerdere aansprake van erfgename het ter sprake gekom in Tseola v
Maqutu. 121 Die oorledene het intestaat gesterwe en sy gade (die respondent) en sy moeder
149

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(die applikant) as erfgename agtergelaat. Die applikant en die respondent het verskillende
menings gehad oor waar die oorledene begrawe moet word. 122 Nadat die hof al die feite
oorweeg het, kom dit tot die gevolgtrekking dat "[P]ublic policy and a sense of what is right
dictates that, in a dispute of this nature, the widow's wishes where she is an heir should
prevail.” 123
Die gevolgtrekking wat uit die Tseola-saak gemaak kan word, is dat indien die langslewende
gade ’n erfgenaam is, tesame met ander erfgename, geniet die langslewende gade se keuse
oor waar die oorledene begrawe moet word, voorkeur. 124 Die reg om die oorledene te
begrawe, word gevolglik aan die langslewende gade toegeken. 125
’n Konfliksituasie kan ook voorkom tussen meerdere erfgename wat nie ’n langslewende
gade insluit nie. In Mbanjwa v Mona 126 was die intestate erfgename die drie minderjarige
seuns van die oorledene en ’n tante aan moederskant (die respondent) van die oorledene. Die
applikant was die oupa en voog van die drie minderjarige seuns wat namens hulle opgetree
het. 127 Die applikant was van mening dat die oorledene langs haar vooroorlede man begrawe
moet word in Tabankulu 128 en die respondente wou die oorledene in Queenstown begrawe. 129
Die hof beslis dat dit in die belang van die minderjarige kinders was dat die Xhosa-gebruik
gevolg word en ken die reg om die oorledene te begrawe aan die applikant toe. 130
Alhoewel laasgenoemde beslissing gebaseer is op die gemenereg dat die erfgename die reg
het om die oorledene te begrawe, is die gewoontereg in ag geneem by die finale bevinding. 131
Daar kan ook aangevoer word dat die minderjarige kinders ingevolge die intestate erfreg ’n
sterker reg het om te erf as die tante, en daarom is die reg om die oorledene te begrawe aan
die voog van die minderjarige kinders toegeken.
Alhoewel die howe tot dusver besluit het dat die erfgename die reg het om die oorledene te
begrawe, is dit duidelik dat hulle hoofsaaklik die gemeenregtelike posisie in ag neem. ’n Saak
waar daar wel gevolg gegee is aan die gewoonteregtelike posisie, was Mnyama v Gxalaba 132
waarin die konflik tussen die oudste broer van die oorledene (die applikant) en die oorledene
se gade (die respondent) was. Die oorledene en die respondent was getroud kragtens die
gewoontereg en daar is gestel dat sy nie kragtens die gewoontereg ’n erfgenaam van die
oorledene was nie. 133 Die begrafnisreg is gevolglik aan die applikant as gewoonteregtelike
erfgenaam toegeken. 134
In bogenoemde sake het die howe die hiërargiese posisie van erfgenaamskap gevolg, omdat
dit beskou word as "predominantly structural, textual and in keeping with the provisions of
the Intestate Succession Act which maintains the ranking of the heirs in terms of superiority
and displaces the rights of other family members". 135
Dit beteken dat wanneer tussen erfgename bepaal moet word wie die reg het om die
oorledene te begrawe, die volgorde van intestate erfopvolging geraadpleeg moet word. Die
volgorde word gereël deur die Wet op Intestate Erfopvolging 81 van 1987. 136 Indien die
oorledene intestaat sterf, word daar eerstens vasgestel of daar ’n langslewende gade en
kinders is. Indien daar slegs ’n langslewende gade is, sal dié gade alleen intestaat erf. Indien
150

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
daar nie ’n langslewende gade is nie, maar slegs kinders, dan sal die kinders in gelyke dele
erf. Indien die intestate erfgename sowel ’n gade as kinders is, erf hulle volgens ’n spesifieke
formule. Die oorledene se ouers, broers en susters en ander familielede kry gewoonlik eers
die geleentheid om intestaat te erf wanneer daar geen gade of kinders teenwoordig is nie.
Aangesien die howe die volgorde van intestate erfreg raadpleeg om te bepaal wie die reg het
om te begrawe, verkry die oorledene se ouers, broers en susters en ander familielede
gevolglik nie noodwendig die reg om die oorledene te begrawe nie. 137
Alhoewel die volgorde van die intestate erfgename ’n oplossing kan bied, blyk dit dat die
langslewende gade gewoonlik die reg sal hê om die oorledene te begrawe. Indien daar geen
langslewende gade is nie, sal die kinders van die oorledene die reg hê om die oorledene te
begrawe. Dit is duidelik dat daar egter ’n probleem kan voorkom waar die oorledene meer as
een kind gehad het. Die vraag na wie die reg het om die oorledene te begrawe, kan
gekompliseerd raak as in ag geneem word dat die kinders in gelyke dele volgens die intestate
erfreg sal erf. Daar is nie ‘n kind wie se regte sterker as die ander een s’n is nie. 138
Wanneer die volgorde van die intestate erfgename gebruik word om vas te stel wie die reg het
om die oorledene te begrawe, word daar nie ’n bevredigende oplossing gebied waar die
oorledene in ’n poliginiese verhouding betrokke was en dus meer as een gade gehad het
nie. 139
4.2.2 ’n Meer buigsame benadering tot die reg om te begrawe
Die hiërargiese posisie van erfgenaamskap word nie altyd deur die howe gevolg nie.
Mokotong 140 noem dat ’n meer buigsame benadering ook gevolg kan word wat nietekstueel,
billik en redelik is. Daar word meer gefokus op die harmonisering van begrafnisregte en
menswaardigheid deur klem te plaas op konteks, stabiliteit en proporsionaliteit. Minder klem
word dus geplaas op formele klassifikasies wat gebaseer is op ongelykheid, wat een
erfgenaam bo ’n ander stel. Hierdie buigsamer benadering tot begrafnisregte fokus meer op
die evaluasie van alle feite in ’n saak en daar word gepoog om die partye op ’n gelyke
grondslag te hanteer. 141 Soos gesien sal word in die bespreking hierna, word daar afgewyk
van die siening dat ’n hiërargie van erfgename toegepas moet word om vas te stel wie die reg
het om die oorledene te begrawe.
Een van die eerste sake waar daar afgewyk is van die hiërargiese posisie van erfgenaamskap
was Gonsalves v Gonsalves. 142 In hierdie saak het die oorledene intestaat gesterwe en sy twee
broers (die applikante) en suster (die respondent) as intestate erfgename agtergelaat. Die hof
bevestig dat die erfgename die reg het om die oorledene te begrawe en dat elke erfgenaam
gelyke regte daartoe het. 143 Die probleem met laasgenoemde is dat die applikante die
oorledene in Benoni 144 en die respondent die oorledene in Frankfort wou begrawe. 145 Die hof
bevind dat redelikheid, "public policy [and] a sense of what is right" in ag geneem moet word
en dat die wense van die meerderheid erfgename, dus die applikante, nie onredelik of
aanvegbaar was nie. 146
151

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die gevolgtrekking uit die Gonsalves-saak is dat indien daar konflik bestaan tussen meerdere
erfgename oor die begrafnisreëlings, die meerderheid erfgename se siening gevolg moet
word.
In Trollip v du Plessis 147 volg die hof ook ’n billiker benadering tot wie die reg het om ’n
oorledene te begrawe. Die dispuut oor waar 148 die oorledene begrawe moet word, het
ontstaan tussen die langslewende gade (die applikant) en die oudste dogter van die oorledene
(die respondent). 149 Die applikant steun op die bevinding in die Tseola-saak dat die
langslewende gade die begrafnisregte kry en dat laasgenoemde se keuses oor die
begrafnisreëlings voorkeur moet geniet. 150 Die hof bevind dat ’n aanspraak op begrafnisregte
nie beoordeel moet word volgens die hiërargiese posisie van erfgenaamskap asof daar ’n
mede-aandeelhouding in die liggaam is nie. 151 Om tot ’n billike oplossing te kom, kyk die hof
na die uitgawes aangegaan, die godsdiens van die oorledene en die wense van die res van die
familie. Gevolglik bevind die hof dat dit billiker sal wees as die respondent 152 die oorledene
begrawe; die hof wyk dus af van die beslissing in die Tseola-saak. 153
In dieselfde jaar as die Trollip-saak beslis die hof in Thembisile v Thembisile 154 dat die eerste
langslewende gade van die oorledene en hulle oudste seun ’n sterker reg het om die oorledene
te begrawe as sy oorlewende gade van sy tweede (ongeldige) huwelik. In hierdie geval
bevind die hof dat daar voldoende getuienis was dat die gewoonteregtelike huwelik tussen die
oorledene en sy eerste vrou steeds geldig was en dat sy tweede siviele huwelik gevolglik
ongeldig was. Dit blyk dus dat die hof aanvaar het dat beide die oorlewende gade en hulle
oudste seun die reg het om die oorledene te begrawe, wat in wese neerkom op ’n afwyking
van die gewoonteregtelike posisie dat die oudste seun die reg het om te besluit waar die
oorledene begrawe moet word. Jansen 155 is van mening dat die hof versuim het om
redelikheid en billikheid in ag te neem en dat die billiker benadering in die Trollip-saak
eerder gevolg moes gewees het deur al die omliggende feite in ag te neem en nie net die
posisie van erfgenaamskap nie.
Die aspek van billiker en redelike bevindings deur die howe oor wie die reg het om ’n
oorledene te begrawe, het ook na vore gekom in Mahala v Nkombombini. 156 In hierdie saak
het die dispuut oor wie die oorledene moet begrawe, ontstaan tussen die gewoonteregtelike
weduwee (die applikant) en die moeder (die respondent) van die oorledene. 157 Die hof verwys
na die Bhe-saak 158 (waar die manlike-eersgebore-reël van die gewoontereg ongrondwetlik
verklaar is) en kom tot die gevolgtrekking dat die weduwee en al die kinders van die
oorledene, hetsy binne- of buite-egtelik, intestate erfgename van die oorledene was. 159 Die
hof verwerp die idee dat die siening van die meerderheid erfgename in ag geneem moet word
as "oversimplified [and] too rigid". 160 Die hof is van mening dat daar geen "hard and fast
rules" moet wees nie en dat elke saak op eie meriete beoordeel moet word. 161 Die hof neem
familieverhoudings in ag en bevind dat die oorledene ’n beter verhouding met die applikant
en die kinders uit die huwelik gehad het. Dit noop die hof om in die guns van die applikant te
bevind. 162 Mokotong 163 kritiseer die beslissing deur te noem dat die hof nie duidelikheid
gegee het oor wat ’n "close relationship" behels nie. Die buite-egtelike kinders kon ook ’n
152

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
goeie verhouding met die oorledene gehad het en hulle moes betrek gewees het om met die
begrafnisreëlings te help.
’n Goeie voorbeeld van waar die howe eerder die buigsame benadering moet volg, is waar die
oorledene slegs kinders nalaat en geen langslewende gade nie. Daar moet egter in gedagte
gehou word dat alle kinders van die oorledene, hetsy binne- of buite-egtelik, erfgename van
die oorledene is. 164 Wanneer die kinders nie oor begrafnisreëlings kan saamstem nie, bestaan
daar ’n moontlikheid dat die aangeleentheid deur ’n hof aangehoor sal word. Die howe sal
dus die vraag na wie die reg het om die oorledene te begrawe, benader deur na alle
omringende omstandighede te kyk. Die beginsels wat in bogenoemde sake gebruik was, kan
as ’n riglyn dien, maar moet nie rigied toegepas word nie. Sodoende kan die hof die
meerderheidsbesluit van die kinders in ag neem, asook waar die oorledene gewoon het en
waar die familielede woon.
In ’n meer onlangse saak was die begrafnisreg aan ’n nie-erfgenaam gegee. In Sokani v
Sokani 165 het die applikant en die respondent, albei beweerde eggenote van die oorledene,
aanspraak gemaak op die reg om die oorledene te begrawe. Nadat daar deur die hof bevind is
dat nie een van hulle getroud was met die oorledene ten tye van sy afsterwe nie, was die
enigste intestate erfgename die twee kinders van die oorledene. Die hof het nie die
hiërargiese posisie van erfgenaamskap gevolg nie en het beslis dat die respondent (’n nieerfgenaam)
die reg het om die oorledene te begrawe. Die hof het ook beslis dat die twee
kinders genader moet word om met die begrafnisreëlings te help. 166
Alhoewel die howe steeds die erfgename ag as die persone wat die reg het om die oorledene
te begrawe, word dit nie meer so streng toegepas nie. Alle moontlike omstandighede wat ’n
rol kan speel, word in ag geneem om sodoende ’n billiker oplossing te kry.
4.2.3 Die huwelik as faktor
Reeds so vroeg as in die Saiid-saak kan afgelei word dat die howe veral aandag geskenk het
aan die regstelsel waarvolgens die oorledene in die huwelik getree het, met ander woorde die
gemenereg of die gewoontereg. Indien die oorledene volgens die gemenereg getroud was, het
die howe bloot die gemeenregtelike posisie rakende begrafnisregte gevolg. 167
In die Thembisile-saak het die geldigheid van ’n gewoonteregtelike huwelik ’n rol gespeel.
Die oorledene was na bewering met sowel die applikant as die respondent getroud. 168 Die
respondent het versuim om te bewys dat die eerste huwelik van die oorledene ontbind is en
dit het daartoe gelei dat die respondent se huwelik met die oorledene ongeldig was. Die hof
het die begrafnisregte aan die applikant toegeken as erfgenaam en enigste langslewende gade
van die oorledene. 169
In ’n meer onlangse saak, Fanti v Boto, 170 het die applikant beweer dat hy ingevolge die
gewoontereg met die oorledene getroud was. Weens hierdie beweerde huwelik was die
applikant van mening dat hy die reg het om die oorledene te begrawe. Die respondent (die
153

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
oorledene se moeder) het daarin geslaag om te bewys dat daar geen gewoonteregtelike
huwelik was nie. Gevolglik is die begrafnisregte aan die respondent gegee. 171
Die Fanti-saak is ’n voorbeeld van waar die ongeldigheid van ’n huwelik gebruik word om te
verhoed dat ’n persoon die begrafnisregte kry. Die gewoonteregtelike huwelik word as ’n
geldige huwelik in die Suid-Afrikaanse reg geag na die inwerkingtreding van die Wet op
Erkenning van Gebruiklike Huwelike 120 van 1998. Dit blyk dus uit die Fanti-saak dat die
howe die geldigheid van ’n gewoonteregtelike huwelik moet vasstel om sodoende te bepaal
of die beweerde gade ’n erfgenaam van die oorledene is. Indien die huwelik geldig is, is die
beweerde gade ’n erfgenaam en dra dit by tot die omstandighede wat in ag geneem moet
word wanneer daar vasgestel moet word wie die reg het om die oorledene te begrawe.
Die SARK is van mening dat wie die reg het om te begrawe, nie volgens die intestate erfreg
vasgestel moet word nie, maar dat die reg aan die weduwee gegee moet word. 172 Dit is goed
en wel om te bepaal dat die weduwee die reg moet hê om die oorledene te begrawe, maar
daar moet in gedagte gehou word dat die Wet op Erkenning van Gebruiklike Huwelike tot
gevolg het dat poliginiese huwelike ook erken word. Wat is dan die geval by meerdere
weduwees, en watter een van die weduwees het die reg om die oorledene te begrawe? Dit is
’n onsekere kwessie en in die sake waar daar wel meer as een gade teenwoordig was, 173 was
een van die gades se huwelik nietig. Die howe het dus steeds slegs te doen gehad met gevalle
waarin een weduwee ter sprake was.
Daar is wel sekere voorstelle oor wat die toepaslike beginsel moet wees by poliginiese
huwelike. In die Thembisile-saak het die hof obiter bepaal dat indien daar meer as een geldige
huwelik was, die eerste vrou se regte hoër geag moet word as dié van die tweede vrou. 174 Die
SARK volg dieselfde siening, naamlik dat die mees senior weduwee die reg moet kry om die
oorledene te begrawe. 175 Gevolglik is dit belangrik om vas te stel of daar aan al die vereistes
voldoen is vir ’n geldige huwelik kragtens die Wet op Erkenning van Gebruiklike Huwelike.
Die meer buigsame en billiker benadering dat alle omstandighede in ag geneem moet word en
dat elke saak op eie meriete beoordeel moet word, moet egter ook in gedagte gehou word. 176
Die meer onlangse hofsake volg eerder hierdie benadering. Dit is dus heeltemal moontlik dat
wanneer al die omstandighede in ag geneem is, nie een van die gades uit ’n poliginiese
huwelik die reg sal kry om te begrawe nie.
Uit voorgaande is dit duidelik dat die gemeenregtelike posisie met betrekking tot wie die reg
het om te begrawe, in die algemeen gevolg word. 177 Indien die oorledene nie tydens sy
leeftyd instruksies aangaande sy begrafnis ten opsigte van die wie- en waar-vrae gelaat het
nie, val die begrafnisregte die erfgename toe. 178
Die vraag is egter watter erfgenaam se keuse oor die begrafnisreëlings gevolg moet word
indien daar ’n dispuut tussen meerdere erfgename is. Aanvanklik het die howe die rangorde
van intestate erfreg gebruik om vas te stel wie die reg het om te begrawe en dié reg het
gewoonlik die langslewende gade toegekom. Laasgenoemde kan saamgevat word as die
hiërargiese posisie van erfgenaamskap. Die howe het egter begin afwyk van die hiërargiese
154

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
posisie deur ’n billiker en redelike oplossing te kry. Daar word dus nou eerder na alle faktore
gekyk en elke saak moet op eie meriete beoordeel word.
Wat die posisie egter gaan wees indien die oorledene wettig met meer as een vrou getroud
was en daar ’n twis tussen die gades met betrekking tot die begrafnisreëlings is, is betreklik
onseker.
Daar moet ook in gedagte gehou word dat elke saak verskillend is en dat dit moeilik gaan
wees om elke saak op dieselfde wyse te hanteer. Dit is wel maklik om te bepaal dat die
erfgenaam die reg het om die oorledene te begrawe, maar elke saak sal sy eie besondere
omstandighede hê wat in ag geneem moet word. In Ndlovu v Ramocoela 179 maak die hof die
volgende stelling:
[A] judge has to be guided by a number of factors such as the rules of the general
burial principle, the convictions of society, the public morality, the public policy, and
a sense of what is right and equitable in the interest of justice according to the
circumstances of each particular case.
Dit is duidelik dat die probleem van begrafnisregte nie volgens ’n resep opgelos kan word
nie. Totdat daar wetgewing is wat ’n duidelike oplossing vir sulke gevalle bied, moet
redelikheid, geregtigheid, gelykheid en openbare belang in ag geneem word. 180
Die boedelbeplanner speel ’n belangrike rol in die vermyding van konfliksituasies tussen die
familielede. Hierdie aspek word nou onder die loep geneem.
5. Begrafniswense en die rol van die testamentopsteller
5.1 Algemeen
Soos reeds aangedui, is die ideaal dat die testateur sy begrafniswense in ’n testament behoort
aan te dui. In hierdie verband speel die testamentopsteller ’n belangrike rol. Indien ’n persoon
self weinig of geen kennis van testamentopstelling het nie, is dit gewens om ’n
testamentopsteller aan te stel. Die vraag of iemand ook sy begrafniswense deur middel van
ander skriftelike of mondelinge instruksies geldig bekend kan maak, word vervolgens ook
kortliks aangeraak.
5.2 Die begrafniswense van die oorledene
Dit is ’n algemene beginsel dat die wense van die oorledene oor die begrafnisreëlings
gerespekteer en uitgevoer moet word. Ingevolge die gemenereg is dit immers die beginpunt
wanneer vasgestel word wie die oorledene mag begrawe. Gevolglik stel die howe eers vas of
die oorledene spesifieke wense nagelaat het alvorens oorgegaan word na watter erfgenaam
die begrafnisreg het. Die probleem is egter dat daar nie sekerheid is oor die formaat waarin
hierdie wense vervat moet wees nie.
155

5.2.1 Geskrewe instruksies
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die geval waar die oorledene geskrewe instruksies laat, is die vraag of dit in ’n testament
vervat moet word al dan nie. Uit die Human-saak kan afgelei word dat die wense wel in ’n
testament vervat moet gewees het. 181 In Sekeleni v Sekeleni 182 het die hof egter ’n ander
rigting gevolg. Die oorledene het intestaat gesterwe, maar ’n brief nagelaat waarin hy ’n vrou
by wie hy sedert sy egskeiding gewoon het, aangestel het om sy begrafnisreëlings te tref. Die
oorledene se kinders, as intestate erfgename, het vervolgens aansoek gedoen dat hulle die reg
het om die oorledene te begrawe. Die hof verwerp die applikante se siening en beslis dat die
wense van die oorledene gehoorsaam moet word en dat dit nie in ’n testament vervat hoef te
gewees het nie. 183
In Ndlovu v Ramocoela 184 het die oorledene se ma (die respondent) ’n brief in die handsak
van die oorledene gekry waarin gestaan het dat die respondent die oorledene moet
begrawe. 185 Die oorledene se man (die applikant) het beweer dat hy die reg het om die
oorledene te begrawe op grond daarvan dat hy die oorledene se erfgenaam was. 186 Die kruks
van die saak was die regsvraag of die oorledene iemand aangewys het om haar te begrawe. 187
Die hof maak dit duidelik dat dit ’n kardinale beginsel is "[t]hat the known wishes of the
deceased must be observed, respected and given effect to no matter how they were embodied
or how they were expressed". 188 Die brief van die oorledene is deur die hof aanvaar as ’n
sterwensverklaring, 189 maar die applikant het aangevoer dat niemand kan getuig dat die
oorledene wel die brief geskryf het nie. Laasgenoemde stelling was korrek, maar die brief
moet nie in vacua oorweeg word nie en alle omliggende omstandighede moet in ag geneem
word. 190 Die hof kom tot die beslissing dat die brief wel ’n aanwysing was deur die oorledene
dat die respondent haar moet begrawe. Die siening van die hof is dat die oorledene se
instruksies nie in ’n testament vervat hoef te gewees het nie.
Dit blyk uit bogenoemde beslissings dat die howe tot dusver geneig was om die skriftelike
instruksies van die oorledene te volg. Solank dit deur die party wat die bewering maak,
bewys kan word dat dit wel die oorledene se wense was, sal die howe nie huiwer om dit te
aanvaar nie. Dit blyk ook verder dat dit die beste is om die wense en instruksies in ’n
testament te vervat. Hierdie wense moet egter nie onwettig wees of teen die goeie sedes
indruis nie. 191 Dit kan nietemin problematies wees om die wense van die oorledene vas te stel
waar die testament in die besit van ’n derde party is wat normaalweg eers na die begrafnis die
testament aan die belanghebbendes voorlees. In só ’n geval sal die familielede die derde party
moet nader om vas te stel wat die wense van die oorledene was.
5.2.2 Mondelinge instruksies
Die probleem met mondelinge instruksies deur die oorledene is dat dit moeilik is om te
bewys. Gewoonlik is daar een party in ’n geskil oor wie die reg het om die oorledene te
begrawe wat beweer dat die oorledene tydens sy lewe aan die betrokke party sy wense
geopenbaar het. In die Human-saak het die hof mondelinge instruksies van die oorledene van
die hand gewys en gestel dat dit indruis teen die hoorsê-reël. Die hof het verder gegaan en
gesê dat "at most, proof of his desire is of mere sentimental importance". 192 Dit kom daarop
156

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
neer dat mondelinge instruksies van die oorledene glad nie in ag geneem moet word nie en al
word dit bewys, is dit slegs sentimenteel van aard en nie bindend nie. Die hof stel dit obiter in
die Mbanjwa-saak 193 dat indien hoorsê-getuienis wel toelaatbaar was, sterker bewyse as net
die woord van die respondent benodig sou word om die mondelinge instruksies van die
oorledene as geldig te beskou. 194 Gevolglik is daar geen gevolg gegee aan die beweerde
wense van die oorledene nie.
In die Gonsalves-saak het die respondent en haar seun beweer dat die oorledene aan hulle
gestel het dat die respondent die begrafnisreëlings moet tref. 195 Die hof verklaar dat hoorsêgetuienis
toegelaat kan word om te bewys dat die verklaring wel gemaak is, maar nie om te
bewys dat die inhoud van die verklaring waar is nie. Dit kom dus daarop neer dat die
respondent slegs kan bewys dat die oorledene wel sy instruksies aan haar oorgedra het, maar
die waarheid van die instruksies kan nie deur die hoorsê-getuienis bewys word nie. Gevolglik
kom die hof tot die bevinding dat die hoorsê-getuienis ontoelaatbaar was.
’n Ander benadering is in die Sekeleni-saak gevolg, waar die regter dit obiter stel dat daar wel
gevolg gegee moet word aan die wense van die oorledene, al was dit mondelings gedoen. 196
In die Mnyama-saak het die oorledene se vrou beweer dat hy voor sy dood aan haar gesê het
dat hy in die Kaap begrawe wil word. 197 Die hof verwys na artikel 3(1)(c) van die
Wysigingswet op die Bewysreg. 198 Dié artikel het tot gevolg dat hoorsê-getuienis nou
toelaatbaar is indien dit in die belang van geregtigheid is. 199 Die artikel gee nie net aan die
howe spesifieke faktore wat in ag geneem mag word nie, maar bepaal ook dat die howe enige
ander faktor wat na die hof se oordeel in aanmerking geneem kan word, in aanmerking mag
neem. 200 Regter Conradie 201 maak die stelling dat die beste manier om hoorsê-getuienis in
hierdie geval te hanteer, is "[t]o admit it as having sufficient probative value to qualify it for
consideration and then to analyse it to see whether it has sufficient cogency to warrant its
acceptance".
Hieruit blyk dat die probleem met hoorsê-getuienis nou eerder is of dit logies en oortuigend
genoeg is om dit te kan aanvaar. Die hof gaan verder en stel dit dat mondelinge verklarings
moeilik is om ten volle te begryp en dan met voldoende betekenis weer te gee. Die kleinste
verandering, verbuiging of fabrikasie van die verklaring kan die betekenis en bedoeling
drasties verander. 202 Die persoon aan wie die verklaring gemaak is, kon weens ’n swak
vermoë om die verklaring weer te gee, nie die oorledene se bedoeling behoorlik beskryf nie
of sy kon die oorledene van die begin af verkeerd verstaan het. 203 Die hof kom egter tot die
bevinding dat die respondent se getuienis van die oorledene se beweerde instruksies nie
oortuigend genoeg was nie en gee dus geen gevolg daaraan nie. 204
In Mabulu v Thys 205 het die oorledene se dogter (die respondent) beweer dat die oorledene
aan haar gesê het dat hulle haar by die respondent se huis moet begrawe. Die oorledene se
oudste seun (die applikant) betwis die respondent se bewering en voer aan dat hy die reg het
om die oorledene te begrawe. Die hof bevestig die Mnyama-saak dat mondelinge instruksies
deur die oorledene gevolg moet word as dit oortuigend genoeg was. Voorts word aangevoer
dat die mondelinge instruksies gevolg moet word as daar duidelike bewyse daarvan is. 206 In
hierdie geval was die respondent se verklaring vaag deurdat daar nie meer spesifieke
157

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
besonderhede gegee word soos waar, wanneer en in watter omstandighede die oorledene se
instruksies oorgedra is nie. 207 Die hof neem ook in ag dat die respondent se bewering deur die
applikant betwis word en dat daar in die dokumente voor die hof nie genoeg bewyse was om
in die guns van die respondent te beslis nie. Die mondelinge instruksies van die oorledene
word dus nie gevolg nie. 208
Die hof voer in die Sokani-saak aan dat indien die oorledene mondelinge wense gelaat het
aan sy eerste vrou, die vraag dan gevra kan word hoekom hy nie ’n vergadering belê het met
sy kinders en suster nie. So ’n vergadering sou voorkom het dat die oorledene sy wense op
verskillende tye aan verskillende mense openbaar en sou die bewys van mondelinge
instruksies vergemaklik het as almal se weergawes ooreengestem het. 209 Die hof stel dit
verder dat artikel 3(1)(c) van die Wysigingswet op die Bewysreg slegs van toepassing moet
wees wanneer die hof tevrede is dat die mondelinge instruksies wel gegee is. In die betrokke
aangeleentheid was die hof nie oortuig dat die oorledene mondelinge instruksies aan die
applikant gegee het nie en is dit nie gevolg nie. 210
Uit bogenoemde beslissings blyk dit dat die howe nie aan mondelinge wense gehoor gee nie.
Hoorsê-getuienis was aanvanklik nie toelaatbaar nie en dit was die rede waarom die howe nie
die mondelinge wense van die oorledenes gevolg het nie. Met die Wysigingswet op die
Bewysregword hoorsê-getuienis nou toelaatbaar in sekere omstandighede.
Hierdie verandering het egter nie daartoe gelei dat die howe nou sonder meer die mondelinge
wense van die oorledene in ag gaan neem nie. Alhoewel hoorsê-getuienis wel toelaatbaar is,
word dit nie aanvaar nie tensy daar genoeg bewyse daarvan is en dit oortuigend genoeg is. 211
Die howe is wel van mening dat die wense van die oorledene van uiterste belang is, maar is
huiwerig om mondelinge wense te aanvaar. Die reg het nou so ontwikkel dat die wense van
die oorledene op ’n informele wyse weergegee kan word, maar tog word daar nie aan
mondelinge wense gevolg gegee nie.
5.2.3 Die rol van die testament
Dit blyk dat die howe baie klem op die wense van die oorledene sal plaas indien hy of sy
behoorlike instruksies in ’n testament weergee. Die testament kan geklassifiseer word as ’n
notule van die wense van die testateur. Casner 212 voer aan: "A person can have a complete
estate plan represented by a will but he cannot have a complete estate plan of his own
selection without a will."
Uit bostaande aanhaling kan afgelei word dat die testament die aangewese metode is om die
begrafniswense van die testateur aan te dui. Die testament se hoofdoel is om aan te dui wat
met die aardse besittings van die testateur by afsterwe moet gebeur. 213 Dit is ’n algemene
gebruik dat die testament ook handel oor aspekte soos die voogdyskap van minderjarige
kinders. Die testament word verder gebruik om instruksies te gee oor die testateur se
begrafnis. 214 Die bepalings in die testament moet gehoorsaam word en hierdie
gehoorsaamheid is geleë in die beginsel voluntas testatoris servanda est. 215 Dit is egter
belangrik om te onthou dat daar geen regsplig op die erfgename rus om die testateur se wense
158

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uit te voer nie. 216 Die testateur se wense behoort nietemin gerespekteer te word. Daar word
meer regskrag aan die wense van die testateur gegee, aangesien die howe ’n sterk klem op
laasgenoemde se finale wense plaas.
6. Gevolgtrekking en aanbevelings
In die Afrika-gewoontereg is begrafnisse ’n baie sensitiewe gedeelte van die rouproses.
Godsdienstige en kulturele praktyke, asook die voorkeure van vriende en familie, speel ’n
belangrike rol by begrafnisse. ’n Mens wil gewoonlik die begrafnis so gou as moontlik en
sonder enige komplikasies afhandel. Die werklikheid is egter dat diegene wat volgens die
gebruike en gewoontes van die Afrika-gewoontereg leef, nie altyd ’n vreedsame begrafnis
kan reël nie. Konflik met betrekking tot begrafnisse is die reël eerder as die uitsondering.
Die meeste konflik wat ontstaan, gaan oor wie die oorledene mag begrawe en waar die
oorledene begrawe moet word. Hierdie twee aspekte val onder die begrip begrafnisregte en
dit kom neer op die reg wat ’n persoon het om die oorledene te begrawe, asook om die laaste
rusplek te kies. Die wie- en waar-aspekte van begrafnisregte is nou verbind. Deur vas te stel
wie die oorledene mag begrawe, word ook gekoppel aan waar die betrokke persoon met die
begrafnisreg die oorledene wil begrawe.
Ingevolge die gewoontereg is dit ’n kulturele praktyk dat oorledenes naby die familie
begrawe moet word. Omdat sommige van diegene wat volgens die gewoontereg leef,
okkupeerders op die grond van ’n plaaseienaar is, beteken dit dat hulle die oorledene
moontlik op iemand anders se grond sal wil begrawe. Hierdie kwessie kan onder die waaraspek
van begrafnisregte tuisgebring word. 217 Artikels 6(2)(dA) en 6(5) van die
Verblyfregwet verleen die reg aan die okkupeerder om familielede op die grond te begrawe,
asook die reg aan familielede om die okkupeerder op die grond te begrawe. Die wet verskaf
egter nie ’n uitdruklike reg om te begrawe nie; daar moet aan sekere vereistes voldoen word.
Die belangrikste vereiste is dat daar ’n gevestigde praktyk moet ontstaan het ten opsigte van
begrafnisse op die grond. Daar is egter nie eenstemmigheid oor wat “’n gevestigde praktyk”
behels nie en daar sal nog ontwikkeling in die regspraak en wetgewing moet plaasvind om
die mees effektiewe beginsel te bepaal.
’n Verdere kenmerk van die Afrika-gewoontereg is dat een persoon gewoonlik aangewys
word as die vernaamste roubeklaer. Indien die oorledene nie so ’n persoon gedurende sy
leeftyd aangewys het nie, kan daar hewige konflik ontstaan tussen die familielede en vriende
van die oorledene. Hierdie konflik ontstaan met betrekking tot die wie-aspek van
begrafnisregte wat handel oor wie die reg het om die oorledene te begrawe. 218 Weens die
dualistiese struktuur in Suid-Afrika en die feit dat die gewoontereg erkenning geniet, was die
dispute oor wie die oorledene moet begrawe, moeilik om in die howe op te los. Een van die
redes was dat die gewoontereg en die gemenereg se sienings oor die wie-aspek verskil. Die
howe het sommige uitsprake op die gemenereg gebaseer deur te bepaal dat die erfgename
(volgens die intestate erfopvolging) die reg het om die oorledene te begrawe. Ander
159

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beslissings is gegrond op die gewoontereg en die praktyk dat die manlike verwante die reg
het om die oorledene te begrawe. Soms is ’n kombinasie van die twee stelsels gebruik.
Alhoewel die howe in meer onlangse hofsake steeds van mening is dat die erfgename die reg
het om te begrawe, word die hiërargiese posisie van erfgenaamskap nie meer streng toegepas
nie. Daar word nou eerder ’n billiker en buigsamer benadering gevolg wat alle
omstandighede van die saak in ag neem.
’n Probleem wat ook deel uitmaak van die wie-aspek, is die kwessie van poliginiese
huwelike. Indien die oorledene met meer as een gade getroud was, sal meerdere gades as
erfgename kwalifiseer. Aangesien die erfgename die reg het om die oorledene te begrawe,
ontstaan die vraag watter een van die weduwees dié reg het. Dit is nog onseker watter
beginsels hier toegepas kan word. Die SARK en die hof in die Thembisile-saak het aanbeveel
dat die reg om te begrawe die senior vrou toekom. 219
Konflik oor begrafnisregte kom hoofsaaklik tussen diegene in die tradisionele gemeenskappe
voor. Daar word aanbeveel diesulkes testamente moet opstel wat hulle begrafniswense
duidelik stel. Daar kan ook aangeneem word dat hierdie probleem in baie gevalle nie opgelos
kan word nie, weens die feit dat testateurs nie self kennis het om ’n testament op te stel nie,
of nie altyd vooraf by ’n testamentopsteller kan uitkom nie. Soms kom iemand wel by ’n
testamentopsteller uit en dan moet laasgenoemde in staat wees om deeglike advies aan sy
kliënt te kan gee. Die testamentopsteller sal veral moet kennis neem van die waar-aspek. Dit
is moontlik dat die testateur dit in sy testament wil stel dat hy op die grond van ’n ander
begrawe wil word. Gevolglik sal vooraf deeglik ondersoek moet word of die testateur wel in
die toekoms op die beoogde grond begrawe mag word. 220
Dit staan die testateur vry om enige persoon aan te wys as die persoon wat die begrafnisreg
moet verkry. Indien die testateur volgens die gewoontereg begrawe wil word, is daar niks wat
hom keer om te bepaal dat die oudste seun die begrafnis moet reël en dat die begrafnis
volgens die gebruike van die gewoontereg moet geskied nie.
’n Voorbeeld van ’n eenvoudige klousule waarin die testateur betrokke in ’n poliginiese
huwelik bepaal wie die begrafnis moet reël en waar hy of sy begrawe wil word, sou soos volg
kon lui:
Begrafniswense
Dit is my wens dat my senior vrou se oudste seun, John Moleme, die reëlings
aangaande my begrafnis moet tref. In die geval waar hy nie kan nie, moet die reëlings
deur my senior vrou, Sophie Moleme, getref word.
Dit is my wens dat ek begrawe moet word op die plaas Jakkalsdraai in die distrik
Johannesburg in dieselfde begraafplaas waar my voorouers begrawe is.
Indien die skriftelike toestemming van die betrokke grondeienaar vooraf verkry kan word,
kan die toestemmingsbrief as aanhangsel by die testament geheg word. Só ’n toestemming
kan die aanspraak van die oorledene om op die plaas begrawe te word, nog verder versterk.
160

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert. 2006. Silberberg and Schoeman's law of
property. Durban: LexisNexis Butterworths.
Bekker, J.C., J.M.T. Labuschagne en C.C. Boonzaaier. 2004. African burial practices at the
crossroads: Observations on the right to bury. De Jure, 37(2):203–23
Bennett, T.W. 2011. Introduction. In Bennett (red.) 2011.
Bennett, T.W. (red.) 2011. Traditional African religions in South Africa. Claremont: UCT
Press.
Cassim, N. 1993. The right to bury a deceased person – principle versus public policy,
morality, custom and 'a sense of what is right'. De Rebus, 56(306):533–4.
Davies, D.J. 2001. Burial rites. In Howarth en Leaman (reds.) 2001.
Davis, D.M., C. Beneke en R.D. Jooste. 1998. Estate planning. Durban: Butterworths.
Du Plessis, L. 2002. Legal and constitutional means designed to facilitate the integration of
diverse cultures in South Africa: A provisional assessment. Stellenbosch Regstydskrif,
13(3):367–86.
Du Toit, S.A.D. 2005. Die Wet op Erkenning van Gebruiklike Huwelike 120 van 1998,
intestate erfreg en die boedelpraktisyn. Ongepubliseerde LLM-skripsie, Noord-Wes
Universiteit, Potchefstroomkampus.
Garner, B.A. (red.). 1999a. A handbook of basic law terms. St Paul, Minnesota: West Group.
—. 1999b. Black's law dictionary. 8ste uitgawe. St Paul, Minnesota: Thomson West.
Gavit, B.C. 1951. Introduction to the study of law. Brooklyn: Foundation Press.
Hawker, S. (red.). 2003. Little Oxford dictionary thesaurus and wordpower guide. New York:
Oxford University Press.
Hohfeld, W.C. 2001. Fundamental legal conceptions as applied in legal reasoning. Aldershot:
Ashgate. (Reds. Campbell, D. en P. Thomas)
Howarth, G. en O. Leaman (reds.). 2001. Encyclopedia of death and dying. Londen en New
York: Routledge.
Janse van Rensburg, A.M. 2002. Access to ancestral burial sites – recent decisions. Obiter,
23(1):175–85.
161

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Jansen, R.-M. 2003. Multiple marriages, burial rights and the role of lobolo at the dissolution
of the marriage. Tydskrif vir Regswetenskap, 28(1):120–32.
Joubert, W.A., J.A. Faris en J. Church. 2009. The law of South Africa Vol. 32: Indigenous
law.Durban: LexisNexis.
Kavanagh, A. en J. Oberdiek (reds.). 2009. Arguing about law. New York en Londen:
Routledge.
Kleyn, D. en F. Viljoen. 2004. Beginnersgids vir regstudente. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Knoetze, E. 2001. Burial rights: Gabavana v Mbete [2000] 3 All SA 561 (Tk). Obiter,
24(1):204–11.
Maithufi, I.P. 2003. Thembisile v Thembisile 2002 2 SA 209 (T). De Jure, 36(1):195–200.
Mofokeng, L. 2009. Legal pluralism in South Africa: Aspects of African customary, Muslim
and Hindu family law. Hatfield: Van Schaiks.
Mokotong, M.M. 2001. In lieu of burial instructions: a legal exposition. Tydskrif vir
Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 64(2):297–301.
—. 2008. A note on the customary law right of extra-marital children to bury the deceased.
De Jure, 41(3):616–25.
Odendal, F.F. en R.H. Gouws (reds.). 2005. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse
taal. 5de uitgawe. Kaapstad: Pearson Education.
Olivier, P.A. en G.P.J. Van den Berg. 1991. Praktiese boedelbeplanning. Kaapstad: Juta.
Pienaar, J. en H. Mostert. 2005. The balance between burial rights and land ownership in
South Africa: Issues of content, nature and constitutionality. South African Law Journal,
122(3):633–60.
Price, T.W. 1951. Legal rights and duties in regard to dead bodies, post-mortems and
dissections. South African Law Journal, 68:403–23.
Prinsloo, M.W. 1991. Bevoegdheid om ’n oorledene te begrawe. Tydskrif vir die Suid-
Afrikaanse Reg, 4:665–72.
Rautenbach, C. 2003. Some comments on the status of customary law in relation to the Bill
of Rights. Stellenbosch Regstydskrif, 14(1):107–14.
Rautenbach, C., J.C. Bekker en N.M.I. Goolam (reds.). 2010. Inleiding tot regspluralisme in
Suid-Afrika. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.
Schoeman-Malan, M.C. 2007. Recent developments regarding South African common and
customary law of succession. Potchefstroom Elektroniese Regstydskrif, 10(1):107–39.
162

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
SARK (Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie). 2004. Project 90: Report on the
customary law of succession. Pretoria: SARK.
Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Van Zijl, G.J. 1999. Die invloed van die swart gewoontereg op boedelbeplanning,
boedelbereddering en erfopvolging in Suid-Afrika. Ongepubliseerde LLM-skripsie, PU vir
CHO.
Voet, J. 1647-1713. Commentarius ad Pandectas. Den Haag. Wild & Altheer.
Eindnotas
* Hierdie bydrae is ’n verwerking van George Pelser se LLM-skripsie onder leiding van die
mede-outeur, Christa Rautenbach.
1 Bekker e.a. (2004:203).
2 Sien Bennett (2011:x), waar daar soos volg verduidelik word: "What seems to set the
African belief systems apart [from the common law], however, is the importance of ancestral
spirits and their veneration according to set rituals."
3 In hierdie bydrae word die term begrafnisregte gebruik om na beide omstandighede te
verwys, nl. wie die oorledene mag begrawe en waar die oorledene begrawe mag word, tensy
anders aangedui.
4 Sien par. 3 vir ’n bespreking van die waar-aspek.
5 Rautenbach e.a. (2010:147).
6 Knoetze (2001:204).
7 Vir ’n bespreking van die verskillende benaderings, sien par. 4.
8 Rautenbach e.a. (2010:147). Sien par. 4.2.1 vir ’n voorbeeld.
9 Cassim (1993:533). Sien par. 4.2.2, waar hierdie aspek bespreek word.
10 Van Zijl (1999:7); Du Toit (2005:9–10). Indien die Muslim Marriages Bill wat op die
oomblik in die parlement gedebatteer word, in werking tree, sal daar drie persoonlike
regsisteme wees wat in Suid-Afrika erkenning geniet.
11 Kleyn en Viljoen (2004:19).
12 Du Toit (2005:9–10).
163

13 Joubert e.a. (2009:6).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
14 Hierna die Grondwet genoem. Aangesien die Engelse teks van die Grondwet die amptelike
teks is, is alle aanhalings uit die Grondwet in hierdie skripsie in Engels. Art. 211(3) lui: "The
courts must apply customary law when that law is applicable, subject to the Constitution and
any legislation that specifically deals with customary law."
15 Rautenbach (2003:108); Van Zijl (1999:10). Die gewoontereg is toepaslik wanneer
byvoorbeeld gelykheid in ag geneem word. Toepassing van die gewoontereg kan dus
tuisgebring word onder begrafnisregte, huweliksreg (erkenning van gebruiklike huwelike en
vermoënsregtelike gevolge van sodanige huwelike) en erfopvolging. Vir meer inligting sien
Rautenbach e.a. (2010:42–5).
16 Rautenbach (2003:108). Art. 39(2) en (3) lui: "(2) When interpreting any legislation, and
when developing the common law or customary law, every court, tribunal or forum must
promote the spirit, purport and objects of the Bill of Rights. (3) The Bill of Rights does not
deny the existence of any other rights or freedoms that are recognised or conferred by
common law, customary law or legislation, to the extent that they are consistent with the
Bill."
17
Rautenbach e.a. (2010:40); Alexkor v Richtersveld 2004 5 SA 460 (KH). Hierna die
Alexkor-saak genoem.
18 Die vorm van poligamie wat in Suid-Afrika gevind word, is poliginie. Dit beteken die
verhouding tussen een man en meerdere vroue. Die ander vorm van poligamie, poliandrie
(een vrou en meerdere mans), kom nie in Suid-Afrika voor nie (Mofokeng 2009:20).
19
In hierdie bydrae verwys die manlike vorm ook na die vroulike vorm, tensy anders
aangedui.
20 Odendal en Gouws (2005:75).
21 Hawker (2003:251).
22 Hawker (2003:77).
23 Davies (2001:67).
24 Odendal en Gouws (2005:919).
25 Hawker (2003:527).
26 Garner (1999a:193).
27 Garner (1999b:1347).
28 Hohfeld (2001:12). Sien veral die bespreking van Kavanagh en Oberdiek
(2009:307) en Gavit (1951:102–6).
164

29 Kavanagh en Oberdiek (2009:307).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
30 Mokotong (2008:623). Sien par. 3.1.1 vir voorbeelde waar wetgewing wel `n indirekte rol
kan speel.
31 Mokotong (2001:298).
32 Mokotong (2001:298).
33 Prinsloo (1991:665).
34 Finlay v Kotoane 1993 4 SA 675 (W) 679G-I. Hierna die Finlay-saak genoem.
35 Sien bespreking by par. 2.1 hier bo.
36 Sien Prinsloo (1991:665), waar hierdie skrywer eerder na bevoegdheid verwys. Vir gevalle
waar daar na plig verwys word, sien o.a. Mokotong (2001:298); die Finlay-saak.
37 Odendal en Gouws (2005:873).
38 Garner (1999b:1347).
39 Odendal en Gouws (2005:93).
40 1976 2 SA 418 (TK) 422H.
41 2003 JOL 10737 (O) 24.
42 Bekker e.a. (2004:215–6).
43 Eie kursivering.
44 Pienaar en Mostert (2005:636). Alhoewel hierdie vraag ook by Westerse families ter sprake
is, word daar in hierdie bydrae gefokus op families wat volgens die Afrika-gewoontereg leef.
45 Bekker e.a. (2004:220).
46 Volgens art. 1 van die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg 62 van 1997 is
’n okkupeerder ’n persoon wat op of na 4 Februarie 1997 oor die toestemming of ’n ander
regsgeldige reg beskik het om op grond van ’n ander persoon te woon. Sien ook die
bespreking in par. 3.1.1.
47 Sien par. 3.1.2, waar die regspraak bespreek word.
48 Bekker e.a. (2004:220); Janse van Rensburg (2002:175).
49
Hierna die Verblyfregwet genoem. Sien par 3.1.1 vir ’n bespreking van die tersaaklike
bepalings van die Verblyfregwet.
50 Sien veral art. 6(1) van die Verblyfregwet.
165

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
51 Art. 5(d) van die Verblyfregwet; sien ook art. 15 van die Grondwet. Art. 15(1) van die
Grondwet lui: "Everyone has the right to freedom of conscience, religion, thought, belief and
opinion."
52 Janse van Rensburg (2002:176).
53 Janse van Rensburg (2002:177).
54 Du Plessis (2002:377).
55 Kultuur in die enger etniese sin kan geassosieer word met ’n persoon se etniese identiteit en
die daaglikse uitdrukking van ’n persoon se menswees, byvoorbeeld die gebruik van ’n
moedertaal, uitoefening van godsdienstige geloof, die aanpak van ’n familielewe en alles wat
daarmee gepaard gaan. Du Plessis (2002:368–9).
56 Sien art. 31(1) van die Grondwet, waar ’n persoon se kultuurregte beskerming geniet. Art.
31(1) lui: "(1) Persons belonging to a cultural, religious or linguistic community may not be
denied the right, with other members of that community – (a) to enjoy their culture, practice
their religion and use their language; and (b) to form, join and maintain cultural, religious and
linguistic associations and other organs of civil society."
57
Janse van Rensburg (2002:179). Sien ook die interpretasie van Gildenhuys R in die Serolesaak
par. 16.
58 Art. 6(2)(d) van die Verblyfregwet.
59 Hierdie wet is slegs in Engels gepubliseer.
60 Sien die bespreking in par. 3.1.2.
61 Daar moet egter ook in gedagte gehou word dat die okkupeerder in hierdie geval ’n
langtermyn-okkupeerder moet wees kragtens art. 8(4) van die Verblyfregwet. Sien ook
Pienaar en Mostert (2005:635).
62 Art. 8(4) van die Verblyfregwet bepaal: "(4) Die verblyfreg van ’n okkupeerder wat vir 10
jaar op die betrokke grond of enige ander grond wat aan die eienaar behoort, gewoon het en –
(a) die ouderdom van 60 jaar bereik het; of
(b) ’n werknemer of voormalige werknemer van die eienaar of persoon in beheer is en as
gevolg van swak gesondheid, besering of ongeskiktheid nie in staat is om arbeid aan die
eienaar of persoon in beheer te verskaf nie, kan nie beëindig word nie tensy sodanige
okkupeerder ’n verbreking soos beoog in artikel 10(1)(a), (b) of (c) begaan het: Met dien
verstande dat vir doeleindes van hierdie subartikel die blote versuim of weiering om arbeid te
verskaf nie sodanige verbreking uitmaak nie."
63 Bekker e.a. (2004:220).
64 1999 JOL 4463 (GEH). Hierna die Serole-saak.
166

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
65 2002 1 SA 372 (HHA). Hierna die Buhrman-saak. Sien ook die a quo-beslissing in
Buhrman v Nkosi 2000 1 SA 1145 (T).
66 Serole-saak par. 1.
67 Sien art. 6(4) van ESTA.
68 Serole-saak par. 14; Pienaar en Mostert (2005:636).
69 Pienaar en Mostert (2005:636).
70 Serole-saak par. 16.
71 Sien Van der Merwe (1989:458), waar die skrywer ’n serwituut definieer as ’n "[s]aaklike
reg op die saak van iemand anders wat aan die reghebbende bepaalde en omskrewe genots-
en gebruiksbevoegdhede ten aansien van daardie saak verleen en wat aan ’n bepaalde persoon
of grondstuk gebonde is." ’n Serwituut kom basies daarop neer dat die eienaar van die grond
se eienaarskap bly voortbestaan, maar dat die eienaar se genot en gebruik van die grond
beperk word. Indien die reg om ’n oorledene op die grond van ’n ander te begrawe, neerkom
op ’n serwituut, beteken dit dat die eienaar se gebruik en genot van daardie gedeelte van die
grond waar die graf geleë is, beperk sal word. Sien ook Badenhorst e.a. (2006:321).
72 Serole-saak par. 16; Pienaar en Mostert (2005:636); Janse van Rensburg (2002:180).
73 Serole-saak par. 17 en 20; Pienaar en Mostert (2005:637).
74 Pienaar en Mostert (2005:638).
75 Janse van Rensburg (2002:181).
76 Sien par. 3.1.1 vir die inhoud van hierdie artikels.
77 2003 2 All SA 323 (GEH). Hierna die Nhlabati-saak genoem.
78 Pienaar en Mostert (2005:639).
79 Sien vir volledige feite Nhlabati-saak par. 1–4.
80 Nhlabathi-saak par. 18.
81 Pienaar en Mostert (2005:640).
82 Nhlabati-saak par. 36.
83 Eie kursivering.
84 Nhlabathi-saak par. 42. Sien ook Dlamini v Joosten 2006 3 SA 342 (HHA) par. 19.
85 2008 JDR 1378 (O). Hierna die Bashe-saak genoem. In hierdie saak wil die applikant (die
ma van die oorledene) die oorledene op die grond van die respondent begrawe. Die applikant
167

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
rig ’n dringende aansoek tot ’n interdik om die respondent te verhinder om in te meng by die
begrafnis van die oorledene. Bashe-saak par. 1.
86 Bashe-saak par. 3.
87 Bashe-saak par. 4.
88 Bashe-saak par. 7 en 9.
89 Bashe-saak par. 6.
90 Bashe-saak par. 10.
91 2010 JOL 25452 (GEH). Hierna die Gate Development-saak genoem.
92 Gate Development-saak par. 9.
93 Gate Development-saak par. 13.
94 Gate Development-saak par. 13.
95 Prinsloo (1991:665).
96 Mokotong (2001:297).
97 In par. 5.3 van hierdie bydrae sal daar vasgestel word of die wense van die oorledene
skriftelik, mondeling of testamentêr moet wees. Voorlopig is dit egter net belangrik om in
gedagte te hou dat die oorledene wel tydens sy leeftyd ’n persoon kan aanwys om na die
begrafnis om te sien.
98 Die beplanning van die dood verwys na die opstel van ’n testament en die daarstelling van
reëlings m.b.t. die begrafnis. In tradisionele gemeenskappe word dit soms as ’n slegte
voorteken beskou om begrafnisreëlings vooruit te tref. Mokotong (2001:297); sien ook
Jansen (2003:129).
99 Mokotong (2001:297).
100 Sien par. 4.2.
101 (2004:79).
102
Prinsloo (1991:668); Bekker e.a. (2004:214). Agnategroep beteken al die bloedverwante
van vaderskant.
103 Indien die manlike verwante en die vrou nie kan ooreenkom oor die tyd, plek en wyse van
die begrafnis nie, moet die manlike verwante se keuse gevolg word. Waar daar konflik tussen
die manlike verwante voorkom, word die keuse van die oorledene se broers gevolg. Voorts
moet in gedagte gehou word dat die oorledene se agnategroep die oorledene se vrou en haar
vader se agnategroep moet inlig van die begrafnis. Sien Prinsloo (1991:666–7.)
168

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
104 Met lineage successor word bedoel die oudste seun en sy senior vrou. Gevolglik kom dit
daarop neer dat die oudste seun die begrafnisreg het, wat ook die geval in die Xhosagemeenskappe
en die Bacha in die Oos-Kaap is. Bekker e.a. (2004:209, 211).
105 Bekker e.a. (2004:209–10).
106 Indien daar konflik tussen die verskillende agnategroepe heers oor die begrafnis, moet
daar voorkeur gegee word aan die keuse van die oorledene se man. Dit is in hierdie geval ook
van belang dat die vrou se ouers en agnategroep in kennis gestel word van haar afsterwe. Sien
Prinsloo (1991:667); Bekker e.a. (2004:206–8).
107 In hierdie geval word nie die biologiese vader bedoel nie, maar die eggenoot van die kind
se moeder (Prinsloo 1991:668). Sien ook Bekker e.a. (2004:208).
108
2005 1 SA 580 (KH). Hierna die Bhe-saak genoem. Vir meer inligting oor hierdie aspek,
sien Schoeman-Malan (2007:121–6).
109 Hierdie wet het op 20 September 2010 in werking getree en is slegs in Engels gepubliseer.
110
Voet 11.7.7. Sien Joubert e.a. (2009:220–1); Jansen (2003:129); Human v Human 1975 2
SA 251 (O) 253–4.
111 Sien par. 5.3.
112 Sien Tseola v Maqutu 1976 2 SA 418 (TK) 423H–424A, waar hierdie aanhaling
geïnterpreteer word as intestate erfgename. Die hof is van mening dat Voet hier na ’n tipe
rangorde verwys wat neerkom op die beginsel dat een intestate erfgenaam vooroorlede is. Dit
beteken nie dat een erfgenaam ’n groter of ’n sterker reg as ’n ander het nie.
113 Magistracy verwys na die plaaslike regering wat begrafnisse moet behartig waar niemand
na vore kom om ’n oorledene te begrawe nie. Joubert e.a. (2009:220).
114 Joubert e.a. (2009:220).
115 Human v Human 1975 2 SA 251 (O) 253A. Eie kursivering.
116 1972 1 SA 491 (T). Hierna die Saiid-saak genoem.
117 Saiid-saak 491H–492D.
118 Saiid-saak 493H–494. Sien ook Mokotong (2001:298).
119 1975 2 SA 251 (O). Hierna die Human-saak genoem.
120 Daar was ’n testament waarin duidelik gemaak is dat die langslewende die universele
erfgenaam sal wees. Human-saak 254E.
121 1976 2 SA 418 (TK). Hierna die Tseola-saak genoem.
169

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
122 Die applikant wou die oorledene in Bizana begrawe, terwyl die respondent van mening
was dat die oorledene eerder in Dube, Johannesburg, begrawe moet word. Tseola-saak 420G–
H.
123 Tseola-saak 424H. Eie kursivering.
124 Tseola-saak 425.
125 Mokotong (2001:299).
126 1977 4 SA 403 (TkS). Hierna die Mbanjwa-saak genoem.
127 Dit is ’n Xhosa-gebruik dat waar daar geen aanduiding in ’n testament is oor wie die voog
van die kinders moet wees nie, die oupa aan vaderskant die voog van die kinders word.
Mbanjwa-saak 405H. Sien verder die Mbanjwa-saak 406A–D waar die hof bevestig dat die
oupa die voog van die minderjarige kinders is.
128 Dit is egter belangrik om hier te noem dat dit ’n Xhosa-gebruik is dat gades langs mekaar
begrawe moet word. Mbanjwa-saak 404C.
129 Prinsloo (1991:669).
130 Mbanjwa-saak 407A–B.
131 Sien Prinsloo (1991:669), waar die skrywer daarop wys dat hierdie beslissing strook met
die gewoontereg dat die mans van die agnategroep die begrafnisregte het. Die huidige
regsposisie en die grondwetlikheid van ’n soortgelyke beslissing moet egter in gedagte gehou
word wanneer hierdie saak as regsargument voorgehou word.
132 1990 1 SA 650 (K). Hierna die Mnyama-saak genoem.
133 Mnyama-saak 652C–D.
134 Wat hier in gedagte gehou moet word, is dat hierdie beslissing nie meer as grondwetlik
geag sal word nie. Soos in par. 4.1.1 gesien is, het dieongrondwetlikheid van die
eersgeborene-reël tot gevolg gehad dat vroue en kinders nou gelyk geag word in die erfreg.
Indien hierdie saak ná die Bhe-saak beslis was, sou die weduwee as intestate erfgenaam
gekwalifiseer het en sou sy waarskynlik ook die reg gekry het om die oorledene te begrawe.
135 Mokotong (2008:618).
136 Sien art. 1 van hierdie wet, waar die intestate erfopvolgingsreëls uiteengesit word. Sedert
20 September 2010 geld hierdie wet ook t.o.v. intestate gewoonteregtelike boedels. Sien art. 2
van die Reform of Customary Law of Succession and Regulation of Related Matters Act 11
van 2009. Hierdie wet is slegs in Engels gepubliseer.
137 Mokotong (2008:619). Die hiërargiese posisie van erfgenaamskap word deur Kemp R in
Sikita (born Mayiji) v Tiki 2009 JOL 23243 (Ck) par. 33 gekritiseer, omdat dit tot
onregverdigheid kan lei. Die voorbeeld wat deur Kemp R genoem word, is waar die
oorledene se vervreemde gade, van wie hy van plan was om te skei, sy boedel erf nadat die
170

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
oorledene al ’n rukkie saam met iemand anders gebly het. Dit kom ook daarop neer dat die
vervreemde gade volgens die erfreg die reg sal hê om die oorledene te begrawe, maar dat dit
billiker en regverdiger sou wees dat die persoon met wie hy in ’n saamwoonverhouding was,
die begrafnisreg moet kry.
138 Hierdie aspek sal in par. 4.2.2 aangeraak word.
139 Hierdie situasie word in par. 4.2.3 meer indringend bespreek.
140 Mokotong (2008:619).
141 Mokotong (2008:619).
142 1985 3 SA 507 (T). Hierna die Gonsalves-saak genoem.
143 Gonsalves-saak 509G–H, 513D.
144 Die rede wat deur die applikante aangevoer was, is dat die begrafnis moet plaasvind in die
gebied waar die oorledene woonagtig was en waar die meerderheid van sy familie woon.
Gonsalves-saak 508I, 509C–D.
145 Die respondent was van mening dat die oorledene en die applikante nie ’n hegte
verhouding gehad het nie en dat die oorledene dus nader aan haar begrawe moet word.
Gonsalves-saak 508I, 509C–D.
146 ‘n Verdere aspek wat deur die hof in ag geneem is om tot hierdie beslissing te kom, is die
feit dat die oorledene en die meeste van sy vriende en familie in die Transvaal woonagtig
was. Die finansiële implikasies van die vervoer van die lyk en die feit dat die applikante
aangebied het om self hierdie onkoste te dra, het bygedra tot die bevinding dat redelikheid in
die guns van die applikante was. Gonsalves-saak 513.
147 2002 2 SA 242 (W). Hierna die Trollip-saak genoem.
148 In hierdie feite word die noue verband tussen die wie- en die waar-vrae duidelik sigbaar.
Alhoewel die dispuut handel oor wie die oorledene kan begrawe, is dit duidelik dat die
dispuut ook sy ontstaan het in waar die oorledene begrawe moet word. Die een persoon wil
die oorledene op ’n ander plek begrawe as wat die ander persoon in gedagte het.
149 Trollip-saak 245.
150 Trollip-saak 245G–H.
151 Die hof verwys hier na ’n vorige beslissing van Flemming R in Finlay v Kotoane 1993 4
SA 675 (W) waarop hierdie bevinding gebaseer is. Flemming R is van mening dat om die
hiërargiese posisie van erfgenaamskap te gebruik, neerkom op reëls wat ontwerp is, maar wat
nie uit die gemenereg afgelei kan word nie. Trollip-saak 245I–246A.
152 Die redes was o.a. dat die respondent, bygestaan deur familie, reeds onkoste aangegaan
het m.b.t. die begrafnisreëlings en dat die meerderheid van die familie in dieselfde kerk is
waarin die begrafnis gehou wil word. Sien Trollip-saak 246.
171

153 Trollip-saak 247. Sien ook Jansen (2003:130).
154 2002 2 SA 209 (T). Hierna die Thembisile-saak genoem.
155 Jansen (2003:130).
156 2006 5 524 (SE). Hierna die Mahala-saak genoem.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
157 Die applikante het die aansoek gebring met ondersteuning van die kinders uit die
gewoonteregtelike huwelik, terwyl die respondente ondersteuning verkry het vanaf die
oorledene se buite-egtelike kinders. Mokotong (2008:617); sien ook Joubert e.a. (2009:221).
158 Sien vir meer inligting hieroor die Mahala-saak 528H–529G; Mokotong (2008:616–7).
159 Mahala-saak 529F–G.
160 Sodoende het die hof die bevinding in die Gonsalves-saak verwerp. Mahala-saak 529G–
H.
161 Mahala-saak 529I–530A.
162 ’n Ander faktor wat deur die hof in ag geneem is, is die feit dat die respondente reeds
begrafnisreëlings getref en uitgawes aangegaan het. Die hof het lg. verwerp, omdat die
respondente die reëlings getref en uitgawes aangegaan het terwyl sy geweet het dat daar ’n
dispuut was rakende wie die oorledene moet begrawe. Mahala-saak 529I–531A; Joubert e.a.
(2009:221).
163 Mokotong (2008:622–3).
164 Mokotong (2008:620).
165 2008 JDR 0811 (BHC). Hierna die Sokani-saak genoem.
166 Sommige van die faktore wat in ag geneem is, is die feit dat die respondente as
begunstigde aangewys is op ’n begrafnispolis, en die feit dat sy 27 jaar lank saam met die
oorledene gebly het. Sokani-saak par [11].
167 Prinsloo (1991:670). Sien byvoorbeeld ook die Tseola-saak.
168 Die oorledene het in 1979 met die applikant getrou volgens die gewoontereg. In 1996 het
hy met die respondent in ’n gemeenregtelike huwelik getree, asook in ’n gewoonteregtelike
huwelik in 1999. Joubert e.a. (2009:221).
169 Thembisile-saak 215B–C; sien ook Maithufi (2003:199). Soos reeds in par. 4.2.2 aangedui
is, het die hof nie billikheid in die Thembisile-saak in ag geneem nie.
170 2008 5 SA 405 (K). Hierna die Fanti-saak genoem.
171 Joubert e.a. (2009:222).
172

172 SARK (2004:58).
173 Thembisile- en Fanti-saak.
174 Thembisile-saak 215C.
175 SARK (2004:58).
176 Sien par. 4.2.2.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
177 Sien ook onlangse sake soos Yona v Rakotsoane 2008 JOL 21069 (O) en Ntlonze v Diko
2009 JOL 23266 (Tk), waarin die regter bevestig dat die erfgename die begrafnisregte het.
178 Die vraag oor hoe die oorledene instruksies oor sy begrafnis moet laat, word in ’n latere
afdeling bespreek.
179 2003 JOL 10737 (O) 26.
180 Mokotong (2008:625).
181 Sien die Human-saak 253H, waar die hof verklaar dat "[t]he wishes of the deceased is
[sic] not in proper testamentary form" en gevolglik word die wense nie in ag geneem nie. Die
bevinding in die Human-saak word gevolg in die Tseola-saak, waar die oorledene se wense
ook nie in ’n testament vervat was nie. Sien Tseola-saak 422.
182 1986 2 SA 176 (TkS). Hierna die Sekeleni-saak genoem.
183 Sekeleni-saak 179A-E; sien ook Mokotong (2001:299).
184 . 2003 JOL 10737 (O). Hierna die Ndlovu-saak genoem.
185 Ndlovu-saak 31.
186 Die applikant beweer verder dat daar ’n vergadering tussen die twee families belê is en dat
daar ooreengekom is dat die applikant se familie die oorledene moet begrawe. Die respondent
voer aan dat die vergadering nooit plaasgevind het nie en stel dat daar geen ooreenkoms was
nie. Ndlovu-saak 8–9.
187 Ndlovu-saak 5. Die ander regsvrae, naamlik die huweliksverhouding tussen die oorledene
en die applikant, asook die beweerde vergadering tussen die families, is kortliks bespreek.
Die hof bevind dat daar nie ’n goeie verhouding tussen die oorledene en die applikant was nie
en dat die feit dat die applikant nie eens genoeg omgegee het om vir die oorledene in die
hospitaal te gaan kuier nie, beslis nie in die applikant se guns tel nie. T.o.v. die vergadering
kom die hof tot die gevolgtrekking dat daar nie bewys kon word dat daar wel so ’n
vergadering plaasgevind het nie.
188 Ndlovu-saak 25.
189 Sien ook Yona v Rakotsoane 2008 JOL 21069 (O) waar die hof insgelyks ’n dokument
deur die oorledene as ’n sterwensverklaring beskou en daaraan gevolg gegee is. In hierdie
173

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
geval het die sterwensverklaring slegs die plek van die begrafnis aangedui en moes die hof
steeds vasstel wie die reg het om die oorledene te begrawe.
190 Sommige van die faktore wat deur die hof in ag geneem is, was die ongelukkige huwelik,
die terminale siekte, die feit dat die applikant nie omgegee het nie en ’n liefdelose houding
teenoor die oorledene gehad het, die feit dat die respondent wel omgegee het en liefdevol was
teenoor die oorledene, dat die oorledene na ontslag verkies het om eerder by haar ma te gaan
bly, asook getuienis dat die oorledene mondelinge wense gehad het dat die respondent haar
moet begrawe. Ndlovu-saak 35–6.
191 Olivier en Van den Berg (1991:37); sien ook Mokotong (2001:299).
192 Human-saak 253H; sien ook Mokotong (2001:299).
193
Waar die respondent beweer het dat die oorledene haar begrafniswense aan haar
geopenbaar het.
194 Mbanjwa-saak 405.
195 Gonsalves-saak 509D–G.
196 Sien Sekeleni-saak 179D; Mokotong (2001:300).
197 Mnyama-saak 652B–C.
198 Wysigingswet op die Bewysreg 45 van 1988.
199 Bekker e.a. (2004:216).
200 Mnyama-saak 652J–653F; sien ook art. 3(1)(c)(i)–3(1)(c)(vii) van die Wysigingswet op
die Bewysreg vir die faktore wat die hof in ag mag neem.
201 Mnyama-saak 653H–I.
202 Die oorledene het in die bed gelê terwyl hy die wense i.v.m. sy begrafnis aan die
respondent weergegee het en dit was moontlik dat die respondent sy wense verkeerd kon
verstaan het. Mnyama-saak 653H.
203 Mnyama-saak 654.
204 Mokotong (2001:300).
205 1993 4 SA 701 (SE). Hierna die Mabulu-saak genoem.
206 Die hof erken ook dat daar ’n probleem kan wees met die bewys van die mondelinge
instruksies, aangesien die persoon wat die stelling gemaak het, nie geroep kan word om
daaroor te getuig nie. Laasgenoemde gee aanleiding tot die probleem dat die korrektheid van
die hoorsê-getuienis nie getoets kan word nie. Mabulu-saak 703B.
207 Mabulu-saak 703F–G.
174

208 Mabulu-saak 704; sien ook Mokotong (2001:300).
209 Sokani-saak par. [18].
210 Sokani-saak par. [19].
211 Knoetze (2001:206).
212 Soos aangehaal in Olivier en Van den Berg (1991:156).
213 Olivier en Van den Berg (1991:156).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
214 Olivier en Van den Berg (1991:37); Price (1951:405–6). Sien ook die Saiid-saak 494A–B.
215 Die beginsel kom bloot daarop neer dat daar aan die wense van die testateur uitdrukking
gegee moet word. Olivier en Van den Berg (1991:11).
216 Bekker e.a. (2004:216).
217 Sien par. 3.
218 Sien par. 4.
219 Sien par 4.2.3.
220 Sien par. 3.
175

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die politiek van die estetiese in ’n postkoloniale
konteks: menswaardigheid en vryheid van
uitdrukking in die debat rondom Brett Murray se
skildery The Spear
Opsomming
Jaco Barnard-Naudé en Pierre de Vos
Jaco Barnard-Naudé: Departement Privaatreg, Universiteit van Kaapstad
Pierre de Vos: Departement Publiekreg, Universiteit van Kaapstad
Hierdie artikel behels ’n regsfilosofiese bespreking van die polemiek oor die uitstalling en
publikasie van Brett Murray se skildery The Spear. Die artikel plaas die skildery binne die
Suid-Afrikaanse postkoloniale konteks en binne die parameters van die postkoloniale kritiek
as ’n benadering tot die skildery. Vervolgens word die regsposisie aangaande die vermeende
konflik tussen die reg op vryheid van spraak en die reg op beskerming van menswaardigheid
krities bespreek. Die skrywers kom tot die gevolgtrekking dat die reg op vryheid van spraak
hoogstens in hierdie konteks as ’n geregverdigde beperking van die reg op beskerming van
menswaardigheid beskou kan word. Die artikel sluit af met ’n bespreking van die spanning
tussen etiek en regspolitiek. In hierdie verband word die geweld van representasie (mimesis)
bespreek en word die slotsom bereik dat The Spear se steun op koloniale kategorieë van
uitbeelding sigself (as doeltreffende politieke kommentaar in die naam van die Ander)
vernietig het.
Trefwoorde:Brett Murray; estetiese; etiek; geweld; kolonialisme; Emmanuel Levinas;
Achille Mbembe; Jean-Luc Nancy; menswaardigheid; politieke; postkoloniale kritiek;
representasie; The Spear; vryheid van uitdrukking; Jacob Zuma.
Abstract
The politics of the aesthetic in postcolonial context: human dignity and freedom of
expression in the debates surrounding Brett Murray's painting The Spear.
The controversy around Brett Murray’s painting titled The Spear, in which Jacob Zuma is
depicted in the style of a famous poster of Vladimir Lenin – but with his genitals exposed –
creates the space for responsible and informed debate about the politics of representation in
South Africa against the larger background of respect for the South African Constitution and
the authors’ view of this document as embodying a post-liberal vision.
176

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The authors argue that it must be recognised that such a debate around the meaning and effect
of The Spear occurs within a specific South African post-apartheid (and thus post-colonial)
context. As Achille Mbembe points out, the post-colonial critique of society derives, on one
hand, from the anti-colonial and anti-imperialist struggle and on the other hand from aspects
of the Western philosophical tradition. It aims at exposing the inherent violence underlying a
specific conceptualisation of Reason. In the context of his post-colonial analysis Mbembe
warns all South Africans against the dangers that arise for the polis when individuals are no
longer capable of thinking for themselves and severely constricted space remains for
meaningful debate, resistance and (artistic) expression in a country when this has the
potential to be potentially hurtful to others. This danger emerges especially in situations
where the intellectual space is closed off in the name of perverse notions of racial solidarity
which in effect disregards respect for human dignity in the name of consolidating political
power for post-colonial elites.
Against this complex post-colonial background the question arises as to how to engage
meaningfully with a work of art like The Spear, especially given the atmosphere of very real
anger and fear created by the exhibition of the painting, an atmosphere within which absolute
loyalty is demanded from the group in order to advance the narrow, self-serving notion of
solidarity of those still being haunted by the effects of colonial exploitation and oppression.
In this context Mbembe refers to the re-emergence of “official culture”, warning that
“[o]fficial culture is the name for the process by which a ruling elite seeks to tame and
domesticate its population by establishing official distinctions between the accepted and the
unacceptable, the permitted and the forbidden, the normal and the abnormal. It is the process
by which it coerces its subjects into internalising and reproducing truths not of their own
making.”
The authors argue that the start of any meaningful debate about The Spear cannot ignore this
context. Nevertheless it must also be founded on a sober analysis of the constitutionally
protected value of human dignity, a value that runs like a golden thread throughout the (postcolonial)
South African Constitution. The authors analyse the meaning of this value against
the background of a more detailed discussion of the protection afforded in South African law
to the right to an individual person’s human dignity. They point out that in the South African
constitutional context the protection of the dignity of all individuals must be balanced against
the protection of the right to freedom of expression, which includes the right to artistic
expression. The authors argue, through a detailed analysis of the South African law of
defamation, that the legal consequences of a work of art which provides political commentary
on one of the most powerful individuals in South Africa must (at least in the legal sense) be
assessed differently from those of a picture manufactured by schoolboys as part of a
schoolboy prank. Regardless of the ethical and aesthetic criticism that could be levelled
against the work of art, legally, the depiction of a country’s president in a bona fide work of
art with his genitals showing would not normally be regarded as unlawful in South African
law. Although South African courts have not provided a definitive answer to this legal
question, the authors contend that in a case like the one raised by The Spear the right to
artistic expression and the right to provide political commentary on the moral and political
character of a sitting president should weigh more heavily with a court than the important
right of the individual to have his or her dignity respected and protected. Striking the balance
in this manner is necessary to advance a culture of openness and the constitutional culture of
pluralism and respect for diversity.
177

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Despite this conclusion about the legal right to produce the painting, the authors nevertheless
engage in further critical reflection on the aesthetic and ethical questions relating to the
creation and reception of The Spear, asking questions about the manner in which the painting
depicts and appropriates the Other. Pointing to the fact that in the work of Emmanuel Levinas
the inability of Western ontology to imagine ethical relationships is critiqued, the authors
endorse the view expressed by Levinas that in the attempt by Western discourse to imagine
the Other, that discourse claims the Other as an incidence of the Self. This claiming or
possession of the Other can be viewed as a form of violence, because totalising thought
inevitably depicts the Other in terms of the Self or of what is known. Relying on this idea of
violence the authors analyse The Spear and argue that its mere creation and exhibition could
be depicted as ethically violent. This is, first, because it is a depiction of another and because
it represents an external intervention in the South African political milieu. They also follow
and endorse Mbembe's argument that the painting is violent and unsuccessful as political
commentary because it constitutes an unimaginative perpetuation of colonial representative
categories. The authors conclude by pointing out the inevitable tension that will arise in a
case like this between the ethical and the legal responsibilities of those involved, noting the
inevitable complexity that will always arise in trying to understand the meaning and the
effects of a work of art as controversial as The Spear and to try and respond in an ethically
responsible manner to it.
Keywords: Brett Murray; aesthetics; ethics; colonialism; freedom of expression; human
dignity; Emmanuel Levinas; Achille Mbembe; Jean-Luc Nancy; political; postcolonial
critique; representation; The Spear; violence; Jacob Zuma.
1. Inleiding
[A] battle fought yesterday over the promises of emancipation and the illusions and
disillusions of history continues today on aesthetic terrain.*
Brett Murray se skildery The Spear, 1 waarin president Jacob Zuma uitgebeeld word met
ontblote genitalieë, handel oor veel meer as die vraag of die skildery verban moet word,
omdat dit (en die publikasie daarvan in die dagblad City Press) Zuma, sy meerdere eggenote
en sy kinders verneder. Dit gaan ook oor meer as die vraag of dit die waardigheid van alle
swart mans (selfs dié wat nie teen die skildery beswaar aanteken nie) en selfs die waardigheid
van swart vroue aantas. Aan die ander kant gaan dit ook om meer as die vraag of die skildery,
as ’n kunstenaar se artistieke uitdrukking, ten alle koste beskerm behoort te word – selfs al
word dit in sommige kringe as ’n platvloerse, onaandoenlike en afgeleide kunswerk beskou.
Die vraag behoort ook gevra te word of die werk Zuma verkleineer het (en dus sy goeie
naam, eergevoel en reputasie beskadig het), gegewe die agtergrond van sy openbare en
patriargale vertoon van sy seksualiteit. Behoort die vernedering van ’n politikus aan die hand
van ’n kunswerk ooit gevier te word, of moet dit te alle tye verwerp word? Maak dit ’n
verskil wie die politikus is? In welke mate behoort die grondwetlike reg op die vryheid van
uitdrukking afgeweeg te word teen die reg op menswaardigheid? Teen die agtergrond van
Suid-Afrika se koloniale en apartheidsgeskiedenis, sal die uitbeelding van ’n swart man met
ontblote geslagsdele nodeloos gevoelens van vernedering en woede by sommige mense
178

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ontlok? Wys die reaksie op die skildery dat die oorgrote meerderheid Suid-Afrikaners preuts,
woedend en dweepsiek is, en selfs rassistiese, seksistiese en antidemokratiese uitgangspunte
huldig? Word die skildery gebruik om die idee af te dwing dat dit ongeoorloof is om die
ANC en sy leiers as die enigste geldige verteenwoordigers van die onderdruktes te kritiseer?
Kan of behoort die vernedering van een persoon ooit beskou te word as van toepassing op
alle persone van die betrokke ras, en indien laasgenoemde die geval is, volg sodanige
beskouing nie die logika van apartheid wat alle swart mense gestraf het vir die "sonde" van
een swart persoon nie?
Verder, wat is die status van die kunswerk in ’n demokrasie? Watter soort artistieke
uitdrukking/kommentaar is onvanpas in die postkoloniale konteks? Met ander woorde, in
watter mate verdien die kunswerk as die draer van ’n sekere politiek sensuur? In welke mate
aanvaar die meerderheid Suid-Afrikaners en die meeste van ons leiers die grondwetlike
aanvaarding van die reg van ander om hulself uit te druk? En wat is die perke van die reg op
vryheid van uitdrukking?
In hierdie artikel beoog ons nie om enige van bogenoemde vrae onweerlegbaar te beantwoord
nie. Ons beskou dit eerder as ’n geleentheid om ruimte te skep vir verantwoordelike en
ingeligte gesprek, maar ook om ’n tentatiewe posisie aangaande hierdie onderwerp in te neem
– ’n posisie wat hoofsaaklik deur die vereistes van die Grondwet en ’n postliberale begrip
daarvan beïnvloed word.
Die artikel begin met ’n filosofiese beskouing van die postkoloniale kritiek, aangesien die
diskoers oor The Spear plaasvind in die temporale (en ten minste ten dele in die
epistemologiese) konteks van hierdie kritiek. Voorts beskou ons die regsposisie en spesifiek
die aard van menswaardigheid soos dit in die Grondwet beskerm word teenoor die reg op
vryheid van uitdrukking.
Die artikel eindig met ’n filosofiese beskouing van die verhouding tussen geweld en
beeld/uitbeelding of beeltenis soos dit bedink word in die werk van onder andere Jean-Luc
Nancy en, in die postkoloniale konteks, Achille Mbembe. Spesifieke aandag word gegee aan
die vraag aangaande die politiek van die estetiese in die postkoloniale konteks. Die spanning
tussen etiese en regsverpligtinge in hierdie konteks word ook verwoord. In hierdie verband
verwys die artikel ten slotte na kompleksiteit soos dit bespreek word in die werk van die
ontslape filosoof Paul Cilliers.
2. Die postkoloniale konteks
2.1 Die postkoloniale soeke na erkenning van die Ander
Temporaal en histories-kontekstueel gesproke verwys die term postkoloniaal primêr na die
tyd wat aanbreek na kolonisasie of dan by die formele onafhanklikheidswording van ’n
kolonie wat gepaardgaan met ’n verdere formele beëindiging van Westerse koloniale
179

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verhoudings van afhanklike en ondergeskikte gebiede. 2 In Suid-Afrika val die postkoloniale
tyd saam met die tydperk wat dikwels as die "postapartheid-era" beskryf word. Daar moet dus
van meet af aan beklemtoon word dat hierdie artikel as uitgangspunt stel dat die skilder en
uitstalling van The Spear en die diskoers daaromheen onmiskenbaar plaasvind in ’n
postkoloniale tydsgreep en binne daardie konteks benader behoort te word.
Met die aanbreek van die postkoloniale tydperk kom die postkoloniale studies of kritiek dan
ook na die geesteswetenskappe. In hierdie verband kan saamgestem word met Ashcroft,
Griffiths en Tiffin 3 dat die term postkoloniale studies gebruik behoort te word om die geheel
van die ryk en diverse praktyke wat deel van die postkoloniale samelewings uitmaak, te
beskryf, vanaf die oomblik van kolonisasie tot die hede. Soos die skrywers aandui:
"[C]olonialism does not cease with the mere fact of political independence and continues in a
neo-colonial mode to be active in many societies." 4 Daar kan egter nie ontken word nie dat
postkoloniale studies, epistemologies gesproke, ’n sterk verband met postmodernisme en
poststrukturalisme handhaaf, en in ’n sekere sin "vloei" postkoloniale studies dus uit die breër
epistemologie van die poststrukturalisme wat in Europa teen die einde van die Tweede
Wêreldoorlog posvat. 5
Die Kameroense denker Achille Mbembe dui aan dat die postkoloniale kritiek aan die een
kant afgelei word van die antikoloniale en anti-imperialistiese stryd. Aan die ander kant steun
dit op die Westerse filosofiese erfenis en die dissiplines waaruit die Europese
geesteswetenskappe bestaan. Die postkoloniale kritiek stel dit ten doel om die inherente
geweld in ’n bepaalde konsep van rede aan te toon. Verder beklemtoon dit die
teenstrydighede tussen die Europese moraalfilosofie en die praktiese toepassing daarvan. 6
In die vroeër werk van Spivak 7 gaan dit in die postkoloniale kritiek om ’n verset teen die
Europese of Westerse Subjek se pogings om ’n Ander op te lewer wat eenvoudig die
Westerse Subjek se subjekstatus sal konsolideer. Met ander woorde, die postkoloniale kritiek
behels juis ’n verset teen die onderdrukking en uitbuiting van die Ander, en spesifiek die nie-
Westerse Ander. Met verwysing na Derrida se werk oor grammatologie argumenteer Spivak
dat die niefallogosentriese denke nog geskryf moet word, dat dit in ’n sekere sin skuil in die
oop spasies van die Europese teks: "That inaccessible blankness circumscribed by an
interpretable text is what a postcolonial critic of imperialism would like to see developed
within the European enclosure as the place of the production of theory." 8
Mbembe sluit hierby aan deur die idee van ontologiese radikale onvoltooidheid in
postkoloniale kritiek te beklemtoon deur sy gedagtes oor ’n mens(lik)heid-in-wording – die
menslikheid en mensdom wat na vore sal tree wanneer die koloniale figure van
onmens(lik)heid en rasverskil eindelik oorskadu word. Die postkoloniale kritiek steun in
hierdie verband ook op ’n begrip van onbewuste selfhaat: "Racism in general, and colonial
racism in particular, represents the transference of this self-hatred to the Other." 9 Hierdie
Ander is die gekoloniseerde Ander op wie hierdie selfhaat geprojekteer word. Derdens steun
postkolonialisme op die kritiek van die Westerse subjek as ’n subjek wat slegs deur herhaalde
verwysing na homself tot stand kom: "[P]ostcolonial thinking stresses the fact that identity
180

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
arises from multiplicity and dispersion, that self-referral is only possible in the in-between, in
the gap between mark and demark, in co-constitution.” 10
Vir Mbembe is postkoloniale denke en die kritiek van Westerse humanisme en universalisme
egter nie ’n doel op sigself nie. Vir hom gaan dit daaroor om ’n weg te baan vir die
moontlikheid van ’n politiek van die medewese:
The prerequisite for such a politics is the recognition of the Other and of his or her
difference. I believe that this enrolment in the future, in the interminable quest for
new horizons for man through the recognition of the Other as fundamentally human is
an aspect of this thinking that is all too often forgotten. 11
2.2 Nasionalisme as postkoloniale probleem
Alhoewel die postkolonialisme die idee van die "nasie" ondersteun as een van die
belangrikste wyses waarop imperiale oorheersing teengestaan kan word, 12 waarsku dit
terselfdertyd teen die grootste gevaar van die nasionalisme, naamlik dat die nasionale
bourgeoisie nasionalisme kan aanwend ten einde sy eie mag te konsolideer. Ashcroft e.a. 13
identifiseer hierdie deurskemering van die gevare van nasionalisme as ’n algemene
postkoloniale tendens en waarsku dat die oorname van hegemonistiese koloniale beheer deur
’n nasionalistiese bourgeoisie telkens ontaard in ’n herhaling van die toestande waarteen dit
in die eerste plek in opstand gekom het: "It develops as a function of this control, a
monocular and sometimes xenophobic view of identity and a coercive view of national
commitment." Chatterjee 14 verwys na hierdie probleem as "amptelike nasionalisme",
aangesien dit neerkom op die gebruik van die staatsmag en -meganismes ten einde kulturele
homogeniteit op te lê.
Wat Suid-Afrika betref, waarsku Mbembe 15 in ’n belangrike vroeër artikel, wat in hierdie dae
die ronde doen op sosiale netwerke, teen die gevare van wat hy beskryf as die "huwelik" van
chiliasme ("millenarianisme"), nativistiese opwekkingsprediking en politiek wat tot die
ondersteuningsbasis van president Zuma behoort. Mbembe beklemtoon dat ’n soortgelyke
huwelik vir baie lank die ruggraat van wit oppermagtigheid in Suid-Afrika was. Mbembe
skryf: “The emergence, now, of a ‘democratic mob’ led by self-appointed champions of the
poor who claim to speak for the ‘common man’ is itself the result of recent seismic shifts in
the realm of South African political culture.” 16 In hierdie verband verwys hy met goedkeuring
na Moeletsi Mbeki se vergelyking tussen die huidige politieke situasie in Suid-Afrika en die
Xhosa-veeslagtings van 1856 en 1857. Met die aanbreek van die tyd van die slagtings was die
Xhosa-nasie reeds deur Britse kolonialisme getraumatiseer en ontwortel. ’n Aantal profete
verskyn in hierdie tyd. Hulle gee te kenne dat hulle die vermoë het om al die Xhosas se vee
uit die dood op te wek. Een van hierdie profete was ’n 16-jarige meisie, Nongqawuse.
Volgens ’n visioen op die walle van die Gxarharivier verskyn die voorvaders aan haar met
die boodskap dat indien die Xhosas al hulle vee om die lewe bring, die dooies sal opstaan en
al die blankes die see ingedryf sal word. Nongqawuse se oom, Mhalakaza, het hierdie visioen
aan die volk oorgedra en in Februarie 1856 het die Xhosas hul vee begin uitwis: "They
destroyed all their food and did not sow crops for the future. Stored grain was thrown away.
181

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
No further work was to be done. Days passed and nights fell. The resurrection of the dead
Xhosa warriors never took place". 17 Volgens J.B. Peires 18 het die Xhosa 400 000 stuks vee
om die lewe gebring en het 40 000 Xhosas gedurende hierdie periode weens hongersnood
gesterf.
Mbembe gebruik bogenoemde geskiedenis om sy idee van wat hy ’n Nongqawuse-sindroom
in Suid-Afrika noem, uit te spel: "The Nongqawuse syndrome is a populist rhetoric and a
millenarian form of politics which advocates, uses and legitimises self-destruction, or
national suicide, as a means of salvation." 19 Mbembe verwys spesifiek na ’n "fallokratiese
etos" wat deur beide wit en swart in Suid-Afrikaanse kultuur aangehang word. Volgens hom
word die evangelistiese retoriek van hierdie kultuur aangevuur deur die oorblyfsels van ’n
konserwatiewe stedelike, migrante, lumpen-kultuur – ’n kultuur wat verantwoordelik gehou
kan word vir die grootste mensevergrype op die vasteland. ’n Gevaarlike deel van hierdie
konteks is die hersegregasie van die openbare sfeer en die gevolglike wegdoening met die
projek van nierassigheid. Hierdie verskuiwing gaan gepaard met ’n heraktivering van die
geestelike ghetto: "To the continuing denial of white privilege, many blacks are responding
with an exacerbated sense of victimisation and disempowerment." 20
Die kolonialisme van die gees was, nodeloos om te sê, een van die dodelikste wapens van die
koloniale projek. Dit is gebruik om gedurende die periode van knegskap maksimum psigiese
skade aan te rig deur konsekwent die boodskap aan die onderdruktes te stuur dat selfs al toon
hul gedrag ooreenkomste met dié van die "beskaafdes", hulle nooit beskaafd of gelyk aan die
gekoloniseerdes sal wees nie. Die bose kern van die apartheidsideologie was juis die
rassistiese opvatting dat swart mense nie oor dieselfde vermoë as blankes beskik nie en dus
nie rasionele interaksies met blankes kon hê nie, en ook nie hulle eie oordeel kon vel oor wat
om te dink en hoe om op te tree nie.
In hierdie verband maak die Sloweense filosoof Slavoj Žižek ’n interessante opmerking. 21
Žižek neem as uitgangspunt die koloniale opdrag dat die gekoloniseerdes die gedrag en
kultuur van die "beskaafde" koloniste moet nastreef terwyl die oorheersers heimlik (en nie so
heimlik nie) gedink het dat dit nooit moontlik was vir die gekoloniseerdes om "soos" of gelyk
aan hulle te wees nie. Die kolonisering van die gees het bestaan uit hierdie beskadiging van
die Ander, uit die boodskap dat die Ander gedoem is om te misluk nog voordat sy probeer
het. Vir Žižek bestaan die koloniale mag se grootste vrees juis daarin dat die amptelike
ideologiese versoek of opdrag bewaarheid sal word, met ander woorde dat die onderdrukte
Ander werklik soos die koloniale mag sal word. Paradoksaal beteken dit dat die fundamentele
en meer radikale reg van die onderdruktes juis bestaan in die aandrang op die reg om eenders
te wees 22 en nié in die reg om eenvoudig as ’n Ander erken te word nie. Later in hierdie
artikel sal aangetoon word hoe hierdie reg op verskil in die konstitusionele hof se
gelykheidsregspraak korreleer met die reg om eenders behandel te word.
Mbembe waarsku alle Suid-Afrikaners teen die gevare wat vir die polis ontstaan wanneer
mense nie meer vir hulself dink nie en geen ruimte gelaat word vir sinvolle gespreksvoering,
teenstand en (artistieke) uitdrukking nie, omdat dit potensieel moeilik en kwetsend kan wees
– veral wanneer hierdie ruimtes afgesluit word in die naam van ’n perverse opvatting van ras-
182

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
solidariteit wat in werklikheid menswaardigheid ontken in die naam van ’n konsolidasie van
politieke mag. Die vraag is dus uiteindelik steeds hoe om in die postkoloniale konteks
sinvolle gesprek te genereer oor The Spear teen die agtergrond van die komplekse
postkoloniale konteks, asook teen die agtergrond van woede en vrees waarin absolute
lojaliteit aan die groep en ’n afwysing van menslike agentskap tot voordeel van ’n eng,
selfdienende solidariteit vereis word. In hierdie verband verwys Mbembe 23 na die
herontluiking van "amptelike kultuur":
Official culture is the name for the process by which a ruling elite seeks to tame and
domesticate its population by establishing official distinctions between the accepted
and the unacceptable, the permitted and the forbidden, the normal and the abnormal. It
is the process by which it coerces its subjects into internalising and reproducing truths
not of their own making.
Dit is egter onvanpas om die reg in te span in ’n poging om die gesag van "amptelike kultuur"
te bevorder. Afriforumse saak teen Julius Malema 24 is ’n gepaste voorbeeld van ’n politieke
liggaam wat hom tot die hof wend ten einde ’n politieke stryd te beslis oor die vraag
aangaande wie oor die reg beskik om te besluit wat aanvaarbare uitdrukking van opinie,
geloof of oortuiging behels. Hoewel reg en politiek dikwels met mekaar oorvleuel in ’n
grondwetlike demokrasie, is dit verder te bevraagteken of die reg die mees geskikte ruimte
vir wedersydse politieke gesprek oor The Spear is. Die rede vir hierdie "gebrek" van die reg
is inherent in die aard van ons regsisteem: een party moet die saak wen en die ander moet
verloor.
Die regsargumente aangaande die vraag of ’n finale interdik teen die Goodman-galery en die
dagblad City Press toegestaan moet word ten einde die uitstalling en publikasie van ’n
skildery (wat ’n subjek wat fisieke ooreenkomste met president Zuma toon, uitbeeld met
ontblote genitalieë) op die onderskeie partye se webtuistes te verbied, het teen hierdie
agtergrond plaasgevind. Alhoewel die aansoek om ’n interdik sedertdien onttrek is, 25 betrek
die diskoers oor die skildery die betekenis van belangrike grondwetlike regte, begrippe en
waardes. Hierdie artikel wil voorstel dat die begin van betekenisvolle gesprek (hetsy
regsgebaseer al dan nie) oor The Spear geleë is in ’n sobere benadering tot die aard van
grondwetlik beskermde menswaardigheid – ’n waarde wat soos ’n goue draad deur die hele
(postkoloniale) Grondwet loop en die meeste menseregte, indien nie almal nie, in die handves
van regte onderlê. Vervolgens sal, by wyse van ’n bespreking van die regsposisie, ingegaan
word op die betekenis van hierdie grondliggende waarde en reg in ons Grondwet en
gemenereg. Verder sal ons ook aandag skenk aan die verhouding tussen menswaardigheid en
ander grondliggende waardes van die grondwetlike orde.
3. Die regsposisie
3.1 Menswaardigheid en die reg op verskil
183

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Menswaardigheid is eerstens ’n fundamentele ideaal en waarde in die Suid-Afrikaanse
Grondwet. Soos regter Kate O'Regan dit in die Makwanyane-saak stel: "The recognition and
protection of human dignity is the touchstone of the new political order and is fundamental to
the new Constitution." 26 Benewens hierdie belang is menswaardigheid ook ’n reg wat in
artikel 10 van die Grondwet beskerm word. Artikel 10 se effek is tweërlei: dit erken die
inherente menswaardigheid van "almal", maar dit bepaal voorts dat almal die reg op respek
vir en beskerming van hul menswaardigheid het. Die regte in die handves van regte is egter
nie absoluut nie. Soms bots fundamentele regte in die handves met mekaar en dan moet ’n
hof hierdie regte teen mekaar afweeg ingevolge artikel 36 ten einde te bepaal of die
beperking van een reg deur ’n ander plaasvind ingevolge algemeen geldende reg en redelik en
regverdigbaar is in ’n oop, demokratiese samelewing wat gebaseer is op die waardes van
menswaardigheid, gelykheid en vryheid. In die konteks van The Spear is die argument dat die
reg op vryheid van uitdrukking van die kunstenaar met die artikel 10-reg op respek en
beskerming van menswaardigheid bots.
Alvorens die afweging van bogenoemde regte verder oorweeg word, is dit toepaslik om
sekere algemene opmerkings oor die aard van menswaardigheid te maak.
Immanuel Kant beskou menswaardigheid as gebaseer op die aanname dat menslike wesens
oor ingebore morele waarde beskik. 27 Kant stel dit soos volg: "[B]ut that which constitutes
the condition under which alone something can be an end in itself has not merely a relative
worth, that is, a price, but an inner worth, that is, dignity." 28 Die mens beskik oor hierdie
waardigheid omdat hy ’n rasionele wese is. 29 Met ander woorde, ons het waardigheid omdat
ons vrye, morele agente is. Ons kan ons eie doelstellings navolg, ons eie besluite neem en ons
gedrag ooreenkomstig rede rig. As menslike wesens word ons lewens dus nie eenvoudig of in
die geheel deur eksterne wette van kousaliteit bepaal nie. 30 Volgens Kant behandel ons
iemand met waardigheid wanneer ons hulle nie eenvoudig as ’n middel tot ’n doel beskou
nie, maar terselfdertyd ook as ’n doel op sigself. 31
Volgens hierdie Kantiaanse begrip van menswaardigheid beteken die opdrag om die
menswaardigheid van ander te respekteer nié die plig om te alle tye op onbaatsugtige wyse
morbied en plegtig respek vir die persoonlike gevoelens van ander te huldig nie. Daar word
eerder van ons verwag om ander te respekteer as menslike wesens wat oor die vermoë beskik
om rasioneel te dink en te redeneer. 32 Met ander woorde, die Kantiaanse idee van
waardigheid verbied die manipulasie van die medemens om ons eie doelstellings te bereik,
ongeag hoe moreel bewonderenswaardig daardie doelstellings mag blyk te wees. Dit is
duidelik dat hierdie opvatting van die betekenis van menswaardigheid resoneer met die
postkoloniale doelstelling om ’n politiek van die medewese tot stand te bring.
Die Suid-Afrikaanse konstitusionele hof het hierdie Kantiaanse (of postkoloniale) verstaan
van menswaardigheid reeds in sy vroeë regspraak aangeneem. In National Coalition for
Lesbian and Gay Equality v Minister of Justice 33 bevind regter Laurie Ackermann dat die
grondwetlike beskerming van menswaardigheid van almal in Suid-Afrika vereis "to
acknowledge the value and worth of all individuals as members of our society". In dieselfde
184

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
saak oorweeg die hof menswaardigheid in die konteks van die Grondwet se
gelykheidsbepalings. Die hof bevind soos volg:
The desire for equality is not a hope for the elimination of all differences. “The
experience of subordination – of personal subordination, above all – lies behind the
vision of equality.” To understand “the other” one must try, as far as is humanly
possible, to place oneself in the position of “the other”. It is easy to say that everyone
who is just like “us” is entitled to equality. Everyone finds it more difficult to say that
those who are “different” from us in some way should have the same equality rights
that we enjoy. Yet so soon as we say any ... group is less deserving and unworthy of
equal protection and benefit of the law all minorities and all of … society are
demeaned. It is so deceptively simple and so devastatingly injurious to say that those
who are handicapped or of a different race, or religion, or colour or sexual orientation
are less worthy.
Hierdie aanhaling beklemtoon dus dat die aanvaarding van ontologiese verskil nie afbreuk
mag doen aan die erkenning van ’n persoon se menswaardigheid nie. Regter Albie Sachs
verwys na hierdie benadering as die reg op verskil. In die konteks van die gelykheidsbepaling
skryf hy:
Equality means equal concern and respect across difference. It does not presuppose
the elimination or suppression of difference ... Equality therefore does not imply a
levelling or homogenisation of behaviour but an acknowledgment and acceptance of
difference. At the very least, it affirms that difference should not be the basis for
exclusion, marginalisation, stigma and punishment. At best, it celebrates the vitality
that difference brings to any society. 34
Die konstitusionele hof se benadering tot substantiewe geregtigheid erken dus die reg op
verskil en bepaal verder dat die ontologiese feit van verskil aanleiding gee tot die reg op
eenderse behandeling.
In die Ferreira-saak 35 bevind regter Ackermann dat menswaardigheid ook onlosmaaklik
verbonde is aan vryheid:
Human dignity has little value without freedom; for without freedom personal
development and fulfilment are not possible. Without freedom, human dignity is little
more than an abstraction. Freedom and dignity are inseparably linked. To deny people
their freedom is to deny them their dignity. 36
Hoewel hierdie woorde deel van ’n minderheidsuitspraak gevorm het, is dit in ’n latere
meerderheidsbeslissing van die konstitusionele hof bekragtig. 37 Regter Ackermann
beklemtoon in sy uitspraak dat die erkenning en beskerming van menswaardigheid nie kan
plaasvind waar individue nie oor die nodige vryheid beskik om hul eie keuses te kan uitoefen
ten einde persoonlike ontwikkeling en vervulling na te streef nie. Aangesien die
konstitusionele hof reeds bevind het dat menswaardigheid onderliggend is aan al die regte in
die handves van regte, 38 sou ’n mens kon argumenteer dat die vryheidsregte in die handves in
diens staan van die erkenning en beskerming van menswaardigheid.
185

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Teen die agtergrond van wat in die vorige afdeling oor die rol van die bekragtiging van
verskil in postkoloniale kritiek gesê is, behoort dit dus geregverdig te wees om na hierdie
regsbenadering tot die verhouding tussen menswaardigheid, gelykheid, vryheid en verskil te
verwys as ’n integrale deel van ’n postkoloniale regsfilosofie – ’n regsfilosofie wat verskil nie
beskou as ’n rede vir onderdrukking nie, maar eerder as ’n bron van bevryding en van die
herdenking van die gelyke menswaardigheid van almal. Uit die aard van die saak is dit die
geval dat die reg nie van alle beweerde krenkings van menswaardigheid sal kennis neem nie.
Hier onder sal gesien word dat die Kantiaanse verband tussen rede en menswaardigheid in
ons reg verstaan word as die vereiste dat ’n regtens suksesvolle eis gebaseer op die krenking
van menswaardigheid, onderworpe gestel word aan die vereiste dat sodanig beweerde
krenking redelik moet wees, met ander woorde, die vereiste is dat ’n redelike persoon (ook)
deur die beweerde subjektiewe inbreukmaking gekrenk sou voel.
3.2 Die lasterreg en die grondwetlike menswaardigheidsbelang in die konteks van die reg
op vryheid van uitdrukking
Dit is belangrik om daarop te let dat daar in ons reg ’n verskil bestaan tussen die breë
(Kantiaanse) begrip van menswaardigheid wat in die Grondwet erken en geartikuleer word en
die enger gemeenregtelike begrip van dignitas. Die gemeenregtelike begrip word hier beperk
tot ’n persoon se eergevoel, teenoor die grondwetlike begrip wat ’n breër aantal waardes
vergestalt en verbind word met die ideale van gelykheid en vryheid. 39
Dit staan in ons reg vas dat enige persoon (insluitend die president) ’n reg het om nie
onregmatig belaster te word nie, met ander woorde, hy het ’n reg op beskerming van sy
reputasie (fama) in die oë van redelike persone. Verder beskik hy oor ’n gemeenregtelike reg
op waardigheid (dignitas), wat beteken dat hy ’n reg het om sy eergevoel te beskerm teen die
handelinge van ander. Maar soos reeds genoem, geld regte – ook die gemeenregtelike regte –
nie absoluut nie. Die president se reg om nie belaster te word nie, word beperk in die sin dat
die persoon wat die beweerde laster gepleeg het, ’n verweer kan opper. Hierdie verweer is
potensieel tweërlei. Die verweerder kan aantoon dat regverdigingsgronde vir die beweerde
laster bestaan. Hierdie regverdigingsgronde het die effek dat die andersins onregmatige laster
as regmatig beskou sal word. Verder kan die verweerder steun op ’n gebrek aan animus,
naamlik ’n gebrek aan die opsetselement wat in beginsel ’n vereiste is vir die suksesvolle
onregmatige daad (delik) van laster. Tradisioneel bestaan die afwesigheid van
onregmatigheid in meerdere verwere, byvoorbeeld dat die publikasie van die beweerde
lasterlike materiaal waar en in die openbare belang is, dat die materiaal in ’n gepriviligieerde
geval gepubliseer is, of dat die gepubliseerde materiaal billike kommentaar op ware feite
daarstel. Die vraag is telkens of die publikasie van die materiaal redelik was.
Vanuit ’n regsoogpunt moet twee verwante maar verskillende vrae beantwoord word.
Eerstens moet gevra word of ’n interdik in die saak toegestaan sou kon word om verdere
uitstalling en publikasie van The Spear te verbied alvorens die hof ’n beslissing gemaak het
of die kunswerk op president Jacob Zuma se gemeenregtelike reg op menswaardigheid
(dignitas) inbreuk gemaak het. Dit is hoogs onwaarskynlik dat die hof so ’n interdik sou
186

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
toestaan. Ten einde die hof te oortuig dat interdik toegestaan behoort te word, sou Zuma se
regsverteenwoordigers op ’n oorwig van waarskynlikheid moet aantoon dat hy oor ’n
duidelike reg beskik, dat inbreuk gemaak word op daardie reg, of dat daar ’n versuim was om
ooreenkomstig die afdwinging van daardie reg op te tree en dat daar geen ander geskikte
remedie is om die dreigende of volgehoue inbreukmaking op die reg tot ’n einde te bring nie.
Wat betref die vraag of daar inbreuk gemaak word op ’n "duidelike" reg, kan geargumenteer
word dat dit betwisbaar is dat die skildery die President se menswaardigheid aantas op ’n
wyse wat die aantasting regsaanvegbaar maak. Die kern van die President se saak word
saamgevat in die volgende sin uit sy funderende beëdigde verklaring:
The portrait depicts me in a manner that suggests I am a philanderer, a womaniser and
one with no respect. It is an undignified depiction of my personality and seeks to
create doubt about my personality in the eyes of fellow citizens, family and children. 40
Hieruit is dit duidelik dat die President steun op ’n krenking van sy goeie naam of reputasie
(fama). Gevolglik plaas die pleitstukke die saak streng binne die domein van die reg
aangaande laster. Soos reeds genoem, kan daar egter slegs onregmatige inbreukmaking op die
President se menswaardigheid (in hierdie eng gemeenregtelike sin) wees indien geen geldige
regverdigingsgronde vir die inbreukmaking bestaan nie en, spesifiek, indien die hof bevind
dat die boodskap wat deur die skildery oorgedra word, nie as billike kommentaar beskou kan
word nie. Laasgenoemde vraag behoort beantwoord te word in die lig van die feit dat die
President ’n verkose lid van ’n politieke party is en dat noodwendig van hom verwag sal
word om erger vorme van openbare kritiek te verduur as die gewone landsburger. Gegewe
die openbare beskikbare feite oor die President se private lewe, is dit onwaarskynlik dat ’n
hof sal bevind dat kommentaar wat suggereer dat die President ’n vrouejagter is, nie billik is
nie.
Die skildery sou verder ook geregtelik binne die konteks van die lasterreg geregverdig kon
word deur ’n beroep op die grond van waarheid en openbare belang. Dit is dus hoegenaamd
nie seker dat die President oor ’n "duidelike" reg in hierdie verband beskik nie.
Wat die laaste vereiste vir ’n suksesvolle beroep op die interdik betref, is dit belangrik om
daarop te let dat ’n ander geskikte remedie bestaan, naamlik om die kunstenaar, die
Goodman-galery en City Press vir laster te dagvaar. Totdat ’n lastersaak aanhangig gemaak
word en suksesvol is, kan die interdik dus nie toegestaan word nie.
Maar die tweede vraag is of die President in ’n latere stadium wel suksesvol sou wees as hy
’n afsonderlike eis sou instel vir die krenking van sy menswaardigheid in die breër
grondwetlike sin. Daar is geen klinkklare antwoord op die tweede vraag nie.
In die omstrede saak van Le Roux v Dey 41 bevestig verskeie regters van die konstitusionele
hof dat afgesien van die reg om nie belaster te word nie, elke persoon verder ook die reg op
respek vir hul menswaardigheid het. Die hof bevestig dat eisers in die Suid-Afrikaanse
gemenereg verskillende eisgronde tot hul beskikking het ten einde beskerming teen
krenkende publikasies te bekom. Eerstens kan ’n persoon sy of haar reputasie (fama) beskerm
187

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
deur ’n gewone lastereis in te stel. Tweedens kan iemand wat persoonlik gekrenk voel, ook ’n
eis instel vir die krenking van sy of haar menswaardigheid (dignitas). 42 In dié saak het
skoolseuns ’n foto van twee naakte mans wat oënskynlik besig was om mekaar te masturbeer,
aangepas deur foto’s van die skoolhoof en die adjunkhoof bo-op die bestaande gesigte aan te
bring. Doktor Dey, die adjunkhoof, het die leerders gedagvaar vir laster, asook vir die
krenking van sy menswaardigheid.
’n Eis wat gegrond is op die krenking van iemand se menswaardigheid word beoordeel op
grond van beide ’n subjektiewe en ’n objektiewe element. Die subjektiewe element vereis dat
die eiser persoonlik in sy of haar eer gekrenk moes gevoel het. Die objektiewe element vereis
dat die persoonlike gevoel van gekrenktheid regtens relevant sal wees slegs as ’n redelike
persoon ook gekrenk sou gewees het deur dieselfde foto of kunswerk van hom of haar. 43 Selfs
al word ’n mens nie belaster nie, of selfs al is daar ’n regverdigingsgrond vir die laster
aanwesig, beskerm die Grondwet ons subjektiewe gevoelens rakende ons gevoel van
menswaardigheid. 44 Dit beteken egter nie dat enige persoon wat gekrenk voel in haar
persoon, suksesvol sal wees met ’n eis dat haar menswaardigheid aangetas is nie. Die
vereistes vir so ’n suksesvolle eis – in die konteks van The Spear – sal nou verder bespreek
word aan die hand van die uitspraak van regters Froneman en Cameron in die Dey-saak.
Eerstens sal president Zuma moet aantoon dat die kunstenaar en ander wat kopieë van die
kunswerk versprei het, die bedoeling gehad het om sy eer te krenk, dat hulle dus oor die
nodige animus iniuriandi beskik het. Animus iniuriandi vereis nie dat die kunstenaar enige
kwade gevoelens jeens die geteikende persoon (in dié geval president Zuma) hoef te
gekoester het of spesifiek ten doel moet gehad het om die persoon se eer te krenk nie. 45 Al
wat benodig word, is dat die kunstenaar daarvan bewus moet gewees het dat die voorstelling
onregmatig was, dat daar dus ’n onregmatigheidsbewussyn teenwoordig was. Die toets is
subjektief. 46 ’n Verweerder wat aanvoer dat hy of sy nie die nodige animus iniuriandi gehad
het nie, dra die onus om te bewys dat hy of sy, op ’n oorwig van waarskynlikheid, nie oor die
nodige animus iniuriandi beskik het nie. 47 Alhoewel Brett Murray aangedui het dat dit nie sy
bedoeling was om die President persoonlik seer te maak of sy menswaardigheid te krenk
nie, 48 sou ’n mens kon argumenteer dat Murray wel oor die nodige animus iniuriandi beskik
het, aangesien hy sekerlik ten minste die moontlikheid voorsien het dat die kunswerk
krenkend kon wees, en hom met hierdie moontlikheid versoen het (dolus eventualis).
Tweedens is president Zuma se persoonlike interpretasie van die kunswerk belangrik. Hy sal
moet aantoon dat hy persoonlik deur die kunswerk in sy eer gekrenk gevoel het. Gekrenkte
gevoelens is ’n noodsaaklike bestanddeel vir ’n suksesvolle eis gegrond op die aantasting van
iemand se menswaardigheid. 49 Die subjektiewe vraag sal beantwoord word deur te ondersoek
of die geteikende persoon persoonlik deur die kunswerk gekrenk is. President Zuma het in sy
aansoek aangevoer dat die kunswerk verwyder behoort te word, aangesien die skildery
gesuggereer het dat hy ’n vrouejagter sonder respek is en dit ’n onwaardige uitbeelding van
sy persoonlikheid daarstel ten einde twyfel aangaande sy karakter by medeburgers, familie en
kinders te wek. 50
188

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Soos reeds genoem, blyk hierdie stelling meer gemik te wees op die President se reputasie en
nie soseer op die President se persoonlike gevoel dat hy gekrenk gevoel het nie. In ’n hofsaak
sou die President genoop wees om te getuig hoe die kunswerk hom persoonlik laat voel het
en dat hy persoonlik diep seergemaak is deur die kunswerk en dat dit hom gekrenk laat voel
het, nie omdat dit sy reputasie by die breër publiek geknou het nie, maar omdat dit hom
persoonlik minderwaardig laat voel het. Gebaseer op die bestaande hofstukke sou die
President dus nie met ’n eis kon slaag nie, maar as daar ’n verhoor sou plaasvind, sou die
President wel kon getuig dat die kunswerk hom verneder laat voel het. Indien hy dit sou doen,
sou voldoen kon word aan die eerste vereiste vir ’n suksesvolle eis gebaseer op
menswaardigheid.
Derdens sal daar beslis moet word of die uitstalling en publikasie van ’n kunswerk wat ten
doel het om kommentaar te lewer op die politieke bestel in Suid Afrika en wat die President
van die land met ontblote geslagsdele uitbeeld, onregmatig is. Dit is ’n vraag wat objektief
beoordeel moet word. 51 Die uitstalling en publikasie sal onregmatig wees slegs indien die
gekrenkte gevoelens van die President sodanig was dat die hof daarvan kennis behoort te
neem. Die konstitusionele hof het dit duidelik gestel dat nie elke subjektiewe gevoel dat
menswaardigheid gekrenk is, deur die reg as belangrik genoeg geag sal word om dit regtens
te beskerm nie. 52 Daarom moet objektief beoordeel word of die reg dit redelik sal ag dat die
gekrenkte persoon in sy of haar menswaardigheid te na gekom is aan die hand van die
heersende gemeenskapswaardes. 53 Soos die appèlhof dit in Delange v Costa 54 stel:
This is an objective test. It requires the conduct complained of to be tested against the
prevailing norms of society (i.e. the current values and thinking of the community) in
order to determine whether such conduct can be classified as wrongful. To address the
words to another which might wound his self-esteem but which are not, objectively
determined, insulting (and therefore wrongful) cannot give rise to an action for
injuria.
Die objektiewe element is nodig om te verhoed dat ons howe oorval word deur ’n stortvloed
eise deur hipersensitiewe mense. 55 Die vraag in elke geval sal wees of redelikerwys gesê kan
word dat die persoon se eie gevoel van sy of haar sin vir selfrespek (self-esteem) aangetas is.
Dit gaan hier nie oor hoe ander in die samelewing – insluitende lede van die ANC – deur die
kunswerk geraak is nie, maar oor hoe president Zuma self daardeur geraak is. Dit is belangrik
om daarop te let dat die objektiewe vraag of dit objektief gesproke redelik geag sou kon word
dat iemand persoonlik gekrenk voel deur ’n kunswerk, ook ag moet slaan op ander
grondwetlike norme en waardes en dat die toets die waardes moet inkorporeer. 56 Die vraag is
of daar ander grondwetlike waardes is wat ’n hof sal oorreed dat die andersins krenkende
uitbeelding van ’n president nietemin redelikerwys nie onregmatig is nie en wat die President
sal verhoed om ’n suksesvolle aksie te loods omdat sy persoonlike menswaardigheid gekrenk
is. In die Dey-saak het regters Froneman en Cameron beslis dat daar ten spyte van ander
grondwetlike waardes tog bevind kon word dat die redelike persoon in dokter Dey se posisie
gekrenk sou voel indien hy of sy uitgebeeld word of geassosieer word met ’n naakte,
onwelvoeglike en moontlike onkuise foto en dat sulke gevoelens deur ons reg beskerm
behoort te word. 57
189

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is egter belangrike verskille tussen die Dey-geval en die geval van The Spear. Van
belang is dat president Zuma ’n politikus is, dat hy die leier is van die regerende ANC en ook
die president van die land, en dat die uitbeelding in ’n kunswerk was wat deel was van ’n
groter kunsuitstalling wat fel politieke kommentaar gelewer het op die beweerde immorele en
korrupte bewind van die regerende party. Dit is ook van belang dat die kunswerk – anders as
in die Dey-saak – nie die beswaarmaker met sogenaamde onwelvoeglike dade (soos die
openbare deelname aan groepsmasturbasie) assosieer nie, maar bloot iemand wat soos die
President lyk, uitbeeld met ontblote geslagsorgane.
Artikel 1 van die Grondwet bepaal dat die Republiek van Suid-Afrika ’n demokratiese staat is
wat gegrond is op, onder andere, die waardes van menswaardigheid, die verwerkliking van
gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede, asook ’n veelpartystelsel van
demokratiese regering, om verantwoordingspligtigheid, ’n deelnemende ingesteldheid en
oopheid te verseker. 58 In die demokratiese bestel moet die menswaardigheid van openbare
verteenwoordigers soos die president dus opgeweeg word teen die vereistes vir ’n dinamiese
demokrasie waarin die regering van die dag verantwoordbaar gehou moet word. Verder
bepaal artikel 16 van die Grondwet dat elkeen die reg op vryheid van uitdrukking het, waarby
inbegrepe isdie vryheid van artistieke kreatiwiteit. 59 Die reg op vryheid van uitdrukking
omvat egter nie propaganda vir oorlog nie, ofdie aanstigting van dreigende geweld nie, of die
verkondiging van haat wat op ras, etnisiteit, geslagtelikheid of godsdiens gebaseer is en wat
aanhitsing om leed te veroorsaak daarstel nie. 60
Die konstitusionele hof het in die verlede beslis dat die beskerming van die reg op vryheid
van uitdrukking van kardinale belang is vir ’n gesonde demokrasie, maar dat die Grondwet
ook erken dat die uitoefening van die reg op vryheid van uitdrukking moontlik ander regte
soos die reg op menswaardigheid kan aantas. 61 Ons Grondwet vestig nie ’n hiërargie van
regte nie en dit kan in elk geval nie aangeneem word dat die reg op vrye uitdrukking
outomaties ander regte sal troef nie. 62 ’n Balans moet gevind word tussen die reg op vryheid
van uitdrukking (met inbegrip van die reg op artistieke uitdrukking) aan die een kant, en die
reg op menswaardigheid aan die ander kant. Die balans kan net gevind word as in ag geneem
word watter doelwitte die reg op vrye uitdrukking nastreef. Die hof het al bepaal dat die reg
op vrye uitdrukking deel is van
“[a] web of mutually supporting rights” in the Constitution. It is closely related to
freedom of religion, belief and opinion (s 15), the right to dignity (s 10), as well as the
right to freedom of association (s 18), the right to vote and to stand for public office (s
19), and the right to assembly (s 17) ... The rights implicitly recognise the importance,
both for a democratic society and for individuals personally, of the ability to form and
express opinions, whether individually or collectively, even where those views are
controversial. 63
Dit beteken dat die beskerming van die reg op vrye uitdrukking ’n voorvereiste vir ’n
suksesvolle demokrasie is. Dié reg is as't ware deel van die kern van ’n demokrasie. Dit is
ook nodig om die menswaardigheid van individue te beskerm, want dit impliseer dat elke
persoon die vryheid het om keuses te maak, nie alleen oor welke party en leiers vir wie hulle
wil stem nie, maar ook oor welke tipe persoon ’n individu besluit om te wees en hoe om sy of
190

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
haar lewe in te rig en uit te leef. 64 In S v Mamabolo het die hof ook die skakel tussen die reg
op vryheid van uitdrukking en die verwerping van die apartheidsverlede benadruk en dit as
volg verduidelik:
Freedom of expression, especially when gauged in conjunction with its accompanying
fundamental freedoms, is of the utmost importance in the kind of open and democratic
society the Constitution has set as our aspirational norm. Having regard to our recent
past of thought control, censorship and enforced conformity to governmental theories,
freedom of expression – the free and open exchange of ideas – is no less important
than it is in the United States of America. It could actually be contended with much
force that the public interest in the open market-place of ideas is all the more
important to us in this country because our democracy is not yet firmly established
and must feel its way. Therefore we should be particularly astute to outlaw any form
of thought control, however respectably dressed. 65
In die verlede is, as deel van ’n sisteem van apartheidsonderdrukking, veral politieke en
artistieke uitdrukking deur die staat aan bande gelê. Dit het nie alleen ten doel gehad om die
bereiking van die demokrasie te verhoed nie, maar het ook die impak van die sistematiese
ontkenning van ander regte in apartheid-Suid-Afrika vererger. Die tipe beperkings op
demokratiese spraakvryheid asook artistieke vryheid is nie te versoen met die kultuur van
oopheid en demokrasie en die respek vir menseregte wat die Grondwet onderlê nie. 66
Hoe moet die perke van vrye spraak en artistieke vryheid bepaal word? Volgens die
konstitusionele hof sal die perke op die vryhede geregverdig wees as die pluralisme en respek
vir ander standpunte (ruimdenkendheid, of broadmindedness) self deur die spraak of
uitdrukking ondermyn word. Redelike perke kan op vryheid van spraak geplaas word om
politieke kommentaar en artistieke uitdrukking te reguleer wat ’n wesenlike gevaar inhou vir
die waardes van oopheid en respek vir ander se standpunte asook vir die demokratiese bestel.
Dis juis daarom dat haatspraak nie deur die Grondwet beskerm word nie. 67
Dit is teen hierdie agtergrond dat ons argumenteer dat ’n kunswerk wat politieke kommentaar
lewer op een van die magtigste politici in Suid-Afrika, regtens anders hanteer behoort te word
as ’n skoolgrap wat teen ’n adjunkhoof gemik is. Ons wil dit dus beklemtoon dat om ’n
politikus, die president van die land, in ’n kunswerk naak uit te beeld ten einde ’n politieke
boodskap oor te dra, nie gewoonlik as wederregtelik geag behoort te word nie en dat daar in
die geval van The Spear nie aan die objektiewe vereiste vir ’n suksesvolle
menswaardigheidseis voldoen is nie. In ’n demokrasie is dit, so argumenteer ons, nie redelik
vir ’n hooggeplaaste politikus om in sy persoonlike waardigheid gekrenk te voel bloot omdat
’n kunswerk hom halfnaak uitbeeld nie.
Alhoewel die howe nog nie finaal uitsluitsel oor die saak gegee het nie, en alhoewel daar ’n
moontlikheid is dat ’n hof anders sou beslis, voer ons aan dat die reg op artistieke vryheid en
die reg om politieke kommentaar te lewer op die morele en politieke karakter van ’n
hooggeplaasde politikus soos president Zuma, in dié geval swaarder by ’n hof behoort te
weeg as president Zuma se persoonlike gevoel dat hy in sy menswaardigheid gekrenk is. Dit
is nodig ten einde die kultuur van oopheid, van respek vir ’n wye verskeidenheid sienings en
191

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die beskerming (selfs die viering) van die pluralistiese aard van ons grondwetlike
demokrasie self, te bevorder en te beskerm en te verseker dat demokratiese debatvoering en
die artistieke vryheid van kunstenaars wat kies om kommentaar te lewer op die politieke
situasie in Suid-Afrika, nie sodanig aan bande gelê word dat dit die demokrasie verskraal nie.
4. Die geweld van representasie
Terwyl daar in die vorige afdeling aandag geskenk is aan die regsposisie wat betref die balans
tussen die reg op vryheid van uitdrukking en menswaardigheid in die konteks van The Spear,
wil hierdie afdeling ten slotte die spanning tussen die etiese, die estetiese en die regspolitieke
dimensies van The Spear beklemtoon. Sodanige beklemtoning behels ’n heroorweging van
die verhouding tussen representasie (mimesis), geweld en die etiese verhouding wat beskryf
word as die moontlikheid van ’n niegewelddadige verhouding met die Ander. 68
In die werk van Emmanuel Levinas word die Westerse ontologie se onvermoë om die etiese
verhouding te bedink, aangespreek: in die Westerse diskoers se poging om die Ander te
bedink, eien dit die Ander toe as ’n geval van die Self of die Eie. 69 Hierdie toe-eiening van
die Ander kom neer op ’n vorm van geweld, aangesien totaliserende denke die Ander
voorstel aan die hand van die Self of aan die hand van dit wat bekend is. 70 Levinas bedink die
Ander aan die hand van wat hy le visage noem. Le visage is nie eenvoudig die gesig van ’n
ander persoon nie; dit is die gesig van dit wat onkenbaar is in die Ander. Edelglass 71 skryf:
"The face exceeds any image; it is the very antithesis of the image, which in its hardening
congeals into essence and subsumes the Other, ‘alienating’ exteriority. The image, like the
totalizing concept, seeks to circumscribe the Other as a particular essence, capturing him in a
form." Volgens Levinas verteenwoordig representasie deur afbeelding of beeltenis altyd ’n
soort skadurealiteit. 72 Om hierdie rede is kuns vir Levinas konstitutief onverantwoordelik en
eties gewelddadig: “This shadow reality, characterized by rhythm, beauty, and charm, does
not demand an ethical response, but rather contemplation and ethical quietism.” 73
Volgens Mbembe 74 is geweld inherent tot representasie, aangesien representasie nooit ’n
presiese kopie van realiteit kan wees nie. Jean-Luc Nancy 75 sluit hierby aan deur te verklaar
dat "not only violence but the extreme violence of cruelty hovers at the edge of the image, of
all images". Nancy 76 definieer geweld as "the application of a force that remains foreign to
the dynamic and energetic system into which it intervenes". Indien hierdie definisie van
geweld op The Spear toegepas word, kan geargumenteer word dat die blote skepping en
uitstalling van The Spear in ’n sekere sin eties gewelddadig is, eerstens omdat dit ’n
voorstelling is en tweedensomdat dit ’n eksterne ingryping in die Suid-Afrikaanse politiek
daarstel. Wat die eerste aspek aanbetref, is The Spear dus gewelddadig sonder dat verwys
hoef te word na die gewelddadige optredes wat rondom die uitstalling en publikasie van die
kunswerk plaasgevind het 77 as deel van die gechoreografeerde pogings om die betekenis van
die werk te beheer. 78 Volgens Thurman 79 is die verklaring vir die algemene histerie oor The
Spear, die protesoptrede en die uiteindelike beskadiging van die werkjuis geleë in ’n basiese
192

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
wanbegrip aangaande die wyse waarop realisme en representasie in kunswerke funksioneer;
met ander woorde, die raserny rondom The Spear word veroorsaak deur ’n gebrek aan begrip
van die basiese beperkinge van mimesis.
The Spear voldoen egter ook aan Nancy se definisie van geweld, omdat dit ’n aanwending
van die kunswerk behels ten einde politieke kommentaar te lewer. Dit is dus die aanwending
van die trefkrag van kuns (as ’n mag wat dikwels as "outonoom" en "ekstern" tot politiek
beskryf word) om in die politiek tussenbeide te tree – ’n aanwending, dus, van ’n mag wat
oor die algemeen beskou word as ’n mag wat buite die dinamiese en energieke sisteem van
die politiek staan.
In hierdie verband wys Thurman op twee belangrike punte. Eerstens is die uitbeelding van
president Zuma ’n soort snelskrif of metonomie vir die probleme in die Suid-Afrikaanse
politiek – Zuma staan vir iets veel groter: die party en die staat aan die hoof waarvan hy
staan. 80 Tweedens, wat Zuma in sy persoonlike hoedanigheid betref, merk Thurman 81 op:
There is no dispute that, over the last five years, sex has been a major part of Zuma’s
public identity: one that he flaunts when convenient (each time he marries again) but
deflects as ‘a private matter’ when activists chastise his irresponsible sexual
behaviour as the leader of a country beset by unhealthy sexual practices (we cannot
forget that rape trial). The spear is a shorthand but evocative description of the
damaging phallus.
In meer as een sin is The Spear dus ’n politieke werk, ’n werk wat geweld pleeg, maar geweld
in die naam van ’n herinnering aan die etiese, aan die Ander van die sisteem van geweld wat
deur die Suid-Afrikaanse politiek daargestel word. Van hierdie Ander is daar vele
voorbeelde: die 11,5 miljoen kinders in Suid-Afrika wat in armoede leef, 82 die duisende
leerders in ons land wat nie toegang tot behoorlike skoling het nie, die miljoene slagoffers
van misdaad, honger en haweloosheid.
Maar daar is ook ’n ander kant, en dit bring ons ten slotte by die geweld oor die besonderhede
van die uitbeelding van die subjek in die postkoloniale konteks. Daar is immers ’n lang
geskiedenis wat verband hou met die koloniale uitbeelding van swart manlike seksualiteit as
gevaarlik en gulsig 83 – iets wat gevrees moet word of deur blanke koloniseerders "getem"
moet word. Die geskiedenis wat die naam van Saartjie Baartman omring, is reeds in hierdie
konteks van toepassing gemaak op Murray se uitbeelding van president Zuma. 84 Baartman is
gedurende die 1800’s as ’n slaaf na Europa geneem en uitgestal as vermaak weens wat
beskou is as haar hoogs ongewone liggaamseienskappe. Na haar dood is haar skedel, brein en
genitalieë vir etlike jare in die Museé de l'Hommein Parys vertoon. 85 Wat betref die
vergelyking met The Spear merk een kommentator op: "The Zuma portrait, just like the
parading of Baartman's private parts across Europe, was motivated by white 'colonial
stereotypes' about black sexuality and genitalia". 86 Mbembe 87 skryf: "What has irked many is
the fact that, once again, the black body (of which Zuma's has become in this instance the
cipher) is the repository of all the anxieties, neuroses, phobias and sense of estrangement of
white South Africa."
193

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In hierdie opsig stem ons met Mbembe saam dat dit nie binne die postkoloniale konteks wys
of artistiek verbeeldingryk is om kontemporêre patriargie te kritiseer deur die gebruik van
kategorieë wat in die verlede aangewend is om die swart liggaam te ontmens nie. Dit is in
hierdie opsig dat The Spear in werklikheid sigself vernietig as doeltreffende postkoloniale
kommentaar – ten spyte van die feit dat die reg op vryheid van spraak grondliggend is aan
ons demokrasie en ten spyte van die feit dat die President se menswaardigheid waarskynlik
nie regtens aangetas is nie. Hierdie spanning tussen die etiese en die regspolitieke hoef egter
nie ’n spanning te wees wat die land verdeel of bydra tot vernietigende tendense nie. Die
spanning tussen die etiese en die regspolitieke kan produktief wees wanneer alle Suid-
Afrikaners besef dat om geweld met geweld te beantwoord, geen antwoord daarstel nie.
5. Gevolgtrekking
Hierdie artikel kom in die geheel neer op ’n poging om die kompleksiteite aangaande The
Spear te beklemtoon. Die beklemtoning van kompleksiteit beteken egter nie dat ’n posisie in
verband met die skildery nie ingeneem kan word nie. In sy werk oor kompleksiteit maak die
ontslape filosoof Paul Cilliers 88 die volgende opmerking:
The failure to acknowledge the complexity of a certain situation is not merely a
technical error, it is also an ethical one ... We cannot have complete knowledge of
complex systems; we can only have knowledge in terms of a certain framework …
Our knowledge of complex systems is always provisional. We have to be modest
about the claims we make about such knowledge.
Met beskeie posisies bedoel Cilliers 89 refleksiewe posisies wat versigtig omgaan met die
bewerings wat gemaak word. In hierdie opsig wil hierdie artikel dus ’n beskeie posisie
inneem deur te beklemtoon dat meerdere perspektiewe op The Spear van toepassing is.
Ons ontken nie dat ons keuse van kontekste en perspektiewe eties-politieke keuses behels nie,
maar erken terselfdertyd dat ons die kontekste (postkoloniaal, grondwetlik en esteties) wat
ons in hierdie artikel benadruk, as belangrik en selfs as deurslaggewend ag. In hierdie opsig
wys ons op ’n verband tussen die postkoloniale kritiek en grondwetlike aspirasies om ’n
politiek van die medewese (Ander) tot stand te bring en te handhaaf.
Die klem op die spanning tussen etiek en reg in die konteks van representasie noop ons om
uiteindelik tot die slotsom te kom dat die beoordeling van The Spear vanuit ’n regsperspektief
en vanuit ’n etiese perspektief verskillende uitkomste oplewer. Regspolities gesproke is
president Zuma se menswaardigheid waarskynlik nie op ongrondwetlike wyse aangetas deur
Murray se uitoefening van sy reg op vryheid van uitdrukking nie. Eties gesproke kan
Mbembe se argument dat die skildery verbeeldingloos en gewelddadig omgaan met koloniale
representasie, egter nie geïgnoreer word nie.
Aan die einde van ’n artikel oor wat ’n mens sou kon wys word deur ’n posisie van
kompleksiteit in te neem, maak Cilliers 90 die volgende opmerking, ’n opmerking wat ons glo
194

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die belangrikste leersame waarheid uit die Spear-saga verwoord: "Faced with the
complexities of life, we all have to be artists in some sense of the word."
Bibliografie
Adam, A.K.M. (red.). 2000. Handbook of postmodern Biblical interpretation. St Louis:
Chalice Press.
Ashcroft, B., G. Griffiths en H. Tiffin (reds.). 1995. The post-colonial studies reader.
London: Routledge.
Atkinson, B. en C. Britz (reds.). 1998. Grey areas: representation, politics and identity in
contemporary South African art. Johannesburg: Chalkham Hill Press.
Barnard-Naudé, A.J. 2009. Beyond the brother: radical freedom. In Barnard-Naudé, Cornell
en Du Bois (reds.) 2009.
Barnard-Naudé, A.J., D. Cornell en F. Du Bois. 2009. Dignity, freedom and the postapartheid
legal order: The critical jurisprudence of Laurie Ackermann. Juta: Kaapstad.
Chatterjee, P. 1995. Nationalism as a problem. In Ashcroft, Griffiths en Tiffin (reds.). 1995.
Chauke, A., A. Ndlovu en R Nebhrajani. 2012. Blade: destroy “Spear” painting.
http://www.timeslive.co.za/politics/2012/05/30/blade-destroy-spear-painting (14 Junie 2012
geraadpleeg).
Cilliers, P. 2000. What can we learn from a theory of complexity? Emergence, 2(1):23-33.
—. 2005. Complexity, deconstruction and relativism. Theory, Culture and Society,22(5):255–
67.
Cornell, D.L. 1992. The philosophy of the limit. New York: Routledge.
Crais, C.C. en P. Scully. 2009. Sarah Baartman and the Hottentot Venus: A ghost story and a
biography. Princeton: Princeton University Press.
Douzinas, C. en A. Geary. 2005. Critical jurisprudence: The political philosophy of justice.
Portland: Hart Publishing.
Edelglass, W. 2005. Levinas's language. Analecta Husserliana, 85:47–62.
Gilman, S.L. 1985. Black Bodies, White Bodies: Toward an Iconography of Female
Sexuality in Late Nineteenth-Century Art, Medicine, and Literature. Critical Inquiry,
12(1):204-42.
195

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hosken, G. 2012. SA children's misery. http://www.timeslive.co.za/local/2012/05/21/sachildren-s-misery
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
Kant, I. 1996. Groundwork for the metaphysics of morals. In Kant 1996.
—. 1996. Immanuel Kant: Practical philosophy. Onder redakteurskap van en vertaal deur
M.J. Gregor. Ingelei deur A. Wood. Cambridge: Cambridge University Press.
Knoetze, D. 2012. Marchers reach Goodman Gallery.
http://www.iol.co.za/news/politics/marchers-reach-goodman-gallery-
1.1306993#.T9hz4I6Mq8A (14 Junie 2012 geraadpleeg).
Masoga, E. 2012. The “Zuma portrait” is barbaric, anti-black and ultra-racist.
http://www.sabc.co.za/news/a/cb37c9004b7865cc925bd2b45f503025/The-Zuma-portrait-isbarbaric,-anti-black-and-ultra-racist-20120602
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
Mbembe, A. 2001. On the postcolony. Kalifornië: University of California Press.
—. 2008. What is postcolonial thinking? http://www.eurozine.com/articles/2008-01-09mbembe-en.html
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
—. 2006. South Africa's second coming: The Nongqawuse syndrome.
http://www.opendemocracy.net/democracyafrica_democracy/southafrica_succession_3649.jsp
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
—. 2012. The Spear that divided the nation. Cape Times, 5 Junie, bl. 11.
Moore, S.D. 2000. Postcolonialism. In Adam (red.) (2000).
Nancy, J-L. 2005. The ground of the image. Vertaal deur J. Fort. New York: Fordham
University Press.
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser (reds.). 2005. Neethling’s Law of Personality.
Durban: Butterworths.
Nicholson, Z. en B. Ndaba. “I didn’t intend to hurt”. http://www.iol.co.za/capetimes/i-didn-tintend-to-hurt-1.1301988
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
Rancière, J. 2004. The aesthetics of politics: The distribution of the sensible. Vertaal deur G.
Rockhill.New York: Continuum.
Sapa. 2012. ANC onttrek “Spear”-aansoek. http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/ANConttrek-aansoek-oor-Zuma-skildery-20120530
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
Spivak, G.C. 1995. Can the subaltern speak? In Ashcroft, Griffiths en Tiffin (reds.) 1995.
Thurman, Chris. 2012. As in Hamlet, Zuma betrays himself in his moral outrage.
http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=172467 (14 Junie 2012 geraadpleeg).
196

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Zuma, J.G. 2012. Founding affidavit. http://constitutionallyspeaking.co.za/zuma-affidavit-inthe-willygate-case
(14 Junie 2012 geraadpleeg).
Zupančič, A. 2011. Ethics of the real. Voorwoord deur S. Žižek. Londen: Verso.
Eindnotas
* Rancière 2004:9.
1 Die skildery is vryelik op die internet beskikbaar en word om hierdie rede nie hier
gereproduseer nie. Dit kan o.a. besigtig word by http://constitutionallyspeaking.co.za/on-thepresident-his-penis-and-bizarre-attempts-to-censor-a-work-of-art
(16 Junie 2012
geraadpleeg).
2 Douzinas en Geary (2005:284).
3 1995:xv.
4 Ashcroft e.a. (1995:xv).
5 Moore (2000:182-8).
6 Mbembe (2008).
7 1988:88-9.
8 Spivak (1988:89).
9 Mbembe (2008).
10 Mbembe (2008).
11 Mbembe (2008).
12 Ashcroft e.a. (1995:151).
13 1995:151.
14 1995:165.
15 2006:3.
16 Mbembe (2006:3).
17 Mbembe (2006:1).
18 Aangehaal in Mbembe (2006:1).
197

19 Mbembe (2006:2).
20 Mbembe (2006:3).
21 Zupančič (2011:xi).
22 Zupančič (2011:xi).
23 2012:11.
24 Afri-Forum v Malema 2011 4 All SA 293 (GH).
25 Sapa (2012).
26 S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH) par. 329.
27 Kant (1996:55).
28 Kant (1996:84).
29 Kant (1996:56).
30 Kant (1996:83).
31 Kant (1996:79).
32 Kant (1996:79–80).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
33 National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice 1999 1 SA 6 (KH)
par. 28.
34 National Coalition v Minister of Justice par. 132.
35 Ferreira v Levin; Vryenhoek v Powell 1996 2 SA 621 (KH).
36 Ferreira par. 49.
37 MEC for Education: KwaZulu-Natal v Pillay 2008 1 SA 474 (KH) par. 63.
38 S v Makwanyane par. 328.
39 Barnard-Naudé (2009:287–8).
40 Zuma (2012:16).
41 2011 6 BCLR 577 (KH); BCLR 446 (KH).
42 Dey par. 154.
198

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
43 Dey par. 143. Sien ook De Lange v Costa 1989 2 SA 857 (A) 862A-I; Neethling
(2005:195).
44 Dey par. 154.
45 In Whittaker v Roos and Bateman; Morant v Roos and Bateman 1912 AD 92 131 is alreeds
beslis: “It is not necessary in order to find that there was an animus injuriandi to prove any
ill-will or spite on the part of the defendants towards the plaintiffs ...”
46 Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner 1989 1 SA 390 (A) 396E; Minister of
Justice v Hofmeyr [1993] ZASCA 40; 1993 3 SA 131 (AD). Sien ook NM v Smith 2007 5 SA
250 (KH) par. 57-9.
47 Dey par. 130.
48 Nicholson en Ndaba 2012.
49 Dey par. 174.
50 Zuma (2012:16).
51 Dey par. 175.
52 Dey par. 177.
53 Dey par. 178.
54 De Lange v Costa 862F.
55 De Lange v Costa 862C-D. Sien ook Dey par. 179.
56 Dey par. 180. Sien bv. ook Carmichele v Minister of Safety and Security 2001 10 BCLR
995 (KH) par. 43 waar Ackermann skryf: “This is a proportionality exercise with liability
depending upon the interplay of various factors. Proportionality is consistent with the Bill of
Rights, but that exercise must now be carried out in accordance with the ’spirit, purport and
objects of the Bill of Rights’ and the relevant factors must be weighed in the context of a
constitutional state founded on dignity, equality and freedom and in which government has
positive duties to promote and uphold such values.” Sien ook Fourway Haulage SA (Pty) Ltd
v SA National Roads Agency Ltd 2009 2 SA 150 (HHA) par. 12; Minister of Safety and
Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA) par. 12, 22; National Media Ltd v
Bogoshi 1998 4 SA 1196 (HHA); Argus Printing and Publishing Co Ltd v Inkatha Freedom
Party 1992 3 SA 579 (A) 588H-I.
57 Dey par. 190.
58 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, art. 1(a) en (d).
59 Art. 16(1)(c).
60 Art. 16(2).
199

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
61 Islamic Unity Convention v Independent Broadcasting Authority 2002 5 BCLR 433 (KH)
par. 28.
62 S v Mamabolo 2001 5 BCLR 449 (KH) par. 41 waar die situasie as volg uitgelê word:
“With us the right to freedom of expression cannot be said automatically to trump the right to
human dignity. The right to dignity is at least as worthy of protection as the right to freedom
of expression. How these two rights are to be balanced, in principle and in any particular set
of circumstances, is not a question that can or should be addressed here. What is clear though
and must be stated, is that freedom of expression does not enjoy superior status in our law.
(Voetnote weggelaat.)
63 Mamabolo par. 37.
64 South African National Defence Union v Minister of Defence 1999 6 BCLR 615 (KH) par.
7.
65 Mamabolo par. 37.
66 Islamic Unity Convention par. 25.
67 Islamic Unity Convention par. 27.
68 Cornell (1992:62).
69 Edelglass (2005:48).
70 Edelglass (2005:48).
71 2005:49–50.
72 Edelglass (2005:50).
73 Edelglass (2005:50).
74 2001:142.
75 2005:25.
76 2005:16.
77 Knoetze (2012).
78 Mbembe (2012:11).
79 2012.
80 Thurman (2012).
81 2012.
200

82 Hosken (2012).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
83 Sien bv. Gilman (1985: 204-42) en in Suid-Afrikaanse konteks, Atkinson en Britz (1998).
84 Chauke, Ndlovu en Nebhrajani (2012).
85 Crais en Scully (2009:98, 154).
86 Masoga (2012).
87 2012:11.
88 2005:258–9.
89 2005:256.
90 2000:32.
201

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die nuwe ondernemingsreddingspraktisyn:
Geneesheer of begrafnisondernemer? ’n Ondersoek
na die kwalifikasies van die reddingspraktisyn.
Opsomming
LM Jacobs
LM Jacobs: Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
Die artikel handel in hoofsaak oor die besigheidsreddingspraktisyn, ’n sleutelfiguur in enige
korporatiewe reddingspoging. Die doel van die navorsing is om vas te stel of die bepalings
aangaande die kwalifikasieveresistes van sodanige praktisyn, soos vervat in die
Maatskappywet 71 van 2008, verbeterings teweegbring ten opsigte van die bepalings van die
vorige reddingsmodel, naamlik geregtelike bestuur.
Die geregtelike bestuurder en ondernemingsreddingspraktisyn word met mekaar vergelyk wat
betref kwalifikasies, kennis, vaardigheid en persoonlike eienskappe. Daar word telkens ook
aandag geskenk aan die internasionale standaard soos vervat in die wetgewende gids insake
insolvensiereg van die Verenigde Nasies se Kommissie oor Internasionale Handelsreg
(UNCITRAL).
Daar word tot die gevolgtrekking gekom dat die nuwe reddingsmodel poog om betergekwalifiseerde
persone in hierdie belangrike amp te plaas.
Trefwoorde: geregtelike bestuur; geregtelike bestuurder; korporatiewe insolvensie; kennis en
ondervinding; kwalifikasies; likwidateur; maatskappy; Maatskappywet;
ondernemingsredding; ondernemingsreddingspraktisyn; reorganisasie; rehabilitasie;
"turnaround practice"
Abstract
In the current economic climate, where more and more companies find themselves under
financial strain, an effective business rescue system is essential. A system is needed which
affords the company an opportunity to become a successful concern and carry on business on
a solvent basis again.
South Africa's business rescue provisions are contained in the Companies Act 71 of 2008.
This business rescue procedure replaces the judicial management procedure of the previous
Companies Act 61 of 1973. Judicial management as a business rescue procedure was largely
202

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
unsuccessful, due to a number of factors. As a result of the inefficacy of judicial management
the new rescue procedure comes under intense scrutiny. The key role player in the business
rescue procedure is the person on whom the duty to rescue the company rests, namely the
business rescue practitioner.
This article is aimed at evaluating the provisions pertaining to the qualifications of the rescue
practitioner contained in the 2008 Companies Act in order to ascertain whether the new
provisions constitute improvements or not. This is done by comparing the current provisions
with the provisions contained in the previous Companies Act and the international guidelines
provided for in the United Nations Commission on International Trade Law's (UNCITRAL)
Legislative guide on insolvency law. A comparison is made of the qualifications, knowledge,
experience and personal qualities of the judicial manager and the business rescue practitioner.
It is clear from the comparative study that the previous act did not place an emphasis on the
qualifications of the rescue practitioner in that, for example, it permitted liquidators to be
appointed as judicial managers. Furthermore, the 1973 act failed to stipulate the qualification
requirements that judicial managers needed to adhere to. The act of 2008 does, however,
provide qualification requirements for practitioners. According to the 2008 Companies Act a
business rescue practitioner should be a member of the law, accounting or business
management profession. The regulations to the act furthermore stipulate that a practitioner
should have experience in "turnaround practice". Therefore a liquidator should not be able to
qualify.
The 2008 act places more emphasis on the experience of the business rescue practitioner than
its predecessor. Practitioners are therefore divided into three categories: senior practitioners,
experienced practitioners and junior practitioners. For large and state-owned companies only
senior practitioners may be appointed. For medium companies senior and experienced
practitioners may be appointed, but not junior practitioners; etcetera. This clearly indicates
that the legislature wanted to make sure that only the most experienced practitioners be
appointed in the larger and more difficult rescue situations in order to optimise the chances of
a successful rescue of the company.
Although the 1973 act made no mention of the personal attributes of a practitioner, the 2008
act refers to quite a few. Under the 2008 act business rescue practitioners have to be
independent, objective and of good character. A licence can be issued to a practitioner only
once the Companies and Intellectual Property Commission (CIPC) is also satisfied that the
practitioner has integrity. The provisions regarding personal attributes also incorporate
provisions against possible conflicts of interest which may arise during the course of the
practitioner’s appointment.
Clearly very few people in South Africa qualify to be business rescue practitioners. Attention
should be given to the training of people in order to create a bigger pool of qualified
practitioners.
It therefore seems that the new provisions contained in the 2008 act truly constitute a big
improvement.
Keywords: business rescue; business rescue practitioner; company; Companies Act;
corporate insolvency; judicial management; judicial manager; knowledge and experience;
liquidator; rehabilitation; reorganisation; turnaround practice; qualifications
203

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die huidige ekonomiese klimaat, waar al hoe meer maatskappye onder finansiële druk
verkeer, is ’n effektiewe besigheidsreddingstelsel van onskatbare waarde. ’n Stelsel word
benodig wat aan die maatskappy die geleentheid bied om weer ’n suksesvolle onderneming te
word en op ’n solvente grondslag handel te dryf.
Suid-Afrika se besigheidsreddingsmodel word in die Maatskappywet 71 van 2008 1 vervat en
die betrokke aktiwiteit(e) staan bekend as ondernemingsreddingsverrigtinge. Hierdie
verrigtinge vervang die vorige reddingsmodel, geregtelike bestuur soos in die 1973-
Maatskappywet 2 vervat. Geregtelike bestuur as reddingsmodel was grootliks onsuksesvol
vanweë verskeie faktore, soos die feit dat geregtelike bestuur afhanklik was van ’n hoë mate
van hofbetrokkenheid, dat dit deur die howe in ’n buitengewone remedie omskep is, en dat
likwidateurs as geregtelike bestuurders aangestel is.
Volgens die Engelse Cork-verslag hang die sukses van ’n insolvensieregstelsel grootliks af
van die persone wat dit administreer. 3 In die geval van besigheidsredding: die
reddingspraktisyn Vanessa Finch maak die volgende stelling aangaande die belangrikheid
van ’n goeie reddingspraktisyn: "A key aspect of a good rescue regime is a propensity to
bring expertise to bear in making commercial or financial judgments and in devising
strategies that advert to all creditor interests." 4
Hierdie artikel handel slegs met die kwalifikasies van die reddingspraktisyn en nie met sy
pligte of bevoegdhede nie.
2. Insolvensiepraktisyns
Die begrip insolvensiepraktisyn is in die Suid-Afrikaanse konteks baie wyd en verwys na
verskeie persone, alhoewel dit geensins in ’n wet gedefinieer word nie. 5 Die benaming
verwys na ’n redelik uiteenlopende groep amptenare wat onder andere die volgende insluit:
voorlopige en finale kurators in die geval van gesekwestreerde boedels; voorlopige en finale
likwidateurs van maatskappye en beslote korporasies; en die voorlopige en finale geregtelike
bestuurders ingevolge die 1973-Maatskappywet. 6
Vir doeleindes van hierdie bespreking word daar slegs op die reddingspraktisyn gefokus.
Kragtens die 1973-wet sou dit die geregtelike bestuurder wees wat aangestel is om die beheer
van die maatskappy oor te neem. 7 “Geregtelike bestuurder” is slegs een van baie name wat al
aan hierdie amp gegee is; “besigheidsadministrateur”, "turnaround manager"en
“maatskappydokter” is nog van hierdie name. Die mees onlangse toevoeging kan gevind
word in die 2008-Maatskappywet, wat na hierdie persoon verwys as die
“ondernemingsreddingspraktisyn”. 8
204

3. Die bestuursbenaderings
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar bestaan twee benaderings by besigheidsredding oor die bestuur van die maatskappy.
Die eerste benadering behels die behoud van die bestuur van die maatskappy in
noodomstandighede. 9 Dit wil sê, die persone wat bona fide in die bestuur van die maatskappy
staan, gaan voort om dit te bestuur asof dit glad nie onder enige vorm van administrasie
verkeer nie. 10 Sodanige benadering staan bekend as die "skuldenaar in besit"-benadering. 11
UNCITRAL se gids ten aansien van insolvensiereg definieer die benadering as volg:“Debtor
in possession: a debtor in reorganization proceedings, which retains full control over the
business, with the consequence that the court does not appoint an insolvency
representative." 12 Hierdie benadering word deur die Verenigde State van Amerika nagevolg
en word in hoofstuk 11 van die Amerikaanse Bankruptcy Code vervat. 13
Die tweede benadering kan gevind word in die geregtelikebestuursmodel ingevolge die 1973-
Maatskappywet, waar voorsiening gemaak is vir die verwydering van die bestuur van enige
persoon wanneer die voorlopige geregtelike bestuurder aangestel word. 14 Die geregtelike
bestuurder moet die beheer van die maatskappy en die bates van die maatskappy tydens die
duur van die moratorium en die reddingsplan oorneem. 15
Die "skuldenaar in besit"-benadering hou sekere probleme in, soos die feit dat die direksie
van ’n maatskappy ’n groter gaping vir misbruik het, 16 aangesien die direkteure die
maatskappy onder administrasie kan plaas en dus verligting kan kry by wyse van ’n
moratorium ten aansien van skuldeisers, maar steeds in beheer van die maatskappy kan bly. 17
Verder behoort daar in gedagte gehou te word dat die direksie wat agterbly, dieselfde persone
is wat die maatskappy in finansiële nood geplaas het. 18 Die UNCITRAL-gids stel in hierdie
situasie as oplossing voor onder andere dat die skuldenaar gereeld verslag aan die hof moet
doen oor die vordering wat deur die maatskappy gemaak word. 19
Die 2008-Maatskappywet skep ’n nuwe, interessante benadering, deurdat die
reddingspraktisyn die beheer van die maatskappy oorneem, 20 maar die direkteure steeds hulle
pligte uitoefen onder sy toesig en dus nie totaal van alle bestuursverpligtinge ontneem word
nie. 21 Bradstreet is onseker of die bewoording van die wet neerkom op ’n totale ontneming
van bestuursbevoegdhede vir sover dit die direksie betref. 22 Die praktyksnotas van die derde
King-verslag som egter die situasie op:
Although the commencement of a business rescue proceeding (whether it be
voluntary or compulsory) effectively replaces the management of a company with a
business rescue practitioner, it is important to note that the pre-existing management
of the company is not completely displaced in that it will still function as such during
the business rescue procedure, albeit under the authority of the practitioner. Despite
the business rescue practitioner taking over control of the company, the company’s
pre-existing management will still be obliged to function as such under the strict
instructions of the practitioner. 23
205

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Alhoewel die bestuur van die maatskappy onder die toesig van die reddingspraktisyn
funksioneer, berus die beslissende beheer oor die bestuur steeds by die praktisyn. 24
’n Besluit oor ’n gepaste benadering kom nie noodwendig neer op keuse tussen die twee
benaderings asof dit net óf die een óf die ander kan wees nie, aangesien daar verskillende
grade van bestuursvervanging bestaan. 25 Dit is egter duidelik dat die 2008-Maatskappywet ’n
definitiewe verskuiwing vanaf die vervangingsbenadering maak, alhoewel die maatskappy
wat ondernemingsredding ondergaan, steeds nie as ’n "skuldenaar in besit" beskou kan word
nie. 26
UNCITRAL verskaf ook aanbevelings vir moontlike probleme ten aansien van hierdie
benadering, soos dat daar duidelike reëls moet bestaan oor beide die skuldenaar en die
praktisyn se onderskeie take. 27 Hierdie bestuursvervangingsbenadering word in sowel die
Verenigde Koninkryk as Australië gevolg. 28
Daar word aan die hand gedoen dat die nuwe benadering wat in die 2008-Maatskappywet
vervat is, ’n verbetering op die vorige geregtelikebestuursmodel is. Aangesien die
reddingspraktisyn saam met die bestaande bestuur sal werk en daar nie van hom verwag word
om eiehandig ’n ommekeer in die maatskappy te weeg te bring nie, verbeter die kanse op
sukses. 29 Die sukseskoers verbeter, omdat die praktisyn nie onnodig tyd hoef af te staan om
die geldende prosesse van die maatskappy te leer nie, aangesien die bestuur hom met hierdie
inligting kan bystaan. 30 Bradstreet verklaar in hierdie verband dat "provision should be made
for close co-operation between the practitioner and existing management to take full
advantage of the latter's knowledge and experience relating directly to the affairs of their
particular company." 31
Dit is egter belangrik om die stelling te kwalifiseer, aangesien daar gevalle kan voorkom
waar die bestuur van die maatskappy onbevoeg is en verpligte samewerking
teenproduktiwiteit sal meebring. 32 Die moontlike negatiewe gevolge van die bestuur se
betrokkenheid blyk duidelik in die Cape Point Vineyards (Pty) (Ltd) v Pinnacle Point Group
Ltd, 33 waar die reddingspoging deur die direksie ondermyn is. In dié geval sou dit beter wees
indien die praktisyn die hele bestuur vervang en die praktisyn se bestuursvaardighede weer
eens in die kollig kom. 34
4. Kwalifikasies en ander vereistes
Die kwalifikasies van persone wat as reddingspraktisyns aangestel kan word, asook die
vereistes waaraan hulle moet voldoen, is nog altyd ’n belangrike besprekingspunt. Menige
kenners het al te kenne gegee dat hierdie aspekte ’n groot rol te speel gehad het in die
mislukking van geregtelike bestuur. Rajak en Henning opper die volgende:
206

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
[T]he role of the judicial manager, despite being invested with considerable powers
and apparently designed to carry out functions of considerable public and private
significance, lacks statutory regulation laying down suitable provisions for
qualification, competence and suitability. 35
Nog ’n omstrede punt rakende die reddingspraktisyn kan gevind word in die argument dat die
verkeerde persone aangestel word. Een van die baie punte van kritiek teen die
geregtelikebestuursmodel is juis die feit dat persone wat as likwidateurs praktiseer, as
reddingspraktisyns aangestel word. 36 Die probleem lê daarin dat dit die reddingspraktisyn
(geregtelike bestuurder) se plig is om die maatskappy en die besigheid daarvan in stand te
hou en dit te probeer red. Daarteenoor behels die plig van ’n likwidateur om op te hou handel
dryf en die maatskappy se bates so gou as moontlik te verkoop. 37 Olver stel dit soos volg:
An essential qualification of a judicial manager should be that he is a good “on-going
business manager”. Such a qualification is not necessary in a liquidator. There have
been, and still are, some professional liquidators who have been successful judicial
managers but the two fields of endeavor do not lie naturally together. 38
Bradstreet weer beskryf die absurditeit so:
The suggestion that an axe-wielding liquidator would be suitable is particularly
worrisome – to appoint a liquidator as a business rescue practitioner may be
compared, for the sake of argument, to appointing an executioner to act as a nurse or
paramedic. 39
’n Verdere probleem lê in die feit dat Suid-Afrika ’n skuldeiser-vriendelike
insolvensieregstelsel het wat meebring dat die meester gewoonlik iemand aanstel wat vir die
skuldeisers aanvaarbaar is. 40 Die gevolg hiervan is dat die skuldeisers by die vergadering van
skuldeisers dieselfde persoon wat as geregtelike bestuurder opgetree het, as likwidateur sou
nomineer as die verrigtinge tot likwidasie oorgaan 41 – dit skep botsende belange.
Die kwalifikasies van die reddingspraktisyn behoort as versekering te dien vir sy vermoë om
die maatskappy te kan red en daardeur die skuldeisers se belange te beskerm. 42
4.1 Kwalifikasievereistes ingevolge die 1973-Maatskappywet
Die 1973-wet het geen spesiale of algemene kwalifikasievereistes vir die aanstelling van ’n
geregtelike bestuurder bevat nie. 43 Daar is wel melding gemaak van sekere eienskappe wat ’n
persoon sou diskwalifiseer om as likwidateur aangestel te word. Hierdie bepalings was ook
op geregtelike bestuurders van toepassing. 44
Ingevolge artikel 372 van die wet word onder andere die volgende persone gediskwalifiseer:
’n insolvent; 45 iemand wat weens wangedrag deur die hof uit ’n vertrouensamp ontset is of
iemand wat onbevoeg verklaar is om ’n direkteur te wees; 46 ’n regspersoon; 47 iemand wat te
eniger tyd aan diefstal, bedrog, vervalsing of uitgifte van ’n vervalste dokument of meineed
skuldig bevind en gevonnis is tot gevangenisstraf sonder die keuse van ’n boete; 48 iemand
wat deur middel van wanvoorstelling of ’n beloning, hetsy regstreeks of onregstreeks, ’n
207

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ander oorgehaal of probeer oorhaal het om by die benoeming vir hom te stem; 49 iemand wat
nie in die Republiek woon nie; 50 en iemand wat te eniger tyd gedurende die twaalf maande
wat die geregtelike bestuur onmiddelik voorafgegaan het, as direkteur, beampte of ouditeur
van daardie maatskappy opgetree het. 51
Die feit dat daar geen bepalings aangaande kwalifikasievereistes, opleiding of ervaring van
die geregtelike bestuurder in die wet vervat is nie, word beskou as een van die bydraende
faktore tot die lae sukseskoers van geregtelike bestuur. 52
Daar was ook nie van geregtelike bestuurders of likwidateurs vereis om enige professionele
opleiding te ondergaan of ’n lid van ’n professionele liggaam te wees nie. Dit het meegebring
dat daar geen beheer oor die aktiwiteite van nalatige, oneerlike of onbekwame geregtelike
bestuurders uitgeoefen kon word nie; 53 en dit is dus duidelik dat daar bykans geen regulering
van insolvensiepraktisyns in Suid-Afrika geskied het nie. 54
Verder is daar nie voorsiening gemaak vir ’n beperking op die aanstelling van geregtelike
bestuurders as likwidateurs van die maatskappy nie, met die gevolg dat die situasie soos
uiteengesit deur Loubser kon ontstaan, naamlik dat die skuldeisers die geregtelike bestuurder
as likwidateur nomineer en dat daar as gevolg hiervan ’n botsing van belange kon voorkom. 55
4.2 Kwalifikasievereistes ingevolge die 2008-Maatskappywet
In vergelyking met sy voorganger is die 2008-wet ’n groot verbetering ten opsigte van die
praktisyn se kwalifikasies, aangesien die wet wel sekere kwalifikasies vereis. Trouens, in die
wet word daar ’n hele artikel aan die kwalifikasievereistes van die
ondernemingsreddingspraktisyn afgestaan. 56
Die nuwe kwalifikasievereistes behels onder andere dat die persoon wat as reddingspraktisyn
aangestel word, oor ’n goeie naam moet beskik as lid van die regsberoep, of die
rekeningkundige beroep, of besigheidsbestuur, of ’n beroep wat behoudens regulasies deur ’n
regulerende gesag deur die Kommissie vir Maatskappye en Intellektuele eiendom
voorgeskryf word en die nodige lisensie vanaf die Kommissie bekom het. 57 Die persoon moet
verder nie kragtens artikel 162(7) aan ’n proefbevel onderhewig wees nie; 58 nie kragtens
artikel 69(8) gediskwalifiseer wees om as ’n direkteur van die maatskappy op te tree nie; 59
nie enige ander verwantskap met die maatskappy hê wat ’n redelike en ingeligte derde party
sou laat aflei dat die integriteit, onpartydigheid of objektiwiteit van daardie persoon deur
daardie verwantskap in verdenking gebring word nie; 60 en laastens nie verwant moet wees
aan ’n persoon wat ’n verband met die maatskappy het nie. 61
Verder is dit moontlik vir ’n geaffekteerde persoon, dit wil sê iemand wat deur die aanstelling
van die reddingspraktisyn geraak word, om by die hof aansoek te doen om die aanstelling ter
syde te stel. Sodanige aansoek kan gegrond word op die feit dat die praktisyn nie aan die
vereistes soos uiteengesit in artikel 138 voldoen nie, 62 nie onafhanklik van die maatskappy of
sy bestuur is nie, 63 of met inagneming van die maatskappy se omstandighede nie die nodige
vaardighede het nie. 64 Alhoewel laasgenoemde nie as kwalifikasievereiste gestel word vir die
208

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aanstelling van die reddingspraktisyn in artikel 138 nie, word dit volgens Loubser
inderwaarheid as ’n addisionele vereiste by die agterdeur ingesmokkel. 65
Daar behoort ook gelet te word op die feit dat die nuwe bepalings vervat in artikel 138 ook op
regspersone van toepassing is, aangesien artikel 1 van die wet bepaal dat regspersone
ingesluit word by die begrip persoon. 66 Hierdie bepaling verskil dus van die uitsluiting van
regspersone deur die 1973-Maatskappywet in artikel 372(e).
Een van die interessantste vereistes in die 2008-wet is dat die reddingspraktisyn oor ’n goeie
naam moet beskik as ’n lid van die regsberoep, of die rekeningkundige beroep, of
besigheidsbestuursberoep, of ’n beroep wat behoudens regulasies deur ’n regulerende gesag
deur die Kommissie voorgeskryf is. 67 Bradstreet gee egter te kenne dat die lidmaatskap van
sodanige beroep nie noodwendig dui op ’n persoon se vermoë om ’n maatskappy te red nie,
tensy die lidmaatskap as't ware van die vermoëns van die persoon getuig. 68 Daar kan hieruit
afgelei word dat Bradstreet die lidmaatskap van die beroep wil kwalifiseer deur te vereis dat
slegs bevoegde persone in staat behoort te wees om lidmaatskap te bekom.
Die nuwe bepalings maak ook voorsiening daarvoor dat die persoon wat as
ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word, nie as die likwidateur van dieselfde
maatskappy aangestel kan word sou die proses misluk nie. 69 Hierdie bepaling is daarop gerig
om enige botsing van belange te voorkom.
Artikel 138(3) bepaal dat die minister van handel en nywerheid by magte is om regulasies uit
te vaardig wat voorsiening maak vir voorskrifte oor die reddingspraktisyn, insluitende
verskillende minimum kwalifikasies vir verskillende kategorieë maatskappye. 70 Ingevolge die
konsepregulasies kragtens die wet sou die volgende as minimum kwalifikasies geld: In die
geval van ’n maatskappy wat deur die staat besit word, of ’n publieke maatskappy, kan ’n
persoon as ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word indien hy (i) ’n toegelate
prokureur is wat vir minstens tien jaar as sodanig praktiseer, en in daardie tyd oorwegend by
’n kommersiële praktyk betrokke was; 71 (ii) lid is van ’n professionele liggaam wat deel vorm
van die Internasionale Federasie van Rekeningkundiges en al vir tien jaar oorwegend as
sodanig kommersieel praktiseer 72 en ’n goeie naam in daardie liggaam het; (iii) ’n
praktiserende likwidateur of "business turnaround practitioner"is wat vir minstens tien jaar as
sodanig geregistreer is; 73 (iv) ’n erkende graad in regsgeleerdheid, ekonomie of
bestuurswetenskap het met minstens tien jaar ondervinding in besigheidsredding. 74 Die
konsepregulasies bepaal verder dat in die geval van enige ander tipe maatskappy die persoon
wat as die ondernemingsreddingspraktisyn aangestel gaan word, slegs oor vyf jaar se
ondervinding hoef te beskik. 75
Die finale regulasies verwys egter nie pertinent na die kwalifikasies van die praktisyn soos in
die konsepregulasies gevind kan word nie. Inteendeel, die vereistes soos hier bo uiteengesit,
is uit die regulasies verwyder en die finale regulasies maak baie meer staat op die kennis en
vaardigheid van die praktisyn en stel dienooreenkomstig hieroor vereistes.
4.3 Kwalifikasievereistes soos uiteengesit in die UNCITRAL-gids
209

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens die Verenigde Nasies se gids oor die insolvensiereg speel die reddingspraktisyn ’n
sentrale rol:
However appointed, the insolvency representative plays a central role in the effective
and efficient implementation of an insolvency law, with certain powers over debtors
and their assets and a duty to protect those assets and their value, as well as the
interests of creditors and employees, and to ensure that the law is applied effectively
and impartially. Accordingly, it is essential that the insolvency representative be
appropriately qualified and possess the knowledge, experience and personal qualities
that will ensure not only the effective and efficient conduct of the proceedings but
also that there is confidence in the insolvency regime. 76
Die kwalifikasies wat daar van ’n reddingspraktisyn vereis word, hang grootliks af van die
fokus van die insolvensiereg en die vlak van beheer wat deur die reddingspraktisyn
uitgeoefen sal word. 77 By die vasstelling van die kwalifikasievereistes behoort in gedagte
gehou te word dat daar ’n balans moet wees tussen die vasstelling van baie streng vereistes
wat aanleiding gee tot die aanstelling van ’n hoogs gekwalifiseerde persoon, maar wat die
poel van professionele persone drasties verklein, en aan die ander kant kwalifikasievereistes
wat te laag is om die kwaliteit diens wat benodig word, te waarborg. 78
5. Kennis en ondervinding as kwalifikasievereistes
Alhoewel ’n persoon oor al die regte kwalifikasies mag beskik, beteken dit nie dat hy oor die
nodige kennis of ondervinding beskik nie. Bradstreet stem met hierdie stelling saam:"A
person qualified in terms of the Act may still lack the necessary skills or experience for the
job." 79
5.1 Kennis en ondervinding van die geregtelike bestuurder
Sonder dat die 1973-wet 80 enige vereiste met betrekking tot die kennis en/of ondervinding
van die geregtelike bestuurder gestel het, is daar van die geregtelike bestuurder verwag om
oor sekere vaardighede te beskik. Sonder die nodige vaardighede sou dit vir ’n geregtelike
bestuurder onmoontlik gewees het om sy verpligtinge, soos in die wet 81 beoog was, na te
kom.
Ingevolge artikel 433 is daar onder andere van die geregtelike bestuurder verwag om die
bestuur van die maatskappy by die direksie oor te neem, 82 welke verpligting by implikasie
vereis het dat hy oor bestuursvaardighede behoort te beskik. Verder is daar vereis dat hy die
bestuur op ’n wyse moet behartig wat na sy mening die mees ekonomiese en bevorderlike vir
die belange van die lede en skuldeisers is. 83 Hierdie verpligting het op sy beurt vereis dat hy
nie slegs oor bestuursvaardighede moet beskik nie, maar ook dat hy die vaardighede op ’n
goeie ekonomiese grondslag moet behartig. Daar is ook van hom verwag om
rekeningkundige rekords te hou en finansiële jaarstate op te stel. 84 Alhoewel die geregtelike
bestuurder van ’n rekeningkundige kon gebruik maak vir die uitvoering van hierdie plig,
210

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
moes hy steeds oor die nodige kennis ten aansien van rekeningkundige rekords en die lees
daarvan beskik.
Alhoewel daar nie na al die pligte van die geregtelike bestuurder verwys is nie, is dit uit
bostaande duidelik dat hy wel ’n mate van kennis en ondervinding nodig gehad het om sy
verpligtinge te kon nakom.
5.2 Kennis en ondervinding van die ondernemingsreddingspraktisyn
Terwyl kennis en ondervinding by die 1973-Maatskappywet slegs geïmpliseer is, maak die
2008-wet en die regulasies daartoe dit duidelik dat kennis en sekerlik ondervinding ’n groot
rol in besigheidsredding speel.
Die 2008-wet bepaal dat ’n geaffekteerde persoon by die hof aansoek kan doen om ’n bevel
wat die aanstelling van die praktisyn ter syde stel op grond daarvan dat hy nie oor die nodige
vaardighede beskik nie. 85 Verder kan die hof op versoek van ’n geaffekteerde persoon, of uit
eie beweging, die ondernemingsreddingspraktisyn van sy amp onthef indien hy onbevoeg is
om sy pligte uit te voer, 86 of indien hy versuim om die toepaslike mate van sorgsaamheid in
die uitvoering van sy pligte aan die dag te lê. 87 Dit bevestig dat die 2008-wet wel ’n groter
klem plaas op die kennis en ondervinding van die ondernemingsreddingspraktisyn. Volgens
die King III-verslag is dit in die belang van al die rolspelers indien die reddingspraktisyn
bekwaam is. 88
Soos in die geval van die geregtelike bestuurder moet sommige van die vaardighede wat van
die reddingspraktisyn vereis word, uit sy verpligtinge afgelei word. Alhoewel dit nie as
vereiste gestel word dat hy oor sulke vaardighede hoef te beskik nie, word daar geïmpliseer
dat hy ook oor goeie bestuursvaardighede behoort te beskik, aangesien die wet van hom
vereis om die bestuur van die maatskappy oor te neem. 89 Verder is dit ook die praktisyn se
plig om ’n ondernemingsreddingsplan te ontwikkel. 90
Regulasie 126(4) kragtens die wet bepaal ook dat die Kommissie slegs aan ’n
reddingspraktisyn wat die kommissie oortuig dat sy onderrig en ervaring hom behoorlik
toerus om sy funksies as reddingspraktisyn te kan uitvoer, ’n lisensie sal verskaf. 91 Soos blyk
uit die bespreking hier bo, vereis die regulasies kragtens die nuwe wet verder dat die
reddingspraktisyn oor ’n goeie naam moet beskik as lid van die regsberoep, of die
rekeningkundige beroep, of besigheidsbestuursberoep, of ’n beroep wat behoudens regulasies
deur ’n regulerende gesag deur die Kommissie voorgeskryf is. 92 Afhangend van die tipe
maatskappy wat betrokke is, sal die persoon wat as reddingspraktisyn aangestel word, oor óf
vyf óf tien jaar se praktyksondervinding moet beskik.
Die argument kan nietemin geopper word dat die ondervinding wat in die konsepregulasies
vereis is, nie noodwendig verband gehou het met die taak wat verrig staan te word nie.
Bradstreet stel dit tereg as volg:
211

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
These requirements listed in the alternative, do not seem to address the problem:
namely the managerial nature of the role performed by the practitioner, and the
irrelevance of a professional's experience in a closely related, but entirely different
area of expertise. 93
Burdette spreek ook kritiek uit teen die voorgestelde bepalings oor ondervinding. Hy is van
mening dat ’n prokureur wat vir vyf jaar vir sy eie rekening praktiseer, slegs vyf jaar se
ervaring in ’n regsfeer besit. Die aanstelling van sodanige persone sal sekerlik nie voordelig
vir die besigheidsreddingsbedryf in Suid-Afrika wees nie, aangesien die ervaring waaroor die
prokureur beskik, hom nie noodwendig kwalifiseer as ’n besigheidsreddingkenner nie. 94 Hy
maak die aanbeveling dat die ervaring wat vereis word, eerder gerig moet wees op
ondervinding, kwalifikasie, en vaardigheid in die besigheidsfeer. 95 Insgelyks bevel Bradstreet
aan dat daar groter klem op bestuursvaardighede gelê moet word. 96 Volgens Finch bestaan
goeie bestuursvaardighede uit ’n verskeidenheid elemente:"The latter expertise can, in turn,
be disaggregated into expertise regarding such matters as: reroganisation strategies;
operations; marketing; product development and human resources." 97
Die finale regulasies maak voorsiening vir die indeling van maatskappye in groepe, naamlik
klein, medium en groot maatskappye, waarby maatskappye in staatsbesit ingesluit is. 98 Die
regulasies bepaal voorts dat daar ook sekere groepe reddingspraktisyns bestaan, naamlik
junior, 99 ervare 100 en senior praktisyns. 101 Hierdie groepe praktisyns word verder ingedeel by
verskillende groottes maatskappye ten einde aan te dui welke tipe praktisyn die mees gepas
vir ’n spesifieke maatskappy sal wees. So maak die regulasie byvoorbeeld voorsiening
daarvoor dat junior, ervare en senior praktisyns aangestel kan word as reddingspraktisyns vir
klein maatskappye; 102 ervare en senior praktisyns kan aangestel word as reddingspraktisyns
vir ’n mediumgrootte maatskappy, maar ’n junior mag slegs as assistent hier optree; 103 slegs
senior praktisyns mag as reddingspraktisyn vir ’n groot maatskappy of ’n maatskappy in
staatsbesit aangestel word, terwyl junior en ervare praktisyns slegs as assistente hier mag
optree. 104 Die volgende tabel verskaf ’n uiteensetting van die bepalings wat in die regulasies
vervat is.
Klein maatskappy (art.
127(2)(b)(iii))
Medium-maatskappy (art.
127(2)(b)(ii))
Groot maatskappy of
maatskappy in staatsbesit
(art. 127(2)(b)(i))
Junior praktisyns Ervare praktisyns Senior praktisyns
Ervare praktisyns Senior praktisyns Ervare praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Senior praktisyns Junior praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Junior praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat die 2008-wet aansienlik meer klem lê op die
ondervinding van die persoon wat as reddingspraktisyn aangestel word en probeer verhoed
212

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dat byvoorbeeld onervare oftewel junior praktisyns aangestel kan word om groot
maatskappye te probeer red.
Die feit dat die wet nou ondervinding vereis op die gebied van besigheidsredding, bring
terselfdertyd sowel ’n verbetering as ’n probleem mee. Aangesien Suid-Afrika nie oor ’n
reddingskultuur beskik nie, maar eerder oor ’n likwidasiekultuur, dra dit vanselfsprekend
daartoe by dat baie min persone oor die nodige vaardighede beskik om hulself as "turnaround
managers" of maatskappydokters te kan beskou. 105
Die vraag kan gevra word of die oplossing vir die bogenoemde probleme nie dalk lê in die
bepaling dat regspersone as reddingspraktisyns mag optree nie. 106 Sodanige oplossing hou
egter ook ’n paar onsekerhede in, aangesien daar verskeie onduidelikhede in die wet
voorkom. Die aanvanklike teks van die wet het in artikel 138(2) bepaal dat ’n persoon of
vereniging van persone as reddingspraktisyns aangestel mag word, maar die
Maatskappywysigingswet 107 het die woorde "of vereniging" uit die wet geskrap. Die
bedoeling hieragter is onduidelik, aangesien dit nie werklik ’n verskil maak nie, omdat artikel
1 van die wet regspersone by die woord persoon insluit. 108 Derhalwe sluit enige bepaling
aangaande die aanstelling van die reddingspraktisyn steeds regspersone in. Verder is dit
belangrik om daarop te let dat die konsepregulasies kragtens die wet spesifiek in regulasie
133(3) voorsiening gemaak het vir die aanstelling van regspersone as reddingpraktisyns. 109
Die finale regulasies het egter die verwysing na regspersone verwyder en daar word dus nou
glad nie meer in die regulasies na regspersone as reddingspraktisyns verwys nie. Nietemin
behoort daar volledigheidshalwe verwys te word na die moontlikheid om regspersone as
reddingspraktisyns aan te stel.
Davis et al. spreek kritiek uit oor die aanstelling van regspersone as reddingspraktisyns omdat
hulle van mening is dat regspersone nie aan die vereistes kan voldoen nie. 110 Hulle bespreek
vervolgens die volgende probleme: Volgens artikel 138(1)(b) mag die persoon wat as
ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word, nie kragtens artikel 162(7) aan ’n proefbevel
onderhewig wees nie. 111 Aangesien sodanige bevel slegs teen ’n direkteur van ’n maatskappy
gemaak kan word, wat altyd ’n natuurlike persoon moet wees, is hulle van mening dat dit
onduidelik is hoe hierdie vereiste op regspersone van toepasssing kan wees. 112 Verder vereis
artikel 138(1)(c) dat ’n praktisyn nie ingevolge artikel 69(8) gediskwalifiseer mag wees om
as ’n direkteur van die maatskappy op te tree nie. 113 Soos reeds in die bespreking hier bo
aangedui, mag ’n regspersoon nie as die direkteur van ’n maatskappy aangestel word nie 114
en word dus gediskwalifiseer om as sodanig op te tree. Volgens Davis et al. voldoen ’n
regspersoon dienooreenkomstig nie aan die vereiste soos uiteengesit in artikel 138(1)(c)
nie. 115
Soos reeds genoem, verskaf artikel 1 van die wet ’n definisie van persoon waarby
regspersone uitdruklik ingesluit word. 116 Dié definisie, wat dit in effek moontlik maak vir die
regspersoon om as reddingspraktisyn aangestel te word, is egter direk in stryd met die
bepalings van artikel 138 van die wet. 117 Hierdie twee uiteenlopende bepalings is klaarblyklik
onversoenbaar, aangesien die wet terselfdertyd voorsiening maak vir die aanstelling en
diskwalifisering van regspersone om as reddingspraktisyns op te tree. 18
213

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Bradstreet gee te kenne dat die aanstelling van regspersone as reddingspraktisyns wel nuttig
kan wees in gevalle waar baie groot maatskappye betrokke is en waar die vervanging van ’n
uiters groot bestuur van toepassing is. 119
Soos uit voorgaande bespreking blyk, kan die aanstelling van regspersone as
reddingspraktisyns wel moontlike oplossings in verband met die kennis- en
ondervindingvereiste bied, maar die huidige bepalings daaromtrent is onvoldoende om
regspersone werklik as hulpmiddel aan te wend. 120
5.3 Kennis en ondervinding ingevolge die UNCITRAL-gids
Volgens die Verenigde Nasies se gids oor die insolvensiereg is dit belangrik dat die
insolvensiepraktisyn oor meer as slegs kennis van die reg beskik:
The complexity of many insolvency proceedings makes it highly desirable for the
insolvency representative to be appropriately qualified, with knowledge of the law
(not only insolvency law, but also relevant commercial, finance and business law), as
well as adequate experience in commercial and financial matters, including
accounting. 121
Dit is dus duidelik dat die UNCITRAL-gids bevestig dat ’n praktisyn nie slegs kennis en
ondervinding ten aansien van een betrokke vakgebied moet hê nie, maar ook van ander
relevante vakgebiede wat ook ’n rol kan speel. 122
6. Persoonlike eienskappe as deel van kwalifikasievereistes
Daar word aan die hand gedoen dat ’n reddingspraktisyn noodwendig oor sekere persoonlike
eienskappe moet beskik. In die 1973-Maatskappywet is daar geensins melding gemaak van
enige sodanige persoonlikheidseienskappe wat by die geregtelike bestuurder aanwesig moet
wees nie.
Die 2008-wet verwys wel na sekere persoonlike eienskappe betreffende die
reddingspraktisyn. Ingevolge artikel 130 kan ’n geaffekteerde persoon by ’n hof aansoek
doen om ’n bevel wat die aanstelling van die praktisyn ter syde stel op grond daarvan dat die
praktisyn nie onafhanklik van die maatskappy of sy bestuur is nie. 123 Uit hierdie bepaling kan
daar afgelei word dat die objektiwiteit van die praktisyn van uiterste belang is. Laasgenoemde
word verder benadruk deur die bepalings in artikels 138 124 en 139. 125 Die King III-verslag
waarsku die direksie van ’n maatskappy om daarteen te waak om iemand aan te stel met wie
hulle te bekend is, aangesien dit juis kan lei tot ’n gebrek aan onafhanklikheid. 126 Dit is
volgens die verslag voorts in die belang van al die rolspelers indien die praktisyn
onafhanklik, bekwaam en objektief is, integriteit het en iemand is wat al die betrokkenes se
belange op die hart dra. 127
214

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Regulasie 126(4) van die wet bepaal dat die Kommissie ’n besigheidsreddingslisensie mag
toeken slegs aan ’n persoon wat die Kommissie oortuig het dat hy van goeie karakter en
integriteit is. 128 Of laasgenoemde vereiste prakties moontlik is, is te betwyfel.
Die UNCITRAL-gids verwys ook na die persoonlike eienskappe waaroor ’n
reddingspraktisyn behoort te beskik en beveel aan dat sekere eienskappe deel van die
kwalifikasievereistes moet vorm:
The insolvency law should specify the qualifications and qualities required for
appointment as an insolvency representative, including integrity, independence,
impartiality, requisite knowledge of relevant commercial law and experience in
commercial and business matters. 129
7. Botsende belange
Soos reeds hier bo genoem, is die onafhanklikheid, objektiwiteit en die integriteit van die
reddingspraktisyn van uiterste belang. Dit vorm juis deel van die bepalings wat beoog om te
voorkom dat die praktisyn sy pligte in konflik met sy persoonlike belange uitvoer.
7.1 Die geregtelike bestuurder en botsende belange
Dit het dikwels gebeur dat die geregtelike bestuurder by die mislukking van die
reddingsprosedure aangestel is as die likwidateur van dieselfde maatskappy. Die rede waarom
hierdie verskynsel as ’n botsende belang beskou is, kan as volg verduidelik word:
The fees for liquidation are often higher than the fees for judicial management. This
represents a conflict of interest where a judicial manager or provisional judicial
manager must recommend liquidation and then can apply for the appointment as
liquidator. 130
Aangesien die mislukking van die reddingsproses ’n moontlike groter voordeel vir die
reddingspraktisyn inhou, verdwyn die begeerte om alles moontlik te doen om die maatskappy
te red: "Judicial managers should be encouraged to make a success of judicial management
by providing that judicial managers should not be appointed as liquidators in subsequent
liquidation." 131
Die gebrek aan ’n bepaling ten einde hierdie konflik te vermy, kan ook aangeteken word as ’n
faktor wat bygedra het tot die lae sukseskoers van geregtelike bestuur.
7.2 Die ondernemingsreddingspraktisyn en botsende belange
Dit wil voorkom of die wetgewer die kritiek oor die gebrek aan ’n bepaling betreffende die
moontlike botsende belange van die reddingspraktisyn in die vorige wetgewing in gedagte
gehou het en derhalwe spesifiek daarvoor voorsiening gemaak het in die 2008-wet.
215

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is twee bepalings in die wet wat hierdie onderwerp aanspreek. Die eerste en
belangrikste kan gevind word in artikel 140(4). 132 Hier word voorsiening daarvoor gemaak
dat indien die maatskappy se redding misluk en die maatskappy in likwidasieverrigtinge moet
oorgaan, die reddingspraktisyn nie as die likwidateur van die maatskappy aangestel mag
word nie. 133
Die ander belangrike bepaling vervat in die wet met die doel om enige botsende belange te
probeer verhoed, word gevind in artikel 138(1). Hierdie artikel bepaal dat ’n persoon as
praktisyn aangestel mag word slegs indien hy nie enige verwantskap met die maatskappy het
wat ’n redelike en ingeligte derde party sou laat aflei dat die integriteit, onpartydigheid of
objektiwiteit van daardie persoon deur daardie verwantskap onder verdenking gebring word
nie, 134 of dat hy nie verwant is aan ’n persoon wat ’n verband met die maatskappy het nie. 135
Artikel 139 maak verder spesifiek voorsiening daarvoor dat ’n persoon wat geraak word, die
hof mag nader om ’n praktisyn van sy amp te onthef indien daar botsende belange of ’n
gebrek aan onafhanklikheid by die praktisyn teenwoordig is. 136 Hierdie artikels is duidelik
daarop gemik om enige familiariteit tussen die maatskappy en die praktisyn uit die weg te
ruim en sal derhalwe bydra tot die voorkoming van botsende belange tydens
ondernemingsreddingsverrigtinge.
7.3 Die UNCITRAL-gids en botsende belange
Die Verenigde Nasies se gids oor insolvensie-aangeleenthede bevat ’n hele aantal
aanbevelings met betrekking tot botsende belange. Volgens die gids is dit noodsaaklik vir ’n
insolvensiepraktisyn om aan te dui dat hy onafhanklik optree van gevestigde belange, hetsy
van ’n ekonomiese, familiêre of ander aard. 137
Die insolvensiepraktisyn behoort volgens die gids deur die reg verplig te word om enige
moontlike botsende belange te openbaar, en behoort ook voor te skryf aan wie sodanige
openbaarmaking moet geskied. 138 Die gids stel verder voor dat die reg behoort te spesifiseer
welke omstandighede as botsende belange beskou sal word, asook wat die gevolge sal wees
indien botsende belange wel deur die praktisyn openbaar word, of op ’n latere stadium ontdek
word. 139
In order to enhance the transparency, predictability and integrity of an insolvency
regime, it is desirable that an insolvency law specify the degree of relationship that
gives rise to such a conflict of interest, including specifying those relationships which
will disqualify a person from being appointed. 140
Daar is ’n verskeidenheid omstandighede wat aanleiding tot botsende belange kan gee. Dit
kan voorkom as gevolg van ’n reeks voormalige of bestaande verhoudings met die
skuldenaar, soos ’n besigheidsverhouding met die skuldenaar, ’n verhouding met ’n
skuldeiser van die skuldenaar, ensovoorts. 141
216

8. Gevolgtrekking en samevatting
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat die onderwerp aangaande die
reddingspraktisyn nie ’n maklike een is nie. Die gevolgtrekking wat wel bereik kan word, is
dat hierdie persoon ’n sentrale rol speel in die suksesvolle redding van ’n maatsakppy; maar
die teendeel is natuurlik ook waar, naamlik dat die reddingsproses as gevolg van die
reddingspraktisyn kan misluk.
Die reddingspraktisyn is sekerlik die sleutelfiguur in die nuwe
ondernemingreddingsverrigtinge. Die kwalifikasies en van die bevoegdhede van die praktisyn
is aansienlik gewysig en aangepas met die oog op die verbetering van die 2008-wet se
reddingsmodel.
Wat betref die beheer oor die bestuur van die maatskappy, wil dit voorkom of die nuwe wet
’n daadwerklike verbetering aangebring het. Tydens geregtelike bestuur is die bestuur van die
maatskappy totaal van die direksie weggeneem en was nie net die bestuur van die
maatskappy nie, maar ook die redding daarvan afhanklik van slegs die geregtelike bestuurder.
Die wet maak egter nou voorsiening vir samewerking tussen die praktisyn en die direksie,
met die doel dat laasgenoemde die praktisyn byvoorbeeld behulpsaam kan wees in minder
belangrike bestuursaangeleenthede. Dit is nietemin duidelik dat die 2008-Maatskappywet ’n
definitiewe verskuiwing vanaf die vervangingsbenadering maak, alhoewel die maatskappy
wat ondernemingsredding ondergaan, steeds nie as ’n "skuldenaar in besit" beskou kan word
nie. 142 Volgens die UNCITRAL-gids behoort daar egter duidelike reëls te bestaan oor wat die
direksie en die praktisyn se onderskeie take behels. Artikels 140 en 141 sit die take van die
praktisyn uiteen, terwyl artikel 142 bepaal dat die direksie met die praktisyn moet saamwerk
en hom behulpsaam moet wees. 143 Derhalwe voldoen die 2008-wet aan die riglyne van die
gids in dié verband. Hierdie nuwe benadering kan die maatskappy se kanse op herstel en
sukses grootliks verbeter deurdat die direksie steeds van die minder belangrike
bestuursbevoegdhede hanteer, terwyl die reddingspraktisyn die kans kry om hom op die
redding van die maatskappy toe te spits.
Ten einde die reddingspraktisyn as sleutelfiguur in staat te stel om die redding van die
maatskappy te bewerkstelllig, behoort hy oor sowel sekere kwalifikasies as kennis en
ondervinding te beskik. Die kwalifikasievereistes van praktisyns is daarom ook verbeter.
Waar die vorige wet 144 geen spesiale of algemene vereistes met betrekking tot kwalifikasies
bevat het nie, maak die nuwe wet 145 melding van verskeie vereistes waaraan die praktisyn
moet voldoen. Die regulasies kragtens die wet speel ook ’n belangrike rol met betrekking tot
die kwalifikasievereistes van die reddingspraktisyn en bepaal byvoorbeeld dat wanneer die
kommissie oorweeg of ’n praktisyn van ’n lisensie voorsien moet word, die kwalifikasies van
die praktisyn in ag geneem moet word. 146
Dit wil voorkom of die nuwe bepalings op een lyn is met die UNCITRAL-gids, veral vir
sover dit die balans betref tussen die vasstelling van baie streng vereistes wat aanleiding gee
tot die aanstelling van ’n hoogs gekwalifiseerde persoon, maar wat die poel van professionele
217

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
persone drasties verklein, en aan die ander kant kwalifikasievereistes wat te laag is om die
kwaliteit diens wat benodig word, te waarborg. 147
Kennis en ondervinding is ingevolge die 1973-wet geïmpliseer deur die verpligtinge van die
geregtelike bestuurder. Dit het onder andere bestuursvaardighede en kennis oor
rekeningkundige rekords ingesluit. Die 2008-wet bring weer eens ’n groot verbetering aan
deurdat beide die wet en die regulasies daartoe dit duidelik maak dat kennis en ondervinding
’n groot rol in besigheidsredding speel.
Ingevolge die regulasies word kennis en ondervinding in besigheidsreddingpraktyk vereis. 148
Alhoewel dit ’n groot verbetering daarstel, naamlik dat die praktisyn wat as ’n likwidateur, of
selfs slegs as ’n prokureur, gepraktiseer het, nie aan die vereiste voldoen nie, is daar baie min
persone wat wel aan hierdie vereiste sal kan voldoen. Likwidateurs moet beskou word as ’n
groep persone wat in geen omstandighede as reddingspraktisyns aangestel mag word nie. ’n
Lykbesorger kan immers nie die werk van ’n geneesheer behartig nie. Alhoewel hierdie
bepaling ’n groot verbetering daarstel, gaan daar nie baie persone wees wat wel aan hierdie
vereiste sal kan voldoen nie. Die rede is dat Suid-Afrika nie oor ’n reddingskultuur beskik
nie, maar eerder oor ’n likwidasiekultuur. Dit dra vanselfsprekend daartoe by dat baie min
persone oor die nodige vaardighede beskik om hulself as "turnaround managers"of
maatskappydokters te kan beskou. 149
’n Benadering waaraan oorweging geskenk behoort te word, is die aanstelling van
regspersone as reddingspraktisyns, aangesien hierdie benadering ’n moontlike oplossing kan
bied op die gebied van kennis en ondervinding. Die aanstelling van regspersone as praktisyns
is egter problematies, aangesien die wetsbepalings in dié verband dubbelsinnig en onduidelik
is. Indien ’n regspersoon wel as reddingspraktisyn aangestel mag word, kan die onderskeie
werknemers van die regspersoon oor verskillende vermoëns beskik en kan elk ’n bydra tot die
redding van die maatskappy lewer.
Die nuwe bepalings rakende kennis en ondervinding blyk ooreen te stem met die
UNCITRAL-gids. Dit word bevestig deur die groot klem wat deur die gids op hierdie
eienskapppe geplaas word.
Die persoonlike eienskappe wat van ’n praktisyn verwag kan word, is nie in die 1973-wet
aangespreek nie. Daarteenoor vereis die nuwe Maatskappywet 150 wel sekere persoonlike
eienskappe wat by die praktisyn aanwesig moet wees. Beide die wet 151 en die King-verslag
benadruk die onafhanklikheid oftewel objektiwiteit van die praktisyn. Die regulasies bepaal
verder dat die Kommissie ’n besigheidsreddingslisensie mag toeken slegs aan ’n persoon wat
goeie karakter en integriteit vertoon. 152 Die bepalings in hierdie verband is dus ook besig om
meer op een lyn met die internasionale standaarde te kom. Die UNCITRAL-gids maak dit
duidelik dat integriteit, onafhanklikheid en onpartydigheid eienskappe is wat deel van die
praktisyn se kwalifikasievereistes behoort te wees. 153
Ten einde te verseker dat die praktisyn onafhanklik en onpartydig van die maatskappy is,
bevat die nuwe wet 154 verskeie bepalings wat spesifiek daarop gerig is om ’n botsing van
218

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
belange te vermy. Die belangrikste verbetering op hierdie gebied word in die bepaling gevind
dat die reddingspraktisyn nie as die likwidateur van die maatskappy aangestel mag word sou
die ondernemingsredding misluk nie. 155 Daar het geen sodanige verbod in die vorige
wetgewing bestaan nie. Die gevolg was dat ’n geregtelike bestuurder nie ingestel was op die
redding van die maatskappy nie, maar eerder op die feit dat dit hom/haar finansieel meer sou
baat indien die maatskappy oorgaan in likwidasie en hy/sy as die likwidateur aangestel sou
word. 156 Volgens die UNCITRAL-gids is dit noodsaaklik vir ’n insolvensiepraktisyn om aan
te dui dat hy onafhanklik van gevestigde belange optree, hetsy van ’n ekonomiese, familiêre
of ander aard. 157 Ook op hierdie gebied blyk die nuwe wetgewing op een lyn met die
internasionale standard te wees.
Uit bostaande bespreking blyk duidelik dat die bepalings oor die nuwe
ondernemingsreddingspraktisyn ’n groot verbetering op die gebied van korporatiewe redding
aanbring. Dit is uiters belangrik dat die bes-gekwalifiseerde persone aangestel word as
reddingspraktisyns, juis omdat hierdie persone ’n deurslaggewende rol in die redding van
maatskappye speel en dikwels die grootste bydrae tot die uitkoms van die reddingsprosedure
lewer. Daar behoort egter aandag geskenk te word aan die opleiding van bevoegde persone
ten einde meer persone daar te stel wat wel voldoen aan die vereistes soos in die wet
uiteengesit.
Bibliografie
Davis, D. et al. 2010. Companies and other business structures in South Africa. 2de uitgawe.
Kaapstad: Oxford University Press.
Bradstreet, R. 2010. Exploring the possibility of a composite business rescue practitioner. De
Rebus, September, ble. 48–9.
—. 2010a. The leak in the Chapter 6 lifeboat: Inadequate regulation of business rescue
practitioners may adversely affect lenders' willingness and growth of the economy. South
African Mercantile Law Journal,22(2):195–213.
Burdette, D. 2004. Some initial thoughts on the development of a modern and effective
business rescue model for South Africa (part 2). South African Mercantile Law Journal,
16(3):409–47.
Finch, V. 2005. Control and co-ordination in corporate rescue. Legal Studies: The Journal of
the Society of Legal Scholars,25(3):374–403.
Kinsler, J. 1997. Corporate Insolvency Law in Australia and the United States: uncommon
origins, dissimilar objectives. International Trade and Business Law, 129–52.
Kloppers, P. 1999. Judicial management a corporate rescue mechanism in need of reform?
(10) Stellenbosch Law Review, 417–35.
219

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Lamprecht, C. 2008. Business rescue replacing judicial management: an assessment of the
extent of problems solved. South African Journal of Accounting Research, 22(1):183–196.
Loubser, A. 2004. Judicial management as a business rescue procedure in South African
corporate law. South African Mercantile Law Journal, 16(2):137–63.
—. 2007. Business rescue in South Africa: a procedure in search of a home? Comparative
and International Law Journal of Southern Africa, 40(1):123–39.
—. 2008. The role of shareholders during corporate rescue: Always on the outside looking
in? South African Mercantile Law Journal,20(3):372–90.
—. 2010. The business rescue proceedings in the Companies Act of 2008: concerns and
questions (part 1). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:501–14.
Olver, A.H. 1986. Judicial management - a case for law reform. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins Hollandse Reg, 49(1):84–9.
Rajak, H. en J. Henning. 1999. Business rescue for South Africa. The South African Law
Journal, 116(2):262–87.
Salant, J. 2010. Business rescue operations and the new Companies Act. De Rebus,
Januarie/Februarie,ble. 29–30.
Eindnotas
1 Maatskappywet 71 van 2008.
2 Maatskappywet 61 van 1973.
3
Bradstreet 2010(a):201: "The success of an insolvency regime is heavily dependent on those
who administer it."
4 Finch 2005:385.
5 Loubser 2007:123.
6 Loubser 2007:123.
7 Maatskappywet 61 van 1973: artt. 429 en 430.
8 Maatskappywet 71 van 2008 art. 128(1)(d): "'[O]ndernemingreddingspraktisyn' [beteken] ’n
persoon wat ingevolge hierdie Hoofstuk aangestel is, of twee of meer persone wat
gesamentlik aangestel is, om toesig te hou oor ’n maatskappy gedurende
ondernemingsreddingsverrigtinge en 'praktisyn' het ’n ooreenstemmende betekenis."
220

9 Kloppers 1999:430.
10 Bradstreet 2010(a):199.
11 Bradstreet 2010(a):199.
12 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 5 item 2(l).
13 Kinsler 1997:150; Bradstreet 2010(a):199.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
14 61 van 1973 art. 428(2)(a): "A provisional judicial management order shall contain
directions that the company named therein shall be under the management, subject to the
supervision of the Court, of a provisional judicial manager appointed as hereinafter provided,
and that any other person vested with the management of the company's affairs shall from the
date of the making of the order be divested thereof."
15 Kloppers 1999:430.
16 Kloppers 1999:430.
17 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 166 item (c)17: "There may be,
however, disadvantages to this approach, which include it being used in situations where the
outcome is clearly not likely to be successful or to delay the inevitable with the result that
assets continue to be dissipated and the possibility that the debtor may act irresponsibly and
even fraudulently during the period of control, undermining the reorganization as well as the
confidence of creditors."
18 Kinsler 1997:151: "It may seem counter-intuitive for the management of an insolvent
corporation to be retained during Chapter 11 reorganisation. These are, of course, the same
men and women who ran the company into insolvency."
19 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 166 item (c)17.
20 71 van 2008 art. 140(1)(a).
21 71 van 2008 art. 137(2)(a)–(c): "Tydens ’n maatskappy se ondernemingreddingsverrigtinge
— (a) moet elke direkteur van die maatskappy, behoudens die gesag van die praktisyn,
voortgaan om die funksies van direkteur uit te oefen; (b) het elke direkteur van die
maatskappy ’n plig om enige bestuursfunksie in die maatskappy ooreenkomstig die
uitdruklike opdragte of voorskrif van die praktisyn uit te oefen, tot die mate dat dit redelik is
om dit te doen; (c) bly elke direkteur gebonde aan die vereistes van artikel 75 rakende
persoonlike finansiële belange van die direkteur of ’n verwante persoon."
22
Bradstreet 2010(a):199: "It is not clear whether the words 'in substitution' imply a complete
divestment."
23 King III, Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 13.
24 Bradstreet 2010(a):200.
221

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
25 Bradstreet 2010(a):200; UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 164
item (b)11.
26 Bradstreet 2010(a):200. Die maatskappy word bv. steeds beperk t.a.v. handelinge t.o.v. die
maatskappy se bates.
27 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 164 item (b)11.
28 Bradstreet 2010(a):199.
29 Salant 2010:29–30.
30 Salant 2010:29–30.
31 Bradstreet 2010(a):208.
32 Bradstreet 2010(a):208.
33 2011 5 SA 600 (WCC) (Volksblad, 28 September 2011, bl. 11).
34 Bradstreet 2010(a):208.
35 Rajak en Henning 1999:68.
36 Lamprecht 2008:192: "[J]udicial management has historically been seen as an adjunct to
liquidation, which has led to many professional liquidators being appointed to act as judicial
managers. The objectives and duties of these two functions, however, are diametrically
opposed."
37 Lamprecht 2008:192: "While the judicial manager's objective is to maintain a business with
a view to restoring it to health, a liquidator's objective is to stop trading and to sell assets as
soon as possible.";Olver 1986:86; sien ook Kloppers 1999:424: "While a judicial manager's
objective is to carry on trading to restore the business to prosperity, the liquidator's function
is to stop trading and to sell the assets as quickly as possible."
38 Olver 1986:86; Lamprecht 2008:192.
39 Bradstreet 2010(a):207.
40 Loubser 2008:375.
41 Loubser 2008:375.
42 Bradstreet 2010(a):204.
43 61 van 1973; Rajak en Henning 1999:264.
44 61 van 1973 art. 431(4): "Die bepalings van hierdie Wet met betrekking tot die bewys van
eise teen ’n maatskappy wat gelikwideer word en tot die benoeming en aanstelling van ’n
likwidateur van ’n maatskappy is mutatis mutandis van toepassing met betrekking tot die
222

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bewys van eise teen ’n maatskappy wat onder geregtelike bestuur geplaas is en die
benoeming en aanstelling van ’n geregtelike bestuurder van so ’n maatskappy." Sien ook
Loubser 2004:155.
45 61 van 1973 art. 372(a).
46 61 van 1973 art. 372(d).
47 61 van 1973 art. 372(e).
48 61 van 1973 art. 372(f).
49 61 van 1973 art. 372(g).
50 61 van 1973 art. 372(h).
51 61 van 1973 art. 372(i).
52 Loubser 2004:155.
53 Loubser 2004:156.
54 Loubser 2007:124; Burdette 2004:429.
55 Sien supra n. 36.
56 71 van 2008 art. 138.
57 71 van 2008 art. 138(1)(a) saamgelees met art. 138(2). Dit is interessant om daarop te let
dat die konsepwysigingswet ’n keuse gestel het in art. 138(1)(a) deur tussen subart. (i) en (ii)
die woord "or"aan te bring, maar die finale wysigingswet het die woord verwyder en moet
die afleiding derhalwe gemaak word dat ’n persoon slegs aangestel kan word as
ondernemingsreddingspraktisyn indien hy beide subartikel (i) en (ii) se vereistes vervul.
58 71 van 2008 art. 138(1)(b).
59 71 van 2008 art. 138(1)(c).
60 71 van 2008 art. 138(1)(d).
61 71 van 2008 art. 138(1)(e).
62 71 van 2008 art. 130(1)(b)(i).
63 71 van 2008 art. 130(1)(b)(ii).
64 > 71 van 2008 art. 130(1)(b)(iii).
65 Loubser 2010:507.
223

66 71 van 2008 art. 1: "Persoon: ook ’n regspersoon."
67 71 van 2008 art. 138(1)(a) saamgelees met art. 138(2).
68 Bradstreet 2010(a):205.
69 71 van 2008 art. 140(4).
70 71 van 2008 art. 138(3)(b).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
71 Draft companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(i);
Bradstreet 2010(a):207.
72 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(ii);
Bradstreet 2010:207.
73 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(iii);
Bradstreet 2010:207.
74 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(iv);
Bradstreet 2010:207.
75 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(b).
76 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)35.
77 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)36.
78 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)37.
79 Bradstreet 2010(a):205.
80 61 van 1973.
81 61 van 1973 art. 433.
82 61 van 1973 art. 433(a).
83 61 van 1973 art. 433(b).
84 61 van 1973 art. 433(f).
85 71 van 2008 art. 130(1)(b)(3).
86 71 van 2008 art. 139(2)(a).
87 71 van 2008 art. 139(2)(b).
88 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 10.
224

89 71 van 2008 art. 140(1)(a).
90 71 van 2008 art. 140(1)(d).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
91 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4): "[T]he
applicant's education and experience are sufficient to equip the applicant to perform the
functions of a business rescue practitioner."
92 71 van 2008 art. 138.
93 Bradstreet 2010(a):207.
94 Burdette 2004:430.
95 Burdette 2004:430: "It is submitted that the criteria should rather be based on experience,
qualifications and expertise within the sphere of business."
96
Bradstreet 2010(a):207: "It is submitted that managerial ability ought to be more prominent
a requirement generally."
97 Finch 2005:385.
98 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(b).
99 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(iii).
100 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(ii).
101 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(i).
102 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
103 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
104 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
105 Burdette 2004:429.
106 Bradstreet 2010(a):208; Wet 71 van 2008 art. 1.
107 Companies Amendment Act 3 van 2011.
108 71 van 2008 art. 1.
109
Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(3);
Bradstreet 2010(a):48.
110 Davis et al. 2010:241.
111 71 van 2008 art. 138(1)(b).
225

112 Davis et al. 2010:241.
113 71 van 2008 art. 138(1)(c).
114 71 van 2008 art. 69(7)(a).
115 Davis et al. 2010:241.
116 71 van 2008 art. 1.
117 71 van2008 art. 138.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
118 71 van 2008 art. 138(1)(b)–(c) vgl. met art. 138(2); sien ook Bradstreet 2010:49.
119 Bradstreet 2010(a):48: "Provisions for various forms of 'teams' to act as an administrator
or practitioner would certainly be useful in cases involving very big companies, or cases
where a greater displacement of management leaves a single practitioner lacking the capacity
to fulfil a large number of functions at once."
120
Vir ’n diepgaande bespreking van regspersone as reddingspraktisyns sien Bradstreet
2010:48–9.
121
UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 175 item (B)39; sien ook
Burdette 2004:431.
122 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115 vereis "requisite
knowledge of relevant commercial law and experience in commercial and business matters".
123 71 van 2008 art. 130(1)(b).
124 71 van 2008 art. 138(1)(d)-(e).
125 71 van 2008 art. 139(2)(e): "Die hof kan op versoek van ’n geaffekteerde persoon, of uit
eie beweging, ’n praktisyn op enige van die volgende gronde uit die amp onthef:
belangebotsing of gebrek aan onafhanklikheid."
126 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 9.
127 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 10: "Clearly it would be in the
directors' interest if they were to appoint a person who will be seen by all the affected persons
as an independent, skilled and objective practitioner with integrity that will have all
stakeholders' interests at heart."
128 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4) vereis dat "the
applicant is of good character and integrity".
129 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115.
130 Kloppers 1999:425.
226

131 Kloppers 1999:430.
132 71 van 2008 art. 140(4).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
133 71 van 2008 art. 140(4): "Indien die ondernemingreddingsproses eindig met ’n bevel wat
die maatskappy in likwidasie plaas, mag ’n persoon wat tydens die
ondernemingreddingsproses as praktisyn opgetree het nie as likwidateur van die maatskappy
aangestel word nie."
134 71 van 2008 art. 138(1)(d).
135 71 van 2008 art. 138(1)(e).
136 71 van 2008 art. 139(2)(e).
137 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42: "An essential
element of these personal qualities is that the insolvency representative is able to demonstrate
independence from vested interests, whether of an economic, familial or other nature."
138 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42.
139 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42.
140 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 43.
141 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 43.
142 Bradstreet 2010:200.
143 71 van 2008 artt. 140, 141 en 142.
144 61 van 1973.
145 71 van 2008.
146 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(1)(a).
147 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)37.
148 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127.
149 Burdette 2004:429.
150 71 van 2008.
151 71 van 2008.
152 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4).
153 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115.
227

154 71 van 2008.
155 71 van 2008 art. 140(4).
156 Kloppers 1999:430.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
157 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42: "An essential
element of these personal qualities is that the insolvency representative is able to demonstrate
independence from vested interests, whether of an economic, familial or other nature."
228

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die nuwe ondernemingsreddingspraktisyn:
Geneesheer of begrafnisondernemer? ’n Ondersoek
na die kwalifikasies van die reddingspraktisyn.
Opsomming
L.M. Jacobs
L.M. Jacobs: Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
Die artikel handel in hoofsaak oor die besigheidsreddingspraktisyn, ’n sleutelfiguur in enige
korporatiewe reddingspoging. Die doel van die navorsing is om vas te stel of die bepalings
aangaande die kwalifikasieveresistes van sodanige praktisyn, soos vervat in die
Maatskappywet 71 van 2008, verbeterings teweegbring ten opsigte van die bepalings van die
vorige reddingsmodel, naamlik geregtelike bestuur.
Die geregtelike bestuurder en ondernemingsreddingspraktisyn word met mekaar vergelyk wat
betref kwalifikasies, kennis, vaardigheid en persoonlike eienskappe. Daar word telkens ook
aandag geskenk aan die internasionale standaard soos vervat in die wetgewende gids insake
insolvensiereg van die Verenigde Nasies se Kommissie oor Internasionale Handelsreg
(UNCITRAL).
Daar word tot die gevolgtrekking gekom dat die nuwe reddingsmodel poog om betergekwalifiseerde
persone in hierdie belangrike amp te plaas.
Trefwoorde: geregtelike bestuur; geregtelike bestuurder; korporatiewe insolvensie; kennis en
ondervinding; kwalifikasies; likwidateur; maatskappy; Maatskappywet;
ondernemingsredding; ondernemingsreddingspraktisyn; reorganisasie; rehabilitasie;
"turnaround practice"
Abstract
In the current economic climate, where more and more companies find themselves under
financial strain, an effective business rescue system is essential. A system is needed which
affords the company an opportunity to become a successful concern and carry on business on
a solvent basis again.
South Africa's business rescue provisions are contained in the Companies Act 71 of 2008.
This business rescue procedure replaces the judicial management procedure of the previous
Companies Act 61 of 1973. Judicial management as a business rescue procedure was largely
202

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
unsuccessful, due to a number of factors. As a result of the inefficacy of judicial management
the new rescue procedure comes under intense scrutiny. The key role player in the business
rescue procedure is the person on whom the duty to rescue the company rests, namely the
business rescue practitioner.
This article is aimed at evaluating the provisions pertaining to the qualifications of the rescue
practitioner contained in the 2008 Companies Act in order to ascertain whether the new
provisions constitute improvements or not. This is done by comparing the current provisions
with the provisions contained in the previous Companies Act and the international guidelines
provided for in the United Nations Commission on International Trade Law's (UNCITRAL)
Legislative guide on insolvency law. A comparison is made of the qualifications, knowledge,
experience and personal qualities of the judicial manager and the business rescue practitioner.
It is clear from the comparative study that the previous act did not place an emphasis on the
qualifications of the rescue practitioner in that, for example, it permitted liquidators to be
appointed as judicial managers. Furthermore, the 1973 act failed to stipulate the qualification
requirements that judicial managers needed to adhere to. The act of 2008 does, however,
provide qualification requirements for practitioners. According to the 2008 Companies Act a
business rescue practitioner should be a member of the law, accounting or business
management profession. The regulations to the act furthermore stipulate that a practitioner
should have experience in "turnaround practice". Therefore a liquidator should not be able to
qualify.
The 2008 act places more emphasis on the experience of the business rescue practitioner than
its predecessor. Practitioners are therefore divided into three categories: senior practitioners,
experienced practitioners and junior practitioners. For large and state-owned companies only
senior practitioners may be appointed. For medium companies senior and experienced
practitioners may be appointed, but not junior practitioners; etcetera. This clearly indicates
that the legislature wanted to make sure that only the most experienced practitioners be
appointed in the larger and more difficult rescue situations in order to optimise the chances of
a successful rescue of the company.
Although the 1973 act made no mention of the personal attributes of a practitioner, the 2008
act refers to quite a few. Under the 2008 act business rescue practitioners have to be
independent, objective and of good character. A licence can be issued to a practitioner only
once the Companies and Intellectual Property Commission (CIPC) is also satisfied that the
practitioner has integrity. The provisions regarding personal attributes also incorporate
provisions against possible conflicts of interest which may arise during the course of the
practitioner’s appointment.
Clearly very few people in South Africa qualify to be business rescue practitioners. Attention
should be given to the training of people in order to create a bigger pool of qualified
practitioners.
It therefore seems that the new provisions contained in the 2008 act truly constitute a big
improvement.
Keywords: business rescue; business rescue practitioner; company; Companies Act;
corporate insolvency; judicial management; judicial manager; knowledge and experience;
liquidator; rehabilitation; reorganisation; turnaround practice; qualifications
203

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die huidige ekonomiese klimaat, waar al hoe meer maatskappye onder finansiële druk
verkeer, is ’n effektiewe besigheidsreddingstelsel van onskatbare waarde. ’n Stelsel word
benodig wat aan die maatskappy die geleentheid bied om weer ’n suksesvolle onderneming te
word en op ’n solvente grondslag handel te dryf.
Suid-Afrika se besigheidsreddingsmodel word in die Maatskappywet 71 van 2008 1 vervat en
die betrokke aktiwiteit(e) staan bekend as ondernemingsreddingsverrigtinge. Hierdie
verrigtinge vervang die vorige reddingsmodel, geregtelike bestuur soos in die 1973-
Maatskappywet 2 vervat. Geregtelike bestuur as reddingsmodel was grootliks onsuksesvol
vanweë verskeie faktore, soos die feit dat geregtelike bestuur afhanklik was van ’n hoë mate
van hofbetrokkenheid, dat dit deur die howe in ’n buitengewone remedie omskep is, en dat
likwidateurs as geregtelike bestuurders aangestel is.
Volgens die Engelse Cork-verslag hang die sukses van ’n insolvensieregstelsel grootliks af
van die persone wat dit administreer. 3 In die geval van besigheidsredding: die
reddingspraktisyn Vanessa Finch maak die volgende stelling aangaande die belangrikheid
van ’n goeie reddingspraktisyn: "A key aspect of a good rescue regime is a propensity to
bring expertise to bear in making commercial or financial judgments and in devising
strategies that advert to all creditor interests." 4
Hierdie artikel handel slegs met die kwalifikasies van die reddingspraktisyn en nie met sy
pligte of bevoegdhede nie.
2. Insolvensiepraktisyns
Die begrip insolvensiepraktisyn is in die Suid-Afrikaanse konteks baie wyd en verwys na
verskeie persone, alhoewel dit geensins in ’n wet gedefinieer word nie. 5 Die benaming
verwys na ’n redelik uiteenlopende groep amptenare wat onder andere die volgende insluit:
voorlopige en finale kurators in die geval van gesekwestreerde boedels; voorlopige en finale
likwidateurs van maatskappye en beslote korporasies; en die voorlopige en finale geregtelike
bestuurders ingevolge die 1973-Maatskappywet. 6
Vir doeleindes van hierdie bespreking word daar slegs op die reddingspraktisyn gefokus.
Kragtens die 1973-wet sou dit die geregtelike bestuurder wees wat aangestel is om die beheer
van die maatskappy oor te neem. 7 “Geregtelike bestuurder” is slegs een van baie name wat al
aan hierdie amp gegee is; “besigheidsadministrateur”, "turnaround manager"en
“maatskappydokter” is nog van hierdie name. Die mees onlangse toevoeging kan gevind
word in die 2008-Maatskappywet, wat na hierdie persoon verwys as die
“ondernemingsreddingspraktisyn”. 8
204

3. Die bestuursbenaderings
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar bestaan twee benaderings by besigheidsredding oor die bestuur van die maatskappy.
Die eerste benadering behels die behoud van die bestuur van die maatskappy in
noodomstandighede. 9 Dit wil sê, die persone wat bona fide in die bestuur van die maatskappy
staan, gaan voort om dit te bestuur asof dit glad nie onder enige vorm van administrasie
verkeer nie. 10 Sodanige benadering staan bekend as die "skuldenaar in besit"-benadering. 11
UNCITRAL se gids ten aansien van insolvensiereg definieer die benadering as volg:“Debtor
in possession: a debtor in reorganization proceedings, which retains full control over the
business, with the consequence that the court does not appoint an insolvency
representative." 12 Hierdie benadering word deur die Verenigde State van Amerika nagevolg
en word in hoofstuk 11 van die Amerikaanse Bankruptcy Code vervat. 13
Die tweede benadering kan gevind word in die geregtelikebestuursmodel ingevolge die 1973-
Maatskappywet, waar voorsiening gemaak is vir die verwydering van die bestuur van enige
persoon wanneer die voorlopige geregtelike bestuurder aangestel word. 14 Die geregtelike
bestuurder moet die beheer van die maatskappy en die bates van die maatskappy tydens die
duur van die moratorium en die reddingsplan oorneem. 15
Die "skuldenaar in besit"-benadering hou sekere probleme in, soos die feit dat die direksie
van ’n maatskappy ’n groter gaping vir misbruik het, 16 aangesien die direkteure die
maatskappy onder administrasie kan plaas en dus verligting kan kry by wyse van ’n
moratorium ten aansien van skuldeisers, maar steeds in beheer van die maatskappy kan bly. 17
Verder behoort daar in gedagte gehou te word dat die direksie wat agterbly, dieselfde persone
is wat die maatskappy in finansiële nood geplaas het. 18 Die UNCITRAL-gids stel in hierdie
situasie as oplossing voor onder andere dat die skuldenaar gereeld verslag aan die hof moet
doen oor die vordering wat deur die maatskappy gemaak word. 19
Die 2008-Maatskappywet skep ’n nuwe, interessante benadering, deurdat die
reddingspraktisyn die beheer van die maatskappy oorneem, 20 maar die direkteure steeds hulle
pligte uitoefen onder sy toesig en dus nie totaal van alle bestuursverpligtinge ontneem word
nie. 21 Bradstreet is onseker of die bewoording van die wet neerkom op ’n totale ontneming
van bestuursbevoegdhede vir sover dit die direksie betref. 22 Die praktyksnotas van die derde
King-verslag som egter die situasie op:
Although the commencement of a business rescue proceeding (whether it be
voluntary or compulsory) effectively replaces the management of a company with a
business rescue practitioner, it is important to note that the pre-existing management
of the company is not completely displaced in that it will still function as such during
the business rescue procedure, albeit under the authority of the practitioner. Despite
the business rescue practitioner taking over control of the company, the company’s
pre-existing management will still be obliged to function as such under the strict
instructions of the practitioner. 23
205

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Alhoewel die bestuur van die maatskappy onder die toesig van die reddingspraktisyn
funksioneer, berus die beslissende beheer oor die bestuur steeds by die praktisyn. 24
’n Besluit oor ’n gepaste benadering kom nie noodwendig neer op keuse tussen die twee
benaderings asof dit net óf die een óf die ander kan wees nie, aangesien daar verskillende
grade van bestuursvervanging bestaan. 25 Dit is egter duidelik dat die 2008-Maatskappywet ’n
definitiewe verskuiwing vanaf die vervangingsbenadering maak, alhoewel die maatskappy
wat ondernemingsredding ondergaan, steeds nie as ’n "skuldenaar in besit" beskou kan word
nie. 26
UNCITRAL verskaf ook aanbevelings vir moontlike probleme ten aansien van hierdie
benadering, soos dat daar duidelike reëls moet bestaan oor beide die skuldenaar en die
praktisyn se onderskeie take. 27 Hierdie bestuursvervangingsbenadering word in sowel die
Verenigde Koninkryk as Australië gevolg. 28
Daar word aan die hand gedoen dat die nuwe benadering wat in die 2008-Maatskappywet
vervat is, ’n verbetering op die vorige geregtelikebestuursmodel is. Aangesien die
reddingspraktisyn saam met die bestaande bestuur sal werk en daar nie van hom verwag word
om eiehandig ’n ommekeer in die maatskappy te weeg te bring nie, verbeter die kanse op
sukses. 29 Die sukseskoers verbeter, omdat die praktisyn nie onnodig tyd hoef af te staan om
die geldende prosesse van die maatskappy te leer nie, aangesien die bestuur hom met hierdie
inligting kan bystaan. 30 Bradstreet verklaar in hierdie verband dat "provision should be made
for close co-operation between the practitioner and existing management to take full
advantage of the latter's knowledge and experience relating directly to the affairs of their
particular company." 31
Dit is egter belangrik om die stelling te kwalifiseer, aangesien daar gevalle kan voorkom
waar die bestuur van die maatskappy onbevoeg is en verpligte samewerking
teenproduktiwiteit sal meebring. 32 Die moontlike negatiewe gevolge van die bestuur se
betrokkenheid blyk duidelik in die Cape Point Vineyards (Pty) (Ltd) v Pinnacle Point Group
Ltd, 33 waar die reddingspoging deur die direksie ondermyn is. In dié geval sou dit beter wees
indien die praktisyn die hele bestuur vervang en die praktisyn se bestuursvaardighede weer
eens in die kollig kom. 34
4. Kwalifikasies en ander vereistes
Die kwalifikasies van persone wat as reddingspraktisyns aangestel kan word, asook die
vereistes waaraan hulle moet voldoen, is nog altyd ’n belangrike besprekingspunt. Menige
kenners het al te kenne gegee dat hierdie aspekte ’n groot rol te speel gehad het in die
mislukking van geregtelike bestuur. Rajak en Henning opper die volgende:
206

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
[T]he role of the judicial manager, despite being invested with considerable powers
and apparently designed to carry out functions of considerable public and private
significance, lacks statutory regulation laying down suitable provisions for
qualification, competence and suitability. 35
Nog ’n omstrede punt rakende die reddingspraktisyn kan gevind word in die argument dat die
verkeerde persone aangestel word. Een van die baie punte van kritiek teen die
geregtelikebestuursmodel is juis die feit dat persone wat as likwidateurs praktiseer, as
reddingspraktisyns aangestel word. 36 Die probleem lê daarin dat dit die reddingspraktisyn
(geregtelike bestuurder) se plig is om die maatskappy en die besigheid daarvan in stand te
hou en dit te probeer red. Daarteenoor behels die plig van ’n likwidateur om op te hou handel
dryf en die maatskappy se bates so gou as moontlik te verkoop. 37 Olver stel dit soos volg:
An essential qualification of a judicial manager should be that he is a good “on-going
business manager”. Such a qualification is not necessary in a liquidator. There have
been, and still are, some professional liquidators who have been successful judicial
managers but the two fields of endeavor do not lie naturally together. 38
Bradstreet weer beskryf die absurditeit so:
The suggestion that an axe-wielding liquidator would be suitable is particularly
worrisome – to appoint a liquidator as a business rescue practitioner may be
compared, for the sake of argument, to appointing an executioner to act as a nurse or
paramedic. 39
’n Verdere probleem lê in die feit dat Suid-Afrika ’n skuldeiser-vriendelike
insolvensieregstelsel het wat meebring dat die meester gewoonlik iemand aanstel wat vir die
skuldeisers aanvaarbaar is. 40 Die gevolg hiervan is dat die skuldeisers by die vergadering van
skuldeisers dieselfde persoon wat as geregtelike bestuurder opgetree het, as likwidateur sou
nomineer as die verrigtinge tot likwidasie oorgaan 41 – dit skep botsende belange.
Die kwalifikasies van die reddingspraktisyn behoort as versekering te dien vir sy vermoë om
die maatskappy te kan red en daardeur die skuldeisers se belange te beskerm. 42
4.1 Kwalifikasievereistes ingevolge die 1973-Maatskappywet
Die 1973-wet het geen spesiale of algemene kwalifikasievereistes vir die aanstelling van ’n
geregtelike bestuurder bevat nie. 43 Daar is wel melding gemaak van sekere eienskappe wat ’n
persoon sou diskwalifiseer om as likwidateur aangestel te word. Hierdie bepalings was ook
op geregtelike bestuurders van toepassing. 44
Ingevolge artikel 372 van die wet word onder andere die volgende persone gediskwalifiseer:
’n insolvent; 45 iemand wat weens wangedrag deur die hof uit ’n vertrouensamp ontset is of
iemand wat onbevoeg verklaar is om ’n direkteur te wees; 46 ’n regspersoon; 47 iemand wat te
eniger tyd aan diefstal, bedrog, vervalsing of uitgifte van ’n vervalste dokument of meineed
skuldig bevind en gevonnis is tot gevangenisstraf sonder die keuse van ’n boete; 48 iemand
wat deur middel van wanvoorstelling of ’n beloning, hetsy regstreeks of onregstreeks, ’n
207

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ander oorgehaal of probeer oorhaal het om by die benoeming vir hom te stem; 49 iemand wat
nie in die Republiek woon nie; 50 en iemand wat te eniger tyd gedurende die twaalf maande
wat die geregtelike bestuur onmiddelik voorafgegaan het, as direkteur, beampte of ouditeur
van daardie maatskappy opgetree het. 51
Die feit dat daar geen bepalings aangaande kwalifikasievereistes, opleiding of ervaring van
die geregtelike bestuurder in die wet vervat is nie, word beskou as een van die bydraende
faktore tot die lae sukseskoers van geregtelike bestuur. 52
Daar was ook nie van geregtelike bestuurders of likwidateurs vereis om enige professionele
opleiding te ondergaan of ’n lid van ’n professionele liggaam te wees nie. Dit het meegebring
dat daar geen beheer oor die aktiwiteite van nalatige, oneerlike of onbekwame geregtelike
bestuurders uitgeoefen kon word nie; 53 en dit is dus duidelik dat daar bykans geen regulering
van insolvensiepraktisyns in Suid-Afrika geskied het nie. 54
Verder is daar nie voorsiening gemaak vir ’n beperking op die aanstelling van geregtelike
bestuurders as likwidateurs van die maatskappy nie, met die gevolg dat die situasie soos
uiteengesit deur Loubser kon ontstaan, naamlik dat die skuldeisers die geregtelike bestuurder
as likwidateur nomineer en dat daar as gevolg hiervan ’n botsing van belange kon voorkom. 55
4.2 Kwalifikasievereistes ingevolge die 2008-Maatskappywet
In vergelyking met sy voorganger is die 2008-wet ’n groot verbetering ten opsigte van die
praktisyn se kwalifikasies, aangesien die wet wel sekere kwalifikasies vereis. Trouens, in die
wet word daar ’n hele artikel aan die kwalifikasievereistes van die
ondernemingsreddingspraktisyn afgestaan. 56
Die nuwe kwalifikasievereistes behels onder andere dat die persoon wat as reddingspraktisyn
aangestel word, oor ’n goeie naam moet beskik as lid van die regsberoep, of die
rekeningkundige beroep, of besigheidsbestuur, of ’n beroep wat behoudens regulasies deur ’n
regulerende gesag deur die Kommissie vir Maatskappye en Intellektuele eiendom
voorgeskryf word en die nodige lisensie vanaf die Kommissie bekom het. 57 Die persoon moet
verder nie kragtens artikel 162(7) aan ’n proefbevel onderhewig wees nie; 58 nie kragtens
artikel 69(8) gediskwalifiseer wees om as ’n direkteur van die maatskappy op te tree nie; 59
nie enige ander verwantskap met die maatskappy hê wat ’n redelike en ingeligte derde party
sou laat aflei dat die integriteit, onpartydigheid of objektiwiteit van daardie persoon deur
daardie verwantskap in verdenking gebring word nie; 60 en laastens nie verwant moet wees
aan ’n persoon wat ’n verband met die maatskappy het nie. 61
Verder is dit moontlik vir ’n geaffekteerde persoon, dit wil sê iemand wat deur die aanstelling
van die reddingspraktisyn geraak word, om by die hof aansoek te doen om die aanstelling ter
syde te stel. Sodanige aansoek kan gegrond word op die feit dat die praktisyn nie aan die
vereistes soos uiteengesit in artikel 138 voldoen nie, 62 nie onafhanklik van die maatskappy of
sy bestuur is nie, 63 of met inagneming van die maatskappy se omstandighede nie die nodige
vaardighede het nie. 64 Alhoewel laasgenoemde nie as kwalifikasievereiste gestel word vir die
208

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aanstelling van die reddingspraktisyn in artikel 138 nie, word dit volgens Loubser
inderwaarheid as ’n addisionele vereiste by die agterdeur ingesmokkel. 65
Daar behoort ook gelet te word op die feit dat die nuwe bepalings vervat in artikel 138 ook op
regspersone van toepassing is, aangesien artikel 1 van die wet bepaal dat regspersone
ingesluit word by die begrip persoon. 66 Hierdie bepaling verskil dus van die uitsluiting van
regspersone deur die 1973-Maatskappywet in artikel 372(e).
Een van die interessantste vereistes in die 2008-wet is dat die reddingspraktisyn oor ’n goeie
naam moet beskik as ’n lid van die regsberoep, of die rekeningkundige beroep, of
besigheidsbestuursberoep, of ’n beroep wat behoudens regulasies deur ’n regulerende gesag
deur die Kommissie voorgeskryf is. 67 Bradstreet gee egter te kenne dat die lidmaatskap van
sodanige beroep nie noodwendig dui op ’n persoon se vermoë om ’n maatskappy te red nie,
tensy die lidmaatskap as't ware van die vermoëns van die persoon getuig. 68 Daar kan hieruit
afgelei word dat Bradstreet die lidmaatskap van die beroep wil kwalifiseer deur te vereis dat
slegs bevoegde persone in staat behoort te wees om lidmaatskap te bekom.
Die nuwe bepalings maak ook voorsiening daarvoor dat die persoon wat as
ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word, nie as die likwidateur van dieselfde
maatskappy aangestel kan word sou die proses misluk nie. 69 Hierdie bepaling is daarop gerig
om enige botsing van belange te voorkom.
Artikel 138(3) bepaal dat die minister van handel en nywerheid by magte is om regulasies uit
te vaardig wat voorsiening maak vir voorskrifte oor die reddingspraktisyn, insluitende
verskillende minimum kwalifikasies vir verskillende kategorieë maatskappye. 70 Ingevolge die
konsepregulasies kragtens die wet sou die volgende as minimum kwalifikasies geld: In die
geval van ’n maatskappy wat deur die staat besit word, of ’n publieke maatskappy, kan ’n
persoon as ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word indien hy (i) ’n toegelate
prokureur is wat vir minstens tien jaar as sodanig praktiseer, en in daardie tyd oorwegend by
’n kommersiële praktyk betrokke was; 71 (ii) lid is van ’n professionele liggaam wat deel vorm
van die Internasionale Federasie van Rekeningkundiges en al vir tien jaar oorwegend as
sodanig kommersieel praktiseer 72 en ’n goeie naam in daardie liggaam het; (iii) ’n
praktiserende likwidateur of "business turnaround practitioner"is wat vir minstens tien jaar as
sodanig geregistreer is; 73 (iv) ’n erkende graad in regsgeleerdheid, ekonomie of
bestuurswetenskap het met minstens tien jaar ondervinding in besigheidsredding. 74 Die
konsepregulasies bepaal verder dat in die geval van enige ander tipe maatskappy die persoon
wat as die ondernemingsreddingspraktisyn aangestel gaan word, slegs oor vyf jaar se
ondervinding hoef te beskik. 75
Die finale regulasies verwys egter nie pertinent na die kwalifikasies van die praktisyn soos in
die konsepregulasies gevind kan word nie. Inteendeel, die vereistes soos hier bo uiteengesit,
is uit die regulasies verwyder en die finale regulasies maak baie meer staat op die kennis en
vaardigheid van die praktisyn en stel dienooreenkomstig hieroor vereistes.
4.3 Kwalifikasievereistes soos uiteengesit in die UNCITRAL-gids
209

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens die Verenigde Nasies se gids oor die insolvensiereg speel die reddingspraktisyn ’n
sentrale rol:
However appointed, the insolvency representative plays a central role in the effective
and efficient implementation of an insolvency law, with certain powers over debtors
and their assets and a duty to protect those assets and their value, as well as the
interests of creditors and employees, and to ensure that the law is applied effectively
and impartially. Accordingly, it is essential that the insolvency representative be
appropriately qualified and possess the knowledge, experience and personal qualities
that will ensure not only the effective and efficient conduct of the proceedings but
also that there is confidence in the insolvency regime. 76
Die kwalifikasies wat daar van ’n reddingspraktisyn vereis word, hang grootliks af van die
fokus van die insolvensiereg en die vlak van beheer wat deur die reddingspraktisyn
uitgeoefen sal word. 77 By die vasstelling van die kwalifikasievereistes behoort in gedagte
gehou te word dat daar ’n balans moet wees tussen die vasstelling van baie streng vereistes
wat aanleiding gee tot die aanstelling van ’n hoogs gekwalifiseerde persoon, maar wat die
poel van professionele persone drasties verklein, en aan die ander kant kwalifikasievereistes
wat te laag is om die kwaliteit diens wat benodig word, te waarborg. 78
5. Kennis en ondervinding as kwalifikasievereistes
Alhoewel ’n persoon oor al die regte kwalifikasies mag beskik, beteken dit nie dat hy oor die
nodige kennis of ondervinding beskik nie. Bradstreet stem met hierdie stelling saam:"A
person qualified in terms of the Act may still lack the necessary skills or experience for the
job." 79
5.1 Kennis en ondervinding van die geregtelike bestuurder
Sonder dat die 1973-wet 80 enige vereiste met betrekking tot die kennis en/of ondervinding
van die geregtelike bestuurder gestel het, is daar van die geregtelike bestuurder verwag om
oor sekere vaardighede te beskik. Sonder die nodige vaardighede sou dit vir ’n geregtelike
bestuurder onmoontlik gewees het om sy verpligtinge, soos in die wet 81 beoog was, na te
kom.
Ingevolge artikel 433 is daar onder andere van die geregtelike bestuurder verwag om die
bestuur van die maatskappy by die direksie oor te neem, 82 welke verpligting by implikasie
vereis het dat hy oor bestuursvaardighede behoort te beskik. Verder is daar vereis dat hy die
bestuur op ’n wyse moet behartig wat na sy mening die mees ekonomiese en bevorderlike vir
die belange van die lede en skuldeisers is. 83 Hierdie verpligting het op sy beurt vereis dat hy
nie slegs oor bestuursvaardighede moet beskik nie, maar ook dat hy die vaardighede op ’n
goeie ekonomiese grondslag moet behartig. Daar is ook van hom verwag om
rekeningkundige rekords te hou en finansiële jaarstate op te stel. 84 Alhoewel die geregtelike
bestuurder van ’n rekeningkundige kon gebruik maak vir die uitvoering van hierdie plig,
210

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
moes hy steeds oor die nodige kennis ten aansien van rekeningkundige rekords en die lees
daarvan beskik.
Alhoewel daar nie na al die pligte van die geregtelike bestuurder verwys is nie, is dit uit
bostaande duidelik dat hy wel ’n mate van kennis en ondervinding nodig gehad het om sy
verpligtinge te kon nakom.
5.2 Kennis en ondervinding van die ondernemingsreddingspraktisyn
Terwyl kennis en ondervinding by die 1973-Maatskappywet slegs geïmpliseer is, maak die
2008-wet en die regulasies daartoe dit duidelik dat kennis en sekerlik ondervinding ’n groot
rol in besigheidsredding speel.
Die 2008-wet bepaal dat ’n geaffekteerde persoon by die hof aansoek kan doen om ’n bevel
wat die aanstelling van die praktisyn ter syde stel op grond daarvan dat hy nie oor die nodige
vaardighede beskik nie. 85 Verder kan die hof op versoek van ’n geaffekteerde persoon, of uit
eie beweging, die ondernemingsreddingspraktisyn van sy amp onthef indien hy onbevoeg is
om sy pligte uit te voer, 86 of indien hy versuim om die toepaslike mate van sorgsaamheid in
die uitvoering van sy pligte aan die dag te lê. 87 Dit bevestig dat die 2008-wet wel ’n groter
klem plaas op die kennis en ondervinding van die ondernemingsreddingspraktisyn. Volgens
die King III-verslag is dit in die belang van al die rolspelers indien die reddingspraktisyn
bekwaam is. 88
Soos in die geval van die geregtelike bestuurder moet sommige van die vaardighede wat van
die reddingspraktisyn vereis word, uit sy verpligtinge afgelei word. Alhoewel dit nie as
vereiste gestel word dat hy oor sulke vaardighede hoef te beskik nie, word daar geïmpliseer
dat hy ook oor goeie bestuursvaardighede behoort te beskik, aangesien die wet van hom
vereis om die bestuur van die maatskappy oor te neem. 89 Verder is dit ook die praktisyn se
plig om ’n ondernemingsreddingsplan te ontwikkel. 90
Regulasie 126(4) kragtens die wet bepaal ook dat die Kommissie slegs aan ’n
reddingspraktisyn wat die kommissie oortuig dat sy onderrig en ervaring hom behoorlik
toerus om sy funksies as reddingspraktisyn te kan uitvoer, ’n lisensie sal verskaf. 91 Soos blyk
uit die bespreking hier bo, vereis die regulasies kragtens die nuwe wet verder dat die
reddingspraktisyn oor ’n goeie naam moet beskik as lid van die regsberoep, of die
rekeningkundige beroep, of besigheidsbestuursberoep, of ’n beroep wat behoudens regulasies
deur ’n regulerende gesag deur die Kommissie voorgeskryf is. 92 Afhangend van die tipe
maatskappy wat betrokke is, sal die persoon wat as reddingspraktisyn aangestel word, oor óf
vyf óf tien jaar se praktyksondervinding moet beskik.
Die argument kan nietemin geopper word dat die ondervinding wat in die konsepregulasies
vereis is, nie noodwendig verband gehou het met die taak wat verrig staan te word nie.
Bradstreet stel dit tereg as volg:
211

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
These requirements listed in the alternative, do not seem to address the problem:
namely the managerial nature of the role performed by the practitioner, and the
irrelevance of a professional's experience in a closely related, but entirely different
area of expertise. 93
Burdette spreek ook kritiek uit teen die voorgestelde bepalings oor ondervinding. Hy is van
mening dat ’n prokureur wat vir vyf jaar vir sy eie rekening praktiseer, slegs vyf jaar se
ervaring in ’n regsfeer besit. Die aanstelling van sodanige persone sal sekerlik nie voordelig
vir die besigheidsreddingsbedryf in Suid-Afrika wees nie, aangesien die ervaring waaroor die
prokureur beskik, hom nie noodwendig kwalifiseer as ’n besigheidsreddingkenner nie. 94 Hy
maak die aanbeveling dat die ervaring wat vereis word, eerder gerig moet wees op
ondervinding, kwalifikasie, en vaardigheid in die besigheidsfeer. 95 Insgelyks bevel Bradstreet
aan dat daar groter klem op bestuursvaardighede gelê moet word. 96 Volgens Finch bestaan
goeie bestuursvaardighede uit ’n verskeidenheid elemente:"The latter expertise can, in turn,
be disaggregated into expertise regarding such matters as: reroganisation strategies;
operations; marketing; product development and human resources." 97
Die finale regulasies maak voorsiening vir die indeling van maatskappye in groepe, naamlik
klein, medium en groot maatskappye, waarby maatskappye in staatsbesit ingesluit is. 98 Die
regulasies bepaal voorts dat daar ook sekere groepe reddingspraktisyns bestaan, naamlik
junior, 99 ervare 100 en senior praktisyns. 101 Hierdie groepe praktisyns word verder ingedeel by
verskillende groottes maatskappye ten einde aan te dui welke tipe praktisyn die mees gepas
vir ’n spesifieke maatskappy sal wees. So maak die regulasie byvoorbeeld voorsiening
daarvoor dat junior, ervare en senior praktisyns aangestel kan word as reddingspraktisyns vir
klein maatskappye; 102 ervare en senior praktisyns kan aangestel word as reddingspraktisyns
vir ’n mediumgrootte maatskappy, maar ’n junior mag slegs as assistent hier optree; 103 slegs
senior praktisyns mag as reddingspraktisyn vir ’n groot maatskappy of ’n maatskappy in
staatsbesit aangestel word, terwyl junior en ervare praktisyns slegs as assistente hier mag
optree. 104 Die volgende tabel verskaf ’n uiteensetting van die bepalings wat in die regulasies
vervat is.
Klein maatskappy (art.
127(2)(b)(iii))
Medium-maatskappy (art.
127(2)(b)(ii))
Groot maatskappy of
maatskappy in staatsbesit
(art. 127(2)(b)(i))
Junior praktisyns Ervare praktisyns Senior praktisyns
Ervare praktisyns Senior praktisyns Ervare praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Senior praktisyns Junior praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Junior praktisyns (mag egter
slegs assisteer)
Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat die 2008-wet aansienlik meer klem lê op die
ondervinding van die persoon wat as reddingspraktisyn aangestel word en probeer verhoed
212

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dat byvoorbeeld onervare oftewel junior praktisyns aangestel kan word om groot
maatskappye te probeer red.
Die feit dat die wet nou ondervinding vereis op die gebied van besigheidsredding, bring
terselfdertyd sowel ’n verbetering as ’n probleem mee. Aangesien Suid-Afrika nie oor ’n
reddingskultuur beskik nie, maar eerder oor ’n likwidasiekultuur, dra dit vanselfsprekend
daartoe by dat baie min persone oor die nodige vaardighede beskik om hulself as "turnaround
managers" of maatskappydokters te kan beskou. 105
Die vraag kan gevra word of die oplossing vir die bogenoemde probleme nie dalk lê in die
bepaling dat regspersone as reddingspraktisyns mag optree nie. 106 Sodanige oplossing hou
egter ook ’n paar onsekerhede in, aangesien daar verskeie onduidelikhede in die wet
voorkom. Die aanvanklike teks van die wet het in artikel 138(2) bepaal dat ’n persoon of
vereniging van persone as reddingspraktisyns aangestel mag word, maar die
Maatskappywysigingswet 107 het die woorde "of vereniging" uit die wet geskrap. Die
bedoeling hieragter is onduidelik, aangesien dit nie werklik ’n verskil maak nie, omdat artikel
1 van die wet regspersone by die woord persoon insluit. 108 Derhalwe sluit enige bepaling
aangaande die aanstelling van die reddingspraktisyn steeds regspersone in. Verder is dit
belangrik om daarop te let dat die konsepregulasies kragtens die wet spesifiek in regulasie
133(3) voorsiening gemaak het vir die aanstelling van regspersone as reddingpraktisyns. 109
Die finale regulasies het egter die verwysing na regspersone verwyder en daar word dus nou
glad nie meer in die regulasies na regspersone as reddingspraktisyns verwys nie. Nietemin
behoort daar volledigheidshalwe verwys te word na die moontlikheid om regspersone as
reddingspraktisyns aan te stel.
Davis et al. spreek kritiek uit oor die aanstelling van regspersone as reddingspraktisyns omdat
hulle van mening is dat regspersone nie aan die vereistes kan voldoen nie. 110 Hulle bespreek
vervolgens die volgende probleme: Volgens artikel 138(1)(b) mag die persoon wat as
ondernemingsreddingspraktisyn aangestel word, nie kragtens artikel 162(7) aan ’n proefbevel
onderhewig wees nie. 111 Aangesien sodanige bevel slegs teen ’n direkteur van ’n maatskappy
gemaak kan word, wat altyd ’n natuurlike persoon moet wees, is hulle van mening dat dit
onduidelik is hoe hierdie vereiste op regspersone van toepasssing kan wees. 112 Verder vereis
artikel 138(1)(c) dat ’n praktisyn nie ingevolge artikel 69(8) gediskwalifiseer mag wees om
as ’n direkteur van die maatskappy op te tree nie. 113 Soos reeds in die bespreking hier bo
aangedui, mag ’n regspersoon nie as die direkteur van ’n maatskappy aangestel word nie 114
en word dus gediskwalifiseer om as sodanig op te tree. Volgens Davis et al. voldoen ’n
regspersoon dienooreenkomstig nie aan die vereiste soos uiteengesit in artikel 138(1)(c)
nie. 115
Soos reeds genoem, verskaf artikel 1 van die wet ’n definisie van persoon waarby
regspersone uitdruklik ingesluit word. 116 Dié definisie, wat dit in effek moontlik maak vir die
regspersoon om as reddingspraktisyn aangestel te word, is egter direk in stryd met die
bepalings van artikel 138 van die wet. 117 Hierdie twee uiteenlopende bepalings is klaarblyklik
onversoenbaar, aangesien die wet terselfdertyd voorsiening maak vir die aanstelling en
diskwalifisering van regspersone om as reddingspraktisyns op te tree. 18
213

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Bradstreet gee te kenne dat die aanstelling van regspersone as reddingspraktisyns wel nuttig
kan wees in gevalle waar baie groot maatskappye betrokke is en waar die vervanging van ’n
uiters groot bestuur van toepassing is. 119
Soos uit voorgaande bespreking blyk, kan die aanstelling van regspersone as
reddingspraktisyns wel moontlike oplossings in verband met die kennis- en
ondervindingvereiste bied, maar die huidige bepalings daaromtrent is onvoldoende om
regspersone werklik as hulpmiddel aan te wend. 120
5.3 Kennis en ondervinding ingevolge die UNCITRAL-gids
Volgens die Verenigde Nasies se gids oor die insolvensiereg is dit belangrik dat die
insolvensiepraktisyn oor meer as slegs kennis van die reg beskik:
The complexity of many insolvency proceedings makes it highly desirable for the
insolvency representative to be appropriately qualified, with knowledge of the law
(not only insolvency law, but also relevant commercial, finance and business law), as
well as adequate experience in commercial and financial matters, including
accounting. 121
Dit is dus duidelik dat die UNCITRAL-gids bevestig dat ’n praktisyn nie slegs kennis en
ondervinding ten aansien van een betrokke vakgebied moet hê nie, maar ook van ander
relevante vakgebiede wat ook ’n rol kan speel. 122
6. Persoonlike eienskappe as deel van kwalifikasievereistes
Daar word aan die hand gedoen dat ’n reddingspraktisyn noodwendig oor sekere persoonlike
eienskappe moet beskik. In die 1973-Maatskappywet is daar geensins melding gemaak van
enige sodanige persoonlikheidseienskappe wat by die geregtelike bestuurder aanwesig moet
wees nie.
Die 2008-wet verwys wel na sekere persoonlike eienskappe betreffende die
reddingspraktisyn. Ingevolge artikel 130 kan ’n geaffekteerde persoon by ’n hof aansoek
doen om ’n bevel wat die aanstelling van die praktisyn ter syde stel op grond daarvan dat die
praktisyn nie onafhanklik van die maatskappy of sy bestuur is nie. 123 Uit hierdie bepaling kan
daar afgelei word dat die objektiwiteit van die praktisyn van uiterste belang is. Laasgenoemde
word verder benadruk deur die bepalings in artikels 138 124 en 139. 125 Die King III-verslag
waarsku die direksie van ’n maatskappy om daarteen te waak om iemand aan te stel met wie
hulle te bekend is, aangesien dit juis kan lei tot ’n gebrek aan onafhanklikheid. 126 Dit is
volgens die verslag voorts in die belang van al die rolspelers indien die praktisyn
onafhanklik, bekwaam en objektief is, integriteit het en iemand is wat al die betrokkenes se
belange op die hart dra. 127
214

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Regulasie 126(4) van die wet bepaal dat die Kommissie ’n besigheidsreddingslisensie mag
toeken slegs aan ’n persoon wat die Kommissie oortuig het dat hy van goeie karakter en
integriteit is. 128 Of laasgenoemde vereiste prakties moontlik is, is te betwyfel.
Die UNCITRAL-gids verwys ook na die persoonlike eienskappe waaroor ’n
reddingspraktisyn behoort te beskik en beveel aan dat sekere eienskappe deel van die
kwalifikasievereistes moet vorm:
The insolvency law should specify the qualifications and qualities required for
appointment as an insolvency representative, including integrity, independence,
impartiality, requisite knowledge of relevant commercial law and experience in
commercial and business matters. 129
7. Botsende belange
Soos reeds hier bo genoem, is die onafhanklikheid, objektiwiteit en die integriteit van die
reddingspraktisyn van uiterste belang. Dit vorm juis deel van die bepalings wat beoog om te
voorkom dat die praktisyn sy pligte in konflik met sy persoonlike belange uitvoer.
7.1 Die geregtelike bestuurder en botsende belange
Dit het dikwels gebeur dat die geregtelike bestuurder by die mislukking van die
reddingsprosedure aangestel is as die likwidateur van dieselfde maatskappy. Die rede waarom
hierdie verskynsel as ’n botsende belang beskou is, kan as volg verduidelik word:
The fees for liquidation are often higher than the fees for judicial management. This
represents a conflict of interest where a judicial manager or provisional judicial
manager must recommend liquidation and then can apply for the appointment as
liquidator. 130
Aangesien die mislukking van die reddingsproses ’n moontlike groter voordeel vir die
reddingspraktisyn inhou, verdwyn die begeerte om alles moontlik te doen om die maatskappy
te red: "Judicial managers should be encouraged to make a success of judicial management
by providing that judicial managers should not be appointed as liquidators in subsequent
liquidation." 131
Die gebrek aan ’n bepaling ten einde hierdie konflik te vermy, kan ook aangeteken word as ’n
faktor wat bygedra het tot die lae sukseskoers van geregtelike bestuur.
7.2 Die ondernemingsreddingspraktisyn en botsende belange
Dit wil voorkom of die wetgewer die kritiek oor die gebrek aan ’n bepaling betreffende die
moontlike botsende belange van die reddingspraktisyn in die vorige wetgewing in gedagte
gehou het en derhalwe spesifiek daarvoor voorsiening gemaak het in die 2008-wet.
215

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is twee bepalings in die wet wat hierdie onderwerp aanspreek. Die eerste en
belangrikste kan gevind word in artikel 140(4). 132 Hier word voorsiening daarvoor gemaak
dat indien die maatskappy se redding misluk en die maatskappy in likwidasieverrigtinge moet
oorgaan, die reddingspraktisyn nie as die likwidateur van die maatskappy aangestel mag
word nie. 133
Die ander belangrike bepaling vervat in die wet met die doel om enige botsende belange te
probeer verhoed, word gevind in artikel 138(1). Hierdie artikel bepaal dat ’n persoon as
praktisyn aangestel mag word slegs indien hy nie enige verwantskap met die maatskappy het
wat ’n redelike en ingeligte derde party sou laat aflei dat die integriteit, onpartydigheid of
objektiwiteit van daardie persoon deur daardie verwantskap onder verdenking gebring word
nie, 134 of dat hy nie verwant is aan ’n persoon wat ’n verband met die maatskappy het nie. 135
Artikel 139 maak verder spesifiek voorsiening daarvoor dat ’n persoon wat geraak word, die
hof mag nader om ’n praktisyn van sy amp te onthef indien daar botsende belange of ’n
gebrek aan onafhanklikheid by die praktisyn teenwoordig is. 136 Hierdie artikels is duidelik
daarop gemik om enige familiariteit tussen die maatskappy en die praktisyn uit die weg te
ruim en sal derhalwe bydra tot die voorkoming van botsende belange tydens
ondernemingsreddingsverrigtinge.
7.3 Die UNCITRAL-gids en botsende belange
Die Verenigde Nasies se gids oor insolvensie-aangeleenthede bevat ’n hele aantal
aanbevelings met betrekking tot botsende belange. Volgens die gids is dit noodsaaklik vir ’n
insolvensiepraktisyn om aan te dui dat hy onafhanklik optree van gevestigde belange, hetsy
van ’n ekonomiese, familiêre of ander aard. 137
Die insolvensiepraktisyn behoort volgens die gids deur die reg verplig te word om enige
moontlike botsende belange te openbaar, en behoort ook voor te skryf aan wie sodanige
openbaarmaking moet geskied. 138 Die gids stel verder voor dat die reg behoort te spesifiseer
welke omstandighede as botsende belange beskou sal word, asook wat die gevolge sal wees
indien botsende belange wel deur die praktisyn openbaar word, of op ’n latere stadium ontdek
word. 139
In order to enhance the transparency, predictability and integrity of an insolvency
regime, it is desirable that an insolvency law specify the degree of relationship that
gives rise to such a conflict of interest, including specifying those relationships which
will disqualify a person from being appointed. 140
Daar is ’n verskeidenheid omstandighede wat aanleiding tot botsende belange kan gee. Dit
kan voorkom as gevolg van ’n reeks voormalige of bestaande verhoudings met die
skuldenaar, soos ’n besigheidsverhouding met die skuldenaar, ’n verhouding met ’n
skuldeiser van die skuldenaar, ensovoorts. 141
216

8. Gevolgtrekking en samevatting
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat die onderwerp aangaande die
reddingspraktisyn nie ’n maklike een is nie. Die gevolgtrekking wat wel bereik kan word, is
dat hierdie persoon ’n sentrale rol speel in die suksesvolle redding van ’n maatsakppy; maar
die teendeel is natuurlik ook waar, naamlik dat die reddingsproses as gevolg van die
reddingspraktisyn kan misluk.
Die reddingspraktisyn is sekerlik die sleutelfiguur in die nuwe
ondernemingreddingsverrigtinge. Die kwalifikasies en van die bevoegdhede van die praktisyn
is aansienlik gewysig en aangepas met die oog op die verbetering van die 2008-wet se
reddingsmodel.
Wat betref die beheer oor die bestuur van die maatskappy, wil dit voorkom of die nuwe wet
’n daadwerklike verbetering aangebring het. Tydens geregtelike bestuur is die bestuur van die
maatskappy totaal van die direksie weggeneem en was nie net die bestuur van die
maatskappy nie, maar ook die redding daarvan afhanklik van slegs die geregtelike bestuurder.
Die wet maak egter nou voorsiening vir samewerking tussen die praktisyn en die direksie,
met die doel dat laasgenoemde die praktisyn byvoorbeeld behulpsaam kan wees in minder
belangrike bestuursaangeleenthede. Dit is nietemin duidelik dat die 2008-Maatskappywet ’n
definitiewe verskuiwing vanaf die vervangingsbenadering maak, alhoewel die maatskappy
wat ondernemingsredding ondergaan, steeds nie as ’n "skuldenaar in besit" beskou kan word
nie. 142 Volgens die UNCITRAL-gids behoort daar egter duidelike reëls te bestaan oor wat die
direksie en die praktisyn se onderskeie take behels. Artikels 140 en 141 sit die take van die
praktisyn uiteen, terwyl artikel 142 bepaal dat die direksie met die praktisyn moet saamwerk
en hom behulpsaam moet wees. 143 Derhalwe voldoen die 2008-wet aan die riglyne van die
gids in dié verband. Hierdie nuwe benadering kan die maatskappy se kanse op herstel en
sukses grootliks verbeter deurdat die direksie steeds van die minder belangrike
bestuursbevoegdhede hanteer, terwyl die reddingspraktisyn die kans kry om hom op die
redding van die maatskappy toe te spits.
Ten einde die reddingspraktisyn as sleutelfiguur in staat te stel om die redding van die
maatskappy te bewerkstelllig, behoort hy oor sowel sekere kwalifikasies as kennis en
ondervinding te beskik. Die kwalifikasievereistes van praktisyns is daarom ook verbeter.
Waar die vorige wet 144 geen spesiale of algemene vereistes met betrekking tot kwalifikasies
bevat het nie, maak die nuwe wet 145 melding van verskeie vereistes waaraan die praktisyn
moet voldoen. Die regulasies kragtens die wet speel ook ’n belangrike rol met betrekking tot
die kwalifikasievereistes van die reddingspraktisyn en bepaal byvoorbeeld dat wanneer die
kommissie oorweeg of ’n praktisyn van ’n lisensie voorsien moet word, die kwalifikasies van
die praktisyn in ag geneem moet word. 146
Dit wil voorkom of die nuwe bepalings op een lyn is met die UNCITRAL-gids, veral vir
sover dit die balans betref tussen die vasstelling van baie streng vereistes wat aanleiding gee
tot die aanstelling van ’n hoogs gekwalifiseerde persoon, maar wat die poel van professionele
217

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
persone drasties verklein, en aan die ander kant kwalifikasievereistes wat te laag is om die
kwaliteit diens wat benodig word, te waarborg. 147
Kennis en ondervinding is ingevolge die 1973-wet geïmpliseer deur die verpligtinge van die
geregtelike bestuurder. Dit het onder andere bestuursvaardighede en kennis oor
rekeningkundige rekords ingesluit. Die 2008-wet bring weer eens ’n groot verbetering aan
deurdat beide die wet en die regulasies daartoe dit duidelik maak dat kennis en ondervinding
’n groot rol in besigheidsredding speel.
Ingevolge die regulasies word kennis en ondervinding in besigheidsreddingpraktyk vereis. 148
Alhoewel dit ’n groot verbetering daarstel, naamlik dat die praktisyn wat as ’n likwidateur, of
selfs slegs as ’n prokureur, gepraktiseer het, nie aan die vereiste voldoen nie, is daar baie min
persone wat wel aan hierdie vereiste sal kan voldoen. Likwidateurs moet beskou word as ’n
groep persone wat in geen omstandighede as reddingspraktisyns aangestel mag word nie. ’n
Lykbesorger kan immers nie die werk van ’n geneesheer behartig nie. Alhoewel hierdie
bepaling ’n groot verbetering daarstel, gaan daar nie baie persone wees wat wel aan hierdie
vereiste sal kan voldoen nie. Die rede is dat Suid-Afrika nie oor ’n reddingskultuur beskik
nie, maar eerder oor ’n likwidasiekultuur. Dit dra vanselfsprekend daartoe by dat baie min
persone oor die nodige vaardighede beskik om hulself as "turnaround managers"of
maatskappydokters te kan beskou. 149
’n Benadering waaraan oorweging geskenk behoort te word, is die aanstelling van
regspersone as reddingspraktisyns, aangesien hierdie benadering ’n moontlike oplossing kan
bied op die gebied van kennis en ondervinding. Die aanstelling van regspersone as praktisyns
is egter problematies, aangesien die wetsbepalings in dié verband dubbelsinnig en onduidelik
is. Indien ’n regspersoon wel as reddingspraktisyn aangestel mag word, kan die onderskeie
werknemers van die regspersoon oor verskillende vermoëns beskik en kan elk ’n bydra tot die
redding van die maatskappy lewer.
Die nuwe bepalings rakende kennis en ondervinding blyk ooreen te stem met die
UNCITRAL-gids. Dit word bevestig deur die groot klem wat deur die gids op hierdie
eienskapppe geplaas word.
Die persoonlike eienskappe wat van ’n praktisyn verwag kan word, is nie in die 1973-wet
aangespreek nie. Daarteenoor vereis die nuwe Maatskappywet 150 wel sekere persoonlike
eienskappe wat by die praktisyn aanwesig moet wees. Beide die wet 151 en die King-verslag
benadruk die onafhanklikheid oftewel objektiwiteit van die praktisyn. Die regulasies bepaal
verder dat die Kommissie ’n besigheidsreddingslisensie mag toeken slegs aan ’n persoon wat
goeie karakter en integriteit vertoon. 152 Die bepalings in hierdie verband is dus ook besig om
meer op een lyn met die internasionale standaarde te kom. Die UNCITRAL-gids maak dit
duidelik dat integriteit, onafhanklikheid en onpartydigheid eienskappe is wat deel van die
praktisyn se kwalifikasievereistes behoort te wees. 153
Ten einde te verseker dat die praktisyn onafhanklik en onpartydig van die maatskappy is,
bevat die nuwe wet 154 verskeie bepalings wat spesifiek daarop gerig is om ’n botsing van
218

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
belange te vermy. Die belangrikste verbetering op hierdie gebied word in die bepaling gevind
dat die reddingspraktisyn nie as die likwidateur van die maatskappy aangestel mag word sou
die ondernemingsredding misluk nie. 155 Daar het geen sodanige verbod in die vorige
wetgewing bestaan nie. Die gevolg was dat ’n geregtelike bestuurder nie ingestel was op die
redding van die maatskappy nie, maar eerder op die feit dat dit hom/haar finansieel meer sou
baat indien die maatskappy oorgaan in likwidasie en hy/sy as die likwidateur aangestel sou
word. 156 Volgens die UNCITRAL-gids is dit noodsaaklik vir ’n insolvensiepraktisyn om aan
te dui dat hy onafhanklik van gevestigde belange optree, hetsy van ’n ekonomiese, familiêre
of ander aard. 157 Ook op hierdie gebied blyk die nuwe wetgewing op een lyn met die
internasionale standard te wees.
Uit bostaande bespreking blyk duidelik dat die bepalings oor die nuwe
ondernemingsreddingspraktisyn ’n groot verbetering op die gebied van korporatiewe redding
aanbring. Dit is uiters belangrik dat die bes-gekwalifiseerde persone aangestel word as
reddingspraktisyns, juis omdat hierdie persone ’n deurslaggewende rol in die redding van
maatskappye speel en dikwels die grootste bydrae tot die uitkoms van die reddingsprosedure
lewer. Daar behoort egter aandag geskenk te word aan die opleiding van bevoegde persone
ten einde meer persone daar te stel wat wel voldoen aan die vereistes soos in die wet
uiteengesit.
Bibliografie
Davis, D. et al. 2010. Companies and other business structures in South Africa. 2de uitgawe.
Kaapstad: Oxford University Press.
Bradstreet, R. 2010. Exploring the possibility of a composite business rescue practitioner. De
Rebus, September, ble. 48–9.
—. 2010a. The leak in the Chapter 6 lifeboat: Inadequate regulation of business rescue
practitioners may adversely affect lenders' willingness and growth of the economy. South
African Mercantile Law Journal,22(2):195–213.
Burdette, D. 2004. Some initial thoughts on the development of a modern and effective
business rescue model for South Africa (part 2). South African Mercantile Law Journal,
16(3):409–47.
Finch, V. 2005. Control and co-ordination in corporate rescue. Legal Studies: The Journal of
the Society of Legal Scholars,25(3):374–403.
Kinsler, J. 1997. Corporate Insolvency Law in Australia and the United States: uncommon
origins, dissimilar objectives. International Trade and Business Law, 129–52.
Kloppers, P. 1999. Judicial management a corporate rescue mechanism in need of reform?
(10) Stellenbosch Law Review, 417–35.
219

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Lamprecht, C. 2008. Business rescue replacing judicial management: an assessment of the
extent of problems solved. South African Journal of Accounting Research, 22(1):183–196.
Loubser, A. 2004. Judicial management as a business rescue procedure in South African
corporate law. South African Mercantile Law Journal, 16(2):137–63.
—. 2007. Business rescue in South Africa: a procedure in search of a home? Comparative
and International Law Journal of Southern Africa, 40(1):123–39.
—. 2008. The role of shareholders during corporate rescue: Always on the outside looking
in? South African Mercantile Law Journal,20(3):372–90.
—. 2010. The business rescue proceedings in the Companies Act of 2008: concerns and
questions (part 1). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:501–14.
Olver, A.H. 1986. Judicial management - a case for law reform. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins Hollandse Reg, 49(1):84–9.
Rajak, H. en J. Henning. 1999. Business rescue for South Africa. The South African Law
Journal, 116(2):262–87.
Salant, J. 2010. Business rescue operations and the new Companies Act. De Rebus,
Januarie/Februarie,ble. 29–30.
Eindnotas
1 Maatskappywet 71 van 2008.
2 Maatskappywet 61 van 1973.
3
Bradstreet 2010(a):201: "The success of an insolvency regime is heavily dependent on those
who administer it."
4 Finch 2005:385.
5 Loubser 2007:123.
6 Loubser 2007:123.
7 Maatskappywet 61 van 1973: artt. 429 en 430.
8 Maatskappywet 71 van 2008 art. 128(1)(d): "'[O]ndernemingreddingspraktisyn' [beteken] ’n
persoon wat ingevolge hierdie Hoofstuk aangestel is, of twee of meer persone wat
gesamentlik aangestel is, om toesig te hou oor ’n maatskappy gedurende
ondernemingsreddingsverrigtinge en 'praktisyn' het ’n ooreenstemmende betekenis."
220

9 Kloppers 1999:430.
10 Bradstreet 2010(a):199.
11 Bradstreet 2010(a):199.
12 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 5 item 2(l).
13 Kinsler 1997:150; Bradstreet 2010(a):199.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
14 61 van 1973 art. 428(2)(a): "A provisional judicial management order shall contain
directions that the company named therein shall be under the management, subject to the
supervision of the Court, of a provisional judicial manager appointed as hereinafter provided,
and that any other person vested with the management of the company's affairs shall from the
date of the making of the order be divested thereof."
15 Kloppers 1999:430.
16 Kloppers 1999:430.
17 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 166 item (c)17: "There may be,
however, disadvantages to this approach, which include it being used in situations where the
outcome is clearly not likely to be successful or to delay the inevitable with the result that
assets continue to be dissipated and the possibility that the debtor may act irresponsibly and
even fraudulently during the period of control, undermining the reorganization as well as the
confidence of creditors."
18 Kinsler 1997:151: "It may seem counter-intuitive for the management of an insolvent
corporation to be retained during Chapter 11 reorganisation. These are, of course, the same
men and women who ran the company into insolvency."
19 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 166 item (c)17.
20 71 van 2008 art. 140(1)(a).
21 71 van 2008 art. 137(2)(a)–(c): "Tydens ’n maatskappy se ondernemingreddingsverrigtinge
— (a) moet elke direkteur van die maatskappy, behoudens die gesag van die praktisyn,
voortgaan om die funksies van direkteur uit te oefen; (b) het elke direkteur van die
maatskappy ’n plig om enige bestuursfunksie in die maatskappy ooreenkomstig die
uitdruklike opdragte of voorskrif van die praktisyn uit te oefen, tot die mate dat dit redelik is
om dit te doen; (c) bly elke direkteur gebonde aan die vereistes van artikel 75 rakende
persoonlike finansiële belange van die direkteur of ’n verwante persoon."
22
Bradstreet 2010(a):199: "It is not clear whether the words 'in substitution' imply a complete
divestment."
23 King III, Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 13.
24 Bradstreet 2010(a):200.
221

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
25 Bradstreet 2010(a):200; UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 164
item (b)11.
26 Bradstreet 2010(a):200. Die maatskappy word bv. steeds beperk t.a.v. handelinge t.o.v. die
maatskappy se bates.
27 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 164 item (b)11.
28 Bradstreet 2010(a):199.
29 Salant 2010:29–30.
30 Salant 2010:29–30.
31 Bradstreet 2010(a):208.
32 Bradstreet 2010(a):208.
33 2011 5 SA 600 (WCC) (Volksblad, 28 September 2011, bl. 11).
34 Bradstreet 2010(a):208.
35 Rajak en Henning 1999:68.
36 Lamprecht 2008:192: "[J]udicial management has historically been seen as an adjunct to
liquidation, which has led to many professional liquidators being appointed to act as judicial
managers. The objectives and duties of these two functions, however, are diametrically
opposed."
37 Lamprecht 2008:192: "While the judicial manager's objective is to maintain a business with
a view to restoring it to health, a liquidator's objective is to stop trading and to sell assets as
soon as possible.";Olver 1986:86; sien ook Kloppers 1999:424: "While a judicial manager's
objective is to carry on trading to restore the business to prosperity, the liquidator's function
is to stop trading and to sell the assets as quickly as possible."
38 Olver 1986:86; Lamprecht 2008:192.
39 Bradstreet 2010(a):207.
40 Loubser 2008:375.
41 Loubser 2008:375.
42 Bradstreet 2010(a):204.
43 61 van 1973; Rajak en Henning 1999:264.
44 61 van 1973 art. 431(4): "Die bepalings van hierdie Wet met betrekking tot die bewys van
eise teen ’n maatskappy wat gelikwideer word en tot die benoeming en aanstelling van ’n
likwidateur van ’n maatskappy is mutatis mutandis van toepassing met betrekking tot die
222

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bewys van eise teen ’n maatskappy wat onder geregtelike bestuur geplaas is en die
benoeming en aanstelling van ’n geregtelike bestuurder van so ’n maatskappy." Sien ook
Loubser 2004:155.
45 61 van 1973 art. 372(a).
46 61 van 1973 art. 372(d).
47 61 van 1973 art. 372(e).
48 61 van 1973 art. 372(f).
49 61 van 1973 art. 372(g).
50 61 van 1973 art. 372(h).
51 61 van 1973 art. 372(i).
52 Loubser 2004:155.
53 Loubser 2004:156.
54 Loubser 2007:124; Burdette 2004:429.
55 Sien supra n. 36.
56 71 van 2008 art. 138.
57 71 van 2008 art. 138(1)(a) saamgelees met art. 138(2). Dit is interessant om daarop te let
dat die konsepwysigingswet ’n keuse gestel het in art. 138(1)(a) deur tussen subart. (i) en (ii)
die woord "or"aan te bring, maar die finale wysigingswet het die woord verwyder en moet
die afleiding derhalwe gemaak word dat ’n persoon slegs aangestel kan word as
ondernemingsreddingspraktisyn indien hy beide subartikel (i) en (ii) se vereistes vervul.
58 71 van 2008 art. 138(1)(b).
59 71 van 2008 art. 138(1)(c).
60 71 van 2008 art. 138(1)(d).
61 71 van 2008 art. 138(1)(e).
62 71 van 2008 art. 130(1)(b)(i).
63 71 van 2008 art. 130(1)(b)(ii).
64 > 71 van 2008 art. 130(1)(b)(iii).
65 Loubser 2010:507.
223

66 71 van 2008 art. 1: "Persoon: ook ’n regspersoon."
67 71 van 2008 art. 138(1)(a) saamgelees met art. 138(2).
68 Bradstreet 2010(a):205.
69 71 van 2008 art. 140(4).
70 71 van 2008 art. 138(3)(b).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
71 Draft companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(i);
Bradstreet 2010(a):207.
72 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(ii);
Bradstreet 2010:207.
73 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(iii);
Bradstreet 2010:207.
74 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(a)(iv);
Bradstreet 2010:207.
75 Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(2)(b).
76 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)35.
77 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)36.
78 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)37.
79 Bradstreet 2010(a):205.
80 61 van 1973.
81 61 van 1973 art. 433.
82 61 van 1973 art. 433(a).
83 61 van 1973 art. 433(b).
84 61 van 1973 art. 433(f).
85 71 van 2008 art. 130(1)(b)(3).
86 71 van 2008 art. 139(2)(a).
87 71 van 2008 art. 139(2)(b).
88 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 10.
224

89 71 van 2008 art. 140(1)(a).
90 71 van 2008 art. 140(1)(d).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
91 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4): "[T]he
applicant's education and experience are sufficient to equip the applicant to perform the
functions of a business rescue practitioner."
92 71 van 2008 art. 138.
93 Bradstreet 2010(a):207.
94 Burdette 2004:430.
95 Burdette 2004:430: "It is submitted that the criteria should rather be based on experience,
qualifications and expertise within the sphere of business."
96
Bradstreet 2010(a):207: "It is submitted that managerial ability ought to be more prominent
a requirement generally."
97 Finch 2005:385.
98 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(b).
99 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(iii).
100 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(ii).
101 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(2)(c)(i).
102 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
103 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
104 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127(3)-(5).
105 Burdette 2004:429.
106 Bradstreet 2010(a):208; Wet 71 van 2008 art. 1.
107 Companies Amendment Act 3 van 2011.
108 71 van 2008 art. 1.
109
Draft Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 133(3);
Bradstreet 2010(a):48.
110 Davis et al. 2010:241.
111 71 van 2008 art. 138(1)(b).
225

112 Davis et al. 2010:241.
113 71 van 2008 art. 138(1)(c).
114 71 van 2008 art. 69(7)(a).
115 Davis et al. 2010:241.
116 71 van 2008 art. 1.
117 71 van2008 art. 138.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
118 71 van 2008 art. 138(1)(b)–(c) vgl. met art. 138(2); sien ook Bradstreet 2010:49.
119 Bradstreet 2010(a):48: "Provisions for various forms of 'teams' to act as an administrator
or practitioner would certainly be useful in cases involving very big companies, or cases
where a greater displacement of management leaves a single practitioner lacking the capacity
to fulfil a large number of functions at once."
120
Vir ’n diepgaande bespreking van regspersone as reddingspraktisyns sien Bradstreet
2010:48–9.
121
UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 175 item (B)39; sien ook
Burdette 2004:431.
122 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115 vereis "requisite
knowledge of relevant commercial law and experience in commercial and business matters".
123 71 van 2008 art. 130(1)(b).
124 71 van 2008 art. 138(1)(d)-(e).
125 71 van 2008 art. 139(2)(e): "Die hof kan op versoek van ’n geaffekteerde persoon, of uit
eie beweging, ’n praktisyn op enige van die volgende gronde uit die amp onthef:
belangebotsing of gebrek aan onafhanklikheid."
126 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 9.
127 King III Praktyksnotas: Leiding op besigheidsredding 10: "Clearly it would be in the
directors' interest if they were to appoint a person who will be seen by all the affected persons
as an independent, skilled and objective practitioner with integrity that will have all
stakeholders' interests at heart."
128 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4) vereis dat "the
applicant is of good character and integrity".
129 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115.
130 Kloppers 1999:425.
226

131 Kloppers 1999:430.
132 71 van 2008 art. 140(4).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
133 71 van 2008 art. 140(4): "Indien die ondernemingreddingsproses eindig met ’n bevel wat
die maatskappy in likwidasie plaas, mag ’n persoon wat tydens die
ondernemingreddingsproses as praktisyn opgetree het nie as likwidateur van die maatskappy
aangestel word nie."
134 71 van 2008 art. 138(1)(d).
135 71 van 2008 art. 138(1)(e).
136 71 van 2008 art. 139(2)(e).
137 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42: "An essential
element of these personal qualities is that the insolvency representative is able to demonstrate
independence from vested interests, whether of an economic, familial or other nature."
138 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42.
139 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42.
140 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 43.
141 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 43.
142 Bradstreet 2010:200.
143 71 van 2008 artt. 140, 141 en 142.
144 61 van 1973.
145 71 van 2008.
146 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(1)(a).
147 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 174 item (B)37.
148 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 127.
149 Burdette 2004:429.
150 71 van 2008.
151 71 van 2008.
152 Companies regulations pursuant to the Companies Act 71/2008reg. 126(4).
153 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 188 item 115.
227

154 71 van 2008.
155 71 van 2008 art. 140(4).
156 Kloppers 1999:430.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
157 UNCITRAL-dokument Legislative guide to insolvency law 176 item 42: "An essential
element of these personal qualities is that the insolvency representative is able to demonstrate
independence from vested interests, whether of an economic, familial or other nature."
228

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Riglyne om die reg op gelykheid toe te pas
I.M. Rautenbach
I.M. Rautenbach: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Johannesburg
In 1997 het die konstitusionele hof in Harksen v Lane riglyne geformuleer vir die toepassing
van die reg op gelykheid in die Grondwet. Die doel met hierdie artikel is om na 15 jaar weer
hierdie riglyne te bekyk en om aanpassings voor te stel. Riglyne moet sover moontlik deur
almal verstaan word en moet deeglik inskakel met al die ander bepalings van die handves van
regte, insluitend die algemene bepalings wat reël wie deur die regte beskerm word, wie
daardeur gebind word en wat hulle pligte is, en hoe nienakoming van die pligte regverdig kan
word aan die hand van die beperkingsbepalings. Gemeet hieraan het die Harksen-riglyne
sekere gebreke. Dit is uiters moeilik om die Harksen-riglyne te verstaan en toe te pas. Verder
is dit nie goed met die algemene bepalings van die handves geïntegreer nie. Daar word
voorgestel dat die reg op gelykheid aan die hand van die volgende vrae toegepas word:
1. Word die klaer regstreeks of onregstreeks anders as ander mense behandel deur die
reël of optrede wat ondersoek word?
2. Indien dit wel die geval is, waarop kom die differensiasie neer? Is dit:
• onbillike diskriminasie (dit is differensiasie wat die klaer se menswaardigheid
aantas of ’n soortgelyke ernstige gevolg het); of
• gewone differensiasie wat alle differensiasie is wat nie neerkom op onbillike
diskriminasie nie; of
• differensiasie wat in verband staan met regstellende optrede (dit is stappe om
mense te beskerm en te ontwikkel wat benadeel is deur onbillike
diskriminasie)?
3. Kan die differensiasie geregverdig word aan die hand van die algemene
beperkingsbepaling, of waar van toepassing, aan die hand van die bepalings oor
regstellende aksie in artikel 9(2)? Die maatstawwe vir die regverdiging van onbillike
diskriminasie is baie streng; vir ander differensiasies in beginsel baie ligter; en in die
geval van regstellende optrede word die standaard in artikel 9(2) beskryf.
Trefwoorde: algemene beperkingsbepaling; beskermde gedrag en belange; besondere
beperkingsbepalings; bewyslas; billike diskriminasie; differensiasie; diskriminasie; gelyke
waarde van mense; gelykheid; Grondwet artikel 36; Grondwet artikel 9; Grondwet; handves
van regte; klassifikasie; konstitusionele hof; kontrolevlakke; menswaardigheid; onbillike
diskriminasie; ongelykheid; onregstreekse differensiasie; pligte; rasionele verband; reg op
229

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gelykheid; regstellende optrede; regstreekse differensiasie; substantiewe gelykheid; tweefase-benadering.
Abstract
Guidelines for the application of the right to equality
In 1997 the constitutional court in Harksen v Lane formulated guidelines for the application
of the right to equality in the Constitution. The purpose of this article is to review the
guidelines after 15 years and to propose certain adaptations.
Guidelines to apply a right must, as far as possible, be formulated in such a way that they are
both readily understandable and well integrated with the other provisions of the bill of rights,
including the general provisions which contain general rules on who the people and
institutions are who benefit from a right, who the people and institutions are who are bound
by the rights and what their duties in respect of the rights are, and how non-compliance with
the duties may be justified in terms of limitation clauses. Measured against these
requirements the Harksen guidelines are deficient in certain respects. It is very difficult to
understand and apply the Harksen guidelines. The guidelines are also not well integrated with
the general provisions of the bill of rights: considerations relating to the requirements for the
limitation of the right in section 9(1) are considered to form part of the definition of the right;
an incomprehensible distinction is made between “discrimination” and “unfair
discrimination”; limitation considerations have been taken into account to such an extent in
defining unfair discrimination that the usefulness of applying the general limitation clause has
been questioned, etcetera. However, the essence of the court’s views on the meaning of
“unfair discrimination”, namely that “unfair” applies to differentiation that impairs human
dignity or that has a similar serious consequence, is sound and should be retained. The test
underlines the offensiveness of unfair discrimination and the ethos of a bill of rights founded
on human dignity. It also provides a clear basis for the distinction between the first phase of a
bill of rights inquiry, during which the factual infringement of a right is determined and the
second phase, during which justification for the infringement within the framework of the
general limitation clause is investigated.
The following adapted guidelines are proposed:
1. Does the provision or action to which the right applies differentiate directly or
indirectly between people?
1.1 As in the case of all other rights it must be determined whether a complainant is
protected by the right. All natural persons are protected and to the extent that the
rights of juristic persons are affected in a way which is so serious that it can be
compared to the violation of human dignity, juristic persons are also protected against
unfair discrimination.
1.2. As in the case of all other rights it must also be determined whether those who
have allegedly violated the right are bound by the right. The right to equality applies
to all law and binds all organs of state. The nature of the right and the duties which it
imposes are such that the right is capable of being applied to private persons and
230

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
institutions. Section 9(4) contains an explicit provision in respect of unfair
discrimination – no person may discriminate unfairly.
1.3. In the case of direct differentiation the ground for differentiation is formulated in
the measure. In the case of indirect differentiation (generally known as substantive
inequality) the measure either has a differentiating effect without any reference to any
ground of differentiation in its formulation, or it has a differentiating effect on a
ground which is different from the ground that is referred to in its formulation.
2. If there has been differentiation, what kind of differentiation has occurred – is it
unfair discrimination, differentiation that does not amount to unfair discrimination, or
differentiation in terms of affirmative action?
This step is necessary because different limitation standards apply to different forms
of limitation.
2.1 Unfair discrimination is differentiation that impairs human dignity or has a similar
serious consequence. A similar serious consequence usually involves a very serious
violation of another right.
2.2 When a complainant proves that the differentiation was direct or indirect
differentiation on certain grounds, the respondent must prove that the differentiation
does not impair human dignity or does not have a similar serious consequence. These
grounds are race, gender, sex, pregnancy, marital status, ethnic or social origin,
colour, sexual orientation, age, disability, religion, conscience, belief, culture,
language and birth. When complainants cannot prove that the differentiation has been
on any of these grounds, they must also prove that the differentiation impairs human
dignity or has a similar serious consequence.
2.3. Differentiation that does not amount to unfair discrimination is a residual
category – it comprises all differentiations that do not comply with the definition of
unfair discrimination as described in 2.2.
2.4. Differentiation ensuing from affirmative action appears in measures designed to
protect and advance persons or categories of persons disadvantaged by unfair
discrimination.
3. Is it possible to justify the unfair discrimination or other forms of differentiation in
terms of the general limitation clause, or, where applicable in the case of affirmative
action, in terms of the provisions of section 9(2)?
3.1. Because the nature and consequences of unfair discrimination are very serious,
the general limitation clause is applied very strictly. In addition to the existence of a
rational relationship between the differentiation and the purpose of the differentiation,
it is required that the differentiation serves a compelling government purpose and that
it is absolutely essential to differentiate in this way in order to achieve the purpose.
The differentiator is afforded no discretion in respect of alternative ways in which to
achieve the purpose.
3.2. Because the nature and consequences of differentiation that does not amount to
unfair discrimination are less serious, the general limitation clause is applied less
231

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
strictly. It is required mainly that a legitimate government purpose must be pursued
and the differentiation is capable of furthering the purpose (the so-called rational
relationship test). The importance of the purpose of the differentiation and the extent
to which the differentiation could promote the purpose hardly plays any role.
Alternative ways in which to achieve the purpose are usually not considered.
3.3. Although differentiation ensuing from affirmative action may either constitute
unfair discrimination or less serious forms of differentiation, the constitutional court
held that section 9(2) requires that the affirmative measure must assist persons or
categories of persons who have been disadvantaged in the past, that the measure must
advance or protect such persons, and that the measure must reasonably be capable of
promoting equality. These requirements amount to a slightly stricter test than the
rational relationship test (a specific purpose is specified and the differentiation must
“reasonably” be capable of promoting the purpose), but it is less strict than the test for
unfair discrimination.
Keywords: Affirmative action; bill of rights; classification; Constitution; Constitution section
36; Constitution section 9; constitutional court; differentiation; direct differentiation;
discrimination; duties; equal worth of people; equality; fair discrimination; general limitation
clause; human dignity; indirect differentiation; inequality; levels of control; onus of proof;
protected conduct and interests; rational relationship; right to equality; specific limitation
clauses; substantive equality; two-stage approach; unfair discrimination.
1. Inleiding
Ras, geslagtelikheid, geslag, swangerskap, huwelikstaat, etniese of sosiale herkoms, kleur,
seksuele oriëntering, ouderdom, gestremdheid, godsdiens, gewete, oortuiging, kultuur, taal en
geboorte – hierdie menslike hoedanighede en kenmerke word in artikel 9(3) van die
Grondwet van Suid-Afrika van 1996 erken as gronde vir onbillike diskriminasie. Die engtes
waarin mense gedryf word omdat ander hulle op hierdie gronde as minderwaardiges
behandel, was deur die eeue die belangrikste bron van onvergenoegdheid, protes, opstand en
revolusionêre optrede, ook in Suid-Afrika. 1 Ongelykheid wat in wette verorden en deur die
staat afgedwing is, was die mees uitstaande kenmerk van alle Suid-Afrikaanse staatkundige
bedelings wat die oorgangsgrondwet van 1994 vooraf gegaan het. 2 Dit was inderdaad ’n lang
pad tot by artikel 9 van die Grondwet.
Daar sou in die laaste dekade van die vorige eeu geen sprake kon gewees het van ’n
vreedsame, onderhandelde skikking indien daar nie ooreengekom is dat gelykheid een van
die pilare sou wees van die brug waaroor ons van die ou na die nuwe bedeling moet stap nie.
In die formele verklaring van voorneme wat in Desember 1991 na afloop van die eerste sessie
van die Konvensie vir ’n Demokratiese Suid-Afrika (Kodesa I) uitgereik is, het die
deelnemers onderneem om ’n proses aan die gang te sit om ’n grondwet op te stel en in te stel
wat onder andere sal verseker “dat almal universeel-aanvaarde menseregte, vryhede en
burgerlike vryhede, insluitende vryheid van geloof, uitdrukking en vergadering, sal geniet,
beskerm deur ’n verskanste en beregbare handves van regte en ’n regstelsel wat vir almal
gelykheid voor die reg waarborg”. 3 In artikel 1(a) van die huidige Grondwet word “die
232

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bereiking van gelykheid” beskryf as een van die waardes waarop Suid-Afrika gegrond is. Die
reg op gelykheid in artikel 9 van die Grondwet gee praktiese betekenis aan hierdie waarde. 4
Artikel 9 lui:
(1) Elkeen is gelyk voor die reg en het die reg op die gelyke beskerming en voordeel
van die reg.
(2) Gelykheid sluit die volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede in. Ten
einde die bereiking van gelykheid te bevorder, kan wetgewende en ander maatreëls
getref word wat ontwerp is vir die beskerming of ontwikkeling van persone, of
kategorieë persone wat deur onbillike diskriminasie benadeel is.
(3) Die staat mag nie regstreeks of onregstreeks onbillik teen iemand diskrimineer op
een of meer gronde nie, met inbegrip van ras, geslagtelikheid, geslag, swangerskap,
huwelikstaat, etniese of sosiale herkoms, kleur, seksuele geörienteerdheid, ouderdom,
gestremdheid, godsdiens, gewete, oortuiging, kultuur, taal en geboorte.
(4) Geen persoon mag regstreeks of onregstreeks onbillik teen iemand op een of meer
gronde ingevolge subartikel (3) diskrimineer nie. Nasionale wetgewing moet verorden
word om onbillike diskriminasie te voorkom of te belet.
(5) Diskriminasie op een of meer van die gronde in subartikel (3) vermeld, is onbillik
tensy daar vasgestel word dat die diskriminasie billik is.
Kennis oor die reg op gelykheid is vir almal van groot belang. Dit is so omdat almal
potensiële slagoffers van die skending van die reg kan wees. Diskriminerende praktyke
gebaseer op die gronde in artikel 9(3) genoem, is in die meeste gevalle so oud soos die berge
en dit word, soos die berge, dikwels deur die slagoffers gedwee aanvaar as deel van die
natuurlike stand van sake. Die Grondwet se benadering is radikaal anders. Die uitgangspunt
is die gelyke waarde van mense en nie die bestaan van “natuurlike” ongelykhede nie;
niemand hoef ongelykheid te gedoog indien daar geen regverdiging daarvoor bestaan nie.
Elkeen is egter ook ’n potensiële skender van ander se reg op gelykheid. Na eeue se
geïnstitusionaliseerde ongelykheid hier en elders, waardeur andersheid tot ’n afdwingbare
wetmatigheid verhef is, is mense se gelyke waarde dikwels nie die “natuurlike” grondslag
van optrede teenoor almal nie. 5 Natuurlik kan die werklikheid van verskeidenheid en
andersheid nie ontken word nie, en natuurlik is dit so dat feitelik elke regsreël op die een of
ander manier ’n onderskeid tussen mense maak. Nietemin vereis die Grondwet dat met volle
erkenning van verskeidenheid en andersheid 6 elkeen se gelyke waarde as mens respekteer
moet word deurdat die persoon wat differensieer, ten minste moet kan bewys dat sy of haar
optrede ’n wettige doel dien. 7 Menswees is die vertrekpunt, en aan die verskeidenheid van
menswees mag regsgevolge geheg word slegs as daar goeie redes daarvoor bestaan. So word
probeer om rasionaliteit en goeie oordeel te bevorder op ’n gebied waarin irrasionele instinkte
en vooroordele maklik en dikwels botvier. 8 Riglyne oor die toepassing van die reg is dus nie
van belang net om jou reg op gelykheid te beskerm nie, maar ook om jou te help dink oor hoe
jy behoort op te tree sodat jy nie ander se reg op gelykheid aantas nie.
In 1997 het die konstitusionele hof in Harksen v Lane riglyne geformuleer vir die toepassing
van die reg op gelykheid. 9 Die doel met hierdie artikel is om na 15 jaar weer hierdie riglyne
te bekyk. Dit word gedoen na aanleiding van gedagtes oor die vereistes waaraan riglyne vir
die toepassing van ’n reg moet voldoen (paragraaf 2); gedagtes oor hoe die reg op gelykheid
233

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in artikel 9 van die Grondwet vertolk behoort te word binne die raamwerk van bepalings van
die handves wat op alle regte van toepassing is (paragraaf 3); die ontleding van die Harksenriglyne
(paragraaf 4); en voorstelle om die riglyne te verbeter (paragraaf 5). In laasgenoemde
verband het Krüger in 2011 ’n belangrike bydrae gelewer 10 wat in ’n groot mate die
aansporing was om met hierdie bydrae die gesprek oor die riglyne verder te voer.
Die tweede sin van artikel 9(4) bepaal dat nasionale wetgewing verorden moet word om
onbillike diskriminasie te voorkom of te belet. Die Wet op die Bevordering en Voorkoming
van Onbillike Diskriminasie 4 van 2000 is vir dié doel aangeneem. Die wet is van groot
praktiese belang, maar selfs die konstitusionele hof het al opgemerk dat die wet nie ’n
toonbeeld van duidelikheid is nie. 11 Daar is al beweer dat die wet oorgeskryf sal moet word. 12
Die wet se onduidelikheid spruit grotendeels uit die feit dat dit op die Harksen-riglyne
gebaseer is en enige poging om die wet te verbeter, sal dus moet begin met ’n deeglike
heroorweging van die Harksen-riglyne. Die konstitusionele hof se riglyne vir die toepassing
van enige reg en wetgewing wat daarop gerig is om gevolg te gee aan ’n reg, behoort altyd
min of meer op een lyn met mekaar te wees. In hierdie artikel word daar dus op die Harksenriglyne
gekonsentreer en nie op die onduidelikhede in Wet 4 van 2000 nie.
2. Riglyne vir die toepassing van handvesregte
Soos met enige ander aksie werk die meeste mense wat regsbegrippe toepas, graag volgens ’n
plan, dit wil sê: doen eers stap 1 en daarna stap 2 en daarna stap 3, ensovoorts. Riglyne om ’n
reg in die handves van regte toe te pas, is nie “harde” handvesreëls nie. 13 Trouens, sulke
riglyne, werkmetodes of stappe word gewoonlik nie in handveste uitgespel nie. In beginsel
kan elkeen riglyne ontwikkel volgens haar of sy eie voorkeur, gerief, insig en verbeelding.
Dit beteken egter nie dat gedagtewisseling oor riglyne bloot ’n subjektiewe geredekawel hoef
te wees nie. Daar is sowel praktiese as akademiese oorwegings waarom die riglyne van groot
belang is.
Die praktiese oorweging is dat wanneer die hoogste hof oor grondwetlike aangeleenthede
riglyne formuleer vir die toepassing van ’n reg, alle ander howe, alle regspraktisyns en
voornemende regspraktisyns, en lede van die publiek wat wil litigeer, deeglik daarvan kennis
moet neem. Dit verteenwoordig die konstitusionele hof se bril waardeur geskille oor die reg
op gelykheid beoordeel word. Dit is raadsaam om met die voorbereiding van ’n saak deeglik
rekening te hou met hoe die hoogste hof sake verstaan. In hierdie opsig is die hof wat riglyne
formuleer se invloed verreikend en die verantwoordelikheid van die hof ontsaglik groot.
Uit ’n wetenskaplike hoek lewer debatte oor die riglyne ook ’n belangrike bydrae. In ’n 1998vonnisbespreking
van die Harksen-riglyne 14 is sekere stellings van Van Wyk Louw oor
literêre teorie aangehaal wat ook vir die regswetenskap geld en wat verdien om weer herhaal
te word: “Dat alle sistematisering altyd iets voorlopigs aan hom het, is geen beswaar nie:
langs die pad, as ons na sistematiese ordening streef, kan ons werkbegrippe dalk helderder
word.” 15 Louw verklaar ook: “Dit het miskien ook duidelik geword dat die groot
234

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verskeidenheid metodes en eindelose getwis oor die ‘juiste’ metode hulle oorsprong in die
onondersoekte gebruik van sulke sentrale terme het.” 16 Al is riglyne blote hulpmiddels om ’n
gevolgtrekking te maak oor ’n besondere feitestel, weerspieël alle riglyne sekere aannames en
beskouings oor basiese begrippe in die handves wat in die riglyne weerspieël word en oor die
uitwerking wat dit op mense se lewens het en behoort te hê. Dit is oor hierdie basiese
begrippe dat wetenskaplike gesprekke gaan. Die stellings van Van Wyk Louw hier bo
beteken dat dit inderdaad moontlik is om aan die hand van sekere maatstawwe en gewone
logika riglyne vir die toepassing van ’n handvesreg te ontleed, te beoordeel en aanpassings
voor te stel. Die status en invloed van riglyne wat deur die howe ontwikkel en gevolg word,
mag nooit die wetenskaplike gesprek demp nie. In hierdie opsig is die wetenskaplike
verantwoordelikheid ook ontsaglik groot.
In hierdie artikel word twee oorwegings gebruik vir die ontleding van die Harksen-riglyne.
Eerstens moet die riglyne sover moontlik deur almal verstaan word. Die reg as ’n geslote
sisteem wat slegs vir ingewydes toeganglik is, kan in die geval van handveste nie geduld
word nie. Bemagtiging deur kennis van die handvesregte sal ’n hersenskim bly indien die
handves en die riglyne vir die toepassing daarvan ’n skaars kommoditeit is wat slegs deur
kundige regspraktisyns verstaan word wat hulle kennis aan die publiek verkoop en besoldigde
amptenare soos regters, landdroste, aanklaers en wetsopstellers. Om vinniger te kan vorder is
dit soms nodig om ietwat onbereikbare ideale te koester: die doelwit behoort altyd te wees dat
riglyne oor die toepassing van ’n reg sover menslik moontlik so duidelik geformuleer moet
word dat dit tot op die voetsoolvlak van elke stofpad verstaan word. Die Harksen-riglyne is
verstommend ingewikkeld, selfs vir ingewydes. Soos aangetoon sal word, spruit die
ingewikkeldheid hoofsaaklik uit lomp en onlogiese formulering en uit ’n onbeholpenheid om
die bepalings van artikel 9 met die algemene bepalings van die handves van regte te integreer.
Maar soos ook aangetoon sal word, is die “skema” wat artikel 9 ten grondslag lê, redelik
eenvoudig.
Tweedens moet die riglyne vir die toepassing van ’n besondere reg deel vorm van die
raamwerk van die handves as geheel. Daar behoort nie vir elke handvesreg ’n unieke,
afsonderlike stel riglyne ontwikkel te word wat geen verband het met die riglyne vir die
toepassing van ander regte nie. Een van die uitstaande kenmerke van alle handveste is die feit
dat die gewaarborgde regte altyd min of meer met mekaar oorvleuel in die sin dat meerdere
regte dikwels dieselfde individuele gedrag en belange beskerm. 17 Omdat verskillende regte
dikwels op dieselfde situasie toegepas kan word, kan uiteenlopende metodes om hulle toe te
pas tot onnodige litigasie-opportunisme en onnodige koste aanleiding gee. Verder bevat die
Suid-Afrikaanse handves van regte, afgesien van 26 bepalings oor afsonderlike regte, 18
sekere algemenebepalings oor die draers van die regte, oor die persone en instansies wat deur
die handves gebind word en hulle pligte, oor die afdwinging van die regte, oor uitleg van die
handves, en oor die beperking van regte. 19 Hierdie algemene bepalings vorm die patroon
waarbinne riglyne vir die afsonderlike regte ontwikkel moet word. Die mate waarin die
algemene beginsels in ’n spesifieke stel riglyne geïntegreer word, is dus ’n belangrike
maatstaf vir die beoordeling van riglyne.
235

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Uiteraard kan daar oor die betekenis van die algemene bepalings meningsverskille bestaan,
en sulke meningsverskille sal ook lei tot verskille oor die besonderhede van die riglyne vir
die toepassing van ’n reg. Daarom is dit nodig om deurlopend hieroor gesprek te voer. In
hierdie verband verklaar Van Wyk Louw ook:
’n Werklike versoening van botsende standpunte kan alleen plaasvind as daar eers
deurgedring word tot op die punt waar die verskillende metodes uitmekaar loop; as
hulle uitgangspunte, veronderstellings en konsekwensies helder aan die lig gebring is;
as hulle begrippe so presies omskryf is as wat in ons soort ondersoek moontlik is. 20
In die volgende paragraaf word die “uitgangspunte en veronderstellings” verduidelik wat vir
die ontleding van die Harksen-riglyne in paragraaf 4 gebruik word.
3. Die reg op gelykheid binne die raamwerk van die algemene bepalings van die handves
In die algemeen behels die toepassing van enige handvesreg dat vasgestel moet word of ’n
persoon of instansie wat deur die reg gebind word, iets gedoen of versuim het om te doen wat
daarop neerkom dat ’n plig ingevolge die reg teenoor die draer van ’n reg nie nagekom is nie
en, indien wel, of daar regverdiging bestaan vir die nienakoming van die plig. Nie al hierdie
aspekte is behandel in die Harksen-riglyne nie. Dit is nie noodwendig ’n punt van kritiek teen
die riglyne nie. Die feit dat ’n klaer die draer van die reg is en die beweerde oortreder (veral
as dit ’n staatsinstelling is) deur die reg gebind word, is in die meeste gevalle so voor die
hand liggend dat dit ’n hof nie verkwalik kan word indien hy hierdie punte nie uitdruklik in
die skema oorweeg nie.
Om ’n volledige prentjie van die raamwerk te gee, word al die elemente soos dit vir die reg
op gelykheid geld, kortliks hier genoem. Hierdie elemente is die vertrekpunte vir die
kommentaar op die Harksen-riglyne in die paragrawe wat daarna volg.
3.1 Die belange wat deur die reg op gelykheid beskerm word
Elke reg in die handves van regte beskerm sekere belange en optredes van individuele mense;
die staat en ander mense het die plig om hulle op ’n bepaalde manier teenoor die beskermde
gedrag en belange te gedra. Selfs wanneer die formulering van sekere regte slegs na die
beskermde gedrag en belange, of slegs na die pligte, verwys, moet die element wat nie
uitdruklik beskryf is nie, steeds bepaal word om die betrokke regte behoorlik te kan toepas.
Die rede is dat wanneer ’n reg slegs gedrag en belange beskryf, die manier waarop die plig
nie nagekom word nie, deel is van die “aard en omvang van die beperking” wat volgens die
algemene beperkingsbepaling in artikel 36 in aanmerking geneem moet word; en omgekeerd,
selfs wanneer ’n reg slegs pligte beskryf, is die uitwerking van die nienakoming van die plig
op die beskermde gedrag en belange ook ’n aspek van die “omvang van die beperking”
waarop gelet moet word. ’n Verwysing na die feitelike beperking van ’n reg is dus dieselfde
as om te sê dat ’n grondwetlike plig wat uit die reg spruit, nie nagekom is nie. Hiervan word
die vraag onderskei of daar regverdiging bestaan vir die feitelike beperking, oftewel die
236

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
nienakoming van die plig. 21 (Om vir doeleindes van die eerste fase van ’n handvesondersoek
vas te stel of ’n handvesreg feitelik beperk is, word, anders as in die deliktereg, 22 nie ’n
onderskeid gemaak tussen onregmatigheid na aanleiding van positiewe optrede wat spruit uit
die aantasting van ’n reg, en onregmatigheid na aanleiding van ’n late wat spruit uit die
nienakoming van ’n regsplig nie. Selfs wanneer slegs die beskermde gedrag of belange in ’n
reg beskryf word (byvoorbeeld “menswaardigheid”, “liggaamlike en psigologiese integriteit”,
“privaatheid” of “meningsuiting”), is daar ’n grondwetlike plig op diegene wat deur die reg
gebind word om nie deur hulle doen óf late die beskermde gedrag en belange te benadeel nie;
en selfs wanneer slegs ’n plig uitgespel word, het die nienakoming van die plig deur enige
doen of late ’n uitwerking op die beskermde gedrag en belange. 23 Of die ’n doen of ’n late die
beperking veroorsaak het, bewerkstellig is deur ’n doen of ’n late,kan deel vorm van die
“aard van die beperking” wat ingevolge artikel 36(1)(c) in ag geneem moet word wanneer
oorweeg word of die beperking geregverdig kan word.)
Artikel 9 beskryf nie die beskermde belang nie. Soos in paragraaf 3.2 hier onder aangetoon
word, beskryf die artikel pligte. Nietemin moet daar ook duidelikheid bestaan oor wát deur
die reg op gelykheid beskerm word. Soos hier onder verduidelik word, is die onderskeid
tussen onbillike diskriminasie enersyds en differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie
neerkom nie andersyds, hoofsaaklik gebaseer op hoe die beskermde belang geraak word.
Die reg op gelykheid beskerm die gelyke menslike waarde van elke mens. Mense is gelyk
omdat hulle almal (ingevolge artikel 10) menswaardigheid het en omdat hulle almal die
draers van al die ander handvesregte is. Omdat die reg op gelykheid “gelyke waarde”
beskerm, is dit streng gesproke nie ’n reg op formele gelyke behandeling nie. Die reg word
beperk deur álle handelinge wat “gelyke waarde” misken. Dit sluit optrede in wat mense
dieselfde behandel, maar wat gebaseer is op “normaliteit”-standaarde waaraan sekere mense
as gevolg van aangebore eienskappe en kenmerke nie kan voldoen nie, of waaraan hulle om
bepaalde redes (soos die uitoefening van byvoorbeeld hulle regte op vrye assosiasie en
gewetens- en geloofsvryheid) nie wíl voldoen nie. Ongelykheid wat spruit uit formele gelyke
behandeling staan algemeen bekend as substantiewe ongelykheid. 24
3.2 Die pligte wat spruit uit die reg op gelykheid
Die pligte wat uit die reg spruit, word in artikels 9(1), 9(3) en 9(4) beskryf. (Artikel 9(2), wat
handel oor regstellende optrede, verplig niemand om sulke stappe te doen nie, maar stel dit
bo alle twyfel dat regstellende optrede wat aan sekere vereistes voldoen, nie ongrondwetlik is
nie. 25 ) Artikel 9(1) bevat ’n algemene verbod op ongelyke behandeling, terwyl artikel 9(3) en
artikel 9(4) ’n verskyningsvorm daarvan, naamlik onbillike diskriminasie, verbied. 26
Differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie, is ’n tipiese res-kategorie. Wat
dit insluit, hang af van wat onder “onbillike diskriminasie” verstaan word – en juis oor die
betekenis van “onbillike diskriminasie” het die konstitusionele hof in die Harksen-saak ’n
belangrike bydrae gelewer. 27 Die enigste doel met die tref van die onderskeid tussen onbillike
diskriminasie, differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie, en differensiasie
237

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
binne ’n regstellende raamwerk, is om die algemene beperkingsbepaling verskillend op die
drie gevalle toe te pas.
3.3 Die reg op gelykheid en die algemene beperkingsbepaling
Die Suid-Afrikaanse handves van regte het ’n algemene beperkingsbepaling wat enersyds die
beginsel beklemtoon dat geen reg in die handves ’n absolute reg is nie, maar andersyds ook
die beginsel bevat dat alle beperkings van regte aan sekere vereistes moet voldoen. Indien
beperkings nie aan die vereistes voldoen nie, is hulle ongeldig. Die algemene
beperkingsbepaling is op alle regte van toepassing en dus ook op die nienakoming van die
pligte ingevolge die reg op gelykheid. 28
Dit is kenmerkend van die algemene beperkingsbepaling dat die toets vir ’n geregverdigde
beperking van regte in vae en algemene terme geformuleer word. In artikel 36 is die toets dat
die feitelike beperking (die nienakoming van die plig) “redelik en regverdig moet wees in ’n
oop en demokratiese gemeenskap gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid”. Dit
is nie ’n swakheid in die Suid-Afrikaanse handves nie, want sover bekend is daar geen
algemene beperkingsbepaling in enige ander grondwet of enige beperkingsmaatstawwe wat
elders deur die howe ontwikkel is wat duideliker en meer spesifiek is nie. Die Suid-
Afrikaanse bepaling is wel uniek in die sin dat dit die eerste algemene beperkingsbepaling is
wat uitdruklik aandui dat daar sekere faktore is wat in aanmerking geneem moet word
wanneer die algemene toets toegepas word, naamlik die aard van die reg, die belangrikheid
van die doel van die beperking, die aard en omvang van die beperking, die verhouding tussen
die beperking en die doel, en minder beperkende maniere om die doel te bereik. 29 Die
oorweging van die faktore is egter ook niks nuuts nie, want hierdie faktore speel bewustelik
of onbewustelik in alle nasionale en internasionale stelsels ’n rol wanneer die geldigheid van
feitelike beperkings van regte oorweeg word. 30 Die faktore is op sigself nie toetse nie en hulle
insluiting dui daarop dat artikel 36 nie ’n enkelvoudige toets met een enkele standaard vir die
beperking van regte voorskryf nie. Die oorweging van die faktore maak dit moontlik om
binne die raamwerk van die algemene toets verskillende standaarde te ontwikkel vir
verskillende regte, vir verskillende oogmerke met beperkings en vir verskillende vorme van
beperking. Dit is dus verkeerd om te verklaar dat artikel 36 slegs “’n streng toets”, of slegs
“’n ligte toets” of slegs “iets tussenin” stel. 31 Die samehang van die faktore bepaal die
strengheid van die toets wat in ’n besondere geval gebruik word. Een van die beste maniere
om hierdie feit te illustreer, is juis aan die hand van die toepassing van die algemene
beperkingsbepaling op die verskillende vorme van differensiasie wat in artikel 9 onderskei
word. 32
Soos reeds hier bo gestel, raak die onderskeid tussen onbillike diskriminasie en differensiasie
wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie, 33 by uitstek die manier waarop die algemene
beperkingsbepaling toegepas moet word. Dat die erns van die gevolge van ’n differensiasie
die maatstawwe bepaal waarvolgens bepaal word of die differensiasie toelaatbaar is, blyk ook
duidelik uit die Amerikaanse reg, waarin drie vlakke van kontrole onderskei word. Vir
doeleindes van hierdie artikel kan nie volledig op al die verskille en ooreenkomste tussen die
238

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Suid-Afrikaanse en Amerikaanse stelsels ingegaan word nie, maar die volgende skema van
Weaver en andere gee ’n goeie aanduiding van hoe die standaarde ten opsigte van die drie
vlakke van kontrole in Amerika verskil: 34
Standard of review Quality of government
interest
Relationship between
classification and goal
Rational basis scrutiny Rational basis Reasonably related
Intermediate scrutiny Important Substantially related
Strict scrutiny Compelling Narrowly tailored
Binne die raamwerk van die toepassing van die Suid-Afrikaanse handves speel die aard van
die reg wat beperk word en die aard en omvang van die beperking ’n belangrike rol wanneer
die regverdiging vir die beperking van regte oorweeg word. 35 Dit is faktore wat ’n bydrae
lewer om te bepaal hoe lig of streng die standaard moet wees wat op ’n beperking toegepas
moet word. In S v Bhulwana v Gwadiso verklaar die konstitusionele hof:
[T]he Court places the purpose, effects and importance of the infringing legislation on
one side of the scales and the nature and effect of the infringement caused by the
legislation on the other. The more substantial the inroad into fundamental rights, the
more persuasive the grounds of justification must be. 36
“More persuasive” beteken dat die toets waaraan die beperking moet voldoen om toelaatbaar
te wees, “moeiliker/strenger” is as wanneer die ingryping minder ernstig is.
In paragraaf 2 word dit gestel dat die riglyne vir die toepassing van ’n besondere reg deel
moet vorm van die raamwerk van die handves as geheel, en die reg op gelykheid is geen
uitsondering nie. Die manier waarop die algemene beperkingsbepaling toegepas word, is die
grondslag van die volgende stellings oor die toepassing van die algemene beperkingsbepaling
op onbillike diskriminasie en ander vorme van differensiasie.
Onbillike diskriminasie het veel ernstiger gevolge as ander differensiasies. Die implikasie is
dat die algemene beperkingsbepaling veel strenger op onbillike diskriminasie as op minder
ernstige vorme van differensiasie toegepas moet word. Omdat die aard en omvang van die
gevolge van onbillike diskriminasie baie ernstig is (die aantasting van menswaardigheid of ’n
vergelykbare ernstige gevolg), 37 word die beperkingsbepaling baie streng toegepas. Behalwe
dat vereis word dat daar ’n rasionele verband tussen die beperking en die doel moet bestaan,
word groot gewig geheg aan die belang van die doel met die beperking. Dit moet ’n uiters
belangrike doel wees wat dringend bevorder moet word (’n “compelling purpose” volgens die
Amerikaners, byvoorbeeld die bekamping van ’n dodelike siekte wat die dood van miljoene
kan veroorsaak), en die differensiasie moet ongeveer die enigste manier wees waarop die doel
bereik kan word. ’n Uiters beperkte (indien enige) diskresie word verleen ten opsigte van die
alternatiewe maniere om die doel te bereik 38 (dit is wat die Amerikaners met “narrowly
tailored” bedoel). Uiteraard is dit ’n baie streng toets hierdie en sal respondente waarskynlik
239

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
nie maklik ’n hof kan oortuig van die regverdigbaarheid van die onbillike diskriminasie nie.
Dit is egter soos dit hoort, soos trouens ook in die geval van ander sensitiewe regte soos die
reg op lewe in artikel 11, die reg op menswaardigheid in artikel 10 en die verbod op wrede,
onmenslike of vernederende behandeling en straf in artikel 12(1)(d).
Die kategorieë van differensiasie wat met die oog op ontwikkeling van standaarde gemaak
word, behoort egter nooit as waterdigte kategorieë en die standaarde as rigied standaarde
beskou te word nie. Situasies wat in die praktyk kan voorkom, volg nie altyd patrone wat
inpas by bestaande klassifikasies nie. Dit is onvermydelik dat daar ook met die ontwikkeling
van kategorieë en standaarde ’n mate van vloeibaarheid moet wees. Diskriminasie wat nie op
onbillike diskriminasie neerkom nie, kan soveel verskillende vorme aanneem dat die gevolge
van sommiges ernstiger as die gevolge van ander kan wees. Om dit billik te kan hanteer, moet
daar ook standaarde toegepas kan word wat tussen die rasionele-verband-toets in sy
eenvoudigste vorm en die streng toets vir onbillike diskriminasie val. Ook in die
Amerikaanse reg is daar alreeds vir ’n geruime tyd ’n ontwikkeling om eerder na standaarde
op ’n glyskaal te verwys as na twee of drie afgebakende kontrolevlakke. Alhoewel die
glyskaal-benadering nog steeds nie algemeen in die Amerikaanse howe gevolg word nie, is
die volgende aanhaling deur Gunther 39 uit die minderheidsuitspraak van regter Marshall in
San Antonio School Disctrict v Rodriguez besonder insiggewend vir ons doeleindes:
The Court apparently seeks to establish [that] equal protection cases fall into one or
two neat categories which dictate the appropriate standard of review – strict scrutiny
or mere rationality. But the Court’s [decisions] defy such easy categorization. A
principled reading of what this Court has done reveals that is has applied a spectrum
of standards in viewing discrimination allegedly violative of the Equal Protection
Clause. This spectrum clearly comprehends variations in the degree of care with
which the Court will scrutinize particular classifications, depending, I believe, on the
constitutional and societal importance of the interest adversely affected and the
recognized invidiousness of the basis upon which the particular classification is
drawn. 40
Die formulering van sommige regte het bepalings wat die algemene beperkingsbepaling
kwalifiseer deur strenger of ligter vereistes te stel, of wat in sommige gevalle bloot aspekte
van die algemene bepaling herhaal. Omdat sulke bepalings inderdaad te doen het met die
beperking van die betrokke regte, kan hulle besondere beperkingsbepalings genoem word. 41
Besondere beperkingsbepalings kom dikwels in die formulering van regte voor in die vorm
van sekere algemene begrippe, soos die vereistes in artikel 12(1)(a) dat niemand se vryheid
“arbitrêr en sonder gegronde rede” ontneem mag word nie, en in artikel 25(1) dat geen wet
“arbitrêre” ontneming van eiendom mag magtig nie, en in artikel 33(1) dat elkeen geregtig is
op administratiewe optrede wat “redelik” is. (Elke keer wanneer dit die howe en skrywers
ontgaan dat die toepassing van baie van hierdie begrippe vereis dat beperkingsoorwegings in
ag geneem word, sukkel dit maar.) Nietemin kan hieroor nie veralgemeen word sodat die
blote gebruik van ’n algemene begrip altyd sou dui op ’n besondere beperkingsbepaling nie.
Daar moet elke keer bepaal word watter rol die algemene begrip speel met die toepassing van
die betrokke reg. Soos hier onder aangetoon word, kan aan die begrip onbillik in die
240

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uitdrukking “onbillike diskriminasie” in artikel 9(3) ’n betekenis geheg word wat niks te doen
het met beperkingsoorwegings nie. 42 Dit is dus nie ’n besondere beperkingsbepaling nie.
3.4 Die twee-fase-benadering wanneer die skending van handvesregte ontleed word
In die heel eerste uitspraak wat die konstitusionele hof gelewer het, S v Zuma, 43 word
verklaar dat die beperking van regte in twee fases ondersoek word. Die twee fases staan
onder andere in verband met die ligging van die bewyslas in handveslitigasie. Gedurende die
eerste fase word vasgestel of die reg feitelik aangetas is, dit wil sê, of die vermeende skender
van die reg as ’n persoon of instansie wat deur die reg gebind word, nie die pligte wat daaruit
spruit nagekom het nie. Die bewyslas is in hierdie fase op diegene wat beweer dat
handvesregte aangetas is. Indien daar wel ’n feitelike aantasting was, word tydens die tweede
fase aan die hand van die beperkingsoorwegings bepaal of daar regverdiging vir die feitlike
aantasting was. Tydens hierdie fase rus die bewyslas op diegene wat beweer dat daar wel
regverdiging was. 44 Artikel 9(5) bevat ’n besondere bewyslasreëling ten opsigte van onbillike
diskriminasie. Daarvolgens word diskriminasie op enige van die gronde uitdruklik genoem in
artikel 9(2) geag onbillike diskriminasie te wees, tensy diegene wat na bewering onbillik
gediskrimineer het, kan bewys dat die differensiasie in die besondere geval nie voldoen aan
die vereistes vir onbillike diskriminasie nie. Wanneer daar differensiasie was op enige ander
grond moet die beswaarmaker ook bewys dat die differensiasie op onbillike diskriminasie
neerkom.
Daar bestaan goeie redes vir die bewyslasreëling binne die twee-fase-benadering. Diegene
wat nie hulle grondwetlike pligte ingevolge die handvesregte nakom nie, moet kan bewys dat
daar regverdiging vir hulle optrede is. Daar kan nie van die potensiële slagoffers verwag
word om nadat hulle bewys het dat hulle regte feitelik beperk is, ook nog redes aan te voer
waarom hulle nie benadeel moes word nie. Dit is moeilik om redes te bedink waarom diegene
wat die reg van ander beperk die voordeel van die twyfel moet kry oor die vraag of hulle
optrede hoegenaamd enige wettige doel dien. Vir die afwyking in artikel 9(5) van die
normale bewyslasreëling bestaan daar ook ’n goeie historiese rede. Deur die eeue is
menswaardigheid in so ’n mate op die gronde genoem in artikel 9(3) aangetas dat
redelikerwys aanvaar kan word dat differensiasie op daardie gronde wel so ’n gevolg het. Dit
is nie onbillik om van die respondent in hierdie gevalle te verwag om die teendeel te bewys
nie.
Die twee-fase-benadering is gebaseer op die veronderstelling dat dit moontlik is om ’n
onderskeid te maak tussen ’n ondersoek om vas te stel of ’n plig wat uit die reg spruit, nie
nagekom is nie en ’n ondersoek of daar aan die hand van beperkingsbepalings regverdiging
vir die nienakoming van die plig bestaan. Die klem val hier op die aard van die ondersoeke,
dit wil sê, die verskillende vrae waarop antwoorde gesoek word en nie op die faktore wat in
ag geneem moet word om die antwoorde te vind nie. Regter Sachs beweer in Coetzee v
Government of the RSA, Matiso v Commanding Officer Port Elizabeth Prison dat die twee
fases so oorvleuel dat hy eerder “a holistic value-based and case oriented framework” sou
wou gebruik. 45 Hy het geen oortuigende redes aangevoer waarom die oorvleueling van feite
241

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
wat in albei fases ’n rol speel, die onderskeid onwerkbaar maak nie. Die feitelike beperking
word byvoorbeeld vasgestel in die eerste fase en in die tweede fase moet weer gekyk word
hoe ernstig die ingryping was om dit te kan opweeg teenoor die redes wat vir die beperking
aangevoer word.
Dit is inderdaad moontlik om ’n onderskeid te maak. In die eerste fase gaan dit oor wie wat
aan wie gedoen het en in die tweede fase oor die redes vir die optrede en die aanvaarbaarheid
daarvan. Indien ’n handves van regte ’n algemene beperkingsbepaling bevat wat op alle regte
van toepassing is, en daar na aanleiding daarvan ’n twee-fase-benadering gevolg word, sal
daar baie goeie gronde aangevoer moet word wanneer van hierdie patroon afgewyk word
deur oorwegings ter regverdiging van die beperking van ’n reg oor te plaas na die beskrywing
van die gedrag en belange wat deur die reg beskerm word of na die beskrywing van die pligte
wat uit die reg spruit. Indien dit lukraak en op groot skaal sonder goeie rede plaasvind, kan
die algemene beperkingsbepaling uiteindelik hoog en droog sit sonder enige werk om te
doen.
4. Die Harksen-riglyne
Die Harksen-riglyne lui in Afrikaans soos volg: 46
(a) Differensieer die bepaling tussen mense of kategorieë mense? Indien wel, bestaan
daar ’n rasionele verband tussen die differensiasie en ’n geldige owerheidsdoel?
Indien nie, is daar ’n skending van artikel 8(1) [van die oorgangsgrondwet, en dus
artikel 9(1) van die Grondwet]. Selfs indien daar ’n rasionele verband is, mag die
differensiasie nogtans neerkom op onbillike diskriminasie.
(b) Kom die differensiasie neer op onbillike diskriminasie? ’n Antwoord hierop vereis
dat ’n twee-fase-benadering gevolg word:
(i) Eerstens: Kom die differensiasie neer op “diskriminasie”? Indien die differensiasie
op ’n gespesifiseerde grond [soos in artikel 9(3) beskryf] is, is dit diskriminasie.
Indien dit nie op ’n gespesifiseerde grond is nie, hang die vraag of die differensiasie
op diskriminasie neerkom daarvan af of die differensiasie, objektief beskou, gebaseer
is op hoedanighede en kenmerke wat die potensiaal het om die fundamentele
menswaardigheid van persone as mense aan te tas of om hulle negatief op ’n
soortgelyke ernstige wyse te raak.
(ii) Indien die differensiasie neerkom op “diskriminasie”, moet bepaal word of dit
“onbillike diskriminasie” uitmaak. Indien bepaal word dat dit op ’n gespesifiseerde
grond plaasvind, word onbillikheid vermoed. Indien op ’n ongespesifiseerde grond,
moet die onbillikheid deur die klaer bewys word. Die toets vir onbillikheid
konsentreer hoofsaaklik op die uitwerking van die differensiasie op die klaer en ander
persone in sy of haar omstandighede.
242

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Indien aan die einde van hierdie ondersoek bevind word dat die differensiasie nie onbillik is
nie, is daar geen skending van artikel 8(2) [van die oorgangsgrondwet, en dus artikel 9(3) van
die Grondwet] nie.
(c) Indien bevind word dat die diskriminasie onbillik is, moet besluit word of die
bepaling regverdig kan word ingevolge die beperkingsbepaling [naamlik artikel 33
van die oorgangsgrondwet, en dus artikel 36 van die Grondwet].
Met hierdie uiteensetting moet die faktore gelees word wat volgens die hof in aanmerking
geneem moet word wanneer die uitwerking van die differensiasie vir die doeleindes van stap
(b)(ii) bepaal word. Hulle is: (i) die posisie van die klaers in die gemeenskap, of daar
historiese patrone van benadeling bestaan en of daar differensiasie was op ’n grond in artikel
9(3) genoem; (ii) die aard en die doel van die diskriminerende maatreël of bevoegdheid; en
(iii) met behoorlike inagneming van (i) en (ii) en enige ander relevante oorweging, die mate
waarin die regte en belange van die klaers geraak word deur die diskriminerende behandeling
en of dit gelei het tot ’n aantasting van hulle menswaardigheid of hulle op ’n soortgelyke
ernstige manier geraak het. 47
Krüger (2011) se breë beskrywing van riglyne is dat dit begin met ’n rasionaliteitsondersoek,
dan volg ’n onbillike-diskriminasie-ondersoek, en dit eindig met ’n beperkingsondersoek. Sy
konsentreer op drie aspekte van die riglyne, naamlik eerstens die verskynsel dat die riglyne
die verbreking van artikel 9(1) en artikel 9(3) deurmekaar behandel: sy meen dat dit onnodig
is; tweedens die rol wat menswaardigheid speel: sy meen dat menswaardigheid steeds ’n
sentrale rol behoort te speel; en derdens die rol van die algemene beperkingsbepaling in die
geval van onbillike diskriminasie: sy stel in die plek van ’n twee-fase-benadering ’n holistiese
“fairness-cum-justification”-ontleding voor. 48 In die bespreking hier onder word enkele ander
aspekte ook bekyk.
4.1 Die hantering van differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie in stap
(a)
In stap (a) van die Harksen-riglyne word vasgestel of daar ’n verbreking van artikel 9(1) is.
Daarvoor moet volgens die hof twee stappe gedoen word, naamlik eerstens of die maatreël of
optrede differensieer en indien wel, of die differensiasie rasioneel verbind kan word met ’n
wettige owerheidsdoel.
In die eerste gedeelte is die algemene plig om nie mense se gelyke waarde te misken nie ter
sprake. Alle differensiasies kom neer op ’n nienakoming van die plig. Omdat haas alle
“maatstawwe” en “norme” differensieer, 49 lyk dit met die eerste oogopslag na ’n verregaande
stelling. Daar kan egter nie genoeg beklemtoon word dat die blote feit dat ’n plig ingevolge
’n handvesreg nie nagekom is nie, hoegenaamd nie beteken dat die optrede ongrondwetlik
was nie: die nakoming van plig kan geregverdig word indien dit voldoen aan die algemene of
besondere beperkingsbepalings. Differensiasie word verbied slegs as daar geen regverdiging
daarvoor bestaan nie. Die feit dat differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom
243

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
nie, sonder veel probleme regverdig kan word, beteken nie dat daar ook in sulke gevalle
regverdiging vir die optrede moet bestaan nie.
In die tweede gedeelte word die rasionele-verband-toets toegepas. Die rasionele-verbandtoets
kom in sy eenvoudigste vorm 50 daarop neer dat daar ’n geldige doel moet wees en dat
dit denkbaar moet wees (vandaar die “rasionele” in die term) dat die differensiasie iets moet
kan bydrae tot die bereiking van ’n geldige doel. Daar word nie vereistes gestel in verband
met die waarskynlikheidsgraad dat die beperking die doel sal bevorder, of die omvang van
die bydrae om die doel te bereik, of die belangrikheid van die doel, of die beperking van die
diskresie om te kies tussen alternatiewe wat almal die doel kan bevorder nie. Die rasioneleverband-toets
is heel duidelik ’n toets aan die hand waarvan ’n beperking regverdig kan
word. Dit bevat ooglopend elemente van die algemene beperkingsbepaling: dit het te doen
met die doel van die beperking (soos vermeld in artikel 36(1)(b)) en met die verhouding
tussen die beperking en die doel (soos vermeld in artikel 36(1)(d)). Die bestaan van ’n
rasionele verband tussen die beperking en ’n wettige doel is ’n basiese vereiste vir die
beperking van alle regte en vir alle vorme van differensiasie. In Law Society of South Africa v
Minister of Transport is die volgende gesê:
It is significant that one of the relevant factors listed in section 36 is the “relation
between the limitation and its purpose”. This is so because the requirement of
rationality is indeed a logical part of the proportionality test. It is self-evident that a
measure which is irrational could hardly pass muster as reasonable and justifiable for
purposes of restricting a fundamental right. 51
In sy eenvoudigste vorm kan die rasionale-verband-toets die enigste toets wees, byvoorbeeld
wanneer die beperking nie ingrypend is nie, soos wat die geval is met differensiasie wat nie
op onbillike diskriminasie neerkom nie, of wanneer die doel van die beperking van so ’n
dwingende belang is dat die owerheid ’n wye diskresie gegee moet word om die bedreiging te
af te weer en te bekamp (soos wanneer ’n oorlog uitbreek of ’n dodelike epidemie losbars).
Die toets kan egter aangevul word om dit strenger te maak (“the scrutiny is heightened” is die
Engelse uitdrukking) wanneer ’n uiters belangrike reg (soos die regte op lewe en
menswaardigheid) geraak word en die beperking baie ingrypend is (soos in die geval van
onbillike diskriminasie). Die strenger toetse wat dan gestel word, behels dat die doel
waarvoor die beperking gestel word, ’n belangrike, dwingende doel moet wees, dat dit min of
meer seker moet wees dat die doel bevorder sal word en dit nie net waarskynlik is dat dit kan
gebeur nie, en die afwesigheid van alternatiewe maniere waardeur die doel bevorder kan
word.
Hierdie patroon word nie deur die konstitusionele hof in sy gelykheidsbeslissings erken nie.
Die hof beskou die rasionale-verband-toets as deel van die definisie van die reg in artikel 9(1)
en nie as deel van die regverdiging vir die nienakoming van die grondwetlike plig nie. Dit is
daarom ook nie vreemd dat die hof in stap (a) glad nie verwys na die toepassing van
beperkingsbepalings nie. Indien alles wat die beperkingsbepaling veronderstel is om te doen,
afgehandel word gedurende die eerste fase, is daar inderdaad geen ruimte vir die toepassing
daarvan in ’n daaropvolgende fase nie. ’n Praktiese gevolg hiervan is dat die bewyslas ten
244

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
opsigte van die bestaan al dan nie van ’n rasionele verband op die persone rus wat kon bewys
het dat hulle gedifferensieerd behandel is. Hulle moet bewys dat daar geen geldige doel vir
die respondent se optrede is nie, en ás daar een was, dat die differensiasie nie die doel sou
bevorder nie. Al is differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie, nie ’n
“ernstige” beperking van regte nie, kan moeilik aan regverdiging vir hierdie situasie gedink
word. Waarom moet persone aan die ontvangkant van differensiasies, wat gewoonlik
onkundig is oor die binnewerkinge van die diskrimineerder se besigheid, verduidelik dat die
diskrimineerder geen goeie rede gehad het om hulle anders te behandel nie, of as daar goeie
redes was, dat die differensiasie nie die doel kan bevorder nie? Is die instansie of persoon wat
differensieer, nie veronderstel om selfs in die geval van klein, geykte differensiasietjies ten
minste darem te weet waarom hulle ’n bepaalde aksie uitvoer nie? Sou die staatsadministrasie
belemmer word as hulle moet antwoord op die vraag: “Waarom doen julle dit?” Is die
beginpunt van inisiatiewe om ons uit die groewe van eeue oue diskriminerende denk- en
aksiepatrone te kry nie om te vereis dat ons al ons differensiërende optredes moet kan
verantwoord nie? Eerder as in ’n skuif van die bewyslas, kan simpatie met die alledaagse,
onvermydelike diskriminasietjies neerslag vind in die voor die hand liggende redes wat
daarvoor aangevoer kan word, dit wil sê, binne die raamwerk van die twee-fase-benadering
tot die beperking van regte.
In die Harksen-riglyne is die toepassing van die rasionele-verband-toets ’n belangrike punt
waar die toepassing van artikel 9(1) en artikel 9(3) oorvleuel. Die rasionele-verband-toets is
inderdaad ook deel van die strenger toets wat in die geval van onbillike diskriminasie
toegepas word. Indien daar geen rasionele verband is vir doeleindes van artikel 9(1) nie, sal
daar uiteraard ook nie een bestaan vir doeleindes van onbillike diskriminasie in artikel 9(3)
nie. Alhoewel die hof in die eerste sinne van stap (a) slegs na die rasionele-verband-toets
verwys, verklaar die hof in die laaste gedeelte dat stap (b), wat handel oor onbillike
diskriminasie, volg slegs indien bevind word dat daar wel ’n rasionele verband was. Indien
daar nie ’n rasionele verband is nie, word die ondersoek vir die doeleindes van sowel artikel
9(1) as artikel 9(3) nie verder gevoer nie. Dit is inderdaad nie ’n onlogiese redenasie nie.
Soos hier bo gestel, is die differensiasie wat in artikel 9(1) verbied word, egter ’n reskategorie:
dit bestaan uit alle differensiasie wat nie op onbillike diskriminasie neerkom nie.
Daar kan dus geargumenteer word dat dit meer sin maak om eers te ondersoek of ’n
differensiasie die besondere verskyningsvorm onbillike diskriminasie uitmaak, en indien dit
nie die geval is nie, dan eers vas te stel of dit as gewone diskriminasie nie voldoen aan die
rasionele-verband-toets nie. Indien daar onbillike diskriminasie was wat nie aan die algemene
beperkingsbepaling voldoen nie, is dit onnodig om te ondersoek of daar ook ongrondwetlike
gewone differensiasie vir die doeleindes van artikel 9(1) was. Stappe (a) en (b) kan dus
omgeruil word. Die hof het dit alreeds in 1998 begin doen. In National Coalition for Gay and
Lesbian Equality v Minister of Justice verklaar die hof dat ’n ondersoek kan begin met die
vraag of daar onbillike diskriminasie was. 52 Alhoewel dit uit ’n praktiese oogpunt beskou
waarskynlik nie belangrik is watter stap eerste gedoen word nie, is dit wel belangrik dat die
rasionele-verband-toets ook ’n rol moet speel wanneer die ondersoek begin met ’n oorweging
van artikel 9(3). 53 Dit lyk of die hof se beskouing dat die rasionele-verband-toets deel vorm
245

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die definisie van die reg in artikel 9(1), en dus nie ’n beperkingsoorweging is nie, die hof
beïnvloed het om te verklaar dat die rasionele-verband-toets nie toegepas hoef te word
wanneer vir onbillike diskriminasie as ’n eerste stap getoets word nie. In National Coalition
for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice verklaar die hof dat “(t)he stage [in which
a] rational connection inquiry [is undertaken] would be clearly unnecessary in a case in which
a court holds that the discrimination is unfair and unjustifiable”. 54 Hierdie stelling is
verwarrend. Die bestaan van ’n rasionele verband tussen ’n regmatige doel en ’n
differensiasie is ’n vereiste vir alle gevalle waarin die reg op gelykheid beperk word, afgesien
daarvan of die ondersoek ingevolge artikel 9(1), 9(2) of 9(3) gedoen word.
4.2 Die onderskeid tussen “diskriminasie” en “onbillike diskriminasie” in stap (b)
In stap (b) van die Harksen-riglyne word ’n onderskeid gemaak tussen “diskriminasie” en
“onbillike diskriminasie”. “Diskriminasie” is volgens die hof differensiasie op ’n grond wat
uitdruklik beskryf word in artikel 9(3) of op ander gronde indien die differensiasie die
potensiaal het om mense se menswaardigheid aan te tas of hulle op ’n soortgelyke ernstige
manier kan raak. “Onbillike diskriminasie” is volgens die hof differensiasie op ’n grond
uitdruklik beskryf in artikel 9(3) of op ’n ander grond. In laasgenoemde geval word gefokus
op die uitwerking van die diskriminasie op die klaer en ander persone in soortgelyke
omstandighede. Die uitwerking word gemeet deur drie sake in ag te neem, naamlik (i) die
posisie en weerloosheid van die klaer in die gemeenskap; (ii) die aard en doel van die
gesagsuitoefening deur die verweerder; en (iii) met inagneming van (i) en (ii) of daar regte en
belange van die klaers geraak is énof daar ’n aantasting van menswaardigheid of soortgelyke
ernstige gevolge was. 55
Volgens Wesson is die Kanadese howe se hantering van die reg op gelykheid in die Kanadese
handves van regte al beskryf as “overly complex, indeterminate and unpredictable, while the
role of [the general limitation clause in] section 1 has effectively been eviscerated”. 56 Hierdie
stelling is ook waar van die konstitusionele hof se beskrywing van hoe “diskriminasie” en
“onbillike diskriminasie” onderskei moet word.
Die konstitusionele hof het nie in die Harksen-saak of in enige uitspraak daarná verduidelik
wat die doel van die onderskeid tussen “diskriminasie” en “onbillike diskriminasie” is nie, dit
wil sê watter praktiese gevolge geheg moet word aan die kategorie “diskriminasie” nie.
Artikel 9(3) verbied slegs onbillike diskriminasie, dit verwys nie na “diskriminasie” nie.
Logies soos dit mag klink dat die teenkant van onbillike diskriminasie “billike diskriminasie”
is, is daar nie in die bepaling enige verwysing na so ’n kategorie nie. In die riglyne wat in
hierdie artikel voorgestel word, word die uitgangspunt gebruik dat differensiasie wat nie
onbillike diskriminasie is nie, differensiasie is wat ingevolge óf artikel 9(1) óf artikel 9(2)
hanteer moet word. Die hof verklaar in stap (b)(i) dat differensiasie op ander gronde as die
gronde in artikel 9(3) genoem, diskriminasie uitmaak indien dit menswaardigheid kan aantas
of soortgelyke ernstige gevolge het, maar in die geval van onbillike diskriminasie in stap
(b)(ii) word verklaar dat die ander gronde bewys moet word met verwysing na die uitwerking
246

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die differensiasie. Watter uitwerking? Weer eens speel die uitwerking op
menswaardigheid of ander soortgelyke gevolge die deurslaggewende rol.
In haar ontleding van die Harksen-riglyne verklaar Krüger dat die verwarring wat hierdie
twee kategorieë veroorsaak, daaraan toegeskryf kan word dat artikel 9(3) nie slegs ’n lys van
gronde vir onbillike diskriminasie bevat nie, maar steeds nog die algemene begrip “onbillike
diskriminasie” behou. 57 Dit lyk of sy van mening is dat daar geen verwarring sou wees indien
artikel 9(3) slegs ’n lys van gronde, of slegs ’n algemene verwysing na onbillike
diskriminasie, sou bevat nie. Dit is egter te betwyfel of die lys gronde in artikel 9(2) die bron
van die verwarring kan wees. Die lys gronde wat in artikel 9(3) beskryf word, is nie ’n
geslote lys, dit wil sê ’n lys wat die enigste gronde vir onbillike diskriminasie uitmaak, nie.
Artikel 9(3) verbied onbillike diskriminasie op enige grond, “met inbegrip van” die 16 gronde
wat genoem word, en die artikel bepaal dat of die differensiasie nou op ’n grond is wat
uitdruklik genoem word en of dit nou op ’n ander grond is, die differensiasie onbillike
diskriminasie moet wees en dus moet voldoen aan die vereistes wat die hof vir onbillike
diskriminasie stel (soos hier onder in paragraaf 4.3 bespreek). Gelees saam met artikel 9(5) is
die enigste praktiese doel van die lys van gronde om ’n spesiale bewyslasreëling te tref: die
las om te bewys dat differensiasie op daardie gronde nie onbillike diskriminasie is nie, berus
by die verweerder, terwyl die las om te bewys dat differensiasie op enige ander grond
“onbillike diskriminasie” is, berus by die klaer. Selfs differensiasie op die gronde in artikel
9(3) genoem is dus nie sonder meer onbillike diskriminasie nie – differensiasie op daardie
gronde moet ook voldoen aan die vereistes vir onbillike diskriminasie en daardie vereistes is
dat die differensiasie menswaardigheid moet aantas of soortgelyke ernstige gevolg moet hê. 58
Die lys faktore in artikel 9(3) is dus nie ’n lys van gevalle wat “afwyk” van die “normale”
nie. Inteendeel, dit beskryf hoedanighede en kenmerke waaraan geen regsgevolge geknoop
behoort te word nie, tensy die differensiasie geregverdig kan word. 59 Terselfdertyd beteken
die begrip onbillike diskriminasie as ’n oop substantiewe begrip dat daarmee gereken word
dat nuwe gronde vir onaanvaarbare differensiasie moontlik reeds bestaan of later kan
ontwikkel. Hierdie benadering kom neer op wat deesdae in Westerse regsfilosofiese kringe
postkategoriale “Gleichheit und Differenz” genoem word. 60
Alhoewel die hof nog steeds in sy jongste beslissings oor onbillike diskriminasie die
Harksen-riglyne volledig aanhaal, speel die verwarrende onderskeid tussen “diskriminasie”
en “onbillike diskriminasie” vir alle praktiese doeleindes gelukkig nie meer ’n rol nie. 61 Soos
hier bo aangetoon, kan differensiasie wat nie onbillike diskriminasie is nie, beskou word as
differensiasie wat beoordeel moet word volgens artikel 9(1) of artikel 9(2). Dit is nie sonder
meer grondwetlik nie, want dit moet voldoen aan die rasionele-verband-toets. Dit skep
oneindige verwarring om dit te beskou as “billike diskriminasie” wat kwansuis iets anders is
as differensiasie wat deur artikel 9(1) gedek word.
4.3 Die toets vir onbillike diskriminasie in stap (b) en die aanvullende uiteensetting
247

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Onbillike diskriminasie is volgens die Harksen-riglyne differensiasie wat menswaardigheid
aantas of ’n soortgelyke ernstige gevolg het, en of dit wel die geval is, word bepaal aan die
hand van ’n aantal faktore wat die hof in aanmerking neem en wat hier onder genoem word.
Soos aan die begin van paragraaf 4 gestel, is hierdie faktore: (i) die posisie van die klaers in
die gemeenskap, of daar historiese patrone van benadeling bestaan en of daar differensiasie
was op ’n grond in artikel 9(3) genoem; (ii) die aard en die doel van die diskriminerende
maatreël of bevoegdheid; en (iii) met behoorlike inagneming van (i) en (ii) en enige ander
relevante oorweging, die mate waarin die regte en belange van die klaers geraak word deur
die diskriminerende behandeling en of dit gelei het tot ’n aantasting van hulle
menswaardigheid of hulle op ’n soortgelyke ernstige manier geraak het.
Is hierdie faktore addisionele gronde naas die aantasting van menswaardigheid of soortgelyke
ernstige gevolge, of is dit faktore wat kan help om te bepaal of daar aantasting van
menswaardigheid of soortgelyke ernstige gevolge is? Om die volgende redes word aan die
hand gedoen dat dit nie addisionele selfstandige gronde is nie:
(i) In punt (b)(ii) van die riglyne word dit gestel dat die toets vir onbillikheid hoofsaaklik
konsentreer op die “uitwerking” van die differensiasie. Die historiese patrone van benadeling
is inderdaad die rede waarom sekere gronde in artikel 9(3) gelys word, maar uit artikel 9(3)
en (5) blyk dit dat hierdie patrone en gronde die grondslag is van ’n vermoede van
onbillikheid wat weerlê kan word. Wanneer iets weerlê kan word, gee daardie iets nie die
deurslaggewende antwoord op die vraag of daar onbillike diskriminasie was nie.
(ii) Vir sover onbillikheid volgens die hof bepaal word hoofsaaklik deur na die onbillikheid te
kyk, is dit uiters moeilik om te sien hoe die doel waarvoor die maatreël getref is, ’n
selfstandige grond vir onbillikheid kan wees, of selfs watter bydrae dit kan lewer om die
uitwerking van die maatreël te bepaal. Dit is waarskynlik die mees opvallende fout in die
Harksen-riglyne. Uit die formulering van hierdie faktor deur regter Goldstone in die
Harksen-saak blyk glashelder dat die hof daarmee die regverdiging van die uitwerking van
die maatreël (welke regverdiging ten opsigte van alle ander regte ’n tweede-faseaangeleentheid
is) as deel beskou van die vraag of daar onbillike diskriminasie is:
If its purpose is manifestly not directed, in the first instance, at impairing the
complainants in the manner indicated above, but is aimed at achieving a worthy and
important societal goal, such as, for example equality for all, this purpose may,
depending on the facts of the particular case, have a significant bearing on the
question whether complainants have in fact suffered the impairment in question. 62
Terwyl die oorsaak vir die mistasting so opvallend is, is dit nie besonder moeilik om die fout
reg te stel nie: die belangrikheid van die doel van die feitelike beperking (onbillike
diskriminasie) moet oorweeg word wanneer artikel 36 daarop toegepas word. Daar kan
moeilik aanvaar word dat ’n openlike fout in die riglyne wat maklik reggestel kan word, as
deel beskou moet word van ’n leerstuk oor die toepassing van die reg op gelykheid wat
heeltemal afwyk van die patroon wat vir alle ander regte geld.
248

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(iii) Die laaste addisionele faktor, naamlik “die mate waarin die regte en belange van die
klaers geraak word deur die diskriminerende behandeling en of dit gelei het tot ’n aantasting
van hulle menswaardigheid of hulle op ’n soortgelyke ernstige manier geraak het”, is
ooglopend slegs ’n herhaling van die algemene toets oor die aantasting van menswaardigheid
of ’n soortgelyke ernstige gevolg.
Daar was baie kommentaar op die aantasting van menswaardigheid as ’n toets vir die
aanwesigheid van onbillike diskriminasie. Die verskillende standpunte word deeglik deur
Krüger bespreek. 63 Dit is onnodig om die besonderhede van al die standpunte hier te herhaal.
Daar kan met Krüger se nuttige samevatting volstaan word:
The criticism of the dignity-centered analysis has been varied, and ranged from
criticising the court for constructing a baseless core for the equality right, to depriving
the equality right of proper meaning. The main contentions raised against the
approach involve the individualistic nature of the dignity-centered approach which
denies the complexity and intersection of the inequalities in society and the inability
of this approach to facilitate transformation and thus to overcome systematic
inequalities which are pervasive in South African society. 64
In hierdie debatte word byna sonder uitsondering slegs gekonsentreer op die aantasting van
menswaardigheid as ’n toets vir onbillike diskriminasie. Dit kan die indruk laat ontstaan dat
die aantasting van menswaardigheid die enigste oorweging is. Dit is natuurlik nie so nie. Die
hof verwys ook na “soortgelyke ernstige gevolge”, en alhoewel “die aantasting van
menswaardigheid” en “soortgelyke ernstige gevolge” alternatiewe is, bestaan daar tog ’n
verband tussen hulle wat moontlik lig kan lig werp op die probleme met menswaardigheid.
Die uitdrukking “of ’n soortgelyke ernstige gevolg” is egter ook omstrede. 65 Die
konstitusionele hof het self nog nie die uitdrukking verduidelik of op groot skaal toegepas
nie. In Pretoria City Council v Walker 66 word verklaar dat die praktyk om inwoners van
blanke woongebiede vir uitstaande belasting en diensteheffings te vervolg, maar nie inwoners
van swart woongebiede nie, ’n uitwerking het wat net so ernstig is as die aantasting van
menswaardigheid. In Mvumvu v Minister of Transport bevind die hof sonder verwysing na
die aantasting van menswaardigheid dat die beperking van sekere derdepartyversekeringseise
tot R25 000 van persone wat openbare vervoer gebruik in artikel 18 van die Wet op
Padongelukke 56 van 1996 (soos dit gelui het voor die wysiging deur Wet 19 van 2005), ’n
uiters ingrypende uitwerking gehad het en op onbillike diskriminasie neergekom het. Die hof
verduidelik dat die perk van R25 000 dikwels nie eers die mediese koste sou dek nie en dat in
die geval van ongeskiktheid om te werk, die perk so laag was dat die slagoffers nie eers
basiese lewensnoodsaaklikhede soos kos en skuiling sou kon bekostig nie. 67
Skrywers ignoreer meestal die uitdrukking, en ’n regter wat ’n mede-outeur was van die
uitspraak waarin die uitdrukking vir die eerste keer voorgekom het, 68 verklaar later dat die
uitdrukking ingevoeg is om ’n eenparige uitspraak te kon lewer, dat dit ’n “obfuscatory
qualification” is en dat “[o]ne can but hope that it will, with the passage of time, become an
anachronism”. 69 Krüger stem saam. Sy meen dat die toets om praktiese redes laat vaar moet
word en dat ’n uitgebreide menswaardigheidskriterium die enigste oorweging moet wees. 70
249

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ek stem nie saam nie. Die feit dat ’n maatstaf uiters selde gebruik word, beteken nie dat dit
laat vaar moet word nie. Uit die volgende uiteensetting van die samehang tussen die reg op
gelykheid en alle ander regte, insluitende die reg op menswaardigheid, blyk dat die
moontlikheid dat ’n differensiasie wat “’n gevolg het wat net so ernstig is soos die aantasting
van menswaardigheid” op onbillike diskriminasie kan neerkom, inderdaad deel behoort te bly
van die ondersoek.
Klassifikasie is onvermydelik deel van verreweg die meeste maatreëls wat handvesregte
beperk. Dit is gewoonlik van toepassing op sekere mense en nie op ander nie, en selfs
wanneer dit vir almal geld, kan dit verskillende gevolge vir verskillende mense hê. 71 Omdat
die meeste beperkings van ander regte dus differensieer, kan hulle gewoonlik ook uit die
hoek van die reg op gelykheid ondersoek word. Verder lyk dit onvermydelik dat wanneer ons
differensiasies moet indeel om te bepaal hoe streng die algemene beperkingsbepaling
toegepas moet word, die uitwerking van die differensiasie, en by uitstek die uitwerking op die
gedrag en belange wat deur ander regte beskerm word, ’n fokuspunt sal wees. Dit is deel van
die aard en omvang van ’n beperking wat volgens artikel 36(1)(c) in aanmerking geneem
moet word en in die Harksen-riglyne word die reg op menswaardigheid in hierdie verband
uitgesonder.
Volgens die Harksen-riglyne is ’n differensiasie wat die reg op menswaardigheid aantas,
prima facie onbillike diskriminasie. Dit is deel van die historiese werklikheid dat
differensiasie menswaardigheid, in enige populêre of wetenskaplike sin van die woord, kan
aantas. Dit is eintlik ondenkbaar om in die Suid-Afrikaanse konteks aan onbillike
diskriminasie as ’n vorm van differensiasie met baie ernstige gevolge te dink sonder om aan
die aantasting van menswaardigheid te dink. Om die begrip menswaardigheid uit die toets vir
onbillike diskriminasie te verwyder omdat dit byvoorbeeld te vaag is om toe te pas, kom
daarop neer dat die insluiting van die reg op menswaardigheid in artikel 10 van die handves
in twyfel getrek word. 72
Die reg op menswaardigheid in artikel 10 beskerm die inherente waarde wat mense het bloot
omdat hulle mense is. 73 Dit beskerm die waarde wat geheg word aan menswees. Die reg
word geskend deur alle optrede waardeur mense soos goed of diere behandel word. 74 Krüger
is korrek met haar waarneming en aanbevelings dat stereotipering, vernedering, vooroordeel,
marginalisering, onderdrukkende gesagvershoudings en ’n negatiewe selfbeeld almal
verskynsels is wat sterk daarop kan dui dat menswaardigheid aangetas is. 75 Die aantasting
van menswaardigheid as ’n bewys van die bestaan van onbillike diskriminasie kan nie laat
vaar word nie.
Maar wat dan van die uitdrukking “of ’n soortgelyke ernstige gevolg”? In ’n sekere sin
beskerm al die regte in die handves eienskappe en kwaliteite wat tipies “menslik” is en
daarom word dikwels beweer dat menswaardigheid die hoeksteen van alle ander regte is.
Dit is inderdaad so dat ’n beperking van enige ander reg ook kan neerkom op aantasting van
die reg op menswaardigheid. 76 Daar is trouens regte, byvoorbeeld die reg op lewe en die
verbod op wrede, onmenslike en vernederende straf en slawerny, waarvan die aantasting
250

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
altyd sal neerkom op die aantasting van die reg op menswaardigheid. Maar daar is inderdaad
ook talle ander regte waarvan die aantasting met die aantasting van menswaardigheid kan
oorvleuel, maar nie noodwendig altyd wel oorvleuel nie. Menswaardigheid word gewoonlik
nie aangetas deur die beperking van die reg op bewegingsvryheid deur verkeersreëls, of van
die reg op eiendom deur belastingheffing, of van die reg op administratiewe geregtigheid
deur klein prosedurele afwykings of die versuim om redes vir ’n beslissing te gee nie, 77 of
van kinders se reg op meningsuiting as die juffrou vir hulle opdrag gee om stil te bly wanneer
sy praat nie.
Dit lyk dus of die uitdrukking “of ’n ander soortgelyke ernstige gevolg” as die aantasting van
menswaardigheid in die Harksen-riglyne deur ’n maatreël wat op direkte of indirekte wyse
differensieer, vertolk kan word om hoofsaaklik te dui op die aantasting van ander regte wat so
ingrypend is dat dit net so ernstig is as die aantasting van menswaardigheid. Alhoewel die
ernstige aantasting van ander regte gewoonlik sal oorvleuel met die aantasting van
menswaardigheid, kan die moontlikheid nie uitgesluit word dat daar gevalle kan wees waarin
daar om die een of ander rede besluit word dat menswaardigheid nie aangetas is nie, maar dat
die differensiasie nietemin so ’n ingrypende uitwerking op ander regte gehad het dat dit as
onbillike diskriminasie beskou moet word. Die feit dat dit onwaarskynlik is dat so iets sal
gebeur, is nie genoeg rede om dit nie as ’n moontlikheid te behou nie. 78
Volledigheidshalwe kan gemeld word dat die streng standaarde wat in die VSA gestel word
vir sogenaamde “strict scrutiny”, ook geld vir klassifikasies waaruit die aantasting van
“fundamentele regte” spruit, en hierdie regte sluit al die regte in wat uitdruklik in die handves
gewaarborg word. 79
’n Verdere rede waarom “ander soortgelyke ernstige gevolge as die aantasting van
menswaardigheid” as deel van die kriteria behou behoort te word, is dat dit lig kan werp of
die vraag of daar onbillik teenoor regspersone gediskrimineer kan word. Aan die een kant is
dit nie moeilik om te voorsien dat daar teen ’n regspersoon gediskrimineer kan word op
gronde wat in artikel 9(2) genoem word nie, byvoorbeeld op grond van die geslag, taal, of ras
van die direksie of die meerderheid aandeelhouers. 80 Die gronde vir diskriminasie raak egter
die bewyslas slegs ten opsigte van die vraag of daar onbillike diskriminasie is. Indien die
aantasting van menswaardigheid die enigste maatstaf is, is daar egter probleme. Regspersone
is nie draers van die reg op menswaardigheid nie. (In soverre die menswaardigheid van die
mense wat lede van ’n regspersoon is, aangetas word, gaan dit oor hulle eie menswaardigheid
en nie oor enige “kollektiewe hoedanigheid” van die regspersoon nie. Die aantasting van
hulle reputasie het te doen met hulle reputasie in die veld waarin hulle werk en dat alhoewel
dit ander regte van die regspersoon kan raak, dit niks te doen het met menswaardigheid in die
gewone sin van die woord nie.) Dit is egter denkbaar dat die diskriminasie teenoor ’n
regspersoon so ’n negatiewe en verwoestende uitwerking op ander regte van die regspersoon
kan hê (byvoorbeeld eiendomsreg of die reg om ’n bedryf of beroep te beoefen) dat dit vir
doeleindes van die toets vir onbillike diskriminasie vergelyk kan word met die aantasting van
menswaardigheid.
251

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Soos reeds elders verduidelik, 81 is die maatstaf wat die konstitusionele hof vir onbillike
diskriminasie stel, naamlik dat dit differensiasie is wat menswaardigheid aantas of ’n
soortgelyke, ernstige gevolg het, om die volgende redes ’n verdienstelike en bruikbare
maatstaf: Eerstens onderskryf dit die etos van ’n handves van regte wat op menswaardigheid
gebaseer is. Tweedens het die toets in beginsel te doen met die uitwerking van ’n
differensiasie en nie met die vraag of daar regverdiging daarvoor bestaan nie. As sodanig is
dit voor die hand liggend om die toets as deel van die eerste fase van ’n handves-ondersoek te
beskou. Die toets maak dit duidelik waarom veel strenger standaarde vir die moontlike
regverdiging van onbillike diskriminasie gestel moet word as in die geval van die
differensiasie wat ingevolge artikel 9(1) hanteer word. Derdens, soos wat duidelik in artikel
9(3) beoog word, maak die toets dit moontlik om gevalle van onbillike diskriminasie te
identifiseer wat nie gebaseer is op die gronde wat uitdruklik genoem word nie. Daardeur
word die deur oopgehou dat enige nuwe gronde vir onbillike diskriminasie, hetsy as
eenmalige insidente of as ’n “nuwe” vorme van sistemiese diskriminasie, geïdentifiseer en
hanteer kan word. Vierdens, indien die toets gestroop kan word van die onnodige
beperkingsoorwegings wat die hof daarby insluit (sien paragraaf 4.4 hier onder), pas dit
naatloos in by die bewyslasreëlings in handveslitigasie en by die algemene reeling oor die
bewyslasreëlings tydens die twee fases van ’n handvesondersoek (sien paragraaf 3.4 hier bo)
en in die besonder by die spesiale bewyslasreëling wat in artikel 9(5) getref word. Vyfdens,
soos hier bo verduidelik, kan voorsien word dat ook teenoor regspersone onbillik
gediskrimineer kan word, omdat die ingrypende aard van die uitwerking van die
differensiasie op ander regte as menswaardigheid ook onbillike diskriminasie kan uitmaak.
4.4 Die toepassing van die algemene beperkingsbepaling in stap (c)
Nadat daar vasgestel is dat daar onbillike diskriminasie was, moet volgens die Harksenriglyne
ondersoek word of die onbillike diskriminasie ingevolge artikel 36 redelik en
regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing wat gebaseer is op menswaardigheid,
vryheid en gelykheid met inagneming van alle relevante faktore, insluitende die aard van die
reg, die belangrikheid van die doel van die beperking, die aard en omvang van die beperking,
die verhouding tussen die beperking en die doel daarmee, en alternatiewe maniere om die
doel te bereik. 82 Heelwat probleme met die toepassing van die algemene beperkingsbepaling
op onbillike diskriminasie is al geopper.
Op ’n soort instinktiewe vlak veroorsaak die woord onbillik probleme. Daar word gevra hoe
dit moontlik kan wees dat “onbillike” diskriminasie aan die beperkingsvereistes kan voldoen
en sodoende “redelike onbillike diskriminasie” word. Is so iets denkbaar? 83 Al “klink” dit
vreemd omdat “onbillik” en “redelik” in gewone omgangstaal teenstrydighede is, is dit vir
doeleindes van die toepassing van die handves wel denkbaar. “Onbillikheid” in artikel 9(3)
het te doen met die gevolge van ’n differensiasie en is dus nie ’n besondere
beperkingsbepaling nie. “Redelikheid” as deel van die algemene toets in artikel 36 het te
doen met die moontlike regverdiging nadat daar vasgestel is dat daar onbillike diskriminasie
is. As ’n mens hierdie onderskeid nie kan verstaan 84 of wil maak nie, stort die moontlikheid
252

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van ’n twee-fase-benadering in alle handvesondersoeke (nie slegs oor gelykheid nie) in duie.
Dit sou ’n terugwaartse stap wees vir pogings om die handves sistematies te probeer toepas.
Daar is ook skrywers wat twyfel uitspreek of dit sinvol en prakties moontlik is om die
algemene beperkingsbepaling toe te pas nadat vasgestel is dat ’n differensiasie neerkom op
onbillike diskriminasie, want die konstitusionele hof neem soveel beperkingsoorwegings in
ag om te bepaal of daar onbillike diskriminasie is dat daar geen werk is vir die algemene
beperkingsbepaling om te doen nie. Krüger meen dat dit onmoontlik is om die twee-fasebenadering
op die verbod op onbillike diskriminasie toe te pas en dat die hof se holistiese
ineenstrengeling van die fases in ’n “fairness-cum-justification analysis” die enigste praktiese
uitweg is. 85 Die hof pas egter die twee-fase-benadering redelik goed toe op die ander regte. 86
Dit is dus moeilik om te aanvaar dat die hof se probleme om dit op die reg op gelykheid toe te
pas as ’n gedane saak beskou moet word, veral wanneer die hof se riglyne vir buitestanders
verwarrend is en die toepassing daarvan in die howe soms hoofsaaklik neerkom op die
inkantasie van ’n formule waarna instinktief verder met die saak gewerk word.
Die hof se ineenstrengeling van die feitelike beperking van die reg en die regverdiging van
die beperking het nou al selfs daartoe gelei dat die hof die bewyslasreëling in artikel 9(5)
verkeerd vertolk. In Hassam v Jacobs vertolk die konstitusionele hof sowel artikel 9(3) as
artikel 9(5) verkeerd in die stelling dat “[d]iscrimination on each of the listed grounds in
section 9(3) is presumed to be unfair unless justified” en “the question now arises as to
whether this unfair discrimination can be justified under section 36.” 87 Artikel 9(5) skep nie
’n vermoede wat deur die respondent weerlê kan word deur te bewys dat die differensiasie
geregverdig (“justified”) kan word aan die hand van artikel 36 nie. Dit skep ’n vermoede wat
weerlê kan word deur te bewys dat die differensiasie nie onbillik is volgens die maatstawwe
vir onbillikheid nie. “Onbillikheid” word bepaal deur te let op die gevolge van die
differensiasie, naamlik of die differensiasie menswaardigheid aangetas het of ’n ander
soortgelyke, ernstige gevolg gehad het. Indien bevind word dat die differensiasie onbillik in
hierdie sin was, word die moontlikheid ondersoek of die differensiasie geregverdig kan word
aan die hand van die bepalings van artikel 36.
5. Voorstelle om die riglyne vir die toepassing van die reg op gelykheid te verbeter
Die voorgestelde riglyne hier onder word in hooftrekke afgestem op drie vrae: 88
1. Is daar differensiasie?
2. Indien wel, watter vorm van differensiasie is dit?
3. Kan die differensiasie regverdig word aan die hand van die algemene
beperkingsbepaling?
Om die riglyne so hanteerbaar moontlik te maak, word daar ten opsigte van elke vraag ook
kortliks verduidelik wat sekere begrippe soos “regstreekse en onregstreekse” differensiasie
beteken. Ook hierdie verduideliking word so eenvoudig moontlik geformuleer. Die eindnotas
253

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van hierdie paragraaf en veral die bronne waarna daar in die notas verwys word, kan
geraadpleeg word vir meer tegniese verduidelikings.
Stap 1. Daar word vasgestel of daar differensiasie is. Die vraag is dus:
Word daar ten opsigte van die klaer op ’n regstreekse of onregstreekse manier
gedifferensieer deur die reël of optrede wat ondersoek word?
1.1 Soos in die geval van ander regte moet ook vasgestel word of die klaer ’n draer is van die
reg op gelykheid. Alle mense word beskerm deur die reg en vir sover regspersone se belange
moontlik geraak sou kon word op ’n manier wat vergelyk kan word met die aantasting van
menswaardigheid van natuurlike persone, word ook hulle deur die verbod op onbillike
diskriminasie beskerm. 89
1.2 Soos in die geval van ander regte moet ook vasgestel word of die persoon of instansie wat
die reël gemaak het of opgetree het, gebind word deur die reg. Die reg op gelykheid is van
toepassing op alle reg en bind alle staatsorgane. 90 Die reg bind ook private persone en
instansies omdat die aard van die reg, en die aard van die meeste pligte wat daaruit spruit,
sodanig is dat dit moontlik is dat hulle daardeur gebind kan word. 91 (Die plig van die staat om
ingevolge artikel 9(4) nasionale wetgewing aan te neem om onbillike diskriminasie te
voorkom en te verbied, is die uitsondering.) In die geval van onbillike diskriminasie word
uitdruklik in artikel 9(4) verklaar dat niemand onbillik teen iemand anders mag diskrimineer
nie.
1.3. In die geval van regstreekse differensiasie word die grond vir differensiasie uitdruklik in
die maatreël genoem (byvoorbeeld “Rokers word nie hier toegelaat nie”). 92 In die geval van
onregstreekse differensiasie het die maatreël of optrede
• ’n differensiërende uitwerking sonder dat enige grond vir differensiasie genoem
word (byvoorbeeld “Almal moet vyf kilometer per dag stap” raak gestremdes
nadelig);
• ’n differensiërende uitwerking op ander gronde as die grond wat uitdruklik in die
maatreël genoem word (byvoorbeeld “Die dra van kopdoeke, juwele en ander
sierade deur studente word verbied” kan op godsdiensgronde differensieer). 93
Stap 2. Daar word vasgestel watter soort differensiasie dit is. Dié stap word gedoen omdat
die algemene beperkingsbepaling in stap 3 verskillend op verskillende soorte differensiasie
toegepas word. Die vraag is dus:
Indien die maatreël of optrede differensieer, is dit
• differensiasie wat neerkom op onbillike diskriminasie; of
• differensiasie wat nie neerkom op onbillike diskriminasie nie; of
• differensiasie wat in verband staan met regstellende optrede?
254

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2.1 Onbillike diskriminasie is regstreekse of onregstreekse differensiasie op enige grond wat
menswaardigheid aantas of ’n soortgelyke ernstige gevolg het. ’n Soortgelyke ernstige gevolg
kom gewoonlik neer op ’n baie ernstige aantasting van ’n ander reg in die handves.
2.2 Wanneer ’n klaer kan bewys dat dit differensiasie op sekere gronde is, moet die
verweerder bewys dat die differensiasie nie menswaardigheid aangetas of ’n soortgelyke
ernstige gevolg gehad het nie. Die gronde is: ras, geslagtelikheid, geslag, swangerskap,
huwelikstaat, etniese of sosiale herkoms, kleur, seksuele oriëntering, ouderdom,
gestremdheid, godsdiens, gewete, oortuiging, kultuur, taal en geboorte. Indien die klaer nie
kan bewys dat die differensiasie op enige van hierdie gronde was nie, moet sy of hy bewys
dat die differensiasie menswaardigheid aantas of ’n soortgelyke ernstige gevolg het. 94
2.3 Differensiasie wat nie neerkom op onbillike diskriminasie nie, is ’n res-kategorie; met
ander woorde, dit is alle differensiasie wat nie voldoen aan die vereistes vir onbillike
diskriminasie nie.
2.4 Differensiasie wat in verband staan met regstellende optrede kom voor in maatreëls om
mense wat deur onbillike diskriminasie benadeel is, te beskerm en te ontwikkel.
Stap 3. Die differensiasie kan geregverdig word aan die hand van die algemene
beperkingsbepaling, of waar van toepassing, aan die hand van die bepalings oor regstellende
aksie in artikel 9(2). Die vraag is dus:
Kan die differensiasie geregverdig word ingevolge die algemene beperkingsbepaling,
of in die geval van regstellende aksie, ingevolge die vereistes in artikel 9(2)?
3.1 Omdat die aard en gevolge van onbillike diskriminasie baie ernstig is, word die algemene
beperkingsbepaling baie streng toegepas. 95 Behalwe dat vereis word dat daar ’n rasionele
verband tussen die beperking en die doel moet bestaan, word groot gewig geheg aan die
belangrikheid van die doel van die beperking. Dit moet ’n uiters dringende doel wees
waarvan die bevordering deur ’n differensiërende maatreël noodsaaklik moet wees. Geen, of
slegs ’n uiters beperkte diskresie, word aan die differensieerder verleen om te kies tussen
alternatiewe maniere om die doel te bereik.
3.2 Omdat die aard en omvang van differensiasie wat nié op onbillike diskriminasie neerkom
nie, minder ernstig is, word die algemene beperkingsbepaling nie streng toegepas nie. Daar
word hoofsaaklik vereis dat die differensiasie ’n wettige doel moet dien en dat dit ’n bydrae
moet kan maak om die doel te bevorder (die sogenaamde rasionele-verband-toets). Die
belangrikheid van die doel en die mate waarin die doel bevorder kan word, speel nie werklik
’n rol nie. Alternatiewe maniere om die doel te bereik, word nie in ag geneem nie.
3.3. Differensiasie wat uit regstellende optrede spruit, kan neerkom op enigeen van die twee
ander vorme van differensiasie, 96 maar die toets vir die geldigheid daarvan word in artikel
9(2) bepaal. Die konstitusionele hof het beslis dat artikel 9(2) vereis dat die maatreëls (i)
gerig moet wees op persone of kategorieë persone wat deur onbillike diskriminasie benadeel
is; (ii) redelikerwys in staat moet wees om daardie persone te bevoordeel of te beskerm; en
255

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(iii) die bereiking van die doel van substantiewe gelykheid moet kan bevorder. Die toets is
strenger as die rasionele-verband-toets (’n spesifieke doel word gespesifiseer en die
differensiasie moet die doel “redelikerwys” kan bevorder), maar nie so streng as die toets vir
onbillike diskriminasie nie. 97
Bibliografie
Ackermann, L. 2006. Equality and non-discrimination: some analytical thoughts. South
African Journal on Human rights, 22(4):597–612.
Albers, M. 2008. Gleichheit und Verhältnismässigkeit. Juristische Schulung, 48:945–9.
Albertyn, C., B. Goldblatt en C. Roederer (reds.). 2001. Introduction to the Promotion of
Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act. Johannesburg: Witwatersrand
University Press.
Alexander, L. 1992. What makes wrongful discrimination wrong? Biases, preferences,
stereotypes and proxies. University of Pennsylvania Law Review, 141:149–219.
Ariaza, W., P. Haddon en D. Robberts. 2006. Constitutional law cases, history and dialogues.
3de uitgawe. Newark-New York-Charlottesville: LexisNexis.
Ast, S., J. Hänni, K. Mathis en B. Zabel (reds.). 2012. Gleichheit und Universalität. Stuttgart:
Franz Steiner Verlag/Nomos.
Bachmann, G. 2006. Gleichbehandlung im Kapitalmarkrecht. Zeitschrift für die gesamte
Handelsrecht und Wirtschaftsrecht, 170:144–177.
Brand, D. 2003. The proceduralisation of South African socio-economic rights jurisprudence,
or “What are socio-economic rights for?”. In Botha, Van der Walt en Van der Walt (reds.)
(2003:33–56).
Botha, H., A. van der Walt en J. van der Walt (reds.). 2003. Rights and democracy in a
transformative constitution. Stellenbosch: Sun Press.
Braveman, D., W. Banks en R. Smolla. 2005. Constitutional law: structure and rights in our
federal system. 5de uitgawe. Newark-San Francisco-Charlottesville: LexisNexis.
Convention for a Democratic South Africa. 1991. First Plenary Session. Direct Transcription
and Documents. Date: 20 & 21 December 1991. Ongepubliseerde transkripsie van die
verrigtinge in my besit.
Cuenca, C. 2012. The prohibition on discrimination. New content (Art. 14 ECHR and
Protocol 12). In García Roca en Sangtalaya (reds.) (2012:467–84).
256

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Currie, I. en J. de Waal. 2005. The Bill of Rights Handbook. Landsdowne: Juta.
García Roca, J. en P. Sangtalaya (reds.). 2012. Europe of rights: A compendium on the
European Convention of Human Rights. Leiden-Boston: Martinus Nijhoff.
Gerards, J. 2005. Judicial review in equal treatment cases. Leiden-Boston: Marthinus
Nijhoff.
Grünberger, M. 2012. Das Prinzip der personalen Gleichheit. Eine Skizze des
Rechtfertigungsmodells von Gleichbehandlungspflichten privater Akteure. In Ast e.a. (reds.)
(2012:93–106).
Gunther, G. 1992. Individual rights in constitutional law. 5de uitgawe. New York: The
Foundation Press.
Isensee, J. en P. Kirchhof. 2010. Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik
Deutschland. Band VIII. Heidelberg: C.F. Müller.
Krog, A. 2002. Met woorde soos met kerse. Inheemse verse uitgesoek en vertaal deur Antjie
Krog en ander. Kaapstad: Kwela Boeke.
Krüger, R. 2011. Equality and unfair discrimination: refining the Harksen test. South African
Law Journal, 128(3):479–512.
Louw, N.P. Van Wyk. 1958. 1967. ’n Wêreld deur glas. Benaderings van die literatuur II.
2de druk. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.
Lundmark, T. 2008. Power and rights in US constitutional law. 2de uitgawe. New York:
Oxford University Press.
Naguib, T. 2012. Postkategoriale “Gleichheit und Differenz”: Antidiskriminierungsrecht
ohne kategorien Denken. In Ast e.a. (reds.) (2012:178–94).
Neethling, J. en J. Potgieter. 2012. Deliktuele staatsaanspreeklikheid weens
polisieverkragting. LitNet Akademies, 9(2). http://www.litnet.co.za./Article/deliktuele-
staatsaanspreeklikheid-weens-polisieverkragting (29 Junie 2012 geraadpleeg).
Paulo, N. 2012. Eine partikularistische Sicht auf den allgemeinen Gleichheitssatz. In Ast e.a.
(reds.) (2012:59–75).
Price, A. 2010. Rationality review of legislation and executive decisions: Poverty Alleviation
Network and Albutt. South African Law Journal, 127(4):580–91.
Rautenbach, I.M. 1997. Die verband tussen die gelykheidsbepalings en die algemene
beperkingsbepaling in die handves van regte. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg,3:571–83.
257

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 1998. Die konstitusionele hof se riglyne vir die toepassing van die reg op gelykheid.
Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:316–25.
—. 2001. Die Konstitusionele Hof se riglyne vir die toepassing van die reg op gelykheid II.
Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:29–40.
—. 2002. Die reg op eiendom – arbitrêre ontneming, proporsionaliteit en die algemene
beperkingsbepaling in konteks. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:813–22.
—. 2011. Introduction to the Bill of Rights. Human Rights Compendium. Durban.
LexisNexis.
Sajó, A. en R. Uitz (reds.). 2010. Constitutional topography: Values and constitutions. Den
Haag: Eleven International.
Schoeman, K. 2006. Kinders van die Kompanjie. Pretoria: Protea Boekehuis.
Stern, K. en F. Becker. 2010. Grundrechte – Kommentar. Keulen: Carl Heymanns.
Wesson, W. 2010. Contested concepts: equality and dignity in the case-law of the Canadian
Supreme Court and the South African Constitutional Court. In Sajó en Uitz (reds.)
(2010:271–98).
Weaver, L., S.I. Friedland en C. Hancock. 2011. Constitutional law: cases, materials, and
problems. 2de uitgawe. New York. Aspen Publishers.
Eindnotas
1 Ter stawing van die stelling t.o.v. Suid-Afrika word die volgende aangehaal.
Schoeman (2006:248) vermeld: “In 1662 was dit vir die Politieke Raad in sy eerste sitting
onder kommandeur Wagenaer reeds nodig om voor te skryf dat die Khoikhoi binne die
‘begrepe sirkel’ van blankes deur ons garnisoenhouers of matrose ‘uit dartelheid of nietige
oorsake as swart stinkende honde uitgeskel, nog minder geskop, gestamp of geslaan mag
word.’ Arbitrêre optrede aan die kant van vryburgers wat nie meer onder die regstreekse
beheer van die Fort of Kasteel gestaan het nie, het vermoedelik nog meer algemeen geword
en oortredings het nie altyd die oor van die owerheid bereik nie. So ook het die griewe van
die Khoikhoi toegeneem, asook dade van summiere wraakneming vir werklike of germeende
verontregting.” Die volgende reëls kom uit ’n Afrikaanse vertaling uit Noord-Sotho van ’n
gedig “Swart Woensdag (derde dag)” oor die Soweto-opstande van Junie 1976 deur H.M.L.
Lentsoane (die vertaalde gedig verskyn in Krog 2002:178-9):
... hulle praat ’n taal wat net geken word deur die baas daarvan
’n taal wat swartes nie verstaan nie
dis ’n taal wat gepraat word asof ander bondels wasgoed is
...
258

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dit weier om te sien hoe lyding altyd sterker en sterker trek soos tee
dit laat ons mense ’n nuwe taal praat
dit laat ons mense die taal van vuurhoutjies praat
ons mense sien die ougras wat die saailande dek
hulle steek brand, hulle stook, hulle skroei die aarde.
...
2 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993.
3 Convention for a Democratic South Africa (1991:268). My vertaling.
4 Die spreekwoordelike “tande” van die regte in die handves bestaan natuurlik nie slegs uit
die geformuleerde regte nie, maar by uitstek uit die feit dat die wysiging en die herroeping
van die handves verskans is (Grondwet art. 74(2)) en dat die howe ’n grondwetlike plig het
om wette en optrede wat strydig is met die Grondwet, ongeldig te verklaar (Grondwet
art.172(1)).
5 In Volks NO v Robinson 2005 5 BCLR 446 (KH) par. 221 word opgemerk: “As so often
happens in cases where prejudice is habitual and mainstream, the hurt to those affected is not
even comprehended by those who cause it, and passes unnoticed by members of the
mainstream.”
6
Grondwet artt. 30 en 31 waarborg regte t.o.v. taalgebruik en kulturele en godsdienstige
uitlewing met ander.
7 Bachmann (2006:159) verduidelik dat ’n grondwetlike gelykheidsbeginsel die perspektief
verander: “Begründungsbedürftig ist nicht mehr, wann und warum Private andere Private
gleichbehandeln müssen, sondern wann und warum das nicht der Fall ist.” Sien par. 3.3 hier
onder i.v.m. die standaarde waaraan verskillende vorme van differensiërende maatreëls en
optrede moet voldoen om grondwetlik aanvaarbaar te wees.
8 Dit is die tema van die bydrae van Alexander (1992:149–219).
9 Harksen v Lane 1997 11 BCLR 1489 (KH), 1998 1 SA 300 (KH) par. 53.
10 Krüger (2011).
11 In MEC for Education KwaZulu-Natal v Pillay 2008 2 BCLR 99 (KH), 2008 1 SA 474
(KH) par. 137 merk O’Regan R op dat die wet “is not a model of legislative clarity”.
12 Albertyn, Goldblatt en Roederer (reds.) (2001:41).
13 Sien oor stappe wat in die Duitse reg ontwikkel is om die reg op gelykheid toe te pas,
Albers (2008:947–9); Isensee en Kirchhof (2010:807); Paulo (2012:71).
14 Rautenbach (1998:316).
15 Louw (1958:48).
16 Louw (1958:79).
259

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
17 Sien t.o.v. die Suid-Afrikaanse handves o.a. National Coalition for Gay and Lesbian
Equality v Minister of Justice 1998 12 BCLR 1517 (KH), 1999 1 SA 6 (KH) par. 114; Gcaba
v Minister of Safety and Security 2010 1 BCLR 35 (KH) par. 53–4; Offit Enterprises (Pty)
Ltd v Coega Development Corporation (Pty) Ltd 2011 1 SA 293 (KH) par. 36.
18 Grondwet artt. 9–35.
19 Grondwet artt. 7, 8, 36–9.
20 Louw (1958:83).
21 Sien par. 3.4 hier onder.
22 Neethling en Potgieter (2012, par. 2).
23 ’n Handves van regte skep geen pligte wat nie die een of ander menslike belange of optrede
beskerm nie. Dit is ook waar van alle administratiefregtelike en strafprosesregtelike
prosedurele waarborge en selfs ook van die regte t.o.v. die omgewing in die Grondwet art. 24.
Lg. is ’n reg van “elkeen” vir die beskerming van sy of haar gesondheid en welsyn (art.
24(a)) en vir omgewingsbeskerming ter wille van “huidige en toekomstige geslagte” (art.
24(b)).
24 Gerards (2005:12).
25 Die artikel is ingevoeg om die litigasie wat in die VSA oor dekades gevoer is oor die vraag
of regstellende optrede omgekeerde diskriminasie is, uit te skakel.
26 Daar is ook ander regte wat geformuleer is as algemene regte met verdere spesifieke
verwysings na besondere verskyningsvorme van die algemene reg, bv. Grondwet artt. 12, 14,
16(1).
27 Sien par. 4.3. hier onder.
28 Soos deur die konstitusionele hof bevestig in o.a. Brink v Kitshoff 1996 6 BCLR 752 (KH),
1996 4 SA 197 (KH) par. 44; President of the RSA v Hugo 1997 6 BCLR 708 (KH), 1997 4
SA 1 (KH) par. 105; National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice
1998 12 BCLR 1517 (KH), 1999 1 SA 6 (KH) par. 33.
29 Grondwet art. 36(1)(a)–(e).
30 Vir meer besonderhede, sien Rautenbach (2011, par. 1A47(a)).
31 Sien egter First National Bank v CIR; First National Bank v Minister of Finance 2002 7
BCLR 702 (KH), 2002 4 SA 768 (KH) par. 65.
32 Sien par. 5 stap 3 hier onder.
33 Sien par. 3.2 hier bo.
260

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
34 Weaver e.a. (reds.) (2011:760). Sien i.v.m. die toepassing van verskillende standaarde op
verskillende soorte differensiëring in die Duitse reg, Grünberger (2012:97).
35 Grondwet art. 36(1)(a) en (c).
36 1995 12 BCLR 1579 (KH), 1996 1 SA 388 (KH) par. 18 (kursivering bygevoeg). Sien ook
Christian Education SA v Minister of Education 2000 10 BCLR 1051 (KH) par. 512; S v
Lawrence; S v Negal; S v Solberg 1997 10 BCLR 1348 (KH), 1997 4 SA 1176 (KH) par.
168.
37 Sien par. 5 stap 3 hier onder.
38
Jooste v Score Supermarket Trading (Pty) Ltd 1999 2 BCLR 139 (KH), 1999 2 SA 1 (KH)
par. 16.
39 Gunther (1992:276).
40 411 U.S. 1 (1973).
41 Sien Rautenbach (2011, par 1A53).
42 Sien par. 4.3 hier onder.
43 S v Zuma 1995 4 BCLR 401 (KH), 1995 2 SA 642 (KH) par. 21. Vir meer onlangse
uitsprake hieroor, sien Director of Public Prosecutions, Transvaal v Minister for Justice and
Constitutional Development 2009 7 BCLR 673 (KH), 2009 4 SA 222 (KH) par. 41; Johncom
Media Investments Ltd v M 2009 8 BCLR 751 (KH), 2009 4 SA 7 (KH) par. 25.
44 Vir meer besonderhede oor die aard van die bewyslas in handveslitigasie, sien Minister of
Home Affairs v National Institute for Crime Prevention (NICRO) 2004 5 BCLR 445 (KH),
2005 3 SA 280 (KH) par. 34–6.
45 1995 10 BCLR 1382 (KH), 1995 4 SA 631 (KH) par. 45–6.
46 Harksen v Lane 1997 11 BCLR 1489 (KH), 1998 1 SA 300 (KH) par. 53. My vertaling.
47 Harksen v Lane 1997 11 BCLR 1489 (KH), 1998 1 SA 300 (KH) par. 51; President of the
RSA v Hugo 1997 6 BCLR 708 (KH), 1997 4 SA 1 (KH) par. 42–3.
48 Krüger (2011:478, 512).
49 Die volgende stelling van Braveman, Banks en Smolla (2005:572) kom in byna alle
Amerikaanse staatsreghandboeke voor: “By their very nature, nearly all laws classify,
imposing obligations or conferring benefits on some but not others.”
50 Die verwysing na “eenvoudigste vorm” is belangrik, want in die literatuur word soms
gemeld dat die rasionele-verband-toets verskillende vorme kan hê wat op ’n glyskaal van heel
lig tot streng geplaas kan word. Sien Price (2010:586–9); Brand (2003:40); Weaver e.a.
(reds.) (2011:762).
261

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
51 Law Society of South Africa v Minister of Transport 2011 2 BCLR 150 (KH), 2011 1 SA
400 (KH) par. 37. My kursivering. Die stelling is nie gemaak met verwysing na die reg op
gelykheid nie, maar met verwysing na die rasionele-verband-toets as sowel ’n aspek van die
rule of law as ’n fundamentele waarde in Grondwet art. 1. I.v.m. die gekursiveerde gedeelte
moet daarop gewys word dat die begrip proporsionaliteit gewoonlik vertolk word om
“afweging” of “balansering” in te sluit. Die rasionele-verband-toets in sy eenvoudigste vorm
behels nie so ’n “afweging” of “balansering” nie. Lundmark (2008:116) verduidelik: “In
theory, this level of review involves no balancing whatsoever: the ends are either lawful or
unlawful; the means chosen are either aimed at reaching the ends, or they are not.” Die woord
proporsionaliteit kom nie in art. 36 voor nie. Dit is ’n begrip wat beteken dat verskillende
oorwegings (argumentshalwe die regte wat beperk word teenoor die doel met die beperking)
teen mekaar opgeweeg word om te sien watter daarvan onder die bepaalde omstandighede die
swaarste weeg. So ’n proses moet inderdaad ingevolge art. 36 plaasvind, maar
proporsionaliteit is nie die begin en einde van die toepassing van art. 36 nie. Daar is nie ’n
algemene afwegingsgebod in art. 36 nie, en om in te lees dat art. 36 slegs oor
proporsionaliteit gaan en niks anders nie, kom neer op ongemotiveerde en willekeurige uitleg.
Die rasionele-verband-toets, wat niks anders kan wees as ’n toets vir die beperking van regte
nie, sluit, soos hier bo verduidelik, nie “balansering’ in nie. Dit is dus verkeerd (soos die
konstitusionele hof by geleentheid gesê het) dat die rasionele-verband-toets niks met art. 36 te
doen het nie, want art. 36 bevat ’n proporsionaliteitstoets en die rasionele-verband-toets is nie
so ’n toets nie (sien First National Bank v CIR: First National Bank v Minister of Finance
2002 7 BCLR 702 (KH), 2002 4 SA 768 (KH) par. 5).
52 National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice 1998 12 BCLR 1517
(KH), 1999 1 SA 6 (KH) par. 18. Sien ook Mvumvu v Minister of Transport 2011 5 BCLR
488 (KH), 2011 2 SA 473 (KH) par. 26.
53 Krüger (2011:287).
54 1998 12 BCLR 1517 (KH), 1999 1 SA 6 (KH) par. 26.
55 Die Harksen-saak par. 51.
56 Wesson (2010:296).
57 Krüger (2011: 488–9).
58 Sien par. 4.3 hier onder.
59 Le Roux v Dey 2011 6 BCLR 577 (KH), 2011 3 SA 274 (KH) par. 185–91.
60 Sien Naguib (2012:179–94).
61
Sien bv. Mvumvu v Minister of Transport 2011 5 BCLR 488 (KH), 2011 2 SA 473 (KH)
par. 25.
62
Harksen v Lane 1997 11 BCLR 1489 (KH), 1998 1 SA 300 (KH) par. 51(b). Beklemtoning
bygevoeg.
63 Krüger (2011:497–501). Sien ook Wesson (2008:281–9).
262

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
64 Krüger (2011:498–9). Die voetnootverwysings is uitgelaat in hierdie aanhaling. Vn. 108
van Krüger se artikel bevat volledige verwysings na die gepubliseerde bydraes van
deelnemers aan die debat.
65 Krüger (2011:501–2).
66 1998 3 BCLR 257 (KH), 1998 2 SA 363 (KH) par. 81.
67 2011 5 BCLR 488 (KH), 2011 2 SA 473 (KH) par. 33–4.
68 Prinsloo v Van der Linde 1997 6 BCLR 759 (KH), 1997 3 SA 1012 (KH) par. 24.
69 Ackermann (2006:559).
70 Krüger (2011:502).
71 Stern en Becker (2010:336) verduidelik: “Jeder Akt der öffentlichen Gewalt zeichnet sich
in bestimmter Hinsicht durch Differenzierungen oder deren Fehlen aus und könnte darum
einer gleichrechtlichen Kontrolle unterworfen werden; daneben, kommt vor allem in Bereich
der Eingriffsverwaltung und -gesetzgebung vielfach eine Beeinträchtigung von
Freiheitsgrundrechten in Betracht.”
72 Die debatte wat in die Duitse reg gevoer word oor die vraag of “onaantasbare”
menswaardigheid wat in art. 1 van die Duitse Grondwet as die grondslag van alle ander regte
aangedui word, ’n afsonderlike reg is (sien bv. die oorsig in Stern en Becker 2010:108–21), is
waarskynlik nie relevant vir ons doeleindes nie; in Grondwet art. 10 word die reg op
menswaardigheid uitdruklik as ’n afsonderlike reg gewaarborg. Dit is nie moontlik om so ’n
uitdruklike bepaling “weg te redeneer” nie.
73 Sien bv. Dawood; Shalabi; Thomas v Minister of Home Affairs 2000 8 BCLR 837 (KH),
2000 3 SA 936 (KH) par. 35; Bhe v Magistrate Kayelitsha; Sibi v Sithole; SA Human Rights
Commission v President of the RSA 2005 1 BCLR 1 (KH), 2005 1 SA 580 (KH) par. 48.
74 S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH), 1995 3 SA 391 (KH) par 271; Prinsloo v Van
der Linde 1997 6 BCLR 759 (KH), 1997 3 SA 1012 (KH) par. 31.
75 Krüger (2011:505–12).
76 Sien bv. Coetzee v Government of the RSA; Matiso v Commanding Officer, Port Elizabeth
Prison 1995 10 BCLR 1382 (KH), 1995 4 SA 631 (KH) par. 10; Dawood; Shalabi; Thomas v
Minister of Home Affairs 2000 8 BCLR 837 (KH), 2000 3 SA 936 (KH) par. 35; Minister of
Home Affairs v Watchenuka 2004 2 BCLR 120 (HHA), 2004 4 SA 326 (HHA) par. 27; Le
Roux v Dey 2011 6 BCLR 577 (KH), 2011 3 SA 274 (KH) par. 141.
77
Sien in lg. verband, Dendy v University of the Witwatersrand 2007 8 BCLR 910 (HHA)
par. 18, 24.
78 Die kompromis wat volgens Ackermann R in die Prinsloo-saak bereik is, was ’n goeie
kompromis en behoort gestand gedoen te word.
263

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
79 Weaver e.a. (reds.) (2011:905–81); Lundmark (2008:118–9); Gunther (1992:490–548);
Ariaza, Haddon en Robberts (2006:1132–84).
80 In Manong and Associates (Pty) Ltd v City of Cape Town 2009 1 SA 644 (EqC) par. 34 het
die hof verklaar dat teen ’n maatskappy gediskrimineer kan word omdat die beherende
aandele gehou word deur vroue, gestremde persone, of etniese en godsdienstige groepe. En
wat ongelyste gronde betref, is dit moontlik om regspersone anders te behandel as natuurlike
persone, of anders te behandel as ander regspersone op grond van byvoorbeeld hulle grootte,
hulle soort besigheid, of die plek waar hulle gesetel is.
81 Sien Rautenbach (2011, par.1A57.2(iv)).
82 Grondwet art. 36(1).
83 Krüger (2011:503) vra: “Is it possible that unfair discrimination – that is discrimination that
is constitutionally offensive in that it impairs the fundamental dignity of a complainant – is
justifiable in an open and democratic society based on human dignity, equality and freedom?”
84 Indien omgangstaal en tegniese regstaal te ver uitmekaar loop, behoort daar in die lig van
die ideaal om die handves so verstaanbaar moontlik vir almal te maak (sien par. 1) iets aan
die regstaal gedoen te word. In hierdie geval sou “onbillike diskriminasie” vervang kon word
met “differensiasie wat menswaardigheid aantas of ’n soortgelyke ernstige gevolg het” (sien
par 4.3). Ongelukkig word “onbillike diskriminasie” in die grondwetteks gebruik en dit sal
besondere oortuigingsvermoë verg om die parlement oor te haal om grondwetwysigings vir
terminologiese oorwegings aan te bring. Dit sou egter oorweeg kon word om die hele
grondwet in hierdie verband weer noukeurig deur te werk.
85 Krüger (2011:504–5). Sien ook Currie en De Waal (2005:237–8).
86 Die enigste ander gevalle waarin die hof onklaar trap, is wanneer daar besondere
beperkingsbepalings in die formulering van die reg voorkom wat die hof dan nie as sodanig
identifiseer nie en hanteer asof dit deel vorm van die definisie van die reg wat as eerste-faseaangeleentheid
behandel moet word. Sien t.o.v. die reg om nie “arbitrêr” van eiendom
ontneem te word nie, Rautenbach (2002:443).
87 Hassam v Jacobs 2009 1 BCLR 1148 (KH), 2009 5 SA 572 (KH) par. 40.
88 Sien Weaver e.a. (reds.) (2001:760) wat vir die doeleindes van die Amerikaanse reg werk
met die vrae: “First, does the law classify? … Second, what is the nature of the classification?
Third, … which standard of review should a court apply?” Volgens Cuenca (2012:470) is die
raamwerk wat aanvanklik in die Europese Hof vir Menseregte vir die toepassing van die
diskriminasieverbod in art. 14 van die Europese Konvensie vir Menseregte gebruik is, effens
anders, naamlik “a) the facts of the case must evidence different treatment; b) the different
treatment does not pursue a legitimate claim or there is no objective and reasonable
justification; and c) there is no reasonable relationship of proportionality between the means
employed and aim sought to be realised.”
89
Manong and Associates (Pty) Ltd v City of Cape Town 2009 1 SA 644 (EqC) par. 31;
Rautenbach (2011, par. 1A57.1).
264

90 Grondwet artt. 7(2) en 8(1).
91 Grondwet art. 8(2).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
92 Alhoewel die uitdrukking “regstreeks of onregstreeks” slegs in art. 9(3) voorkom en nie in
art. 9(1) nie, moet daar ook vir die toepassing van art. 9(1) rekening gehou word met
bepalings wat oënskynlik neutraal is en in die formulering geen onderskeid tref nie, maar
inderdaad ’n ongelyke uitwerking het.
93 MEC for Education KwaZulu-Natal v Pillay 2008 2 BCLR 99 (KH), 2008 1 SA 474 (KH)
par. 137, en vir nog vbe. sien Pretoria City Council v Walker 1998 3 BCLR 257 (KH), 1998
2 SA 363 (KH) par. 31–2; Rates Action Group v City of Cape Town 2004 12 BCLR 1328 (K)
par. 29, 32.
94 Grondwet art. 9(5).
95 Soos verduidelik in par. 3.1 hier bo.
96 Dit is wêreldvreemd om te redeneer dat regstellende optrede ingevolge Grondwet art. 9(2)
nooit op onbillike diskriminasie kan neerkom nie. Natuurlik is dit moontlik dat regstellende
optrede diegene aan die negatiewe ontvangkant van die optrede se menswaardigheid kan
aantas of ’n soortgelyke, ernstige uitwerking kan hê. ’n Meer aanvaarbare verklaring vir
Grondwet art. 9(2) is dat die grondwetgewer in die lig van die verreikende uitwerking van
onbillike diskriminasie in die verlede ’n ligter toets as die toets vir onbillike differensiasie vir
die nadele wat uit die differensiasie kan spruit, geformuleer het.
97
Minister of Finance v Van Heerden 2004 11 BCLR 1125 (KH), 2004 6 SA 121 (KH) par.
37–8, 41–2, 113.
265

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vonnisbespreking: Die uitwerking van ’n bevel vir
skuldherstrukturering op ’n kredietgewer se reg op
skuldafdwinging waar kennis van beëindiging van
skuldhersiening voor verlening van die bevel gegee is
Abstract
Firstrand Bank v Raheman 2012 3 SA 418 (KZD)
Melanie Roestoff
Melanie Roestoff: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Pretoria
The effect of a debt restructuring order on a credit provider’s right to debt enforcement
where notice of termination of debt review was given before granting of the order
Although the court did not refer to or deal with it explicitly, the legal question in Raheman
concerned the way in which the credit provider’s right to debt enforcement is affected by a
debt restructuring order in a case where the debt review was terminated in terms of section
86(10) of the National Credit Act before granting of the order. The author suggests that the
answer to this question depends on the legal position pertaining to the following issues: (i)
The moratorium on debt enforcement and the interrelationship between sections 88(3) and
86(10); (ii) the requirements for a notice of termination and the interrelationship between
section 86(10), 5(b) and (11); and (iii) the legal effect of a notice of termination and the
interrelationship between sections 86(10), (5)(b), (11), 87(1) and 130(1)(a). The aim of this
case note is to discuss and analyse the facts and decision in Raheman with reference to the
above-mentioned issues. The author concludes that the result of the decision in Raheman,
although clearly inconsistent with the decision of the supreme court of appeal in Collett v
Firstrand Bank Ltd 2011 4 SA 508 (SCA), is correct. However, there are several gaps in the
decision. The reasons for the decision are not clear and the relevant issues and the
interrelationship between the applicable sections of the National Credit Act are not properly
explained. The author concludes that the apparent inconsistency between the decision of the
high court in Raheman and that of the SCA in Collett indicates that the uncertainties with
regard to termination in terms of section 86(10) have by no means been clarified and that they
should be urgently addressed by legislative amendment.
1. Inleiding
Alvorens die uitspraak in Firstrand Bank v Raheman 1 bespreek en ontleed word, is dit
dienstig om eers ter agtergrond die tersaaklike bepalings van die National Credit Act 2 (NCA)
kortliks te bespreek.
266

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Een van die oogmerke van die Nasionale Kredietwet is om skuldverligting 3 aan ’n verbruiker
wat skuldmatig oorbelas 4 is, te verleen deur hom of haar in staat te stel om by ’n skuldberader
vir die hersiening van sy of haar skuldverpligtinge ingevolge kredietooreenkomste soos in die
wet omskryf, 5 aansoek te doen. 6 By ontvangs van die aansoek moet die skuldberader alle
kredietgewers wat in die aansoek gelys is, op die voorgeskrewe wyse en vorm van die
aansoek in kennis stel 7 en daarna, binne ’n tydperk van 30 dae, ’n bepaling maak of dit
voorkom dat die verbruiker skuldmatig oorbelas is. 8 Indien die skuldberader bevind dat die
verbruiker skuldmatig oorbelas is, 9 sal die skuldberader ’n voorstel vir die herstrukturering
van die verbruiker se skuldverpligtinge opstel en aan alle kredietgewers vir oorweging stuur.
Daar dien op gelet te word dat die Nasionale Kredietwet nie enige onderhandelinge vereis
met betrekking tot verbruikers wat skuldmatig oorbelas bevind word nie. 10 In die praktyk
verkies skuldberaders egter om met kredietgewers te onderhandel in die hoop dat ’n skikking
met hulle bereik kan word. Onderhandelinge word ook onderneem ooreenkomstig die
verpligting van die verbruiker en kredietgewers ingevolge artikel 86(5)(b) om in goeie trou
aan die skuldhersieningsproses en enige onderhandelinge wat verantwoordelike
skuldherstrukturering ten doel het, deel te neem. 11 Indien die partye egter nie ’n ooreenkoms
bereik nie, moet 12 die skuldberader ’n aansoek 13 ingevolge artikel 87(1) voor die landdroshof
bring vir ’n bevel ingevolge waarvan die verbruiker skuldmatig oorbelas verklaar word en
een of meer van sy of haar skuldverpligtinge ooreenkomstig die voorstel van die skuldberader
herstruktureer word. 14
Artikel 88(3) beskerm die verbruiker deur in bepaalde gevalle ’n moratorium op ’n
kredietgewer se reg op skuldafdwinging te plaas. Solank as wat die verbruiker aan
skuldhersiening onderhewig is, 15 of ’n hofbevel of ooreenkoms vir skuldherstrukturering op
hom of haar van toepassing is en hy of sy dit getrou nakom, 16 mag ’n kredietgewer nie enige
van sy regte ingevolge ’n kredietooreenkoms afdwing nie. Artikel 88(3) is onderhewig aan
artikel 86(10), wat aan ’n kredietgewer die reg verleen om aan die verbruiker kennis te gee
dat die skuldhersieningsproses beëindig word. Hierdie subartikel bepaal dat indien ’n
verbruiker in versuim 17 is met betrekking tot ’n kredietooreenkoms wat aan skuldhersiening
ingevolge artikel 86 onderhewig is, die kredietgewer ten opsigte van daardie
kredietooreenkoms op die voorgeskrewe wyse kennis mag gee met die doel om die
skuldhersiening te beëindig. Kennis moet aan die verbruiker, skuldberader en die nasionale
kredietreguleerder gegee word en kan te eniger tyd, maar minstens 60 besigheidsdae ná die
datum waarop die verbruiker vir skuldhersiening aansoek gedoen het, gegee word. Artikel
130(1)(a) bepaal verder dat ’n kredietgewer die hof vir ’n bevel om die afdwinging van ’n
kredietooreenkoms mag nader slegs indien die verbruiker op daardie tydstip in versuim is en
reeds minstens 20 besigheidsdae in versuim was. Verder moet minstens 10 besigheidsdae
verstryk het sedert die kredietgewer die kennisgewing ingevolge artikel 86(10) gelewer het.
’n Kennisgewing van beëindiging ingevolge artikel 86(10) beteken egter nie dat dit die
verbruiker se laaste geleentheid is om skuldverligting te bekom nie. 18 Artikel 86(11) bepaal
dat die landdroshof wat die saak aanhoor, ’n bevel vir die hervatting van die skuldhersiening
mag verleen indien ’n kredietgewer sou voortgaan om ’n kredietooreenkoms af te dwing
nadat kennis van beëindiging ingevolge artikel 86(10) gegee is.
267

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Alhoewel die hof dit nie uitdruklik vermeld of aangespreek het nie, was die regsvraag in
Raheman hoe die kredietgewer se reg om ’n skuld af te dwing deur ’n bevel vir
herstrukturering geraak word in ’n geval waar die skuldhersiening reeds voor verlening van
die herstruktureringsbevel beëindig is. Die antwoord hierop hang van die regsposisie met
betrekking tot die volgende aangeleenthede af:
i. Die moratorium op skuldafdwinging en die wisselwerking tussen artikels 88(3) en
86(10).
ii. Die vereistes vir ’n kennisgewing van beëindiging en die wisselwerking tussen
artikel 86(10), (5)(b) en (11).
iii. Die regsgevolge van ’n kennisgewing van beëindiging en die wisselwerking
tussen artikels 86(10), (5)(b), (11), 87(1) en 130(1)(a).
Die doel van hierdie bydrae is om die feite en beslissing in Raheman met verwysing na
bovermelde aangeleenthede te bespreek en te ontleed.
2. Feite
Die eiser het aksie teen die verweerders ingestel vir die betaling van ’n bedrag van ongeveer
R220 000 plus rente, asook vir ’n bevel dat die onroerende eiendom wat as sekuriteit vir die
skuld gedien het, vir eksekusie vatbaar verklaar word. 19 Die verweerders het erken dat hulle
versuim het om die nodige paaiemente ingevolge die verbandooreenkoms te betaal, 20 maar
het ’n spesiale pleit geopper waaruit die volgende feite geblyk het: 21
i. Op 2010-01-08 het die verweerders vir skuldhersiening ingevolge artikel 86 van
die Nasionale Kredietwet aansoek gedoen.
ii. Op 2010-02-15 het die verweerders se skuldberader ’n voorstel aan die eiser
gestuur vir die terugbetaling van die bedrae verskuldig ingevolge die
verbandooreenkoms.
iii. Op 2010-03-04 het die verweerders ’n hersiene voorstel aan die eiser gestuur
ingevolge waarvan ’n verhoogde bedrag aan die eiser betaal sou word.
iv. Die eiser het nie teen die hersiene voorstel beswaar gemaak nie en het ook nie
enige teenvoorstel met betrekking daartoe gemaak nie.
v. Die verweerders het gevolglik voortgegaan om maandelikse betalings
ooreenkomstig die hersiene voorstel te maak.
vi. ’n Aansoek om die voorstel ’n bevel van die hof te maak, is voor die Durbanse
landdroshof gebring. Op 2010-05-10 het die hof ’n bevel verleen wat die
gemeenskaplike boedel van die verweerders ingevolge artikel 79 van die
Nasionale Kredietwet skuldmatig oorbelas verklaar het. Die hof het verder beveel
dat die verweerders se skuldverpligtinge jeens twee van die vyf kredietgewers wat
in die voorstel vervat is, ooreenkomstig sodanige voorstel en ingevolge artikel 86
en 87 van die Nasionale Kredietwet herstruktureer moet word.
Dit blyk nie duidelik uit die hofverslag of die eiser inderdaad een van die kredietgewers was
ten opsigte van wie die bevel vir skuldherstrukturering verleen is nie. Die hofverslag vermeld
slegs dat die landdroshof beveel het dat die verweerders se verpligting teenoor die derde en
268

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sewende respondente ingevolge artikels 86 en 87 en ooreenkomstig aanhangsel “A”
herstruktureer moet word. 22 Dit blyk egter later uit die uitspraak dat die
herstruktureringsbevel wel ten opsigte van die verweerders se skuldverpligtinge jeens die
eiser verleen is.
Die eiser het beweer dat dit die skuldhersiening ingevolge artikel 86(10) beëindig het en dat
’n kennisgewing te dien effekte op 2010-04-13 per vooruitbetaalde geregistreerde pos aan die
verweerders gestuur is. 23
3. Regsvraag
Volgens regter Mokgohloa is die regsvraag of die kredietgewer die skuldhersiening ingevolge
artikel 86(10) kon beëindig nadat die skuldberader die saak reeds na die landdroshof verwys
het. 24 Dit blyk egter nie uit die hofverslag op welke datum die aansoek voor die landdroshof
gebring is nie. Dit vermeld net dat ’n bevel op 2010-05-10 verleen is. 25 Die regsvraag soos
deur die hof geformuleer, blyk egter nie die werklike vraag te wees waaroor die hof moet
beslis nie. Die hoogste hof van appèl het onlangs in Collett v Firstrand Bank Ltd 26 beslis dat
’n kredietgewer steeds die proses van skuldhersiening mag beëindig selfs waar die
skuldberader die saak reeds ingevolge artikel 87 na die landdroshof vir ’n
herstruktureringsbevel verwys het. 27 Regter Mokgohloa verwys na dié beslissing en haal ook
die redes daarvoor sonder verdere bespreking aan. 28
4. Uitspraak
Regter Mokgohloa maak ten aanvang die volgende stelling: “In casu, not only is the matter
pending before the magistrate, an order has been made in terms of ss 86 and 87 to rearrange
the debt.” 29 Die regter weerspreek homself oënskynlik hier. Dit is nie duidelik hoe ’n saak
hangende, maar terselfdertyd ook afgehandel kan wees nie. Sodra ’n bevel vir
skuldherstrukturering verleen is, is die saak immers afgehandel en kan dit nie meer hangende
wees nie. Klaarblyklik bedoel die hof dat die feite in Raheman van dié in Collett onderskei
moet word omdat ’n bevel vir herstrukturering in Raheman reeds verleen is, terwyl die
aansoek vir herstrukturering in Collett nog hangende was toe die kredietgewer verrigtinge vir
skuldafdwinging ingestel het.
Die hof meld verder dat die eiser geen bewering gemaak het dat die verweerder in versuim
was met betrekking tot die hofbevel wat op 2010-05-10 verleen is nie. 30 Die hof kom dus tot
die gevolgtrekking dat die eiser nie geregtig is om enige reg kragtens die kredietooreenkoms
by wyse van gedingvoering uit te oefen of af te dwing nie. 31
Omdat die eiser versuim het om op die skuldberader se voorstelle te antwoord, het die
verweerders die hof versoek om ’n bestraffende kostebevel teen die eiser te verleen. Die
269

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verweerders het aangevoer dat die eiser in stryd met artikel 86(5) opgetree het en roekeloos
was deur nie hulle samewerking te verleen nie. 32 Met laasgenoemde bewering stem die hof
saam. 33 Die hof wys daarop dat dit op versoek van die verbruiker kan beveel dat die
skuldhersiening hervat word indien die kredietgewer sou versuim om sy samewerking
ingevolge artikel 86(5) te verleen. 34 Die hof wys egter daarop dat die verweerders nie
sodanige versoek gerig het nie omdat die landdroshof reeds ’n bevel ingevolge artikels 86 en
87 verleen het. 35
Ten slotte beslis die hof dat die versuim van die eiser om aan die verrigtinge vir
skuldhersiening deel te neem roekeloos was, maar nie in die mate dat ’n bestraffende
kostebevel teen die eiser verleen moet word nie. 36 Die eis word met koste afgewys.
5. Ontleding van die uitspraak
5.1 Moratorium op skuldafdwinging
Soos reeds vermeld, beslis die hof dat die eiser vanweë die bevel vir herstrukturering nie
geregtig was om met skuldafdwinging voort te gaan nie. Die hof steun klaarblyklik op die
bepalings van artikel 88(3) wat die hof vroeër in sy uitspraak aanhaal. 37 Die tersaaklike
gedeeltes van artikel 88(3) lui soos volg: 38
Subject to section 86 … (10), a credit provider who receives … notice in terms of
section 86(4)(b)(i), may not exercise or enforce by litigation or other judicial process
any right or security under that credit agreement until –
1. the consumer is in default under the credit agreement; and
2. one of the following has occurred:
i. …
ii. the consumer defaults on any obligation in terms of a rearrangement …
ordered by the court or the Tribunal.
Die hof spreek egter nie die feit aan dat die kredietgewer reeds voor verlening van die bevel
vir herstrukturering ’n kennisgewing vir die beëindiging van die skuldhersiening ingevolge
artikel 86(10) gegee het nie. Aangesien artikel 88(3) aan artikel 86(10) onderworpe is, 39 wil
dit voorkom dat ’n kredietgewer met skuldafdwinging mag voortgaan sodra hy of sy
ingevolge artikel 86(10) kennis gegee het dat hy of sy die hersiening beëindig en sodra hy of
sy aan die vereistes van artikel 130(1)(a) voldoen het. 40
Die vraag ontstaan of die hof dalk van mening is dat die kennisgewing ingevolge artikel
86(10) ongeldig was vanweë die eiser se versuim om op die skuldberader se voorstelle vir
skuldherstrukturering te antwoord en dat die eiser derhalwe in stryd met sy verpligting
ingevolge artikel 86(5)(b) om in goeie trou aan die skuldhersieningsproses deel te neem,
opgetree het. 41
270

5.2 Vereistes vir kennisgewing van beëindiging
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Artikel 86(10) verleen aan ’n kredietgewer kragtens ’n kredietooreenkoms wat aan
skuldhersiening ingevolge artikel 86 onderhewig is, die reg om op die voorgeskrewe wyse 42
kennis te gee dat die hersiening beëindig word. Artikel 86(10) lui soos volg:
If a consumer is in default under a credit agreement that is being reviewed in terms of this
section, the credit provider in respect of that credit agreement may give notice to terminate
the review in the prescribed manner to –
a. the consumer;
b. the debt counsellor; and
c. the National Credit Regulator,
at any time at least 60 business days after the date on which the consumer
applied for the debt review.
Die volgende vereistes word dus ingevolge artikel 86(10) vir ’n geldige kennisgewing van
beëindiging gestel:
i. Die verbruiker moet in versuim wees met betrekking tot die kredietooreenkoms
wat hersien word. 43
ii. Kennis moet aan die verbruiker, skuldberader en Nasionale Kredietreguleerder
gegee word. 44
iii. Die kennisgewing moet minstens 60 dae na die datum waarop die verbruiker vir
skuldhersiening aansoek gedoen het, gegee word.
Die vraag ontstaan of dit ’n vereiste is dat ’n kennisgewing van beëindiging, bykomend tot
die vereistes wat uitdruklik ingevolge artikel 86(10) gestel word, te goeder trou moet wees
ten einde regsgeldig te wees. In SA Taxi Securitisation (Pty) Ltd v Mbatha 45 wys
waarnemende regter Levenberg daarop dat die Nasionale Kredietwet nie enige strafmaatreël
voorskryf met betrekking tot ’n kredietgewer wat nie in goeie trou aan die
skuldhersieningsproses deelneem nie. Die hof beslis dat artikel 86(10) nie enige beperking op
die kredietgewer se reg plaas om ingevolge hierdie subartikel kennis te gee nie en dat die
kredietgewer kennis mag gee mits die verbruiker in versuim is en 60 besigheidsdae verstryk
het sedert die skuldhersieningsproses ’n aanvang geneem het. 46 Die hof beslis verder dat die
kredietgewer se reg om kennis te gee nie wederkerig tot sy of haar verpligting ingevolge
artikel 86(5) om in goeie trou op te tree, blyk te wees nie. 47 Die hof wys daarop dat indien ’n
kredietgewer versuim om aan die goeie-trou-bepalings te voldoen, ’n landdroshof mag beveel
dat die skuldhersieningsproses hervat word en dat die kredietgewer dan ’n verdere 60 dae sal
moet wag alvorens die kredietgewer sy regte kan afdwing. Indien sodanige bevel egter nie
verleen word nie, is daar niks wat die kredietgewer verhoed om sy regte om die skuld af te
dwing, uit te oefen nie mits aan die vereistes van artikel 86(10) voldoen word. 48
Dit is nie duidelik of die hof van mening is dat die landdroshof wat die aansoek vir
skuldherstrukturering aanhoor, of die hof wat uiteindelik die saak vir skuldafdwinging
271

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aanhoor, die bevoegdheid het om ’n aansoek vir hervatting van die skuldhersieningsproses
aan te hoor nie. Die toepaslike bepaling is artikel 86(11), wat soos volg lui: 49
If a credit provider who has given notice to terminate a review as contemplated in
subsection (10) proceeds to enforce that agreement in terms of Part C of Chapter 6,
the Magistrate’s Court hearing the matter may order that the debt review resume on
any conditions the court considers to be just in the circumstances.
Die bewoording van artikel 86(11) dui daarop dat hierdie bepaling van toepassing kan wees
eers sodra die kredietgewer verrigtinge vir die afdwinging van die kredietooreenkoms instel,
en dat net die hof wat die saak vir skuldafdwinging aanhoor, ’n bevel kan verleen dat die
verrigtinge vir skuldhersiening hervat word. 50 Dit is ook deur die appèlhof in Collett
bevestig. 51 Die appèlhof wys daarop dat die hof wat die saak vir skuldafdwinging aanhoor,
die hoë hof of die landdroshof mag wees. Artikel 86(10) verwys egter geensins na die hoë hof
nie en derhalwe kom die hof tot die gevolgtrekking dat daar ’n leemte in die wet is wat
reggestel behoort te word deur die woorde “of hoë hof” in artikel 86(11) in te voeg. 52
In teenstelling met die uitspraak in Mbatha beslis regter Blignaut in Dunga 53 dat dit
noodsaaklik is om ’n voorbehoudsbepaling in artikel 86(10) in te voeg, naamlik dat ’n
kredietgewer ’n skuldhersiening mag beëindig net indien hy te goeder trou optree. Met
verwysing na die beslissing van die konstitusionele hof in Masetlha v President of the
Republic of South Africa 54 verduidelik regter Blignaut dat die toets vir die invoeging van
woorde in wetgewing by implikasie is of dit noodsaaklik is in die sin dat daarsonder nie aan
die wetgewing gevolg gegee kan word nie. Daarbenewens moet dit noodsaaklik wees om die
oënskynlike bedoeling van die wetgewer te verwesenlik of uitvoerbaar te maak. 55 Volgens
regter Blignaut is die oogmerk van die wetsbepalings met betrekking tot skuldhersiening
duidelik “the provision of assistance to an overindebted consumer in an environment that
encourages participation in good faith by both parties”. 56 Volgens regter Blignaut sal ’n
letterlike uitleg van artikel 86(10) tot gevolg hê dat ’n kredietgewer die proses mag beëindig
nadat aan net twee vereistes voldoen is: eerstens, dat die verbruiker in versuim ingevolge ’n
kredietooreenkoms moet wees, en tweedens, dat die voorgeskrewe tydperk van 60
besigheidsdae moet verstryk het. Ten spyte van die moontlike onredelikheid van die
verbruiker of die kredietgewer se eie optrede kan ’n kredietgewer dus deur middel van ’n
enkele eensydige handeling die hele proses laat ontspoor. 57 Volgens die hof verleen artikel
86(11) nie genoegsame beskerming teen die negatiewe gevolge wat uit ’n letterlike uitleg van
artikel 86(10) voortspruit nie. 58 Die hof meen verder dat dit in die verbruiker se belang is dat
die hersiening so gou moontlik hervat word. ’n Letterlike uitleg sal egter beteken dat die
verbruiker vir die kredietgewer moet wag om met skuldafdwinging voort te gaan. 59 Dit is so
omdat, soos reeds hier bo verduidelik, 60 net die hof wat die saak vir skuldafdwinging
aanhoor, die bevel ingevolge artikel 86(11) kan verleen. 61 Volgens regter Blignaut sal die
verbruiker moet bewys dat daar minstens ’n kans op sukses in die aansoek vir
skuldhersiening sal wees indien die voldoening aan die goeie-trou-vereiste ingevolge artikel
86(5) eers by ’n versoek ingevolge artikel 86(11) oorweeg kan word. Die partye sal met
tydrowende, duur en vir baie verbruikers onbekostigbare gedingvoering gemoeid wees,
terwyl dit die einste gevolg is wat die skuldhersieningsproses beoog om te vermy. 62 Die
272

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
invoeging van ’n voorbehoudsbepaling in artikel 86(10) sal volgens die hof in
ooreenstemming met die doel van die skuldhersieningsproses wees en die negatiewe gevolge
van ’n letterlike uitleg vermy. Verder sal dit nie die uitvoerbaarheid van artikel 86(10)
beïnvloed nie en inpas by die taalgebruik van artikel 86 in sy geheel en by dié van artikel
86(5)(b) in die besonder. 63
Soos reeds vermeld, koppel artikel 86(5) nie enige uitdruklike strafmaatreël aan die
nienakoming van die goeie-trou-vereiste nie. 64 In ooreenstemming met die uitlegreël dat die
wetgewer nie bedoel om betekenislose of doellose wetsbepalings daar te stel nie, moet een of
ander oogmerk of betekenis aan hierdie bepaling geheg word. 65 Die bedoeling van die
wetgewer met betrekking tot die vraag of die goeie trou van die kredietgewer ’n voorvereiste
vir die geldigheid van ’n kennisgewing van beëindiging ingevolge artikel 86(10) is, moet
egter in samehang met die vraag oor die gevolge van ’n kennisgewing van beëindiging
beantwoord word.
5.3 Gevolge van kennisgewing van beëindiging
Die feite in Raheman dui daarop dat die landdroshof’n bevel vir die herstrukturering van die
verweerders se skuldverpligtinge jeens die eiser verleen het, ten spyte daarvan dat die eiser
reeds vooraf ’n kennisgewing vir die beëindiging van die skuldhersiening gegee het. Artikel
86(10) bepaal dat ’n kredietgewer “may give notice to terminate the review” en die vraag
ontstaan dus of sodanige kennisgewing ’n beëindiging van die skuldhersieningsproses tot
gevolg het en derhalwe ’n daaropvolgende bevel ingevolge artikels 86 en 87 vir die
herstrukturering van die betrokke skuldverpligting verhoed. Klaarblyklik meen die hof in
Raheman dat dit nie die geval is nie, want die hof beslis uiteindelik dat die eiser juis vanweë
die bevel vir herstrukturering nie geregtig is om met verrigtinge vir die afdwinging van die
skuld voort te gaan nie. 66 Die hof bevind verder dat ’n bevel vir die hervatting van die
skuldhersiening ingevolge artikel 86(11) onnodig is omdat die landdroshof reeds ’n bevel
ingevolge artikels 86 en 87 vir die herstrukturering van die skuldverpligtinge verleen het. 67
Dat ’n kennisgewing van beëindiging ingevolge artikel 86(10) nie ’n daaropvolgende bevel
vir herstrukturering ingevolge artikels 86 en 87 verhoed nie, blyk ook uit die beslissing van
waarnemende regter Phalatsi in Firstrand Bank Ltd v Britz. 68 Volgens die regter is ’n
kennisgewing van beëindiging van nul en gener waarde indien ’n bevel vir herstrukturering
daarna verleen word. 69 Na aanleiding van die beslissings in Raheman en Britz wil dit dus
voorkom dat die doel van ’n kennisgewing van beëindiging bloot is om die kredietgewer in
staat te stel om verrigtinge vir die afdwinging van ’n kredietooreenkoms in te stel en dat dit in
werklikheid nie die skuldhersiening met betrekking tot die betrokke kredietooreenkoms
beëindig nie.
In teenstelling met die beslissings in Raheman en Britz beslis regter Murphy in Changing
Tides 17 (Pty) Ltd v Grobler 70 dat ’n landdroshof nie bevoeg is om ’n bevel vir die
herstrukturering van die verbruiker se skuldverpligtinge te verleen indien die kredietgewer
reeds vooraf ’n kennisgewing van beëindiging gegee het nie. Regter Murphy meen dit is die
273

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
geval omdat net die hof wat die verrigtinge vir skuldafdwinging aanhoor, die bevoegdheid het
om ’n bevel vir hervatting van die skuldhersiening te verleen. 71
In Wesbank v Martin 72 beslis regter Binns-Ward dat ’n kennisgewing ingevolge artikel 86(10)
nie tot gevolg het dat die skuldhersiening daardeur beëindig word nie. Die gevolg van
sodanige kennisgewing is volgens die hof eerder om ’n tydperk van kennis daar te stel wat
die kredietgewer by verstryking daarvan in staat stel om, ten spyte van die skuldhersiening,
verrigtinge vir die invordering van die skuld in te stel. Die hof wys daarop dat die
kennisgewingstydperk ingevolge artikel 130(1)(a) ten minste 10 besigheidsdae is. 73 Nóg
artikel 86(10), nóg artikel 130(1)(a) dui egter enigsins aan wat die doel van die
kennisgewingstydperk van 10 dae is. 74
Volgens regter Binns-Ward vind werklike beëindiging, soos in die kennisgewing ingevolge
artikel 86(10) beoog, eers plaas wanneer die kredietgewer die verrigtinge vir skuldafdwinging
instel nadat sodanige kennis gegee is. Die hof wys verder daarop dat die beëindiging net op
die skuldverpligting met betrekking waartoe die kennisgewing van beëindiging gegee is, van
toepassing is. Indien die skuldhersiening dus ook op ander skuldverpligtinge van toepassing
is, sal die hersiening ten opsigte van daardie ander skuldverpligtinge voortgaan tensy dit op
dieselfde wyse beëindig word. 75 Alhoewel die wet nie uitdruklik hiervoor voorsiening maak
nie, volg dit volgens die hof by noodsaaklike implikasie uit die uitdruklike bepalings van die
wet. 76
In ’n vroeër uitspraak van regter Binns-Ward in Changing Tides 17 (Pty) Ltd v Erasmus 77
beslis die hof dat die oogmerk van artikel 86(10) klaarblyklik is om die kredietgewer in staat
te stel om op stiptelike nakoming van die voorgeskrewe tydperke ingevolge die
skuldhersieningsproses aan te dring en om aan die kredietgewer die reg te verleen om met
skuldafdwinging voort te gaan indien die verbruiker sou versuim om aan die vereistes van die
proses te voldoen. 78 Volgens die hof is die voor die hand liggende oogmerk van die
kennisgewing ingevolge artikel 86(10) eerstens om die verbruiker en/of die skuldberader in
staat te stel, indien dit nog nie gedoen is nie, om ’n dringende aansoek ingevolge artikel
86(7)(c) of 86(8)(b) voor die landdroshof te bring, of tweedens, indien ’n aansoek reeds
hangende is, om die landdros te nader vir ’n bevel dat die skuldhersiening ingevolge artikel
86(11) hervat word. Die regter meld dat hy aan geen ander rede vir die vereiste
kennisgewingstydperk van 10 besigheidsdae ingevolge artikel 130(1)(a) kan dink nie. 79
In ooreenstemming met die uitlegreël hier bo vermeld met betrekking tot artikel 86(5), dat die
wetgewer nie bedoel om betekenislose of doellose wetsbepalings daar te stel nie, moet een of
ander oogmerk of betekenis ook aan die kennisgewingstermyn ingevolge artikel 130(1)(a)
geheg word. 80
Soos reeds verduidelik, kan ’n bevel vir die hervatting van die skuldhersieningsproses
ingevolge artikel 86(11) nie tydens die verhoor met betrekking tot die verlening van ’n bevel
vir herstrukturering ingevolge artikel 87 verleen word nie. 81 Regter Binns-Ward se
verduideliking dat die doel van die kennisgewingstydperk is om die verbruiker in staat te stel
om die landdros wat die aansoek vir skuldherstrukturering aanhoor vir ’n bevel ingevolge
274

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
artikel 86(11) te nader, is dus nie korrek nie. 82 So ook nie die regter se beslissing in Martin 83
dat ’n bevel ingevolge artikel 86(11) net tydens die verhoor ingevolge artikel 87 deur die
landdroshof verleen kan word en dat ’n hervatting dus nie meer moontlik is sodra die
kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging ingestel het nie. Regter Binns-Ward se
verklaring, naamlik dat die doel met die kennisgewingstydperk is om die verbruiker in staat
te stel om, ten spyte van die kennisgewing ingevolge artikel 86(10), steeds ’n aansoek vir
skuldherstrukturering te bring voordat die kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging
instel, blyk egter sinvol te wees. Dit sal dan nie nodig wees dat die verbruiker eers moet wag
dat die kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging instel en dan ’n versoek vir die
hervatting van die skuldhersiening rig nie. 84 In die uitoefening van sy diskresie met
betrekking tot die verlening van die bevel vir herstrukturering sal die landdroshof dan
moontlike getuienis dat ’n kennisgewing van beëindiging nie aan die goeie-trou-vereiste
ingevolge artikel 86(5) voldoen nie, in ag kan neem. Dit blyk egter nie uit die feite in
Raheman of die landdroshof enigsins aan die nakoming van die goeie-trou-vereiste
oorweging geskenk het nie. Dit wil verder voorkom of regter Mokgohloa van mening is dat
die kennisgewing van beëindiging van nul en gener waarde is bloot omdat ’n
herstruktureringsbevel daarna deur die landdroshof verleen is. 85
In Firstrand Bank Ltd v Seyffert 86 beslis regter Willis dat artikel 86(10), indien dit saam met
artikel 86(11) gelees word, klaarblyklik bepaal dat ’n kennisgewing van beëindiging nie
noodwendig die proses beëindig nie, maar dat dit bloot hierdie gevolg mag hê. Volgens die
hof dui ’n “kennisgewing” op ’n bedoeling of ’n voorafgaande stap jeens ’n gevolg, eerder as
die gevolg op sigself. Die uiteindelike gevolg van sodanige kennisgewing van beëindiging
hang volgens die hof af van die mate van goeie trou wat die partye teenoor mekaar getoon
het, van die mate waarin hulle sinvolle, billike en redelike voorstelle gemaak het, en die mate
waarin hulle hulself daadwerklik verbind het om ’n haalbare oplossing vir die probleme van
die betrokke verbruiker te vind. 87
Die feit dat regter Willis artikel 86(10) in samehang met artikel 86(11) uitlê, dui egter daarop
dat die hof van mening is dat die versuim van ’n kredietgewer om in goeie trou met
betrekking tot ’n kennisgewing van beëindiging op te tree, eers ter sprake kan kom wanneer
verrigtinge vir skuldafdwinging ingestel word en ’n versoek vir hervatting ingevolge artikel
86(11) gerig word, en dat ’n herstruktureringsbevel dus nie ná ’n kennisgewing van
beëindiging moontlik is nie. 88 Dit blyk ook die standpunt van die appèlhof in Collett te
wees. 89 Appèlregter Malan wys daarop dat die reg van ’n kredietgewer om die
skuldhersieningsproses te beëindig, opgeweeg moet word teen die bevoegdheid van die hof
om ingevolge artikel 86(11) ’n bevel vir die hervatting van die skuldhersiening te verleen.
Volgens die appèlhof is dit op hierdie tydstip dat voldoening aan die vereistes van artikel
86(5) om in goeie trou aan die proses deel te neem, ter sprake kom. Indien die kredietgewer
weier of versuim om aan die hersiening deel te neem, is die hof bevoeg om ’n bevel vir die
hervatting van die proses te verleen. Sou die kredietgewer egter weens gegronde redes tot die
slotsom kom dat die voorgestelde herstrukturering nie tot die “satisfaction by the consumer of
all responsible financial obligations” ingevolge artikel 3(g) en (i) of tot ’n herstrukturering
soos bedoel in artikel 86(7)(c) sal lei nie, sal die hof heel moontlik weier om ’n hervatting te
275

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beveel. 90 Die gebrek aan goeie trou aan die kant van die kredietgewer is dus volgens die hof
nie die enigste faktor wat by ’n versoek vir hervatting oorweeg moet word nie. 91
Soos reeds vermeld, het regter Mokgohloa klaarblyklik die feite in Raheman van dié in
Collett onderskei op grond daarvan dat die aansoek vir herstrukturering in Collett steeds
hangende was, terwyl die herstruktureringsbevel in Raheman ingevolge artikels 86 en 87
reeds deur die landdroshof verleen is toe die kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging
ingestel het. 92 Wat die gevolge van ’n kennisgewing van beëindiging betref, beslis
appèlregter Malan egter dat artikel 86(10) die reg aan ’n kredietgewer verleen 93
to terminate the debt review relating to a specific credit agreement (“[i]f a consumer
is in default under a credit agreement that is being reviewed”), not the “hearing”. The
hearing continues and, if several credit agreements are being reviewed, continues in
respect of the others.
Dit wil dus voorkom of die appèlhof van mening is dat ’n kennisgewing ingevolge artikel
86(10) nie bloot net ’n kennisgewing van ’n voorgenome beëindiging daarstel nie, maar
inderdaad die skuldhersiening beëindig en die verlening van ’n bevel vir herstrukturering
verhoed. 94 Die beslissing in Raheman dat ’n herstruktureringsbevel ten spyte van ’n
beëindiging ingevolge artikel 86(10) verleen kan word, is dus klaarblyklik in stryd met dié
van die appèlhof.
Ek kan egter nie insien waarom ’n versuim om in goeie trou met betrekking tot ’n
kennisgewing van beëindiging ingevolge artikel 86(10) op te tree, net by ’n versoek vir die
hervatting van die skuldhersiening ingevolge artikel 86(11), en dus nadat die kredietgewer
verrigtinge vir skuldafdwinging ingestel het, in ag geneem kan word nie. Dit is nie duidelik
waarom die verbruiker eers moet wag dat die kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging
instel nie, 95 terwyl die landdroshof sodanige versuim reeds tydens die verhoor ingevolge
artikel 87 in ag kan neem wanneer die hof buitendien, soos in die geval van ’n versoek
ingevolge artikel 86(11), 96 met die vraag moet handel of die voorgestelde herstrukturering
aan die vereistes ingevolge artikels 3(g) en (i) en 86(7)(c) voldoen. Hierdie uitleg blyk uit
artikel 87(1), wat soos volg lui: 97
If a debt counsellor makes a proposal to the Magistrate’s Court in terms of section
86(8)(b), or a consumer applies to the Magistrate’s Court in terms of section 86(9),
the Magistrate’s Court must conduct a hearing and, having regard to the proposal and
information before it and the consumer’s financial means, prospects and obligations,
may –
a. reject the recommendation or application as the case may be;
or
b. make –
i. an order declaring any credit agreement to be reckless, and an order
contemplated in section 83(2) or (3), if the Magistrate’s Court concludes that
the agreement is reckless;
276

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ii. an order re-arranging the consumer’s obligations in any manner
contemplated in section 86(7)(c)(ii); or
iii. both orders contemplated in subparagraph (i) and (ii).
Dit is tog in die verbruiker en kredietgewer se belang dat ’n hof so gou moontlik uitsluitsel
gee oor die tersaaklike vraagstukke, insluitend dié met betrekking tot die goeie trou van die
partye. ’n Uitleg dat die landdroshof reeds tydens die verhoor ingevolge artikel 87 met al
hierdie vraagstukke kan handel, ten spyte van ’n kennisgewing ingevolge artikel 86(10) en
mits die kredietgewer nog nie verrigtinge vir skuldafdwinging ingestel het nie, sal verder ook
’n verklaring vir die doel van die kennisgewingstydperk van 30 dae ingevolge artikel
130(1)(a) bied. 98 In hierdie verband is dit ook noemenswaardig dat artikel 86(10) net vereis
dat kennis aan die verbruiker, skuldberader en die Nasionale Kredietreguleerder en nie aan
die hof gegee moet word nie. 99 Hierdie feit versterk die uitleg dat ’n bevel vir
herstrukturering ten spyte van ’n kennisgewing ingevolge artikel 86(10) moontlik moet wees.
6. Gevolgtrekking
Ek is nie oortuig daarvan dat dit noodsaaklik is om ’n voorbehoudsbepaling, naamlik dat ’n
kredietgewer ’n skuldhersiening regsgeldig mag beëindig net indien hy te goeder trou optree,
in artikel 86(10) in te voeg nie. 100 Die versuim van die kredietgewer om in goeie trou aan die
proses deel te neem, is bloot ’n faktor wat die landdroshof tydens ’n verhoor ingevolge artikel
87, wanneer die hof sy diskresie met betrekking tot die verlening van ’n
herstruktureringsbevel uitoefen, in ag kan neem. By die verhoor ingevolge artikel 87 is dit nie
nodig dat die landdroshof vir ’n bevel ingevolge artikel 86(11) vir die hervatting van die
skuldhersiening genader word nie. 101 Die kennisgewing ingevolge artikel 86(10) het nie ’n
beëindiging van die proses tot gevolg nie en die doel daarvan is bloot om ’n tydperk van
kennis daar te stel wat die kredietgewer by verstryking van die tydperk in staat stel om
verrigtinge vir skuldafdwinging in te stel. Werklike beëindiging, soos in die kennisgewing
ingevolge artikel 86(10) beoog, vind eers plaas wanneer die kredietgewer die verrigtinge vir
skuldafdwinging instel nadat sodanige kennis gegee is. 102 Eers in hierdie stadium kan die
verbruiker die hof wat die verrigtinge vir skuldafdwinging aanhoor, ingevolge artikel 86(11)
vir ’n bevel vir die hervatting van die proses nader en is die gebrek aan goeie trou aan die
kant van die kredietgewer een van die faktore wat die hof dan ook in ag kan neem. Indien ’n
herstruktureringsbevel egter verleen word nadat ’n kennisgewing van beëindiging ingevolge
artikel 86(10) gegee is, maar voordat die kredietgewer verrigtinge vir skuldafdwinging
ingestel het, is die kennisgewing van beëindiging van nul en gener waarde 103 en sal die
kredietgewer op grond van artikel 88(3) nie daarop geregtig wees om met skuldafdwinging
voort te gaan nie.
Bostaande uitleg blyk in ooreenstemming met die resultaat van die uitspraak in Raheman te
wees en ek gaan dus akkoord daarmee. Daar is egter verskeie leemtes in die uitspraak. Die
redes vir die beslissing is onduidelik en die tersaaklike vraagstukke en die wisselwerking
tussen die toepaslike wetsartikels word nie behoorlik verduidelik nie.
277

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die Nasionale Kredietwet is berug vir sy gebrek aan duidelikheid 104 en die teenstrydige
beslissings wat hier bo bespreek is, getuig daarvan. Die taak wat op ons howe rus om hierdie
onduidelikheid op te klaar, is egter nie maklik nie. Regter Willis slaan die spyker op die kop
in Seyffert, 105 waar hy opmerk:
I share the general frustration of my judicial colleagues around the country at the lack
of clarity that features at least in the parts of the NCA with which one is concerned in
cases of the kind now before me. A court is forced to go round and round in loops
from subsection to subsection, much like a dog chasing its tail. Indeed the language
used in the Act from time to time suggests that foreign draftspersons rather than South
African lawyers had a strong hand in preparing the text.
Die klaarblyklike teenstrydigheid tussen die uitspraak van die appèlhof in Collett en dié van
die hoë hof in Raheman 106 dui daarop dat die onsekerheid oor die regsposisie met betrekking
tot die beëindiging van skuldhersiening en die wisselwerking tussen artikel 86(10) en ander
tersaaklike bepalings van die Nasionale Kredietwet nog lank nie opgeklaar is nie en dat dit so
gou moontlik deur wetswysiging aangespreek moet word. 107
Bibliografie
Otto, J.M. en R.L. Otto. 2010. The National Credit Act explained. Durban: LexisNexis.
Scholtz, J. (red.). 2008. Guide to the National Credit Act. 4de diensuitgawe. Durban:
LexisNexis.
Steyn, L.C. 1981. Die uitleg van wette. Kaapstad, Wetton en Johannesburg: Juta en Kie, Bpk.
Van Heerden, C. en H. Coetzee. 2011. Perspectives on the termination of debt review in
terms of section 86(10) of the National Credit Act 34 of 2005. Potchefstroom Electronic Law
Journal, 14(2):37–65.
—. 2011. Wesbank v Deon Winston Papier and the National Credit Regulator. De Jure,
2:463–79.
Eindnotas
1 2012 3 SA 418 (KZD).
2
34 van 2005. Die wet is nie in Afrikaans gepubliseer nie. Hierna sal daarna verwys word as
die Nasionale Kredietwet.
3 Sien art. 3(g).
4 Sien art. 79.
278

5 Sien art. 8; Otto en Otto (2010, par. 9).
6 Art. 86(1).
7 Art. 86(4)(b)(i).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
8 Art. 86(6)(a) gelees met reg. 24(6). Indien die verbruiker ’n verklaring van roekelose
kredietverlening versoek, moet die skuldberader ook ’n bepaling met betrekking daartoe
maak – art. 86(6)(b).
9 Art. 86(7)(c).
10 National Credit Regulator v Nedbank Ltd 2009 6 SA 295 (GNP) 317. Die wet vereis
onderhandelinge slegs waar daar ’n bevinding was dat die verbruiker nie met skuld oorbelas
is nie, maar na alle waarskynlikheid probleme sal ondervind om al sy of haar verpligtinge
kragtens kredietooreenkomste betyds na te kom – art. 86(7)(b).
11 Art. 86(5)(b) bepaal dat ’n kredietgewer wat kennis ontvang het van ’n aansoek vir
skuldhersiening “must participate in good faith in the review and in any negotiations
designed to result in responsible debt re-arrangement”.
12 Sien National Credit Regulator v Nedbank Ltd 304, 307.
13 Art. 86(8)(b) bepaal dat die skuldberader “must refer the matter to the Magistrate’s Court”
(my kursivering). In National Credit Regulator v Nedbank Ltd 310-11, 320 beslis die hof dat
sodanige referral ’n aansoek na die hof behels en dat r. 55 van die Landdroshofreëls dus van
toepassing is. Sien ook Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA) en
die Debt Counselling Regulations, gepubliseer in SK 35327 van 10 Mei 2012.
14 Art. 86(7)(c) gelees met artt. 86(8)(b) en 87(1). Herstrukturering van die verbruiker se
skuldverpligtinge kan net geskied deur (i) die tydperk van die ooreenkoms te verleng en die
bedrag van elke betaling verskuldig te verminder (art. 86(7)(c)(ii)(aa)); (ii) deur die datums
waarop die betalings ingevolge die ooreenkoms gedurende ’n vermelde tydperk betaalbaar is,
uit te stel (art. 86(7)(c)(ii)(bb)); (iii) deur die tydperk te verleng en die betalings uit te stel
(86(7)(c)(ii)(cc)); of (iv) deur die verbruiker se verpligtinge opnuut te bereken weens
oortredings van Deel A of B van Hoofstuk 5, of Deel A van Hoofstuk 6 (art. 86(7)(c)(ii)(cc)).
15 Sien art. 88(3)(b)(i).
16 Sien art. 88(3)(b)(ii).
17 Vgl. Collett v Firstrand Bank Ltd 2011 4 SA 508 (HHA) par. 9.
18 Scholtz (2008, par. 11.3.3.3).
19 Raheman par. 1.
20 Vgl. art. 88(3)(a).
21 Par. 2.
279

22 Par. 2.6.
23 Par. 3.
24 Par. 4.
25 Par. 2.6.
26 Par. 14.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
27 Vir ’n volledige bespreking van die redes vir die appèlhof se uitspraak in dié verband, asook
van sake wat voor Collett beslis is, sien Scholtz (2008, par. 11.3.3.3).
28 Par. 8.
29 Par. 9.
30 Par. 9.
31 Par. 9. Vgl. art. 88(3)(b)(ii).
32 Par. 10.
33 Par. 11.
34 Par. 11. Die hof verwys nie daarna nie, maar die toepaslike wetsartikel is art. 86(11).
35 Par. 11.
36 Par. 12.
37 Par. 6.
38 My kursivering.
39 Sien Firstrand Bank Ltd v Seyffert 2010 6 SA 429 (GSJ) par. 7.
40 Sien art. 129(1)(b); Van Heerden en Coetzee (2011:39).
41 Vgl. Van Heerden en Coetzee (2011:61).
42 Die regulasies tot die Nasionale Kredietwet bevat nie enige bykomende voorskrifte m.b.t.
die wyse van kennisgewing nie – Van Heerden en Coetzee (2011:40).
43 Sien Collett par. 9 en 12.
44 Die wet vereis dus nie kennisgewing aan die hof nie – sien Scholtz (2008, par. 11.3.3.3 vn.
118a).
280

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
45 2011 1 SA 310 (GSJ) par. 60. Sien ook die bespreking van hierdie saak deur Scholtz (2008,
par. 11.3.3.2) en Van Heerden en Coetzee (2011:61–2).
46 Par. 63.
47 Par. 63.
48 Par. 64.
49 My kursivering.
50 Vgl. Van Heerden en Coetzee (2011:40, 55).
51 Par. 17.
52 Par. 17. Sien ook Mercedes Benz Financial Services South Africa (Pty) Ltd v Dunga 2011 1
SA 374 (WKK) par. 16.
53 Par. 15. Sien ook Scholtz (2008:par 11.3.3.2); Van Heerden en Coetzee (2011:61-2).
54 2008 1 SA 566 (KH) par. 192.
55 Dunga par. 18.
56 Par. 24.
57 Par. 26.
58 Par. 45, 46.
59 Par. 48.
60 Sien die bespreking m.b.t. die Mbatha-saak hier bo.
61 Sien Dunga par. 16.
62 Par. 46.
63 Par. 48.
64 Vgl. Mbatha par. 60.
65 Sien Steyn (1981:119–24).
66 Par. 9.
67 Par. 11.
68 2012-02-09 saaknr. 5243/11 (VB).
281

69 Par. 20.
70 2011-06-02 saaknr. 9226/10 (GNP).
71 Par. 20, 24, 26.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
72 2012 3 SA 600 (WKK) par. 7. Sien ook die bespreking van hierdie saak deur Scholtz
(2008, par. 11.3.3.3) en Van Heerden en Coetzee (2011:54).
73 Par. 7; sien art. 129(2) gelees met art. 130(1)(a).
74 Vgl Scholtz (2008, par. 11.3.3.3); Van Heerden en Coetzee (2011:47, 55).
75 Par. 7. Sien ook Collett par. 14.
76 Par. 7.
77 [2010] JOL 25358 (WKK). Sien ook die bespreking van hierdie saak deur Scholtz (2008,
par. 11.3.3.3) en Van Heerden en Coetzee (2011:54).
78 Par. 38.
79 Par. 41. Sien ook Martin par. 12.
80 Vgl. Van Heerden en Coetzee (2011:55).
81 Sien die bespreking in par. 5.2 hier bo. Sien ook Changing Tides v Grobler par. 18.
82 Sien Scholtz (2008, par 11.3.3.4).
83 Par. 11, 12, 16.
84 Vgl. Dunga par. 48.
85 Vgl. Britz par. 20.
86 2010 6 SA 429 (GSJ) par. 12. Sien ook Van Heerden en Coetzee (2011:45).
87 Par. 12.
88 Vgl. Changing Tides v Grobler par. 20, 24 en 26.
89 Sien ook Seyffert en Seyffert v Firstrand Bank Ltd 2012-5-30 saaknr. 577/11 (HHA) par. 8;
Changing Tides v Grobler par. 20, 24, 26.
90 Par.15. Sien ook Seyffert (HHA) par. 7.
91 Sien Collett par. 19. Vgl. ook Wesbank v Schroder [2012] JOL 28767 (OL) par. 16, 17.
92 Sien par. 3 hier bo en Raheman par. 9.
282

93 Par. 14 (my kursivering).
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
94 Dit is ook hoe Murphy R in Changing Tides v Grobler par. 24 die appèlhofbeslissing in
Collett in hierdie verband vertolk.
95 Vgl. Dunga par. 46 en die bespreking in par. 5.2 hier bo.
96 Vgl. Collett par. 15.
97 My kursivering.
98 Sien die bespreking in par. 5.3 hier bo m.b.t. die beslissing van Binns-Ward R in Changing
Tides v Erasmus.
99 Sien Wesbank Ltd v Papier 2011 2 SA 395 (WKK) par. 32; Van Heerden en Coetzee
(2011:476-7). Sien egter Collett par. 14, waar Malan AR meld dat die verrigtinge vir
skuldhersiening deur die landdroshofreëls gereguleer word. Die hof meen dat die reëls
voldoende vir die betekening van prosesstukke en kennisgewings voorsiening maak (sien r.
9). Die feit bly egter, soos Griesel R in Papier aandui, dat ’n art. 86(10)-kennisgewing ’n
buitegeregtelike kennisgewing is – dit is slegs ’n brief wat tussen private partye gestuur word.
Daar is verder geen verpligting op enige van die partye om die kennisgewing op die hof te
beteken nie en dit word ook nie in die praktyk gedoen nie.
100 Sien Dunga par. 15, 48 en die bespreking in par. 5.2 hier bo.
101 Sien die bespreking van Changing Tides v Grobler in par. 5.3 hier bo.
102 Sien Martin par. 7; Seyffert par. 12 en die bespreking in par 5.3 hier bo.
103 Sien Britz par. 20 en die bespreking in par 5.3 hier bo.
104 Sien Dunga par. 17.
105 Par. 10.
106 Sien die bespreking in par. 5.3 hier bo.
107 Vgl. Changing Tides v Erasmus par. 32.
283

Afdeling: Geesteswetenskappe

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika: ideaal,
wenslik, haalbaar, werklikheid, hersenskim?
Charl C. Wolhuter
Charl C. Wolhuter: Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
Hierdie artikel ondersoek Suid-Afrikaanse hoër onderwys met betrekking tot die strewe na
die vestiging van wêreldklasuniversiteite, wat in baie lande van die wêreld nagestreef word.
Die artikel begin met ’n begripsverheldering van die woord wêreldklasuniversiteit, en by
gebrek aan ’n definisie in die wetenskaplike literatuur word ’n model van ’n
wêreldklasuniversiteit gebou wat dien as verwysingsraamwerk vir die res van die ondersoek.
Die woord wêreldklasuniversiteit verwys na ’n komplekse verskynsel, met baie faktore. Die
beste beskikbare instrumente om die wêreldklasstatus van universiteite mee te meet is die
talle universiteitsgraderingstelsels wat in omloop is, ofskoon hulle almal ontoereikend is en
nie reg laat geskied aan die kompleksiteit van die begrip van ’n wêreldklasuniversiteit nie.
Selfs aan ’n streng maatstaf gemeet, beskik Suid-Afrika oor universiteite wat as
wêreldklasuniversiteite kwalifiseer. Die aandrang vir die uitbouing van
wêreldklasuniversiteite is in Suid-Afrika net so dringend aanwesig as elders ter wêreld; tog
sal ’n verdere summiere konsentrasie van openbare hulpbronne ter bevordering van
wêreldklasuniversiteite onwys wees, gesien in die lig van sekere kontekstuele werklikhede.
Die behoefte aan uitbreiding en diversifikasie is sterker in die laer strata van die
hoëronderwyspiramide, ten einde uitsig en uitkoms te bied aan die groeiende getal werklose
jeugdiges. In dié verband skyn gemeenskapskolleges die mees belowende model op die
internasionale hoëronderwyslandskap te wees. Met sterk aandrang om sowel
wêreldklasuniversiteite as minder eksklusiewe vorme van hoër onderwys uit te bou, is die
voor die hand liggende oplossing om die privaatsektor toe te laat om ’n groter rol in
hoëronderwysvoorsiening te speel. Internasionale ondervinding toon ook dat die gedagte van
’n Afrikaansmedium- en/of missiegedrewe wêreldklasuniversiteit nie ’n hersenskim hoef te
wees nie.
Trefwoorde: universiteit; wêreldklasuniversiteit; Suid-Afrika; hoër onderwys
Abstract
A world-class university in South Africa: ideal, desirable, attainable, reality, chimera?
There are currently visibly in many countries across the world an ideal and serious attempts
to establish a world-class university. As examples could be cited China’s Project 211 of 1993,
succeeded by Project 985 in 1998 (Manzon 2008:213), Education City in Doha, Qatar
(Wildavsky 2010:55) and a project in Germany (Fallon 2008:16).
284

The objectives of the research reported in this article were the following:
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
• What is a world-class university (definition, criteria, conceptual clarification)?
• How do South African universities weigh up against the ideal of a world-class
university?
• Is the establishment of a world-class university in South Africa desirable?
• Is the establishment of a world-class university in South Africa attainable?
• Which opportunities and stumbling blocks exist in South Africa in the way of the
realisation of a world-class university?
• Would an Afrikaans-medium world-class university be a possibility or a contradiction
in terms?
The method of comparative education has been followed here. The method entails the
distillation of suggestions for the improvement of the local education system from a
contextualised comparison with educational experience abroad.
The motivations for striving towards the status of a world-class university exist at both
national and institutional levels. The motivations at national level revolve around the role of
the university as a determinant of national power. At institutional level a confluence of
factors resulted in universities setting the ideal of becoming world-class universities. These
factors include the explosion of enrolments during the past two decades, the knowledge
explosion, the need for ever more costly infrastructure and changing funding patterns.
Dwindling governmental funding has resulted in universities being forced to compete more
and more with one another for funding allocations (Reisberg 2011:128). Governments from
Western Europe to China and Australia (Shen 2010:69–76) are tending increasingly to move
from equal funding to all universities to investment in promising and performing universities.
Private sector funding and attraction of students – who are expected to foot an increasing
proportion of their studies bill themselves – depend upon the quality if an institution. Finally,
the quality gets enhanced significance in Friedman’s (2009:66–8) flat world, in which
geographical advantage has been wiped out and universities are forced to compete with one
another for students and staff (Gürüz 2008:3–5).
A definition of the term world-class university does not exist in the scholarly literature. For
lack of a definition this article attempts to construct a model of a world-class university (with
model being used in the sense as used by Rosenblueth and Wiener 1945 in their classic
publication on the role of models in science). A model is constructed from the basis of an
analysis of the lexical meaning of the three components of the term world-class university.
The word class refers to a category within a rank order; together with world, world-class then
means the best or the highest order in the world. A university is an advanced educational
institution for the promotion (teaching and research) of various branches of science. Worldclass
then refers to the quality of the university. Quality in education consists, according to
Bergman (1996:581), of four components: input quality, process quality, outcome quality and
output quality. The university fulfils its functions (teaching, learning, research, service,
innovation, cultural preservation, transmittance and progress, and social critique) in
symbiosis with a societal context. This proposed model posits, then, that in order to be a
world-class university, the best quality (input, process, outcome and output quality) of each
of the structural elements and functions of the university should be realised, all in symbiosis
with the context in which the university operates.
285

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
A measuring instrument that includes all the elements of the model does not exist, forcing the
scholar to resort to existing systems of university ratings, despite their shortcomings.
Three South African universities appear among the top 500 and 400 respectively of the Times
Higher Education and Shanghai ratings. Thirteen, or just more than half, of all South African
universities fall within the top quintile of the Ranking web of world universities (only three
South African universities lie below the median). By all measures South Africa already has
world-class universities.
While the call for more world-class universities in South Africa is present as urgently as
elsewhere in the world, a summary concentration of public resources for the cause of
promoting the establishment of (more) world-class institutions would be inadvisable, in view
of contextual realities. A world-class university is an expensive undertaking. For the six
campuses earmarked for the development to world-class status in Germany, for example, the
federal German government has allocated 19 billion euros (Labi 2010) – more than ten times
South Africa’s total public education budget for primary, secondary and tertiary education.
South African universities are obtaining ever decreasing state funding (Wolhuter 2011b),
education is already the single biggest item on the public budget, and with many other
pressing demands within primary and secondary education and outside of education (housing,
health care and transportation infrastructure) a case could hardly be made for more
investment in developing world-class universities. Furthermore, South Africa’s gross tertiary
education enrolment ratio of 17 percent is low compared with that of other upper middleincome
countries, where this figure is typically 35 to 40 percent. Youth unemployment in
South Africa is high. In view of these contextual realities it could be stated that the need for
expansion and diversification is stronger at the lower strata of the higher education pyramid
in order to provide relief for the growing numbers of unemployed young people. In this
regard community colleges appear to be the most promising model on the international higher
education landscape. With both the call for world-class universities and less exclusive forms
of higher education equally pressing, the obvious solution seems to be to allow the private
sector to play a larger role in higher education provision. The international experience also
indicates that the idea of an Afrikaans-medium and/or mission-driven world-class university
does not have to be a chimera.
Key words: university; world-class university; South Africa; higher education
1. Inleiding: Die nuwe supernovas regoor die internasionale hoëronderwys-konstellasie
Daar is tans in baie lande regoor die wêreld ’n besielende ideaal en ernstige strewe na die
vestiging van ’n wêreldklasuniversiteit sigbaar. Dit staan soms in skrille kontras met sekere
kontekstuele werklikhede in daardie lande, wat dié strewe des te meer bewonderenswaardig
maak. Die volgende drie voorbeelde illustreer hierdie tendens.
In 1993 het China sy Projek 211 aangekondig en dit in 1998 opgevolg met Projek 985. Téén
die grein van die egalisties-sosialistiese ideologie van die Chinese regering in is besluit om
100 universiteite in China tot wêreldklasuniversiteite te ontwikkel (Manzon 2008:213). Dit
verteenwoordig ’n ambisieuse projek en ’n geweldig gekonsentreerde aanwending van skaars
286

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
hulpbronne in ’n arm land – China was nog altyd ’n lae-inkomsteland wat pas (in 2011)
deurgebreek het tot die liga van die laer-middelinkomstelande.
Hierdie strewe is ook geensins uniek aan China nie. Soortgelyke inisiatiewe kom wyd in die
Stille Oseaan-halfsirkellande en verder in Asië voor, byvoorbeeld die Brein Korea 21-
(BK21) projek in (Suid-) Korea (Shin 2009); die SINGA-program in Singapoer (Anon.
2008); onlangse hervormings in hoër onderwys in Taiwan (Chou 2011); en Indië se projek
om binne vyf jaar dertig wêreldklasuniversiteite tot stand te bring (Altbach en Jayaram
2012:1).
’n Tweede voorbeeld is Education City in Doha, Katar. Dié luukse projek het tot stand gekom
na ’n uitnodiging van die monarg van Katar aan vyf leidende Amerikaanse universiteite om
satellietkampusse op ’n stuk grond van 2 000 hektaar op te rig ten einde die beste van
Amerikaanse onderwys aan die inwoners van die streek beskikbaar te stel. Die oprigting van
so ’n hoëronderwysmodus skyn eweneens ongepas te wees vir ’n land waarvan die
ekonomiese basis die ontginning van ru-olie is en ’n internasionale lughawe wat ten doel het
om te help om passasiers tussen Europa en Asië vervoer. Wildavsky (2010:55) noem die
Education City-projek ’n winkelsentrum-benadering ((shopping mall approach) tot hoër
onderwys; ’n replika van die hoëmarkwinkelsentrum op die internasionale lughawe nie ver
van Education City af nie. Education City is egter nie ’n uitsonderlike geval nie, en reëlings
soos die weeklikse pendel van top akademici aan Amerikaanse universiteite om aan Midde-
Oosterse satellietkampusse en universiteite te doseer (Wildavsky 2010:47–8) is algemeen in
die lande van die Midde-Ooste. Voorbeelde sluit in King Abdullah University of Science and
Technology (KAUST) in Saoedi-Arabië en New York University Abu Dhabi in die
Verenigde Arabiese Emirate.
’n Derde voorbeeld behels hoër onderwys in Wes-Europa. Ofskoon Wes-Europa die
bakermat van die moderne universiteit is en Wes-Europese universiteite as gevolg van hulle
historiese gewig op groot prestige kan reken, het die vrees dat die massifikasie van hoër
onderwys middelmatigheid tot gevolg kan hê, gelei tot inisiatiewe om te verseker dat dié
wêrelddeel ook oor wêreldklasuniversiteite beskik. In 2004 het die federale minister van hoër
onderwys van Duitsland die toestand van die land se universiteite betreur en gevra vir ’n
doelgerigte poging om geïdentifiseerde kampusse wat die potensiaal het, tot
wêreldklasuniversiteite te ontwikkel. Dit is twee jaar later opgevolg met ’n toekenning van 19
miljard euro vir dié doel aan ses kampusse (Fallon 2008:16). Soortgelyke inisiatiewe is in
Frankryk van stapel gestuur. Een van die eerste stappe wat die Sarkozy-regering gedoen het
na oorname in 2007, was om Operation Campus te loods. Ses universiteite is geteiken vir
massale staatsfinansiële steun ten einde hulle tot leidende internasionale
hoëronderwysinstellings te ontwikkel (Marshall 2008:1).
Intussen het die tema van wêreldklasuniversiteite in sowel wetenskaplike publikasies as die
populêre media en beleidsdokumente op die voorgrond getree. ’n Soektog onder die tref-frase
world-class universities op die soekenjin Google het 319 miljoen webbladsye opgelewer. Die
getal wetenskaplike publikasies het ewe indrukwekkend toegeneem. Die nuutste toevoeging
287

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
daartoe is Altbach (2011a) se geredigeerde boek oor leierskap vir wêreldklasuniversiteite en
die uitdagings wat dit vir ontwikkelende lande inhou.
2. Probleemstelling
Vanuit ’n Suid-Afrikaanse invalshoek beskou kan daar nou gevra word wat die implikasies
en betekenis van hierdie wêreldtendens is. Die strewe na kwaliteit of internasionale
mededingendheid (of ander sinonieme vir wêreldklas) duik gereeld in missieverklarings van
universiteite en in beleidsverklarings van die regering op. Die jongste voorbeeld (ten tyde van
skrywe, November 2011) is die Nasionale Ontwikkelingsplan: Visie vir 2030 (bekendgestel
op 14 November 2011) wat melding maak van uitnemendheid in hoër onderwys, en
wêreldklasnavorsing en -vernuwing in dié verband (RSA 2011:262). Terwyl die term
wêreldklasuniversiteit gereeld terloops in wetenskaplike publikasies oor hoër onderwys in
Suid-Afrika gebruik word (vgl. bv. Lourens 2011; Nerad 2011:4), was dié aangeleentheid
nog nooit die fokus van navorsing in Suid-Afrika nie, anders as in die buiteland (vgl. Deacon,
Osman en Buchler 2009:1072–86). In die kwarteeu van die bestaan van die South African
Journal of Higher Education is nog geen artikel wat fokus op die tema van
wêreldklasuniversiteite gepubliseer nie. Volgens die Nexus-databasis word ’n
indrukwekkende tweehonderdtal tesisse en verhandelinge jaarliks binne die veld van hoër
onderwys in Suid-Afrika voltooi, tog kon binne hierdie korpus van navorsing ook nie een
tesis of verhandeling opgespoor word wat handel oor wêreldklasuniversiteite nie.
Die vrae wat opduik, sluit die volgende in: Wat presies is ’n wêreldklasuniversiteit? Hoe
word Suid-Afrikaanse universiteite gemeet aan die ideaal van ’n wêreldklasuniversiteit? Is
die vestiging van ’n wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika wenslik en haalbaar? En, in die lig
van die kwessie van die bestaan en toekoms van Afrikaanse universiteite in Suid-Afrika, is ’n
Afrikaansmedium-wêreldklasuniversiteit haalbaar en wenslik?
3. Doel van hierdie navorsing
Die doel van hierdie navorsing was om die volgende te bepaal:
• Wat is ’n wêreldklasuniversiteit (definisie, kriteria, begripsverheldering)?
• Hoe weeg Suid-Afrikaanse universiteite op teen die ideaal van ’n
wêreldklasuniversiteit?
• Is die totstandbrenging van ’n wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika wenslik?
• Is die totstandbrenging van ’n wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika haalbaar?
• Watter geleenthede en struikelblokke bestaan daar in Suid-Afrika vir die skep van ’n
wêreldklasuniversiteit?
• Sou ’n Afrikaansmedium-wêreldklasuniversiteit ’n moontlikheid of ’n contradictio in
terminiswees? Hierdie vraag word beskou in die lig van faktore soos dat LitNet
Akademies duidelik ’n tydskrif is wat in diens staan van die uitbou van Afrikaans as
288

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
taal van wetenskapsbeoefening, maar ook dat die argument van die internasionale
waarde van Engels (veral die vermeende status van Engels as internasionale lingua
franca in die akademiese wêreld) voortdurend voorgehou word in die proses van die
marginalisering van Afrikaans aan Suid-Afrikaanse universiteite ten gunste van
Engels (bv. Brink 2006:34–5).
4. Navorsingsmetode
Die navorsingsmetode van vergelykende opvoedkunde is gevolg. Dié metode behels die
evaluering en identifisering van riglyne en voorstelle vir die verbetering van die eie
onderwysstelsel deur buitelandse of internasionale perspektiewe, met inagneming van die
kontekstuele ooreenkomste en verskille tussen die binnelandse geval en buitelandse
voorbeelde (Phillips 2005; King 1968). Deur so ’n gekontekstualiseerde vergelyking word,
vanuit die internasionale ondervinding, voorstelle ter opheffing van die binnelandse
onderwysstelsel gedistilleer.
Vanuit ’n studie van die internasionale korpus wetenskaplike literatuur word gepoog om
eerstens die beweegredes agter die strewe na ’n wêreldklasuniversiteit te identifiseer;
tweedens ’n definisie van ’n wêreldklasuniversiteit te formuleer; en derdens te bepaal hoe die
wêreldklasstatus van ’n universiteit gemeet kan word. Dit word dan geprojekteer op die Suid-
Afrikaanse situasie en aangewend om, met inagneming van die Suid-Afrikaanse
(maatskaplike en onderwys-) konteks, te bepaal hoe Suid-Afrikaanse universiteite opweeg
teen die ideaal van ’n wêreldklasuniversiteit; of ’n wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika
wenslik en haalbaar is; watter geleenthede en struikelblokke daar in die weg van die oprigting
van ’n wêreldklasuniversiteit is; en of ’n Afrikaansmedium-wêreldklasuniversiteit moontlik
sou wees.
5. Die beweegredes agter die strewe na ’n wêreldklasuniversiteit
Daar kan tussen beweegredes op nasionale vlak en op institusionele vlak (dit is die vlak van
die individuele universiteit) onderskei word. Op nasionale vlak word die beweegredes gevind
in die rol van die universiteit in die bepaling van nasionale mag. Dit verwys nie net in die eng
sin na die rol van navorsing ter ondersteuning van die militêre magsmasjien van die staat nie
– en hierdie rol op sigself is substansieel (vgl. Hedges 2009:91) – maar ook na die opleiding
van ’n hoogs geskoolde werkerskorps vir die nasionale ekonomie, en in die breedste sin na
die nuwe fase wat in ekonomiese ontwikkeling in veral die ontwikkelde lande aangebreek
het, naamlik die fase van ’n kennissamelewing (vgl. World Bank 2002). ’n
Kennissamelewing word gekenmerk deur die produksie van kennis as die sentrale dryfas van
die ekonomie. Die kennissamelewing en die kennisekonomie het universiteite in ’n nuwe lig
geplaas. Universiteite – as die samelewing se instellings vir gevorderde onderwys en
navorsing – word al hoe meer die onderwerp en fokus van openbare debat en belang, omdat
289

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
kennis die bron van nasionale mededingendheid geword het (vgl. Shin en Cummings
2010:581–94; Rojas en Bernasconi 2011:33).
Op institusionele vlak het ’n sameloop van veelvuldige faktore daartoe gelei dat individuele
universiteite die ideaal van ’n wêreldklasuniversiteit koester. Hierdie faktore sluit in die
ontploffing in inskrywingsgetalle die afgelope twee dekades (vgl. Wolhuter 2011b); die
kennisontploffing; die behoefte aan al hoe duurder infrastruktuur en veranderende
befondsingspatrone. Kwynende staatsbefondsing (vgl. Wolhuter 2011b) bring mee dat
universiteite al hoe meer onderling moet wedywer vir befondsingstoekennings (Reisberg
2011:128). Regerings van Wes-Europa en China (soos hier bo verduidelik) tot Australië
(Shell 2010:69–76) neig al hoe meer om weg te beweeg van gelyke befondsing van
universiteite na belegging in belowende en presterende universiteite. Ook
privaatsektorbefondsing en die aantrekking van studente – van wie daar verwag word om ’n
al hoe groter gedeelte van hulle studiekoste self te betaal – hang af van die kwaliteit van ’n
universiteit. Laasgenoemde kry verhoogde betekenis in ’n “plat” wêreld, waar geografiese
voordeel uitgewis is (Friedman 2009:66–8) en waar universiteite internasionaal moet
meeding om studente en personeel (Gűrűz 2008:3–5).
6. Wêreldklasuniversiteit: definisie, begripsverheldering en ordening tot model
Altbach (2010) verduidelik dat terwyl alle universiteite wêreldklasuniversiteite wil wees, en
alle regerings oor wêreldklasuniversiteite wil beskik, niemand oënskynlik die begrip wil
definieer nie. Daar kan inderdaad nêrens ’n definisie van die begrip wêreldklasuniversiteit
opgespoor word nie. Selfs die gewoonlik uiters tegnisistiese Wêreldbank vermy die kliniese
definiëring van dié woord in sy seminale verslag oor die uitdaging om wêreldklasuniversiteite
te vestig (Altbach e.a. 2009), maar val eerder terug op ’n lys kenmerke van sogenaamde
wêreldklasuniversiteite, sonder om aanspraak te probeer maak dat dié lys volledig is. Dit is
ook die patroon in ander publikasies wat die begrip wêreldklasuniversiteit probeer
verduidelik (bv. Khoon, Shukor, Hassan e.a. 2005:765–8). Die naaste aan ’n definisie wat in
die wetenskaplike literatuur gevind kan word, is Altbach (2011b:1) se enigsins vae
sirkeldefinisie dat wêreldklasuniversiteite internasionaal/globaal “dink” sonder om sig van
hulle plaaslike en nasionale omgewings te verloor: hulle rig hulself op universiteite wat
wêreldwyd pasaangeërs is, en maak die lesse wat hulle van sulke universiteite kry, van
toepassing op plaaslike behoeftes en doelstellings.
By gebrek aan ’n omskrywing van wêreldklasuniversiteit word vervolgens gepoog om ’n
raamwerk wat as ’n model vir ’n wêreldklasuniversiteit gekonstrueer is, te volg as
verwysingsraamwerk vir die bespreking oor wêreldklasuniversiteite en Suid-Afrika in die
volgende gedeelte van die artikel. Die woord model word hier gebruik soos verduidelik deur
Rosenblueth en Wiener (1945) in hulle klassieke publikasie oor die rol van modelle in
wetenskapsbeoefening, naamlik dat ’n model ’n abstrakte weergawe van ’n gedeelte van die
werklikheid is, ’n identifisering van veranderlikes/faktore/komponente wat ’n sisteem vorm,
290

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
en ’n aanduiding van die verhoudings tussen hulle. Die doel van ’n wetenskaplike model is
dan om ’n greep (verstaan en beheer) van ’n gedeelte van die werklikheid te verkry.
Daar sal begin word met ’n ontleding van die leksikale betekenis van die drie komponente
van die woord wêreldklasuniversiteit.
Die woord klas verwys na ’n kategorie binne ’n rangorde; saam met wêreld beteken
wêreldklas dan die beste of die hoogste orde ter wêreld. ’n Universiteit is ’n hoër- of
gevorderde-onderwysinstelling vir die bevordering (onderrig en navorsing) van verskeie
vertakkinge van die wetenskap. Wêreldklas dui dan op die kwaliteit van die universiteit.
Kwaliteit, in die besonder kwaliteit in onderwys, is eweneens ’n moeilik omskryfbare begrip
en onmoontlik om in ’n eenlynige definisie vas te vat. Bergman (1996) meen dat in stede van
’n vrugtelose soektog na ’n definisie van die begrip, dit sinvoller is om die fokus te plaas op
die komponente van onderwyskwaliteit as verskynsel. Die volgende vier komponente van
onderwyskwaliteit kan dan onderskei word (Bergman 1996:581): insetkwaliteit (finansiële
belegging, fisiese infrastruktuur, opleidingsvlak en kwaliteit van onderwysers);
proseskwaliteit (gehalte van onderwys en leer en ook interne effektiwiteit); uitkomskwaliteit
(kwaliteit van produk, gemeet aan finalejaareksamenresultate); en afvoerkwaliteit (alumni se
bewese waarde van hulle hele leeftyd in werkplek en samelewing).
Die konsep universiteit kan ontleed word deur te fokus op funksies en strukture van die
universiteit. Die funksies van die universiteit kan soos volg saamgevat word (Pauw 1975;
Habermas 1968; Maassen 2011): onderrig en leer; navorsing; dienslewering; (kommersieel–
georiënteerde) vernuwing; kulturele preservasie, oordrag en uitbouing; en
samelewingskritiek. Die universiteit bestaan uit die strukturele komponente van enige
onderwysinstelling of -stelsel, naamlik beleid, organisasie, onderwyskundige struktuur en
ondersteuningsdienste (Steyn en Wolhuter 2008). Elkeen van dié komponente bestaan uit ’n
aantal elemente, wat in figuur 1 gelys word. Laastens is elke onderwysinstelling ingebed in ’n
konteks (wat ook op sy beurt struktuurlae het van plaaslike na nasionale na
internasionale/globale konteks); en om funksioneel te wees, moet die onderwysinstelling in
simbiose bestaan met die maatskaplike konteks waarin dit ingebed is. Al hierdie faktore kan
skematies soos in figuur 1 voorgestel word.
291

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 1. Ordening tot ’n model van die wêreldklasuniversiteit
Om ’n wêreldklasuniversiteit te wees, behels volgens Figuur 1 die beste kwaliteit in die
wêreld (op elkeen van die vier vlakke van kwaliteit) ten opsigte van die struktuurelemente en
funksies van die universiteit, alles in simbiose met die konteks waarin die universiteit
funksioneer. Die vier vlakke van onderwyskwaliteit sal in wisselende mate by elke element
ter sake wees, en sal ten opsigte van elke element ’n reeks eise stel. Die struktuurelement
“dosente” sal byvoorbeeld die eise insluit van ’n hoë vlak van kwalifikasies (insetkwaliteit),
onderrigvaardigheid (insetkwaliteit) en gehalte van onderrigpraktyk (insetkwaliteit).
292

7. Bepaling (meting) van wêreldklasstatus van universiteite
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die ideaal sou ’n meetinstrument wees wat al bogenoemde faktore verreken. So ’n instrument
bestaan nie tans nie, en daar moet noodwendig op die bogenoemde stelsels van
universiteitsgraderings teruggeval word.
Universiteitsgraderings het ’n lang geskiedenis. US News & World Report se graderings, wat
vanaf 1983 gepubliseer word, word gewoonlik beskou as die begin van internasionale
universiteitsgraderings (Wildavsky 2010:101; Liu en Cheng 2011:145), ofskoon pogings om
Amerikaanse universiteite te gradeer tot so ver terug as 1895 dateer (Wildavsky 2010:101).
Sedertdien het graderingstelsels van universiteite toegeneem, veral in ontwikkelde lande,
maar ook in ontwikkelende lande, tot die punt waar daar vandag in sommige lande ’n dosyn
of meer universiteitsgraderingstelsels in omloop is (Liu en Cheng 2011:145). Shin,
Toutkoushian en Teichler (2011) se publikasie wat onlangs verskyn het, is die eerste boek oor
universiteitgraderings en is gebaseer op 33 universiteitgraderingstelsels wat op die internet
beskikbaar is.
In ’n tydvak van globalisasie het die praktyk van internasionale graderings vinnig ontwikkel.
In 2003 het die Sjanghai Akademiese Gradering van Wêrelduniversiteite (uitgevoer deur die
Instituut van Hoër Onderwys van Shanghai Jiao Tong Universiteit) verskyn, gevolg deur die
Times Higher Education Supplement (THES) se graderingstelsel ’n jaar later. Ofskoon dit die
twee mees gebruikte stelsels is, het baie ander internasionale graderingstelsels (vgl. Liu en
Cheng 2011:147–9) gevolg.
Universiteitsgraderings het egter ook al baie kritiek ontlok. Hierdie kritiek wentel om die
gebrek aan omvattendheid van maatstawwe; die maatstawwe self; die relatiewe gewig van
maatstawwe; die klein getal universiteite wat betrek word; en die gevolge van graderings.
Soos Figuur 1 aantoon, behels ’n totale peiling van die gehalte van ’n universiteit baie
faktore, maar graderings is op slegs enkele faktore gebou. Tipies word aan navorsing baie
gewig verleen, met minder gewig aan onderrig (Liu en Cheng 2011:149), en nog minder aan
dienslewering (Shin en Toutkoushian 2011:8), terwyl vernuwing en die rol van die
universiteit as die morele kompas en waghond van die samelewing (vgl. Figuur 1) geensins
figureer nie. Sommige faktore in die formule is moeilik, indien nie onmoontlik nie, om te
meet. Om byvoorbeeld afvoerkwaliteit (Figuur 1) na behore te meet, sal die impak van
alumni in die werkplek en breë samelewing oor die ganse leeftyd van alumni gepeil moet
word. Voorts betrek die meeste graderingstelsels maar ’n klein breukdeel van alle
universiteite. Die Sjanghai Akademiese Gradering van Wêreldklasuniversiteite en die THESgraderings
sluit onderskeidelik net die boonste 500 en 400 universiteite in, terwyl daar
(volgens die International Journal of Scientometrics) 17 036 universiteite in die wêreld is
(Anon. 2011).
Universiteitsgraderings het ’n groot impak op hoër onderwys wêreldwyd. In dié verband
vestig Shin en Toutkoushian (2011:10) die aandag op radikale hoëronderwyshervorming in
Frankryk. Die probleem is dat graderings in baie gevalle ’n doel op sigself geword het en dat
dit nagejaag word tot nadeel van institusionele missies, omdat kontak met die plaaslike en
293

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
nasionale kontekstuele imperatiewe daardeur verloor word, onderwysgehalte in die breedste
en volledigste sin van die woord daaronder ly, en die hele doel van graderings (om
universiteitsonderwys te verbeter) daardeur verydel word (Shian en Toutkoushian 2011:11–2;
Tierney 2009:1–7).
Ten spyte van hulle tekortkominge bly die bestaande graderings egter die enigste beskikbare
instrument vir ’n vergelykende ondersoek na die gehalte van universiteite. Daarom sal hulle
ook in hierdie studie gebruik word, ofskoon met hulle gebreke (soos hier bo verduidelik) in
gedagte. Die drie stelsels wat gebruik sal word, word vervolgens in meer besonderhede
verduidelik.
Die Akademiese Rangorde van Wêrelduniversiteite (Sjanghai) is gebaseer op die volgende
ses maatstawwe:
• getal alumni wat Nobelpryswenners en Veldmedalje-pryswenners is (10 persent)
• getal personeel wat Nobelpryswenners en Veldmedalje-pryswenners is (20 persent)
• getal hoogs aangehaalde navorsers uitgekies deur Thomson Scientific (20 persent)
• getal artikels gepubliseer in Nature en in Science (20 persent)
• getal ISI-geïndekseerde artikels gepubliseer (20 persent)
• Per capita prestasie relatief tot die grootte van die universiteit (10 persent).
Meer as ’n duisend universiteite word jaarliks gegradeer, en die boonste 500 van hulle word
gepubliseer (Academic Ranking of World Universities 2011).
Die Times Higher Education Supplement se gradering is gebaseer op die volgende vyf
maatstawwe:
• ’n internasionale meningsopname van akademici (40 persent)
• ’n internasionale meningsopname van werkgewers (10 persent)
• getalleverhouding studente/akademici (20 persent)
• aanhalings (in wetenskaplike tydskrifte) per akademiese-personeel-lid (20 persent)
• persentasies van internasionale (buitelandse) akademiese personeel en studente (5
persent elk).
Net die boonste 400 universiteite word gepubliseer (The World University Rankings 2011).
Die Ranking Web of World Universities deur die Cybermetrics Laboratory van CSIC
(Consejo Superior de Investigaciones Cientifices, die Openbare Wetenskaplike
Navorsingsraad van Spanje) wat webmetriese maatstawwe gebruik om 16 000 universiteite
wêreldwyd te gradeer, word ook as ’n gesaghebbende graderingstelsel beskou (Liu en Chen
2011:14; Aquillo, Bar-Ilan, Leveno en Ortaga 2010:243). Hierdie graderingstelsel word in dié
ondersoek gebruik aangesien die ander twee slegs enkele Suid-Afrikaanse universiteite
insluit, en ’n meer omvattende peiling wat alle Suid-Afrikaanse universiteite insluit, moontlik
is deur dié derde rangordestelsel ook te betrek. Dié stelsel gebruik die volgende maatstawwe:
• getal webbladsye (20 persent)
294

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
• ryk lêers, soos Adobe Acrobat, Acrobat Postscript, Microsoft Word en Microsoft
PowerPoint (15 persent)
• getal publikasies in Google Scholar (15 persent)
• getal eksterne webskakels ontvang (50 persent).
(Cybermetrics Laboratory of CSIC 2011)
8. Wêreldklasuniversiteit in Suid-Afrika ’n werklikheid? Posisie van Suid-Afrikaanse
universiteite in die internasionale rangorde van universiteite
Om die bestaande rangordenings van universiteite te gebruik om die wêreldklasstatus van
Suid-Afrikaanse universiteite te bepaal, bring nog ’n laaste probleem mee, naamlik dat daar
geen wetenskaplike basis is om ’n afsnypunt te identifiseer vir wat as
wêreldklasuniversiteitstatus kwalifiseer nie. Die Sjanghai- en Times Higher Educationgraderings
sluit onderskeidelik slegs die boonste 500 en 400 universiteite in; soos reeds
vermeld, word hierdie graderings daarvoor gekritiseer dat hulle so ’n klein persentasie van
alle universiteite in die wêreld in hulle graderings insluit. Vir die Ranking Web of World
Universities is besluit om die boonste vyfde (20 persent of boonste 3 200 van die 16 000
gegradeerde universiteite) in te sluit. Dit is arbitrêr, maar daar bestaan geen objektiewe
maatstaf nie.
Suid-Afrikaanse universiteite wat in die Sjanghai- en Times Higher Education-graderings
ingesluit is, asook dié wat opgeneem is in die boonste vyfde van die Ranking Web of World
Universities-graderingstelsel, word in Tabel 1 getoon. Drie Suid-Afrikaanse universiteite
verskyn op elk van die Sjanghai en Times Higher Education se onderskeieboonste 500 en 400
universiteite wêreldwyd, terwyl 13, of net meer as die helfte, van Suid-Afrikaanse
universiteite in die boonste vyfde van die Ranking Web of World Universities geklassifiseer is
(slegs drie Suid-Afrikaanse universiteite lê onder die 8 000-mediaan, en die laagste rang van
’n Suid-Afrikaanse universiteit op dié rangordestelsel is 10 915).
Akademiese
Rangorde(Sjanghai)
Universiteit
Universiteit van
Kaapstad
Times Higher Education Boonste vyfde van Ranking
Web of World Universities
(CSIC, Spanje)
Rangorde/
Universiteit
klas
201-300 Universiteit van
Kaapstad
Rangorde/
Universiteit
klas
103 Universiteit van
Kaapstad
Rangorde/
klas
324
295

Universiteit van
die Witwatersrand
Universiteit van
Kwazulu-Natal
301-400 Universiteit van
Stellenbosch
401-500 Universiteit van
die Witwatersrand
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
251-275 Universiteit van
Pretoria
251-275 Universiteit van
Stellenbosch
Universiteit van die
Witwatersrand
Universiteit van
Kwazulu-Natal
507
540
699
727
Rhodes-Universiteit 1 083
Universiteit van Wes-
Kaapland
Universiteit van Suid-
Afrika
Universiteit van
Johannesburg
Nelson Mandela
Metropolitaanse
Universiteit
1 156
1 221
1 395
1586
Noordwes-Universiteit 2 123
296

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tshwane- Universiteit
van Tegnologie
Tabel 1. Rangorde van Suid-Afrikaanse universiteite op drie internasionale
rangordestelsels
(Academic Ranking of World Universities 2011; The World University Rankings 2011;
Cybermatics Laboratory of CSIC 2011)
9. (Nog meer) Wêreldklasuniversiteite in Suid-Afrika: Wenslik/haalbaar?
2 891
Ten einde die vraag te probeer beantwoord of nog meer wêreldklasuniversiteite in Suid-
Afrika haalbaar of wenslik is, sal die aandrang vir wêreldklasuniversiteite eerstens opgeweeg
word teen twee kontekstuele werklikhede, naamlik die finansiële eise van
wêreldklasuniversiteite en die lae inskrywingsvlakke vir tersiêre onderwys in Suid-Afrika.
Dan sal enkele ander faktore wat die vestiging van wêreldklasuniversiteite in Suid-Afrika
bemoeilik, aangestip word.
Die wêreldwye aandrang vir ’n wêreldklasuniversiteit (soos hier bo uiteengesit) is ook in
Suid-Afrika aanwesig. ’n Wêreldklasuniversiteit is egter ’n duur onderneming: vir die ses
kampusse wat Duitsland vir die ontwikkeling van wêreldklasuniversiteite geoormerk het, is
byvoorbeeld 19 miljard euro toegeken (Labi 2010) – meer as tien keer soveel as Suid-Afrika
se totale jaarlikse openbare–onderwys-begroting vir primêre, sekondêre en hoër onderwys
gesamentlik.
Universiteite in Suid-Afrika kry al hoe minder staatsbefondsing (Wolhuter 2011b), onderwys
is reeds die grootste enkele item op die staatsbegroting, en met baie ander dringende eise aan
die staatskas binne primêre en sekondêre onderwys en buite die onderwys (bv. behuising,
gesondheidsorg, vervoerinfrastruktuur) kan ’n saak vir ’n groter belegging in
topklasuniversiteite moeilik gemaak word. Verder is Suid-Afrika se bruto inskrywingsvlak
van 17 persent vir hoër onderwys (Cloete 2011) laag in vergelyking met dié van ander
hoërmiddelinkomstelande soos Brasilië, Mexiko, Argentinië en Maleisië, waar die bruto
inskrywingsvlak vir hoër onderwys reeds tussen 35 persent en 40 persent is (World Bank
2011). Die werkloosheid onder die jeug is hoog: in Oktober 2010 het die Raad van
Geesteswetenskaplike Navorsing ’n verslag vrygestel wat daarop dui dat minder as die helfte
van 2010 se matrikulante ’n betrekking in die formele ekonomie sal beklee voor die
ouderdom van 24 jaar (Fredericks en Petersen 2010:5). ’n Studie deur die Sentrum van
Hoëronderwystransformasie en die Fordstigting het in 2007 bevind dat 2,8 miljoen van die
297

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
6,7 miljoen Suid-Afrikaners tussen die ouderdom van 18 en 24 jaar werkloos was
(Rademeyer 2009b:1).
Werkloosheid is ’n komplekse verskynsel met baie oorsaaklike faktore/korrelate, maar
gebrek aan genoegsame onderwys is beslis een daarvan: 23,8 persent van Suid-Afrikaners
wat oud genoeg is om te werk, is werkloos (World Bank 2011), maar slegs 8,9 persent van
dié met hoëronderwyskwalifikasies is werkloos (Rademeyer 2010:6). As in ag geneem word
hoe vatbaar ’n groot poel werklose jeugdiges vir sosiopolitieke mobilisasie is, maak die
tendens in Suid-Afrikaanse hoër onderwys die afgelope dekade om te beweeg na die ideaal
van ’n topuniversiteit nie sin nie (vgl. byvoorbeeld die omskepping van technikons in
universiteite; die geërfde Britse liberale model met geestes- en sosiale wetenskappe as
hoofkomponent; ens.). ’n Verdere konsentrasie van openbare hulpbronne op ’n kleiner getal
wêreldklasuniversiteite sou nóg onverstandiger wees. Dit sal beter wees om meer aandag te
gee aan die onderste segment van die hoëronderwyssektor en om institusionele onderskeiding
te oorweeg met die oog op die skepping van hoëronderwysinrigtings waarvan ’n hoofmissie
is om ’n groter aantal studente vir die arbeidsmark voor te berei teen ’n laer koste as deur die
universiteite. Gemeenskapskolleges is ’n tipe hoëronderwysinrigting wat reeds in groot dele
van die wêreld as doeltreffend bewys is vir dié doel, en die potensiaal daarvan in Suid-Afrika
is alreeds aangedui (Wolhuter 2011a).
Binne die hoëronderwyssektor is daar nog drie faktore wat die handhawing/bevordering van
wêreldklasuniversiteite in Suid-Afrika bemoeilik. Die eerste is die kwessie van leierskap.
Altbach (2011a) en medewerkers toon aan hoe krities belangrik leierskap in die vestiging van
’n wêreldklasuniversiteit is – dit is insiggewend dat hulle leierskap uitsonder as die fokus van
hulle publikasie oor die uitbreiding van wêreldklasuniversiteite van die ontwikkelde lande na
die opkomende lande, ’n uitbreiding wat tans op hande is. In die oorverpolitiseerde
hoëronderwyssektor in Suid-Afrika word meriete en bevoegdheid as maatstaf vir die
aanstelling van universiteitsbestuurders egter soms op die agtergrond geskuif, dikwels met
baie nadelige gevolge. Ten tyde van skrywe (November 2011) is drie Suid-Afrikaanse
universiteite se rektore reeds deur die Minister van Hoër Onderwys uit hulle poste verwyder
en is dié universiteite onder waarnemende administrateurs geplaas.
’n Tweede probleem is die voortdurende erosie van akademiese vryheid en outonomie, op
sowel institusionele vlak as die vlak van individuele akademici. Universiteite bevind hulle
aan die ontvangkant van ’n (voortdurend veranderende) stortvloed van regeringsvoorskrifte.
Akademici aan opvoedkundefakulteite moet byvoorbeeld hulle werk doen onder ’n
gekompliseerde, erg voorskriftelike sambreel van nie minder nie as dertien parlementêre
wette en ’n verskeidenheid beleidsvoorskrifte (Van der Walt, Potgieter, Wolhuter e.a. 2010).
Regeringsvoorskrifte word verdubbel deur ’n institusionele bestuurskultuur (managerialism),
en akademici gaan daarom gebuk onder die las van ’n dubbele stel beperkende
voorskriftelikheid en ’n staat van demoraliserende, nimmereindigende en tydrowende
verandering. Dit is alles baie negatief vir akademiese produktiwiteit, soos al bekla is deur
rektore (Eloff 2011) en akademici (Johnson 2011) en soos ook al deur navorsing uitgewys is
(Schulze 2008; Pienaar 2009).
298

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Laaste faktor wat die daarstelling van wêreldklasuniversiteite in Suid-Afrika bemoeilik, is
die swakgehalte-studente wat deur ’n grotendeels disfunksionele primêre en sekondêre
skolestelsel in die hoëronderwyssektor ingevoer word. Van die 22 lande wat deelgeneem het
aan die internasionale CAP- (Changing Academic Profession) ondersoek na die akademiese
professie, het Suid-Afrikaanse akademici die sterkste saamgestem met die stelling: “Ek
bestee meer tyd as wat ek sou wou aan die onderrig van basiese akademiese vaardighede as
gevolg van tekortkominge van studente” (Wolhuter 2011b). ’n Reeks standaardtoetse op die
2009-inname van eerstejaarstudente aan Suid-Afrikaanse universiteite het getoon dat hulle
basiese geletterdheids- en syfervaardighede, asook hulle beheersing van Engels, ernstig
tekortskiet (Rademeyer 2009a; Dibetle 2009:1).
Die aandrang vir wêreldklasuniversiteite is derhalwe wel in Suid-Afrika aanwesig, maar die
kontekstuele werklikhede maak dit nie haalbaar vir die openbare hoëronderwyssektor om in
daardie rigting uit te brei nie. Gevolglik moet die moontlikheid ondersoek word dat die
privaatsektor in wêreldklasuniversiteite kan voorsien, maar ook om die druk van
hoëronderwysvoorsiening deur die regering in die algemeen te verlig. Wêreldwyd, en
spesifiek in ander hoërmiddelinkomstelande, het ’n sterk privaat hoëronderwyssektor reeds
ontwikkel. Tans is 30 persent van alle hoëronderwysinskrywings wêreldwyd
privaatinstellings (PROPHE 2008). Maleisië (wat, soos Suid-Afrika, ’n
hoërmiddelinkomsteland is) het byvoorbeeld agtien openbare en sestien privaat
hoëronderwysinstellings (Zain, Shuib en Abdullah 2010:162). Suid-Afrika het ’n baie klein
privaat hoëronderwyssektor (Wolhuter 2011b) en die wetgewende en burokratiese muur wat
die uitbreiding van dié sektor verhinder (Bitzer 2011:22; Cloete 2011) behoort uit die weg
geruim te word.
10. ’n Afrikaansmedium-/missiegedrewe wêreldklasuniversiteit ’n hersenskim?
Getuienis vanuit internasionaal-vergelykende perspektiewe
Voorstanders van Afrikaansmedium-universiteite in Suid-Afrika bou gewoonlik hulle saak op
een of ’n kombinasie van die volgende argumente: die voordele van die koestering van
sosiodiversiteit; Afrikaans as rolmodel vir die bemagtiging en die ontwikkeling van inheemse
Afrikatale; die getalle-argument; grondwetlike regte; Afrikaans as ’n instrument van
bemagtiging; en die erkenning van kulturele of taalkundige minderhede (Brink 2006:82–9).
Soos verduidelik, word die internasionale posisie van Engels aangevoer as ’n argument deur
die teenstanders of deur skeptici van dié gedagte. Vervolgens word die getuienis van
internasionale perspektiewe op dié aspek ondersoek.
Met die Sjanghaien Times Higher Education se rangordestelsels as maatstaf het ’n
beduidende aantal nie-Engelsmedium-universiteite daarin geslaag om wêreldklasstatus te
bereik. 226 (45 persent) van die 500 beste universiteite van die Sjanghai-rangordestelsel en
171 (43 persent) van die 400 beste universiteite van die Times Higher Educationrangordestelsel
is nie-Engelsmedium-universiteite. Wat die groter Nederlandse taalfamilie
299

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(waartoe Afrikaans behoort) betref, is twaalf van die 25 Nederlandse universiteite (en ook
nog een Vakhogeschool) en twee van die agt Vlaamse universiteite in België op die Sjanghailys
van die 500 beste universiteite; terwyl 11 Nederlandse universiteite (en twee
Vakhogeschoolen) en drie Vlaamse universiteite op die Times Higher Education se lys van
die 400 hoogste gegradeerde universiteite is.
Sommige voorstanders van Afrikaansmedium-universiteite koppel hulle steun van die konsep
aan die besondere missie van sodanige universiteite (Brink 2006:141). Die term
missiegedrewe universiteit word hier gebruik met die betekenis wat deur Rosso (2011:90)
daaraan toegeken is, naamlik ’n universiteit wat naas (en nie in stede van nie) die breë missie
van ’n soeke na die waarheid, nog ander missie-elemente van ’n godsdienstige, patriotiese,
sosiale of kulturele aard het. Binne die akademiese gesprek oor hoër onderwys (dit wil sê,
gepubliseerde wetenskaplike literatuur binne die veld van hoër onderwys) in Suid-Afrika
word ’n parallelle debat gevoer oor wat die identiteit van hoër onderwys en
hoëronderwysinstellings in Suid-Afrika behoort te wees, naamlik Afrikanisering vs.
universalisme.
Hierdie debat word trouens deur Deacon, Osman en Buchler (2009:1074–5) geïdentifiseer as
een van die hooftemas van hoëronderwysnavorsing in Suid-Afrika. Regeringsbeleid sedert
1994 was nog deurgaans dat hoëronderwysinrigtings se identiteit en oriëntasie nóg swart nóg
wit; nóg Engels nóg Afrikaans moet wees, maar “onbeskaamd Suid-Afrikaans” (soos by
monde van die Minister van Nasionale Onderwys in die Taalbeleid in Hoër onderwys, in
antwoord op die Gerwel-verslag) (RSA 2002:82). Om só die ryk verskeidenheid binne Suid-
Afrika kunsmatig te probeer doodverf tot ’n grys eenvormigheid, blyk in teenspraak te wees
met die Grondwet se erkenning van die verskeidenheid en die Grondwetlike bepalings ten
opsigte van die beskerming en bevordering daarvan (veral artikels 6, 29, 30 en 31; RSA
1996). Dit is ook moeilik te rym met die funksie (aangestip deur Habermas 1968:2–3) van die
universiteit ten opsigte van kultuurbewaring, -oordrag en -bevordering, soos ook in Figuur 1
vervat word.
Die vraag waarom dit hier gaan, is egter of dit moontlik is vir ’n missiegedrewe universiteit
om tot wêreldklasstatus te groei. Rosso (2011) beskryf vier missiegedrewe universiteite in
opkomende lande wat ongetwyfeld die status van wêreldklasuniversiteite bereik het. Die
eerste is die Aligarh Moslemuniversiteit in Aligarh, Noord-Indië. Dié universiteit is gestig
deur sir Syed Ahmed Khan, ’n maatskaplike hervormer wat geglo het Moslems in Indië
benodig moderne onderwys sonder om Islamwaardes in gevaar te stel. Die universiteit sluit
nie studente op grond van geloof, kaste of geslag uit nie, maar kan tot 50 persent van plekke
in professionele graadprogramme vir Moslemstudente voorbehou. Hierbenewens het die
universiteit ook ’n kwota internasionale studente, van veral Afrika, Wes-Asië en Suidoos-
Asië. Gedurende die tydperk 1999-2009 het akademici verbonde aan die Aligarh
Moslemuniversiteit 2 153 artikels in die ISI-tydskrifpoel gepubliseer, wat 8 784 aanhalings
(dus gemiddeld 4,08 per artikel) gegenereer het (Rosso 2011:92). In die bykans een eeu van
sy bestaan het dié universiteit talle alumni gelewer wat ’n bydrae gelewer het tot die
transformasie en ontwikkeling van Indië, insluitende Khan Abdhul Ghaffar Lihan, ’n
300

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
vername politieke leier en intieme bondgenoot van Mahatma Gandhi, en Mohammed Hamid
Ansan, die huidige visepresident van Indië.
Banaras Hindoe-universiteit in Varanasi, Noord-Indië, is eweneens gestig ten einde onderrig
en navorsing in alle wetenskapsvelde te verskaf, en om by te dra tot die ontwikkeling van
Indië, deur ’n hoëronderwysondervinding te verskaf wat geïnspireer is deur Hindoewaardes
en -etiek. Die universiteit bestaan uit 124 departemente en 14 fakulteite, waarvan sommige as
die beste in Indië gereken word. Gedurende die tydperk 1999 tot 2009 het akademici van dié
universiteit 4 440 artikels in internasionaal-geïndekseerde tydskrifte gepubliseer (Rosso
2011:94).
Chulalongkorn Universiteit in Bangkok, Thailand, word beskou as Thailand se beste en mees
gesogte universiteit. Die universiteit is in 1917 deur koning Chulalongkorn gestig as
antwoord op die groeiende Westerse teenwoordigheid in Suidoos-Asië. Die missie van die
universiteit is om graduandi van die hoogste kaliber te lewer, om kennis te skep wat die Thaisamelewing
sal bevoordeel, en om die land se kultuur, godsdiens en kunste te bewaar en te
bevorder. Teen 2009 het dié universiteit die 138ste plek op die Times Higher Education se
rangorde ingeneem.
Die Pontificio Universidad Católica De Chile in Santiago, Chili, is in 1888 deur die
Aartsbiskop van Santiago gestig as ’n Katolieke hoëronderwys-alternatief vir die groeiende
neiging van die staat om die alleenverskaffer van hoër onderwys te word. Intussen het die
universiteit gevorder tot die mees gesogte universiteit onder voornemende studente in Chili,
asook tot die 277ste posisie op die Times Higher Education se rangleer – die derde hoogste
gegradeerde universiteit in Latyns-Amerika (Rosso 2011:97).
By bogenoemde kan nog ’n vyfde interessante geval gevoeg word. Die Nasionale
Ontwikkelingsplan: Visie vir 2030, wat pas verskyn het en waarna hier bo verwys word,
noem dat die Universiteit van São Paolo, Brasilië, se jaarlikse ISI-artikeluitset van 9 000 die
gesamentlike totale uitset van 8 200 vir alle Suid-Afrikaanse universiteite oortref (RSA
2011:272). Tog is die universiteit bekend vir sy rigiede beleid oor Portugees as
onderrigmedium – doktorale proefskrifte mag byvoorbeeld slegs in Portugees geskryf word
(Salmi 2011:232).
Dit is reeds moeilik is om vandag te praat van ’n Afrikaanse universiteit, omdat geen
universiteit meer uitsluitlik Afrikaans as onderrigmedium gebruik nie. As teenhanger teen die
ietwat ontmoedigende gebeure by ’n hele aantal Suid-Afrikaanse universiteite die afgelope
dekade en meer, dat tweetaligheid dikwels die universiteit op ’n glybaan na ’n eentalige
Engelse universiteit plaas, hou bovermelde internasionale voorbeelde ’n besielende
alternatiewe model voor.
301

11. Gevolgtrekking
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Wêreldklasuniversiteit is ’n omvattende begrip en verskynsel wat baie faktore insluit. Die
aandrang vir die bestaan en uitbouing van wêreldklasuniversiteite is in Suid-Afrika, soos in
die res van die wêreld, dringend aanwesig. In Suid-Afrika bestaan wêreldklasuniversiteite
reeds. Volgens die engste en strengste van die twee meetinstrumente wat in hierdie artikel
gebruik is, is drie van die 24 (dus 12,5 persent) van Suid-Afrika se universiteite op
wêreldklasvlak. Die helfte van die land se universiteite val binne die boonste vyfde van alle
universiteite in die wêreld. Dit dui op ’n baie elitistiese hoëronderwyssektor.
Sekere kontekstuele maatskaplike faktore veroorsaak egter dat ’n verdere summiere
konsentrasie van hulpbronne ter uitbouing van wêreldklasuniversiteite onverantwoordelik en
onwenslik sou wees. Die behoefte aan uitbreiding en gepaste voorsiening aan die laer strata
van die hoëronderwyspiramide ten einde uitsig en uitkoms te bied aan die groeiende poel
werklose jeugdiges is te groot om so ’n konsentrasie te regverdig. In dié verband blyk
gemeenskapskolleges die mees belowende model op die internasionale
hoëronderwyslandskap te wees. Daar is sterk aandrang om sowel wêreldklasuniversiteite as
minder eksklusiewe vorme van hoëronderwysinrigtings uit te bou, en die voor die hand
liggende oplossing blyk daarom te wees om die privaatsektor toe te laat om ’n groter rol in
hoëronderwysvoorsiening te speel. Bestedingsdrukverligting ten opsigte van openbare hoër
onderwys wat die ontwikkeling van ’n privaat hoëronderwyssektor en die vestiging van
gemeenskapskolleges meebring, kan dan tot gevolg hê dat van owerheidskant af meer fondse
beskikbaar gestel word vir die ontwikkeling van wêreldklasuniversiteite en ter beskikking
van studente aan sodanige universiteite.
Laastens toon internasionale ondervinding dat die gedagte van ’n Afrikaansmedium- en/of
missiegedrewe wêreldklasuniversiteit nie ’n hersenskim is nie. 45 persent en 43 persent op
onderskeidelik die Sjanghai en die Times Higher Education se lyste van die top-universiteite
in die wêreld is nie-Engelsmedium-universiteite. Meer spesifiek, met betrekking tot die groter
Nederlandse taalfamilie waartoe Afrikaans behoort, verskyn ’n beduidende getal Nederlandse
en Vlaams-Belgiese universiteite op dié twee lyste. Voorbeelde van missiegedrewe
universiteite (d.w.s. universiteite wat naas die algemene missie van universiteite, naamlik die
soeke na die waarheid, ook nog enger-omskrewe missie-elemente van ’n godsdienstige,
sosiale, kulturele of patriotiese aard het) kom ook voor. In dié verband kan die Aligarh
Moslem-universiteit in Noord-Indië; die Banaras Hindoe-universiteit in Indië, die
Chulalongkorn Universiteit in Thailand, die Pontificio Universidad Católica De Chili,
Santiago, en die Universiteit van São Paolo in Brasilië genoem word.
Die saak vir Afrikaansmediumuniversiteite in Suid-Afrika kan gebou word op die Handves
van Menseregte wat in artikel 27(2) van die Grondwet verskans is (RSA 1996), asook op
internasionale konvensies ten opsigte van menseregte, byvoorbeeld die Verenigde Nasies se
Universele Verklaring van die Regte van die Mens (VN 1948). Die getalsterkte van
Afrikaans-eerstetaalsprekers in Suid-Afrika (volgens die jongste beskikbare syfers, naamlik
die 2001-sensus, beloop die totale getal Afrikaans-eerstetaalsprekers 5 983 426 (RSA 2012))
regverdig die bestaan van Afrikaansmediumuniversiteite. Indien die getalsterkte saamgelees
302

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word met die volgende feitestel, bestaan daar ’n sterk saak vir die bestaan van
Afrikaansmediumuniversiteite:
• dat onderwys in die eerste taal ’n beduidend positiewe invloed het op die prestasie van
leerders (soos Garrouste 2011 se onlangs-gepubliseerde navorsing, gebaseer op ’n
omvattende databasis en gesofistikeerde statistiese ontleding oor leerderprestasie in
Namibië, weer onteenseglik bewys);
• dat ’n beduidende aantal — die meerderheid — van die Afrikaans-eerstetaalsprekers
deel is van die aangewese groepe: van die 5 983 426 Afrikaanseerstetaalsprekers is, in
terme van die kategorieë wat in die sensus gebruik word, 2 536 906 Wittes, 3 174 042
Kleurlinge, 19 266 Indiërs en 253 212 Swartes;
• die regering se beleid van gelykstelling in die onderwys.
Die internasionale getuienis toon dat Afrikaansmedium-wêreldklasuniversiteite nie ’n
hersenskim hoef te wees nie.
Laastens moet in gedagte gehou word, soos Scholtz (2006) aantoon, dat die oorlewing van
Afrikaans (en die verwerkliking van die grondwetlike regte van die sprekers daarvan) in
ander sfere, soos die staatsdiens, die openbare debat, die regbank, die politiek, die ekonomie,
die media en die kunste, afhang van die status en plek van Afrikaans in die onderwysstelsel.
Bibliografie
Academic Ranking of World Universities. 2011. Academic ranking of world universities
2011. http://www.shanghairanking.com/ARWU2011.html (2 November 2011 geraadpleeg).
Altbach, P.G. en N. Jayaram. 2012. Effort to join 21st century higher education. University
World News, 3 Februarie, bl. 1.
Altbach, P.G. (red.). 2011a. Leadership for world-class universities: Challenges for
developing countries. New York: Routledge.
Altbach, P.G. 2011b. Introduction. In Altbach (red.) 2011.
—. 2010. Global higher education futures: The UNESCO trend report. Ongepubliseerde
referaat gelewer by die kongres van die Comparative and International Education Society
(CIES). Chicago, Palmer House Hilton, 28 Februarie–5 Maart.
Altbach, P.G., L. Reisberg en L.E. Rumbley. 2009. Trends in global higher education:
Tracking an academic revolution. Parys: UNESCO.
Anon. 2008. Singapore aims to attract over 1.5 Lakh International students by 2015. The
Hindu, 21 September. http://www.hindu.com/the hindu/holnus/003200809211031.htm (19
November 2011 geraadpleeg).
303

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2011. How many universities are there in the world?
http://wik:answers.cfom/Q/How_many_universities_are_there_in_the_world (6 November
2011 geraadpleeg).
Aquillo, I.F., J. Bar-Ilan, M. Leveno en J.L. Ortaga. 2010. Comparing university rankings.
Scientometrics, 85:243–56.
Bergman, H. 1996. Quality of education and the demand for education: Evidence from
developing countries. International Review of Education, 42(6):581–604.
Bitzer, E. 2011. South African legislation on limiting private and foreign higher education:
Protecting the public or ignoring globalization? South African Journal of Higher Education,
16(1):22–8.
Brink, C. 2006. No lesser place: The taaldebat at Stellenbosch. Stellenbosch: SunMedia.
Chou, C. 2011. When globalization meets localization: The controversial impact of SCI/SSCI
on Taiwan’s academe. Ongepubliseerde referaat gelewer by die Internasionale Werkswinkel
oor die Veranderende Akademiese Professie. Wuhan, China, Huazhong Universiteit van
Wetenskap en Tegnologie, 11–14 November.
Cloete, N. 2011. Sub-Saharan African universities in a global context. Ongepubliseerde
referaat gelewer by die Conference on Higher Education in South Africa, Oos-Londen,
Regent Hotel, 22–24 November.
Cybernetics Laboratory of CSIC (Consejo Superior de Investigaciones Cientificas) 2011.
Ranking web of world universities July 2011. http://www.webometrics.info/about.html (3
November 2011 geraadpleeg).
Deacon, R., R. Osman en M. Buchler. 2009. Education scholarship in higher education in
South Africa, 1995–2006. South African Journal of Higher Education, 23(6):1072–86.
Dibetle, M. 2009. First-year tumble. Mail and Guardian Higher Learning, Mei, bl. 1.
Eloff, T. 2011. Opmerking gemaak tydens die Conference on Higher Education in South
Africa, Oos-Londen, Regent Hotel, 22–24 November.
Fallon, D. 2008. Germany’s “Excellence Initiative”. International Higher Education, 52:16.
Fredericks, I. en T. Petersen. 2010. Many matrics face a battle finding jobs. Cape Argus, 22
Desember, bl. 5.
Friedman, T.L. 2009. Hot, flat and crowded: Why the world needs a green revolution and
how we can renew our global future. Londen: Penguin.
Garrouste, C. 2011. Explaining learning gaps in Namibia: The role of language proficiency.
International Journal of Educational Development, 31:223–33.
304

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Gűrűz, K. 2008. Higher education and international student mobility in the global knowledge
economy. Albany: State University of New York Press.
Habermas, J. 1968. Toward a rational society: Student protest, science and politics. Boston:
Beacon Press.
Hedges, C. 2009. Empire of illusion: The end of literacy and the triumph of spectacle. New
York: Nation Books.
Johnson, R.W. 2011. Universiteit se verval is ’n skande. Rapport, 16 Oktober.
http://www.rapport.co.za/Rubrieke/RWJohnson/Universiteit-se-verval-is-’n-skande.za (25
Oktober 2011 geraadpleeg).
Khoon, K.A., R.A. Shukor, O. Hassan, M. Saleh, H. Zainuddin, I. Ainon en A.R.H. Ismail.
2005. Hallmarks of a world-class university. College Student Journal, 39(4):765–8.
http://web.ebscohost.com.nwulib.nwu.ac.za/ehost/detail/?vid=6&hid=107&5id:e56d4 (6
November 2011 geraadpleeg).
King, E.J. 1968. Comparative education and educational decision. Londen: Methuen.
Labi, A. 2010. Germany pursues excellence over egalitarianism. Chronicle of Higher
Education. http://chronicle.com/article/Germany-Pursues-Excellence/66048 (30 November
2011 geraadpleeg).
Liu, N.C. en Y. Cheng. 2011. Global university rankings and their impact. In Altbach (red.)
2011.
Lourens, A. 2011. Higher education and the production of knowledge in a development state:
The case of North-West University. Ongepubliseerde referaat gelewer by die Conference on
Higher Education in South Africa, Oos-Londen, Regent Hotel, 22–24 November.
Maassen, P. 2011. Global university reform pressures and diverse national responses.
Ongepubliseerde referaat gelewer by die Conference on Higher Education Reform, Oos-
Londen, 22–24 November.
Maňzoň, M. 2008. Teaching comparative education in Greater China: Contexts,
characteristics and challenges. In Wolhuter e.a. (reds.) 2008.
Marshall, J. 2008. France: First super-campuses chosen. University World News, 15 Junie, bl.
1.
Nerad, M. 2011. What we know about the dramatic increase in Ph.D. degrees and reform of
doctoral education worldwide: Implications for South Africa. Perspectives in Education,
29(3):1–12.
Pauw, J.R. 1975. Die westerse universiteit: Sy ontstaan, aard en toekoms. Johannesburg: De
Jong.
305

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Pienaar, C. 2009. Is die akademiese werksbedeling steeds volhoubaar? Tydskrif vir
Geesteswetenskappe, 49(2):249–65.
Philips, D. 2005. Policy borrowing in education: Framework for analysis. In Zajda (red.)
2005.
PROPHE (Program for Research on Private Higher Education). 2008. PROPHE 92 Country
Data Summary 2000-2007. www.albany.edu/dept/caps/prophe/data/International (30 Junie
2009 geraadpleeg).
Rademeyer, A. 2009a. Net 17% van eerstejaars slaag Chemie. Beeld, 9 April, bl. 3.
—. 2009b. “Tydbom” bedreig SA se jonges. Die Burger, 22 Desember, bl. 1.
—. 2010. Duisende matrieks werkloos. Beeld, 4 Januarie, bl. 6.
Reisberg, L. 2011. Where does quality discussion stand? Strategies and ambiguities. In
Altbach (red.) 2011.
Research Institute for Higher Education, Hiroshima University. 2010. The changing
academic profession in international and quantitative perspectives: A focus on teaching and
research activities. Hiroshima: Research Institute for Higher Education, Hiroshima
University.
Rojas, A. en A. Bernasconi. 2011. Governing universities in times of uncertainty and change.
In Altbach (red.) 2011.
Rosenblueth, A. en N. Wiener. 1945. The role of models in science. Philosophy of Science,
12(4):316–21.
Rosso, P. 2011. Mission-driven higher education in emerging academic systems. In Altbach
(red.) 2011.
RSA (Republiek van Suid-Afrika). 1996. The Constitution of the Republic of South Africa,
1994 (Act 108 of 1996). Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2002. Language Policy on Higher Education.
http://www.polity.org.za/pdf/lanjguagepolicy.pdf (10 November 2011 geraadpleeg).
—. 2011. National Development Plan: Vision for 2030. http://www.polity.org.za (14
November 2011 geraadpleeg).
—. 2012. Statistiek Suid-Afrika. Census 2001 at a glance.
http://www.statssa.gov.za/census01/html/default/asp (7 Maart 2012 geraadpleeg).
Salmi, J. 2011. The challenge of establishing world-class research universities in developing
countries. In Altbach (red.) 2011.
306

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Scholtz, L. 2006. Die belang van Afrikaanse onderwys vir die oorlewing van die taal.
Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 46(4):470–81.
Schulze, S. 2008. Academic research at a South African higher education institution: Quality
issues. South African Journal of Higher Education, 22(3):644–61.
Shell, T. 2010. Moving beyond university rankings: Developing a world class university
system in Australia. Australian Universities’ Review, 52(1):69–76.
Shin, J.Cd., R.K. Toutkoushian en U. Teichler (reds.). 2011. University rankings: Theoretical
basis, methodology and impacts on global higher education. Dordrecht: Springer.
Shin, J.C. en R.K. Toutkoushian. 2011. The past, present and future of university rankings. In
Shin e.a. (reds.) 2011.
Shin, J.C. en W. Cummings. 2010. Multilevel analysis of academic publishing across
disciplines: Research preference, collaboration, and time on research. Scientometrics,
85(2):581–94.
Shin, J.C. 2009. Building world-class research university: The Brain Korea 21 project.
Higher Education, 58:669–88.
Steyn, S.C. 2008. The education system of South Africa. In Steyn en Wolhuter (reds.) 2008
Steyn, H.J. en C.C. Wolhuter (reds.). 2008. Education systems: Challenges of the 21st
century. Noordbrug: Keurkopie.
Steyn, H.J. en C.C. Wolhuter. 2008. The education system and probable societal trends of the
twenty-first century. In Steyn en Wolhuter (reds.) 2008.
The World University Rankings 2011–2012. 2011. The world university rankings 2011-2012.
http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2011-2012/top400 (6
November 2011 geraadpleeg).
Tierney, W.G. 2009. Globalization, international rankings, and the American model: A
reassessment. Higher Education Forum, 8:1–17.
Van der Walt, J.L., F.J. Potgieter, C.C. Wolhuter, P. Higgs, I.M. Ntshoe en L.G. Higgs. 2010.
Teacher educators in South Africa: Something amiss with their academic performance?
Journal of Philosophy, 50:197–222.
VN (Verenigde Nasies). 1948. Universal declaration of human rights.
http://www.un.org/ens/documents/adhr (7 Maart 2012 geraadpleeg).
Wildavksy, B. 2010. The great brain race: How global universities are reshaping the world.
Princeton: Princeton University Press.
307

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Wolhuter, C.C. 2011a. Community colleges in South Africa? Assessment of potential from
comparative international perspectives. South African Journal of Higher Education,
25(6):1205–18.
—. 2011b. Die wêreldrevolusie in hoër onderwys en die verrekening daarvan binne die Suid-
Afrikaanse konteks. LitNet Akademies,8(3):95–121.
http://www.litnet.co.za/assets/pdf/4_wolhuter.pdf (2 Februarie 2012 geraadpleeg).
Wolhuter, C.C., N. Popov, M. Manzon en B. Leutwyler (reds.). 2008. Comparative education
at universities worldwide. Sofia: World Council of Comparative Education Societies and
Bureau of Educational Services.
World Bank, The. 2002. Constructing knowledge societies: New challenges for tertiary
education. Washington: The World Bank.
—. 2011. World Development Indicators 2011. Washington: The World Bank.
http://data.worldbank.org/indicator/SE.TER.ENRR (3 Februarie 2012 geraadpleeg).
Zain, A.N.M., M. Shuib en M.N.L.Y. Abdullah. 2010. Presenting Malaysian academics to the
world: What is holding us back? In Research Institute for Higher Education 2010.
Zajda, J. (red.). 2005. International handbook on globalisation, education and policy
research: Critical pedagogies and policies. Dordrecht: Springer.
308

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Kritiek op ’n normatiewe vergelyking van die
2003- en 2011-weergawes van die South African
Languages Bill aan die hand van sosiolinguistiese
beginsels van taalwetgewing
Theodorus du Plessis
Theodorus du Plessis: Eenheid vir Taalbestuur, Universiteit van die Vrystaat
Die hersiene weergawe van die South African Languages Bill wat sedert Julie 2011 in
omloop en gedurende Oktober 2011 vir openbare kommentaar in die Staatskoerant
gepubliseer is, het heelwat negatiewe reaksies ontlok, reeds voor die openbare verhoor
daaroor wat die Parlementêre Portefeuljekomitee vir Kuns en Kultuur gedurende Januarie
2012 gehou het. Kritici bevind onder meer dat dit ’n afgewaterde weergawe van sy
voorganger is, dat dit nie voldoen aan die Grondwet se vereistes nie en dat dit eintlik nie
daarin gaan slaag om Engelse eentaligheid hok te slaan nie. Hierdie afleidings spruit voort uit
’n vergelyking wat met die 2003-weergawe gemaak word en wat laasgenoemde as ’n beter
wetsontwerp voorhou. Maar is die 2003-weergawe werklik ’n beter wetsontwerp en sy 2011opvolger
by implikasie dan ’n slegter ontwerp? Die kernvraag wat dus in hierdie artikel aan
die orde kom, is hoe om taalwette te kan vergelyk sonder om noodwendig normatief te werk
te gaan. Op sterkte van die sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing word ’n
meetinstrument ontwikkel om sodanige vergelyking te kan maak. Hierdie instrument word
dan getoets aan die hand van vier modeltaalwette. ’n Meting van die 2003-wetsontwerp lê
dan ’n aantal inherente leemtes in die ontwerp self bloot wat ernstige vrae oor sy normatiewe
waarde aan die orde stel. Die 2011-taalwetsontwerp word aan dieselfde meting onderwerp.
Dit stel die ontleder in staat om ’n rasionele vergelyking tussen die twee weergawes te maak
sonder om normatief te werk te gaan. Die vergelyking bring onder meer aan die lig dat die
2011-wetsontwerp in wese ’n volledig ander tipe wetsmaatreël veronderstel. Daar word
bevind dat dit in werklikheid nie as nasionale taalwet getakseer behoort te word nie, maar
eerder as ’n soort administratiewe taalwettipe en selfs as ’n taalskema. Hierdie bevinding hou
implikasies in vir die verdere gesprek oor die South African Languages Bill wat ontleders kan
help om die regte vrae te stel en gepaste voorstelle te kan maak.
Trefwoorde: taalwet; taalwetgewing; taalskema; taalbeleid; taalbeplanning; taalbestuur
Abstract
A critique on a normative comparison of the 2003 and 2011 versions of the South
African Languages Billusing sociolinguistic principles of language legislation
309

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The revised version of the South African Languages Bill (SALB II), which has been in
circulation since July 2011 and which was gazetted in October 2011 for comments by the
public, has thus far elicited mainly negative responses, even since before the hearing of the
Portfolio Committee: Arts and Culture on the bill during January 2011. Critics of the Bill
have concluded, inter alia, that it is merely a watered-down version of its predecessor; that it
does not fulfil the requirements of the Constitution; and that it is not likely to succeed in
actually reducing English monolingualism. These conjectures have arisen from comparisons
between the new bill and its 2003 version (SALB I), on the basis of which the latter is being
touted by critics as the better bill. But is the 2003 version really the better of the two – and is
its 2011 successor, by implication, really inferior by comparison? The core question forming
the focus of this article, therefore, is that of how language laws can be compared without
necessarily adopting a normative approach in order to achieve this. A measuring instrument
based on the typology of sociolinguistic principles of language legislation (Du Plessis 2010)
is proposed to make such a comparison possible.
This focus of the article is specifically on (national) language laws. A language law is defined
as a specific form of language legislation that is entirely devoted to rules about the status and
use of designated languages within a polity, usually in an official capacity. This article
departs from the distinction made in the literature on language legislation between
institutionalising and normalising language legislation, the first being legislation that is
directed at ensuring the presence of designated languages in core domains of language use
(legislation, administration, judiciary and education) and the second being legislation directed
at optimising the extension of use of designated languages in these and other domains of
language use (Williams 2008). Language legislation in the first category can institutionalise
official bilingualism or multilingualism, such as in the case of India’s The Official Languages
Act and Canada’s Official Languages Act, or official monolingualism, such as in the case of
Ukraine’s On Languages in the Ukrainian Soviet Socialist Republic and Estonia’s Language
Act. Language legislation in the second category can normalise a designated language within
a multilingual dispensation and is actually intended to advance the use of such a language,
usually a national minority language or a disadvantaged national language. Quebec’s Charte
de la langue française and the Welsh Language Act in Wales are typical examples of such
legislation. Whereas the aforementioned act can be classified as more promotional in
character, we can see the latter as more corrective in nature.
The principal differences between these two broad categories of language legislation become
clear when we analyse their content in terms of the typology of sociolinguistic principles of
language legislation where a distinction is made between structural and contextual principles.
The structural principles are useful in analysing the structure and content of language laws.
They are: foundational principles (principles relating to the proclamation of official
languages, the treatment of the linking language issue and the object of the law), domaindetermining
principles (principles related to communication with the public, language of
education and linguistic aspects of citizenship) and legal instrumental principles (principles
related to the diversity, authoritativeness and demarcation of such instruments).
Different language laws can now be analysed in terms of the degree to which these different
principles are present, which provides a basis for a reasoned comparison. In order to aid such
a comparison, the realisation of the different principles can be given number values on a
sliding scale from 0 (completely absent) to 3 (limited or inadequate presence) and 5
(significant presence). Presence of principles is measured in these instances in terms of a
clear formulation of the different provisions of the said act that can be directly related to the
310

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
principle in question. Although the measuring is subjective, it does reveal results that provide
deeper insight into the structuring of different language acts.
This instrument is then tested comparing four prototypical language acts: the Official
Languages Act of Canada (OLA in Table 1 below) and Estonia’s Language Act, or
Keeleseadus (Ks) as typical prototypes of institutionalising language legislation (establishing
multilingual and monolingual language regimes respectively) on the one hand and Quebec’s
Charte de la langue française (Clf) and Wales’ Welsh Language Act (WLA) as prototypical
normalising language acts (of the promotional and corrective normalising type respectively).
The end result of this comparative analysis is shown in Table 1.
Table 1. The extent of the presence of sociolinguistic principles of language legislation in
four prototypical language acts
Principles
Fundamenta
l
Domain-
determining
Legal
instrumental
Proclamation of
official language
Treatment of
linking language
issue
Object of
language act
Communications
with citizenry
Language of
education
Linguistic
aspects of
citizenship
Institutionalising language
legislation
Multilingua
l
Normalising language
legislation
Monolingual Promotional Corrective
OLA Ks Clf WLA
5 5 5 0
5 0 0 0
5 5 3 5
5 5 5 5
3 5 5 0
0 5 0 0
Variety 5 3 5 5
Authoritativenes
s
Demarcation of
language rights
5 3 5 5
5 5 5 0
Total 38 36 33 20
The comparison in Table 1 not only accentuates the principal differences between the two
broad categories of language legislation, but also highlights some important shared features,
311

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
such as communication with the public, the demarcation of language rights, etc. It shows that
one should be careful in comparing language acts that might not be of the same category and
type, which stresses the importance of a structural analysis and the weakness of normative
approaches where the one act serves as a norm for the other without taking cognisance of
their inherent differences.
A similar analytical comparison is then made between SALB I and SALB II. This enables the
analyst to conduct a relatively rational comparison between the two versions without
following a normative approach (Table 2 below).
Table 2. A comparison between SALB I and SALB II using the scheme for measuring
the presence of sociolinguistic principles of language legislation in different language
acts
Principles SALB I SALB II
Fundamental
Domain -
determining
Legal
instrumental
Proclamation of
official language
Treatment of
linking language
issue
Object of
language act
Communications
with citizenry
Language of
education
Linguistic aspects
of citizenship
3 0
3 0
5 3
3 3
0 0
0 0
Variety 5 5
Authoritativeness 5 5
Demarcation of
language rights
3 0
Total 27 16
The comparison reveals, among other things, that the version of SALB II published in
October 2011 proposes, in essence, a completely different type of statutory measure from that
of SALB I, published in 2003, signifying an important shift in thinking within government
circles regarding a language law. The core finding is that, in actual fact, it should not be
appraised as a potential national language act of the institutionalising type, but rather as a
kind of administrative language measure – and even as a language scheme, in other words as
a corrective normalising language act similar to what the Welsh have. It implies that the
tendency among especially Afrikaans activists and scholars to treat SALB I as normative in
their analysis of SALB II might run the risk of comparing the proverbial apples with pears,
which might draw our focus away from the actual inherent deficiencies of the October 2011
312

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
version of SALB II, deficiencies which have not been addressed in the later versions of
SALB II that have been published subsequent to the public hearing of January 2012. SALB II
fares rather poorly in comparison with other corrective normalising language laws such as the
Welsh Language Act. It is therefore concluded that a normative analysis rather be abandoned
and that attention be devoted to the glaring weaknesses of SALB II as a corrective
normalising language law, inter alia: (a) the overall tendency towards vague and idealistic
provisions which might be impossible to implement; (b) an exaggerated emphasis of the role
of the line-function department (Arts and Culture); (c) overlap with the role and work of the
Pan-South African Language Board; (d) the absence of a clear objective with the official
languages; and (e) shortcomings in provisions regarding communication with the citizenry.
The findings of this study therefore have implications for the further discussion of the South
African Languages Bill which could help analysts ask the right questions and make
appropriate suggestions. It also has demonstrated the usefulness of the proposed measuring
scheme for making a relatively rational structural comparison of different language laws on
the basis of the presence of core sociolinguistic principles of language legislation.
Key words: language legislation; language acts; a (national) language law
1. Inleiding
Reaksies op die 2011-taalwetsontwerp vir Suid-Afrika is sedert die kabinet se goedkeuring
daarvan op 22 Junie 2011 (GCIS 2011) redelik wyd in omloop, nieteenstaande die feit dat ’n
amptelike teks eers op 12 Oktober 2011 vir kommentaar in die Staatskoerant gepubliseer is
(RSA 2011b). Kommentaar tot en met die openbare verhoor van die Parlementêre
Portefeuljekomitee vir Kuns en Kultuur gedurende Januarie 2012 was gebaseer op ’n nieamptelike
teks wat vanaf 13 Julie 2011 op die internet beskikbaar gestel is (RSA 2011a). 1 Die
Departement Kuns en Kultuur (hierna ook soms “die Departement”), die
lynfunksiedepartement vir taal in Suid-Afrika en opsteller van die wetsontwerp, het self tot
onlangs nie ’n teks beskikbaar gestel nie. 2 ’n Woordvoerder het wel die outentisiteit van die
nie-amptelike internet-teks bevestig (Sukumane 2011). Die gepubliseerde weergawe bevat
een bykomende klousule wat as ’n nuwe Artikel 10 (“Compliance by various national
departments, national public enterprises and national public entities”) ingevoer is, asook ’n
volledige memorandum. Origens is die inhoud grootliks dieselfde.
Die 2011-taalwetsontwerp (voortaan soms ook “SALB II”) skyn, wat die regering betref,
uitvoering te gee aan ’n hofbevel van 14 Maart 2010 in die sogenaamde Lourens-saak. In die
gemelde kabinetsnotule word inderdaad (maar opvallend saaklik) vermeld dat die 2011wetsontwerp
(in die notule afwisselend getiteld The South African Language Bill, 2011 /
South African Official Languages Bill, 2011) “will respond directly to the obligation imposed
by section 6 of the Constitution. The Bill only provides for the regulation and monitoring of
the use of official languages by national government” (GCIS 2011). Die hofbevel gelas
inderdaad die nasionale regering om, soos regter R. du Plessis beveel het, “die gemelde
verpligting [om deur wetgewende en ander maatreëls die nasionale regering se gebruik van
amptelike tale te reël en te monitor] binne twee jaar vanaf datum van hierdie bevel na te kom
313

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
of toe te sien dat dit nagekom word” (Cornelus Johannes Alexander Lourens vs. Die
President van die Republiek van Suid-Afrika e.a. 2010f).
Die reaksies op die 2011-taalwetsontwerp kom meestal vanuit Afrikaanssprekende geledere
en is oorwegend nie te optimisties nie. Opsommenderwys is die hoofpunte van kritiek dat die
2011 wetsontwerp
1. ’n afgewaterde weergawe is van die 2003 wetsontwerp (Herman 2011; Du Preez
2011; Van der Elst 2011; Van der Rheede 2011)
2. grootliks nie uitvoering gee aan regter Du Plessis se hofbevel nie (De Bruin 2011; Du
Preez 2011; Herman 2011)
3. nie voldoen aan die Grondwet se vereistes oor die staat se verpligting met betrekking
tot die amptelike tale van die land nie (De Bruin 2011; Herman 2011; Du Preez 2011;
Van der Rheede 2011)
4. nie wetsmaatreëls voorsien wat (Engelse) eentaligheid kan hokslaan en meertaligheid
kan bevorder nie (Herman 2011; Lloyd 2011a; Van der Elst 2011)
5. nie versoening en sosiale geregtigheid bevorder nie (Van der Rheede 2011; Webb
2011).
By die bekendmaking van die 2011-taalwetsontwerp tydens sy begrotingsrede van 1 Junie
2011 skets die Adjunkminister van Kuns en Kultuur egter ’n meer optimistiese prentjie. Hy
voorsien dat “[t]hrough this Bill we are pursuing the entrenchment of language equity and
language rights so that both national unity and democracy are promoted” (Phaahla 2006).
Volgens die Afrikaanse reaksies hier bo is dit egter juis wat die wetsontwerp nié doen nie.
Nietemin het die betrokke minister en die kritici ironies genoeg dieselfde verwagtinge
(uiteraard vanuit verskillende gesigspunte) omtrent wat met ’n taalwet bereik behoort te
word. Dit lyk egter op die oog af na verwagtinge wat verder gaan as wat in werklikheid deur
die hofbevel voorsien word. Regter Du Plessis wys in sy uitspraak daarop dat daar nie gronde
bestaan vir so ’n eensydige vertolking van die verpligting wat Artikel 6(4) die nasionale
regering oplê nie:
Alhoewel wetgewende maatreëls dus een van die metodes is wat die regering moet aanwend
om sy gebruik van amptelike tale te reël en te monitor, is die aanneem van ’n nasionale
taalwet nie 'n grondwetlike vereiste nie. (Cornelus Johannes Alexander Lourens vs. Die
President van die Republiek van Suid-Afrika e.a. 2010f:5)
Daarom kan die hof nie die nasionale regering verplig om so ’n sentrale wet te aanvaar nie.
Die regter se volledige bevel lui:
1. Dit word verklaar dat die nasionale regering in versuim is om ingevolge artikel 6(4)
van die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996 [oorspronklike
beklemtoning] deur wetgewende en ander maatreëls die nasionale regering se gebruik
van amptelike tale te reël en te monitor.
2. Die nasionale Minister van Kuns en Kultuur, Wetenskap en Tegnologie in haar
hoedanigheid as die verantwoordelike lid van die uitvoerende gesag word gelas om
die gemelde verpligting binne twee jaar vanaf datum van hierdie bevel na te kom of
toe te sien dat dit nagekom word.
314

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
3. Die derde respondent word gelas om die applikant se koste, insluitende die koste van
twee advokate, te betaal. (Cornelus Johannes Alexander Lourens vs. Die President
van die Republiek van Suid-Afrika e.a. 2010f:14–5)
Die betrokke verpligting moet ingevolge die tweede bevel hier bo dus teen 15 Maart 2012
nagekom word. Dit impliseer dat die taalwetsontwerp ten minste gedurende 2011 vir
bespreking by die parlement ingedien behoort te word, soos wat die betrokke minister wel
hier bo voorsien en soos wat intussen gebeur het. Die South African Languages Bill [B23-
2011] is na berig word inderdaad op Vrydag 4 November 2011 in die parlement ter tafel gelê
(October 2011) en op 15 November 2011 aan die Portefeuljekomitee: Kuns en Kultuur
bekendgestel (PC Arts 2011).
Die leser wat die debat oor SALB II hierna op die voet gevolg het, sal weet dat die
Parlementêre Portefeuljekomitee: Kuns en Kultuur ondertussen op 16 en 17 Januarie 2012 ’n
openbare verhoor oor die wetsontwerp gehou het (PC Arts 2012a; 2012b). Dit het heelwat
aandag in die media geniet. By hierdie verhoor het ’n hele aantal organisasies voorleggings
gemaak waarop intense oorlegpleging in die komitee op 24 Januarie, 31 Januarie, 14
Februarie, 28 Februarie en 6 Maart 2012 gevolg het (PC Arts 2012c; 2012d; 2012e; 2012f;
2012g). Die uitkoms van hierdie beraadslaging is verskillende hersiene weergawes van SALB
II tot en met die weergawe wat op 6 Maart 2012 voor die Portefeuljekomitee gedien het (RSA
2012b) en wat nou ’n gewysigde titel het: Use of Official Languages Bill, 2011 (DAC 2012).
'n Werksdokument met hierdie titel is by die komitee se vergadering van 6 Maart 2012
behandel (RSA 2012b). Die werksdokument bevat steeds die kontroversiële wysiging van
Artikel 4 van SALB II in die weergawe wat na afloop van die beraadslaging van 14 Februarie
2012 gefinaliseer is (RSA 2012a). Die wysiging lees in die 6 Maart 2012-weergawe van die
wetsontwerp soos volg:
4. (2) A language policy adopted in terms of subsection (1) must—
(a) comply with the provisions of section 6(3) of the Constitution and this Act;
(b) identify at least three official languages that the national department, national
public entity or national public enterprise will use for the purposes of government;
provided that at least two of the official languages identified must be indigenous
languages of historically diminished use and status ... [eie beklemtoning]. (RSA
2012b)
Soos uit die nuwe titel hier bo afgelei kan word, word die wetsontwerp steeds gedateer as
2011 en bly dit daarom regstegnies ’n wysiging van SALB II. Dit beteken daar bestaan
benewens die weergawe wat oorspronklik gedurende Oktober 2011 in die Staatskoerant vir
kommentaar gepubliseer is (RSA 2011b) ook die gewysigde een van 14 Februarie 2012 (RSA
2012a) en die verder gewysigde een (met inbegrip van 'n titelwysiging) van 6 Maart 2012
(RSA 2012b). Omdat laasgenoemde twee weergawes nie indringende strukturele wysiginge
bevat nie, sal dit voortydig wees om ten tye van die finalisering van hierdie artikel in Maart
2012 al van 'n SALB III te praat. Waar werklik nodig, sal eerder tussen die twee verdere
weergawes van SALB II onderskei word as SALB II.1 (14 Februarie 2012-weergawe) en
SALB II.2 (6 Maart 2012-weergawe).
315

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Veral Afrikaanse organisasies het vanuit die staanspoor negatief op SALB II gereageer en
later besonder skerp op die eerste wysiging (SALB II.1) – te veel om hier te dokumenteer en
ook nie vir die onmiddellike tersaaklik nie. Die Afrikanerbond se strategiese gesprek oor
SALB II.1 wat op 22 Februarie 2012 plaasgevind het (Carstens 2012), gee ’n goeie
aanduiding van wat in die gemoedere van sommige Afrikaanssprekendes leef; deels ook
LitNet se webseminaar “’n Nasionale taalwet vir Suid-Afrika: Noodsaaklik vir die behoud
van inheemse tale of onrealisties?” wat op 23 Februarie 2012 afgeskop het (LitNet 2012).
SABC 3 het ook op 26 Februarie 2012 ’n debat op die program Interface uitgesaai (SATI
Office 2012). Al hierdie bydraes is belangrik indien die verdere verloop van die aanvanklike
2011-taalwetsontwerp gevolg wil word.
Die vraag wat veral na aanleiding van die aanvanklike reaksie ontstaan, en wat in hierdie
artikel relevant is, is hoe om nou SALB II te beoordeel. Dit wil voorkom asof die Afrikaanse
ontleders vergelykend te werk gaan deur SALB II aan sy 2003-voorganger (DAC 2003 –
voortaan SALB I) te meet. So ’n vergelyking kan sekerlik bepaalde insigte oplewer wat van
waarde mag wees. Terselfdertyd kan dit egter ook gebrekkig wees indien daar van die
veronderstelling uitgegaan word dat SALB I ’n “beter” taalwettipe en daarom normgewend
is. Dis ’n vergelyking wat van die veronderstelling uitgaan dat SALB I grootliks voldoen aan
wat van ’n nasionale taalwet verwag kan word, ’n siening wat weer op ’n baie spesifieke
vertolking van Artikel 6(4) van die Grondwet berus, naamlik dat die nasionale regering deur
wetgewende en ander maatreëls sy gebruik van amptelike tale moet reël en monitor (RSA
1996a). Ondertussen is die implikasie dat indien SALB II nie ook hieraan voldoen nie, dit
dan logieserwys ’n “swakker” taalwettipe in die vooruitsig stel. Die reaksies van
Afrikaanssprekendes neig juis in hierdie rigting.
Reaksies op die twee verdere weergawes van die taalwetsontwerp (SALB II.1 en SALB II.2)
gaan meer spesifiek in op die gewraakte taalbepaling van Artikel 4(2), eerder as op
strukturele aspekte, en verskil daarom wesenlik van die vergelykende benadering van
aanvanklike reaksies op SALB II. Omdat die soeklig in hierdie artikel juis val op die
geldigheid van ’n vergelyking tussen SALB I en SALB II en die verdere twee weergawes van
die wetsontwerp, buiten enkele wysigings, waaronder dié van Artikel 4(2), nie ingrypend van
laasgenoemde verskil nie, word die latere twee weergawes vir ons doeleindes buite rekening
gelaat. Die aard van die reaksies op hierdie wysiginge is sodanig dat ’n akademiese
behandeling daarvan ’n ander rigting inslaan – die taak van ’n verdere studie wat spesifiek
ingaan op die aard van die veronderstelde ampstaalbestel en op ’n vertolking van die
tersaaklike grondwetlike taalklousule.
Een van die vrae wat ons daarom behoort te stel is of ’n normatiewe vergelyking tussen die
eerste en tweede weergawes van die taalwetsontwerp wenslik, of selfs geldig, is. Ontledings
van SALB I het reeds bepaalde probleme blootgelê wat twyfel laat ontstaan oor die
normatiewe waarde van hierdie weergawe van die wetsontwerp binne ’n vergelykende
benadering (vgl. Du Plessis 2010).
’n Groter probleem met so ’n normatiewe benadering is dat ook van die veronderstelling
uitgegaan word dat die twee taalwetsontwerpe inhoudelik gelykwaardig is en derhalwe
316

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
vergelykbaar behoort te wees. Lourens (2011) se inhoudelike vergelyking lê egter ’n aantal
grondige verskille tussen die twee wetsontwerpe bloot wat ’n mens laat wonder of hulle
inderdaad gelykwaardig is. Alhoewel sy vergelyking sekerlik kritici se mening dat SALB II
’n “afgewaterde taalwet” word, ondersteun (Van der Elst 2011; Van der Rheede 2011),
suggereer dit tegelykertyd dat die SALB II dalk ’n andersoortige taalwet in die vooruitsig
stel. Lourens identifiseer eenvoudig te veel grondige, strukturele verskille tussen die twee
taalwetsontwerpe om van SALB II as ’n gelykwaardige dokument te kan praat. Dit laat dus
die vraag ontstaan of SALB II inderdaad, soos SALB I, as ’n nasionale taalwettipe beoordeel
kan word, en indien nie, watter soort benadering dan gepas sou wees om ’n geldige
beoordeling te kan maak. En binne watter taalwetkategorie kan ons SALB II dan plaas?
Die tipologie van taalwetgewing wat na aanleiding van ’n stel sosiolinguistiese beginsels
ontwikkel is (Du Plessis 2010), kan help om die probleme hier bo te oorbrug. Dit bied aan die
ontleder die moontlikheid om ’n stuk taalwetgewing uit eie reg aan die hand van ’n generiese
stel veranderlikes te oorweeg. So ’n ontleding van SALB II, as nasionale taalwettipe, word
met hierdie artikel beoog.
Daar word in die artikel kennis geneem van die jongste sienings oor verskillende tipes
taalwetgewing as teoretiese begronding. Die tipologie van taalwetgewing word op basis van
nuwe insigte aangepas en as meetinstrument verder ontwikkel. Dit bied dan aan die ontleder
’n meer gefundeerde basis om vergelykings te kan maak, indien nodig. Die werking van die
meetinstrument word aan die hand van vier model taalwette (taalwettipes) getoets.
Bestaande relevante dokumentasie (meestal elektronies van aard) word as inligtingsbasis
benut. Omdat wetgewing betrokke is, dien die webtuistes van die betrokke owerhede as
vernaamste inligtingsbronne. Aanvullend hiertoe word vakwetenskaplike publikasies en
relevante (elektroniese) mediabronne ook benut. Die studie wat hier aangebied word, is
primêr narratief van aard en is gebaseer op ’n inhoudsontleding van die relevante
dokumentasie.
2. Taalwetgewing en taalwette
Du Plessis (2010:68) omskryf ’n (nasionale) taalwet as “’n baie spesifieke vorm van
taalwetgewing” wat “volledig gewy word aan reëls oor die status en gebruik van aangewese
tale”, meestal die amptelike tale van ’n gebied. Volgens Williams (2008:148) vestig
taalwetgewing ’n sterk statutêre grondslag vir die deurvoer van taalbeleidsmeganismes. Dit
moet des te meer waar wees van ’n toegewyde taalwet soos hier bo bedoel word.
Minstens twee oorkoepelende tipes taalwette kan onderskei word, naamlik taalwette met
reëlings oor nasionale amptelike tale en/of taalwette met reëlings oor spesifieke tale wat
gewoonlik minderheidstale is en/of tale wat spesiale behandeling verg (Du Plessis 2009:69).
Beide tipes hou verband met wat Turi (1995:112) “officialising” (veramptelikende)
taalwetgewing noem, met ander woorde wetgewing wat die gebruik van aangewese tale as
317

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
amptelike tale in die taalgebruiksdomeine van wetgewing, die regsowerheid, publieke
administrasie en die onderwys bekragtig.
Na aanleiding van Williams (2008:162) kan ons twee verdere tipes “veramptelikende”
taalwetgewing onderskei, te wete institusionaliserende en/of normaliserende taalwetgewing.
Institusionaliserende taalwetgewing is daarop gerig om die verteenwoordiging van
aangewese tale in die sleuteltaalgebruiksdomeine van ’n gebied te verseker en
normaliserende taalwetgewing om die uitbreiding van die gebruik van aangewese tale te
optimaliseer (in onder meer die sentrale taalgebruiksdomeine).
Tipiese voorbeelde van institusionaliserende taalwetgewing, of taalwette oor die gebruik van
(nasionale of) amptelike tale, is onder meer Indië se The Official Languages Act, 1963
(Republic of India 1963), Kanada se Official Languages Act (Department of Justice, Canada
1985) 3 en Ierland se Official Languages Act 2003 (Houses of Oireachtas 2003). Hierdie tipe
taalwet reguleer die amptelike taalbestel van die betrokke (meertalige) lande en word benodig
om ’n vorm van taalharmonie te bewerkstellig. In die gemelde voorbeelde word die gebruik
van meer as een amptelike taal verorden; met ander woorde amptelike tweetaligheid of
amptelike drietaligheid word geïnstitusionaliseer.
In enkele gevalle, soos onder meer in heelwat van die post-Sovietstate (Pavlenko 2008;
Hogan-Brun e.a. 2009), verorden die nasionale taalwet egter amptelike eentaligheid. Dit
gebeur byvoorbeeld in die geval van die Oekraïne se On Languages in the Ukrainian Soviet
Socialist Republic (Vidomosti Verkhovnoyi Rady Ukrayiny (VVR) 1989 – soos gewysig in
1995), 4 Estland se Language Act (RT (Riigi Teataja) 1995) en Letland se Law on the State
Language (Latvijas Republikas Saeima [Parliament of the Lativian Republic] 1999). Een van
die belangrikste onderskeidende kenmerke van beide tipes institusionaliserende taalwette is
dat baie pertinente en selfs voorskriftelike reëlings gemaak word oor ampstaalgebruik in die
amptelike taalgebruiksdomeine op nasionale vlak. Institusionaliserende taalwettipes reguleer
dus die oorkoepelende ampstaalbestel van ’n gebied.
’n Tweede kategorie taalwette reguleer die gebruik van spesifieke tale binne ’n meertalige
bestel en is in werklikheid gerig op die bevoordeling van sodanige taal. Tipiese voorbeelde
van sulke normaliserende taalwetgewing is Quebec se Charte de la langue française (Éditeur
officiel du Québec 1977), Nieu-Seeland se Ma¯ori Language Act (New Zealand Government
1987), Finland se Sámi Language Act (Ministry of Justice, Finland 2003) en Nieu-Seeland se
New Zealand Sign Language Act (New Zealand Sign Language Act 2006). Hierdie soort
taalwette bevat maatreëls wat primêr daarop gerig is om binne nuwe kontekste geleenthede te
skep vir die gebruik van ’n taal waarteen voorheen gediskrimineer is (Williams 2008:145) –
’n mens sou selfs kon sê ’n gemarginaliseerde taal wat vir opheffing geteiken word. Ook in
hierdie geval word die wetgewing onderskei deur domeinspesifieke reëlings oor taalgebruik,
uiteraard met die oog daarop om die aangewese taal te bevoordeel. Hierdie tipe
normaliserende taalwetgewing kan as promoverend van aard geklassifiseer word.
In die geval van Wallis se Welsh Language Act, 1993 (Parliament of the United Kingdom
1993) en Skotland se Gaelic Language (Scotland) Act, 2005 (Parliament of the United
318

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kingdom 2005) kry ons egter ’n verdere soort normaliserende taalwetgewing. Alhoewel die
Walliese taalwet dikwels as voorbeeld van ’n relatief geslaagde taalwet voorgehou word
(Dunbar 2005:479), verskil dit grondig van die domein-gespesifiseerde taalwetgewing hier
bo. Alhoewel normalisering ook die oogmerk van hierdie tipe wetgewing is, word die
implementering daarvan nie noodwendig domeinspesifiek gedoen nie. Die kenmerk van
hierdie tipe wetgewing is dat dit eerder pertinente reëls bevat oor wetlike meganismes en
maatreëls wat nodig is om sodanige normalisering statutêr te vestig. Ons kan hierdie tipe
normaliserende taalwetgewing as korrektief (of in Suid-Afrikaanse terme, regstellend) van
aard klassifiseer.
Uit ons voorbeelde blyk dat twee primêre instrumente in hierdie opsig in die vooruitsig gestel
word, naamlik die vestiging van ’n verantwoordelike taalowerheid (soos die Walliese
Taalraad) en die instel van taalskemas. (Die Skotse taalwet sluit wel ook ’n domeinspesifieke
afdeling oor onderwys in.) ’n Taalskema is ’n baie spesifieke wetlike meganisme wat
maatreëls voorskryf oor die lewering van taaldienste binne verskillende staatsektore. Die
taalskema van die Walliese parlement (vgl. Welsh Assembly Government 2007) is ’n goeie
voorbeeld daarvan. By beide die Walliese en Skotse taalskemas gaan dit oor die lewering van
tweetalige dienste in die staatsadministrasie. Taalskemas spruit voort uit normaliserende
taalwetgewing en kan daarom tegnies as sekondêre taalwetgewing (Du Plessis 2009) beskou
word. As sekondêre taalwetgewing is ’n taalskema meestal afhanklik van ’n taalwet of van ’n
ander vorm van primêre taalwetgewing.
Die onderliggende verskille tussen die onderskeie tipes taalwette kan nou in terme van die
tipologie van sosiolinguistiese beginsels by taalwetgewing verder ondersoek word. Vir die
doeleindes van hierdie studie sal op ’n modifisering van die drie stelle strukturele
sosiolinguistiese beginsels waarmee die betrokke tipologie werk, gekonsentreer word. Hulle
is:
• Grondbeginsels (die proklamering van ampstaal, die hantering van die
bindingstaalvraagstuk en die onderwerp van die wet)
• Domeinbepalende beginsels (kommunikasie met die publiek, taal van onderrig en
linguistiese aspekte van burgerskap)
• Regsinstrumentele beginsels (verskeidenheid, seggingskrag en afbakening).
Die grondbeginsels van taalwetgewing hou verband met die aard en wese van die taalbestel
wat gereguleer word: watter tale as ampstale funksioneer (ampstaalproklamasie); hoe die
ampstaalbestel inhoudelik getipeer kan word (bindingstaalvraagstuk); en wat met
amptelikheid bereik wil word (wetsonderwerp). ’n Mens tref hierdie beginsels gewoonlik in
die aanhef van ’n taalwet aan, en dikwels ook by die oogmerke van so ’n wet. Soms kan
verdere (spesifieke) bepalings ook nadere toeligting op sommige aspekte hieromtrent gee.
Die domeinbepalende beginsels van taalwetgewing het betrekking op die nadere
besonderhede omtrent die regulering van die taalverhouding tussen die staat en die publiek.
Wat hier van belang is, is die mate waartoe die taalverhouding in ooreenstemming gebring
word met die oogmerke van die ampstaalbestel. Amptelike kommunikasie met die publiek
319

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
definieer in ’n groot mate hierdie verhouding. Ook van kernbelang is die mate waarin die
onderrigstelsel ondersteunend en komplementerend meewerk om sodanige kommunikasie te
kan verwesenlik. Uiteraard is die rol van taal by burgerskapsverwerwing ook van kernbelang.
Hierdie beginsels dra daartoe by dat beide die staat en die burger se taalverpligtinge wetlik
gereël word.
Die regsinstrumentele beginsels hou verband met reëlings oor die wetlike beskerming van die
amsptaalbestel, maar kan ook uitbrei om die verskansing van taalregte as sodanig in te sluit.
Hier is dit veral belangrik dat ’n verskeidenheid regsinstrumente voorsien word – hoe groter
die verskeidenheid, hoe beter die beskerming. Dikwels word bepalings hieromtrent meer teen
die einde van ’n taalwet behandel. Ook belangrik is die seggingskrag van die instrumente, ’n
aspek wat meestal gedek word deur bepalings oor verwere en remedies. Die aspek van
afbakening van taalregte is ook van kardinale belang, omdat dit baie pertinent die posisie van
die burgers raak en verder gaan as administratiewe reëlings oor die gebruik van die ampstale.
Dit dui ook aan watter gronde daar vir die burgers bestaan om hulle op te beroep sou daar ’n
miskenning van hulle regte wees.
Die mate waarin hierdie drie stelle beginsels in die twee tipes taalwette wat hier bo uitgelig
is, realiseer, kan nou in terme van ’n subjektiewe glyskaal met waardes 0 tot 5 geweeg word.
Die waarde 0 verteenwoordig hier die afwesigheid van ’n betrokke aspek van die beginsels in
die wetgewing wat ondersoek word, die waarde 3 verteenwoordig ’n gebrekkige
aanwesigheid en die waarde 5 ’n beduidende aanwesigheid. Aanwesigheid word hier bepaal
deur ’n duidelike melding van beginsels in die teks van die taalwet.
Ons kan hierdie meting nou toepas op ’n taalwetmodel uit elke kategorie. Gevestigde en wyderkende
taalwette word in hierdie geval as voorlopers beskou. Die Official Languages Act
(OLA) van Kanada en Estland se Language Act of Keeleseadus (Ks) dien as voorlopers in die
kategorie van institusionaliserende taalwetgewing (onderskeidelik die institusionalisering van
meertalige en eentalige bedelings) terwyl Quebec se French Language of Charter, of Charte
de la langue française (Clf), en Wallis se Welsh Language Act, 1993 (WLA) dien as
voorbeelde van normaliserende taalwette (onderskeidelik promoverende en korrektiewe
normalisering). ’n Kwantifisering van die beoordeling wat hierna gemaak word, kan in Tabel
1 nagegaan word.
2.1 Die Official Languages Act (OLA)
Die OLA is ’n omvattende taalwet wat 39 bladsye en 110 artikels beslaan. Dit is ’n wet wat
opmerklik ten doel het om amptelike tweetaligheid (Engels/Frans) in Kanada te
institusionaliseer. ’n Hele aantal bepalings kan met die aanwesigheid van kernbeginsels van
taalwetgewing verbind word. Beginsels oor ampstaalproklamering is baie direk en word ter
inleiding en in die aanhef as ideaal gestel en in die oogmerke van die wet in duidelike terme
uitgespel. Beginsels oor die bindingstaalkwessie is ook aanwesig. Frases in die aanhef
verbind die Kanadese regering tot die bevordering van tweetaligheid asook die beskerming en
integrasie van selfs die Engelse en Franse linguistiese minderhede in onderskeie
meerderheidsgebiede van Kanada as deel van die twee nasionale taalgemeenskappe.
320

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Afdelings VI en VII van die wet voer die bindingstaalideale verder deur die skep van gelyke
geleenthede en deelname en die daarstel van taalbevorderingsmaatreëls. ’n Verskeidenheid
kernreëlings kan met die aanwesigheid van domeinbepalende beginsels verbind word. Al die
kerndomeine van amptelike taalgebruik word uitvoerig behandel, insluitende wetgewing (met
inbegrip van die wetgewer), die regsowerheid en staatsadministrasie (Afdelings I tot IV). Die
aspek van taal in die onderwys en taal van burgerskap word egter nie behandel nie. Nietemin
bevat Artikel 45 ’n sydelingse verwysing na die staat se verpligting met betrekking tot
onderwys in beide amptelike tale.
Die OLA gaan verder en sluit ook bepalings oor die taal van arbeid in (Afdeling V), ’n aspek
van taalgebruik wat nie altyd deur taalwetgewing gereël word nie. Ook reëls wat met
regsinstrumentele beginsels verbind word, is aanwesig.
Die OLA maak voorsiening vir institusionele toetrede deur twee liggame: die Tesourieraad
(Afdeling VIII) en die Kommissaris van Amptelike Tale (Afdeling IX). Afdeling X verleen
seggingskrag aan die regte wat opgelê word deur middel van ’n vyftal bepalings oor
remedies, en Afdeling IX verorden regte met betrekking tot tale. Verskeie ander afdelings
van die wet bevat ook taalregtebepalings.
Die meeste van die sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing is dus in die OLA
aanwesig, wat die voltellings in die meerderheid afdelings in Tabel 1 verklaar.
2.2 Die Keeleseadus (Ks)
Die Ks is in vergelyking met die OLA ’n aansienlik korter dokument – dit bevat 30 artikels
wat oor ses hoofstukke en agt bladsye strek. Anders as die OLA reguleer die Ks wesenlik
amptelike eentaligheid. ’n Aantal kernbeginsels van taalwetgewing (aanwesig in taalreëlings)
staan ook in hierdie taalwet. Proklameringsbeginsels is aanwesig in die bepalings oor
Estlands as enigste amptelike taal (Artikels 1 en 2 van Hoofstuk 1). Geen duidelike bepalings
kom egter voor wat met die bindingstaalvraagstuk verband hou nie. Dit word dus nie
verduidelik watter soort taalbestel Estland in die oog het nie. Bepalings wat met beginsels oor
die onderwerp van die taalwet verbind kan word, kom in Artikel 2.1 voor. Hierdie artikel
bepaal dat die oogmerk van die wet is om vaardigheid in Estlands te reguleer asook die
gebruik van Estlands en vreemde tale.
Ook domeinbepalende beginsels is aanwesig. Bepalings met betrekking tot kommunikasie
met die publiek word in verskeie artikels behandel, onder meer in Artikel 3, waar die taal van
die staatsadministrasie (die weermag word ook duidelik hierby ingesluit) behandel word; in
Artikel 4, waar die reg op die gebruik van Estlands in regeringsdomeine en die openbare lewe
bepaal word; in Artikel 12, waar die taal van amptelike korrespondensie (Estlands) bepaal
word; in Artikel 17, waar die taal van verslagdoening (Estlands) bepaal word; en in Hoofstuk
5 (Artikels 19–21), waar name en die linguistiese landskap behandel word (alles moet
amptelik in Estlands wees).
321

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Bepalings met betrekking tot taal in die onderwys kom ook in hierdie wet voor, wat dui op
die aanwesigheid van die taal-in-die-onderwys-beginsel. Die betrokke bepaling word wel nie
tot Estlands beperk nie – onderrig in vreemde tale word ook toegelaat. (Sonder dat Russies by
name vermeld word, moet ons uit ’n bepaling oor die onderrig van ’n taal van ’n nasionale
minderheid as vreemde taal in Artikel 2(2) aflei dat dit die taal is wat hier geïmpliseer word)
(Artikel 6).
Ook aanwesig is reëlings met betrekking tot die beginsel van die taal van burgerskap. Artikel
5 behandel hierdie aspek noukeurig en koppel dit baie sterk aan taaltoetsing.
Regsinstrumentele beginsels is in ’n mindere mate aanwesig. Beginsels wat dui op ’n
verskeidenheid regsinstrumente kom baie effentjies voor in ’n bepaling in Artikel 28 wat na
toesig oor die taalwet verwys. Dieselfde geld vir die beginsels oor seggingskrag – Artikel 28
verwys slegs na aanspreeklikheid in terme van die wet deur middel van ander relevante
wetgewing. Beginsels oor die afbakening van taalregte kom wel in etlike taalregtereëlings
voor, onder meer in die reg op Estlands (Artikel 4), regte rondom taaltoetsing (Artikel 5), die
reg op vertaling in Estlands (Artikel 8), die reg op taal van keuse (Artikel 9), die reg op die
gebruik van die nasionale minderheidstaal (natuurlik gedeeltelik ’n eufemisme vir Russies),
en die reg van verbruikers op Estlands (Artikel 16). ’n Verskeidenheid taalregte word dus
duidelik afgebaken. Die meeste van die sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing is dus
in die Ks teenwoordig, soos die resultate van hierdie meting in Tabel 1 weergee.
Oorkoepelend gesien, verskil die meting van die Estlandse taalwet kwantitatief nie veel van
dié van die OLA nie – hulle totale is ongeveer gelyk; die verskille lê eerder op kwalitatiewe
vlak. So is die bindingstaalvraagstuk byvoorbeeld nie duidelik teenwoordig in die Ks nie,
terwyl dit in die geval van die OLA wel aanwesig is in bepalings oor die aard van die
ampstaalbestel.
Die twee tipes institusionaliserende taalwette verskil grondig op sterkte van hierdie twee
beginsels. In die geval van die Ks word amptelike eentaligheid nogtans duidelik as model
voorgehou (byvoorbeeld in die onderwys en in kommunikasie met die staat), maar nie altyd
in absolute terme nie, aangesien die nasionale minderheid wel geakkommodeer moet word.
Waar dit wel absoluut raak, is by die koppeling van burgerskap en die verwerwing van
Estlands, ’n beginsel wat weer nie in die Kanadese taalreëlings voorkom nie. Die Ks is ook
meer omvattend as die OLA wat taal in die onderwys betref. Ks verbind die staat eksplisiet
tot die lewering van onderwys in Estlands, terwyl die OLA die Kanadese staat nie
noodwendig tot tweetalige onderwys verbind nie. ’n Mens merk hier dus ’n direkte verband
tussen die taal van onderwys en die linguistiese aspek van burgerskap. Die OLAis ook
relatief meer genuanseerd as die Ks wat betref beginsels oor die verskeidenheid en
seggingskrag van regsinstrumente. Dit is waarskynlik toe te skryf aan ’n bewustelike keuse
van die Estlandse wetgewer om die reëlings oor taaltoesig buite die taalwet te hou. (’n Vorige
weergawe van die wet het nog ’n hele reeks sodanige reëlings bevat.)
Wat ons kan aflei uit hierdie vergelyking van dié betrokke twee taalwetmodelle, is dat ’n
institusionaliserende taalwet in die eerste plek gekenmerk word deur die eksplisiete
322

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aanwesigheid van al drie kategorieë sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing in die
taalreëlings van so ’n taalwet. In die tweede plek word so ’n taalwet gekenmerk deur die mate
van onderlinge verspreiding van die wesenlike aspekte van die beginsels in elke kategorie.
Betreffende hierdie verspreiding is dit opvallend dat (a) wat grondbeginsels betref, beginsels
oor ampstaalproklamering en die onderwerp van die taalwet baie duidelik in beide modelle
aanwesig is; (b) wat domeinbepalende beginsels betref, bepalings oor kommunikasie met die
publiek in beide modelle ook baie duidelik aanwesig is; en (c) wat regsinstrumentele
beginsels betref, beginsels oor die afbakening van taalregte baie duidelik in beide modelle
aanwesig is. ’n Mens sou tot die gevolgtrekking kon kom dat hierdie in werklikheid die
kernbeginsels van ’n institusionaliserende taalwettipe is.
Vervolgens sal die twee normaliserende taalwetmodelle bespreek word, naamlik die Clf en
die WLA.
2.3 Die Charte de la langue française (Clf)
Die Clf (of Bill 101, soos dit bekend staan na aanleiding van die nommer van die aanvanklike
taalwetsontwerp − Larrivée 2003:172) is ’n relatief omvattende taalwet van 39 bladsye en
214 artikels. Opvallend omtrent die struktuur van die taalwet is die indeling van altesaam ses
afdelings (Engels: “titles”), elk met ’n aantal hoofstukke.
Reeds in die aanhef van die wet is dit duidelik dat hierdie nie net ’n normaliserende
taalwettipe is nie, deur die verklaarde ideaal om Frans die taal van die regering en die wet in
Quebec te maak, maar ook die “normale en alledaagse taal” wat mense by die werk gebruik,
in onderrig, kommunikasie en die handels- en sakewêreld. ’n Aantal kernbeginsels is duidelik
aanwesig in reëlings wat dié taalwet in Afdeling I (status van die Franse taal) omtrent die
gebruik van Frans maak. Artikel 1 (die artikels is deurlopend vir alle afdelings en hoofstukke)
verklaar Frans as die amptelike taal van Quebec en dit getuig van die werking van die
ampstaalproklameringsbeginsel. Nieteenstaande die feit dat die aanhef die ideaal stel omtrent
wat bereik wil word, is duidelike bepalings afwesig wat betref die onderwerp van die taalwet.
Die bindingstaalbeginsel is ook by implikasie teenwoordig in die aanhef (dat Frans die taal is
waarin Quebecane hulle identiteit uitdruk) maar verder as dit gaan die wet nie en geen
bepalings hieromtrent kom voor nie.
’n Hele aantal bepalings kan direk toegeskryf word aan die aanwesigheid van
domeinbepalende beginsels. Trouens, daar word ook vir taalgebruik in nie-amptelike
domeine voorskrifte gegee (Hoofstuk VI, die taal van arbeidsverhoudinge; Hoofstuk VII, die
taal van die handels- en sakewêreld). Taalgebruik in amptelike domeine word gereël in
Hoofstuk III (die taal van die wetgewer en howe), Hoofstuk IV (die taal van die openbare
administrasie) en Hoofstuk V (die taal van semistaatsinstellings). Waar die Kanadese
Grondwet dit toelaat, word kommunikasie in Frans in alle gevalle bevoordeel. Ter versterking
van hierdie bepalings bevat die taalwet ’n verdere aantal omstrede bepalings onder Afdeling
II (wat handel oor verampteliking, toponomie en verfransing) oor die verfransing van
Quebec. Hoofstuk IV van hierdie afdeling handel oor die verfransing van die administrasie en
Hoofstuk V oor die verfransing van ondernemings.
323

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die taal-in-die-onderwys-beginsel is ook baie prominent aanwesig. Hoofstuk VIII bevat
breedvoerige bepalings oor die gebruik van Frans en ander tale in die onderwys – besonder
streng toegewings word onder meer oor die gebruik van Engels vir onderrigdoeleindes
gemaak (Artikel 73). Die wet gaan selfs verder en bevat ook voorskrifte oor taalgebruik aan
kolleges en universiteitagtige instellings (Hoofstuk VIII).
Uiteraard is die beginsels oor die linguistiese aspekte van burgerskap afwesig, aangesien
Quebec nie ’n onafhanklike staat is nie. Die suggestie in die Aanhef oor die identiteit van
Quebecane kan wel as ’n stilswyende burgerskapsbepaling gesien word.
Onder Afdelings III (die Quebecse Kantoor van die Franse taal), IV (die Opperraad van die
Franse taal) en V (strafbepalings en ander sanksies) kom ons ’n uitgebreide aantal bepalings
teë wat dui op die baie sterk aanwesigheid van regsinstrumentele beginsels. Die Quebecse
Kantoor van die Franse taal is verantwoordelik vir die bepaling van beleid vir linguistiese
verampteliking, terminologie en die verfransingsinisiatief, terwyl die Opperraad van die
Franse Taal verantwoordelik is vir advies aan die lynfunksie-minister oor enige aspek
omtrent die Franse taal in Quebec. Beide liggame word verplig om openbaar verslag te doen.
Die afdeling oor strafmaatreëls en ander sanksies is besonder kragtig en sou selfs as
drakonies gesien kon word. Die betrokke regsinstrumente dui op die aanwesigheid van die
beginsels van verskeidenheid en seggingskrag. Ook die laaste beginsel – afbakening van
taalregte – is aanwesig in die reëlings onder Hoofstuk II (fundamentele taalregte) van
Afdeling I (status van die Franse taal). ’n Wye verskeidenheid duidelike taalregte wat
uitsluitlik gemoeid is met die gebruik van Frans, word hier uitgespel.
Oorwegend beskou vaar die Clf in terme van die meting in Tabel 1 relatief goed, maar
nietemin minder goed as die twee institusionaliserende modelle wat hier bo bespreek word.
2.4 Die Welsh Language Act (WLA)
Die WLA is ’n veel minder omvattend normaliserende taalwet. Nogtans beslaan die wet 19
bladsye en bevat dit buiten twee bylaes (een oor die Walliese Taalraad en een oor herroepte
wette) altesaam 37 artikels. Dit bestaan verder uit drie dele: Deel I handel oor die Walliese
Taalraad, Deel II oor die Walliese Taalskemas en Deel II oor Diverse Aangeleenthede (onder
meer die gebruik van Wallies in regsprosedures, statutêre name, vorms, ensovoorts).
Opvallend omtrent hierdie normaliserende taalwettipe is die prominente aanwesigheid van
die onderwerp-van-die-wet-beginsel in die Memorandum, synde om ’n taalraad daar te stel
wat verantwoordelik is vir die bevordering van die Walliese taal en wat vir hierdie doel
taalskemas in die openbare sektor moet instel. Verskeie artikels konsolideer hierdie oogmerk,
onder meer Artikel 1 en 3 met betrekking tot die Walliese Taalraad en onder meer Artikels 5,
9, 12 met betrekking tot die Walliese Taalskemas. Anders as die ander wette wat tot hiertoe
behandel is, is die ampstaalproklameringsbeginsel nie aanvanklik so opvallend teenwoordig
nie. Dit is nogtans aanwesig in artikels wat handel oor die gemelde twee bepalings. So
byvoorbeeld verbind Artikel 3(2) die Walliese Taalraad tot die gee van advies oor die gelyke
beregtiging van Engels en Wallies, en Artikel 6(2) handel oor die beginsel dat die twee tale in
324

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die openbare sektor en regspleging op gelyke voet hanteer sal word. Hierdie bepalings dui op
’n indirekte aanwesigheid van die betrokke beginsel.
Geen van die bepalings handel oor die bindingstaalvraagstuk nie. Ook by domeinbepalende
beginsels staan een beginsel sterk uit, naamlik dié van kommunikasie met die publiek. Eintlik
is die hele Deel II getuienis van die aanwesigheid van hierdie beginsel, omdat dit die afdeling
van die taalwet is waar breedvoerig met die Taalskemas gehandel word. Die uitsluitlike doel
van die Taalskemas – soos in Artikel 6(2) van die wet gestel – is om uitvoering te gee aan
“the principle that in the conduct of public business and the administration of justice in Wales
the English and Welsh languages should be treated on a basis of equality” (Parliament of the
United Kingdom 1993). Die oogmerk met die Taalskemas is dus, soos in Artikel 5(1)
aangedui word, primêr om te verseker dat instansies wat dienste aan die publiek lewer,
Wallies gebruik.
Artikel 22 van Deel III handel in meer besonderhede oor die gebruik van Wallies in
regspleging en bevestig die aanwesigheid van die kommunikasie-met-die-publiek-beginsel.
Dit word verder gedoen deur ‘n hele aantal ander artikels wat eintlik handel oor
taalsigbaarheid vir Wallies: Artikel 25 (oor die gebruik van Wallies in die benoeming van
geografiese entiteite); Artikels 26 en 27 (oor die gebruik van Wallies in amptelike vorms)
asook die oorblywende artikels van Deel III (oor die gebruik van Wallies in
maatskappybenamings, wetbenamings, ensovoorts). Geen direkte bepalings kom voor wat
aan die taal-in-die-onderwys-beginsel verbind kan word nie – alhoewel die Taalskemas ook
op onderwysinstellings betrekking het, maar as instansies wat dienste aan die publiek lewer.
Geen verwysings met betrekking tot die linguistiese-aspekte-van-burgerskap-beginsel kom
voor nie. Soos reeds gemeld, word die grootste gedeelte van die Walliese taalwet gewy aan
die legitimisering van twee kernregsinstrumente, die Walliese Taalraad en die Walliese
Taalskemas, en dus bepalings wat dui op die aanwesigheid van regsinstrumentele beginsels.
Ter versterking van die Taalskemas word voorsiening ook gemaak vir die lê van klagtes as
regsinstrument (Artikels 17-19) en vir openbare verslagdoening as verdere instrument
(Artikel 10(2), (3); Artikel 19; Artikel 13, Bylae I). Aanwysings deur die Staatsekretaris
(Artikel 20) word bykomend voorsien. 5 Die verskeidenheidsbeginsel is dus opvallend, asook
die seggingskragbeginsel by regsinstrumente. Geen getuienis van die afbakening-vantaalregte-beginsel
kan in die Walliese taalwet gevind word nie.
Oorwegend beskou, vaar die WLA relatief die slegste in die meting wat in Tabel 1 gedoen
word. Dit kan toegeskryf word aan die feit dat ’n korrektief normaliserende wet –alhoewel
ook promoverend van aard – baie spesifiek gerig word op aksies wat regstelling met
betrekking tot die aangewese taal kan verseker. Die oogmerk van so ’n korrektiewe wet is
relatief eensydig: die domeine waar regstelling moet plaasvind, word pertinent afgebaken en
voldoende regsinstrumente met seggingskrag word voorsien. ’n Promoverend normaliserende
taalwettipe gee ook aan van die ander aspekte van taalwetgewing aandag.
325

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tabel 1. Die graad van aanwesigheid van sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing
by vier taalwetmodelle
Beginsels
Grondliggend
Domeinbepalend
Regsinstrumenteel
Proklamering van
ampstaal
Hantering van
bindingstaalvraagst
uk
Onderwerp van die
taalwet
Kommunikasie met
burgery
Institusionaliserende
taalwet
Normaliserende taalwet
Meertalig Eentalig Promoverend Korrektief
OLA Ks Clf WLA
5 5 5 0
5 0 0 0
5 5 3 5
5 5 5 5
Taal van onderrig 3 5 5 0
Linguistiese aspekte
van burgerskap
0 5 0 0
Verskeidenheid 5 3 5 5
Seggingskrag 5 3 5 5
Afbakening van
taalregte
5 5 5 0
Totaal 38 36 33 20
Die vergelyking bring, oorhoofs beskou, interessante onderlinge aspekte na vore. Een van die
aspekte wat in die vergelyking oorkoepelend ’n voltelling behaal, is die beginsel van
kommunikasie met die publiek (20/20). ’n Mens sou kon sê dat hierdie element dan die kern
van alle taalwettipes vorm. Drie verdere aspekte kry byna voltellings: die onderwerp van die
taalwet (18/20), die verskeidenheid regsinstrumente en die seggingskrag van regsinstrumente.
Die drie saam sou as ’n tweede kernelement van taalwette beskou kon word.
Ampstaalproklamering en afbakening van taalregte (beide 15/20) vorm ’n derdevlakelement
wat ’n mens ook in ’n taalwet sou kon verwag, gevolg deur die taal-in-die-onderwys-kwessie
(13/20). Interessant genoeg behaal die kwessie van die bindingstaalvraagstuk en die
linguistiese aspekte van burgerskap die laagste tellings (5/20), wat impliseer dat hulle eintlik
uit die beskouing gelaat kan word.
Die vergelyking in Tabel 1 bevestig egter dat nie alle taalwette oor dieselfde kam geskeer
moet word nie, alhoewel dit ’n subjektiewe oefening behels. Die ontleding wat hier van vier
taalwetmodelle gedoen is, dui op ’n beginselverskil tussen institusionaliserende en
normaliserende taalwette. Verder dui die vergelyking ook daarop dat daar tussen meertalige
en eentalige institusionaliserende taalwettipes relatief min kwantitatiewe verskille voorkom,
326

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
maar wel kwalitatiewe verskille, wat reeds hier bo behandel is. By die verskillende tipes
normaliserende taalwette lyk hierdie verskille egter groter. Promoverende en korrektiewe
normaliserende taalwette verskil kwantitatief sowel as kwalitatief. By die tipe promoverende
taalwettipe wat hier behandel is, speel ampstaalproklamering steeds ’n belangrike rol, asook
bepalings met betrekking tot taal in die onderwys en die afbakening van taalregte. Hierdie
aspekte kom nie voor in die bepalings van die korrektiewe taalwetmodel wat behandel is nie,
wat dan die basis van hulle onderlinge verskil vorm.
’n Ander opvallende aspek omtrent die vergelyking is die glyskaal-effek wat na vore kom.
Taalwette kan ingevolge hierdie verskynsel ook gegroepeer word in terme van die
proporsionele aanwesigheid van beginsels van taalwetgewing. Proporsioneel meer van die
beginsels is aanwesig by institusionaliserende taalwettipes as by normaliserende taalwettipes.
Indien aanwesigheid van 50 persent as ’n onderskeidingspunt beskou kon word, toon
promoverend normaliserende taalwette wat hierdie aspek betref, groter ooreenkomste met
institusionaliserende taalwette as korrektiewe taalwette. So ’n afsnypunt kan egter nie gebruik
word om die groter onderskeid tussen die twee kategorieë te maak nie – ons het hier eerder
met ’n glyskaal te make waarin die oorgang nie persentasiegewys so duidelik is nie. Dit is
daarom belangrik om eerder te konsentreer op die beginselonderskeid tussen die twee
hooftipes taalwette.
’n Kontekstuele ontleding van die onderlinge verskille self sou waarskynlik verdere insigte
kon oplewer. Dit sou kon aandui waarom Wallis byvoorbeeld kies vir ’n korrektiewe
normaliserende taalwet en Quebec vir ’n promoverende normaliserende taalwet. Die
bykomende kontekstuele beginsels by taalwetgewing (Du Plessis 2010) sou so ’n vergelyking
kon vergemaklik. Die skema wat in die huidige studie voorgestel word, stel die ondersoeker
egter wel in staat om verskillende taalwettipes op ’n beginselbasis te kan vergelyk. Dit bied
daarom ’n meer rasionele basis van vergelyking as ’n benadering waar verskillende taalwette
teen mekaar afgespeel word en waar ’n bepaalde taalwet normatief as model voorgehou
word. By laasgenoemde benadering sal kontekstuele faktore beslis verreken moet word,
omdat lande se taalbestel grondig kan verskil. By die benadering wat in hierdie artikel
voorgestaan word, speel die kontekstuele aspekte in beginsel ’n mindere rol.
3. SALB I as beoogde taalwet
Du Plessis (2010:83–9) bevind dat SALB I oorwegend beskou verskeie van die hoofelemente
van ’n taalwet bevat, ondanks die feit dat die teks as sodanig nog nie in konvensionele
wetsvorm gegiet is nie. Bepaalde grondbeginsels (onder meer die
ampstaalproklameringsbeginsel en onderwerp-van-die-wet-beginsels) is wel aanwesig, asook
beperkte domeinbepalende beginsels (onder meer wat betref kommunikasie met die publiek)
en uiteindelik ook regsinstrumentele beginsels (onder meer die verskeidenheid
regsinstrumentele beginsels en die seggingskragbeginsels). Nietemin lê hy kardinale
strukturele leemtes bloot wat vrae laat ontstaan oor die normatiewe waarde van SALB I by ’n
vergelyking met SALB II. Alhoewel ’n aantal kardinale taalwetgewingsbeginsels aanwesig
327

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
is, word die bepalings wat op hulle betrekking het, ietwat vaag geformuleer. Die oogmerk
met die ontleding was egter gewoon om vas te stel of ’n verteenwoordigende aantal beginsels
wel aanwesig is ten einde van ’n taalwet te kan praat en nie soseer om vas te stel tot watter
taalwettipe die SALB I behoort nie. Ook was die gedagte nie om ’n meting van SALB I te
maak nie. So ’n ontleding gaan veel dieper en kan ’n perspektief gee op die
vergelykingswaarde van die SALB I.
In die lig van die grondliggende verskille wat hier bo blootgelê is, is dit egter belangrik om te
kan vasstel of die SALB I ’n institusionaliserende of normaliserende taalwettipe is alvorens
verder aan ’n vergelyking gewerk word. Tabel 2 bevat die resultate van ’n meting van SALB
I as taalwettipe aan die hand van die skema wat hier bo ontwikkel is. Die ontleding word
gebaseer op Du Plessis (2010) se beoordeling.
Wat kernbeginsels betref, is die onderwerp-van-die-wet-beginsel die sterkste aanwesig in
SALB I. Hierdie beginsel is aanwesig in verskeie artikels, onder meer Artikel 2 (oogmerke),
Artikel 3 (riglynbeginsels) en Artikel 5 (taalbeleid). Die ander twee grondbeginsels is werklik
net indirek aanwesig. Die bindingstaalvraagstuk word op ’n baie indirekte wyse in Artikel 3
gehanteer in die vorm van riglynbeginsels oor die verskansing van die amptelike tale se
gelykheid van aansien, asook taalregte met die oog op die bevordering van nasionale eenheid
en demokrasie. Geen duideliker bepalings kom egter voor nie. SALB I bevat nie ’n formele
ampstaalproklamering nie, maar ook hier kom indirekte vermeldings wel voor in die Aanhef,
in Artikel 2 en in Artikel 5.
Wat domeinbepalende beginsels betref, kom geen direkte bepalings voor wat op die
aanwesigheid van die kommunikasie-met-die-burger-beginsel dui nie. Artikel 5(5) bevat wel
’n baie indirekte verwysing na die gebruik van die ampstale in die wetgewende, uitvoerende
en regsplegende domeine, maar die wet verbind nie die staat met betrekking tot
kommunikasieverpligtinge jeens die burger nie. In werklikheid behoort hier ’n 0-waarde
toegeken te word. Die twee ander domeinbepalende beginsels, taal van onderrig en
linguistiese aspekte van burgerskap, is volledig afwesig.
Wat regsinstrumentele beginsels betref, is die beginsel van verskeidenheid van instrumente
sterk teenwoordig. Artikel 6 en 7 handel oor die oprigting van Taaleenhede, Artikel 11 oor
remedies, Artikel 12 oor regulasies en Artikel 10 oor openbare verslagdoening. Die beginsel
van seggingskrag is aanwesig in Artikel 11 en ook in Artikel 4, ’n artikel wat die staat wel in
’n mate bind. Die beginsel oor die afbakenig van taalregte is baie indirek teenwoordig – daar
word sydelings na verwys onder die riglynbeginsels (Artikel 3) en by die remedies (Artikel
11).
Ook hier behoort eintlik ’n 0-waarde toegeken te word.
328

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tabel 2. Die graad van aanwesigheid van sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing
by SALB I
Beginsels SALB I
Grondliggend
Domeinbepalend
Regsinstrumenteel
Proklamering van
ampstaal
Hantering van
bindingstaalvraagstuk 3
Onderwerp van die
taalwet
Kommunikasie met
burgery
Taal van onderrig 0
Linguistiese aspekte
van burgerskap
Verskeidenheid 5
Seggingskrag 5
Afbakening van
taalregte
Totaal 27
Die metingsresultate in Tabel 2 toon dat 60 persent (27/45) van die moontlike aantal
taalwetgewingsbeginsels wel by SALB I aanwesig is. Hierdie relatief lae telling bring mee
dat SALB I in vergelyking met die vier modelle hier bo as ’n korrektief normaliserende
taalwettipe geklassifiseer kan word. Gegewe die breër promoveringsoogmerke van Artikel
6(2) van die Suid-Afrikaanse Grondwet sou eintlik ’n hoër normaliserende telling verwag kon
word en sou SALB I tegnies eintlik as ’n promoverend normaliserende taalwettipe
geklassifiseer moes word, omdat regstelling omtrent die histories ingekorte ampstale voorop
behoort te staan. Anders beskou, sou SALB I eintlik ook as ’n institusionaliserende
taalwettipe takseer moes word wat amptelike meertaligheid moet reguleer. Dit kan egter nie,
omdat van die wesenlike aspekte van domeinbepalende beginsels afwesig is.
Die ontleding wys twee groot tekortkominge by SALB I uit, naamlik die gebrekkige
aanwesigheid van grondbeginsels, en veral die feitlike afwesigheid van sterk
domeinbepalende beginsels. Beide Clf (wat gerig is op die bestuur van ’n tweede nasionale
ampstaal) en WLA (wat gerig is op die bestuur van ’n nasionale minderheidstaal) bevat ten
minste bepalings wat verband hou met die beginsel van kommunikasie met die publiek. Clf
bevat selfs nog bepalings wat verband hou met die taal-van-onderrig-beginsel. SALB I vaar
dus slegter as ’n korrektiewe taalwet soos WLA wat gerig is op die opheffing van ’n
nasionale minderheidstaal, terwyl dit in werklikheid ten minste op die vlak van Clf, ’n taalwet
wat ’n nasionale ampstaal promoveer, moes presteer het of op die vlak van ’n
institusionaliserende taalwet soos OLA wat amptelike meertaligheid reguleer.
3
5
3
0
3
329

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hierdie vergelyking suggereer dat daar nie duidelikheid by die Suid-Afrikaanse wetsopsteller
bestaan oor wat presies met ’n nasionale taalwet beoog word nie. Wil die beleidmaker die
nege bykomende ampstale institusionaliseer of normaliseer? Dit wil voorkom asof met SALB
I eerder laasgenoemde beoog word, maar dat tog ’n opvallend swakker korrektiewe
benadering hiertoe verkies is. Ofskoon ’n normatiewe benadering tot taalwetgewing nie
noodwendig antwoorde bied nie, sou dit dalk wel lonend gewees het vir die wetsopsteller om
ten minste kennis te neem van taalwette wat beter presteer op die glyskaal van aanwesigheid
van taalwetgewingsbeginsels. ’n Poging sou dan aangewend kon word om te verbeter op
SALB I se inherente swakhede.
Die ontleding wys dus op die inherente problematiek om SALB II te wil meet aan die hand
van SALB I. Laasgenoemde vaar in terme van die meting hier bo heeltemal te swak om as
normatiewe model vir enige van die twee taalwettipes te kan dien.
4. Die 2011-taalwetsontwerp (SALB II)
Die 2011-weergawe van die South African Languages Bill (RSA 2011b) is inderdaad ’n
gewysigde vorm van sy voorganger met presies dieselfde titel (DAC 2003), soos (Lourens
2011) se nuttige geannoteerde vergelyking ook uitwys. Belangrike inhoudelike verskille kom
voor, soos die reaksies op die taalwetsontwerp hierna sal aantoon, asook die ontleding wat
volg.
Tans bestaan die wetsontwerp (wat, soos sy voorganger, ook net in Engels beskikbaar is) uit
15 artikels:
Aanhef (bl. 5)
1. Definisies (bl. 6)
2. Oogmerke van die Wet (bl. 6)
3. Toepassing van die Wet (bl. 6)
4. Taalbeleid (ble. 6–7)
5. Vestiging van ‘n nasionale taaleenheid (bl. 7)
6. Funksies van die nasionale taaleenheid (bl. 7)
7. Vestiging van taaleenhede in nasionale departemente, nasionale openbare entiteite
en nasionale ondernemings (bl. 7)
8. Funksies van taaleenhede in nasionale departemente, nasionale eenhede en
nasionale ondernemings (ble. 7–8)
9. Monitering van en verslagdoening oor amptelike taalgebruik (bl. 8)
10. Nakoming deur nasionale departemente, nasionale openbare ondernemings en
nasionale openbare entiteite (bl. 8)
11. Jaarlikse verslagdoening aan die parlement (bl. 8)
12. Interregeringsforums oor amptelike taalgebruik (bl. 8)
13. Uitsonderings by die toepassing van artikel 7 (bl. 9)
14. Regulasies (bl. 9)
15. Kort titel en aanvangsdatum (bl. 9).
330

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
SALB II word vergesel van ’n volledige verklarende Memorandum (ble. 10–2). Onder meer
word hierin beklemtoon dat die wetsontwerp geen finansiële implikasies inhou nie. Ook word
implikasies vir provinsies aangeraak en word verdere prosedures vir die hantering van die
beoogde taalwet uitgespel.
Ter aanloop van ’n ontleding van die 2011-taalwetsontwerp sal enkele reaksies daarop
bespreek word. Hierdie reaksies raak belangrike inhoudelike aspekte aan wat nadere
ontleding verg.
4.1 Reaksies op die 2011-taalwetsontwerp
Die reaksies wat hier betrekking het, volg die kabinet se bekendmaking gedurende Junie 2011
dat SALB II as taalwetsontwerp aanvaar is. Daar word veral vanuit Afrikaanssprekende
geledere gereageer, en soos ter inleiding vermeld is, kom die reaksies meestal skepties voor.
Daar moet wel rekening gehou word met die feit dat die reaksies volg op die nie-amptelike
weergawe van die wetsontwerp wat sedertdien (RSA 2011a) die rondte doen. Die verskille
met die gepubliseerde weergawe (RSA 2011b) is egter gering genoeg om steeds kennis te
neem van die reaksies.
Cerneels (Cornelus) Lourens self is een van die eerstes wat in die openbaar reageer. In ’n
gerapporteerde onderhoud in Die Burger van 10 Julie 2011 verklaar hy: “Daar lê nog ’n lang
pad voor voordat ons by ’n finale wet sal uitkom. ... Die konsepwet voldoen myns insiens nog
nie aan die Grondwet se vereistes nie” (De Bruin 2011). Hy verwys hier uiteraard na die
nasionale regering se grondwetlike verpligting in Artikel 6(4) van die Grondwet om deur
wetgewende en ander maatreëls sy gebruik van amptelike tale te reël en te monitor (RSA
1996a), maar ook sekerlik na die regter se bekragtiging hiervan (Cornelus Johannes
Alexander Lourens vs. Die President van die Republiek van Suid-Afrika e.a. 2010f). Lourens
se kritiek hou grootliks verband met strukturele aspekte van die taalwetsontwerp, maar hy
gaan nie in besonderhede in nie.
Jason Lloyd is volgende met ’n opiniestuk wat op 20 Julie 2011 op LitNet se meningsblad
verskyn (Lloyd 2011a) en weer op 30 Julie 2011 in Rapport (Lloyd 2011b) herhaal word. Hy
is eerder skepties oor die haalbaarheid van die wetsontwerp binne die konteks van
oorweldigende verengelsing. Lloyd staaf sy mening met ’n behandeling van die problematiek
van verengelsing in ’n land waar meertaligheid op grondvlak volgens hom eintlik die oorhand
voer. Maar hy uiter darem ook ’n positiewe toon:
Ten spyte van al die struikelblokke op ons pad om ons 11 amptelike tale gelyke status
[sic] te gee is die voorgestelde Wetsontwerp op Suid-Afrikaanse Tale [soos deur
betrokke skrywer gebruik] die eerste stap in die rigting van ’n veeltalige samelewing
in Suid-Afrika. Dit gee hoop. Alles kan mos nie net Engels wees nie. Veral gegewe
die feit dat slegs 9 persent van ons bevolking Engels as huistaal beoefen. (Lloyd
2011a)
Lloyd beweeg dus weg van die fokus van die hofbevel en die nasionale regering se direkte
grondwetlike verpligting en betrek ’n verwagting oor ’n meer oorkoepelende oogmerk met ’n
331

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uiteindelike nasionale taalwet, naamlik die bevordering van meertaligheid. Dit is ’n breë
verwagting wat meer dikwels gestel word, maar moeilik direk aan ’n duidelike grondwetlike
opdrag verbind kan word. Hy bedoel waarskynlik die bevordering van geïnstitusionaliseerde
meertaligheid, aangesien hy die bestaan van sosiale meertaligheid “op grondvlak” as ’n soort
realiteit voorhou. Lloyd se beoordeling is ook struktureel van aard en bring beslis die
bindingstaalkwessie as grondliggende beginsel te berde. Maar hy bring ook kontekstuele
beginsels na vore met sy daadwerklike beklemtoning van staatsinmenging en sigbare
verandering.
Ook F.W. de Klerk betree die gesprek tydens sy lewering van die vyfde Mathews Phosa
Gedenklesing op 11 Augustus 2011 by die Afrikaanse Taalmuseum (Herman 2011). Hy neem
die gesprek terug na die taalwetsontwerp se voldoening al dan nie aan die nasionale regering
se nakoming van sy grondwetlike taalverpligting en ook na die nakoming al dan nie van die
hofbevel. De Klerk bevind die betrokke wetsontwerp maak “ongelukkig vir die absolute
minimum” voorsiening en ook dat nie uitvoering gegee word aan die hof se opdrag in die
Lourens-saak nie (Herman 2011). Die “absolute minimum” waarna De Klerk verwys, kan op
verskeie aspekte van die taalwetsontwerp betrekking hê, afhangende van watter verwagting
daaraan gestel word. Enersyds kan die minimum verwagting van die gebruik van twee
amptelike tale ter sprake wees en andersyds die wetsontwerp se redelik eng vertolking van
die wetlike opdrag aan die nasionale regering. Dit kan verder ook betrekking hê op die
relatiewe verswyging van burgerlike taalregte, soos reeds hier bo aangetoon. De Klerk se
kritiek is ook grootliks struktureel van aard, maar bevat ongelukkig nie nadere besonderhede
nie.
Twee prominente Afrikaanse organisasies, die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en
Kuns (SAAWK) en die Afrikaanse Taalraad (ATR), betree op 13 Augustus 2011 die debat
met ’n beraad waar die kwessie aangeroer word (vgl. Webb 2011). Hulle bring naamlik ’n
aantal regsgeleerders, taalkenners en taalaktiviste in Centurion byeen om onder meer oor die
betrokke taalwetsontwerp te besin. Twee verslae oor die geleentheid, wat op LitNet se
Seminaarkamer gepubliseer is (LitNet 2011), bied insae in die betrokke denkrigtings wat na
vore gekom het.
Jacques van der Elst, toe nog uitvoerende hoof van die SAAWK, rapporteer dat die
betrokkenes gevoel het die wetsontwerp moet “oorgeskryf word en opnuut gemeet word aan
die konsep wat in 2003 opgestel is” (Van der Elst 2011). SALB I word hier dus inderdaad
normatief aangewend. Die beraadgangers se vergelyking van die twee weergawes bring hulle
volgens Van der Elst tot die gevolgtrekking dat “die 2011-weergawe van die talewet [sic]
ernstige gebreke bevat en dat dit ’n holderstebolder legalistiese eerbiediging is van die
hofbevel wat die Staat nog maar tot 15 Maart 2012 kans gee om sy taalsake in orde te kry”.
Dit is veral die afwesigheid van belangrike definisies, beginsels en duidelike maatreëls
(skynbaar in ’n groter mate aanwesig in SALB I) wat hinder. Die betrokkenes voel volgens
Van der Elst dat die 2011-taalwetsontwerp “eintlik ’n blanko tjek aan die regering [verskaf]
om byna onbelemmerd met die daaglikse praktyk van die bevordering van eentaligheid”
voort te beur en dat versoenende elemente eintlik afwesig is. Die “regslui en ander
332

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
akademici” betrokke by hierdie besinning stel dus duidelik groter eise aan ’n uiteindelike
taalwet as wat skynbaar deur die staat voorsien word (Van der Elst 2011).
In sy verslag oor die Centurion-beraad merk Webb (2011) in dieselfde trant op: “Dis duidelik
dat daar etlike probleme is met die hersiene SA Talewet [sic].” Hy argumenteer dat ’n taalwet
in ’n land soos Suid-Afrika inderdaad nodig is, omdat dit kan help om taalsake van bo af te
bestuur, wat weer noodsaaklik is om ’n grondwetlike demokrasie te help ontwikkel “met
respek en waardering vir andershede en die vermoë om op sinvolle wyse saam te leef met
‘die ander’”. Hy bepleit egter ook ’n van-onder-na-bo-benadering, met ander woorde dat die
burgerlike samelewing nie net op ’n taalwet moet staatmaak om hierdie soort ideale, en meer
spesifiek hulle taalideale, te realiseer nie.
Die Centurion-beraad hanteer ook strukturele tekortkominge by die 2011–taalwetsontwerp,
maar bring beslis ook die kontekstuele beginsels baie sterker na die voorgrond. Dit merk ’n
mens veral op in die verwysing na wat as ’n wettiese benadering beskou word. Veral die
noodsaak van sigbare verandering en die bou van konsensus word as belangrike kontekstuele
beginsels uitgelig, en die kwessie van staatsintervensie word ook onder die soeklig geplaas.
’n Opiniestuk deur adv. Jacques du Preez van die F.W. de Klerk Stigting wat op 18 Augustus
2011 op die F.W. de Klerk Stigting se webblad gepubliseer is, bied inderdaad ’n
beredeneerde vergelyking tussen die twee weergawes van die wetsontwerp (Du Preez 2011).
Die skrywer bied sy vergelyking vanuit ’n regsoogpunt aan en betoog dat SALB I meer
prakties van aard was. SALB II “is not and does no more than to provide a rigid and legalistic
document to satisfy the High Court order handed down in the Lourens-matter” (Du Preez
2011). Volgens hom doen die 2011-weergawe nie genoeg om die taalbepalings van die
Grondwet te bevorder nie. Een van sy hoofredes van kritiek is dat SALB I meertaligheid
bevorder terwyl SALB II tweetaligheid vestig, ’n stap wat volgens die skrywer
ongrondwetlik is. Hy bevind origens dat SALB II afgewater is, “which will not satisfy nor
serve South Africa’s diverse multilinguistic democracy effectively nor provide the practical
answers to South Africa’s wide array of linguistic challenges” (Du Preez 2011). Ook sy
ontleding steun swaarder op die belang van kontekstuele beginsels by die beoordeling van ’n
taalwetsontwerp soos SALB II.
Dave Steward, uitvoerende direkteur van die F.W. de Klerk Stigting, se vergelyking lei hom
tot dieselfde gevolgtrekking as dié van sy kollega. In ’n opiniestuk van 19 Augustus 2011 wat
op Maroela Media se Dié Groot Debat verskyn, beaam hy die taalwetsontwerp “doen egter
die skrale minimum om aan die vereistes van die Hof te voldoen – en maak minder
voorsiening vir die bevordering van egte veeltaligheid as die 2003 Wetsontwerp” (Steward
2011). Hy beklemtoon egter in ’n positiewe trant die geleentheid wat die 2011-wetsontwerp
bied vir openbare deelname en doen ’n aantal duidelike voorstelle ter verbetering aan die
hand, onder meer met betrekking tot die hantering van die tweetaal-vereiste, aansporings om
tweetaligheid op veral provinsiale vlak te bevorder, die in ooreenstemming bring van die
onderwysbepalings oor taal met die wetsontwerp asook met reëlings oor taalgebruik in die
howe, die versterking van die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad (Pansat), ensovoorts. Van al die
ontledings tot hiertoe is Steward s’n die omvattendste wat betref die oorweging van
333

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
strukturele beginsels. Veral die klem wat hy laat val op beleidsooreenstemming wat betref
ampstaalgebruik, is insiggewend.
Christo van der Rheede, in daardie stadium uitvoerende hoof van die Stigting vir
Bemagtiging in Afrikaans, voeg by ’n Kaapse taalberaad (die XhosAfrika Network
Conference) van 26–27 Augustus 2011 sy stem by die kritiek oor die 2011-taalwetsontwerp.
In sy voordrag, wat op LitNet se Taaldebat / Language Debate-ruimte verskyn, verwys hy na
“die staat se patetiese herverpakking van die wetsontwerp” wat veel te wense oorlaat. Hy
baseer hierdie uitspraak op sy vergelyking tussen die twee dokumente.
Die eerste weergawe beklemtoon volgens hom die rol van taal as ’n instaatstellende
instrument wat die bevordering van wedersydse respek, sosiale geregtigheid, gelyke toegang
tot openbare dienste en programme en erkenning van diversiteit vooropstel. Daarteenoor is
die 2011-weergawe wat mettertyd deur die parlement goedgekeur moet word, afgewater tot
’n regulatoriese instrument wat slegs monitering ten doel het (Van der Rheede 2011),
Hy bevind dus dat SALB II as taalwetsontwerp faal omdat “’n goue geleentheid om
wetgewing daar te stel wat die staat kan help om effektief uitvoering te gee aan al die
taalklousules soos vervat in die nasionale Grondwet” gemis gaan word (Van der Rheede
2011). Van der Rheede maak dus ’n baie direkte koppeling tussen “weldeurdagte wetgewing
wat die waardes en ideale soos vervat in ons Nasionale Grondwet vooropstel” en die
realisering van sosiale geregtigheid (Van der Rheede 2011). Sy kritiek gaan hoofsaaklik uit
van die belang van konsensus oor die grondliggende beginsels van die 2011-wetsontwerp, ’n
leemte wat ook in die ontleding hier bo uitgelig word.
So aktueel word die debat dat LitNet op 1 September 2011 ’n nuwe miniseminaar daaroor
loods onder die titel “Die nuwe Wetsontwerp op SA Tale” (LitNet 2011). Heelwat van die
bydraes tot hiertoe vermeld, is in hierdie seminaar opgeneem.
Die kritiek hier bo op die 2011-taalwetsontwerp kan in terme van die tipologie van
taalwetgewing aan die hand van beide strukturele en kontekstuele beginsels opgesom word.
Ontleders vind by implikasie dat SALB II struktureel tekort skiet wat betref grondliggende
beginsels. Dit is veral die bindingstaalvraagstuk en aard van amptelikheid wat kwel.
Ontleders soek ’n breër opvatting oor die eintlike onderwerp van die beoogde taalwet, een
wat die staat se verantwoordelikheid oor die ampstale minder eng vertolk (Herman 2011; Du
Preez 2011; Van der Elst 2011; Van der Rheede 2011). Ook soek hulle groter konsensus oor
wat die taalideale van Suid-Afrikaanse burgers is en hoe dit in die oogmerke van die
taalwetsontwerp neerslag moet vind, wat onder meer ’n verbintenis tot amptelike
meertaligheid insluit (Lloyd 2011a; Webb 2011; Van der Rheede 2011).
Wat betref domeinbepalende beginsels skiet die 2011-wetsontwerp wat hulle betref ook
tekort, omdat dit nie net onvoldoende beleidsooreenstemming bewerkstellig nie, maar ook
onder meer wat betref taalbepalings in geproklameerde taalwette, asook taalgebruik in ander
amptelike domeine (Du Preez 2011; Steward 2011).
334

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ook wat betref regsinstrumentele beginsels word leemtes uitgewys, onder meer met
betrekking tot die onderbeklemtoonde rol van Pansat (Steward 2011), die seggingskrag van
die taalwetsontwerp (alle reaksies) en die afbakening van taalregte (Herman 2011).
Dit is opmerklik dat die betrokke ontleders se kritiek verder as strukturele aspekte gaan: hulle
betrek ook die belang van kontekstuele beginsels by hulle beoordeling van die
taalwetsontwerp. Beide beginsels by beplanning en implementering word betrek. Wat
beplanning betref, wys ontleders op die noodsaak van staatsinmenging by die teenwerk van
’n eentalige staatsbestel (Lloyd 2011a; Van der Elst 2011; Van der Rheede 2011) en op die
rol van die tydsfaktor by taalbeplanning (Webb 2011). Wat implementering betref, kom die
noodsaak van sigbare verandering ter sprake (Lloyd 2011a; Webb 2011; Van der Rheede
2011), asook die noodsaak van die bou van ooreenstemming oor wat Suid-Afrika met die
2011-taalbedeling wil bereik (alle reaksies).
Al kom die kommentaar van die betrokke ontleders op die oog af skepties voor, kan ’n
sistematiese ontleding soos wat hier gemaak is, help om die kritiek konstruktief te takseer.
Soos Steward inderdaad aan die hand doen: SALB II skep “’n gulde geleentheid vir
belanghebbendes om voorstelle aan die parlement te maak wat beslag sal gee aan die taalvisie
in artikel 6 van die Grondwet” (Steward 2011). Sy eie voorstelle ter verbetering is in beginsel
verdedigbaar en konstruktief.
5. SALB II as taalwetsontwerp
Soos uit die reaksies op die 2011-taalwetsontwerp blyk, gaan ontleders hoofsaaklik
vergelykend te werk in hulle beoordeling van SALB II. Twee van die volledigste
vergelykings wat tot nou toe gepubliseer is, dié van Du Preez (2011) en Lourens (2011), sal
vervolgens behandel word.
Du Preez (2011) se vergelyking gaan uit van die vertrekpunt dat ’n nasionale taalwet die
taalbepalings van die Grondwet behoort te bevorder. Hy illustreer dan dat SALB Idit wel
deur die volgende doen:
• Sought to promote South Africa's linguistic diversity by encouraging respect for
language rights.
• Promoted multilingualism (and this is exactly what section 6(4) of the constitution
sought).
• Promoted equitable use of all official languages of South Africa.
• Would have better enabled all South Africans to use the official languages of their
choice.
• Provided for a regulatory framework to facilitate the effective implementation of
the constitutional obligations concerning multilingualism.
Volgens Du Preez vaar SALB Ioorwegend beter wat betref die bewoording van
kernbeginsels: meertaligheid as nasionale ideaal (al word dit nie meer konkreet gestel nie) en
335

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
keuse van ampstaalgebruik (wat ook nie meer konkreet gestel word nie). Hy vind dat SALB
II by implikasie nie hierdie beginsels in dieselfde mate realiseer nie.
Uit sy vergelyking lei ons af dat wat as die onderwerp van ’n taalwet beskou kan word, in die
twee gevalle drasties verskil. By SALB Iwas dit meer ambisieus asook meer omvattend as by
SALB II. Du Preez (2011) se vergelyking begin in werklikheid daarop dui dat ons hier
waarskynlik met twee verskillende taalwettipes te make het.
Hierdie gedagte word versterk deur nog ’n aantal opvallende tekortkominge wat Du Preez
(2011) by SALB II identifiseer (in vergelyking met SALB I). SALB II kom kort aan die
volgende (wat wel by SALB I aanwesig was):
• A well set out clause containing the objects of the bill entrenching the concept of
multilingualism.
• A praiseworthy and practical set of guiding principles for when the bill (Act) was
to be interpreted enshrining linguistic diversity in pursuance of the Constitution.
• A language policy clause providing for the implementation of all eleven official
languages on a rotational basis, thus giving practical effect to the “parity of
esteem” and “equitable treatment” of all official languages.
• The provision for language units with a wide array of powers and functions,
including reporting to Parliament and streamlined co-operation with the
PanSALB.
• Development of all South African languages as required by the Constitution.
• A centralized and decisive role to be played by the PanSALB also enunciated in
the Constitution.
• A remedies clause setting out in unambiguous terms the remedies available to an
aggrieved party in a language issue/dispute arising from the Bill.
Du Preez (2011) betrek hier by implikasie grondliggende beginsels (in die eerste twee punte
en die vyfde punt) van taalwetgewing, maar ook domeinbepalende beginsels (die
rotasiestelsel in die derde punt) en regsinstrumentele beginsels (die vierde, sesde en sewende
punte).
Indien die hipotese korrek is dat die aard van die taalwetsontwerp inderdaad fundamenteel
verander het, kan ’n mens begin verstaan waarom daar aan sommige van die beginsels
verander is. Die inherente verskille tussen institusionele en normaliserende taalwettipes wat
vroeër behandel is, kan juis toegeskryf word aan die mate van aanwesigheid van die drie
stelle beginsels. ’n Verdere ontleding sal meer lig hierop kan werp.
Lourens (2011) se vergelyking is meer tegnies van aard. Hy doen letterlik ’n klousule-perklousule-vergelyking
om uit te wys waar SALB II “afwyk” van SALB I. Hierdie vergelyking
kom dus grootliks (maar in meer besonderhede) ooreen met wat dié van Du Preez (2011).
Lourens se oogmerk met die betrokke vergelyking is om regstegniese gronde te vind “ter
verbetering” van SALB II. Omdat Du Preez se ontleding reeds suggereer dat ons hier
moontlik met inherent verskillende taalwetsontwerpe te make het, kan nou gevra word of so
’n klousule-per-klousule-vergelyking uiteindelik nuttig en selfs billik is. Reeds net ’n
oorsigtelike beskouing van die twee wetsontwerpe se oogmerke versterk die hipotese verder
336

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dat ons hier waarskynlik nie met gelykwaardige taalwettipes te make het nie, wat eintlik al ’n
basis bied vir beide Du Preez (2011) en Lourens (2011) se onvergenoegdheid.
Tabel 3 bevat so ’n letterlike vergelyking van die wetsoogmerke.
Tabel 3. ’n Vergelyking van die oogmerke van SALB I en SALB II
Oogmerke SALB I Oogmerke SALB II
The objects of this Act are - The objects in this Act are -
(a) to give effect to the letter and spirit of section (a) to regulate and monitor the use of
6 of the Constitution;
official languages for government
purposes by national government;
(b) to promote the equitable use of the official (b) to promote parity of esteem and
languages of South Africa;
equitable treatment of the national
languages of the Republic;
(c) to enable all South Africans to use the official (c) to facilitate equitable access to the
languages of their choice as a matter of right services and information of national
within the range of contexts contemplated in this
Act, with a view to ensuring equal access to
government services and programmes, to
education, and to knowledge and information;
government; and
(d) to provide for a regulatory framework to
facilitate the effective implementation of the
constitutional obligations concerning
multilingualism.
(d) to promote good language
management by national government for
efficient public service administration and
to meet the needs of members of the
public.
In vergelyking met die oogmerke van SALB Iis dié van SALB II ooglopend meer afgebaken
en duidelik en het hulle pertinenter betrekking op die nasionale regering se grondwetlike
taalverpligtinge. Die oogmerke van SALB Iis opvallend breër, maar beslis ook vaer en
daarom ook moeiliker afbakenbaar. Veral bepalings soos “to give effect to the letter and spirit
of section 6” en “the effective implementation of the constitutional obligations concerning
multilingualism” is moeilik herleibaar na konkrete grondwetlike verpligtinge. Dit is die tipe
bewoording wat voortvloei uit die idealistiese diskoers oor taal in Suid-Afrika wat direk ná
1994 gevoer is en wat teruggevind kan word in die tipiese taalbeleidsdokumente uit daardie
era. SALB Ise bewoording reflekteer beslis die ideale rondom die realisering van taalregte
wat in daardie tyd gekoester is (vgl. Sachs 1994). Ons merk dit in ’n tipiese frase soos “to use
the official languages of their choice as a matter of right”. SALB Iprobeer die ideale van die
negentigerjare van die vorige eeu konkretiseer en om aan die verwagtinge daarvan te
voldoen. Kortom, SALB Ipoog inderdaad om uiteindelik ’n nasionale taalwet te word.
Daarom word die grondwetlike opdrag aan die nasionale regering oor sy regulering en
monitering van sy gebruik van die amptelike tale deur middel van wetlike en ander maatreëls
baie wyd deur die wetsopstellers van SALB Ivertolk. Waarskynlik het hulle ander
337

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
soortgelyke nasionale taalwettipes soos Indië se The Official Languages Act (Republic of
India 1963), Kanada se Official Languages Act (Department of Justice, Canada 1985) en
Ierland se Official Languages Act (Republic of Ireland 2003) as modelle voorgehou.
In vergelyking hiermee is SALB II se oogmerke baie meer sober en doelgerig. Die
wetsopstellers vertolk nie meer die verpligting wat artikel 6(4) van die Grondwet oplê as ’n
opdrag oor ’n nasionale taalwet nie. Hulle steun hierin waarskynlik swaar op regter Du
Plessis se gevolgtrekking omtrent taalwetgewing wat ter aanvang aangehaal is.
SALB II beweeg waarskynlik in die lig hiervan weg van die ideaal van ’n nasionale
taalwettipe en beoog ’n andersoortige taalwet wat ons eerder ’n administratiewe taalreëling of
taalskema behoort te noem. Wat karakter betref, is dit die soort taalwetgewing wat eerder
vergelyk moet word met Wallis se Language Schemes of sy Language Measure, ’n
taalreëling wat in die tweede deel van die Welsh Language Act (Parliament of the United
Kingdom 1993) voorsien word. Ingevolge artikel 5 van die betrokke taalwet word ’n
staatsinstelling wat met die Walliese publiek werk, verplig tot ’n gepubliseerde “scheme
specifying the measures which it proposes to take [...] as to the use of the Welsh language in
connection with the provision of those services”. Die taalskema van die Walliese parlement is
’n goeie voorbeeld van so ’n meganisme (Welsh Assembly Government 2007).
Ontleders soos Du Preez (2011) en Lourens (2011) en die ander skrywers hier bo se
onvergenoegdheid met SALB II is begryplik indien ’n nasionale taalwet voor oë gehou word.
Uiteraard sal hulle kritiek en voorstelle ter verbetering ook hierdie model nastreef.
Ongelukkig verreken so ’n vergelyking nie die inherente verskille tussen institusionaliserende
en normaliserende taalwettipes nie, en ook nie die onderlinge verskille binne elkeen van die
twee tipes nie. Ook verreken so ’n benadering nie die moontlikheid nie dat SALB II ’n
administratiewe taalwettipe is wat eerder met ’n taalskema ooreenkom en wat dan as sodanig
beoordeel behoort te word.
Soos in die geval van die vroeëre beoordeling van SALB Iin hierdie artikel kan ’n prinsipiëler
beoordeling aan die hand van die generiese beginsels van taalwetgewing die slaggate van ’n
normatiewe vergelyking vermy en uiteindelik ’n kontroleerbaarder vergelykingsbasis skep.
5.1 Grondbeginsels in SALB II
Van die drie grondbeginsels by taalwetgewing is slegs die onderwerp-van-die-wet-beginsel
konkreet in SALB II aanwesig. Anders as in die geval van SALB I kom geen direkte
bepalings voor wat met die proklameringsbeginsel verbind kan word nie. Ook die
bindingstaalbeginsel is afwesig en kan nie met direkte verbandhoudende bepalings verbind
word nie. Dit gee reeds ’n vroeë aanduiding dat SALB II in hierdie opsig soos WLA, ’n
normaliserende taalwettipe met ’n baie pertinente opdrag, vergelyk behoort te word. In terme
van SALB II se oogmerke, wat met die onderwerp-van-die-wet-beginsel verbind kan word,
lyk die bedoeling met SALB II egter meer institusionaliserend van aard. Die betrokke
beginsel is aanwesig in vier bepalings in Artikel 2 van die taalwetsontwerp, asook in Artikel
4. Artikel 2 spel die oogmerke met die wetsontwerp uit. SALB II beoog:
338

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(a) to regulate and monitor the use of official languages by the national
government for government purposes;
(b) to promote parity of esteem and equitable treatment of the official languages of
the Republic;
(c) to facilitate equitable access to the services and information of the national
government; and
(d) to promote good language management by the national government for
efficient public service administration and to meet the needs of the public.
Drie van hierdie oogmerke hou pertinent verband met die uitvoering van die nasionale
regering se grondwetlike ampstaalverpligting en is relatief bondig van aard, maar steeds nie
direk en duidelik nie. Tegnies beskou, vestig hierdie oogmerke die taalwetsontwerp as ’n
institusionaliserende taalwettipe – hulle is gerig op die nasionale regering se bestuur van ’n
meertalige ampstaalbestel.
Meer spesifieke oogmerke kom egter wel in Artikel 4 voor. In Artikel 4(1) is die opdrag aan
die nasionale regering ietwat helderer: om binne 18 maande vanaf die inwerkingtreding van
die taalwetsontwerp ’n taalbeleid oor sy gebruik van amptelike tale te aanvaar. Artikel 4(2)
bevat verdere aanwysings, soos dat minstens twee amptelike tale gebruik sal word, dat die
beleid onder meer bepalings oor kommunikasie met die publiek sal bevat, ensovoorts.
Nietemin skram die bepalings daarvan weg om voorskrifteliker te word oor byvoorbeeld hoe
om die aangewese ampstale te kies, ’n keuse wat in hierdie stadium nog vanweë die vaagheid
van die grondwetlike opdrag hieromtrent ’n ernstige beleidsdilemma is. In vergelyking met
ander institusionaliserende taalwettipes, soos OLA en Ks, wat baie konkreter bepalings oor
die onderwerp van die taalwet bevat, skiet SALB II dus in hierdie opsig beslis te kort.
Die oorblywende (tweede) oogmerk van Artikel 2 is ook institusionaliserend van aard, omdat
dit op die ampstaalbestel as sodanig betrekking het, maar is selfs vaer as die ander drie wat
eerder behandel is. Artikel 6(1)(a)(iii) herhaal hierdie oogmerk sonder om noodwendig
daarop uit te brei, maar Artikel 8(f) konsolideer dit wel ietwat verder en maak dit die taak van
die beoogde Taaleenhede om die betrokke oogmerk te help realiseer.
Bepalings van SALB II wat aan die grondbeginsels van taalwetgewing verbind kan word,
word dus grootliks in die vorm van doelstellings en ideale geformuleer. Dit bring mee dat die
aard van die nuwe taalbestel wat deur die Grondwet in die vooruitsig gestel word, steeds
agterweë bly.
Dit lyk dus asof SALB II ’n poging is tot ’n direkte antwoord op, en ’n tegniese nakoming
van, regter Du Plessis se opdrag. Daarom word die rol van die nasionale regering as sodanig
beklemtoon en kan SALB II dus in werklikheid as ’n administratiewe taalwettipe eerder as ’n
meer ambisieuse nasionale taalwettipe beskou word. Artikel 4 van die taalwetsontwerp, wat
‘n spesifieke taalbeleidsopdrag aan die nasionale regering gee, is ’n bevestiging hiervan – wat
van belang is, is dat sigbaar uitvoering gegee moet word aan die regter se opdrag om
sodoende ’n aanduiding te kan gee dat erns gemaak word met die regering se grondwetlike
taalmandaat. Daarom slaag SALB II nie daarin om nasionale ampstaligheid as sodanig in
meer bondige terme te omskryf nie en ook nie om nasionale ampstaligheid aan die
339

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
nasiebouoogmerk in die aanhef tot die Grondwet te verbind nie. Hierdie twee beginsels het
direkter betrekking op ’n nasionale taalwettipe as op ’n beperkte administratiewe taalwettipe,
of eerder ’n regeringstaalskema. Om hierdie redes word dus ’n lae telling toegeken wat betref
die aanwesigheid van grondbeginsels van taalwetgewing by SALB II (sien Tabel 4).
SALB II skiet daarom ook as promoverende taalwettipe te kort. Anders as Clf en WLA spel
SALB II nie spesifieke taalpromoveringsoogmerke uit nie, veral nie met betrekking tot die
amptelike tale wat histories benadeel is nie, hoofsaaklik omdat dit, soos ’n taalskema, ’n stuk
administratief-georiënteerde taalwetgewing beoog.
5.2 Domeinbepalende beginsels in SALB II
SALB II vaar ook nie goed wat betref die aanwesigheid van domeinbepalende beginsels nie.
Nie een van die drie kerndomeinbepalende beginsels is pertinent aanwesig nie. Normatiewe
taalwettipes soos Clf en WLA bevat ten minste bepalings oor kommunikasie met die publiek.
Daar word wel sydelings in Artikel 4(2)(c), en Artikel 4(2)(d) verwys na die noodsaak van
(uiteindelike) taalbeleidsbepalings oor kommunikasie met die publiek. Soos by die bepalings
hier bo is die taal van die betrokke bepalings idealisties van aard.
Hierdie leemte dien as verdere getuienis dat ons hier selfs nie eens met ’n normatiewe
taalwettipe te make het nie. Die lae telling in die kategorie domeinbepalende beginsels moet
in die lig van die voorgaande eintlik as ’n kompliment beskou word, maar word nietemin
toegeken omdat daar wel getuienis bestaan dat die wetsopsteller bewus is van die belang van
taalvoorskrifte oor kommunikasie met die publiek. Die taalbeleid wat met Artikel 4 in die
vooruitsig gestel word, mag hierdie beginsel dalk uiteindelik duideliker laat realiseer.
5.3 Regsinstrumentele beginsels in SALB II
Die een opsig waarin SALB II wel goed presteer, is die aanwesigheid van regsinstrumentele
beginsels. Dit is veral opmerklik in die verskeidenheid instrumente wat in die vooruitsig
gestel word – ’n noodsaaklike element by die daarstel van ’n nuwe taalbestel. Ses hooftipes
instrumente word voorsien: Taaleenhede (Artikels 5–8); Monitering van ampstaalgebruik
(Artikel 9); Openbare Verslagdoening (Artikel 11); Intraregeringsforums oor
ampstaalgebruik (Artikel 12); en Regulasies (Artikel 14). Die skep van ’n
taalklagtemeganisme wat in Artikel 4(2)(f) vermeld word, sou as ’n sesde instrument gereken
kon word, maar word nie soos die ander onder ’n aparte opskrif behandel nie. Geen verdere
bepalings word omtrent hierdie instrument gegee nie.
Die vestiging van Taaleenhede vorm die kernelement van SALB II. Twee tipes word
voorsien: ’n Nasionale Taaleenheid (gevestig in die taallynfunksiedepartment) en
Taaleenhede in die reeds vermelde drie nasionale instansies: nasionale departemente,
nasionale openbare entiteite en nasionale ondernemings. Eersgenoemde se primêre funksie is
adviserend van aard met betrekking tot die lynfunksieminister se mandaat (Artikel 6(1)(a)).
Laasgenoemde is adviserend met betrekking tot die rekenpligtige beampte in elkeen van die
drie instellings (Artkel 8(a)). Die Taaleenhede kry egter ook ’n moniterende funksie (Artikel
340

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
8(b), (c)); moet verslae aan die lynfunksieminister saamstel (Artikel 8(d)); en moet oor die
algemeen met taalbevordering gemoeid wees (Artikel 8(e), (f)). Die Nasionale Taaleenheid
het dieselfde verantwoordelikhede, maar slegs met betrekking tot die lynfunksiedepartement
(Artikel 8(d)).
Monitering is ’n tweede instrument wat voorsien word. Benewens die monitering waarvoor
die Nasionale Taaleenheid en afsonderlike Taaleenhede verantwoordelik is, word in die
eerste plek van die minister self verwag om monitering te doen (Artikel 9(1)). Dit word
uiteraard gedoen deur middel van die twee tipes taaleenhede. Ter ondersteuning van
monitering verkry die Nasionale Eenheid egter ook die mag om die kabinet te versoek om in
te gryp waar een van die gemelde drie nasionale regeringsinstansies in gebreke bly om die
taalwetsontwerp na te kom (Artikel 10). Monitering word bykomend ook gedoen deur middel
van verslagdoening. Elkeen van die drie nasionale instansies moet jaarliks aan die betrokke
minister verslag doen oor die aktiwiteite van sy betrokke taaleenheid, oor die implementering
van sy taalbeleid, oor enige klagtes wat ontvang is en hoe daarmee te werk gegaan is, en oor
enige ander kwessies wat die minister per regulasie mag voorskryf (Artikel 9(2)(a)–(d)).
Verslagdoening hou ook in dat die minister die vorm en inhoud van die vermelde jaarverslae
per regulasie mag voorskryf, asook tydsraamwerke daarvoor mag bepaal (Artikel 9(3)).
Verslagdoening hou verder in dat die lynfunksieminister jaarliks ’n verslag aan die parlement
sal voorlê oor die status van die nasionale regering se gebruik van die amptelike tale vir die
doeleindes van regering (Artikel 11).
Die minister mag ook intraregeringsforums vestig om koördinering, samewerking en
konsultasie tussen die nasionale instansies te bewerkstellig, asook om die implementering van
hulle taalbeleid te koördineer, te belyn en te moniteer (Artikel 12(1)(a)). Die minister verkry
ook magte om hierdie forums se samestelling te bepaal, hulle verwysingsraamwerk vas te lê,
hul vergaderings uit te roep en enige ander sake met betrekking tot hul effektiewe
funksionering te reël (Artikel 12(1)(b)).
In samewerking met Pansat mag die minister ook regulasies uitvaardig met betrekking tot die
vorm en inhoud van taalbeleide (Artikel 14(1)(a)), die tydsraamwerk vir die vestiging van die
twee tipes taaleenhede (Artikel 14(1)(b)), asook enige ander sake wat kragtens die
taalwetsontwerp gereguleer word. ((Artikel 14(1)(e)-(f)). Die minister moet wel voordat die
regulasies gemaak word, dit as voorstelle in die Staatskoerant vir openbare kommentaar
publiseer, 30 dae vir kommentaar toelaat en die kommentaar oorweeg (Artikel 14(2)).
Al hierdie bepalings bevat ’n positiewe element met betrekking tot die hoofoogmerke van die
taalwetsontwerp. Artikel 13 (Uitsonderings), bevat egter wat sommige as negatiewe elemente
sou kon beskou. Voorsiening word gemaak dat die minister vrystelling kan verleen aan
nasionale instansies om Taaleenhede op te rig, mits ’n skriftelike vertoë volgens die minister
se voorskrifte gerig word en mits so ’n instansie die take van die Taaleenheid aan ’n senior
amptenaar oordra. Daar word wel effektief voorsiening gemaak vir ’n alternatiewe vorm van
monitering. In beginsel word die instrumentele rol wat ’n Taaleenheid in so ’n geval sou
gespeel het, dus nie laat vaar nie.
341

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dis opvallend dat al hierdie instrumente betrekking het op die nasionale regering se
taalverpligtinge. Die laaste instrument, klagtelegging, is een wat meer bepaald op die
landsburgers betrekking kan hê. Soos vermeld, word dit onder twee subartikels behandel:
Artikel 4(2)(f) en Artikel 9(2)(c). Alhoewel dit ’n uiters belangrike bepaling is vir doeleindes
van die publiek, word dit nie as ’n afsonderlike hoofartikel behandel nie. Dit bevestig die
hoofoogmerk met die taalwetsontwerp om ’n raamwerk te skep vir die nakoming van die
nasionale regering se grondwetlike taalverpligtinge. Die wetsontwerp stel dus nie in die
eerste plek ’n raamwerk vir die realisering van burgelike taalregte in die vooruitsig nie, juis
omdat dit nie voorgee om ’n nasionale taalwettipe te wees nie. Vandaar dat klagtelegging nie
prominent as instrument voorkom nie en dat ook nie meer besonderhede oor prosedures
ensovoorts gegee word nie.
Oorwegend beskou, realiseer SALB II inderdaad die beginsel van ’n verskeidenheid
regsinstrumente. Wat die beginsel van seggingskrag van regsinstrumente betref, vaar SALB
II ook relatief goed. Heelwat mag word aan die lynfunksieminister toegeken deur middel van
die mandaat met betrekking tot die uitreik van regulasies (Artikel 14). Ook opvallend is die
nakomingsopdrag wat in Artikel 10 gegee word en die mag wat in hierdie opsig aan die
kabinet toegeken word. Van groter belang is egter die feit dat verslag aan die parlement oor
die realisering van die nasionale regering se taalmandaat op ’n vaste basis gedoen moet word.
Die sentralisering van mag in die lynfunksieminister en -departement kan egter ook as ’n
probleem geïdentifiseer word. Dit maak van die minister spreekwoordelik tegelykertyd speler
en skeidsregter. Daarom is dit moeilik om te verklaar waarom Pansat as outonome, statutêre
liggaam nie eerder hierdie funksies opgedra word nie. So iets sou verligting kon bring vir die
moeilike posisie waarin die minister hom/haar sou kon bevind. Ook die mag wat aan die
kabinet toegeken word, kan problematies word. Die kabinet se rol by die onttrekking van
SALB I aan die wetgewende proses is nie juis gerusstellend wat toekomstige
taalbestuursinisiatiewe betref nie.
Die afbakening-van-taalregte-beginsel, die derde regsinstrumentele beginsel, is afwesig.
Waar SALB I nog bepalings hieromtrent bevat het, verswyg SALB II dit, buiten die enkele
indirekte verwysings na klagtelegging.
Tabel 4 toon die resultate van die meting wat volg uit die voorgaande ontleding aan die hand
van die beginsels van taalwetgewing. Dit word vergelykend naas die metingsresultate vir
SALB I aangebied.
So ’n vergelyking stel ons in staat om die strukturele verskille tussen die twee weergawes van
die wetsontwerp te kan blootlê.
342

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tabel 4. ’n Vergelyking van SALB I en SALB II aan die hand van die metingskema by
die oorweging van die sosiolinguistiese beginsels van taalwetgewing
Beginsels SALB I SALB II
Grondliggend
Domeinbepalend
Regsinstrumenteel
Proklamering van
ampstaal
Hantering van
bindingstaalvraagstuk
Onderwerp van die
taalwet
Kommunikasie met
burgery
3 0
3 0
5 3
3 3
Taal van onderrig 0 0
Linguistiese aspekte
van burgerskap
0 0
Verskeidenheid 5 5
Seggingskrag 5 5
Afbakening van
taalregte
3 0
Totaal 27 16
Dit is opvallend dat ingrypende verskuiwings by SALB II voorkom. Die aard van die
vergelyking maak dit egter nou moontlik om die vinger te lê op die basis vir die verskille
eerder as om ’n waarde-oordeel daaroor te fel. Uiteindelik is slegs 35,6 persent (16/45) van
die taalwetgewende beginsels by die huidige taalwetsontwerp aanwesig, teenoor die 60
persent wat nog by SALB I teenwoordig was. Hierdie onnoemenswaardige telling bevestig
bo alle twyfel dat SALB II allermins as nasionale taalwettipe beoordeel behoort te word en
dat die betrokke wetgewing inderdaad eerder as ’n soort taalskema getakseer moet word. ’n
Ontleding van SALB II as nasionale taalwettipe, en daarbenewens opgeweeg teen SALB I,
kan ’n mens op die verkeerde spoor plaas en uiteindelik ook kontraproduktief word. So word
die leemtes van SALB II as taalskematipe nie blootgelê nie. Indien die wetsopsteller wel ’n
nasionale taalwet oorweeg, lê die vergelyking aan die ander kant verskeie grondliggende
tekortkominge bloot wat van waarde kan wees.
6. Slotsom
Die oogmerk met hierdie artikel was om vas te stel of die Oktober 2011-weergawe van SALB
II inderdaad as nasionale taalwettipe beoordeel kan word soos wat heelwat ontleders geneig
is om te doen. Om hierdie vraag te kon beantwoord, is stilgestaan by ’n aantal kernbeginsels
van taalwetgewing aan die hand waarvan taalwetgewing as institusionaliserend of
343

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
normaliserend geklassifiseer kan word. Die inherente verskille tussen hierdie twee hooftipes
is behandel aan die hand van vier taalwetmodelle (taalwettipes) en ’n meetinstrument is
ontwikkel wat die ontleding van taalwetgewing op ’n generiese basis kan vergemaklik. ’n
Beoordeling is toe gemaak van die twee Suid-Afrikaanse taalwetsontwerpe ter hande, SALB
I en SALB II, aan die hand van hierdie skema. Een van die belangrike perspektiewe wat
hierdie beoordeling na vore gebring het, is die belang van ’n groter-waarde-benadering waar
nie normatief te werk gegaan word nie. ’n Ontleding van enkele reaksies uit Afrikaanse oord
op SALB II het die probleme met so ’n normatiewe benadering uitgewys en die noodsaak van
’n andersoortige ontleding bevestig.
Die moontlike wins van die benadering wat hier voorgehou word, is dat beter gekonsentreer
kan word op die inherente eienskappe van SALB II as wetlike meganisme by die regulering
van Suid-Afrika se ampstaalbestel binne die nasionale regering, met ander woorde as ’n soort
taalskema. So kan ’n konstruktiewer debat gevoer word oor die mate waarin SALB II as
taalskema kan slaag, met ander woorde as ’n stuk taalwetgewing met opvallend beperkter
oogmerke as dié van ’n nasionale taalwet. Dit is ’n benadering wat nie noodwendig die
belang van ’n uiteindelike nasionale taalwet onderskat nie. Inteendeel, ’n saak sou steeds
uitgemaak kon word dat Suid-Afrika ’n institusionaliserende taalwettipe benodig om die
ampstaalbestel op nasionale vlak te rig, of andersins ’n normaliserende taalwet om die posisie
van die histories ingekorte ampstale te verbeter. Maar voorlopig beskou, is die Oktober 2011weergawe
van SALB II ’n belangrike stap om die nasionale regering as sodanig tot ten
minste amptelike tweetaligheid (en sedert SALB II.1 en SALB II.2 nou amptelike
drietaligheid) te verbind, ’n verbintenis wat tot nou toe nie gerealiseer het nie. Verdere stappe
kan mettertyd volg en meer gespesifiseerde taalskemas ontwikkel word om ’n groter mate
van implementering te bewerkstellig. ’n Openlike verbintenis tot amptelike twee- of
drietaligheid bied sekerlik ’n sterker grondslag vir die implementering van die grondwetlike
taalmandaat as die huidige verskuilde verbintenis tot amptelike eentaligheid. Selfs ander
vorme van amptelike meertaligheid (byvoorbeeld op streeksvlak) sou mettertyd kon volg sou
verdere taalskemas ontwikkel word.
Wat hierdie beoordeling blootgelê het, is dat daar ’n belangrike verskuiwing in denke vanaf
SALB I plaasgevind het. Waar ’n nasionale taalwet nog in 2003 as ’n belangrike
taalbeleidsmeganisme gesien is om amptelike meertaligheid te laat realiseer, het die
beleidmaker van 2011 ’n veel minder realistiese benadering. Daar word nou in die eerste plek
gekonsentreer op die nakoming van die hofbevel teen die nasionale regering in verband met
sy verpligte taalreguleringsmandaat. SALB II is dus letterlik ’n poging op papier om verdere
regsgedinge rondom die betrokke hofbevel te probeer voorkom. In die tweede plek word die
taalwetsontwerp sodanig ingerig dat dit vir die lynfunksiedepartement en enige ander
staatsinstelling moontlik sal wees om sonder enige finansiële implikasies te kan aantoon dat
die nasionale regering se taalmandaat in beginsel nagekom word. Die denke het dus wesenlik
verskuif van ’n meer ambisieuse aanpak tot ’n tegnies korrekte benadering wat, sou dit
geïmplementeer word, wel kan lei tot die vestiging van amptelike twee- of drietaligheid. In
beginsel is wegbeweeg van die ideaal van ’n nasionale taalwet in 2003 na ’n meer koherente
administratiewe taalwettipe of nasionale regeringstaalskema in 2011.
344

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dit is egter wel van belang dat die meriete van SALB II as ’n soort taalskema verder
beoordeel behoort te word. Die ontleding wat in hierdie artikel gemaak is, het die volgende
wesenlike leemtes by SALB II as wetlike meganisme blootgelê:
1. ’n Oorwegende geneigdheid tot vae en idealistiese bepalings wat uiteindelik op
regeringskantoorvlak moeilik uitvoerbaar is.
2. ’n Oormatige beklemtoning van die rol van die lynfunksieminister en die kabinet.
3. Oorvleueling met die rol en werksaamhede van Pansat.
4. Die afwesigheid van ’n klinkklare ampstaaldoelstelling.
5. Gebrekkige bepalings met betrekking tot kommunikasie met die publiek.
Die eerste drie probleemareas is algemeen van aard en die laaste twee het betrekking op die
lae tellings wat die meting uitgewys het in twee beginselkategorieë: by grondliggende
beginsels (onderwerp van die taalwet) en by domeinbepalende beginsels (kommunikasie met
die publiek). Regstellings omtrent hierdie vyf punte kan help om groter standvastigheid binne
hierdie administratiewe taalwettipe of taalskema te bewerkstellig en ook om die
bestuurbaarheid daarvan te verbeter. Dit sal egter wel meebring dat die skynbare vrees vir
voorskriftelikheid onder die nuwe regeringslui oorkom sal moet word. Die stap wat na afloop
van die openbare verhoor oor die Oktober 2011-weergawe van SALB II in die eerste kwartaal
van 2012 gedoen is om amptelike drietaligheid vir die nasionale regering te oorweeg, sou in
hierdie opsig wel as positief beoordeel kon word. Dat die stap egter Afrikaans se posisie as
gevestigde ampstaal kan benadeel, is ’n eiesoortige vraagstuk wat indringende verdere
bespreking vereis, iets wat nie binne die onmiddellike opgawe van hierdie artikel val nie.
Een van die moontlike gevare van ’n oormatige aandrang op ’n nasionale taalwet as sodanig
(in plaas van ’n verskeidenheid taalskemas soos in Wallis) is dat dieselfde mate van
verwarring en dubbelsinnigheid as wat by SALB I voorgekom het, na die tafel teruggebring
word. Die geleentheid om met ’n minder ambisieuse en dalk meer werkbare wetlike
meganisme vorendag te kom, kan daardeur dalk verlore gaan. Vanuit ’n kontekstuele hoek
beskou, kan ’n groter mate van taalpolitieke pragmatisme dalk op langer termyn meer winste
oplewer. ’n Mens moet in gedagte bly hou dat die nuwe wetgewer nie noodwendig die
noodsaak van taalwetgewende ingrepe by die bestuur van ’n ampstaalbestel insien nie. ’n
Senior amptenaar van die betrokke lynfunksiedepartement het juis tydens ’n telefoongesprek
met my vroeër in 2011 betekenisvol opgemerk dat taalwette nie inherent deel vorm van die
taalbestuurskultuur op ons kontinent nie. 6 Meer moeite sal gedoen moet word om hierdie
andersoortige benadering tot taalvoorskriftelikheid te verreken. Die basiese eerste stap tot
voorskriftelikheid, hoe kontensieus ook al, wat inderdaad nou gedoen is, behoort dus as
vertrekpunt te dien vir ’n verdere gesprek oor die werkbaarheid van SALB II en sy latere
weergawes as taalskema bedoel vir die nasionale regering.
Uiteraard vorm die voorgestelde en beslis problematiese drietaligheidsvoorskrif deel van ’n
verdere gesprek, maar dit moet nie die beraadslaging so oorheers dat die ander grondliggende
leemtes wat hier blootgelê is, uit die oog verloor word nie. Deur eerder op laasgenoemde te
konsentreer, kan die beraadslagers dalk gehelp word om terug te keer na die aanvanklike
ideale met die uitwerk van ’n nuwe taalbedeling vir Suid-Afrika wat teen die einde van 1993
345

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in die vooruitsig gestel is. Hassen Ebrahim vat een van hierdie ideale heel gepas in sy boek
The soul of the nation: Constitution-making in South Africa, soos volg saam:
Bibliografie
The compromise found [in 1993] was to cater for eleven official languages without
diminishing the status of Afrikaans. (Ebrahim 1998:168)
Algemene bronne
AfriForum. 2010a. AfriForum tevrede met saak oor nasionale taalbeleid. AfriForum
Mediaverklarings. http://www.afriforum.co.za/2010-03-08-afriforum-tevrede-met-saak-oornasionale-taalbeleid
(13 September 2011 geraadpleeg).
AfriForum. 2010b. AfriForum verwelkom uitspraak in taalhofsaak as deurbraak. AfriForum
Mediaverklarings. http://www.afriforum.co.za/toets (13 September 2011 geraadpleeg).
ATR (Afrikaanse Taalraad). 2010. ATR-persvrystelling: Uitspraak oor talewet. Taal |
Language > Taaldebat | Language Debate > Kennisgewings | Notices.
http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=84000
(15 September
2011 geraadpleeg).
Carstens, W. 2012. Fwd: Uitgebreide gesprek oor Afrikaans: 22 Februarie 2012, e-pos van
Wannie.Carstens@nwu.ac.za op 2012/02/11. Potchefstroom: Wannie Carstens.
De Bruin, P. 2011. Wetsontwerp oor taal reg om parlement toe te gaan.
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Wetsontwerp-oor-taal-reg-om-parlement-toe-tegaan-20110710#
(16 Augustus 2011 geraadpleeg).
Demotix. 2010. Ukrainians rally against Language Law, ID: 464902. Demotix.
EUROPE>Ukraine>Kiev, in Politics. http://www.demotix.com/news/464903/ukrainiansrally-against-language-law
(3 November 2011 geraadpleeg).
Du Plessis, T. 2009. Taalwetgewing in Suid-Afrika. LitNet Akademies, 6(3):132–54.
http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_6_3_du_plessis.pdf (31 Januarie 2012
geraadpleeg).
−. 2010. ’n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding
van taalwetgewing. LitNet Akademies, 7(2):65–97.
http://www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_duplessis.pdf (31 Januarie 2012
geraadpleeg).
Du Preez, J. 2011. The Language of Our Choice – Concerns about the 2011 SA Language
Bill. FW de Klerk Foundation > Posts. https://www.givengain.com/cgi-
346

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=108499&cause_id=2137 (6 September
2011 geraadpleeg).
Dunbar, R. 2005. The Gaelic Language (Scotland) Act. The Edinburgh Law Review, 9:466–
79.
Ebrahim, H. 1998. The soul of a nation: Constitution-making in South Africa. Kaapstad:
Oxford University Press.
GCIS (Government Communication and Information System). 2011. Statement on the
Cabinet meeting of 22 June 2011. Bua News Online.
http://www.buanews.gov.za/rss/11/11062312351002 (18 Augustus 2011 geraadpleeg).
Herman. 2011. Taalwet bepleit vir Afrikaans. Koerant.com. Die nuus in Afrikaans.
http://www.koerant.co.za/uncategorized/taalwet-bepleit-vir-afrikaans-5236 (18 Augustus
2011 geraadpleeg)
Hogan-Brun, G., U. Ozolins, M. Ramonienė en M. Rannut. 2009. Language politics and
practices in the Baltic states. Tallinn: Tallinn University Press.
Jones, L. 2011. Wales' first Welsh Language Commissioner appointed. WalesOnline.co.uk.
http://www.walesonline.co.uk/news/education-news/2011/10/05/wales-first-welsh-languagecommissioner-appointed-91466-29545861/#ixzz1a0Znw3wZ
(15 November 2011
geraadpleeg).
Larrivée, P. (red.). 2003. Linguistic conflict and language laws. Understanding the Quebec
question. Hampshire, New York: Palgrave Macmillan.
Larrivée, P. 2003. Anglophones and Allophones in Quebec. In Larrivée (red.) 2003.
LitNet. 2011. Die nuwe Wetsontwerp op SA Tale. Seminaarkamer / Seminar room.
http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_custom&cause_id=1270&page=talewet
(6 September 2011
geraadpleeg).
—. 2012. ’n Nasionale taalwet vir Suid-Afrika: Noodsaaklik vir die behoud van inheemse tale
of onrealisties? Projekte en webseminare: http://www.litnet.co.za/Article/-n-nasionaletaalwet-vir-suid-afrika-noodsaaklik-vir-die-behoud-van-inheemse-tale-of-onrea
(18 Maart
2012 geraadpleeg).
Lloyd, J. 2011a. Die Taalwet se haalbaarheid. LitNet Rubrieke/Columns.
http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=107321&cat_id=175
(18
Augustus 2011 geraadpleeg).
—. 2011b. Nuwe wet eerste stap om verengelsing om te keer. Rapport, 31 Julie, bl. 8.
347

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Lourens, C. 2008. Kennisgewing van voorneme om 'n mandamus teen u as hoof van die
Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie te bring weens u versuim om
nasionale wetgewing ingevolge Artikel 6(4) van die Grondwet, Wet 106 van 1996, te laat
promulgeer. Brits: Lourens Prokureurs.
—. 2009. Insake: CJA Lourens / President van RSA en Andere. Ons verw: CJA Lourens/ss,
30 November 2009. E-pos korrespondensie. Brits: Lourens Prokureurs.
—. 2010a. Insake: Taalsaak: CJA Lourens / President van die RSA. Ons verw: CJA
Lourens/ss. 25 Januarie 2010. E-pos korrespondensie. Brits: Lourens Prokureurs.
—. 2010b. Einde aan willekeurige taalbestel deur die nasionale regering. Menings | Opinion
> SeminaarKamer | Seminar Room > Afrikaans > Essays. http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=84806
(15 September 2011 geraadpleeg)
—. 2011. Ou en nuwe taalwet konsepte 2003 en 2011. 12082011.doc. Brits: Lourens
Prokureurs.
Lourens Prokureurs. 2011. Taalsaak. Lourens Prokureurs.
http://lourensprokureurs.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2&Itemid=3
(8 September 2011 geraadpleeg).
October, A. 2011. Wet voorgelê om staat se taalgebruik te reguleer. Beeld, 8 November 2011.
http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Wet-voorgele-om-staat-se-taalgebruik-te-reguleer-
20111107 (31 Januarie 2012 geraadpleeg).
Pavlenko, A. (red.). 2008. Multilingualism in Post-Soviet countries. Bristol: Multilingual
Matters.
Phaahla, M. 2006. 2011/2012 Budget vote speech by the Deputy Minister of Arts and
Culture, Dr Mj Phaahla, to the National Assembly, 1 June 2011. Department of Arts and
Culture. http://www.dac.gov.za/speeches/dminister/2011/1-06-2011.html (18 Augustus 2011
geraadpleeg).
Sachs, A. 1994. Language rights in the new South African constitution. English Academy
Review, 11:105–31.
SATI Office. 2012. SAVI Flits 18-2012: Bespreking oor SA Talewet, saviflits@googlegroups.com,
2012/02/24. Pretoria: Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut (SAVI) /
South African Translators' Institute (SATI).
Singh, A. 2008. Notice of intention to launch mandamus proceedings against Minister of Arts
and Culture. Pretoria: Departement Kuns en Kultuur.
Skutnabb-Kangas, T., R. Phillipson en M. Rannut (reds.). 1995. Linguistic human rights:
overcoming linguistic discrimination. Berlin: Mouton de Gruyter.
348

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Steward, D. 2011. Ideale talewet kort nou praktiese voorstelle. Maroela Media / Dié Groot
Debat. http://maroelamedia.co.za/blog/die-groot-debat/ideale-talewet-kort-nou-praktiesevoorstelle/
(6 September 2011 geraadpleeg).
Sukumane, J. 2011. Latest version of SALB. E-pos korrespondensie. Pretoria: Departement
Kuns en Kultuur.
Turi, J.-G. 1995. Typology of language legislation. In Skutnabb-Kangas e.a. (reds.) 1995.
Van der Elst, J. 2011. Nuwe talewet: ’n Holderstebolder dokument? LitNet Taaldebat /
Language debate. http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=108954&cat_id=214
(6
September 2011 geraadpleeg).
Van der Rheede, C. 2011. Veeltaligheid en die weg vorentoe. LitNet Taaldebat / Language
debate. http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=108922&cat_id=214
(6
September 2011 geraadpleeg).
Webb, V. 2011. Lewegewing aan ’n herrese SA Talewet? LitNet Taaldebat / Language
Debate. http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=109020&cat_id=214
(6
September 2011 geraadpleeg).
Welsh Language Board. 2011. Welsh Language Measure – what’s happening. The Welsh
Language. http://www.byig-wlb.org.uk/English/welshlanguage/Pages/MesurIaith.aspx (15
November 2011 geraadpleeg).
Williams, C. 2008. Linguistic minorities in democratic context. Hamsphire: Palgrave
MacMillan.
Staatsdokumente
DAC (Department of Arts and Culture). 2002. National Language Policy Framework. Final
draft. 13 November. Pretoria: Departement Kuns en Kultuur.
—. 2003. South African Languages Bill. Revised final draft. 24 April. General notices /
Algemene kennisgewings 1514 of 2003. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2010. South African Languages Bill. Legislation: Bills. http://www.dac.gov.za/bills.htm
(20 September 2011 geraadpleeg).
—. 2012. Amendments proposed Use of Official Languages Bill, 2011. Dokument uitgedeel
by die vergadering van die Portefeuljekomitee: Kuns en Kultuur, 6 Maart 2012. Pretoria:
Department Arts and Culture
349

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Department of Justice, Canada. 1985. Official Languages Act, R.S.C., 1985, c. 31 (4th
Supp.). Ottowa: Department of Justice.
Éditeur officiel du Québec. 1977. Charte de la langue française. L.R.Q., chapitre C-11.
Quebec City: Éditeur officiel du Québec.
Houses of Oireachtas. 2003. Official Languages Act, No. 32 of 2003. Dublin: Houses of
Oireachtas.
Latvijas Republikas Saeima [Parlement van die Letlandse Republiek]. 1999. Valsts valodas
likums[Staatstaalwet]. Riga: Latvijas Republikas Saeima.
Ministry of Justice, Finland. 2003. Sámi Language Act (1086/2003). [Nie-amptelike Engelse
vertaling.] Helsinki: Ministry of Justice.
New Zealand Government. 1987. Ma¯ori Language Act 1987, No. 176. Auckland: New
Zealand Government.
—. 2006.New Zealand Sign Language Act 2006. No. 18. Auckland: New Zealand
Government.
Parliament of the United Kingdom. 1993. The Welsh Language Act 1993. Chapter 38.
Londen: The Crown.
—. 2005. Gaelic Language (Scotland) Act 2005. Londen: The Crown.
PC Arts (Portfolio Committee: Arts and Culture). 2011. South African Languages Bill:
Department of Arts and Culture briefing. Meeting Report, 15 Nov 2011, Parliamentary
Monitoring Group. http://www.pmg.org.za/report/20111116-department-arts-and-culture-salanguages-bill-bill-23-2011
(29 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2012a. South African Languages Bill [B23-2011]: public hearings Day 1. Meeting
Report, 16 Jan 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120117-south-african-languages-bill-b23-2011-publichearings-day-1
(9 Februarie 2012 geraadpleeg).
—. 2012b. South African Languages Bill [B23-2011]: public hearings Day 2. Meeting
Report, 17 Jan 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120118-public-hearings-south-african-languages-bill-b23-
2011 (9 Februarie 2012 geraadpleeg).
—. 2012c. South African Languages Bill: Minister and Department of Arts and Culture
Response to Submissions. Meeting Report, 24 Jan 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120125-consideration-south-african-languages-bill-b23-
2011 (18 Maart 2012 geraadpleeg).
350

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2012d. SA Languages Bill: briefing by Department of Arts and Culture on amendments.
Meeting Report, 31 Jan 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120201-consideration-south-african-languages-bill-b23-
2011-second-briefing-d (21 Februarie 2012 geraadpleeg).
—. 2012e. South African Languages Bill [B23-2011]: deliberations. Meeting Report, 14 Feb
2012, Parliamentary Monitoring Group. http://www.pmg.org.za/report/20120215consideration-south-african-languages-bill-b23-2011
(18 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2012f. South African Languages Bill: deliberations on proposed amendments. Meeting
Report, 28 Feb 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120228-consideration-and-adoption-eastern-cape-andwestern-cape-oversight-re
(18 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2012g. Use of Official Languages Bill (SA Languages Bill): debate reopened on Clause
4. Meeting Report, 6 Mar 2012, Parliamentary Monitoring Group.
http://www.pmg.org.za/report/20120307-consideration-and-adoption-draft-amendments-listlist-south-african-l
(18 Maart 2012 geraadpleeg).
Republic of India. 1963. The Official Languages Act (Act No. 19 of 1963). New Delhi:
Government of the Republic of India.
Republic of Ireland. 2003. Official Languages Act, 2003. Number 32 of 2003. Dublin:
Republic of Ireland.
RSA (Republiek van Suid-Afrika). 1944. Landdroshowewet, Wet 32 van 1944. Pretoria:
Staatsdrukker.
—. 1996a. Constitution of the Republic of South Africa. Act 108 of 1996 . Pretoria:
Staatsdrukker.
—. 1996b. Suid-Afrikaanse Skolewet, Wet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2011a. South African Languages Bill. http://196.22.136.92/redblock/satalewet/wpcontent/uploads/2011/07/NATIONAL-LANGUAGE-BILL.pdf
(16 Augustus 2011
geraadpleeg).
—. 2011b. South African Languages Bill. Government Gazette/Staatskoerant, No./Nr. 34675,
12 October/Oktober 2011 . Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2012a. South African Languages Bill. Dokument uitgedeel by ’n vergadering van die
Portefeuljekomitee: Kuns en Kultuur, 14 Februarie 2012. Pretoria: Minister of Arts and
Culture.
—. 2012b. Use of Official Languages Bill. Dokument uitgedeel by ‘n vergadering van die
Portefeuljekomitee: Kuns en Kultuur, 6 Maart 2012. Pretoria: Minister of Arts and Culture.
351

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
RT (Riigi Teataja). 1995. Keeleseadus [Taalwet]. Passed 21 February 1995. Entered into
force 1 April 1995. RT I 1995, 23, 334. Tallinn: Riigi Teataja [Staatskoerant].
Vidomosti Verkhovnoyi Rady Ukrayiny (VVR). 1989. Law of the Ukrainian Soviet Socialist
Republic "On Languages in the Ukrainian Soviet Socialist Republic", 1989, issue 45, page
631. Changed and amended according to Law of Ukraine #75/95-VR of 28 February 1995,
VVR 1995, issue 13, page 85. [Nie-amptelike Engelse vertaling.] Kyiv: Vidomosti
Verkhovnoyi Rady Ukrayiny.
Welsh Assembly Government. 2007. Welsh Language Scheme. Cardiff: Welsh Assembly
Government.
Regsdokumente
Cornelus Johannes Alexander Lourens versus The President of the Republic of South Africa
and Others. 2009a. CCT 26/09, 26 September, Die Grondwethof, Republiek van Suid-Afrika.
—. 2009b. Beëdigde Verklaring, 49807/09, 14 Augustus, Noord-Gautengse Afdeling van die
Hooggeregshof, RSA.
—. 2010a. First to Fourth Respondents Answering Affidavit, 49807/09, 4 Februarie 2010,
Noord-Gautengse Afdeling van die Hooggeregshof, RSA.
—. 2010b. Repliek, 46807/09, 11 Februarie 2010, Noord-Gautengse Afdeling van die
Hooggeregshof, RSA.
—. 2010c. Hoofde van Betoog, 49807/09, 18 Februarie 2010, Noord-Gautengse Afdeling van
die Hooggeregshof, RSA.
—. 2010d. Respondents' Heads of Argument, 49807/09, 24 Februarie 2010, Noord-
Gautengse Afdeling van die Hooggeregshof, RSA.
—. 2010e. Aanvullende verbeterde hoofde namens applikant, 49807/09, 4 Maart 2010,
Noord-Gautengse Afdeling van die Hooggeregshof, RSA.
—. 2010f. Uitspraak, 49807/2009, 8 Maart 2010, Noord-Gautengse Afdeling van die
Hooggeregshof, RSA.
The Constitutional Court of South Africa. 2009. Cases dismissed 2009 for the week ending
on 18 December 2009. Johannesburg: Die Grondwethof van Suid-Afrika.
352

Eindnotas
1 Die betrokke skakel blyk intussen gedeaktiveer te wees.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2 Die relevante skakel, “South African Languages Bill”, op die Departement Kuns en Kultuur
se webwerf, Legislation: Bills (DAC 2010) het tot op 27 Oktober 2011 die besoeker by ’n
ander wetsontwerp, die South African Community Library and Information Services Act,
2010, uitgebring.
3 ’n Eerste weergawe het in 1969 verskyn.
4 Tans word nuwe wetgewing wel oorweeg wat Russies herveramptelik in die Oekraïne en
wat amptelike tweetaligheid wil vestig. Daar is heelwat opposisie teen die taalwetsontwerp,
soos blyk uit beriggewing hieromtrent (Demotix 2010).
5 ’n Walliese taalkommissaris is ondertussen bykomend aangestel (Jones 2011). Volgens die
Walliese taalraad se webwerf volg hierdie stap ingevolge ’n voorsiening in die sogenaamde
Welsh Language Measure wat gedurende 2011 aanvaar is (Welsh Language Board 2011).
6 Die persoon se identiteit word verswyg omdat die opmerking in vertroulike omstandighede
gemaak is.
353

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
"ek het ’n liggaam, daarom is ek" 1 : Outobiografiese
elemente in Antjie Krog se Verweerskrif 2
Opsomming
Marisa Botha
Marisa Botha, postdoktorale navorsingsgenoot, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
Antjie Krog is bekend as grensverskuiwende digter, maar met die publikasie van
Verweerskrif (2006) ontlok sy moontlik die hewigste kritiek ooit in haar poëtiese loopbaan.
Die kritiek sentreer op die uitdagende omslag, asook op onontginde temas in die Afrikaanse
digkuns: menopouse en die ouer vrou se seksualiteit. Uit talle kritici en lesers se menings in
die media blyk dat hierdie taboe-deurbrekings nie slegs as digkuns gelees word nie, maar
direk met die digter verbind word. Die talle ooreenkomste tussen die liriese “ek” in die
gedigte en die outobiografiese “ek” van die digter dra by tot die interpretasie van Krog se
verse as outobiografies en is dus meer ontstellend vir diegene wat die temas onder bespreking
as taboe beskou. In hierdie artikel word die outobiografiese elemente, soos verstaan deur die
“outobiografiese pakt”, in Krog se verse ondersoek en word verskeie taboe-deurbrekings op
taal- en tematiese vlak uitgelig. Philippe Lejeune (1995) se term outobiografiese pakt dui op
die ingebedde outobiografiese kode, oftewel outobiografiese elemente in ’n teks, wat
ooreenstem met die skrywer of digter. Wanneer digters sulke elemente inbed in hul werk, is
dit ’n uitnodiging aan die leser om hul werk op meer as net ’n kunsvlak te interpreteer – dit is
’n uitnodiging tot ’n outobiografiese lesing. Aangesien gedigte nie ewe veel outobiografiese
kenmerke weerspieël nie, en sommige outobiografiese merkers meer verhuld as ander is,
onderskei ek tussen vier kategorieë: direk outobiografiese, indirek outobiografiese, universele
en algemene gedigte. Vir die doel van hierdie artikel fokus ek op direk en indirek
outobiografiese gedigte. Die direkte variant bevat name of plekname wat met die digter
skakel; gedigte wat deur agtergrondskennis van die digter se lewe ’n outobiografiese
dimensie verkry, heet indirek outobiografiese gedigte. Daar is egter talle nuanses in hierdie
kategorieë, weens digterlike vryheid en die onbepaalbaarheid van feite. 3
Trefwoorde: Antjie Krog; outobiografie; Suid-Afrikaanse digkuns; vroueliggaam; taboedeurbrekings;
Verweerskrif
Abstract
“I have a body, therefore I am”: Autobiographical elements in Antjie Krog’s Body
bereft
Antjie Krog is known as a groundbreaking poet, but with the publication of Body bereft
(2006) she elicited possibly the most severe criticism in her poetic career. The criticism
seems to be centred on the provocative cover as well as on unexplored themes in South
African (especially Afrikaans) poetry: menopause and the older woman's sexuality. From
various critics’ and readers' opinions in the media it appears that this taboo-breaching is not
merely read as poetry, but is linked directly with the poet. The countless similarities between
354

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
the lyrical “I” in the poems and the autobiographical “I” of the poet add to the interpretation
of Krog's poems as autobiographical and thus more distressing for readers who consider such
themes taboo. In this article the autobiographical elements, as understood by the
“autobiographical pact”, in Krog's poetry are investigated, as well as various language and
thematic taboos. Philippe Lejeune's (1995) term autobiographical pact indicates the (mostly)
implicit autobiographically embedded code, or autobiographical elements in a text, that
correspond to the poet or author. When poets embed such elements in their work it is an
invitation to the reader to interpret their work on more than just an artistic level – it is an
invitation to an autobiographical reading. Since poems do not reflect autobiographical
features equally, and in some instances autobiographical markers are more disguised than in
others, I distinguish between four categories: direct, indirect, general and universal. For the
purpose of this article I focus only on directly and indirectly autobiographical poems. The
direct variant contains names or place names that link to the poet; while poems which gain an
autobiographical dimension when background knowledge of the poet's life is taken into
account are referred to as indirectly autobiographical poems. There are many nuances in this
category, because of poetic licence and the indeterminacy of facts.
Lejeune admits that instead of a definition of autobiography which excludes poetry, he
should rather have refined the focus:
I should have designated as the center of the present system this tension between
referential transparency and aesthetic pursuit […] that on both sides of a point of
balance, there existed a continuous gradation of text going, on one side, toward the
banality of the curriculum vitae, and on the other, toward pure poetry. At the two
extremities of the spectrum, the autobiographical contract, for opposite reasons, is
found to lose its credibility. (Lejeune 1995:128, my emphasis)
In this explanation the core issue of poetic autobiographical writings emerges: the tension
between referential transparency and aesthetic pursuit. It is ironic that the artistic aspect,
which predominantly receives preference in poetry, principally contributes to the difficulty of
the analysis of autobiographical poems. This is understandable, as poetry is built on a
tradition of aesthetics. Lejeune argues sensibly that the two extreme poles of the spectrum,
pure poetry and pure autobiography, are where the autobiographical pact loses credibility.
The autobiographical pact is based on the use of proper names or variants thereof that link
firstly with the name on the cover, secondly with the autobiographical first person in the
poems, and thirdly by the transfer of the truth, directly or indirectly present or even absent in
some cases (cf. Lejeune's prose theory 1995:14–6). Different readings of a given text and
vastly varying interpretations of the autobiographical pact can coexist. If at least two of the
three requirements of the autobiographical enterprise, namely the link between the poet and
the lyrical “I” and the inclusion of varying forms of the proper name, are present in the text, it
is an indication that the poet most likely wishes her work to be read as autobiographical. In
such cases the lyrical “I” is interpreted as the autobiographical “I”. The third requirement of
honesty or "truth" is a subjective representation which is largely not scientifically verifiable
(cf. Lejeune 1995:20–1).
Compared with the well-developed theory of the autobiographical genre in prose form
relatively little has been published on the theory of autobiographical poetry. I build on
Lejeune's autobiographical theory with my classification of poems in four categories. For
these distinctions I coin the following terms: directly autobiographical, indirectly
autobiographical, universal and general poems.
355

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
A hierarchical classification of the spectrum in Krog's poetic oeuvre is useful for a detailed
study of the development of the autobiographical pact in her work, but in this article the focus
is solely on Body bereft (2006). The four categories are distinguished on the basis of their
autobiographical content: the highest level concerns primary autobiographical links with the
poet; on the second level are secondary links with Krog's life; the third level showcases the
transition from intensely personal poetry to universal themes; and on the fourth level the
poems are fictional with no apparent links to the poet.
The first category with primary autobiographical references is known as directly
autobiographical poems, in which Krog refers to specific people and events in her life.
Examples are inclusions in her work of dates and place names, as well as her proper name
and/or names (or initials) of her loved ones. Some critics may refer to these as "pure"
autobiographical poems. However, this term is problematic, because "pure" suggests a kind
of essentialism, and the uncompromising autobiographical nature cannot be verified. Within a
postmodern poetic perspective the notion of "pure autobiography" is disregarded.
In some instances Krog's voice is not clearly distinguishable in her poems, but the reader may
well conclude that the content relates partly to her experiences. Stated differently, it is
possible to interpret verses differently when background information about the poet's life is
taken into account. This includes vague or indirect references to her husband, children,
marriage or poetry, which do not link to the poet in an obvious manner. This is dangerous
territory, a terrain and methodology which the New Critics would not have condoned. New
Criticism emphasised a reading methodology known as "close reading" whereby the reader’s
only focus is the text. According to this theory all the answers to questions present in the text
can be unlocked by close focus and analysis. The New Critics rejected the idea of external
factors, such as biographical and sociological issues, having an impact on the given text.
Contrary to this, I think the reader’s knowledge of the poet’s biographical information may
be useful in the interpretation of the poem, as well as adding another layer of meaning to the
poem. I call this second category, with tributary autobiographical facts analysed against a
broader knowledge of Krog's life, indirectly autobiographical poems.
In the third category there is "universal" poetry with so-called universal themes of, among
others, love, loss and anger with which a large number of readers can identify. In these poems
there is no autobiographical information that links directly with Krog. The poetry's
universality also means that it cannot easily become anachronistic, and this in turn appeals to
its perennial nature or period of relevance. It does not necessarily mean that all poems with
universal themes are more relevant or have a longer “shelf life” than directly and indirectly
autobiographical poems. Nor is it evident that these poems, as in the case of Shakespeare's
love sonnets, will acquire classical status and be included in the canon. The comprehensive
thematic variety only ensures a higher probability that these poems will appeal to a broader
readership. Although this division of poetry into categories could appear artificial, it is a
useful benchmark to study the autobiographical code in Krog's oeuvre.
Keywords: Antjie Krog; autobiography; South African poetry; female body; breaching
taboos; Body bereft
356

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Isn’t the final goal of writing to articulate the body? […] The word must comfort the
body […] reconnect the book with the body.
– Chantal Chawaf, “Linguistic flesh” (1980:177)
By writing her self, woman will return to the body which has been more than
confiscated from her, which has been turned into the uncanny stranger on display –
the ailing or dead figure, which so often turns out to be the nasty companion, the
cause and location of inhibitions. Censor the body and you censor breath and speech
at the same time.
– Hélène Cixous, “The laugh of the Medusa” (1997:350)
Philippe Lejeune staan bekend as die vader van outobiografiese teorie. Hy was as ’t ware die
baanbreker op dié gebied met sy bekende teks On autobiography (1995, oorspronklik
uitgegee in 1989). In hierdie artikel sal daar krities op Lejeune se werk voortgebou word, en
die teorie waar nodig aangepas word vir toepassing op Krog se digkuns. Terselfdertyd sal
Krog se uittart van digterlike norme en verwysings na taboe-onderwerpe aangedui word. In
Lejeune se omvattende studie van die outobiografie gebruik hy die terme outobiografiese
pakt en outobiografiese kontrak. Die woord pakt roep vir Lejeune mitologiese beelde op soos
“’n pakt met die duiwel maak”, waar iemand ’n pen in sy eie bloed doop om sy siel te
verkoop. Aan die ander kant is kontrak meer prosaïes en herinner dit hom aan ’n
prokureurskantoor. Die term kontrak suggereer uitdruklike en vaste reëls wat in ’n
gesamentlike ooreenkoms tussen skrywers en lesers gesluit word. By ’n prokureurskantoor
onderteken albei partye dieselfde kontrak op dieselfde tyd, maar dit is nie die geval in die
letterkunde nie (1995:125–6). Die ooreenkoms tussen die partye is gevolglik ’n illusie, want
hulle verkeer nooit tegelykertyd in dieselfde ruimte of tyd of ervaar dieselfde gebeure nie.
Lejeune voer aan dat die outobiografie juis hierdie illusie van gedeelde ervaring skep en
hoofsaaklik fungeer as ’n manier van kommunikasie:
Making an agreement with the “narratee” whose image he constructs, the
autobiographer incites the real reader to enter into the game and gives the impression
that an agreement has been signed by the two parties. But it is evident that the real
reader can adopt modes of reading different from the one that is suggested to him, and
especially that many published texts in no way include an explicit contract. (Lejeune
1995:126)
Die onus berus dus by die leser, ongeag die feit dat daar ’n pakt bestaan, om op ’n leesmetode
te besluit. In die geval van hierdie artikel kies ek ’n outobiografiese invalshoek in my
ontleding van Krog se digkuns, maar daar is natuurlik ook ander wyses om Krog se werk te
benader, hetsy feministies, postmodernisties of ikonies, om maar ’n paar te noem. Die
outobiografiese pakt is meesal implisiet in ’n teks teenwoordig. Die term pakt word verkies
weens die konnotasie van ’n informele, intieme handdruk-ooreenkoms tussen vriende,
teenoor die formele geskrewe kontrak. In die poësie kan daar nie altyd met sekerheid ’n
skakel tussen die ek-spreker en die skrywer wees nie. In Krog se geval is sommige gedigte
357

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ook nader aan die outobiografiese as ander. Alle gedigte moet individueel ondersoek word en
eers dan kan daar bepaal word of hul wél outobiografies voorkom of nie. Dit is ook nie ’n
geval van outobiografies teenoor fiktief in Krog se werk nie, waar daar in terme van absolute
geïnterpreteer word nie. Daar is talle grade van nuanses tussenin moontlik.
Volgens Lejeune se oorspronklike definisie van outobiografie is daar elemente uit vier
verskillende kategorieë betrokke:
1. Form of language
a. narrative
b. in prose
2. Subject treated: individual life, story of a personality
3. Situation of the author: the author (whose name refers to a real person) and the
narrator are identical
4. Position of the narrator
a. the narrator and the principal character are identical
b. retrospective point of view of the narrative. (Lejeune 1995:4)
Hy merk op dat enige teks wat aan ál hierdie vereistes voldoen, ’n outobiografie is, maar dat
ander genres wat nou verwant daaraan is – soos die outobiografiese gedig, memoir, biografie,
dagboek en selfportret – nie aan die vereistes voldoen nie en gevolglik buite rekening gelaat
word as ’n volwaardige outobiografie.
Lejeune het wel in 1986 met sy tweede, hersiene artikel oor die outobiografiese pakt erken
dat hy aanvanklik slegs gefokus het op die belydenisaspek van outobiografie en die
outobiografiese onderneming tussen skrywer en leser. Die outobiografiese pakt berus op die
verpligting om die waarheid te vertel, die gebruik van eiename, asook die gebruik van “ek”
(Lejeune 1995:130). Deur hierdie pakt word die verwagting by die leser geskep dat die teks
’n eerlike blik op die skrywer se lewe bied.
Die keuse om slegs prosa by sy definisie van outobiografie in te sluit, word geregverdig deur
die bestaan van heelwat outobiografiese prosawerke teenoor die handjievol outobiografieë in
die digkuns. In laasgenoemde geval word outobiografie verstaan as synde ’n narratief wat ’n
lewe in herbeskouing neem, soos in die geval van Wordsworth se Prelude (1996:714) met die
onderskrif “An Autobiographical Poem” (Lejeunne 1995:128). Lejeune voer aan dat in plaas
van ’n definisie wat digkuns uitsluit, hy eerder die fokus daarvan moes verfyn het.
I should have designated as the center of the present system this tension between
referential transparency and aesthetic pursuit […] that on both sides of a point of
balance, there existed a continuous gradation of text going, on one side, toward the
banality of the curriculum vitae, and on the other, toward pure poetry. At the two
extremities of the spectrum, the autobiographical contract, for opposite reasons, is
found to lose its credibility. (Lejeune 1995:128; my beklemtoning)
In hierdie verduideliking kom die kernsaak van poëtiese outobiografiese geskrifte na vore:
die spanning tussen referensiële deursigtigheid en estetiese strewe. Dit is nogal ironies dat die
kunsaspek, wat oorwegend in die digkuns voorkeur kry, grotendeels bydra tot die
358

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
moeilikheidsgraad van die ontleding van outobiografiese gedigte. Dit is egter verstaanbaar,
aangesien die digkuns gebou is op ’n tradisie van estetika. Lejeune redeneer sinvol dat die
twee uiterste pole van die spektrum, suiwer outobiografie en suiwer digkuns, die ruimte is
waar die outobiografiese kontrak geloofwaardigheid verloor.
Hierdie gevolgtrekking is egter ook problematies, want daar is geen maatstaf vir algeheel
suiwer outobiografie of poësie nie. Hierdie twee fasette speel in so ’n mate op mekaar in dat
hulle moeilik onderskeibaar is. Daar kan geargumenteer word dat ’n curriculum vitae, wat op
die uiterste van die outobiografiese pool staan, geen digterlike elemente bevat nie. In
werklikheid kan daar egter tog alliterasie, assonansie en selfs herhaling van sekere woorde
voorkom wat die teks bind, net soos hierdie elemente in ’n gedig sou funksioneer. Die
voordra van enige teks kan daardie teks ook tot poësie verhef deur die subtiele intonasie van
die menslike stem. Die digkuns is die teenoorgestelde uiterste wat ook nie losstaan van die
ander pool nie, want digters se werk word geïnspireer deur hul eie ervaringe of deur gebeure
wat plaasvind in die wêreld om hulle. Geen digter leef in ’n vakuum nie en gevolglik kom
geen gedig uit niks uit tot stand nie.
Die outobiografiese pakt, wat berus op die gebruik van eiename of wisselvorme daarvan wat
eerstens skakel met die naam op die omslag, ten tweede met die outobiografiese
eerstepersoon-aanbod in die gedigte, en derdens met die oordrag van die waarheid, kan direk
of indirek teenwoordig wees of selfs in sommige gevalle afwesig wees (vgl. Lejeune se
prosateorie 1995:14–6). Verskillende lesings van ’n gegewe teks en wydlopige interpretasies
van die outobiografiese pakt kan naas mekaar bestaan. Indien minstens twee uit die drie
vereistes van die outobiografiese onderneming, naamlik die skakel tussen die digter en liriese
“ek”, asook die insluiting van wisselvorme van die eienaam, in die teks aanwesig is, is dit ’n
aanduiding dat die digter waarskynlik sy/haar werk as outobiografies gelees wil hê. In sulke
gevalle word die liriese “ek” geïnterpreteer as die outobiografiese “ek”. Die derde vereiste
van eerlikheid, oftewel “waarheid”, is ’n subjektiewe voorstelling wat wetenskaplik
grotendeels nie verifieerbaar is nie (vgl. Lejeune 1995:20–1).
Ongeag of die skrywer/digter ’n direkte outobiografiese kontrak in ’n teks inwerk, waar daar
’n duidelike skakel is tussen die skrywer en die protagonis/verteller soos in prosa of die ekspreker
in die digkuns, of nie, kan ’n leser deur die bestudering van ’n skrywer/digter se
vorige werk tot die slotsom kom om die teks binne die outobiografiese ruimte te interpreteer.
Hierdie ruimte is, soos Lejeune (1995:27) aandui, die gevolg van ’n indirekte of spookagtige
(“phantasmatic”) pakt wanneer die leser nie seker is waar die grense van geloofwaardigheid
tussen ’n fiktiewe teks en ’n outobiografiese teks lê nie. Lejeune (1995:27) gebruik hierdie
maatstaf slegs by romans en outobiografieë waar die skrywer se outobiografie hiate vertoon
wat die leser poog om te vul deur die noukeurige lees van dié skrywer se romans. Hierdie
tekste, romans en outobiografieë staan egter nie meer teenoor mekaar nie, maar in verhouding
met mekaar. Dit is deur dié leesaksie dat die skrywende “spookfiguur” se werklike persona
aangevul word. Hierdie tegniek is ook nuttig in die ontleding en nasporing van
outobiografiese aspekte in die digterlike oeuvre. Dit is veral waar vir die Krog-oeuvre wat
bestaan uit digkuns en prosa wat aanvullend en in verhouding tot mekaar gelees kan word.
359

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die term outobiografie word ook deur Lejeune (1995:124) gebruik om breedvoerig te verwys
na enige teks wat regeer word deur ’n outobiografiese kontrak waarin die skrywer aan die
leser ’n diskoers oor die self voorstel, maar ook ’n spesifieke realisering van daardie diskoers,
een waarin die vraag “Wie is ek?” beantwoord word deur ’n narratief wat vertel “hoe ek
geword het wie ek is”. In die digkuns is narratiewe van dié omvang skaars. Wordsworth
maak ’n duidelike skakel tussen sy digkuns en ’n outobiografiese inslag daarvan wanneer hy
in Prelude die onderskrif “An autobiographical poem” insluit. Krog gaan subtieler met die
outobiografie te werk deur die insluiting van leidrade in die vorm van datums en verwysings
na haar lewe.
1.1 Krog en die outobiografiese pakt
Vergeleke met die goed-ontwikkelde teorie van die outobiografiese genre in prosavorm is
daar relatief min gepubliseer oor die teorie van outobiografiese poësie. Ek bou voort op
Lejeune se outobiografiese teorie deur my klassifisering van gedigte in vier kategorieë. Vir
dié onderskeidings munt ek die volgende terme vir verskillende kategorieë: direk
outobiografiese, indirek outobiografiese, universele en algemene gedigte.
Indien mens die Krog-oeuvre terugskouend bekyk met die soeklig op outobiografiese
gegewe, is die implisiete outobiografiese pakt tussen digter en leser reeds in haar
debuutbundel, Dogter van Jefta (1982), ingebed. Wanneer hierdie soeklig gebruik word, is
daar merkwaardige ooreenkomste tussen die sprekers in die gedigte en die digter.
’n Hiërargiese indeling van die spektrum gedigte in Krog se oeuvre is nuttig vir ’n
noukeurige studie van die ontwikkeling van die outobiografiese pakt in haar werk, maar in
hierdie artikel word slegs op Verweerskrif (Krog 2006a)gefokus. Die vier bogenoemde
kategorieë word onderskei op grond van hul outobiografiese inhoud: op die hoogste vlak is
daar primêre outobiografiese skakels met die digter; op die tweede vlak is daar sekondêre
skakels met Krog se lewe; op die derde vlak vervaag die intens persoonlike aard van die
gedigte na universele temas; en op die vierde vlak is die gedigte fiktief met geen oënskynlike
outobiografiese skakels met die digter nie.
Die eerste kategorie, met primêre outobiografiese verwysings, staan bekend as “direk”
outobiografiese gedigte. Dit is gedigte waarin Krog verwys na spesifieke mense en feite uit
haar eie lewe. Voorbeelde hiervan is insluitings van datums en plekname, asook wanneer sy
haar eie naam en/of die name (of beginletters) van haar geliefdes in haar werk gebruik.
Sommige kritici kan ook hierna as “suiwer” outobiografiese gedigte verwys. Die term suiwer
is egter problematies omdat dit ’n soort essensialisme suggereer, en omdat dit nie bewys kan
word dat alles outobiografies is nie. Daar is nouliks iets soos “suiwer outobiografie” binne
postmodernistiese literêr-teoretiese perspektief. Dié term is egter te vinde in ouer studies (vgl.
Van Vuuren 1985:110).
In sommige gevalle is Krog se stem nie duidelik onderskeibaar in haar gedigte nie, maar kan
die leser wel aflei dat die gedig gedeeltelik met Krog se eie ervaringe te make het. Anders
gestel: dit is moontlik om gedigte anders te interpreteer teen die agtergrond van kennis wat
360

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
oor die digter se lewe bekend is. Dit sluit in vae of indirekte verwysings na haar eggenoot,
kinders, huwelik of digterskap, wat nie ronduit met die digter skakel nie. Hierdie is
gevaarlike terrein, ’n terrein en metodologie waarmee die New Critics geen vrede sou gehad
het nie. New Criticism beklemtoon ’n leesmetode bekend as “close reading” waar die leser
slegs op die teks fokus. Volgens dié teorie is al die antwoorde op vraagstukke in die teks
teenwoordig en kan dit deur noue fokus en ontleding ontsluit word. Die New Critics verwerp
die idee van eksterne faktore, soos biografiese en sosiologiese aangeleenthede, se impak op
die gegewe teks. Teenstrydig hiermee dink ek dat die biografiese kennis van ’n digter
waaroor ’n leser beskik, wel nuttig kan wees in die interpretasie van die teks, en kan dit ’n
ander betekenislaag tot die gedig toevoeg. Ek noem hierdie tweede kategorie met sekondêre
outobiografiese gegewe, wat teen ’n breër kennis van Krog se lewe ontleed word, “indirek”
outobiografiese gedigte.
In die derde kategorie is daar “universele” gedigte met sogenaamde universele temas van,
onder meer, liefde, verlies en woede waarmee ’n groot aantal lesers kan identifiseer. In
hierdie verse is daar geen outobiografiese inligting wat direk met Krog skakel nie. Die
gedigte se universaliteit lei ook daartoe dat hul grotendeels nie tydgebonde is nie en dit gee
weer aanleiding tot ’n langer “lewensduur” of relevansie. Dit beteken nie noodwendig dat alle
gedigte met universele temas meer relevant as direk en indirek outobiografiese gedigte is nie.
Dit is ook nie vanselfsprekend dat dié gedigte, soos byvoorbeeld in die geval van
Shakespeare se liefdesonnette, klassieke status sal verkry en in die kanon opgeneem sal word
nie. Die omvattende tematiek sorg slegs vir ’n hoër waarskynlikheid dat lesers aanklank met
dié gedigte sal vind.
Alhoewel hierdie verdeling van gedigte in kategorieë kunsmatig kan voordoen, is dit ’n
nuttige maatstaf om die outobiografiese kode in Krog se oeuvre te bestudeer.
Weens die aard van poësie as ’n organiese, grensoorskrydende kreatiewe medium sal daar
ook getoon word dat nie alle gedigte ewe maklik in hierdie kategorieë pas nie, en in sommige
gevalle eintlik hul eie kategorie verdien, wat dan die vierde van hierdie indeling uitmaak,
naamlik “algemene” gedigte. Hierdie kategorie bestaan uit “fiktiewe” verse wat nie direk of
indirek met Krog skakel nie; sterk emosiewekkende gedigte met ekumeniese 4 waarde word
ook uitgesluit. Algemene gedigte se tematiek kan strek van mensgemaakte voorwerpe tot die
natuur, mits dié verse aan die genoemde vereistes voldoen. ’n Gedig wat byvoorbeeld ’n
appelboom in ’n vrugteboord of ’n skulp op die strand beskryf, sonder dieper simboliese
betekenisse of suggesties, is ’n algemene gedig. Paradoksaal met die benaming van hierdie
soort gedigte is dié verse eintlik ’n rariteit. Daar is min gedigte wat “stillewes” of
natuurverskynsels verbeeld sonder implisiete kommentaar oor universele temas soos liefde,
berou of eensaamheid.
Van die vier genoemde kategorieë sal daar in hierdie artikel hoofsaaklik na “direk” en
“indirek” outobiografiese gedigte verwys word. Waar toepaslik sal daar ook kortliks na die
Kristeviaanse teorie van abjeksie (weersinwekkende gebeure/voorwerpe) (1982) en Cixous se
uitsprake oor liggaamlikheid (1997, 1989) in die verse waar taboe-temas bespreek word,
verwys word. Volgens Kristeva (2002:232) is dit nie higiëne of gesondheid wat abjeksie
361

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
veroorsaak nie, maar dit wat die identiteit, stelsel en orde versteur. Dié abjeksie is veral
sigbaar in Krog se deurbreking van taboes. Die onmiskenbare outobiografiese substratum in
Verweerskrif skyn die debat oor die aantreklikheid van die ouerwordende vroueliggaam aan
te vuur, namate die leserspubliek die liriese “ek” se uitsprake vereenselwig met Krog die
digter.
2. Ontvangs van die digbundel
Ses jaar ná die publikasie van Kleur kom nooit alleen nie (Krog 2000a) en die Engelse
bloemlesing Down to my last skin (Krog 2000b), verskyn Krog se eerste digbundel, buiten die
verdigting van die /Xam-verse in Die sterre sê ‘tsau’ (Krog 2004a), wat gelyktydig in
Afrikaans én Engels uitgegee word. Verweerskrif (Body bereft), wenner van die Protea-prys
vir poësie (Krog 2006a en 2006b), word in teenstelling met die hoë lof van haar vorige
digbundel, Kleur kom nooit alleen nie, begroet met gemengde reaksie van sowel kritici as die
algemene leserspubliek. Die polemiek sentreer veral om die voorblad waarop ’n ouer vrou
van nek tot naeltjie naak poseer. Verder dien die intieme vroulikeliggaamsverandering, die
menopouse, as onderwerp. Kritici se verontwaardiging is ook aangevuur deur die kru en
eksplisiete wyse waarop Krog dié private vroulike ervaring in die openbare ruimte op die
tafel gesit het as gespreksonderwerp in haar gedigte (byvoorbeeld “agt menopousale
sonnette”). Aanvanklik is daar uit dié toornige oorde nie aandag geskenk aan die substratum
van die teks nie, ’n digterlike betoog oor die onvermoë om oudword te laat klink in taal, 5 en
oor verganklikheid.
Die volgende dien as voorbeeld van die gemengde reaksie waarmee die bundel ontvang is.
Volgens Spies (2006a:9) is die omslagfoto “afstootlik”, terwyl Van Vuuren (2006:9) dit
beskryf as ’n “onthutsende naakfoto”. Anders as Spies regverdig Van Vuuren egter die
omslag op grond van die kunste. Sy haal Rilke aan wat die “‘waarheid’ van die afgryslike en
lelike teenoor die oneerlikheid van versagtende, mooimakende kuns” beklemtoon:
When an artist [...] softens the grimace of pain, the shapelessness of age, the
hideousness of perversion, when he arranges nature – veiling, disguising, tempering it
to please the ignorant public – then he is creating ugliness because he fears the truth.
(In Elsen 1963:64)
Rilke se siening van die kunstenaar en haar plig om die lewe (of die liggaam) getrou weer te
gee, resoneer met die voorstellings in gedigte in Verweerskrif waar Krog nie wegskram van
aanvegbare temas of idees nie, maar die liggaam en verouderingsproses in haar eie terme
beskryf.
Volgens Spies (2006a:9) toon die voorblad ’n “afgetakelde vroueliggaam, van haar ken tot by
haar bultende midderif, met die fokus op die geplooide nek, die hangende regterbors en die
verskrompelde hand wat slap oor die linkerbors hang” (my kursivering). Dit is duidelik dat
Spies die foto as uitsluitlik negatief beskou en nie die skoonheid van die vrouefiguur
waardeer nie. In ’n opvolgstuk in Die Burger beskuldig sy Krog van ’n “valse verheerliking
362

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die sogenaamde ‘mooi’ ou liggaam” en dat “[o]ngebreidelde woede oor oudword […]
beswaarlik die manier [is] om met behoue drif en vreugde te verouder” (2006b:14). Is dit
egter realisties om te verwag dat die verouderingsproses met vreugde gepaard gaan? Ideaal
gesproke is dit die “betaamlike” optrede en aanvaarding wat van ’n vrou verwag word, maar
mense oor die algemeen, asook feministe spesifiek, verskil hieroor (vgl. Hambidge 2006b:2).
Anders as Spies en Elisabeth Eybers, met wie Krog tematies vergelyk word, is dié digter nie
bereid om haar ouerwordende liggaam gelate, volgens voorskriftelike sosiale dekorum, te
aanvaar nie. Spies (2006a:9) voer aan dat daar by Eybers “geen ontkenning en vermooiing
van veroudering en aftakeling [is] nie”. Eybers ontken dus nie die realiteit van die
veroueringsproses nie, maar sien wel sekere onderwerpe as nie geskik vir poësie nie: “dat
daar dinge is, te intiem, of te aangrypend, of te onvatbaar-op-eerste-sig, of te ongerymd om in
die openbaar mee te deel”; dit is in dié dinge wat “gesing of gesuggereer of oorgesein moet
word” (Eybers aangehaal in Spies 2006a:9).
Dit is ’n voorbeeld van ’n meer konserwatiewe denkskool. Krog is egter nie Eybers nie. Sy
het al na haar voorganger verwys as “my classy heldin” (2004:69), maar gaan merendeels nie,
soos haar heldin, subtiel te werk met sensitiewe materiaal nie. In ’n onderhoud met Louis
Esterhuizen beweer Krog dat haar sukses in Nederland te make het met die feit dat hulle haar
as ’n rariteit beskou – ’n “wit barbaar”:
Toe het ek gedink hulle beskou my eintlik as ’n soort van wit barbaar: lyk soos hulle,
klink amper-amper soos hulle, maar swaai poësie soos ’n byl of ’n hellebaard en dis
vir hulle opwindend, maar nie noodwendig in die kader van wat hulle as goeie poësie
sou reken nie. (In Esterhuizen 2009)
Hier verwoord Krog die kern van haar digkuns. Dit is in vele opsigte vreesloos en
konfronterend, maar is dit “goeie poësie”?
Spies (2006a:9) merk op dat Krog in Verweerskrif nie genoegsaam transformeer nie, maar
“bly steek in die skree”. As motief is woede egter ’n integrale deel van die Krog-oeuvre. Van
Vuuren (2006:9) se waardebepaling is gunstiger: “Tematies en tegnies vernuwend, is dit ’n
bundel wat veel verwikkelder is as wat ’n oppervlakkige bespreking kan laat blyk”. In
teenstelling met Spies, voer Hambidge (2006a:6) aan, dat anders as Eybers wat “die siening
van aftakeling en siekte beskryf in digterlike dekorum”, Krog die saak verder neem en haar
verset “teen die orde dat ’n mens hierdie prosesse met waardigheid en stilte moet ervaar”.
Gouws (2006:10) verwoord dieselfde sentimente oor die “normale proses” van veroudering
wat nie noodwendig protesloos aanvaar hoef te word nie, “maar ons behoort daaroor te praat,
ons behoort die vrese te besweer en ons behoort daaroor te dig, met watter taal ook al aan die
emosies wat met hierdie proses gepaardgaan, uiting gee”.
Die hewig-gedebatteerde omslag was volgens Annari van der Merwe van Umuzi-uitgewers
Krog se keuse. Deurlopend het die uitgewer die finale sê oor die ontwerp, maar Krog het haar
eie idees gehad: “Die omslagkeuse het gevolg op ’n lang gesprek tussen Krog en Goldblatt
oor hoe die buiteblad die inhoud kan uitlig” (in October 2006:3). Die treffende omslag slaag
363

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
volkome in hierdie doelwit. In gesprek met Willemien Brümmer vertel die digter waarom sy
dié “konfronterende” omslag gekies het:
“Toe hy (Goldblatt) die foto bring, het ek dadelik besef dis ’n konfronterende foto.
Mense sal alleenlik die boek optel as hulle dink: Met hierdie liggaam is ek. Ek is
rustig met hierdie liggaam. Ek vind dit nie grillerig nie, ek vind dit nie pateties nie. Ek
vind dit nie bejammerenswaardig nie.”
[…] [Krog] verduidelik oor jongmense wat “afgesit is deur ouderdom”: “Dis ’n soort
voortsleping na die dood waarin jongmense nie noodwendig geïnteresseerd is nie. Tog
sou ek dink dat selfs ’n jongmens wat die bundel optel, besluit het vir só ’n liggaam
…
“Ek tel so ’n boek op met liefde, met vrede. Ek dink die foto is uiteindelik ’n
wonderlike vergestalting van die ouerwordende lyf met dele wat ontsettend jonk en
sensueel is, maar wat ook ’n wêreld, ’n leeftyd, vertel.” (In Brümmer 2006:13)
Uit hierdie kommentaar blyk dit dat Krog, paradoksaal met sommige opmerkings in haar
gedigte oor die ouerwordende liggaam se gebreke, haar liggaam aanvaar. Die woedende, kru
verse in die digbundel kan dus as momentopnames van die digter se gemoed op ’n sekere
tydstip gelees word, maar terselfdertyd is daar ’n suggestie in Krog se reaksie op Goldblatt se
foto van ’n transformasieproses. Vermoedelik het Krog deur die skryfproses gegroei tot
aanvaarding van en versoening met haar liggaam.
Met die skryf van die verse by die skrywerstoevlugsoord Chateau de Lavigny in Switserland
ná die voltooiing van A change of tongue (2003) was sy in die interval waarna sy verwys as
“die treurigheid ná die gemeenskap” (in Brümmer 2006:13). Ná die Engelse teks wou sy
weer in Afrikaans dig. Die taboe-onderwerp van die menopousale vrou het in haar gedagtes
opgekom: “al die goed wat jy nou oor die jare dink oor jou liggaam, maar nie skryf nie” (in
Brümmer 2006:13). Krog bieg dat haar verbygegange jeug beklemtoon is deur ’n insident
waar ’n kelner haar met sluitingstyd oorsien in ’n restaurant – asof sy onsigbaar is. Al hierdie
fasette dien as katalisator vir die woedende verse oor die verganklikheid en die verouderde
liggaam wat die digter in die steek laat met alledaagse take soos krane toedraai.
Die sterk feministiese dialoog van die digbundel, wat kritiek uit verskeie oorde ontlok, is vir
Hambidge (2006b:2) ’n teken van die vernuwende aard van die bundel wat ’n “nuwe manier
van lees aankondig. En bewys dat die persoonlike beslis polities is.” Viljoen (2009b:221)
sluit hierby aan deur uit te lig dat Krog se uitdagende stellings nie om dowe neute gemaak
word nie, maar dat dit wel funksioneel is:
Die heftige diskussies rondom Krog se werk wys dat haar werk die vermoë het om
verskillende groepe in die samelewing, vanaf gewone tot akademiese lesers, te
provokeer en te laat nadink oor die skadelike samelewingspatrone wat hulle soms
berekend in stand hou of onnadenkend aanvaar.
Die felste kritiek op Krog se digbundels kom van Stephen Gray (2006), wat haar, soos
Stephen Watson, beskuldig van plagiaat in onder meer Die sterre sê ‘tsau’ (Krog 2004a). Dié
aantygings vind dan ook neerslag in die titel van die jongste bundel, Verweerskrif – onder
364

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
meer ’n verweer teen plagiaat (veral indien die leser die lys bronne agterin die bundel
besigtig). Gray is krities oor die gehalte van die vertaling van Afrikaans in Engels, asook die
talle taal- en grammatikafoute wat volgens hom in die Engelse teks voorkom. Verder trek hy
oënskynlik haar integriteit in twyfel met beskuldigings van die veronderstelde nastreef van
finansiële wins vir substandaard gedupliseerde vertalings van ’n teks wat haar liggaamlike
prosesse grotesk verbeeld:
Now we are to believe Krog just sommer writes in both the old official languages,
producing two separate publications, meant to be equal and, of course, for the price of
double. Be prepared as well to meet her undressed and ever so candid, now with her
loose pelvic floor, the “biestings” on her nipples (when she is not laving them in
honey), exclaiming how she can or cannot masturbate any longer. For this is her grand
number on the dreaded menopause. (Gray 2006:4–5)
Dawes (2006) verdedig Krog deur Gray se resensie te beskryf as selfparodiërende teks waarin
hy veel meer oor homself as oor Krog onthul.
Kritiek op “foute” in die digbundels word egter ook geopper deur Cilliers (2006:9) wat
daarop wys dat onder meer bladsynommers in die “Nota” agterin nie ooreenstem met die
oorspronklike tekste nie. Dit is egter al geldige fout wat sy uitwys. In haar uitspraak dat daar
nie Afrikaanse weergawes van “letter-poem lullaby for Ntombizana Atoo” en “writing ode”
is nie, trap sy duidelik klei, aangesien hierdie verse, in geheel of verwerk, reeds in Kleur kom
nooit alleen nie verskyn het. Haar beperkte kennis van die Krog-oeuvre ondermyn haar
(oënskynlik) gesaghebbende opinie dat die bundels, ondanks ’n paar “treffende, ontroerende,
beeldryke en woord-werklike gedigte”, “nie geslaag” is nie. Haar finale oordeel: “Die woede
teen die aftakeling van die ouderdom en die droogte van liggaam en gees wat dit meebring, lê
te vlak; dit laat ’n ongemaklikheid, ’n deernis met die digter, maar nie noodwendig met die
vers nie.” Haar erkenning dat sy “deernis met die digter” het en nie soseer met die gedigte
nie, onthul dat dié resensent Krog se bundel outobiografies lees.
Teenoor dié louwarm leeservaring verklaar Hambidge (2006a:6) prontuit dat die digbundel
haar “geboei” het. Dit is inderdaad die geval dat hierdie bundel nie alleen Krog se “enorme
digterlike talent [bevestig] nie; dit bewys ook die krag van ’n spontane, kreatiewe,
oorspronklike digterskap. Poësie woeker altyd met intertekste. Die digter hoef nie in die
nawoord daarvoor verskoning aan te teken nie.” Die nawoord se lys bronne sluit by die titel
van die digbundel aan en dien as ’n tipe “verweer” teen plagiaat.
3. Temas: Taboe-deurbrekend en outobiografies
Die Afrikaanse bundeltitel, Verweerskrif, is meerduidig. Eerstens suggereer die titel reaksie
op die plagiaataantygings teen Krog in die jare vóór die publikasie van hierdie digbundel. Dit
is ’n weerlegging teen aanklagte deur middel van ’n geskrif (dus ’n regsdokument);
verweerskrif is uiteindelik ook ’n regsterm vir reaksie op reeds genoemde
plagiaatbeskuldigings. Tweedens dui die titel op fisieke agteruitgang, asook die aftakeling
365

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
van die liggaam soos verwoord in verse oor die verganklikheid van die mens, spesifiek die
vrou. (Die woord verweer beteken “agteruitgaan weens blootstelling aan die elemente”.)
Laastens kan dit geïnterpreteer word as metatekstuele kommentaar op die ewigheidswaarde
van ’n digter se kuns waar skrif as die medium van kommunikasie ’n bewaakmiddel teen
bederfbaarheid is. Die Engelse titel, Body bereft, beklemtoon die “beroofde” liggaam, die
liggaam waarvan die jeugdigheid ontneem of “geroof” is deur veroudering en verganklikheid,
maar alhoewel dit die liggaamlike aspek van die bundel belig, is dit nie so ryk aan
seggingskrag soos die Afrikaanse titel nie.
Struktureel is die bundel netjies uiteengesit in drie afdelings wat tematies progressief beweeg
van die intiem-liggaamlike sfeer na die stadsruimte van Kaapstad en van daar verder uitwyk
tot by Tafelberg. Die eerste afdeling open met gewyde liefdesverse vir die eggenoot,
woedende en humoristiese gedigte oor die ouderdom en die vrou as moeder en grootmoeder,
digterskap en die skok van ’n beroerte. Dié lang, intens persoonlike afdeling sluit siklies af
met ’n derde huweliksgedig vir die geliefde. Die kort, middel-afdeling beskryf die Kaap
vanuit ’n historiese invalshoek, met sosiale kommentaar oor armoede. Geleidelik verskuif die
digtersblik na Tafelberg teenoor die stadruimte. ’n Finale konfrontasie in die slotafdeling,
tussen ’n outobiografiese “ek” en die Berg, vind in dagboekinskrywingsvorm plaas.
Die veelbesproke, en weldeurdagte, omslagontwerp rond die bundel tematies af. Net soos by
Kleur kom nooit alleen nie, waar die twee riviere, die Oranje (Gariep) en die Niger, by
mekaar aansluit as voltooiing van ’n siklus, is daar op Verweerskrif se omslag gelyksoortige
simboliek te bespeur.
Op die voorblad is David Goldblatt se kunsskepping, die naakfoto van ’n ouer vrou se torso,
lewensgroot en in volkleur; dit is van kardinale belang vir die beklemtoning van die lyflike in
die eerste afdeling. Indien mens die agterblad besigtig, is die naakfoto steeds gedeeltelik
sigbaar waar dit strek van die voorblad tot die agterblad, wat dui op die vrou as mees
pertinente tema van die digbundel. Teen ’n donkerblou agtergrond staan Tafelberg afgeëts in
swart ink. Dit is nie die manjifieke beeld van Tafelberg wat gewoonlik op poskaarte en
toerismeboeke pryk nie, maar ’n onbeduidende afbeelding van dié klipperige
natuurverskynsel met ’n mensgemaakte struktuur, die kabelkarstasie. Die berg word op die
omslag verdwerg deur die reusagtige afbeelding van die ouer vrou; dit lyk kompleet of sy met
haar elmboog teen die kruin aanleun. Ironies dat Tafelberg, visueel gesproke, op die omslag
skynbaar onbelangrik is, terwyl dit in die finale afdeling van die digbundel ewigdurend is
vergeleke met die vrou se sterflikheid.
Die omslag is slegs ’n klein onderdeel van die ontledingsproses. Die sentrale dilemma by die
interpretasie van digkuns op outobiografiese wyse is die fyn nuansering van die digter- en
sprekerstem in die gedigte. Dit is ingewikkeld en soms onpeilbaar waar die digter eindig en
die persona begin, maar dié spel tussen feit en fiksie, werklikheid en fantasie, is die basis van
outobiografiese studie, hetsy in prosa of in poësie. Die uitleg van outobiografiese gedigte
word verder bemoeilik wanneer die digter die gedigte as universeel bestempel – terwyl sy
terselfdertyd die “egtheid” van haar ervarings bevestig. In Krog se geval staan haar digkuns
nie los van die res van haar oeuvre nie. Haar verse word vertolk binne die kader van
366

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
outobiografiese tekste, koerantartikels, onderhoude, openbare en radio-optredes, asook haar
vertalings.
In ’n onderhoud wat Michelle McGrane met Krog gevoer het, is die etiese kwessies rondom
outobiografiese of outobiografies geïnspireerde publikasies geopper. McGrane haal die digter
Sharon Olds aan in haar soeke na ’n antwoord op hierdie netelige saak:
[...] "the spectrum of loyalty and betrayal" in terms of writing about people in our
lives; it's something many poets have to confront at one time or other in their work.
How does your family accommodate the intensely personal nature of some of your
poems? (McGrane 2006)
Krog se aanvanklike reaksie op McGrane se vraag oor die persoonlike aard van gedigte, is
oënskynlik ’n eerlike, reguit antwoord, al keer sy vinnig dat sy slegs die gek skeer:
“They don't. They give me hell. But they all write – so I’m sure the ‘empires’ are
going to write back! At times my husband wants to establish a Society for the Written
About!
“I’m joking. It's only when you live with a writer, like I have lived with my mother,
that one realises the impossibility of truth. I can describe my navel in a million ways,
but it's only when the aspects of my navel start to overlap with yours that the poem
can talk to you. So, however personal it sounds, it is carefully selected, not by the
intellect, but by the poetic sensibility, to resonate. So my children and husband
immediately realise that it's not about them. Parts of them, which are like those of
others, are being put together around something that wants to be said.” (In McGrane
2006)
Krog se vernuftige verdediging van haar werk wat persoonlik voorkom slegs vanweë die
oorvleueling van outobiografiese besonderhede met universele temas wat keurig gekonstrueer
word rondom ’n digterlike boodskap, oortuig nie volkome nie. Die postmodernistiese
opvatting van die onmoontlikheid van waarheid word verbeeld in haar verhouding met haar
skrywer-moeder: Krog het as materiaal vir haar moeder se skryfsels gedien, en so ook word
háár gesin ingespan as stof vir háár kuns.
In kontras met Krog se verweer teen die outobiografiese akkuraatheid van haar digkuns word
Verweerskrif as ’n outobiografiese digbundel bemark. Op die flapteks word daar duidelike
ooreenkomste tussen digter en liriese “ek” getref (my kursivering):
[…] ’n bundel wat ouer-word karteer, met verse wat die grense tussen liriek en bieg,
die persoonlike en openbare, uitwis.
[…] ’n bundel wat aftakeling en verwering vreesloos en ekstaties in die oog staar. In
haar unieke stem beskryf Krog die taboes in die verskuiwende gemoedstoestande van
die menopouse woedend en intens. Intieme verhoudings ondersoek sy skreiend eerlik;
soms konfronterend, maar dikwels op soek na versoening.
In die laaste, meer bepeinsende gedeelte word die intens persoonlike getemper. Die
fokus verskuif na Tafelberg – ’n durende alomteenwoordigheid wat oor vier jaargetye
367

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waargeneem word; die onnaspeurlike getuie van verandering, maar ironies ook ’n
spieël van die self en persoonlike wanhoop.
Ondanks dié biografiese kontekstualisering is direk outobiografiese gedigte met byvoorbeeld
die digter se voorletters, plekname of datums skaars in hierdie bundel. In die humoristiese
“die kwiltdekenkoningin” (18 6 ), een van die “agt menopousale sonnette”, is daar een
verwysing na die spreker se ouderdom: “Op 52 is dit sekerlik te laat/ om te wil weet”. Die
datum onderaan die gedig, wat ook ’n skakel met die werklikheid is, dui op ’n koerantknipsel
van “Die Burger, 26 November 2002”. Indien Krog die gedig in daardie jaar geskryf het, sou
sy slegs 50 jaar oud gewees het. In die Brümmer-onderhoud vertel sy dat sy elke dag by die
skrywersoord in Switserland ’n gedig geskryf het – ná die indiening van die A change of
tongue-manuskrip in 2003. Volgens haar eie mededeling is hierdie gedig dan waarskynlik in
2003 of 2004 geskryf, wat dit wél outobiografies aan haar ouderdom koppel. Garman
(2009:356) bevestig ook dat dié bundel in die relatief kort skryftydperk van ses weke by die
oord geskryf is. Aan die een kant kon Krog ’n ruwe gedig geskryf het oor die knipsel ten tyde
van die publikasie daarvan in 2002 en later by die skrywersoord verwerk het. Aan die ander
kant is die keuse van “52” bloot ’n poëtiese beslissing ter wille van die klank (rym),
aangesien daar ’n duidelike metalinguale bewussyn in die gedig weerspieël word. Dié
bewussyn skakel indirek met die dig-ambag van die werklike skrywer. Die gekose
interpretasie of aanslag berus by die leser, maar daar is wel ’n outobiografiese dimensie hier
te bespeur – soos gesien in die skakel met Krog se ouderdom (52).
3.1 Huweliksliedere
Die outobiografiese onderneming tussen die digter en die leser is onmiskenbaar in die eerste
strofe in “huwelikslied 3” (44), waar outobiografiese inligting op direkte wyse met die digter
skakel. Die huwelikspaar is volgens die gedig dertig jaar getroud. Krog het in 1976 met John
Samuel getrou – presies dertig jaar voor die publikasie van hierdie vers. Waar hulle
aanvanklik twee aparte mense was, het hulle mettertyd verenig deur gedeelde ervarings: “na
dertig jaar, ruik ons hare dieselfde/ gorrel ons maagwande om dieselfde kos”. Alhoewel die
mens hier gereduseer word tot liggaamlike funksies, is daar ook teerheid in dié liefdesvers.
Krog se verweer dat haar familie wéét dat die gedigte nie op hulle gebaseer is nie, pas dus nie
in hierdie geval nie, aangesien haar eie outobiografiese gegewe presies ooreenstem met die
dertig jaar getroude lewe wat in die huwelikslied herdenk word.
’n Treffende patroonmatigheid in Krog se oeuvre kom hier aan bod, naamlik die herhaalde
huweliksliedere of -odes aan haar eggenoot. In Otters in bronslaai is daar “ballade vir ’n 5jarige
huwelik” (1981:46); in Gedigte 1989–1995 word daar in “verhonger” (1995a:30)
verwys na “man van my van agtien jaar”; en in Kleur kom nooit alleen nie is “liefdeswoord”
(2000a:63) ’n minsame verklaring vir ’n huwelik van 23 jaar. Al hierdie liefdesverse skakel
op direk outobiografiese wyse met die digter en haar lewensloop. Binne die outobiografiese
konteks word juis hierdie meervlakkige interpretasies sigbaar.
Die liefdestema word in Verweerskrif voortgesit met nog ’n huweliksgedig. Die
stermetaforiek in “huwelikslied 3” (44–5) sluit aan by Krog se Nederlandse
368

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Gedichtendagbundel, Waar ik jou word van 2009, met die insluiting van astrologiese terme
en beelde. In “5.” 7 is daar verskeie treffende sterrebeelde: “sterreskuim”, “swierende
sterrehope puin”, “sterre-speeksel”, “sterrestof”, “sterre tongblind/ sterre sterwend”. Vergelyk
met:
asof ons staan in ’n stoet van sterre
asof herfsbome die kleur van voetsole dra. (44)
Die liriese aard van dié reëls vind weerklank in Krog se vorige omgewingsverse, soos “’n
veeg rooigras so ver die oog kan lek” (1995a:68). Die “stoet” verwys nie alleen na die
Melkweg se magdom sterre nie, maar gekoppel met “herfsbome” in die volgende reël dui dit
op die dood: ’n begrafnisstoet en herfs, die seisoen gevolg deur winter (die koue
bestaanseinde). Die skakel tussen mens en “sterre” en mens en “herfsbome” wat verbind
word deur dieselfde kleur op hulle blare as menslike “voetsole”, is bevestigend van die skakel
tussen mens en natuur; mense as déél van die aarde. Dit word later in “5.” benadruk met “ons,
ja ons bestáán uit sterrestof”. Die digterlike besef, asook die swaarwigtigheid van ’n samesyn
van soveel dekades, vind neerslag in:
elke woord tussen ons wreek toegewyd
die lewende gewig van dertig jaar.
Viljoen is ook bewus van die outobiografiese aard van Krog se gedigte, asook die
moeilikheidsgraad van die gradering en bepaling van fiksionele en werklike elemente. Sy
voer aan:
Vanweë die konsensus dat daar ’n sterk ooreenkoms tussen die digter Krog en die
spreker in haar gedigte is, sal ek my dit op sommige punte veroorloof om na die
spreker in die gedigte te verwys as die “digter”. Dit impliseer nie dat ek die
ingewikkelde spel tussen feit en fiksie, wat ter sprake is by die skryf van poësie,
ontken nie. (Viljoen 2009b:199) 8
Ek bou voort op Viljoen se navorsing deur op die digterlike outobiografiese elemente te
fokus, waar sy meer op die liggaamlikheidsaspek konsentreer. Indien “huwelikslied 3”
nommer “2.” (45) as individuele gedig geïnterpreteer word, skakel die gegewens slegs op
indirekte wyse met die genoemde egpaar. Veral die reëls “verkeerd gespel en onduidelik
vertaal” is implisiete digterlike kommentaar. Terugskouend blyk dit dat Krog dikwels
huweliksliedere, -ballades of -odes skryf ter herdenking en verheerliking van die huwelik. Dit
is opvallend dat sy as vrou gereeld oor die instansie van die huwelik dig en in dié gevalle
haarself in verhouding tot haar eggenoot identifiseer. Hierdie “self” is egter een van vele wat
in Krog se gedigte aan die leser voorgehou word.
Die finansiële bekommernis van toekomstige pensionarisse blyk ook uit “2.” (45): “waar ons
oudword voorlê in wat ons besit/ en ons nie heeltemal weet waarvan ons gaan leef nie.” Krog
het al telkemale aangedui dat ’n digter nie ’n loopbaan van dig kan maak nie, want dit betaal
nie so goed soos prosa nie. Daarbenewens het sy in onderhoude meegedeel dat sy ander werk
doen, soos onderwys of vertaling, sodat sy tyd kan neem om te dig (in Britz 2000:6): “Dis
onmoontlik om te dig terwyl ek heeltyds werk. Maar ’n mens kan nie skryf sonder ’n
369

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
heeltydse werk nie en jy kan nie leef van gedigte skryf nie.” In ’n Ander tongval is daar ’n
gesprek, moontlik denkbeeldig, of geherkonstrueer uit die skrywer se geheue, tussen Dot
Serfontein (Krog se moeder) en haar dogter. Serfontein verwys na die verwaandheid van
skrywerskap wat daarop gegrond is dat mens nie afgesonder kan leef én ’n goeie skrywer kan
wees nie. Dié idee van inspirasie uit die gewone alledaagse lewe sluit aan by die
outobiografiese kontrak tussen skrywer en leser:
“Jy moet onthou om te kan skryf, om die wete te kan onderhou dat jy dink dit wat jy
te sê het is iets wat ander mense sal wil lees, verg ’n ego. En hoe groter jou talent, hoe
groter jou ego waarskynlik. Die kuns lê daarin om die ego te bestuur op so ’n manier
dat jy ’n gewone lewe kan lei. Anders waaroor skryf jy?” (Serfontein in Krog
2005:107)
Dié les sluit aan by ’n argument tussen moeder en dogter ’n rukkie voor die moontlike
publikasie van haar debuutbundel. Die jong Krog wil nie langer skoolgaan nie, want haar
passie is digkuns en sy meen sy kan niks verder by die skool leer nie. Haar moeder se verset
is onverbiddelik:
“Om te kan skryf moet jy eerstens ’n fokken lewe hê! […] As jy nou wil uitvrek as ’n
armbloedige karige skrywertjie, dan moet jy jou terugtrek in ’n donnerse ivoortoring
van skrywerskap en verwaandheid. ’n Mens het in die eerste plek ’n lewe om te lei.
Die skryf, as jy die moeite werd is, sal vanself kom. Jy moet eers lewe om te kan
skryf. ’n Talent wat gepamperlang word, vrek in homself.” (Serfontein in Krog
2005:142)
Dit is hierdie alledaagse lewe wat neerslag vind in Krog se oeuvre, van die eerste tot die
tiende digbundel. Krog dig oor elke onderwerp, iedere ervaring as vrou, moeder en digter. Sy
skram nie weg van aanvegbare kwessies nie, hetsy politiek, rasseverhoudings of die
verweerde vroueliggaam. Op McGrane (2006) se vraag oor taboe-onderwerpe in haar (Krog
se) oeuvre antwoord sy:
“I deeply believe that poetry can say everything. It complexified and deepened my
ability to love another human being; it opened me up to see injustice as if it was
underlined in red, to be aware of community, of being young etc. I also need to grow
old in poetry, to describe the sagging seams with affection, to find the words to love
someone that I have lived with for thirty years – not as symbols or metaphors, but as
blunt, untransformed body.” (Krog in McGrane 2006)
’n Noemenswaardige onthulling wat in Krog se betoog uitstaan, is haar erkenning van die
poëtiese uitdrukking van haar liefde vir haar eggenoot van dertig jaar. Dié gegewe skakel
netjies met “huwelikslied 3” (44–5) se outobiografiese aanduider (“dertig jaar”). Op indirekte
wyse skakel die ouerwordende egpaar in “huwelikslied 2” (25–6) ook met die digter en haar
eggenoot, maar dit handel bowenal oor die universele tema van liefde wat selfs die
doodsgrens oorbrug. Uit die digter se vroeëre werk blyk ’n magstryd tussen man en vrou,
maar hier te midde van die bewuswording van die mens se verganklikheid, is hulle eindelik
op gelyke voet: “dat ons een vlees en uiteindelik/ van kant tot wal mekaar se gelykes is:/ jy
sal doodgaan net soos ek” (26).
370

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die volgende afdeling verskuif die fokus van die egpaar na Krog se individuele ervaring
van haar liggaam te midde van die verouderingsproses.
3.2 Menopouse
’n Intens persoonlike perspektief op die menopouse, die liggaamlikeveranderingsproses wat
alle ouerwordende vroue deurmaak, vind neerslag in “agt menopousale sonnette”. Teen die
agtergrond van Krog se onderhoud met Brümmer (2006) dui die woedende emosies van die
spreker op die digter. In “sonnet van die warm gloede” (16) distansieer die spreker haar van
die aangeleentheid deur die gebruik van die voornaamwoorde “jou” en “jy” te gebruik in
plaas van “my” of “ek”. Dié woordkeuse beklemtoon ook die universele lot van vroue wat
deur menopouse gaan en terselfdertyd klink dit soos ’n opswiepende toespraak vir vroue om
nie gedwee die verouderende liggaam te aanvaar nie (“die fok weet dis genoeg”).
Die gedig lees sintakties nie vlot nie; die ritme word versteur deur leestekens op
buitengewone plekke wat lei tot onvoltooide reëls: “jou beendere bak buite hulleself jou
gesig./ verseng jou wange prut onthutsend voort en” (16). Dit blyk dat die digter die ritme
van die vers doelbewus ontspoor om te illustreer hoe dié liggaamsproses haar (en
waarskynlik ook ander vroue) se lewens versteur. Ten slotte word die spreker gedryf tot aksie
en in haar woede konfronteer sy selfs die dood: “aan sy strot pak jy die dood en ploeg/ sy
neus deur jou kaalgeplukte drooggebakte poes.”
Geskiedkundig het vroue hulle menopousale lot aanvaar, want daar was nie juis mediese
hulpmiddels beskikbaar nie. Mettertyd is daar egter vooruitgang op dié spesifieke gebied op
mediese terrein – vroue het nou meer opsies as vroeër. In “hormone replacement therapy”
(17) word een van die belangrikste vrouegesondheidsvraagstukke van die 21ste eeu geopper:
“om te hormoon/ of nie/ te hormoon nie” (17), met die ooglopende interteks hier Shakespeare
(1601) se Hamlet (derde bedryf, reël 1): “[t]o be, or not to be: that is the question.”
Die sprekende subjek vra haar moeder of sy ooit aan warm gloede gely het. Haar moeder se
praktiese antwoord beklemtoon die voormalige duisterheid rondom hierdie onderwerp: “‘my
kind as ek gesweet het/ het ek aangeneem dis van werk/ en dan gaan swem of sommer ’n
shower gevat’” (17).
Die polemiek rondom die menopouse-tema in Verweerskrif het grootliks te make met die
taboe op die onderwerp van die vroueliggaam se prosesse. Daar rus taboes op die hele
spektrum van vrugbaarheidstekens soos menstruasie en ovulasie tot tekens soos warm gloede,
wat dui op die einde van vrugbaarheid. Die samelewing het die afgelope paar dekades,
danksy die opkoms van die feminisme, die reëls van dekorum effens aangepas, maar daar rus
steeds merkbare taboes op hierdie onderwerpe. Daar word tradisioneel nie in gemengde
geselskap van mans en vroue gepraat oor menstruasie of menopouse nie. Selfs die verpakking
van sanitêre doekies en tampons is daarop gemik om onopvallend te wees. Ná jare van
emansipasie is daar konvensies (ongeskrewe gedragskodes) wat ’n vrou verhoed om in die
openbaar (wat nog te sê van in die digkuns!) haarself totaal uit te leef in en deur haar
liggaam; om selfs die intiemste besonderhede op gedrukte bladsye aan alle lesers, mans
371

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
inkluis, weer te gee. Dit het (in Afrikaans) ’n digbundel soos Krog s’n vereis, en die bohaai
wat dit ontketen het, om mense opnuut te laat besef hoe gemarginaliseerd die vrou in ons
samelewing steeds is. Soos Cixous (1989:116) tereg opmerk, die vrou kan haar liggaam deur
die skryfproses van die diktatoriale patriargie bevry: “Write your self: your body must make
itself heard.”
Die gedigtitel “namens myself” (19) vestig die leser se aandag op die digter-spreker wat as
verteenwoordiger van die self optree. Alhoewel dié vers deel van die “agt menopousale
sonnette” uitmaak wat in ’n mate universeel geïnterpreteer kan word, het die gegewens
betrekking op die digter se politieke agtergrond asook haar verganklikheidsbesef. Die gedig
open met die persoonlike “ek” wat nie meer polities aktief wil wees nie en beweeg dan
geleidelik na die “jy” wat bewus is van die naderende dood. Die verskuiwing in die
voornaamwoorde beklemtoon die spreker se verwydering van die onderwerp van
verganklikheid. Haar politieke betrokkenheid, wat deel van die outobiografiese “ek” se
verlede is, word met die besitlike voornaamwoord “my” geëien as haar eie ervaring. Die titel
“namens myself” eggo haar sentimente in “1995” (1995a:6–7): “ek staan vir niks/ ek skaar
my by nêrens.” Die soeke na “vergifnis” (19) herinner veral aan Country of my skull (2002),
en die identiteitsproblematiek van velkleur is veral sigbaar vanaf Lady Anne (2004):
namens niemand hoef ek meer verantwoording
te doen of om vergifnis te vra nie
niemand se gemarginaliseerde perspektief
hoef ek meer op tafel te plaas
of my in ander se vel te verbeel nie. (19)
Die digter distansieer haar van die subjek in “leave me a lonely began” (21–2), waarna sy
herhaaldelik verwys as “haar”. In hierdie geval is dit egter nie ’n skryftegniek nie. Die digter
is nie besig om bloot haar emosies op die subjek te projekteer nie (Nieuwoudt 2003:9). Die
insident waarop die gedig gebaseer is, het werklik gebeur (Brümmer 2006:13). Deur Krog se
mededeling word daar met die lees van die gedig ’n outobiografiese onderneming geaktiveer:
[…] toe skielik kyk hy
op en roep na agter: “coffeeshop’s
empty, we can close!” en sy besef: hy
sien haar nie. sy sit as niks (21)
Die outobiografiese subjek se navrante soeke na erkenning as vrou, maar selfs net as mens,
vind hierin neerslag: “hier waar niks bestaan wat meer erken dat/ sy ’n vrou is nie? niks wat
herken dat/ sy die koel gestalte van ’n mens dra” (21). Om die “gestalte van ’n mens [te] dra”
beklemtoon die spreker se ervaring van leegheid en onomkeerbare liggaamsverandering; ’n
mannekyn wat opgemaak moet word om herkenbaar as ’n vrou te wees, al is dit nie haar
natuurlike vorm nie. Die beeld van ’n rasper in die reëls “weerhou haar van haarself soos van
’n/ rasper” eggo die huishoudelike beelde in Otters in bronslaai, veral in “hoe en waarmee
oorleef mens dit?” (1981:39–40), waar die spreker se stem ’n “mengermalermixermincer”
illustreer. Die erotiek in “slaai” (1981:29), waarin die geslagsdaad suggestief beskryf word as
372

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
parallel aan die maak van ’n mengelslaai, sluit aan by die spreker se opmerking: “nooit sal
iemand weer/ begeerte van haar skouers skil” (22).
Die digter se ontnugterde siening van haar liggaam in “as vas los is” (23–4) eggo ook “hoe en
waarmee oorleef mens dit” (1981:39–40), maar in hierdie geval is die ondergrawing van die
spreker in en deur die uitbeelding van liggaamlike agteruitgang meer intens:
[…] haar duime krummel weg en weier
om bottels, krane, masturbasie oop
te draai. haar maag ’n skottel
in haar skoot en blou medaljes op haar dye.
haar knieë, as sy dan nou af móét kyk
krimp soos verlate pruime in
’n bak, haar vel is los van al haar vleis
– ’n saamgerilde kookmelkvel. (23)
Volgens Kristeva (1982) is “kookmelkvel”, as ’n algemene voorbeeld van voedselweersin,
een van die mees fundamentele vorme van abjeksie (in Viljoen 2009b:213). Dit is nie as
gevolg van higiëniese faktore nie, maar weens die fisieke aard daarvan. Die tekstuur wat so
dun soos sigaretpapier is, vind die meeste mense walglik. Dit is ook die geval in hierdie
gedig, waar die spreker vir haar eie vel gru.
Die spreker se erkenning dat haar duime onhandig is met krane oopdraai, lê die verband
tussen veroudering en verswakking, maar ook tussen die spreker en die digter, want Krog
vertel:
“Ja, dit wás die beroerte, en dan ág ... artritis. ’n Duim hiér wat nie wil werk nie, en jy
kom in ’n hotel en kan jy nie die kraan toedraai nie en dan moet jy aantrek en die
kelner onder gaan vra om tog sebliéf net vir jou die kraan toe te draai.” (Krog in
Brümmer 2006:13)
’n Verdere outobiografiese ooreenkoms tussen die gedig en die digter is haar veranderende
geaardheid van strydvegter op alle fronte na ’n meer inskiklike persoonlikheid:
van wanneer het haar bloed se impuls oor-
geslaan van “fokkof jy” na “versigtig nou”?
haar grensoorskreiding teruggeval
tot ’n halwe daggazol? [...] (24)
Krog druk die verlies van haar grensoorskrydingsvermoë (alhoewel hierdie digbundel steeds
van dié vermoë getuig) effe sinies in ’n onderhoud uit:
“As jy jonk is en jy vat dinge aan, word jy mos beskou as ’n rebel. Maar ’n ouvrou
wat dinge aanvat, is net ’n ou battle-axe, weet jy? Almal is geirriteerd [sic] met ’n ou
battle-axe. As sy haar mond oopmaak, wil mense dit toeskop. Dit maak dit ontsettend
moeilik waar jy dink jy ’n bydrae kan maak. Jy dink, ag, maar jy irriteer ook almal so.
Jy moet maar eerder jou bek hou en hoop jy gaan dood. […] ’n Ou vrou moet haar
373

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
plek ken, jong. Daar’s ’n réde hoekom ou vroue in boeke altyd óf stiefma’s is, óf nare
feë, óf hekse. Ek meen: Wát is ’n heks anders as ’n postmenopousale vrou?” (Krog in
Brümmer 2006:13)
Die satiriese opmerking waarin Krog ’n heks en ’n postmenopousale vrou aan mekaar
gelykstel, is beide humorisities, en ernstige sosiale kommentaar.
Die gedig “oggendtee” (27), waarin die spreker dankbaar verklaar: “na jare bloei sy weer”
skakel moontlik met die digter se menopousale omstandighede. Die gedig herinner aan die
eerste keer wat die digter op 33-jarige ouderdom by “besoek aan spesialis” (1985:35–6)
uitvind haar liggaamsprosesse is aan die verander: “pasiënt in pre-menopouse/ verdubbel
dosis estrogeen.”
3.3 Familie en gesinslewe
Die digter se drie kleinkinders, Anouk, Antjie en Jana, blyk die onderwerp te wees in
“Liedere vir die pasaangekomenes” (33–5), ’n drietal gedigte, waarskynlik
geleentheidsgedigte, oor pasgebore babas. In “by jou vertrek” (36) nommer “1.” en “2.”
vertrek ’n kleinkind saam met haar moeder na Israel: “as ons mekaar oor ’n jaar/ sien, praat/
jy slegs Hebreeus” (36). In dié gedig word daar verwys na Andries Samuel se dogter, Anouk,
wat saam met haar moeder in 2003 na Israel verhuis (Rautenbach 2011:5). Die tweede gedig
(“2.”) dui ook op dieselfde kleinkind, want die digter wil haar opraap uit haar “ouers/ se
slagveld” (37) en sy vertrek met die “oorwinnaar” (37). Die laaste twee aanhalings is
verwysings na Andries en sy vrou, Adi, se egskeiding. Gesamentlike toesig van Anouk is nie
toegestaan nie, want op daardie stadium is sy vrou reeds in die buiteland (Rautenbach
2011:5).
Die tweedelige “depressie” (40–1) handel oor Andries se swaar gemoedstoestand en sy
moeder se hartverskeurende pleidooi om haar kind weer gelukkig te sien:
[…] dat ek my in jou
plek sal gee dat ek die Here God self
uit die hemel sal pluk dat ek alles
alles sal prysgee om jou veilig
te bring in jou oë terug (40)
Indien die leser nie toegang gehad het tot hierdie kontekstualiserende inligting nie, sou
hierdie verse slegs op ’n universele vlak geresoneer het, maar met die toevoeging van die
agtergrondskennis bied dit die leser ’n dieper vlak van interpretasie. In 2006 was die
persoonlike inligting oor Andries se depressie egter nie openbare kennis nie, maar vandat dié
inligting wel in die media verskyn het, bied dit insae in voorheen duistere gedigte. Andries
erken dat sy depressie aanleiding gegee het tot sy digkuns: 9
“Ek het begin skryf omdat ek moes. So vyf, ses jaar gelede. Dit was ’n gesprek met
myself om aan die gang te kon bly. Om sin te maak van die gemors waarin my lewe
in daardie stadium was; my depressie wat my my huwelik en my dogtertjie gekos
het.” (Samuel in Rautenbach 2011:4)
374

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die melankoliese begeerte om ’n leeftyd op ’n ander wyse te herhaal, is ’n onderwerp wat by
lesers resoneer. In “ode vir ’n ander lewe” (38–9) smag die spreker na ’n ander bestaan op ’n
ander plek. Gedagtig daaraan dat dié verlange ’n algemeen-menslike wens is, veral wanneer
dit gepaardgaan met die agternaperspektief van middeljarige ouderdom, is daar egter bewyse
dat hierdie gedig op indirekte wyse met die digter se eie begeertes skakel. Sy skryf nie bloot
’n universeel toepaslike gedig nie, maar deur die outobiografiese aard daarvan word die
fiktiewe en feitelike grense opgehef. Die spreker wil “ander berge” (38) deur haar vensters
waarneem. Sy wil na haar geliefde verlang vanuit ’n ander ruimte en nie twyfel dat sy daardie
“verlange met vertroudheid bly verwar nie” (38). Dié verwysings skakel met die digter wat in
Kaapstad woon, asook haar verhouding van ’n paar dekades met haar eggenoot. Elf jaar
tevore het Krog in Relaas van ’n moord geskryf (1995b:59): “Iets soos walging kom in my op
en ’n smagting na ’n ander etos, ’n ander lewe, iets onbesmets.” Op daardie stadium was sy
midde-in ’n politieke draaikolk en was haar lewe grotendeels daarop gefokus om politieke
ongeregtighede reg te stel. In hierdie gedig is haar fokus nie meer die politiek nie, maar haar
gesin, veral haar kinders:
ek wil ’n ander kans hê om my liefde
in my kinders in te smee
(terwyl ek skryf, verskyn hulle gesigte
soos op ’n monitor): geliefde kind
ma wil hê dat jy moet weet (38)
Die spreker wat skryf, skakel vermoedelik direk met die digter, asook met haar kinders deur
die verwysings na hulle. In die Krog-oeuvre is daar verskeie gedigte wat die moeder se berou
uitlig omdat sy weens haar werk nie so gereeld as wat sy wou, tyd met haar kinders kon
deurbring nie (vgl. “ma sal laat wees”, 2004:73). Krog se besige skedule, weens
werksbetrokkenheid, het jare lank kosbare familietyd geëis:
“By die SAUK sou ek Sondae vroeg al koerante gaan koop het, en al die berigte
deurlees, en teen vyfuur die middag sou ek op kantoor wees om die week se program
te beplan en te werk aan my parlementsverslag. Dan sit ek in my kantoor en ek hoor
die klokke by St. George-katedraal lui en ek dink: ander mense het ’n Sondagaand. En
nou is Sondae salig. Nou kom die kinders vir middagete.” (Krog in Retief 2000:5)
Die outobiografiese ek is “moeg” vir haar “tekortskietende hande” en wil haar “papende
brein en snedige tong […] nie meer hê nie” (38). Dié liggaamsdele is van kardinale belang vir
’n digter en skakel nie slegs met Krog as digter en aktivis nie, maar is ook moontlik ’n
aanduiding van die beroerte se effek op haar liggaam (“papende brein”). Die verwysing na
“tekortskietende hande” eggo die digter se misnoeë in “familieresep?” (1981:37) waar sy
haarself vergelyk met haar indrukwekkende grootmoeder. Sy wonder, nieteenstaande haar
onhandigheid met die huishouding, of sy haar grootmoeder se goedkeuring sou wegdra: “sou
my maer verbroude hand/ haar tog vandag plesier verskaf het” (1981:37). Hierdie
intratekstuele spel in Krog se oeuvre (vgl. Taljard 2010) bring in herinnering die gesprek met
Murray la Vita, waarin sy hom vertel dat sy eenmaal vir Hugo Claus gevra het of hy as ’n ou
digter nog deur iemand beïnvloed word. Hy antwoord dat hy geweldig beïnvloed word deur
homsélf: “Want ek stéél so by myself!” (La Vita 2009:9).
375

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Soos Claus, herbesoek Krog sekere temas regdeur haar oeuvre, soos onder meer die liefdes-
en huishoudelike temas. Die digterlike temas in die Krog-oeuvre wat haar biologiese lyn volg
van jong dogter, eggenote, beroerte-oorlewende en ouer vrou met liefde vir haar eggenoot en
kinders, vind neerslag in die volgende gedig. Sy verklaar:
ek’s moeg geskuif van:
hoe bly jy jonk na hoe bly jy lewendig
van hoe bly jy lewendig na hoe het jy lief
van hoe het jy lief na hoe het jy ten goede lief
ek is sat om ’n leeftyd lank
’n ander lewe te moet hê (39)
Die laaste twee reëls, waarin die spreker haar ontevredenheid uitspreek met haar alewige
onvergenoegdheid met haar lewe, suggereer dat sy eindelik op die drumpel van ’n
versoenende insig kom: mens kan jou lewe slegs een keer leef, daarom is dit verkwisting van
kosbare tyd om aanhoudend te wens jou lewe was anders as wat dit is.
Indien hierdie gedig uitgebou sou word in prosavorm, sou dit in Engels ’n “oughtabiography”
heet – ’n term wat deur Chon Noriega gemunt is. Dié term benoem lewensnarratiewe wat
fokus op dade wat jy behoort te verrig het; in essensie ’n diskoers van leedwese en berou oor
wat kon gewees het (in Smith en Watson 2001:199). Op intertekstuele vlak is daar verskeie
digters wat hulle wensdenkery uitspreek oor hierdie tema – Robert Frost is een van hulle. In
“Birches” (Mountain interval 1916) verwoord hy die ideaal om vir ’n tydjie te ontvlug uit sy
aardse bestaan en met sy terugkeer sy lewe oor te leef. ’n Verdere aspek wat met Krog se
poësie ooreenstem, behalwe die hoop om ’n lewe te herleef, is die feit dat hy wil voortbestaan
op aarde; die regte plek om liefde te ervaar. Krog verklaar uitdruklik dat sy as “onthemelde”
(97) haar “hele aardse lieflikheid” (93) vir ewig wil uitleef; Frost versoek dat hy weer mag
terugkeer:
3.4 Beroerte
So was I once myself a swinger of birches.
And so I dream of going back to be.
It’s when I’m weary of considerations,
And life is too much like a pathless wood
[…]
I’d like to get away from earth awhile
And then come back to it and begin over.
May no fate willfully misunderstand me
And half grant what I wish and snatch me away
Not to return. Earth’s the right place for love:
I don’t know where it’s likely to go better. (1996:1128―9)
Krog se beroerte word verbeeld in die tweedelige “sagsif van die uurglas” (42–3). Tipografies
dui die twee kolomme op die bladsy op die gevolge van die beroerte op die spreker, waar
veral die linkerkant van haar liggaam geraak is:
376

die helfte van haarself is iemand
anders asof iemand anders
langs haar, ín haar staan soos
die brugkant van ’n neus (42)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die outobiografiese aanduiders wat terug te vinde is in ’n Ander tongval (2005) versterk die
feitelike waarde van die gedig. Daar is egter, soos reeds aangedui, ’n konstante spel tussen
feit en fiksie, asook eindelose genuanseerde grade tussenin hierdie twee pole. In die vers het
die spreker se linkerhand “greep/ verloor”. Inderdaad word die apoplektiese linkerhand
(2005:129) en die effek op die digter se vingers ook in ’n onderhoud met Brümmer (2006:13)
genoem. Die beeld van die “verlepte/ lelie” is ook terug te vinde in ’n Ander tongval
(2005:129): “Maar dis my hand, my linkerhand, my lomp afskeephand, wat ek wil uitlê en
salf met olie. Dit lê in my skoot soos ’n verlepte lelie. Ek raak liggies aan elke vervreemde
vinger – van my en ook nie van my nie.”
In die tweede gedig in “sagsif van die uurglas” word die oorsaak van die beroerte ondersoek:
was dit miskien ’n minuskule jellytot
wat in hormoon-verrykte bloed
die stresses op homself laat klot?
of kom dit uit ’n ander spergebied
as skilfers van ’n slagaarwand (43)
Hierdie redenasie word ook deur Krog geopper wanneer sy vertel dat daar volgens die dokter
twee soorte beroertes is: een wat deur ’n bloedklont veroorsaak word en die ander deur ’n aar
wat oorstroom (2005:129). Krog het pas na die publikasie van A change of tongue erken (in
Nieuwoudt 2003:9): “’n Outobiografie is dikwels fiksie. Die mens wat ’n outobiografie skryf,
dink gewoonlik daar kan maar gelieg word. Daarom is ’n biografie soms nodig om die
verdraaide feite van ’n outobiografie reg te stel.” In ’n mate is dit akkuraat, maar ’n
outobiografie moet per definisie ook gegrond wees op feite – al is daardie feite ook hoe min.
In Krog se geval is die beroerte-aanval ’n realiteit wat sy in haar prosa, poësie en onderhoude
bevestig. Opvallend is die dokter se kommentaar wat Krog in so ’n mate ontstel het dat dit in
sowel ’n Ander tongval (2005) as in ’n onderhoud neerslag vind (2005:128): “‘Ek verkies ’n
hartaanval of kanker bo beroerte,’ het die dokter gesê. ‘Jy kan herstel of doodgaan. Maar
beroerte verander ’n mens in wat jy nie was nie’” (vgl. “die helfte van haarself is iemand/
anders”, 42). In ’n onderhoud is die gegewe effe anders weergegee, waar die dokter slegs ’n
hartaanval en beroerte noem en nie kanker nie (in Brümmer 2006:13): “Ek is nogal ontsteld
omdat een van die dokters vir my gesê het as hy moes kies of sy ma ’n hartaanval of ’n
beroerte moet kry, dan kies hy ’n hartaanval.” Die waarskynlike oorsaak word aangedui as
“’n klein korreltjie sand” (43) op pad na die hart. Hierdie sandkorrel-beeld speel
intertekstueel mee met Ingrid Jonker se “Korreltjie sand” (2003:75): “Korreltjie klein is my
woord/ korreltjie niks is my dood.”
377

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die finale diagnose vir die biologiese aporema of strydvraag is dat “’n opperste klein ghwel”
teen ’n “swakplek in/ die sagteware gestuit het” (43). Die niksbeduidende ghwel staan ironies
in sy onbelangrikheid tot die lewensgevaarlike skade wat aangerig is. Die beskrywing van die
liggaam as “sagteware” skakel met die toepassing van liggaamsterme op rekenaaronderdele
soos die hardeskyf (geheue), prosesseerder (brein) en moederbord (breinstam) in ’n Ander
tongval (2005:151). Die insident waar Krog se hardeskyf onklaar raak en sy ál haar inligting
verloor, blyk een van die bydraende stresfaktore tot haar beroerte te wees. In die gedig is die
finale woord hieroor die verdraaiing van ’n bekende volksliedjie, wat vooruitwys na die knop
wat die digter in haar bors vind in die bundel se slotafdeling (78): “aai aai die witborskraai/
die lyf het teen haarself gedraai” (43).
Ná Krog se beroerte ervaar sy nuwe angste oor haar verweerde liggaam, en dit vind neerslag
in haar skryfkuns:
[...] bewus van hoeveel ek wat so behep is met vel, my lyf as gegewe aanvaar. Hoe ek
aanvaar dat dit sterk is en fiks en gesond. En nou draai my ore na binne om tekens op
te tel van verraad of swakheid. Ek hoor hoe my hart voorthamer en nuwe klonte na
my brein toe stuur. (2005:129)
3.5 Verweer: Aanduider van verganklikheid
Die digter se preokkupasie met die verganklike liggaam bereik ’n hoogtepunt in “Vier
seisoenale waarnemings van Tafelberg” (71–97). Die spreker se psigologiese stryd woed vir
26 bladsye – en dan kom sy uiteindelik maar tot die slotsom dat die mens nietig is. Die
outobiografiese kode in hierdie epiese vers is onbetwisbaar. Op ’n stilistiese vlak is die
dagboekinskrywings reeds kenmerkend van die outobiografiese genre. Op ’n inhoudelike
vlak is daar ook talle verwysings na Krog die digter wat hier aan die woord is. Dit is bekend
dat die digter in Oranjezicht woonagtig is (sien Krog-profiel op LitNet2008):
“Ek sal myself altyd as ’n refugee van die Vrystaat beskou, maar hoe ouer ’n mens
word, hoe meer het jy behoefte aan iets meer milds, iets sagters. En Kaapstad is dit vir
my. Die mistigheid lê sagter teen die middeljarige wang, die berg troostender op die
oog. Ek kan nie meer daarsonder nie.” (Terblanche 2008)
Die dagboekformaat van die gedig is ’n sterk aanduiding dat dit haar digterlike joernaal
voorstel. In die tradisionele sin is dagboekskrywery ’n wyse om deur emosionele kwessies te
werk. In dié gedig verwerk die outobiografiese ek ’n spektrum gevoelens van droefheid en
angs tot woede en afsku. Hambidge (2006a:6) merk tereg op dat die “digterlike
dagboekinskrywings […] nie ’n jaartal bevat nie om sodoende die universaliteit te benadruk”.
Die tema van verganklikheid sluit by die universaliteit van die vers aan wanneer die “fokken
ewigheid” van die berg teenoor die spreker se “ménse-tyd” (91) gestel word. Die gevreesde
“sterflikheid” (78) word vir die eerste keer genoem nadat die spreker ’n knop in haar bors
vind (78) wat haar angs oor die moontlikheid van kanker aktiveer. Die verwysings na “kabel-
/ kar-kanker” (75), wat aansluit by die kabelkarstasie op die omslag, en “daar waar die
mammogram/ sy swartste stolsel wys” (79), intensiveer die waarskynlikheid van ’n
kwaadaardige gewas. Dié gegewens skakel outobiografies met kommentaar wat Krog in ’n
378

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
onderhoud lewer (in Brümmer 2006:13): “Jy moet jou borste elke dag ondersoek, jy moet
kyk is daar knoppe? Dis eintlik juis ’n aggressie. Juis in dié stadium dat jy wíl los raak en
gáán los raak van jou liggaam, eis dit skielik soveel aandag van jou.”
Die liggaam, veral in hierdie digbundel, is die spil waarom die verse draai. Die spreker
verklaar: “ek/ het ’n liggaam, daarom is ek” (81). Dit is ’n toespeling op die bekende
Cartesiaanse stelling: “Je pense, donc je suis” (“Ek dink, daarom is ek”), wat fokus op die
geestelike en nie die fisieke nie (Descartes 10 1996). Die spreker, daarenteen, se bestaan is
totaal afhanklik van ’n funksionele liggaam, waarsonder sy sal vergaan:
jou teenwoordigheid gaan
een oggend soos stof van ’n boekrak
gevee word. sonder lig-
gaam oorleef jy nêrens nie […] (82)
Die spesiale waardering wat skrywers vir boekrakke het, is terug te vinde in Lady Anne se
“op ’n dag voel my man ek verdien” (2004:69). In hierdie gedig bou haar eggenoot vir haar
’n groter boekrak vir al haar gunstelingdigters. Daar is verskeie kunsteoretiese elemente in
“Vier seisoenale waarnemings van Tafelberg” wat die outobiografiese pakt met die leser
versterk, soos “my pols dreun van gedigte” (88), “versreëls” (94) en selfs ’n strofe wat
volledig aan dié aspek gewy word:
etter die gebarste oordrom van die gedig
en word woord vir woord dower. skryf
[…]
vandag. vertaal die skryf in ’n klok beierend
van skadu tot skadu deur die nek van ’n strofe
en skryf hoe die liggaam bestaan […] (94)
Die verweer van die liggaam tas egter selfs die gepersonifieerde gedig aan, waar daar op
abjekte wyse geskryf word oor die “etter” wat uit “die gebarste oordrom van die gedig” loop.
Die skryfproses is metafories die skryf van die ouerwordende liggaam in taal en herinner nie
slegs aan feministiese teorieë wat met liggaamlikheid verband hou soos dié van Cixous
(1997, 1989) en Grosz (1994) nie, maar ook aan die titel van Jeanette Winterson se roman,
Written on the body (1994). Nel (2008:64) merk op dat Krog deur die “metaforiese hertoeeiening
van taal” ook die “teks as metafoor van die liggaam herwin het”.
Die outobiografiese “ek”, wat in genuanseerde grade met sommige van Krog se verskeie
selwe ooreenstem, verwoord eindelik waarom sy toornig is:
[…] ek’s beneweld
van woede oor ek net
eenmaal leef, oor ek in die ganse
ewigheid net nóú leef
oor ek nou eers begin leef, oor ek
hierdie hele aardse
lieflikheid net een maal met hierdie
379

liggaam be-leef, oor my
liggaam so voor alles tot niet gaan (93)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In haar woede oor die ouer mens se veronderstelde gelate aanvaarding van die naderende
dood, sluit sy intertekstueel aan by Dylan Thomas se “Do not go gentle into that good night”
(1996:1465–6):
Do not go gentle into that good night,
Old age should burn and rave at close of day;
Rage, rage against the dying of the light.
Indien Krog opsetlik die gedig “Vier seisoenale waarnemings van Tafelberg” (71–97) wou
aanpas om te sorg dat dit wydverspreide aanklank vind by lesers, sou sy beter gevaar het deur
nié afvallige uitsprake te maak nie: “fokkol. ek voel fokkol/ vir die hiernamaals” (80).
Inteendeel, met ’n grotendeels Christelike Afrikaanse bevolking ontstig dié lewensbeskouing
waarskynlik meer lesers as wat dit bekoor. Uit hierdie voorbeeld kan dus afgelei word dat
Krog in haar digkuns op religieuse vlak ook taboes deurbreek en terselfdertyd ’n
outobiografiese dimensie vertoon. Dit handel nie hier slegs oor die biologiese lyn van die
digter se lewe wat weerspieël word in die gegewens nie, maar oor die oorweging om ’n
uitdagende stelling te maak, in weerwil van die gevolge vir die breër leserspubliek. Krog se
taboe-deurbreking op godsdienstige vlak sluit aan by die Kristeviaanse teorie van abjeksie.
Godsdienstige strukture, soos Kristeva merk, gaan altyd gepaard met abjeksie (2002:242). Sy
noem dat abjeksie in hierdie geval voortduur as uitsluiting of taboe:
Abjection persists as exclusion or taboo (dietary or other) in monotheistic religions
[…], but drifts over to more “secondary” forms such as transgression (of the Law)
within the same monotheistic economy. It finally encounters, with Christian sin, a
dialectic elaboration, as it becomes integrated in the Christian Word as a threatening
otherness – but always namable, always totalizable. (Kristeva 2002:243)
Krog se antigelowige uitspraak dat sy “fokkol” vir die “hiernamaals” voel, kan gelees word
as aansluitend by Kristeva se idees oor die oortreding van die Wet – “transgression (of the
Law)” – asook beskou word as ’n Christelike sonde. Dit maak nie saak of Krog werklik glo in
’n hemel of hel nie, maar dat daar waarskynlik lesers was wat dié uitspraak as abjek sou
ervaar.
Die gebruik van die persoonlike “ek” blyk in dié geval ook niks te make te hê met
universaliteit nie. Dit word ook nie ingespan as een van die “middele”, sodat die leser “saam
met die skrywer kwesbaar” voel, nie (Krog in Nieuwoudt 2003:9). Die persoonlike
voornaamwoord “ek” word gebruik omdat dit regstreeks skakel met die digter se mening en
ervaring van die situasie waarin sy haar bevind. Dit skakel ook met die funksie van die
outobiografie, in hierdie geval die dagboek, om ’n uitlaatklep vir sterk emosies te wees om
sodoende deur ’n mens se probleme te werk – dit bied perspektief en is terapeuties.
Al word hierdie vers outobiografies gelees, is dit geensins ’n uitgemaakte saak dat die digter
enigsins ongelowig is nie. ’n Dagboekinskrywing of ’n gedig is ’n momentopname van ’n
ervaring, gebeurtenis of emosie.
380

4. Kunsteoretiese bewussyn
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die openingsgedig, “huwelikslied 1” (9), skakel indirek, soos die ander huweliksliedere, met
die Krog-egpaar. In hierdie geval is die liefde tussen die minnaars reeds van geboorte af
bestem: “sedert/ geboorte is hulle gesigte al na mekaar toe gedraai”, wat skakel met die
jeugliefde tussen die digter en John Samuel. 11
Die poëtiese bewussyn van klanke, herhaling en alliterasie, skakel op ’n direkter wyse met
die digter. Haar verkenning van die “woord” sluit aan by grammaties-ondersoekende verse
soos “liefdeswoord” (2000a:63): “liefde is so ’n dun woord”. Die stamverwante woorde
“liefde” en “lieflik” word op sintaktiese vlak met mekaar verbind:
lieflik is die woord wat waterwit wakker word
lieflik is die woord wat tersluiks aan die slaap val
lieflik is die geluid waarin hulle saam is as “ek” en “jy”
loflik is die woord “ons” (9)
Opvallend is die herhaling van “lieflik” met die verrassende gebruik van “loflik” aan die slot.
Nie slegs roep Krog die orale tradisie op in parallelismes, soos in Kleur kom nooit alleen nie,
maar die alliterasie van die l-klank dra by tot die musikaliteit van die strofe. Benewens
alliterasie en herhaling getuig die sintaktiese patroonvorming van Krog se poëtiese bewussyn.
Die eerste reël waarin die “woord […] waterwit wakker word” eggo die onvergeetlike
openingsreël van “digter wordende” (2000a:65): “om op ’n oggend wakker te word binne-in
klank”. Die “ek” en “jy”-konstruksie is ’n vooruitwysing na Waar ik jou word (2009) se
liefdesverse rondom dié intiem geskakelde voornaamwoordpaar.
In “sedert” (10–1) word die digterlike bewussyn geaktiveer deur die verwysing na “tong”,
asook die woordspeling op taal/vertaal: “sedert/ ons die pad begin loop/ het word ons saans
donker/ van tong en vertaal ons ontbinding” (11). Die verwysing na ontbinding skakel met
die bundelmetafoor van verwering van onder meer die liggaam. Die suggestie dat die
geliefdes die ouderdom aan eie lyf begin ervaar, skakel met die digter se eie
liefdesverhouding. Die prominente tydsbesef by die spreker wat beklemtoon word deur die
refrein “sedert ons die pad begin loop het”, is ook sigbaar in die verbinding tussen blomme en
die liggaam: “die jasmyne diep uit/ hul slagare begin/ geur” (10). Buiten die fisieke voorkoms
van die jasmyn, dui “slagare” implisiet op die naderende dood, asook paradoksaal op lewe: ’n
beskadigde slagaar kan noodlottig wees. Dit is ook gepas dat die jasmynbeeld in hierdie vers
betrekking het op die tydsverloop van ’n liefdesverhouding, want 37 jaar voor dié publikasie
het ’n 17-jarige Krog gedig oor die versoenende aard van die jasmyn in “ek bou vir ons ’n
land”: “Waar ons snags met kitare sing/ en vir mekaar wit jasmyne bring.”
Twee van die “agt menopousale sonnette” wat ’n kunsteoretiese bewussyn illustreer, is
“vertrekkende” (15) en “God, Die Dood” (20). In “vertrekkende” word die ongemaklike
afskeid tussen moeder en kind beskryf waarin die ouer haar gevoelens probeer uitdruk, maar
telkens faal: “na elke vertrek beraam ek taal./ om te verduidelik. hoe om volgende keer.” Dit
381

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
is van belang dat ’n digter wroeg om haar in woorde uit te druk. Die punte bied ’n
oudiovisuele voorstelling van die hortende interaksie tussen ouer en kind.
In “God, Die Dood” (20) word die letterkundige diskoers van sogenaamde “Belangrike
Temas” geïroniseer. Die digter lewer metatekstuele kommentaar op haar bundel wat
terselfdertyd die outobiografiese pakt tussen digter en leser uitlig. Die gebruik van hoofletters
vir pertinente onderwerpe teenoor kleinletters by die spelling van die onbelangrike temas lig
’n verdere ironie uit. In die eerste strofe staan die twee groepe temas teenoor mekaar, maar
met die eerste lees blyk al die temas van belang te wees, tot die verrassende slotwoord “nie”:
God, Die Dood, Liefde, Eensaamheid, Die Mens
is Belangrike Temas
menstruasie, geboorte, menopouse, puberteit
die huwelik – nie.
Soos die digter tereg opmerk, “lê die verskrikking juis” in die ervaring van ’n liggaam wat
disintegreer. Die gebruik van die woord “verskrikking” is nie toevallig nie. Dit roep by die
leser die gruwels van die gelyknamige “toiletgedig” in Kleur kom nooit alleen nie op. Dié
skakel tussen die verskriklike episode van ontlasting in Noord-Afrika en die verouderende
liggaam beklemtoon die digter se gelykstelling in afgryse van hierdie twee gebeurtenisse.
Hieruit blyk haar geweldige kwellinge rondom die liggaam en liggaamlike funksies. Die
ontbinding van die liggaam en ontlasting is twee primêre voorbeelde van Kristeva se teorie
van abjeksie. Vir haar is dit veral die liggaamlike disintegrasie wat lei tot die dood, dus ’n
“lyk” wat haar laat ril:
[R]efuse and corpses show me what I permanently thrust aside in order to live. These
body fluids, this defilement, this shit are what life withstands, hardly and with
difficulty, on the part of death. There, I am at the border of my condition as a living
being. My body extricates itself, as being alive, from that border. Such wastes drop so
that I might live, until, from loss to loss, nothing remains in me and my entire body
falls beyond the limit – cadere, cadaver. If dung signifies the other side of the border,
the place where I am not and which permits me to be, the corpse, the most sickening
of wastes, is a border that has encroached upon everything. It is no longer I who
expel, “I” is expelled. (Kristeva 2002:231; my beklemtoning)
Kristeva se afsku vir die lyk (simbolies van die dood) sluit aan by Krog se problematiek met
die agteruitgaan van die liggaam – agteruitgang en ouderdom wat dui op ’n naderende dood.
Kontrasterend is dit egter ook die liggaamlike vloeistowwe, afskeidings en ontlasting wat,
volgens Kristeva, weerstand bied teen die dood. Solank as wat dié liggaamlike prosesse
funksioneer, is die liggaam steeds anderkant die grens van die dood. In “verskrikking”
(2000a:93–6) is dit juis die onvermoë om te ontlas, wat aansluit by vaginale atrofie in
Verweerskrif, wat die digter die meeste kwel. Dit is nie dat sy gru vir haar liggaamlike
prosesse of hulle as abjek ervaar nie, maar die vrees dat sy nader beweeg aan die finale grens
tussen lewe en dood. Kristeva het gelyk: bevryding is in die liggaam: “My body extricates
itself, as being alive, from that border” (2002:231).
382

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Krog noem die ergernisse van die ouerwordende liggaam, die opdroging van vaginale
vloeistowwe en verlies oor blaasbeheer, by name ”vaginale atrofie en inkontinensie”, of die
moontlikheid van ’n hartaanval soos ’n “lem wat deur jou hart klief”. Die digter lewer
spitsvondige kommentaar oor die aard van die digkuns in die laaste strofe:
om van die ouerwordende lyf na Die Dood
te spring, word al hoe meer ’n cop-out ding.
Die teenstelling van die tradisioneel belangrikste tema “Die Dood” met die Engelse
spreektaal “cop-out” is treffend. Die enumerasie van tradisionele onderwerpe word op
metonimiese taalvlak tot poëtiese temas verhef. Die digter voeg egter haar eie belangrike
temas tot hierdie histories belangrike lys toe – almal met betrekking tot die vrou en sommiges
uitsluitlik gerig op die vrou se liggaamlike ervaring. Hierdie twee lyste staan in opposisie met
betrekking tot mekaar, want die eerste lys is die aanvaarbare temas van digterlike dekorum en
die meerderheid van die tweede lys oorskry die poëtiese grense wat deur die eerste lys
daargestel word. Die vrou se posisie in die digterlike oeuvre, veral in die vrye keuse van
pertinente feministiese onderwerpe, word deur hierdie vers bevestig.
Krog is deur haar hele oeuvre, veral in Verweerskrif, akuut bewus van die naderende dood.
Dit is dus ironies dat sy effe spottend in “God, Die Dood” (20) skryf oor die dood as een van
die tradisioneel belangrike temas saam met God, die mens, eensaamheid en liefde, teenoor
die skynbaar onbelangrike vroulike temas van puberteit, menstruasie, geboorte, die huwelik
en menopouse. Voor Krog die grense van digterlike dekorum begin toets het, het sy reeds as
17-jarige haar doodsangste verwoord (“Blare” 1982/1970:13): “Roer jou voete deur die droë
blare […]/ want ruik jy die winter?/ hoor jy die ouderdom/ sien jy die rou roep van alles wat
sterf?”.
In ’n tematies verwante gedig, “hoe sê mens dit” (28–9), kom ouderdom en die dood weer
eens onder die loep as poëtiese onderwerpe:
[…] hoe verset mens
jou teen die gemaklike uitweg wat oudword bloot
tot metafoor van die dood verstom? hoe en waarmee
verwerf ’n mens die woordeskat van ouderdom? (29)
Die digter wroeg met die taalvermoë om haar geliefde se ouerwordende liggaam te beskryf.
Dit sou elementêr wees om bloot metafories oor oudword te praat in terme van die dood,
maar dan sou dit, soos die digter vroeër opmerk, ’n “cop-out” (20) wees. Daar is ook ’n eggo
in “hoe en waarmee/ verwerf mens” van die destydse huislike poësie van die digter-moeder
wat spook om al die fasette van haar lewe te balanseer in “hoe en waarmee oorleef mens dit”
(1981:39–40).
Die gedig “hoe sê mens dit” (28–9) skakel indirek met die digter se lewe, nie net ten opsigte
van die metalinguale bewussyn nie, maar ook deur die ouer egpaar wat hier ter sprake kom.
Dit is veral opvallend in die verwysing na die eggenoot se “berugte blou oë” wat soos ’n
383

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
leitmotief regdeur die Krog-oeuvre manifesteer (“servetblou oë”, 1981:29; “sy oë verblou
laaste”, 2000a:71). Die verwysings na sy “jong harde beneukte jagsheid” en dat hy nie
“langer [uit haar wil] voorteel nie” herinner ook aan vorige gedigte oor dié egpaar. Die digter
se onvermoë om haarself spontaan en ten volle uit te druk in taal oor die ouerwordende
proses blyk hoofsaaklik te lê in haar liefde vir haar eggenoot:
ek weet werklik nie hoe om dit te sê nie
jou deurwinterde kortgeknipte baard is dalk
te ná, te téén my vir taal, te grys van grint
ek weet werklik nie hoe om jou ouerwordende lyf te sê
sonder die woorde “verlies” of “fataal” nie, ek weet nie
ek weet nie waarom die woord “plooie” so banaal klink nie
ek weet nie hoe ouerword moet klink in taal nie (28)
Indien sy moet terugval op die banaliteit van “plooie” of die suggestie van ’n naderende dood
in “verlies” en “fataal”, dan bly sy liewer radeloos oor dié onderwerp. In die proses van
uitspraak sal die implisiete beëindiging van hulle samesyn ’n tasbare realiteit word.
Hier is die aporisma of moeilik oplosbare vraagstuk op watter wyse daar gedig kan word oor
die verganklike liggaam sonder om te dig oor verganklikheid. Die digter se magteloosheid
oor dié vraagstuk word beklemtoon deur die herhaalde frase “ek weet nie”. Haar soeke na die
taal om die ouerwordende liggaam te beskryf herinner aan haar gebrek aan woorde vir die
kliplandskap van die Richtersveld in “narratief van klip” (2000a:19–21). In daardie situasie
was Krog se onvermoë gesetel in haar weersin vir die onestetiese klipperige omgewing (in
Wasserman 2000:4): “Die landskap was aanvanklik vir my ongelooflik lelik ek kon nie
daarin opereer nie”. Eers ná sy ’n woordeskat gevind het om die klippe te beskryf, kon sy die
prag van die landskap waardeer. Dit is moontlik dat die digter haar liggaam beoordeel soos sy
aanvanklik die Richtersveld aanskou het – met ’n mate van afkeer.
Die digter se afsku van die oudwordingsproses is veral opsigtelik in die vermaaklike
spreekvers “Manifes van ’n Ouma” (30–2), waarin sy wrewelrig reageer op ’n oënskynlik
onskuldige vraag: “‘Hoe voel dit om Ouma/ te wees?’”. Sy open haar betoog met die taboedeurbrekende,
skokkende kommentaar: “‘Lekker oud dankie?’ of ‘Ek kry nie meer piel oor
my lippe nie?’”. Van hier draai sy die stereotipiese opvatting, of liewer wanopvatting, van
oumaskap onderstebo. Sy spoor die etimologie van die woord ouma na, asook die assosiasies
wat dié term by mense oproep. Outobiografies skakel die ontketende woede (“die moer/ in
maak”) met haar eie status as grootmoeder van drie kleinkinders op 53 (Verweerskrif is in
Maart 2006 gepubliseer) en die geboorte van haar eersteling, Andries, toe sy 23 was:
Belangriker is dalk die vraag
waarom ’n vraag soos dié my so die moer
in maak? Ly ek aan ydelheid of skaam ek my
vir my vroeë telingsvermoë? … Maar deep down
weet ek eintlik: dit lê in die woord “ouma”.
“Ouma” het so ’n poefklank, klink so mollerig
so half bollerig, dit mompel so poesloos, so tandeloos
384

innensmonds dat dit jou neus vir ouma-bashing
wawyd oopruk […] (30)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die digter se metalinguale bewussyn van die woord ouma is treffend in haar uitbeelding
daarvan met die stereotipiese bolla en valstande. Haar gebelgdheid met dié benaming is egter
deurentyd sigbaar.
Krog is bekend vir haar vermoë om haar toorn in haar digkuns uit te woed. Sy het eens
hieroor in ’n onderhoud (in Britz 2000:6) opgemerk:
“Ek vind gedigte wat rustig ryp gedruk word in ’n studeerkamer verdag. Iets moet jou
dryf om te skryf. Dit moet jou só dryf dat jy niks anders wil doen nie. Dit impliseer
verset, ’n soort waansinnigheid wat móét uit. Dit wil nie sê my gedigte is waansinnig
nie.
“Ek skryf ook dit wat ek nêrens vind nie en tog graag wil lees. Maar dit wat jy as
skrywer te sê het, moet met ander resoneer.”
Krog besef egter dat dit gevaarlik is “om aspris omstrede te wees” en dat sy ’n risiko met dié
digbundel neem, want “sy’t besef haar verweer is nie noodwendig iets waaroor haar getroue
ondersteuners wou lees nie” (Brümmer 2006:13).
Tog staan die outobiografiese aard van Krog se poësie en prosa voorop, al verdraai sy
sporadies feite en gebruik skryftegnieke soos die persoonlike ek-spreker om dit meer
universeel toepaslik te maak:
5. Ten slotte
“Dit is heeltemal useless om só te werk dat ander hul nie met my werk kan
identifiseer nie. Jy gebruik middele om die leser toegang te gee tot wat jy skryf. Een
daarvan is die gebruik van die woord 'ek' om ’n storie te vertel. Dit help die leser om
saam met die skrywer kwesbaar te voel.” (In Nieuwoudt 2003:9)
Ondanks die grondige biografiese en outobiografiese kontekstualisering deur Krog se
mededelings in onderhoude, asook die biologiese inligting wat oor haar ouderdom, beroerte
en menopouse bekend is, is daar min gedigte in Verweerskrif wat op direkte wyse met die
digter skakel, soos byvoorbeeld die eerste gedig in “huwelikslied 3” (44). Daar is selde
datums ingesluit, behalwe by “die kwiltdekenkoningin” (18) en by die dagboekinskrywings
in die laaste afdeling. Die weglating van die jaartal wysig egter die dagboekaantekeninge van
direk tot indirek outobiografiese verse. Dié notulering strek ook oor ’n jaar (vier seisoene),
terwyl die onderhoudende narratief en die inligting oor hierdie digbundel se oënskynlik ses
week lange skryfperiode die direk outobiografiese aard daarvan ondergrawe. Direk
outobiografiese dagboekinskrywings van die tradisionele aard word daagliks opgeteken, wat
duidelik nie hier die geval is nie.
385

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die digter Carol Frost se opmerking oor haar beweegredes vir gedigte skryf sluit aan by die
outobiografiese spel in dié genre: “I think I write poetry because it doesn’t say all that it
means. There are surely other reasons, too, but my sense that poetry is based on an
imaginative (and partial) perception of essentials is at the heart” (2001:162).
Sommige digters wil ’n nalatenskap in hulle verse laat. Hiervoor is universaliteit nodig. Daar
moet besin word oor die gebruik van voornaamwoorde om aanklank te vind by die leser, of
die moontlikheid dat ’n voornaamwoord soos “ek” die aandag van die gedig sal aftrek en op
die digter sal vestig. Die gebruik van voornaamwoorde soos “hy” en “sy” wat bepalend van
gender is, het ook vir lesers sekere kulturele en persoonlike konnotasies. Dit is voorwaar ’n
verwikkelde taak om die digterlike konstruksie van die digter te skei. In plaas daarvan om
verse slegs in die binêre opposisie van outobiografies of nie-outobiografies te lees, moet daar
ook gekyk word na die direkte verbinding tot die digter, of die indirekte skakels met die
digter, of selfs na die grade van outobiografiese verwysings in tematies-universele verse. Die
outobiografiese onderneming tussen die digter en die leser word direk aangespreek in die
talle verwysings uit Krog se outobiografie, ’n Ander tongval,en die verse in hierdie
digbundel. Hierdie twee tekste kan aanvullend gelees word in ’n poging om die gedigte te
ontsluit.
Met die publikasie van Verweerskrif, asook die Engelse weergawe Body bereft, bevestig Krog
haar posisie as relevante, grensverskuiwende digter. Dié taboe-deurbrekende bundel vestig
die aandag opnuut op die ouerwordende vroueliggaam in ’n samelewing wat behep is met die
media se voorstelling van skoonheid: anoreksies-maer jong vroue. Verweerskrif, met bykans
die hele menslike spektrum van emosies as tematiek, is ’n waardige wenner van die
Proteapoësie-prys (2007). Dit is ’n bundel wat selfs meer merkwaardig vertoon weens die
relatief kort skryftydperk daarvan – ses weke (Garman 2009:356).
Die omslag is ’n vooruitwysing na die belangrike rol wat temas soos seksualiteit,
geslagtelikheid en liggaamlikheid in dié digbundel speel. Op Krog se kenmerkend
onverskrokke wyse word daar ingegaan op verskeie “taboe” temas, soos menopouse en die
ouer vrou se seksualiteit. Die menopousale verwysings herinner aan die ovulasiekaart in die
verwikkelde Lady Anne, wat deur baie steeds as ’n hoogtepunt in die Afrikaanse poësie
beskou word. Hambidge (2009) het gelyk: “En al beleef ons die ‘onbehoorlike’ en die
‘skokkende’ moet ons die vele registers van hierdie vrou se digkuns bewonder.” As digter dig
sy sonder perke en “fensie” leestekens oor die lewe en alles wat dit behels.
Die onmiskenbare outobiografiese kode in Verweerskrif is waarskynlik een van die hoofredes
waarom dié bundel se “taboe” temas hewige kritiek ontlok. Dit is egter futiel om die lewe te
sensor deur slegs gekose lewensgebeure te ervaar. Insgelyks kan ’n digter wat poog om die
realiteit van menswees te weerspieël, dus nie kieskeurig wees oor “korrekte” of “sosiaal
aanvaarbare” temas nie. Die digter se uitspraak: “ek/ het ’n liggaam, daarom is ek” (81)
beklemtoon die prominente rol van liggaamlikheid in identiteitsvorming en as
bestaansbewys. ’n Bestaan en identiteit wat nou skakel met die liggaam; ’n tema wat Krog
menigmaal deur haar poëtiese oeuvre vernuwe. In Verweerskrif slaag Krog in Chawaf
386

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(1980:177) se doelstelling om die liggaam deur die skryfproses te artikuleer en sodoende
liggaam en teks met mekaar te versoen.
Bibliografie
Belsey, C. en J. Moore (reds.). 1989. The feminist reader: Essays in gender and the politics of
literary criticism. Houndmills, Basingstoke, Hampshire, Londen: Macmillan Education Ltd.
Beukes, M. 2011. Ikonisering van liggaamsverval met spesifieke verwysing na Antjie Krog
se bundel Verweerskrif. Stilet, 23(1):1–17.
Botha, M.E. 2011. Die outobiografiese kode in Antjie Krog se poëtiese oeuvre.
Ongepubliseerde DLitt-proefskrif, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.
Botha, W. (red.). 2009. Elektroniese WAT: Woordeboek van die Afrikaanse taal (A –
R). Stellenbosch: Buro van die WAT.
Britz, E. 2000. Proses van heelword belangrik in Krog-werk. Politiek nie meer oorheersend.
Die Volksblad, 23 Oktober, bl. 6.
Brümmer, W. 2006. Krog: “Met hierdie liggaam is ek”. Die Burger, 2 Junie, bl. 13.
Chawaf, C. 1980. Linguistic flesh. Vertaal deur Y. Rochette-Ozzello. In De Courtivron en
Marks (reds.) 1980.
Cilliers, C. 2006. Ontroerend en beeldryk, maar nie Krog se beste. Die Burger, 24 April, bl.
9.
Cixous, H. 1989 [1986]. Sorties: Out and out: Attacks/ways out/forays. In Belsey en Moore
(reds.) 1989.
—. 1997 [1975]. The laugh of the Medusa. In Warhol en Price Herndl (reds.) 1997.
Dawes, N. 2006. Fear and loathing. Mail & Guardian Online.
http://www.chico.mweb.co.za/art/2006/2006mar/060330-krog.html (6 November 2007
geraadpleeg).
De Courtivron, I. en E. Marks (reds.). 1980. New French feminisms: An anthology. Amherst:
University of Massachusetts Press.
Descartes, R. 1996. Discourse on method; and, Meditations on first philosophy. In Weissman
en Bluhm (reds.) 1996.
Elsen, A.E. 1963. Rodin. New York: Doubleday.
387

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Esterhuizen, L. 2009. ’n Sterk letterkunde bestaan nie in fluff nie. Versindaba.
http://versindaba.co.za/2009/05/23/onderhoud-antjie-krog (8 Junie 2009 geraadpleeg).
Ferguson, M., M.J. Salter en J. Stallworthy (reds.). 1996 [1970]. The Norton anthology of
poetry. 4de uitgawe. New York, Londen: W.W. Norton & Company.
Frost, C. 2001. Self-Pity. In Sontag en Graham (reds.) 2001.
Frost, R. 1916. Mountain Interval. New York: Henry Holt.
—. 1996. Robert Frost (1874–1963). In Ferguson, Salter en Stallworthy (reds.) 1996.
Garman, A. 2009. Antjie Krog, self and society: The making and mediation of a public
intellectual in South Africa. Ongepubliseerde DPhil-proefskrif, Universiteit van die
Witwatersrand.
Gouws, A. 2006. Waarom die lyflike nie ontken kan word. Die Burger, 3 Augustus,
bl. 10.
Gray, S. 2006. Letting it all (hang) out. Mail & Guardian, 17–25 Maart, ble. 4–5.
Grosz, E. 1994. Volatile bodies: Toward a corporeal feminism. Bloomington, Indianapolis:
Indiana University Press.
Hambidge, J. 2006a. Krog takel ouderdom, vrouwees. Die Volksblad, 18 April, bl. 6.
—. 2006b. Daar is meer as een soort feminisme. Die Burger, 22 Julie, bl. 2.
—. 2009. Digter wordende: ’n Keur uit die gedigte van Antjie Krog. Die Burger, 29 Maart.
http://jv.dieburger.com/Stories/Entertainment/Books/19.0.1419811239.aspx
(1 April 2009 geraadpleeg).
Jonker, I. 2003 [1994]. Ingrid Jonker: Versamelde werke. Kaapstad: Human & Rousseau.
Kristeva, J. 1982. Powers of horror: An essay on abjection. Vertaal deur L.S. Roudiez. New
York: Columbia University Press.
—. 2002 [1982]. Powers of horror: An essay on abjection. In Oliver (red.) 2002.
Krog, A. 1981. Otters in bronslaai. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1982 [1970]. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1985. Jerusalemgangers. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1995a. Gedigte 1989–1995. Groenkloof: Hond.
—. 1995b. Relaas van ’n moord. Kaapstad: Human & Rousseau.
388

—. 2000a. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.
—. 2000b. Down to my last skin: Poems. Johannesburg: Random House.
—. 2002 [1998]. Country of my skull. Johannesburg: Random House.
—. 2003. A change of tongue. Johannesburg: Random House.
—. 2004 [1989]. Lady Anne. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2005. ’n Ander tongval. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2006a. Verweerskrif. Kaapstad: Umuzi.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2006b. Body bereft. Vertalings deur die digter, G. Ferguson en A. Wessels. Kaapstad:
Umuzi.
—. 2009a. Waar ik jou word (Afrikaans/Engels). Vertaling uit Afrikaans in Engels deur
Karen Press.http://southafrica.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms _module/
index.php?obj_id=13760 (26 Maart 2009 geraadpleeg).
—. 2009b. Waar ik jou word. Vertaal deur R. Dorsman en J. van der Haar. Rotterdam,
Amsterdam: Poetry International / Uitgeverij Podium.
Krog, A. (red.). 2004a. Die sterre sê ‘tsau’. /Xam-gedigte van Dia!kwain, Kweiten-ta-//ken,
A!kunta, /Han#kass’o en //Kabbo. Vertaal deur A. Krog. Kaapstad: Kwela.
—. 2004b. The stars say ‘tsau’. /Xam poetry of Dia!kwain, Kweiten-
ta-//ken, A!kunta, /Han#kass’o en //Kabbo. Vertaal deur A. Krog. Kaapstad: Kwela.
La Vita, M. 2009. Antjie Krog laat iets ekstra bykom. Die Burger, 13 Maart, bl. 9.
Lejeune, P. 1995 (1989). On Autobiography. Vertaal deur K. Leary. Minneapolis: University
of Minnesota Press.
McGrane, M. 2006. “Literature enables you to examine your life”. Michelle McGrane
interviews Antjie Krog. http://www.oulitnet.co.za/nosecret/antjie_krog.asp
(9 Augustus 2008 geraapleeg).
Muske, C. 2004 (1997). Poets on poetry. Women and poetry: Truth, autobiography, and the
shape of the self. Michigan: University of Michigan Press.
Nel, A. 2008. Liggaam, teks en parateks in Antjie Krog se Verweerskrif. LitNet Akademies
5(3):51-68. http://litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=print_article&news_id=57024&cause_id=1270.
Nieuwoudt, S. 2003. Krog-boek trek baie op ’n outobiografie. Werk bevat verwysings na
ouers, broers en haar ervarings as joernalis. Die Volksblad, 15 Oktober, bl. 9.
389

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
October, A. 2006. “Ouer” bors op Krog-bundel laat wenkbroue lig. Die Volksblad, 19 April,
bl. 3.
Oliver, K. 2002. The portable Kristeva. New York: Columbia University Press.
Rautenbach, E. 2011. Die digter in die toring. By-bylaag, 5 Februarie, ble. 4–5.
Retief, H. 2000. Die binnekant en buitekant van Samuels [sic] én Krog. Rapport, 15 Oktober,
bl. 5.
Samuel, A. 2011. Wanpraktyk. Kaapstad: Human & Rousseau.
Shakespeare, W. 1992 (1601). Hamlet. Londen: W.W. Norton & Company.
Smith, S. en J. Watson. 2001. Reading autobiography. A guide for interpreting life
narratives. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Smith, S. en J. Watson (reds.). 1998. Women, autobiography, theory: A reader. Wisconsin:
The University of Wisconsin Press.
Sontag, K. en D. Graham (reds.). 2001. After confession: Poetry as autobiography. Saint
Paul, Minnesota: Graywolf Press.
Spies, L. 2006a. Ongebluste kole van wellus en geluk. Die Burger, 15 Julie, bl. 9.
—. 2006b. Eer ook die liggaam. Die Burger, 5 Augustus, bl. 14.
Taljard, M. 2010. Krog en hersirkulasie (1). Versindaba.
http://versindaba.co.za/2010/11/09/krog-en-hersirkulasie-1 (18 November 2010 geraadpleeg).
Terblanche, E. 2008. Antjie Krog (1952–). Die Sanlam/ATKV/LitNet Afrikaanse Album.
http://www.litnet.co.za/cgi- bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=33423&
cause id=1270 (14 April 2008 geraadpleeg).
Thomas, D. 1996. Dylan Thomas (1914–1953). In Ferguson, Salter en Stallworthy (reds.)
1996.
Van Vuuren, H.E. Janse. 1985. Die gesprek tussen literêre kunswerke met spesifieke
verwysing na Tristia en Komas uit ’n bamboesstok. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif,
Universiteit Stellenbosch.
Van Vuuren, H. 2006. “Verweerskrif” tematies en tegnies vernuwend. Beeld, 22 April, bl. 9.
Viljoen, L. 2009a. Die verhouding met die biologiese moeder: ’n Ander tongval (2005). In
Viljoen 2009c.
—. 2009b. Groteske, monsteragtige en abjekte vroueliggame in Krog se poësie. In Viljoen
2009c.
390

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2009c. Ons ongehoorde soort – Beskouings oor die werk van Antjie Krog. Stellenbosch:
Sun Press.
Warhol, R.R. en D. Price Herndl (reds.). 1997. Feminisms: An anthology of literary theory
and criticism. Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Press.
Wasserman, H. 2000. Afrikaans vibreer van genade Krog. Die Burger, 24 Oktober, bl. 4.
Weissman, D. en W.T. Bluhm (reds.). 1996. Discourse on method; and, Meditations on first
philosophy. New Haven: Yale University Press.
Winterson, J. 1994. Written on the body. New York: Vintage.
Wordsworth, W. 1996 (1970). William Wordsworth (1770-1850). In Ferguson, Salter en
Stallworthy (reds.) 1996.
Eindnotas
1
Die reël “ek het ’n liggaam, daarom is ek” (81) is uit Krog se “Vier seisoenale waarnemings
van Tafelberg” (71–97).
2
Hierdie artikel is gebaseer op ’n gedeelte van my proefskrif wat onder leiding van prof.
Helize van Vuuren voltooi is.
3
My dank aan die NRF vir geldelike ondersteuning in die vorm van ’n NRF Freestanding
Postdoctoral Research Fellowship.
4
Ekumeniese beteken “die hele bewoonde aarde betreffende; algemeen; universeel”
(Elektroniese WAT).
5 Sien Beukes (2011) vir ’n deeglike bespreking van taal en ikonisering in Verweerskrif.
6 Verwysings na Verweerskrif word slegs met ’n bladsynommer aangedui.
7 Gedigte uit Waar ik jou word is elektronies opgespoor en dus sonder bladsynommers.
8 Sien Viljoen se vermelding van en navorsing oor Krog as “outobiografiese subjek” in beide
haar prosa én haar poësie (Viljoen 2009a, 2009b).
9 Andries Samuel debuteer op die ouderdom van 36 met Wanpraktyk (2011).
10 Descartes se bekende stelling, “Je pense, donc je suis” (“I think therefore I am”) uit
Meditations de prima philosophia (1641, Meditations on first philosophy).
11 Dit is bekend dat Samuel en Krog reeds in 1968 in ’n verhouding was (Garman 2009:343).
391

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die impak van revisie op vertaalde
eksamenvraestelle in ’n hoëronderwysomgewing 1
Alta van Rensburg
Alta van Rensburg: Taalsentrum, Universiteit Stellenbosch
Die onakkurate vertaling van eksamenvraestelle in ’n hoëronderwysomgewing kan
studentesukses benadeel, byvoorbeeld as die vertaling dubbelsinnig is of as onbekende
terminologie gebruik word. Een van die metodes om vertalings van hoë gehalte te verseker, is
om die konsepvertaling wat deur ’n eerste vertaler geskep is deur ’n tweede vertaler te laat
nagaan. Hierdie prosedure word revisie genoem en die doel daarvan is om moontlike foute uit
te skakel en die gehalte van die konsepvertaling te verbeter. Empiriese studies (Arthern 1983;
Künzli 2006 en 2007) toon egter dat die tweede vertaler (reviseur) nie net soms van die eerste
vertaler se foute oorsien nie, maar nuwe foute maak en selfs die gehalte van die vertaling kan
verlaag. Die tweeledige doel van die loodsstudie wat in hierdie artikel beskryf word, is om te
bepaal watter impak revisie op die gehalte van vertaalde eksamenvraestelle in ’n
hoëronderwysomgewing het en om die kostedoeltreffendheid van revisie te bepaal. Twee
konsepvertalings is deur vier reviseurs nagegaan met die opdrag om enige foute uit te skakel
en die gehalte van die konsepvertalings te verbeter. Hierdie “verbeterde” weergawes en die
konsepvertalings (sonder revisie) is aan drie evalueerders gestuur. Die evalueerders het die
vertalings geëvalueer met behulp van ’n assesseringsinstrument (Colina 2009) wat op grond
van die funksionalistiese vertaalbenadering (Nord 1997, 2002 en 2005) ontwikkel is. Die
resultate toon dat revisie ’n groter impak op ’n swak konsepvertaling as op ’n goeie
konsepvertaling het, maar dat ’n ervare reviseur nie noodwendig ’n beter vertaalproduk lewer
as ’n onervare reviseur nie. Dit is ook duidelik dat revisie nie altyd kostedoeltreffend is nie,
aangesien reviseurs tyd aan revisie afstaan, selfs al verbeter dit geensins die gehalte van die
vertalings nie. Die artikel bevestig die behoefte aan duideliker riglyne vir revisie, asook
verdere navorsing oor verskillende revisiemetodes.
Trefwoorde: vertaling; revisie; gehalte van revisie; assessering van vertaling; hoër
onderwys; selfrevisie; anderrevisie; funksionalisme
Abstract
The impact of revision on translated examination papers in a higher education
environment
The inaccurate translation of examination papers in a higher education environment can have
a detrimental effect on student success, for example if the translation is ambiguous or if
incorrect terminology is used. One method of ensuring high-quality translations is to have the
392

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
draft translation created by a first translator checked by a second translator. This process is
known as revision and its aim is to eliminate possible errors and to improve the quality of the
draft translation.
Revision has become more prominent since being mentioned pertinently as one of the quality
assurance methods in two overseas quality standards that are aimed specifically at translation
services. These are the German DIN 2345 on translation contracts, which was introduced in
1998 (Chesterman and Wagner 2002:84) and the European EN 15038 Translation services –
Service requirements (Biel 2011:62) which replaced it in 2006. Both quality standards
mention a number of steps that can be taken to ensure the quality of the translation product.
While DIN 2345 emphasises the importance of revision (IAMLADP 2004:2), EN 15038 goes
one step further by establishing this procedure as an obligation. The latter quality standard is
currently being implemented in about 30 countries, including Belgium, France, Germany, the
Netherlands and the United Kingdom (CEN 2009).
Although there is no similar quality standard in South Africa that prescribes that revision
should be done, translation offices at higher education institutions have their own quality
assurance procedures, which could include revision. Higher education institutions that make
use of revision in their translation offices include the University of South Africa and
Stellenbosch University. However, little research has been done on revision, particularly in
South Africa.
A few of the rather limited number of empirical studies on the quality of revision (Arthern
1983; Künzli 2006 and 2007) show that the second translator (reviser) sometimes not only
misses some of the first translator’s errors, but introduces new errors and may even reduce
the quality of the translation. The translation office at Stellenbosch University spends
resources on revision, but the problem is that there is uncertainty about the impact that
revision has on the quality of the translated documents and whether the procedure is costeffective.
The aim of the pilot study described in this article was twofold: (i) to determine the impact of
the work done by various revisers on the quality of the draft translation and (ii) to compare
the impact of the revision on the translation product with the time spent on revision in order
to determine the cost-effectiveness of the procedure.
This pilot study was based on a general principle that applies in the translation office, namely
that a more difficult translation (e.g. one with more subject-specific terms) is given to an
experienced translator, while an easier translation (e.g. with fewer subject-specific terms) is
given to a less experienced translator. The study was therefore executed in two phases with a
view to comparing the quality of revision in each phase with the other.
In phase 1 an examination paper in the social sciences was translated by a translation student
with no formal qualification or full-time experience in translation. In phase 2 an examination
paper in engineering was translated by an experienced translator with a BPhil in translation
studies and 13 years’ experience as a freelance translator. Both source texts were about 600
words long and were translated from English into Afrikaans.
The methodology for both phase 1 and phase 2 was as follows: The draft translation was
revised by four revisers who were told to correct all errors and to improve the quality of the
draft translation. All changes were indicated using the track changes function in MSWord.
The three evaluators were sent a version in which all the changes had been accepted as well
393

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
as the unrevised draft translation. In each phase the evaluators therefore received five
documents without tracked changes: the unrevised draft translation and one revised
translation from each of the four revisers. The request to the evaluators was that they should
evaluate these five translations with the aid of an assessment instrument provided by the
researcher. The revisers and the evaluators had access to the respective source texts.
The assessment instrument was developed by Sonia Colina (2008 and 2009) on the basis of
the functionalist approach to translation, which is also utilised in the translation office. In
terms of this approach it is important that the client provides the translator (and reviser) with
a translation brief that provides details about, for example, the target readers and the function
of the translation (cf. Nord 1997, 2002 and 2005). The details in the translation brief
furthermore serve as criteria in terms of which the translation is evaluated.
The text as a whole was evaluated, with a focus on the following four aspects of quality: (i)
target language use; (ii) functional and textual equivalence; (iii) the transfer of nonspecialised
content; and (iv) specialised content and terminology. The focus on the textual
level instead of the lexical level is also reflected in the way in which marks were allocated.
No marks were subtracted for errors; instead, descriptive statements were used. In each
category the evaluator selected the statement that best described the text.
The descriptions from which the evaluators could choose to evaluate the translation were
each linked to a numerical value. With this value and the weighting allocated to that section,
a mark out of 100 could be calculated, indicating the quality of the translation product.
Consequently there were three marks (each out of 100) for the draft translation (unrevised)
and for the four translations as changed by each reviser. The sum of these three marks was
divided by three to give an average mark out of 100 for each text, providing an indication of
the quality of the translation according to all three evaluators.
The results showed that revision has much less of an impact on a translation by an
experienced translator (phase 2) than on a translation by a translation student (phase 1), and
that the question could be asked whether it is necessary to have a translation revised by an
experienced translator. The results also show that the quality of revision does not necessarily
increase as experience in revision increases, since the reviser with no revision experience
produced the second best work, in contrast to the reviser with four years’ experience, who
had the least impact on the quality of the translation product in both phases. Many other
variables (such as fatigue and motivation) also play a role, however, and therefore the
possible relationship between revision experience and the quality of revision should be tested
in further empirical studies.
In order to determine the cost-effectiveness of revision, the impact of revision was compared
with the time that each reviser spent on the task. Although the average time spent on revision
in phase 1 was less than in phase 2, the impact of revision on the draft translation in phase 1
was greater than that in phase 2. One reason for this could be the poorer quality of the
translation student’s translation. Since the draft translation by the translation student
contained more errors than that done by the experienced translator, the revisers could make
more changes to improve the quality of the translation student’s translation. A further
possible reason is that the engineering paper in phase 2 contained more subject-specific
terminology than the social sciences paper in phase 1, and that the revisers therefore spent
more time researching terminology. The revisers did not know who had translated the
documents. Had they had this information, they might have spent less time on the
terminology in the engineering paper, since the translation had been done by one of the best
394

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
translators connected with the translation office. An application of this in translation practice
is that it is important that the translator includes comments, particularly in relation to
terminology (for example, specifying which source he/she used), so that the reviser does not
need to research the terms again.
This pilot study focused on the assessment of the translation product at the textual level. An
analysis of the changes that the revisers made and the errors that they missed can be done to
examine specific problems that revisers experience in order to refine the guidelines for
revision. The results of this and previous empirical studies furthermore show that revision,
even by someone with many years of revision experience, does not necessarily have a
satisfactory impact on the quality of the translation product and that translation practice
would benefit from research on how to use revision with greater success.
Keywords: translation; revision; quality of revision; translation assessment; higher
education; self-revision; other-revision; functionalism
1. Inleiding
Die onakkurate vertaling van eksamenvraestelle in ’n hoëronderwysomgewing kan
studentesukses benadeel, byvoorbeeld as die vertaling dubbelsinnig is of as onbekende
terminologie gebruik word. Een van die metodes om vertalings van hoë gehalte te verseker, is
om die konsepvertaling wat deur ’n eerste vertaler geskep is deur ’n tweede vertaler te laat
nagaan. Die doel is om moontlike foute uit te skakel en die gehalte van die konsepvertaling te
verbeter voordat die finale vertaalproduk aan die kliënt gestuur word. Aangesien daar in
sowel vertaalkunde as die vertaalpraktyk verskillende terme vir hierdie prosedure gebruik
word, bevat afdeling 2.1 ’n kort uiteensetting van etlike terme. Vir die doel van hierdie artikel
word die term revisie gebruik. 2
Revisie is ’n term vir ’n algemene beginsel wat reeds jare lank in die vertaalpraktyk geld,
naamlik “vier oë is beter as twee”. Chesterman en Wagner (2002:86) verwoord dit as “never
translate alone” en voeg by dat selfs vryskutvertalers mekaar se vertalings kan nagaan voor
dit aan die kliënt gestuur word. Revisie het meer prominent geword nadat dit pertinent as een
van die gehalteversekeringsmetodes genoem is in twee oorsese kwaliteitstandaarde wat
spesifiek op vertaaldienste gerig is. Dit is die Duitse DIN 2345 on translation contracts, wat
in 1998 ingestel (Chesterman en Wagner 2002:84) en in 2006 vervang is deur die Europese
EN 15038 Translation services – Service requirements (Biel 2011:62). Albei
kwaliteitstandaarde noem verskeie stappe wat gevolg kan word ten einde die gehalte van die
vertaalproduk te verseker. Terwyl DIN 2345 die belangrikheid van revisie beklemtoon
(IAMLADP 2004:2), gaan EN 15038 een stap verder deur hierdie prosedure as ’n verpligting
te stel: “The Translation Service Provider shall ensure that the translation is revised” (CEN
2006:11). Laasgenoemde kwaliteitstandaard word tans in ongeveer 30 lande toegepas, onder
andere in België, Frankryk, Duitsland, Nederland, Spanje en die Verenigde Koninkryk (CEN
2009).
395

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hoewel daar nie ’n soortgelyke kwaliteitstandaard in Suid-Afrika is wat voorskryf dat revisie
gedoen moet word nie, het vertaalkantore aan hoëronderwysinstansies hulle eie interne
gehalteversekeringsprosedures, wat revisie kan insluit. Hoëronderwysinstansies waar revisie
wel in vertaalkantore toegepas word, sluit die Universiteit van Suid-Afrika en die Universiteit
Stellenbosch in. Daar is egter, veral in Suid-Afrika, nog min navorsing oor revisie gedoen.
Kwessies wat ondersoek moet word, is onder andere watter revisiemetode die beste
vertaalproduk oplewer, en of die reviseur wel werk van hoë gehalte lewer. Arthern noem dat
’n reviseur se werk “is assumed to be perfect, or is in fact normally good enough for the final
translation user to have few complaints” (1983:53), gevolglik kyk niemand in die
vertaalkantoor gewoonlik na ’n teks wat deur ’n reviseur nagegaan is nie (1983:54). Die
probleem is egter dat dit nie vanself spreek dat die reviseur al die foute in die teks sal
raaksien nie.
In empiriese studies oor die gehalte van professionele reviseurs se werk (kyk afdeling 2.2) is
bevind dat die aantal foute wat oorgesien word, onnodige veranderinge wat aangebring word
en nuwe foute wat gemaak word, oor die algemeen redelik hoog is in verhouding tot die
lengte van die teks. Die feit dat daar tyd aan die revisie van ’n teks afgestaan word, beteken
dus nie veel op sigself nie. Mossop (2007b:121) rig die volgende vraag aan reviseurs: “[T]o
what extent is the time you are spending [on revision] contributing to the quality of the final
product?” Die doel van hierdie artikel is eerstens om te bepaal watter impak revisie op die
gehalte van die vertaalproduk het, en tweedens om te bepaal of die gehalte van die dokument
verbeter na gelang van die hoeveelheid tyd wat aan revisie bestee word.
Die gehalte van die vertaalproduk kan vir die doel van dié artikel binne die funksionalistiese
vertaalbenadering (kyk bv. Nord 1997, 2002 en 2005) omskryf word as die mate waarin die
vertaalopdrag nagekom is. Twee kriteria kan byvoorbeeld wees of die doeltaalgebruik geskik
is vir die doeltaalleser en of die bronteks se vakkundige inhoud akkuraat oorgedra is. Kyk
afdeling 4, waar die kriteria vir ’n vertaling van hoë gehalte genoem word, asook die
assesseringsinstrument wat op grond van die funksionalistiese benadering tot vertaling
ontwikkel is.
Verskillende definisies van revisie en verskeie terme daarvoor word in afdeling 2.1
uiteengesit, waarna ’n kort beskrywing volg van empiriese studies wat reeds oor die gehalte
van revisie gedoen is (afdeling 2.2). Die probleemstelling en doel van die loodsstudie wat in
hierdie artikel bespreek word, word in afdeling 3 gegee. Afdeling 4 en 5 is onderskeidelik ’n
beskrywing van die metodologie wat gevolg is en die resultate wat verkry is. In die
gevolgtrekking (afdeling 6) word daar dan voorstelle gemaak vir verdere navorsing oor
spesifieke aspekte van revisie. Aangesien daar nog so min navorsing oor revisie gedoen is en
die gebied nog onbekend is, begin afdeling 2 deur revisie binne toegepaste vertaalkunde te
kontekstualiseer.
396

2. Teoretiese onderbou
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Op grond van Holmes (1972:184–91) se uiteensetting van vertaalkunde as vakgebied
klassifiseer Munday (2008:9–12) revisie as deel van vertaalkritiek wat onder toegepaste
vertaalkunde val. Volgens hierdie indeling (kyk figuur 1) dek toegepaste vertaalkunde
vertaalopleiding, vertaalkritiek en vertaalhulpmiddels (soos rekenaargesteunde vertaling en
woordeboeke). Onder vertaalkritiek word die evaluering van vertalings en die skryf van
resensies dan saam met revisie gegroepeer.
Figuur 1. Revisie as deel van toegepaste vertaalkunde
Revisie is egter nog so ’n nuwe studieveld dat selfs die Routledge encyclopedia of
Translation Studies se jongste uitgawe (Baker en Saldanha 2009) nie ’n inskrywing daaroor
bevat nie. Dit is een van die redes waarom die terminologie glad nie gestandaardiseer is nie.
Brunette sluit revisie in by haar pleidooi in 2000 dat vertaalterminologie gestandaardiseer
moet word, en sewe jaar later word ’n spesiale uitgawe van Target, ’n internasionale
vaktydskrif oor vertaalkunde, gewy aan metataal in vertaalkunde (Gambier en Van Doorslaer
2007). Hierdie gesprek duur egter nog voort sonder dat daar konsensus oor die gebruik van
gestandaardiseerde terminologie vir ’n konsep soos revisie bereik is. In afdeling 2.1 sit ek
verskillende definisies van revisie en terme vir revisie uiteen en spesifiseer dan die betekenis
van die begrip in die konteks van hierdie artikel.
2.1 Revisie: definisies en terminologie
In die enigste Engelse handboek oor revisie, 3 Revising and editing for translators, definieer
Mossop (2007b:109) revisie as “that function of professional translators in which they
identify features of the draft translation that fall short of what is acceptable and make
appropriate corrections and improvements”. Die tweede inskrywing oor revisie in Delisle,
Lee-Jahnke en Cormier se Translation terminology stem ooreen met Mossop s’n in die sin dat
’n ervare vertaler die werk moet doen, en weerspieël ook die idee dat revisie die gehalte van
die konsepvertaling moet verbeter: “A function usually assigned to an experienced
397

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
for the purpose of ensuring that texts translated by others will measure up to the
standards of professional translation” (1999:175). 4
Waar Mossop nie die metode van revisie in sy definisie vervat nie, spesifiseer die eerste
inskrywing oor revisie in Translation terminology die metode as ’n vergelyking tussen die
bron- en doelteks: “A detailed comparative examination of the translated with the
respective in order to verify that the is the same in both texts and to
improve the quality of the ” (Delisle e.a. 1999:175). Soos in laasgenoemde
definisie, is die Europese kwaliteitstandaard EN 15038 se definisie van revisie voorskriftelik
ten opsigte van die metode wat toegepas moet word. Daar word ook parameters gegee,
naamlik dat die konsekwente gebruik van terminologie, register en styl nagegaan moet word:
“The reviser […] shall be a person other than the translator and […] shall examine the
translation for its suitability for purpose. This shall include, as required by the project,
comparison of the source and target texts for terminology consistency, register and style”
(CEN 2006:11).
In twee van die bogenoemde definisies is genoem dat die reviseur ’n ander vertaler se werk
nagaan (CEN 2006:11; Delisle e.a. 1999:175). Mossop spesifiseer dit nie in sy meer
algemene definisie nie, maar elders onderskei hy tussen selfrevisie (self-revision) en
anderrevisie (other-revision). Other-revision is Mossop se term wat ooreenstem met CEN
(2006:11) en Delisle e.a. (1999:175) se definisies van revisie, en verwys na ’n reviseur (die
tweede vertaler) wat iemand anders (die eerste vertaler) se werk nagaan (Mossop 2007a:6).
Selfrevisie is die proses “in which one revises one’s own translation” en word dus deur die
eerste vertaler gedoen (Mossop 2007b:203) ten einde ’n konsepvertaling af te rond voordat
dit vir anderrevisie gestuur word. Mossop se term self-revision stem ooreen met die term
checking wat in EN 15038 voorkom en soos volg beskryf word: “On completion of the initial
translation, the translator shall check his/her own work. This process shall include checking
that the meaning has been conveyed, that there are no omissions or errors and that the defined
service specifications have been met” (CEN 2006:11).
Terwyl ’n onderskeid getref word deur Mossop (tussen self-revision en other-revision) en in
die EN 15038-kwaliteitstandaard (tussen checking en revision), is daar navorsers wat
verskillende betekenisse aan dieselfde terme gee. Graham (1989) gebruik byvoorbeeld die
term checking om na other-revision te verwys (in teenstelling met EN 15038, waar die term
na self-revision verwys), en Breedveld en Van den Bergh (2002) gebruik die Nederlandse
term revisie om na self-revision te verwys (in teenstelling met EN 15038 en Mossop, waar die
term na other-revision verwys). Robert (2008:5–7) gee ’n verdere uiteensetting van
verskillende terme wat in die literatuur en vertaalpraktyk vir revisie gebruik word.
In hierdie artikel gebruik ek die term revisie om te verwys na die prosedure waar ’n tweede
vertaler (d.w.s. die reviseur) ’n eerste vertaler se konsepvertaling nagaan. Die reviseur bring
dan die nodige veranderinge aan ten einde enige foute uit te skakel en die gehalte van die
vertaling te verbeter voordat die vertaalproduk aan die kliënt gestuur word. 5 Ek onderskei
tussen revisie en redigering in die sin dat revisie op ’n vertaalde dokument betrekking het,
398

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
terwyl redigering ’n proses is wat uitgevoer word op ’n teks wat nie vertaal is nie (Mossop
2007b:199).
’n Verdere doel van die artikel is om te bepaal watter impak revisie op die gehalte van die
vertaalproduk het. Ten einde ’n positiewe impak te hê moet die reviseur al die foute in die
teks raaksien en die gepaste veranderinge aanbring. In afdeling 2.2 volg ’n beskrywing van
empiriese studies wat oor die gehalte van revisie in die professionele vertaalpraktyk gedoen
is. 6
2.2 Empiriese studies oor die gehalte van revisie
Daar is slegs enkele empiriese studies wat in die vertaalpraktyk gedoen is en wat die gehalte
van professionele reviseurs of ervare vertalers se revisie ondersoek het. 7 Hier onder volg ’n
kort beskrywing van twee sodanige navorsingsprojekte.
2.2.1 Arthern (1983)
Arthern moes as hoof van die taalafdeling in die huidige Raad van die Europese Unie in
België die personeelevaluering van twaalf reviseurs hanteer. In sy artikel “Judging the quality
of revision” beskryf hy sy poging om ’n objektiewe assesseringsmetode te ontwikkel ten
einde die gehalte van hierdie reviseurs se werk te bepaal. Die aantal veranderinge wat ’n
reviseur moet aanbring, hang af van die gehalte van die konsepvertaling, dus kan assessering
nie op grond van ’n aantal bladsye geskied nie. Arthern se oplossing was om genoeg tekste
van elke reviseur te ondersoek totdat hy 200 moontlike ingrypings (interventions) gevind het.
Dit beteken wel dat veranderlikes soos die tekstipe, die vertaler se opleiding en ervaring, en
die gehalte van die konsepvertaling van reviseur tot reviseur gewissel het. Elkeen se werk is
op ’n ander manier hierdeur beïnvloed, maar die doel van Arthern se ondersoek was
personeelevaluering (om elke reviseur se prestasie in die praktyk te meet) en nie om revisie
as prosedure wetenskaplik te ondersoek nie.
Arthern gebruik die term interventions en sluit hierby in sowel veranderinge wat die reviseurs
aangebring het as foute wat hulle oorgesien het. Hy het elke reviseur se moontlike ingrypings
in vier kategorieë ingedeel, naamlik:
Kategorie X: wesenlike fout (substantive error) oorgesien of ingevoeg
Kategorie F: formele fout (formal error) oorgesien of ingevoeg
Kategorie U: onnodige verandering (unnecessary intervention) aangebring
Kategorie C: nodige regstelling van betekenis of verbetering van leesbaarheid
(necessary correction of sense or improvement in readability).
Op grond van hierdie indeling is ’n profiel vir elke reviseur saamgestel en het Arthern
bevind: “All of them made a number of what I considered to be unnecessary interventions,
i.e. they changed words or word order without correcting the sense or improving the style of
the text, but some made a larger proportion of such changes than others” (1983:54). Arthern
gee ongelukkig nie tekstuele voorbeelde of ’n omskrywing van die term substantive error nie.
Na aanleiding van sy beskrywing van formal errors as foute “which do not distort the overall
399

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
meaning of the text” (1983:54) kan die afleiding gemaak word dat ’n wesenlike fout wel die
oordrag van die bronteks se betekenis belemmer.
Verskillende gewigte is aan die kategorieë toegeken. Kategorie X word as die ernstigste foute
geag, terwyl kategorie U-foute as nie-ernstig geag word. Hierdie gewigte word weerspieël in
die formule wat Arthern voorstel om elke reviseur se punt mee uit te werk: S = X + F/2 +
U/3. Die punt (S) is die getal wesenlike foute wat oorbly ná revisie (X) plus die helfte van die
getal formele foute (F/2) plus een derde van die getal onnodige veranderinge wat gemaak is
(U/3). Volgens hierdie formule behoort die beste reviseurs die laagste punte te kry.
Die swakste (dus hoogste) telling, naamlik 65, verteenwoordig 16 wesenlike foute (X), 92
formele foute (F) en 9 onnodige veranderinge (U). Dit beteken dat uit die 200 moontlike
ingrypings hierdie reviseur slegs 83 verbeteringe gemaak het. Die beste (dus laagste) telling,
naamlik 8, verteenwoordig 1 wesenlike fout (X), 2 formele foute (F) en 18 onnodige
veranderinge (U). Hierdie reviseur het dus 179 verbeteringe gemaak en het die grootste
impak op die gehalte van die betrokke doeltekste gehad.
Hoewel hierdie assesseringsmetode meer objektief sou gewees het as daar meer as een
evalueerder was, bevestig die resultate wel dat ’n mens nie net kan aanneem dat ’n reviseur
noodwendig ’n konsepvertaling se gehalte sal verbeter nie. Die reviseur kan selfs die gehalte
van die vertaling verlaag, soos in die volgende afdeling beskryf word.
2.2.2 Künzli (2006 en 2007)
Künzli se empiriese studie is in Swede uitgevoer. Hy het tien professionele vertalers 8 gevra
om as reviseurs op te tree en drie vertaalde tekste na te gaan, naamlik ’n bemarkings-, regs-
en tegniese teks. Nege uit die tien reviseurs het ervaring in revisie gehad. Die reviseurs is
gevra om hardop te dink terwyl hulle die tekste nagaan, waarna hierdie think-aloud protocols
(TAPs) asook die tekste met die reviseurs se veranderinge ontleed is. Die reviseurs se
veranderinge is deur ’n vakkundige op elke gebied geëvalueer. Die reviseurs het ook ’n
vraelys oor hulle opleiding en werkervaring ingevul, waarna Künzli ’n onderhoud met elkeen
gevoer het. Hier onder volg ’n kort beskrywing van twee van sy artikels wat hy op hierdie
navorsingsprojek gebaseer het: een oor die revisie van die tegniese teks (2006) en een oor die
revisie van die regsteks (2007).
Die tegniese teks bestaan uit instruksies vir die installering van ’n sneeustortingveiligheidsnet.
Die grootste deel van Künzli (2006) se artikel daaroor beskryf hoe die
reviseurs een spesifieke probleemgeval opgelos het: die oorspronklike vertaler het ’n lys
moontlike ekwivalente vir ’n tegniese term in ’n voetnoot gegee, maar nie ’n aanbeveling
gemaak nie, dus moes die reviseurs besluit watter term die beste in hierdie konteks sou werk.
Die vakkundige wat die tekste geëvalueer het, het ’n graad in ingenieurswese en meer as
twintig jaar ervaring as ’n vryskut- tegniese vertaler. Volgens dié vakkundige het slegs een
reviseur die regte oplossing gebied. Met die ontleding van die TAPs is gevind dat hierdie
reviseur die enigste een was wat die verwantskap raakgesien het tussen die spesifieke term en
die teks as geheel en besef het dat dit ’n sinoniem is vir ’n term wat vroeër in dieselfde sin
400

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
voorkom. Die ander nege reviseurs het die term in isolasie nagevors en nie besef die bronteks
self kan as ’n inligtingsbron gebruik word nie.
Een van Künzli (2006) se gevolgtrekkings is dat die gehalte van reviseurs se werk daaronder
ly as hulle nie tegniese kennis van die spesifieke veld het nie. ’n Rede wat hy hiervoor gee, is
dat hulle in terminologiese probleme vasval en dus op die leksikale vlak fokus ten koste van
die tekstuele vlak. Hy bespreek egter glad nie die ander veranderinge wat die reviseurs in
hierdie teks aangebring het nie. Künzli maak verder die stelling dat een van die redes vir die
probleme wat hierdie reviseurs ondervind het, kan wees dat hulle geen kontak met die
oorspronklike vertaler en bronteks-outeur gehad het nie. Aangesien hulle nie geweet het wie
die vertaler was en of hulle die persoon kon vertrou nie, veral wat die terminologie betref, het
hulle heelwat langer geneem om probleme soos in Künzli se artikel beskryf, op te los.
Dieselfde is bevind in die loodsstudie wat in afdeling 4 en 5 van my artikel beskryf word: die
reviseurs het veel meer tyd aan die kontrolering van terminologie in fase 2 bestee, aangesien
hulle nie geweet het wie die vertaler was nie.
In sy artikel oor die revisie van die regsteks (2007), ’n hofuitspraak, fokus Künzli onder
andere op die getal en tipe veranderinge wat aangebring is, asook die moontlike verband
tussen die hoeveelheid tyd wat aan revisie bestee is en die gehalte van die revisie. Die
vakkundige wat die reviseurs se veranderinge aan die tekste geëvalueer het, het ’n graad in
sowel regte as vertaling, en het meer as twintig jaar lank regsvertaling gedoseer. Die opdrag
aan die vakkundige was om die volgende tipes veranderinge uit te wys:
(i) geregverdigde veranderinge, met ander woorde veranderinge wat die gehalte van
die teks verbeter (justified changes);
(ii) onnodige veranderinge (hyper-revision);
(iii) nuwe foute ingevoeg (over-revision); en
(iv) foute oorgesien (under-revision).
Wanneer die getal geregverdigde veranderinge vergelyk word met die getal onnodige
veranderinge plus nuwe foute plus foute oorgesien, het slegs drie uit die tien reviseurs meer
goeie veranderinge aangebring as wat hulle slegte veranderinge gemaak of foute oorgesien
het (m.a.w. die totaal van (i) hier bo teenoor (ii) + (iii) + (iv) hier bo). Vier van die reviseurs
het die gehalte van die konsepvertaling selfs verlaag (2007:121). Van die totale moontlike
ingrypings vorm geregverdigde veranderinge 41 persent, onnodige veranderinge 20 persent,
nuwe foute 10 persent en foute oorgesien 29 persent. Dit bevestig dié stelling van Arthern
(1983:54): “One would hope that every time a reviser changes a text he [or she] introduces a
necessary correction or a helpful improvement in style, but experience shows that this is not
the case.” 9
Soos reeds genoem, het Künzli (2007) ook ondersoek of daar ’n verband is tussen hoeveel tyd
die reviseurs aan ’n teks bestee en die gehalte van die revisie. Die twee reviseurs wat die
meeste tyd aan revisie bestee het, het ook die beste werk gelewer. Die twee reviseurs wat
onderskeidelik die derde en vierde meeste tyd aan revisie bestee het, het egter die twee
swakste tekste wat betref die gehalte van revisie gelewer; met ander woorde, ná revisie was
401

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
daar meer onnodige veranderinge, nuwe foute en foute oorgesien in hierdie twee tekste as in
die ander tekste wat nagegaan is. Künzli maak die belangrike gevolgtrekking dat “quality
takes time, but spending a lot of time on a revision task does not necessarily amount to the
same thing as being able to provide quality in translation revision” (2007:121). Dit word ook
weerspieël in die resultate van die empiriese ondersoek soos in afdeling 5 beskryf.
Met die vertolking van bogenoemde resultate moet egter in gedagte gehou word dat die
reviseurs drie tekste gehad het om na te gaan, en dat hulle kon kies in watter volgorde hulle
dit wou doen. Diegene wat die regsteks eerste nagegaan het, het die teks se gehalte verhoog,
maar albei reviseurs wat die regsteks laaste nagegaan het, het die konsepvertaling se gehalte
verlaag. Die invloed van moegheid en minder motivering is belangrik vir die vertaalpraktyk,
derhalwe vra Mossop (2007a:9–10): “[S]hould people be assigned to other-revise all day
long, or should the revision task be interspersed with other activities?”
Teen die agtergrond van waar revisie in toegepaste vertaalkunde inpas, verskeie definisies vir
die konsep en empiriese studies wat reeds oor die gehalte van revisie gedoen is, volg die
beskrywing van die loodsstudie se probleemstelling en doel in afdeling 3, die
navorsingsmetodologie in afdeling 4 en die resultate in afdeling 5.
3. Probleemstelling en doel
Arthern (1983:54) se opmerking dat daar gewoonlik nie weer gekyk word na tekste wat deur
’n reviseur nagegaan is nie, geld ook vir die Universiteit Stellenbosch se Taaldiens. Die
Taaldiens lewer vertaal-, redigeer- en tolkdienste, maar aangesien daar in hierdie artikel op
die revisie van vertaalde tekste gefokus word, verwys ek verder na hierdie kantoor as die
vertaalkantoor. Vertalings word meestal deur vryskutvertalers gedoen, waarna dit nagegaan
word deur ’n reviseur wat vir daardie doel in die vertaalkantoor aangestel is. In ’n omgewing
waar hoë finansiële en werksdruk die norm is, stuur die reviseur die finale vertaalproduk aan
die kliënt en begin dan dadelik met die volgende opdrag. Die gehalte van die revisie word
wel opgevolg wanneer ’n klagte van ’n kliënt ontvang word, maar dit gebeur selde.
Die probleem is dat, terwyl die vertaalkantoor hulpbronne aan revisie bestee, daar
onsekerheid is oor watter impak revisie op die gehalte van die vertaalde dokumente het en of
die prosedure kostedoeltreffend is. In die lig van die kommerwekkende bevindinge in Arthern
(1983) en Künzli (2006 en 2007) se studies soos in afdeling 2.2 beskryf, het ek besluit om die
gehalte van revisie in ’n empiriese studie te ondersoek.
Die doel van die loodsstudie wat in afdeling 4 en 5 beskryf word, is tweeledig, naamlik (i)
om te bepaal watter impak verskeie reviseurs se werk op die gehalte van die konsepvertaling
gehad het en (ii) om die impak van die revisie op die vertaalproduk te vergelyk met die tyd
wat aan revisie bestee is ten einde die kostedoeltreffendheid van die prosedure te bepaal.
402

4. Metodologie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hierdie loodsstudie is gebaseer op ’n algemene beginsel wat in die vertaalkantoor toegepas
word, naamlik dat ’n moeiliker vertaling (bv. met meer vakspesifieke terminologie) aan ’n
ervare vertaler toegewys word, terwyl ’n makliker vertaling (bv. met minder vakspesifieke
terminologie) aan ’n minder ervare vertaler toegewys word. Die studie is dus in twee fases
uitgevoer met die oog daarop om die gehalte van revisie in elke fase met mekaar te vergelyk.
In fase 1 is ’n eksamenvraestel in die sosiale wetenskappe vertaal deur ’n vertaalstudent wat
besig was met ’n internskap by die vertaalkantoor. Die student het ’n BA-graad met geen
formele kwalifikasie of voltydse ervaring in vertaling nie. In fase 2 is ’n eksamenvraestel in
ingenieurswese vertaal deur ’n ervare vertaler met ’n BPhil in vertaalkunde en 13 jaar
ervaring as ’n vryskutvertaler. Albei brontekste was ongeveer 600 woorde lank en is uit
Engels in Afrikaans vertaal. Albei vertalers se eerste taal is Afrikaans.
Die metodologie vir sowel fase 1 as fase 2 was soos volg: die konsepvertaling is deur vier
reviseurs nagegaan met die opdrag om enige foute uit te skakel en die gehalte van die
konsepvertaling te verbeter. Alle veranderinge is met MSWord se track changes-funksie
aangedui en hierdie weergawe van die dokument is vir latere ontleding gestoor. ’n Volgende
weergawe, waarin al die veranderinge aanvaar is, asook die konsepvertaling waarop daar nie
revisie toegepas is nie, is aan drie evalueerders gestuur. Die evalueerders het dus in elke fase
vyf dokumente sonder redigeerspore ontvang: die konsepvertaling wat nie nagegaan is nie, en
een vertaling elk wat deur die vier reviseurs nagegaan is. Die evalueerders se opdrag was om
hierdie vyf verskillende vertalings te evalueer met behulp van ’n assesseringsinstrument wat
aan hulle voorsien is. (Meer inligting oor dié assesseringsinstrument volg hier onder.) Die
reviseurs en die evalueerders het toegang tot die betrokke brontekste gehad.
Al drie evalueerders het tersiêre kwalifikasies in vertaling en tussen 11 en 29 jaar
vertaalervaring. Soos die vertalers, is die evalueerders en reviseurs eerstetaal-
Afrikaanssprekendes. Al vier reviseurs het nagraadse kwalifikasies in vertaal- of taalkunde en
het tussen 5 en 11 jaar ervaring in vertaling. Drie uit die vier het ervaring as voltydse
reviseur. Aangesien daar moontlik ’n verband gelê sou kon word tussen die reviseurs se
ervaring en die gehalte van hulle werk, verskyn verdere besonderhede oor hulle vertaal- en
revisie-ervaring in tabel 1.
Tabel 1. Vertaal- en revisie-ervaring van reviseurs
Reviseur Vertaalervaring Revisie-ervaring
Reviseur 1 8 jaar geen
Reviseur 2 5 jaar 1 jaar
Reviseur 3 11 jaar 4 jaar
Reviseur 4 11 jaar 7 jaar
403

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die assesseringsinstrument is deur Sonia Colina (2008 en 2009) ontwikkel op grond van die
funksionalistiese benadering tot vertaling, wat ook in die vertaalkantoor gevolg word.
Volgens hierdie benadering is dit belangrik dat die kliënt ’n vertaalopdrag aan die vertaler
gee wat besonderhede oor, byvoorbeeld, die teikenlesers en die funksie van die vertaling
bevat (kyk bv. Nord 1997, 2002 en 2005). Hierdie vertaalopdrag word ook gegee aan die
reviseur wat vir die finale vertaalproduk verantwoordelik is. Verder dien die besonderhede in
die vertaalopdrag as kriteria waarvolgens die vertaling geëvalueer word. (Kyk bv. tabel 3
waar die assesseringsinstrument spesifiek na die vertaalopdrag verwys.)
Die teks as geheel word geëvalueer, met die fokus op die volgende vier aspekte van gehalte:
(i) doeltaalgebruik; (ii) funksionele en tekstuele toereikendheid; (iii) die oordrag van
nievakkundige inhoud; en (iv) vakkundige inhoud en terminologie. Tabel 2 toon hierdie
kategorieë, met die numeriese gewig wat aan elkeen toegeken is in die assessering van die
vertaalde eksamenvraestel. Dit beteken dat die instrument gebruik kan word om verskillende
tekstipes te evalueer. Die kategorie vakkundige inhoud en terminologie sal byvoorbeeld
swaarder weeg in die evaluering van ’n eksamenvraestel (bv. 30 uit 100), as in die evaluering
van ’n koerantartikel oor algemene nuus van die dag (bv. 20 uit 100). Vir so ’n koerantartikel,
weer, behoort die kategorie doeltaalgebruik swaarder te weeg.
Tabel 2. Kategorieë van assesseringsinstrument en gewigte toegeken (Colina 2009)
Kategorieë Voorbeelde van kriteria Gewig
1. Doeltaalgebruik Grammatika, spelling 20 uit 100
2. Funksionele en tekstuele
toereikendheid
Funksie van teks, teikenlesers 20 uit 100
3. Nievakkundige inhoud Oordrag van betekenis 30 uit 100
4. Vakkundige inhoud en
terminologie
Terminologie 30 uit 100
Die fokus op die tekstuele vlak in plaas van die leksikale vlak word ook weerspieël in die
manier waarop punte toegeken word. Daar word nie punte afgetrek vir foute nie, maar eerder
van beskrywende stellings gebruik gemaak. Die evalueerder kies in elke kategorie die stelling
wat die teks die beste beskryf. As voorbeeld verskaf tabel 3 hier onder ’n vertaling en effens
aangepaste weergawe (t.o.v. terminologie en bykomende kolomme) van die derde kategorie
in Colina se assesseringsinstrument. Daar is kolomme aan die regterkant waar die evalueerder
die vyf doeltekste moet assesseer, asook spasie onderaan vir enige voorbeelde of opmerkings
wat die assessering kan toelig.
404

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tabel 3. Kategorie 3 van Colina se assesseringsinstrument met beskrywende stellings
(vertaal en effens aangepas)
Kategorie 3: Oordrag van nievakkundige inhoud
Nr. Beskrywing Merk een blokkie per doelteks (DT)
DT 1 DT 2 DT 3 DT 4 DT 5
3.a Die doelteks (DT) getuig van, of bevat,
ongevraagde afwykings van die bronteks (BT) op
belangrike punte. Dit bevat onakkurate weergawes
en/of belangrike weglatings en toevoegings wat nie
deur die vertaalopdrag geregverdig kan word nie.
Daar was hoogs gebrekkige begrip van die
bronteks.
3.b Daar is betekenisveranderings, weglatings en/of
byvoegings wat nie deur die vertaalopdrag
geregverdig kan word nie. Die DT toon dat die BT
en/of die vertaalopdrag op party plekke verkeerd
verstaan is.
3.c Minder belangrike betekenisveranderings,
byvoegings of weglatings kom voor.
3.d Die DT weerspieël die inhoud wat in die BT vervat
is, akkuraat met verwysing na die vertaalopdrag,
sonder dat daar ongevraagde veranderings,
weglatings of byvoegings gedoen is. Fyn nuanses
en betekenisskakerings is toereikend weergegee.
Voorbeelde/Opmerkings:
Die vyf kolomme aan die regterkant het die evalueerders aangemoedig om die tekste in elke
kategorie met mekaar te vergelyk, en hulle het die spasie onderaan benut om sommige keuses
te verduidelik. Die resultate van die assessering word in die volgende afdeling beskryf.
5. Resultate
Die beskrywings waaruit die evalueerders kon kies om die vertaling te evalueer, is elk aan ’n
numeriese waarde gekoppel. Met hierdie waarde en die gewig wat aan elke afdeling toegeken
is (kyk tabel 2), kon daar ’n punt uit 100 bereken word wat die gehalte van die vertaalproduk
aandui. Daar is dus drie punte (elk uit 100) beskikbaar vir die konsepvertaling (sonder
revisie) en die vier vertalings soos verander deur elke reviseur. Hierdie drie punte se totaal is
deur drie gedeel om ’n gemiddelde punt uit 100 vir elke teks te kry, wat dus ’n aanduiding is
van die gehalte van die vertaling volgens al drie evalueerders.
Tabel 4 wys hierdie gemiddelde punt uit 100 wat aan die tekste in onderskeidelik fase 1 en
fase 2 toegeken is aan die vertaalprodukte soos gelewer deur die vertaalstudent, die ervare
405

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
vertaler en die vier reviseurs. Die impak van revisie op die gehalte van die vertaalproduk kan
bepaal word deur die punt wat aan die konsepvertaling (sonder revisie) toegeken is, te
vergelyk met die punt wat toegeken is aan die vertaalproduk wat deur een van die reviseurs
gelewer is.
Tabel 4. Die impak van revisie op die gehalte van die vertaalproduk
Fase 1
vertaalstudent;
eksamenvraestel in die
sosiale wetenskappe
Fase 2
ervare vertaler;
eksamenvraestel in
ingenieurswese
Sonder
revisie
Reviseur 1 Reviseur 2 Reviseur 3 Reviseur 4
51,6 83,3 81,6 68,3 93,3
76,6 80,0 78,3 76,6 81,6
Dit is duidelik dat revisie ’n groter impak gehad het op die gehalte van die konsepvertaling
deur die vertaalstudent (fase 1) as op die konsepvertaling deur die ervare vertaler (fase 2). In
teenstelling met die resultate van Künzli (2007) se empiriese ondersoek, het nie een van die
reviseurs ’n negatiewe impak op die gehalte van die vertalings gehad nie.
Reviseur 4 se werk het die meeste impak gehad op die gehalte van die vertaalproduk in albei
fases – hierdie persoon het ook die meeste revisie-ervaring (kyk tabel 1). Hoewel reviseur 3
die tweede meeste revisie-ervaring het, het hierdie persoon se werk die minste impak gehad
in albei fases. In fase 2 het reviseur 3 se revisie geen impak gehad nie, aangesien die punt vir
die konsepvertaling en die vertaalproduk ná revisie presies dieselfde is. Dit is opmerklik dat
reviseur 1 se revisie die tweede beste resultate toon, aangesien hierdie persoon geen ervaring
in revisie het nie, teenoor reviseur 3 se vier jaar revisie-ervaring. Reviseur 2, met een jaar
revisie-ervaring, het ook in albei fases beter resultate getoon as reviseur 3. Dit is ’n
aanduiding dat die gehalte van revisie nie noodwendig toeneem namate ervaring in revisie
meer raak nie. Talle ander veranderlikes (soos moegheid en motivering) speel egter ook ’n
rol, dus behoort die moontlike verband tussen revisie-ervaring en die gehalte van revisie in
verdere empiriese studies ondersoek te word.
Ten einde die kostedoeltreffendheid van revisie te bepaal, is die impak van revisie vergelyk
met die tyd wat elke reviseur aan die taak bestee het. In tabel 5 word die impak van revisie
uitgedruk as ’n waarde wat verkry is deur die punt vir die gehalte van die konsepvraestel af te
trek van die punt toegeken aan die vertaalproduk ná revisie (kyk tabel 4). As reviseur 4 se
punt 93,3 is vir die gehalte van die vertaalproduk ná revisie (in fase 1) en die punt vir die
konsepvertaling deur die vertaalstudent (51,6) daarvan afgetrek word, word die impak van
revisie op daardie teks as ’n waarde van 41,7 uitgedruk. Die kostedoeltreffendheid kan dus
406

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bepaal word deur hierdie waarde te vergelyk met die hoeveelheid tyd (een uur) wat reviseur 4
aan die revisie bestee het. Tabel 5 toon elke reviseur se kostedoeltreffendheid in albei fases.
Fase 1
vertaalstudent;
sosiale wetenskappe
impak van revisie
tyd spandeer aan revisie
Fase 2
ervare vertaler;
ingenieurswese
impak van revisie
tyd spandeer aan revisie
Tabel 5. Kostedoeltreffendheid van revisie
Reviseur 1 Reviseur 2 Reviseur 3 Reviseur 4 Gemiddeld
31,7
1,5 uur
3,4
2 uur
30,0
1,5 uur
1,7
1 uur
16,7
0,7 uur
0,0
1 uur
41,7
1 uur
5,0
2 uur
30,0
1,2 uur
2,5
1,5 uur
Hoewel die gemiddelde tyd wat in fase 1 aan revisie spandeer is, minder is as in fase 2, is die
impak van revisie op fase 1 se konsepvertaling veel groter as dié in fase 2. Een rede hiervoor
is die swakker gehalte van die vertaalstudent se vertaling: ’n punt van 51,6 is aan die
vertaalstudent se konsepvertaling toegeken, teenoor 76,6 aan die ervare vertaler s’n (kyk tabel
4). Aangesien die vertaalstudent se konsepvertaling meer foute bevat as dié van die ervare
vertaler, kon die reviseurs meer veranderinge aanbring om die gehalte van die vertaalstudent
se vertaling te verbeter.
Nog ’n moontlike rede is dat die ingenieurswese-vraestel in fase 2 meer terminologie bevat as
die sosialewetenskappe-vraestel in fase 1 en dat die reviseurs dus meer tyd daaraan spandeer
het om die terminologie na te vors. Die reviseurs het nie geweet wie die dokumente vertaal
het nie. As hulle wel hierdie inligting gehad het, sou hulle heel moontlik minder tyd aan die
terminologie in die ingenieurswese-vraestel spandeer het, aangesien die vertaling gedoen is
deur een van die beste vertalers verbonde aan die vertaalkantoor. Künzli (2006:209) noem
ook dat dit reviseurs help om te weet dat hulle die vertaler kan vertrou om akkurate navorsing
te doen. ’n Toepassing hiervan in die vertaalpraktyk is dat dit belangrik is dat die vertaler
kommentaarblokkies invoeg, veral ten opsigte van terminologie (bv. watter bron die vertaler
gebruik het), sodat die reviseur nie die terme weer ’n keer hoef na te vors nie.
Dit is duidelik dat revisie in fase 1 meer kostedoeltreffend was. Die vraag kan selfs gevra
word of dit die moeite werd is om revisie te doen wanneer die vertaling, soos in fase 2, deur
’n ervare vertaler gedoen is. Die besluit moet dus geneem word of die vertaalkantoor hierdie
risiko kan loop, want selfs die beste vertalers maak soms foute wat dan ongesiens sal
verbygaan. Verder bevestig die inligting in tabel 5 Mossop se waarskuwing dat tyd wat aan
revisie bestee word, op sigself nie veel beteken nie (2007b:121), met ander woorde dat die
gehalte van die vertaalproduk nie noodwendig beter is as daar meer tyd aan revisie bestee
407

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word nie. Dit is ’n vraagstuk in navorsing oor revisie; ook Künzli (2007) se resultate het dit
as ’n probleem uitgewys (kyk afdeling 2.2).
Een oplossing vir hierdie probleem is om baie duidelike riglyne ten opsigte van
revisiemetodes te verskaf en nie net aan te neem dat ’n goeie vertaler ook ’n goeie reviseur
sal wees nie. Enkele moontlikhede vir verdere studie word in die volgende afdeling genoem.
6. Gevolgtrekking
In hierdie artikel is verskillende definisies vir die konsep revisie gegee, asook verskeie terme
wat daarvoor gebruik word. Na aanleiding hiervan is die gebruik van die term revisie in
hierdie studie gespesifiseer as die prosedure wat gevolg word wanneer ’n tweede vertaler ’n
konsepvertaling deur ’n eerste vertaler nagaan ten einde foute uit te skakel en die gehalte van
die vertaling te verbeter. Revisie is onderskei van redigering deurdat revisie op ’n vertaalde
dokument toegepas word, en redigering op ’n dokument wat nie vertaal is nie. Empiriese
studies wat in België en Swede oor die gehalte van revisie uitgevoer is, is kortliks beskryf. In
hierdie studies is belangrike kwessies uitgelig, soos dat reviseurs nie noodwendig al die foute
in ’n teks raaksien nie en dat hulle onnodige veranderinge kan maak en selfs foute kan
invoeg. Teen hierdie agtergrond is die probleem geopper dat, terwyl die vertaalkantoor
hulpbronne aan revisie bestee, die impak van revisie op die gehalte van die vertaalproduk nog
nie gemeet is nie.
Ten einde die impak van revisie en die kostedoeltreffendheid daarvan te bepaal, is ’n
loodsstudie in Suid-Afrika uitgevoer waar die werk van vier reviseurs in twee verskillende
situasies geassesseer is. Die resultate toon dat revisie veel minder impak het op ’n vertaling
deur ’n ervare vertaler as op ’n vertaling deur ’n vertaalstudent, en dat die vraag selfs gevra
kan word of dit nodig is om ’n ervare vertaler se werk na te gaan. Verder is daar nie ’n
direkte verband tussen ervaring as reviseur en die gehalte van revisie gevind nie – navorsing
oor die vaardighede wat suksesvolle revisie verg, is dus nodig. Die resultate toon ook dat daar
nie ’n direkte verband is tussen die gehalte van revisie en die hoeveelheid tyd wat daaraan
spandeer word nie. Dit bevestig wat in vorige empiriese studies bevind is (kyk afdeling 2.2)
en beklemtoon dat duideliker riglyne vir revisie geformuleer moet word. Hiermee saam
behoort empiriese studies oor die sukses van verskillende revisiemetodes deel van moontlike
verdere navorsing uit te maak.
Hierdie loodsstudie het op die assessering van die vertaalproduk op tekstuele vlak gefokus. ’n
Ontleding van die veranderinge wat die reviseurs aangebring het en foute wat hulle oorgesien
het, kan gedoen word om spesifieke probleme te ondersoek wat reviseurs ondervind ten einde
riglyne oor revisie te verfyn. Die resultate van hierdie en vorige empiriese studies toon verder
dat revisie, selfs deur ’n persoon met jare se revisie-ervaring, nie noodwendig ’n
bevredigende impak op die gehalte van die vertaalproduk het nie, en dat die vertaalpraktyk
sal baat by navorsing oor hoe om revisie met meer sukses uit te voer.
408

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Arthern, P. 1983. Judging the quality of revision. Lebende Sprachen, 28(2):53–7.
Asadi, P. en C. Séguinot. 2005. Shortcuts, strategies and general patterns in a process study
of nine professionals. Meta: Translators' Journal, 50(2):522–47.
Baker, M. en G. Saldanha (reds.). 2009. Routledge encyclopedia of Translation Studies. 2de
uitgawe. Londen: Routledge.
Beukes, A. en M. Pienaar. 2010. Veeltalige vertaalterminologie. Pretoria: Van Schaik.
Biel, Ł. 2011. Training translators or translation service providers? EN 15038:2006 standard
of translation services and its training implications. The Journal of Specialised Translation,
16:61–76.
Boulogne, P. (red.). 2008. Translation and its others. Selected papers of the CETRA research
seminar in Translation Studies 2007.
http://www.kuleuven.be/cetra/papers/Papers2007/Robert.pdf (31 Julie 2010 geraadpleeg).
Breedveld, H. en H. van den Bergh. 2002. Revisie in vertaling: wanneer en wat. Linguistica
Antverpiensia: New Series, 1:327–45.
Brunette, L. 2000. Towards a terminology for translation quality assessment: A comparison
of translation quality assessment practices. The Translator, 6(2):169–82.
Brunette, L. en P. Horguelin. 1998. Pratique de la révision. Brossard (Québec): Linguatech.
CEN (European Committee for Standardization). 2006. NBN EN 15038 (E): Translation
services – Service requirements. Brussels: Belgisch Instituut voor Normalisatie.
—. 2009. Members. http://www.cen.eu/cen/Members/Pages/default.aspx (12 Januarie 2012
geraadpleeg).
Chesterman, A. en E. Wagner. 2002. Can theory help translators? A dialogue between the
ivory tower and the wordface. Manchester: St Jerome.
Colina, S. 2008. Translation quality evaluation: Empirical evidence for a functionalist
approach. The Translator, 14(1):97–134.
—. 2009. Further evidence for a functionalist approach to translation quality evaluation.
Target, 21(2):235–64.
Delisle, J., H. Lee-Jahnke en M. Cormier (reds.). 1999. Translation terminology. Amsterdam:
John Benjamins.
409

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Gambier, Y., M. Shlesinger en R. Stolze (reds.). 2007. Doubts and directions in Translation
Studies. Amsterdam: John Benjamins.
Gambier, Y. en L. van Doorslaer (reds.). 2007. The metalanguage of translation. Spesiale
uitgawe van Target, 19(2). Amsterdam: John Benjamins.
Gotti, M. en S. Šarčević (reds.). 2006. Insights into specialized translation. Bern en
Frankfurt: Peter Lang.
Graham, J. 1989. Checking, revision and editing. In Picken (red.) 1989.
Holmes, J. 1988. The name and nature of Translation Studies. In Venuti (red.) 2004.
IAMLADP (Inter-Agency Meeting on Language Arrangements, Documentation and
Publications). 2004. Report: Task force on the quality management approach.
http://www.uncti.net/pages/essays/quality_mngt.pdf (24 April 2007 geraadpleeg).
Künzli, A. 2006. Translation revision: A study of the performance of ten professional
translators revising a technical text. In Gotti en Šarčević (reds.) 2006.
—. 2007. Translation revision. A study of the performance of ten professional translators
revising a legal text. In Gambier, Shlesinger en Stolze (reds.) 2007.
Lorenzo, M. 2002. Competencia revisora y traducción inversa. Cadernos de Tradução,
10:133–66.
Mossop, B. 2007a. Empirical studies of revision: What we know and need to know. The
Journal of Specialised Translation, 8:5–20.
—. 2007b. Revising and editing for translators. 2de uitgawe. Manchester: St Jerome.
Munday, J. 2008. Introducing Translation Studies: Theories and applications. 2de uitgawe.
Londen: Routledge.
Nord, C. 1997. A functional typology of translations. In Trosborg (red.) 1997.
—. 2002. Manipulation and loyalty in functional translation. Current Writing, 4(2):32–44.
—. 2005. Text analysis in translation: Theory, methodology, and didactic application of a
model for translation-oriented text analysis. 2de uitgawe. Amsterdam: Rodopi.
Odendal, F. en R. Gouws (reds.). 2005. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse
taal. 5de uitgawe. Kaapstad: Maskew Miller Longman.
Picken, C. (red.). The translator's handbook. Londen: Aslib.
Robert, I. 2008. Translation revision procedures: An explorative study. In Boulogne (red.)
2008.
410

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Shih, C. 2006. Revision from translators' point of view: An interview study. Target,
18(2):295–312.
Trosborg, A. (red.). 1997. Text typology and translation. Amsterdam: John Benjamins.
Venuti, L. (red.). 2004. The Translation Studies reader. 2de uitgawe. Londen: Routledge.
Eindnotas
1 Hierdie artikel is gebaseer op my tans onvoltooide PhD-studie onder leiding van prof. Ilse
Feinauer, verbonde aan die Universiteit Stellenbosch se Departement Afrikaans en
Nederlands. Die studie handel oor die gehalteversekering van vertaalde studiemateriaal in ’n
hoëronderwysomgewing.
2 Volgens Translation terminology, die Internasionale Federasie van Vertalers (FIT) se
viertalige woordelys (Delisle, Lee-Jahnke en Cormier 1999:71), is terme wat vir revisie
gebruik word, revision (Engels), révision (Frans), revisión (Spaans) en Revision (Duits). In
die Afrikaanse vertaling van hierdie woordelys (Beukes en Pienaar 2010:146) word die
Nederlandse term aangegee as revisie, en die Afrikaanse term as hersiening. Die woord
hersiening word egter ook in ander kontekste gebruik, soos in skole (en universiteite) waar
leerders die semester of die jaar se werk hersien, en in uitsprake van ’n laer hof wat hersien
word om die korrektheid daarvan te bepaal (Odendal en Gouws 2005:394). Ek gebruik dus
revisie as Afrikaanse vakterm ten einde moontlike verwarring te voorkom.
3 Daar is net twee handboeke oor revisie, naamlik Mossop (2007) se Revising and editing for
translators en die Franse handboek Pratique de la révision deur Brunette en Horguelin
(1998).
4 Hierdie bron gebruik die spitshakies as kruisverwysings na ander terme wat ook in die
terminologielys opgeneem is.
5 Die fokus van hierdie loodsstudie en artikel is dus op wat Mossop other-revision
(anderrevisie) noem (2007a:6) en nie op selfrevisie nie. Empiriese studies wat oor selfrevisie
gedoen is, sluit in Shih (2006), Asadi en Séguinot (2005) en Breedveld en Van den Bergh
(2002).
6 Vir die doel van hierdie artikel word die term ervare vertalers gebruik vir vertalers wat
minstens vyf jaar vertaalervaring het. Professionele reviseurs is vertalers wie se hooftaak dit
is om ander se vertalings na te gaan.
7 Revisie word ook as ’n leeraktiwiteit in die opleiding van vertalers gebruik sodat die
studente foute in hulle eie vertalings kan ontdek en kan bepaal waarom hulle hierdie foute
gemaak het (Delisle e.a. 1999:175). Kyk ook Lorenzo (2002) in Künzli (2007:116–7), wat die
gehalte van vertaalstudente se revisie bestudeer het. Die fokus van hierdie artikel is nie op
411

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
revisie deur studente nie, maar spesifiek op revisie wat deur ervare vertalers in die
professionele vertaalomgewing gedoen word.
8 Künzli (2006 en 2007) spesifiseer nie sy kriteria vir ’n professionele vertaler nie, maar
noem wel dat hy vryskutvertalers met minstens ses jaar vertaalervaring gebruik het
(2006:196).
9 Arthern (1983:54) verduidelik nie wat hy met die woorde “nuttige verbetering” bedoel nie,
en daarmee word die subjektiewe aard van assessering weer eens beklemtoon: wat die een
persoon as ’n nuttige verbetering sien, sal ’n ander dalk as ’n onnodige verandering beskou.
Daarom is dit so belangrik dat vertalers, reviseurs en evalueerders hulle onderskeie take
verrig in die lig van die besonderhede wat in die vertaalopdrag gegee is. Hierdie
besonderhede kan dan ook dien as kriteria waarvolgens die vertaling geëvalueer word. (Kyk
ook afdeling 4, waar ’n assesseringsinstrument bespreek word wat op grond van die
funksionalistiese vertaalbenadering ontwerp is.)
412

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Om ’n deeglike “aanmaning van sterflikheid” te
kry: katabasis, relasionaliteit en retrovisie in Die
benederyk van Ingrid Winterbach
Adéle Nel
Adéle Nel: Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
Met verwysing na Kaja Silverman se boek Flesh of my flesh (2009), waarin sy insigte oor
relasionaliteit, kunstenaarskap en die dood indringend verken en uiteensit aan die hand van
die mite van Orfeus en Euridike, betoog ek in hierdie artikel dat Die benederyk binne die
teoretiese raamwerk van relasionaliteit en retrovisie gelees kan word. Relasionaliteit
manifesteer in die roman eerstens as ’n ontologiese verwantskap op persoonlike vlak tussen
mense op grond van sterflikheid. Katabasis maak op verskillende wyses ’n verskyning in die
roman, maar die opvallendste verwysings is deurgaans na Stefaans Adendorff wat “die
duisternis afgegaan het en lank verlore was”. Daar word tweedens aangetoon dat Die
benederyk terselfdertyd ’n narratief-filosofiese besinning oor die aard, die waarde en funksie
van kuns en die artistieke proses is. Winterbach besin by monde van die sentrale
kunstenaarkarakter, Aaron, wie se lewensverhaal ook getuig van ondergang en redding, oor
die plek van die Suid-Afrikaanse kunstenaar binne ’n groter wêreldorde en sy verwantskap
met voorgangerkunstenaars binne die kunstradisie. Sy onderneem saam met Aaron ’n reis
deur die Westerse kunstradisie, en deur middel van retrovisie word talle dooie kunstenaars
“lewend” gemaak, van wie Joseph Beuys en Francisco Goya die opvallendste is.
Trefwoorde: Ingrid Winterbach; Die benederyk; Kaja Silverman; Flesh of my flesh;
relasionaliteit; retrovisie; katabasis; kunstenaarskap; Westerse kunstradisie
Abstract
A profound reminder of mortality: catabasis, relationality and retrovision in Ingrid
Winterbach’s Die benederyk (2010)
The aim of this article is to indicate that Die benederyk (The underworld) may be read within
the theoretical framework of catabasis, relationality and retrovision. My point of departure is
that relationality manifests itself in two ways in Die benederyk, namely as an ontological
relationship on a personal level between people (whether it be family relations or the bonds
of friendship), and also as an ontological relationship between specific artists through the
ages. With reference to Kaja Silverman’s book Flesh of my flesh (2009), but also referring to
Etty Mulder’s Freud and Orpheus (1987), a brief summary of the theoretical concepts of
relationality, catabasis and retrovision will first be provided. It will be shown, furthermore,
413

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
that at the same time Die benederyk is a narrative philosophical reflection on the nature, value
and function of art and the artistic process. However, since every artist also works within a
specific public sphere and tradition this aspect, too, is relationally based.
The title itself, Die benederyk, already establishes a connection with death and the myth of
Orpheus and Eurydice that is confirmed throughout the story. Silverman uses this wellknown
myth, as recorded by Ovid in Book X of The metamorphoses, as her starting point
from which she develops her theory of relationality. What is not so well known in Western
literature is the fact that after the second disappearance of Eurydice into Hades, Ovid adds a
redemptive coda to Book XI, which largely invalidates the woman-death link and lays the
foundation of relationality. Orpheus is murdered by the vicious Maenaden. This results in his
second descent into the underworld. When he arrives in Hades he sees what he had seen
before, but he sees it anew and differently. He embraces Eurydice lovingly and in doing so he
acknowledges her ontological equality (Silverman 2009:181). In this way, they re-enact what
had happened before, cancelling the violence of the events and transforming it into a
reversible and ontological equalising analogy (Silverman 2009:181).
Orpheus’s descent into the underworld is related to the Greek concept of katabasis – a
concept defined as a movement or journey downwards. According to Falconer (2005:2) the
Greeks used the term katabasis (Latin descensus ad infernas) metaphorically to refer
specifically to the story of a living person who had visited the underworld and returned
reasonably unscathed to the land of the living.
Silverman’s (2009) thesis regarding the theory of relationality is bound up with the fact that
mortality is the most comprehensive and basic feature that man shares with every other living
being on earth. Finiteness marks the time and place where we end and others begin, both
spatially and temporally. It is the acknowledgement of this limitation that gives us a sense of
our place within the larger whole (Silverman 2009:4). Silverman (2009:8) then engages with
the ideas of psychoanalyst and writer Lou Andreas-Salomé. She refers to Salomé’s memoir,
Looking back, in which she voices insights that correspond with Ovid’s coda in the recording
of the Orpheus myth. Salomé attributes a redemptive power to this type of looking, i.e. the
capacity to revive the past so that it happens again, but in a new way. She refers to this
process as the healing power of Nachträglichkeit – a term originally created by Freud, but
used in a different sense by Salomé. She also attributes a number of other powers to
Nachträglichkeit, namely the possibility that it can cleanse sin, raise the dead and resolve
differences between people.
Die benederyk tells the story of two brothers, Aaron Adendorff and his brother Stefaans. The
novel addresses, among other issues, the quest for the meaning of life by both characters after
each one descends into his own personal hell and in the slow process of re-emerging back
towards the light. Both are struggling with their own sins, the death of their loved ones,
broken relationships between people and the intense emotions of dealing with loss.
The most striking reference to someone visiting the underworld and returning is found when
Stefaans is said to have gone down to the darkness and had been lost for a long time. During
the course of the narrative Stefaans is likened to the biblical New Testament Lazarus, who
was resurrected to life, but also to Joseph of the Old Testament, who was saved from certain
death in the pit. Among other things, the novel tells the story of Stefaans’s descent into
darkness due to drug addiction, the turning point in his life, as well as his gradual return to
the land of the living. After this catabatic experience, Stefaans gains insight into his
relationship with other flesh being of his flesh and understands his existence as an aware
414

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
being with a body that has limitations, so that relationality is established. He then reflects on
those that he has left behind, whether dead or alive, and so he starts his journey to renewal
and regeneration. He accepts his fate, reconnects with his lost brother and heals broken
relationships with departed family and friends through retrovision, exorcises his fears, and
finally experiences release.
Aaron Adendorff, the painter, is the central character in the novel. His story, too, is one of
destruction and salvation. After the death of his wife, Naomi, Aaron descends to the dark
depths of depression and is also confronted with his own mortality when a cancerous growth
is removed from one of his kidneys.
There is another striking link with the Orpheus myth in this novel regarding art and the
creative process. A conclusive connection exists between being an artist and relationality. It
is specifically the descent into the underworld that is presented as the creative process. In this
way, the story of Aaron as an artist highlights a different aspect of relationality.
Aaron’s art is initially figurative in nature and as such he associates himself with the
recognisable image. However, after the 1980s his work becomes more abstract as he loses
touch with the physical image. This change in the subject-object relation distresses Aaron,
because he is constantly aware that the loss of the image – of a discernible object – could be
the death of all structure: a formal dead end. The tone in which the novel is written gets its
power from the inevitable influence of the invisible image as is evidenced by the description
of the intense experience of loss every time the recognisable image disappears. For Aaron,
the benefit of his insights into relationality is the rediscovery of his lost loved one, here being
the recovery of the recognisable image. He, too, accepts loss and overcomes his anxiety. His
renewed creative drive and the prospect of the exhibition in Berlin is proof of his renewal and
regeneration.
The ontological relationship between people isn’t important only for the personal connections
and dialogue with predecessors, but also for the insight it gives into what it entails being an
artist. It also highlights the connection between artists throughout the ages. Thus, Aaron’s
retrovision is also a comprehensive overview of Western art history, including many
references to predecessor artists with whom he feels a kinship. Feeling himself marginalised
(both as a person and as an artist), Aaron takes a critical look at his own figurative paintings
as well as those of a few chosen, fictional artists. These include Jimmy Harris (a
videographer who has an obsession with deconstructive creativity) and Moeketsi Mosekede
(a politically correct artist).
Many deceased artists, of whom Joseph Beuys and Francisco Goya are the most notable, are
resurrected through retrovision. This historical layering has the effect of a palimpsest,
viewing the present as being intertwined with the past. In this way relationality between the
past and the present is suggested. Die benederyk is, therefore, indeed a narrative
philosophical reflection on the nature, value and function of art in the early 21st century, the
history of Western art and the artistic process. Thierry De Duve’s comment, as quoted by
Lyotard (1992:16), is especially relevant to this novel as it refers to the issues addressed by it:
“The question of modern aesthetics is not ‘What is beautiful, but rather what is art to be and
what is literature to be?’”
This article also briefly explores what the terms art and artwork currently mean. Adorno’s
statement in Aesthetic theory (1997:1) is relevant here: “It is self-evident that nothing
concerning art is self-evident anymore, not its inner life, not its relation to society, not even
415

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
its right to exist.” In fact, it could be argued that this pronouncement is the artistic theoretical
framework on which Winterbach constitutes her reflection of art and what it means to be an
artist in Die benederyk. This novel reflects on the meaning of art, the origin and nature of
creative expression (the formation of art) and the possible value thereof. In conclusion it is
clear that Winterbach is making explicit pronouncements on art theory through her
characters. This means there is evidence of inter-textual poetic reflection. Although these
poetic views cannot necessarily be attributed to Winterbach as a visual artist, the narrative
philosophical reflection about the creative process confirms once more the particular
relationship between her prose and her visual disposition.
Key words: Ingrid Winterbach; Die benederyk; Kaja Silverman; Flesh of my flesh;
relationality; retrovision; catabasis; artistry
1. Inleiding
Op grond van die titel kan daar in Die benederyk (2010) reeds ’n verband gelê word met die
dood en die mite van Orfeus en Euridike; ’n verband wat in die loop van die verhaal telkens
bevestig word. Hierdie roman is inderdaad verhaalmatig gemoeid met die dood en hellevaart,
maar ontgin terselfdertyd ’n soeke na verbande en samehang (314 1 ), met ander woorde
relasionaliteit asook die aard en wese van kuns en kunstenaarskap. Andries Gouws wys in sy
artikel “Ingrid Winterbach as skrywer en as beeldende kunstenaar – enkele beskouings”
daarop dat daar in Winterbach se prosa talle eksplisiete verwysings na beeldende kuns is
(2008:9). Nie alleen is baie van haar karakters kunstenaars nie, maar bekende kunstenaars uit
die verlede kom dikwels ter sprake, en sommige beskrywings in haar romans is geskoei op
skilderye. In Die benederyk sit Winterbach hierdie kenmerkende werkwyse voort, en bevestig
opnuut die verwantskap tussen haar prosa en haar visuele ingesteldheid.
Die doel van hierdie artikel is om aan te toon dat Die benederyk binne die teoretiese
raamwerk van relasionaliteit, hellevaart en retrovisie gelees kan word. My uitgangspunt is dat
relasionaliteit op tweërlei wyse in Die benederyk manifesteer: as ’n ontologiese verwantskap
op persoonlike vlak tussen mense (hetsy met betrekking tot familie- of vriendskapsbande), en
ook as ’n ontologiese verwantskap tussen spesifieke kunstenaars deur die eeue heen. Aan die
hand van Kaja Silverman se boek Flesh of my flesh (2009), maar ook verwysend na Etty
Mulder se Freud en Orpheus (1987), sal ek poog om ’n bondige samevatting te gee van die
teoretiese konsepte van relasionaliteit, katabasis en retrovisie. Daar word voorts ook
aangetoon dat Die benederyk terselfdertyd ’n narratief-filosofiese besinning oor die aard, die
waarde en funksie van kuns en die artistieke proses is, maar omdat elke kunstenaar binne ’n
bepaalde openbare sfeer en tradisie werk, het hierdie aspek ook relasionaliteit as grondslag.
As interpretatiewe strategie beoog ek ook ’n relasionele lees na aanleiding van Susan
Stanford Friedman se konseptualisering van verruimteliking (“spatialization”) van die teks en
’n gepaardgaande relasionele lees. In ’n artikel, “Spatialization: A strategy for reading
narrative” (2002), bou Friedman voort op Julia Kristeva se insigte met betrekking tot die
verruimteliking van die narratief. ’n Volledig ruimtelike lesing van ’n narratiewe teks behels
416

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
volgens Friedman (2002:219) ’n interpretasie van die interaksie tussen die horisontale en
vertikale narratiewe koördinate, en betrek die skrywer, leser en teks. ’n Horisontale narratief
beskryf Friedman as die opeenvolging van gebeure (hetsy intern of ekstern) wat in
ooreenstemming met die ordenende beginsels van die plot en narratiewe perspektief
“gebeur”. Ingeslote is die ruimte, karakters, handeling, inisiële “probleem”, progressie en
sluiting – met ander woorde die fokus van die tradisionele narratologie.
Die vertikale as van die narratief sluit in ’n “in diepte”-lees (dus ’n afdaal na die
benederuimte) van die teks en dit geskied gelyktydig met die horisontale teks-in-progressie.
’n Relasionele lees veronderstel ’n interaktiewe verwantskap tussen die oppervlak en die
palimpsestiese dieptes van ’n gegewe teks. Hoewel ten nouste met mekaar verweef, kan die
vertikale dimensie in drie onderskeidende aspekte onderverdeel word ter wille van ontleding:
die literêre, historiese en psigiese. 2 Sowel die literêre as die historiese aspekte van die
ingebedde vertikale narratief betrek ’n dialoog met ander tekste, wat hetsy bewustelik of
onbewustelik deur die skrywer voorsien is. Hierdie dialoog bestaan as ’n “mosaïek van
aanhalings en verwysings” wat deur die leser geïnterpreteer moet word. Friedman (2002:225)
som die voordeel van die konseptualisering van die narratief in ruimtelike terme soos volg
op:
In contrast to typological approaches, spatialization emphasizes the psychodynamic,
interactive, and situational nature of narrative processes; it also provides a fluid,
relational approach that connects text and context, writer and reader. [...] But a
reading strategy based in the identification of horizontal and vertical narratives axes
fosters relational readings, discourages “definite” and bounded interpretations, and
encourages a notion of the text as a multiplicitous and dynamic site of repression and
return.
In Die benederyk sluit die palimpses van tekste onder andere in: ’n kunshistoriese diskoers,
die mite van Orfeus en Euridike, en verskeie Bybelse verwysings, soos die verhale van
Lasarus en van Josef en sy broers. Thomas Mann se tetralogie Joseph und seine Brüder
(Joseph and his brothers) is ’n opvallende interteks, terwyl verskeie “bewustelike tekste” aan
die einde van die roman as “erkennings” gelys word. As teoretiese stramien by die lees van
Winterbach se roman kan Kaja Silverman se teks Flesh of my flesh (2009), waarin sy insigte
oor relasionaliteit, kunstenaarskap en die dood indringend verken en uiteensit aan die hand
van die mite van Orfeus en Euridike (’n mite wat bestempel kan word as ’n oernarratief van
Westerse subjektiwiteit), betrek word.
2. Katabasis, relasionaliteit en Nachträglichkeit: ’n teoretiese besinning
Orfeus se neerdaal na die benederyk hou verband met die Griekse begrip katabasis, wat
volgens die WAT (Hauptfleisch 1970) gedefinieer word as “beweging of gang ondertoe”.
Volgens Falconer (2005:2) het die Grieke die term katabasis (Latyn descensus ad infernas)
metafories gebruik om spesifiek te verwys na die verhaal van ’n lewende persoon wat die
doderyk besoek het, en redelik ongeskonde teruggekeer het na die land van die lewendes.
417

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Human (2010) wys egter tereg daarop dat dié benederyk (onderwêreld, inferno/hel)
terselfdertyd ook ruimte van regenerasie en kreatiwiteit is. Die mitologiese onderwêreld
waarna Orfeus afdaal, is met ander woorde die hiernamaals, of die ryk van die duisternis
waar die onsterflike siele van afgestorwenes hulle bevind.
Mulder (1987:11) betoog op haar beurt dat Sigmund Freud se beskouings ’n argetipiese
herhaling van Orfeus is, omdat hy ook ’n model aanbied vir die weg na benede, na die
onderwêreld van die onbewuste: “Hij is, in analogie met Orpheus, op zoek naar verloren,
gestolde beelden, met de bedoeling deze terug te halen, omhoog te voeren, en in de realilteit
van het bewustzijn te verwerken.” Die benederyk waaruit Orfeus sy gestorwe geliefde wil
terugvoer na die lig, is dus die mitologiese model van dit wat in die 20ste eeu as die
onderbewuste aangedui word. Mulder maak voorts die stelling dat die mitologiese verhaal
van die katabasis óók geïnterpreteer kan word as die eksternalisering van die afdaal na die
onderbewuste: “Dit wil zeggen dat het proces van inkeer, het verwerven van zelfinzicht, een
aanschouwelijke, zinnebeeldige vorm heeft aangenomen” (1987:15).
Die soeke na “verlore beelde” en die proses van selfinsig en innerlike rypwording
(individuasie) is egter nie slegs op die persoonlike proses binne ’n individu van toepassing
nie, maar ook op ’n hele kultuur – daar is met ander woorde sprake van ’n kollektiewe
kultuurhistoriese ontwikkeling. Naas Orfeus en Freud spesifiseer Mulder ook ’n derde
katabasis, of wat sy noem ’n “halte plaats halverwege in dit culturele individuatieproces”,
naamlik Dante (1265-1321) se La divina commedia. Margaret Atwood verwys op haar beurt
na Jorge Luis Borges se “Nine Dantesque essays”, waarin hy die teorie uiteensit dat die totale
La divina commedia (“this whole vast and intricate structure”) “was composed by Dante
mainly so that he could get a glimpse of the dead Beatrice, and bring her back to life in his
poem. It is because he is writing about her, and only because he is writing about her, that
Beatrice is able to exist again, in the mind of the writer and reader” (Atwood 2002:172).
Vir al drie vorme van katabasis is die deurslaggewende oomblik steeds die ervaring van
verlies of trauma of afdwaling. Dié trauma word veroorsaak deur die dood van die geliefde:
“dat in deze samenhang veralgemeend kan worden tot ‘de dood van de oer-liefde’” (Mulder
1987:16). Waar Freud en die konsepte van die psigoanalise ter sprake kom, is die dryfveer vir
die afdaal na die onderbewussyn uit die aard van die saak aansienlik meer gekompliseerd.
Tog is daar ook sprake van ’n teruggryp na die oergevoelens, wat insluit die “eerste geliefde”,
die moeder, asook die terugvind van oerbewegings en -drifte in die innerlike en die daarin
versonke of verdronge dryfvere. James Hilman onderskryf by implikasie Muller se argument
as hy ook die onbetwiste verwantskap tussen mitologie en psigologie op grond van die term
depth psychology aantoon (1997:24). Hy wys voorts daarop dat Freud aan die begin van sy
teorieë ten opsigte van die dieptepsigologie die onderwêreld van die mitologie resoneer.
Die tese waarvandaan Silverman (2009) se teoretiese besinning oor relasionaliteit uitgaan, is
die feit dat sterflikheid die mees omvattende en deurslaggewende eienskap is wat die mens
met elke ander wese op aarde deel. Eindigheid markeer die punt waar ons eindig en ander
begin, sowel ruimtelik as temporeel, en die erkenning van hierdie begrensdheid verleen aan
ons ’n sin van plasing binne ’n groter geheel (Silverman 2009:4). Silverman gebruik die
418

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bekende mite van Orfeus en Euridike, soos opgeteken deur Ovidius in Boek X van The
metamorphoses, as uitgangspunt ten einde haar teorie van relasionaliteit te beredeneer.
Minder bekend in die Westerse literatuur is die feit dat Ovidius ná die verhaal van Euridike se
tweede verdwyning terug na die doderyk ook ’n reddende koda in Boek XI byvoeg, wat in ’n
groot mate die vrou-dood-verbintenis ongeldig maak. Orfeus word deur die boosaardige
Maenaden vermoor. Hy daal gevolglik ’n tweede keer na die benederyk, en as hy in Hades 3
aankom, sien hy wat hy voorheen gesien het, maar nou sien hy dit opnuut en anders. Hy was
die eerste keer met sy terugkyk skuldig daaraan dat hy Euridike se tweede dood veroorsaak
het, en hy het sy skuld verplaas deur sterflikheid aan vroue te koppel. As Orfeus nou vir ’n
tweede keer kyk, sien hy Euridike op ’n ander wyse en omhels hy haar liefdevol – hy erken
so haar ontologiese gelykheid (Silverman 2009:181). Daarna stap hulle hand aan hand deur
die doderyk; soms loop hy voor en volg sy hom, en soms loop sy voor en volg hy haar.
Orfeus se terugkyk na haar hou egter geen bedreiging meer in nie. Hulle herverorden
(“reenact”) só wat die vorige keer gebeur het, en kanselleer terselfdertyd die geweld van die
gebeure en transformeer dit na in ’n tweeledige en ontologies gelykmakende analogie
(Silverman 2009:181). 4 Vir Silverman (2009:40) is analogie die korrespondensie van twee of
meer dinge met mekaar en dit struktureer elke aspek van die Syn. Sy verduidelik soos volg:
“An analogy is a relationship of greater or lesser similarity between two or more
ontologically equal terms – a corresponding with, rather than a corresponding to. Everything
relates to everything else in this way, because analogy is the structure of Being” (Silverman
2010:179).
Die begrip relasionaliteit word vanuit ’n ander invalshoek deur Judith Butler (2004 en 2006)
beredeneer. Sy lê klem op die menslike liggaam in ’n openbare rol: “Constituted as a social
phenomenon in the public sphere, my body is and is not mine” (Butler 2006:26). Die mens as
sosiale konstruk kan gevolglik nie selfstandig bestaan nie, en is reeds vanaf geboorte deel van
’n bepaalde diskursiewe praktyk. Sy beklemtoon egter ook, soos Silverman, dat
verlies/verdriet en begeerte onteenseglik verband hou met relasionaliteit, en dat die
teenwoordigheid óf die afwesigheid van die ander ’n voorveronderstelling is vir ons bestaan
as subjekte.
Silverman (2009:8) tree voorts in gesprek met die opvattings van die psigoanalis en skrywer
Lou Andreas-Salomé, 5 wat in háár persoonlike ontmoeting met haar eie sterflikheid tot die
oorweldigende besef van relasionaliteit gekom het. Silverman verwys na Salomé se memoir
getiteld Looking back, waarin sy insigte verwoord wat korrespondeer met Ovidius se koda in
sy opskryf van die Orfeus-mite. Salomé skryf ’n verlossende krag toe aan hierdie wyse van
(terug)kyk of retrovisie – dit wil sê die vermoë om die verlede weer te laat gebeur, maar op ’n
nuwe manier. Sy suggereer selfs dat die transformasie in ’n mens se persoonlike verlede ’n
verandering in die historiese verlede kan presipiteer. As ons omdraai en die “maat”, of
deelgenoot, of “geliefde”, omhels wat ons verwerp of ontken het, kan al die verdwene mense
van die verlede opnuut verrys. Salomé (in Silverman 2009:42-3) verwys na hierdie proses as
die helende krag van Nachträglichkeit, ’n term wat oorspronklik deur Freud gemunt is, maar
deur Salomé in ’n ander sin gebruik word. Sy skryf ook ’n aantal verdere kragte toe aan
Nachträglichkeit, naamlik die moontlikheid om sondes weg te was, om die dooies te wek en
419

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die verdeeldheid tussen mense gelyk te maak. Sy beweer selfs dat die oorspronklike sonde
(en by implikasie die straf van sterflikheid) nie werklik toegeskryf kan word aan die slang en
verbode vrugte nie, maar eerder aan die handeling om weg te keer van die Ander. 6 As ons
onsself van die straf van dié wegkeer wil verlos, moet ons dus terugdraai na diegene wat ons
agtergelaat het en met hulle vertoef. Sodanige handeling kan ons nie onsterflik maak nie (ons
kan met ander woorde nie die oorspronklike sonde ongedaan maak nie), maar dit vergun
diegene wat “verdwyn” het as gevolg van ontkenning of verwerping om opnuut te herrys.
Hierdie opvatting is met ander woorde terselfdertyd ’n bevestiging van ons ontologiese
verwantskap met mekaar as gevolg van ons sterflikheid. 7
Hoewel hierdie beknopte samevatting van Silverman se teks geensins reg laat geskied aan
haar boeiende insigte nie, konseptualiseer dit opvallende aspekte van katabasis, retrovisie en
relasionaliteit waaraan ek vervolgens aandag wil skenk met betrekking tot Die benederyk.
3. Stefaans (alias Orfeus, alias Lasarus, alias Josef), katabasis en retrovisie
Die besoek aan en terugkeer uit die benederyk kom in verskillende gedaantes in die roman
voor. Die opvallendste verwysings is deurgaans na Stefaans Adendorff wat in “die duisternis
afgegaan het en lank verlore was” (25), wat “afgedaal het na die benederyk en van wie sy
vriende gesê het: Stefaans is onherroeplik verlore” (43), voordat hy “in die lig uitgestap het
om die omvang van sy verlies onder die oë te sien. Of die omvang van sy ontkenning, soos hy
nou daarop aandring” (45). Stefaans word in die loop van die verhaal by meer as een
geleentheid vergelyk met Lasarus wat uit die dood opgestaan het, maar ook met Josef wat uit
die dieptes van die put van ’n gewisse dood gered is. Die roman vertel dan onder andere die
verhaal van Stefaans se donker ondergang, die omkering in sy lewe en sy geleidelike
terugkeer na die ryk van die lewendes. Hy beskryf op ’n stadium sy ervaring soos volg:
Vier jaar gelede het ek begin terugkeer na die wêreld van mense. Maar tegelyk het dit
’n ontginning geword van ’n menslikheid wat ek nooit in myself vermoed het nie.
Medelye en identifikasie met ander, maar nie net dit nie. ’n Besef van hoe onthutsend
gefragmenteer my bewussyn geraak het. [...] Hierdie toestand is sonder grense.
Algaande reik ek terug na die begin, na my oorsprong. Dit is asof die blote feit van
my bestaan as bewuste wese (sentient being) gewigtiger, meer betekenisvol begin
raak. Ek is hier, ek is teenwoordig. Dit is die eerste ding wat ek moet onthou! Dit is
nie nodig om myself heeltyd te herinner aan my diskrete bestaan as begrensde
liggaam nie. (275)
Hierdie beskrywing bevestig nie alleen die terugkeer na die lig vanuit die benederyk nie,
maar beklemtoon die transgressie van grense wat verdeeldheid konstitueer: die grens tussen
die ryk van die lewendes en die ryk van die dooies, maar ook die grens tussen die self en die
(geliefde) ander. Die gevolg is die insig in sowel menslike eindigheid (sy “bestaan as
begrensde liggaam”) as in relasionaliteit (“medelye en identifikasie met ander”). Stefaans se
ervaring korrespondeer terselfdertyd met Silverman se analogie-denke. Volgens Silverman
(2009:74) is ons as menslike wesens almal ontologies analoog, en verbind analogie ons aan
420

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ander (lewende én gestorwe) wesens, en dit maak ons persoonlike verhale deel van dieselfde
boek. Analogie is vir Silverman inherent deel van ons eie Syn, maar as eindige wesens het
ons elkeen ’n individuele en unieke ontologie, en moet gevolglik ’n “eie pad” na die dood
vind. Die analogie wat ons verbind, bly egter juis ons beperktheid/tydelikheid, en tog is ons
kapasiteit vir relasionaliteit, juis vanweë hierdie beperktheid, oneindig (Silverman 2009:156).
Wat ons (as mense) onderskei van ander skepsels is ons vermoë om hierdie korrespondensies
te bevestig.
Soos in sommige van Winterbach se vorige romans staan die doodstematiek sentraal in Die
benederyk. Daar is deurgaans verwysings na gestorwenes (familie en vriende), terwyl die
romankarakters Jimmy Harris en Eddy Knufelder in die loop van die verhaal tot sterwe kom.
Reeds vroeg in die roman word verwys na Stefaans se obsessie met “nadoodse betragting”,
en sy wil om familie en vriende “tot in die benederyk” te gaan agtervolg (58–9). Hy word dan
ook onomwonde as “Orfeus at large” (59) voorgestel. Deur sy retroaktiwiteit maak hy
gestorwe ouers, oupas en vriende wakker om dit wat gebroke en gefragmenteer was, “heel” te
maak. Hy sien dit as sy opdrag om “elke persoon, elkeen wat hom te na gekom het, elkeen
van sy verhoudings, vreesloos in heroënskou (te) neem” (77) – ’n handeling, dus, van
retrovisie. In hierdie uitreik is daar gevolglik die moontlikheid ingebed om verlossing te
bewerkstellig, en die gedeelte wat hierdie moontlikheid bevestig, lees soos volg:
En nou laat Stefaans weet dat dit verlossend kan wees om na Josua in ’n mitiese
ruimte uit te reik. (Om hom tot in die doderyk te agtervolg en herbesoek?!)
Dit is in elk geval net Stefaans wat in ’n mitiese ruimte – wat dit ook al beteken – na
iemand sal uitreik om op dié manier verlossing te probeer vind. Dit is net Stefaans wat
op dié manier aan verlossing sal dink. Verlossing en ontkenning. (77) (My
kursivering)
Die kern van Stefaans se afdaal na die benederyk word saamgevat, en ironies in parentese
gesê, in die volgende stelling: “(Dit is dan die rede waarom Stefaans hulle tot in die doderyk
volg – vir die insig verkry van anderkant die dood, dink Aaron. Vertrou op Stefaans om dit so
te wil doen.)” (222). Op semantiese vlak beklemtoon die woord insig weer eens die visuele,
die handeling van kyk om kennis te bekom. Hierdie besef bevestig terselfdertyd die
volgehoue relasionaliteit oor die dood heen wat in die roman telkens aan bod gestel word,
want die insig waarvan hier sprake is, is onder andere ’n insig in die pynlike hoofstukke in
persoonlike geskiedenisse en gebroke familieverhoudinge, maar ook die vermoë om die
verlede ter ruste te lê en gebrokenheid te heel. Dit is dan ook insiggewend dat dié betrokke
hoofstuk eindig met enkele sinne, na ’n asterisk, waarin die verwantskap tussen vader en seun
op grond van lewe én dood bevestig word: “Sy jongste kind bel hom soms, skryf Stefaans, en
hy sê: Praat met my, Pa. En hy bedoel nie spreek my onrus aan nie, maar praat met my, want
ons is saam in hierdie lewe” (229).
In Die benederyk is daar dus treffende en ooglopende aansluiting by Silverman en Salomé se
opvattings oor retrovisie en Nachträglichkeit waar Stefaans se afdaal na die benederyk ter
sprake kom. Hierdie afdaal na die doderyk word op reële vlak toegeskryf aan die hel van
dwelmverslawing wat ’n groot deel van Stefaans se bestaan oorheers het. Dit is egter
421

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
veelseggend dat Stefaans se sonde nie enkel toe te skryf is aan die gebruik van dwelms nie,
maar eerder aan die feit dat sy dwelmverslawing hom van sy geliefdes, familie en vriende
weggekeer het, sodat hy lank vir hulle verlore was: “Verby beroep. Lank verby die stadium
waar hy teruggeroep kon word vanuit ’n plek van afdwaling so donker dat dit vér verby
afwesigheid was” (192). Die verlossende aspek wat die roman vooropstel en telkens onder
die leser se aandag hou, is gevolglik nie alleen Stefaans se terugkeer uit die benederyk nie,
maar veral sy volgehoue terugskouende handeling na diegene wat hy agtergelaat het
(lewendes én dooies), en die gevolglike bevestiging van relasionaliteit.
Stefaans se sms’e en filosofiese gesprekke verwoord nie alleen die broers se herkoms in
familieverband nie, maar onderstreep terselfdertyd ook hulle bloedverwantskap. In hierdie
verband noem Gouws (2008:25) dat familiegeskiedenisse in Winterbach se werk deurgaans
’n rol speel en verduidelik dié verband: “Hoe ver die karakter ook al van die boesem van die
volk of familie afgedwaal het, hy/sy bly genealogies gevorm en verbind met daardie boesemvan-oorsprong
– ’n soort naelstring oor die tyd.” As Stefaans byvoorbeeld vir Aaron opsoek
na sy terugkeer uit die duisternis, lees ons: “In die oomblik wat hulle teenoor mekaar gestaan
het, Stefaans nog buite, Aaron binne, het hulle weer iets opgeneem wat jare lank tussen hulle
afwesig was: ’n verbintenis”(160; my kursivering). In hierdie verband kan sowel Silverman
as Salomé weer eens betrek word. Volgens Silverman (2009:43) verduidelik Salomé in haar
Freud journal dat as ons iemand liefhet, “herontdek” ons onsself. Silverman beklemtoon op
haar beurt die toevoeging van die prefiks re- tot die werkwoord discover, en betoog voorts:
“To rediscover oneself in another is to recognize him or her as another embodiment of the
same flesh.” Naby aan die einde van die roman word Stefaans se telkense pogings tot
Nachträglichkeit, en sy soeke na verbande, eksplisiet verwoord as Aaron ná Jimmy Harris se
dood wonder: “Wie weet met wie Stefaans Jimmy Harris almal in verband sou bring – met
watter lewendes en met watter dooies? [...] Hy sou nie aarsel om Jimmy tot in die
onderwêreld te volg nie” (314). Stefaans is ook die een wat telkens poog om die ervarings in
die benederyk deur middel van taal te kommunikeer (anders as Aaron, wat dit deur middel
van beeldende kuns probeer doen). Stefaans skryf, praat, vertel en stuur boodskappe per sms
“soos swaels wat terugkeer ná die winter” (130).
Van der Merwe (2010) wys daarop dat dit juis hierdie vertellings per sms is wat terselfdertyd
óók dui op die suggestie van onvolledigheid en die beperktheid van menslike kennis. Hierby
kan ook die ontoereikendheid van taal as kommunikasiemiddel, en die onmag van die
skrywer om die “totale taal” te beheers, gevoeg word. Teen hierdie agtergrond is Mulder
(1987:47) se uitspraak ten opsigte van die skeppingsproses veral relevant: “Elke kunstenaar
zoekt, bewust of onbewust, naar de grenzen van het communicabele, op het gevaar af te
moeten verstommen, en met het risico dat de uitdrukkingsmiddelen te kort schieten.”
Stefaans se afdalings na die benederyk, sy worsteling met die dooies en sy volgehoue pogings
om deur middel van taal te kommunikeer, dwing ’n vergelyking af met die Nederlandse
digter Gerrit Achterberg. Achterberg se poësie getuig van ’n voortdurende stryd teen die
onmag van sterflikheid en ’n telkense besef dat die taal as uitdrukkingsmiddel te kort skiet. In
sy poëtiese strewe koester hy ’n absolute verwagting van die poësie: poësie/taal het naamlik
422

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die mag om die dooie lewend te maak. Saam met hierdie verwagting gaan egter ook die
relativisme: die erkenning dat dit nie kan nie. Van der Elst (1988:478) som die enkele tema
wat Achterberg se poësie oorheers, soos volg op: “[D]it gaan by hom om die een strewe en
die een proses, naamlik die beweging terug in die tyd na dit wat bestaan het, die hervind van
die verlede in die gestalte van dikwels ’n gestorwe geliefde, ’n sentrale vrouefiguur. Daar is
’n strewe na kommunikasie met die geliefde, die verlange om die ander as’t ware tot lewe te
wek.”
’n Belangrike aspek wat Silverman in Flesh of my flesh aan die orde stel, is die koppelvlakke
tussen gender en relasionaliteit, en gender en dood. In hierdie verband kan weer eens na die
Orfeus-verhaal verwys word waarin Orfeus aanvanklik die skuld vir sterflikheid voor die
deur van die vrou lê en hom van alle vroue wegkeer ten einde sy eie sterflikheid te ontken.
Volgens Francois Smith is die veronderstelling dat daar ’n verband tussen die dood en
vroulikheid bestaan, kultureel steeds so ingeburger dat die verband dikwels as noodwendig en
natuurlik gesien word (2009:98). 8 Hy wys ook daarop dat die mite van Orfeus en Euridike
ideologiese vooroordele tot gevolg het, want in die manlike tradisie is hierdie mite
geapproprieer tot modelle van skrywerskap. “En dan word dit op hierdie wyse telkens as
normaal aanvaar dat die man skryf en die vrou sterf, en dat die skrywerskap in ’n sekere sin
aangewese is op die dood van die vrou” (Smith 2009:97). Om weg te draai van vroue
impliseer egter vir Silverman nie bloot ’n wegkeer van heterorelasionaliteit nie, maar ’n
wegkeer van alle relasionaliteit, en die implikasie is dan ook ’n wegdraai van mortaliteit,
asook ’n onvermoë om seksuele verskille te hanteer. Dit is in hierdie lig dat sy byvoorbeeld
ook Freud se definiëring van geslagtelike verskille interpreteer as ’n poging tot die wegdraai
van sy eie mortaliteit (Silverman 2010:181).
Silverman (2009:97) skroom egter nie om haar skatpligtigheid aan Freud te erken nie, en sy
haal Freud se bekende uitspraak aan: “The aim of all life is death.” In Death and
representation redeneer Sarah Webster Goodwin en Elisabeth Bronfen min of meer in
dieselfde trant as Smith as hulle beweer dat binne die Westerse kultuur geslagtelikheid per
definisie aan die dood toegeken word:
Death, as the limit of cultural representation, has been associated with that other
enigma, the multiply coded feminine body. As the mother, “woman” is the original
prenatal dwelling place; as the beloved, she draws fantasies of desire and otherness;
and as Mother Earth, she is the anticipated final resting place. Freud has made this
much clear: femininity and death are Western culture’s two major tropes for the
enigma. (Goodwin en Bronfen 1993:13)
Die unieke verwantskap tussen moeder en kind suggereer wel ’n ander aspek van
relasionaliteit, want vlees van my vlees is terselfdertyd ’n verwysing na die moeder-kindsimbiose,
omdat elke menslike wese voortkom uit ’n moederlike liggaam. Die wegkeer van
die vrou begin óók by haar, want die identifikasie met die moeder word verbreek in die
egosentriese wegdraai as die kind bewus word van sy/haar unieke posisie in die wêreld van
die objekte. Vanweë die feit dat die moeder aan die kind lewe skenk, skenk sy egter ook aan
hom/haar die dood. 9 Silverman (2009:94) skryf in hierdie verband:
423

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The extraordinarily difficult task imposed upon the child’s primary caretaker not only
by culture but also by Being itself is to induct it into relationality by saying over and
over again, in a multitude of ways, what death will otherwise have to teach it: “This is
where you end and others begin.”
Die dood van die moeder bring gevolglik die menslike wese van aangesig tot aangesig met sy
eie sterflikheid, en dit is dikwels ondraagliker as haar afsterwe self. Ook hierdie aspek van
Silverman se diskoers oor relasionaliteit is ter sake vir Die benederyk. As Stefaans terugkyk
na die landskap van sy verval, bevestig hy dat hy die “vloek van substance abuse” (dit wil sê
sy simboliese neerdaal na die doderyk) by sy moeder geërf het, wat dit op haar beurt by haar
vader geërf het (111). Hy bevestig met ander woorde by implikasie die onbreekbare ketting
van ontologies gelykmakende analogie waarin, let wel, sowel die moeder as die vader
“skuld” het. Die verskrikking wat die eerste in-die-oë-kyk-van-die-dood vir die mens inhou,
het tot gevolg dat daar skynbaar vir hom/haar geen troos te bied is nie. Indien egter in gedagte
gehou word wat Salomé met die helende krag van Nachträglichkeit poneer, kan die afleiding
gemaak word dat die terugblik uiteindelik tog vertroosting bied en die verwerking van dié
skynbaar onontkombare verlies van die self in die hand werk. In Die benederyk word daar
herhaaldelik na Aaron en Stefaans se afgestorwe moeder verwys: die verhouding van die
moeder met haar seuns word deurentyd onder die soeklig geplaas, en daar is talle verwysings
in die loop van die roman na die moeder se sterwensproses en uiteindelike sterfte, terwyl
verlies, verdriet en skuldgevoelens sentraal staan. Aaron erken telkens dat hy nie tydens haar
siekte en sterwensproses in staat was om haar te troos nie, en sy reaksie word soos volg
beskryf:
[D]it het Aaron se hart gebreek om sy ma sterwend te sien. Hy kon hom makliker met
hulle pa se dood versoen. Maar sy moeder se sterfte, haar geleidelike onttrekking uit
sy lewe, het hom onkant gevang, hy het sonder vel gevoel, sonder verweer, sonder
emosionele verskansing, en verlate soos nog nooit vantevore in sy volwasse lewe nie.
Yskoud en verlate, en siek. (161)
Stefaans was die aangewese een om as begeleier en trooster op te tree, omdat hy die naaste
aan haar was, maar dit word ook telkens beklemtoon dat hy haar nie besoek het nie en dat hy
haar in die steek gelaat het. Stefaans (as prototipe van Orfeus) skryf later aan Aaron: “Eendag
sal ek jou vertel hoe ek ons moeder se dood ervaar het. Deur kuns sal ek haar nooit met my
kan saambring nie. Ek sal ook verduidelik waarom ek my van haar weggekeer het toe sy
sterwend was, en wat dit van my geverg het om dit te doen” (166). Uiteindelik word die
Orfeus-verhaal met variasie hier aan ons vertel. Stefaans lê die skuld vir sy afdaal na die
benederyk voor die deur van die moeder, en daarom keer hy hom van haar af. As Stefaans
“terug uit die dode soos Lasarus” sy broer besoek, gee hy te kenne: “[H]ulle moeder het besef
sy moet hom laat gaan. Sy moet hom opoffer” (46). En: “Soos Jakob, in Joseph and his
brothers, moes sy iets aangevoel het van eleksie en bestemming. En soos Josef het hy,
Stefaans, in die duisternis afgegaan omdat hy nie hierdie bestemming kon ontduik nie” (47).
Hy verteenwoordig gevolglik die manlike subjek wat hom ontheg het aan van die moeder en
die moederlike liggaam. As hy volledig teruggekeer het uit die benederyk, is die moeder egter
reeds dood, maar deur die terugkyk kan hy haar op simboliese wyse liefderyk omhels en sy
ontologiese verwantskap met haar én ander (h)erken.
424

4. Die benederyk en kunstenaarskap
4.1 Relasionaliteit, kuns en tradisie
When one artist talks about another,
he is always talking (indirectly, in a roundabout way) of himself,
and that is what’s valuable in his judgment. (Kundera 2009:8)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die ontologiese verwantskap tussen mense het egter nie alleen betrekking op persoonlike
verbintenisse en dialoog met voorgangers nie, maar kan ook lig werp op die verbintenis van
kunstenaars deur die eeue heen. Daar is in die roman veelvuldige verwysings na kunstenaars
en die kunsgeskiedenis. Soos Gouws (2008:25) tereg opmerk, het dié historiese gelaagdheid
“die effek van ’n palimpses: Die hede kan nie anders gesien word as in die verstrengeling
daarvan met die verlede nie. Die hede staan nie op sigself nie; dit is altyd slegs die jongste
laag van die palimpses” – relasionaliteit tussen verlede en hede word dus gesuggereer.
Die sentrale karakter van die roman is Stefaans se broer, die skilder Aaron Adendorff, wie se
verhaal ook getuig van ondergang en redding. Na die dood van sy vrou, Naomi, daal Aaron
na die donker dieptes van depressie, en boonop word hy met sy eie sterflikheid gekonfronteer
as ’n kankeragtige gewas van sy een nier verwyder word.
Ek het ’n deeglike aanmaning van sterflikheid gekry. (Ek voel die gewelddadige
aantasting van integriteit van die verwondbare liggaam nog in my weefsel, veral in die
omstreke van die nier [...]. Nie ’n boodskap wat ek ooit weer verontagsaam nie. Dit
was so hittete of dit was afgelope met my. Van hierdie punt af hou ek my oog stip op
die man met die jas, en hy hou my op sy beurt met steeds groter belangstelling dop,
hoewel heel ongeërg en oogluikend. (156)
Hierdie aanhaling korrespondeer óók op merkwaardige wyse met Silverman se sienings as sy
poneer dat mortaliteit op die toneel gebring word deur die blik of die wyse waarop daar gekyk
word (Orfeus veroorsaak byvoorbeeld Euridike se terugkeer na die benederyk as gevolg van
’n ongeoorloofde kyk). Sy dig voorts twee dinge toe aan die kykproses en die herkenning van
ontologiese verwantskap, naamlik om te sien en om gesien te word, met ander woorde’n
wedersydse kykhandeling.
In die roman is daar ’n verdere opvallende skakel met die Orfeus-mite waar kuns en die
kreatiewe proses ter sprake kom, en ’n definitiewe verband tussen kunstenaarskap en
relasionaliteit is aantoonbaar. Dit is veral die kreatiewe proses wat as ’n afdaal na die
benederyk voorgehou word. Winterbach (2008:6) het self daarop gewys dat die skrywer
(kunstenaar) in die skeppingsproses die duisterheid en stilte en onwetendheid van die
onbekende ingaan – by implikasie dus na die benederyk daal. In aansluiting by Winterbach
verduidelik Atwood in Negotiating with the dead (2002) háár poëtikale opvatting dat om te
skryf te make het met vrees én fassinasie met mortaliteit – met ’n begeerte om die gevaarlike
425

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
reis na die benederyk te onderneem en die donker te betree om iets of iemand terug te bring
na die lig (Atwood 2002:156). As Aaron besinnend sy skilderwerk beskou, lees ons:
Hy dink: Skilder is ’n ou argaïese vorm. Dis ’n fisieke proses. Soos ’n blinde man in
’n donker kamer wat ’n voorwerp van klei maak. Tasbaar. Vroeër het hy gevoel hy
beweeg horisontaal oor ’n groot plein, nou het hy die gevoel hy gaan af in ’n smal
maar diep skag. [...] Dit was ’n moeisame proses. Hy het deur lae van die self moes
beweeg om hier uit te kom. (57)
Mulder (1987) lê ’n veelseggende verband tussen die Orfeus-mite, Freud en die Westerse
kunsgeskiedenis, waarin beeldvorming die belangrikste gemene deler is. Sy is van mening dat
die kunsgeskiedenis ’n geskiedenis van ’n veranderde, groeiende subjek-objek-relasie is. Na
aanleiding van die opvattings van Jean-Joseph Goux verduidelik Mulder (1987:71) dat in die
perspektiwies-figuratiewe skilderkuns die objek homself geheg het aan die herkenbare beeld.
Namate die Westerse kuns ’n ontwikkeling getoon het van ’n geleidelike abstrahering, gaan
daarmee gepaard ’n samehangende verlies van beeldlading, van de-figurasie en dematerialisasie.
Die subjek-objek-relasie word gevolglik nie langer gedikteer deur sekerhede
met betrekking tot hiërargie en verhouding nie, maar kom willekeurig en onvoorspelbaar tot
stand – die beweging tussen subjek en objek is willekeurig assosiatief of dissosiatief. “De
oorspronkelijke materie, het oorspronkelijke herkenbare en in het geheugen reproduceerbare
beeld is geabstraheerd tot een verzelfstandigde lijn, punt, kleur klank” (Mulder 1987:71). Sy
verduidelik voorts dat daar op die tydstip wat die figuratiewe en herkenbare beelde
geabstraheer is, en gevolglik tot die verlede behoort tydens die opbloei van die abstrakte
kuns, het die psigoanalise ontstaan. Laasgenoemde se taak is onder meer om die tot die
verlede behorende versonke beelde in die belewing te soek en terug te roep.
Die dood, en gepaardgaande gevoelens van verdriet en verlies in verhouding met kuns en
kunstenaarskap, is deurgaans ’n integrale deel van Die benederyk en die gebeure in die
roman. Aaron se persoonlike ontwikkeling as kunstenaar kan by implikasie óók met die mite
van Orfeus en Euridike in verband gebring word. As Orfeus in die mite omkyk na Euridike,
stuur hy haar deur sy blik (“gaze”) na die donkerte van die benederyk, met die gevolglike
verlies van haar beeld. Aaron se kuns is aanvanklik perspektiwies-figuratief en
dienooreenkomstig het hy homself aan die herkenbare beeld geheg. Sy werk het egter vanaf
die laat tagtigs meer abstrak begin word, met die gepaardgaande verlies van beeldlading.
Hierdie veranderde subjek-objek-relasie het “Aaron bly kwel, omdat hy deurentyd daarvan
bewus was dat die verlies van die beeld – van die herkenbare objek – die gevaar loop om
uiteindelik die verlies van vorm mee te bring, ’n formele doodloopstraat” (142; my
kursivering). Die toonaard waarin die roman geskryf is, put sy krag uit die onvermydelike
invloed van die onsigbare beeld, want daar is telkens in die roman sprake van ’n intense
ervaring van verlies as die verdwyning van die herkenbare beeld ter sprake kom. Waar daar
sprake is van stilte, afwesigheid, nie-syn en verlies, dui dit onteenseglik op ’n oorspronklike
teenwoordigheid en die moontlikheid van representasie, maar ook op ’n afstand doen aan die
dood. Uiteindelik is die suggestie dat Aaron na die dieptes van die benederyk moes gaan ten
einde die verlore geliefde, die verlore beeld, terug te vind en opnuut toe te eien. Aaron groei
ten einde tot die insig: “Maar in die besonder weet hy dat die afwesige beeld tydens sy lang
426

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uitgerekte abstrakte fase by hom gespook het. [...] Hy was lank, jare lank, gemoeid met die
terugwin van die beeld [...]” (265–6). Aaron se ontwikkeling as kunstenaar en sy worsteling
met die onsigbare, verdwene beeld staan egter nie op sigself nie, dit het ook ’n relasie met die
gelaagdheid van die kunsgeskiedenis, met tekste, skilderye en/of tekeninge en met
kunstenaars wat hom voorafgegaan het.
In Die benederyk besin Winterbach voorts by monde van die sentrale kunstenaarkarakter
Aaron oor die plek van die Suid-Afrikaanse kunstenaar binne ’n groter wêreldorde, en sy
verwantskap met voorgangerkunstenaars. Sy onderneem saam met Aaron ’n reis deur die
Westerse kunstradisie, en deur middel van retrovisie word talle dooie kunstenaars “lewend”
gemaak. Dit is opmerklik dat daar in die loop van die roman na talle internasionale
kunstenaars se werk verwys word, maar daar word van geen Suid-Afrikaanse kunstenaar
melding gemaak nie. Aaron as wit, manlike, Eurogesentreerde subjek identifiseer met ander
woorde hoofsaaklik met dominerende Wes-Europese modelle. Hy wend geen poging aan om
homself te situeer of verwantskap te soek binne ’n spesifiek Suid-Afrikaanse verband nie –
nóg in ’n postkoloniale konteks, nóg in ’n postapartheidskonteks. Aaron se persoonlike
lewensgeskiedenis en sy ontwikkeling as kunstenaar word selfs vertel teen die agtergrond van
gelyktydige gebeure op die internasionale kunsfront (140–4). Die roman bied dus ’n
persoonlike blik op die kunstenaar se verwantskap met voorgangerkunstenaars in die
spesifiek Westerse kunstradisie. Aaron erken onomwonde sy verbintenis met sy voorgangers
en sy verwantskap met sy medium in ’n denkbeeldige gesprek met sy galeris, Eddie
Knufelder:
In my werk streef ek na die diepte en eenvoud van Giotto se visie en na Piero se
stralende klaarheid, sonder om die dissonansie van my eie tyd prys te gee; ek streef na
Masaccio se humanisme, na die Katzenjammer Kids se streetwise streke. Wat ’n
vreemde behoefte, Eddie, die behoefte om verf op doek te sit, en te hoop dat dit méér
word as verf op doek. (100)
Dit is veelbetekenend dat die herkenbare werklikheid van Aaron se elitistiese
ivoortoringbestaan binnegedring en bedreig word deur drie eksentrieke spesifiek Suid-
Afrikaanse romankarakters: die revolusionêre en suksesvolle video- en installasiekunstenaar
Jimmy Harris, die veelsydige en eweneens suksesvolle swart kunstenaar Moeketsi Mosekedi,
en die burleske figuur van die buurvrou, Bubbles Bothma. Bubbles dra tydens sommige
onaangekondigde besoeke aan Aaron ’n gorillamasker, wat óók ’n verband lê met gebeure in
die polities-sosiale strukture van internasionale kunskringe. Die sogenaamde “Guerrilla
Girls” is ’n groep gemaskerde vroue (agter spesifiek gorillamaskers) wat reeds sedert 1985
anoniem betoog teen die feit dat vroue onderverteenwoordig word in die hiërargiese strukture
van die kunswêreld (museums, kunsuitstallings en versamelings). Die groep het hulle
ontstaan te danke aan ’n uitstalling in die Museum van Moderne Kuns in New York in 1985.
Die uitstalling het van die doelstelling uitgegaan om verteenwoordigend te wees van die
belangrikste en mees toonaangewende kuns, maar slegs 13 uit 169 kunstenaars was vroue
(Williams 2006). Bubbles se ongewenste en irriterende besoeke sou dus as implisiete
kommentaar gesien kan word op die steeds hegemoniese, manlike orde van die kunstoneel
(ook in Suid-Afrika).
427

4.2 Wat is kuns? Wat is die funksie en waarde van kuns?
Teorie het die plek van die kunswerk ingeneem. (60)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die ingebedde vertikale dimensie (Friedman 2002) van Die benederyk is in der waarheid ’n
narratief-filosofiese besinning oor die aard, die waarde en die funksie van kuns in die vroeë
21ste eeu, die geskiedenis van Westerse kuns, en die artistieke proses. Thierry De Duve se
opmerking (soos aangehaal deur Lyotard 1992:16) is veral relevant en verwoord die
problematiek wat die roman onder andere aan bod stel: “The question of modern aesthetics is
not ‘What is beautiful?’”, maar eerder: “What is art to be and what is literature to be?”.
Voordat daar oor die funksie en waarde van kuns besin kan word, is dit raadsaam om kortliks
te verken wat huidiglik onder die terme kuns en die kunswerk verstaan word. In aansluiting
hierby is ook Adorno (1997:1) se stelling in Aesthetic theory van toepassing: “It is selfevident
that nothing concerning art is self-evident anymore, not its inner life, not its relation
to society, not even its right to exist.” Trouens, daar sou selfs beweer kon word dat hierdie
uitspraak voorgehou kan word as die kunsteoretiese stramien waarop Winterbach haar
besinning oor kuns en kunstenaarskap in Die benederyk bou. In die roman word besin oor die
betekenis van kuns, die ontstaan en aard van die kreatiewe uiting (kunsvorming) en die
moontlike waarde van kuns.
Die titel But is it art? van Cynthia Freeland (2001) se teks oor historiese beskouings oor kuns
is reeds veelbetekenend. Freeland (2001:57) verwys onder andere na die kunskritikus en
filosoof Arthur Danto, en haal sy uitspraak aan oor wat as kuns beskou kan word. Danto is
van mening dat ’n kunswerk ’n objek is wat betekenis beliggaam: “Nothing is an artwork
without an interpretation that constitutes it as such.” Freeland (2001:206) verwys aan die
einde van haar boek ook na die prominente installasiekunstenaar Robert Irwin se siniese
kommentaar oor die kontradiksies en kontravensies rondom die term kuns wat aan die einde
van die 20ste en begin van die 21ste eeu aan die orde gestel word: “[It] has come to mean so
many things that it doesn’t mean anything any more.” Ten spyte van hierdie uitspraak gee
Irwin tog sy eie definisie as hy kuns beskryf as ’n voortdurende eksaminering van ons
perseptuele bewustheid en ’n voortdurende verruiming van ons bewustheid van ons
omringende wêreld (Freeland 2001:207). Volgens Freeland (2001:207) beklemtoon Irwin se
definisie in beginsel kuns se rol in “enchancing our awareness both of ourselves (expanding
our perceptual functioning) and of the world. Art can do both” (beklemtoning deur Freeland).
By implikasie is dit dan ook die gevolgtrekking waarmee sy haar boek afsluit. Irwin se
uitspraak suggereer terselfdertyd ’n aansluiting by Silverman se “analogie-denke”, dit wil sê
’n pleidooi ten gunste van verbintenis of relasionaliteit wat die geleentheid bied om tussen
twee moontlikhede te ossilleer eerder as om in terme van binêre opposisies te dink. Gevolglik
word die verbande beklemtoontussen byvoorbeeld abstraksie en die figuratiewe, tradisionele
en konseptuele kunsvorme, kuns en die wêreld, verlede en hede, en dit wat ons ken en dit wat
onkenbaar bly (Silverman 2009:13).
Volgens Danto (1996:15) het daar vanaf die sestigerjare van die vorige eeu ’n interne
verandering in die geskiedenis van beeldende kuns plaasgevind, met die toenemende afstand
doen van skilder/teken as die sentrale vorm van artistieke ekspressie. Verskeie kunsrigtings
428

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(vanaf impressionisme tot en met abstrakte ekspressionisme en popkuns) het wel telkens
vernuwing gebring, maar dit was steeds binne die implisiete ruimte van die raam – dit was
hoofsaaklik veranderinge in vorm en inhoud. Sedert die middel-sestigs het kunstenaars
toenemend “buite die raam” begin beweeg na vorme van produksie wat voorheen onbekend
was, en die gevolg was dat ’n begrip van piktorale estetika relatief nie meer relevant was nie.
Die gevolg van hierdie interne veranderinge was dat nuwe uitdagings aan die institusionele
infrastrukture van die kunswêreld gebied is, omdat die rol van die versamelaar/versameling,
die galery, die kunsjoernaal, die kunskritikus en die kunswerk onherroeplik verander het en
geherdefinieer is (Danto 1996:15). Dit is in die lig hiervan dat Sarah Thornton se boek Seven
days in the art world (2008) 10 relevant en insiggewend is; ’n teks wat Winterbach in haar
roman erken as ’n verwysingsbron en wat die problematiek van Aaron se dilemmas ten
opsigte van sy loopbaan as kunstenaar reflekteer. Thorton (2008:xix) verklaar inleidend haar
uitgangspunt: “The seven days structure of the book reflects my view that the art world is not
a ‘system’ or smooth-functioning machine, but rather a conflicted cluster of subcultures –
each of which embrace [sic] different definitions of art. Everyone with a voice in the book
agrees that art should be thought-provoking.” Uit hoofde van die veranderinge op die
kunsfront word ook die kyker se rol onder die soeklig geplaas. Waar vroeër klem gelê is op
die estetiese ervaring van die kyker en sy/haar visuele vermoëns, word nou ander eise gestel.
Danto (1997:16) stel op sy beurt die term encounter voor (wat in Afrikaans vertaal, sowel
ontmoeting as botsing impliseer), want die kunservaring word volgens hom nou eerder ’n
morele avontuur as ’n estetiese verposing.
As dit problematies is om ’n enkelvoudige definisie van kuns of die kunswerk te gee, is dit
eweneens problematies om die funksie en waarde van kuns sonder meer te omskryf. Bert
Olivier spreek ook hierdie problematiek aan in sy insiggewende artikel “Art and the ethical
today” (2007a:61). Hy redeneer dat enige intelligente antwoord op die vraag betreffende kuns
se rol of funksie ‘n onderskeid moet tref tussen uiteenlopende sosiale en kulturele kontekste,
waarbinne kuns se funksies dienooreenkomstig totaal verskillend sal wees. Olivier
(2007a:66), asook Freeland (2001:18), bespreek dan Lucy Lippard se verdediging van die
kunstenaar Serrano se omstrede werk Piss Christ, ’n kunswerk waarna Jimmy Harris ook
verwys tydens een van sy geesdriftige betoë oor kunswerke wat die gevestigde kultuur
aanval. In kern berus Lippard se argument op ’n driedelige ontleding, naamlik die werk se
formele en materiële hoedanighede, sy inhoud (die gedagte of betekenis of idee)wat dit
uitdruk, en die konteks, of plek daarvan in die Westerse kunstradisie. By die beoordeling van
’n kunswerk moet hierdie faktore dus in aanmerking geneem word. Hoewel Lippard se
uitgangspunt bruikbaar is vir die ontleding van sowel tradisionele as moderne kuns, bied dit
steeds nie ’n klinkklaar oplossing waar konseptuele kuns ter sprake kom nie.
Goldie en Schellekens (2010:57–60) maak die stelling dat konseptuele kuns se belangrikste
uitdaging ontologies van aard is, en voer vier redes aan. In die eerste plek verwerp
konseptuele kuns medium-spesifisiteit: die medium is die idee(s). Die tweede ontologiese
uitdaging is die volgende: indien daar wél ’n fisiese teenwoordigheid is, skiet dit te kort om
’n geskikte objek van (estetiese) waardering in die tradisionele sin te wees. In die derde plek
is daar sprake van dematerialisasie – daar is dikwels selfs sprake dat daar géénobjek is om te
429

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waardeer nie. Die vierde uitdaging het te doen met die idee-idee, oftewel die idee van die idee
– konseptuele kuns werk met idees, met konsepte as die medium, en nie met vorme, kleur of
materiale nie. Dit impliseer dat konseptuele kuns selfs geen fisiese teenwoordigheid behels
nie – die kunstenaar Joseph Kosuth sê byvoorbeeld: “The ‘art idea’ and art are the same.”
Verdere eienskappe van konseptuele kuns is onder andere ook dat dit die estetiese verwerp,
en die tradisionele definisie van kuns uitdaag, asook die tradisionele epistemologie (in dié sin
dat kuns verstaan word as die uiting van perseptuele voorskrifte). Volgens Goldie en
Schellekens (2010:33) is konseptuele kuns voorts linguisties, esoteries, ironies en
selfrefleksief, en veral is dit dikwels diskoers-afhanklik vir die verstaan of waardering van die
werk. Ook hierdie problematiek spreek die roman aan in die persoon van Jimmy Harris.
(Later meer hieroor.)
James Sey identifiseer op sy beurt twee sleutelelemente binne die Westerse kunshistoriese
paradigma ná die sogenaamde “konseptuele draai” van die 20ste eeu, naamlik die
onvoorsiene (“contingency”) en trauma (2010:440). Die doelstelling van die onvoorsiene (of
toevallige) is ’n estetiese destabilisasie, terwyl die kunswerk ook aangewend word as ’n
middel om die verwantskap tussen sosiale instellings en die voorwaardes wat dit stel vir
representasie en betekenis te bevraagteken (Sey 2010:440).
In ’n besinning oor die waarde en funksie van kuns spreek Goldie en Schellekens (2010:132)
die mening uit dat kuns ons help om ons menslikheid op ’n baie spesifieke wyse te waardeer.
Hulle lê vervolgens ’n spesifieke verband tussen kuns en relasionaliteit met die volgende
uitspraak: “So art can give us a sense of our shared humanity in a special way, relating what
is presented to us, to our ethical lives, in the broadest possible sense of the word ‘ethical’.”
Hulle haal dan Joseph Conrad se uitspraak oor relasionaliteit aan ter stawing van hulle eie
argument. Volgens Conrad tree die kunstenaar in gesprek met “the subtle but invincible
conviction of solidarity that knits together the loneliness of innumerable hearts; to the
solidarity in dreams, in joy, in sorrow, in aspiration, in illusions, in hope, in fear, which binds
men together, which binds together all humanity – the dead to the living and the living to the
unborn” (Goldie en Schellekens 2010:132).
Dit is teen die voorgaande kunsteoretiese agtergrond dat Die benederyk gelees moet word en
sekere sleutelpassasies om interpretasie vra. Winterbach se roman is gestruktureer rondom
gedeeltes waarin die (bloed)verwantskap tussen Stefaans en Aaron ter sprake is, en gedeeltes
waarin Aaron, die kunstradisie en relasionaliteit aan bod kom. In laasgenoemde passasies
word daar dan ook eksplisiete uitsprake oor kunsopvattings gemaak. Aaron kan beskou word
as ’n eksponent van die meer tradisionele kuns. Hoewel hy telkens verwys na sy werk se
“vernuwende aspekte”, geskied dit steeds binne die implisiete ruimte van die raam. Daar is
talle verwysings na sy kunswerke se formele en materiële hoedanighede, soos die figuratiewe
aanslag, die aanwending van die verf op doek, en veral sy eksperimente met kleurgebruik. Hy
verwys na sy “gestroopte tematiek” (56) en “apokaliptiese beeldgebruik” (56) en “hy slaag
daarin, dink hy, om twee konflikterende elemente in ewewig te hou: die formele orde en die
burleske beeldgebruik wat dreig om hierdie orde omver te gooi” (56).
430

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Talle eksplisiete verwysings na voorgangerkunstenaars getuig van sy worsteling om ’n eie
plek binne die groter Westerse kunstradisie te probeer bepaal, terwyl dit terselfdertyd
relasionaliteit binne die kunshistoriese ontwikkelingsgang beklemtoon. Dit is Aaron se wens
om een van die uitverkorenes te wees om in Berlyn aan ’n groeptentoonstelling deel te neem
ten einde internasionale erkenning te kry. Tot sy groot ontsteltenis lyk dit egter of sy galeris,
Eddie Knufelder, belangstelling in sy werk verloor het. Ná Aaron se herstel het Eddie slegs
een keer ’n besoek aan sy ateljee gebring en dit het Aaron teleurgesteld en gefrustreerd
gelaat, omdat hy tot die gevolgtrekking gekom het dat Eddie nie die vernuwing in sy werk
opgelet of verstaan het nie.
Die onmag van ontoereikendheid en die gevoel dat die kreatiewe uitdrukkingsmiddele te kort
skiet, is dus voortdurend by Aaron teenwoordig. Aaron neem gevolglik sowel sy eie
figuratiewe skilderwerk en sy abstrakte fase as die werk van die uitverkore fiktiewe
kunstenaars, Jimmy Harris (’n jong konseptuele kunstenaar met ’n obsessie oor destruktiewe
kreatiwiteit), 11 en Moeketsi Mosekede (’n polities korrekte kunstenaar; nie alleen is sy
velkleur korrek nie, maar hy maak kunswerke van weggooimateriaal wat ook ekovriendelik
is) krities in oënskou. Dit is in die lig hiervan dat die insident gelees moet word waartydens
Aaron vir Jimmy Harris en Moeketsi Mosekede na Balmoral in die Natalse Middelland neem
(60-6). Winterbach som (tong-in-die-kies) in hierdie gedeelte by monde van Jimmy, tot
Aaron se groeiende irritasie, die rol van kuns in die 21ste eeu op, soos veral uiteengesit in
Seven days in the art world.
In teenstelling met Aaron se benadering tot kuns is die opvattings van Jimmy Harris as
eksponent van konseptuele kuns. Jimmy Harris ondermyn veral die opvattings van kuns wat
steeds by die tradisie aanleun. Hy verklaar sonder omhaal:
En ook:
“Skilder is dood in hierdie land, my vriend. Daar is nie ’n enkele skilder hier wat
worthwhile werk maak nie. Painting in hierdie land lags seriously behind.” (60)
“En painting is dood?” vra Aaron.
“Painting is nie dood nie. Painting kan nog altyd gejustify word. Maar dis heavily
burdened, dit word gerule deur die tyranny of the object, die precious object.” (64)
Opvallend is Jimmy Harris se gebruik van subversiewe taal 12 om sy luidrugtige opvattings uit
te spel. Wanneer Jimmy op die toneel is, is hy gewikkel in ’n langdurig voortgesette
eenrigtinggesprek waarin hy sy kunsopvattings uitspreek. Op hierdie wyse word die klem op
woorde en die diskoersafhanklikheid van konseptuele kuns implisiet op die voorgrond
geplaas. Hy formuleer hierdie aspekte trouens ook eksplisiet, soos blyk uit die volgende
uitspraak:
Woorde sê hy. Hy werk op die oomblik met woorde; hy kombineer video en woorde.
Hy isoleer en ondersoek hulle ideologiese load. Die woord dood, die woord
destruction, die woord ondergang. Untergang. Die woord as ’n vorm van linguistic
431

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
repression. [...] die ideologiese load van die woord destruction, van die woord dood,
sê Jimmy, dis wat hom interesseer. (66)
Vir Jimmy is die “cutting edge”-kunsuiting gesetel in die sogenaamde “deathworks”, en dit is
dan ook hierdie aspek van kuns waarmee hy homself besig hou en wat hy propageer.
Deathworks, sê Jimmy Harris, sê die sosioloog Philip Rieff, wat die term gemunt het,
beskryf kunswerke wat ’n ondubbelsinnige aanval op iets vitaals in die gevestigde
kultuur is. Rieff, sê Harris, betoog dat die belangrikste artistieke prestasies van die
twintigste eeu hierdie sogenaamde deathworks is – kunswerke wat hoofsaaklik die
bestaande kulturele norme oorskry of ontken, eerder as om hulle te bevestig of te
onderskryf. Rieff verduidelik Harris, was veral geïnteresseerd in kunstenaars wat
hulle liggame as kunswerke gebruik, en gewoonlik op sosiaal onaanvaarbare en veral
afstootlike maniere. (79)
Dít, verduidelik Harris, is ’n radikale bevraagtekening van aannames, dit is kuns wat
’n genadelose aanval op ’n politieke sowel as ’n linguistieke realiteit loods, dit is
sinvol, dit is relevant, omdat dit die strukture destabiliseer wat die samelewing
normaliseer deur middel van die hegemonie van – outoritêre – taal en instelling. (80)
Jimmy se opvattings kan weer eens ook in verband gebring word met Sey (2010:439) se
stelling dat trauma die kondisie van die moderne samelewing konstitueer: “[The]
contemporary experience is either literally traumatic, in the sense of being psychically
shocking or physically violatory; or symbolically traumatic, through the senses being
overloaded with largely representational input.”
4.3 Ontmoetings: Aaron en voorgangerkunstenaars
In die gedeelte wat direk na Jimmy se relaas (60-6) tydens hul reis na die Middelland volg,
word ’n verband gelê met die kunstenaar Joseph Beuys as Aaron oorval word met “heimwee
na Joseph Beuys” (68):
Europees, dood, in gesprek met ’n dooie haas, vyf en twintig, dertig jaar gelede. Dit is
na Beuys se werk wat hy nou wil terugkeer. Beuys in gesprek met die dooie haas, met
goudblad bedek, Beuys met die coyote in ’n ruimte opgesluit, Beuys met sy formules
en sy hoed, sy vilt en sy vet. Waansinnige, geniale, gedrewe Beuys, wat dit nodig
gevind het om vir hom ’n alternatiewe kunstenaarspersona te skep. (68)
Beuys word allerweë beskou as een van die belangrikste voorlopers en eksponente van
konseptuele kuns, en tog word daar in die roman ’n analogie tussen Beuys en Aaron gestel.
Soos Aaron het ook Beuys afgedaal na die dieptes van die doderyk nadat sy vegvliegtuig
gedurende die Tweede Wêreldoorlog afgeskiet is in ’n afgeleë streek van Krim. Hy is van ’n
gewisse dood gered deur ’n groep stamlede van die plaaslike Tataars wat hom op tradisionele
wyse gedokter het. Hulle het hom in dierevet en vilt toegedraai om sy liggaamshitte te behou
totdat ’n Duitse reddingspan agt dae later opgedaag het. Volgens Weintraub (1996:181) was
Beuys vir agt dae “simbolies dood”, en sy bestempel sy herstel as ’n wonderbaarlike
opwekking uit die dood. Beuys se vernuwende rol kan toegeskryf word aan sy opvattings van
wat kuns is, en wat hy as die funksie van kuns beskou het. Soos Goya in die 19de eeu, is ook
432

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Beuys ’n sosiale kommentator van die 21ste eeu. Weintraub (1996:179) verduidelik op
kriptiese wyse: “He defined art as the warden of metaphysical awareness. It alone is capable
of rescuing civilization. [...] Art can only assure salvation if its functions are extended beyond
its conventional role. Instead of representing life, art must actually fashion life.” Naas die
gebruik van tradisionele materiale soos metaal, klei en klip, het hy ook nietradisionele
materiale soos dierevet, vilt, seep en uitveërs gebruik. Belangriker is egter dat hy veral ook
niemateriële fenomene soos taal, geluide en gebare ingespan het as deel van sy kunswerke.
Vandaar ook dat Weintraub (1996:183) ten slotte daarop wys dat Beuys wel kunsobjekte
geskep het, maar dat talle mense glo dat sy grootste kunswerk sy eie persona was. Die temas,
motiewe en moraal van sy kuns is vervat in sy gesig en liggaam, sy houding, sy kleredrag, sy
woorde en sy dade. Dit is hierdie fasette van Beuys as kunstenaar wat veral ’n verwantskap
met die fiktiewe Jimmy Harris toon.
In die roman is daar voorts ook ’n duidelike verbintenis tussen die Spaanse skilder Francisco
Goya (1746-1828) en Aaron, asook tussen Stefaans en Goya. Die belangrikste gemene deler
is weer eens die afdaal na die benederyk – Stefaans as gevolg van sy verslawing, Aaron as
gevolg van die siekte wat byna sy lewe geëis het, en Goya, wat ook as gevolg van ’n
verwoestende siekte die dood in die oë moes kyk. Goya 13 word deur sommige kunskritici
bestempel as die vader van moderne kuns, en sy plek as ’n onbetwiste genie is verseker in die
kanon van die Westerse kuns. Sy kuns is tegelyk gewelddadig én beeldskoon. Gedurende sy
leeftyd het hy die Amerikaanse en Franse Revolusies meegemaak, asook die verskrikkinge en
wreedhede van die Spaans-Napoleontiese oorlog, wat dan ook neerslag in sy skilderwerk
gevind het en wat eksplisiete sosiale kommentaar bied. Goya se bekende Disasters of war
bied insgelyks ’n uitdaging aan die diskoers van estetika wat kuns in sy leeftyd gekenmerk
het. Op persoonlike vlak het hy die diepste vlakke van hopeloosheid ervaar nadat ’n ernstige
siekte hom doof gelaat het. Stefaans bied telkens inligting oor Goya as mens en as kunstenaar
in sý eenrigtinggesprekke met Aaron:
Om sy genialiteit te realiseer, het Stefaans gesê, moes Goya afskeid doen van sy
behoefte om mense te behaag. Sy doofheid, wat aanleiding gegee het tot sy
afsondering het dit vir hom moontlik gemaak om intens te observeer. Goya het
geskilder het Stefaans gesê, om te ontsnap aan sy sorge, waardeur hy so diep gekasty
is. (Aaron het gewonder of dit ’n verhulde verwysing na Stefaans se eie situasie was.)
(152)
Aaron se eie benadering tot sy skilderkuns kan egter ook met dié van Goya vergelyk word:
“Die energie wat hy het, gebruik hy om te werk, lank reeds nie meer om vriendskappe te
kultiveer nie. Skilder anker hom, dit gee betekenis aan sy lewe. Dit ís al so lank sy lewe. Dit
is sy borswering, dit stuit sy val, dit besweer sy angs” (193). In hierdie uitspraak is
terselfdertyd ’n eksplisiete kunsopvatting ingebed, want dit is ’n bevestiging van wat die
persoonlike funksie en waarde van die kunspraktyk vir Aaron as beeldende kunstenaar is.
Stefaans maak vervolgens ook die volgende stelling:
“Waansin het Goya gefassineer! [...] Hy het sifilis geken! Hy het geweet waarheen sy
doofheid hom gelei het. Hy was vertroud met demone. Hy was gefassineer deur
433

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
hekse. Hy was geïntrigeer deur die groteske en die makabere. Wat het hy op die mure
van sy huis geskilder?” (153)
Stefaans verwys hier na die sogenaamde “Swart skilderye” wat Goya op die mure van sy huis
geskilder het, en wat beskou word as “die mees ontstellende in die ganse kunsgeskiedenis”
(Freeland 2001:24). Hierdie skilderye kan waarskynlik geïnterpreteer word binne die konteks
van die afdaal na die benederyk: dat die diepste dal van die doderyk onrepresenteerbaar is, en
dat die mens nóg deur visie, nóg deur die krag van die verbeeldingsoog die dieptes van dié
donkerte kan peil.
Die verwysings in die roman na die verwantskap tussen Goya en Aaron is talryk, soms
eksplisiet en soms by implikasie. Na die dood van sy geliefde vrou en sy eie byna noodlottige
siekte identifiseer Aaron “die reuk van siekte en ondergang” (31) in sy werk. Sy skilderwerk
word insgelyks soos volg beskryf (’n beskrywing wat terselfdertyd ook op Goya se werk van
toepassing gemaak kan word): “Nog meer kompromisloos. Die beeldgebruik beurtelings
humoristies, beurtelings banaal, beurtelings apokalipties. Baksteenmure en tuimelende,
afgekapte ledemate. ’n Kop wat soos ’n klip afrol teen ’n helling” (31–2).
Aaron was altyd ’n nagskilder (88), soos Goya, en daar is direkte verwysings na Goya se
kleurgebruik (88) as Aaron sy eie werk in oënskou neem. “Burleske figure en apokaliptiese
visioene” (57) kenmerk ook Aaron se werk in hierdie periode, en daar is selfs die direkte
verwysing na swart mure soos dié van Goya: “As Aaron geïnteresseerd sou wees om te
verkoop, het hy gesê, sou hy die skildery van die swart muur wou koop. Die swart muur het
tot hom gespreek” (45). As Aaron sy persoonlike geskiedenis en sy ontwikkeling as
kunstenaar beskryf (140–4), is daar ook verwysings na Goya, en die opvallendste analogie is
die feit dat hy “sy eie lewe, sy wanhoop, sy liefde, node begin skilder [het]. [...] Sy werk het
homself en sy benarde menslike posisie in ’n benarde heelal begin weerspieël” (143).
Na sy vrou se dood gaan Aaron op ’n pelgrimsreis na Madrid om troos te soek in die werk
van Goya in die Prado: “Goya moes hom vertroos. Daarop het hy gereken” (147). Sy verdriet
en harteleed word egter nie besweer nie, want die tekeninge en etse is verwyder om plek te
maak vir ’n tydelike uitstalling – dus weer eens ’n sydelingse verwysing na die verlies van
die begeerde beeld. Die ironie is dat Aaron wel die impak van Goya se genialiteit ervaar in
die pelgrimskerk van San Antonio waar Goya na sy siekte ’n fresko, met die opwekking van
’n vermoorde as tema, geskilder het. Aaron word veral geboei deur die “lyk geskilder in tinte
van groen. Die dooie, so onlangs teruggeroep uit die ryk van die skadu’s” (150). In die
daaropvolgende paragraaf is daar ’n beskrywing van die eerste simptome van Aaron se eie
siekte, die siekte wat sý katabasis tot gevolg gehad het, en die verwantskap tussen homself en
die gestorwe skilder, die skildery en die dood word dan treffend verwoord:
Uit daardie swawelagtige moeras het een nag ’n skim te voorskyn getree, met geel
tande en tandvleise. Hierdie spookbeeld het teruggestaar na Aaron in die spieël. Dit
was hy, hý was die persoon wat uit daardie somber en giftige wasem te voorskyn
getree het. Gereed om ’n transaksie te beklink. Gereed om ’n akkoord aan te gaan, om
tot die dood te onderhandel vir ’n herstel van sy verlies. (151)
434

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vergelyk die leser die verbintenisse wat in die roman gelê word tussen Aaron en Beuys,
Aaron en Goya, en Aaron en Jimmy (ten spyte van Aaron se weersin in Jimmy se
kunsopvatting), blyk daar betekenisvolle verbande te wees. As bindende faktor staan nie
alleen die kreatiewe kunstenaarskap nie, maar ook die vernuwende denke, ten spyte van
formele en materiële verskille. Daar is voorts ook sprake van ’n volgehoue bemoeienis met
die dood en eie sterflikheid. Relasionaliteit word onderstreep op grond van hulle menslike
beperktheid, want Aaron, Goya én Beuys het tydens hul leeftyd die ervaring van ’n katabasis.
Dit is egter nie sonder ironie nie dat die verbintenis tussen Aaron en Jimmy Harris in die
roman in terme van mortaliteit beskryf word: “Aaron weet ineens dat hy nooit meer van
Jimmy ontslae sal wees nie, dat Jimmy Harris hom voortaan tot aan die einde van sy dae sal
begelei. Doodsbegeleier” (79). Daar word in die loop van die roman telkens na Jimmy
verwys as Aaron se doodsbegeleier, of as Boodskapper uit die doderyk, “want die dood het
hom hoeka aan die enkel beet, daarvan is Aaron deeglik bewus” (67). Nadat Jimmy
byvoorbeeld sy obsessie met deathworks en “die ideologiese load van die woord
destruction, 14 van die woord dood” (66) verduidelik het, reageer Aaron geïrriteerd en bykans
gewelddadig:
Wat de hel weet jy van die dood? wil Aaron uitroep. Hy wil die motor met skreeuende
bande tot stilstand bring. Hy wil Jimmy uit die motor pluk. Hy wil hom aan sy
skouers vat en hom skud tot sy tande ratel en vir hom sê: Wat weet jy van die dood,
jou pôpô? Het jy hom al in die kamer langsaan gehoor? Het jy hom al sy skeergoed in
die badkamer hoor uitpak? [...] Toe hy wegtrek, wil hy nog vir laas die venster afdraai
en vir Jimmy roep: Die lewe haal ons almal vroeg of laat in, reken maar daarop! (66)
Aaron se waarskuwing is skreiend en ironies, want aan die einde van die roman is dit juis die
jeugdige Jimmy wat sterf, terwyl Aaron nuwe moontlikhede vir sy loopbaan as kunstenaar in
die vooruitsig stel.
Relasionaliteit setel egter nie alleen in bogenoemde fiktiewe en werklike kunstenaars se
sterflikheid as menslike wesens nie, maar ook in hulle beperktheid as kunstenaars weens die
onvermoë om die dood te representeer. 15 Goodwin en Bronfen (1993:7) voer aan dat
representasie ’n oorspronklike teenwoordigheid voorveronderstel, en in die geval van die
dood is dit duidelik paradoksaal. In enige representasie van die dood gaan dit om ’n
opvallende afwesigheid, sodat die representasie self ’n wegbeweeg is van dit wat afgebeeld
word. “Any representational discourse implies the muteness, absence, nonbeing – in short,
the death – of the object it seeks to designate.” Elke representasie van die dood is dus
terselfdertyd ’n misinterpretasie. In aansluiting hierby is Van Alphen (1992:95) se argument
oor die problematiek van die representasie van die sterwensproses verhelderend. Hy redeneer
dat dit maklik is om die dood objektief te representeer: as die dood van iemand anders, as ’n
dooie liggaam, of as die vrees vir die eie naderende dood. In al hierdie gevalle is die dood óf
buite óf voor die subjek. Die objek van representasie is egter nie die subjek se ervaring van
die dood (of die sterfproses) self nie. Dit is onmoontlik om dié belewing/ervaring van die
dood te representeer, want om dood te wees, of in die proses van sterwe, kanselleer die
moontlikheid uit om deel te hê aan die handeling van representasie. Die mens kan dus nie die
435

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dood in die eerste persoon en in die teenwoordige tyd vertel of beskryf nie. Hierdie aspekte
van die doodsproblematiek kom ook in Die benederyk ter sprake.
Jimmy Harris as romankarakter is ’n ironiese bevestiging van die kunstenaar se onvermoë om
die dood te representeer, selfs deur sy eie dood. Hy is terselfdertyd ’n illustrasie van die
ontologiese vraag van konseptuele kuns, naamlik: “Waar is die kunswerk?”, en van die
verband tussen kuns en trauma waarvan Sey (2010) melding maak. Jimmy Harris se dood is
naamlik die “finale kunswerk” van sy destruktiewe kreatiwiteit, die uiterste konsekwensie
van sy deathworks. Na sy dood bly daar egter ’n vakuum, want nie alleen is die video weg
nie, maar die inligting oor die aard van sy dood word weerhou, en boonop is sy lyk verwyder.
Daar is dus uiteindelik geen sigbare of materiële bewys van die wyse waarop Jimmy gesterf
het nie, en soos in konseptuele kuns bly slegs die idee-idee oor. Jimmy se finale neerdaal na
die benederyk as gevolg van sy selfvernietigende kuns bied ook aan hom geen geleentheid vir
terugkeer en Nachträglichkeit nie. As gevolg van die feit dat sy destruktiewe kuns in
teenstelling staan met die helende werking van retrovisie en van die kuns, soos by Goya,
Beuys en ander, ken hy ook geen relasionaliteit nie. Anders as by Aaron en Stefaans is daar
by hom as romankarakter slegs selfvoldaanheid en geen soeke na lewensin nie, en gevolglik
is hy ’n kontrasfiguur in die roman. Daar is vir hom geen “reddende koda” nie, en gevolglik
kan hy geïnterpreteer word as ’n tipe “waarskuwingsteken”, ’n karakter wat ’n kontras vorm
met die moontlikhede van heling en herstel en vernuwing wat in die roman uitgebeeld
word. 16
5. Ten slotte
Die kernaspekte van relasionaliteit en retrovisie wat deur Silverman geïdentifiseer is en wat
ter sprake gekom het in Die benederyk, is relasionaliteit as gevolg van sterflikheid wat die
mens met elke ander wese op aarde deel, en die helende krag van Nachträglichkeit. Deur
retrovisie ontstaan die moontlikheid om sondes weg te was, om die dooies te wek en die
verdeeldheid tussen mense gelyk te maak. Die problematiek wat die roman onder andere
aanspreek, is ’n soeke na lewensin by sowel Stefaans as sy broer Aaron Adendorff, nadat
elkeen neergedaal het na sy persoonlike hel en in die stadige proses van ’n terugkeer na die
lig is. By albei is daar ’n worsteling met eie sondes, met die dood en gestorwe geliefdes, met
gebroke verhoudings en die intense ervaring en verwerking van verlies.
Na sy katabatiese ervaring kom Stefaans tot insig in sy verwantskap met ander as vlees van
sy vlees, en sy “bestaan as bewuste wese” mét ’n “begrensde liggaam” (275), dus in
relasionaliteit. Hy keer dan sy blik na diegene wat hy agtergelaat het, hetsy dooies as
lewendes, en so kom hy op die pad van vernuwing en regenerasie. Hy aanvaar sy
lotsbestemming (243); herstel kontak met sy verlore broer; heel, deur retrospeksie, gebroke
verhoudings met ontslape familie en vriende; en besweer sy diepgewortelde vrese (273) om
uiteindelik bevryding te beleef (267).
436

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Aaron se insig in relasionaliteit na sy hellevaart is eweneens gesetel in die ontologiese
verwantskap tussen mense, maar sy retrovisie sluit óók ’n omvattende blik op die Westerse
kunsgeskiedenis en talle voorgangerkunstenaars, met wie hy ’n verwantskap kan identifiseer
ten einde ’n eie plek te bepaal, in. Vir Aaron is die wins van sy insigte in relasionaliteit dat hy
opnuut die “verlore geliefde” ontdek in die terugwin van die beeld. Ook hý aanvaar aflegging
en besweer sy angs. Ten slotte herstel Aaron ook verhoudings met die mense in die plaaslike
kunskringe: Jimmy Harris, Eddie Knufelder en die varkhoewige nimfe. Vernuwing en
regenerasie spreek ook uit sy hernude skeppingsdrif en die vooruitsig van ’n uitstalling in
Berlyn. Die bevestiging van bloedverwantskap spreek uiteindelik die laaste woord, soos blyk
uit die slotparagraaf van die roman: “Hy ontvang altyd elke boodskap van Stefaans met
plesier, dankbaar vir die herstelde kontak met sy verlore broer” (335).
Ten slotte is dit duidelik dat Winterbach by monde van haar romankarakters eksplisiete
uitsprake oor kunsteoretiese opvattings maak. Daar is dus sprake van ’n teksinterne poëtikale
besinning. Hoewel hierdie poëtikale opvattings nie noodwendig aan die beeldende kunstenaar
Winterbach geknoop kan word nie, bevestig dié narratief-filosofiese besinning oor die
skeppende proses weer eens die besondere verwantskap tussen haar prosa en haar visuele
ingesteldheid.
Bibliografie
Adorno, T.W. 1997. Aesthetic theory. Vertaal deur R. Hullot-Kentor. Londen: The Athlone
Press.
Atwood, M. 2002. Negotiating with the dead. A writer on writing. Cambridge: Cambridge
University Press.
Breytenbach, B. 2011. Die beginsel van stof. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
Butler, J. 2004. Undoing gender. Londen en New York: Routledge.
—. 2006. Precarious life. Londen en New York: Verso.
Danto, A. 1996. Why does art need to be explained? Hegel, Biedermeier, and the intractably
avant-garde. In Weintraub 1996.
Falconer, R. 2005. Hell in contemporary literature: Western descent narratives since 1945.
Edinburgh: Edinburgh University Press.
Freeland, C. 2001. But is it art? Oxford: Oxford University Press.
Friedman, S.S. 2002. Spatialization: A strategy for reading narrative. In Richardson (red.)
2002.
437

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Goldie, P. en E. Schellekens. 2010. Who’s afraid of conceptual art? Londen en New York:
Routledge.
Goodwin, S. en E. Bronfen. 1993. Introduction. In Goodwin en Bronfen (reds.) 1993.
Goodwin, S. en E. Bronfen (reds.). 1993. Death and representation. Baltimore en Londen:
The Johns Hopkins University Press.
Gouws, A. 2008. Ingrid Winterbach as skrywer en as beeldende kunstenaar – enkele
beskouings. Stilet,XX(1):8–41.
Hauptfleisch, D.C. 1970. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Stellenbosch: Buro van die
WAT.
Hillman, J. 1979. The dream and the underworld. New York: Harper & Row.
Human, T. 2010. Hellevaart én herrysenis: Winterbach se Die benederyk ’n verbysterende
boek. http://www.litnet.co.za (11 Augustus 2011 geraadpleeg).
Kundera. M. 2009. Encounter. Londen: Faber & Faber.
Lyotard, J-F. 1992. The postmodern explained to children. Correspondence 1982-1985.
Vertaal deur J. Pefanis en M. Thomas. Londen: Turnabout.
Mulder. E. 1987. Freud en Orpheus. Of hoe het woord de muziek verdrong. Utrecht: HES
Uitgevers.
Olivier, B. 2007a. Art and the ethical today. SAJAH,(22)1:60–72.
—. 2007b. Beauty, ugliness, the sublime, and truth in art. SAJAH,(22)3:1–16.
Richardson, B. (red.). 2002. Narrative dynamics. Essays on time, plot, closure, and frames.
Columbus: The Ohio State University Press.
Sey, J. 2010. The trauma of conceptualism for South African art. Critical Arts,(24)3:438-56.
Silverman, K. 2009. Flesh of my flesh. Stanford: Stanford University Press.
—. 2010. Primal siblings. George Baker in conversation with Kaja Silverman.
Artforum,XLVIII(6):177–83.
Smith, F. 2009. Murder your darlings: Breytenbach, die dood en die vrou. Tydskrif vir
Letterkunde,46(2):97–110.
Thorton, S. 2008. Seven days in the art world. Londen: Granta.
Van Alphen, E. 1998. Francis Bacon and the loss of self. Londen:Reaktion Books.
438

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Van der Elst, J. 1988. G. Achterberg (1905-1962). In Van der Elst, Ohlhoff en Schutte (reds.)
1988.
Van der Elst, J., C. Ohlhoff en H. Schutte (reds.). 1988. Momente in die Nederlandse
letterkunde. Pretoria en Kaapstad: Academica.
Van der Merwe, C. 2010. Die benederyk is grootse literatuur met ’n ruim en ryk
verwysingsveld. http://www.litnet.co.za (11 Augustus 2010 geraadpleeg).
Van Niekerk, M. 2010. Die sneeuslaper. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
Weintraub, L. 1996. Art on the edge and over. Searching for art’s meaning in contemporary
society 1970s-1990s. Litchfield: Art Insight.
Williams, Z. 2006. Going ape. The Guardian.
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2006/jun/29/art.gender (8 November 2011
geraadpleeg).
Winterbach, I. 2008. Om jou die hemel en die hel te verbéél. Stilet,XX(1):6–7.
—. 2010. Die benederyk. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
Eindnotas
1 ’n Bladsynommer sonder skrywersnaam en publikasiedatum verwys telkens na Winterbach
(2010).
2 Die lees van die psigiese aspek van die vertikale narratief sluit in ’n erkenning dat ’n teks
gelees kan word as ’n linguistiese eenheid wat gestruktureer is soos ’n psige, met ’n
bewussyn en ’n onbewussyn wat psigodinamies op mekaar reageer. Analogies gesproke is die
teks soos ’n droom, die resultaat van ’n onderhandeling, waarin die begeerte om uitdrukking
te gee én die behoefte om te onderdruk ’n kompromie afdwing in die vorm van ’n
verdoeselde redevoering (Friedman 2002: 223).
3 Hillman (1979:27) gee die volgende insiggewende inligting oor Hades: “Hades was of
course the God of depths, the God of invisibles. He is himself invisible, which could imply
that the invisible connection is Hades, and that the essential ‘what’ that holds things in their
form is the secret of their death.”
4 Hierdie parafrase van Silverman se opvattings is ’n verkorte weergawe van haar argument
wat ek in ’n artikel oor Die sneeuslaper (2009) van Marlene van Niekerk gebruik het. Die
betrokke artikel, “By sý oë uit, by jóúne in” (99): relasionaliteit, visie en die dood in Die
sneeuslaper (Marlene van Niekerk), is tans ter perse. Die benederyk en Die sneeuslaper
vertoon ooglopende ooreenkomstige aspekte ten opsigte van relasionaliteit en retrovisie, wat
terselfdertyd die insigte van Silverman resoneer.
439

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
5 Salomé het onder andere ’n kortstondige verhouding met Rainer Maria Rilke gehad. Sy het
dan ook tot aan die einde van haar lewe met hom gekorrespondeer en was ’n groot invloed in
sy lewe en werk. Sy was ook ’n student van Freud en het later onafhanklik van hom as
psigoanalis gepraktiseer.
6
Die wegkeer van die Ander kan in hierdie sin ook geïnterpreteer word as Adam en Eva se
wegkeer van die communitas met God.
7
Ook hierdie paragraaf stem woordeliks ooreen met ’n passasie in die Sneeuslaper-artikel.
Ter wille van die argument word dit hier herhaal.
8 Silverman (2009:70) wys daarop dat die digter Rilke dieselfde opvatting gehuldig het: “It
was also because of Rilke’s need to establish death as something that happens on the other
side of the gender divide that he was unable to remain physically proximate to the women he
loved.”
9 Vergelyk ook Breyten Breytenbach (2011:26) se gedig “die metafoor as skepper van
betekenis”:
ek gee my ma die skuld
deur geboorte aan my te verleen
het sy my uitgelewer aan die dood.
10
Thorton (2008) verdeel die sewe dae in sewe rolspelers, naamlik die veiling, die kritikus,
die fair, die prys, die tydskrif, die studio besoek en die biënnale.
11 Olivier (2007b:2) verduidelik: “[T]he logic of modernity has been characterized as
‘creative destruction’ and ‘destructive creation’ by several thinkers from Goethe to Nietzsche
and Schumpeter.” Hy haal Harvey se uitspraak aan: “How could a new world be created,
after all, without destroying much that had gone before?”.
12 Gouws (2008:22) gee te kenne dat hierdie eienskap ook by Winterbach self aanwesig is.
Onder die hofie “Swak smaak: die gebruik van Engelse woorde en anglisismes” maak hy die
volgende stelling: “Sowel die tekeninge as die prosa word gekenmerk deur talle
‘onsuiwerhede’, talle bewus omarmde ‘smette’, waarvan die gebruik van Engelse
uitdrukkings maar een voorbeeld is.”
13
Gouws (2008:12) wys daarop dat Goya se oorlogsketse en ontluisterende afbeeldings van
die koningshuis ’n vroeë visuele invloed op Winterbach was.
14 Gouws (2008:22) maak dié insiggewende stelling oor Winterbach se beeldende werk: “Die
skeppingsproses het ’n intrinsiek destruktiewe kant, ook wat betref die aanvanklike gedaantes
van die kunswerk in wording.”
15 Die kunstenaar Damien Hirst spreek hierdie problematiek aan in sy nou reeds bekende
kunswerk van ’n haai in formalien, met die titel The physical impossibility of death in the
mind of someone living.
440

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
16 Ek erken en bedank die anonieme keurder wat bykomende insigte aan my gegee het in
verband met Jimmy Harris as romankarakter.
441

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die relatiewe welvaart van die vroeë Kaapse setlaars
Opsomming
Johan Fourie
Johan Fourie: Departement Ekonomie, Universiteit Stellenbosch
Die tradisionele beskouing van die 18de-eeuse Kaapkolonie as ’n armoedige
bestaansekonomie moet heroorweeg word. Deur van 2 577 onlangs gedigitaliseerde
boedelinventarisse gebruik te maak, toon hierdie artikel dat die gemiddelde Kaapse
setlaarshuishouding relatief welaf was aan die begin van die 18de eeu en dat hierdie
rykdomvlakke oor tyd toegeneem het, al het dit ook gepaard gegaan met ’n toename in
ongelykheid binne die setlaarsbevolking. Kaapse setlaarshuishoudings kon selfs kers vashou
met huishoudings in streke wat gedurende die 18de eeu as die mees welvarende beskou is –
Nederland en Engeland.
Trefwoorde: Kaapkolonie; VOC; vryburgers; trekboere; rykdom; armoede; ongelykheid
Abstract
The relative wealth of the early Cape settlers
This article investigates the relative wealth of the settlers of the Dutch Cape Colony, a
settlement founded in 1652 by the Dutch East India Company to supply refreshments to the
ships passing between Europe and the East Indies. The stereotypical view of the Cape Colony
is that of an impoverished society, with only a few landowners able to maintain a living
standard above subsistence level. Aside from those fortunate to be granted monopoly
contracts by the Company to supply the growing demand for wine, wheat and meat from the
passing ships, most settler households, at least towards the end of the 18th century, lived a
scanty, pastoral lifestyle in the interior, devoid of the luxuries offered by the proximity of the
market in Cape Town.
The first contribution of this article is to suggest an alternative history: I show that the
average Cape settler household was relatively prosperous when measured by the number of
consumption and productive assets it owned. For my research I used 2 577 Cape probate
inventories (MOOC 8s), recently transcribed and digitised, that allow a household-level
investigation of wealth trends over more than a century (1690-1800). Because of the
abundance of different products in the inventories, I follow 28 items that represent more than
70% of all movable household assets of the settlers. I use the prices available in the auction
rolls (MOOC 10s) to combine these 28 items into a basket of goods.
Plotting this basket of goods over the 18th century reveals that Cape settlers, on average, did
not grow poorer. While there are significant fluctuations during the century, the final two
442

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
decades seemed to have been the most prosperous (in terms of assets owned) for Cape
settlers.
The second contribution of the article is to show that this prosperity was not equally shared
by all Cape settlers. As an earlier historiography has shown (Guelke and Shell 1983),
inequality was high and increasing, even within the settler population. This is ascribed largely
to the ownership of slaves, comprising 24% of total value in household inventories. While I
show that those settlers owning no slaves also improved their standard of living over the
course of the 18th century, the increasing ownership of slaves by the elite resulted in a
persistent gap between the rich and the poor.
The third contribution of the article is to show that the MOOC 8-probate inventories probably
underestimate Cape settler wealth. I used Stellenbosch inventories not included in the MOOC
8s, transcribed and digitised by Krzesinkski-de Widt (2002), to show that households in these
inventories owned significantly more slaves than those included in the MOOC 8s. This result
firstly suggests that the aggregate wealth estimates are not upwardly biased by sample
selection in favour of the more affluent part of the population. Secondly, it also suggests that
wealth had a regional dimension: those closer to Cape Town were more likely to be
prosperous than those in the interior.
Fourthly, the article also compares Cape settler wealth with that of settlers and citizens in
other regions of the world. I compare a range of items – slaves, cattle, guns, timepieces and
paintings – to show that the average Cape settler frequently owned more assets than his
counterparts in England and the Netherlands, considered to be the two richest countries in the
18th-century world and also the countries of origin of most of the settlers. This explains why
the Cape Colony was an enticing destination for immigrants. I also show that Cape settlers
often owned more assets than those of the American colonies, the exceptions being gun
ownership in the American South and slave ownership on the Caribbean plantations.
These results provide convincing evidence that Cape settlers were not, on average,
impoverished, living just above subsistence levels. Anecdotal evidence of the poverty of
some farmers presented by reports and traveller accounts are, therefore, the exception rather
than the rule. This relative prosperity of the average farmer is validated by other quantitative
recent investigations into the Cape economy: Du Plessis and Du Plessis investigate the
purchasing power of wages paid to Company officials and workers, showing that these wages
were high and increased over the 18th century. Fourie and Van Zanden (2012) calculate gross
domestic product (GDP) per capita estimates for the 18th-century Cape economy, showing
that the average per capita income is among the highest in the world, at least during the first
few decades of the century. The benefit of this study is to show that such high levels of
income translated into the household wealth of the average settler. And even though great
inequalities within the settler community remained, I also show that even the poorest
managed to acquire more goods over the course of the 18th century.
The traditional view of Cape settlers as poor needs revision.
Keywords: Cape Colony; DEIC; settlers; trekkers; wealth; poverty; inequality
1. Inleiding
443

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die Europese immigrante en hul afstammelinge wat gedurende die 17de en 18de eeu die
Kaapkolonie bewoon het, word tradisioneel beskou as arm en agterlik, ‘n kolonie “wat
ekonomies teen ‘n slakkepas gegroei het” (De Kock 1924: 39). Terwyl daar ’n paar
welgestelde setlaars naby Kaapstad geboer het (Guelke en Shell 1983:265), het die meeste
van die setlaars – veral dié woonagtig in die grensgebiede van die Kolonie – “gewoon in
geïsoleerde plaashuise, wat ’n karige bestaan gevoer het as bestaansboere en jagters” (De
Kock 1924:40). Guelke som die algemene persepsie van die Kaapse ekonomiese lewe goed
op: “Aan die bopunt was ’n groep welgestelde boere met groot plase en baie slawe”, maar
“die gemiddelde hardwerkende boer kon slegs met moeite ’n lewe as bestaansboer voer”
(Guelke 1989:84).
Hierdie persepsie word as gevolg van meer onlangse kwantitatiewe navorsing bevraagteken.
Van Duin en Ross (1987:3) was die eerstes wat die Kaapse ekonomie as “meer dinamies”
beskryf het. Hulle navorsing was gebaseer op die opgaafrolle, jaarlikse sensusopnames wat
die Kompanjie vir belastingdoeleindes onderneem het. Du Plessis en Du Plessis (2011) asook
De Zwart (2011) gebruik loondata om te wys dat die lewenstandaard van die Kaapse
(Europese) inwoners hoog was in vergelyking met loondata in ander wêreldstreke. Vanweë ’n
verskeidenheid faktore het hierdie literatuur min impak gehad op die Kaapse historiografie; in
haar kritiek van Nigel Worden se onlangse Contingent lives: Social identity and material
culture in the VOC world (2007), skryf Nicole Ulrich byvoorbeeld dat die fokus te veel val
op die “uitsonderings van die koloniale konteks” in plaas van om “die gebruik van alledaagse
produkte” te ondersoek wat ’n “meer gebalanseerde idee” van die lewenstandaard van die
gemiddelde Kaapse boer sal gee (Ulrich 2010:580).
Hierdie artikel begin om aan Ulrich se versoek te voldoen. Die Kaapse inventarisse (MOOC
8-reeks) is onlangs deur ’n span navorsers gedigitaliseer en aan die navorsingsgemeenskap
beskikbaar gestel. Deur statistiese metodes in te span word hierdie bron ontleed om drie vrae
te beantwoord: Het die welvaart van die Kaapse setlaars toegeneem oor tyd?; Hoe groot was
die ongelykheid binne die setlaarbevolking aan die Kaap?; en Hoe welgesteld was die Kaapse
setlaars relatief tot ander bevolkings in Europa en die setlaarsgemeenskap in Noord-
Amerika? Wat duidelik blyk uit die resultate is dat die tradisionele persepsie van Kaapse
setlaars wat in armoede gedompel is, hersien moet word.
2. Die Kaapse ekonomie
Die koms van Jan van Riebeeck in 1652 was die begin van Europese vestiging aan die Kaap.
Die VOC (Vereenigde Oostindische Compangie) het Van Riebeeck beveel om ’n
halfwegstasie aan die Kaap de Goede Hoop op te rig met die doel om verbygaande skepe te
diens en van vars voorraad, insluitend vrugte, groente, vleis, water en brandhout, te voorsien.
Só ’n stasie sou die hoë koste van skeepsvaart – veral die hoë lewensverlies van matrose en
gepaardgaande lae produktiwiteit van siekes wat aan dodelike skeurbuik ly – moes inperk.
Van Riebeeck het ’n gemeenskap van landbouers rondom die fort voorgestel wat
verantwoordelik sou wees vir gewasboerdery terwyl Europese vervaardigde produkte en
444

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
alkohol met die inheemse Khoi-stamme verhandel sou word. Hierdie Europese bloudruk van
boerdery was egter nie op die sanderige en winderige Kaapse vlakte moontlik nie, en die
meeste setlaars wat na 1657 as vryboere gevestig is, het gemengde boerdery op uitgebreide
plase bedryf, met wisselende sukses.
Die vraag vanaf skepe na vars landbouprodukte het dus gereeld die aanbod oorskry.
Figuur 1. Kaart van die Kaapkolonie (1682, 1705, 1731, en 1795) met hedendaagse
provinsiale grense (Guelke 1989; eie projeksies)
In ’n poging om aanbod te verhoog het Simon van der Stel die grense van die kolonie
uitgebrei, met Stellenbosch en Drakenstein wat teen die einde van die 17de eeu gevestig en
bewoon is. Die aankoms van 159 Franse Hugenote het hierdie proses bespoedig. Die grense
van die kolonie het herhaaldelik hierna uitgebrei soos setlaars – meestal weens die hoë
fertiliteitskoers en nie weens nuwe aankomelinge nie – noord- en ooswaarts migreer het. Die
setlaars op die grens was tipies trekboere sonder eiendomsreg wat agter goeie weiding
aangetrek het. Hierdie uitbreiding van die koloniale grense sou voortduur tot aan die einde
van die 18de eeu, toe die setlaars in aanraking gekom het met die Xhosa aan die Visrivier.
Figuur 1 stel hierdie migrasie van die koloniale grense grafies voor.
Hoewel die bevolking aanvanklik gekonsentreer was in en om Kaapstad, het die landelike
proporsie toegeneem namate die grensgebied uitgebrei het. Teen 1795, toe Brittanje die 143
jaar van VOC-beheer beëindig het, was die meeste setlaars boere wat in die binneland (die
gebied oos van die eerste bergreekse) woonagtig was. Dit is dus geen verrassing dat historici
die Kaapse ekonomie as ’n arm, bestaansekonomie tipeer nie. Reisjoernale beskryf die
ellendige omstandighede van sommige grensboere. Carl Peter Thunberg, die Sweedse botanis
wat die Kaap gedurende die 1770’s besoek het, verwys verskeie kere na die gebruik van
445

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
diervelle wat dien as toue, sakke en komberse, en selfs as klere vir die erg armes (Thunberg
1986:52).
Sulke verwysings staan in skrille kontras met die welvarende leefstyl van die elite, soos
opgesom deur Guelke en Shell (1983). Die prag-en-praalwette van 1755 het byvoorbeeld die
getal perde, waens, juwele en slawe wat ’n individu van ’n sekere rang ten toon kon stel,
beperk. Hierdie wette is ingestel weens die “skandalige uitspattigheid van die Kompanjie
dienaars en setlaars” (Ross 1999:9-30). Reisverslae verwys ook etlike kere na die welvaart
van sommige boere; een 1783-besoeker merk die “tekens van welvaart en rykdom, die prag
en heerlikheid van die klere en waens, die huise wat met die mees elegante meublement gevul
is en die tafels wat met silwerware gedek is en bedien word deur netjies aangetrekte slawe”
(Naudé 1950:414).
Slawe, meestal ingevoer uit verskeie streke in Suidoos-Asië, die Ooskus van Afrika en die
eilande van die Indiese Oseaan, het die meeste arbeid aan die Kaap verrig en is dus as
waardevolle bates beskou. Slawe is reeds so vroeg as 1658 na die Kolonie gebring, maar dit
was eers met die vestiging van die landbou – en veral die wynboubedryf – dat die vraag na
arbeid toegeneem het en die invoer van slawe as goedkoper alternatief as Europese
immigrasie gesien is (Shell 2001:15). ’n Kenmerk van slawerny aan die Kaap was die breë
verspreiding van slawe; byna elke setlaar aan die Kaap het ’n aantal slawe besit wat op die
plaas of in die huishouding arbeid verrig het (Armstrong en Worden 1989:135). In die
afwesigheid van individuele welvaartsmaatstawwe het historici dus slawe-eienaarskap
gebruik as ’n maatstaf van huishoudelike welvaart. Giliomee (2003:45) definieer byvoorbeeld
die elite as daardie huishoudings wat meer as 16 slawe besit het; in 1731 was 7% van die
plattelandse setlaarshuishoudings in hierdie kategorie gegroepeer.
Slawe was veral belangrike produksie-insette op wingerd- en koringplase, waar die vraag na
arbeid, veral tydens oestyd, hoog was. Wyn, koring en bees- en skaapvleis was die
vernaamste uitsette van die boere – en is dus ook die uitsette wat deur die VOC belas is. Dit
is juis hierdie belasting wat meer onlangse studies as rede aanvoer vir die onderskatting van
die jaarlikse opgaafrolle wat deur die VOC-amptenare afgeneem is. Van Duin en Ross (1987)
was die eerstes wat die opgaafrolle in ’n omvattende studie van die Kaapse ekonomie in die
VOC-tydperk ingespan het. Met verwysing na die jaarlikse produksiesyfers bevind hulle dat
die Kaapse ekonomie “meer dinamies” was as wat voorheen aangeneem is, hoewel hulle per
kapita-syfers (produksie-uitsette gedeel deur die bevolking) ’n daling toon. Hulle verduidelik
dat dit waarskynlik weens die onderrapportering van produksiedata is en gebruik ’n
vermenigvuldiger om veral later jare se syfers te reg te stel. Selfs met die regstelling is daar
egter weinig tekens van ’n per kapita-toename in produksie oor die 18de eeu. Brunt (2008)
brei uit op Van Duin en Ross se studie deur die vermenigvuldiger selfs verder te vergroot.
Brunt bevind dat groei steeds teen ’n slakkepas was tydens die 18de eeu, maar dat die koms
van die Britte – en dan veral Britse institusies, by name die eiendomsreg vir leenplase –
ekonomiese groei gerugsteun het. Beide studies beskryf egter slegs die groei in produksie en
nie die vlak van ekonomiese prestasie en welvaart nie, en doen geen moeite om die Kaap met
ander streke te vergelyk nie.
446

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
De Zwart (2011) en Du Plessis en Du Plessis (2011) begin hierdie tergende vraag aanspreek.
Beide studies gebruik loondata om die lewenstandaarde van loonarbeiders in die Kaap met
dié van ander streke te vergelyk. De Zwart toon dat Kaapse lone laag was aan die begin van
die 18de eeu in vergelyking met Europese stede, maar dat terwyl reële lone wêreldwyd
gedaal het in die 18de eeu, dit aan die Kaap toegeneem het. Du Plessis en Du Plessis bereken
dat die Kaapse loontrekkers gemiddeld hoë en stygende reële lone ontvang het, en dat hierdie
lone teen die einde van die 18de eeu op dieselfde vlak was as dié van Engeland en Nederland,
die twee ekonomies mees vooruitstrewende lande van dié eeu. Du Plessis en Du Plessis wys
egter ook op die ongelyke verdeling van lone aan die Kaap, ’n onderwerp wat hier onder
verder bespreek word.
Die gebruik van loondata in beide studies is egter problematies. Loonarbeid in die vorm van
plaasknegte het ’n marginale bydrae tot arbeid in die Kaap gemaak: die meeste knegte was
werknemers van die Kompanjie en het, sodra hulle dienstermyn verstryk het, óf na Europa
teruggekeer óf as setlaars hul eie grondgebied uitgesoek. Dit is ook nie duidelik of die lone
wat aan Kaapse amptenary betaal is, in Amsterdam bepaal is of nie, en of loonveranderinge
aan die Kaap dus eintlik net die arbeidsmark in Nederland reflekteer het. Desnieteenstaande
beskryf beide studies ’n meer vooruitstrewende vroeë Kaapse ekonomie. Die digitalisering
van boedelinventarisse stel navorsers nou in staat om hierdie hipotese te toets op die
mikrovlak van die gemiddelde Kaapse setlaarshuishouding.
3. Boedelinventarisse en data-ontleding
In die afwesigheid van sensusdata op die mikrovlak in vroeë samelewings is
boedelinventarisse ’n gewilde databron om die lewenstandaard en welvaartsvlakke van ’n
land se bevolking te bepaal (McCants 2006 en 2007). Inventarisse lys gewoonlik alle
roerende bates wat die huishouding besit met die afsterwe van ’n hooflid van die
huishouding. Hoewel dit slegs ’n eenmalige blik op die bates van die huishouding bied, bly
dit ’n baie akkurate en gedetailleerde manier om welvaartsvlakke tussen groepe, streke en oor
tyd getrou te vergelyk.
Die administrasie van die boedelinventarisse in die Kaapkolonie is deur die hoof van die
Weeskamer behartig. Met die afsterwe van ’n setlaar is ’n kommissaris van Kaapstad gestuur
om ’n lys van bates saam te stel. Waar plase te ver van Kaapstad was, het bure of vriende die
taak verrig en die lys na die Kaap gestuur, en het ’n klerk in Kaapstad ’n kopie van die
oorspronklike inventaris gemaak. Dit het tot gevolg gehad dat ’n hele aantal van die
inventarisse dubbelinskrywings is; hierdie dubbels dien dan ook as aanduiding van die mate
waarin die plattelandse bevolking oor die tydperk toegeneem het.
Terwyl alle setlaarsterfgevalle by die Weeskamer geregistreer moes word, was die Kamer net
vir die opmaak van inventarisse verantwoordelik waar die oorledene (Liebenberg, Clayton,
Faasen e.a. 2007):
447

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
• ongetroude erfgename jonger as 25 jaar nagelaat het, of waar die erfgenaam
swaksinnig was
• erfgename nagelaat het wat nie meer in die land gewoon het nie, of nie bereikbaar
was nie
• ab intestate of ex testament (sonder ’n testament) oorlede is
• nie spesifiek in die testament aangedui het dat die Weeskamer nie moet optree as
eksekuteur nie
of waar daar spesifiek in die testament versoek is dat die Weeskamer optree as eksekuteur.
Hierdie kriteria beteken noodwendig dat net ’n gedeelte van alle sterfgevalle in die Kolonie
se inventarisse deur die Weeskamer opgeteken is. Enige afleidings vanuit hierdie steekproef
sou dus moet toon dat die kriteria nie die resultate bevooroordeel nie. Met ander woorde,
enige resultaat wat uit die boedelinventarisse bereken word, mag moontlik ’n verkeerde
indruk skep van die welvaart van die gemiddelde Kaapse setlaar indien die kriteria vir
seleksie nie in ag geneem word nie.
Boedelinventarisse is tradisioneel geneig om welvaart te oorskat. Die rede hiervoor is dat
boedelinventarisse noodwendig slegs afgeneem word wanneer ’n persoon sterf, en dat sterftes
gewoonlik na ’n leeftyd van bate-ophoping plaasvind. Inventarisse reflekteer dus nie die
gemiddelde welvaart van die gemiddelde setlaar nie, maar die welvaart van die gemiddelde
setlaar wat tot sterwe kom. Indien die bevolking dus jonk is, sal die gemiddelde
welvaartsvlak wat bereken word deur van boedelinventarisse gebruik te maak, te hoog wees.
Die Kaapse boedelinventarisse bied wel een kriterium wat hierdie probleem (gedeeltelik)
oorkom. Die feit dat alle persone met kinders jonger as 25 jaar (wat ongetroud was) in die
Weeskamerrekords opgeneem is, beteken dat meer “jonger” huishoudings in die databasis
verteenwoordig word as in die totale bevolking van sterfgevalle. Soms word in die literatuur
die finale resultate aangepas deur van ’n lewensiklusmodel gebruik te maak. Ongelukkig
word die ouderdom van sterfgevalle nie in die inventaris ingesluit nie en is dit dus nie
moontlik om die akkuraatheid van die lewensiklusmodel in hierdie konteks te toets nie.
’n Alternatiewe databron, die opgaafrolle, bied egter ’n manier om die akkuraatheid van die
steekproef te toets. Die eienaarskap van slawe word in beide databronne gerapporteer en in
beide is daar geen rede vir die onderrapportering van inligting nie (soos daar in die geval van
vee in die opgaafrolle is, omdat setlaars belasting wou vermy). Soos elders bespreek, blyk dit
uit die vergelyking dat die twee databronne – die een gebaseer op produksiesyfers en die
ander op baterekords – weinig van mekaar verskil (Fourie 2012). Die aanname dat die
boedelinventarisse die vlak van welvaart in die totale bevolking reflekteer, is akkuraat.
Die boedelinventarisse van Kaapse setlaars word bewaar in die MOOC (Master of the
Orphan Chamber) 8-reeks in die Wes-Kaapse Argief. Dit is onlangs deur ’n span navorsers
getranskribeer en gedigitaliseer in PDF-formaat, en is vryelik aanlyn beskikbaar (TANAP
2010) 1 . Die primêre digitale data is egter in XML-formaat vanaf die Argief verkry en Stylus
Studio 10 is gebruik om dit na Excel-formaat om te skakel. 2 Stata 10 is vir die statistiese
ontleding gebruik.
448

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Benewens die MOOC 8-inventarisse is daar ook gebruik gemaak van 123 Stellenbosse
inventarisse wat nie in die MOOC 8-reeks opgeteken is nie, maar wel deur Krzesinkski-de
Widt (2002) getranskribeer en in Microsoft Word gedigitaliseer is. Hierdie boedelinventarisse
is minder volledig, aangesien ’n aantal van die oorspronklike inventarisse onleesbaar is, maar
bied steeds ’n waardevolle bydrae om streeksongelykhede na vore te bring (sien bespreking
hier onder).
Altesaam 2 577 huishoudelike inventarisse is dus in die ontleding van die welvaart van
Kaapse setlaars gebruik. Dit is die grootste studie van sy soort wat van boedelinventarisse
gebruik maak, en beslis ’n eerste vir die Kaapkolonie wat van statistiese metodes gebruik
maak om die welvaartsvlakke en -patrone van die gemiddelde Kaapse setlaar te bereken.
Omdat elkeen van hierdie 2 577 inventarisse tientalle produkte insluit, is 28 produkte gekies
wat as maatstaf sal dien vir totale welvaart. Hierdie 28 produkte, met beskrywende statistiek,
word in Tabel 1 gelys.
Tabel 1. Beskrywende statistiek van die 28 produkte in die 2 577 boedelinventarisse
Produk Nederlands Gemiddeld
e
Maksimu
m
Mediaan N (> 0) % 0s
Slaaf Slaaven 4,92 148 2 1 694 34,26%
Bees Beesten 54,50 2 000 15 1 486 42,34%
Perd Paarden 6,26 296 2 1 472 42,88%
Skaap Schapen 349,77 10 200 0 1 271 50,68%
Ploeg Ploegen 0,62 19 0 921 64,26%
Sekel Koornharpen 0,08 3 0 195 92,43%
Boot/skuit Schuiten 0,02 3 0 54 97,90%
Emmer Emmers 2,76 61 2 1 662 35,51%
Graaf Graaven 2,01 450 0 906 64,84%
Geweer Geweeren 1,15 47 0 1 169 54,64%
Brandewyn- Brandewijnskeete
ketel ls 0,16 5 0 357 86,15%
Wa Waagen 1,21 40 1 1 400 45,67%
Aambeeld Aambeelden 0,05 3 0 107 95,85%
Bankskroef Bankschroeven 0,10 7 0 223 91,35%
Balans Balanse 0,40 9 0 618 76,02%
Vuurtang Tangen 0,76 33 0 1 020 60,42%
Oond/stoof Stoven 0,88 24 0 594 76,95%
Katel Katels 1,27 26 1 1 307 49,28%
Stoel Stoelen 9,98 125 4 1 734 32,71%
449

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Broek Broeken 1,14 143 0 433 83,20%
Strykyster Strijkijsters 0,86 35 0 1 048 59,33%
Boeke Boeken 4,08 3 856 0 688 73,30%
Horlosies Horologies 0,30 30 0 529 79,47%
Snuifdoos
Snuijfdoosen,
Tabakdoosen 1,00 783 0 440 82,93%
Skildery Schilderijen 4,53 134 0 789 69,38%
Spieël Spiegels 1,69 193 0 1 196 53,59%
Voëlhok Vogelkooijs 0,39 17 0 355 86,22%
Goue ring Ringen 0,38 44 0 288 88,82%
Die 28 produkte is gekies om ’n verskeidenheid produktipes te reflekteer, maar ook om die
proses van kodering en die soektog in die datastel te vergemaklik. Sommige produkte, soos
byvoorbeeld wyn, was ’n belangrike Kaapse produk, maar omdat wyn onverwags selde in die
inventarisse voorkom (en ook omdat die meeteenheid gewoonlik verskil: soms word leggers
gebruik, maar ander kere word wyn gemeet in aam, bottels, pype, vate, ens.), verskyn dit nie
onder die 28 produkte nie. Boeke is ook ’n produk wat moeilik gesommeer word, aangesien
daar telkens net na ’n “verskeidenheid boeke” verwys word. In sulke gevalle is vyf boeke
gekies, alhoewel dit waarskynlik ’n onderskatting van die aantal boeke is. 3 Ander produkte,
soos snuifdoos, se benaming verander gedurende die 18de eeu. Aanvanklik word alle
snuifdose as sodanig geklassifiseer, maar teen die einde van die tydperk is dit bykans
uitsluitlik “tabakdose”.
Selfs met hierdie tekortkominge in ag geneem, bied hierdie 28 produkte ’n goeie maatstaf van
totale welvaart aan die Kaap. Om hierdie stelling te staaf, is dit nodig om pryse in ag te neem.
Weens die afwesigheid van pryse in die boedelinventarisse is dit nodig om ’n nuwe databron
te raadpleeg, sodat die 28 produkte in ’n mandjie bymekaar gevoeg kan word. Die nuwe
databron is die MOOC 10-reeks, oftewel die vendurolle. Hierdie reeks is deur dieselfde span
navorsers getranskribeer en gedigitaliseer, maar ongelukkig was daar slegs bronne vir die
eerste vyf van die 41 volumes. Dit beteken dus dat ons pryse slegs tot en met 1748 in ag
neem. Prysveranderinge was egter nie beduidend verskillend oor die 18de eeu tussen die
verskillende produkte nie, wat beteken dat ons resultate met die beperkte prysdata nie
wesenlik sal verskil van die ware antwoord nie.
Die waarde van die 28 produkte in die mandjie verteenwoordig net meer as 70% van alle
roerende bates in die vendurolle, met slegs 30% wat deur die ander produkte verklaar word.
Die grootste komponent hiervan is slawe, wat 24% van alle waarde in die totale roerende
bates van Kaapse setlaarshuishoudings verteenwoordig. Beeste (12%), skape (10%) en perde
(2%) maak ook ’n wesenlike bydrae tot die mandjie.
450

4. Relatiewe welvaart oor tyd
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die mandjie van 28 produkte stel ons nou in staat om die welvaartsvlak van Kaapse
huishoudings gedurende die 18de eeu te bereken. Dit is belangrik om hier daarop te wys dat
hierdie ’n maatstaf van bruto welvaart is. Skulde word dus nie in ag geneem nie.
Huishoudelike skuld word in die meeste gevalle ook in die MOOC 8-reeks aangetoon, maar
is nie maklik identifiseerbaar soos in die geval van die 28 produkte nie. ‘n Steekproef
huishoudings is egter gekies om die gemiddelde skuldvlak te bereken: dit blyk dat skuld 40%
van die bruto welvaart van die huishoudings wat wel skuld rapporteer, uitmaak. ‘n
Soortgelyke gevolgtrekking is te vind in die 1731 De la Fontaine-verslag; die
goewerneursverslag beklemtoon die hoë vlakke van skuld onder verskeie welvarende
huishoudings (Shell 2007). Skuld was dus ‘n belangrike komponent van setlaars se
welvaartsvlakke, en gegewe die belangrike rol van skuld in die ontwikkeling van die vroegmoderne
Nederlandse (Van Zanden, Zuijderduijn en De Moor 2012:3-22) en Duitse
provinsies (Ogilvie, Küpker en Maegraith 2012:134-67), moontlik ook ‘n oorsaak van die hoë
vlakke van Kaapse welvaart waarvan hier onder bewys gelewer word. Hierdie hipotese val
egter buite die bestek van hierdie artikel en is ‘n uitnodiging vir toekomstige navorsing.
Figuur 2 stel hierdie bruto welvaartsvlak grafies voor. Die donker lyn stel die vyfjaargemiddelde
van die meer vlugtige jaarsyfer voor.
Dit blyk duidelik uit Figuur 2 dat die gemiddelde welvaart van Kaapse huishoudings oor die
18de eeu toegeneem het. Die aanvanklike lae vlakke van welvaart het gedurende die 1730’s
451

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
skerp gestyg en tot relatief hoë vlakke van huishoudelike welvaart tydens die 1740’s
aanleiding gegee. Aan die begin van die 1750’s was daar ’n periode van insinking wat in die
1770’s en laat 1780’s weer omgekeer is.
Boedelinventarisse meet nie inkomste nie, en veranderinge in omstandighede mag nie
noodwendig dadelik in welvaartsmaatstawwe reflekteer word nie. Dit is dus beter om die
tendense oor die langer termyn te beskou. Figuur 2 toon ook die lineêre lyn wat die volle
periode die beste pas; die lyn is onomwonde opwaartshellend, wat enige aanspraak dat die
gemiddelde huishouding gedurende die 18de eeu verarm het, in twyfel trek. Die welvaart van
die gemiddelde Kaapse huishouding het in alle waarskynlikheid toegeneem oor die 18de eeu
of het, ten minste, nie afgeneem nie.
5. Relatiewe welvaart tussen setlaars
Soos in moderne ekonomieë (en in Suid-Afrika tans) verdoesel die gemiddelde
welvaartsvlakke hoë vlakke van ongelykheid tussen groepe. Dit was ook nie anders in die
18de-eeuse Kaapkolonie nie. ’n Reisiger aan die Kaap in die 1730’s, O.F. Mentzel, het toe
reeds hierdie ongelykheid uitgewys. In sy reisjoernaal verdeel hy die Kaapse setlaars in vier
groepe: die welgestelde Kompanjie-amptenary en handelaars in Kaapstad, wat ook hul
inkomste aangevul het deur die besit van plase in die nabygeleë distrikte; die ryk wyn- en
koring-elite, wat dikwels meer as een plaas besit het; die hardwerkende wyn- en koringboere,
wat weinig slawe kon aanstel en die meeste van die plaaswerk self moes verrig; en die
verarmde trekboere in die binneland (Mentzel 2008:98). Hierby kan natuurlik ’n laer rang
toegevoeg word, naamlik die slawe en Khoi-arbeiders wat vir die meeste van die handearbeid
op plase verantwoordelik was.
Dit is dus belangrik om te identifiseer in watter mate die hoë en stygende vlakke van welvaart
wat hier bo bereken is, nie bloot gedryf word deur ’n rykerwordende elite, terwyl die res van
die bevolking in armoede krepeer nie. Soos Mentzel voorstel, word die boedelinventarisse
ook in vier groepe verdeel, en omdat slawe so ’n belangrike kommoditeit was, word die getal
slawe gebruik om die groepe te onderskei: 4 groep 1 is dié setlaars wat geen slawe besit nie;
groep 2 is setlaars wat 1 tot 5 slawe besit; groep 3 is setlaars wat 6 tot 15 slawe besit; en
groep 4 is die elite, wat meer as 16 slawe besit. Wanneer groep 3 en 4 saamgevoeg word, is
dit byna ’n derde van die waarnemings, terwyl groep 1 en groep 2 elk ook ’n derde is.
Tabel 2 toon die gemiddelde rijksdaalders per produk volgens groep.
Tabel 2. Gemiddelde rijksdaalders per produk volgens groep, 1673–1800
Gemiddelde
(rijksdaalders)
Groep 1 Groep 2 Groep 3 Groep 4 Almal
Slaaf 0,0 242,0 953,2 2 981,0 554,9
452

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Bees 292,2 399,8 678,2 937,0 473,4
Perd 35,9 65,8 138,3 381,9 99,0
Skaap 192,3 307,4 525,8 711,7 353,3
Ploeg 1,1 2,5 6,2 15,8 4,0
Sekel 0,1 0,3 3,0 12,3 1,9
Boot/skuit 0,3 0,6 0,7 3,1 0,7
Emmer 0,8 1,7 3,1 6,8 2,2
Graaf 0,2 0,6 2,2 4,5 1,2
Geweer 2,1 3,3 4,3 9,0 3,6
Brandewynketel 1,1 3,0 10,0 21,8 5,6
Wa 17,2 26,7 60,3 142,5 41,0
Aambeeld 0,3 0,3 0,9 4,6 0,8
Bankskroef 0,3 0,6 0,9 2,5 0,7
Balans 0,2 0,7 1,6 3,3 0,9
Vuurtang 0,2 0,5 0,8 1,7 0,6
Oond/stoof 0,1 0,2 0,5 1,2 0,3
Katel 0,8 1,9 3,2 4,9 2,1
Stoel 3,0 8,4 16,9 40,3 11,2
Broek 2,1 1,0 0,8 3,0 1,5
Strykyster 0,3 0,7 1,4 2,3 0,9
Boeke 1,3 1,2 2,2 16,5 2,7
Horlosie 2,0 2,5 4,9 11,9 3,7
Snuifdoos 0,3 0,8 6,1 3,4 2,1
Skildery 1,3 3,5 7,8 19,5 5,1
Spieël 1,3 2,6 6,1 12,7 3,8
Voëlhok 0,1 0,4 0,8 1,4 0,5
Goue ring 0,4 0,9 1,5 4,6 1,2
Totaal 557,1 1 079,9 2 441,9 5 361,4 1 578,7
Totaal (geen slawe) 557,1 837,9 1 488,7 2 380,3 1 023,8
N 883 870 610 214 2 577
Vir die meeste produkte is daar ’n duidelike toename in die getal rijksdaalders wat elke groep
van hoër rang daarop spandeer. Skilderye is ’n goeie voorbeeld: waar die armstes (dié met
geen slawe nie) slegs 1,3 rijksdaalders op skilderye spandeer (ongeveer 1 skildery), spandeer
die elite 19,5 rijksdaalders (15 keer soveel). Uit tabel 2 is dit alreeds duidelik dat daar ’n hoë
mate van ongelykheid binne die setlaarsbevolking aan die Kaap was.
453

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3. Huishoudelike welvaartsvlakke per groep volgens dekade, slawe uitgesluit
(op ’n logaritmiese skaal), 1673–1800
Sou hierdie ongelykheid verander het oor tyd? Die antwoord hierop hang daarvan af of slawe
by die berekeninge ingesluit word. Figuur 3 stel die verandering oor tyd voor vir die
verskillende groepe op ’n logaritmiese as. Daar is duidelike konvergensie, met veral die
armste twee groepe wat hul welvaartsvlakke verhoog. Die figuur sluit egter slawe uit (omdat
dit gebruik word om die groepe te onderskei). Wanneer slawe ingesluit word (figuur 4,
sonder ’n logaritmiese as), verdwyn enige konvergensie in die data. En alhoewel daar steeds
’n matige verbetering in die vlakke van die twee armste groepe is, oorheers die beduidende
verskille tussen die elite (groep 4) en die ander groepe enige vordering van die res. Hoewel
huishoudings nie so ongelyk was wat betref die besit van huishoudelike items nie, het die
eienaarskap van slawe ’n wesenlike rol gespeel in die vorming en instandhouding van ’n
ongelyke samelewing aan die Kaap.
454

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 4. Huishoudelike welvaartsvlakke per groep volgens dekade, slawe ingesluit,
1673–1800
6. Relatiewe welvaart tussen streke in die Kaapkolonie
Welvaart was ook geografies oneweredig verdeel. Die rangorde van Mentzel se vier groepe is
’n aanduiding dat hoe nader die setlaarshuishouding aan Kaapstad gewoon het, hoe hoër was
die waarskynlikheid dat dit ’n welgestelde huishouding was. Die joernaalinskrywings van
reisigers in die binneland verwys ook na die armoede van sommige trekboere wat met die
basiese middele ’n bestaan moes maak, en, soos hier bo genoem, soms selfs diervelle as
kledingstukke sou dra (Thunberg 1986:52).
Die Stellenbosch-distrik, in 1679 deur Simon van der Stel gestig, was die eerste distrik wat
buite Kaapstad en sy onmiddelike omgewing gevestig is. Tot en met die sluiting van nuwe
vestiging in die area in 1687, is 60 grondeise toegeken wat elk ongeveer 60 morge groot was.
Dit het beteken dat slegs 7% van die beskikbare grondgebied aan privaateienaars toegedeel is,
met die VOC wat steeds besit oor die res behou het, en ’n bevolkingsdigtheid van minder as
een persoon per vierkante kilometer tot gevolg gehad het (Guelke 1976:29).
Die digitalisering van Stellenbosse inventarisse deur Krzesinkski-de Widt (2002) maak dit
egter moontlik om die inventarisse van die distrik Stellenbosch met die ander
boedelinventarisse te vergelyk. Figuur 5 toon die getal slawe, uit die twee databronne, wat
deur elk van die huishoudings in die Stellenbosch-distrik besit is. Dit is duidelik dat die nie-
MOOC’s (die inventarisse wat nie deur die Kaapse Weeskamer opgestel is nie) meestal later
455

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in die 18de eeu voorkom en ook ’n hoër gemiddelde getal slawe besit (selfs wanneer die vier
uitskieterhuishoudings wat meer as 100 slawe besit het, nie getoon word nie, soos in figuur
5). Hieruit kan afgelei word dat welvaart tydens die tweede helfte van die 18de eeu
waarskynlik onderskat word weens die afwesigheid van die testamente van die welgesteldes.
Nogtans word ’n gemiddelde groeikoers van tussen 0,98% en 2,41% oor die 18de eeu
bereken, afhangend van watter begin- en eindpunte gekies word, wat bewys dat die Kaap – in
hierdie geval, die Stellenbosch-distrik – van die hoogste ekonomiese groei wêreldwyd bereik
het.
Figuur 5. Slawe-eienaarskap per huishouding, Stellenbosch-distrik, 1690–1806
Maar hoe vergelyk die setlaars van die Stellenbosch-distrik met die res van die Kaapkolonie?
Tabel 3 toon die beskrywende statistiek vir inventarisse van Stellenbosch-setlaars en die
ander boedelinventarisse. Die vergelyking met die ander streke toon duidelik dat Stellenbosse
inventarisse gemiddeld hoër vlakke van welvaart weerspieël het, en dat hierdie verskil veral
gedurende die tweede helfte van die 18de eeu beduidend groter geword het.
Tabel 3: Beskrywende statistiek wat die Stellenbosch-distrik vergelyk met die ander
Kaapkolonie streke, 1673–1800
Ander streke as Stellenbosch
Jaartal N Gemid. Std.afw.
Min. Maks. P25 Mediaan P75 P90
456

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1700 28 1 027,4 1 479,6 0,0 4 771,6 28,2 239,1 1 800,3 3 950,1
1710 41 1 174,9 1 571,1 0,0 6 938,7 112,8 376,5 1 918,8 3 218,1
1720 127 8 80,1 1 438,0 0,0 10 793,4 119,5 388,7 1 052,8 2 366,3
1730 86 910,1 1 179,6 0,0 5 728,8 149,8 375,9 1 233,1 2 828,9
1740 83 1 026,0 1 539,5 0,0 9 116,2 151,1 500,7 1 378,8 2 397,8
1750 59 1 564,4 1 980,9 0,0 7 622,6 273,0 704,9 2 201,9 4 961,9
1760 103 1 158,9 1 440,4 1,3 9 294,0 303,1 687,2 1 537,0 2 895,3
1770 160 1 282,9 1 620,8 1,1 10 611,1 148,3 615,1 2 053,8 3 250,2
1780 201 1 592,3 2 179,5 0,0 15 181,1 249,9 807,7 2 031,0 4 043,1
1790 316 1 691,4 1 864,9 0,0 9 656,0 255,8 1 031,6 2 442,1 4 328,2
1800 355 1 516,3 1 780,4 0,0 10 736,8 225,5 886,2 2 295,0 3 853,4
Totaal 1559 1 386,7 1 769,2 0,0 15 181,1 180,2 689,2 1 975,8 3 556,4
Stellenbosch
Jaartal N Gemid. Std.-
Min. Maks. P25 Mediaan P75 P90
afw.
1700 43 584,7 951,7 0,8 5 406,1 101,3 302,6 601,1 1 598,3
1710 36 1 824,9 2 563,0 0,0 13 793,9 226,7 1 052,1 2 339,8 4 598,1
1720 71 1 520,0 1 709,9 0,0 7 838,3 322,3 782,2 2 154,2 3 837,2
1730 49 1 773,7 1 936,3 13,7 11 226,0 490,3 1 404,0 2 415,1 3 488,0
1740 74 2 703,9 2 416,3 0,0 10 096,6 968,9 2 134,8 3 907,0 6 086,1
1750 63 2 570,7 2 404,6 15,8 12 907,7 797,5 2 083,5 2 788,3 6 107,7
1760 54 2 209,5 2 493,1 0,0 11 492,2 544,6 1 034,1 3 528,5 5 468,4
1770 85 2 072,7 2 462,4 0,0 13 640,1 391,3 1 267,5 2 980,4 4 667,2
1780 89 2 828,9 3 835,0 11,5 27 521,1 741,2 1 657,1 3 806,4 5 535,1
1790 46 3 952,3 5 570,2 11,4 24 680,2 1 493,3 2 614,0 3 921,3 5 408,3
1800 59 2 338,8 2 818,2 7,9 16 929,9 518,7 1 454,2 3 175,3 5 653,6
Totaal 669 2 264,2 2 944,0 0,0 27 521,1 445,5 1 457,2 3 023,1 5 022,6
Die uiteenloping van welvaartsvlakke tussen Stellenbosch en die ander streke strook met die
kwalitatiewe getuienis van die groeiende getal plattelandse trekboere (Van der Merwe
1938:61). Selfs al het die trekboere nie dieper in armoede verval nie, het ’n veranderende
demografie, by name ’n groter plattelandse bevolking, veroorsaak dat die welvaartsvlakke
van die gemiddelde Kaapse setlaar nie teen dieselfde vlakke kon groei as dié van die
gevestigde Stellenbosse wyn- en koringboere nie. Die hoë vlakke van ongelykheid binne die
setlaarsbevolking wat hier bo bereken is, het dus ook ’n duidelike geografiese dimensie
gehad.
7. Vergelyking van rykdom met dié in ander wêreldstreke
Die vlakke van huishoudelike welvaart aan die Kaap kan slegs sinvol interpreteer word mits
dit met vlakke volgens soortgelyke maatstawwe elders vergelyk word. Vir dié doel is
boedelinventarisse van Leeuwarderadeel (Friesland) (De Vries 1974), die Zaanstreek,
Groningen-Oos, Brabant-Oos (Schuurman 1997) en die Amsterdamse Weeskamer (McCants
457

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2006) (almal streke in die Nederlande) in ag geneem, asook verskeie inventarissteekproewe
in Engeland wat meestal staatmaak op kerkrekords (Weatherill 1988; Overton, Dean en
Whittle 2004) . Die Kaap was ook nie die enigste setlaarskolonie nie, en boedelinventarisse in
koloniale Noord-Amerika (Jones 1980), met spesifieke verwysing na die Chesapeake-area
(Carr en Walsh 1988), asook plantasie-inventarisse van Jamaika (Sheridan 1965), word hier
gebruik as verwysingspunte.
In plaas van al 28 produkte met mekaar te vergelyk, word slegs vyf produkte gekies as
aanduiding van breër tendense. Die keuse berus op die beskikbaarheid van inligting in die
boedelinventarisse van die ander streke. Die vyf produkte is slawe, beeste, gewere, skilderye
en horlosies.
Soos reeds genoem, was slawe die waardevolste item vir Kaapse setlaars – 24% van alle
roerende bates. Omdat die besit van slawe ongewoon was in Noord-Europa, gee tabel 4 ’n
vergelyking van die Kaapse slawe-aandeel met dié van ander kolonies waar slawe-besit wel
toegelaat is, by name die kolonies van Noord-Amerika en Jamaika. Die persentasie van slawe
oor totale welvaart in die Kaapse boedelinventarisse was hoër as dié van die Noord-
Amerikaanse kolonies, selfs dié van die Suide waar tabak- en rysplantasies gewild was.
Slawe was egter ’n baie belangrike bate op die suikerplantasies van Jamaika en het dus ’n
baie groter komponent van totale bates uitgemaak.
Tabel 4. Vergelyking van slawe se aandeel in totale welvaart
Streek Bron Datum
1691–1748
Kaapkolonie
Gemiddeld vir dertien
24,0
1774
kolonies Jones 9,1
Nieu-Engeland Jones 0,2
Sentrale kolonies Jones 1,6
Amerikaanse Suide Jones 18,4
1741– 1771–
1745 1775
Jamaika Sheridan 55,0 81,6
Dit is egter die absolute vlakke van bates eerder as die relatiewe persentasie van bates in die
totale mandjie wat vergelyk moet word. Tabel 5 toon ’n vergelyking van die getal beeste per
huishouding tussen die Kaapkolonie en streke in die Nederlande en Engeland. Dit blyk
duidelik dat die Kaap aansienlik meer beeste per huishouding besit het as beide die
Nederlandse en Engelse huishoudings. 5 Waar Kaapse setlaarshuishoudings gemiddeld 50
458

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beeste besit het in die tydperk 1700–1750, het Engelse huishoudings in Kent slegs 20 beeste
besit en dié in Cornwall slegs 9. Hierdie getalle was ook besig om te daal oor die 18de eeu
(Overton e.a. 2004). In die tydperk 1711–1723 het boere in Zuidertrimdeel, ’n streek in
Leeuwarderadeel (Friesland), gemiddeld 25 beeste per huishouding besit, terwyl boere aan
die Kaap gemiddeld 39 beeste besit het.
Tabel 5: Die getal beeste per huishouding volgens streek
Streek Bron Datum
1700-
1750
Kaapkolonie 50
Kaapkolonie (slegs beesboere) 90
Kent Overton e.a. 20
Cornwall Overton e.a. 9
1711–
1723
Kaapkolonie 39
Kaapkolonie (slegs beesboere) 75
Noordertrimdeel (Leeuwarderadeel) De Vries 16
Zuidertrimdeel (Leeuwarderadeel) De Vries 25
Maar moontlik was beeste bloot ’n uitskieter weens die struktuur van die ekonomie en het
setlaars aan die Kaap minder vervaardigde produkte besit as huishoudings in ander
wêreldstreke? Weens databeperkinge in die studies van ander streke word die beskikbaarheid
van ’n produk, eerder as die getal produkte hierna gemeet. Die data is ook gereeld in
welvaartsgroepe geklassifiseer; die Kaapse huishoudings word in sulke gevalle ook verdeel
volgens die getal slawe wat besit word, soos hier bo uiteengesit. Tabel 6 gee ’n aanduiding
van die proporsie van huishoudings wat ’n geweer besit het, volgens streek.
Tabel 6. Proporsie van huishoudings wat ’n geweer besit het volgens streek
Streek Bron Datum
1690– 1720–
1719 1749
Kaapkolonie 40 46
Cornwall Overton e.a. 2 2
Kent Overton e.a. 17
1765–
21
1784 1774
459

Kaapkolonie 46
Nieu-Engeland Jones 1980 50
Sentrale kolonies Jones 1980 41
Amerikaanse Suide Jones 1980 69
Kaapkolonie 46
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1740–
1800
Maryland en
Virginia Gunston Hall Database 6 71
1740–
1810
Uit tabel 6 blyk duidelik dat geweerbesit aan die Kaap relatief op dieselfde vlak was as in die
noordelike en sentrale kolonies van Noord-Amerika, maar laer as in die Amerikaanse Suide.
Waar 46% van alle Kaapse setlaarshuishoudings gewere besit het tussen 1765 en 1784, was
die ooreenkomstige syfers vir Nieu-Engeland 50%, 41% vir die kolonies in Sentraal-Noord-
Amerika en 69% vir die Amerikaanse Suide. Wat gewere betref, was die Kaap dus nader aan
die setlaarskolonies van Noord-Amerika as aan die slawekolonies van die Suide. Soos vir
Amerika, was gewere meer volop aan die Kaap as in die Engelse streke van Cornwall en
Kent.
Gewere was egter nodig vir selfverdediging en jag en mag daarom meer volop aan die Kaap
gewees het as luukse, vervaardigde produkte soos horlosies en skilderye. 7
Tabelle 7 en 8 toon die proporsie van Kaapse huishoudings wat hierdie twee items besit het
en vergelyk dit met ander wêreldstreke.
Tabel 7: Proporsie van huishoudings wat horlosies besit het volgens streek
Streek Klas Bron Datum
1711–
1750
Kaapkolonie 1 2
Kaapkolonie 2 6
Kaapkolonie 3 17
Kaapkolonie
Leeuwarderadee
4 49
l
Leeuwarderadee
1 De Vries 8
l
Leeuwarderadee
2 De Vries 58
l 3 De Vries 83
1740–
460

Kaapkolonie 23
Amsterdam McCants 19
1782
1600–
1629
1630–
1659
1660–
1689
1690–
1719
Kaapkolonie - - - 6 14
Cornwall
Kent
Overton
e.a. 0 0 1 2 9
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1720–
1749
Overton
e.a. 1 1 18 41 54
1670–
1679
1680–
1689
1690–
1699
1700–
1709
1710–
1719
Kaapkolonie - - 5 7 7 8
Engeland
Londen
Weatheril
l 9 9 14 20 33 34
Weatheril
l 56 54 58 70 90 88
1688–
1699
1700–
1709
1710–
1722
1723–
1732
1733–
1744
1720–
1729
1745–
1754
1755–
1767
Kaapkolonie 1 4 0 7 0 3 12 7 10
Kaapkolonie 2 12 5 0 2 7 7 15 22
Kaapkolonie 3 0 9 0 15 25 28 40 31
Kaapkolonie 4 0 50 40 56 53 47 82 64
Chesapeake 1 C&W 0 2 0 0 2 0 1 3
Chesapeake 2 C&W 0 4 0 0 0 0 3 4
Chesapeake 3 C&W 0 4 5 4 10 10 4 13
Chesapeake 4 C&W 15 0 14 14 13 20 8 10
Chesapeake 5 C&W 27 44 42 55 61 60 43 39
1768–
1777
Nota: Die kategorieë verwys na welvaartsgroepe soos onderverdeel deur die betrokke
skrywerspan. Die Kaapkolonie se welvaartsgroepe word verdeel volgens die getal slawe wat
elke huishouding besit het (sien afdeling 5).
Tabel 8: Proporsie van huishoudings wat skilderye besit het volgens streek
Streek Klas Bron
Datu
m
1711–
1750
Kaapkolonie 1 15
461

Kaapkolonie 2 36
Kaapkolonie 3 51
Kaapkolonie 4 74
Leeuwarderade
el 1 De Vries 25
Leeuwarderade
el 2 De Vries 16
Leeuwarderade
el 3 De Vries 28
Kaapkolonie 34
Amsterdam-
BWH McCants 25
1740–
1782
1600–
1629
1630–
1659
1660–
1689
1690–
1719
Kaapkolonie - - - 29 40
Cornwall
Kent
Overton
e.a. 0 0 0 1 4
Overton
e.a. 2 6 5 6 25
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1720–
1749
1675 1685 1695 1705 1715 1725
Kaapkolonie - - 14 23 35 40
Engeland
Londen- area
Noordoos-
Engeland
Oos-Kent
Cambridgeshire
Noordwes-
Engeland
Hampshire
Noordwes–
Middelland
Cumbria
Weatheri
ll 7 8 9 14 24 21
Weatheri
ll 54 69 79 77 89 78
Weatheri
ll 26 45 42 48 58 -
Weatheri
ll 37 31 48 48 52 68
Weatheri
ll 6 18 18 42 34 45
Weatheri
ll 20 28 35 32 38 34
Weatheri
ll 18 15 20 23 - -
Weatheri
ll 11 8 14 14 29 11
Weatheri
ll 3 6 6 8 9 3
1688– 1700– 1710– 1723– 1733– 1745– 1755– 1768–
462

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1699 1709 1722 1732 1744 1754 1767 1777
Kaapkolonie 1 7 7 11 17 18 12 18 14
Kaapkolonie 2 24 27 41 35 35 17 38 26
Kaapkolonie 3 22 29 42 68 52 49 56 46
Kaapkolonie 4 - 60 83 100 63 71 59 80
Chesapeake 1 C&W 0 2 0 3 0 3 0 0
Chesapeake 2 C&W 0 4 0 0 0 4 0 0
Chesapeake 3 C&W 0 4 5 8 6 3 2 5
Chesapeake 4 C&W 0 0 9 7 7 10 10 12
Chesapeake 5 C&W 27 11 19 38 23 24 15 18
Nota: Die kategorieë verwys na welvaartsgroepe soos onderverdeel deur die betrokke
skrywerspan. Die Kaapkolonie se welvaartsgroepe word verdeel volgens die getal slawe wat
elke huishouding besit het (sien afdeling 5).
Hoewel horlosies aanvanklik karig versprei was onder Kaapse setlaarshuishoudings, was daar
’n sterk toename in die besit van horlosies aan die Kaap oor die 18de eeu. Teen die einde van
die eeu was horlosies ewe volop aan die Kaap as in die gevestigde streke van Nederland en
Engeland, en meer volop as in die Chesapeake-kolonie van Noord-Amerika.
Nederlandse huishoudings was bekend vir hul besit van skilderye tydens die 17de en 18de
eeu. Dit blyk egter uit tabel 8 dat Kaapse setlaarshuishoudings nie hoef terug te staan het
teenoor hul Nederlandse eweknieë nie, en skilderye was beslis ewe volop aan die Kaap as wat
dit in die meeste van die Engelse streke was, en meer volop as in die Noord-Amerikaanse
kolonies.
Daar is dus geen getuienis dat die gemiddelde Kaapse setlaarshuishuiding betreklik arm was
nie, alhoewel daar, soos in ander lande, steeds armoede aan die onderkant van die verdeling
sou gewees het. Tog gee hierdie relatiewe welvaartsmaatstawwe een aanduiding hoekom
permanente vestiging in die Kaap gewild was onder VOC-soldate en -matrose: dit het hulle
die kans gegee om ’n soortgelyke (en selfs hoër) welvaartsvlak as hul eweknieë in Europa te
bereik.
8. Gevolgtrekkings
Die tradisionele beskouing van die 18de-eeuse Kaap as ’n armoedige bestaansekonomie moet
heroorweeg word. Deur van 2 577 onlangs gedigitaliseerde boedelinventarisse gebruik te
maak, toon hierdie artikel dat die gemiddelde Kaapse setlaarshuishouding relatief welaf was
aan die begin van die 18de eeu en dat hierdie vlakke oor tyd gestyg het, al het dit ook gepaard
gegaan met ’n toename in ongelykheid binne die setlaarsbevolking. Kaapse
463

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
setlaarshuishoudings kon selfs kers vashou met huishoudings in streke wat gedurende die
18de eeu as die welvarendste beskou is – Nederland en Engeland.
Hoe het só ’n welvarende ekonomie tot stand gekom?
Aan die vraagkant het die verbygaande Kompanjieskepe die handel in koring, wyn en vleis,
asook neweprodukte soos vet, kerse en seep, gestimuleer, en ook die invoer van goedkoop
Europese en Oosterse vervaardigde produkte vergemaklik (Boshoff en Fourie 2010). Aan die
aanbodkant het die aankoms van Franse Hugenote aan die Kaap die produksie van wyn en
brandewyn gerugsteun, wat tot ’n groter vraag na slawearbeid gelei het (Fourie en Von Fintel
2011). Slawearbeid sou die setlaars van die Kaapkolonie toegelaat het om ’n hoë vlak van
welvaart te bereik. Die negatiewe langtermyn-implikasies vanweë slawearbeid sou egter
verhoed dat die hoë vlakke van 18de-eeuse welvaart na die res van die bevolking oorspoel in
die 19de eeu.
Bibliografie
Armstrong, J. en N. Worden. 1989. The Slaves, 1652-1834. In Elphick en Giliomee (reds.)
1989.
Boshoff, W.H. en J. Fourie. 2010. The significance of the Cape trade route to economic
activity in the Cape Colony: A medium-term business cycle analysis. European Review of
Economic History, 14:469–503.
Brunt, L. 2008. Property rights and economic growth: Evidence from a natural
experiment.CEPR Discussion Papers No. 6404. London, Centre for Economic Policy
Research.
Carr, L.G. en L.S. Walsh. 1988. The standard of living in the colonial Chesapeake. The
William and Mary Quarterly, 45:135–59.
Coetzee, J.H. 1942. Verarming en oorheersing.Kaapstad: Nasionale Pers.
De Kiewiet, C.W. 1941. A history of South Africa: Social and economic. Oxford: Clarendon.
De Kock, M. H. 1924. Economic history of South Africa. Kaapstad: Juta.
De Vries, J. 1974. The Dutch rural economy in the Golden Age, 1500–1700. New Haven:
Yale University Press.
De Zwart, P. 2011. Real wages at the Cape of Good Hope: A long-term perspective, 1652–
1912. Ongepubliseerde referaat gelewer by die Economic Society of South Africa-kongres.
Stellenbosch, September 2011.
464

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Du Plessis, S. en S. du Plessis. 2011. Happy in the service of the Company: The purchasing
power of VOC salaries at the Cape in the 18th century. Universiteit Stellenbosch: Mimeo.
Elphick, R. en H. Giliomee (reds.). 1989. The shaping of South African society, 1652–1820.
Kaapstad: Longman Penguin.
Feinstein, C. 2005. An economic history of South Africa. Cambridge: Cambridge University
Press.
Fourie, J. 2012. The wealth of the Dutch Cape Colony. ERSA Working Paper#268. Kaapstad:
Economic Research Southern Africa.
Fourie, J. en D. von Fintel. 2011. ’n Ongelyke oes: Die Franse Hugenote en die vroeë Kaapse
wynbedryf. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(3):332–53.
Giliomee, H. 2003. The Afrikaners. Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.
Guelke, L. 1976. Frontier settlement in South Africa. Annals of the Association of American
Geographers, 66(1):25–42.
—. 1989. The white settlers, 1652–1780. In Elphick en Giliomee (reds.) 1989.
Guelke, L. en R. Shell. 1983. An early colonial landed gentry: Land and wealth in the Cape
Colony 1682–1731. Journal of Historical Geography, 9(3):265–86.
Jones, A.H. 1980. Wealth of a nation to be: The American colonies on the eve of the
Revolution. New York: Columbia University Press.
Liebenberg, H., F. Clayton, K. Faasen, E. van As, J. van der Merwe, M. Rall en I. Meyer.
2007. The inventories of the Orphan Chamber of the Cape of Good Hope. In Worden (red.)
2007.
McCants, A. 2006. After-death inventories as a source for the study of material culture,
economic well-being, and household formation among the poor of eighteenth-century
Amsterdam. Historical Methods, 39(1):10–23.
—. 2007. Exotic goods, popular consumption, and the standard of living: Thinking about
globalization in the early modern world. Journal of World History, 18:433–62.
Mentzel, O.F. 2008. A geographical-topographical description of the Cape of Good Hope:
Part II. Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging.
Naudé, S.D. 1950. Willem Cornelius Boers. Archives Yearbook of South Africa, 2.
Ogilvie, S., M. Küpker en J. Maegraith. 2012. Household debt in early modern Germany:
evidence from personal inventories. Journal of Economic History, 72(1):134-67.
465

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Overton, M., D. Dean en L. Whittle. 2004. Production and consumption in English
households, 1600–1750. Londen: Routledge.
Ross, R. 1999. Status and respectability in the Cape Colony 1750–1870. Cambridge:
Cambridge University Press.
Schuurman, A. 1997. Aards geluk: De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot 1850.
Amsterdam: Balans.
Cape of Good Hope, 1652-1838. Johannesburg: Witwatersrand University Press.
—. 2007. Changing Hands, A calendar of bondage in southern Africa, 1550 to 1888, CD-
ROM; ISBN 1-86918-063-1. Cape Town: Ancestry24.
Sheridan, R.B. 1965. The wealth of Jamaica in the eighteenth century. Economic History
Review, XVIII:292–311.
Towards a New Age of Partnership (TANAP). 2010. Context: History of the Orphan
Chamber of the Cape of Good Hope. Inventories of the Orphan Chamber of the Cape of
Good Hope.
Thunberg, C.P. 1986. Carl Peter Thunberg travels at the Cape of Good Hope, 1772–1775.
Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging.
Ulrich, N. 2010. Time, space and the political economy of merchant colonialism in the Cape
of Good Hope and VOC world. South African Historical Journal, 62(3):571–88.
Van Duin, P. en R. Ross. 1987. The economy of the Cape Colony in the 18th century. Leiden:
The Centre for the Study of European Expansion.
Van der Merwe, P.J. 1938. Die trekboer in die geskiedenis van die Kaapkolonie (1657–1842).
Kaapstad: Nasionale Pers.
Van Zanden, J.L., J. Zuijderduijn en T. de Moor. 2012. Small is beautiful: the efficiency of
credit markets in the late medieval Nederland. European Review of Economic History, 16:3-
22.
Weatherill, L. 1988. Consumer behaviour and material culture in Britain, 1660–1760.
Londen en New York: Routledge.
Worden, N. (red.). 2007. Contingent Lives: Social Identity and Material Culture in the VOC
World. Rondebosch: Departement Historiese Studies, Universiteit van Kaapstad en ABC
Press.
Argivale bronne
466

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Cornell, C. en A. Malan. 2005. Household inventories at the Cape. Kaapstad: Universiteit
van Kaapstad.
Krzesinkski-de Widt, A. 2002. Die boedelinventarisse van erflaters in die distrik
Stellenbosch 1679–1806. Stellenbosch: Stellenbosch Museum.
TEPC Transcription Project. 2004-2008. Inventories of the Orphan Chamber at the Cape of
Good. MOOC 8-reeks, volumes 1-75, Kaapstad.
TANAP. 2010. Context: History of the Orphan Chamber of the Cape of Good Hope.
Inventories of the Orphan Chamber of the Cape of Good Hope.
Eindnotas
1 “Gunston Hall Database” is beskikbaar by
http://www.gunstonhall.org/library/probate/index.htm (1 November 2011 geraadpleeg).
2 Horlosies sluit hier staanhorlosies en sakhorlosies in. Skilderye sluit ook gedrukte prente in.
3 Let wel dat in beide die Nederlandse en die Engelandse streke wat hier verteenwoordig is,
landbou die belangrikste ekonomiese aktiwiteit was. Die resultate word dus nie beïnvloed
deur ’n kleiner stedelike bevolking aan die Kaap nie.
4 Guelke en Shell (1983) het ook slawe vir dié doel gebruik.
5 Indien die gemiddelde boeke bereken word wanneer al die “verskeidenheid boeke” waaraan
5 toegewys is, nie in ag geneem word nie, is dit groter as 6.
6 Sien Cornell en Malan (2005) vir ’n bespreking van die MOOC 8-reeks.
7 My dank aan Erika le Roux vir hulp met die aansoek by die Wes-Kaapse Argief en aan
Johan Liebenberg met die kodering van die XMS-stylblad.
467

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Inligtingstegnologie-gesentreerde
gebruikerskoppelvlak vir navorsingsdoeleindes
binne die geesteswetenskappe met spesifieke
verwysing na die Afrikaanse letterkunde
Burgert Senekal
Burgert Senekal: Departement Afrikaanse en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
Die inligtingsontploffing is ’n bekende probleem wat alle instansies konfronteer wat betrokke
is by inligting- en kennisbestuur, insluitend akademiese navorsing en militêre intelligensie. In
’n groot mate te danke aan die astronomiese Amerikaanse verdedigingsbegroting (in 2009
was die Amerikaanse intelligensie-begroting alleen $48 miljard (Aldrich 2009:889)), is
militêre intelligensie aan die voorpunt van tegnologiese ontwikkeling wat betref
inligtingsbestuur, en aangesien die akademiese navorser ook gekonfronteer is met die "datastortvloed",
is die lesse wat geleer word in militêre intelligensie ook nuttig vir die akademiese
gemeenskap. Hierdie artikel integreer militêre-intelligensie-tegnologie en konsepte binne die
raamwerk van die militêre-intelligensie-siklus met die navorsingsproses ten einde die
kwantitatiewe en kwalitatiewe voordele te illustreer wat die uitgebreide inlywing van
inligtingstegnologie vir navorsingsdoeleindes in die geesteswetenskappe inhou, met
spesifieke verwysing na die Afrikaanse letterkunde. Dit word aangevoer dat konsepte van
militêre intelligensie van toepassing is op akademiese navorsing, spesifiek die gebruik van
data-ontginning, visualisering en sosiale-netwerk-analise (SNA). Die skema wat deur Pirolli
en Card (2005:3) ontwikkel is, word gebruik in samewerking met NAVO se intelligensiesiklus
om ’n proses uiteen te sit waarin inligtingstegnologie opgeneem is in elke fase van die
navorsingsproses: beplanning, versameling, ontleding, en verspreiding. Sommige militêreintelligensie-ontledingsprogrammatuur
word getoets en bespreek, terwyl goedkoper (en
gratis) weergawes ook gebruik word om die voordele van die integrasie van hierdie
programmatuur vir navorsingdoeleindes te beskryf, en neem hierdeur Senekal (2011) se
voorstelle heelwat verder. Uiteindelik argumenteer die artikel vir ’n wyespektrum-integrasie
van inligtingstegnologie in akademiese navorsingsaktiwiteite, en illustreer die potensiaal van
inligtingstegnologie met ’n aantal voorbeelde waardeur tendense binne die Afrikaanse literêre
sisteem voorlopig geïdentifiseer en visueel verteenwoordig word. Die artikel maak egter geen
literêre bewerings op sigself nie: dit maak bloot voorstelle oor hoe inligtingstegnologie
gebruik kan word om navorsing te doen in die Afrikaanse letterkunde in die 21ste eeu.
Trefwoorde: militêre intelligensie; sosiale-netwerk-analise; visualisasie; data-ontginning;
geesteswetenskaplike navorsing
Abstract
468

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Academic intelligence: An information technology-centred user interface with
cyberspace for research purposes within the humanities
The information deluge is a well-known problem that confronts all institutions involved in
information and knowledge management, including academic research and military
intelligence. The terrorist attacks on the World Trade Center in New York on 11 September,
2001 highlighted the problem of integrating vast amounts of data in a coherent manner, and
in response the US intelligence community in particular has sought to develop software
applications to process the data deluge more efficiently. While computer platforms are
continually being developed to store and manage larger amounts of information, human
development lags behind because of limited “scalability”. Roberts (2011:9) states, “Although
it is a matter of time [...] before the fundamental limitations of physics are encountered in
computer and graphics technology, we are asymptotically approaching the limits of human
capability to process data that are collected.” As early as 1996 Geyer (1996:xxiii) identified
this problem as the postmodern manifestation of meaninglessness within Seeman’s (1959)
model of alienation and argued that we need to develop “adequate new scanning mechanisms
to gather the goal-relevant information one needs, as well as more efficient selection
procedures to prevent being overburdened by the information one does not need, but is
bombarded with on a regular basis”.
Each document considered during any research project has the potential to support or
disprove the relationships between entities within a system, and therefore every document,
every text, has value for the end result (Graham and Carley 2008:9), which means that the
more documents that are taken into consideration, the greater the chances that ultimate
conclusions will be accurate. However, a human researcher, or even a team of researchers,
cannot integrate knowledge dispersed over such vast databases as exist now, since
information stored digitally (notwithstanding analogue collections) now comprise zettabytes’
worth of data globally. The technology responsible for the information explosion is therefore
the only viable way to deal with such volumes of data, but also requires adjustments of the
researcher – a new information technology-centred user interface with cyberspace.
Due to a large extent to the astronomical USA defence budget (in 2009 the USA intelligence
budget alone was $48 billion (Aldrich 2009:889)), military intelligence is at the forefront of
technological development in terms of information management, and since the academic
researcher is also confronted with the data deluge, the lessons learned in military intelligence
are also useful for the academic community. Thomas and Cook (2006:10) argue precisely that
the core technologies developed within military intelligence will also have much wider
applicability and the potential to add value in almost any situation in which information
overload and complexity hampers effective, fast analysis and communication of results.
This article therefore integrates military intelligence technology and its derivatives and
concepts within the framework of the military intelligence cycle to illustrate the quantitative
and qualitative benefits that streamlining research through the extensive incorporation of
information technology holds for research within the humanities, with specific reference to
Afrikaans literature. It is argued that concepts from military intelligence are transferrable to
academic research, specifically the use of data mining, visualisation and Social Network
Analysis (SNA), especially when attempting to analyse the Afrikaans literary system.
The schema developed by Pirolli and Card (2005:3) is used in conjunction with NATO’s
intelligence cycle to construct a process in which information technology is incorporated in
every phase of research: direction, collection, analysis and distribution. Some military
469

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
intelligence analysis programs are tested and discussed, while cheaper (and free) civilian
versions are also used to describe the benefits of integrating these for research purposes.
Treverton et al. (2006:25) write, “If it is to stay relevant, intelligence needs to be like human
vision – binocular, providing depth to what we can be seen in front; and peripheral, which
provides warning.” The authors thus argue that information should be analysed deeper and
wider within a military intelligence context, but the same applies to academic research and
the study of literature.
Especially within systems theory, attempts have been made to study literature in a broader
capacity, which necessarily means that larger data sets have to be considered. Within this
paradigm, information technology is particularly suitable, especially SNA and other forms of
visualisation. Visualisation creates the opportunity to analyse large amounts of data at a
single glance, after which conclusions can be drawn and trends can be investigated in greater
depth. It can expose features and patterns that can stimulate further research when questions
are identified that were not even asked previously. Although visualisation is therefore based
on quantitative methods, it also speeds up and facilitates qualitative research, as less time
spent on identifying trends translates into more time becoming available to analyse and
explain trends.
This view is akin to Pirolli and Card’s (1999) concept of the researcher/analyst as an
"information predator": within the current academic setting, where budgets and time become
more and more limited, greater output can be generated in a more cost-effective manner,
provided that information technology is used across the entire research platform, over and
above the ability of information technology to make a qualitative contribution to research.
The article takes Senekal’s (2011) suggestions to fruition by using digital publications for
new research. Ultimately the article argues for a full-spectrum integration of information
technology in academic research activities, illustrating its potential with a few examples
whereby trends within the Afrikaans literary system are provisionally identified and
represented visually. However, the article makes no literary claims in itself: it merely
suggests avenues in which information technology could be employed to conduct research in
Afrikaans literature in the 21st century.
Keywords: military intelligence; social network analysis; SNA; visualisation; data mining;
Afrikaans literary system; humanities research
1. Inleiding
[T]here are known knowns; there are things we know we know.
We also know there are known unknowns; that is to say we know there are some
things we do not know.
But there are also unknown unknowns – the ones we don't know we don't know.
Hierdie stelling is in 2002 deur Donald Rumsfeld, destyds die Amerikaanse minister van
verdediging, gemaak met verwysing na sogenaamde massavernietigingswapens in die
aanloop tot die inval van Irak. Alhoewel heelwat spot gedryf is met hom hieroor, het hy ’n
bekende probleem rondom inligting geformuleer, naamlik dat daar heelwat inligting is
470

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waarvan mense nie eens bewus is dat hulle dit nie het nie, bo en behalwe dit wat ons wéét ons
nie weet nie.
In reaksie op Rumsfeld se uitlating onderskei Slavoj Žižek ’n vierde kategorie van inligting:
“unknown knowns” – dinge wat ons nie besef ons wel weet nie (Žižek 2004), wat onder
andere die gevolg is van vooroordele en teoretiese of selfs morele en etiese invalshoeke.
Johnsson (1981:238) het byvoorbeeld drie dekades gelede opgemerk: “[T]he theoretical
frame of reference that governs recognition is a constitutive element in the blindness of any
interpretative insight.” Rumsfeld en Žižek se kategorieë van inligting kan dus wees:
1. “known knowns” – dinge wat bekend is, byvoorbeeld dat die Grensoorlog
plaasgevind het
2. “known unknowns” – dinge wat ons weet onbekend is, byvoorbeeld of die aarde
die enigste planeet is waarop lewe voorkom.
3. “unknown unknowns” – dinge wat met verdere navorsing blootgelê word sonder
dat daar juis na hierdie inligting gesoek word
4. “unknown knowns” – dinge wat as gevolg van huidige invalshoeke misgekyk
word.
Terwyl kategorie vier buite die bestek van die huidige artikel val en eerder oorgelaat behoort
te word aan wetenskapsfilosowe en -teoretici, word kategorieë twee en drie in hierdie artikel
betrek ten einde aan te toon hoe belangrik die gebruik van inligtingstegnologie binne
geesteswetenskaplike navorsing is, alhoewel dit soms misgekyk word. Die Amerikaanse
National Visualization and Analytics Centre (NVAC) poog juis “to detect the expected and
discover the unexpected from massive and dynamic information streams and databases
consisting of data of multiple types and from multiple sources, even though the data are often
conflicting and incomplete” (Thomas en Cook 2006:10).
Inligting is ’n wesenlike probleem in die 21ste eeu – meer so as in vorige tydperke waar
relevante, akkurate inligting uit kleiner datastelle ontgin moes word. Bo en behalwe die
problematiek rondom die verifiëring van inligting en die impak wat die leser se vooroordele
het, word die hedendaagse mens met ’n data-tsoenami gekonfronteer. Reeds in 2005 het die
NVAC (2005:2) gewaarsku: “our ability to collect data is increasing at a faster rate than our
ability to analyse it”. In 2002 alleenlik is 5 exagrepe (5x10 18 bytes) wêreldwyd gestoor in die
vorm van film, papier en elektroniese media, met ’n verdere 18 exagrepe se stromende data
wat gegenereer is (NVAC 2005:24). Die hoeveelheid data wat digitaal beskikbaar is,
nieteenstaande dit wat nog digitaal beskikbaar gestel moet word, beslaan reeds verbysterende
volumes: daar word geskat dat daar teen 2007 195 eksagrepe (10 18 ) se data wêreldwyd
digitaal gestoor is, en daar is verwag dat hierdie volume teen 2011 tot 1,8 zettagrepe (10 21 )
sou styg (Darvill 2011:5). Roberts (2011:9) skryf:
Although it is a matter of time (some experts say 10 years or more) before the
fundamental limitations of physics are encountered in computer and graphics
technology, we are asymptotically approaching the limits of human capability to
process data that are collected.
471

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Neri en Pettoni (2009:35) verwys na die moderne paradoks rakende inligting: die
beskikbaarheid van ’n groot hoeveelheid inligting lei daartoe dat mense deur inligting oorlaai
word wat meestal geen bruikbare kennis beteken nie. Meer inligting beteken dus nie
noodwendig meer kennis nie; soms juis die teendeel.
Een van die probleme met die inligtingsontploffing is “human scalability”: die mens kan nie
vinnig genoeg aanpas by die inligtingsvereistes wat nou aan hom gestel word nie. Die brein
se kapasiteit het volgens Darvill (2011:5) in 2,5 miljoen jaar verdubbel, maar dit is hopeloos
te stadig om met die data-tsoenami tred te hou, aangesien Moore se Wet bepaal dat
verwerkerspoed en geheuedigtheid elke 18 maande verdubbel (NVAC 2005:25). Een manier
om hierdie probleem aan te spreek, is deur spanwerk aan te moedig, maar selfs groot spanne
navorsers kan nie die hoeveelheid inligting hanteer wat beskikbaar is nie. Met vrye en
onmiddellike toegang tot internasionale publikasies word die navorser oorval deur data: word
’n item soos J.M. Coetzee byvoorbeeld op Google Scholar gesoek, lewer dit 1,850,000
resultate in 0,15 sekondes op – heelwat meer artikels as waardeur selfs ’n span navorsers kan
lees; tegnologie is onontbeerlik. Graham en Carley (2008:9) skryf:
The history of the progress of man is about how he has leveraged technology to
expand his limited cognitive capacities using tools – the microscope, the telescope
and now in the modern age, tools that help him gain access to physical/knowledge
ghosts whose presence cannot be doubted but can only be seen through the
application of quantitative methods.
Die tegnologie wat vir die inligtingsontploffing verantwoordelik is, is dus ook die enigste
werkbare manier om met sulke volumes inligting om te gaan (Senekal 2011), maar die
omgang verg aanpassings van die navorser – ’n nuwe inligtingstegnologie-gesentreerde
gebruikerskoppelvlak 1 met die kuberruimte. Pirolli en Card (1999:3) beklemtoon:
Our adaptive success depends to a large extent on a vast and complex tributary of
cultural tasks that engage our physical and social environments. These tasks require
increasingly sophisticated information-gathering, sense-making, decision-making, and
problem-solving strategies.
Schreibman, Siemens en Unsworth (2004:xxvi) voer aan dat dieselfde vir die
geesteswetenskappe geld, waar inligtingstegnologie ’n navorser in staat stel om verbande
tussen tekste en terme, patrone, saamvoegings en afwesighede te identifiseer wat die navorser
nie daarsonder sou kon herken nie. Nie alleen verskaf inligtingstegnologie dus ’n
noodsaaklike manier om groot volumes inligting te hanteer nie, maar dit skep ook die
geleentheid om vanuit ’n ander invalshoek na bronne te kyk. Besser (2004:558) skryf:
“Though the promise of digital technology in almost any field has been to let one do the same
things one did before but better and faster, the more fundamental result has often been the
capability of doing entirely new things.” Die huidige artikel bou veral voort op navorsing wat
vervat is in Schreibman e.a. (2004).
Militêre intelligensie is een gebied waar die belangrikheid van tegnologiese ontwikkeling in
antwoord op die data-tsoenami oor die afgelope dekade deurlopend beklemtoon is. Ter
472

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
illustrasie: in 2005 was die teikens van dataverwerking in die VSA se intelligensiedienste die
tempo van een miljard nuwe gestruktureerde boodskappe of transaksies per uur, en een
miljoen nuwe ongestruktureerde boodskappe of dokumente per uur (NVAC 2005:24). Die
bestuur van ’n oormaat inligting is ’n sentrale probleem in hierdie milieu, waar juis ’n
ontoereikende bestuur van intelligensie te blameer is vir die terroriste-aanvalle van 11
September 2001. Na 11 September is sagteware doelgerig ontwikkel om groot hoeveelhede
data oor wydverspreide databasisse en in verskillende formate te kan integreer (Splivalo 2009
en Darvill 2011:5), en die Amerikaanse departement van binnelandse veiligheid het in 2004
die National Visualization and Analytics Center gestig: “with the mission of stimulating nextgeneration
technologies and talents to reduce the risk of terrorism” (Thomas en Cook
2006:10).
In ’n groot mate te danke aan die VSA se astronomiese verdedigingsbegroting (volgens
Aldrich 2009:889 was die VSA se intelligensiebegroting alleen in 2009 $48 miljard) staan
militêre intelligensie aan die voorpunt van tegnologiese ontwikkeling wat betref
inligtingsbestuur, en aangesien die akademiese navorser ook gekonfronteer word met die
data-wolkbreuk, is die lesse wat in militêre intelligensie geleer word, bruikbaar vir die
akademie. Thomas en Cook (2006:10) voer juis aan dat die kerntegnologieë wat binne
militêre intelligensie ontwikkel word, ook veel wyer toepaslikheid sal hê, met die potensiaal
om waarde toe te voeg in bykans enige situasie waarin inligtingsoorlading -en kompleksiteit
effektiewe, vinnige ontleding en kommunikasie van resultate belemmer. Hierdie artikel stel
dus pertinent ondersoek in na die potensiaal en bruikbaarheid van sulke programmatuur vir
navorsingsdoeleindes, met spesifieke verwysing na die Afrikaanse letterkunde, maar verskaf
ook ’n oorsig oor ander verwante rekenaarprogramme wat heelwat goedkoper (en selfs gratis)
is. Wanneer programmatuur in hierdie artikel gebruik word om tendense in die Afrikaanse
letterkunde te ontleed, of om die belangrikheid van spesifieke skrywers of uitgewers aan te
toon, is die oogmerk egter nie om iets voor te stel oor die belangrikheid van spesifieke
skrywers of tendense in die Afrikaanse literêre sisteem 2 oor die algemeen nie, maar eerder
om die potensiaal van inligtingstegnologie te illustreer. Hierdie artikel gaan dus slegs
verkennend om met data ten einde die potensiaal van inligtingstegnologie te illustreer, en
maak geen afleidings na aanleiding van die ontleding van data nie.
2. Die intelligensieproses
Die VSA se departement van verdediging definieer intelligence as: “information and
knowledge obtained through observation, investigation, analysis, or understanding”
(aangehaal in Roberts (2011:5)). Intelligensie in hierdie sin van die woord is dus inligting wat
verwerk is, soos Bose (2008:510) beklemtoon: “Intelligence differs from data and
information because it requires some form of analysis, whose purpose is to derive some
meaning from the piles of data and information that bury every organization.” Brei (1996:4)
beskryf die verskil tussen inligting en intelligensie meer omvattend:
473

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
[I]ntelligence is more than information. It is knowledge that has been specially
prepared for a customer’s unique circumstances. The word knowledge highlights the
need for human involvement. Intelligence collection systems produce [...] data, not
intelligence; only the human mind can provide that special touch that makes sense of
data for different customers’ requirements. The special processing that partially
defines intelligence is the continual collection, verification, and analysis of
information that allows us to understand the problem or situation in actionable terms
and then tailor a product in the context of the customer’s circumstances. If any of
these essential attributes is missing, then the product remains information rather than
intelligence. 3
Krizan (1999:7) noem dat die sakesektor gewoonlik die term inligting bo intelligensie
verkies, maar sy verkies self die term intelligensie, juis omdat dit die toevoeging van waarde
deur ontleding beklemtoon. As sodanig kan intelligensie vergelyk word met navorsing, waar
nuwe betekenis geskep word in die verwerking van onder andere bestaande teorieë, historiese
gegewens, en feite, en die representasie daarvan in ’n afgehandelde formaat (’n publikasie). 4
Die sogenaamde intelligensiesiklus verskaf vier stappe in die versameling en verwerking van
intelligensie, wat ook van toepassing op navorsing binne die akademiese konteks is:
beplanning, versameling, verwerking en verspreiding (vgl. byvoorbeeld Mouton en Marais
1990:25 se vyf tipiese stappe in die navorsingsproses, of Vermeulen, Lategan en Litheko
2011:15 se soortgelyke navorsingsiklus). Biermann, Korsnes, Rohmer en Ündeger (2004:3)
gee ’n opsomming van hierdie siklus vanuit die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie
(NAVO) se glossarium van terme en definisies (AAP-6) [6], wat hier aangepas word vir
akademiese navorsing (sien ook Treverton en Gabbard 2008:3):
• Beplanning – Die bepaling van watter inligting benodig word, beplanning van
navorsing, en delegering aan relevante persone (byvoorbeeld assistente).
• Versameling – Die gebruik van alle bronne tot die navorser se beskikking om die
nodige data te versamel.
• Verwerking – Die evaluering, ontleding, integrasie en interpretasie van data, met
ander woorde die omskakeling van data na intelligensie.
• Verspreiding – Die doelgerigte verspreiding van bevindinge in die gepaste
formaat, byvoorbeeld die publikasie van artikels, monografieë en boeke.
Terugvoering is ’n vyfde stap wat Bose (2008:512–3) byvoeg wanneer hy na
besigheidsintelligensie verwys. Vir die doeleindes van hierdie artikel word egter volstaan by
Bierman e.a. (2004) se vier stappe, aangesien terugvoering reeds geïntegreer is in die model
soos hier onder uiteengesit.
’n Meer gedetailleerde manier om die proses visueel voor te stel is deur die gebruik van
Pirolli en Card (2005:3) se skema. In die hieropvolgende diagram word hulle skema met
NAVO se intelligensiesiklus geïntegreer, maar let daarop dat die beplanningsfase nie
ingesluit word nie, omdat dit die proses voorafgaan, en die aanduiding van deurlopende
terugvoering vervang in hierdie geval die sikliese uitbeelding van die proses.
474

Figuur 1. Die intelligensieproses
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens Pirolli en Card (2005:2–3) bestaan die proses uit die versameling van inligting, die
verwerking daarvan in ’n vorm wat ontleding vergemaklik, die ontwikkeling van insig, en die
skep van ’n kennisproduk. Die datavloei verteenwoordig die omskakeling van inligting uit ’n
ruwe toestand na ’n vorm waar kundigheid toegepas kan word en dan na ’n verwerkte vorm
wat geskik is vir kommunikasie aan ander wat nie kenners van die betrokke veld is nie.
Binne ’n akademiese opset kan eksterne bronne alles behels wat tot die navorser se
beskikking is: artikels en resensies wat aanlyn beskikbaar is, koerantuitknipsels, boeke, en
selfs video’s van onderhoude op YouTube (sien byvoorbeeld Mouton en Marais 1990:79).
Die skoendoos is dan ’n versameling van daardie bronmateriaal, dit waarop die navorser sy
studie gaan baseer – waarskynlik ’n lêer (op die rekenaar). Hieruit kan ’n werksdokument
saamgestel word met opsommende notas vanuit die skoendoos. Wanneer dieselfde
werksdokument vorm aanneem soos gedagtes georden word en ’n betoog opgebou word, kan
hierna verwys word as ’n skema. Met verdere skawing ontwikkel die skema in ’n hipotese, en
475

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uiteindelik in ’n finale produk: ’n artikel of boek wat gereed is vir voorlegging vir
publikasie. 5
Twee kringlope kan hiervolgens onderskei word: ’n opsporingskringloop wat hoofsaaklik
gemoeid is met die opspoor en filtrering van bronne, en ’n sinmakingskringloop wat
hoofsaaklik die vormgewing van die data behels. Patterson, Roth en Woods (2001) het
waargeneem dat ontleders geneig is om te begin met ’n breë stel dokumente, byvoorbeeld een
wat deur ’n hoë-herroeping- / lae-presisie-navraag opgespoor is (byvoorbeeld deur meer
algemene soekterme), en dan die bronne verminder het tot kleiner, hoër-presisie-datastelle,
voordat die dokumente gelees en ontleed is. Terugvoering is hier belangrik, aangesien die
ontleder/navorser in ’n voortdurende “dialoog” met sy inligting verkeer (NVAC 2005:73):
soos meer inligting oor ’n onderwerp bekend word, kan beter soekterme gebruik word om
beter resultate op te lewer (lae herroeping / hoë presisie).
Pirolli en Card (2005:5) verwys na koste – “the absolute and relative time costs of
information operations” – en in ’n vroeëre publikasie (1999:7) verwys die skrywers na twee
vorme van koste wat hier ter sake is: benewens hulpbronkoste (die tydsinset wat ’n
inligtingsoektog verg) is daar ’n verdere “geleentheidskoste”: dit wat prysgegee word (ander
geleenthede) deur die huidige aktiwiteit te voltooi. In eenvoudige terme: hoe langer dit neem
om navorsing te doen, hoe minder tyd is beskikbaar vir klasgee en studentenavrae, gesinne,
ensovoorts. Die skrywers (2005:5) voer aan dat tegnologie deur die verloop van die hele
intelligensieproses aangewend kan word om die “koste” (tydsinsette) te beïnvloed. Hoe meer
inligting betrek word, hoe kleiner is die kans dat belangrike inligting misgekyk word, 6 maar
dit gaan natuurlik gepaard met die prys van hoër tydsinsette in beide die opsporings- en
sinmakingskringloop.
Die ideaal is dus om groter datastelle te kan ondersoek, maar dit kan slegs met
inligtingstegnologie vermag word. Hossain, Andrews, Ramakrishnan en North (2011) skryf
dat waar sommige rekenaarprogramme, soos IN-SPIRE, Jigsaw, ThemeRiver, en NetLens
fokus op die versamelingsfase (opsporingskringloop), programme soos i2 Analyst’s
Notebook, Sentinel Visualizer, Entity Workspace en Palantir op die verwerkingsfase
(sinmakingskringloop) fokus. Future Point Systems se Starlight Visual Information System
(VIS) skakel egter beide kringlope, aangesien die Data Engineer-komponent meer gerig is op
die opsporingskringloop, terwyl die sinmakingskringloop deur die Starlight-program gedek
word (dit kan as pakket aangeskaf word). Let egter daarop dat Pirolli en Card (2005:6)
beklemtoon dat tegnologie ’n ondersteunende rol speel: dit is die kennis en ondervinding van
die ontleder (navorser) wat deurslaggewend en onontbeerlik is (sien ook NVAC 2005:39;
Hossain e.a. 2011:22): programmatuur is bloot ’n stuk gereedskap wat ontleding
vergemaklik; dit kan dit nie vervang nie.
Die vier fases van die proses word nou in verskillende onderafdelings toegelig.
476

3. Beplanning
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die beplanningsfase van die intelligensieproses kan vergelyk word met die
navorsingsontwerp (sien byvoorbeeld Mouton en Marais 1990:59–73). Aangesien tegnologie
nie ’n deurslaggewende rol in hierdie fase speel nie, word hier volstaan daarmee om te noem
dat dit natuurlik ’n noodsaaklike fase in sowel die intelligensie- as die navorsingsproses is,
want “once one knows what he or she is looking for, data sourcing, collection methods, and
the entire research process becomes more efficient and focused” (Bose 2008:515). Wikipedia
is hier bruikbaar vir navorsingsdoeleindes, en een student het opgemerk: “Wikipedia is my
presearch tool” (Head en Eisenberg 2009:12) – die “eerste kontak” met ’n onderwerp.
Wikipedia is nuttig wanneer ’n nuwe onderwerp ontdek word, en skakels kan gevolg word
wat natuurlik tot meer gesaghebbende bronne lei.
4. Versameling
Die samestelling van bruikbare datastelle is ’n sleutelkomponent in militêre intelligensie
(Graham en Carley 2008:1), en so ook in enige vorm van navorsing. In bostaande diagram
word voorgestel dat brondokumente in ’n “skoendoos” versamel word waaruit verdere
verwerking plaasvind. Hierdie versameling is dus ’n voorlopige samevoeging van
brondokumente vanuit die globale digitale korpus in ’n meer bruikbare hoeveelheid wat
volgens ’n tema versamel word. Bose (2008:516) onderskei tussen passiewe versameling,
“supporting ongoing informational needs”, en aktiewe versameling, “surveying knowledge
domains and targeting specific questions”.
4.1 Passiewe versameling
Bose (2008:518) skryf dat daar soms na die passiewe versameling van inligting verwys
word as “inligting-stoot” (“information push”), vergelykbaar met wat McKee, Koltutsky
en Vaska (2009:3) “current awareness alerting” noem, terwyl aktiewe versameling van
inligting die intrek van inligting in die organisasie se sisteem behels. Passiewe
versameling behels die opstel van die nodige infrastruktuur sodat relevante inligting die
organisasie binnestroom, byvoorbeeld die intekening op relevante nuusbriewe, of die
opstel van rekenaarprogrammatuur om die internet outomaties te monitor vir nuwe
inligting en dit dan in die navorser se skoendoos of databasis in te trek. Dit het die
primêre voordeel dat ’n wye verskeidenheid onderwerpe gedek kan word in plaas van die
aktiewe versameling wat gewoonlik geskied in reaksie op ’n spesifieke aanvraag en
doelgerigte inligting oplewer. In die geval van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige
Museum en Navorsingsentrum (NALN) was die opbou en instandhouding van die
knipselversameling juis so ’n “passiewe–versameling”-aktiwiteit (slegs in Bose se sin van
die term!): koerante, tydskrifte en joernale is afgelewer, deurgegaan vir relevante artikels,
en die artikels dan uitgeknip, geïndekseer en op die databasis ontsluit. In die 21ste eeu
bestaan daar ’n wye verskeidenheid elektroniese hulpmiddele om passiewe versameling
van digitale inligting te bespoedig, byvoorbeeld Starlight Data Engineer, wat deel
477

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uitmaak van die VIS-pakket. Data Engineer kan onder andere op die volgende maniere
opgestel word om inligting binne die stelsel in te trek en te verwerk:
• Die “Filesystem – Directory Monitor” ondersoek voortdurend een of meer
geselekteerde lêers op die rekenaar en kopieer enige nuwe dokumente wat
bygevoeg word na spesifieke lêers, byvoorbeeld rakende ’n spesifieke onderwerp.
• Die “Internet – RSS Feed Harvester”-module ondersoek voortdurend
gespesifiseerde plekke op die internet vir nuwe stories en skakel dan outomaties
die nuwe stories in individuele XML-rekords om vir verdere ontleding. Hierdie
funksie kan gebruik word om die navorser op datum te hou met nuus en tendense
met behulp van internet-inligtingsbronne, en kan onbepaald in die agtergrond
loop.
• Die “Internet – Web Crawler”-module deursoek die internet vanaf ’n gegewe
beginpunt, en laai sowel die huidige webblad as al die skakels op die webblad af.
Dan gaan dit deur elke skakel wat versamel is en laai ook daardie bladsye en
skakels af. Dit gaan voort met hierdie proses totdat die gebruiker-gespesifiseerde
diepte bereik is. ’n Voorbeeld: as ’n mens begin by www.futurepointsystems.com
en gaan tot ’n diepte van 3 (3 grade van die oorspronklike bladsy), sou jy nou
honderde dokumente besit wat uit ’n verskeidenheid HTML-bladsye, beelde,
teksdokumente, en PDF-dokumente bestaan.
• Die “Internet – YouTube Search”-module stel ’n mens in staat om inligting oor
video's in te samel, soos die titel, beskrywing, publikasiedatum, laaste bywerking,
gradering, die aantal kommentar, sleutelwoorde, kategorieë, lengte van die video,
inligting oor die video-outeur, ouderdom, geslag, ligging, verwante skakels na die
video-outeur, die aantal kere wat die video gekyk is, kommentaar oor die video,
en inligting oor die mense wat kommentaar op die video gelewer het.
Heelwat ander programme stel ook die gebruiker in staat om onder andere webblaaie
outomaties te monitor vir bygewerkte inligting, asook om ’n hele internet-soektog
outomaties by te werk. Dit beteken dat die navorser outomaties in kennis gestel word
wanneer nuwe inligting oor ’n onderwerp beskikbaar is, byvoorbeeld oor ’n spesifieke
skrywer. Sommige van sulke programme is gratis, terwyl ander ’n paar honderd rand kos:
• Copernic Agent (http://www.copernic.com/en/products/agent)
• ChangeDetect (http://www.changedetect.com)
• MetaProducts Offline Explorer
(http://www.metaproducts.com/mp/offline_explorer.htm)
• Check&Get (http://activeurls.com)
• HTTrack (http://www.httrack.com).
Vir hierdie artikel is Offline Explorer Pro gebruik om Versindaba (http://versindaba.co.za) se
tuisblad en eerste twee stelle skakels (die skakels vanaf die tuisblad en die skakels vanaf die
skakels wat vanaf die tuisblad bereik is) af te laai en te indekseer. Webblaaie kan dan op die
rekenaar gestoor word vir argiveringsdoeleindes en verdere navorsing, met die voordeel dat
daar sonder ’n internetverbinding deur datastelle gesoek kan word.
478

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ander programme wat spesifiek vir die akademiese milieu ontwerp is, is RefAware en
IngentaConnect (McKee, Koltutsky en Vaska 2009), wat deurlopend die internet monitor vir
nuwe inligting oor ’n gegewe onderwerp, en soos Copernic Agent dan die navorser in kennis
stel van nuwe inligting wat gevind word. Sulke programme maak dit maklik om op hoogte te
bly van die jongste ontwikkelinge op ’n navorser se gebied. Ander gratis opsies is ticTocs en
Google Alerts.
4.2 Aktiewe versameling
Die versameling van akkurate, betroubare inligting binne ’n koste-effektiewe tydsraamwerk
is een van die sleutels tot suksesvolle navorsing en word soms na verwys as
inligtingsherwinning (Information Retrieval of IR): “the interdisciplinary science of
searching for documents, for information within documents and for documents’ metadata in
databases and on the World Wide Web” (Moisil 2009:25). Pirolli en Card (1999:11)
beklemtoon dat die aktiewe versameling van inligting egter gedryf word deur die noodsaak
om die soektog so koste-effektief as moontlik af te handel:
[O]ne may think of an information forager as an information predator whose aim it is
to select information prey so as to maximize the rate of gain of information relevant to
their task. These (sic) information prey might be relevant documents or document
collections.
Pirolli en Card (2005:3) onderskei verder tussen versameling van inligting wat van onder na
bo gedryf word, met ander woorde van data tot gevolgtrekkings (wat Mouton en Marais
1990:105 die induktiewe strategie noem), en versameling wat van bo na onder gedryf word,
met ander woorde hipotese-gedrewe versameling (wat Mouton en Marais 1990:105 die
deduktiewe strategie noem). In eersgenoemde doen die navorser ’n soektog oor relevante
databasisse, doen navraag, ensovoorts, en stel dan ’n versameling dokumente saam in die
skoendoos vir verdere verwerking. Wanneer dan deur hierdie dokumente gelees word, word
daar uiteraard telkens nog inligting bekom wat die navorsers noodsaak om terug te keer na
die versamelingsfase wanneer nuwe bronne ontdek word of teoretiese benaderings teëgekom
word. Dan word ’n aktiewe soektog deur die internet of op databasisse soos EBSCO Host
gedoen deur sleutelwoorde, skrywer(s), publikasies of artikels se titels te gebruik.
’n Soektog wat van bo na onder plaasvind, kan geskied wanneer bestaande opvattinge
bevraagteken of bevestig moet word (Pirolli en Card 2005:4). Hernude (aktiewe) soektogte
lewer dan ondersteunende of ondermynende inligting op, verhoudinge word bevraagteken,
ensovoorts. So kan ’n versamelingsoektog van bo na onder byvoorbeeld geskied wanneer
literêre opvattinge verander, byvoorbeeld die herskrywing van die Afrikaanse literêre kanon 7
om voorheen gemarginaliseerde stemme in te sluit.
Alhoewel daar vele soekenjins beskikbaar is waarmee oor die internet gesoek kan word, is
Google een van die markleiers, “the world’s largest and most powerful search engine”
(Noruzi 2005:171; sien ook Ripple 2006:98), wat teen 2003 reeds ’n werkwoord geword het.
Vir akademiese doeleindes word http://scholar.google.co.za aanbeveel (maar nie daartoe
479

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beperk nie), aangesien dit reeds ’n spesialisering van die algemene Google is wat op
akademiese publikasies fokus, hetsy akademiese joernale, webblaaie of boeke. Hierdie
wetenskaplike been van Google is ontwikkel deur die Indiese rekenaarwetenskaplike Anurag
Acharya, en ontleed outomaties watter artikels die meeste na verwys word in bibliografieë,
wat dit maklik maak vir die navorser om te bepaal wie die leiers op ’n bepaalde terrein is
(Noruzi 2005:171).
4.3 Akkuraatheid en versameling
In sowel die intelligensie- as die navorsingskonteks is akkuraatheid van bronmateriaal
natuurlik ’n sentrale gegewe en Krizan (1999:26–8) stel voor dat versameling ’n aantal
faktore in ag moet neem. Eerstens moet die betroubaarheid van bronne bepaal en as sodanig
aangedui word. Binne ’n akademiese navorsingskonteks sal byvoorbeeld voorkeur gegee
word aan publikasies in geakkrediteerde akademiese joernale bo webblaaie, maar soos met
militêre intelligensie is die skrywer van die inligting ook van belang: ’n aanlyn-resensie,
geskryf deur ’n welbekende en gerekende letterkundige, kan byvoorbeeld as betroubaar
gesien word, byvoorbeeld een wat op http://versindaba.co.za voorkom. Alhoewel die
akademiese gemeenskap baie skepties is oor die internet, en veral Wikipedia, is daar heelwat
navorsers wat let op die bruikbaarheid van Wikipedia binne ’n akademiese omgewing (Black
2008; Head en Eisenberg 2009; Tardy 2010), selfs al word dit slegs as wegspringplek
gebruik. Die internet is nie onbetroubaar op sigself nie.
Tweedens stel Krizan (1999:26) voor dat voorkeur gegee word aan bronne wat nader aan die
oorspronklike gebeurtenis is; in die geval van letterkundige studie is die lees van
oorspronklike teoretici se werk soms verkieslik bo die lees van interpretasies daarvan. Hier is
veral Google Books nuttig, aangesien vele welbekende boeke hierdeur beskikbaar is, en in ’n
mate gratis aanlyn gelees kan word.
Toepaslikheid is ’n ander faktor wat volgens Krizan (1999:27) by die versameling van
inligting die versamelingsproses behoort te beïnvloed. Alhoewel ’n individu ’n kenner op een
gebied is, is hy nie noodwendig ’n gesaghebbende op ’n ander gebied nie. Soos met die
gedrukte media verg elektroniese navorsing dus ook dat die skrywer en uitgewer in ag
geneem word.
Dit is belangrik om te onthou dat die gebruik van die internet geensins die gesaghebbendheid
van bronmateriaal ondermyn nie: dieselfde materiaal wat in druk verskyn, is meesal aanlyn
beskikbaar, en dieselfde reëls geld as in gedrukte media: die skrywer en publikasie self
verhoog die gesaghebbendheid van bronne, nie die medium nie.
5. Verwerking
Elke dokument het die potensiaal om die verhouding tussen entiteite binne ’n sisteem te
ondersteun of te weerlê, en gevolglik het elke dokument, elke teks, waarde vir die
480

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
eindresultaat (Graham en Carley 2008:9). Hier word die navorser gekonfronteer met dataintegrasie,
hetsy as individu of as span, wanneer ’n wye verskeidenheid inligting as ’n
sinvolle geheel oorsigtelik beskou moet word sodat patrone geïdentifiseer kan word. In
hierdie fase word inligting omskep in intelligensie:
Analysis encompasses a systematic examination of relevant data, information, and
knowledge collected, for applicability or significance, and the transformation of the
results into actionable intelligence that will improve planning and decision making or
will enable the development of strategies that offer a sustainable competitive
advantage. (Bose 2008:513)
Militêre intelligensie staan in hierdie opsig weer eens aan die voorpunt van tegnologiese
ontwikkeling. Science Applications International Corporation se Pathfinderteksontledingsagteware
(http://www.saic.com/contractcenter/gsa-it/pathfinder.html), soos
gebruik deur die VSA se Army National Ground Intelligence Center, kan byvoorbeeld glo
binne slegs ’n paar minute deur meer as 500 000 dokumente sorteer en patrone identifiseer
(Roberts 2011:8). Programmatuur soos Starlight VIS het soortgelyke vermoëns, en alhoewel
daar geen vervanging is vir die lees van bronmaterial deur ’n navorser nie, bestaan daar
heelwat ander tegnologiese hulpmiddele om groter stelle dokumente onder die loep te neem,
onder andere deur middel van data-ontginning en visualisasie, soos vervolgens in meer
besonderhede verduidelik word. Selfs programmatuur wat die bestuur van bronmateriaal
bespoedig, soos Zotero (http://www.zotero.org/) en Qiqqa (http://www.qiqqa.com/), kan ‘n
beduidende impak op die navorsingsproses hê deur die versameling en ontleding van
brondokumente rekenaarmatig te bespoedig.
5.1 Data-ontginning en visualisasie
Volgens die VK se National Centre for Text Mining (aangehaal in Borgman 2010:8) is dataontginning
“the process of identifying patterns in large sets of data [...] to uncover previously
unknown, useful knowledge” (sien ook Ceruti en McCarthy 2000:174). Bose (2008:523)
skryf:
Text mining looks for things like word proximity and sentence structure, sifting
through billions of text (sic), placing it into some common format (referred to as
normalization), and filtering or ranking the text using statistical methods. Text mining
is not the same thing as a search engine on the web. In a search, one tries to find what
others have prepared. With text mining, one wants to discover new patterns, nuggets
of knowledge that may not be obvious or known.
Visuele ontleding word gedefinieer as “the science of analytical reasoning facilitated by
interactive visual interfaces” (NVAC 2005:4). Wanneer ons iets verstaan, sê ons in Afrikaans
of Engels: “Ek sien wat jy bedoel” of “Do you see what I mean?” Dit is verwoordings van die
ingebore verband wat ons lê tussen visie, visualisasie en ons redenasie-prosesse (NVAC
2005:33). Programmatuur wat in visualisasie spesialiseer, poog dus om bestaande
denkprosesse te ondersteun:
481

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Visual representations and interaction technologies give users a gateway into their
data, letting them see and understand large volumes of information at once. To
facilitate analytical reasoning, visual analytics builds on the human mind’s ability to
understand complex information visually. (Thomas en Cook 2006:11; sien ook
Roberts 2011:17.)
Daar bestaan talle produkte op die mark en Kirschenbaum (2007:4) noem hoe Spotfire
(http://spotfire.tibco.com), TextArc (http://www.textarc.org) en ander al vrugbaar aangewend
is binne die letterkunde, terwyl Athenikos (2009) beskryf hoe visualisasie deur middel van
Prefuse (http://prefuse.org) kan help met die studie van filosofie. ’n Ander program wat
spesifiek vir kwalitatiewe navorsingsdoeleindes ontwikkel is, is QSR se Nvivo
(http://www.qsrinternational.com/), wat ook die ontleding van data deur middel van
visualisering bemagtig, en veral ontwerp is om met multimedia te werk (video, oudio en
teks). Kirschenbaum (2007:4) voer aan:
The importance of visualization as a means of accessing and studying the results of
the text analysis cannot be over-emphasized. When we look at a painting or picture,
we grasp the entirety of it within our optical field. The eye can easily move from one
region of the image to the next, looking for patterns and correspondences which aid in
interpretation. In the case of a novel (or even a short story or a long poem), however,
we cannot hold the entirety of the text within our visual field. Indeed, the physical
form of the codex book itself mitigates against this, as the text is arbitrarily broken up
into discrete units divided by pages. Visualization, which essentially makes the text a
picture, is capable of bringing a novel into focus as a unified visual event.
Voyeur (http://voyeurtools.org) is ’n gratis aanlyn-teksontledingsprogram wat deur Stefan
Sinclair en Geoffrey Rockwell ontwikkel is as deel van die Hermeneuti.ca-projek. Ten einde
die potensiaal van Voyeur te illustreer, is ’n korpus Afrikaanse akademiese artikels
saamgestel wat alles insluit van Stilet wat elektronies beskikbaar is (2002–2010, 231 artikels)
en alles van LitNet Akademies wat in PDF beskikbaar is (2008–2010, 92 artikels). Uit die
ontleding van hierdie 326 artikels deur Voyeur, wat 2 625 634 woorde bevat (en 6 061
bladsye beslaan), sien ’n mens wat die Afrikaanse woorde met die grootste
gebruiksfrekwensie is:
Tabel 1. Woordfrekwensies
Nommer Woord Aantal kere gebruik
1 die 164 379
2 van 85 417
3 en 64 556
4 in 58 334
5 ’n 48 988
Hierdie inligting dra egter nie veel by tot ’n beter begrip van die Afrikaanse literêre sisteem
nie, en gevolglik is hierna eerder spesifieke woorde nageslaan. ’n Groter korpus 8 bestaande
uit wat digitaal beskikbaar is 9 van Literator (507 artikels), Tydskrif vir Geesteswetenskappe
482

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(426), Tydskrif vir Letterkunde (409) en Tydskrif vir Literatuurwetenskap (274) is saamgestel,
met 1 942 artikels en 11 012 962 woorde. In hierdie korpus kom J.C. Kannemeyer se naam
953 keer voor en H.P. van Coller s’n 1 172 keer.
Teksontleding is reeds aangewend in die studie van literêre prestige (Taboada, Gillies,
McFetridge en Outtrim 2008), en in navolging hiervan en van Van Coller (2004) is ’n aantal
Hertzogpryswenners nageslaan: 10
Tabel 2. Aantal kere wat skrywers genoem word
Skrywer Aantal kere genoem
André P. Brink 2 729
Antjie Krog 2 212
Breyten Breytenbach 2 198
N.P. Van Wyk Louw 1 587
Ingrid Winterbach 1 054
C.L. Leipoldt 637
Hennie Aucamp 566
Elisabeth Eybers 424
M.E.R. 314
C.J. Langenhoven 303
D.F. Malherbe 296
Wilma Stockenström 283
Uys Krige 256
Totius 221
W.E.G. Louw 149
Sheila Cussons 133
Boerneef 109
Jochem van Bruggen 80
J.F.W. Grosskopf 53
H.A. Fagan 35
Sangiro 15
Uit bostaande is dit duidelik watter skrywers die sigbaarste is in akademiese tydskrifte, hetsy
in hul rol as skrywers of as kritici. Voyeur skep ook outomaties grafieke waardeur skrywers
se teenwoordigheid in publikasies visueel voorgestel word, byvoorbeeld Etienne Leroux in
die bogenoemde korpus van Stilet-artikels:
483

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 2. Frekwensie waarteen Leroux in Stilet genoem word
In hierdie grafiek is dit duidelik dat Stilet 16(1) spesiale aandag aan Leroux gewy het (74,91
per 10 000 woorde), en dit is juis in hierdie uitgawe dat Van Coller (2004) vra of Leroux ’n
vergete skrywer is. Was Leroux daarna vergete? Stilet 21(2) (2009) noem Leroux met ’n
frekwensie van 2,32 per 10 000 woorde; sien daarteenoor byvoorbeeld N.P. Van Wyk Louw
in dieselfde korpus:
484

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3. Frekwensie waarteen Van Wyk Louw in Stilet genoem word
Tendense in die letterkunde kan ook deur middel van sulke grafieke ondersoek word. Kyk
byvoorbeeld na die aantal verwysings na die plaasroman in dieselfde korpus:
485

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 4. Frekwensie waarteen “plaasroman” in Stilet genoem word
Vergelyk dit met migranteliteratuur:
486

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 5. Frekwensie waarteen “migrante” in Stilet genoem word
Daar bestaan natuurlik heelwat probleme met so ’n kwantitatiewe werkswyse. Hier is konteks
weggelaat; die aantal kere wat ’n skrywer in een artikel genoem is, is nie verreken nie, en
dergelike. My oogmerk is nie om iets voor te stel oor die belangrikheid van spesifieke
skrywers of tendense in die Afrikaanse literêre sisteem nie, maar eerder om die potensiaal
van inligtingstegnologie te illustreer, veral wanneer ’n meer oorsigtelike blik oor die
letterkunde verkry wil word. Toekomstige navorsing kan hierdie kwessies in meer diepte
ondersoek. Soos wat Van Coller (2004) die posisie van Etienne Leroux binne die Afrikaanse
literêre sisteem navors, kan inligtingstegnologie byvoorbeeld gebruik word om dieselfde
studie vinniger te doen, en daarom kan ander skrywers se loopbane vergelykend gebruik
word, soos trouens hier gedoen word met Van Wyk Louw. Ook kan inligtingstegnologie die
navorser in staat stel om tendense in die Afrikaanse letterkunde te identifiseer, wat tot verdere
ontleding kan lei, soos die geval hier met migrante – dit help die navorser om te sien waaraan
hy aandag kan gee, waar gapings is, waar die meeste inligting oor ’n onderwerp is,
ensovoorts. Sou ’n nagraadse student byvoorbeeld rigting soek oor waar om te begin
487

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
navorsing doen oor migranteliteratuur, is dit duidelik uit figuur 5 dat Stilet 22(1) ’n goeie
beginpunt sou wees.
Sosiale-netwerk-analise (Social Network Analysis – SNA) is veral geskik om die
verhoudings tussen entiteite binne ’n sisteem visueel voor te stel (Hanneman en Riddle 2005),
en is konseptueel identies aan sisteemteorie, aangesien SNA die studie van verhoudings binne
entiteite behels eerder as die entiteite self. Aangesien hierdie programmatuur wyd aangewend
word in veral teenterrorisme militêre intelligensie, is heelwat programme reeds ontwikkel,
byvoorbeeld:
• Future Point Systems se Starlight VIS (http://www.futurepointsystems.com)
• Pacific Northwest National Laboratory se In-Spire (http://in-spire.pnnl.gov)
• Visual Analytics se i2 Analyst’s Notebook (http://www.i2group.com/us)
• FMS se Sentinel Visualizer (http://www.fmsasg.com/products/SentinelVisualizer).
Ongelukkig vir die akademiese navorser is hierdie programme baie duurder as wat
departementele begrotings toelaat: In-Spire kos byvoorbeeld nagenoeg R200 000, en Starlight
VIS verg ’n minimum van vyf lisensies, wat beteken dat die program uiteindelik R450 000
kos. Sentinel Visualizer kos minder as ’n tiende van In-Spire, maar anders as Starlight en In-
Spire kan dit slegs met gestruktureerde data werk, met ander woorde .xml, Microsoft Access
of Excel, en nie met PDF- of Microsoft Word-dokumente nie. Dit gebeur egter selde dat
Afrikaanse letterkunde datastelle in ’n gestruktureerde formaat teëkom, wat die gebruik van
so ’n program beperk. Nietemin, as die navorser bereid is om die tyd te bestee en data in ’n
gestruktureerde formaat te kry, kan SNA-programmatuur wat slegs met gestruktureerde data
werk, met vrug gebruik word, soos geïllustreer deur die gebruik van Netdraw.
Netdraw (http://www.analytictech.com/Netdraw/netdraw.htm) is ’n gratis program wat
ontwikkel is deur Steve Borgatti. Netdraw spesialiseer in SNA, en alhoewel data voorberei
moet word (in die regte formaat moet wees in ’n teksdokument (.txt)), skep dit die
geleentheid om verhoudings tussen entiteite binne die Afrikaanse literêre sisteem grafies voor
te stel en verder te ontleed. Ter illustrasie is ’n aantal bekende Afrikaanse skrywers, in hierdie
geval Etienne Leroux, Breyten Breytenbach, André P. Brink, Marlene van Niekerk, Ingrid
Winterbach en Antjie Krog, se publikasies uitgebeeld in ʼn poging om hul
“uitgeweryprofiele” (Venter 2006:470-1) duideliker te kan ontleed. Van Coller (2004:1)
noem dat skrywers wat die etiket “legitiem” dra én gekanoniseerd is, onder andere by
bepaalde uitgewerye publiseer, en die vraag is waar hierdie “legitieme” skrywers publiseer.
In die volgende figuur word die betrokke skrywers met driehoeke aangedui, en hul
uitgewerye met vierkante:
488

Figuur 6. Uitgeweryprofiele van skrywers
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die dikte van verbindingslyne dui op hoeveel boeke ’n skrywer by ’n uitgewery gepubliseer
het: dikker lyne verteenwoordig dus ’n sterker verbintenis. In hierdie visuele voorstelling is
dit duidelik dat Human & Rousseau die sentrale uitgewery in hierdie korpus is – ’n
sleutelentiteit – omdat hierdie skrywers in die eerste plek hul sterkste verbintenis (dikste lyn)
met Human & Rousseau het, en in die tweede plek omdat dit die enigste uitgewery is wat met
al ses skrywers verbind word. Skrywers se verbintenisse met uitgewerye oor die algemeen
kan ook afsonderlik vergelyk word, byvoorbeeld Brink en Breytenbach se profiele:
489

Figuur 7. Uitgeweryprofiel van Breyten Breytenbach
Figuur 8. Uitgeweryprofiel van André P. Brink
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Beide skrywers se sterkste verbintenis blyk met Human & Rousseau te wees. Soos voorheen
wil ek nie hier tot wetenskaplike gevolgtrekkings kom nie: ek wil bloot illustreer hoe
tegnologie aangewend kán word. Ook is daar heelwat meer wat met so ’n program ontleed
kan word; hierdie is bloot een manier waarop dit aangewend kan word.
’n Ander, meer kontroversiële, manier om inligtingstegnologie aan te wend, is om
letterkundiges te vergelyk. As vermeldings van J.C. Kannemeyer en H.P. van Coller se name
490

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in Stilet, Literator, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Tydskrif vir Letterkunde en Tydskrif vir
Literatuurwetenskap met behulp van Adobe Acrobat X Pro vergelyk word en die data
vervolgens verwerk word in ’n vorm wat in Netdraw gebruik kan word, is dit duidelik dat
albei die sigbaarste is in Stilet, aangesien die dikste swart lyne van beide letterkundiges na
Stilet loop:
Figuur 9. Vermeldings van Kannemeyer en Van Coller
Die vraag ontstaan dus hoe hul vermeldings in Stilet lyk met behulp van Voyeur se grafieke:
491

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 10. Frekwensie van vermeldings in Stilet: Kannemeyer
Figuur 11. Frekwensie van vermeldings in Stilet: Van Coller
492

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Visualisasie skep die geleentheid om groot hoeveelhede data met ’n enkele oogopslag te
bekyk, waarna afleidings gemaak kan word of tendense indringender ondersoek en verklaar
kan word. Dit kan tendense en patrone oopvlek wat verdere navorsing prikkel wanneer vrae
uitgewys word wat voorheen nie eens gevra is nie – Rumsfeld se “unknown unknowns”. Ook
lei die integrasie van visualiseringshulpmiddele binne die sinmakingskringloop van die
intelligensieproses tot die terugkeer na bronmateriaal: Hoekom die skerp styging in
vermeldings van Leroux in Stilet 16(1), of die migranteliteratuur in 22(1)? Alhoewel
visualisasie dus op kwantitatiewe metodes berus, bespoedig dit ook kwalitatiewe navorsing,
aangesien minder tyd spandeer kan word om tendense te identifiseer, wat meer tyd
beskikbaar stel om tendense te ontleed en te verklaar. In toekomstige navorsing kan
literatuurgeskiedenisse vir hierdie doeleindes gedigitaliseer word, sodat skrywers se literêre
prestige oor die jare wetenskaplik objektief, verifieerbaar, en herhaalbaar bestudeer kan word
– ’n “harde”, kwantitatiewe benadering tot geesteswetenskaplike navorsing.
6. Verspreiding
Verspreiding behels die finalisering van die sogenaamde intelligensieproduk (gewoonlik ’n
verslag) en die aflewering daarvan by die “kliënt”. Binne ’n akademiese opset beteken
verspreiding natuurlik die publikasie en disseminasie van navorsing, maar aangesien die klem
in hierdie artikel op versameling en verwerking val, en aangesien e-pos en
woordverwerkingsprogrammatuur alombekend is, word hier volstaan met om te noem dat
inligtingstegnologie in hierdie fase reeds in ’n groot mate in algemene gebruik is.
7. Ten slotte
Treverton, Jones, Boraz en Lipscy (2006:25) voer aan: “If it is to stay relevant, intelligence
needs to be like human vision – binocular, providing depth to what we can be seen in front;
and peripheral, which provides warning.” Die skrywers voer dus aan dat inligting dieper en
wyer ontleed behoort te word binne ’n militêre-intelligensie-konteks, maar dieselfde geld vir
akademiese navorsing en ook die studie van die letterkunde. Veral die sisteemteorie poog om
breër na die letterkunde te kyk, wat noodwendig beteken dat groter datastelle meer oorsigtelik
beskou moet word, en veral hiervoor is inligtingstegnologie bowenal geskik, spesifiek
progammatuur binne SNA.
Hierdie artikel het idees vanuit militêre intelligensie, veral die intelligensieproses/-siklus en
data-ontginning en -visualisasie benut ten einde aan te toon hoe navorsing met
inligtingstegnologie geïntegreer kan word. Veral Pirolli en Card (1999) se siening van die
navorser/ontleder as ’n “inligtingsroofdier” is ’n bruikbare manier om na navorsing te kyk
binne die huidige universitêre opset, waar begrotings en tyd al hoe meer beperk word: meer
uitsette kan gelewer word met ’n kleiner inset, mits inligtingstegnologie aangewend word.
493

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ek hoop dat hierdie artikel verdere aanwending van inligtingstegnologie sal aanwakker sodat
navorsingsuitsette van Afrikaanse akademici sal toeneem, en ook dat die gebruik van
inligtingstegnologie tot nuwe insigte binne die Afrikaanse akademiese studie in die
geesteswetenskappe sal lei. 11
Bibliografie
Aldrich, R.J. 2009. Beyond the vigilant state: Globalisation and intelligence. Review of
International Studies, 35:889–902.
Athenikos, S.J. 2009. Interactive visualization and exploration of information on philosophers
(and artists, scholars and scientists) in an e-learning portal for Digital Humanities.
Symposium on Interactive Visual Information Collections and Activity (IVICA). Austin, 19
Junie. http://research.cis.drexel.edu:8080/sofia/pub/IVICA2009_Paper.pdf (27 Februarie
2012 geraadpleeg).
Besser, H. 2004. The past, present, and future of digital libraries. In Schreibman e.a. (reds.)
2004.
Biermann, J., R. Korsnes, J. Rohmer en C. Ündeger. 2004. From unstructured to structured
information in military intelligence – some steps to improve information fusion.
Ongepubliseerde referaat gelewer by RTO SCI Symposium on Systems, Concepts and
Integration (SCI) Methods and Technologies for Defence Against Terrorism. RTO-MP-SCI-
158.
Bingham, A. 2010. The digitization of newspaper archives: Opportunities and challenges for
historians. Twentieth Century British History, 21(2):225–31.
Black, E.W. 2008. Wikipedia and academic peer review: Wikipedia as a recognised medium
for scholarly publication? Online Information Review, 32(1):73–88.
Block, M. 2002. My rules of information, ExLibris, 10(1).
http://infotoday.com/searcher/jan02/block.htm (4 Januarie 2012 geraadpleeg).
Borgman, C.L. 2010. The digital future is now: A call to action for the humanities. Digital
Humanities Quarterly, 3(4):1–30.
Bose, R. 2008. Competitive intelligence process and tools for intelligence analysis. Industrial
Management & Data Systems, 108(4):510–28.
Brei, W.S. 1996. Getting intelligence right: The power of logical procedure.
Geleentheidspublikasie Nommer Twee. Washington: Joint Military Intelligence College.
Ceruti, M.G. en S.J. McCarthy. 2000. Establishing a data-mining environment for wartime
event prediction with an object-oriented command and control database. Derde IEEE
494

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Internasionale Simposium oor Objekgeoriënteerde Sinchroniese verspreidingsprogrammering
(Object-Oriented Real-time distributed Computing), Newport Beach, 15–17 Maart.
Darvill, D. 2011. Visual analytics: Visually exploring masses of data. Newsletter of the
Association of Canadian Ergonomists, Lente-uitgawe, ble. 5–7.
Dawson, A. 2010. Academic freedom and the digital revolution. AAUP Journal of Academic
Freedom, 1:1–19.
Even-Zohar, I. 1990. Polysystem Studies, Poetics Today, 11(1):1–94.
Geyer, F. (red.). 1996. Alienation, ethnicity, and postmodernism. Londen: Greenwood.
Google search basics: Basic search help 2010.
http://www.google.com/support/websearch/bin/answer.py?hl=en&answer=134479 (13 Mei
2010 geraadpleeg).
Graham, J.M. en K.M. Carley. 2008. Intelligence database creation and analysis: Networkbased
text analysis versus human cognition. 41ste Hawaise Internasionale Kongres oor
Sisteemwetenskap, Waikoloa, 7-10 Januarie.
Hanneman, R.A. en M. Riddle. 2005. Introduction to social network methods.
http://faculty.ucr.edu/~hanneman/nettext (15 November 2011 geraadpleeg).
Head, A.J. en M.B. Eisenberg. 2009. Finding context: What today’s college students say
about conducting research in the digital age. Projek Inligtingsgeletterdheid
Vorderingsverslag. Washington: Universiteit van Washington.
Hossain, M.S., C. Andrews, N. Ramakrishnan en C. North. 2011. Helping intelligence
analysts make connections, scalable integration of analytics and visualization. Referate van
die 2011 AAAI Werkswikel, Kalifornië, Augustus 2011.
Jamali, H.R. 2008. What is not available online is not worth reading? Webology, 5(4).
http://www.webology.org/2008/v5n4/a63.html (4 Januarie 2012 geraadpleeg).
Johnsson, B. 1981. The frame of reference: Poe, Lacan, Derrida. In Young (red.) 1981.
Kirschenbaum, M.G. 2007. The remaking of reading: Data mining and the digital humanities,
NGDM 07. Nasionale Wetenskapstigting-simposium oor volgende generasie van dataontginning
en kuberontdekking vir innovasie. Baltimore, Maryland. Datum onbekend.
http://www.csee.umbc.edu/~hillol/NGDM07/abstracts/talks/MKirschenbaum.pdf. (27
Februarie 2012 geraadpleeg).
Krizan, L. 1999. Intelligence essentials for everyone. Geleentheidspublikasie Nommer Ses.
Washington: Joint Military Intelligence College.
495

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
McKee, S., L. Koltutsky en M. Vaska. 2009. Introducing RefAware: A unique current
awareness product. Library Hi Tech News, 26(9):1–6.
Moayeri, M. 2007. Lost in cyberspace: Where to go? What to believe? Webology, 4(4).
http://www.webology.org/2007/v4n4/a47.html (27 Februarie 2012 geraadpleeg).
Moisil, I. 2009. Advanced methods for text retrieval. Verrigtinge van die 8ste WSEAS
Internasionale Konferensie oor Kunsmatige Intelligensie, Kennis-ingenieurswese en
Databasisse, Cambridge.
Mouton, J. en H. Marais. 1990. Basiese begrippe: Metodologie van die geesteswetenskappe.
Pretoria: RGN-Uitgewers.
Neri, F. en M. Pettoni. 2009. Stalker, a multilingual text mining search engine for open
source intelligence. Advances in Soft Computing, 53:35–42.
Nicholas, D. 2008. The information-seeking behaviour of the virtual scholar: From use to
users, Serials, 21(2):89–92.
Noruzi, A. 2005. Google Scholar: The new generation of citation indexes. Libri, 55:170–80.
NVAC (National Visualization and Analytics Center). 2005. Illuminating the path: The
research and development agenda for visual analytics. Richland, Washington: National
Visualization and Analytics Center.
Patterson, E.S., E.M. Roth en D.D. Woods. 2001. Predicting vulnerabilities in computersupported
inferential analysis under data overload. Cognition Technology and Work, 3:224–
37.
Pirolli, P. en S.K. Card. 1999. Information Foraging. Psychological Review, 106(4):643–75.
—. 2005. The sensemaking process and leverage points for analyst technology as identified
through cognitive task analysis. Verrigtinge van die Internasionale Konferensie oor
Intelligensie-ontleding, McLean, Virginia.
Ripple, A.S. 2006. Expert Googling: Best Practices and advanced strategies for using google
in health sciences libraries. Medical Reference Services Quarterly, 25(2):97–107.
Roberts, N.C. 2011. Tracking and disrupting dark networks: Challenges of data collection
and analysis. Information Systems Frontiers, 13:5–19.
Ryan, M. 2004. Multivariant narratives. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.
Schreibman, S., R. Siemens en J. Unsworth (reds.). 2004. A companion to digital humanities.
Oxford: Blackwell.
496

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Schreibman, S., R. Siemens en J. Unsworth. 2004. The digital humanities and humanities
computing: An introduction. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.
Seeman, M. 1959. On the meaning of alienation. American Sociological Review, 24(6):783–
91.
Senekal, B.A. 2011. Die digitalisering van NALN se knipselversameling: Die bemiddeling
van 21ste-eeuse navorsing in die Afrikaanse letterkunde. LitNet Akademies, 8(2):46–65.
http://www.litnet.co.za/Article/die-digitalisering-van-naln-se-knipselversameling-diebemiddeling-van-21ste-eeuse
Senekal, J.H. 1987. Literatuuropvattings: “Wese” en “waarhede” van ’n nuwe literêre
teorie. Bloemfontein: Universiteit van die Oranje-Vrystaat.
Splivalo, D. 2009. Chiliad selected for “KMWORLD 100 companies that matter in
knowledge management” award. http://www.chiliad.com/2009_02-26.php (27 Januarie 2011
geraadpleeg).
Taboada, M., M.A. Gillies, P. McFetridge en R. Outtrim. 2008. Tracking literary reputation
with text analysis tools. Vergadering van die Vereniging vir Digitale Geesteswetenskappe,
Vancouver. Junie.
Tardy, C.M. 2010. Writing for the world: Wikipedia as an introduction to academic writing.
English Teaching Forum, 48(1):12–27.
Thomas, J.J. en K.A. Cook. 2006. A visual analytics agenda. IEEE Computer Graphics and
Applications, 26(1):10–3.
Treverton, G.F. en C.B. Gabbard. 2008. Assessing the tradecraft of intelligence analysis.
Santa Monica: RAND Corporation.
Treverton, G.F., S.G. Jones, S. Boraz en L. Lipscy. 2006. Toward a theory of intelligence.
Santa Monica: RAND Corporation.
Van Coller, H.P. 2004. Is Leroux ’n vergete skrywer? Stilet, 16(1):1–31.
Van Coller, H. en B. Odendaal. 2008. Die meer ''beskeie'' opsies van ’n ''buitestander'': M.
Nienaber-Luitingh in die Afrikaanse literêre sisteem, LitNet Akademies, 5(3), Desember, 33–
50. http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_5_3_vancoller_odendaal.pdf
Venter, C. 2002. ’n Sisteemteoretiese perspektief op die vertaling van Suid-Afrikaanse
literatuur in Nederlands. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.
Venter, R. 2006. Die materiële produksie van Afrikaanse fiksie (1990-2005): ’n Empiriese
ondersoek na die produksieprofiel en uitgeweryprofiel binne die uitgeesisteem.
Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.
497

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vermeulen, W., O.L. Lategan en R. Litheko, R. 2011. The research process. Bloemfontein:
Sun Media.
Warner, M. 2002. Wanted: A definition of intelligence. Studies in Intelligence, 46(3):15–22.
Warwick, C., M. Terras, I. Galina, P. Huntington en N. Pappa. 2008. Library and information
resources and users of digital resources in the humanities. Program: Electronic Library and
Information Systems, 42(1):5–27.
Wilden, A. 1980. System and structure: Essays in communication and exchange. New York:
Tavistock.
Young, R. (red.) 1981. Untying the text: A post-structuralist reader. Boston: Routledge &
Kegan.
Žižek, S. 2004. What Rumsfeld doesn’t know that he knows about Abu Ghraib. 21 Mei.
http://www.lacan.com/zizekrumsfeld.htm (1 November 2011 geraadpleeg).
Eindnotas
1 User interface.
2 Vir meer inligting oor die literêre sisteem, sien Senekal (1987), Even-Zohar (1990), Venter
(2002), Venter (2006) en Van Coller en Odendaal (2008).
3 Volgens Warner (2002:21–2) lê die onderskeid tussen intelligensie en inligting eerder in die
aspek van geheimhouding wat ’n integrale deel van eersgenoemde is. Treverton e.a. (2006:7)
noem egter dat geheimhouding in die hedendaagste opset nie meer so sterk beklemtoon word
nie. ’n Beduidende hoeveelheid data binne militêre intelligensie kom ook van sogenaamde
oop bronne – inligting wat in die openbare domein beskikbaar is.
4 ’n Verdere belangrike ooreenkoms tussen akademiese navorsing en intelligensie is dat ’n
uiteindelike verbruiker (kliënt) die intelligensieproduk sal gebruik, maar dat intelligensie
(soos akademiese navorsing) strewe na objektiwiteit: “The realm of intelligence is that of
‘fact’, considered judgment, and probability, but not prescription” (Krizan 1999:17).
Intelligensie, soos akademiese navorsing, is dus nie veronderstel om in diens te staan van
politieke oorwegings nie, maar is veronderstel om na die objektiewe oorweging van inligting
te streef. Uiteraard word die verwerkingsfase direk beïnvloed deur die navorser se
persoonlike voorkeure, verwysingsraamwerk en wetenskaplike paradigma – kortweg: sy
menslikheid (Mouton en Marais 1990:10–2). Krizan (1999:36–8) gee ’n uiteensetting van
verskillende kategorieë van vooroordele en wanopvattings wat die eindresultaat beïnvloed,
maar hier word daarmee volstaan om te noem dat intelligensie, soos akademiese navorsing,
streef na objektiwiteit, maar dat die menslike komponent altyd steeds relevant bly.
5
Hierdie diagram is aangepas vanuit Pirolli en Card (2005:2) en beskrywings verwys dus na
hulle gebruik van terminologie.
498

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
6 Pirolli en Card (2005:5) verwys na die tendens om meer ruis (minder-relevante inligting) te
verdra ter wille van sagter “seine” (relevante inligting wat andersins gemis kon wees).
7 Sien Van Coller (2004:1–6) vir meer inligting oor kanons en kanonisering.
8 Tot en met einde 2010.
9 Indien elke artikel van hierdie tydskrifte reeds beskikbaar was, sou meer wetenskaplike
gevolgtrekkings bereik kon word. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans is weggelaat omdat
dit nie digitaal beskikbaar nie.
10 Aangesien Voyeur slegs aanlyn beskikbaar is, is hierdie soektog met Adobe Acrobat X Pro
gedoen, maar die resultate behoort identies te wees, aangesien digitaal-gegenereerde PDF
dokumente nie karakterherkenning behoort te beïnvloed nie.
11 My dank aan die Erfenisstigting se Navorsingstrust wat hierdie studie moontlik gemaak
het.
499

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die
ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte
van Martjie Bosman
Opsomming
Susan Smith
Susan Smith: Departement Afrikaans, Universiteit van Ford Hare
Die omskrywing en definiëring van die begrip ekopoësie binne die groter raamwerk van
ekokritiek het nog weinig aandag in die Afrikaanse literatuurteorie ontvang. Ondersoeke na
die aard en omvang van die ekokritiese beweging is, in die woorde van Buell (2005:1), “an
increasingly heterogeneous movement” en loop ’n pad “bestrewn by obstacles both external
and self-imposed”. As kritiese teorie het ekokritiek nog nie dieselfde status as byvoorbeeld
postkolonialisme of postmodernisme bereik nie en die heterogene en interdissiplinêre aard
daarvan maak presiese omskrywing moeilik. Die fokus is op ’n ondersoek na die aard van
ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie en die daarstelling van ’n omvattende
definisie. Vanuit hierdie teoretiese raamwerk word daar in die laaste, kleiner afdeling van die
artikel enkele gedigte uit Martjie Bosman se bundel Toevallige tekens ontleed. As deel van ’n
eerste, ondersoekende artikel word ’n aantal kenmerkende eienskappe gedefinieer en word
daar nagegaan hoe hierdie eienskappe konseptueel en visueel in die geselekteerde gedigte
gemanifesteer word. Die definisie en onderskeidende kenmerke van ekopoësie wat in hierdie
artikel voorgestel word, kan gesien word as deel van ’n uitgebreide stel merkers wat verdere
navorsing noodsaak en as vertrekpunt kan dien vir die daarstelling van ’n ekopoëtiese teorie
in Afrikaans.
Trefwoorde: ekokritiek; ekopoësie; ekologiese samehang; hersiene sublieme; postmoderne
sublieme; nuwe Ander; fraksies; fraktering
Abstract
The nature of ecopoetics against the background of ecocritical theory with reference to
poems by Martjie Bosman
Thus man, this world's vice-emperor, in whom
All faculties, all graces are at home;
And if in other creatures they appear,
They're but man's ministers, and legates there,
To work on their rebellions, and reduce
Them to civility and to man's use. (Donne 1971:275)
500

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
As far back as 1611 the metaphysical poet John Donne described the relationship between
man and nature in his poem “An anatomy of the World”, words that resound in the many
current debates on man’s abuse of the non-human world which surrounds him. Donne claims
that other creatures – a phrase which can be read as referring to the whole non-human world
– are subjected to the mercy and instrumental use of man. Later in the same poem he
describes how the world is broken apart and how connection and interconnectivity are lost – a
thought that is currently resonating in global discussions on ecology.
Lawrence Buell, one of the pioneers of the ecocritical movement, writes in his study The
future of environmental criticism (2005:1–2) that the earliest stories of mankind were those
that dealt with earth and creation and with God and man’s transformative interference with it,
which is an indication of the fact that environmental consciousness and criticism as a
developing discipline has ancient roots.
In this article the focus of investigation includes two areas, presented in two parts. The first
part, which is the main focus of the article, presents a theoretical background to the concepts
of ecocriticism and ecopoetics. It serves in particular as an attempt to establish an
encompassing definition of ecopoetry.
As a critical theory, ecocriticism does not yet have the same status as, for instance,
postcolonialism or postmodernism, but there is an increasing call for the study of place in the
same way as class, race and gender. The interdisciplinary character of ecocriticism makes
precise definition difficult, and, as Cook (1994:2) comments, ecocriticism can be seen as
inclusive rather than exclusive, without the need to draw boundaries.
An ecological perspective would mean that the whole can be perceived in terms of the
connectivity of the parts. Elgin (1983:8) describes it as follows:
It means trying to see a whole which is enormous and complex – and a cosmic view
so threatening of man’s image of himself – that we are tempted to retreat to our
comfortable broom closets of specialized knowledge, to fragments of information reassuring
precisely because they have simplified our world to a point at which we can
understand it.
The diversity of the ecocritical field of investigation includes the following questions, among
others: the meaning of the concept nature; the concept wilderness (as chaos) and how
perceptions of it has changed through time; commentary on land/earth and the way in which
we live on it; criticism on who we are, how we have been living and how a new way of living
can be constructed; personal connection and a sense of responsibility on the topic; a new
awareness of, and interest in, how changing landscapes are being explored and represented by
authors; the difference between landscape and environment; investigations on landscape as
emotional space, as memory, melodrama and sentiment; how the moral geography of space
and place looks; how environmental literature and politics are related; and the way in which
ecopoetry and ecocriticism lead to different strategies of action other than environmental
policy. Ecocriticism also presents a broadening perspective on the way in which nature and
wilderness are being looked at as the new Other.
The exploration of the nature and range of the ecocritical movement is, in the words of Buell
(2005:1), “an increasingly heterogeneous movement” and a road “bestrewn by obstacles both
external and self-imposed”. Thus, one of the exciting developments in the field of
ecologically engaged writing is the investigation of the concept of poetics. Skinner (2001:7),
501

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in his journal ecopoetics, suggests that ecopoetics is a writing practice of making habitable, of
language entrenched in the materiality and relations that subsume our shared environment:
“Eco” here signals – no more, no less – the house we share with several million other
species, our planet Earth. “Poetics” is used as poesis or making, not necessarily to
emphasize the critical over the creative act (nor vice versa). Thus: ecopoetics, a house
making. (Skinner 2001:5)
In his liminal text Ecopoetry: A critical introduction J. Scott Bryson defines ecopoetry as
follows:
Ecopoetry is a subset of nature poetry, that, while adhering to certain conventions of
romanticism, also advances beyond that tradition and takes on distinctly
contemporary problems and issues, thus resulting in a version of nature poetry
generally marked by three primary characteristics. (Bryson 2002:5)
He identifies these three characteristics as (1) the recognition of the interdependent nature of
the world, (2) the humility in the relationship with both the human and non-human world and
(3) an intense scepticism against hyper-reality and excessive technology (2002:5–6).
Bryson’s definition is later expanded to include the terminology poiesis. This word comes
from the Greek word ποιέω, which means “to make”, and forms the root of the modern word
poetry, which initially was used as a verb, an action which transforms and propels the world.
The definition of ecopoetics within the broader framework of ecocriticism has received no
attention in the field of Afrikaans literary theory so far. In the first part of the article questions
about the nature of ecopoetry are asked against the backdrop of ecocritical theory and a
comprehensive definition is formulated. A number of structural and conceptual markers or
attributes are identified which are typical of ecopoetry. The varied creative practices and
ideological threads suggest a multifaceted and hybrid nature, alluding to the creative-critical
boundaries between poetry and ecology and the interdisciplinary nature of ecopoetics. Such
practices and concepts include the following: emplaced writing; whole page-space writing;
the concept of the poem as landscape and landscape as poem; open-form writing; dynamic
spacing; recycling of texts; dynamic partnership writing practices; complex sound patterns
and sound play.
Attention is given to aspects of the sublime and the revised (postcolonial) sublime and how
the fracturing of the poem creates inner tension, disrupts the inner coherence of the poem and
creates new coherence whereby the co-existence of beauty and non-beauty is established. An
ecopoem, according to Arigo (n.d.:3), is a poem under tension: “a tension located at the
intersection of human interference and destruction and the beauty of nature”. Boundaries
between beauty and non-beauty and between nature and culture are revoked.
The encompassing definition which I propose is: Ecopoetry is poetry that does not deal
exclusively with nature and ecological questions, but searches for a way to appreciate,
understand and express through language the co-existence of man and nature. Ecopoetry is
more than poetry. It is movement which springs from the tension at the point where man and
nature intersect and tries to create systematic coherence of the whole, which often happens
through the destabilising and fracturing of the poem and creating a new concept of beauty
and of home and of place, a place that we share with other species on this planet.
502

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In the second, short part of the article, selected poems by Martjie Bosman from the volume
Toevallige tekens (2010) are discussed by asking: What does an ecopoem look like? Common
themes and characteristics present in ecopoetry are identified. Attention is given to four areas
of coherence and interconnectivity, as manifested in ecopoetry: the ecology of the visual,
with special reference to the front page and title; the ecology of beauty; the ecology of place
and the ecology of poem structure and processes.
In conclusion: Morton (2010:11) states that “[a]ll poems are environmental, because they
include the spaces in which they are written and read – blank spaces around and between
words, silence within the sound.” Ecocriticism, and in particular, ecopoetry, allows the reader
a fresh perspective on poetry, challenging the established perceptions of place and
environment and nature. It allows for the interconnectivity and relationship to be studied. It
challenges the space and place of the poem itself, and of what is left as open, white space.
Man becomes the listener, on the edge, to the voice of the natural world:
You own nothing
We never belonged to you.
You never found us.
It was the other way round. (Atwood 1995:109)
Key words: ecocriticism; ecopoetics; ecopoetry; ecological connectivity; revised sublime;
postmodern sublime; new Other; fractions; fracturing
1. Inleiding
Thus man, this world's vice-emperor, in whom
All faculties, all graces are at home;
And if in other creatures they appear,
They're but man's ministers, and legates there,
To work on their rebellions, and reduce
Them to civility and to man's use. (Donne 1971:275)
Reeds in 1611 beskryf die metafisiese digter John Donne die verhouding tussen die mens en
die natuur in sy gedig "An anatomy of the world”, woorde wat weerklank vind in
hedendaagse debatte oor die mens en sy misbruik van die niemenslike wêreld wat hom
omring. Donne voer aan dat ander kreature – ‘n frase waarin ons “die ganse niemenslike
wêreld” kan inlees – aan die genade van die instrumentele gebruik van die mens onderworpe
is. Later in dieselfde gedig beskryf hy hoe die wêreld aan stukke is, hoe alle samehang tot
niet is, ’n gedagte wat tans wyd resoneer in gesprekke rondom die ekologie.
Lawrence Buell, een van die pioniers van die ekokritiese beweging, wys daarop dat die
mense se vroegste verhale dié is oor die aarde se skepping en God en mense se
transformerende ingryping daarop, wat ’n aanduiding is van die feit dat
omgewingsbewustheid en -kritiek as ontluikende dissipline antieke wortels het (Buell 2005:1-
2).
503

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die term ekologie kan teruggevoer word na die Duitse dierkundige Ernst Haeckel, wat die
woord Ökologie vir die eerste keer in 1873, ongeveer ’n eeu voor die geboorte van die nuwe
dissipline, ekokritiek, gebruik het (Arigo s.j., Voorwoord). Die oorsprong van die woord kan
teruggevoer word na die Griekse woord oikos, wat na “huis” of “blyplek”verwys, terwyl die
tweede deel van die woord kom van logos, wat “woord” beteken. Ekologie beteken dus
letterlik woorde oor tuistes, maar ook woordtuiste, soos deur Meintjes (1995:78) uitgewys.
Die sistemiese aard van taal en van letterkunde sluit aan by die beginsels van ekologie: die
samehang van dinge, vanaf die nietigste onderdeeltjie of mikro-organisme tot by die grootste
sisteem en die samehang en verhouding tussen die dele. Meintjes (1995:78) skryf:
Soos die omgewing is die literêre teks ook ’n sisteem waarvan die onderdele ’n
organiese geheel vorm en waarvan die totaliteit meer as die blote somtotaal van die
onderdele is. […] ’n Logiese verdere toepassing van hierdie model sou wees om ’n
oeuvre, ’n genre en selfs ’n hele literatuur as ’n groter ekologiese sisteem te sien.
In aansluiting hierby verwys Fanie Olivier met betrekking tot die ekologie van die gedig
daarop dat die “siening van die eenheid van die totaliteit, die samehang van die afsonderlike
binne die geheel” ’n “voorveronderstelling binne die poësie” is. Hy voer verder aan: “Vir die
ernstige versleser is die klank-eenheid byvoorbeeld ’n mikro-organisme, die gedig ’n
ekosisteem en die bundel of die oeuvre dan die biosfeer” (Olivier 1995:134).
’n Ekologiese perspektief sou beteken om die geheel te kan waarneem in terme van die
samehang van die dele. Elgin (1983:8) verwoord dit soos volg:
It means trying to see a whole which is enormous and complex – and a cosmic view
so threatening of man’s image of himself – that we are tempted to retreat to our
comfortable broom closets of specialized knowledge, to fragments of information reassuring
precisely because they have simplified our world to a point at which we can
understand it.
Dit is interessant dat dit Jacques Derrida (wat die teks gedestabiliseer het) was wat die
belangrikheid van Charles Darwin raaksien – die verskuiwing of destabilisering van die mens
vanuit die ontologiese sentrum en die samehang van alle dinge, soos Morton (2010:3) daarop
wys.
Die ekokritiese terrein van ondersoek is uiteenlopend en sluit onder andere die volgende
vraagstukke in: die betekenis van die begrip natuur;die wyse waarop plek op dieselfde wyse
as klas, geslag en ras bestudeer behoort te word; die begrip wildernis (as chaos) en hoe
persepsies daarvan met verloop van tyd verander het; kommentaar op die grond/aarde waarop
ons leef en die wyse waarop ons daarop leef; kritiek op hoe en wie ons is, hoe ons geleef het
en hoe ons ’n nuwe wyse van leef kan konstrueer; persoonlike konneksie en die sin van
verantwoordelikheid teenoor die onderwerp; ’n belangstelling in hoe en in watter mate
veranderde landskappe verken en gerepresenteer word deur skrywers; die onderskeid tussen
landskap en omgewing; ondersoeke na landskap as emosionele ruimte, as geheue, melodrama
en sentiment; hoe die morele geografie van ruimte daar uitsien; hoe omgewingsliteratuur en
504

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
politiek aan mekaar verwant is; en die wyse waarop ekopoësie en ekokritiek ander strategieë
van aksie uitlok as waartoe omgewingsbeleid in staat is. Voorts bied ekokritiek ook
verruimende perspektief op die wyse waarop daar na natuur en wildernis gekyk word as die
nuwe Ander.
In hierdie artikel fokus die ondersoek op twee gebiede en daarom word dit in twee dele
aangebied. Die eerste deel, die hooffokus van die artikel, bied ’n teoretiese agtergrond van
die terme ekokritiek en ekopoësie en dien veral as ’n poging om ’n omvattende definisie van
ekopoësie daar te stel.
In die tweede deel word daar kortliks na enkele gedigte van Martjie Bosman, uit haar bundel
Toevallige tekens (2010), gekyk. Daar word gepoog om die vraag te beantwoord: Hoe lyk ’n
ekogedig? Dit word gedoen aan die hand van ’n aantal gemeenskaplike temas wat in
ekopoësie voorkom en deur te wys hoe hierdie temas of kenmerke konseptueel en visueel
binne ’n gedig manifesteer. Die gedigte waarna verwys sal word, is “Op die spoor”,
“Mosambiekse vlugteling I”, “Mosambiekse vlugteling II, “Mutilados”, “Eendagskoon”,
“Die Skreeu”, “Huis”, “Handsak” en “Venster”.
Bosman se poësie vorm deel van ’n steeds groeiende korpus stemme in die Afrikaanse poësie
wat hulle bemoei met die mens se verhouding tot die natuur en die omgewing. Cochrane
(2011:11) skryf byvoorbeeld in ’n resensie in Die Burger die volgende oor die bundel:
“Toevallige tekens sluit met sy sterk fokus op die natuur as ’n estetiese gegewe aan by die
ouer Afrikaanse poësietradisie en die groenpoësie van onder andere Johann Lodewyk
Marais.” Hoewel vroeëre “groen” skrywers en digters tot so ver terug as Eugène N. Marais,
C.J. Langenhoven en Boerneef verdien om ekokrities herlees te word, is dit die nuwe stemme
in die poësie wat tans aandag trek. Bosman bevind haar in die geselskap van onder andere
George Weideman, Wilma Stockenström, Johann Lodewyk Marais, T.T. Cloete, Ina
Rousseau en, meer onlangs, Carina Stander in haar poëtiese betrokkenheid by die omgewing.
Reeds met haar debuutbundel, Landelik, waarvoor sy met die Ingrid Jonker-prys bekroon is,
het Bosman temas rondom die verhouding tot en misbruik van die natuurlike omgewing
aangespreek. Olivier (2003:166) wys daarop dat die temas van reis en landskap en die
onvermoë om die aarde vas te vat, sentraal in die bundel Landelik staan. Ook Hambidge
(2003:16) sê in dié verband: “Die digter kyk na die ekologie en die mens se verbintenis met
die heelal”, terwyl Odendaal (2003:6) skryf dat Martjie se “ekologiese sensitiwiteit” alreeds
uit hierdie eerste bundel spreek. John (2003:13) wys op die “konsekwente vooropstelling van
die natuurlike” en die verhouding tussen mens/gemeenskap en natuur. Dit is hierdie
natuurtemas waarop daar in Toevallige tekens voortgebou word, waarop die soeklig val.
2. Ekokritiek
In 2005 skryf Lawrence Buell oor sy eie boek:
505

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Until the end of the twentieth century, such a book as this could not have been
written. The environmental turn in literary and cultural studies emerged as a selfconscious
movement little more than a dozen years ago. Since then it has burgeoned.
(Buell 2005:1)
En met betrekking tot die plek wat ekokritiek inneem, sê hy:
Ecocriticism, the commonest omnibus term for an increasingly heterogeneous
movement, has not yet achieved the standing accorded (say) to gender or postcolonial
or critical race studies. Eventually I believe it will; but it is still finding its path, a path
bestrewn by obstacles both external and self-imposed. (Buell 2005:1)
Ekokritiek sluit ’n verskeidenheid teorieë en uitgangspunte in. Soos wat Cook (1994:2)
opmerk, wil die term ekokritiek eerder inklusief as eksklusief wees sonder die nodigheid om
grense te trek. Die interdissiplinêre aard van ekokritiek word ten sterkste deur deelnemers aan
hierdie kritiese beweging benadruk.
Ekokritiek kan breedweg gesien word as die studie van kultuurprodukte soos kunswerke,
skryfwerk en wetenskaplike teorieë wat hulle bemoei met die menslike verhouding met die
natuurlike wêreld. Cheryll Glotfelty en Harold Fromm, pioniers van die ekokritiese
literatuurteorie, definieer ekokritiek in die seminale publikasie The ecocriticism reader
(1996:xviii) as “the study of the relationship between literature and the physical
environment”, terwyl die term in The Routledge dictionary of literary terms (Childs en Roger
2009:65) weergegee word as “[t]he study of literary texts with reference to the interaction
between human activity and the vast range of ‘natural’ or non-human phenomena which
bears upon human experience – encompassing (amongst many things) issues concerning
fauna, flora, landscape, environment and weather”. Nog ’n baanbreker op die gebied is Buell
met sy tekste The environmental imagination (1995) en The future of environmental criticism
(2005). Die term ekokritiek is egter alreeds so vroeg as 1978 deur William Rueckert in sy
artikel “Literature and ecology: An experiment in ecocriticism” (1978:71) gebruik, waarin hy
ondersoek instel na die toepassing van ekologiese konsepte op die studie van literatuur.
As wêreldwye reaksie op die toenemende vernietiging van die verhouding tussen die mens en
die natuur bied ekokritiek ’n interdissiplinêre kyk op die wyse waarop kultuurprodukte soos
poësie hierdie verhouding ontgin en verwoord en dien dit as ’n reaksie op die behoeftes,
probleme en krisisse wat die mensdom in die gesig staar. Cook (1994:1) stel dit só: “I am
interested in place, how we place ourselves in the world and the biological, social, and
political ways in which we define where we are.”
In haar artikel “What is ecocriticism?” beskryf Glotfelty (1994, par. 4) die verskil tussen
ekokritiek en ander vorme van literêre kritiek soos volg:
Literary theory, in general, examines the relations between writers, texts, and the
world. In most literary theory ”the world” is synonymous with society – the social
sphere. Ecocriticism expands the notion of ”the world” to include the entire
ecosphere.
506

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Meintjes (1995:79–80) tref in sy artikel “Die ekologie as (vernuwende) leesstrategie” ’n
onderskeid tussen drie hoofstrome binne die ekologie as literatuurteorie: eerstens diep
ekologie (wat die antroposentriese wêreldbeskouing ondermyn en dit in wese teen
oorheersing het), tweedens ekofeminisme (wat die patriargale verhouding van die mens met
die natuur kritiseer), en derdens sosiale ekologie (wat dominansie van die natuur as direkte
gevolg van die oorheersing van die mens sien). Daar word ook gewys op die ooreenkomste
tussen diep ekologie en die poststrukturalisme.
Ekokritiek is natuurlik inherent polities van aard. Scheese (1994:1) pas die uitspraak van
Fetterley (1978:viii) oor feminisme in The resisting reader op ekokritiek toe: “At its best,
feminism is a political act whose aim is not simply to interpret the world but to change it by
changing the consciousness of those who read and their relation to what they read.” Dit gaan
uiteindelik oor die sensitisering van, en kennisoordrag aan, die lesende mens oor die plekke
waarin hy leef en sy verhouding met daardie plekke. Ten grondslag van die politiese aard van
literatuur staan die beginsel van mag (Fetterley 1978:xiii). Savory (2011:80) sluit hierby aan
deur te sê: “Ecocriticism reads texts through a politically engaged lens for their representation
of ecology, past, present and looking forward to the future.” Ook Bert Olivier wys daarop dat
ekokritiek ’n politiese boodskap kommunikeer wat daarop gemik is om handelinge aan te
spoor wat die uitbuiting en agteruitgang as gevolg van ’n ekonomiese en politieke sisteem
van mag teenstaan (Olivier 2010:1). Veranderding in handelinge spruit voort uit ’n
veranderde sosiale gewete en bewussyn, wat op hul beurt weer deur veranderde ideologieë
geaktiveer word.
Easthope maak in 1983 in Poetry as discourse melding van die wyse waarop die ideologiese
persepsies van ’n sosiale gewete of bewussyn in die literatuur aangebied word: “Linguistic
determination simultaneously involves ideological determination” (1983:19). ’n Bepaalde
ideologie is op ’n gegewe tydstip in die geskiedenis aktief en dominant as gevolg van die
sosiale ordeninge, historiese perspektiewe en magstrukture van daardie tyd. Elke heersende
ideologie bepaal sy eie stel waardes wat mettertyd gevestig raak. ’n Ideologie bevestig die
mens in ’n bepaalde rol wat weerspieël word in die verhouding tussen die mens en sy
omgewing (Smith 1993:93–4). Meer as een ideologie kan werksaam wees op ’n gegewe tyd
en ideologieë kan die volgende insluit: die politieke en burgerlike ideologie, die morele
ideologie, die manlike ideologie, die vroulike ideologie, die materialistiese en
verbruikersgerigte ideologie en ideologieë van mag en oorheersing. Die geskiedenis is egter
nie altyd so eenvoudig, onveranderbaar en eenstemmig as wat ons algemeen aanvaar nie;
grense vervaag, word bevraagteken en opgehef; en hierdie veranderlike en interafhanklike
aard beïnvloed ideologiese verskuiwinge en posisionering, ook dan ten opsigte van die
perspektief op en verhouding tot die natuur en die niemenslike omgewing.
’n Interessante aspek van ekokritiek wat deur Timothy Morton ondersoek word, is die
verwantskap tussen ekologie en dekonstruksie en die bydraes wat Jacques Derrida, Julia
Kristeva en selfs Ferdinand de Saussure se beskouings oor teks en konteks maak tot die
interpretasie van ekologie. Morton (2010:2) beskryf De Saussure (1965:35) se uitspraak oor
die linguistiese teken – “[t]he value of just any term is accordingly determined by its
507

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
environment” – as ’n omgewingsdefinisie en wys hoe die teks die onderskeidings en grense
tussen ’n binne en ’n buite ophef, dieselfde wyse as waarop ekologie dit ophef. ’n Mens dink
onmiddellik aan Derrida (1997:158) se bekende “there is no outside-text”, waardeur die
gesprek rondom deurbreking, oorskryding en opskorting van grense voortgesit word. “Signs
are interdependent,” sê Morton (2010:2) en “[t]he existence of a sign implies coexistence
with other signs” waardeur semiotiese interafhanklikheid, soos ekologiese interafhanklikheid,
bevestig word. Teks en omgewing sluit alle verskynsels en hul onderskeie velde en
tussenvelde in. “Looking at life forms is never looking at the here and now, and never
looking in one place; they are palimpsests of displacements and rewritings and iterations”
(Morton 2010:5). En verder: as ons na lewensvorme kyk, ontdek ons tekstualiteit en
verhoudings.
Morton (2010:4) voer sy argument verder deur aan te voer: “For truly empiricism is the study
of relationships between things, and of things as sets of relationships, rather than solid
seeming objects separated by empty seeming space.” Fraksies bied dan, volgens hom, ’n
ander manier om oor materie te dink: “Material organization turns out to be sets of formal
relationships, not palpable stuff” (Morton 2010:5).
Die oorspronklike fraksie, die Cantor-fraksie, word teweeggebring deur die aanhoudende
verwydering van die middelste derde van ’n lyn, tot in die oneindigheid, en uitgedruk as ’n
algoritme. “What remains is Cantor dust, a set of infinity points and infinity no-points – two
infinities” (Morton 2010:4). En fraksies produseer struktuur. Die verband hiervan met die
ekologie word só deur Morton (2010:4) uitgedruk:
Kristeva, a mathematician, should be interested in how forms we used to see as
“natural”, inhabiting a realm “outside” culture, a realm that is chaotic or unstructured,
are in fact highly ordered when considered as iterations of fractal algorithms. […]
Thus blood vessels, leaves, branches, forests and cancer cells have a fractal
dimensionality.
’n Algoritme is dus niks anders nie as ’n “teks” waarin die funksies van materie en van
lewensvorme ingebed is. Vandaar Morton se konsep van ekologie as teks en teks as ekologie.
Uit die voorgaande is dit veral duidelik watter belangrike rol samehang en verhoudings binne
die ekokritiek speel.
3. Ekopoësie
As uitvloeisel van ekokritiek ontstaan die terrein wat as ekopoësie bekendstaan. Die terme
ecopoetry en ecopoetics word oorspronklik in ’n aantal kritiese tekste voorgestel, waaronder
Ecopoetry: A critical introduction deur J. Scott Bryson. Hy definieer ekopoësie só:
Ecopoetry is a subset of nature poetry, that, while adhering to certain conventions of
romanticism, also advances beyond that tradition and takes on distinctly
508

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
contemporary problems and issues, thus resulting in a version of nature poetry
generally marked by three primary characteristics. (Bryson 2002:5)
Bryson (2002:5–6) identifiseer dan die drie kenmerke as (1) die erkenning van die
interafhanklike aard van die wêreld, (2) die nederigheid in die verhouding met beide die
menslike en die niemenslike wêreld en (3) ’n intense skeptisisme met betrekking tot
hiperwerklikheid en oordrewe tegnologie.
Bryson se definisie word later uitgebrei om die term poiesis in te sluit. Laasgenoemde term,
afkomstig van die Griekse woord ποιέω, wat beteken “om te maak”, vorm die wortel van die
moderne woord poësie, wat aanvanklik ’n werkwoord was, ’n aksie wat die wêreld
transformeer en laat voortgaan.
Ekopoësie word soos volg deur Jonathan Skinner, stigter van die tydskrif ecopoetics,
gedefinieer:
“Eco” here signals – no more, no less – the house we share with several million other
species, our planet Earth. “Poetics” is used as poesis or making, not necessarily to
emphasize the critical over the creative act (nor vice versa). Thus: ecopoetics, a house
making. (Skinner 2001:5)
In sy artikel “The language habitat: An ecopoetry manifesto” beskryf Engelhardt (s.j., par. 2)
dit só: “Ecopoetry is connection. It’s a way to engage the world by and through language.”
Skinner se tydskrif, ecopoetics, wat sy ontstaan in 2001 gehad het, baan die weg vir
eksperimentele poësie, maar dit is veral Christopher Arigo wat Skinner se interpretasie van
ekopoësie verder ontwikkel. Arigo (s.j.:1) wys daarop dat Skinner in die voorwoord tot elke
uitgawe van ecopoetics aandui dat die tydskrif gewy word aan “exploring creative-critical
edges between writing (with an emphasis on poetry) and ecology (the theory and praxis of
deliberate earthlings)”. Met hierdie stelling as vertrekpunt pas Arigo (s.j.:2) die term ekotoon
(ecotone) op die letterkunde toe deurdat hy sê dat ekopoësie ’n ekotoon tussen dissiplines is –
tussen ekologie, poësie en etnopoëtika.
Ekotoon is ’n biologiese term wat gebruik word om die area tussen twee aangrensende
ekosisteme/biome te beskryf, ’n area wat dikwels ’n grenseffek (“edge effect”) tot gevolg het,
wat die werklike grens tussen twee habitats aandui. Die tweede deel van die woord is afgelei
van die Griekse woord tonos, wat “spanning” beteken en wil ’n aanduiding wees van die
spanning tussen twee ekologiese sisteme. Daar word dus van die veronderstelling uitgegaan
dat ekopoësie dikwels interdissiplinêr en op die grens van talle dissiplines optree en in
spanning is met die talle dissiplines wat dit omring. Arigo (s.j.:2) sluit sy betoog vir die
terminologie af deur te sê: “A good ecopoem then is a house made founded on the tension
between the cutting edge of innovation and ecological thinking.”
Volgens Harriet Tarlo is Arigo se bondige verwysing na etnopoëtika belangrik vir ekopoësie
in die sin dat dit die aandag vestig op vierdewêreld-gebiede en gebiede wat ekologies en
andersins bedreig word deurdat die leser blootgestel word aan ’n wyer kulturele spektrum van
poësie vanuit hierdie gebiede (Tarlo s.j.:9). Etnopoëtika is ’n term wat sowat 50 jaar gelede
509

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
deur Jerome Rothenberg geskep is en die aandag op die belangrikheid daarvan vestig om dié
kulture en letterkundes wat deur massa-uitwissing bedreig word, te beskerm (Rothenberg
1994).
Een van die belangrikste terreinafbakenings vir die ekopoësie is die stelling van Arigo (s.j.:2),
wat onomwonde verklaar dat “ekopoësie” nie noodwendig “natuurpoësie” beteken nie. Hy sê
dat tradisionele natuurpoësie, waarin die mens-onderwerp mediteer oor die landskap/diervoorwerp
as toegang tot dieper betekenis in die mens-onderwerp se lewe, problematies en
simplisties is, veral gesien in die lig van die postmoderne wêreld waarin ons leef. Hy voer
aan: “[M]uch of the ecopoetry being written seems to take place more in the realm of the
innovative, as opposed to more mainstream poetries. Perhaps this is because innovative
poetries are loci of resistance to mainstream poetic practices (and values) which presumably
reflect larger social paradigms” (Arigo s.j.:2).
Die volgende vraag ontstaan dan: As ekopoësie nie natuurpoësie is nie, wat is dit dan?
Arigo (s.j.:2) voer aan dat ekopoësie nie gesien moet word as ’n terugkeer na die natuur nie,
maar eerder as “a reminder that we never left, that the bulldozers and the birds are part of the
ecology”. ’n Simplistiese reduksie tot slegs die natuurgegewe ontken die komplekse aard van
die wêreld waarin ons leef. Die oënskynlike digotomie van natuurlik/natuur teenoor
tegnologies/stad wat veronderstel dat die twee nie verwant is nie, dat die een nie rekening hou
met die impak van die ander nie, en dat elk onafhanklik funksioneer, is in wese foutief en
word as sodanig uitgewys. Só ’n veronderstelling sou impliseer dat die ekopoësie hom besig
hou met ’n nostalgiese en idealistiese verhouding met die wêreld waarin die stad, tegnologie
en kultuur duidelik die teenpool is. Ook Tarlo (s.j.:8, 9) wys op wat sy noem “the artificial
construction of the rural/urban divide”. En verder: “This is not a poetry which attempts to
separate rural and urban, poetical and political.”
Teen hierdie agtergrond is dit duidelik waarom terme soos pastorale poësie en landskap- of
natuurpoësie nie ’n geskikte benoeming of definisie sou bied nie: dit is omdat dit die
verdeling stedelik teenoor platteland, gekultiveerd teenoor wild en ongerep, en tegnologies
teenoor natuurlik bestendig.
Die ekogedig is self-bewus van die feit dat die gedig ’n konstruksie is en van die rol wat dit
binne die konteks van die groter ekosisteem van die literatuur speel. Globale kwessies sluit
sosiopolitieke kwessies in en Arigo dring byvoorbeeld daarop aan dat die sosiopolitieke
element deel vorm van sy begrip van ekopoësie en van wat hy noem die “revised sublime” of
die “revised postmodern sublime”. Hy definieer die hersiene (postmoderne) sublieme soos
volg:
Thus, the sublime as it can now be experienced is often an awesome spectacle, not of
the tranquility and overwhelming beauty of a natural scene solely, but the tension
between the tranquility and beauty as juxtaposed with human intervention in the
landscape, often in its most destructive forms – and there is a correlation: the more
devastating the destruction and the more beautiful a landscape is, the deeper the
feeling of the Revised Sublime. (Arigo s.j.:2, 3)
510

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die postmoderne (hersiene) sublieme kan gesien word teen die agtergrond van die romantiese
sublieme (Arigo s.j.:2; Redfield 1996:852), ’n estetiese kategorie wat binne die 18de-eeuse
literatuur gefunksioneer het waardeur die paradoksale ervarings van pyn wat met genot
gepaard gaan, beskryf is. Ná die Tweede Wêreldoorlog vind grootskaalse verandering plaas
en estetiese genot word verkry deur die oorweldigende aanbod van tegnologie- en
kommunikasienetwerke. Die klemverskuiwing na die postmoderne sublieme lui ’n nuwe era
in en laat die ekodigter met die digotomie van stad/tegnologies teenoor natuur/natuurlik. Die
sublieme word herposisioneer binne ’n konteks van interafhanklike ekologiese denke en die
aktivis Rebecca Solnit (1994) stel ’n interpretasie van die postmoderne sublieme voor waarin
sy aandui dat die landskap nou die slagoffer van geskiedenis geword het. Sy stel voor dat
geskiedenis nie net gesien moet word as menslike aksies en gevolge nie, maar dat dit
ekologiese skade moet insluit. Solnit (1994:47) sê: “Our morality is complicated by the fact
that the sky above even the most demonic folly is often exquisitely colored, and its clouds as
breathtakingly pure.”
Met die tot stand bring van die postmoderne sublieme as integrale deel van die wese van
ekopoësie plaas Arigo homself op die voorpunt van die ekopoëtiese beweging en maak hy ’n
noemenswaardige bydrae tot die kritiek. ’n Ekogedig is dus, volgens Arigo (s.j.:3), ’n gedig
wat onder spanning is: “a tension located at the intersection of human interference and
destruction and the beauty of nature”. Menslike ingryping kan velerlei vorme aanneem: dit
kan uiting vind in politieke, sosiale en humanitêre vergrype, magsmisbruik en wanbestuur,
vergrype van kolonialisme en rassisme, klas- en rasgedrewe dominansie, die misbruik van
hulpbronne, armoede en verval as produkte van menslike ingryping en kommersiële
gedrewenheid – breedweg gesien, die oorheersing van een sisteem oor ’n ander. Spanning
ontstaan waar twee of meer sisteme in botsing met mekaar kom en die natuurlike sisteem
onder druk geplaas word – en hierdie spanning in spesifiek die digkuns verwoord word. Die
innerlike spanning waaraan die gedig onderworpe is, is een van die sentrale kenmerke van
ekopoësie. Die inherente spanning bring destabilisering en fraktering (kyk my bespreking van
dié term in die volgende paragraaf) van die gedig mee waardeur die samehang onder druk
geplaas word en ’n nuwe samehang tot stand kom. Die nuwe samehang wys op die
saambestaan van skoonheid en nieskoonheid en dus van ’n hersiene sublieme. Dit wys
uiteindelik daarop hoe grense tussen skoonheid en nieskoonheid, tussen die tradisionele
natuur en kultuur, gefrakteer en opgehef word.
Ek stel die term fraktering in hierdie artikel voor as uitbreiding op en ontwikkeling van die
begrip destabilisering en hierdie term is gekies omdat dit eerstens dui op die breuk wat in die
geheel voorkom, die versplintering en verbrokkeling van samehang. Dit dui ook op ’n proses
van oopkraak en versteuring van die kalm oppervlak. Die HAT (Odendal en Gouws
2005:246) omskryf fraksie as “deel van ’n geheel; breuk, klein gedeelte”. Die term word ook
gebruik in aansluiting by die studie van die verhouding tussen voorwerpe/elemente en die
elemente as sisteme van verhoudings, eerder as voorwerpe wat deur grense beperk word, soos
reeds hier bo beskryf en veral deur Morton ondersoek is. Destabilisering word (na aanleiding
van Oxford Advanced Learner’s Dictionary, bl. 397) gesien as: 1) om die gladde verloop van
511

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sake te ontwrig en 2) om die mag te ondermyn, deur praktyke wat toegepas word wanneer die
inherente spanninge in die teks blootgelê word.
Teen die agtergrond van voorgaande formuleer ek ’n omvattende definisie van ekopoësie
soos volg: Ekopoësie is poësie wat nie uitsluitlik oor die natuur en ekologiese vraagstukke
handel nie, maar op soek is na ’n wyse om deur middel van taal die samehang van die
mensdom en die natuur te waardeer en te verstaan en as aksie uit te druk. Ekopoësie is meer
as poësie: dit is beweging wat spruit uit die spanning waar die verhouding tussen mens en
natuur ’n kruispunt bereik en poog om die sistematiese samehang en ordening van die geheel
uit te druk, dikwels juis deur die destabilisering van die gedig. Destabilisering het tot gevolg
dat die leser bewus gemaak word van die inherente spanning in die teks en krities na die
mens-natuur-verhouding kyk en tot aksie oorgehaal word, wat veranderde sosiale gewete en
bewussyn en uiteindelik ideologieë tot gevolg het – vandaar die politiese aard van ekopoësie.
Deur die daarstelling van ’n nuwe geheel of ’n nuwe konsep van skoonheid word ’n nuwe
“huis” of “plek” verwoord en tot stand gebring, ’n plek wat ons met al die ander spesies op
hierdie planeet deel.
4. ’n Verkenning van ekologiese samehang in enkele gedigte van Martjie Bosman
Daar word vervolgens aandag geskenk aan vier areas van samehang of ekologie in gedigte en
die wyse waarop hierdie samehang in die ekogedig gedestabiliseer of gefrakteer word. Met
die keuse van die vier areas word daar nie bedoel dat dit die enigste vier is nie, maar wel dat
hierdie vier vir die doel van hierdie bespreking ondersoek word.
Om hierdie eienskappe te toets aan die hand van die geselekteerde tekste is dit nodig om by
die titel en buiteblad van die bundel te begin.
4.1 Die ekologie van die visuele: buiteblad en titel
Die ekologie van die visuele – die visuele eenheid en samehang van die buiteblad en titel en
die inherente sistemiese aard van hierdie samehang – word omvergewerp wanneer Bosman
die leser op die buiteplat konfronteer met ’n gefrakteerde fotobeeld van ’n eendagskoon boop
vergeelde bladmusiek. Die dowwe bladmusiek skep die indruk van verwering en
veroudering en is ’n verwysing na kulturele en menslike ontwikkeling, intellek en die
nienatuurlike wêreld. Die blom en die bladmusiek kan deur hierdie siening gekonsentreer
word tot die simboliese natuur-kultuur-teenstelling. Die aanvanklike digotomie wat tot stand
gebring word, is:
bladmusiek teenoor blom
kultuur teenoor natuur
mens teenoor natuur.
512

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die verweefdheid van natuur met die skoonheidsteorie bring egter ’n verdere inherente
spanning te weeg wanneer musiek insgelyks as simbool van die klassieke skoonheidsteorie na
vore tree.
In die klassieke estetika is die sublieme (afgelei van die Latynse woord sublīmis) ’n
aanduiding van kwaliteite van grootsheid, hetsy fisies, moreel, intellektueel, metafisies,
esteties, spiritueel of artistiek. Hierdie grootsheid verwys dikwels na die natuur en die
onmeetlikheid daarvan. Immanuel Kant wys alreeds in 1764 in sy Observations on the feeling
of the beautiful and sublime op die onderskeid tussen skoonheid en die sublieme en merk op
dat die sublieme meer as een vorm kan aanneem, waaronder ook die angswekkende sublieme
wat met afgryse en melankolie gepaard gaan (Kant 1960:46). Hiermee word die eerste
aanduiding van die inherent teenstellende aard van die sublieme reeds gevestig.
Die gefrakteerde blom dien as ’n voorlopige teken van skoonheid en die groot
skoonheidsbegrip en staan in vir al die variante van die blom wat aangetref word, soos
“eendagskoon” (27) en “dagbreekroos” (48), maar ook van ander blomme, voëls en
natuurgegewens in die bundel. Die blom wat uitmekaar gehaal/geskeur is, is ’n sterk
aanduiding van die verganklike en vervlietende aard van die natuur en van skoonheid, terwyl
die blomnaam, eendagskoon, die verdere konnotasie ontsluit van skoonheid wat slegs vir ’n
baie kort tydjie – een dag lank – bestaan en dan tot niet gaan.
Die palimpsestiese indruk wat deur die buiteblad gemaak word, sluit aan by die idee van ’n
herskrywing van die skoonheidsbegrip – ’n herskrywing wat nie uitwissing en vervanging
meebring nie, maar die saambestaan van natuur en kultuur – die opheffing van grense tussen
buite en binne natuur en kultuur wees en die opheffing van grense tussen buite en binne die
teks wees, in die Derrida-tradisie. Deur die fraktering van die blom alreeds op die buiteblad
aan te bied, skep die digter spanning tussen die romantiese persepsie van skoonheid as
samehangend en geïntegreerd en word die leser uitgedaag om sy eie persepsies van
skoonheid te heroorweeg. Die bladmusiek verteenwoordig die sublieme, klassieke
skoonheidsbegrip, maar deurdat dit vergeel en plek-plek onleesbaar is, word die vervlietende
en verganklike aard daarvan geprojekteer.
Die titel van die bundel verwys na die musiekterminologie van toevallige tekens, soos
mineur- en majeurtekens, molle en kruise wat ’n verandering in die dominante toonsoort van
’n musiekstuk aandui. Dit word direk voor ’n noot of note geskryf en verander dan net
daardie spesifieke noot of note se toonaard. Die implikasie is dat die toevallige, vervlietende
tekens wat na skoonheid verwys, die toonaard van die belewing kan verander en die
neerdrukkende ligter kan maak (Smith 2011, par. 2). Die “tekens” waarna in die titel verwys
word, sluit in beide tekens van die natuur (die blom) en tekens van kultuur (die bladmusiek) –
albei tekens van skoonheid. In laasgenoemde geval is dit nie net die visuele veroudering van
die bladmusiek wat ter sprake is nie, maar ook die vlugtige aard van musiek self: dit word vir
’n oomblik gehoor en dan is dit verby. “Tekens” dui verder ook op tekens van verval, ellende,
politieke onvermoë en die gevolge van menslike ingryping.
513

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
“Toeval” word in verband gebring met vervlietendheid, maar ook met die onvoorspelbare
aard van die natuur en van skoonheid. Hierteenoor is menslike ingryping nie toevallig nie,
maar voorbedag.
4.2 Die ekologie van skoonheid
Die skoonheidsbegrip wat in die bundel aangebied word, is dié van ’n aangetaste skoonheid,
’n skoonheid wat aan die hand van menslike ingryping en met verloop van tyd verandering
ondergaan. Die fraktering van blom en dus van skoonheid hou verband met fraktering van die
geheel, van die bestaande sisteem. Dit dien ook as simbool van die verbrokkeling van die
sisteem van ekologie en die vernietiging van patrone. Die digter sluit in die openingsgedig
hierby aan wanneer sy op soek is na “’n patroon om af te lei” (11), ’n wyse van representasie.
Uit die fraktering en dekonstruksie van die geheel kom nuwe patrone en nuwe verhoudings
tot stand en daarmee saam nuwe verhoudings van skoonheid. In die gedig “Eendagskoon”
(27) word die leser bewus gemaak van die “verval”, die “bourommel”, die “onvoltooide
huise”, “motorwrakke”en “sinkplate/ aan ‘t roes teen slap heiningdrade” – alles tekens van
vernietiging, verval en menslike ingryping wat die natuurlike wêreld binnedring. Al hierdie
tekens van nieskoonheid en die ontluistering van die natuurlike omgewing staan en bestaan in
verhouding tot die “glorieryke blou” van die eendagskoon. Die verval is voorspelbaar, terwyl
die skoonheid verras, en uiteindelik is dit die skoonheid wat koninklik seëvier.
’n Inherente spanning word teweeggebring: sonder die een is die ander minder treffend,
minder aanskoulik of minder ontstellend. Dit is juis deur die nuut-geskepte samehang dat ’n
nuwe eenheid bewerkstellig word, oftewel ’n hersiene skoonheid. Die eendagskoon rank deur
die rommel en ’n nuwe sin vir samehang kom tot stand. Die saambestaan van die bourommel,
die motorwrakke en die skoonheid van die blom is ’n voorbeeld van die postmoderne
sublieme waarvan Arigo praat, waarin ’n nuwe skoonheidskonstruksie tot stand gebring
word.
4.3 Die ekologie van plek: die verhouding van die digter met landskap en plek
Die verhouding tussen die spreker-digter en die landskap staan sentraal in die ekogedig en is
seker een van die belangrikste kenmerke van ekopoësie. Wanneer die landskap verandering
ondergaan, hetsy fisies, polities of ekonomies, het dit ’n effek op die spreker-digter. Dit is vir
haar onmoontlik om haarself van die landskap óf die sosiopolitieke en ekonomiese konteks
los te skeur. Die spreker-digter se sin vir samehang hou verband met haar sin vir plek. Arigo
(s.j.:6) stel dit só: “The speaker is unable to extricate the landscape and/or herself from the
socio-political/ecological context in which they are found – the landscape has been invaded
mercilessly, just as the speaker’s psyche has, just as the ecology of the poem has been
disrupted.” Die spreker-digter se sin vir samehang hou verband met haar sin vir plek, en
wanneer die grense van haar plek in die landskap geskend word, word haar psige ontwrig.
Verder sê Arigo (s.j.:6): “Politics has invaded the landscape.” Wat in die aanvangsgedig, “Op
die spoor” (11), en die eerste gedig van afdeling 1, “Meent” (15), begin as natuurbeskrywing,
514

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word algaande ’n beriggewing van die politieke onstabiliteit, armoede, die ellende van
politieke vlugtelingskap, dood en geweld. Inderdaad begin die aanvangsgedig met die
volgende woorde:
Wildernis is nie eenvoudig nie.
Sou dit maar iets aan ons wou wys,
iets wat soos ’n helder fluit styg
uit swamme op ’n verrotte stomp.
Sou ons ’n duidelike woord kon vind
vir die kort lewe van termiete
en ’n bruin arend behoedsaam op ’n tak. (11)
Die “wildernis”, simbool vir die natuurlike omgewing, is ongerep en oorspronklik. Die
“swamme”, “termiete” en “bruin arend” is sistematies en ekologies deel van die geheel,
onderworpe aan die wette en siklusse van lewe en groei en uiteindelike dood. Cook (1994,
par. 3) vra: “What is wilderness to us?”; “What do we mean by ‘nature’?”; en “How do we
represent where we are?” Tradisioneel is wildernis ook gesien as sinoniem met chaos, ’n plek
sonder sisteem en samehang.
Die representasie van landskap en plek is, in die woorde van die digter, “nie eenvoudig nie”.
Simmons (1998:114) wys daarop dat die niemenslike alreeds vir meer as tien duisend jaar op
wyd uiteenlopende wyses deur die mens uitgebeeld word. Paleolitiese grotkuns, uitgekerfde
beelde en artistieke voorstellings vorm deel van ’n geskiedenis van representasie waarbinne
die krag van metafoor en beeld ontgin en voortdurend hernuwe word. Wanneer die digter
haar uitlaat oor hoe ingewikkeld die wildernis is, gaan dit nie net oor gekompliseerde en
interafhanklike ekosisteme nie, maar ook oor representasie van die niemenslike wêreld
waarin sy leef en haar verhouding tot hierdie wêreld. Die spreker-digter sou graag “’n
duidelike woord” of “’n metafoor” wou vind om die representasie te voltrek, maar vind geen
antwoord op haar versugting nie. Die “patroon” en “verhaal” wat sy wou daarstel, is nie
moontlik nie – die “spore” van die wildernis is alreeds weer verberg deur “die droë blare
[wat] daaroor val”. Die ekologiese samehang van die plek word onder spanning geplaas deur
wat die digter voel haar onvermoë is om ’n duidelike beeld, ’n “helder fluit” daaruit af te lei.
In die daaropvolgende gedigte word hierdie spanning voortgesit wanneer die destruktiewe
invloed van die mens op plek toenemend sigbaar word.
Kenmerkend van die ekogedig en die verhouding van digter en landskap is die digter se
bewuswees van die ongelykhede tussen die simboliese, geïdealiseerde wêreld en die
beperkinge wat deur die werklikheid en sy onvolmaakthede daargestel word. Cohen (2004:9)
beskryf dit as “an awareness of the disparity between the imagined, symbolic […] and the
actualities, the limits of environmental factors”.
In “Huis” beskryf die digter hoe ontoereikend sy die natuur vind as teenvoeter vir die sosiale
en politieke werklikheid van haar omgewing. Sy beskryf dit só:
Om my klein huis van klinkersteen
het ek vroeg reeds rye rose geplant
515

wat soggens met hul helder kleur
gloei teen die muur se noordekant.
Miskien is daar te min van roosmaryn
om my te verweer teen die vaal ding
wat snags nadat die motorhek vir laas toeklap
deur die dun hout van die voordeur in wil dring. (33)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Sy is haar bewus van die teenstelling tussen die natuur/skoonheid, gesimboliseer deur “rose”,
“helder”, “gloei” en “roosmaryn”, en die bedreiging wat haar omstandighede inhou. ’n
Spanning ontstaan tussen die ideale (wat die natuur aanbied) en die werklikheid,
gekontamineer deur menslike ingryping. Die “helder kleur” is ’n weerklank van die “helder
fluit” (11) in die openingsgedig, in teenstelling met die “vaal ding” wat haar snags bedreig.
Die “vaal ding” is die direkte gevolg van menslike ingryping wat magsverskuiwinge, geweld
en sosio-ekonomiese en politiese terugslae tot gevolg het en hier as die bose manifesteer. ’n
Sterk sosiopolitieke stelling word deur die digter gemaak teen die agtergrond van plek wat
versplinter het, wat nie meer “huis” en daarmee gepaardgaande veiligheid is nie. Politiek het
ruimte binnegedring. “Politics has invaded the landscape,” sê Arigo (s.j.:6).
In “Handsak” (32) word op die voorafgaande voortgebou. Daar vind die leser ’n inventaris
van die lewe van die spreker-digter, die intiem-persoonlike terrein wat binnegedring en
geskend is. As die digter sê: “Ek […] probeer onthou hoedat ek gister was”, is dit ’n
aanduiding van die bewuswees van die verhouding wat geskend is en van die veranderde
omgewing/plek. In “Venster” is dit opmerklik hoe die bose progressief nader beweeg en nou
aan eie lyf gevoel word, bínne die eie ruimte, beklemtoon deur die herhaling van die woord
of woorddeel -in:
dié wat deur die ruit wil breek
met wit oë wil inkyk in my kamer;
wil inklim in my ruimte; (34)
Daar vind ’n skending plaas van die binne/buite-konsep; grense vervaag, ’n nuwe ordening
kom tot stand.
In “Die skreeu” (31) word die gewelddadigheid van die indringing in die menslike psige
blootgelê. Smith (2011, par. 11) wys op die paradoksale ommekeer wat in die menslike psige
plaasvind “wanneer die Bybelse konnotasie van die slang as teken van die Bose
omvergewerp word. Die skrik (bose/aanvaller) en die skreeu (slagoffer), wat as slang
transfigureer, word teenoor mekaar opgestel, en dit is die slang wat sal seëvier.” Die
paradysgegewe word geaktiveer – die plek van natuur en skoonheid by uitstek – maar die
slang/skreeu word die verlosser wat ’n nuwe orde of samehang tot stand bring. In die gedig se
intertekstuele verwysing na die Edvard Munch-skildery van 1893 word dit deel van die
gesprek rondom skoonheid en die sublieme wat ook angswekkend en afgryslik kan wees.
4.4 Die ekologie van gedigstrukture en -prosesse
516

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die ekogedig word besondere klem gelê op die visuele en ruimtelike aard van die gedig en
die wyse waarop dit betekenis genereer. Soos reeds genoem, daag die ekogedig dikwels die
tradisionele hoofstroompoësie deur vernuwende tegnieke uit en dit is veral in die deurbreking
van die tradisionele gedigstruktuur waar die ekogedig aandag trek. Die samehang en
patroonmatige aard van die tradisionele gedigstruktuur word omvergewerp en grense word
verskuif. Die konsep van landskap as gedig en gedig as landskap (Tarlo s.j.:16) word as ’n
sentrale tema geïdentifiseer.
Tarlo (s.j.:15) gaan die visuele oriëntasie van die gedig na deur ondersoek in te stel na die
wyse waarop die verskuiwing van grense en die moontlikhede van ’n oop skryfvorm (“open
form writing”) en vol-bladspasie-skryfvorm (“whole page-space writing”) nuwe strukturering
moontlik maak – ’n strukturering “more capable of reflecting and engaging with landscape”.
Daar word van die veronderstelling uitgegaan dat hierdie vorm van poësie ’n groter
verwantskap met ruimte tot stand bring waardeur die konneksie met die buitetekstuele
landskap tot stand kom. Visuele poësie vra vrae wat die idee van landskap en gedig
bevraagteken en die moontlikhede van ’n oop skryfvorm bevorder.
Tarlo (s.j.:15–22) maak ’n lys van ’n aantal tegnieke wat in die ekogedig aangewend word.
Dit sluit byvoorbeeld in: enkelreël–bladsye, waar die woorde in die middel van die bladsy
gekompakteer word; die gebruik van spasies in die versreëls; oorvleuelende versreëls en
komplekse klankspel; die gebruik van linksblok, regsblok en sentreer van die teks;
buitengewone verspreiding van fragmente regoor die bladsye; die gebruik van spasie om die
visuele baan van die gedig vorentoe te stoot; die gebruik van versreëls in vetdruk wat die
gedagtevloei ontwrig en sodoende die destabilisering van die gedig tot gevolg het; die
gebruik van oorvleuelende frases wat algaande vermeerder; en die jukstaponering van taal
regoor die bladspasie.
Tarlo (s.j.:16) sê dat die digter in die ekogedig daarin slaag om die vloei, die breedte, die
liggaam en die klank van die landskap te projekteer. Deur die gebruik van dinamiese
spasiëring verkry die digter ’n intelligente en emosionele respons van die leser. Sy wys ook
op wat genoem word dinamiese skryfprosesse waar samewerking tussen digters as vennote
voorkom. Nog ’n werkwyse is die “herwinning” van tekste – ’n praktyk wat aansluiting vind
by die herwinning van plastiek, papier of glas. Hier gaan dit oor die bewaring van
waardevolle bronne (skryfwerk uit die verlede) wat herbenut word deur knip, plak, omruil,
skommel, en herstruktureer om ’n nuwe geheel met nuwe betekenis tot stand te bring. So
word ook die samehang en ekologie van betekenis ontwrig en herskep. Ook plek- en
datumverwysings word deel van die samestelling van die gedig, ’n aspek wat bestempel kan
word as “writing on site” (s.j.:16).
Een van die ekopoëtiese werkswyses wat deur Bosman ingespan word, kan nagegaan word in
die gedig “Mutilados” (23) waarin die uiterlike versvorm beheer word deur ’n
enumerasietegniek – die sistematiese opnoem van ’n aantal sake, in hierdie geval die name
van vroue. Die lys wat gemaak word, word ’n litanie, ’n nuwe orde wat die bestaande orde en
bestaande vormpatrone, rympatrone en digsisteme omverwerp. Die titel van die gedig verwys
na die roman, Slagoffers, deur Dine van Zyl, waarin die hoofkarakter verslag doen oor
517

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Mosambiekse vroue-vlugtelinge. In die roman, wat as interteks vir die gedig dien, verkry die
opstapeling van verminkte vroue se voorname ’n kumulatiewe effek deurdat hul identiteit
opgehef en beperk word “tot die merke van ongeregtigheid en lyding op hul lywe – afgekapte
arms, verskeurde vaginas en littekens” (John 2002:9).
Mutilados
Die verminktes – Dine van Zyl
Maria. Severina. Clara. Felipa. Sofia. Ana.
Margarida. Rosa. Juana. Alexa. Lucia. Eva.
Frederica. Paola. Augusta. Maria. Bella.
Josephina. Vera. Alfreda. Andrea. Ida. Maria.
Dolores. Inez. Gertrudes.
Maria. Elisa. Luisa. Teresa.
Cecilia. Rosalia. Julia.
Natalia. Emilia. Amelia.
Susana. Juliana. Leana. Maria.
Joaquina. Valentina. Georgina.
Adelina. Catarina. Carolina.
Roberta. Marta. Maria.
Alberta. Agata. Maria.
Teodora. Leonora. Barbara.
Alfreda. Bernarda. Maria.
Gertruda. Eduarda. Maria.
Gabriela. Daniela. Angela.
Maria.
In baie gevalle is dit ook die manlike orde wat deur die vroulike orde vervang word, waar
name afgelei is van mansname, soos byvoorbeeld Juan – Juana, Alex – Alexa, Frederic –
Frederica, Paol – Paola, Joseph – Josephina, Alfred – Alfreda, Andre – Andrea, George –
Georgina, Robert – Roberta, ensovoorts.
Die enumerasietegniek sluit aan by die omvattende proses van die neerpen van ’n ekosisteem
en kan derhalwe as ’n sisteem gesien word. Die enumerasietegniek dui ook op nuwe patrone
van behoort en samehang en verbondenheid wat geskep word: die lewe – en selfs die dood –
van die vroue wie se name gelys word in “Mutilados”, wat andersins dalk niks met mekaar te
doen gehad het nie, staan in ’n nuwe verhouding tot mekaar en hoort bymekaar. Soortgelyke
patrone en verbande kom deur die enumerasietegniek in “Mutilados” tot stand as waarvan
Wanda Campbell (1996:17) melding maak in die lang gedig “Seed catalogue” van Robert
Kroetsch waarin Kroetsch die McKenzie-saadkatalogus as basis vir sy gedig gebruik.
Campbell sê: “[T]he patterns that grow out of the poem are not merely accidental unearthing
on the part of the reader, but the result of intentional plantings on the part of the writer.”
Ook in “Die Skreeu” vind ’n sistemiese opnoem en/of herhaling van die bose plaas.
Die skreeu
518

Die skrik skuil in die donker.
Die skrik slaan die ruit aan skerwe.
Die swart handsak verdwyn in die nag.
Die skerwe sny die hand op die stuurwiel.
Die skreeu stop die motors in die straat.
Die skreeu word ’n vuurrooi slang.
Dit seil oor die sypaadjie, die gras.
Dit volg verbete die donker spoor.
Die slang sal snags spook by die skrik.
Die skrik se hande sal in die donker bloei.
Die slang sal hom nog dodelik
in die vervloekte hakskeen pik.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die saambestaan van die bose en die goeie word in hierdie gedig uitgedruk, maar ook ’n
omgekeerde orde en omgekeerde Eden-verhaal wanneer die skreeu, in die gedaante van die
slang (tradisioneel boos), die rol van die “goeie” vertolk om “die skrik” (die bose) uit te wis.
Die kort, afgemete reëls, gepunktueer en dus van ’n ruspouse voorsien aan die einde van elke
reël, bevestig die gang van gebeure, oorsaak en gevolg, waardeur nuwe samehang tot stand
gebring word.
5. Slotopmerkings
Morton (2010:11) voer aan: “All poems are environmental, because they include the spaces
in which they are written and read – blank spaces around and between words, silence within
the sound.” Ekokritiek, en in die besonder ekopoësie, laat die leser toe om ’n vars blik op
poësie te werp en om gevestigde ideologiese persepsies van plek en omgewing en natuur uit
te daag. Dit laat toe dat samehang en verhouding en wisselwerking bestudeer word. Dit gee
aandag aan die spasies tussenin, aan die plek wat die gedig op die bladsy inneem, en dit wat
oopgelaat word. Dit laat ’n kykie toe deur die krake in die gedig. Destabilisering, nie net van
die teks nie, maar ook van die mens se sentrale posisie plaas die mens in die rol van die
Ander, die niemenslike wêreld om ons. Die mens/leser word luisteraar, aan die rand, wat
miskien vir die eerste keer die stem van die natuurlike wêreld raakhoor:
Bibliografie
You own nothing
We never belonged to you.
You never found us.
It was the other way round. (Atwood 1995:109)
Arigo, C. s.j. Notes toward an ecopoetics: Revising the postmodern sublime and Juliana
Spahr’s This connection of everyone with lungs”. how2,3(2).
519

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
http://www.asu.edu/pipercwcenter/how2journal/vol_3_no_2/ecopoetics/essays/arigo.html
(28 Februarie 2011 geraadpleeg).
Atwood, M. 1995. Morning in the burned house. Londen: Virago Press.
Bosman, M. 2010. Toevallige tekens. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2002. Landelik. Pretoria: Protea Boekhuis.
Bryson, S.J. (red.). 2002. Ecopoetry: A critical introduction. Salt Lake City: The University
of Utah Press.
Buell, L. 2005. The future of environmental criticism. Environmental crisis and literary
imagination. Malden: Blackwell Publishing.
—. 1995. The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of
American culture. Cambridge, MA. en Londen: Harvard University Press.
Campbell, W. 1996. Strange plantings: Robert Kroetsche’s seed catalogue. SCL/ÉLC,
21(1):17-36. http://journals.hil.unb.ca/index.php/SCL/article/view/8228/9285 (21 Januarie
2012 geraadpleeg).
Childs, P. en F. Roger. 2009. The Routledge dictionary of literary terms. Londen en New
York: Routledge.
Cochrane, N. 2011. Poësie oor toeval en tekens in SA. Fyn waarnemer van geweld, angs,
natuur en omgewing. Die Burger, 24 Januarie, bl. 11.
http://blogs.dieburger.com/boekredaksie25/toevallige-tekens-deur-martjie-bosman (4 Mei
2012 geraadpleeg).
Cohen, M.P. 2004. Blues in the green: Ecocriticism under critique. Environmental History,
9(1):9–36. http://www.jstor.org/stable/3985943 (20 Januarie 2012 geraadpleeg).
Cook, N. 1994. What is ecocriticism? Referaat gelewer by die kongres van die Western
Literature Association (WLA): Defining ecocritical theory and practice.
http://www.asle.org/site/resources/ecocritical-library/intro/defining/cook (23 Februarie 2011
geraadpleeg).
Dean, T.K. 1994. What is eco-criticism? Referaat gelewer by die kongres van die Western
Literature Association (WLA): Defining ecocritical theory and practice.
http://www.asle.org/site/resources/ecocritical-library/intro/defining/dean (23 Februarie 2011
geraadpleeg).
De Loughrey, E.M. en G.B. Handley (reds.). 2011. Postcolonial ecologies:Literature of the
environment. New York: Oxford University Press.
520

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Derrida, J. 1997. Of grammatology. Vertaal deur G.C. Spivak. Baltimore en Londen: Johns
Hopkins University Press.
De Saussure, F. 1965. Course in general linguistics. Onder redakteurskap van B. Charles en
A. Sechehaye. Vertaal deur W. Baskin. New York en Londen: McGraw Hill.
Donne, J. 1971. An anatomy of the world. In Smith (red.) 1971.
Draper, R.P. 1971. Concrete poetry. New Literary History, 2(2):329–40.
Easthope, A. 1983. Poetry as discourse. Londen: Methuen & Co. Ltd.
Elgin, D.D. 1983. What is “literary ecology”? Humanities in the South: Newsletter of the
Southern Humanities Council, 57:7–9.
Engelhardt, J. s.j. The language habitat: An ecopoetry manifesto. Octopus Magazine, 9.
http://www.octopusmagazine.com/Issue09/engelhardt.htm (11 Mei 2011 geraadpleeg).
Fetterley, J. 1978. The resisting reader: A feminist approach to American fiction.
Massachusetts: University of Massachusetts Press.
Glotfelty, C. 1996. Introduction: Literary studies in an age of environmental crisis. In
Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.
—. 1994. What is ecocriticism? Referaat gelewer by die kongres van die Western Literature
Association (WLA): Defining ecocritical theory and practice.
http://www.asle.org/site/resources/ecocritical-library/intro/defining/glotfelty (23 Februarie
2011 geraadpleeg).
Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.). 1996. The ecocriticism reader: Landmarks in literary
ecology. Athene en Londen: University of Georgia Press.
Hambidge, J. 2003. Gawe debuutbundel bevat sterk verse. Rapport, 16 Maart, bl. 16.
John, P. 2003. “Landelik” ‘n onderhoudende dinkervaring. Beeld, 5 Mei, bl. 13.
—. P. 2002. ’n Oorlog teen die vroue. Beeld, 14 Januarie, bl. 9.
Kant, I. 1960 [1764]. Observations on the feeling of the beautiful and sublime. Vertaal deur
J.T. Goldthwait. Berkely en Los Angeles: University of California Press.
Marais, J.L. 1997. Natuur, omgewing en letterkunde. In Marais en Zuiderent (samestellers)
1997.
Marais, J.L. en A. Zuiderent (samestellers). 1997. Ons klein en silwerige planeet. Afrikaanse,
Nederlandse en Vlaamse gedigte oor die omgewing. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers.
Meintjes, G. 1995. Die ekologie as (vernuwende) leesstrategie. Stilet, VII(2):22–85.
521

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Morton, T. 2010. Ecology as text, text as ecology. The Oxford Literary Review, 32(1):1–17.
New World Encyclopedia. 2008. Sublime (Philosophy).
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Sublime_(philosophy) (3 Junie 2011
geraadpleeg).
Odendaal, B. 2003. Weerklanke van groot digters. Volksblad, 24 Maart, bl. 6.
Odendal F.F. en R.H. Gouws. 2005. HAT. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse
taal. 5de uitgawe. Kaapstad: Maskew Miller Longman (Edms.) Bpk.
Olivier, B. 2010. AVATAR: Ecopolitics, technology, science, art and myth. SAJAH, 25(3):1–
16.
Olivier, F. 2003. Reis, landskap en verkenning van wêrelde. Literator, 24(3):165–68.
—. 1995. “hy maak die kafhok groen” – aantekeninge by T.T. Cloete as ekoloog op rym.
Literator, 16(3):133–44.
Oxford Advanced Learner’s Dictionary. 2008. New York: Oxford University Press.
Redfield, M. 1996. Postmodern sublime: Technology and American writing from Mailer to
Cyberpunk. Modern Fiction Studies, 42(4):852–4.
Rothenberg, J. 1994. Ethnopoetics at the millennium: A talk for the Modern Language
Association. 29 Desember. http://epc.buffalo.edu/authors/rothenberg/ethnopoetics.html (20
Januarie 2012 geraadpleeg).
Rueckert, W. 1978. Literature and ecology: An experiment in ecocriticism. Iowa Review,
9(1):71–86.
Russo, L. s.j. Writing within: Notes on ecopoetics as spatial practice. how2, 3(2).
http://www.asu.edu/pipercwcenter/how2journal/vol_3_no_2/ecopoetics/essays/russo.html
(26 April 2011 geraadpleeg).
Savory, E. 2011. Towards a Caribbean ecopoetics: Derek Walcott’s Language of plants. In
De Loughrey en Handley (reds.) 2011.
Scheese, D. 1994. Some principles of ecocriticism. Referaat gelewer by die kongres van die
Western Literature Association (WLA): Defining ecocritical theory and practice.
http://www.asle.org/site/resources/ecocritical-library/intro/defining/scheese (23 Februarie
2011 geraadpleeg).
Simmons, I.G. 1998. To civility and to man’s use: History, culture, and nature. Geographical
Review, 88(1):114–26.
Skinner, J. 2001. Editor’s statement. ecopoetics,1:5–8.
522

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Smith, A.J. (red.). 1971 [1611]. John Donne: The complete English poems. Harmondsworth:
Penguin Books.
Smith, S. 2011. Toevallige tekens is ’n aangename speurtog en leeservaring. LitNet Biebouwresensies.http://www.litnet.co.za/Article/toevallige-tekens-is-n-aangename-speurtog-enleeservaring
(22 Januarie 2012 geraadpleeg).
—. 1993. ’n Feministiese en historiografiese ondersoek na die siening van die vrou in literêre
kritiek. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat
Solnit, R. 1994. Savage dreams: A journey into the landscape wars of the American West.
New York: Vintage.
Tarlo, H. s.j. Women and ecopoetics: An introduction in context. how2, 3(2).
http://www.asu.edu/pipercwcenter/how2journal/vol_3_no_2/ecopoetics/introstatements/tarlo
_intro.html (26 April 2011 geraadpleeg).
Vital, A. 2008. Toward an African ecocriticism: Postcolonialism, ecology and Life and times
of Michael K. Research in African Literatures, 39(1):87–106.
523

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Demokrasie en demokratisering in Afrika: Deel 1
Konsepte, teoretiese benadering, historiese oorsig en
huidige stand
Opsomming
Chris Nelson
Chris Nelson: Navorsingsgenoot, Fakulteit Krygskunde, Universiteit Stellenbosch
Die verval van Marxisme-Leninisme in die Sowjetunie en sy Oos-Europese satellietstate aan
die einde van die tagtigerjare van die 20ste eeu het ’n golf van demokratisering tot gevolg
gehad wat politieke ontwikkelings regoor die wêreld diepgrondig beïnvloed het. Terwyl die
demokratiseringsproses in die meeste wêrelddele met aansienlike sukses geïnisieer en
gekonsolideer is, was dit in Afrika nie die geval nie. Meer as 20 jaar sedert die proses begin
het, word slegs die klein eilandstaat Mauritius as ’n volwaardige demokrasie beskou. Die
oorblywende 53 state word geklassifiseer as gebrekkige demokrasieë, hibriede stelsels, of
volslae outokrasieë. Afgesien van die Midde-Ooste word Afrika steeds as die mees
ondemokratiese en swaks-geregeerde streek in die wêreld beskou. Dit is dus nie vreemd dat
die demokratiese transformasieproses in Afrika deur sommige navorsers as oorgang sonder
verandering beskryf word nie. In hierdie artikel word, aan die hand van ’n literatuurstudie,
die belangrikste politieke-kultuur-, politieke-elite-keuse- en makrostrukturele faktore
bespreek wat die problematiek verbonde aan die demokratiseringsproses ten grondslag lê. Die
politieke-kultuur-faktore wat behandel word, is die bestaan van ’n onderworpe politieke
kultuur gekombineer met parogiale politieke oriëntasies en die bestaan van onderontwikkelde
en ongeorganiseerde burgerlike samelewings. Die politieke-elite-keuse-faktore is die
voortgesette konsentrasie van mag in die hande van die uitvoerende gesag (president); die
versuim van politieke partye om as demokratiseringsagente op te tree; die begrensing van
mediavryheid deur die politieke elite onder die dekmantel van veiligheid, ontwikkeling of
openbare belang; en die aftakeling deur die politieke elite van die skeiding tussen staat en
regerende party. Die makrostrukturele faktore wat behandel word, is die lae vlakke van sosioekonomiese
ontwikkeling, die voorkoms van konflik en geweld, en die verdelende effek van
etnisiteit. Ten einde die bespreking van die onderskeie faktore in perspektief te stel sal die
konsepte demokrasie en demokratisering aan ’n saaklike ontleding onderwerp word. Dit word
gevolg deur ’n uiteensetting van die belangrikste demokratiseringsteorieë en die teoretiese
benadering wat hier gevolg word. Daarna volg ’n historiese oorsig van Afrika se politieke
ontwikkeling. Laastens word die huidige stand van demokrasie op die vasteland beskryf.
Trefwoorde: demokrasie; demokratisering; demokratiese konsolidasie; burgerlike
samelewing; politieke kultuur; politieke elite; etnisiteit; neopatrimonialisme; mediavryheid;
sosio-ekonomiese ontwikkeling
524

Abstract
Democracy and democratisation in Africa: Part 1
Concepts, theoretical approach, historical overview and current state
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The end of the 1980s not only witnessed the demise of Marxist-Leninist authoritarianism in
the former Soviet Union and its Eastern European satellite states, but also heralded the arrival
of liberal democracy as the triumphant form of government. As this new wave of democracy
engulfed the international system, many states threw off the authoritarian yoke and by
adopting new democratic constitutions and holding free and fair elections, took up their
rightful positions in the international community. This new wave of democracy also swept
through Africa. After decades of suffering under dictatorial regimes of almost every
imaginable type, most African societies embarked hopefully on the new promising road to
democracy and freedom.
The enthusiasm generated by the process of democratisation in Africa is evidenced by the
fact that between 1990 and 1994 no fewer than 38 multiparty elections were held throughout
the continent. Even the National Party government in South Africa made the momentous
decision to abandon its policy of apartheid in favour of a negotiated settlement and the
establishment of an inclusive democracy. This radical departure from a policy on which the
party had remained steadfast since 1948 and which motivated the African National Congress
(ANC) during the sixties to embark on a campaign of armed resistance, is generally regarded
as one of the most dramatic and significant developments in the African democratisation
process.
However, in sharp contrast with the rest of the world, where the process of democratisation
had been initiated and consolidated with a great measure of success, the process on the
African continent met with only meagre results. In actual fact, after more than 20 years of
democratisation, only the small island state of Mauritius is presently regarded as a fullyfledged
democracy in Africa. The remaining 53 states, including South Africa, are classified
as flawed democracies or hybrid or authoritarian systems. With the exception of the Middle
East, Africa still remains the most undemocratic and poorly governed region in the world.
Understandably, the process of democratic transformation in Africa has been described as
transition without change (Prempeh 2007).
The purpose of this article is to identify, by means of a literature study, the political culture,
the political elite choice and the macrostructural factors that were responsible for the fact that
the democratisation process initiated during the early nineties in Africa did not deliver more
substantial results. Where applicable the impact of these factors on the process of democratic
consolidation in contemporary South Africa, will also be highlighted.
In order to provide the necessary background this article first elaborates briefly on the
concepts democracy and democratisation. Such an analysis is deemed vital because of the
many misinterpretations that surround the term democracy as well as the various significant
theoretical contributions that appeared regarding the process of democratisation.
Secondly, the main democratisation theories as well as the theoretical approach on which this
article is based is outlined. Rather than selecting a specific approach from among the existing
democratization theories, an eclectic or integrative approach has been followed.
525

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Thirdly, a brief overview of the political history of the African continent will be presented.
The structures and experiences to which African societies were exposed during the precolonial,
colonial and post-colonial periods were of such a nature that current political
problems, attitudes, values, beliefs, policies and structures can be fully understood only if
viewed in their historical context.
Fourthly, the current state of democracy in Africa is outlined. It has already been indicated
that the state of democracy on the continent leaves much to be desired. However,
authoritative figures regarding this matter will demonstrate just how severely the
democratisation process was actually affected by the factors that are discussed in the article.
As stated earlier, the main focus of this article is to identify the political culture, the political
elite choice and the macrostructural factors that underlie the problematic nature of the
democratisation process in Africa.
Regarding the political culture factors the following will be addressed: first the existence of a
subject political culture in combination with parochial political orientations. In order to
determine what type of political culture best sustains a democratic system of government,
political scientists draw a distinction between participatory, subject and parochial cultures, or
a combination of these cultures referred to as a civic culture. In Africa the process of
democratic transformation in most states is hampered by a subject political culture in
combination with parochial political orientations, mainly as a result of the process of
democratisation of disempowerment.
The second political culture factor obstructing democratisation in Africa is the existence of
underdeveloped and poorly organised civil society organisations. These associations and
organisations are not only incapable of protecting the private interests of ordinary citizens,
but are also unable to keep a check on the activities of government. Even though an upswing
in the establishment of new civil society organisations is noticeable in recent times, civil
society in general remains weak and poorly organised in most states.
With reference to the political elite choice factors, the first that is dealt with is the continued
concentration of political power in the hands of the executive, especially the president. This
phenomenon is perhaps the most serious threat to the successful consolidation of democracy
in Africa because it is directly responsible for the widespread occurrence of the corrupt
practices associated with neopatrimonialism, prebendalism and the so-called imperial
presidency. In terms of these practices the formal architecture of a democratic state –
legislation restricting governmental action, constitutions, the rule of law, written and
unwritten rules and customs – is combined with the informal reality of the personal and
arbitrary exercising of power by the creation – with the use of public funds – of an elaborate
system of patron-client relationships stretching from the president down to the lowest levels
of officialdom as well as the ordinary citizens.
The second political elite choice factor negatively affecting democratisation in Africa is the
failure of political parties to act as democratising agents. It is widely accepted by scholars
that most political parties on the continent are inefficient vehicles of democracy because,
inter alia, they (i) are plagued by a democratic deficit, (ii) suffer from bureaucratic-oligarchic
syndrome (BOS), (iii) are sustainable only on the elite level,(iv)are based on ethnic and
regional loyalties and are interested in power only in order to utilise the resources and
personnel of the state for selfish purposes.
526

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The third political elite choice factor regarded as a hindrance to democratisation in Africa is
the widespread infringement on media freedom. Throughout the democratic world it is
accepted that freedom of the media is the lifeblood of any democratic system. However, in
most African states the ruling elites purposefully try to manipulate the free flow of
information. This desire by the leadership to stifle public opinion appears to be so strong that
freedom of the media is regularly curtailed, even on the pretext that such action is in the
public interest or necessary to protect national security or promote rapid economic
development.
The fourth political elite choice factor inhibiting successful democratic consolidation in
Africa is the deliberate dismantling of separation between state and ruling party. In most
states it is difficult to determine the boundary between party and state. This state of affairs
can best be explained by the widespread incidence of dominant party systems as well as the
assumptions on which the main types of political parties in Africa are based. Of special
significance regarding the latter are the attempts by revolutionary and left-wing parties to
deliberately create so-called party states.
Regarding the macrostructural factors, the following are important: firstly, the low levels of
socio-economic development in almost every African state. Modernisation theorists are
unanimous in their belief that for a democratic system to survive it needs high levels of socioeconomic
development. However, when surveying the African continent it is noticeable that
it is the only region in the world that has become poorer over the past 25 years. Widespread
poverty is perhaps the most salient characteristic of every African society. Indicative of the
dire situation is the fact that only two of the 54 states on the continent are not included in the
lowest third of the Human Development Index (HDI) of the United Nations Development
Program (UNDP).
The second macrostructural factor inhibiting democratic transition is the incidence of conflict
and violence in many states. In terms of democratic peace theory the establishment of a
democratic system of government should bring about a more peaceful society. However, in
Africa this is not happening. On the contrary, conflict and violence in and among states are
still evident despite the democratisation process. It even appears as if the democratisation
process itself is generating conflict and violence.
The third macrostructural obstacle is the divisive influence of ethnicity. According to
observers politicised ethnic relations and the politics of ethnic mobilisation are not only the
main sources of conflict in Africa since independence, but also the main stumbling block in
the socio-economic development of most states. Indicative of the divisive effects of ethnicity
in the political life of many African states are the formation of ethnically inspired opposition
movements, guerrilla insurgencies, and separatist movements. In extreme cases ethnicity has
even led to the partitioning of states and acts of genocide.
Key words: democracy; democratisation; democratic consolidation; civil society; political
culture; political elite; ethnicity; neopatrimonialism; media freedom; socio-economic
development
527

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Na die verval van Marxisties-Leninistiese outoritarisme in die voormalige Sowjetunie en sy
Oos-Europese satellietstate aan die einde van die tagtigerjare van die 20ste eeu het liberale
demokrasie universeel na vore getree as die dominante owerheidsvorm. Met die nuwe
demokratiese golf wat oor die wêreld gespoel het, het tientalle state die outoritêre juk
afgewerp en deur vrye en regverdige verkiesings en die aanvaarding van nuwe grondwette
hul plek as legitieme rolspelers in die internasionale gemeenskap ingeneem. Afrika was
uiteraard nie van die proses uitgesluit nie en het insgelyks met ’n demokratiseringsproses van
ongekende omvang begin. Na dekades van onderdrukking deur diktatoriale regimes van haas
elke denkbare soort het samelewings regoor die vasteland die nuwe en belowende weg van
demokrasie betree.
Die entoesiasme waarmee die demokratiseringsproses aangepak is, blyk uit die feit dat tussen
1990 en 1994 veelpartyverkiesings in nie minder nie as 38 state in Afrika plaasgevind het.
Selfs die Nasionale Party-regering in Suid-Afrika, wat sedert 1948 ’n beleid van apartheid ten
aansien van die onderskeie etniese groeperings in werking gestel het en as gevolg daarvan
sedert die sestigerjare in ’n weerstandsoorlog met die African National Congress (ANC)
gewikkel was, het besluit om afstand te doen van die beleid en hom deur ’n vreedsame,
onderhandelde skikking te beywer vir die vestiging van ’n inklusiewe demokrasie. Hierdie
gebeurtenis word allerweë as een van die mees dramatiese en betekenisvolle ontwikkelings in
die demokratiseringsproses in Afrika beskou.
In teenstelling met die res van die wêreld, waar die demokratiseringsproses met ’n groot mate
van sukses geïnisieer en gekonsolideer is, het die oorgang in Afrika nie die verwagte resultate
opgelewer nie. Na meer as twee dekades word uit die 54 state op die vasteland slegs
Mauritius, met ’n bevolking van ongeveer 1,2 miljoen mense, as ’n volwaardige demokrasie
beskou. ’n Verdere agt state, waaronder Suid-Afrika, word as gebrekkige demokrasieë
geklassifiseer, terwyl die res, in wisselende mate, steeds in die greep van outoritarisme
vasgevang is. Daar heers gevolglik wye eenstemmigheid onder navorsers dat Afrika, naas die
Midde-Ooste, die mees ondemokratiese en swaks-geregeerde streek in die wêreld is.
Ontleders soos H. Kwasi Prempeh (2007) is selfs die mening toegedaan dat die demokratiese
oorgangsproses in Afrika as oorgang sonder verandering beskryf kan word.
Die doel van hierdie artikel is om, aan die hand van ’n literatuurstudie, die belangrikste
politieke-kultuur-, politieke–elite-keuse- en makrostrukturele faktore te bespreek wat
daarvoor verantwoordelik is dat die demokratiseringsproses wat in die vroeë negentigerjare in
Afrika van stapel gestuur is, nie meer substantiewe resultate getoon het nie.
Die werkswyse wat gevolg word, is om agtergrondshalwe eerstens die konsepte demokrasie
en demokratisering saaklik toe te lig. Die konseptuele ontleding word as belangrik beskou,
aangesien daar verskeie wanopvattings bestaan oor die presiese betekenis van die konsep
demokrasie en verskeie belangrike teoretiese bydraes ten opsigte van die
demokratiseringsproses die afgelope dekades gelewer is.
528

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tweedens word die belangrikste demokratiseringsteorieë geïdentifiseer en die teoretiese
benadering wat die artikel ten grondslag lê, aangedui. Eerder as om een van die bestaande
teoretiese benaderings ten opsigte van demokratisering te kies word ’n geïntegreerde of
eklektiese benadering gevolg.
Derdens word ’n breë oorsig van Afrika se politieke ontwikkeling verskaf. Strukture en
ondervindings waaraan samelewings gedurende die prekoloniale, koloniale en postkoloniale
tydperke blootgestel was, was van sodanige aard dat geen begrip gevorm kan word van die
redes waarom die demokratiese oorgangsproses tot dusver nie meer beduidende resultate
opgelewer het as dit nie in historiese perspektief geplaas word nie.
As deel van die agtergrondskets sal vierdens ’n kort oorsig gegee word van die huidige stand
van demokrasie in Afrika. Soos reeds gemeld, is dit swak. ’n Saaklike uiteensetting van die
presiese omvang daarvan word nietemin as belangrik beskou.
Soos in die doelformulering gestel, is die primêre fokus van hierdie artikel egter die
identifisering en bespreking van ’n aantal politieke-kultuur-, politieke-elite-keuse- en
makrostrukturele faktore wat daarvoor verantwoordelik is dat die demokratiseringsproses in
Afrika nie as ’n suksesverhaal van betekenis beskou kan word nie. Dit moet beklemtoon
word dat daar in die bespreking ook aangedui sal word in welke mate sommige van hierdie
faktore die demokratiese konsolidasieproses in Suid-Afrika beïnvloed het en steeds
beïnvloed.
Die politieke-kultuur-faktore waaraan aandag gegee word, is die bestaan van ’n onderworpe
politieke kultuur in kombinasie met parogiale politieke oriëntasies en die bestaan van
onderontwikkelde en ongeorganiseerde burgerlike samelewings.
Betreffende die elite-keuse-faktore sentreer die bespreking om die voortgesette konsentrasie
van regeringsmag in die hande van die uitvoerende gesag (president); die versuim van
politieke partye om as demokratiseringsagente op te tree; die wydverspreide begrensing deur
die politieke elite van mediavryheid onder die voorwendsel van ontwikkeling, veiligheid of
die openbare belang; en die aftakeling deur die politieke elite van die skeiding tussen staat en
regerende party.
Ten opsigte van die makrostrukturele faktore word die bespreking gewy aan die lae vlakke
van sosio-ekonomiese ontwikkeling, die voorkoms van konflik en geweld, en die verdelende
effek van etnisiteit.
2. Die konsepte demokrasie en demokratisering
2.1 Demokrasie
Dit is belangrik om uit die staanspoor te beklemtoon dat ofskoon die ontstaan en
ontwikkeling van demokrasie deur historici en politieke wetenskaplikes as een van die mees
529

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dramatiese en betekenisvolle ontwikkelings in die politieke geskiedenis van die mensdom
beskou word, daar geen definisie vir die konsep bestaan wat universele aanvaarding geniet
nie (Heywood 2002:67). Gestroop van alle beklemtonings en interpretasies verwys
demokrasie egter essensieel na ’n owerheidsvorm waar die mag en reg om oor belangrike
openbare beleidsrigtings te besluit by die burgery of hul verkose verteenwoordigers berus.
Waarskynlik is die beste en mees aanvaarbare vroeë definisie en beskrywing van demokrasie
geformuleer deur ’n voormalige Amerikaanse president, Abraham Lincoln. In sy beroemde
toespraak te Gettysburg op 19 November 1863, tydens die hoogtepunt van die Amerikaanse
burgeroorlog, het hy demokrasie beskryf as regering van die mense, deur die mense, vir die
mense (Heywood 2002:68).
In die moderne era is daar ’n neiging om demokrasie op twee maniere te definieer, naamlik
op ’n minimalistiese en ‘n maksimalistiese wyse. Minimalistiese of prosedurele definiëring
(waarmee Joseph Schumpeter reeds in die vorige eeu vorendag gekom het) sentreer om
aspekte soos vrye en regverdige verkiesings, universele volwasse stemreg en basiese regte en
vryhede. Maksimalistiese of substantiewe uitkomsgefokuste definiëring, daarenteen, verleen
veral prominensie aan die aspek van verantwoordbaarheid en die verskillende dimensies
daarvan, naamlik horisontale verantwoordbaarheid (meganismes binne regeringstrukture om
verantwoordbaarheid te verseker), vertikale verantwoordbaarheid (meganismes beskikbaar
vir die burgery om politieke leiers verantwoordbaar te hou) en
samelewingsverantwoordbaarheid (die waghondfunksies van die burgerlike assosiasies,
nieregeringsorganisasies en die media) (Rakner, Menocal en Fritz 2007:6–7; Mair 2008:113).
In die afwesigheid van ’n universeel-aanvaarde definisie van demokrasie sal vir die doel van
hierdie artikel met die politieke wetenskaplike, Samuel Finer (1970:62–74) se bekende
stipulatiewe definisie daarvan volstaan word. Volgens Finer is demokrasie ’n owerheidsvorm
wat op bepaalde uitgangspunte gebaseer is en sekere eiesoortige kenmerke openbaar.
Betreffende die uitgangspunte is die volgende van belang:
• Eerstens ontleen ’n demokratiese owerheidsvorm sy ontstaan aan die openbare
mening. Dit beteken nie alleen dat daar ruimte geskep moet word sodat die
openbare mening vrylik geartikuleer kan word nie, maar ook dat die verkose
regering daarteenoor verantwoordbaar is.
• Tweedens word dit in ’n demokrasie aanvaar dat in die afwesigheid van
eenstemmigheid, die meerderheid se wil sal seëvier. In die lig daarvan dat
demokrasie dus meerderheidsregering impliseer, is dit van belang dat stemreg aan
soveel burgers as moontlik verleen sal word en dat vrye en regverdige verkiesings
gereeld sal plaasvind. In die geval van omstrede kwessies is dit nodig dat die
meerderheidsiening by wyse van ’n spesiale prosedure soos ’n referendum of
plebissiet bepaal word.
• Derdens vervul die regering in ’n demokrasie slegs ’n beperkte rol. Hierdie
uitgangspunt impliseer dat die regering binne ’n raamwerk van outonome,
spontaan-selfskeppende vrywillige assosiasies funksioneer. In ag genome die feit
dat die regering slegs op die randgebied van die maatskaplike lewe opereer, moet
dit enige maatreëls ter regulering van vrywillige assosiasies deeglik motiveer.
530

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
• Vierdens word in ’n demokrasie die pluralisme van ’n samelewing aanvaar. Dit
beteken nie alleen dat die samelewing uit ’n veelheid van instellings, assosiasies
en kultuurgroepe bestaan nie, maar ook dat die regering elke assosiasie, instelling
en kultuurgroep se outonomie en regte sal erken en beskerm.
• Laastens word in ’n demokratiese owerheidsvorm ontken dat daar enige
objektiewe wetenskap van samelewing of moraliteit is. Daarteenoor word van die
standpunt uitgegaan dat die waarheid in vryheid van individuele denke en die
gelykwaardigheid van individuele sienings en oortuigings geleë is. Die gevolge
hiervan is verdraagsaamheid en die kwalifikasie van meerderheidsregering.
Die essensiële eienskappe wat ’n demokratiese owerheidsvorm vertoon, is volgens Finer
(1970:66–74) die volgende:
• Eerstens word in elke demokrasie ’n verteenwoordigende verkose wetgewende
liggaam aangetref wat wetgewing aanneem wat op die hele samelewing van
toepassing is. Dit impliseer nie alleen die bestaan en beskerming van ’n
omvattende stel burgerregte en vryhede nie, maar ook die hou van vrye en
regverdige verkiesings op ’n gereelde grondslag.
• Tweedens bestaan daar in elke demokrasie ’n verkose staatshoof of president,
alhoewel uitsonderings moontlik is in konstitusionele monargieë.
• Derdens word ’n demokrasie gekenmerk deur ’n uitvoerende gesag wat uit
persone met professionele en tegniese kundigheid bestaan en met twee hooftake
belas is, naamlik die uitvoering van wetgewing en die lewering van advies aan die
beleidmakers oor die formulering van beleid.
• Vierdens omsluit elke demokrasie ’n stel maatskaplike en ekonomiese wigte en
teenwigte. Dit impliseer ’n wye netwerk van sentra van private mag, elk met die
belangrike taak om as ’n remskoen op te tree ten einde die mag van die regering te
beperk en te beteuel.
• Vyfdens onderskei ’n demokratiese owerheidsvorm hom van ander regime-tipes
deur die bestaan van ’n stel politieke wigte en teenwigte. Die bestaan van politieke
wigte en teenwigte is nie alleen die vergestalting van die Hobbesiaanse beskouing
dat ware vryheid in die opkerf van mag geleë is nie, maar dien veral om die status
en belangrikheid van minderhede en die pluraliteit van die samelewing in die
algemeen te beklemtoon en elkeen se belange te beskerm. Die wyse waarop die
stelsel van politieke wigte en teenwigte funksioneer, word normaalweg in ’n
geskrewe grondwet uiteengesit. Politieke wigte en teenwigte neem drie vorms aan,
naamlik die verdeling van mag tussen die wetgewende, uitvoerende en
regsprekende instellings; die verspreiding van mag tussen nasionale, streeks- en
plaaslike regeringsinstellings; en ’n tweekamerstelsel ten aansien van die
wetgewende instelling.
Dit is interessant dat sommige navorsers van beskrywende/kwalifiserende woorde gebruik
maak om sekere aspekte van demokrasie, soos hier bo gedefinieer, te beklemtoon. So
byvoorbeeld word daar verwys na deelnemende demokrasie (om die belangrikheid van die
openbare mening en universele volwasse stemreg te beklemtoon); liberale demokrasie (om
beperkte regering en individuele vryheid te beklemtoon); konstitusionele demokrasie (om
populêre soewereiniteit en die beperkings op die regering in ’n geskrewe grondwet te
beklemtoon); en verteenwoordigende demokrasie (om individuele vryheid en die
belangrikheid van stemreg te beklemtoon).
531

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ten einde die ontwikkelingsgang van demokrasie in die moderne geskiedenis in perspektief
te plaas, kan verwys word na die navorsing wat die politieke wetenskaplike Huntington
(1991:16) in hierdie verband gedoen het. Hy het drie fases of golfbewegings in die
ontwikkeling van demokrasie geïdentifiseer. Die eerste fase het tussen 1828 en 1926
plaasgevind toe die VSA, Frankryk en die Verenigde Koninkryk begin het om die oorgang na
demokrasie te maak. Die tweede fase het gestrek vanaf 1943 tot 1962 en het Wes-Duitsland,
Italië, Japan en Indië betrek. Die derde fase het in 1974 ’n aanvang geneem met die
omverwerping van diktatoriale stelsels in Griekeland, Portugal en Spanje, die beëindiging
van militêre regimes in Latyns-Amerika en die verval van Marxisme-Leninisme in die
Sowjetunie en Oos-Europa aan die einde van die tagtigerjare. Uiteindelik sou hierdie derde
demokratiese golf die ganse internasionele stelsel tref, insluitende Afrika.
2.2 Demokratisering
Die term demokratisering verwys na die oorgang vanaf ’n outoritêre stelsel na ’n demokrasie.
Die heersende sienings oor die uitstaande kenmerke van die oorgangsproses word soos volg
deur Heywood (2002:81) opgesom: Eerstens, die verlening aan alle burgers van basiese
vryhede en in die besonder politieke regte. Tweedens, die hou van kompeterende verkiesings
op ’n gereelde, vrye en regverdige grondslag. Derdens, die inwerkingstelling van
ekonomiese-hervormingsmaatreëls ter vestiging van ’n vryemark ekonomiese stelsel (veral in
postkommunistiese stelsels).
Die demokratiseringsproses omsluit, volgens Heywood (2002:81) se samevatting van
heersende idees, die volgende drie fases, waarvan sommiges soms oorvleuel:
• Die eerste fase is die ineenstorting van die heersende regime as gevolg van ’n
totale verlies aan legitimiteit (rightfulness). Regimes verloor hul legitimiteit
normaalweg vanweë ekonomiese verval en die verdwyning van lojaliteit deur die
gewapende magte.
• Die tweede fase behels die oprigting en konstruksie van nuwe liberaaldemokratiese
strukture en prosesse. Dit geskied meestal na ’n uitgerekte
onderhandelingsproses.
• Die derde fase staan bekend as die demokratiese konsolidasiefase. Gedurende
hierdie fase word die nuwe strukture en prosesse geïnternaliseer (embedded) en
sowel die elite-groepe as die burgery word in so ‘n mate gesosialiseer dat die
verwydering of verdwyning van demokrasie vir almal ondenkbaar word en beskou
word as die enigste spel wat werd is om gespeel te word (the only game in town).
Dit is belangrik om te meld dat die eerste fase baie lank kan neem om voltooi te word en dat
die tweede en derde fases dikwels deur terugslae en onderbrekings gekenmerk word. Dit
word treffend geïllustreer deur die demokratiseringsproses in kontemporêre Afrika wat reeds
vir meer as twee dekades in swang is, maar nog nie met wydverspreide sukses gekonsolideer
is nie.
Die belangrikste teoretiese bydrae ten aansien van die wyse waarop die
demokratiseringsproses plaasvind, is deur die bekende politieke wetenskaplike Robert Dahl
532

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(1971) gelewer. Hy het reeds gedurende die sewentigerjare van die vorige eeu aangetoon dat
demokratisering twee dimensies omsluit, naamlik liberalisering (die reg om vir openbare
posisies mee te ding) en inklusiwiteit (die reg om deel te neem).
Daar kan volgens Dahl (1971) drie paaie na ’n poliargie (demokrasie) onderskei word. Die
eerste is waar liberalisering inklusiwiteit voorafgaan. Wat normaalweg gebeur, is dat ’n
geslote hegemonie in ’n kompeterende oligargie verander deurdat ’n geselekteerde groep
individue toegelaat word om vir openbare posisies mee te ding. Die kompeterende oligargie
verander in ’n poliargie deur stemreg aan die burgery te verleen. Voorbeelde hiervan is
Brittanje en die VSA. Die tweede weg is waar ’n geslote hegemonie die burgery toelaat om
aan sy aktiwiteite deel te neem. Die inklusiewe hegemonie wat so ontstaan word ’n poliargie
wanneer die geleenthede om vir openbare poste mee te ding vergroot word. Dié weg is in
Duitsland gevolg met die vorming van die Weimar-republiek. Die derde pad wat Dahl
onderskei, is waar liberalisering en inklusiwiteit gelyktydig voorkom, soos in Frankryk die
geval was vanaf 1789 tot 1792.
Volgens Dahl is die eerste en tweede weë die moeilikste, omdat hoe meer mense betrokke is,
hoe meer word besluitneming gekompliseer. Verder verklaar hy dat die eerste weg die
veiligste en betroubaarste is, maar in die toekoms die onwaarskynlikste is, omdat meeste
hegemoniese regimes reeds inklusief is.
Dahl is verder die mening toegedaan dat kompeterende stelsels binne ’n onafhanklike staat
gevorm kan word deur evolusie, politieke verval of revolusie. In afhanklike state (kolonies) is
die vorming van ’n kompeterende stelsel moontlik deur evolusie of ’n nasionale
onafhanklikheidstryd.
In sy teoretisering oor die wyse waarop die demokratiseringsproses plaasvind, wys Rummel
(1996) daarop dat die proses soos volg voltrek kan word. Eerstens kan dit op evolusionêre
wyse geskied, soos in Brittanje, waar die burgery oor ’n tydperk van eeue daarin geslaag het
om die outoritêre vorste te dwing om politieke regte aan alle mense te verleen. Tweedens kan
dit op revolusionêre wyse plaasvind, soos tydens die Franse en Amerikaanse Revolusies. (Die
“Arabiese Lente” sou ook as voorbeeld kon dien, alhoewel dit tans nie bekend is of
demokratiese stelsels uiteindelik in die betrokke state gevestig sal word nie.) Derdens kan die
regerende elite ’n demokratiseringsproses in werking stel, soos dikwels in Suid-Amerika
gebeur het. Laastens kan ’n demokrasie deur buitelandse ingryping gevestig word, soos in die
geval van Wes-Duitsland en Japan.
Die politieke wetenskaplike Welzel (s.j.:87–8) het selfs verder gegaan en die volgende
tipologie van demokratiseringsprosesse ontwikkel. Die eerste tipe is verligte demokratisering,
waar die elite selfs in die afwesigheid van populêre instemming of druk demokratiese
beginsels aanvaar en toepas. Tweedens kan responsiewe demokratisering onderskei word. Dit
is die dominante vorm van demokratisering soos wêreldwyd toegepas tydens die jongste
demokratiese golfbeweging. Die derde tipe is opportunistiese demokratisering, wat verwys na
die demokratisering wat bewerkstellig is sedert die Washington-konsensus en waar Westerse
krediet gekoppel is aan goeie regeringsbestuur. Die vierde tipe is gedwonge demokratisering,
533

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
wat tiperend is van die demokratiseringsproses in Wes-Duitsland, Italië, Oostenryk en Japan.
Meer onlangs het hierdie tipe demokratisering ook in Irak en Afghanistan plaasgevind.
Interessante aspekte wat deur Welzel (s.j.:88) beklemtoon word, is dat in die verligte,
gedwonge en opportunistiese tipes demokratisering die elite instem tot demokratisering, ten
spyte van die afwesigheid van aandrang of druk deur die burgery om dit te doen. Van hierdie
drie tipes is dit egter slegs in die verligte tipe demokratisering dat die elite demokratiese
vryhede effektief respekteer. In die gedwonge en opportunistiese tipes demokratisering is dit
nie die geval nie. Responsiewe demokratisering is die enigste tipe demokratisering waar
demokrasie maatskaplik geïnternaliseer word en gevolglik maatskaplik volhoubaar is.
Uit die uiteensettings van bogemelde navorsers blyk dit dat demokratisering “van bo af”,
“van onder af” of “van buite af” kan geskied. Soms gebeur dit dat demokratisering plaasvind
nadat verskillende partye of politieke rolspelers ’n onderhandelde skikking bereik het. In die
bespreking hier onder word die verskillende wyses aangedui waarop die
demokratiseringsproses in Afrika gedurende die derde demokratiese golfbeweging geïnisieer
is. Die hoofdoel is egter om die belangrikste samelewings- en strukturele faktore te
identifiseer en om te bespreek waarom die konsolidasiefase nie met meer beduidende sukses
op die vasteland voltrek is nie.
3. Teoretiese benadering
Die ontstaan van die derde demokratiese golfbeweging in die internasionale stelsel het
daartoe gelei dat navorsers opnuut begin worstel het met die vraag oor hoe en waarom ’n
demokratiese bestel tot stand kom en hoe en waarom dit in sommige state gekonsolideer
word, terwyl dit in ander state nie die geval is nie. Die literatuur wemel van bydraes wat
gelewer is om antwoorde op hierdie tergende vrae te kry. Bekende navorsers wat met
teoretiese benaderings vir die bestudering van demokratisering spesifiek binne die Afrikakonteks
vorendag gekom het, was Michael Bratton en Nicolas van de Walle (1997:19-48).
Hulle het etlike benaderings ten aansien van demokratisering aangedui, naamlik die
strukturele versus die kontingente verklarings, die internasionale versus die huishoudelike
verklarings, die ekonomiese versus die politieke verklarings, en ’n polities-institusionele
benadering.
Volgens die politieke wetenskaplike Christian Welzel (2006:872-3), wat verbonde is aan die
Internasionale Universiteit van Bremen, is dit egter moontlik om uit al die gelewerde bydraes
drie toonaangewende teoretiese benaderings in die studie van demokrasie en demokratisering
te onderskei. Eerstens kan die politieke–kultuur-teorie onderskei word. Teoretici wat hierdie
benadering ondersteun, huldig die standpunt dat die sukses al dan nie van demokratisering
primêr bepaal word deur die ingesteldhede van die burgery (die massas) jeens die proses.
Tweedens onderskei Welzel (2006:873) die elite-keuse-teorie. Ingevolge hierdie teorie word
die sukses of mislukking van ’n demokratiseringsproses grootliks bepaal deur die wyse
534

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waarop die elite die proses hanteer en bestuur. Selfs in gevalle waar omvangryke
demonstrasies en optrede deur die burgery (die massas) voorkom (soos tans gedemonstreer in
die Arabiese Lente), sal die uitkoms van die demokratiseringsproses uiteindelik deur die elite
se keuses en optrede bepaal word.
Derdens is daar ’n aantal strukturele teorieë. Hierdie teorieë beskou die sukses of mislukking
van die demokratiseringsproses as ’n funksie van ’n samelewing se makrostrukturele
eienskappe, soos die vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling, interne sosiale en etniese
verdelings, posisie in die wêreldekonomie en geopolitieke ligging. Ter illustrasie verwys
Welzel (2006:873) na (i) moderniseringsteorie, wat van die standpunt uitgaan dat ekonomiese
welvaart die demokratiseringsproses op beslissende wyse bepaal; (ii) klasmag-teorie, wat die
grootte van die werkersklas as van groot belang ag; (iii) die wêreldstelsel-teorie, wat posisie
in die wêreldekonomie as deurslaggewend beskou; (iv) konflikteorie, wat interne verdelings
soos ongelyke inkomsteverdeling en etnies-linguistiese verskille belangrik ag; en (v)
ruimtelike-diffusie-teorie, wat die blootstelling aan buurstate en hul ingesteldheid jeens
demokratisering as van primêre belang beskou.
In die evaluering van die toepaslikheid van voorgemelde drie teoretiese benaderings vir
doeleindes van hierdie artikel, is tot die slotsom gekom dat geen enkele benadering
uitgesonder kan word om die problematiek verbonde aan die demokratiseringsproses in
Afrika bevredigend te verklaar nie. Daar is gevolglik besluit om eerder ’n geïntegreerde of
eklektiese benadering te volg en van al drie teoretiese benaderings, of elemente daarvan,
gebruik te maak ter beantwoording van die vraag oor welke faktore daarvoor verantwoordelik
is dat die demokratiseringsproses in Afrika na langer as twee dekades nie meer substantiewe
resultate opgelewer het nie.
4. ’n Kort historiese oorsig van Afrika se politieke ontwikkeling
Om tot ’n sinvolle begrip te kom van die huidige stand van demokrasie in Afrika en die
problematiek verbonde aan die responsiewe demokratiseringsproses wat besig is om regoor
die vasteland plaas te vind, is dit belangrik om dit in historiese perspektief te plaas. Volgens
die kenner van samelewings en politieke prosesse in Afrika, Peter Schraeder (2004:5), kan
die evolusie van Afrika se politieke ontwikkeling opgedeel word in drie tydperke, naamlik
die prekoloniale onafhanklikheidsera (voor 1884), die koloniale era (1884–1951) en die
kontemporêre onafhanklikheidsera (1951 tot vandag). In die bespreking wat volg, sal van
Schraeder se indeling gebruik gemaak word, aangesien dit noue aansluiting vind by die temas
wat hier onder behandel word.
4.1 Die prekoloniale onafhanklikheidsera (voor 1884)
Die uitstaande kenmerk van hierdie periode in die politieke ontwikkeling van Afrika was die
opkoms en verval van honderde, indien nie duisende nie, onafhanklike politieke stelsels.
535

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens Schraeder (2004:24–32) kan die politieke stelsels gedurende hierdie periode in twee
tipes opgedeel word, naamlik gesegmenteerde en gesentraliseerde politieke stelsels.
Kenmerkend van die gesegmenteerde politieke stelsels was die afwesigheid van ’n staat of ’n
erkende politieke gesag wat ’n stel reëls en beleidsrigtings vir die hele samelewing kon
saamstel en afdwing. Alhoewel daar geen sentrale politieke gesag bestaan het nie, het talle
gemeenskappe wel aan die vereistes van nasieskap voldoen deurdat lede dieselfde taal
gepraat en dieselfde gebruike nagekom het. Gesegmenteerde politieke stelsels kan dus as
nasies sonder state beskryf word. Van die belangrikste tipes gesegmenteerde stelsels waarna
Schraeder (2004:24) verwys is die sibbe- of clan-stelsel van die jagter-versamelaarsgroepe
(soos die San etniese groep); die klassieke gesegmenteerde stelsels (soos die Somali etniese
groep); die universalisties-gesegmenteerde stelsels (soos die Maasai etniese groep); die
ritueel-gestratifiseerde gesegmenteerde stelsels (soos die Sjilloek etniese groep); en die
outonome–dorp-stelsels (soos die stadstate aan die Swahili-kus).
Die gesentraliseerde politieke stelsels, daarenteen, het nie veel verskil van die huidige
nasiestate nie, naamlik een sentrale gesag (die staat) en een etniese groep (die nasie). In die
praktyk het die gesentraliseerde politieke stelsels egter verskeie etniese groepe omsluit,
ofskoon in die meeste gevalle een enkele etniese groep die dominante posisie beklee het.
Voorbeelde van gesentraliseerde politieke stelsels was, volgens Schraeder (2004:30-2), die
piramidale monargie (soos die Ojo-ryk van die Joroebas in hedendaagse Nigerië), die
assosiasionele monargie (soos die Mende-monargie in hedendaagse Sierra Leone), en die
gesentraliseerde monargie (soos die Zoeloe-ryk in hedendaagse Suid-Afrika).
Die Ekonomiese Kommissie vir Afrika (Economic Commission for Africa 2007:3-5) het in ’n
verslag oor die relevansie van tradisionele regeringsinstellings in kontemporêre Afrika die
prekoloniale politieke instellings ook in twee kategorieë ingedeel, naamlik die
konsensusgebaseerde gedesentraliseerde politieke stelsels en die gesentraliseerde monargale
politieke stelsels.
4.2 Die koloniale era (1884–1951)
Die koloniale era in Afrika het formeel in 1884 met die Kongres van Berlyn ’n aanvang
geneem. In die sogenaamde wedloop om Afrika wat ná hierdie gebeurtenis sou volg, het die
onafhanklike politieke stelsels in Afrika ophou bestaan en het die ganse vasteland, met die
uitsondering van Ethiopië en Liberië, onder die beheer van sewe Europese state gekom,
naamlik België, Brittanje, Frankryk, Duitsland, Italië, Portugal en Spanje (Schraeder
2004:50).
Die tydperk van Europese kolonialisme in Afrika het nie lank geduur nie (1884–1951).
Desondanks het dit die binnelandse en internasionale politiek van die vasteland op
ingrypende wyses verander. Die volgende impakte word deur Schraeder (2004:62-9) as die
belangrikste beskou: (i) die toepassing van die Europese nasiestaatstelsel in Afrika; (ii) die
verdeling van nasies tussen verskillende politieke entiteite (state); (iii) die inkorporering van
verskillende nasies in een politieke entiteit (staat); (iv) die vernietiging van alle tradisionele
536

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
stelsels van wigte en teenwigte; (v) die versterking van patriargale regeringstelsels; (vi) die
vestiging van outoritêre beheer oor die gewapende magte; en (vii) die toepassing van ’n
doelbewuste beleid van verdeel-en-heers.
Europese kolonialisme het ook uiters nadelige gevolge vir die sosio-ekonomiese
ontwikkeling van die vasteland gehad. In die afwesigheid van eenstemmigheid in die
literatuur ten aansien van die presiese aard en omvang van die betrokke impakte sal met
Schraeder (2004:69–75) se opsomming volstaan word, naamlik: (i) die skep van geslote
ekonomieë; (ii) die totstandbrenging van ekonomiese stelsels wat primêr gebaseer was op die
uitvoer van ’n enkele landbouproduk of ’n enkele grondstof; (iii) die vestiging van
infrastrukturele ontwikkeling op wyses wat slegs die koloniale moondhede tot voordeel
gestrek het; (iv) die versterking van geslagsvooroordeel in nasionale
ontwikkelingsprogramme; en (v) die vestiging van outoritarisme in alle politieke en
ekonomiese sfere.
4.3 Die kontemporêre onafhanklikheidsera (sedert 1951)
Een van die onafwendbare gevolge van Europese kolonialisme was die ontstaan van ’n
onblusbare gees van nasionalisme en eise om nasionale selfbeskikking vir die onderskeie
kolonies in Afrika (Osaghae en McGowan 2006:214-16). In die nuwe internasionale orde wat
na die Tweede Wêreldoorlog tot stand gekom het en gedomineer is deur twee nuwe
supermoondhede, die VSA en die USSR, is die oorlogsverswakte Europese moondhede
gevolglik met geen ander keuse gelaat as om van hul koloniale besittings (met die
uitsondering van Egipte, Liberië en Ethiopië wat reeds onafhanklik was) afstand te doen nie.
Die verloop van die onafhanklikheidsproses word deur Birmingham (1995:1-61) in
streeksverband verduidelik, terwyl Schraeder (2004: 82-84) die mening huldig dat die proses
ten beste aan die hand van vier golfbewegings verduidelik kan word.
Die eerste golfbeweging het gedurende die vyftigerjare plaasgevind met die
onafhanklikheidwording van Libië (1951), Marokko (1956), Tunisië (1956), Soedan (1956),
Ghana (1957) en Guinee (1958). Die tweede beweging het gedurende die sestigerjare
plaasgevind toe aan meer as 30 Britse en Franse kolonies in Wes-, Sentraal en Oos-Afrika
onafhanklikheid verleen is. Die derde het ontstaan toe ’n aantal weermagoffisiere ’n
staatsgreep in Portugal aan die begin van die sewentigerjare uitgevoer en aangekondig het dat
onafhanklikheid aan alle Portugese kolonies in Afrika verleen sal word. Ander gebiede wat
gedurende die sewentigerjare onafhanklik geword het, was die voormalige Franse kolonies
Komoros (1975), Seychelles (1976) en Djibouti (1977). Die vierde golfbeweging het
gedurende die tagtigerjare van die vorige eeu ontstaan en was primêr daarop gemik om ’n
einde aan die blanke-beheerde gebiede in die huidige Namibië, Zimbabwe en Suid-Afrika
(toe reeds ’n onafhanklike staat sedert 1961) te bring. Met die vestiging van ’n inklusiewe
demokrasie in Suid-Afrika in 1994 is die onafhanklikheidsproses waarmee in 1951 in Noord-
Afrika begin is, uiteindelik aan die suidpunt van die vasteland tot die bevrediging van almal
voltrek.
537

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die meeste nuwe state wat as gevolg van die onafhanklikheidsproses gevestig is, sou egter
nie as suksesvolle demokratiese stelsels die mas opkom nie. Die primêre oorsaak was geleë in
’n “outoritêre-demokratiese paradoks” (Schraeder 2004:223). Dit kom kortliks daarop neer
dat van leiers in Afrika met onafhanklikheid verwag is om soos deurwinterde demokrate op te
tree, terwyl hulle hul politieke skoling onder ’n outoritêre koloniale bedeling ontvang het.
Verder is van hulle verwag om die Westminster- en Elysée-gebaseerde regeringsmodelle glad
te laat funksioneer. Hierdie modelle, wat geskoei was op die Westerse demokratiese doktrine
van magskeiding, was vreemd aan die politieke kultuur van Afrika en was gevolglik uit die
staanspoor tot mislukking gedoem (Matlosa 2003:92).
Teen hierdie agtergrond was dit onafwendbaar dat die outoritêre-demokratiese paradoks deur
die vroeë leierskap opgelos sou word deur die vestiging van eenpartystelsels waar mag
toenemend in die hande van die leier gekonsentreer is. Die maatreëls wat getref is om hieraan
beslag te gee, het behels die vul van poste in die staatsinstellings deur lojale ondersteuners;
die verwerping van enige federale reëlings; die omskepping van wetgewende en
regsprekende instellings in blote rubberstempels; die inhegtenisneming of verbanning van
kritici uit die burgerlike samelewing; en die verbod op kompeterende politieke partye
(Schraeder 2004:224).
Die vestiging van outoritêre eenpartystelsels deur die eerste geslag leiers van onafhanklike
state in Afrika is, volgens Matlosa (2003:92), gerasionaliseer op grond daarvan dat sodanige
stelsels ’n legitieme voortsetting was van veral die gesentraliseerde politieke stelsels wat
tydens die prekoloniale periode bestaan het; dat demokratiese veelpartystelsels ’n verdelende
effek op die samelewing het en nie die skepping van konsensus bevorder nie; en dat die
liberaal-demokratiese stelsels wat deur die koloniale moondhede in Afrika gevestig is,
vreemd is aan die politieke kultuur van Afrika. Verdere argumente wat aangevoer is, veral
deur leiers wat Marxisme aangehang het, was dat eenpartystelsels ’n noodsaaklike
voorhoede-rol te vervul het en die uiters noodsaaklike en snelle ekonomiese ontwikkeling nie
daarsonder sou kon plaasvind nie (Schraeder 2004:224–5).
Die eksperimente met die eenpartystelsel was nie geslaagd nie en sou onafwendbaar daartoe
lei dat sulke state weldra as verswakte of mislukte state bekend sou staan.
Gegewe hierdie besondere omstandighede, het die militêre leiers na vore getree as belangrike
politieke rolspelers. Die mees algemene metode wat deur hulle gevolg sou word om politieke
mag te bekom, was om ’n staatsgreep uit te voer (die skielike en onwettige omverwerping
van die bestaande regering deur die weermag of elemente daarvan). Teen die einde van die
sewentigerjare was meer as die helfte van state in Afrika onder militêre beheer (Decalo
1985:38). Die wydverspreide voorkoms van militêre regimes was op sekere mites gebaseer.
Daar is onder meer aangevoer dat weermagte groter legitimiteit onder die breë bevolking
geniet; meer effektief is; beter daartoe in staat is om stabiliteit te handhaaf; ’n beter
verenigende struktuur daarstel; en beter daartoe in staat is om ontwikkeling te bevorder
(Schraeder 2004:209–14).
538

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hierdie argumente het inderdaad geblyk bloot mites te wees, want die militêre bewinde het
nie veel beter as die eenpartystelsels gevaar nie, met die gevolg dat die aandrang op die
demokratisering van alle outoritêre regimes al feller geword het. Met die verval van
Marxisme-Leninisme in die Sowjetunie en Oos-Europa (die hartland van eenpartystels) in die
laat tagtigerjare van die vorige eeu en die ontstaan van die derde demokratiese golf regoor die
wêreld as gevolg van hierdie gebeure, het die aandrang op demokratisering ’n hoogtepunt
bereik en is daar met ’n demokratiseringsproses van ongekende omvang regoor Afrika begin.
Schraeder (2002:223) verwys na hierdie tydvak as Afrika se “tweede onafhanklikheid” of
Afrika se “tweede bevryding”. Hy wys ook daarop dat die demokratiseringsproses nie op ’n
uniforme wyse geïnisieer is nie, maar langs die weg van veelpartyverkiesings (tussen 1990 en
1994 het 38 state sodanige verkiesings gehou); die nasionale konferensie; geleide
demokratisering (die proses is op eensydige wyse deur ’n charismatiese leier bestuur); en
gekoöpteerde demokratisering (leiers het mag behou ten spyte van relatief vrye verkiesings).
In etlike gevalle is die proses egter deur die heersers gemanipuleer deurdat verkiesings gehou
is wat nie vry of regverdig was nie en waar die steel van stemme hoogty gevier het. In
Somalië het die elite op die demokratiseringsproses gereageer deur in ’n burgeroorlog
betrokke te raak.
5. Die huidige stand van demokrasie in Afrika
Waarnemers is dit met mekaar eens dat geen staat in Afrika gedurende die derde wêreldwye
demokratiese golfbeweging en Afrika se tweede bevryding of tweede onafhanklikheid
onaangeraak gelaat is nie. Alhoewel elke staat op die vasteland teen wil en dank genoodsaak
was om op hierdie sterk sistemiese krag van verandering te reageer, kon baie min egter daarin
slaag om alle fases van die demokratiseringsproses suksesvol in werking te stel. Volgens die
gesaghebbende Amerikaanse instelling rakende die stand van demokrasie in die wêreld,
Freedom House (2012), kon ’n skamele nege state (18 persent) in Sub-Sahara-Afrika (SSA)
met die aanbreek van 2012 as “vry” beskou word. Die tipering “vry” verwys na state waar
daar ope kompetisie om politieke mag bestaan, respek vir burgervryhede is, ’n beduidende
onafhanklike burgerlike samelewing opereer en die media oor vryheid beskik.
Die state wat in hierdie kategorie geplaas word, sluit in Botswana, Kaap Verde, Ghana, Mali,
Sao Tome en Principe, Suid-Afrika, Namibië, Benin en Mauritius. Volgens Herbst (2007:61–
3) is die uitstaande eienskappe van hierdie groep state, wat almal in SSA geleë is, die
volgende: Eerstens het die meerderheid, met die uitsondering van Suid-Afrika, klein
bevolkingsgetalle. Tweedens vorm die gesamentlike bevolking van hierdie state slegs 12
persent van die totale bevolking van Afrika. Derdens is slegs twee state, naamlik Suid-Afrika
en Botswana, mineraal-uitvoerders. Die ander state se uitvoerportefeuljes bestaan uit
landbouprodukte.
’n Verdere 21 state (43 persent) in SSA is deur Freedom House as “gedeeltelik vry”
geklassifiseer. In hierdie state is daar beperkte respek vir burgerregte en burgervryhede, maar
539

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die voorkoms van korrupsie, miskenning van regsoewereiniteit, godsdienstige
onverdraagsaamheid en die bestaan van ’n dominante partystelsel bring mee dat hulle nie as
demokraties beskou kan word nie.
In ’n derde kategorie wat deur Freedom House geskep is, is 19 state (39 persent) as “nie vry
nie” beskou. Dit is state waar inwoners wydverspreid en sistematies basiese burgerregte en -
vryhede ontsê word. Hierdie state kan sonder meer as diktatoriaal of outoritêr geklassifiseer
word.
Die state in Noord-Afrika is nie deur Freedom House by bogemelde syfers ingesluit nie, maar
saam met die Midde-Ooste ingedeel. In dié besondere streek is dit nietemin slegs Marokko
wat as “gedeeltelik vry” beskou word. Die oorblywende state resorteer in die kategorie state
wat as “nie vry nie” beskou word. Dit is belangrik om te noem dat dit ten spyte van die koms
van die Arabiese Lente in Noord Afrika en die omverwerping van die outoritêre regimes in
Egipte, Tunisië en Libië, tans nog nie moontlik is om hierdie state se klassifikasie te verander
nie (Freedom House 2012).
Voorts is dit belangrik om te beklemtoon dat daar belangrike verskille bestaan tussen die
syfers soos deur Freedom House verstrek en syfers wat weerspieël word deur die Economist
Intelligence Unit (2011:27) se Demokrasie Indeks vir 2011. Volgens hierdie indeks, wat die
toestand in SSA reflekteer soos dit aan die begin van Desember 2011 daar uitgesien het, kon
uit 44 state slegs een staat in die suid-oostelike Indiese Oseaan met ’n bevolking van
ongeveer 1,2 miljoen mense, naamlik Mauritius, as ’n “volwaardige demokrasie” beskou
word. Uit die oorblywende 43 state is nege, waaronder Suid-Afrika, as “gebrekkige
demokrasieë” getipeer. Hierdie groep state stem grootliks ooreen met Freedom House se
kategorie “vry” state. ’n Verdere 11 is as “hibriede regimes” geklassifiseer, terwyl 23 as
“outoritêre regimes” beskou is. Indien die state in Noord-Afrika ingesluit word, sou
laasgenoemde kategorieë uiteraard hoër syfers gereflekteer het.
Soos die geval met Freedom House, word die Economist Intelligence Unit (2011:28–9) se
Demokrasie Indeks vir 2011 ook allerweë as gesaghebbend beskou, aangesien dit gebaseer is
op 60 aanwysers wat in vyf verskillende kategorieë gegroepeer is, naamlik verkiesingsproses
en pluralisme, burgervryhede, funksionering van regering, politieke deelname en politieke
kultuur.
Alhoewel daar verskille bestaan tussen die syfers soos deur Freedom House verstrek en dié
van die Economist Intelligence Unit, kan die afleiding nietemin gemaak word dat die huidige
stand van die demokrasie in Afrika swak is. Hierdie afleiding word versterk deur syfers wat
deur die Mo Ibrahim Indeks vir 2011 verstrek is. Hierdie indeks, wat jaarliks die stand van
regeringsbestuur in Afrika evalueer, toon aan dat alhoewel daar gedurende 1910 verbeterings
te bespeur was in die kategorieë “volhoubare ekonomiese geleentheid” en “menseontwikkeling”,
daar reeds sedert 2006 beduidende agteruitgang in die kategorieë “veiligheid”
en “regsoewereiniteit” (36 state) en “deelname” en “menseregte” (39 state) ingetree het
(Politicsweb 2011).
540

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Insigggewende aspek wat deur Herbst (2007:62–3) vermeld word, is die feit dat talle state
wat onder Freedom House se klassifikasiemodel as “gedeeltelik vry” en “nie vry nie” beskou
word, uitvoerders is van minerale en veral olie. Hy meld dat state in Afrika wie se politieke
ekonomie op die uitvoer van hierdie kommoditeite gebaseer is, geneig is tot outoritarisme.
Die inkomste wat deur olie- en minerale uitvoere verdien word, word deur die regimes
onderskep (captured) en aangewend om hul magsmonopolie te behou. Die voorkoms van
hierdie besondere verskynsel, waarna soms as die “hulpbron-vloek” (resource curse) verwys
word, is egter nie tans van sodanige aard dat dit as wetmatig aanvaar kan word nie. Sowel
Suid-Afrika as Botswana is state wat minerale uitvoer (weliswaar nie olie nie), maar word
desondanks deur Freedom House as “vry” beskou.
Die koms van Suid-Soedan as die 54ste staat op die Afrika-vasteland gedurende Julie 2011
het ook nie ’n bydrae tot ’n toename in die getal demokrasieë gelewer nie. Die betrokke staat
word nie as ’n demokrasie beskou nie, ongeag die feit dat 99 persent van die bevolking in ’n
referendum ten gunste van onafhanklikheid gestem het. Tans is die Arabiese Lente die
enigste ligpunt in die demokratiseringsproses in Afrika. Soos egter reeds gemeld is, is dit in
hierdie stadium onduidelik of die betrokke samelewings en die revolusionêre leiers die proses
met sodanige sukses sal kan deurvoer dat dit uiteindelik tot die konsolidasie van demokrasie
sal lei.
Bibliografie
Baynham, S. (red.). 1985. Military power and politics in black Africa. Beckenham: Croom
Helm.
Birmingham, D. 1995. The decolonization of Africa. Londen: UCL Press. Hierdie uitgawe
gepubliseer deur die Taylor & Francis e-Library. 2009. (23 Februarie 2012 geraadpleeg).
Bratton, M. en N. van de Walle. 1997. Democratic experiments in Africa. Regime transitions
in comparative perspective. Cambridge: Cambridge University Press. (5 Maart 2012
geraadpleeg).
Caramani, D. (red.) 2008. Comparative politics. Oxford: Oxford University Press.
Dahl, R.A. 1971. Polyarchy: participation and opposition. Chapter Summaries.
http://www.wikisummaries.org/Polyarchy (1 Februarie 2012 geraadpleeg).
Decalo, S. 1985. Military rule in Africa: Etiology and morphology. In Baynham (red.) 1985.
(8 Maart geraadpleeg).
Economic Commission for Africa. 2007. Relevance of African traditional institutions of
governance. (22 Februarie 2012 geraadpleeg).
541

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Economist Intelligence Unit. 2011. Democracy index 2011. Democracy under stress. (27
Februarie 2012 geraadpleeg).
Finer, S.E. 1970. Comparative government. An introduction to the study of politics. Londen:
The Penguin Group.
Freedom House. 2012. Freedom in the world. The Arab uprisings and their global
repercussions. (27 Februarie 2012 geraadpleeg).
Herbst, J. 2007. The institutionalization of democracy in Africa. Democratization in Africa:
What progress toward institutionalization? Ghana Centre for Democratic Development, 4-6
October. Under the auspices of the US National Intelligence Council. (25 Oktober 2011
geraadpleeg).
Heywood, A. 2002. Politics. 2de uitgawe. New York: Palgrave Macmillan.
Huntington, S.P. 1991. The third wave. Democratization in the late twentieth century.
Norman: University of Oklahoma Press.
Mair, P. 2008. Democracies. In Caramani (red.) 2008. (20 Mei 2012 geraadpleeg)
Matlosa, K. 2003. Political culture and democratic governance in Southern Africa. African
Journal of Political Science, 8(1). (26 Februarie 2012 geraadpleeg).
McGowan, P.J. en P. Nel (reds.). 2006. Power, wealth and global equity. An international
relations textbook for Africa. 3de uitgawe. Landsdowne: UCT Press.
Osaghae, E.E. en P.J. McGowan. 2006. Africa in the global system, 1600 to decolonization.
In McGowan en Nel (reds.) 2006.
Politicsweb. 2011. Mo Ibrahim Index 2011: How South Africa did.
http://www.politicsweb.co.za/politicsweb/view/politicsweb/en/page71654?oid=260471&sn=
Detail&pid=71654 (11 Oktober 2011 geraadpleeg).
Prempeh, H.K. 2007. The persistence of “imperial presidency” in Africa’s emerging
democracies. Democratization in Africa: What progress toward institutionalization? Ghana
Centre for Democratic Development, 4-6 October. Under the Auspices of the US National
Intelligence Council. (25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Rakner, L., A.R. Menocal en V.F. Fritz. 2007. Democratization’s third wave and the
challenges of democratic deepening: Assessing international democracy assistance and the
lessons learned. Londen: Overseas Development Institute (ODI). (12 Maart 2012
geraadpleeg).
Rummel, R.J. 1996. Democratization. http://www.mega.nu/ampp/rummel/democ.htm (13
Oktober 2011 geraadpleeg).
542

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Schraeder, P.J. (red.). 2004. African politics and society. A mosaic in transformation. 2de
uitgawe. Belmont: Wadsworth/Thomson.
Welzel, C. s.j. Theories of democratization. (28 September 2011 geraadpleeg).
—. 2006. Democratization as an emancipative process: The neglected role of mass
motivations. European Journal of Political Research, 45. (4 Maart 2012 geraadpleeg).
543

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Demokrasie en demokratisering in Afrika: Deel 2
Die belangrikste faktore wat substantiewe oorgang
belemmer
Opsomming
Chris Nelson
Chris Nelson: Navorsingsgenoot, Fakulteit Krygskunde, Universiteit Stellenbosch
In Deel 1 van hierdie artikel is agtergrondinligting verskaf ten aansien van die konsepte
demokrasie en demokratisering, asook die teoretiese benadering wat gevolg sal word. Verder
is klem gelê op ’n breë oorsig van Afrika se politieke ontwikkeling gedurende die
prekoloniale, koloniale en postkoloniale tydperke, asook die huidige stand van demokrasie op
die vasteland. In die lig daarvan dat die aangehaalde statistiek daarop dui dat die oorgang na
’n demokratiese owerheidsvorm regoor Afrika nie as ’n suksesverhaal van betekenis beskryf
kan word nie, sal in Deel 2 van die artikel ’n bespreking gewy word aan die belangrikste
politieke-kultuur-, politieke–elite-keuse- en makrostrukturele faktore wat substantiewe
oorgang belemmer. Soos in die inleiding vermeld sal, waar van toepassing, ook aangedui
word op welke wyse sommige van hierdie faktore die demokratiese konsolideringsproses in
kontemporêre Suid-Afrika beïnvloed.
Trefwoorde: demokrasie; demokratisering; demokratiese konsolidasie; burgerlike
samelewing; politieke kultuur; politieke elite; etnisiteit; neopatrimonialisme; mediavryheid;
sosio-ekonomiese ontwikkeling
Abstract
The most important factors impeding substantive transition
The end of the eighties not only witnessed the demise of Marxist-Leninist authoritarianism in
the former Soviet Union and its Eastern European satellite states, but also heralded the arrival
of liberal democracy as the triumphant form of government. As this new wave of democracy
engulfed the international system scores of states threw off the authoritarian yoke and by
adopting new democratic constitutions and holding free and fair elections, took their rightful
positions in the international community. This new wave of democracy also swept over the
African continent. After decades of suffering under dictatorial regimes of almost every
imaginable type, most African societies embarked hopefully on the new promising road to
democracy and freedom.
544

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The enthusiasm generated by the process of democratisation in Africa is evidenced by the
fact that between 1990 and 1994 no fewer than 38 multiparty elections were held throughout
the continent. Even the National Party government in South Africa made the momentous
decision to abandon its policy of apartheid in favour of a negotiated settlement and the
establishment of an inclusive democracy. This radical departure from a policy on which the
party had remained steadfast since 1948 and which had motivated the African National
Congress (ANC) to embark on a campaign of armed resistance during the 1960s is generally
regarded as one of the most dramatic and significant developments in the African
democratisation process.
However, in sharp contrast with the rest of the world, where the process of democratisation
had been initiated and consolidated with a great measure of success, the process on the
African continent met only with meagre results. In actual fact, after more than 20 years of
democratisation only the small island state of Mauritius is presently regarded as a fullyfledged
democracy in Africa. The remaining 53 states, including South Africa, are classified
as flawed democracies or as hybrid or authoritarian systems. With the exception of the
Middle East, Africa still remains the most undemocratic and poorly governed region in the
world. Understandably, the process of democratic transformation in Africa has been
described by H. Kwasi Prempeh as transition without change.
The purpose of this article is to identify, by means of a literature study, the political culture
factors, the political elite choice factors and the macrostructural factors that were responsible
for the fact that the democratisation process initiated during the early 1990s in Africa did not
deliver more substantial results. Where applicable the impact of these factors on the process
of democratic consolidation in contemporary South Africa will also be highlighted.
In order to provide the necessary background this article first elaborates briefly on the
concepts democracy and democratisation. Such an analysis is deemed vital because of the
many misinterpretations that specifically surround the concept democracy as well as the
various significant theoretical contributions that have appeared regarding the process of
democratisation.
Secondly, the main democratisation theories as well as the theoretical approach on which this
article is based are outlined. Rather than selecting a specific approach from among the
existing democratisation theories, an eclectic or integrative approach is followed.
Thirdly, a brief overview of the political history of the African continent is presented. The
structures and experiences to which African societies were exposed during the pre-colonial,
colonial and post-colonial periods were of such a nature that current political problems,
attitudes, values, beliefs, policies and structures can be fully understood only if viewed in
historical context.
Fourthly, the current state of democracy in Africa is outlined. It has already been indicated
that the state of democracy on the continent leaves much to be desired. However,
authoritative figures regarding this matter will demonstrate just how severely the
democratisation process was actually affected by the factors discussed here.
As stated in the purpose, the main focus of this article will be to identify the political culture
factors, the political elite choice factors and the macrostructural factors that underlie the
problematic nature of the democratisation process in Africa.
545

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Regarding the political culture factors the following are addressed: Firstly the existence of a
subject political culture in combination with parochial political orientations. In order to
determine what type of political culture best sustains a democratic system of government,
political scientists draw a distinction between participatory, subject and parochial cultures or
a combination of these cultures referred to as a civic culture. In Africa the process of
democratic transformation in most states is hampered by a subject political culture in
combination with parochial political orientations, mainly as a result of the process of
democratisation of disempowerment.
The second political culture factor obstructing democratisation in Africa is the existence of
underdeveloped and poorly organised civil society organisations. These associations and
organisations are not only incapable of protecting the private interests of ordinary citizens but
are also unable to keep a check on the activities of government. Even though an upswing in
the establishment of new civil society organisations has been noticeable in recent times, civil
society in general remains weak and poorly organised in most states.
With reference to the political elite choice factors the first that is dealt with is the continued
concentration of political power in the hands of the executive, especially the president. This
phenomenon is perhaps the most serious threat to the successful consolidation of democracy
in Africa because it is directly responsible for the widespread occurrence of the corrupt
practices associated with neopatrimonialism, prebendalism and the so-called imperial
presidency. In terms of these practices the formal architecture of a democratic state –
legislation restricting governmental action, constitutions, the rule of law, written and
unwritten rules and customs – is combined with the informal reality of personal and arbitrary
exercise of power by the creation, using public funds, of an elaborate system of patron-client
relationships stretching from the president down to the lowest levels of officialdom as well as
the ordinary citizens.
The second political elite choice factor negatively affecting democratisation in Africa is the
failure of political parties to act as democratising agents. It is widely accepted by scholars
that most political parties on the continent are inefficient vehicles of democracy because they
are, inter alia, plagued by a democratic deficit; suffer from bureaucratic-oligarchic syndrome
(BOS); are sustainable only on the elite level;are based on ethnic and regional loyalties; and
are interested in power only in order to utilise the resources and personnel of the state for
selfish purposes.
The third political elite choice factor regarded as a hindrance to democratisation in Africa is
the widespread infringement on media freedom. Throughout the democratic world it is
accepted that freedom of the media is the lifeblood of any democratic system. However, in
most African states the ruling elites purposefully try to manipulate the free flow of
information. This desire by the leadership to stifle public opinion appears to be so strong that
freedom of the media is regularly curtailed, even on the pretext that such action is in the
public interest or necessary to protect national security or promote rapid economic
development.
The fourth political elite choice factor inhibiting successful democratic consolidation in
Africa is the deliberate dismantling of separation between state and ruling party. In most
states it is difficult to determine the boundary between party and state. This state of affairs
can best be explained by the widespread incidence of dominant party systems as well as the
assumptions on which the main types of political parties in Africa are based. Of special
546

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
significance regarding the latter are the attempts by revolutionary and left-wing parties to
deliberately create so-called party states.
Regarding the macrostructural factors, the following are important: Firstly, the low levels of
socio-economic development in almost every African state. Modernisation theorists are
unanimous in their belief that for a democratic system to survive it needs high levels of socioeconomic
development. However, when surveying the African continent it is noticeable that
it is the only region in the world that has become poorer over the past 25 years. Widespread
poverty is perhaps the most salient characteristic of every African society. Indicative of the
dire situation is the fact that only two of the 54 states on the continent are not included in the
lowest third of the Human Development Index (HDI) of the United Nations Development
Program (UNDP).
The second macrostructural factor inhibiting democratic transition is the incidence of conflict
and violence occurring in many states. In terms of democratic peace theory the establishment
of a democratic system of government should bring about a more peaceful society. However,
in Africa this does not happen. On the contrary, conflict and violence in and among states are
still evident despite the democratisation process. It even appears as if the democratisation
process itself is generating conflict and violence.
The third macrostructural obstacle in the way of successful democratic consolidation in
Africa is the divisive influence of ethnicity. According to observers politicised ethnic
relations and the politics of ethnic mobilisation are not only the main sources of conflict in
Africa since independence, but also the main stumbling-block in the socio-economic
development of most states. Indicative of the divisive effects of ethnicity in the political life
of many African states is the formation of ethnically inspired opposition movements,
guerrilla insurgencies and separatist movements. In extreme cases ethnicity has even led to
the partitioning of states and acts of genocide.
Key words: democracy; democratisation; democratic consolidation; civil society; political
culture; political elite; ethnicity; neopatrimonialism; media freedom; socio-economic
development
1. Die politieke-kultuur-faktore
1.1 Die bestaan van ’n onderworpe politieke kultuur in kombinasie met parogiale politieke
oriëntasies
Politieke kultuur word deur politieke wetenskaplikes beskryf as die patroon van oriëntasies of
ingesteldhede van ’n samelewing jeens politieke objekte soos partye, regerings en die
grondwet en uitgedruk in oortuigings, simbole en waardes. Politieke kultuur verskil van
openbare mening deurdat dit gevorm is uit lang-gekoesterde waardes en gebruike eerder as
mense se reaksies op spesifieke beleidsrigtings, gebeure en probleme (Heywood 2002:200).
In ’n poging om die politieke kultuur te identifiseer wat as die mees geskikte beskou word om
’n demokratiese politieke bestel te onderhou, het Almond en Verba (1989:1–29) drie
547

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
algemene tipes geïdentifiseer, naamlik ’n deelnemende politieke kultuur, ’n onderworpe
politieke kultuur en ’n parogiale politieke kultuur (parogialisme).
’n Deelnemende politieke kultuur word gekenmerk deur staatsburgers se belangstelling in
politieke prosesse en waar populêre deelname as sowel wenslik as effektief beskou word. Die
burgery is positief georiënteer teenoor die politieke stelsel as geheel, dit wil sê sowel die
politieke as die administratiewe strukture. ’n Deelnemende politieke kultuur word
normaalweg vereenselwig met ’n demokratiese politieke stelsel.
In ’n onderworpe politieke kultuur is die burgery bewus van die sentrale regering en die rol
wat belangrike akteurs en instellings daarin speel. Daar is egter weinig populêre deelname
aan die regeerproses, aangesien die politieke en administratiewe strukture nie die belange van
die burgery op die hart dra nie en die samelewing meestal swaar gebuk gaan onder hul
besluitneming. Die burgery voel onmagtig om op te tree, omdat hul nie oor die ruimte of
middele beskik om tot verset oor te gaan nie. ’n Onderworpe politieke kultuur word
geassosieer met die bestaan van ’n gesentraliseerde outoritêre politieke struktuur.
Die kenmerke van parogialisme, daarenteen, is die afwesigheid by die burgery van ’n
burgerskapsgevoel; ’n afsydigheid teenoor die nasionale politieke proses en ’n voorkeur om
eerder met plaaslike instellings te identifiseer. ’n Parogiale politieke kultuur val saam met die
bestaan van ’n tradisionele politieke stelsel.
Ofskoon Almond en Verba (1989:29-30) die feit aanvaar dat ’n deelnemende politieke
kultuur die enigste tipe kultuur is wat ware demokrasie moontlik maak, het hulle ook
vorendag gekom met die konsep van ’n burgerkultuur (civic culture). ’n Burgerkultuur is ’n
kombinasie van bogemelde drie politieke kulture. Die uitstaande kenmerk daarvan is die
rasionele deelname deur die burgery aan die politieke proses, maar dit word gekombineer met
onderworpe en parogiale oriëntasies. In ’n burgerkultuur bestaan die drie politieke kulture
dus in balans met mekaar. Almond en Verba (1989:30) benadruk die feit dat in ’n
burgerkultuur deelnemende politieke oriëntasies nie onderworpe en parogiale oriëntasies
vervang nie, maar slegs daarmee kombineer.
In die lig daarvan dat, soos hier onder aangedui sal word, (i) die gesentraliseerde unitêre staat
die dominante verskynsel in Afrika is, (ii) die politieke elite mag grootliks in hul hande
gesentreer het, en (iii) die burgery as gevolg daarvan swaar gebuk gaan onder
regeringsbesluite, kan, met enkele uitsonderings, die politieke kultuur in die meeste
samelewings regoor die vasteland as ’n onderworpe kultuur beskryf word. Na aanleiding van
die feit dat politieke oriëntasies wat met parogialisme in verband gebring kan word, onder
bepaalde segmente van samelewings steeds voorkom, kan verder verklaar word dat die
onderworpe politieke kultuur in talle gevalle in kombinasie met parogiale politieke
oriëntasies voorkom.
Waarskynlik is die beste illustrasie van, en verklaring vir, die voorkoms in Afrika van ’n
onderworpe politieke kultuur in kombinasie met parogiale politieke oriëntasies te bespeur in
die huidige klasseverdelings in die meeste samelewings. Schraeder (2004:112–6) wys daarop
548

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dat alhoewel navorsers verskil oor die terminologie vir die verskillende klasse waaruit
samelewings in Afrika bestaan, almal dit met mekaar eens is oor die bestaan van die volgende
vier breë kategorieë:
• Die buitelandse bourgeoisie, bestaande uit die metropolitaanse bourgeoisie (die
politieke en sakeleiers uit hoofsaaklik die voormalige koloniale moondhede met
belange in individuele state) en die plaaslike buitelandse bourgeoisie (buitelanders
wat in individuele state woon en werk).
• Die plaaslike bourgeoisie, wat opgedeel kan word in die politieke bourgeoisie (die
politieke elite), die burokratiese bourgeoisie (die boonste lae van die amptenary),
die handelsbourgeoisie (die leidende sakelui) en die petty bourgeoisie (die laer
middelklas, soos handelaars, onderwysers, soldate en laer orde staatsamptenare).
• Die proletariaat, bestaande uit die stedelike werkersklas, wat ’n maandelikse of
uurlikse loon verdien, en die stedelike werkloses (ook genoem die
lumpenproletariaat).
• Die grootste klassegroepering, die kleinboere (peasantry). Die kleinboere is op die
platteland woonagtig, produseer voedsel vir eie gebruik en kan, sou die
omstandighede dit noodsaak, onafhanklik van die heersende politieke bestel
funksioneer.
Dit is bekend dat klassekonflik binne die plaaslike bourgeoisie (die elite) tot dusver ’n uiters
nadelige uitwerking op nie alleen die demokratiseringsproses gedurende die jongste
golfbeweging gehad het nie, maar ook tot verdere passiwiteit deur die proletariaat en
kleinboere gelei het. Volgens Sklar (2004:334) het die demokratiese veelpartyverkiesings
waarmee gedurende die negentigerjare van die vorige eeu regoor die vasteland begin is, bloot
tot ’n proses van demokratisering van ontmagtiging aanleiding gegee. Dit is ’n proses waar
nuutgevestigde veelpartystelsels dit vir roterende en kompeterende klassefaksies in die
plaaslike bourgeoisie moontlik gemaak het om die proletariaat en die kleinboer uit te buit, vir
magspolitieke doeleindes te manipuleer of van die politieke proses uit te sluit .
Teen die agtergrond van bostaande heers daar min twyfel dat die bestaan van ’n onderworpe
politieke kultuur in kombinasie met parogiale politieke oriëntasies in Afrika-samelewings in
verband gebring kan word met die feit dat die demokratiseringsproses waarmee aan die begin
van die negentigerjare begin is, nie as ’n suksesverhaal van betekenis beskryf kan word nie.
Van besondere illustratiewe waarde is die aanduiding in die demokrasie-indeks wat in 2011
deur die Economist Intelligence Unit (2011:27) opgestel is, dat Suid-Afrika as ’n gebrekkige
demokrasie geklassifiseer is primêr op grond van die vlak van politieke deelname en
demokratiese politieke kultuur. Gumede (2010) is ’n soortgelyke mening toegedaan en wys
daarop dat Suid-Afrika enorme uitdagings in die gesig staar namate daar oorgeskakel word
van ’n politieke kultuur eie aan ’n bevrydingsbeweging na ’n demokratiese politieke kultuur.
Volgens hom is talle Suid-Afrikaanse burgers besig om hul van die politieke proses te
onttrek. Sommige het selfs daartoe oorgegaan om hul toevlug tot geweld te neem ten einde
hul ontevredenheid te kenne te gee, terwyl andere bloot deur ’n gees van sinisme oorval is.
Volgens Diamond (2007:5) is daar egter die afgelope aantal jare tekens dat ’n toename in
populêre betrokkenheid by politieke prosesse besig is om in talle state plaas te vind. Hy wys
549

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
daarop dat terwyl daar tussen 1960 en 1990 slegs een president in Afrika tydens ’n verkiesing
uit die kussings gelig is, tussen 1990 en 2005 dienende presidente in een uit elke sewe
verkiesings die onderspit gedelf het. Dit wil egter voorkom asof Diamond se waarneming
bloot op ’n tydelike neiging in die rigting van ’n burgerlike politieke kultuur was. Getuienis
dat dit inderdaad die geval was, blyk uit onlangse resultate van twee demokrasie-indekse: (i)
die demokrasie-indeks wat in 2011 deur die Economist Intelligence Unit (2011:27) opgestel
is, waarvolgens die ergste demokratiese agteruitgang (democratic slippage) tussen 2008 en
2011 spesifiek in die kategorie vir deelnemende demokratiese politieke kultuur voorgekom
het; en (ii) die Mo Ibrahim-indeks vir 2011, wat aantoon dat beduidende agteruitgang reeds
sedert 2006 plaasgevind het ten aansien van politieke deelname in 39 state (Politicsweb
2011).
1.2 Die bestaan van onderontwikkelde en ongeorganiseerde burgerlike samelewings
Burgerlike samelewing word deur Bratton (1994:2) gedefinieer as die sfeer van sosiale
interaksie tussen die huishouding en die staat en manifesteer as vorme van
gemeenskapsamewerking, strukture van vrywillige assosiasie en openbare
kommunikasienetwerke. Volgens Heywood (2002:8) is die instellings wat die burgerlike
samelewing vorm, soos politieke partye, vakbonde, vrouebewegings, jeuggroepe,
godsdienstige, kulturele en kommersiële instellings, “privaat” omdat hulle deur individuele
burgers in die lewe geroep en gefinansier word om hulle besondere belange te dien. Die
instellings van die staat, daarenteen, is van “openbare” aard omdat hulle verantwoordelik is
vir die kollektiewe organisering van die gemeenskapslewe ten behoewe van alle
staatsburgers.
Alhoewel dit belangrik is om die onderskeid tussen private en openbare sfere te tref, wys
Bratton (1994:4–5) egter daarop dat noue wisselwerking tussen die staat en die burgerlike
samelewing onontbeerlik is en dat die een nie suksesvol sonder die ander kan bestaan nie. Ter
illustrasie meld hy dat private kommersiële instellings nie kan bestaan sonder ’n effektiewe
staat wat verbind is tot ’n vryemarkekonomie nie; dat ander private instellings geen hoop op
voortbestaan het as die staat nie politieke stabiliteit, regsoewereiniteit en essensiële dienste
verseker nie; en dat kommunikasienetwerke nie ten volle kan ontwikkel as die staat nie
vryheid van spraak erken en waarborg nie. Die staat kan op sy beurt ook nie voortbestaan
sonder die burgerlike samelewing nie. Bratton (1994:9) beklemtoon dat die legitimiteit van
politieke leiers se aanspraak op staatsmag deur die burgerlike samelewing bepaal word,
terwyl Diamond (1997:6) aantoon dat die burgerlike samelewing tegelykertyd die staat
beperk en legitimeer indien die staat op regsoewereiniteit gebaseer is.
Ten aansien van die demokratiseringsproses in ’n staat is die rol wat die burgerlike
samelewing speel, van kritieke belang. Bratton (1994:9–10) verwys na drie aanvraagverwante
aktiwiteite (demand-related activities) waar die burgerlike samelewing ’n
belangrike rol speel. Eerstens verbreed die burgerlike samelewing deelname aan die openbare
lewe deur gemarginaliseerde groepe soos die armes, vroue en minderhede. Tweedens
beskerm instellings in die burgerlike samelewing die burgery teen arbitrêre handelinge deur
550

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die staat deur as ’n buffer teen uitbuiting te dien en korrupsie en menseregtevergype te
monitor. Derdens help die burgerlike samelewing om verantwoordbaarheid te verseker deur
die burgery se voorkeure te kommunikeer en te verteenwoordig en daaroor te onderhandel.
Wanneer die verhouding tussen staat en burgerlike samelewing gedurende die postkoloniale
era in Afrika bestudeer word, blyk dit dat daar nie werklik sprake was van enige
betekenisvolle verhouding nie. Die gesentraliseerde regeringstelsels wat na
onafhanklikwording gevestig is, het slegs een doel voor oë gehad, naamlik om daardie
elemente in die burgerlike samelewing wat tot die suksesvolle stryd om bevryding en
onafhanklikheid bygedra het, te koöpteer of, in die geval van kritiek en weiering tot verdere
samewerking, die swye op te lê of hul voortbestaan te beëindig (Schraeder 2004:177).
Terwyl regerings oor die algemeen suksesvol was in die realisering van hierdie oogmerke, het
daar teen die tagtigerjare egter ’n herlewing van instellings in burgerlike samelewings
ingetree. Instrumenteel hierin was twee gebeure: aan die een kant die ekonomiese krisis
waarin alle state op die vasteland beland het en hul onvermoë om die burgery se belange te
dien baie duidelik gedemonstreer het, en aan die ander kant die beëindiging van die Koue
Oorlog met die val van die Berlynse Muur, wat tot ’n wêreldwye demokratiseringsproses
aanleiding gegee het.
Anders as wat die verwagting was, is die instellings in die burgerlike samelewing nie deur die
demokratiseringsproses die geleentheid gegun om te ontwikkel nie. Die rede hiervoor was die
sentralisering van mag op wyses wat nie voorheen bestaan het nie. Die onvermydelike gevolg
hiervan was die geleidelike dreinering van mag en invloed uit die burgerlike samelewing.
Soos gedurende die postkoloniale periode was die metodes wat gebruik is om alternatiewe
vorme van politieke mobilisasie se mag te dreineer, óf koöptasie óf eliminasie. Die oorgang
na demokrasie het dus ook hier geen verandering meegebring nie.
’n Aspek wat, volgens Young (2004:315), dikwels uit die oog verloor word wanneer die rol
van die burgerlike samelewing in die politieke prosesse van die nuwe demokratiserende state
in Afrika ontleed word, is die feit dat nie alle instellings inherent demokraties is nie. Hy wys
daarop dat terwyl talle instellings op vroeëre stadiums wel sterk druk op outoritêre leiers
uitgeoefen het om met liberaliseringsprogramme vorendag te kom, dieselfde instellings met
verloop van tyd ’n totale ommekeer gemaak het ten gunste van ’n outoritêre benadering.
Alhoewel Diamond (2007:6) erken dat burgerlike samelewings in die meeste state in Afrika
onderontwikkeld en ongeorganiseerd is, wys hy daarop dat daar gedurende die afgelope
aantal jare wel aanduidings is van ’n vernuwende tendens. Volgens hom is daar etlike
belangegroepe wat na vore getree het en hulle daarop toespits om demokrasie en goeie
staatsbestuur in Afrika te bevorder. In hierdie verband verwys hy na die ontstaan van
regsverenigings, menseregte-organisasies, vrouebewegings, opvoedkundige verenigings,
verkiesingsmoniteringsnetwerke en ontwikkelingsorganisasies.
Dit is belangrik om te beklemtoon dat ten spyte daarvan dat hierdie jongste verwikkelings as
positief beskou word, Salih en Nordlund (2007:21) daarop wys dat sterk en georganiseerde
551

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
burgerlike samelewings in die meeste state in Afrika nog nie ’n realiteit is nie. Die gevolg
hiervan is dat die korruptiewe praktyke wat met neopatrimonialisme in verband gebring kan
word, voortduur tot ernstige nadeel van die demokratiese konsolideringsproses. Leon
(2010:5) beweer selfs dat state in Afrika oor van die swakste burgerlike samelewings beskik
en dat dit die kwaliteit en deursigtigheid van elke staat en sy instellings negatief affekteer.
Labuschagne (2003:1, 20) het in sy soeke na antwoorde waarom die burgerlike samelewing
in Afrika nie daarin kon slaag om ’n groter rol in die demokratiseringsproses te speel nie, ook
die blaam op outoritêre regerings en hul geneigdheid tot magsentralisering geplaas.
2. Die elite-keuse-faktore
2.1 Die voortgesette konsentrasie van mag in die hande van die uitvoerende gesag
(president)
In die definisie van demokrasie in Deel 1 is aangetoon dat die verdeling van regeringsmag
tussen die wetgewende, uitvoerende en regsprekende gesag een van die pilare is waarop ‘n
demokratiese bestel rus. Die grondslag daarvan is reeds in die 18de eeu deur die Franse
filosoof Montesquieu (1689-1755) gelê (Lowenthal 1972:487). Ingevolge die trias politicadoktrine
is die doel met die verdeling van regeringsmag van tweërlei aard, naamlik om
vryheid te verseker en tirannie te vermy. ’n Interessante aspek van die trias politicaleerstelling
is die feit dat die drie regeringsvertakkings tegelyk onafhanklik van mekaar en op
’n interafhanklike wyse moet funksioneer. Onafhanklikheid impliseer dat daar geen
oorvleueling van personeel tussen die drie regeringsvertakkings sal wees nie, terwyl die
werking van die politieke wigte en teenwigte slegs binne ’n stelsel van interafhanklikheid
tussen die drie sfere moontlik is (Heywood 2002:315).
’n Verdere belangrike aspek wat met die besondere doktrine verband hou, is die oppergesag
van die regbank. Ingevolge die beginsel van geregtelike hersiening kan die regsprekende
gesag die wette, dekrete en optredes van die ander twee regeringsvertakkings ongeldig
verklaar. Hierdie beginsel vloei voort uit die bestaan van ’n gekodifiseerde grondwet wat aan
die regbank die mag verleen om optredes ongeldig te verklaar indien sodanige wette, dekrete
en optredes in stryd met die grondwet sou wees (Heywood 2002:306). Nou verwant hieraan
is ook die beginsel van regsoewereiniteit (rule of law). Die beginsel kom daarop neer dat die
samelewing regeer sal word deur algemene regsbeginsels en nie deur arbitrêre besluitneming
deur die uitvoerende gesag nie; dat die regbank onafhanklik van die wetgewende en
uitvoerende gesag sal funksioneer; en dat alle burgers in die oë van die regbank gelyk is
(Kotzé en Van Wyk 1986:117).
Wanneer die postkoloniale politieke ontwikkeling van state in Afrika bestudeer word, is dit
opvallend dat die driedelingsleer en die beginsels wat dit ten grondslag lê, nie nougeset deur
die politieke elite toegepas of gerespekteer is nie. Alhoewel die meeste leiers hul ná
onafhanklikheid onomwonde tot demokrasie en demokratiese regering verbind het, is die
552

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verdeling van mag tussen verskillende organe van die regering in die praktyk sistematies
afgetakel en is mag toenemend in die uitvoerende gesag gesentreer.
Volgens Schraeder (2004:177) kan die oorsprong van hierdie negering van fundamentele
demokratiese doktrines in Afrika gedurende die postkoloniale tydperk teruggevoer word na
die politieke leierskap se hantering van die uitdaging wat die “paradoks van hoë verwagtinge
en minimale vermoëns” daargestel het. In navolging van regeerpraktyke soos toegepas
gedurende die prekoloniale en koloniale tydperke het die politieke elite besluit om hierdie
uitdaging die hoof te bied deur magskonsentrasie. Van die belangrikste maatreëls wat deur
die leiers in hierdie verband getref is, is volgens Schraeder (2004:178–85): (i) die
Afrikanisering van die staatsinstellings; (ii) die drastiese vergroting van die sentrale
burokrasieë; (iii) die aftakeling van institusionele wigte en teenwigte; (iv) die koöptering,
onderdrukking of eliminering van instellings in die burgerlike samelewing; (v) die
grootskaalse uitbreiding van die gewapende magte; en (vi) die skepping van persoonlike
heersersnetwerke.
Bogemelde maatreëls, tesame met die wydverspreide voorkoms van korrupsie, wanbestuur,
hoë internasionale oliepryse, nasionalisering van belangrike sektore van die ekonomie,
enorme buitelandse skuld, en lae vlakke van buitelandse investering, het uiteindelik daartoe
gelei dat groeikoerse in die meeste state dramaties gedaal het. Teen die laat tagtigerjare van
die vorige eeu was haas elke nuwe staat in Afrika vasgevang in ’n ekonomiese krisis en nie in
staat om in die noodsaaklike maatskaplike behoeftes van die samelewing te voorsien nie
(Schraeder 2004:188–9).
Dit is teen hierdie agtergrond dat, na die verval van Marxisties-Leninistiese totalitarisme, die
derde demokratiese golfbeweging in die internasionale stelsel ontstaan het. As gevolg van
Afrika se postkoloniale geskiedenis van outoritarisme en vergrype teen menseregte sou geen
staat hierdie epogmakende verwikkeling vryspring nie. Aangespoor deur hulp, steun en
politieke druk uit die Westerse demokrasieë het talle state met ’n demokratiseringsproses
begin. Die omvang van die proses blyk duidelik as in gedagte gehou word dat tussen 1990 en
1994 nie minder nie as 38 veelpartyverkiesings, waarvan 29 as stigtingsverkiesings beskou
word, regoor die vasteland plaasgevind het (Schraeder 2004:228–9). Bratton en Van de Walle
(1997:3) beskou die demokratiseringsproses wat tussen 1990 en 1994 plaasgevind het, as die
mees ingrypende en omvangryke regimeveranderingsproses sedert die toekenning van
politieke onafhanklikheid gedurende die sestigerjare.
Die talle veelpartyverkiesings het egter nie beteken dat state in Afrika al die fases van die
demokratiseringsproses voltooi het nie. Volgens Barkan (2009:3) is Afrika na meer as twee
dekades sedert daar met die proses begin is, met die uitsondering van die Midde-Ooste, steeds
die mees ondemokratiese streek in die wêreld. Alhoewel geen staat in Afrika onaangeraak
gelaat is deur die demokratiese opswaai gedurende die negentigerjare van die vorige eeu nie,
kon weinig state daarin slaag om tot gekonsolideerde demokrasieë te ontwikkel.
Op soortgelyke trant beweer Diamond (2007:1) dat Afrika hom meer as 60 jaar na die begin
van die dekolonisasieproses steeds in die “woestyn” bevind betreffende demokratisering en
553

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
veral die toepassing van die regsoewereiniteitsbeginsel. Volgens hom is die politieke stryd in
Afrika steeds ’n wedywering tussen die oppergesag van die reg en die oppergesag van die
persoon (Diamond 2007:8). Saam met talle ander navorsers huldig hy ook die siening dat
Afrika, naas die Midde-Ooste, die mees korrupte en swaks-geregeerde streek ter wêreld is.
Ter illustrasie wys hy daarop dat state in Afrika swak vaar ten aansien van al ses vereistes
wat deur die Wêreldbank Instituut ontwikkel is om ’n staat se kwaliteit van regering te meet.
Die vereistes is verantwoordbaarheid; politieke stabiliteit en afwesigheid van geweld;
regeringseffektiwiteit in openbare administrasie en lewering van openbare dienste; kwaliteit
van regeringsregulering ter ontwikkeling van die privaatsektor; regsoewereiniteit; en
uitskakeling van korrupsie (Diamond 2007:2).
In sy soeke na antwoorde waarom die meeste state in Afrika, na langer as ’n halwe eeu van
onafhanklikheid en twee dekades se blootstelling aan ’n demokratiseringsproses, steeds
geteister word deur armoede, korrupsie, stagnasie, hongersnood, geweld, ontwrigting en
outoritarisme, kom Diamond (2007:2) tot die gevolgtrekking dat hierdie toestand nie aan ’n
gebrek aan hulpbronne toegeskryf kan word nie. Die meeste state is immers ryklik bedeeld
met natuurlike hulpbronne. Hy wys voorts daarop dat state op die vasteland sedert 1960 reeds
ongeveer 600 biljoen VSA-dollar aan buitelandse hulp ontvang het. Volgens Moyo (2009)
het die bedrag in 2009 reeds op een triljoen VSA-dollar te staan gekom. Dit is ’n bedrag wat
die hulp wat na die Tweede Wêreldoorlog deur die VSA aan die state van Wes-Europa
verleen is om hulle in die proses van ekonomiese heropbou en herstel by te staan, grootliks
verdwerg. Vir talle state in Afrika vorm buitelandse hulpverlening tans meer as die helfte van
die totale jaarlikse regeringsbesteding (Diamond 2007:2).
Dit is interessant om aan te toon dat in navorsing wat deur Djankov, Montalvo en Reunal-
Querol (2008:169) onderneem is, hulle bevind het dat ten spyte van die enorme bedrae wat
aan buitelandse hulpverlening deur die ontwikkelde state aan die onderontwikkelde state
bestee word, daar ’n negatiewe korrelasie bestaan tussen buitelandse hulp en demokratiese
konsolidasie in die ontvangerstate. Dit is ook in Afrika die geval. Die rede hiervoor is dat die
hulp nie vir ekonomiese ontwikkeling aangewend word nie, maar deur die regimes in die
ontvangerstate op korruptiewe wyse gebruik word om hul politieke magsposisies te verseker
en te versterk. Die gevolg is dat daar dikwels na hierdie verskynsel as die
hulpverleningsvloek verwys word.
Teen hierdie agtergrond beskou, is Diamond (2007:2) die mening toegedaan dat Afrika se
onvermoë om te demokratiseer primêr geleë is in ”die patologie van persoonlike
heerskappy”. Die algemene term wat gebruik word om hierdie patologiese toestand te beskryf
is neopatrimonialisme. Die term is reeds gedurende die sewentigerjare van die vorige eeu
geskep en word gebruik om te verwys na ’n organisasievorm waarin verhoudings van ’n
patrimoniale aard ’n politieke en administratiewe stelsel wat formeel op regs-rasionele
grondslae gekonstrueer is, deurspek. In toenemende mate word die term deesdae gebruik om
state in Afrika te beskryf en tersefdertyd te verklaar waarom hierdie state in hul pogings om
te demokratiseer en neoliberale markhervormings in werking te stel, grootliks onsuksesvol
was (Neopatrimonialism 2011).
554

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In kontemporêre Afrika manifesteer neopatrimonialisme, volgens Diamond (2007:2), soos
volg: die formele argitektuur van ’n moderne demokratiese staat – wetgewing wat
regeringsoptrede aan bande lê, grondwette, regsoewereiniteit, geskrewe en ongeskrewe reëls
en gebruike – word gekombineer met die informele realiteit van persoonlike en arbitrêre
magsuitoefening en die smee van ’n omvattende stelsel van begunstiger-kliënt-bande wat
strek vanaf die grootste “groot man” (die outokratiese president) tot sy hoofluitenante en
ander vertrouelinge wat op hul beurt weer optree as begunstigers van magshebbers op laer
vlakke. Schraeder (2004:183-5) beskryf neopatrimonialisme as ’n reeks konsentriese sirkels
van begunstiger-kliënt-verhoudings waar die leier in die sentrum van die stelsel persoonlik
senior regeringsaanstellings doen wat dan op hul beurt weer vertrouelinge op ander vlakke
aanstel.
Die leier beklee ‘n verhewe posisie in die stelsel en bewerkstellig lojaliteit deur die
verskaffing van ekonomiese voordele en politieke beskerming. Die wyse waarop
neopatrimonialisme geskied en die vernietigende uitwerking daarvan nie alleen op die
demokratiseringsproses nie, maar ook op die ontwikkeling van samelewings regoor Afrika,
word deur Diamond (2007:2-3) soos volg opgesom:
• Stelsels van institusionele wigte en teenwigte word (soos gedurende die tydperke
van eenpartystelsels en militêre regimes) afgetakel deur wetgewende en
regsprekende instellings se magte in te kort of ondergeskik te stel aan die
uitvoerende gesag, in besonder die president. (Ondergeskiktheid word gewoonlik
bewerkstellig deur vertrouelinge in die wetgewer en die regbank aan te wys.)
• Informele norme is verhewe bo formele reëls en beperkende maatreëls.
• Die reg om te regeer is in ’n persoon gesetel en nie in ’n amp nie.
• Ondergeskiktes is lojaliteit verskuldig aan persoonlike begunstigers en nie aan
wetgewing, regulasies en instellings nie.
• Outokratiese presidente en hul vertrouelinge gebruik staatsbronne as ’n
persoonlike gerieflikheidsfonds (slush fund) om hul dominansie te behou en hul
dominasie te verseker.
• Aanstelling in staats- en ander poste op elke vlak dien as ’n vrypas of permit aan
die betrokke posbekleër vir sowel persoonlike verryking as die begunstiging van
’n wyer netwerk van familielede, etniese verwante, vriende en sakevennote.
• Individuele belange (veral selfverryking en ’n weelderige leefstyl) word as van
groter belang geag as die lewering van openbare dienste soos die bou van paaie,
die ontwikkeling van markte, die lewering van gesondheidsdienste, effektiewe
polisiëring en die ontwikkeling van mensekapitaal.
Dit is belangrik om te meld dat Richard Joseph (Prebendalism 2011) met die konsep
prebendalisme vorendag gekom het om die korruptiewe praktyk te beskryf waar openbare
ampte gebruik word vir die persoonlike voordeel en verryking van die politieke elite en hul
vertrouelinge. Sindzingre (2010:3–4) beskou neopatrimonialisme as sinoniem met konsepte
soos korrupsie, kliëntelisme, baantjies-vir-boeties-praktyke en beslaglegging (capture).
Voorts maak sy gewag daarvan dat hierdie tipe stelsels ook as kleptokraties, prebendalisties,
kwasistate en roofdierstate beskryf kan word. Prempeh (2007:94) verwys na hierdie praktyk,
veral soos dit in Afrika manifesteer, as imperiale presidentskap, terwyl die skrywer Moeletsi
555

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Mbeki die huidige leiers in Afrika as argitekte van armoede bestempel (Pan Macmillan
2009).
Die verskynsel neopatrimonialisme en sogenaamde imperiale presidentskap, asook die
korrupsie wat daarmee gepaard gaan, is so prominent en omvangryk in Afrika dat dit talle
vrae by navorsers gewek het. Die volgende is van die belangrikste: Op welke wyse het
presidente en hul vertrouelinge daarin geslaag om vir lang tydperke aan bewind te bly? Hoe
het hulle daarin geslaag om hul persoonlike heersersnetwerke te vorm en in stand te hou?
Hoe het hulle daarin geslaag om staatsbronne te plunder sonder om tot verantwoording
geroep te word? Hoe het hulle daarin geslaag om uitvoerende dominasie in die
regeringsbestuur te vestig en terselfdertyd regsoewereiniteit af te takel? Hoe het hulle daarin
geslaag om hul swierige en weelderige leefstyle voort te sit terwyl die gewone burgery ’n
bestaan in uiterste armoede moes uitkerf? Waarom het die burgery nooit in opstand gekom
nie en veral nie die jongste demokratiseringsproses gebruik om die ooglopend uitbuitende en
korruptiewe praktyke deur hierdie presidente te beeïndig nie?
Ter beantwoording van hierdie vrae is dit belangrik om die Weberiaanse beskouings
waarvolgens legitimiteit in “stelsels van dominasie” gevestig word, aan te toon. Die
beskouings word soos volg deur Shortell (s.j.) verwoord: Die eerste wyse van legitimiteit
geskied deur tradisionele gesag. Tradisionele gesag impliseer ’n inherente, natuurlike of
metafisiese kwaliteit wat meebring dat dit nie rasioneel bevraagteken of uitgedaag kan word
nie. Dit funksioneer in ’n samelewing met rigiede vorme van sosiale hiërargie as gevolg van
die rol wat afkoms, gewoontes en gebruike speel. Tradisionele gesag is voorts gebaseer op
lojaliteit aan die leierskap. Mag word uitgeoefen by wyse van bevele deur die leier of
leiersgroep. Amptenare is lojaal en voer die bevele nougeset uit. Die gesagslyne is
ongespesifiseerd of vaag. Tradisionele gesag tref nie ’n onderskeid tussen privaat en publieke
aangeleenthede nie. Taakspesialisasie in die uitoefening van mag is minimaal.
Die tweede vorm is charismatiese gesag en is gebaseer op die persepsie dat ’n bepaalde
individu oor buitengewone eienskappe en vermoëns beskik. Die charismatiese leier is
gewoonlik die hoof of leier van ’n maatskaplike of politieke beweging. Deur inspirasie,
kommunikasie en dwang slaag hierdie individu daarin om ’n sentrale rol in die beweging en
die aksie wat daaruit voortvloei, te speel. Dit is veral in krisistye dat die charismatiese leier na
vore tree en ’n prominente rol speel. In ’n krisis verloor mense normaalweg vertroue in die
bestaande gesagstruktuur, wat dan deur die charismatiese leier uitgebuit word. Omdat dit ’n
gepersonaliseerde vorm van gesag is, is dit normaalweg onstabiel. Hierdie vorm van gesag
oorleef gewoonlik nie die afsterwe of ondergang van die oorspronklike leier nie. Om
volhoubaar te wees moet dit geroetineerd wees. Die charismatiese vorm van gesag word
gewoonlik in outoritêre politieke stelsels aangetref.
Die derde vorm van gesag is die regsrasionele vorm van gesag en is gebaseer op ’n stel reëls
en die oortuiging dat die proses waarvolgens die reëls neergelê en afgedwing word, legitiem
is. Hierdie vorm van gesag word deur die burokrasie geroetineer. Die burokrasie funksioneer
onafhanklik van spesifieke individue, omdat gesag gesetel is in ampte en in rolle. Verder
word gesag deur die burokrasie uitgeoefen op die grondslag van kennis en ervaring. Die
556

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
belangrikheid van die burokrasie is verder daarin geleë dat die persoonlike en die publieke
sfere geskei word en hoë vlakke van taakspesialisasie voorkom. Die regsrasionele vorm van
gesag word ook gekenmerk deur die skeiding van die wetgewende, uitvoerende en
regsprekende gesagstrukture, met die regsprekende gesag as die finale arbiter. Hierdie vorm
van gesag vorm die grondslagvan alle demokratiese politieke stelsels.
Teen die agtergrond van die voorgaande is dit begryplik waarom die demokratiseringsproses
in Afrika waarmee in die negentigerjare begin is, nie meer substantiewe resultate opgelewer
het nie. In die meeste state op die vasteland word, ten spyte van die demokratiseringsproses,
die regsrasionele vorm van gesag afgetakel en met die charismatiese of gepersonaliseerde
vorme van gesag vervang. Dit geskied op verskeie wyses, waaronder die sentralisering van
mag, die toepassing van neopatrimonialisme, die aftakeling van skeiding tussen staat en party
(wat hier onder bespreek word), en die burokraties-oligargiese sindroom (BOS) (wat ook hier
onder verduidelik word) wat die politiekepartywese in Afrika kenmerk.
Dit is belangrik om daarop te wys dat, soos elders op die vasteland, die voortbestaan van die
regsrasionele vorm van gesag ook in toenemende mate in kontemporêre Suid-Afrika bedreig
word. Dit is veral die aftakeling van skeiding tussen staat en party en die pogings van die
uitvoerende gesag om die regbank se magte in te kort wat as kommerwekkend beskou word.
In hierdie verband kan verwys word na president Jacob Zuma se uitspraak gedurende Julie
2011 dat die regbank se magte in Suid-Afrika nie verhewe mag wees bo dié van die regering
nie en dat die regering, as verkose liggaam, die alleenmandaat het om beleid te formuleer
(Edwards 2011). Gedurende November 2011 het hy hierdie standpunt in die parlement
herhaal (Joubert 2011) en gedurende Februarie 2012 selfs aangekondig dat die regering van
voorneme is om die uitsprake van die Konstitusionele Hof te hersien, selfs al sou dit die
wysiging van die grondwet beteken (October 2012). Aan hierdie en ander voornemens deur
die regering is gedurende Maart 2012 formele beslag gegee met die verskyning van ’n
beleidsbeprekingsdokument van die ANC oor die transformasie van die regstelsel binne die
raamwerk van ’n ontwikkelingstaat (RSA. Department of Justice and Constitutional
Development 2012).
In sy deurtastende ondersoek na die redes waarom die verskynsel van die imperiale
presidentskap, ten spyte van die demokratiseringsinisiatiewe wat in die meeste state
plaasgevind het, steeds aan die orde van die dag is, wys Prempeh (2007:97) op die volgende:
Eerstens, dat die voortsetting daarvan ten beste verstaan en begryp kan word as in gedagte
gehou word dat die demokratisering wat sedert die negentigerjare van die vorige eeu in
Afrika plaasgevind het, nie die territoriale verspreiding van mag in enige staat wesenlik
verander het nie. Met ander woorde, die strukturele fondamente waarop presidensiële
hegemonie in die postkoloniale state gebou was, naamlik die gesentraliseerde unitêre staat, is
op generlei wyse deur die demokratiseringsproses verander nie.
Tydens die demokratiseringsproses is, ter wille van “plaaslike patriotisme”, wel voorsiening
gemaak vir die vestiging van subnasionale politieke entiteite. Die reg om algemene
bevoegdhede uit te oefen het egter steeds by die sentrale regering berus. Prempeh (2007:97)
wys daarop dat, met die uitsondering van Nigerië, wat op ’n federale stelsel besluit het, al die
557

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ander demokratiserende state die gesentraliseerde unitêre regeringsvorm behou het. Van
magsverspreiding en magsbeteueling op vertikale vlak is daar dus geen sprake nie. Politieke
mag is steeds horisontaal versprei of gebalanseer tussen die president as hoof van die sentrale
regering en die ander vertakkings daarvan, naamlik die wetgewende en regsprekende
instellings. Prempeh (2007:95) beskryf gevolglik die demokratiseringsproses wat die
afgelope twee dekades in Afrika plaasgevind het, as oorgang sonder verandering (transition
without change).
Tweedens kan die verskynsel van die imperiale presidentskap volgens Prempeh (2007:98)
verklaar word aan die hand van die besondere verhouding tussen die wetgewende en
uitvoerende gesag wat in demokratiserende state in Afrika gestalte gevind het. Terwyl elke
demokratiserende staat die uitvoerende presidentskap behou het, het die meeste, met die
uitsondering van Nigerië en Liberië, nie ’n suiwer presidensiële regeringsvorm aanvaar nie.
Die meerderheid het op ’n hibriede model besluit waar die “pro-uitvoerende” kenmerke van
die parlementêre regeringsvorm (ministers wat in die president se kabinet dien, is ook
parlementslede) gekombineer is met die “pro-uitvoerende” eienskappe van die presidensiële
stelsel (vetoreg vir die unitêre president, vaste termyn vir die president, en ’n presidensiële
kabinet wie se termyn nie deur steun in die parlement bepaal word nie).
Die rede wat volgens Prempeh (2007:98) voorgehou is vir die hibridisering in konstitusionele
ontwerp in Afrika tydens die demokratiseringsproses, was die vermyding van konflik of
wrywing tussen die president en parlement. Alhoewel die hibriede model in hierdie doel kon
geslaag het, het dit nie die president se mag beperk nie, maar in werklikheid tot die
versterking daarvan gelei. Eintlik is dit ironies dat talle sogenaamde imperiale presidente in
Afrika hul magsposisies juis aan die demokratiseringsproses te danke het.
Verskeie navorsers, onder wie Posner en Young (2007:126–31) en Akech (2011:1–4), neem
die standpunt in dat daar wel vordering te bespeur is in die institusionalisering van politieke
mag in Afrika gedurende die afgelope aantal jare en dat daar wel beperkings bestaan ten
aansien van die mag waaroor die uitvoerende gesag beskik. Nie alle navorsers stem egter
hiermee saam nie. Kritici wys daarop dat alhoewel vordering nie ontken kan word nie,
neopatrimonialisme, prebendelisme en imperiale presidentskap steeds ’n enorme probleem
regoor die vasteland is en dat dit die demokratiseringsproses grootliks ontspoor het. Die
siening van Diamond en Plattner (2010:xii) dat die politieke proses in Afrika gekenmerk
word deur twee teenstrydige tendense, naamlik demokratiese vooruitgang en demokratiese
agteruitgang, is waarskynlik die mees korrekte beskrywing van die ware toedrag van sake.
Van ewe groot betekenis is die waarneming deur Bratton en Van de Walle (1997:110) dat die
demokratiseringsproses in Afrika dikwels beskryf kan word as een stap vorentoe en twee
stappe terug.
Tekenend van sowel die vordering as die agteruitgang is die nuwe grondwette wat opgestel is
deur daardie state wat aan die demokratiseringsproses deelgeneem het. Alhoewel hierdie
grondwette die bewindstermyne van nie minder nie as 33 presidente beperk het (Prempeh
2007:93), het diesefde grondwette egter nie daarin geslaag om hul mag aan bande te lê nie.
Prempeh (2007:94) verwys na hierdie presidente as termynbeperk maar nie getem nie (term-
558

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
limited but not tamed). Die demokratisering wat tot dusver in Afrika plaasgevind het, kan dus
inderdaad as oorgang sonder verandering beskryf word.
Dit is belangrik om te vermeld dat, soos elders in Afrika, magskonsentrasie in die hande van
die sentrale uitvoerende gesag ook in kontemporêre Suid-Afrika voorkom. Tydens die
onderhandelings oor ’n nuwe grondwet gedurende die vroeë negentigerjare is wel op ’n
federale model vir Suid-Afrika besluit, maar dit was ’n gesentraliseerde federasie (wat selfs
as ’n gedesentraliseerde unitêre stelsel beskou kan word) waarop uiteindelik ooreengekom is.
Ingevolge die besondere model is die magte van die nege provinsies beperk, terwyl
uitgebreide magte aan die sentrale regering toegeken is. Verder is ooreengekom op ’n
uitvoerende presidentskap, maar dit sou nie ’n volwaardige presidensiële stelsel wees nie.
Soos elders in Afrika, is op ’n hibriede model besluit waar die pro-uitvoerende kenmerke van
die parlementêre regeringsvorm gekombineer is met die pro-uitvoerende eienskappe van die
presidensiële regeringsvorm.
Die sterk magsposisie wat die uitvoerende gesag in Suid-Afrika beklee, kan meebring dat
neopatrimonialisme ook hier na vore tree as die kerneienskap van die politieke proses, ten
spyte van die bestaan van die formele argitektuur van ’n moderne demokratiese staat.
Uit die volgende behoort dit duidelik te blyk dat Suid-Afrika nie gevrywaar is van die gevare
wat in die “patologie van persoonlike heerskappy” skuil nie:
• Die verskynsel van ’n “soustrein” (’n situasie waarin ’n persoon of ’n groep
mense sonder meriete beloon word), wat reeds ’n bekende en voldonge feit is.
• Die aandrang van president Zuma dat die regering oor die alleenmandaat moet
beskik om oor beleid te besluit en dat die regbank geen seggenskap daaroor het
nie.
• Die publikasie van beleidsbesprekingsdokumente deur die ANC waarin wysigings
aan die bestaande stelsel van magskeiding (hersiening van die regstelsel en in
besonder die Konstitusionele Hof se uitsprake) en magsdeling (hersiening van die
provinsiale regeringstelsel) in die vooruitsig gestel word (News24 2012).
• Die bestaan van die Drieparty-alliansie as die dominante party.
• Die aftakeling van skeiding tussen staat en regerende party (wat hier onder
bespreek word).
• Die regerende party se dominasie van die wetgewende gesag by wyse van die
kiesstelsel van proporsionele verteenwoordiging volgens die lysmetode en
weiering om dit aan te pas of te verander.
• Die regerende party se beleid van regstellende aksie, kaderontplooiing en swart
ekonomiese bemagtiging.
• Die regerende party se sekurokratisering van die staat deur die militarisering van
die polisiemag, die rolveranderings van die intelligensie-instellings en selfs die
oorweging van voorstelle vir die herinstelling van ‘n nasionale veiligheidsraad
(Duvenhage 2011).
• Die regerende party se verbintenis tot die vestiging van ’n “nasionale
demokratiese samelewing” by wyse van ’n “nasionale demokratiese revolusie”
(NDR, oftewel national democratic revolution). (’n Verbintenis deur die ANC tot
’n nuwe fase in die NDR is gedurende Februarie 2012 opnuut bevestig (ANC
2012)).
559

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Verder moet in gedagte gehou word dat die ANC-regering van voorneme is om ook met
ingrypende maatreëls vorendag te kom ter regulering van die vrye vloei van inligting,
ondanks die bestaan van spraakvryheid en die erkenning daarvan in ’n konstitusioneelgesanksioneerde
Handves van Regte en Vryhede. Eerstens kan verwys word na die voorneme
om ’n mediatribunaal ten aansien van die gedrukte media in die lewe te roep (Du Plessis
2012). Tweedens is daar die Wetsontwerp op die Beskerming van Staatsinligting ingevolge
waarvan die uitvoerende gesag die mag sal hê om die bekendmaking deur die media van
inligting wat die veiligheid van die staat (party?) bedreig, te verbied (soos korrupsie wat
reeds besig is om sistemiese afmetings aan te neem). Teen die agtergrond van bogemelde
praktyke en voornemens verskyn die spook van neopatrimonialisme in geen onduidelike
gestalte nie op die Suid-Afrikaanse politieke toneel.
In ’n belangwekkende artikel wat gedurende Oktober 2011 verskyn het en die moontlike
gevare hier bo genoem onderstreep, wys Gumede (2011) daarop dat Suid-Afrika reeds ’n
ernstige probleem in die gesig staar deurdat dit deur twee teenstrydige regeringstelsels
geregeer word. Aan die een kant is daar die amptelike regeringstelsel: die grondwet
onderskraag deur ’n duidelike demokratiese verwysingsraamwerk. Aan die ander kant is daar
die ANC se nie-amptelike regeringstelsel: die party se bevrydingsideologie-raamwerk, wat
veronderstel is om ook deur ’n demokratiese waardestelsel gerugsteun te wees, maar in die
praktyk nie gebeur nie. Volgens Gumede is dit egter nie die geval nie, want die ANC se nieamptelike
regering- en waardestelsel is grootliks deur magsug en eiebelang verrot, maar word
desnieteenstaande deur die party as verhewe bo die grondwet, die regbank en ander
waghondinstellings beskou. In die praktyk beteken dit dus dat die ANC-leier en die leierskap
as geheel, gemeet aan die norme van die grondwet, as uiters korrup beskou kan word, maar
nie volgens die nie-amptelike regeringstelsel en bevrydingsideologie-raamwerk nie.
2.2 Die versuim deur politieke partye om as demokratiseringsagente op te tree
Dit word deur politieke wetenskaplikes aanvaar dat die sukses van sowel ’n gevestigde
demokrasie as enige demokratiseringsproses in ’n staat beslissend bepaal sal word deur die
aard, ingesteldheid, houding en ideologiese oriëntasie van sowel die politieke party aan
bewind as die partye in opposisie. Hamdok (2007:51- 58) en Salih en Nordlund (2007:19–20)
beklemtoon dat die sukses van ’n demokratiseringsproses grootliks bepaal sal word deur die
wyse waarop die politieke partye en hul leiers daarin slaag om demokrasie nie alleen te
institusionaliseer nie, maar ook te ontwikkel, te verdiep en te konsolideer. Matlosa (2007:7)
verklaar sonder meer dat ’n politieke stelsel sonder kompeterende politieke partye nie as
demokraties beskou kan word nie. Kortom: politieke partye is die voertuie van ’n
demokratiese politieke stelsel (Mahler 1995:57).
Politieke wetenskaplikes en navorsers (Heywood 2002:252–5; Mahler 1995:146–7; Matlosa
2007:21–2) som die funksies van politieke partye in ’n demokratiese politieke bestel soos
volg op:
• Die selektering en ondersteuning van kandidate vir openbare ampte.
• Die seleksie van programme vir regeringsoptrede.
560

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
• Die opvoeding van die kieserspubliek in die fundamentele uitgangspunte en
beginsels van demokratiese regering.
• Die organisering en die bedryf van die regeringsfunksie deur die party of koalisie
van partye wat as die oorwinnaar in ’n verkiesing aangewys word.
• Die toesig oor en monitering van die wyse waarop die regeringsfunksie
georganiseer en bedryf word deur die partye wat die verkiesing verloor het.
• Die organisering en motivering van die openbare amptenary om as ’n eenheid in
belang van die burgery saam te werk.
• Die eliminasie van plaaslike en streeksverskille ten einde die openbare mening
sodanig te vorm dat daar slegs op kwessies gekonsentreer kan word wat vir die
burgery as geheel van belang is.
• Nasiebou, veral in ontwikkelende en demokratiserende state.
Wanneer ondersoek ingestel word na die vraag of politieke partye in kontemporêre Afrika
daarin geslaag het om bogemelde funksies ten uitvoer te bring en as demokratiseringsagente
gedurende die derde golf van demokrasie op te tree, kom ’n somber prent na vore. Volgens
Hamdok (2007:58) het politieke partye in die meeste state nie daarin geslaag om die nodige
vertroue en respek by die burgery te vestig nie en gevolglik nie meegehelp om die
demokratiseringsproses tot wasdom te bring nie. Die twee vernaamste probleme tot dusver
was die feit dat die meeste politieke partye slegs daarop ingestel was om hul eie besondere
belange na te streef en nie daarin geslaag het om ’n betekenisvolle rol in die kritieke periodes
tussen verkiesings te speel nie.
’n Verdere rede waarom politieke partye in Afrika nie daarin geslaag het om as suksesvolle
demokratiseringsagente op te tree nie, is die feit dat talle partye wat aan die demokratiese
verkiesings deelgeneem het, nie werklik as demokraties beskou kan word nie en nie die
vestiging van ’n demokratiese orde ten doel gehad het nie. Dit is bekend dat die talle
revolusionêre en linkervleuelpartye in Afrika wat hul in dominante posisies ná
bewindsaanvaarding bevind het, agendas nagestreef het wat slegs daarop gemik was om
staatsmag te bekom en daarna die oogmerke van ’n charismatiese individu of ’n klein elitegroep
te bevorder.
Vir die talle partye wat hul beslag spesifiiek binne die bevrydingsideologie-raamwerk gekry
het, was en is die verkryging van ’n permanente magsgreep op die samelewing of die
vestiging van ’n bepaalde ideologie of die ekonomiese en maatskaplike tranformasie van die
samelewing van oorheersende belang. Ten einde hierdie doelwitte te bereik was hierdie
partye nie alleen bereid om hul toevlug tot geweld en intimidasie te neem nie, maar, soos
Gumede (2011) hier bo ten aansien van die ANC in Suid-Afrika aangetoon het, ook bereid
om ’n onderhandelde demokratiese grondwet as van sekondêre belang te beskou en ’n nuwe
regering- en waardestelsel te aanvaar, nieteenstaande die feit dat dit op magsug, korrupsie en
eiebelang geskoei was.
Volgens die navorser Matlosa (2007:25) is die burokraties-oligargiese sindroom (BOS) ’n
belangrike faktor wat die effektiewe funksionering van politieke partye regoor Afrika
belemmer. Hy beskou die BOS as die achilleshiel van politieke partye in Afrika en grootliks
daarvoor verantwoordelik dat hulle as demokratiseringsagente nie suksesvol is nie. Die
561

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
besondere verskynsel word soos volg deur hom opgesom: Nadat politieke partye gevorm is,
ontwikkel elkeen normaalweg in burokratiese organisasies met ’n bepaalde struktuur en
hiërargie wat die vloei van inligting en die neem van besluite binne die party reguleer. Binne
die Afrika-konteks is dit egter opvallend dat daar in hierdie burokratiese ontwikkelingsproses
’n gelyktydige in- en uitsluitingsproses plaasvind. Volgens Matlosa (2007:25) is dit ’n uiters
komplekse en dinamiese proses, maar lei uiteindelik daartoe dat mag in die hande van ’n
klein groepie binne die party gesentreer word. ’n Verdere uitwerking van die
magkonsentrasie binne die party is die vervreemding van die breë ondersteuningsbasis en die
ontstaan van ‘n persoonlikheidskultus waar die leier as sinoniem met die party en die party as
sinoniem met die leier beskou word. Die finale stap is waar die partyleier in ‘n oligarg
ontaard met onbeperkte mag om oor partybeleid, ideologiese rigting en
bestuursaangeleenthede te besluit. Die twee tendense, naamlik hiperburokratisering en
oligargiese politiek, kombineer in talryke simptome binne die groter probleem wat as die
BOS gedefinieer word.
Die navorser Hamdok (2007:57) toon aan dat die meeste politieke partye in Afrika met ’n
demokratiese tekort (democratic deficit) te kampe het. Die demokratiese tekort word
veroorsaak deurdat die partye nie oor voldoende hulpbronne beskik nie, in wese
ondemokraties is en nie die beginsel van verantwoording aan hul lede onderskryf nie.
Benewens bogemelde tekort identifiseer Hamdok (2007:55–8) ook die volgende belangrike
gebreke en swakhede wat die vermoë van politieke partye in Afrika om as
demokratiseringsagente op te tree, aan bande lê:
• Die gebrek aan politieke programme en koherente beleidsrigtings.
• Die gebrek aan openheid betreffende finansiering.
• Die kapasiteitstekort in die leierskap.
• Die ontoereikendheid van ’n regsraamwerk om die effektiewe funksionering van
politieke partye as demokratiseringsagente te verseker.
• Die kondonering van korrupsie en vermorsing.
• Die versuim om aan vroue en minderheidsgroepe verteenwoordiging te verleen.
• Die swak wisselwerking tussen politieke partye en die burgerlike samelewing as
mededeelnemers aan die regeerproses.
• Die negatiewe rol wat finansiële gewin in die hernuwing van leierskap en die
seleksie van kandidate speel.
• Die werwing van lede op ’n etniese, streeks- of taalgrondslag.
• Die gebrek aan interne demokrasie betreffende die seleksie van kandidate, die
wedywering om leierskap, gereelde lidmaatskapkonvensies, en interne reëls om
die leierskap te dissiplineer en tot verantwoording te roep.
• Meningsverskilbestuur (dissent management) op ’n wyse wat outokrasie in die
hand werk deurdat lede wat van partybeleid verskil, die swye opgelê, gemuilband
of uitgeskop word.
• Die gebruik van leiersposisies vir selfbevoordeling.
• Die toepassing van die beginsel van seleksie eerder as eleksie.
• Gesentraliseerde beheer deur die leierskap ten aansien van die nominasie van
kandidate.
562

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In omvattende navorsing oor politieke partye in Afrika het Salih en Nordlund (2007) bevind
dat partye regoor die vasteland broos (fragile) is en dat die vooruitsigte vir ware demokratiese
konsolidasie van staat tot staat wissel (2007:21–2). Hulle voer die volgende redes aan ter
motivering van hul proposisie:
• Die meeste politieke partye is steeds direk of indirek afhanklik van die gebruik of
misbruik van staatsbronne.
• Die partye aan bewind is nie outonoom nie en dit is onmoontlik om te bepaal waar
die grense van die party eindig en waar die grense van die staat begin. (Hierdie
aspek word hier onder verder bespreek.)
• Die privaatsektor in Afrika is te onbeduidend om die totstandbrenging van ’n
lewenskragtige burgerlike samelewing en ’n nie-politiese middelklas wat
outonoom van die staat kan funksioneer, te ondersteun.
• Die swakheid van die privaatsektor dra ook daartoe by dat koalisievorming tussen
die instellings in die burgerlike samelewing en politieke partye nie kan plaasvind
nie.
• Politieke partye beskou die oorname van die staat (state capture) ten einde die
bronne en personeel daarvan te bekom en te beheer as ’n manier om die elite te
verryk. Die partypolitiek word dus ’n middel tot ’n doel en nie ’n proses om die
openbare belang te dien nie.
• Politieke partye is volhoubaar slegs op elite-vlak, aangesien die elite daarsonder
nie toegang tot die hulpbronne van die staat het nie.
• Politieke partye se beleidsrigtings is meestal gebaseer op etniese en
streekslojaliteite en nie op ideologie en deurdagte programme nie.
• Die swakheid van opposisiepartye en die onvermoë van hul leiers verhoed dat
hulle ’n behoorlike toesigrol oor die regering vervul. Hierdie partye is grootliks
daarvoor te blameer dat politici en amptenare wat hulle aan wanbestuur en
korrupsie skuldig maak, skotvry daarvan afkom en bydra tot ’n toestand waar
“demokrasieë sonder demokrate” gevestig word.
Teen die agtergrond van bostaande is dit duidelik dat die meerderheid politieke partye in
Afrika tot dusver nie daarin kon slaag om as effektiewe agente in die demokratiseringsproses
op te tree nie. In die lig van die negatiewe uitwerking wat neopatrimonialisme boonop op die
effektiewe funksionering van partye het, tesame met die wydverspreide intimidasie en geweld
waaraan die meeste partye hul tydens verkiesingsveldtogte skuldig maak, wil dit voorkom
asof politieke partye in Afrika, ook wat die afsienbare toekoms betref, nie hul primêre
demokratiese funksies doeltreffend sal uitvoer nie. Die onvermoë van politieke partye in
Afrika om as demokratiseringsagente op te tree word hier onder verder bespreek wanneer die
gebrek aan skeiding tussen staat en regerende party aan die orde gestel word.
2.3 Die begrensing van mediavryheid deur die politieke elite onder die dekmantel van
veiligheid, ontwikkeling of openbare belang
Die kwaliteit en beskikbaarheid van inligting in ’n samelewing word allerweë as van kritieke
belang vir die suksesvolle funksionering van ’n demokratiese politieke bestel beskou. Die
vrye media wat hieraan beslag moet gee, word inderdaad as die suurstof van ’n demokrasie
beskou. In postkoloniale Afrika het hierdie oortuiging egter nie altyd by die politieke
563

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
leierskap en die burgery inslag gevind nie. Die outoritêre regerings wat spoedig na
onafhanklikheid aan bewind gekom het, sou geen steen onaangeraak laat in hul strewe om
spraak- en inligtingsvryheid aan bande te lê nie. Die burgery het van hul kant oor die
algemeen weinig weerstand gebied en in die meeste gevalle die optrede van die leierskap
verduur of gelate aanvaar.
Die professionele mediapersoneel wat die outokratiese leiers teengestaan het, is dikwels met
die dood gedreig of vermoor. Een van die groot ironieë van die kontemporêre geskiedenis
van Afrika is die feit dat die media wat die bevrydingsideaal so kragdadig gepropageer het,
die eerste slagoffers sou wees om na onafhanklikheidwording gemuilband of uitgeskakel te
word. Ontwikkelings- en veiligheidsoorwegings, of bloot die openbare belang, het deurgaans
primêr gefigureer as redes wat deur die outoritêre leiers aangevoer is om die drastiese en
drakoniese optrede teen die media te regverdig.
Teen die einde van die tagtigerjare van die vorige eeu het daar egter regoor Afrika ’n
versagting ingetree in die wyse waarop regerings die media hanteer het. Namate die derde
demokratiese golf oor Afrika gespoel het, het regerings hulle oor ’n breë front verbind tot
demokratisering en saam daarmee die beskerming van burgerregte en -vryhede, waaronder
spraak- en mediavryheid. Die onafhanklikheid en vryheid van die media het selfs in die
grondwette van talle demokratiserende state gestalte gevind. Die nuwe benadering het egter
nie lank geduur nie. Namate die praktyk van neopatrimonialisme op die vasteland gestalte
begin kry het, is opnuut begin om die vryheid van die media deur middel van sensuur- en
ander maatreëls te beperk. Dit wat met die een hand gegee is, is met die ander hand terug
geneem.
Soos in die verlede het veiligheids- en ontwikkelingsoorwegings, of bloot die openbare
belang, prominent gefigureer in “imperiale presidente” se argumente waarom mediavryheid
ingekort moes word. Selfs in gevalle waar private media-instellings toegelaat is om voort te
bestaan, is ’n verskeidenheid maatreëls in werking gestel om beheer daaroor uit te oefen.
Hierdie maatreëls het onder meer die volgende ingesluit: regeringsinmenging in die
verspreiding van koerante en tydskrifte; die vorming van koerantgroepe deur regerings self;
en die gebruik van regters wat gewillig sou wees om uitspraak te lewer teen joernaliste en
publikasies met ’n kritiese ingesteldheid jeens die regering.
In hul kommentaar op die rol wat media-instellings gespeel het in die demokratiseringsproses
in kontemporêre Afrika, wys Daniels (2011) en Fleshman (2005) daarop dat daar talle
liggame en verklarings bestaan om demokratiese regering en deursigtigheid by wyse van
mediavryheid te vestig. Hieronder ressorteer die Pan-Afrika Parlement; die Windhoekverklaring
oor die Bevordering van Onafhanklike en Pluralistiese Media; die Banjulverklaring
van Beginsels oor Vryheid van Uitdrukking in Afrika; en die NEPAD-verklaring
oor Demokrasie. Wanneer egter ondersoek ingestel word na die vraag of al hierdie liggame
en verklarings enige verskil gemaak het ten aansien van mediavryheid in Afrika, kom ’n
somber prentjie na vore. Volgens Daniels (2011) was daar in 2010 meer as 400 joernaliste in
Afrika wat hulself as bannelinge in ander state bevind het.
564

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In ’n verslag deur die Federation of African Journalists vir 2010 word ’n soortgelyke prent
geskilder. In die verslag wat in die besonder oor persvryheid in Afrika handel, word
aangetoon dat in 2010 12 joernaliste in sluipmoorde omgekom het, vyf in ongelukke gesterf
het, en 34 tronkstraf opgelê is, terwyl honderde aangeval, geïntimideer en gedreig is. Volgens
die verslag het die aantal alarmseine (alerts) wat in 2010 ontvang is, toegeneem met 43%
vergeleke met 2009 (Federation of African Journalists (FAJ) 2010:1–3).
Die stand van mediavryheid in Afrika word waarskynlik ten beste aangedui deur die
befaamde Amerikaanse instelling Freedom House (2010) se verslag van 2010 oor die stand
van persvryheid in die wêreld. Hierdie instelling het bevind dat daar in hierdie jaar in SSA
slegs vyf state (10%) was wat in terme van persvryheid as Vry beskou kon word. ’n Verdere
22 state (46%) was as Gedeeltelik Vry beskou, terwyl 21 state (44%) as Nie Vry Nie beskou
is.
Dit is belangrik om te meld dat selfs in Suid-Afrika, wat as een van die mees demokratiese
state op die Afrika-vasteland beskou word, en waar vryheid van spraak konstitusioneel in ’n
Handves van Regte en Vryhede gewaarborg word, wetgewing deur die ANC-regering
geïnisieer is om mediavryheid aan bande te lê. Ook in hierdie geval word die veiligheid van
die staat aangevoer as rede waarom dié drastiese maatreël deur die regering nodig sou wees.
Die opposisiepartye en ander instellings in die burgerlike samelewing beskou hierdie
wetgewing egter in presies die teenoorgestelde lig en beslis nie in die openbare belang nie,
aangesien dit die blootlegging van korrupsie deur die regering, wat reeds sistemiese
afmetings aangeneem het, kan verhinder. Die betrokke wetgewing is steeds onder oorweging
na ’n uitgerekte en meedoënlose veldtog daarteen deur die media en instellings in die
burgerlike samelewing, soos die Right2Know Campaign (Mail&Guardianonline 2011).
2.4 Die aftakeling deur die politieke elite van skeiding tussen staat en regerende party
In elke demokratiese veelpartystelsel is dit van die allergrootste belang dat die beginsel van
skeiding tussen die staat en regerende party nougeset toegepas word. Indien dit nie gebeur
nie, bestaan die moontlikheid dat die staatsadministrasie nie alleen deur die regerende party
by wyse van die ontplooiing van ondersteuners gedomineer word nie, maar dat die openbare
bronne en openbare eiendom op willekeurige wyse deur die party tot sy eie voordeel en tot
nadeel van die partye in opposisie en die breë samelewing aangewend kan word.
In die meeste demokratiserende state in Afrika word die beginsel van skeiding tussen staat en
bewindhebbende party nie nougeset toegepas nie. Hier bo is reeds aangetoon dat, volgens
Salih en Nordlund (2007:21), in die meeste state in Afrika dit moeilik is om vas te stel waar
die grense van die party eindig en die grense van die staat begin. Navorsers wat dié besondere
verskynsel bestudeer het, het bevind dat die oorsaak daarvan hoofsaaklik geleë is in die
wydverspreide voorkoms van partystelsels waar een politieke party ’n dominante posisie
beklee (dominante- party-stelsels). Bogaards (2004) beweer selfs dat hierdie tipe partystelsel
die dominante verskynsel is in state waar veelpartyverkiesings plaasgevind het sedert daar
met die demokratiseringsproses in die negentigerjare begin is. Terwyl die betrokke
565

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
partystelsels nie as eenpartystelsels beskou word nie, is die nadelige uitwerking daarvan op ’n
demokratiseringsproses geensins van geringe aard nie.
In hul deurtastende navorsing oor politieke partye en partystelsels in Afrika het Salih en
Nordlund (2007:51) die nadele wat voortvloei uit die bestaan van dominante-party-stelsels vir
’n demokratiese bestel soos volg opgesom: Eerstens het dominante-party-stelsels ’n
belemmerende uitwerking op politieke kompetisie deurdat dit apatie bewerkstellig en
gevolglik lae stempersentasies tot gevolg het. Tweedens domineer dominante partye die
wetgewende proses en monopoliseer wetmaking tot hul eie voordeel. Derdens is regerings
wat in dominante-party-stelsels gevorm word, geneig om minder verantwoordbaar te wees
aan die wetgewende gesag wat deur hulle gedomineer word. Vierdens is die opposisiepartye
in dominante-party-stelsels te klein om effektief te wees. Laastens moedig dominante-partystelsels
regeringslui en die amptenary aan om die arrogansie van mag te ontwikkel en
gevolglik onverskillig te staan teenoor die eise en behoeftes van die burgery.
Brooks (2004) sluit hierby aan en wys daarop dat dominante-party-stelsels geneig is om die
openbare mening te ignoreer, die beginsel van verantwoordbaarheid oorboord te gooi,
demokratiese beginsels te versaak en in outoritarisme te verval.
Die rede waarom dominante partye daartoe geneig is om die demokratiese beginsel van
skeiding tussen staat en party af te takel en te verbreek, is volgens Heywood (2002:263) dat
wanneer gereelde regeringswisselings nie plaasvind nie, daar ’n geleidelike maar skadelike
proses van politisering intree wat uiteindelik daartoe lei dat staatsamptenare en
staatsinstellings begin om aan te pas by die ideologie en politieke prioriteite van die
dominante party (’n proses wat vergemaklik word deur die feit dat die dominante party
normaalweg ondersteuners in die burokratiese strukture ontplooi). Die leiers van die
dominante party begin op hul beurt weer om die party as deel van die staatsmasjinerie te
beskou. Bogaards (2004:192) stem hiermee saam en wys daarop dat dominante partye
normaalweg begin om van binne te degenereer en dominante outoritêre partye of
hegemoniese partye te word.
Dieselfde prosesse wat hier bo deur Heywood en Bogaards beskryf is, asook die arrogansie
van mag waarna Salih en Nordlund verwys, is in kontemporêre Suid-Afrika waarneembaar
waar die Drieparty-alliansie as dominante party getipeer kan word. In ’n dokument getiteld
Implementing the African Peer Review Mechanism (APRM) – Views from Civil Society is die
staat-party-verhouding in Suid-Afrika die swakste gradering wat bestaan, naamlik rooi,
toegeken. Die gradering is gedurende Junie 2011 vrygestel deur die APRM Monitoring
Project (AMP) (2011:31–5) aan die Afrika Parlement. Die AMP is ’n projek wat gesamentlik
bedryf word deur die Instituut vir Internasionale Aangeleenthede, die Sentrum vir
Beleidstudies en die Africa Governance, Monitoring and Advocacy Project.
Die AMP (2011:31-35) het rooi graderings in drie kategorieë aan Suid-Afrika toegeken,
naamlik party-staat-skeiding en -verhoudings; kaderontplooiing en politisering van
instellings; en regulering van private befondsing vir politieke partye. ’n Rooi gradering
beteken dat daar in Suid-Afrika geen of baie min vordering gemaak is om die kwessies te
566

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
hanteer en dat dit wil voorkom asof die regering nie van voorneme is om dit in die nabye
toekoms te hanteer nie.
Die gebrek aan skeiding tussen staat en party in Afrika kan ook verklaar word aan die hand
van die uitgangspunte van verskillende tipes politieke partye wat in state aan bewind is. In die
lig daarvan dat die meeste politieke partye in Afrika hul beslag binne die raamwerk van die
bevrydingsideologie gekry het, kan hulle as revolusionêre of linksgesinde partye getipeer
word. Vir hierdie partye is die vestiging van ‘n demokratiese bestel dikwels van min of geen
belang nie en word die betrokke owerheidsvorm eerder gesien as ‘n struikelblok wat die
vestiging van ‘n bepaalde ideologie belemmer.
Die onderskeidende kenmerk van linksgesinde partye is, volgens Heywood (2002:251) se
opsomming, die feit dat sodanige partye verbind is tot die radikale verandering van die
maatskaplike orde en die inwerkingstelling van ’n sosialistiese of kommunistiese ekonomiese
stelsel. In hierdie tipe ekonomiese stelsels is daar weinig sprake van demokrasie, aangesien
die regering mag sentraliseer en op haas elke lewensterrein voorskriftelik optree.
Revolusionêre partye is selfs meer ekstreem en is, volgens Heywood (2002:251) se
opsomming, antisisteem- en onkonstitusionele partye. Hierdie partye se primêre oogmerk is
om staatsmag te bekom en die bestaande konstitusionele struktuur omver te werp deur
metodes wat wissel van die stoking van opstande, populêre revolusies en kwasiwettige
optrede. Wanneer sodanige partye aan bewind kom, vorm hulle regime-partye wat alle
opposisie aktief probeer elimineer en ’n hegte en permanente verhouding met die
staatsmasjinerie vestig. Die belangrike demokratiese en konstitusionele onderskeid tussen
staat en party word dermate afgetakel dat die regering en die party onafskeidbaar word en
uiteindelik as ’n “partystaat” beskryf kan word.
Bostaande inaggenome is dit duidelik dat die uitgangspunte van die politieke partye wat in
Afrika aan bewind is, nie alleen die gebrek aan skeiding tussen staat en party verklaar nie,
maar ook lig werp op waarom die proses van demokratiese konsolidasie nie met meer
betekenisvolle sukses begroet is nie.
Die rede waarom die toepassing van hierdie besondere beginsel ook in Suid-Afrika in gevaar
verkeer, kan insgelyks verklaar word deur die feit dat al drie partye wat in die regerende
Drieparty-alliansie betrek is, nie alleen die dominante party vorm nie, maar ook as
revolusionêre en linksgesinde partye getipeer kan word. Sowel die Congress of South African
Trade Unions (COSATU) as die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party (SAKP) is op
uitdruklike wyse verbind tot linkse ideologieë soos sosialisme en kommunisme, terwyl die
ANC die realisering van ’n “nasionale demokratiese samelewing” by wyse van ’n nasionale
demokratiese revolusie (NDR) as strategiese doelwit stel. Gedurende Februarie 2012 het die
ANC hom opnuut tot die NDR verbind met die vrystelling van ’n besprekingsdokument oor
die “tweede oorgang” of tweede fase daarvan (ANC 2012). In die dokument word selfs
ingrypende wysigings aan die grondwet in die vooruitsig gestel ten einde die ekonomiese en
maatskaplike transformasie wat die NDR vereis, teweeg te bring.
567

3. Die makrostrukturele faktore
3.1 Die lae vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens politieke wetenskaplikes is daar weinig vraagstukke wat so intensief bestudeer is as
die verband tussen sosio-ekonomiese ontwikkeling en politieke demokrasie. Die vrae waarop
antwoorde gesoek is, was veral die volgende: Is arm state minder demokraties as ryk state?
Indien wel, waarom is dit die geval en hoe kan dit verklaar word? Een van die politieke
wetenskaplikes wat reeds gedurende die sewentigerjare van die vorige eeu met ’n hipotese
vorendag gekom het, was Robert Dahl (1971). Volgens hom is ‘n demokratiese politieke
bestel meer waarskynlik in state met hoë geletterdheids- en opvoedkundige vlakke, oop
kommunikasiestelsels, pluralistiese samelewings en die redelik gelyke verspreiding van
welvaart.
Wucherphennig en Deutsch (2009) het hul dit ten doel gestel om afdoende antwoorde op
hierdie tergende vrae te verkry deur die bestaande teoretiese argumente en empiriese
getuienis ten aansien van moderniseringsteorie te bestudeer en te ontleed. Die werkswyse wat
hulle gevolg het, was die volgende:
• Om die oorspronklike tesis van Lipset, naamlik hoe meer welvarend ’n staat, hoe
groter die kans dat dit demokrasie suksesvol sal kan onderhou, te ontleed en te
evalueer.
• Om die kwalitatiewe en kwantitatiewe navorsing wat gedurende die afgelope
dekades plaasgevind het ten aansien van moderniseringsteorie te bestudeer, sowel
as die mees invloedryke kommentaar en kritiek daarop te ontleed.
• Om die meer resente ontwikkelings ten aansien van die navorsing oor sosioekonomiese
ontwikkeling en demokrasie te analiseer. In hierdie verband is
hoofsaaklik gekonsentreer op die invloedryke en heftig gedebatteerde bydraes van
Przeworski en Limongi in hul werk oor moderniseringsfeite en -teorieë.
• Om die resente navorsing van wetenskaplikes soos Boix oor demokrasie en
redistribusie; Acemoglu en Robinson oor die ekonomiese oorsprong van diktatuur
en demokrasie; en Inglehart en Welzel oor modernisasie, kulturele verandering en
demokrasie te ontleed.
Die gevolgtrekking waartoe Wucherphennig en Deutsch (2009) gekom het in hul analise van
bestaande navorsing, was dat die noue verwantskap tussen sosio-ekonomiese ontwikkeling en
demokrasie nie bevraagteken word nie. Op die keper beskou bevestig alle navorsing die feit
dat demokrasie en demokratisering nie op ’n lukrake of toevallige wyse ontstaan nie, maar
“van binne af” geskied. Dit kom dus daarop neer dat, op stuk van sake, dit die sosioekonomiese
toestande binne ’n staat is wat die stabiliteit en volhoubaarheid van ‘n
demokratiese orde bepaal en nie andersom nie.
Wanneer ondersoek ingestel word na die werklike stand van sosio-ekonomiese ontwikkeling
in Afrika ten einde ’n aanduiding te kry van die stand van die demokratiseringsproses, kom ’n
donker prent na vore. Die vasteland, met ’n bevolking van meer as een biljoen mense
568

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(Population Reference Bureau 2011), kan met enkele uitsonderings gekategoriseer word as
onderontwikkeld en deurtrek van armoede. In etlike streke en in talle samelewings is selfs
uiterste armoede aan die orde van die dag. Volgens Salih en Nordlund (2007:35) is Afrika die
armste vasteland in die wêreld. Hulle verwys na die volgende:
• Oor die afgelope drie dekades was daar geen toename in inkomste vir die
inwoners van Afrika nie.
• Bykans die helfte van Afrika se inwoners leef in uiterste armoede.
• Armoede in Afrika is besig om toe te neem in sowel absolute terme as persentasie
van die bevolking, terwyl die teenoorgestelde in die ander ontwikkelende streke
van die wêreld gebeur.
• Die ongelyke verspreiding van inkomste is die hoogste in Afrika (veral SSA)
vergeleke met ander streke in die wêreld.
• Oor die afgelope dekade het die Menseontwikkelingsindeks (MOI) van die
Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram (UNDP) in SSA in ’n vryval verkeer
vanweë die verwoestende wisselwerking tussen ekonomiese stagnering, stadige
vordering met die verskaffing van onderwys en die verspreiding van MIV/VIGS.
Dit het gebeur ondanks die feit dat die betrokke indeks in alle ander
ontwikkelende streke gestyg het. Die grootste dalings het in Suider-Afrika
plaasgevind – 35 posisies ten opsigte van Suid-Afrika, 23 posisies ten opsigte van
Zimbabwe en 21 posisies ten opsigte van Botswana.
Gegewens wat deur Diamond (2007:1) verstrek word, dui daarop dat in 2007 nie minder nie
as 23 van die armste state in die wêreld in Afrika was; dat slegs twee state op die vasteland
nie onder die onderste derde van die Verenigde Nasies (VN) se MOI geressorteer het nie; dat
die lewensverwagting in Afrika ’n skrale 46 jaar is, terwyl die syfer vir Suid-Asië op 64 jaar
staan; dat die helfte van Afrika se inwoners nie toegang tot skoon water het nie; dat 30% van
die inwoners ondervoed is en dat 10% van kinders voor die ouderdom van een jaar sterf en
17% voor die ouderdom van vyf jaar.
Die lae vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling in Afrika en die armoede wat daarmee
gepaard gaan, word waarskynlik ten beste geïllustreer deur statistiek wat deur die World
Hunger Education Service (2012) in 2012 verstrek is. Volgens hierdie instelling ressorteer
50,9% van die inwoners van SSA tans onder die 1,25 VSA-dollar-per-dagarmoedeklassifikasie.
Verskeie sienings bestaan oor die oorsake van die lae vlak van sosio-ekonomiese
ontwikkeling in Afrika en waarom die vasteland die enigste is wat die afgelope 25 jaar
verarm het, terwyl dit nie in die res van die onderontwikkelde wêreld gebeur het nie. Die
ekonoom Jeffrey Sachs (2004:131) is die mening toegedaan dat die volgende vyf strukturele
faktore as oorsaaklik beskou kan word: hoë vervoerkostes en klein markgroottes; laeproduktiwiteit-landbou;
’n hoë siektelas; ongunstige geopolitiek; en die trae diffusie van
buitekontinentale tegnologie na Afrika.
Die navorser Paul Collier (2007:20-24), verbonde aan die Universiteit van Oxford se Sentrum
vir die Studie van Afrika-ekonomieë, wyt die vasteland se mislukking om die afgelope aantal
dekades ekonomiese groei te bewerkstellig en armoede te bekamp aan die fisiese en menslike
569

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
geografie van die vasteland wat in ongunstige interaksie met mekaar verkeer. Volgens Collier
(2007:20-24) het die interaksie tussen Afrika se fisiese en menslike geografie die volgende
drie ekonomiese ontwikkelingsdilemmas tot gevolg: Eerstens is daar die problematiek
verbonde aan die bestaan van state wat ryklik bedeeld is met hulpbronne maar wat
gekniehalter word deur etnies diverse samelewings. Tweedens is daar die state wat swak
bedeeld is met hulpbronne en ook gekniehalter word deur klein diverse bevolkings. Derdens
is daar state met stadig-groeiende ekonomieë en wat ook gekniehalter word deur klein diverse
bevolkings.
Mahler (1995:60–5) identifiseer ’n hele reeks faktore wat daarvoor verantwoordelik is dat
onderontwikkelde state nie daarin slaag om op ekonomiese en maatskaplike gebied vordering
te maak nie. In hierdie verband verwys hy na hoë bevolkingsgroei, ongelyke
bevolkinsverspreiding, swak lewenskwaliteit (veral weens wanvoeding en siekte), lae
opvoedingsvlakke, landbougebaseerde ekonomieë, lae vlakke van industrialisasie, lae
indiensname, beperkte handel met ontwikkelde state en ’n hoë nasionale skuldlas. Toegepas
op Afrika, kan die negatiewe uitwerking van hierdie faktore op sosio-ekonomiese
ontwikkeling in haas elke staat op die vasteland waargeneem word.
Gedurende 2009 het Handley, Higgins en Sharma (2009:2-10) in ’n verslag vir die Oorseese
Ontwikkelingsinstituut in Londen die sosio-ekonomiese en polities-ekonomiese faktore
geïdentifiseer wat daarvoor verantwoordelik is dat armoede en onderontwikkeling in
spesifiek SSA hoogty vier. Betreffende die sosio-ekonomiese faktore is die hoë risiko en
kwesbaarheid van inwoners, die gereelde mislukking van oeste, mislukking en vlugtigheid
van markte, konflik, swak gesondheidsdienste, en gebrekkige onderwys en
bestaansmoontlikhede as die belangrikste drywers geïdentifiseer. Die polities-ekonomiese
faktore het ingesluit die politiek van nie-ontwikkeling (politieke stelsels wat
transformasionele verandering verhinder); hoë vlakke van korrupsie; swak nasies en swak
state (vanweë koloniale grensafbakening); swak burgerlike samelewings; miskenning van
menseregte; en die hulpbronvloek.
Alhoewel daar na alle waarskynlikheid nie eenstemmigheid bereik sal word oor die presiese
redes wat aangevoer kan word waarom Afrika die armste vasteland in die wêreld is nie, is
Diamond (2007:2) die mening toegedaan dat, soos hier bo aangetoon, “die patologie van
persoonlike heerskappy” die enkele aspek is wat op die mees prominente wyse figureer in
alle politieke, ekonomiese en maatskaplike probleme wat Afrika sedert dekolonisasie
ondervind het. Lewis (2007:67) is ’n soortgelyke mening toegedaan en verklaar dat dit
moeilik is om in Afrika nie die noue verband tussen niedemokratiese regering en ekonomiese
mislukking raak te sien nie. Volgens hom word staatsfondse sonder meer aangewend om die
ondersteuningsbasis van regimes in stand te hou. Verder tree die regimes as “hekwagters” op
vir toegang tot hulpbronne, werks- en markgeleenthede. Die gevolge hiervan is onvermydelik
ekonomiese stagnasie, herhaalde fiskale krisisse en die verdieping van armoede.
Lewis (2007:68) erken dat enkele demokratiserende state wel makro-ekonomiese
hervormings gekonsolideer het en dat dit groei in sekere streke bewerkstellig het. Hy
beklemtoon egter terselfdertyd dat terwyl hierdie nuwe benaderings die fondament vir beter
570

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
prestasie gelê het, die groei nie ten volle daaraan toegeskryf kan word nie. ’n Deel van die
oplewing is teweeggebring deur hoër kommoditeitspryse en nuwe bronne van investering,
veral China.
In die meeste state waar hervormings aangebring is, het die verhoogde ekonomiese groei
egter nie gepaard gegaan met groter populêre welvaart nie. Volgens Lewis (2007:68) is Suid-
Afrika, Nigerië, Ghana en Tanzanië voorbeelde waar ekonomiese groei weliswaar
bewerkstellig is, maar dat dit nie welvaart vir die gewone burgery geskep het nie. Hy verwys
na hierdie wanverband (disconnect) tussen makro-ekonomiese indikatore en mikroekonomiese
prestasie as die paradoks van groei sonder welvaartskepping.
Aangesien Lewis na Suid-Afrika as voorbeeld verwys, kan gemeld word dat die Suid-
Afrikaanse ekonomie sedert 1993 tot en met die uitbreek van die wêreldwye ekonomiese
krisis in 2008 vir 62 kwartale ononderbroke groei getoon het (SouthAfrica.info 2011). Ten
spyte van hierdie uitgerekte periode van ekonomiese groei wys Gouws (2011) egter daarop
dat 35% van alle Suid-Afrikaners onder die armoedegrens leef. Die rykste 10% van die
inwoners verdien 53% van die inkomste en die rykste 20% kry 70% daarvan. Die armste 10%
van die bevolking kry 0,57% van die inkomste, terwyl die armste 20% slegs 1,6% daarvan
kry. Dit beteken dat Suid-Afrika, ten spyte van ’n relatief lang periode van ekonomiese groei,
steeds die mees ongelyke staat in die wêreld is ten aansien van die verdeling van inkomste.
Dit is belangrik om te beklemtoon dat die lae vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling in
veral SSA voortduur nieteenstaande omvangryke ontwikkelingstrategieë en -planne deur die
internasionale gemeenskap en state in Afrika self. In hul verslag aan die Oorseese
Ontwikkelingsinstituut in 2009 gee Handley e.a. (2009) ’n oorsig van die verskillende groei-
en ontwikkelingsinisiatiewe vir Afrika wat die afgelope dekades die lig gesien het. Eerstens is
daar die armoedegerigte planne en programme, wat insluit die Struktureleaanpassingsprogramme
(SAP’s) en Armoedeverminderingstrategieë (PRS’s) van die
Internasionale Monetêre Fonds (IMF) en die Wêreldbank, die Millennium-
Ontwikkelingsdoelwitte (MDG’s) neergelê deur die Verenigde Nasies (VN), asook die
programme vir kapasiteitsbou, armoede-bekamping, sosiale beskerming, insluiting en
bemagtiging. Tweedens is daar die groeigerigte programme wat insluit planne vir
handelsuitbreiding, verhoogde investering, nywerheids- en infrastruktuurontwikkeling.
Derdens is daar die planne vir die hervorming van buitelandse hulpverlening. Laastens is daar
die planne en programme wat spesifiek deur state in Afrika geïnisieer is, soos die NEPAD
(New Economic Plan for Africa’s Development), die APRM (Africa Peer Review
Mechanism), die Kimberley-proses en die Extractive Industries Transparency Initiative
(EITI).
Dat die lae vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling, ten spyte van ’n omvangryke stel
strategieë en planne vir groei en armoedeverligting, ’n enorme probleem vir demokratiese
konsolidasie regoor Afrika skep, sal geredelik besef word, veral as in gedagte gehou word dat
die burgery, omdat hul lewensomstandighede nie verbeter het nie, vertroue in die
demokratiseringsproses kan verloor en sodoende die weg baan vir imperiale presidente en
populistiese aktiviste om hul magsgreep op samelewings te behou en te versterk. Die eise van
571

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die ANC Jeugliga in Suid-Afrika vir die eietydse ekonomiese bevryding van die armes en ’n
omvangryke program van nasionalisering van strategiese bedrywe (ANC Youth League
2011) is ’n goeie voorbeeld van die wyse waarop armoede vir korttermyn politieke
magsoorwegings uitgebuit kan word.
3.2 Die voorkoms van konflik en geweld in samelewings
Ingevolge die demokratiese vredesteorie (Democratic Peace Theory 2010) voer demokratiese
state nie oorlog teen mekaar nie en is hierdie state ook wat hul interne politieke prosesse
aanbetref meer vreedsaam as niedemokratiese stelsels. Die uitgangspunt wat hierdie
besondere beskouing ten grondslag lê, is dat demokratiese regerings meer vreedsaam is
omdat hulle oor groter legitimiteit beskik; meer verantwoordbaar is aan hul burgers; meer
akkommoderend is vir die pluraliteit van samelewings; en meer verdraagsaam is vir
uiteenlopende sienings.
Alhoewel bogemelde uitgangspunte wye aanvaarding geniet, het die demokratiseringsproses
waarmee in die negentigerjare van die vorige eeu in Afrika begin is, die hoogs plofbare aard
van die demokratiserende state op die vasteland blootgelê. Ter illustrasie wys Diamond
(2007:2) daarop dat twee derdes van die state waarheen die Verenigde Nasies (VN) tussen
1998 en 2007 vredesbewaringsmagte gestuur het, in Afrika geleë was en dat 70 persent van
die 70 000 VN-vredesbewaringstroepe wat vanaf 2007 ontplooi is, in Afrika diens gedoen
het.
Volgens Handley e.a. (2009:3) was Afrika in 2006, met slegs 13% van die wêreld se
bevolking, verantwoordelik vir 40% van alle gewelddadige konflikte. In dieselfde jaar het
meer as drie miljoen inwoners van state op die vasteland ’n heenkome elders as vlugtelinge
gesoek.
Strydig met die teorie van demokratiese vrede het die demokratiseringsproses dus nie tot
vreedsame samelewings in Afrika gelei nie. Inteendeel, alles dui daarop dat die vryhede wat
die demokratiseringsproses meegebring het, eerder tot konflik en geweld bygedra het.
Navorsing deur Bekoe (2007:29) toon aan dat van die 19 state in Afrika wat tussen 2000 en
2005 aktiewe konflik ondervind het, 13 op daardie stadium as “nominaal demokraties”
getipeer was. In agt state het die konflik selfs geëskaleer tot burgeroorlog. Die navorser
Naison Ngoma (2004), verbonde aan die Instituut vir Sekerheidstudies (ISS), sluit hom
hierby aan en wys daarop dat die demokratiseringsproses waarmee na die Koue Oorlog in
Afrika begin is, nie tot ’n afname in die aantal staatsgrepe gelei het nie. Data wat versamel is
vir die tydperk 1995 tot 2001, dui daarop dat daar gedurende hierdie periode trouens ’n
toename in staatsgrepe op die vasteland was.
Ter verklaring van hierdie anomalie het Bekoe (2007:29) antwoorde op die volgende vrae
probeer soek: Onder welke toestande kan demokratisering tot politieke geweld lei? Onder
welke toestande hou demokratisering en demokratiseringsmeganismes die belofte van vrede
in? Kan nuut-demokratiserende state politieke geweld vermy? In haar navorsing het sy tot die
gevolgtrekking gekom dat alhoewel dit inderdaad aanvaar kan word dat stabiele demokrasieë
572

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uiteindelik meer vreedsaam is, die weg daarheen nie altyd vreedsaam is nie. Dit is dus nodig
om ’n onderskeid te tref tussen nuut-demokratiserende stelsels en geïnstitusionaliseerde en
gekonsolideerde demokrasieë. Volgens Bekoe (2007:29) veroorsaak die
demokratiseringsproses konflik en geweld om presies dieselfde redes as waarvoor dit geloof
word ’n metode te wees vir die voorkoming daarvan: terwyl gevestigde demokrasieë
uiteenlopende politieke sienings toelaat, sonder die gevaar van ’n gewelddadige teenreaksie
(backlash), beskik nuut-demokratiserende state nie oor die institusionele sterkte om dit toe te
laat nie. Nog minder beskik sodanige state oor die verdraagsaamheid om ’n gewelddadige
teenreaksie te temper.
Ter verdere verduideliking van waarom konflik en geweld in nuut-demokratiserende stelsels
gedy, wys Bekoe (2007:29–31) ook op die volgende:
• Demokratiserende politieke stelsels is meer geneig tot geweld omdat die
instellings wat konflik moet hanteer, swak is.
• Demokratiserende politieke stelsels vind dit problematies om opponerende
groeperings wat noodwendig na vore sal tree, te hanteer.
• Politieke koalisies in demokratiserende politieke stelsels is onstabiel omdat ’n
tradisie van kompromiesluiting afwesig is.
• Demokratiserende politieke stelsels ondervind probleme om die groot
verskeidenheid belangegroepe wat op die toneel verskyn, te akkommodeer.
• Demokratisering is uitermate problematies in etnies-diverse samelewings.
• Demokratisering is haas onmoontlik in gesentraliseerde politieke stelsels.
• Regeerders in demokratiserende stelsels wat tot die gevolgtrekking kom dat hul
magsbasis deur demokratisering bedreig word, kan tot geweld oorgaan ten einde
steun te behou.
Inagnemende die feit dat bogemelde toestande in die meeste state in Afrika teenwoordig is, of
kan ontstaan, is dit begryplik waarom die demokratiseringsproses waarmee in die
negentigerjare van die vorige eeu begin is, nie ’n einde aan konflik en geweld in talle state
teweeg gebring het nie. Demokratisering het in plaas daarvan om konflik en geweld te
verminder eerder daartoe bygedra. Voeg hierby die talle ander samelewings- en strukturele
faktore wat die demokratiseringsproses tot dusver gekortwiek het, en die moontlikheid dat die
ganse proses in talle state uiteindelik in die slag kan bly, kan nie uitgesluit word nie.
3.3 Die verdelende invloed van etnisiteit op samelewings
Etnisiteit is, volgens Heywood (2002:168), die sentiment van lojaliteit jeens ’n
onderskeidende bevolking, kulturele groep of selfs ’n bepaalde grondgebied. Volgens hom is
die begrip baie gekompliseerd, omdat dit sowel rasse- as kulturele elemente omsluit. Die lede
van ’n etniese groep word dikwels as afstammelinge van gemeenskaplike voorouers beskou
en op grond daarvan as ’n uitgebreide familie wat deur bloedverwantskap gebind word, geag.
Die mees algemene siening is egter dat etnisiteit ’n vorm van kulturele identiteit is, maar wat
op ’n intens emosionele vlak uitspeel en ervaar word. Terwyl ’n etniese kultuur bepaalde
waardes, tradisies en gebruike omsluit, is die belangrikheid van etnisiteit daarin geleë dat dit
573

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aan ’n groep mense ’n gemeenskaplike identiteit verskaf en hul van ander onderskei op grond
van oorsprong en afkoms.
Heywood (2002:168) wys verder daarop dat terwyl sommige waarnemers nasies as
uitgebreide etniese groepe beskou, ander die standpunt huldig dat etniese groepe ’n
eksklusiwiteit vertoon (’n persoon kan nie by ’n etniese groep aansluit nie) wat nie by nasies
bespeurbaar is nie. In die algemeen is nasies meer inklusief en polities gedefinieerd. “Etniese
nasionalisme” verwys bloot na ’n vorm van nasionalisme wat primêr aangevuur word deur ’n
sterk ontwikkelde gevoel van etniese eiesoortigheid of onderskeibaarheid en ’n ewe sterk
begeerte om dit te bewaar.
Wanneer die moderne politieke landskap van die Afrika-vasteland bestudeer word, is die
mees opvallende eienskap die diversiteit van die bevolkings ten aansien van etnisiteit.
Schraeder (2004:101) is die mening toegedaan dat daar in Afrika etlike duisende etniese
groeperings onderskei kan word, elk met sy eie waardes, tradisies en gebruike. In Nigerië
alleen is daar meer as 250 etniese groepe, in Kenia meer as 40 en in Tanzanië meer as 60
(Opondo s.j.). Hierbenewens is elke etniese groep in Afrika onderverdeel in subgroeperings.
Die individuele subgroeperings, wat op verwantskap gebaseer is, kan hul afkoms eeue
terugvoer tot ’n spesifieke stigterspersoon, -familie of -dinastie.
Ten spyte daarvan dat etnisiteit ’n opvallende eienskap in haas elke samelewing in Afrika is,
is gedurende die koloniale era weinig betekenis en oorweging daaraan verleen. Ook met die
verlening van onafhanklikheid het etnisiteit selde ’n rol gespeel in die regeringstrukture wat
deur die koloniale moondhede gevestig is. Die volgende kan as die belangrikste redes
aangevoer word waarom sowel die koloniale heersers as die plaaslike leierskader nie groter
oorweging in die dekolonisasieproses aan hierdie belangrike faktor verleen het nie: Eerstens
was daar die oortuiging by die koloniale moondhede sowel as moderniseringsteoretici van
daardie era dat etnisiteit sou verdwyn namate die nuwe state in Afrika die weg van
verstedeliking, modernisering en ontwikkeling betree. Tweedens was daar die siening by
sowel Westerse leiers as leiers in Afrika dat die nasionale ontwaking wat reeds gedurende die
koloniale era posgevat het, na dekolonisasie ’n einde aan etniese verdelings binne state sou
meebring. Derdens het leiers in Afrika in die besonder die standpunt gehuldig dat die
verdwyning van etnisiteit aangehelp sou word deur ’n vorm van integrasionistiese
nasionalisme, naamlik Pan-Afrikanisme, te verkondig, te propageer en te institusionaliseer
(Schraeder 2004:102).
Gelei deur hierdie oortuigings het leiers in Afrika etnisiteit doelbewus probeer besweer deur
daarna te verwys as ’n retrogressiewe krag wat van agterlikheid getuig en dus nie in moderne
samelewings tuishoort nie. Verder is daar op unitêre regeringstelsels besluit in die verwagting
dat sterk sentrale regerings daartoe sou meehelp dat etnisiteit as ’n middelpuntvliedende krag
in samelewings uitgeskakel sou word.
Anders as wat die verwagting was, het etnisiteit egter nie verdwyn nie, maar as ’n uiters
potente en dinamiese krag na vore getree en politieke ontwikkelings regoor die vasteland
beïnvloed. Selfs die vorming van ’n Pan-Afrikanistiese instelling, die Organisasie vir Eenheid
574

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
in Afrika gedurende 1963, die totstandkoming van outoritêre regeringsvorme en ekonomiese
integrasie op ’n streeksgrondslag in Noord-, Wes-, Oos-, Sentraal- en Suidelike Afrika, kon
nie die uitwerking van die etniese faktor neutraliseer nie.
In uitgebreide navorsing oor politieke partye in Afrika wys Salih en Nordlund (2007:26)
daarop dat interetniese verhoudings in samelewings ’n aspek van besondere belang is en
gevolglik dikwels verpolitiseer word. Soms word hierdie verhoudings versterk deur, en
gekombineer met, ewe diverse linguistiese, godsdienstige en regionale klowings en
vyandigheid. Dit is veral die wydverspreide gebruik van etniese mobilisasie vir die stigting
van politieke partye, verkiesingsveldtogte, of patrimoniale doeleindes wat, wanneer
gekombineer met ekonomiese ongelykheid en ongelyke toegang tot politieke mag, as ’n bron
van uitgerekte konflik en onstabiliteit dien.
Ake (1993:1) het reeds gedurende die vroeë negentigerjare van die vorige eeu probeer om ’n
afdoende antwoord te vind betreffende die kwelvraag of etnisiteit oor genoegsame
destruktiewe potensiaal beskik om die demokratiseringsproses in Afrika te laat ontspoor. Die
gevolgtrekking waartoe hy gekom het, was dat alhoewel etnisiteit in Afrika nie as inherent
problematies ten aansien van demokratisering beskou kan word nie, dit nietemin so ’n
prominente faktor in elke samelewing is dat dit nie geïgnoreer durf word nie. Ake (1993:13)
het die prominensie van etnisiteit in Afrika-samelewings toegeskryf aan die feit dat alhoewel
dit ’n sosiale konstruksie is, dit ’n lewende teenwoordigheid in elke persoon se lewe is. Dit
vorm, volgens hom, ’n belangrike deel van wat elke persoon in Afrika in sy diepste wese is.
Rawlinson (2003:1) huldig die siening dat verpolitiseerde etniese verhoudings en etniese
mobilisasie nie alleen die hoofbron van konflik in Afrika sedert onafhanklikheidwording was
nie, maar ook die vernaamste struikelblok in die weg van sosio-ekonomiese ontwikkeling (en
demokratisering) is. Die volgende is van die belangrikste gevolgtrekkings waartoe hy gekom
het: Eerstens dat kompetisie oor die beheer van die staat primêr deur etniese kwessies
oorheers word. Tweedens dat die bewerkstelliging van nasionale samehorigheid deur die
instrumentele gebruik van etnisiteit verhoed word. Derdens dat die blaam vir die voorkoms
van antagonisme tussen etniese groepe in samelewings sonder meer op die elite geplaas kan
word.
En laastens dat etniese mobilisasie in samelewings slegs verminder kan word deur die
verantwoordelike optrede van die elite (Rawlinson 2003:1-6).
Die demokratiseringsproses waartoe talle state in Afrika hul sedert die begin van die
negentigerjare van die vorige eeu verbind het, kon insgelyks nie die problematiek inherent
aan etnisiteit in die politieke en maatskaplike transformasie van samelewings uitskakel nie.
Volgens Schraeder (2004:106-10) het etniese konflik drie belangrike uitkomste tot gevolg
gehad: Eerstens was dit verantwoordelik vir die vorming van etnies-geïnspireerde
opposisiebewegings en guerrilla-insurgensies. Tweedens het gegriefde etniese groeperings
oorgegaan tot die stigting van separatistiese bewegings. Die derde en mees ekstreme vorm
van etniese konflik was volksmoord (die sistematiese uitwissing van een etniese groep deur
’n ander).
575

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In enkele gevalle het etniese konflik sodanige afmetings aangeneem dat leiers genoodsaak
was om hul toevlug tot die radikale verdeling van state te neem. Die jongste voorbeeld in
hierdie verband is die onafhanklikheid wat gedurende Julie 2011 aan Suid-Soedan verleen is.
In hul navorsing ten aansien van die onderwerp wys Opondo (s.j.) en Salih en Nordlund
(2007:22) daarop dat die polities disintegratiewe potensiaal van etnisiteit in die nuutdemokratiserende
state in Afrika treffend geïllustreer word deur die feit dat politieke partye,
met enkele uitsonderings, regoor die vasteland nie op ideologiese grondslae of deurdagte
beleidsprogramme gevorm word nie, maar op die basis van etnisiteit. In Nigerië is die
verskynsel een van die uitstaande kenmerke van daardie samelewing (Theen en Wilson
1996:498–9).
4. Samevatting
Met die verval van Marxisties-Leninistiese outoritarisme aan die einde van die tagtigerjare
van die vorige eeu het die demokratiese owerheidsvorm wêreldwyd as die onbetwiste
oorwinnaar na vore getree. In die nuwe internasionale orde wat na hierdie gebeure tot stand
gekom het, het talle state regoor die wêreld die outoritêre juk afgewerp en die oorgang na
demokrasie gemaak. State in Afrika het insgelyks hierna met ’n demokratiseringsproses van
ongekende omvang begin. Anders as in die meeste ander wêrelddele het die proses egter nie
glad verloop nie. Na twee dekades word uit die 54 state op die vasteland slegs die klein
eilandstaat Mauritius, met ’n bevolking van 1,2 miljoen mense, as ’n volwaardige demokrasie
beskou. ’n Verdere nege state, waaronder Suid-Afrika, word as vrye state maar gebrekkige
demokrasieë getipeer. Die res is in wisselende mate steeds vasgevang in die greep van
outoritarisme. Kortom: vir die burgery in die meeste state in Afrika is die demokratiese ideaal
van regering van die mense, deur die mense en vir die mense steeds nie ’n werklikheid nie.
Samevattend kan die politieke-kultuur-, politieke–elite-keuse- en makrostrukturele faktore
wat daarvoor verantwoordelik is dat die demokratiseringsproses waarmee sedert die vroeë
negentigerjare van die vorige eeu in Afrika begin is, nie baie suksesvol was nie, soos volg
opgesom word:
• Die teenwoordigheid van ’n onderworpe politieke kultuur in kombinasie met
parogiale politieke oriëntasies, wat meebring dat beduidende gedeeltes van
samelewings, onder meer as gevolg van die proses van demokratisering van
ontmagtiging, passief, afsydig of sinies jeens die politieke proses staan.
• Die bestaan van onderontwikkelde en ongeorganiseerde burgerlike samelewings,
asook ’n gebrek aan ’n niepolitiese middelklas wat outonoom kan optree en
sodoende private belange kan beskerm en ’n wakende oog oor regerings kan hou.
• Die konsentrasie van mag in die hande van die uitvoerende gesag en as gevolg
daarvan die wydverspreide voorkoms van neopatrimonialisme, prebendelisme en
imperiale presidentskappe.
• Die versuim van die politieke partye om as demokratiseringsagente op te tree
vanweë die feit dat meeste van hierdie instellings aan die burokraties-oligargiese
576

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sindroom (BOS) ly; slegs op elite-vlak volhoubaar is; op etniese en
streekslojaliteite gebaseer is; en staatsmag wil bekom met die uitsluitlike doel om
beheer oor die staat se personeel en hulpbronne te verkry en daarna vir eie gewin
aan te wend.
• Die begrensing van mediavryheid deur die meeste regerings onder die valse
voorwendsel dat sodanige optrede in die openbare belang is of noodsaaklik is om
die samelewing se veiligheid te verseker of versnelde sosio-ekonomiese
ontwikkeling te bewerkstellig.
• Die aftakeling van skeiding tussen staat en party as gevolg van die wydverspreide
vorming van dominante–party-stelsels en die uitgangspunte wat deur talle
revolusionêre en linksgesinde partye gehuldig word.
• Die lae vlak van sosio-ekonomiese ontwikkeling, wat meebring dat Afrika die
enigste vasteland is wat die afgelope 25 jaar verarm het en waar slegs twee state
nie onder die onderste derde van die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram
(UNDP) se Menseontwikkelingsindeks (MOI) ressorteer nie.
• Die voorkoms van konflik en geweld, en saam daarmee die feit dat
demokratiserende state in Afrika nie oor die institusionele sterkte beskik om die
uitdrukking van opponerende beskouings toe te laat of die verdraagsaamheid het
om gewelddadige teenreaksies te temper nie.
• Die hardnekkige voorkoms van etnisiteit en die destruktiewe konflik, onstabiliteit
en verdeeldheid wat dit in tradisionele en demokratiserende samelewings
veroorsaak.
Ten slotte kan dit gestel word dat die toekomsvooruitsigte vir demokratisering in Afrika swak
is. Soos Herbst (2007:65) tereg opgemerk het, is die “laaghangende vrugte” in Afrika reeds
gepluk en hy voorsien nie dat die oorblywende vrugte maklik bekombaar sal wees nie. Tans
is die “Arabiese Lente” noord van die Sahara die enigste ligpunt in die
demokratiseringsproses op die vasteland, alhoewel dit nie bekend is welke seisoen op die
lente sal volg nie. Wat wel bekend is, is dat suid van die Sahara die demokratiese winter in
talle state in ongenade voortduur.
Bibliografie
Ake, C. 1993. What is the problem of ethnicity in Africa? (25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Akech, M. 2011. Constraining government power in Africa. Journal of Democracy, 22(1). (2
Maart 2012 geraadpleeg).
Almond, G. en S. Verba. 1989. Civic culture. Political attitutes and democracy in five
nations. Newbury Park, Kalifornië: SAGE Publications. (19 Februarie 2012 geraadpleeg).
ANC. 2012. The second transition? Building a national democratic society and the balance of
forces in 2012. (14 Maart 2012 geraadpleeg).
577

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ANC Youth League. 2011. A clarion call to economic freedom fighters: Programme of action
for economic freedom in our lifetime. Final document for the 24th ANC Youth League
National Congress, April 2011. (29 Oktober 2011 geraadpleeg).
AMP (APRM Monitoring Project). 2011. Implementing the APRM. Views from civil society.
South Africa Report. (25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Barkan, J.D. 2009. Advancing democratization in Africa. (14 September 2011 geraadpleeg).
Bekoe, D.A. 2007. Democracy and African conflicts: Inciting, mitigating, or reducing
violence? Democratization in Africa: What progress toward institutionalization? Ghana
Center for Democratic Development. 4-6 October. Under the auspices of the US National
Intelligence Council. (25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Bogaards, M. 2004. Counting parties and identifying dominant party systems in Africa.
European Journal of Political Research, 43. (18 Februarie 2012 geraadpleeg).
Bratton, M. 1994. Civil society and political transition in Africa. Institute for Development
Research (IDR) Reports, 2(6). (26 September 2011 geraadpleeg).
Bratton, M. en N. van de Walle. 1997. Democratic experiments in Africa. Regime transitions
in comparative perspective. Cambridge: Cambridge University Press. (5 Maart 2012
geraadpleeg).
Brooks, H. 2004. The dominant party system: Challenges for South Africa’s second decade
of democracy. EISA Occasional Paper 24, Oktober. (18 Februarie 2012 geraadpleeg).
Collier, P. 2007. Growth strategies for Africa. Centre for the Study of African Economics,
Oxford University. (21 September 2011 geraadpleeg).
Dahl, R.A. 1984. Modern political analysis. 4de Uitgawe. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.
Daniels, G. 2011. Nothing new about “national security” being used as a muzzle.
Mail&Guardianonline, 18 Maart. (19 September 2011 geraadpleeg).
Democratic Peace Theory. 2010. RationalWiki.
http://rationalwiki.org/wiki/Democratic_Peace_Theory (23 Oktober 2011 geraadpleeg).
Diamond, L. 1997. Civil society and the development of democracy.
(19 September 2011 geraadpleeg).
—. 2007. The state of democracy in Africa. Democratization in Africa: What progress
toward institutionalization? Ghana Centre for Democratic Development, 4-6 October. Under
the auspices of the US National Intelligence Council. (25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Diamond L. en M.F. Plattner (reds.). 2010. Democratization in Africa. Progress and retreat.
Baltimore: Johns Hopkins University Press. (2 Maart 2012 geraadpleeg).
578

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Djankov, S., J.G. Montalvo en M. Reynal-Querol. 2008. The curse of aid. (11 Oktober 2011
geraadpleeg).
Du Plessis, C. 2012. ANC’s media tribunal: Parliament may have oversight. City Press, 31
Januarie. (8 Maart 2012 geraadpleeg).
Duvenhage, A. 2011. Politieke perspektief op die jaar 2012. Volksblad, 30 Desember.
News24. (19 Mei 2012 geraadpleeg).
Economist Intelligence Unit. 2011. Democracy index 2011. Democracy under stress. (27
Februarie 2012 geraadpleeg).
Edwards, G. 2011. Howe juis daar om regering in toom te hou – Zille. Beeld, 12 Julie.(20
Oktober 2011 geraadpleeg).
Federation of African Journalists (FAJ). 2010. Press freedom in Africa. (10 Oktober 2011
geraadpleeg).
Fleshman, M. 2005. Africa’s media pushes for more freedom. Africa Renewal, 19(2).(27
Februarie 2012 geraadpleeg).
Freedom House. 2010. Press freedom in 2010: Signs of change amid repression.(8 Maart
2012 geraadpleeg).
Gouws, A. 2011. Protes al wat oorbly as rykes soveel ontvang. Die Burger, 30 Oktober. (31
Oktober 2011 geraadpleeg).
Gumede, W. 2010. South Africa: Building a democratic political culture. African Files.
http://www.africafiles.org/article.asp?ID=22657 (13 September 2011 geraadpleeg).
—. 2011. SA se twee stelsels van regering. Rapport, 22 Oktober. (23 Oktober 2011
geraadpleeg).
Hamdok, A.H. 2007. Political parties in Africa: Challenges for democratic governance.
Democratization in Africa: What progress toward institutionalization? Ghana Centre for
Democratic Development, 4-6 October. Under the auspices of the US National Intelligence
Council.
(25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Handley, G., K. Higgins en B. Sharma. 2009. Poverty and poverty reduction in Sub- Saharan
Africa: An overview of key issues. Overseas Development Institute. (17 Februarie 2012
geraadpleeg).
Heywood, A. 2002. Politics. 2de Uitgawe. New York: Palgrave Macmillan.
Herbst, J. 2007. The institutionalization of democracy in Africa. Democratization in Africa:
What progress toward institutionalization? Ghana Centre for Democratic Development, 4-6
579

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
October. Under the auspices of the US National Intelligence Council. (25 Oktober 2011
geraadpleeg).
Joubert, J. 2011. Nét kabinet moet beleid bepaal – Zuma. Die Burger, 2 November. (2
November 2011 geraadpleeg).
Kotzé, H.J. en J.J. van Wyk. 1986. Oppergesag van die reg / Rule of law. Politieke konsepte.
Eerste uitgawe. Johannesburg: Perskor-Uitgewery.
Labuschagne, P. 2003. Revisiting civil society in Africa. African Studies Association of
Australasia and the Pacific. Conference Proceedings. (18 September 2011 geraadpleeg).
Leon, T. 2010. The state of liberal democracy in Africa. Resurgence or retreat? CATO
Institute. Washington. Center for Global Liberty and Prosperity. (21 Oktober 2011
geraadpleeg).
Lewis, P. 2007. Growth without prosperity: Democracy, poverty and inequality in Africa.
Democratisation in Africa: What progress toward institutionalization? Ghana Centre for
Democratic Development. 4-6 October. Under the Auspices of the US National Intelligence
Council.
(25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Lowenthal, D. 1972. Montesquieu. In Strauss en Cropsey (reds.) 1972.
Mahler, G.S. 1995. Comparative politics. An institutional and cross-national approach. 2de
Uitgawe. Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Mail&Guardianonline. 2011. Secrecy Bill withdrawal a victory for civil society and
media.(31 Oktober 2011 geraadpleeg).
Matlosa, K. 2003. Political culture and democratic governance in Southern Africa. African
Journal of Political Science, 8(1). (26 Februarie 2012 geraadpleeg)
—. 2007. Political parties in Southern Africa: The state of parties and their role in
democratization. Stockholm: International Institute for Democracy and Electoral Assistance
(IDEA). (16 September 2011 geraadpleeg).
Moyo, D. 2009. Why foreign aid is hurting Africa. The Wall Street Journal. 22 Maart.(21
September 2011 geraadpleeg).
Neopatrimonialism. 2011.(14 September 2011 geraadpleeg).
News24. 2012. ANC releases policy documents. 5 Maart 2012. (7 Maart 2012 geraadpleeg).
Ngoma, N. 2004. Coups and coup attempts in Africa. Is there a missing link? African
Security Review, 13(3). http://www.iss.co.za/pubs/asr/13No3/ENgoma.htm (23 Februarie
2012 geraadpleeg).
580

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
October, A. 2012. Zuma vs die regbank. Beeld, 13 Februarie. http://www.beeld.com/Suid-
Afrika/Nuus/Zuma-vs-die-regbank-20120213
(14 Februarie 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Grondwet verander? Beeld, 28 Februarie. http://www.beeld.com/Suid-
Afrika/Nuus/Grondwet-verander-20120228 (29 Februarie 2012 geraadpleeg).
Opondo, A. s.j. Ethnicity: A cause of political instability in Africa? (27 September 2011
geraadpleeg).
Pan Macmillan. 2009. Architects of poverty: Why Africa’s capitalism needs changing.(15
September 2011 geraadpleeg).
Politicsweb. 2011. Mo Ibrahim Index 2011: How South Africa did. (11 Oktober 2011
geraadpleeg).
Population Reference Bureau. 2011. The world at 7 billion. World Population Data Sheet. (1
Maart 2012 geraadpleeg).
Posner, D.N. en D.J. Young. 2007. The institutionalization of political power in Africa.
Journal of Democracy, 18(3). (10 Oktober 2011 geraadpleeg).
Prebendalism. 2011. http://en.wikipedia.org/wiki/Prebendalism (19 Februarie 2012
geraadpleeg).
Prempeh, A. K. 2007. The persistence of “imperial presidency” in Africa’s emerging
democracies. Democratization in Africa: What progress toward institutionalization? Ghana
Centre for Democratic Development, 4-6 October. Under the Auspices of the US National
Intelligence Council.
(25 Oktober 2011 geraadpleeg).
Rawlinson. A. 2003. The political manipulation of ethnicity in Africa. (27 September 2011
geraadpleeg).
RSA. Department of Justice and Constitutional Development. 2012. Discussion document on
the transformation of the judicial system and the role of the judiciary in the South African
developmental state. (7 Maart 2012 geraadpleeg).
Sachs, J.D. 2004. Ending Africa’s poverty trap. Columbia University and UN Millenium
Project. (19 September 2011 geraadpleeg).
Salih, M.A.M. en P. Nordlund, 2007. Political parties in Africa: Challenges for sustained
multiparty democracy. Stockholm: International Institute for Democracy and Electoral
Assistance (IDEA).
(16 September 2011 geraadpleeg).
581

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Schraeder, P.J. (red.). 2004. African politics and society. A mosaic in transformation. 2de
Uitgawe. Belmont: Wadsworth/Thomson.
Shortell, T. s.j. Weber’s theory of social class.
http://www.brooklynsoc.org/courses/43.1/weber.html (5 Maart 2012 geraadpleeg).
Sindzingre, A. 2010. The concept of neopatrimonialism: Divergences and convergences with
development economics. Hamburg: German Institute of Global and Area Studies. (16
September 2011 geraadpleeg).
Sklar, R.L. 2004. Study of Africa in the critical tradition. In Schraeder (red.) 2004.
SouthAfrica.info 2011. South Africa: economy overview.
http://www.southafrica.info/business/economy/econoverview.htm (31 Oktober 2011
geraadpleeg).
Strauss, L. en J. Cropsey (reds.). 1972. History of political philosophy. Chicago: Rand
McNally & Company.
Theen, R.H.W. en F.L. Wilson. 1996. Comparative politics. An introduction to seven
countries. 3de Uitgawe. New Jersey: Prentice- Hall.
World Hunger Education Service. 2012. 2012 World hunger and poverty facts and statistics.
(1 Maart 2012 geraadpleeg).
Wucherphennig, J. en F. Deutsch. 2009. Modernization and democracy: Theories and
evidence revisited. Living Reviews in Democracy, 1.
(17 Februarie 2012 geraadpleeg).
Young, M.C. 2004. Study of Africa in the liberal tradition. In Schraeder (red.) 2004.
582

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Faktore wat kan bydra tot die ontwikkeling van ’n
kultuurtoepaslike milieu vir Sesotho/Setswanabejaarde
persone in residensiële-sorg-eenhede
Opsomming
Sanet du Toit, T. van der Merwe, W. Böning, R. van der Merwe, M. de Villiers, A.
Higgo, A. Kruger, N. Olivier en G. Viljoen
Sanet du Toit en T. van der Merwe: Departement Arbeidsterapie, Universiteit van die Vrystaat
W. Böning en R. van der Merwe, Gemeenskapsdiensterapeute, Departement Gesondheid
M. de Villiers, A. Higgo, A. Kruger, N. Olivier en G. Viljoen: Departement Arbeidsterapie, Universiteit van die Vrystaat
Die kliëntgesentreerde benadering word binne arbeidsterapie aangewend om die
lewensgehalte van die individu te optimaliseer. Dit behels onder andere deelname aan en
betrokkenheid in aktiwiteite wat ’n unieke betekenis vir die persoon inhou en in samewerking
met hom/haar gekies en aangebied word. Konsepte binne die wetenskap van
aktiwiteitsdeelname 1 wat dien as grondslag van terapeutiese en etiese praktykvoering, is
steeds grootliks op Westerse lewens- en wêreldbeskouinge geskoei. Plaaslik asook
internasionaal is literatuur aangaande kultuurtoepaslike aktiwiteit uiters beperk. Aangesien
arbeidsterapeute wat tans by verskeie instansies in die Vrystaat praktiseer, oorwegend wit en
vroulik is, maar hoofsaaklik ’n bevolking bedien wat van Sesotho/Setswana oorsprong is,
bied die lewering van eiesoortige kliëntgesentreerde dienste ’n uitdaging. ’n Deel van hierdie
Sesotho/Setswana-bevolking is bejaarde persone wat as gevolg van modernisasie en
verstedeliking genoodsaak word om in die tradisioneel Westerse omgewing van ’n
residensiële-sorg-eenheid ’n tuiste te skep. Tydens hierdie studie is daar van ’n kwalitatiewe
navorsingsontwerp gebruik gemaak. Nominalegroepstegniek-onderhoude (NGT-onderhoude)
met twee groepe professionele persone wat voorheen, of gedurende die studie, met
Sesotho/Setswana-bejaarde persone in ’n residensiële-sorg-eenheid werksaam was, is
aangebied. Daar is gepoog om deur middel van NGT-onderhoude faktore te identifiseer wat
kan bydra tot die skep van ’n kultuurtoepaslike milieu vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone
in residensiële-sorg-eenhede in die Vrystaat en derhalwe sodoende betekenisvolle
aktiwiteitsdeelname vir hierdie bejaarde persone moontlik sal maak. Die vyf belangrikste
response van albei groepe is geprioritiseer. Die universele kwessie van erkenning van
menswaardigheid is deur dié response beklemtoon, eerder as voorstelle vir kulturele
aanpassings binne die residensiële-sorg-eenheid. Na aanleiding van terugvoer deur hierdie
twee groepe het die navorsers se begrip van “aktiwiteit” en betekenisvolle
aktiwiteitsdeelname verbreed, aangesien dit duidelik na vore gekom het dat menswaardigheid
die basis vir betekenisvolle aktiwiteitsdeelname en lewensgehalte is.
Trefwoorde: arbeidsterapie; kultuurtoepaslike aktiwiteite; Sesotho/Setswana-bejaarde
persone; menswaardigheid; lewensgehalte
583

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Potential contributing factors in the creation of a therapeutic milieu for
Sesotho/Setswana elderly persons in residential care facilities in the Free Sate
Occupational therapy practice is based on the paradigm of an intrinsic connection between a
human’s fundamental need to participate in a wide range of occupations as both a means and
an end in order to attain, restore or maintain health. Choices for occupational participation
that give meaning and purpose are often culturally bound. For that reason the occupational
therapy profession views the client-centred approach as a very important avenue to promote
wellbeing and enhance the quality of life for each person as a unique individual. The clientcentred
approach entails participation and engagement in occupations that have particular
significance for such an individual. As part of the occupational therapy process occupations
are selected and presented in collaboration with the client. Occupational therapy practice is
informed by, and to a certain extent informative to, its young foundational discipline, viz.
occupational science. However, some essential concepts within occupational science are
founded on Western philosophies and world views. Locally and internationally, literature
regarding cultural aspects of activity participation lacks an in-depth understanding.
Occupational therapists serving the Free State community currently comprise mainly a white,
female population who were usually also educated and trained in a hegemonic environment
in terms of gender and race. This presents a great challenge with regard to insightful clientcentred
practice to the Sesotho/Setswana community. Within this Sesotho/Setswana
community numerous elderly individuals are forced by modernisation and urbanisation to
embrace the unconventional environment of a residential care unit as a homestead. The
recognition of individual needs in terms of customs, values, convictions and beliefs is
overshadowed by the fulfilment of seemingly other important needs, such as medical and
physical care. Occupational therapy practice is also bound by the concept of occupational
justice, which is an extension of social justice and human dignity. The restoration of social
justice by means of client-centred intervention and fulfilling occupational engagement is
therefore compromised by a lack of cultural awareness and by preconceived ideas.
The aim of this study, therefore, was the exploration of factors that could contribute to the
creation of a more culturally acceptable residential care environment. A qualitative study
design was applied during this study. Nominal Group Technique (NGT) interviews were
conducted with two groups of professionals who had previously been involved, or who were
currently involved, in Sesotho/Setswana elderly care. The aim of these NGT interviews was
not to produce scientific or theoretical facts, but rather to provide a platform to participants to
voice their opinions. The question posed to the groups was: “What can be done to create
more appropriate experiences for the Sesotho/Setswana group of elderly individuals in an
old-age home?” Since the participants were regarded as experts in the field of elderly care,
their knowledge and experience produced a wealth of information concerning the promotion
of meaningful activity participation for Sesotho/Setswana elderly persons in residential care
units.
Of all the given responses, five were prioritised by each group as the most significant. Rather
than suggestions for cultural adaptations in residential care units or suggestions for cultural
activities, the central theme of the feedback was clear: Acknowledging the human dignity of
every elderly individual is non-negotiable. Human dignity is, however, regarded as a
universal need of every human being. The real issue that needed further investigation, then,
584

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
was rather on how human dignity could be acknowledged for elderly Sesotho/Setswana
individuals confined to residential care units. One should remember the context for
residential care facilities in South Africa, as these units are rarely fully subsidised by the
government and experience numerous financial constraints.
Participants regarded compassionate staff members who have an understanding of the unique
needs of every elderly individual as one of the first steps towards dignified living conditions.
Staff development and education were described as key to the expansion of staff competence.
Consultation on all levels of care was regarded as foundational to respect. Respect implies
that the individual is involved in all decision-making processes. Through consultation and
inclusion a residential care unit milieu could be created that would reflect the culture and
heritage of every elderly Sesotho/Setswana individual – a milieu where the serving of food is
not only regarded as the fulfilment of a basic need, but as an occupation that could contribute
to maximising quality of life; a milieu that not only allows cultural expression for the
Sesotho/Setswana individual, but is also safe and accessible; a milieu where mother-tongue
communication would be a way to express emotions and allow occupational engagement.
Respect could be shown when autonomy is granted for voicing needs freely and collaborating
in decision-making. Respect implies unambiguous communication to reduce disorientation
and ultimately allows for a democratic environment.
Along the journey of exploring the responses from the two NGT interviews the researchers’
understanding of ”activity” and meaningful activity participation expanded. Meaning to life
can be instituted only when human dignity is acknowledged through the creation of a
culturally appropriate milieu in the residential care unit. It was revealed that “culturally
appropriate occupation” is of greater significance than simply providing elderly individuals
with some culturally relevant activity to do. A culturally sensitive residential care unit should
encompass the acknowledgment of human dignity by means of a client-centred approach.
Human dignity, however, correlates directly with quality of life. A secondary data analysis
regarding the infinite connection between human dignity and quality of life was done
according to Kane and Kane’s “Themes of quality of life” (Cutler en Kane 2004). This
revealed that the interaction between the environment and the individual would most
definitely contribute to the extent of quality living that could be obtained.
Even though we as white Afrikaans-speaking occupational therapists were ill-equipped to
embark on this explorative journey, the qualitative research design enabled us to embrace a
world outside the borders of our own frame of reference. The process enabled us to view
quality of life afresh through the realisation of the intrinsic relationship between dignified
living conditions, having choices for occupational engagement, and human dignity. This
journey allowed us to fulfil our role as advocates for social justice through client-centred
practice and related directly to the expansion of our cultural competence.
Key words: occupational therapy; culturally appropriate activities; Sesotho/Setswana elderly
persons; human dignity; quality of life
1. Inleiding
Binne arbeidsterapie beskryf Townsend en Polatajko (2011:119) individue as
aktiwiteitsverrigtingswesens. Dit impliseer dat betrokkenheid in betekenisvolle aktiwiteite ’n
585

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
integrale deel vorm van die unieke samestelling van persoonlike lewensgehalte. Die
kombinasie van kulturele en individuele voorkeure beïnvloed dus die keuse van aktiwiteite
waaraan ’n individu deelneem.
Die aanbied van en deelname aan toepaslike aktiwiteite is die sleutel tot menswaardigheid, en
menswaardigheid vorm deel van sosiale geregtigheid. Die konsep van sosiale geregtigheid
spreek sosiale uitsluiting aan deurdat die arbeidsterapeut die sosiale omgewing aanpas ten
einde insluiting van die individu in die gemeenskap te fasiliteer (Galheigo 2005:96). Sosiale
geregtigheid het ’n noue verbintenis met aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid (“occupational
justice”), asook die reg op inklusiewe deelname aan alledaagse aktiwiteite vir alle persone,
ongeag die ouderdom, vermoë, geslag, sosiale klas en ander verskille van die persoon
(Nilsson en Townsend 2010:57). Dit behels dus die skepping van ’n milieu waar die individu
vryheid tot menswaardige deelname aan ’n verskeidenheid van aktiwiteite kan ervaar wat
gesondheid en welstand meebring en bevorder.
Aktiwiteitsverrigtingsongeregtigheid (“occupational injustice”) kom voor indien
institusionele struikelblokke potensiële deelnamegeleenthede van ’n persoon ontneem (De
Witt 2005:9). Dit impliseer dat indien ’n bejaarde persoon as inwoner van ’n residensiëlesorg-eenheid
die geleentheid tot deelname aan aktiwiteite en ervarings van keuse en kulturele
oortuigings ontneem word, sosiale ongeregtigheid plaasvind.
Aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid word in totaliteit deur die arbeidsterapeut ondersteun in
instansies wat aan bejaarde persone dienste lewer. Die bejaarde inwoners van hierdie
instansies is van ’n multikulturele oorsprong en sluit Sesotho/Setswana-bejaarde persone in.
Statistiek Suid-Afrika dui aan dat daar 155 484 swart bejaarde persone in 2010 in die
Vrystaat woonagtig was (Sigcau 2010). In die tradisioneel Westerse omgewing van ’n
residensiële-sorg-eenheid kan die eens verwagte lewenstaak van ’n gerespekteerde
Sesotho/Setswana-bejaarde met wysheid en kennis dikwels van die inwoner ontneem word en
kan dit derhalwe moontlik identiteit en menswaardigheid inperk. Verder word seleksie en
aanbieding van aktiwiteite hoofsaaklik deur die wetenskap van aktiwiteitsdeelname gerig,
wat ’n Westerse grondslag het. ’n Kliënt-gesentreerde benadering impliseer egter deelname
aan aktiwiteite wat die totale konteks van die bejaarde persoon in ag neem, insluitend die
kulturele oortuigings van die individu. Aktiwiteite binne die gemeenskap of instansies vir
bejaarde persone wat nie voorsiening vir hierdie persone se unieke kulturele behoeftes maak
nie, veroorsaak marginalisering van hierdie bevolking (Nilsson en Townsend 2010:58).
In die Vrystaat word Sesotho/Setswana-bejaarde persone deur oorwegend wit vroulike
arbeidsterapeute bedien. Beperkte navorsingsgefundeerde literatuur rondom die unieke
behoeftes van die genoemde bevolking veroorsaak verder dat menswaardigheid nie deurentyd
doeltreffend in die residensiële-sorg-eenheid aangespreek kan word nie. Dis hoofsaaklik
weens gebrekkige kennis en insig aan die kant van die persone wat die dienste lewer, omdat
hulle opleiding dikwels binne hegemoniese konteks geskied. Gevolglik het ’n groep van sewe
finalejaar-arbeidsterapiestudente en hul studieleiers aan die Universiteit van die Vrystaat
besluit om hierdie leemte binne arbeidsterapie te verklaar en doelgerig meer insig en
oorweging aan kultuurverskille te gee.
586

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die aanvanklike fokus van hierdie studie was ’n ondersoek na kultuurtoepaslike aktiwiteite
vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone wat deur arbeidsterapeute in residensiële-sorgeenhede
aangebied kan word. Tydens die navorsingsreis is hierdie fokus egter
herkonseptualiseer ten einde eerder die faktore te ondersoek wat kan bydra tot die
daarstelling van ’n totale kultuurtoepaslike ervaring vir bejaarde Sesotho/Setswana inwoners.
Carlsson (2009:8) bevestig dat die arbeidsterapeut ’n rol speel in die bemagtiging van
individue tot betekenisvolle aktiwiteitsdeelname binne ’n toepaslike milieu. Derhalwe dra die
milieu waarin aktiwiteite plaasvind, net soveel gewig as die deelname daaraan. Persoonlike of
gemeenskaplike outonomie en ’n gevolglike identiteit in aktiwiteitsdeelname word deur
vryheid in aktiwiteitskeuses binne die kulturele konteks ontwikkel (Carlsson 2009:8).
2. Literatuuroorsig
2.1 Arbeidsterapie in die wetenskap van betekenisvolle aktiwiteitsdeelname
Arbeidsterapie word beskryf as die wetenskap waar aktiwiteitsdeelname die ervaring van
plesier, herstel en produktiwiteit in die individu kan bewerkstellig en sodoende welstand
bevorder (Pierce 2003). Aktiwiteitsdeelname omvat alle take wat uitgevoer word en is ’n
integrale deel van wie ’n individu is. Dit dra by tot die ontginning van die volle potensiaal
van die persoon (Whiteford en Wright-St Clair 2005:10). Volgens Pierce, ’n
aktiwiteitsverrigtingswetenskaplike, vind aktiwiteitsdeelname binne bepaalde temporale,
ruimtelike en sosiokulturele kontekstuele dimensies plaas. Alleenlik wanneer al hierdie
dimensies van aktiwiteitsverrigting in ag geneem word en die aktiwiteite sin en betekenis vir
die persoon inhou, word optimale lewensgehalte bevorder. Dit impliseer dat aktiwiteite binne
die terapeutiese omgewing van arbeidsterapie die totale konteks en milieu van die individu in
ag behoort te neem.
Aangesien die milieu waarin ’n persoon hom of haar bevind, die produk van ’n unieke
samestelling van die kulturele, institusionele, fisiese en sosiale kontekste op ’n gegewe tyd is,
bepaal en rig dit aktiwiteitsdeelname. Polatajko, Davies, Stewart e.a. (2007:26) verduidelik
die onderskeid tussen deelname aan en betrokkenheid by aktiwiteite. Deelname aan ’n
aktiwiteit (“occupational performance”) word as die waarlike uitvoering van ’n aksie
gedefinieer, terwyl betrokkenheid by ’n aktiwiteit, met ander woorde, aktiwiteitsverrigting
(“occupational engagement”), na ’n verbintenis tot die aktiwiteit verwys. ’n Persoon kan by
’n aktiwiteit betrokke wees deur op ’n fisiese of psigiese vlak ’n verbintenis met daardie
aktiwiteit te vorm. Deelname aan ’n aktiwiteit is dus nie ’n voorvereiste vir die vorming van
’n verbintenis met die aktiwiteit nie, maar eerder die skepping van ’n milieu waar die
bejaarde persoon, ten spyte van byvoorbeeld erge fisiese inperkinge, die geleentheid gebied
word om steeds by die aktiwiteit betrokke te wees.
2.2 Kultuur
587

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kultuur word binne arbeidsterapie gesien as ’n sfeer in ’n individu se lewe wat aangeleer
word en omvat geloof, waardes, norme, simbole, gedrag, persepsies en gewoontes van ’n
groep individue. Kultuur word gedeel deur ’n groep mense en is dinamies en aanpasbaar en
verander voortdurend (Barney en Duncombe 2002:201). Die kompleksiteit van hierdie
aspekte noop arbeidsterapeute om erkenning aan afsonderlike komponente van kultuur te gee
deur die verrekening daarvan tydens keuse van terapeutiese aktiwiteite. Die totale impak wat
kultuur dus op ’n persoon se menswaardigheid het, is ’n kernoorweging vir etiese praktyk
(Bonder 2009:498–9).
Betekenisvolle betrokkenheid by aktiwiteit binne die konteks van arbeidsterapie impliseer dat
die arbeidsterapeut ’n persoon bemagtig om vaardighede te ontwikkel wat
aktiwiteitsdeelname fasiliteer (Chacksfield 2006:144). Ekwivalente van die woord
aktiwiteitsdeelname, wat vir arbeidsterapie soveel betekenis inhou, bestaan egter steeds nie in
die tale van ’n aantal nie-Westerse kulture nie (Iwama 2006:22). Alhoewel die onderskeie
kulture dus die konsep van aktiwiteitsdeelname toepas, bestaan daar geen universele term vir
die begrip nie. Die konsep van kultuur word as sodanig as ’n komplekse konstruk beskou
(Iwama 2005:242–53) wat kardinaal is tot die betrokkenheid in aktiwiteit, dus die unieke
historiese en sosiale oorwegings soos deur die individu gesien. Derhalwe vorm erkenning van
kultuur in die keuse en aanbieding van aktiwiteite deel van die kliëntgesentreerde benadering
van arbeidsterapie.
Kultuur is dus ’n sfeer in die individu se lewe wat tot die menswees en menswaardigheid van
die persoon bydra. Deelname aan kulturele aktiwiteite dra tot die ontwikkeling van sin en
betekenis vir die persoon by. Christiansen en Townsend (soos na verwys in Zeldenryck en
Yalmambirra 2006:44) verduidelik dat die wyse waarop aktiwiteitsdeelname deur ’n individu
ervaar word en die kultuur van die individu interafhanklik is. Aangesien arbeidsterapie die
belang van aktiwiteitsdeelname in ’n persoon se lewe erken, kan kultuur nie van
menswaardige aktiwiteitsdeelname geskei word nie.
Uit die literatuur is dit duidelik dat die Sesotho-Setswana (Tswana, Suid-Sotho en Noord-
Sotho van die Hoëveld) as een groep geklassifiseer word (Hammond-Tooke 1993; Lye en
Murray 1980; Marais, Van Wijk, Mayet e.a.2010). Die Basotho Kulturele Nedersetting in
Phuthaditjhaba stel die ontwikkeling van die Sesotho-kultuur van die 1600’s tot die 1900’s
vir toeriste ten toon (Figuur 1). Aangesien Lesotho die hartland van die Basotho-kultuur is,
woon die meeste van die persone van Sotho-Tswana-afkoms tans in die nabygeleë Vrystaat.
Die rol van die bejaarde persoon binne die Sesotho-gemeenskap kom duidelik na vore in die
take wat aan hierdie persone toegeken word. Tradisioneel-kultureel word die bejaarde
persoon as die gesagsfiguur met wysheid en kennis in die gemeenskap beskou. Spesifieke
take, soos die opvoeding van die kleinkinders, raadgewing aan jonger persone om besluite te
neem en uitvoering van huishoudelike take soos voedselvoorbereiding, behoort aan bejaarde
persone. Dit is dus onder andere die arbeidsterapeut se rol om te verseker dat die bejaarde
persoon die geleentheid gegun word om aan bogenoemde aktiwiteitsreekse deel te neem wat
met hul belangstellings en begeertes ooreenstem, ten einde ’n gevoel van behorendheid
(“belonging”) te ervaar (Wilcock 2007:18). Deelname aan kultuurtoepaslike aktiwiteite
588

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waaraan die persoon waarde heg, is van belang in die skepping van hierdie
behorendheidsgevoel.
Hieruit is dit duidelik dat die inagneming van kulturele praktyke ’n belangrike rol in
kliëntgesentreerde intervensies speel ten einde die bejaarde persoon se lewensgehalte te
optimaliseer.
Figuur 1. Basotho Kulturele Nedersetting – Phuthaditjhaba Tydlynvoorstelling van die
ontwikkeling van die Basotho-kultuur: 1600’s tot 1900’s
589

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Luidens ’n gesprek met Joe Serekoane (2011), ’n lektor verbonde aan die Departement van
Antropologie aan die Universiteit van die Vrystaat, beweeg talle jong swart persone al hoe
meer weg van die tradisionele denkwyses van hulle kultuur weens ekonomiese ontwikkeling
en verstedeliking. ’n Toepaslike voorstelling van bogenoemde stelling is die Mmabana
Kulturele Sentrum in Thaba N’chu, ’n verrykingsentrum waar persone in die gemeenskap
deur die beoefening van kulturele aktiwiteite bemagtig en opgelei word. In ’n poging om
inheemse kennis te laat voortleef, bied dié sentrum byvoorbeeld blootstelling aan dans,
pottebakkery en verf met tradisionele konsepte aan, maar moderne aspekte word ook
grootliks geïnkorporeer. Tradisionele kultuurtoepaslike praktyke en gebruike vervaag egter,
aangesien die fokus nou hoofsaaklik op die opleiding en bemagtiging van jonger
Sesotho/Setswana-persone om ekonomiese redes binne die Westerse konteks is.
2.3 Die bejaarde persoon in residensiële-sorg-eenhede
Aftree-oorde en residensiële-sorg-eenhede word beskou as inrigtings wat die versorging en
beveiliging van bejaarde persone verseker. Bejaardheid verwys na die laaste lewensfase voor
die dood. Residensiële-sorg-eenhede dien as versorgingseenhede en beskermde
gemeenskappe wat poog om die algehele welstand van die bejaarde persoon te bevorder.
Ongelukkig fokus die meeste residensiële-sorg-eenhede meestal op die identifisering en
behandeling van medies-verwante toestande (Thomas 1996). Derhalwe dra dit by tot
moontlike marginalisering en stigmatisering van inwoners, wat as “pasiënte” beskou word, en
inwoners word aan aktiwiteitsverrigtingsongeregtigheid blootgestel. Dit beteken in effek dat
inwoners met geïnstitusionaliseerde rolle belas word wat tot eensaamheid, hulpeloosheid en
verveeldheid lei (Power 2010). Kliëntgesentreerde versorging impliseer dat daar eerder van
die “pakhuistradisie” (“warehouse tradition”) wegbeweeg word (Kitwood en Benson 2000:7)
en elke inwoner se individuele behoeftes in ag geneem word. Die Bradford-demensiegroep
(Brooker en Surr 2005:28) identifiseer die psigologiese behoeftes van die bejaarde persoon as
die erkenning van identiteit, gerief, liefde, betrokkenheid, geborgenheid en
aktiwiteitsdeelname. Menswaardigheid kan alleenlik erken en bevorder word indien hierdie
psigologiese behoeftes van elke bejaarde persoon op ’n individuele vlak erken word, maar
word dikwels oor die hoof gesien binne ’n biomediese model waar fisiese welstand die
vernaamste norm is.
Alhoewel residensiële-sorg-eenhede moontlik nie die ideale milieu is om die laaste
lewensfase te verwyl nie, word talle bejaarde persone in die Vrystaat genoodsaak om in
hierdie eenhede ’n tuiste te skep. Luidens die gesprek met Shirley du Plooy en Joe Serekoane
(2010), bestaan daar wedersydse verwagtinge tussen die Sesotho/Setswana-bejaarde en
sy/haar kinders wat aandui dat dit die kinders se verantwoordelikheid is om die ouers op hulle
oudag te versorg. Die konsep van ’n tehuis vir bejaarde persone, of sentrum vir bejaarde
persone, is ’n onbekende, meestal Westerse begrip. Alhoewel residensiële-sorg-eenhede dus
nie noodwendig ’n toepaslike omgewing vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone is om die
laaste lewensfase te bestee nie, kom hulle volop in die Vrystaat voor en is vir talle
Sesotho/Setswana-bejaarde persone die enigste heenkome.
590

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kane en Kane (in Cutler en Kane 2004:5) definieer lewensgehalte vir inwoners van
residensiële-sorg-eenhede as die positiewe fisiese, kognitiewe, sielkundige en sosiale uitkoms
van die interaksie tussen die bejaarde persoon en die omgewing waar hy/sy woon. Elf temas
vir die bevordering van lewensgehalte is deur Kane (in Cutler en Kane 2004:5) geïdentifiseer.
Hierdie temas sluit in fisiese gemak, funksionele bevoegdheid, privaatheid, outonomie,
waardigheid, betekenisvolle aktiwiteit, genotbelewing, individualiteit, verhoudings, sekuriteit
en orde (goeie bedoelings van personeel) en geestelike welstand. Die omgewing van
residensiële-sorg-eenhede het die potensiaal om tot die skepping van ’n positiewe selfbeeld
van die bejaarde persoon by te dra deur op die persoon se sterkpunte te bou en die eise wat
die omgewing aan die bejaarde persoon stel, te minimaliseer.
Wilcock (2007:18) is van mening dat die gemeenskap binne die residensiële-sorg-eenhede
meer vertroud met die konsep van “aktiewe veroudering” behoort te word. Aktiewe
veroudering impliseer die skep van ’n meer akkommoderende omgewing vir die inwoners
sodat daar aan aktiwiteite en ervarings wat lewensgehalte, gesondheid, geluk en algehele
welstand bevorder, deelgeneem kan word. Aanpassings in die omgewing behoort dus gedoen
te word met die oog op die skep van ’n milieu waarmee die bejaarde persoon in interaksie
kan tree en aktiewe deelname met ‘n verskeidenheid aktiwiteite bevorder kan word. ’n
Besoek aan Avondvrede, ’n residensiële-sorg-eenheid in Vrede in die Vrystaat wat die
Thabong-gang in die residensiële-sorg-eenheid vir Sesotho-inwoners ontwikkel het,
beklemtoon die belang van ’n toepaslike omgewing vir ’n bejaarde persoon. Voorbeelde
hiervan is kultuurtoepaslike versierings en behangsels, soos Sesotho-verfwerk, -ornamente, -
musiekinstrumente, -vlegwerk en -wapens. Sesotho- en isiZulu- aanwysings op die mure en
deure in die gang is aangebring om die inwoners deurentyd te oriënteer en onsekerheid te
beperk. ’n Veilige buitenshuise area is beskikbaar waar die inwoners in die son kan sit en die
buitelug kan geniet. Hoenders loop vrylik in hierdie area rond en bevorder sodoende
herinneringsbelewenisse. Bogenoemde aanpassings lei dus tot die skep van ’n
kultuurtoepaslike milieu waarin die betrokke bejaarde persoon tuis voel. Dit staan inwoners
vry om te kies of hulle in hierdie gang of eerder in een van die meer tradisioneel-Westerse
afdelings wil woon. Die rol van kultuur in die daarstelling van ’n meer ideale milieu as tuiste
word dus erken en optimale lewensgehalte word deur die skep van ’n kultuurtoepaslike
milieu bevorder.
3. Metodologie
3.1 Doel van hierdie studie
Die doel van hierdie studie was ’n ondersoek na moontlike bydraende faktore wat ’n
kultuurtoepaslike milieu vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone kan ontwikkel. ’n
Beskrywende kwalitatiewe studie is gedoen. Die studie is epistemologies in die
interpretatiewe raamwerk gegrond. Die doelwit van navorsing binne hierdie raamwerk is nie
soseer die insameling van objektiewe waarhede nie, maar is eerder daarop gemik om die
591

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
navorsingsdeelnemers se stem hoorbaar te maak en vas te stel wat vir hierdie deelnemers die
waarheid is, al is dit wetenskapsfilosofies nie moontlik om die absolute waarheid te ontbloot
nie (Van Rensburg 2004:20).
Twee praktiese oorwegings het beide die keuse van die navorsingsontwerp en die seleksie
van deelnemers gerugsteun. Eerstens het die navorsers erken dat hulle nie Sesotho/Setswana
magtig is nie, wat ’n groot struikelblok in ’n studie van ’n kwalitatiewe aard is. Ernstige
oorweging is gegee aan die feit dat onderhoude ook nie deur ’n opgeleide tolk in
Sesotho/Setswanna met bejaarde persone gevoer en vertaal kon word nie, weens gebrekkige
befondsing. Die navorsers wou egter steeds op die gebied van bejaarde personeorg fokus en
nie as gevolg van gebrekkige hulpbronne hierdie braak area aanhou ignoreer nie. Tweedens is
die ontluikende aard van die kwalitatiewe navorsingsontwerp te alle tye gerespekteer.
Kwalitatiewe navorsing kan deelnemers nie forseer om op die navorsers se agenda te fokus
nie. Die waarde van die data lê juis daarin dat die navorsers eerder op die deelnemers se
prioriteite fokus. Hierdie houding staan ook getrou aan die aard van die navorsingsvraag wat
juis wou ontdek hoe die arbeidsterapeut nader aan die kulturele behoeftes van bejaarde
persone kan kom.
3.2 Keuse van die deelnemers
Marginalisering en onderdrukking van bejaarde inwoners van diverse kulture is deur die
navorsers erken as die gevolg van die tradisionele “pakhuistradisie” in residensiële-sorgeenhede.
Derhalwe word bejaarde persone se eie voorkeure en behoeftes dikwels nie erken
nie. In residensiële-sorg-eenhede bestaan daar dikwels ongebalanseerde magsverhoudings
tussen die bejaarde persone en die versorgers, aangesien die meeste bejaarde inwoners in die
gewoonte verval dat besluite namens hulle geneem word. Die aanvanklike aanname is
gemaak dat response van die bejaarde inwoners die beeld van die instansie en kwaliteit van
versorging sou verhef in ’n poging om ongewenste blootstelling te vermy. Response van
bejaarde persone sou dus moontlik geloofwaardigheid of geldigheid van die studie benadeel
het. Hierdie uitdagings (finansieel en met betrekking tot die moontlike betroubaarheid van
data) het die besluit gerig om neutrale deelnemers, wat nie direk bevoordeel of benadeel sou
word nie, vir data-insameling te nader. Die deelnemers aan die nominalegroepstegniekonderhoude
(NGT-onderhoude) is deur middel van doelgerigte keuse geïdentifiseer.
Doelgerigte keuse impliseer dat studiedeelnemers deur die navorser(s) gekies word op grond
van spesifieke eienskappe of belangstellings wat hulle in die gegewe studie toon (Strydom en
Delport 2009:328).
Die kriteria vir deelname aan die groepe het ingesluit dat die deelnemers persone is wat
voorheen of tans by bejaarde personeorg op provinsiale vlak in die Vrystaat werksaam was,
of is, en Afrikaans of Engels magtig is (sien bylaag A vir demografiese data). Derhalwe is
persone wat op verskeie vlakke by die welstand van Sesotho/Setswana-bejaarde persone
betrokke was, of steeds is, vir die NGT-onderhoude gekies. Deelnemers word as kenners op
die gebied van Sesotho/Setswana-bejaarde personeorg beskou weens die ervaring wat hulle
op hierdie gebied het. Deelnemers se rol met betrekking tot die welstand van bejaarde
592

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
persone het uitgesluit dat hulle direk op daaglikse basis by fisiese versorgingstake van
bejaarde inwoners betrek word en het meestal verband gehou met bestuur binne residensiële
sorg en/of die breër gemeenskap. Vier uit die groep van 15 deelnemers was voorheen
betrokke by navorsing met bejaarde persone in die groter Bloemfontein-omgewing onder
leiding van EPOG (Eenheid vir Professionele Opleiding en Dienslewering in die
Gedragswetenskappe) by die Universiteit van die Vrystaat. Die res van die deelnemers is aan
nieregerings- en regeringsorganisasies verbonde en is deur middel van hul verbintenis met
Age-in-Action en die Vrystaatse Tak van die Alzheimer Vereniging van Suid-Afrika betrek.
Diversiteit ten opsigte van die organisasies wat die verskillende deelnemers van die groepe
verteenwoordig het, het veral tot die triangulasie van data en dus die betroubaarheid binne
hierdie spesifieke metodiek bygedra. Verder het die breë ervaring wat hierdie deelnemers het,
tot die waarheidsgetrouheid 2 van die studie bygedra. Nadat goedkeuring van die Etiekkomitee
van die Fakulteit van Gesondheidswetenskappe aan die Universiteit van die Vrystaat verkry
is (Studie nr. 12/2011), is deelnemers genader om deel te neem en het hulle hulself skriftelik
tot die navorsingsproses verbind.
Die groepsessies is deur ’n onafhanklike fasiliteerder en ’n kundige in NGT-onderhoude
behartig. Geïdentifiseerde deelnemers is in twee groepe verdeel. Beskikbaarheid van tyd van
die onderskeie deelnemers het verder op die indeling impak gehad en gevolglik het Groep I
uit 6 deelnemers en Groep II uit 8 deelnemers bestaan.
3.3 Metode van data-insameling
Die nominalegroepstegniek word deur Dobbie, Rhodes, Tysinger en Freeman (2004:402) as
’n kwalitatiewe metode van data-insameling met semikwantitatiewe eienskappe aangaande ’n
gegewe vraag beskryf, aangesien response op dié vraag in prioriteitsvolgorde na aanleiding
van stemming deur deelnemers gerangskik word. Deelnemers stem vir idees en idees word
dan na aanleiding van stemming in orde van voorkeur geplaas. Persoonlike opinies word in
ag geneem, prioriteite word bepaal en ooreenkomste en verskille word uitgewys, wat
spesifieke vraagstukke en kwessies binne die studie na vore bring (Cohen, Manion en
Morrision 2007:309). Die navorsers beskou dit dus as ’n demokratiese wyse van datainsameling
wat verseker dat alle individuele response binne die groeprespons ingesluit word
en tot die betroubaarheid 3 van die resultate bydra.
Daar is heelwat voordele wat met die nominalegroepstegniek geassosieer word. Dit sluit in:
• Idees word demokraties geprioritiseer.
• Deelnemers word aangemoedig en gefasiliteer om konstruktief aan
probleemoplossing deel te neem.
• Konformasie en kompetisie in idees word nie aangemoedig nie.
• Laterale denke word wel aangemoedig, wat ’n breër verskeidenheid van
generering van idees tot gevolg kan hê.
• Die mag van ’n opinie is nie by een persoon nie, maar word gelykmatig versprei.
• ’n Sin van afsluiting en integrasie word gefasiliteer, wat persoonlike en opvoedige
waardes bevorder (Departement van Gesondheid en Menslike Dienste 2006).
593

Die volgende is ’n uiteensetting van die stappe wat gevolg word tydens die
nominalegroepstegniek:
Rondte een:
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1. Nadat die vraag skriftelik en mondeling aan die deelnemers oorgedra is, word
deelnemers versoek om ’n paar minute te neem waartydens daar onafhanklik en in
stilte oor die strukturering en formulering van ’n persoonlike siening oor die vraag
nagedink word.
2. Een respons van elke deelnemer word dan bygedra en op ’n blaaibord aangestip.
3. Voorstelle en antwoorde word demokraties saam gegroepeer waar moontlik en idees
kan vir meer duidelikheid bespreek word.
4. Die fasiliteerder versoek daarna die deelnemers om selfstandig en onafhanklik die
verskillende voorstelle in volgorde van belang te rangskik van 1 tot 5, waar 5 die
belangrikste stelling uitwys en 1 die onbelangrikste.
Ronde twee:
1. Elke deelnemer in die groep se rangskikking word in tabelvorm voorgelê.
2. ’n Bespreking van die resultate en elke idee word herevalueer in terme van die
belangrikheid daarvan en daar kan byvoorbeeld ’n punt uit 5 vir elke idee toegeken
word.
Rondte drie:
In die laaste ronde word al die rangskikkings in terme van gewig uitgewerk en die
eindresultaat word aan die groep bekend gemaak. (Jones en Hunter 1995)
NGT-onderhoude is op twee aparte geleenthede met twee groepe persone wat voorheen of
tans by Sesotho/Setswana-bejaarde personeorg betrokke was, of is, gedoen (sien bylaag A vir
demografiese data).
NGT-onderhoude is deur ’n onafhanklike fasiliteerder in Engels gedoen. Aanbieding in
Engels het verseker dat al die deelnemers die vraag verstaan het en inligting akkuraat
weergegee kon word, wat tot die waarheidsgetrouheid van die studie bygedra het (Babbie en
Mouton 2001:277–8). Die fasiliteerder van die groepe was ’n eksterne persoon wat nie direk
aan die Departement van Arbeidsterapie verbonde is nie en dit versterk dus bevestigbaarheid 4
in die studie. Die fasiliteerder het ondervinding in sowel die gebruik van die
nominalegroepstegniek as ’n deeglike agtergrond van Sesotho/Setswana-bejaarde
personesorg weens betrokkenheid by verskeie projekte in die gemeenskap, wat verder tot die
waarheidsgetrouheid van die studie bygedra het.
3.4 Ontwikkeling van die navorsingsvraag
Die volgende vraag is aanvanklik na aanleiding van die navorsingsvraag vir
verkenningsonderhoude tydens die loodsstudie saamgestel: “Stel asseblief Sesotho/Setswana
594

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
kulturele praktyke voor om ’n meer akkommoderende omgewing in residensiële-sorgeenhede
te skep.”
Alhoewel die fokus van arbeidsterapie-intervensies die gebruik van aktiwiteitsverrigting is, is
die woord aktiwiteit doelbewus nie in die vraag ingesluit nie. Na afloop van die
agtergrondstudie het ons besef dat die skepping van ’n akkommoderende residensiële-sorgeenheid-omgewing
meer as die aanbieding van aktiwiteit is, maar eerder die skepping van ’n
milieu waar vrye keuse ten opsigte van aktiwiteitsdeelname bestaan. Daar is reeds in die
literatuuroorsig ook geargumenteer dat die konsep aktiwiteit vir die beroep arbeidsterapie
ontstaan het uit Westerse kultuur, maar dikwels problematies is in ander nie-Westere kulture.
Met die uitvoering van verkenningsonderhoude tydens die loodsstudie met twee werknemers
van ’n multikulturele residensiële-sorg-eenheid in Bloemfontein, asook ’n ervare leier in
bejaarde personeorgkringe, het dit duidelik geword dat die aanvanklike vraag te veel ruimte
vir onsekerheid gelaat het. Die deelnemers aan die verkenningsonderhoude het aangedui dat
kulturele praktyke ’n ingewikkelde konsep is en dat hulle nie seker is hoe om die vraag te
beantwoord nie. Akkommoderende omgewing was ook nie duidelik vir die deelnemers nie.
Residensiële-sorg-eenhede was onduidelik, aangesien hierdie deelnemers in die praktyk
hoofsaaklik na “ouetehuise” verwys.
Die response van die deelnemers aan die verkenningsonderhoude het daarop gedui dat die
menswaardige behandeling binne residensiële-sorg-eenhede die kern vir die skep van ’n
kultuurtoepaslike milieu is. Die term kultuur is ook as uiters subjektief ervaar en het ’n
verskeidenheid response ontlok. Na aanleiding van hierdie terugvoer tydens die loodstudie is
die volgende nominalegroepstegniekvraag (NGT-vraag) saamgestel: “Wat kan gedoen word
om meer toepaslike ervarings vir die Sotho-groep (Suid-Sotho, Noord-Sotho en Setswana)
bejaarde persone in ouetehuise aan te moedig?”
Die vraag is tydens die NGT-onderhoude in Afrikaans en Engels in geskrewe en mondelinge
vorm aan die deelnemers verskaf, wat tot die waarheidsgetrouheid van die studie bygedra het
4. Bevindinge en bespreking
4.1 Kernbevindinge (Eerste vyf response van elke groep)
Dit is insiggewend dat die vraag wat pertinent in die groep gevra is, nie direk deur die
deelnemers beantwoord is nie. Response wat met aktiwiteitsdeelname en kulturele voorkeure
verband gehou het, is nie as prioriteite gelys nie. Ten spyte van die aktiwiteitsfokus binne
arbeidsterapiepraktyk is die prioriteite wat deur die navorsingsdeelnemers uitgewys is,
beklemtoon. Die navorsers het die gegenereerde data geëien eerder as om sekondêre
oorwegings wat wel met kultuurverwante aktiwiteite verband hou, uit te wys. Vir die doel
van hierdie artikel is hierdie uiterlike faktore, byvoorbeeld ’n paar kultuurtoepaslike speletjies
en ’n dis op die spyskaart, versaak. Die navorsers het tot die insig gekom dat
aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid op lang termyn bewerkstellig kan word slegs indien die
595

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
huidige sosialegeregtig¬heidskwessies as prioriteit beklemtoon word in die proses om ’n
meer kultuurtoepaslike omgewing binne residensiële-sorg-eenhede te skep. Hierdie insig kan
daadwerklike verandering aan die lewensgehalte van Sesotho/Setswana-inwoners van
sodanige instellings meebring. Die onderliggende tema van die response van die deelnemers
het derhalwe menswaardigheidskwessies uitgelig.
’n Verskeidenheid response is aangebied en woord vir woord in Engels deur die fasiliteerder
gelys, wat tot die waarheidsgetrouheid van die resultate bygedra het. Vertaling van die
response van Engels na Afrikaans is deur die navorsers gedoen. Die juistheid van hierdie
vertaling is deur een van die deelnemers van die NGT-onderhoude en ’n navorser in bejaardeaangeleenthede
by EPOG bevestig, wat tot die waarheidsgetrouheid van die vertaling bydra.
Deelnemers van Groep I het 25 response gegenereer, terwyl deelnemers van Groep II 30
response gegenereer het. Die stemming het die vyf hoofvoorkeure van elke groep aangedui,
wat in Tabel 1 aangedui word.
Wat kan gedoen word om meer toepaslike ervarings vir die Sothogroep
(Suid-Sotho, Noord-Sotho en Setswana) bejaarde persone in
NGT-vraag tehuise vir bejaarde persone aan te moedig?
Prioriteitsvolgorde Groep I
Groep II
van response as
antwoord op
vraag
1 Personeel behoort die behoeftes
van die bejaarde persone te
verstaan
2 Konsultasie met bejaarde
persone voor besluitneming
3 Toeganklike geboue met
veiligheidsaanpassings
4 Respek vir bejaarde persoon se
kultuur
Personeelopleiding ten opsigste
van versorging en kulturele
aspekte
5 Stigting van ’n
arbeidsterapiekomitee wat uit
inwoners, personeel, familie,
vrywilligers en belangstellendes
uit die gemeenskap bestaan
Bied inligtingsessie met bejaarde
persoon en familie aan ten einde
konsultasie te bevorder
Aanpassings in die omgewing om
kultuur en erfenis te reflekteer
Bedien van kultuurtoepaslike
voedsel
Dienslewering in taal van
voorkeur
Indiensopleiding vir personeel ten
einde belang van die roeping te
besef
Vrye keuse ten opsigte van
kamerplasing
Kommunikasie met respek en
waardigheid ten opsigte van
verwagtinge
Tabel 1. Prioriteitsvolgorde van Groep I en Groep II se response as antwoord op die
NGT-vraag
596

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die lig van ’n kliëntgesentreerde benadering binne die interpretatiewe raamwerk is daar
besluit om die twee geïdentifiseerde response onder nommer 4 van Groep I en nommer 5 van
Groep II so te laat, aangesien die groepe nie die belangrikste een van die twee response kon
uitwys nie.
Die respons wat as die belangrikste deur die deelnemers in Groep I en as vierde prioriteit deur
deelnemers in Groep II uitgewys is, is die ontwikkeling van ’n begrip vir die unieke behoeftes
van die bejaarde persone in residensiële-sorg-eenhede deur middel van personeelopleiding.
Personeelopleiding behoort op die inagneming van die behoeftes van die inwoners te fokus.
Gemak en die roetine binne residensiële-sorg-eenhede behoort te alle tye sekondêr tot hierdie
behoeftes te wees (Labuschagne 2005:563). Die ontwikkeling van begrip vir die unieke
behoeftes van die bejaarde persoon kan bydra tot die skep van ’n meer toepaslike milieu wat
vrye keuse tot aktiwiteitsreekse moontlik maak. Plesier, herstel en produktiwiteit in die
alledaagse lewe word sodoende verseker en menswaardigheid bevorder.
Respek vir ’n bejaarde se rol as raadgewer is veral van belang in die Sesotho/Setswanakultuur
weens die beskouing dat ouderdom met wysheid en lewenservaring gepaard gaan.
Raadpleging met bejaarde persone in residensiële-sorg-eenhede weerspieël respek teenoor die
individu en bied aan die bejaarde persoon die geleentheid om verwagte lewensrolle uit te leef.
Ondersoek van die unieke behoeftes van die bejaarde persoon deur raadpleging sluit by die
kliëntgesentreerde benadering binne arbeidsterapie aan. Menswaardigheid kan erken en
bevorder word alleenlik indien behoeftes van elke bejaarde persoon op ’n individuele vlak
erken word. Daar behoort met die bejaarde persoon oor die rede vir, en verwagtinge en
implikasies van opname in ’n residensiële-sorg-eenheid geraadpleeg te word. Insluiting en die
betrek van die bejaarde persone by besluitneming en met die opstel van ’n sorgplan word as
die belangrikste prioriteit deur deelnemers van Groep II aangedui. Betrekking van die
Sesotho/Setswana-bejaarde erken die verwagte lewensrolle en -take van die individu. Hierdie
erkenning dra tot die behoud van menswaardigheid by.
Die belang van aanpassings in die omgewing word deur deelnemers in beide groepe genoem
en sluit by die skep van ’n meer toepaslike milieu aan. Deelnemers van Groep I fokus egter
meer op die veiligheid van die omgewing. Residensiële-sorg-eenhede is eerder as
versorgingseenhede beskryf en die fokus het hoofsaaklik op die beveiliging en fisiese
versorging van die bejaarde persone geval. Volgens Nilsson en Townsend (2010:60) behoort
die fokus van enige gesondheidsorg-instansie egter eerder op vryheid van keuse van
aktiwiteite binne die omgewing te wees as slegs op die fisiese versorging van die bejaarde
persoon. Deelnemers van Groep II fokus meer op die kulturele toepaslikheid van die
omgewing binne die residensiële-sorg-eenheid. Kultuuruitdrukking skep ’n gevoel van
behorendheid in ’n kamer waar die bejaarde persoon gemaklik voel.
Alhoewel kultuuruitdrukking belangrik geag word, het deelnemers van beide groepe van die
kultuuraspek van die vraag afgewyk en meer klem op algemene veiligheid en welstand binne
die omgewing van residensiële-sorg-eenhede gelê. Bell (2007) stel voor dat vrees dikwels die
resultaat van onderdrukking van die menswees van ’n persoon is. Miskenning van
menswaardigheid van swart persone in die verlede kon dus moontlik ’n rol speel in die feit
597

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
dat gelyke behandeling en gesondheidsorg vir almal soveel aandag geniet het. Dit sluit dus by
die menswaardigheidsaspek van die respons aan.
Bediening van voedsel in residensiële-sorg-eenhede behoort nie alleen as die bevrediging van
’n basiese behoefte gesien te word nie. Kultuurtoepaslike voedsel, asook die manier van
voorbereiding daarvan, speel ’n rol in die optimalisering van lewensgehalte. Die Nasionale
Norme en Standaarde Aangaande die Aanvaarbare Vlakke van Diens aan Ouer Persone en
Diensleweringstandaarde vir Gemeenskapsgebaseerde Sorg en Ondersteuningsdienste in die
Staatskoerant (Suid-Afrika 2010:31), dui aan dat voedsame kos aan bejaarde persone verskaf
moet word en dat kulturele en godsdienstige behoeftes in ag geneem behoort te word.
Aangesien deelname aan kulturele aktiwiteite tot die skepping van sin en betekenis van die
individu bydra, het die bediening van en deelname aan voorbereiding van kultuurtoepaslike
voedsel die potensiaal om die gevoel van menswaardigheid te bevorder.
Diensverskaffing en versorging van die bejaarde persone behoort in die taal van voorkeur te
geskied. Moedertaalkommunikasie kan moontlik tot die minimalisering van verwardheid en
ongemak van bejaarde persone met addisionele patologieë bydra (Labuschagne 2005:562),
wat lewensgehalte optimaliseer. Die erkenning van die moedertaal van ’n individu word in
die Suid-Afrikaanse konteks direk met die Grondwet en Handves vir Menseregte Artikel
30(1) (Suid-Afrika 1996) verbind. Moedertaalkommunikasie as ’n medium om behoeftes te
verwoord kan dus tot die behoud van menswaardigheid bydra deur die erkenning van die
individu se unieke agtergrond. Ondubbelsinnige kommunikasie wat respek weerspieël, skakel
verwarring uit. Die bejaarde persoon se menswaardigheid word erken deur interaksie met ’n
positiewe ingesteldheid te benader. Aanspreekvorme, wat die menswees van ’n individu direk
aanspreek, behoort nooit minagtend te wees nie. Die manier waarop ’n boodskap oorgedra
word, dra net soveel gewig as die boodskap self.
Bevordering van betrokkenheid in kulturele aktiwiteite in residensiële-sorg-eenhede loop
hand aan hand met respek en begrip vir die kultuur van ’n individu. Die fokus is dus nie slegs
op die skep van ’n milieu waar kulturele aktiwiteite aangebied word nie, maar ook op die
ontdekking van die dieper betekenis en waarde wat die bejaarde persoon aan hierdie
aktiwiteite heg. Aktiwiteit wat met besluitnemingsprosesse gepaard gaan, vorm tradisioneel
deel van die verwagte lewensrol van die Sesotho/Setswana-bejaarde. Die deelnemers het
aangedui dat die saamstel van iets soos ’n arbeidsterapiekomitee die voorgaande doeltreffend
sal kan aanspreek. Hierdie komitee behoort geraadpleeg te word rakende die opstelling van ’n
sorgplan. Die komitee behoort ook verteenwoordigend te wees en alle professies en
belanghebbendes by residensiële-sorg-eenhede te betrek. Die samestelling van hierdie
komitee, waarop bejaarde persone tesame met personeel en vrywilligers vanuit die
omliggende omgewing dien, weerspieël die behoefte van die bejaarde persone om nie van die
gemeenskap geïsoleer te word nie en om die gevoel van behorendheid binne die groter
samelewing te ervaar.
Deelnemers van Groep II dui die belang van vryheid van keuse tydens kamerplasing aan.
Vryheid van assosiasie impliseer dat die outonomie van die bejaarde persoon erken word.
Vrye keuse versterk ’n sin van kommunikasie en emosionele ondersteuning tussen mede-
598

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
inwoners (Christiansen en Townsend soos na verwys in Zeldenryk en Yalmambirra 2006:44),
wat lewensgehalte kan bevorder. Vryheid van keuse erken die bejaarde persoon as ’n mens
met unieke behoeftes. Dit betrek die individu by die besluitnemingsproses, wat die gebruik
van die kliëntgesentreerde benadering versterk.
Alhoewel die response van die deelnemers aanvanklik nie die vraag direk beantwoord het nie,
het die goue draad van menswaardigheid regdeur al die response gevleg. Menswaardigheid
hou egter direk met die lewensgehalte van ’n individu verband. Nilsson en Townsend
(2010:58) beklemtoon tereg dat betrokkenheid in betekenisvolle aktiwiteite die individu in
staat stel om menswaardigheid te behou, wat optimale lewensgehalte bevorder. Hierdie tema
is veral van belang gegewe die verlies van menswaardigheid wat dikwels met
institusionalisering in residensiële-sorg-eenhede gepaard gaan.
4.2 Temas van lewensgehalte tydens ontleding van oorblywende response
Die hoofdoel van die studie was ‘n ondersoek na daardie faktore wat sal bydra tot die skep
van ’n kultuurtoepaslike milieu in residensiële-sorg-eenhede ten einde deelname aan
aktiwiteite van keuse te fasiliteer. Die behoud van menswaardigheid deur die skepping van ’n
toepaslike milieu kan tot die lewensgehalte van die individu bydra.
Al die response wat deur die twee groepe as voorstelle vir die bevordering van toepaslike
ervarings vir Sesotho/Setswana-bejaarde persone gegenereer is, is in ag geneem in die
triangulasie van die data. Aangesien die behoud van menswaardigheid direk tot die
optimalisering van die lewensgehalte van ‘n individu bydra, is al die response in Tabel 2
volgens Kane en Kane (soos na verwys in Cutler en Kane 2004:6) se elf temas van
lewensgehalte gekategoriseer. Die response het gestrook met die temas wat Kane en Kane
voorgestel het.
Groep 1 Groep 2 Lewensgehalte-
temas
Toeganklike geboue met
veiligheidsaanpassings
Stigting van ’n
arbeidsterapiekomitee
Die ouetehuis behoort ekstra klere
vir bejaarde persone aan te skaf
Spesiale gesondheidsdienste
behoort gelewer te word
Fisiese gemak
’n Gesondheidsfasiliteit by die
Sorgeenheid vir professionele sorg
Onderrig moet voortgesit word Funksionele
bevoegdheid
Bied privaatheid Privaatheid behoort gerespekteer
te word
Privaatheid
Manlike verpleeg- of
sorgpersoneel behoort manlike
inwoners te versorg
599

Groepplasing ten opsigte van
kultuurverspreiding vir
aanvaarding
Lig in oor verwagtinge van
sorgeenheid
Raadpleging met bejaarde persone
voor besluitneming
Groepeer volgens era waarin
geleef het
Respek vir bejaarde persoon se
kultuur
Die versorgers moet toegewyd
wees en respek toon
Aktiwiteite vir bedlêende asook
rolstoelgebonde persone
Sluit kultuurtoepaslike musiek in
tydens aktiwiteitsverrigting
Let op die ontwikkeling van
kultuur tydens die opstel van
programme
Onderneem uitstappies
Neem belangstelling en
geskiedenis in ag tydens die keuse
en aanbieding van aktiwiteite
Vrywilligers wat gereeld persone
besoek en aktiwiteite aanbied
Bied inligtingsessie met bejaarde
persoon en familie aan ten einde
konsultasie te bevorder
Vrye keuse ten opsigte van
kamerplasing
Meng verskillende jaargroepe
tydens kamerplasings
Inwoners behoort tydens
besluitneming betrek te word
Vrye uitoefening van keuses
behoort toegelaat te word
Die kultuur van die bejaarde
persoon behoort gerespekteer te
word
Kommunikasie ten opsigte van
verwagtinge
Kommunikasie met respek in ’n
vriendelike stemtoon
Betrokkenheid in aktiwiteite of
take (werk) is van belang
Musiek moet kultuurtoepaslik
wees
Speletjies, byvoorbeeld
marabaraba en diketo, kan
aangebied word
Sport en oefeninge volgens
vaardigheid en vermoë kan
aangebied word
Storievertelling ten einde kultuur
na jonger generasie oor te dra
Leesstof in verskillende tale
Praatjies of toesprake volgens die
inwoners se kultuur deur eksterne
persone
Bejaarde persone behoort op
uitstappies geneem te word
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Outonomie
Waardigheid
Betekenisvolle
aktiwiteit
600

Bedien van kultuurtoepaslike
stapelvoedsel
Foto’s en kultuurtoepaslike
ornamente in kamers
Kamers moet ’n huislike
atmosfeer skep
Arbeidsterapiestudente kan
kinders tussen vier en 12 jaar by
aktiwiteite met bejaarde persone
betrek
Personeel behoort die behoeftes
van die bejaarde persone te
verstaan
Personeelopleiding ten opsigte
van versorging en kulturele
aspekte
Geduldige en bereidwillige
versorgers
Historiese toere of uitstappies
buite Bloemfontein
Fisiese oefeninge behoort
aangebied te word
Bedien van kultuurtoepaslike
voedsel. Sesotho: marogo,
suurpap, afval (malamogodu),
gestoomde brood (matebekwane)
en stampmielies. Setswana: ting
en mageu (sagte pap)
Dienslewering in taal van
voorkeur
Aanpassings in die omgewing om
kultuur en erfenis te reflekteer
Skriftelike onderneming deur die
familie om die bejaarde persoon te
besoek
Geleentheid om eie huis te besoek
Indiensopleiding van personeel
Personeelgetalle behoort bepaal te
word volgens
versorgingsbehoeftes
Versorgers moet nie lang ure werk
nie
Versorgers wat luister na bejaarde
persoon
Vryheid ten opsigte van geloof- en
kerkverband
Tabel 2. Lewensgehalte-temas
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Genotbelewing
Individualiteit
Verhoudings
Sekuriteit en orde
(goeie intensies
van personeel)
Geestelike
welstand
Fisiese gemak word deur Kane en Kane (in Cutler en Kane 2004:6) met vryheid van pyn,
ongemaklike simptome en ander fisiese ongemak in verband gebring. Volgens Maslow se
hiërargie van behoeftes is die fisiologiese behoeftes van die persoon die basis vir deelname
aan daaglikse aktiwiteite (Louw en Edwards 2008:449). Dit impliseer dat aanpassings in die
omgewing (soos handrelings in die badkamer en glyvaste matjies op die vloer) tot die fisiese
601

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gemak en dus aktiwiteitsdeelname of -betrokkenheid van die persoon sal bydra. Hierdie
omgewingsaanpassings kan ook tot die funksionele bevoegdheid van die bejaarde persoon in
die tehuis bydra, aangesien die inwoners sodoende bemagtig word om met hul oorblywende
vermoëns optimaal te funksioneer.
Die respektering van privaatheid, die erkenning van outonomie en behoud van waardigheid
van die bejaarde persoon sluit by die konsep van aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid aan.
Aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid beteken dat die bejaarde persoon te alle tye outonomie het
in die keuse van aktiwiteite waaraan deelgeneem word, ten einde menswaardigheid te behou.
Outonomie impliseer dat die persoon die vryheid gegun word om besluite oor gesondheid en
lewe te neem en dit uit te voer, asook die vryheid om in beheer van eie lewe te bly (Van der
Reyden en Joubert 2005:115). Hulle beskryf dat alhoewel outonomie die verlangde uitkoms
vir die bejaarde persoon in die residensiële-sorg-eenheid is, dit dikwels deur verskeie faktore,
soos die impak van siektetoestande op die waardes en die lewenstyl van die persoon,
depressie, angstigheid, skuldgevoelens en ontkenning, asook sosiale en kulturele beperkinge
en beperkte kennis of inligting, negatief beïnvloed word. Outonomie behoort dus binne die
konteks van die huidige gesondheidstoestand van die bejaarde persoon beskou te word.
Privaatheid kan byvoorbeeld nie aan ’n bejaarde persoon verskaf word indien hulp met bad of
was benodig word nie. Outonomie binne hierdie situasie kan egter wel verskaf word deur ’n
keuse ten opsigte van sekere aspekte, nie net groot aangeleenthede soos met wie ’n kamer
gedeel word nie, maar selfs ook in die keuse van watter seep gebruik word. Deelnemers in die
tweede groep beklemtoon ook tereg dat dieselfde geslag versorger die bejaarde persoon
behoort te was. Sodoende kan waardigheid behou word, wat lewensgehalte bevorder.
Betekenisvolle aktiwiteite binne die konteks van arbeidsterapie is die aksies waaraan ’n
persoon deelneem en as sy/haar eie kan eien, weens die betekenis en waarde wat dit vir
daardie persoon inhou (Perrin, May en Anderson 2008:30). Geleentheid tot deelname vir al
die inwoners van die residensiële-sorg-eenheid in betekenisvolle aktiwiteite word
beklemtoon. Aktiwiteite vir bedlêende inwoners, aanbieding van die aktiwiteite in die
moedertaal en inagneming van die kulturele voorkeure en gebruike van die inwoners is
aangedui. Die inagneming van die religieuse oortuigings van die individu, deur die vryheid
tot deelname aan aktiwiteite wat tot die geestelike welstand van die bejaarde persoon bydra,
kan lewensgehalte bevorder. Betekenisvolle aktiwiteite verskaf volgens Kane en Kane (in
Cutler en Kane 2004:6) genot wat die verbale of nieverbale uitdrukking van plesier is en angs
of verveeldheid voorkom. Deelname aan kulturele aktiwiteite wat vir die individu betekenis
inhou, impliseer ook die behoud van tradisies en kultuur. Oordrag van kulturele gebruike en
tradisies berus grootliks by die bejaarde persoon en bied aan hierdie persone dus die
geleentheid om belangrike lewensrolle vir die voortbestaan van tradisies te vervul.
Die betrokkenheid in verhoudings met persone buite die residensiële-sorg-eenheid word deur
deelnemers van beide groepe uitgewys. Indien die rol van Sesotho/Setswana-bejaarde
persone binne die tradisionele familiestruktuur oorweeg word, is dit duidelik dat die
marginalisering van hierdie persone uit die gemeenskap nie ’n optimale situasie is nie.
Tradisionele familiestrukture sluit persone van alle ouderdomme in, en binne die residensiële-
602

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sorg-eenheid-omgewing verval hierdie ouderdomsverspreiding en gepaardgaande hiërargiese
orde, wat rolbevrediging moontlik kan inperk.
Die respektering van individualiteit binne die kulturele konteks van die inwoner as deel van
die gemeenskap in die residensiële-sorg-eenheid kan die moontlike negatiewe effekte van
institusionalisering teëwerk. Volgens Wilcock (2007:18) is die bemagtiging van die persoon
om individuele plesier en uitdrukking te ervaar van belang om die spirituele behoeftes van die
persoon aan te spreek. Dit impliseer dat die kern van menswees erken word en behou
sodoende die menswaardigheid van die individu binne die massa van inwoners in die
residensiële-sorg-eenheid. Die erkenning van individualiteit sluit ook by die
kliëntgesentreerde benadering in arbeidsterapie aan, aangesien die unieke behoeftes van die
individu in ag geneem word.
Die skep van ’n veilige residensiële-sorg-eenheid omgewing behels veel meer as fisiese
sekuriteit soos ’n veiligheidshek. Kane en Kane (in Cutler en Kane:2004:6) beskryf ‘n
situasie van sekuriteit en orde as ’n omgewing waar die inwoner veilig en selfversekerd voel
oor die sekuriteit van die self en besittings, vermoë om vrylik rond te beweeg, en die goeie en
opregte bedoelings van die personeel. Personeelopleiding is dus in hierdie opsig van belang,
waar die klem op respek en begrip vir die bejaarde persoon se wense en gevoelens geplaas
word.
Menswaardigheid is die sleutel tot optimale lewensgehalte vir die individu. Betrokkenheid in
aktiwiteite wat vir die Sesotho/Setswana-bejaarde sin en betekenis inhou, erken
menswaardigheid en dra dus tot lewensgehalte in die residensiële-sorg-eenheid by. Die
geïdentifiseerde lewensgehalte-temas hou egter nou verband met die skep van ’n toepaslike
milieu. Lewensgehalte kan dus geoptimaliseer word deur aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid te
laat geskied in die daarstelling van ’n milieu waar die inwoner vry voel om aan aktiwiteite
van eie keuse deel te neem.
5. Samevatting en aanbevelings
5.1 Getrouheid aan die ontluikende aard van kwalitatiewe navorsing
Dit is duidelik dat die milieu waarin die individu hom/haar bevind, nie van die aktiwiteit
waarin die individu betrokke is, geskei kan word nie. Sin en betekenis word eerder ontgin uit
die erkenning van menswaardigheid deur die totale ervaring van ’n toepaslike milieu. Die
erkenning van menswaardigheid deur die milieu dien as ’n basis vir die bevordering van
lewensgehalte van die individu. Die betekenis van “kultuurtoepaslike aktiwiteite” en ander
moontlike faktore in die skep van ’n toepaslike kulturele ervaring in residensiële-sorgeenhede
het ’n breër betekenis gekry, aangesien die fokus eerder op die menswaardigheid en
die optimalisering van lewensgehalte van die inwoners geval het as bloot net op die
aanbieding van kultuurtoepaslike aktiwiteite. Hierdie veelseggendheid van bevinding kan
spesifiek in verband gebring word met die residuele effek van historiese onderdrukking.
603

5.2 Beperkinge van die studie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Kultuur is ’n dinamiese entiteit wat met verloop van tyd moderniseer en van tradisionele
gewoontes, ervarings en lewenswyses wegbeweeg. Talle jong swart persone beweeg al hoe
meer weg van die tradisionele denkwyses van die Sesotho/Setswana-kultuur weens
ekonomiese ontwikkeling en verstedeliking. Hierdie modernisasie veroorsaak dat die studie
slegs van toepassing op huidige generasie bejaarde persone is en beperk dus die
oordraagbaarheid 5 van hierdie bevindinge.
5.3 Aanbevelings vir toekomstige navorsing
Hierdie bevindinge kan gebruik word as ’n basis vir toekomstige studies waar die
Sesotho/Setswana-inwoners van residensiële-sorg-eenhede ook ’n bydrae tot die insameling
van inligting rakende die skep van ’n kultuurtoepaslike milieu kan lewer. Betrokkenheid van
die bejaarde persone as medenavorsers by data-insameling kan ’n ander dimensie aan die
studie gee en hierdie persone ook bemagtig deur die erkenning van die rol as adviseur in die
gemeenskap.
Toekomstige navorsing kan op die implementering van voorstelle vir kultuurtoepaslike
ervarings in residensiële-sorg-eenhede fokus. Die impak van modernisasie op die begrip en
ervaring van ‘n milieu as “kultuurtoepaslik” in die 21ste eeu behoort egter oorweeg te word.
Miskien maak dit selfs ’n appèl op die arbeidsterapie-professie om die polariteite van
universaliteit en individualiteit van die konsep van menswaardigheid binne die Suid-
Afrikaanse konteks empiries te verken.
5.4 Aanbevelings vir die arbeidsterapeut
Betrokkenheid by aktiwiteite wat ’n unieke betekenis vir die individu inhou, dra tot gesonde
lewensvloeivi by. Arbeidsterapeute is bemagtigers van lewensvloei deurdat hulle vir
individue die geleenthede skep om vrylik aan aktiwiteite van eie keuse deel te neem. Keuse
tot deelname aan aktiwiteite versterk die lewenstroom indien dit vanuit ’n kliëntgesentreerde
benadering aan persone gebied word.
Binne residensiële-sorg-eenhede kan sosiale ongeregtigheid aangespreek word deur die
aanpassing van die sosiale omgewing. Bejaarde persone as inwoners moet deelneem aan
enige besluite wat hulle lewensgehalte direk aanspreek, hetsy dit die keuse van ’n kamermaat
en kamerplasing, of die werwing van vrywilligers vir die aanbied van ontspanningsaktiwiteite
is, ten einde insluiting van die individu in die gemeenskap te fasiliteer. Sosiale geregtigheid
het ’n noue verband met aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid, wat onder andere handel oor die
toegang tot ’n verskeidenheid betekenisvolle aktiwiteite en deelname saam met persone of in
situasies van voorkeur. Alhoewel die Sesotho/Setswana-bejaarde dus genoodsaak word om in
die tradisioneel Westerse milieu van residensiële-sorg-eenhede ’n tuiste te skep, behoort
menswaardigheid steeds erken te word deur die inagneming van die unieke behoeftes van die
individu binne ’n kultuurtoepaslike milieu. In ag genome die vloeibaarheid van kultuur kan
604

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die toepaslikheid van so ’n milieu beide die verlede en die hede verteenwoordig, byvoorbeeld
deur die gebruik van ’n rekenaar tydens herinneringsbelewenis (reminissensie).
Die arbeidsterapeut as kampvegter vir sosiale geregtigheid behoort die totale kulturele
konteks van die bejaarde persoon in ag te neem ten einde te verseker dat
aktiwiteitsverrigtingsgeregtigheid geskied. Alle dimensies (temporaal, ruimtelik en
sosiokultureel) binne die bejaarde persoon se lewe moet in aktiwiteitsverrigting in ag geneem
word om lewensgehalte te optimaliseer. Die arbeidsterapeut behoort te verseker dat die
Sesotho/Setswana-bejaarde die geleentheid gegun word om aan aktiwiteitsreekse wat met
belangstellings en begeertes ooreenstem, deel te neem ten einde ’n gevoel van behorendheid
in die laaste lewensfase te ervaar. Deelname aan kultuurtoepaslike aktiwiteite waaraan die
persoon waarde heg binne ’n toepaslike milieu, is van belang in die skepping van hierdie
behorendheidsgevoel.
Gedurende die ondersoek na die leefwêreld van die Sesotho/Setswana-bejaarde het die
navorsers die geleentheid gehad om aspekte van die menswees van ’n kultuur buite onsself te
internaliseer. Alhoewel ons aanvanklik nie toegerus was om hierdie reis te onderneem nie,
het die navorsingsproses ons in staat gestel om ons eie verwysingsraamwerk te verbreed. Die
proses het ons as arbeidsterapeute bemagtig om die kliëntgesentreerde benadering tydens
praktykvoering deur ’n nuwe lens te beskou en sodoende ’n geleentheid aan te gryp om die
menswaardigheid van die individu te erken. 6
Bibliografie
Adams, M., L.A. Bell en P. Griffin (reds.). 2007. Theoretical foundations and principles of
practice. 2de uitgawe. New York: Routledge.
Ary, D., L.C. Jacobs, A. Razavieh en C. Sorensen. 2010. Introduction to research in
education. 8ste uitgawe. Belmont: Wadsworth Publishing Company.
Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. Kaapstad: Oxford University
Press.
Barney, K.F. en L. Duncombe. 2002. Occupational therapy and people with intellectual
disability from culturally diverse backgrounds. Australian Occupational Therapy Journal,
49(4):200–11.
Bell, L.A. 2007. Teaching for diversity and social justice. In Adams, Bell en Griffin (reds.)
2007.
Bonder, B.R. 2009. Perceived levels of cultural competence among occupational therapists.
The American Journal of Occupational Therapy, 63(4):498–504.
605

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Brooker, D. en C. Surr. 2005. Dementia care mapping: Principles and practice. Bradford:
Bradfort Dementia Group.
Burger, W.J. 2010. E-pos aan W. Böning, 8 November.
Carlsson, C.S. 2009. The 2008 Frances Rutherford Lecture. Taking a stand for inclusion:
Seeing beyond impairment. New Zealand Journal of Occupational Therapy, 56(1):4–11.
Chacksfield, J. 2006. Activities therapy: A recaptulation of ontogenesis. In Duncan (red.)
2006.
Cohen, L., L. Manion en K. Morrison (reds.). 2007. Research methods in education. 6de
uitgawe. New York: Routledge.
Christiansen, C. en E. Townsend (reds.). 2004. Introduction to occupation: The art and
science of living. 1ste uitgawe. New Jersey: Prentice Hall.
Crouch, R. en V. Alers (reds.). 2005. Occupational therapy in psychiatry and mental health.
4de uitgawe. Londen: Whurr Publishers.
Cutler, L.J. en R.A. Kane. 2004. Practical strategies to transform nursing home environments:
Towards better quality of life. Verenigde State van Amerika: Selfgepubliseerde handleiding.
Departement van Gesondheid en Menslike Dienste. 2006. Evaluation Briefs.
http://www.cdc.gov/HealthYouth/evaluation/pdf/brief7.pdf (5 Februarie 2010 geraadpleeg).
De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouche en C.S.L. Delport (reds.). 2009. Research at grass
roots for the social sciences and human service professions. 3de uitgawe. Pretoria: Van
Schaik Uitgewers.
De Witt, P. 2005. Creative ability: A model for psychosocial occupational therapy. In Crouch
en Alers (reds.) 2005.
Dobbie, A., M. Rhodes, W. Tysinger en J. Freeman. 2004. Using a modified nominal group
technique as a curriculum evaluation tool. www.stfm.org. (14 Januarie 2011 geraadpleeg).
Duncan, E.A.S. (red.) 2006. Foundations for practice in occupational therapy. 4de uitgawe.
Edinburgh: Elsevier.
Du Plooy, S. en M.J. Serekoane. 2010. Gesprek met die artikelskrywers. Bloemfontein:
Departement Antropologie, Fakulteit Geesteswetenskappe, Universiteit van die Vrystaat.
Galheigo, S. 2005. Occupational therapy and the social field. In Kronenberg, Algado en
Pollard (reds.) 2005.
Hammond-Tooke, D. 1993. The roots of black South Africa. Johannesburg: Jonathan Ball.
606

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Henning, E. (red.). 2004. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik
Uitgewers.
Iwama, M.K. 2005. Occupation as a cross-cultural construct. In Whiteford en Wright St-Clair
(reds.) 2005.
—. 2006. The Kawa model: Culturally relevant occupational therapy. Edinburgh: Elsevier.
Jones, J. en D. Hunter. 1995. Education and Debate BMJ.
http://www.bmj.com/cgi/content/extract/311/7001/376 (5 Februarie 2010 geraadpleeg).
Kitwood, T. en S. Benson (reds.). 2000. The new culture in dementia care. Londen: Walker
Publishers.
Kronenberg, F., S.S. Algado en N. Pollard (reds.). 2005. Occupational therapy without
borders. Edinburgh: Churchill Livingstone / Elsevier.
Labuschagne, R. 2005. Gerontology, Psychiatry and Occupational Therapy. In Crouch en
Alers (reds.) 2005.
Louw, D.A. en D.J.A. Edwards. 2008. Psychology: An introduction for students in Southern
Africa. 2de uitgawe. Pretoria: Heinemann.
Lye, W.F. en C. Murray. 1980. Transformations on the Highveld: The Tswana and Southern
Sotho. Kaapstad: David Phillip.
Marais, C., D. van Wijk, N. Mayet, N. Marais, L. Duncan, D. Morkel, P. Marais, T. Glass en
B. Mfingwana. 2010. Rainbow nation navigation – A practical guide to South African
cultures. Kaapstad: Logogog Publikasies.
Nilsson, I. en E. Townsend. 2010. Occupational justice – Bridging theory and practice.
Scandinavian Journal of Occupational Therapy, 17(1):57–63.
Perrin, T., H. May en E. Anderson. 2008. Wellbeing in dementia: An occupational approach
for therapists and carers. 2de uitgawe. Londen: Churchill Livingstone / Elsevier.
Pierce, D.E. 2003. Occupation by design: Building therapeutic power. Philadelphia: F.A.
Davis Company.
Polatajko, H.J., J. Davis, D. Stewart, N. Cantin, B. Amoroso, L. Purdie en D. Zimmerman.
2007. Specifying the domain of concern: Occupation as core. In Townsend en Polatajko
(reds.) 2007.
Power, G.A. 2010. Dementia beyond drugs: Changing the culture of care. Baltimore,
Maryland: Health Professions Press.
607

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Serekoane, M.J. 2011. Gesprek met die artikelskrywers. Bloemfontein: Departement
Antropologie, Fakulteit Geesteswetenskappe, Universiteit van die Vrystaat.
Sigcau, A. 2010. E-pos aan W. Böning, 18 Oktober.
Strydom, H. en C.S.L. Delport. 2009. Sampling and pilot study in qualitative research. In De
Vos e.a. (reds.) 2009.
Suid-Afrika. 1996. Konstitusie van die Republiek van Suid-Afrika soos aangeneem deur die
Grondwetlike Vergadering op 8 Mei 1996. Hoofstuk 2: Handves van Menseregte, Artikel 30
(1). http://www.polity.org.za/polity/govdocs/bills/sacon96.html#CHAP2 (25 Julie 2011
geraadpleeg).
—. 2010. Die Nasionale norme en standaarde aangaande die aanvaarbare vlakke van diens
aan ouer persone en diensleweringstandaarde vir gemeenskapsgebaseerde sorg en
ondersteuningsdienste (Proklamasie Nr. R9255, 2010). Staatskoerant, 538:31,38, 1 April
(33075).
SAKO (Suid Afrikaanse Kwalifikasie Owerheid). 2001. Kriteria en riglyne vir die
assessering van NKR geregisteerde standaarde en kwalifikasies. Pretoria: SAKO.
Thomas, W.H. 1996. Life worth living: How someone you love can still enjoy life in a
nursing home. Massachusets: VanderWyk & Burnham.
Townsend, E.A. en H.J. Polatajko (reds.). 2007. Enabling occupation II: Advancing an
occupational therapy vision for health, well-being, and justice through occupation. Ottawa:
CAOT Publications ACE.
Townsend, E.A. en H.J. Polatajko. 2011. Canadian model of occupational performance and
engagement. In Turpin en Iwama (reds.) 2011.
Turpin, M. en M.K. Iwama. 2011. Using occupational therapy models in practice. A field
guide. Edinburgh: Churchill Livingstone / Elsevier.
Van der Reyden, D. en R. Joubert. 2005. HIV/AIDS in Psychiatry: The moral and ethical
dilemmas and issues facing occupational therapists treating patients with HIV/AIDS. In
Crouch en Alers (reds.) 2005.
Van Rensburg, W. 2004. Theoretical frameworks, conceptual frameworks and literature
reviews. In Henning (red.) 2004.
Wêreldgesondheidsorganisasie. 2011. Programmes and projects. Health statistics and health
information systems. http://www.who.int/healthinfo/survey/ageingdefnolder/en/index.html.
(12 Januarie 2011 geraadpleeg).
Whiteford, G. en V. Wright St-Clair (reds.). 2005. Occupation and practice in context.
Edinburgh: Churchill Livingstone / Elsevier.
608

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Whiteford, G. en V. Wright St-Clair. 2006. Being prepared for diversity in practice:
Occupational Therapy students’ perceptions of valuable intercultural learning experiences.
British Journal of Occupational Therapy, 65(3):129–35.
Wilcock, A.A. 2007. Active aging: Dream or reality? New Zealand Journal of Occupational
Therapy, 54(1):15–20.
Zeldenryk, L. en L. Yalmambirra. 2006. Occupational deprivation: A consequence of
Australia’s policy of assimilation. Australian Occupational Therapy Journal, 53(1):43–6.
Bylae A
Demografiese data
Groep I wat aan die nominalegroepstegniekonderhoude (NGT-onderhoude) deelgeneem het,
het uit ses deelnemers bestaan (Tabel 2), en die onderhoude het ongeveer een en ’n half uur
geduur. Al die deelnemers was vroulik en tussen die ouderdomme van 53 en 74 jaar. Die
meeste van die deelnemers se huistaal is Sesotho en die taal wat in die werksomgewing
gebruik word, is Engels. Al die deelnemers se vlak van opleiding is graad 12 of hoër. Die
tydperk van betrokkenheid by bejaarde Sesotho/Setswana-persone wissel tussen ses maande
en 17 jaar.
Groep II wat aan die NGT-onderhoude deelgeneem het, het uit nege deelnemers bestaan
(Tabel 2), en die onderhoude het ongeveer twee uur geduur. Daar was een manlike deelnemer
en die deelnemers was tussen 41 en 75 jaar oud. Vier se huistaal is Sesotho, twee Setswana,
twee Afrikaans en een Xhosa, en die taal wat grootliks in die werksomgewing gebruik word,
is Sesotho. Slegs een van die deelnemers het nie opleiding tot graad 12 of hoër nie. Die
tydperk van betrokkenheid by bejaarde Sesotho/Setswana-persone wissel tussen drie en 40
jaar.Die mediaan vir die ouderdomsvoorkoms van die deelnemers is 65 jaar en die gemiddeld
60 jaar. Nege van die deelnemers is dus self bejaarde persone. Elf van die persone wat aan
die NGT-onderhoude deelgeneem het, se huistaal is Sesotho of Setswana, twee deelnemers
s’n is Afrikaans, en nog twee s’n Xhosa. Engels en Sesotho/Setswana word deur die meeste
deelnemers in die werksomgewing gebruik.
Ouderd
om
Groep I
Tabel 3. Demografiese inligting van die deelnemers aan NGT-onderhoude
Huistaal
Taal
by
werk
Aantal jare
betrokke by
bejaarde
personeorg
Aantal jare
betrokke by
Sesotho/
Setswana-
bejaarde
personeorg
Hoogste vlak
van
opleiding
Instansies
tans of
voorheen
werksaam
609

1 66 Sesotho Engels 1.5 1.5
2 53.5 Sesotho
3 47 Sesotho
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Tersiêre
kwalifikasie EPOG
Engels
Sesoth
o
Setswa
na 17 17 Diploma EPOG
Afrika
ans
Sesoth
o
Xhosa 22 6 Graad 12 Ons Tuiste
4 66 Setswana Engels 0.5 0.5 Graad 12 EPOG
5 63 Sesotho Engels 2 2 Sertifikaat
6 74 Xhosa
Groep II
41 Sesotho
7 65 Setswana
Navorsing
10/66
Engels
Sesoth
o
Setswa
na
Xhosa 10 10 Diploma EPOG
Engels
Sesoth
o
Setswa
na 3 3 Sertifikaat
Setswa
na 40 40 Graad 12
8 75 Xhosa Engels 40 40 Graad 12
9 68 Setswana
1
0 55 Afrikaans
Afrika
ans
Engels
Sesoth
o
Setswa
na 10 10 Diploma
Afrika
ans 10 10
Tersiêre
kwalifikasie
Alzheim
ers SA
Fichardtp
ark
Aftreeoord
Boikhuc
o Aftreeoord
Alzheim
ers SA
Serenitas
Afreeoord
610

1
1 53 Sesotho
1
2 47 Sesotho
1
3 67
Sesotho
Tswana
Xhosa
1
4 65 Afrikaans
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Sesoth
o 7 7 Laerskool Sejake
Sesoth
o 6 6 Graad 12
Afrika
ans
Engels
Sesoth
o
Setswa
na 20 20
Afrika
ans
Engels 15 15
Tersiêre
kwalifikasie
Tersiêre
kwalifikasie
Age in
Action
Rockland
clinic
Luncheo
n Club
Suid-
Afrikaan
se
Vroue-
Federasie
Drie van die lede in Groep II het ’n graad 7 , terwyl een van die lede in Groep I ‘n têrsiere
kwalifikasie het. Twee van die deelnemers in Groep II is wit Afrikaanssprekende vrouens,
terwyl al die ander deelnemers swart persone is. In beide groepe het die meeste van die
groeplede mekaar voor die tyd geken en gemaklik in mekaar se geselskap voorgekom. Die
atmosfeer wat tydens die NGT-onderhoude geheers het, was dus ontspanne en die groeplede
kon vrymoedigheid neem om response te genereer wat tot die geloofwaardigheid van die
studie bydra (Babbie en Mouton 2001:277–8). Met die aanvanklike aanhoor van die NGTvraag
skyn al die lede onseker oor die vraag te voel. Sommige groeplede verwoord ook dat
hulle nie die antwoord ken of seker is dat hulle opinie waardevol is nie. Die groepfasiliteerder
het die NGT-vraag herhaal alvorens die antwoorde geprioritiseer is om te verseker dat die
deelnemers die vraag verstaan en dienooreenkomstig prioritiseer.
Eindnotas
1 Die oorspronklike term vir die wetenskap van aktiwiteitsdeelname is occupational science
en word as aktiwiteitsreeksgedragwetenskap vertaal. Ten einde die konsep duideliker na vore
te bring, verwys ons deurgaans na die wetenskap van aktiwiteitsdeelname.
2 Waarheidsgetrouheid is die vertaling van credibility. In kwalitatiewe navorsing sluit
waarheidsgetrouheid die juistheid van die navorsers se bevindinge in. Dit sluit ook in hoe
goed die navorsers se bevindinge bevestig word, gebaseer op die navorsingsontwerp,
611

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
deelnemers asook die konteks waarbinne die navorsing uitgevoer word (Ary, Jacobs en
Sorensen 2010:498).
3 Vertroubaarheid is die vertaling van dependability. Vertroubaarheid is gemoeid met die
konstante gedrag of die mate waarin die bevindinge ooreenstem indien die studie herhaal sou
word (Ary e.a. 2010:502).
4 Bevestigbaarheid is die vertaling van confirmability. Dit is gemoeid met objektiwiteit asook
neutraliteit. Neutraliteit verwys na die regverdigheid van die navorsing met betrekking tot die
prosedures en interpretasie van die resultate (Ary e.a. 2010:504).
5 Oordraagbaarheid is die vertaling van transferability. Dit is die mate waarin die bevindinge
van ’n kwalitatiewe studie veralgemeen of toegepas kan word met ander kontekste of groepe
(Ary e.a. 2010:501).
6 Gesonde lewensvloei gebruik ’n rivier as metafoor om aan te dui dat ’n lewensverloop wat
met welstand en lewenskwaliteit verband hou, ’n sterk en diep vloei het (soos verduidelik in
die KAWA-model).
7 Ons is dankbaar vir die finansiële ondersteuning van Rayne Stroebel van Geratec,
waarsonder hierdie navorsing nie moontlik sou wees nie. Ons is ook dankbaar teenoor
Deirdre van Jaarsveldt, verbonde aan die Universiteit van die Vrystaat, wat as fasiliteerder vir
die NGT-onderhoude opgetree het en ons ook uit vrye wil met tyd en raad bygestaan het.
Rikus van der Poel het bygedra tot die keuse en kontak van studiedeelnemers, waarsonder
hierdie studie nie moontlik sou wees nie. Ons is ook dankbaar teenoor Sr. Brits en Ons Tuiste
– Sentrum vir Bejaardes vir die finansiële ondersteuning tydens die toer waartydens
agtergrondinligting vir hierdie studie versamel is. Ons waardeer ook die tyd en kennis wat
Joe Serekoane met geduld aan ons verleen het.
612

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
’n Multiperspektiefbenadering tot die ontwerp van
’n Afrikaanse taakgebaseerde sillabus op
universiteitsvlak
Opsomming
Elbie Adendorff
Elbie Adendorff: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
Die artikel lewer verslag van navorsing wat binne die taakgebaseerde teorie onderneem is om
’n multiperspektiefbenadering tot kompleksiteit ten opsigte van die ontwerp van ’n
Afrikaanse taakgebaseerde sillabus op universiteitsvlak te ondersoek. Die doel van die
multiperspektiefbenadering is om ’n geheelbeeld van die fasette wat ter sprake in
taakkompleksiteit is, te verskaf deur die ontginnings van die verskillende teoretiese
benaderings oor taakkompleksiteit, wat gebruik kan word in die ontwerp van ’n
taakgebaseerde sillabus vir beginnerleerders van Afrikaans op universiteitsvlak. Hierdie
navorsing oor ’n multiperspektiefbenadering is om die volle spektrum van oorwegings wat ter
sprake is in taakkompleksiteit binne sillabusontwerp te ondersoek ten einde te betoog dat ’n
multiperspektiefbenadering voordelig is ten opsigte van die ontwerp van ’n verdedigbare
sillabus vir Afrikaans op universiteitsvlak, aangesien intertaalontwikkeling optimaal binne
elk van die benaderings verantwoord kan word. Die toereikendheid van ’n
multiperspektiefbenadering lê in die samehang en komposisie van elke navorser se teoretiese
uitgangspunte, wat elkeen op sigself bepaalde aspekte van onvolledigheid ten opsigte van die
komponente oor kompleksiteit toon én die kombinasie-argitektuur van al die teoretiese
uitgangspunte saam. Die navorsers op wie se werk oor taakkompleksiteit in sillabusontwerp
gesteun word, is Van Avermaet en Gysen (2006) en Duran en Ramaut (2006) oor behoefteanalises;
Pica, Kangy en Falodun (1993) se taaktipologie; Robinson (2001c; 2003; 2005;
2007a; 2007b; 2010) se kognitiewe kompleksiteitsondersoek na taakomstandighede en
kognitiewe kompleksiteit en 'n linguistiese ondersoek aan die hand van Foster, Tonkyn en
Wigglesworth (2000) se AS-eenhede; Michel (2011) se ondersoek na voegwoorde as
kompleksaanduiders; en Loschky en Bley-Vroman (1993) se ondersoek na taakbruikbaarheid,
taaknuttigheid en taaknatuurlikheid.
Trefwoorde: behoefte-analise; kampuskommunikasie; sillabusontwerp; taakgebaseerde
teorie; taakkompleksiteit; taaktipologie
Abstract
A multi-perspective approach to the design of an Afrikaans task-based syllabus at
university level
613

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
The implementation of a multilingual language policy in South Africa requires the teaching
and learning of Afrikaans as a second or additional language, which also includes the
teaching of Afrikaans for specific purposes to adult learners. The latter has not received much
attention in the South African context, especially in the form of research on the learning and
teaching of Afrikaans for specific purposes in a university context. The research on Afrikaans
as a second language has as its framework Task-Based Language Learning and Teaching.
This article gives a summary of research undertaken which focused on the challenges
awaiting students in a multilingual university context and how task-based teaching fills these
needs and challenges.
The main focus of this article is an exploration of a multi-perspective approach to task
complexity for the design of a task-based syllabus for university students. The article first
gives an overview of different considerations relating to task complexity with the aim of
designing a task-based syllabus before different theoretical perspectives on needs analysis,
task typology, task conditions, task complexity and syntactic complexity are discussed. After
this a practical implementation is illustrated according to an illustrative student-lecturer-target
task. Lastly a summary and conclusion on the broader study are given.
The aim of the multi-perspective approach is to research the full spectrum of approaches
available for task complexity which can be used in the design of a task-based syllabus for
beginner learners of Afrikaans at a university. This research on a multi-perspective approach
has as its aim the design of a defensible syllabus for Afrikaans at university level because the
interlanguage development of every student can be answered in each approach. The adequacy
of the different approaches lies in the compositionality and combination of the researchers’
frameworks, each of which on its own has elements of incompleteness in respective of the
components of complexity for the development of the students’ interlanguage. The
combination architecture of all the theoretical perspectives is a unilateral perspective which is
essential for showcasing the different approaches to task design for an Afrikaans task-based
syllabus at university level because each approach promotes the development of an
interlanguage.
The researchers whose work on complexity in syllabus design was used in this study are Van
Avermaet and Gysen (2006) and Duran and Ramaut (2006) on needs analysis; Pica, Kangy
and Falodun (1993) on task typology; Robinson (2001c; 2003; 2005; 2007a; 2007b; 2010) on
cognitive complexity, and his research on task conditions and task cognitive complexity in
his Triadic Componential Framework, and a linguistic analysis according to the research
undertaken by Foster, Tonkyn and Wigglesworth (2000) on AS units; the research of Michel
(2011) on conjunctions as indicators of complexity, and the research of Loschky and Bley-
Vromans (1993) on task utility, task essentialness and task naturalness.
The methodology of the research was six-fold. The starting point in the design of a task-based
syllabus is a needs analysis. A needs analysis was conducted through the use of
questionnaires and interviews with university students. It indicated that students whose first
language is not Afrikaans have to acquire communicative skills in Afrikaans in order to
communicate effectively with fellow students and lecturers at the university. A studentlecturer-target
task was then constructed as an example to explain how the different
approaches were used in the research. The constructed target task or real-world task
simulated a real discussion which took place in a lecturer’s office: the student went to see the
lecturer because he could not write the semester test, as he had been chosen to participate in a
music concert in England. The lecturer then explained that the student needed to bring a letter
from the Music Department explaining the situation. The student asked when the
614

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
supplementary test would take place. In the second place the language- use situations and
language tasks of the target task were described according to Van Avermaet and Gysen
(2006:28). Then the parameters for the type task and the information processing levels were
determined, using Van Avermaet and Gysen again. By using the complexity scale of Duran
and Ramaut (2006:51) the parameters of the task’s complexity were determined. The task
was then represented graphically on a complexity scale. The reason for doing this was to start
determining the complexity level of the task to help with the grading of the task in the
syllabus. Thirdly the task was analysed according to the task typology of Pica et al. (1993) in
order to see whether, and how, it would help with the interlanguage development of the
students. In the fourth place the task conditions and then the task complexity were analysed
according to the Triadic Componential Framework of Robinson. Fifthly the task was
described linguistically by using Loschky and Bley-Vroman (1993), Foster et al. (2000) and
Michel (2011). And lastly, a discussion of whether, and how, the different approaches
supported one another took place to see how each approach could be used in the grading and
sequencing of tasks in a task-based syllabus.
After having used the multi-perspective approach the conclusion was that the target task was
mainly a complex task: according to Van Avermaet and Gysen (2006:37) the task needed to
be processed on a restructuring level. The complexity scale, using the parameters of Duran
and Ramaut (2006:51), showed that the task was mainly complex. After using the task
typology of Pica et al. (1993) the task was classified as a jigsaw task which gives the most
opportunities for interlanguage development. The task conditions according to Robinson
(2007a:15–6) showed that the demanded some interaction by the participants. However, the
task did not demand a high level of cognitive complexity according to the generic model of
Robinson (2005:8) as it was placed in quadrant 1. But the linguistic analyses when using AS
units (Foster et al. 2000), an analysis of conjuction words (Michel 2011) and the research of
Loschky and Bley-Vroman (1993), showed that the task was mainly complex. Because the
task was indicated as being mainly complex using most of the theoretical approaches, it could
be deduced that it would take place slightly later than other quadrant 1 tasks. It would,
therefor, be sequenced later than other quadrant 1 tasks. The task could also be manipulated
to be more complex or less complex to ensure the grading of the task over several weeks.
The central aim of the broader study was to investigate the nature and properties of
communication tasks employed in generic social and academic communication in Afrikaans
on a university campus in South Africa within the framework of task-based language learning
and teaching, as well as syllabus design. The study researched the various cognitive and
linguistic task elements to examine the cognitive and structural properties in a task design.
The study examined the different components of tasks and the components of designing a
syllabus and how they influence the teaching and learning of the second language. The aim of
the study was to determine criteria for syllabus designers on how tasks can be graded and
sequenced within a task-based language learning and teaching syllabus for second-language
learners of Afrikaans.
Keywords: task-based theory; syllabus design; campus communication; task complexity
1. Inleiding
Die navorsing wat onderneem is, vind plaas binne die taakgebaseerde teorie 1 wat die afgelope
drie dekades as 'n omvangryke en teoreties gesofistikeerde navorsingsveld binne die gebied
van kommunikatiewe onderrig ontwikkel het. Die keuse van die taakgebaseerde navorsing is
615

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gemotiveer deur my uitgebreide onderrig die afgelope vyf jaar van basiese
kommunikasievaardighede in Afrikaans aan universiteitstudente wat verskillende vlakke van
aanvangsvaardighede in Afrikaans het. Daar is diepte-ervaring opgedoen van die uitdagings
wat doeltreffende tweedetaalonderrig meebring om taalverwerwing en -ontwikkeling
optimaal in die hand te werk, onder andere deur inagneming van die kognitiewe faktore wat
’n rol speel in tweedetaalprosessering en -ontwikkeling, die kundige seleksie, gradering en
ordening van tweedetaalkommunikasie-inhoude, en die aard van die interaksie tussen
taalinhoud en interaksie in die metodologie van tweedetaalonderrig.
Daar is besluit om ’n multiperspektiefbenadering te volg ten einde verskillende teoretiese
benaderings oor kompleksiteit in sillabusontwerp te gebruik om sodoende ’n
verantwoordbare sillabus vir kampuskommunikasie te kan skep. Die vernaamste teoretici wie
se benaderings gevolg en toegepas is, is Duran en Ramaut (2006) en Van Avermaet en Gysen
(2006) oor behoefte-analise; Pica, Kanagy en Falodun (1993) oor taaktipologie; Robinson
(2005; 2007a) se kognitiewe kompleksiteitsondersoek na taakomstandighede en kognitiewe
kompleksiteit én 'n linguistiese ondersoek aan die hand van Foster, Tonkyn en Wigglesworth
(2000) se Analise van Spraakeenhede 2 ; Loschky en Bley-Vroman (1993) se onderskeid
tussen taakbruikbaarheid, taaknuttigheid en taaknatuurlikheid; en Michel (2011) se ondersoek
oor die gebruik van voegwoorde as kompleksiteitsaanduiders.
Die artikel verskaf in die eerste plek ’n oorsig van oorwegings met die oog op die ontwerp
van ’n taakgebaseerde sillabus, voordat die verskillende teoretiese perspektiewe kortliks
bespreek word, waarna ’n praktiese toepassing geïllustreer word. Ten slotte word
opsommings en gevolgtrekkings oor die breë navorsing gegee.
2. Die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus
Die taakgebaseerde teorie het die afgelope dekade as ’n invloedryke teorie na vore gekom as
raamwerk vir navorsing oor die kognitiewe aard van tweedetaalverwerwing en -ontwikkeling
binne die konteks van kommunikatiewe taalonderrig. Taakgebaseerde leer en onderrig plaas
taalaanleerders in werklikewêreld-situasies. Dit het die voordeel dat dit taalaanleerders so ver
kry om hulle huidige taalvaardighede te gebruik om sodoende taal te ontwikkel deur die
gebruik daarvan. Nunan (2010:1) argumenteer dat take belangrike elemente in
sillabusontwerp, klaskameronderrig en leerassessering geword het. Hierdie tendens kan
gesien word in die toename in internasionale navorsing oor verskeie aspekte binne
taakgebaseerde leer en onderrig sedert die sewentigerjare, met groeiende belangstelling oor
die teorie in Suid-Afrika. Adendorff (2012:6–7) verwys na verskeie plaaslike studies oor
aspekte soos taakgebaseerde sillabusontwerp, die gebruik van take vir klaskameronderrig en
taakgebaseerde assessering.
Sillabus is ’n breë en komplekse begrip en die term word somtyds as sinoniem vir kurrikulum
gebruik. Nunan (2010:216) definieer ’n sillabus as die subkomponent van ’n kurrikulum, wat
die taalinhoude spesifiseer en orden; daarteenoor word ’n kurrikulum gedefinieer as ’n breë
konsep van alle elemente en prosesse wat te doen het met die beplanning, implementering en
evaluering van leer (Nunan 2010:213).
616

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Sillabus het te doen met die seleksie en ordening van inhoud, met ander woorde met die wat
van leer. Sillabusontwerp kontrasteer met metodologie wat die hoe van leer aanspreek.
Sillabusontwerp en -ontwikkeling is ’n voortdurende proses wat nie eindig wanneer die
raamwerk en leer- en onderrigmateriale voltooi en in die opvoedkundige sisteem ingevoer is
nie. ’n Besluit oor die eenhede van klaskameraktiwiteite en die ordening waarin hulle
uitgevoer moet word, vorm die basis van sillabusontwerp. Hierdie eenhede kan volgens
Robinson (1998:2) gebaseer word op ’n analise van taal wat geleer moet word in terme van
die grammatiese strukture of die leksikale items en die rangskikking daarvan. Die eenhede
kan ook gebaseer word op ’n ontleding van die komponente van vaardigheidsgebruik in die
tweede taal, soos die leer van mikrovaardighede of kommunikatiewe vaardighede. Eenhede
kan ook holistiese performatiewe of uitvoerende, of gedragsaksies wees, soos die bedien van
maaltye op vliegtuie of die vind van ’n tydskrifartikel in die biblioteek deur gebruik te maak
van tegnologie.
Saam met die keuses oor die eenhede wat in die sillabus gebruik moet word, is daar volgens
Robinson (1998:1) die keuses oor die volgorde waarin hulle aangebied moet word. ’n
Sillabus kan eerstens bestaan uit voornemende en vaste besluite oor wat geleer moet word en
in watter volgorde. In hierdie geval sal die sillabus aldus Robinson (1998:2) ’n definisie van
die inhoude van klaskameraktiwiteite wees. ’n Ordeningsbesluit oor take kan tweedens
gedurende klaskameraktiwiteite plaasvind, met die sillabus wat slegs as gids dien. ’n Sillabus
kan laastens retrospektief wees, in watter geval die sillabus aan die einde van die kursus na
vore sal kom as ’n rekord/verslag van wat gedoen is met geen beperking op die klas se
onderhandeling van inhoude nie (Robinson 1998:2).
Volgens Ellis (2003:229) sluit die beplanning van ’n taakgebaseerde sillabus vier prosedures
in. Die beginpunt is om die doelwit(te) vir die kursus te bepaal in terme van die pedagogiese
fokus (algemeen en spesifiek), die vaardigheidsfokus (luister, praat, lees, skryf en
leerderopleiding) en die taalfokus (ongefokus en gefokus). Tweedens moet die ontwerper ’n
breë keuse van taaktipes beplan en hulle tematies spesifiseer. Derdens moet die aard van die
take gespesifiseer word deur opsies te kies oor inset, voorwaardes, prosesse en uitkomste.
Laastens moet take georden word.
Willis en Willis (2007:197) verskaf ’n opsomming van die prosedures wat betrokke is by
sillabusontwerp binne die taakgebaseerde benadering (my vertaling en aanpassing):
617

Figuur 1. Sillabusontwerprosedures
Die oorhoofse ontwerpsekwens vir ’n taakgebaseerde sillabus is soos volg:
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
a. ’n uitgebreide behoefte-analise
b. ’n diagnose van die taalaanleerders se behoeftes
c. die identifisering van die teikentake sodat die taalaanleerders voorbereid kan wees om
dit uit te voer
d. die klassifisering van die teikentake 3 in taaksoorte
e. die ontwikkeling of seleksie van pedagogiese take 4 vir klaskamergebruik
f. die ordening van pedagogiese take om sodoende ’n taakgebaseerde sillabus te vorm
g. die implementering van die sillabus via gepaste pedagogiese prosedures
h. die assessering deur die uitvoering van die take of deur taakgebaseerde
kriteriumverwysende toetse.
Vervolgens word die verskillende teoretiese benaderings bespreek ten einde die
multiperspektiefbenadering te illustreer.
3. Verskillende teoretiese benaderings tot taakkompleksiteit
3.1 Behoefte-analise
618

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die behoefte-analise as eerste stap in die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus word
kortliks bespreek. 5 Behoefte-analise is volgens García Mayo (2000:39) ’n komplekse proses
wat beide die behoeftes van die teikensituasie en die leerbehoeftes in ag neem.
’n Behoefte-analise is volgens Brown (2009:269) en Robinson (2009a:302) die eerste stap in
sillabusontwikkeling. Adendorff (2012:60) definieer behoefte-analise as die sistematiese
bymekaarmaak en analisering van al die subjektiewe behoeftes, soos geformuleer deur die
taalaanleerders self, én die objektiewe behoeftes, soos bepaal word deur ander mense as die
leerder, asook enige ander inligting wat nodig is om ’n verdedigbare sillabus te beskryf. Long
en Crookes (1993; 2009) omskryf die proses by die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus,
wat ’n reeks stappe behels waarvan die eerste stap ’n ontleding van die taalaanleerders se
behoeftes deur die sogenaamde triangulasie van bronne is. Volgens Long (2005:28) is
triangulasie ’n proses waarbinne die navorser verskillende bronne, metodes, ondersoeke of
teorieë en kombinasies daarvan met mekaar vergelyk.
In die eerste plek moet die breë domeine waarbinne taalaanleerders kan funksioneer, bepaal
word. Die Europese Referensiekader 6 (2001) gee vier breë domeine waarbinne gefunksioneer
moet word, naamlik die persoonlike, die openbare, die werks- en laastens die opvoedkundige
domeine. Binne hierdie breë domeine moet taalaanleerders se subjektiewe en objektiewe
behoeftes gebalanseer word.
Volgens Duran en Ramaut (2006:49) is een van die doelwitte van die behoefte-analise om
lyste taalleerdoelwitte te formuleer, wat aan die opvoeders ’n beskrywing gee van take wat
die taalaanleerder aan die einde van die taalkursus moet kan uitvoer. Take word dus in die
taalgebruiksituasies gebruik as beskrywingseenhede, aangesien daar gespesifiseer word wat
die taalgebruiker met die taal moet doen ten einde in die domein te kan funksioneer. Die breë
behoeftedomeine word verder verfyn in tipiese taalgebruiksituasies deur met sleutelspelers en
rolspelers binne elke domein te gesels. Taalgebruiksituasies word deur Van Avermaet en
Gysen (2006:25) gedefinieer as “situations that typically require the smooth and comfortable
use of language for all parties involved”, soos byvoorbeeld die taalgebruiksituasie “Maak
telefoniese hotelbespreking” binne die toerismedomein. Taalgebruiksituasies sluit gewoonlik
ook meer as een taaltaak in, soos onder meer “Begryp en stel vrae oor akkommodasie” en
“Druk persoonlike voorkeure en wense uit” binne die taalgebruiksituasie “Maak telefoniese
hotelbespreking”.
Om take as eenhede van beskrywing in ’n sillabus te gebruik moet parameters gekies word
wat die sillabusontwerper sal help om die teikentake akkuraat te beskryf. Binne ’n
teikendomein en teikentaalgebruiksituasies moet tipe-take bepaal word, wat die resultaat is
van die saamklustering van verskeie taaltake in dieselfde domein, wat ’n aantal linguistiese
en nielinguistiese eienskappe deel en wat binne bepaalde parameters geplaas word. Van
Avermaet en Gysen (2006:32) gee die onderstaande parameters vir die beskrywings van tipetake:
a. Vaardighede betrokke: Moet die taalleerder praat, luister, lees of skryf in die
taalgebruiksituasie?
619

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
b. Teksgenre: Watter tipe boodskap moet oorgedra en verstaan word?
c. Inligtingsprosesseringsvlak: Op watter vlak moet die linguistiese inligting
kognitief geprosesseer word?
d. Gespreksgenoot: Wie is die taalleerder se gespreksgenoot?
e. Onderwerp: Wat is die onderwerp van die gesprek?
f. Kontekstuele ondersteuning: In watter mate is die boodskap ingebed in ’n
ondersteunende konteks?
Die volgende fase is om take wat as soortgelyk/eenders gesien word, saam te groepeer in
tipe-take. Om by dié tipe-take uit te kom, stel Duran en Ramaut (2006:51) voor dat daar
spesifiek op die inligtingprosesseringsvlakke gefokus word. Hierdie parameter van Van
Avermaet en Gysen (2006:32) verwys na die kognitiewe vlak waarop die inligting in ’n teks
geprosesseer moet word. Hulle (2006:37) formuleer die tipe-take soos volg (my vertaling):
Op ’n beskrywende vlak behoort die taalgebruiker die hoofgedagtes in tekste soos
berigte, dokumente, sportverslae en tekste oor vermaak te kan verstaan. Hy behoort die
gedagtegang van inligting, vrae, beskrywings van ervarings en gevoelens wat in
bogenoemde tekste voorkom, asook in tekste soos persoonlike briewe of e-posse en
weerberigte, te kan verwoord.
Op ’n herstruktureringsvlak behoort die taalgebruiker relevante inligting en
instruksies in tekste soos formules, openbare kennisgewings, veiligheidsvoorskrifte,
advertensies en reklamemateriaal in besonderhede te kan verstaan en te kan selekteer.
Op ’n evaluerende vlak behoort die taalgebruiker die inligting, argumente en
gevolgtrekkings in verskillende tekste soos advertensies en reklamemateriaal te kan
vergelyk.
Figuur 2. Tipe-take vir die sosiale taalvaardigheidsdomein
Duran en Ramaut (2006:49–50) omskryf hul behoefte-analise in terme van drie relevante
taalleerdoelwitte, naamlik die domein waarbinne die leerders moet funksioneer, die
taalgebruiksituasies wat tipies van die domein is en die take wat die leerders binne elke
situasie moet kan verrig. Die vraagstuk waarmee Duran en Ramaut (2006:51) te doen gekry
het, was om die take só te orden en te balanseer dat die nuweling-taalaanleerders op die mees
bekwame wyse kan vorder in die aanleer van die vreemde taal. Daarvoor kies hulle ’n stel
belangrike parameters om taakkompleksiteit te beskryf, naamlik:
a. parameters wat te doen het met die wêreld (die onderwerp) wat in die taak
verteenwoordig word
b. parameters wat aansluit by die prosesseringseise wat benodig word om die taak uit
te voer, met ander woorde wat die leerders met die inligting in die taak moet doen
c. parameters wat te doen het met die kenmerke van die linguistiese insette, dus met
die manier waarop die inligting aan die leerders voorgestel word.
620

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Elkeen van dié kategorieë word op ’n driepuntskaal vanaf “eenvoudig” (1) na “kompleks” (3)
gestel, waar die terme relatief gesien word, met “kompleks” as die uiteindelike
vaardigheidsvlak wat die gebruiker aan die einde van die kursus moet kan bereik. Die
kompleksiteitskaal van Duran en Ramaut (2006:52–3) vir die ordening van take kan soos
volg voorgestel word (my vertaling):
Tabel 1. Kompleksiteitskaal
Parameters Eenvoudig (1) Kompleks (3)
→ → → →
(a) Wêreld
1.
Abstraksievlak:
Is daar ’n
konkrete of
abstrakte
benadering tot die
onderwerp?
konkrete beskrywing
(hier en nou)
2. Graad van
visuele
ondersteuning: In
watter mate word
baie visuele
visuele
ondersteuning
ondersteuning
verskaf? Hoe dra
dit by tot
taakuitvoering?
ander tyd/plek (daar en dan) abstrakte perspektief
beperkte visuele
ondersteuning
3. Linguistiese
konteks: In watter
mate is
hoë
linguistiese
oorbodigheidsvlak,lae beperkte oorbodigheidsvlak
konteks
inligtingsdigtheidsvlak
beskikbaar? Hoe
dra dit by tot
taakuitvoering?
geen visuele
ondersteuning
lae oorbodigheidsvlak,
hoë
inligtingsdigtheidsvlak
(b) Taak
4. Prosesseringsvlak:
Wat moet
studente met die beskrywend
inligting doen? (verstaan van
Op watter vlak inligting soos
moet die inligting aangebied)
geprosesseer
word?
evaluerend (vergelyk
herstrukturerend(herorganiseer
verskillende
inligting)
inligtingsbronne)
5. Modaliteit: nieverbaal (reseptief) beperk verbaal verbaal (praat/skryf)
621

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hoe behoort
studente
antwoorde te gee
of uitkomste te
produseer?
(c)Teks
6. Woordeskat: Is
(reproduksievlak)
die woorde
bekend of nie?
bekend minder bekend selde
7. Sintaksis: Is
sinne eenvoudig
of nie?
8. Struktuur: Is
die teks duidelik,
eksplisiet
gestruktureer?
9. Lengte: Is die
teks lank of kort?
kort, eenvoudig
redelik lank met
jukstaposisie
lank, kompleks
eksplisiet, duidelik deels eksplisiet implisiet
kort redelik lank Lank
Na aanleiding van hierdie kompleksiteitskaal het ek ’n kompleksiteitsgrafiek opgestel waar
die verskillende parameters van Duran en Ramaut (2006:51) op die X-as geplaas is en die
driepuntwaardes 7 op die Y-as. Die doel is om die kompleksiteit van die taak sigbaar voor te
stel deur al die parameters se waarde met mekaar te verbind. Die grafiek is gebruik om ’n
bydrae te lewer tot die gradering en ordening van take.
Figuur 3. Voorbeeld van kompleksiteitsgrafiek
622

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Nadat ’n behoefte-analise onderneem is aan die hand van Van Avermaet en Gysen (2006) en
Duran en Ramaut (2006), word oorweging geskenk aan die klassifikasie van take. Daarvoor
word gefokus op die werk van Pica e.a. (1993), omdat dit een van die eerste uitgebreide
studies is wat oor taakklassifikasie onderneem is. Pica e.a. (1993) klassifiseer take in terme
van die moontlikhede wat dit vir taalleer skep.
3.2. Taaktipologie
’n Psigolinguistiese klassifikasie van take beoog volgens Ellis (2003:214) om take in terme
van hulle moontlikhede vir taalleer te klassifiseer. Pica e.a. (1993) het ’n psigolinguistiese
tipologie van take voorgestel wat gebaseer is op die vier kategorieë deelnemersverhouding,
interaksiebenodigdhede, doel-oriëntasie en uitkoms-opsie:
a. Deelnemersverhouding (interaktante verhouding): Dit hang af van wie die inligting
uitruil, wie dit aanvra en wie dit verskaf om die taakdoelwitte te bereik. Die
deelnemers is gesamentlike inligtingsverskaffers en -aanvraers, óf hulle is
onafhanklike vraers aan die verskaffers óf verskaffers aan die vraers. Hierdie
onderskeid hou dus eintlik verband met die verskil tussen eenrigting- en
tweerigtingtake. Die kategorie dui aan dat wanneer daar ’n wedersydse verhouding
van vraagstelling en inligtingsverskaffing is, betekenisonderhandeling 8 behoort plaas
te vind.
b. Interaksiebenodigdhede: Hierdie kategorie verwys na wat benodig word vir
suksesvolle taakvoltooiing. Dit hou daarmee verband of die taak van deelnemers
vereis om inligting te vra en te verskaf en of dit opsioneel is. Indien interaksie van al
die deelnemers vereis word, dan behoort betekenisonderhandeling plaas te vind;
indien deelname nie nodig is nie, dan kan dit lei tot min interaksie.
c. Doel-oriëntasie: Dié kategorie hou daarmee verband of die taakdeelnemers moet
saamstem of verskil oor ’n uitkoms, met ander woorde, of die take divergent of
konvergent is. Konvergente take lei tot meer betekenisonderhandeling.
d. Uitkoms-opsies: Dit gaan hier om die omvang van die taakuitkomste wat beskikbaar
is aan die deelnemers om die taakdoelwit te bereik. Geslote take het een uitkoms,
terwyl oop take verskeie uitkomste kan hê. Geslote take lei tot meer
betekenisonderhandeling.
Onderstaande raamwerk van Pica e.a. (1993:14–5), wat deur my vertaal is, toon die
taakverhoudinge, -vereistes, -doelwitte en -uitkomste, asook hulle impak op die
tweedetaalstudente se geleenthede om die inset te verstaan, terugvoering op taalproduksie te
ontvang en die modifikasies aan hulle intertaal 9 te maak.
Tabel 2. Raamwerk om interaksionele aktiwiteite en kommunikatiewe doelwitte te toon
Taakaktiwiteite en
doelwitte
Impak op leerdergeleenthede
Verstaan
van inset
Terugvoer op Intertaal-
taalproduksie modifikasies
623

A Interaksionele
aktiwiteite
1. Interaktante verhouding
tussen vraer en verskaffer,
gebaseer op wie beskik
oor, wie vra of wie verskaf
die inligting vir taakinteraksie
en -uitkomste:
(a) Elke deelnemer beskik verwag
oor verskillende dele van
die inligting en verskaf en
vra die inligting ann soos
benodig vir taakvoltooiing.
(b) Een deelnemer beskik
oor al die inligting en
verskaf dit soos die ander
verwag verwag
verwag indien herhaal met rolle
omgeruil
een dit aanvra.
(c) Elke deelnemer het moontlik moontlik moontlik
toegang tot die inligting en
verskaf dit indien die
ander dit aanvra.
2. Interaksiebenodigdhede
vir aktiwiteit van vraerverskaffer
gerig op
taakuitkomste:
(a) Elke deelnemer moet
vra en inligting verskaf.
verwag verwag verwag
(b) Een deelnemer vra verwag indien herhaal met rolle
terwyl die ander die
inligting moet verskaf.
omgeruil
(c) Elke deelnemer
behoort inligting te vra en
te verskaf, maar dit word
nie vereis nie.
Kommunikatiewe
doelwitte
3. Doel-oriëntasie in die
gebruik van die inligting
soos verskaf en gevra:
moontlik moontlik moontlik
(a) Deelnemers het
dieselfde of konvergente
doelwitte.
verwag verwag verwag
(b) Deelnemers het
soortgelyke, maar
divergente, doelwitte.
4. Uitkoms-opsies in die
bereiking van die
doelwitte:
moontlik moontlik moontlik
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
624

(a) Slegs een uitkoms is
moontlik.
(b) Meer as een uitkoms
kan bereik word.
verwag
moontlik
verwag verwag
moontlik moontlik
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Uit die tabel kan afgelei word dat al die (a)-kategorieë met mekaar verband hou. Wanneer die
taakdeelnemers elkeen oor verskillende dele van die inligting beskik, soos in 1(a), dan
voldoen hulle aan die vereiste wat vir die interaksiebenodigdhede gestel word, dus 2(a), wat
beteken dat interaksie nodig is om by die taakdoelwit uit te kom. Al die inligting is belangrik
vir die taakdoelwit en daarom sal die deelnemers hulle onderskeie stukkies belangrike
inligting bymekaar moet sit. Hulle sal dus moet saamwerk na ’n konvergente doel-oriëntasie,
naamlik 3(a), en slegs een uitkoms-opsie, 4(a), is moontlik. Dit blyk uit die tabel dat ’n taak
wat die meeste geleenthede aan studente bied om die inset te verstaan, terugvoering op
taalproduksie te ontvang en hulle intertaal te kan aanpas, die een is wat aan die (a)-kriteria
voldoen. Dit beteken volgens Pica e.a. (1993:17) dat die volgende vier omstandighede
teenwoordig is:
a. Elke deelnemer beskik oor verskillende dele van die inligting wat uitgeruil en
gemanipuleer moet word om by die taakdoelwit uit te kom.
b. Beide of al die deelnemers moet die inligting van mekaar aanvra en aan mekaar
verskaf.
c. Die deelnemers het dieselfde, of konvergente, doel.
d. Slegs een aanvaarbare uitkoms van hul pogings om by die doel uit te kom is moontlik.
Pica e.a. (1993) pas hulle klassifikasiesisteem op vyf taaktipes toe, naamlik kettingtake,
inligtingsgapingstake, probleemoplossingstake, besluitnemingstake en meningsuitruilingstake.
Die volgende tabel uit Pica e.a. (1993:19), wat deur my vertaal is,
verteenwoordig ’n kommunikasietaaktipologie wat ’n aanduiding gee van hoe take onderskei
kan word op grond van die mate waarin die kategorieë van deelnemersverhouding (X/Y),
interaksiebenodigdhede, doel-oriëntasie en uitkoms-opsie verwerklik word.
Tabel 3. Pica e.a. (1993) se kommunikasietipologie
Taak-tipes Deelnemersverhouding Interaksieben
odigdhede
Kettingtaa
k
Inligting
shouer
(IH)
Inligtingsa
anvraer
(IA)
Inligtingsv
erskaffer
(IV)
Inligtingsa
anvraerverskafferverhouding
(IAV)
X & Y X & Y X & Y 2-rigting(X
tot Y & Y
tot X)
Doeloriën
tasie
+ benodig +
konve
rgent
Uitk
omsopsie
1
625

Inligtingsg
aping
Probleemo
plossing
Besluitne
ming
Meningsui
truiling
X of Y Y of X X of Y 1-rigting >
2-rigting (X
tot Y/Y tot
X)
X = Y X = Y X = Y 2-rigting >
1-rigting (X
tot Y & Y
tot X)
X = Y X = Y X = Y 2-rigting >
1-rigting (X
tot Y & Y
tot X)
X = Y X = Y X = Y 2-rigting >
1-rigting (X
tot Y & Y
tot x)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
+ benodig +
konve
rgent
- benodig +
konve
rgent
- benodig +
konve
rgent
- benodig -
konve
rgent
Die eerste kategorie van deelnemersverhouding hou verband met watter deelnemer die
inligting wat nodig is om die taak te kan uitvoer, besit, en wie die inligting aanvra of verskaf.
Die deelnemers word X en Y genoem, maar daar mag meer deelnemers wees. Hulle word
onder die hofies geposisioneer om hulle onderskeie rolle aan te dui in die uitruiling van
inligting wat nodig is om die taak te voltooi. Daar is dus ’n inligtingshouer (IH), ’n
inligtingsaanvraer (IA), ’n inligtingsverskaffer (IV) en die inligtingsaanvraer-verskafferverhouding
(IAV). Pica e.a. (1993:13) is van mening dat indien albei deelnemers die nodige
inligting het, die gevolg tweerigtingkommunikasie behoort te wees, met albei partye wat vra
en verskaf, en dit lei tot meer betekenisonderhandeling. Indien een deelnemer al die inligting
het, is die vloei van inligting waarskynlik net in een rigting.
Die tweede kategorie is dié van interaksiebenodigdhede. Daar word aanvaar dat ’n taak op so
’n wyse ontwerp moet word dat albei (of al die) deelnemers inligting moet aanvra en verskaf
sodat meer interaksie kan plaasvind. Daarom word dit in die tabel aangedui as [+ benodig] of
[- benodig]. Die doel-oriëntasie van ’n taak verwys daarna of ’n taak só ontwerp is om
deelnemers te dwing om te werk na ’n enkeluitkoms (konvergente doel-oriëntasie), of daar
kan meer as een uitkoms in die taak wees (divergente doel-oriëntasie). Dit word in die tabel
aangedui as [+ konvergent] of [-konvergent]. Pica e.a. (1993:13) argumenteer dat take wat ’n
konvergente doel-oriëntasie het, meer interaksie en samewerking van deelnemers vra, wat
weer moet lei na meer betekenisonderhandeling as take met divergente doeloriëntasie.
Die finale kategorie hanteer die uitkoms-opsies van take wat deelnemers moontlik kan bereik.
Hierdie kategorie word verdeel tussen oop take, wat meer as een uitkoms kan hê (in die tabel
aangedui as 1+ of 1+/-), en geslote take, wat slegs een aanvaarbare uitkoms (in die tabel
aangedui as 1) kan hê.
1
1
1+
1+/-
626

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In hul bespreking van die vyf taaktipes is Pica e.a. (1993:20) van mening dat die mees
effektiewe taaktipe die kettingtaak (gevolg deur die inligtingsgapingstaak) is, as gevolg van
die geleenthede wat kettingtake aan taalaanleerders bied om na begrip, terugvoering en
intertalige modifikasie te werk. Die kettingtaak is ’n samewerkende luistertaak waar beide die
deelnemers (X en Y) oor gedeeltes van die totale inligting beskik wat benodig word om die
taak te voltooi. Die deelnemers moet beide vra en verskaf om sodoende by ’n enkele,
konvergente doel uit te kom. Die inligtingsvloei is dus tweerigting: van X na Y en van Y na
X. Voorbeelde van kettingtake is “Los die geheim op” en “Rangskik die meubels in die huis”.
Pica e.a. (1993: 21) noem dat by inligtingsgapingstake een deelnemer inligting het waaroor
die ander een nie beskik nie, maar wat nodig is om die taak te voltooi. Die gaping lei dan tot
eenrigtingkommunikasie van die sender (X) na die ontvanger (Y). Deelnemers werk na ’n
konvergente doel om ’n enkeluitkoms te bereik, maar samewerkende geleenthede tot begrip,
terugvoering en intertalige veranderinge is beperk, aangesien elke deelnemer ’n vasgestelde
rol het. Voorbeelde hiervan is om ’n onderhoud met die groepmaat te voer om meer oor hom
uit te vind.
Probleemoplossingstake is gerig op ’n enkele oplossing of uitkoms, soos “Wie is die
hoteldief?” of “Soek die verskille”. Die deelnemers het toegang tot dieselfde inligting wat
nodig is vir die taak, wat beteken dat interaksie nie nodig is nie. Voorbeelde van
besluitnemingstake is om oor menslike dilemmas te reflekteer en ’n oordeel te gee, soos
“Watter een van verskeie hospitaalpasiënte is meer gepas om die enigste beskikbare hart te
ontvang?” of “Pas iemand se CV by ’n geskikte advertensie?” Daar is ’n enkelbesluit as doel,
maar nie een besluit is spesifiek nodig vir taakvoltooiing nie. Daar is dus meer as een
uitkoms, maar die deelnemers moet wel saamwerk om op die uitkoms te besluit, maar die
deelnemers hoef nie in gelyke mate deel te neem nie.
Pica e.a. (1993:23) beskou meningsuitruilingstake as die mins effektiewe taaktipe, omdat die
geleenthede vir begrip, terugvoering en modifikasie van insette die minste in hierdie taaktipe
plaasvind. In meningsuitruilingstake word interaksie nie benodig nie, deelnemers werk nie na
’n enkeldoel nie en meer as een uitkoms (of selfs glad geen uitkoms nie) is moontlik. Daar is
geen noodsaaklikheid vir interaksie nie en een van die deelnemers kan domineer. Die
taakbeskrywings is gewoonlik implisiet in die verskeidenheid klaskameraktiwiteite waar
deelnemers deelneem aan diskussies en gesprekke oor feitlik enige aspek, soos “Die
wettiging van dagga”.
Hierdie taaktipologie van Pica e.a. (1993) is bruikbaar saam met die ander teoretiese
perspektiewe om take te orden en te gradeer.
Een van die nadele van die taakgebaseerde benadering is dat dit lyk soos die toevallige kies
van take. Daarom moet take op grond van sekere kriteria georden word. Met die oog op die
navorsing wat onderneem is, is gekyk na Robinson (2001a; 2001b; 2001c; 2001d; 2003;
2005; 2007a; 2007b; 2010) se kategorisering van taakeienskappe, aangesien hy leiding
verskaf hoe om take in ’n taakgebaseerde taakontwerp te klassifiseer en te orden.
Taakklassifikasie behoort volgens Robinson logies vóór taakordening plaas te vind. Hy het ’n
627

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
uitgebreide raamwerk ontwikkel om taakkompleksiteit, wat te doen het met die kognitiewe
faktore wat kognitiewe uitdagings stel, te verduidelik.
3.3 Kognitiewe kompleksiteitskriteria vir die ordening van take
In Robinson (2001d:28) se kognisiehipotese betoog hy dat take georden moet word op grond
van hulle kognitiewe kompleksiteit om tweedetaalverwerwing oor ’n langer tydperk te
bevorder en te verbeter. Volgens hierdie kognisiehipotese moet pedagogiese take vir
taalaanleerders in ’n toenemende kompleksiteitsrangorde geplaas word. Robinson en Gilabert
(2007:162) betoog dat die taakgebaseerde benadering hierdie verhoogde komplekse ordening
van pedagogiese take konstitueer en die basis vorm vir taakgebaseerde assessering van die
programuitgangsvlakke. So ’n taakordening behoort volgens Robinson die taaksillabus te
vorm.
Die Driedelige Komponensiële Raamwerk van Robinson vir taakklassifikasie en taakontwerp
vorm die basis vir besluitnemings oor taakgradering en -ordening. Dit onderskei die
kognitiewe eise van pedagogiese take, wat bydra tot verskille in hul intrinsieke kognitiwiteit
van die leerders se persepsies van taakmoeilikheid, wat die resultaat is van die vaardighede
wat die leerders na die taak bring. Bogenoemde word verder onderskei van die
omstandighede wat gespesifiseer word in terme van inligtingsvloei in klaskamerdeelname en
die groepering van die deelnemers. Dié raamwerk laat interaksie tussen die drie breë
kategorieë van kompleksiteit-, moeilikheid- en omstandigheidsfaktore toe.
Hierdie raamwerk van Robinson beskryf die taksonomiese lys van pedagogiese
taakkenmerke. Dit onderskei drie breë kategorieë en subkategorieë taakeienskappe, naamlik
kenmerke wat bydra tot take se intrinsieke kognitiewe kompleksiteit, taakkenmerke wat die
situasie en toestande of omstandighede waarin take plaasvind bepaal, en derdens
leerderfaktore wat bydra tot die omvang van die moeilikheid of ingewikkeldheid wat wag om
die taak suksesvol te kan voltooi. Robinson (2001a:287) tref gevolglik ’n onderskeid in die
raamwerk tussen die kognitief-gedefinieerde taakkompleksiteit, die leerders se persepsies van
taakmoeilikheid en die interaktiewe omstandighede waaronder take uitgevoer moet word –
met ander woorde taakkompleksiteit, taakmoeilikheid en taakomstandighede.
Volgens Robinson (2007a:15–6) en Robinson en Gilabert (2007:164) lyk die Driedelige
Komponensiële Raamwerk vir taakklassifikasie in terme van kategorieë, kriteria,
analiseprosedures en ontwerpeienskappe skematies so (my vertaling):
Tabel 4. Driedelige Komponensiële Raamwerk
Taakkompleksiteit
(kognitiewe faktore)
Klassifikasiekriteria:
kognitiewe eise
Taakomstandighede
(interaktiewe faktore)
Klassifikasiekriteria:
interaksionele eise
Taakmoeilikheid
(studentfaktor)
Klassifikasiekriteria:
potensiaalvereistes
628

Klassifikasieprosedure:
inligtingsteoretiese analise
Subkategorieë:
(a) hulpbrongerigte
kenmerke
(stel
kognitiewe/konseptuele
eise):
+/- hier en nou
+/- min elemente
+/- ruimtelike redenering
+/- kousale redenering
+/- intensionele redenering
+/- perspektiefneming
(b) hulpbronverspreidende
kenmerke:
(stel prosedure-
/uitvoeringseise)
+/- beplanningstyd
+/- parate kennis
+/- enkeltaak
+/- taakstruktuur
+/- min stappe
+/- onafhanklikheid van
stappe
Klassifikasieprosedure:
gedragsbeskrywende
analise
Subkategorieë:
(a) deelnemingskenmerke
(stel interaksionele eise):
+/- oop antwoord
+/- eenrigtingvloei
+/- konvergente oplossing
+/- min deelnemers
+/- min deelname nodig
+/- onderhandeling nie
nodig
(b) deelnemerskenmerke
(stel interaktante eise):
+/- dieselfde vaardighede
+/- dieselfde geslag
+/- bekendheid
+/- gedeelde
inhoudskennis
+/- gelyke rolle en status
+/- gedeelde kulturele
kennis
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Klassifikasieprosedure:
potensiaalassesseringsanalise
Subkategorieë:
(a) bevoegdheidskenmerke en
taakrelevante hulpbronkenmerke:
werkende geheue
redenering
taakomruiling
aanleg
veldonafhanklikheid
gedagtelesery
(b) affektiewe kenmerke en
taakrelevante gesteldheidskenmerke:
oopheid
beheer van emosies
taakmotivering
verwerking van angstigheid
bereidwilligheid tot
kommunikasie
selfwerksaamheid
Taakkompleksiteit bestaan uit ’n aantal kenmerke wat gedurende taakontwerp gemanipuleer
kan word, aldus Robinson (2001d:30). Dié kenmerke word verteenwoordig deur +/-, wat
aandui of die eienskap teenwoordig (+) of afwesig (-) is. Volgens Robinson (2007a) moet
hierdie +/- onderskeid op ’n kontinuum van minder kompleks na meer kompleks gesien word.
Robinson (2005:4–7) verduidelik twee subkategorieë onder taakkompleksiteit. In die eerste
plek is dit faktore wat die aandag op taal rig en volgens Kuiken en Vedder (2004:25) ’n
direkte invloed op taalgebruik het, dus hulpbrongerigte (“resource-directing”) kenmerke.
Kuiken en Vedder (2004:25) gebruik die term “dirigerende factoren”. In die tweede plek is
daar faktore wat die aandag van taal aflei en volgens Kuiken en Vedder (2004:25) geen
direkte verhouding met enige van die spesifieke kenmerke van taalgebruik het nie, dus
hulpbronverspreidende (“resource-dispersing”) kenmerke. Kuiken en Vedder (2004:25)
gebruik die term “dispergerend (uiteenwaaierend)”. Hierdie twee kenmerke van
hulpbrongerig en hulpbronverspreidend tree in interaksie met mekaar op en affekteer
taakproduksie op meetbare wyses in terme van kompleksiteit, akkuraatheid en vlotheid
(KAV).
Hulpbrongerigte kenmerke is volgens Robinson en Gilabert (2007:163) die kenmerke waarin
eise aan die gebruik van die taal gestel word Dit is die veranderlikes wat
629

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
kognitiewe/konseptuele eise beskryf en leerders se aandags- en geheuebronne rig, wat weer
tot intertaalontwikkeling sal lei. Robinson en Gilabert (2007:165) verwys na die volgende
hulpbrongerigte veranderlikes of kenmerke:
a. [+/- min elemente]: die aantal en die aard van entiteite wat onderskei moet word
b. [+/- hier en nou]: teenwoordige tyd teenoor nieteenwoordige tyd
c. [+/- ruimtelike redenering]: die aard en omvang van inhoude van bekende en maklik
identifiseerbare ruimtelike plasings teenoor ruimtelike plasings wat onbekend is
d. [+/- kousale redenering]: eenvoudige inligtingsoordrag teenoor redenering oor kousale
verbande en die verhoudings tussen hulle
e. [+/- intensionele redenering]: eenvoudige inligtingsoordrag teenoor redenering oor
ander mense se intensies, oortuigings, begeertes en vooroordele
f. [+/- perspektiefneming]: die taak vereis van die spreker of luisteraar om slegs een
persoon se perspektief in ag te neem teenoor meervoudige persoonsperspektiewe wat
in ag geneem moet word.
Hulpbronverspreidende kenmerke is volgens Robinson en Gilabert (2007:165) die
veranderlikes wat performatiewe/prosesseringseise (gebruikseise) omskryf. Dié eise verhoog
ook taakkompleksiteit, maar sonder om die studente se aandag en poging tot
konseptualisering tot enige spesifieke aspek van die taalkode te lei (Robinson 2005:7). Dit
stimuleer die toegang tot bestaande tweedetaalkennis deur byvoorbeeld beplanningstyd toe te
laat. Robinson en Gilabert (2007:166) onderskei die volgende kenmerke:
a. [+/- beplanning]: die mate waarin die inhoude voorafbeplanning van die deelnemers
vereis of nie
b. [+/- enkeltaak]: die mate waarin deelnemers slegs ’n enkeltaak (praat of luister)
uitvoer, of ’n dubbel- of veelvuldige taak (byvoorbeeld praat en luister plus
beplanning of ontleding)
c. [+/- parate kennis]: die mate waarin die inhoude parate voorafkennis van die
deelnemers manifesteer of nie
d. [+/- taakstruktuur]: die mate waarin die taakstruktuur duidelik manifesteer om te help
met die suksesvolle voltooiing van die taak
e. [+/- stappe]: take wat slegs een of ’n paar stappe benodig vir die voltooiing daarvan
teenoor dié wat baie stappe vereis
f. [+/- onafhanklikheid van stappe]: die mate waarin daar geen onafhanklikheid van of
steiering tussen die stappe is nie teenoor dié wat ’n vasgestelde, streng ordening moet
volg.
Robinson (2005:4) beskou taakomstandighede as die interaktiewe faktore, soos gespesifiseer
in terme van die inligtingsvloei in klaskamerdeelname, soos eenrigting- of tweerigtingtake.
Dit verwys verder na die groepering van die deelnemers, soos dieselfde geslag teenoor
verskillende geslagte in dieselfde klaskamer. Taakomstandighede word volgens Robinson
(2001d:32) verdeel in deelnemingskenmerke wat interaksionele/wisselwerkende eise stel ten
opsigte van inligtingsvloei (byvoorbeeld eenrigting- of tweerigtingkommunikasie) en die
kommunikatiewe doelwitte van taakuitvoering (soos een oplossing teenoor baie
moontlikhede) én deelnemerskenmerke wat interaktante eise stel (byvoorbeeld bekendheid of
630

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
onbekendheid met mekaar, die geslag van die deelnemers en die relatiewe status van
deelnemers).
Robinson (2001d:29) onderskei tussen taakmoeilikheid en taakkompleksiteit. Hy (2001c:295)
is van mening dat dit die leerderfaktore is wat ’n taak meer of minder moeilik kan maak.
Volgens Robinson (2001c:295) is taakmoeilikheid die leerders se persepsies van die taakeise
en dit verklaar die verskil in taakuitvoering tussen twee leerders. Dit behels die faktore wat
toegeskryf kan word aan die verskynsels wat bydra tot die verskillende maniere waarop
studente leer en take uitvoer. Dit is met ander woorde die resultaat van die vermoëns wat
hulle na die taak bring, soos byvoorbeeld intelligensie en vaardighede, maar omvat ook die
affektiewe response, soos spanning, selfvertroue, motivering en angs. Dié kategorie word
verdeel in bekwaamheidskenmerke en affektiewe kenmerke (Robinson 2001d:32).
3.3.1 Beginsels van taakordening
Robinson (2001c:301) betoog in die kognisiehipotese dat die ordening van take van
eenvoudig na kompleks tot taalleer en -ontwikkeling mag lei. Robinson (2007a:22) beweer
dat daar drie beginsels en besluitnemingspunte vir sillabusordening en -ontwerp in die
taakgebaseerde benadering is:
Beginsel 1: Interaksionele eise word nie gegradeer en georden nie
Robinson (2007a:22) se siening is dat die taakomstandighede, byvoorbeeld [+/-
eenrigting]/[+/- gelyke status en rol], elke keer nageboots word wanneer pedagogiese
taakweergawes uitgevoer word.
Robinson (2007a:23) is van mening dat taakkompleksiteit in twee fases vermeerder word.
Die twee fases is belangrike besluitnemingspunte vir taak- en sillabusontwerp:
Beginsel 2: Hulpbronverspreidende performatiewe kenmerke word eerste vermeerder in
kompleksiteit
Volgens Robinson (2007a:23) word die hulpbronverspreidende kenmerke eerste vermeerder
in kompleksiteit. Met ander woorde: indien die teikentaak gesamentlike taakuitvoering
sonder beplanningstyd vereis, word beplanningstyd bygelas en die taak word eers individueel
uitgevoer. Die rasionaal hiervoor is om eerstens toegang tot, en konsolidering van, die leerder
se huidige tweedetaal-intertaalsisteem in eenvoudige pedagogiese take te verskaf.
Beginsel 3: Hulpbrongerigte ontwikkelende kenmerke word daarna vermeerder in
kompleksiteit
In die tweede stadium word die kognitiewe/konseptuele eise geleidelik tot die verwagte
teikenvlakke verhoog. Robinson (2007a:23) argumenteer dat die eerste fase die leerder se
aandags- en geheuebronne op die aspekte van die tweedetaalsisteem wat nodig is om die
toenemend komplekse konsepte te kodeer, kan rig. Daardeur word voldoen aan die
toenemend komplekse funksionele eise wat nodig is om die taal te gebruik.
631

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Verhoging van hierdie eise lei tot meer akkurate en komplekse leerderproduksie, meer
aandag aan relevante taakinsette, en verhoogde geheue daarvoor. Dit lei dan weer tot ’n
sterker opname van die grammatiese vorm wat opvallend gemaak is in die inset. Dit is dus
basies ’n kontrole, dan ’n analise en dan intertalige herbeskrywing.
3.3.2 Taakordening
Die verskillende kenmerke van kognitiewe kompleksiteit ten opsigte van die taakeienskappe
wanneer ’n sillabus ontwerp word, word hier onder geïllustreer. Daar kan afgelei word dat
indien ’n taak oor min elemente beskik wat geen redenering vereis nie en dit geplaas is in die
hier en nou, dan is die taak kognitief eenvoudig. ’n Eenvoudige taak vertoon dus die
volgende kenmerke: [+ min elemente], [+ min redenering], [+ hier en nou], [+
beplanningstyd], [+ parate kennis] en [+ enkeltaak]. Die taak het dus net [+]-kenmerke, wat
toon dat al hierdie kenmerke in die taak teenwoordig is. Deur die kenmerke een-een of meer
as een op ’n keer te verander, kan die kognitiewe kompleksiteit van die taak geleidelik
verhoog word. ’n Komplekse taak vertoon dus die volgende kenmerke: [- min elemente], [-
min redenering], [- hier en nou], [- beplanningstyd], [- parate kennis], [- enkeltaak]. Die taak
het dus net [-]-kenmerke, wat toon dat die kenmerke afwesig in die taak is. Op dié manier
maak Robinson se raamwerk dit moontlik om take op grond van kognitiewe kompleksiteit te
gradeer en te orden.
Die hulpbrongerigte en hulpbronverspreidende kenmerke van kompleksiteit en die
implikasies vir taakordening lyk skematies so (Robinson 2005:8) (my vertaling):
Tabel 5. Kognitiewe kompleksiteitskenmerke
- min elemente
- min redenering
- hier en nou
+ beplanningstyd
+ parate kennis
+ enkeltaak
3
Lae performatiewe en hoë
ontwikkelingskompleksiteit
+ min elemente
+ min redenering
+ hier en nou
+ beplanningstyd
+ parate kennis
+ enkeltaak
1
Lae performatiewe en lae
ontwikkelingskompleksiteit
- min elemente
- min redenering
- hier en nou
- beplanningstyd
- parate kennis
- enkeltaak
4
Hoë performatiewe en hoë
ontwikkelingskompleksiteit
+ min elemente
+ min redenering
+ hier en nou
- beplanningstyd
- parate kennis
- enkeltaak
2
Hoë performatiewe en lae
ontwikkelingskompleksiteit
632

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die numerering in bostaande kwadrante kom ooreen met die volgorde waarin take uitgevoer
moet word. Take wat in kwadrant 1 voorkom, sal eerste uitgevoer word – voor take wat in die
ander kwadrante voorkom. Robinson (2005:26–7) stel voor dat die performatiewe
/uitvoerende kenmerke (1–2) eers georden moet word om verhoogde kompleksiteit te kry.
Daarna word die ontwikkelingskenmerke (3–4) georden om sodoende toegang tot die huidige
intertaal te verkry, wat gefasiliteer, geoefen en gekonsolideer moet word voordat nuwe
konseptuele en linguistiese eise gestel word. Verhoog dus eers die hulpbronverspreidende
eise (horisontale dimensies van 1 na 2) en daarna die hulpbrongerigte eise (vertikale
dimensies van 3 na 4). In ’n Powerpoint-aanbieding op 8 Februarie 2009 plaas Robinson
(2009b) Cummins se basiese interpersoonlike kommunikatiewe vaardighede (BIKV) 10 langs
kwadrant 1 en die kognitiewe akademiese taalvaardighede (KATV) 11 langs kwadrant 4. Daar
kan dus afgelei word dat take in kwadrant 1 die BIKV is en dat daar deur taakordening
gepoog moet word om by die KATV in kwadrant 4 uit te kom.
Die ordeningsvolgorde van eenvoudig na komplekse take lyk so (Gilabert 2008) (my
aanpassing en vertaling):
Figuur 4. Ordeningsvolgorde vir take
Veronderstel die teikentaak is dat ’n passasier roete-aanduidings aan ’n bestuurder moet gee
om ’n plek te vind deur die gebruik van ’n kaart terwyl hulle deur ’n onbekende gebied ry.
Die eerste weergawe is eenvoudig ten opsigte van al die kenmerke. Die leerders word ’n kaart
gegee met die roete daarop aangedui en hulle kry tyd om te beplan hoe om die roete aan hul
maat te verduidelik. Dan word die hulpbronverspreidende kenmerke eers verhoog in
kompleksiteit en daarna die hulpbrongerigte kenmerke. Meer progressiewe komplekse
weergawes kan geoefen word, byvoorbeeld deur die beplanningstyd weg te neem, daarna die
roete nie te merk op die kaart nie, daarna ’n kaart van ’n onbekende gebied te gebruik, en dan
laastens die kaart te vergroot. Die mees komplekse werklikewêreld-weergawe sal wees
wanneer ’n passasier aan ’n motoris moet verduidelik hoe om ’n hotel te vind, wat onbekend
aan hulle is, in ’n stad wat hulle nie ken nie. Op dié manier word take verhoog in
kompleksiteit en outentisiteit, wat geleidelik nader kom aan die eis van werklikewêreldteikentake.
633

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die toenemende kognitiewe kompleksiteitsweergawe van bogenoemde kaarttaak uit
Robinson (2001d:38) lyk dus so (my vertaling):
Tabel 6. Kompleksiteitskenmerke vir kaartaak
Kompleksiteitskenmerke Eenvoudig
Kompleks
1
5
2 3 4
beplanningstyd
(voor gesprek)
+ - - - -
enkeltaak
(roete gemerk)
+ + - - -
parate kennis
(‘n bekende gebied)
+ + + - -
min elemente
(‘n klein gebied)
+ + + + -
(vereenvoudigde kaart) (outentieke kaart)
Volgens Housen en Kuiken (2009:463) is kompleksiteit moeilik om te definieer, aangesien dit
in tweedetaalnavorsing na beide die eienskappe van taaltake verwys, naamlik
taakkompleksiteit, én na die eienskappe van tweedetaaluitvoering en -vaardigheid, dus
tweedetaalkompleksiteit, wat linguistiese kompleksiteit insluit. Larsen-Freeman (2009:588)
onderstreep dieselfde gedagte wanneer sy kompleksiteit omskryf as “the emergent property
of complex systems”. Kompleksiteit verwys dus na taakkompleksiteit én linguistiese
kompleksiteit, met ander woorde hoe kognitief eenvoudig of kompleks take is én hoe
sintakties of leksikaal eenvoudig of kompleks die taal van die uitsette van die taak is.
Samuda en Bygate (2008:99) is van mening dat een van die belangrikste vrae binne die
taakgebaseerde teorie is hoe take die leer en onderrig van spesifieke aspekte van taal help.
Een van die maniere is om na die sintaktiese kompleksiteit van take te kyk.
3.4 Sintaktiese kompleksiteit
Aangesien taakkompleksiteit ’n uitwerking op taakproduksie het, word sintaktiese
kompleksiteit ondersoek. Sintaktiese kompleksiteit (sintaktiese volwassenheid of linguistiese
kompleksiteit) verwys, volgens Ortega (2003:492), na die reeks vorme wat in taalproduksie
na vore kom en die graad van sofistikasie van sulke vorme. Vir die toets van taalproduksie
kan verskillende globale metingsinstrumente, soos klousules per kommunikasie-eenheid of
persentasies van foutvrye kommunikasie-eenhede, gebruik word. Globale metings van
sintaktiese kompleksiteit is belangrike en bruikbare navorsingsinstrumente – nie alleen op die
gebied van tweedetaalverwerwing nie, maar ook in ander taalverwante dissiplines, beweer
Ortega (2003:493) en Norris en Ortega (2009:558). Ortega (2003:494) waarsku teen die
wangebruik van sintaktiese kompleksiteitsmetrikasies as absolute ontwikkelingsaanduiders of
634

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
as direkte taalvaardigheidsaanduiders. Die aard van tweedetaalontwikkeling kan nie
genoegsaam alleenlik deur globale metings ondersoek kan word nie. Ortega (2003) betoog
dat “meer kompleks” wel moontlik in die eerste plek “meer taalgevorderd” mag beteken, of
selfs “meer gevorderd” op verskillende maniere. “Meer kompleks” beteken tweedens nie
noodwendig “beter” nie.
Michel (2011:96) noem die nadele daaraan verbonde om met globale metings te werk. Sy
beweer dat slegs enkele studies die aannames en bewerings in die kognisiehipotese
geëvalueer het deur spesifieke metings te gebruik. In haar proefskrif ondersoek Michel
(2011:97) onder meer die gebruik van voegwoorde as spesifieke metingsinstrument in
redeneringstake. Robinson (2005) is van mening dat take wat geen redenering vereis nie,
hoofsaaklik die gebruik van voegwoorde soos en ontlok, terwyl take wat redenering vereis,
die gebruik van voegwoorde soos maar en adverbiale voegwooorde soos want, dus, as, of en
asof uitlok. Michel (2011:97) verwys na navorsing wat betoog dat voegwoorde soos en en
want eerste verwerf word en eers later voegwoorde soos maar, wanneer en as, aangesien dit
na komplekse koherente en kousale verhoudings verwys.
Foster e.a. (2000) skep hul eie, duidelik gedefinieerde, eenheid, naamlik die analise-van
spraak-eenheid (AS-eenheid), ten einde bruikbaar te kan wees vir navorsing en in verskeie
tekssoorte. Dit was ’n alternatief vir die Terminale (T)-eenhede, wat suksesvol in geskrewe
taal gebruik is, maar nie ’n betroubare metingsinstrument vir gesproke taal is nie. Gesproke
taal bevat pouserings en intonale patrone, wat aandui dat uitinge langer as enkelfrases is.
Volgens Michel (2011:27) is AS-eenhede sintaktiese eenhede wat intonale en pouseringseenhede
in ag neem. Die AS-eenhede is hoofsaaklik sintaktiese eenhede wat gepas is as
eenhede vir analises. Foster e.a. (2000:365) gee twee redes hiervoor. Die spreker pouseer by
sintaktiese sowel as by bysinne se eenheidsgrense. Tweedens is dit groter as ’n enkele frase,
wat ’n bewys is van die spreker se vaardigheids- en kompleksiteitsvlak, omdat die spreker
multisinsdele as eenhede kan uiter.
Foster e.a. (2000:365) omskryf ’n AS-eenheid as ’n enkelpersoonsuiting wat bestaan uit ’n
onafhanklike sin (hoofsin) of ’n subklousule-eenheid, saam met enige ander ondergeskikte
sinsdeel (bysin) wat daarmee verbind kan word. ’n Verduideliking van elk van die kenmerke
van die AS-eenheid word kortliks gegee. Die onafhanklike sin (hoofsin) bevat volgens Foster
e.a. (2000:365) die hoofidee van die uiting en is ten minste ’n frase met ’n hoofwerkwoord.
Omdat bysinne in gesproke taal as kompleksiteitsmetings gebruik word, is dit daarom
belangrik om duidelikheid te verkry oor wat ’n bysin of ondergeskikte sinsdeel behels. Die
onafhanklike subklousule-eenheid (bysinne) bevat een of meer frases wat uitgebrei kan word
tot ’n volledige sinsdeel (Foster e.a. 2000:366). Aangesien die onafhanklike sinsdeel
sintakties op sy eie kan staan, is dit logies om dit as ’n eenheid te sien.
Volgens Loschky en Bley-Vroman (1993:123) fokus taalonderrig op drie sleutelvrae:
Wanneer behoort sekere aspekte van grammatika onderrig te word? Wat behoort onderrig te
word? Hoe behoort grammatika onderrig te word? Hulle tref ‘n onderskeid tussen
taaknatuurlikheid, taaknuttigheid en taakbruikbaarheid. Hulle is van mening dat ’n taak só
635

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
ontwerp kan word dat die grammatikale struktuur natuurlik of nuttig of noodsaaklik mag
voorkom (1993:140).
Taaknatuurlikheid beteken dat ’n grammatikale konstruksie natuurlik mag opkom tydens
taakuitvoering, maar die taak kan daarsonder uitgevoer word (byvoorbeeld: terwyl die stappe
in ’n eksperiment beskryf word, mag die verledetydsvorm natuurlik na vore kom). Die taak
leen sigself natuurlik tot die herhaaldelike gebruik van die struktuur, maar die gebruik
daarvan gedurende taakuitvoering is onopsigtelik.
Taaknuttigheid/taakbruikbaarheid beteken dat dit moontlik is om die taak sonder die
struktuur te voltooi, maar mét die struktuur is dit makliker (byvoorbeeld: indien iets
beoordeel word, sal dit makliker wees om adjektiewe te gebruik, teenoor die niegebruik
daarvan). In byvoorbeeld “Soek die verskille”-take kan verskillende lokatiewe strukture of
voorsetsels gebruik word, maar hulle kan ook voltooi word deur slegs “ja”/“nee”-sinstrukture
te gebruik. Tog sal die gebruik van voorsetsels of lokatiewe strukture veroorsaak dat die taak
makliker voltooi kan word en is hulle dus bruikbaarder en nuttiger om die taak te voltooi.
Die uitdaging vir taakontwerpers is volgens Loschky en Bley-Vroman (1993:137) om take te
ontwerp waarin die nuttigheid van die teikenstrukture so duidelik is dat leerders natuurlik
daaraan aandag sal skenk, want die taak kan effektiewer voltooi word indien die struktuur
korrek gebruik word.
Taaknoodsaaklikheid beteken dat die taak nie suksesvol uitgevoer kan word nie tensy die
struktuur gebruik word. Die struktuur is noodsaaklik vir die taak, nie net vir taakvoltooiing
nie, maar as ’n belangrike onderdeel van die taak. Dit beteken dat die grammatika die
essensie is waarop gefokus moet word. Sulke take is volgens Loschky en Bley-Vroman
(1993:138) moeilik om te ontwerp.
Sintaktiese kompleksiteit is ’n ondersoek na hoe kompleks die taal in die taak is, asook
wanneer die taak gedoen word.
In hierdie afdeling is verskillende aspekte rondom ’n multiperspektiefbenadering gegee
deurdat na die volgende teoretiese aspekte gekyk is: behoefte-analises, taaktipologie,
taakomstandighede en taakkompleksiteit en laastens sintaktiese kompleksiteit. Vervolgens
word die praktiese toepassing daarvan aan die hand van ’n illustratiewe student-dosentteikentaak
geïllustreer.
4. Praktiese toepassing van multiperspektiefbenadering
4.1 Inleiding
Die beginpunt vir die ontwerp van ’n Afrikaanse taakgebaseerde kursus met die oog op
kampuskommunikasie was ’n behoefte-analise deur middel van vraelyste en onderhoude met
studente in die Afrikaanse Taalverwerwingsklasse in die Fakulteit Lettere en Sosiale
Wetenskappe aan die Universiteit Stellenbosch. Die vraelyste het op vyf hoofgebiede
636

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gefokus, naamlik die student se agtergrond, die student se rede(s) waarom hy/sy Afrikaanse
Taalverwerwing wil volg, die belangrikheid van spesifieke taalvaardighede in die
persoonlike, akademiese en professionele domeine, ’n analise van die student se
taalvermoëns volgens die Europese Referensiekader (ERK) (2001) se selfanalitiese tabel, en
laastens ’n aanduiding van hoeveel aandag spesifieke taalvaardighede in die klas moet geniet.
Die vraelyste is opgevolg deur semigestruktureerde onderhoude met studente.
Domeindeskundiges se aanbevelings is ook in ag geneem, asook my eie diepte-ervaring van
die uitdagings wat doeltreffende tweedetaalonderrig moet meebring om taalverwerwing en -
ontwikkeling optimaal in die hand te werk. Die studente het verder twee departementele
toetse, ’n lees- en ’n luistertoets, geskryf om hulle taalvaardigheidsvlak te bepaal. Die
taalplasingstoetse van die universiteit is ook gebruik by die bepaling van die studente se
taalvaardigheid. Met ander woorde, Long (2005) se aanbeveling van triangulasie is gevolg.
Die doel hiervan was onder meer om ’n vollediger beeld van die studente se behoeftes te
verkry en om hulle te klassifiseer op Beginnervlak of Hoër Beginner- / Intermediêre vlak van
Afrikaans, asook om te bepaal wat hul spesifieke behoeftes is vir die aanleer van Afrikaans
met die oog daarop om dit in die huidige sillabus in te werk, met as uiteindelike doelwit ’n
taakgebaseerde sillabus.
Die behoefte-analises het getoon dat studente wie se eerste taal nie Afrikaans is nie, ’n
behoefte het aan die aanleer van kommunikasievaardighede in Afrikaans om sodoende aan ’n
universiteit (dus die opvoedkundige terrein van die ERK) waar Afrikaans as kommunikasie-
en onderrigtaal gebruik word, te kan studeer.
Twee verdere terreine van taalgebruik is vir die doel van sillabusontwerp deur opvolganalises
geïdentifiseer, naamlik sosiaal en akademies. Studente wil eerstens vir sosiale
doeleindes op kampus kommunikeer en tweedens transaksioneel oor generiese akademiese
aspekte – met ander woorde: generiese student-student-kommunikasie (generiese
sosiaalinteraktiewe taalgebruik) en generiese student-dosent-kommunikasie (generiese
akademiese taalvaardighede). Die behoefte-analise het voorts die identifisering van sentrale
gesprekstemas en -onderwerpe wat nievaktegniese inhoude insluit, omvat. Dié identifisering
word deur onder andere Robinson (2009a: 295) ondersteun, wat beweer dat taalonderrig so na
as moontlik aan werklike taalgebruik moet wees.
Die breë omvang van generiese kommunikasie in die opvoedkundige domein van die
universiteitskonteks is deur middel van behoefte-analises geïdentifiseer. Verder is die
teikendomeine (sosiaal en akademies) en die teikentake van elke domein (die
sosiaalinteraktiewe en die akademiese belange) beskryf. Die teikentake verteenwoordig die
werklikewêreld-take wat studente binne spesifieke situasies moet kan gebruik. Uit die
teikentake is die taalgebruiksituasies (byvoorbeeld hoe om oor die kies van verenigings met
medestudente te praat of hoe om uitstel by ’n dosent te vra vir ’n toets) afgelei.
4.2 Voorbeeld van teikentaakontleding
Die taakomskrywing, die kommunikatiewe doelwitte en die teikentaak word eerstens verskaf
voordat die verskillende teoretiese perspektiewe oor kompleksiteit daarop toegepas word. Die
637

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
taak se taalgebruiksituasies en taaltake word eerstens aan die hand van Van Avermaet en
Gysen (2006:28) ontleed en daarna word die parameters van die tipe-take, asook die
inligtingsprosesseringsvlakke verskaf. Daarna word die taak se parameters vir
taakkompleksiteit na aanleiding van Duran en Ramaut (2006:51) beskryf, waarna dit as ’n
grafiek voorgestel word. Die taak word dan volgens Pica e.a. (1993) se taaktipologie ontleed
om te toon of dit vir die studente se intertaalontwikkeling sal help. Dit word gevolg deur die
taakomstandighede van die taak te omskryf en dit daarna in terme van Robinson se generiese
model te ontleed. Laastens word die taak linguisties aan die hand van Loschky en Bley-
Vroman (1993), Foster e.a. (2000) en Michel (2011) beskryf.
Taakomskrywing:
Jy is ’n student wat jou dosent gaan spreek omdat jy nie die toets kan skryf nie. Jy deel die
dosent mee dat jy gekies is om Engeland toe te gaan om aan ’n musiekuitvoering deel te
neem. Jou dosent verduidelik dat jy ’n brief van die Musiekdepartement moet bring om die
situasie uiteen te sit. Sy sê jy moet dit voor die Donderdag bring, aangesien die
departementele vergadering dan plaasvind. Jou saak sal op die vergadering bespreek word. Jy
vra wanneer die uitsteltoets is en waaroor die toets sal handel. Die dosent beantwoord jou
vrae. Jy vra of die departement jou situasie simpatiek sal hanteer. Die dosent stel jou gerus.
Kommunikatiewe doelwitte
• om die dosent oor ’n moontlike probleemsituasie te spreek
• om die probleemsituasie te kan verduidelik
• om na die dosent se instruksies/aanbevelings te kan luister en te kan verstaan
• om op die dosent te instruksies/aanbevelings te kan reageer.
Student: (1) Goeie môre, Mevrou. (2) Kan ek u gou spreek?
[Groet en vra vraag.]
Dosent: (3) Môre, mnr. Botha (4) Natuurlik. (5) Kom binne en sit. (6) Hoe gaan
dit met u? (7) En die studies?
[Groet, nooi in en vra vrae.]
Student: (8) Nee, dit gaan goed dankie. (9) Ek geniet my kursus, maar dit is
moeilik.
[Antwoord bevestigend en noem positiewe en negatiewe aspekte van kursus.]
Dosent: (10) Waarmee kan ek help?
[Vra vraag.]
Student: (11) Ek is gekies om Junie-maand Engeland toe te gaan om aan ’n uitvoering
deel te neem.
[Verduidelik situasie.]
Dosent: (12) Geluk! (13) Dit is wonderlik. (14) Watse uitvoering?
[Reageer positief en vra verdere inligting.]
Student: (15) Die College of Music bied ’n konsertuitvoering aan en ek is gekies
om daar te gaan klavier speel.
[Verduidelik agtergrond.]
638

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dosent: (16) Sjoe, dit is ’n wonderlike eer en ’n groot prestasie.
[Reageer positief.]
Student: (17) Maar dit is ongelukkig in die tyd wanneer ons die toets moet skryf.
(18) Ek weet nie wat om te doen nie en wil net hoor wat ek kan doen.
[Skets probleem en vra wat om te doen.]
Dosent: (19) U moet ’n brief van die Musiekdepartement bring waarin die
situasie verduidelik word. (20) U vra dus toestemming om die uitsteltoets te skryf?
(21) Ek sal dit tydens ons personeelvergadering stel.
[Antwoord op navrae en verduidelik wat gedoen moet word.]
Student: (22) Dink u daar sal probleme wees?
[Vra vraag.]
Dosent: (23) Nee, glad nie. (24) Dit is maar administratiewe sake wat gereël
moet word. (25) Die departement behoort u situasie simpatiek te hanteer. (26) Dit is
mos darem ’n eer om die geleentheid te kry en ek dink nie die departement sal in u
pad staan nie.
[Antwoord bevestigend en stel gerus en verduidelik van administratiewe aspekte.]
Student: (27) Wanneer is die uitsteltoets?
[Vra vraag oor datum.]
Dosent: (28) In Julie iewers. (29) Laat ek net gou seker maak. (30) Ja, dit is 24
Julie.
[Antwoord en gee datum.]
Student: (31) Dankie. (32) So, ek moet net ’n brief bring?
[Antwoord bevestigend en vra duidelikheid.]
Dosent: (33) Ja, bring dit voor Donderdag, want ons vergader dan en dan kan ek
dit sommer stel. (34) Ek sal u Vrydag voor die lesing inlig wat die besluit is, maar
daar behoort nie probleme te wees nie.
[Verduidelik en geen inligting en noem wanneer antwoord gegee sal word.]
Student: (35) Baie dankie. (36) Ek bring die brief so gou as moontlik. (37) Skryf
ons oor dieselfde werk?
[Spreek dank uit, bevestig oor brief en vra vraag.]
Dosent: (38) Oor presies dieselfde werk.
[Antwoord.]
Student: (39) Baie dankie en tot siens.
[Spreek dank uit en groet.]
Dosent: (40) Tot siens.
[Groet.]
Uit die teikentaak is die volgende taalgebruiksituasies en taaltake volgens Van Avermaet en
Gysen (2006:28) se raamwerk afgelei:
Taalgebruiksituasies Taaltake
Praat met studente • Gebruik gepaste groet- en aanspreekvorme
• Gebruik gepaste register
Praat met dosente • Gebruik gepaste groet- en aanspreekvorme vir
dosente
• Gebruik gepaste formele register
639

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vra uitstel vir toets • Verbaliseer rede(s) vir uitstel vir toets
• Verduidelik en motiveer rede(s) vir uitstel
• Stel vrae oor uitstel vir toets
• Beantwoord vrae oor uitstel vir toets
Gee instruksies • Verduidelik instruksies oor wat om te doen rakende
toetsuitstel
• Gee instruksies oor toetsuitstel
• Begryp instruksies oor toetsuitstel
Die parameters vir die beskrywing van die tipe-taak lyk so, gebaseer op Van Avermaet en
Gysen (2006:32) se navorsing:
Vaardighede Praat- en luistervaardighede
Teksgenre Dialoog
Inligtingsprosesseringsvlak Herstruktureringsvlak
Gespreksgenote Bekende volwassenes
Onderwerp Akademiese aangeleenthede van universiteit: vra uitstel vir
toets
Kontekstuele
Hier en nou
ondersteuning
Linguistiese kenmerke Bekende woordeskat oor toetsuitstel; vraag-en-antwoordsinne;
toekomendetyd-sinne; instruksies; verduidelikings;
tydsaanduidings.
Die parameters vir die inligtingsprosesseringsvlak is aan die hand van Van Avermaet en
Gysen (2006:37) se raamwerk soos volg geformuleer:
Op ’n beskrywende vlak kan die taalgebruiker die hoofidees en idees rakende inligting
oor akademiese aangeleenthede, soos in departementele inligtingstukke, volg.
Op ’n herstruktureringsvlak kan die taalgebruiker relevante inligting en instruksies oor
akademiese aangeleenthede, soos toetsgeleenthede, selekteer om dit sodoende te
herrangskik en te herstruktureer sodat daar kommunikasie oor uitsteltoetse kan plaasvind.
Volgens Duran en Ramaut (2006:51) se raamwerk kan die parameters vir taakkompleksiteit
soos volg voorgestel word:
(a) Wêreld
1. Abstraksievlak Hoofsaaklik hier en nou, alhoewel daar-en-dan-sinne voorkom
640

2. Graad van visuele
ondersteuning
Geen visuele ondersteuning
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
3. Linguistiese konteks Hoë inligtingsdigtheidsvlak en lae oorbodigheidsvlak
(b) Taak
4. Prosesseringsvlak Herstrukturerend
5. Modaliteit Verbale respons
(c) Teks
6. Woordeskat Bekende woordeskat betreffende administratiewe
aangeleentheid, naamlik toetsuitstel
7. Sintaksis Kombinasie van eenvoudige en komplekse sinne
8. Struktuur Duidelik en eksplisiet gestruktureer
9. Lengte Kort
Bogenoemde parameters vir taakkompleksiteit lyk op ’n kompleksiteitsgrafiek so:
Figuur 5.
Hierdie taak is volgens bostaande kompleksiteitsgrafiek oorwegend kompleks, aangesien
parameters (2), (3) en (5) op die meer komplekse vlak lê, terwyl parameters (1), (4) en (7) in
die middel lê, met parameters (6), (8) en (9) op die eenvoudiger vlak. Die parameters wat op
die eenvoudiger skaal lê, hou verband met die teks soos deur Duran en Ramut (2006:51)
aangedui, terwyl dié wat op die meer komplekse vlak lê, spesifieke eise ten opsigte van die
641

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
wêreld, soos visuele ondersteuning en linguistiese konteks, en die taak, soos modaliteit, aan
die deelnemers stel.
Volgens Pica e.a. (1993) se klassifikasiesisteem is dit ’n kettingtaak:
Taak Inligtinghouer
Kettingtaak
Inligtingaanvraer
Inligtingverskaffer
Inligtingaanvraerverskafferverhouding
X en Y X en Y X en Y 2-rigting
(X tot Y en
Y tot X)
Interaksievereistes
Doeloriëntasie
+ benodig +
konvergent
Uitkomsopsie
Hierdie taak is gerig op ’n enkeldoelwit, naamlik ’n konvergente doel-oriëntasie en dus
uitkoms-opsie 1. Die dosent (X) en student (Y) moet by dieselfde doel-oriëntasie uitkom,
naamlik wat die prosedure is wat gevolg word wanneer die student nie die toets kan skryf nie.
Die student moet die inligting verstaan. In hierdie kettingtaak beskik die deelnemers oor dele
van die totale inligting wat benodig en uitgeruil moet word om saam te werk om die taak te
voltooi; dus X en Y. Die inligtingsvloei is tweerigting van dosent X na student Y en van
student Y na dosent X. Interaksie is absoluut nodig en word vereis, want die taak kan nie
voltooi word met die beskikbare inligting wat aan die deelnemers beskikbaar is nie. Die
student moet dus die inligting aan die dosent gee en verduidelik waarom hy nie die toets kon
skryf nie en die dosent moet verduidelik wat die student moet doen om uitstel daarvoor te
kry. Dié tipe taak bied die meeste geleenthede vir deelnemers om hulle verstaanbaar te maak
deur inligting te soek en antwoorde te verskaf. Tweerigtinginteraksie moet plaasvind. Die
kettingtaak genereer die meeste geleenthede vir deelnemers om te werk na begrip en
terugvoering en om die student se intertaalontwikkeling te bevorder – met ander woorde
suksesvolle tweedetaalverwerwing.
Aan die hand van Robinson (2007a:15–6) is die taakomstandighede soos volg: Op die
deelnemingsveranderlike vlak vind hier tweerigtingkommunikasie plaas, aangesien daar twee
deelnemers aan die dialoog is. Die uiteinde van die taak is ’n geslote antwoord met ’n
konvergente oplossing: die student moet die inligting wat die dosent oordra, verstaan.
Deelname deur beide die dosent en die student moet plaasvind en daarom is onderhandeling
nodig, sodat die taak suksesvol afgehandel kan word. Opsommend lyk die interaksionele eise
so: [- eenrigtingkommunikasie], [+ min deelnemers], [- oop antwoord], [+ konvergente
oplossing], [+ deelname nodig] en [+ onderhandeling nodig].
Op die deelnemersveranderlike vlak het die dialoogdeelnemers nie dieselfde
vaardigheidsvlak ten opsigte van Afrikaans nie. Hulle is nie van dieselfde geslag nie: daar is
een manstudent en een damesdosent wat aan die dialoog deelneem. Vir die doeleindes van
die taak het die dialoogdeelnemers gedeelde kulturele kennis. Hulle is bekend aan mekaar en
1
642

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
neem in die taak nie gelyke rolle en status aan nie. Hulle het nie gedeelde inhoudskennis nie,
want die student kom vind by die dosent uit wat hy moet doen om die uitsteltoets te kan
skryf. Opsommend lyk die interaktante eise so: [- dieselfde vaardigheid], [- dieselfde geslag],
[+ gedeelde kulturele kennis], [+ bekendheid], [- gedeelde inhoudskennis] en [- gelyke rolle
en status].
Die taakomstandighede lyk dus so:
Taak Deelnemingsveranderlike vlak
Interaksionele eise
- eenrigtingkommunikasie
+ min deelnemers
- oop antwoord
+ konvergente oplossing
+ deelname nodig
+ onderhandeling nodig
Deelnemersveranderlike vlak
Interaktante eise
- dieselfde vaardigheid
- dieselfde geslag
+ gedeelde kulturele kennis
+ bekendheid
- gedeelde inhoudskennis
- gelyke rolle en status
Die taakomstandighede toon dat die taak wel hoë interaksionele eise aan die
dialoogdeelnemers stel, want daar moet by ’n geslote antwoord en konvergente oplossing
uitgekom word. Die interaktante eise kan ook bepaalde uitdagings aan die dialoogdeelnemers
stel.
Na aanleiding van Robinson se generiese model (2005:8) vir kognitiewe kompleksiteit toon
die taak die volgende kognitiewe kompleksiteitskenmerke:
Die brongerigte kenmerke toon dat dit ’n lae vlak van ontwikkelingskompleksiteit het:
[+ min elemente]:
Die taak handel wel oor ’n verskeidenheid elemente, naamlik die skryf van ’n toets, ’n
musiekuitvoering in Engeland en ’n brief wat die student voor ’n spesifieke tyd moet bring.
’n Departementele vergadering, asook inligting rakende ’n uitsteltoets, word genoem. Al
hierdie aspekte hou egter nou verband met mekaar. Verwysings na tyd en plek kom voor.
Temporale verwysings word gemaak in: sin 11 (“Junie-maand”), sin 17 (“in die tyd wanneer
ons die toets moet skryf”), sin 28 (“In Julie iewers”) en sin 33 (“bring dit voor Donderdag”).
Daarteenoor word een ruimtelike verwysing gebruik, nl. in sin 11 (“Engeland toe te gaan”).
Hierdie temporale en ruimtelike verwysings word gebruik om tussen soortgelyke elemente te
onderskei en is belangrik vir die suksesvolle uitvoering van die taak. Dit is verder
taaknatuurlik dat die konstruksies in die dialoog gebruik sal word, omdat dit hier gaan om
temporale en lokatiewe verwysings (Loschky en Bley-Vroman 1993:136). Die elemente stel
nie hoë eise aan die studente nie; daarom die klassifikasie van [+ min elemente].
[+ min redenering]:
643

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is ’n mate van redenering wat in die taak plaasvind, al word hoofsaaklik net inligting
oorgedra. Die student moet reëlings tref en aanpassings maak op grond van die antwoorde
van die dosent. Die taak vereis dus nie net die oordra van inligting nie, maar ook ‘n bietjie
redenering, want die student moet verduidelik hoekom hy nie die toets kan skryf nie.
Voorbeelde van kousale en intensionele redenering kom voor in: sin 18 (“Ek weet nie wat om
te doen nie”), sin 22 (“Dink u daar sal probleme wees?”), sin 25 (“Die departement behoort u
situasie simpatiek te hanteer”), sin 32 (“So, ek moet net ’n brief bring?”) en sin 33 (“want ons
vergader dan”). Die aard en omvang van die redenering wat vereis word om die taak te kan
uitvoer, dra egter nie by tot die komplekse aard van die taak nie en maak dat dit geklassifiseer
word as [+ min redenering].
[+ daar en dan]:
Die taak handel oor aspekte wat in die toekoms gaan plaasvind, daarom is dit noodsaaklik dat
die spesifieke grammatikale konstruksie van toekomende tyd gebruik word. Die musiektoer,
asook die uitsteltoets, is beide aspekte wat in die toekoms, naamlik Junie- en Juliemaand,
gaan plaasvind. Die taak vereis wel van die deelnemers om te praat oor sake wat in ’n
gedeelde konteks plaasvind. Die taak vind meestal in die teenwoordige tyd plaas (dit sal
natuurlik in die dialoog gebruik word), met enkele verwysings na die toekomende tyd (sinne
21, 22, 26 en 34). Verwysings na ander lokaliteite en tye kom in die dialoog voor, daarom die
klassifikasie van [+ daar en dan].
Die taak toon wat die hulpbronverspreidende kenmerke betref ’n lae vlak van performatiewe
kompleksiteit:
[+ beplanning]:
Die taak vereis wel ’n mate van beplanning, want die student moet beplan wat hy aan die
dosent gaan sê en hoe hy gaan reageer op die antwoorde van die dosent. Vir die doeleindes
van hierdie studie sal die taakdeelnemers beplanningstyd gegee word ten einde hulleself voor
te berei vir die taakuitvoering.
[+ parate kennis]:
Die taak as simulasie van ’n taalonderrigsituasie vereis dat die student enige parate kennis
waaroor hy mag beskik, moet gebruik, want hy praat oor ’n onbekende onderwerp: hy kom
vind juis uit wat hy moet doen. Hy gebruik die parate kennis wat hy het om na die
departement te kom en met die spesifieke dosent te praat. Hy verstaan verder die breë konteks
waarin die dialoog plaasvind. Die taakinstruksies sal ook sekere inligting oordra wat as parate
kennis beskou kan word wat die dialoogdeelnemers kan help in hul beplanning en uitvoering
van die taak. Die parate kennis wat aan die deelnemers verskaf word, saam met die parate
kennis waaroor hulle beskik, word gesien as faktore wat nie sal bydra tot verhoogde
kognitiewe kompleksiteit nie. Daarom die klassifikasie van [+ parate kennis].
[- enkeltaak]:
644

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die dialoog vereis ’n meervoudige uitvoer van take en is dus meer as ’n dubbeltaak. Die
student moet praat, luister en dink aan hoe hy gaan reageer op die antwoorde en die inligting
van die dosent. Intensiewe luister en praat is nodig, daarom die klassifikasie van [-
enkeltaak].
Die betrokke elemente plaas hierdie taak in kwadrant 1 van Robinson (2005:8) se model. Dit
stel met ander woorde lae performatiewe en ontwikkelingseise aan die deelnemers. Die taakkenmerke
[+ daar en dan] en [- enkeltaak] kom nie in hierdie kwadrant voor nie, wat toon dat
meervoudige take in ’n ander tyd uitgevoer moet word, wat die taak effens komplekser maak
ten opsigte van beide die hulpbrongerigte en die hulpbronverspreidende kenmerke. Dit stel
dus eise aan die aandagsbronne van die deelnemers.
Opsommend vertoon die taak die volgende kenmerke:
Taak Hulpbrongerigte kenmerke
(hoë
ontwikkelingskompleksiteit)
+ min elemente
+ min redenering
+ daar en dan 12
Hulpbronverspreidende
kenmerke
(lae performatiewe
kompleksiteit)
+ beplanningstyd
+ parate kennis
- enkeltaak
Kwadrant
Alhoewel die taak oorwegend sinne in die teenwoordige tyd bevat, is die fokus egter op sake
wat in die toekoms gaan plaasvind: “Ek sal dit tydens ons personeelvergadering stel” (sin 21);
“Dink u daar sal probleme wees?” (sin 22); en “Ek sal u Vrydag voor die lesing inlig” (sin
34). Daarom is dit noodsaaklik, volgens Loschky en Bley-Vroman (1993:138), dat dié
grammatikale struktuur gebruik word.
Alhoewel hierdie taak hoofsaaklik uit enkelvoudige sinne bestaan (wat dit minder kompleks
maak), kom ’n aantal komplekse sinstrukture wel voor. Die enkelvoudige sinne bestaan
meesal uit stelsinne, waarin die dosent aan die student verduidelik wat om te doen om die
uitsteltoets te kan skryf. Die taak neem verder die vorm van vraag en antwoord aan. Daarom
kom stelsinne en vraagsinne afwisselend voor, soos byvoorbeeld aan die begin van die taak,
waar die dosent uitvra oor die student se studies en hy dan daarop antwoord. Die student stel
hoofsaaklik in die res van die dialoog die vrae en die dosent gee die instruksies.
Die taak bevat verder komplekse sinne. Volgens Foster e.a. (2000) se analise van
spraakeenhede is onafhanklike bysinne aanduidings van kompleksiteit. In hierdie taak kom
neweskikkende sinne voor, waar twee of meer hoofsinne verbind word om die oordra van
inligting aanmekaar te ryg. Die skakelende neweskikker en word baie gebruik, byvoorbeeld
in: “bied ’n konsertuitvoering aan en ek is gekies” (sin 15), “Ek weet nie wat om te doen nie
en wil net hoor wat ek kan doen” (sin 18), “om die geleentheid te kry en ek dink nie die
departement” (sin 26) en “want ons vergader dan en dan kan ek dit sommer stel” (sin 33). In
1
645

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
sin 18 kom naas die infinitief ook ’n voorwerpsin voor ná die skakelende neweskikkende sin:
“Ek weet nie wat om te doen nie en wil net hoor wat ek kan doen”. In sin 9 kom die
teenstellende neweskikkende voegwoord maar voor: “Ek geniet my kursus, maar dit is
moeilik”. Ander sinne waarin dieselfde sinstruktuur voorkom, is: “Maar dit is ongelukkig in
die tyd” (sin 17) en “maar daar behoort nie probleme te wees nie” (sin 34). Sin 15 bevat
verder die infinitiefkonstruksie van rede: “om daar te gaan klavier speel”.
Verder gebruik die deelnemers ook afhanklike bysinne, wat dan ’n onderskikkende funksie
verrig. Volgens Michel (2011:102) se ondersoek is bysinne aanduidings van kompleksiteit,
veral in sinsdele waarin redenering voorkom. In hierdie bysinne word bykomende inligting of
byvoegings, soos rede of doel, gegee. Etlike onderskikkende konstruksies word gebruik. Sin
17 bevat ’n bywoordelike voegwoord van tyd: “wanneer ons die toets moet skryf”, wat ’n
tydsaanduiding gee. In sin 24 kom ’n byvoeglike bysin voor: “wat gereël moet word”, wat
meer inligting oor die “administratiewe sake” gee. Sin 33 bevat ’n bywoordelike bysin van
rede: “want ons vergader dan”, wat onmiddellik gevolg word deur die skakelende
neweskikker: “en dan kan ek dit sommer stel”. In sin 34 kom ’n byvoeglike bysin voor: “wat
die besluit is”, wat gevolg word deur die teenstellende neweskikkende sin: “maar daar
behoort nie probleme te wees nie”. Die behoort-konstruksie, wat ’n infinitiefkonstruksie tot
gevolg het, kom ook in etlike sinne voor: “Die departement behoort u situasie simpatiek te
hanteer” (sin 25) en “maar daar behoort nie probleme te wees nie” (sin 34). In sin 11 kom
twee infinitiefsinne voor: die eerste een is ’n aanduiding van plek en ruimte: “om Juniemaand
Engeland toe te gaan” en die tweede gedeelte dui rede aan: “om aan ’n uitvoering deel
te neem”.
Bogenoemde grammatikale strukture is voorbeelde van taaknoodsaaklikheid, omdat dit
belangrik is om die taak daarmee te voltooi (Loschky en Bley-Vroman 1993: 138). Die
taakontwerper sal dus die taak so moet ontwerp dat die strukture só duidelik is dat die
studente aandag daaraan sal skenk.
Wanneer na die sintaktiese kompleksiteit gekyk word, is daar ’n korrelasie met die dele in die
taak waarin redenering plaasvind, soos bewys in die volgende voorbeelde: “Ek weet nie wat
om te doen nie en wil net hoor wat ek kan doen” (sin 18); “Dink u daar sal probleme wees?”
(sin 22); en “Ja, bring dit voor Donderdag, want ons vergader dan” (sin 33). Hierdie sinne
bevat almal logiese subordinate as deel van kousale en intensionele redenering. Michel
(2011:102) voer aan dat die gebruik van voegwoorde, soos hier bo bespreek, verband hou met
die mate van redenering in ’n taak.
Uit voorgaande ontleding kan afgelei word dat hierdie taak dus oorwegend sintakties
kompleks is.
4.3 Gevolgtrekking
Wanneer na die gesamentlike bevindings van die multiperspektiefbenadering gekyk word, is
hierdie teikentaak oorwegend kompleks; volgens Van Avermaet en Gysen (2006:37) moet
die taak op die herstruktureringsvlak geprosesseer word. Die kompleksiteitsgrafiek, opgestel
646

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
na aanleiding van Duran en Ramaut (2006:51) se parameters, toon dat dit na die meer
komplekse kant neig. Nadat Pica e.a. (1993) se taaktipologie gebruik is, is die taak
geklassifiseer as ’n kettingtaak, wat die meeste geleenthede bied vir intertaalontwikkeling,
terwyl die taakomstandighede na aanleiding van Robinson (2007a:15–6) wel interaktiewe
eise stel. Volgens Robinson (2005:8) se kognitiwiteitsanalise is dit nie so kompleks nie, want
dit is ’n kwadrant 1-taak, maar die sintaktiese analise aan die hand van Foster e.a. (2000) se
AS-eenhede, Michel (2011) en Loschky en Bley-Vroman (1993) wys dat die taak oorwegend
kompleks is.
Die multiperspektiefbenadering toon die tipiese taalgebruiksituasies wat tussen studente en
dosente op kampus plaasvind, soos byvoorbeeld hoe om met dosente te praat, hoe om
vergelykings te kan maak, hoe om afsprake te maak en hoe om te motiveer en redes te gee. In
bostaande illustrasie is die tipiese taalgebruiksituasie onder meer om te vra vir toetsuitstel en
die gee van instruksies – tipiese situasies waarmee studente en dosente gereeld op kampus te
doen kry. Die aantoon van die tipiese taalgebruiksituasies en taaltake beteken dat studente
hierdie tipe-take in hulle onmiddellike kampusomgewing kan gebruik. Dit is dus relevant vir
studente en voldoen aan die behoefte-analise van generiese akademiesinteraktiewe taal.
Daar kan verder gekyk word in watter mate die verskillende teoretiese benaderings mekaar
ondersteun of weerspreek. In bostaande illustrasie ondersteun die teoretiese benaderings
hoofsaaklik mekaar. Verdere navorsing oor ooreenkomste en verskille kan nog onderneem
word, soos die ooreenkomste wat die taaktipologie en taakomstandighede betref.
Omdat bogenoemde voorbeeld oorwegend as kompleks aangedui word, kan die afleiding
gemaak word dat dit hoofsaaklik later as ander kwadrant 1-take in die sillabus geplaas sal
word. Die taak kan voorts gemanipuleer word om dit eenvoudiger of komplekser te maak ten
einde ’n ordening daarvan in die klaskamer oor etlike weke te verseker.
5. Ten slotte
Uit die aanwending van die multiperspektiefbenadering kan verskillende take ontleed word
ten einde te help om die volgorde van take in ’n sillabus te bepaal. Dit is dus nuttig by die
ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus.
Uit die artikel is dit duidelik dat die taakgebaseerde benadering die belangrikheid van
behoefte-analises as beginpunt vir die gradering en ordening van take beklemtoon. Die
behoefte-analises het hoofsaaklik Van Avermaet en Gysen (2006) se navorsing oor tipe-take
gebruik gemaak omdat hulle van mening is dat take wat eenders is, saamgegroepeer moet
word in ’n sillabus. Voorts toon die behoefte-analises watter take noodsaaklik is in spesifieke
situasies en die kwalitatiewe taalbeheersingsvlak, soos herstrukturering of evaluering, wat
bereik moet word in die uitvoering van die take. Duran en Ramaut (2006) se
kompleksiteitskaal is gebruik om te toon hoe take van minder kompleks na meer kompleks
gegradeer en georden kan word. Die gebruik van Pica e.a. (1993) se taaktipologie toon die
verskillende moontlikhede vir taalaanleer, met die kettingtake wat die meeste geleenthede tot
interaksie en dus tweedetaalleer bied. Hierdie klassifikasie van take het ten doel om ’n bydrae
647

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
te lewer tot die gradering en ordening van take. Daar is voorts ’n vergelyking getref met
Robinson se taalomstandighede in die praktiese toepassing daarvan in afdeling 4.2. Daar kan
uit die bespreking van die kognisiehipotese van Robinson (2005; 2007a) afgelei word dat dit
’n bruikbare taksonomiese stelsel vir taakklassifikasie is. Robinson is van mening dat take op
grond van kognitiewe kompleksiteit georden moet word. Hy betoog verder vir ’n rasionaal vir
die gradering en ordening van take op grond van kognitiewe kompleksiteitskenmerke, wat
gemanipuleer kan word om ’n spesifieke uitkoms te bereik. Daar is laastens na sintaktiese
kompleksiteit gekyk. Die navorsing van Foster e.a. (2000) is onder meer gebruik om te
argumenteer vir ’n rasionaal vir die sintaktiese ontledings van take ten einde te help in die
gradering en ordening van take. Uit die sintaktiese ontledings kan fokus op vorm of
grammatikale onderrig ontwikkel word.
Die doel van die artikel was om te toon hoe verskillende benaderings tot taakkompleksiteit
binne die taakgebaseerde sillabus in samehang en aanvullend tot mekaar gebruik kan word in
die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus. Die praktiese toepassing het ten doel om te toon
hoe ek dit in die praktyk toegepas het in die ontwerp van ’n sillabus vir universiteitstudente.
Die multiperspektiefbenadering is in die breë navorsingsondersoek op tien student-studentteikentake
en tien student-dosent-teikentake toegepas ten einde ’n taakgebaseerde sillabus vir
universiteitstudente te ontwerp (Adendorff 2012). Die doelwitte van daardie studie sluit in die
daarstel van ’n verantwoordbare model vir taakgebaseerde onderrig, ’n taksonomie van take
vir die aanleer van Afrikaans aan ’n universiteit, ’n ordening van daardie take, en ’n
uiteensetting van dié take se vaardighede en inhoud.
Die multiperspektiefbenadering is in die breë navorsingsagenda gevolg ten einde
bogenoemde vier doelwitte te kan bereik, omdat daar betoog is vir ’n konsolidasie van
verskillende benaderings oor taakkompleksiteit. Die navorsing wat vir daardie studie
onderneem is, argumenteer aan die hand van verskillende benaderings dat die ontledings van
die komponente van taakkompleksiteit binne die taakgebaseerde sillabus in samehang en
aanvullend tot mekaar, eerder as in isolasie, gebruik moet word in sillabusontwerp. Die doel
was om die verskillende interaksiemodelle te gebruik om ondersoek te doen na die wyse
waarop pedagogiese taakkenmerke in ’n sillabus georden kan word om die optimale leer en
onderrig van Afrikaans as tweede taal binne ’n universiteitsopset te verseker.
Bibliografie
Adendorff, E. 2010. ’n Behoefte-analise as eerste fase in die ontwerp van ’n taakgebaseerde
sillabus vir Afrikaans-tweedetaalonderrig op universiteit. LitNet Akademies, 7(2):220–40.
http://www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_adendorff.pdf.
Adendorff, E.M. 2012. Kompleksiteit in taakgebaseerde onderrig en leer van Afrikaans as
tweede taal binne universiteitskonteks. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Stellenbosch:
Universiteit van Stellenbosch.
648

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Brown, J.D. 2009. Foreign and second language needs analysis. In Long en Doughty (reds.)
2009.
Council for Cultural Co-operation Education Committee Modern Languages Division,
Strasbourg. 2001. Common European framework of reference for languages: Learning,
teaching, assessment. Cambridge: Cambridge University Press.
Crookes, G. en S.M. Gass (reds.). 1993. Tasks in a pedagogical context. Clevedon:
Multilingual Matters.
Duran, G. en G. Ramaut. 2006. Tasks for absolute beginners and beyond: Developing and
sequencing tasks at basic proficiency levels. In Van den Branden (red.) 2006.
Ellis, R. 2003. Task-based language learning and teaching. Oxford: Oxford University Press.
Foster, P., P. Tonkyn en G. Wigglesworth. 2002. Measuring spoken language: A unit for all
reason. Applied Linguistics, 21(3):354–75.
Garcia Mayo, M.P. 2000. English for specific purposes: Discourse analysis and course
design. Bilbao: Servico Editorial, Universidad del Païs Vasco/Euskal.
Garcia Mayo, M.P. (red.). 2007. Investigating tasks in formal language learning. Clevedon:
Multilingual Matters.
Gilabert, R. 2008. Manipulating task complexity: implications for task and syllabus design,
production and acquisition. Toespraak gelewer op 18 April by ANELA in Leiden.
https://www.surfgroepen.nl/sites/expertisecentrum-mvt/SharedDocuments/AbstractsAnela
(10 Junie 2008 geraadpleeg).
Housen, A. en F. Kuiken. 2009. Complexity, accuracy and fluency in second language
acquisiton. Applied Linguistics, 30(4):461–73.
Kuiken. F. en I. Vedder. 2004. De relatie tussen cognitieve taakcomplexiteit en linguïstische
performance bij het schrijven in T1 en T2. Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen, 72:23–
32.
Larsen-Freeman, D. 2009. Adjusting expectations: the study of complexity, accuracy, and
fluency in second language acquisition. Applied Linguistics, 30(4):579–89.
Long, M.H. 2005. Second language needs analysis. Cambridge: Cambridge University Press.
Long, M.H. en G. Crookes. 1993. Units of analysis in syllabus design: The case for task. In
Crookes en Gass (reds.) 1993.
—. 2009. Three approaches to task-based syllabus design. In Van den Branden, Bygate en
Norris (reds.) 2009.
649

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Long, M.H. en C.J. Doughty (reds.). 2009. The handbook of language teaching. Chichester:
Wiley-Blackwell
Loschky, L. en R. Bley-Vroman. 1993. Grammar and task-based methodology. In Crookes en
Gass (reds.) 1993.
Michel, M.C. 2011. Cognitive and interactive aspects of task-based performance in Dutch as
a second language. Oisterwijk: Uitgeverij BOXPress.
Norris, J.M. en L. Ortega. 2009. Measurement for understanding: An organic approach to
investigating complexity, accuracy, and fluency in instructed SLA. Applied Linguistics,
30(4):555–78.
Nunan, D. 2010. Task-based language teaching. Londen: Cambridge University Press.
Ortega, L. 2003. Syntactic complexity measures and their relationship to L2 proficiency: A
research synthesis of college-level L2 writing. Applied Linguistics, 24(4):492–518.
Pica, T., R. Kanagy en J. Falodun. 1993. Choosing and using communication tasks for second
language instruction. In Crookes en Gass (reds.) 1993.
Pütz, M. en L. Sicola (reds.). 2010. Cognitive processing and second language acquisition:
Inside the learner’s mind. Amsterdam en Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Robinson, P. 1998. State of the art: SLA theory and second language syllabus design. The
Language Teacher Online, 22(4). (12 Maart 2009 geraadpleeg).
Robinson, P. (red.). 2001a. Cognition and second language instruction. Cambridge:
Cambridge University Press.
—. 2001b. Individual differences, cognitive abilities, aptitude complexes and learning
conditions in second language learning. Second Language Research, 17(4):368–92.
—. 2001c. Task complexity, cognitive resources, and syllabus design: A triadic framework
for examining task influences on SLA. In Robinson (red.) 2001a.
—. 2001d. Task complexity, task difficulty, and task production: Exploring interactions in a
componential framework. Applied Linguistics, 22(1):27–57.
—. 2003. The cognition hypothesis, task design, and adult task-based language learning.
Second Language Studies, 21(2):45–105.
—. 2005. Cognitive complexity and task sequencing: Studies in a componential framework
for second language task design. International Review of Applied Linguistics in Language
teaching, 43(1):1–32.
650

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2007a. Criteria for classifying and sequencing pedagogic tasks. In Garcia Mayo (red.)
2007.
—. 2007b. Task complexity, theory of mind, and intentional reasoning: Effects on L2 speech
production, interaction, uptake and perceptions of task difficulty. International Review of
Applied Linguistics in Language Teaching (IRAL),45(3):193–213.
—. 2009a. Syllabus design. In Long en Doughty (reds.) 2009.
—. 2009b. Task demands, speech production, interaction and second language learning:
Cognitive task analysis for instructional design theory. Referaat gelewer op 8 Februarie by
die 11de Temple Universiteit se Toegepaste Linguistiek Colloquium.
www.tuj.ac.jp/newsite/main/tesol/events/20090208b.html (24 Junie 2009 geraadpleeg).
—. 2010. Situating and distributing cognition accross task demands: The SSARC model of
pedagogic task sequencing. In Pütz en Sicola (reds.) 2010.
Robinson, P. en R. Gilabert. 2007. Task complexity, the cognition hypothesis and second
language learning and performance. International Review of Applied Linguistics in Language
Teaching (IRAL),45(3):161–76.
Samuda, V. en M. Bygate. 2008. Tasks in second language learning. Basingstoke: Palgrave
Macmillan.
Van Avermaet, P. en S. Gysen. 2006. From needs to tasks. Language learning needs in a taskbased
approach. In Van den Branden (red.) 2006.
Van den Branden, K. (red.). 2006. Task-based language education: From theory to practice.
Cambridge: Cambridge University Press.
Van den Branden, K., M. Bygate en J.M. Norris (reds.). 2009. Task-based language teaching.
A reader. Amsterdam en Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Willis, D. en J. Willis. 2007. Doing task-based teaching. Oxford: Oxford University Press.
Eindnotas
1 Dit is ’n teorie tot oor taalleer én taalonderrig wat rondom take georganiseer is en nie
volgens taalstrukture nie.
2 AS-eenhede is hoofsaaklike eenhede wat gepas is as eenhede vir analises. Dit is ’n
enkelpersoonsuiting wat bestaan uit ’n onafhanklike klousule (hoofsin) saam met enige ander
subordinaat-klousule (bysin) wat daarmee verbind kan word.
3 Teikentake is take wat in die werklike wêreld voorkom, soos byvoorbeeld om ’n
vliegkaartjie te bespreek.
651

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
4 Pedagogiese take is take wat so ontwerp is dat dit kommunikatiewe taalgebruik in die
klaskamer ontlok Dit hoef nie ooreen te stem met teikentake nie, maar moet wel aanleiding
gee tot patrone van werklikewêreld-taalgebruik.
5
Behoefte-analise binne die taakgebaseerde teorie is bespreek in ’n artikel wat in 2010 in
LitNet Akademies verskyn het (Adendorff 2010).
6 Common European Framework for References of Languages.
7 Die driepuntskaal van Duran en Ramaut (2006) is behou soos hulle dit in hul navorsing
gebruik het. Nadat die driepuntkompleksiteitskaal in die breë navorsingsondersoek gebruik
en toegepas is, is die afleiding gemaak dat dit iewat te elementêr is en verdere verfyning
benodig.
8 Dit is die proses waardeur twee of meer gespreksgenote ’n kommunikatiewe onduidelikheid
identifiseer en dan poog om dit op te los. Dit hoef nie tot gesamentlike begrip te lei nie.
9 ’n Intertaal is ’n taalvorm wat tussen die eerste taal en die tweede of addisionele taal is. Dit
is ’n strategie wat taalaanleerders gebruik om hulle te help by die aanleer van die tweede taal.
Dit bevat sy eie vorm van “reëls” wat afwyk van die teikentaal, maar is intern eenvormig.
10 BICS: Basic interpersonal communicative skills.
11 CALP: Cognitive academic language proficiency.
12 Die kenmerke wat nie tipies in kwadrant 1 voorkom nie, word vetgedruk om dit te
beklemtoon, aangesien dit gebruik is vir die gradering en ordening van die taak in die
sillabus.
652

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Gewone lesers aan die Kaap, c. 1680 tot 1850
Archie L. Dick
Archie L. Dick: Departement van Inligtingkunde, Universiteit van Pretoria
Hierdie artikel ondersoek die leeskulture van vroeë Kaapse gewone lesers (slawe, vryswartes,
en arbeiders ná vrystelling in 1838) met die oog daarop om aan te toon hoe hulle
geletterdheidspraktyke gebruik het om hulself en hulle wêreldbeskouings voor te stel. Dit is
’n nog onontwikkelde terrein en die artikel open ’n veld van ondersoek wat meer volledig
nagevors kan word. Michel de Certeau (1984) se idees omtrent strategieë en taktiek verskaf
’n gerieflike teoretiese raamwerk om magsverhoudings in leeskulture te ondersoek. Sy idees
suggereer egter ’n sterker kontras tussen strategieë en taktiek as wat in die praktyk bevestig
word. Die getuienis in hierdie artikel dien as toets vir sy teoretiese raamwerk. Primêre en
sekondêre bronne soos inventarisse, veilingslyste, sensusse, amptelike rekords, ’n slaaf se
aantekeningboek, en gedokumenteerde studies wat met die onderwerp van die artikel verband
hou, word benut. Data uit hierdie bronne word ontleed, geїnterpreteer en in tabelle aangebied
om die doelwitte van die artikel te ondersteun. Ons het tot nou nie ten volle begryp hoe
gewone lesers geleer lees het, wat hulle gelees het, waarom hulle gelees het, hoe hulle gelees
het, waar hulle gelees het en die tale waarin hulle gelees het nie. Hulle leeskulture was
verskuil agter hulle status en die skoolopleiding in die vroeë koloniale Kaapstad, die
onderdrukking van die uitruil van idees deur elites van die VOC en die Britte, en hulle
voortgaande ekonomiese uitbuiting. Ten spyte van sulke strategieë het gewone lesers
verskillende taktieke gebruik om alternatiewe wêreldbeskouings te skep. De Certeau se
leesstrategieë en -taktieke tree in wisselwerking met mekaar om verskillende leeskulture te
kweek wat deur tyd en plek gevorm is.
Trefwoorde: gewone leser; leeskultuur; vryswartes; Khoisan; werkersklasse
Abstract
Common readers at the Cape, c. 1650 to 1850
This article examines the reading cultures of Cape Town’s slaves, free blacks, and labourers
(after emancipation in 1838) as common readers. It covers the period from about 1650 to
1850 and reveals how these common readers used literacy practices to represent themselves
and their world views. The history of reading is still undeveloped terrain in South African
scholarship, and the article aims to introduce common readers and their reading cultures as
areas of inquiry that should be investigated further.
Michel de Certeau’s (1984) ideas about strategies and tactics provide a useful theoretical
framework to examine power relations in the reading cultures of common readers. Examples
653

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
of literacy strategies and their relations with literacy and reading tactics are identified and
discussed. Evidence from the period under study suggests that De Certeau’s contrast between
strategies and tactics are perhaps too stark and that, in fact, they tend to act upon each other
more strongly in practice. The article therefore also raises questions about this aspect of his
theoretical framework.
Primary and secondary sources draw on inventories, auction lists, censuses, official records, a
slave’s notebook, and documented studies relating to the topic. Data from these sources are
analysed, interpreted and presented in tables to support the aims of the article. A special
methodological feature is the use of records of organisations and institutions that provide
evidence of reading. The Dutch East India Company (DEIC or VOC), a Slave Lodge school,
Muslim religious schools, missionary societies, and book and tract societies proved fruitful
for finding this evidence.
The notebook of a slave teacher, Johannes Smiesing, sheds light on the kind of literacy and
numeracy instruction taught in the Slave Lodge school. The notebook contains sections on
personal and family information, writing and reading, examples of arithmetic, a morning
hymn, and medical remedies in Tamil. The focus for the purposes of this article is, however,
the reading and writing uses of the notebook, and the way in which the VOC combined
religious and secular elements in its education policy for the slave lodge children.
We have not fully understood how common readers learned to read, what they read, why they
read, how they read, where they read, and the languages in which they read. The evidence
gathered for this article begins to explain some of these literacy practices, as well as how
common readers responded to attempts to guide and control their intellectual development.
Religious competition contributed to a general improvement of basic literacy skills among
Cape Town’s common people. They developed their own reading cultures and shaped
alternative world views, which helped them to claim their own identities in Cape society.
Their reading cultures were hidden behind their status and schooling in early colonial Cape
Town, the suppression by VOC and British elites of the circulation of ideas, and their
economic exploitation. Despite the literacy and reading strategies of these powerful elites,
common readers used tactics to represent themselves and create their own accounts of their
histories. The elites could not control all the communications and circulation of ideas. On the
other hand, their world views helped to shape the alternative world views of common readers.
This shows how De Certeau’s reading strategies and tactics act upon each other to nurture
distinctive reading cultures shaped by time and place.
Key words: common reader; reading culture; free blacks; Khoisan; working classes
1. Inleiding 1
In 1680 het Louis van Bengale in ’n Kaapse hof verduidelik dat hy hout in ’n ongemagtigde
gebied gekap het omdat hy “onnoosel te weesen vermits niet leesen kan” – hy was oningelig
omdat hy nie die plakkaat kon lees wat hierdie verbod bevat het nie (Hattingh 1981:22). Die
hof het nie sy verontskuldiging aanvaar nie, omdat slawe en vryswartes (vrygestelde slawe)
dikwels hulle leesvermoëns onderbeklemtoon het met die hoop dat hulle ’n ligter straf sou
ontvang. Louis het goeie rede gehad om sy leesvermoë weg te steek, want ’n erkenning van
654

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
skuld sou ’n boete meebring, en die winsgedrewe Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie
(VOC) kon uit sulke strawwe geld maak. ’n Plakkaat wat in 1709 uitgevaardig is, het
inderdaad die vernietiging of verwydering van plakkate in die plattelandse distrikte verbied
(Jeffreys en Naudé 1948:13; Statute Law 1862:xxiii). Die VOC het plakkate en ander
amptelike kennisgewings in gewilde omgewings laat aanbring sodat almal die plakkate en
ander skriftelike mededelings kon sien en sodat niemand onkunde omtrent regulasies as
verskoning kon voorhou nie.
Die leeskulture aan die Kaap die Goeie Hoop wat teen 1700 die verbeelding van sommige
slawe aangegryp het, het die lees van boeke ingesluit. In ’n weddenskap en uiteindelik ’n
argument tussen Dawid van die Coromandelkus en Klaas van Malabar het Dawid beweer dat
hy die boeke kon lees wat hulle op die boekrak van die vryburger Pieter Jansz van
Marsseveen gevind het (Biewenga 1996:115–9).
Geen studies van die leeskulture van gewone lesers soos dié wat al in ander lande uitgevoer is
(Altick 1957; Lyons en Taksa 1992; Rose 2001; Zboray en Saracino Zboray 2006), is nog
plaaslik onderneem nie. Die betekenis van die begrip die gewone leser word gewoonlik
gekoppel aan die idee van nuutgeletterde lesers uit die werkersklasse. ’n Onlangse
versameling ondersoeke verbreed die omvang van die begrip deur verskillende soorte gewone
lesers “across class and social barriers” (Palmer en Buckland 2011:3) in te sluit. Hierdie
nuwe benadering sluit egter nie die idee uit van die mag van gewone lesers om, onder
moeilike omstandighede, betekenis en identiteit aan hulle eie lewens te gee nie. In ’n essay
oor die gewone leser in die 19de-eeuse Suid-Afrika spekuleer Varley (1952:110) dat
materiële omstandighede en swak onderwys die redes mag wees waarom slegs enkele
“Coloured, African or Indian inhabitants of South Africa were able to benefit to any
appreciable extent from the book and library resources of the country”. Die onderhawige
artikel toon aan dat gewone lesers ten spyte van sulke ontbering altyd deel was van die Kaap
se leespubliek. Dit werp lig op die leeskultuur van die slawe, vryswartes en Khoisan-werkers
van 1680 tot 1850, toe die geletterdheid van die Kaapse werkersklasse vir die eerste keer
opgeteken is. 2
Slawe het feitlik uit die staanspoor van die VOC-nedersetting deel van die werkers gevorm,
en tot 1808 is ongeveer 63 000 as goedkoop arbeiders ingevoer, wat van die Kaap die Goeie
Hoop ’n slawekolonie gemaak het. Die slawe het die hoofbestanddeel van die werksmag aan
die Kaap uitgemaak. Hulle was huisbediendes en tuinwerkers, en het in die algemeen die
vuilste en swaarste werk in die nedersetting verrig (Ross 1980). Sommige slawe was van die
suidwestelike Indiese Oseaan afkomstig – hoofsaaklik Madagaskar en Mosambiek – en hulle
is binne die netwerk van slawehandel wat die Indiese Oseaan met die Rooisee verbind het,
verhandel. Ander was afkomstig van Indië en Ceylon (die huidige Sri Lanka) en is óf direk
oor die Indiese Oseaan daarvandaan vervoer óf is van hulle tuislande per skip na Batavia in
Java geneem en toe terug oor die Indiese Oseaan na die Kaap vervoer. Dié van Oos-Indië het
vanaf die menigte eilandstate wat oor die argipel versprei is, gekom, en ’n klein getal van die
Maleisiese Skiereiland (Ward 2012).
655

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Slawe het bediendes geword, en so ook die meerderheid van die werkende armes ná hulle
vrystelling in 1838. Slawe aan die Kaap was die privaat besit van Kompanjie-amptenare,
vryburgers en vryswartes. Die VOC se slawe is in die slawelosie gehuisves. Vryswartes was
meestal vrygestelde slawe en bannelinge wat deur die VOC na die Kaap gestuur is as straf vir
misdade wat in Batavia gepleeg is. Baie van hulle het ná die vrystelling opwaarts deur die
sosiale en ekonomiese range beweeg, en sommiges het self welgestelde eienaars van slawe
asook van ander eiendom en goedere, wat boeke ingesluit het, geword. Die meerderheid het
egter nie dié opgang gesmaak nie en het baie soorte diskriminasie en ’n ambivalente regstatus
beleef (Böeseken 1977; Stempowski 2006). Die vryswartgemeenskap was kompleks en het
verskillende veranderinge ondergaan in die periode onder bespreking. ’n Aantal wette in die
tweede helfte van die 18de eeu was byvoorbeeld diskriminerend teen vryswartes, maar daar is
ietwat van ’n debat oor of die diskriminasie meer op grond van status as op grond van ras was
(Baartman 2012:74-6; Elphick en Shell 1990).
Die leeskulture van die slawe, vryswartes en arbeiders in die vroeë Kaap vertel ons nie net
waarvan hierdie mense gehou het nie, maar ook wie hulle was en hoe hulle die wêreld
verstaan het. Geletterde slawe het teen die middel van die 19de eeu skrywer-sekretarisse vir
ongeletterde medeslawe geword, asook deelnemers aan internasionale briefnetwerke,
onderwysers in die VOC se slawelosie, lede van leesverenigings, en lesers van koerante
asook van Charles Dickens en ander skrywers. Maar waar het hierdie tradisie van lees en
skryf vandaan gekom, en waar en hoe het hulle die grondslae van lees en skryf geleer? En
hoe moet ons hulle leeskulture verstaan en verklaar?
2. Leeskulture, strategieë en taktiek
Leeskulture gaan oor meer as bloot die plekke en ruimtes waar lees plaasvind. Leeskulture is
kulturele stelsels wat verskeie elemente omvat, soos hoe om tekste te dekodeer, waar lees
plaasvind, om te kies om hardop te lees, uitsoek wat gelees behoort te word al dan nie,
wanneer lees gebeur, wie die lede van die leesgemeenskappe is, en watter motiewe lees
aandryf. Met ander woorde, leeskulture bevat sosiale en kulturele dimensies en elemente
(Johnson 2003; 2010). Verskeie van hierdie elemente kan in die leeskulture van die gewone
mense van die vroeë Kaap gevind word. Lees- en skryfkulture behoort ideaal gesproke saam
bestudeer te word (Delmas 2011; Lyons 2010:8–9). Hierdie artikel sluit voorbeelde van
skryfpraktyke in, maar konsentreer meer spesifiek op lees.
Nuwe benaderings tot geletterdheidstudies en nuwe maniere om getuienis van lees en skryf te
vind maak dit moontlik om die verborge stories van gewone lesers op te diep en te vertel
(Colclough 2007:1–28; Darnton 2009:149–73; Prinsloo 2008). Ek vind Michel de Certeau
(1984) se onderskeid tussen “strategieë” en “taktiek” nuttig om sommige van die
magsverhoudings in leespraktyke te verklaar. Volgens De Certeau is “strategieë” instellings
en magstrukture, soos ’n besigheid, ’n leër, ’n stad, en ’n wetenskaplike instelling wat
verhoudings met kliënte, vyande, die platteland, en objekte van navorsing uit hierdie terreine
of “plekke” bestuur. Een so ’n “strategiese plek” aan die vroeë Kaap was die VOC se
656

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
slawelosie-skool, wat as gevolg van sy mag spesifieke soorte kennis as neutraal, onafhanklik
of onbetrokke voorstel.
Teenoor “strategieë” staan “taktiek”, wat die ruimtes is wat mense vir hulleself in die
strategiese plekke skep. ’n Taktiek is die kuns van die swakke om die ruimte van die magtige
op vindingryke en vernuftige maniere te gebruik. De Certeau (1984) gebruik die voorbeeld
van iemand wat in ’n stad stap waarvan die planne en straatkaarte die gevolg van die
strategiese maneuvrering van regerings, korporasies en ander institusionele liggame is. Die
stapper neem “taktiese” kortpaaie, óf wandel doelloos rond ten spyte van die gevestigde
uitleg van die strate. Soos stap, oortree lees in die alledaagse lewe op die gebied van andere.
Lees is met ander woorde soos stropery, en deur die gebruik van taktiek dink die leser van
tekste iets anders uit as wat die skrywer bedoel het. Die leser kombineer fragmente in die teks
om iets “onbekends” in die skrywer se ruimte te skep wat ’n “indefinite plurality of
meanings” toelaat (De Certeau 1984:169). Die Kaap se gewone lesers het hierdie taktiek
gebruik om alternatiewe identiteite, lewenstyle en wêreldbeskouings te skep.
3. 18de-eeuse letterkundige praktyke
Dit is moeilik om getuienis van die vermoë van slawe en vryswartes om te lees en skryf te
vind, maar nie onmoontlik nie. Hulle handtekeninge in Romeinse en Arabiese letters asook as
Chinese karakters op amptelike dokumente was nie ongewoon nie, maar geensins algemeen
nie, veral nie in die 17de en 18de eeue nie (Armstrong 2012:126; Cornell en Malan 2005:44;
Harris 1977:170–1; Worden 2004:74). En hoewel baie Moslems hulle testamente met kruisies
onderteken het, was daar ’n paar wat in Arabies kon lees en skryf, want die lees van die
Koran in Arabies was vir hulle belangrik (Dangor 1994; Haron 2006; Ward 2012:85-90). Ook
vir die periode voor die 19de eeu is daar getuienis van briewe en notas wat deur slawe en
vryswartes geskryf is.
In 1719 het Jonas ’n nota aan sy eienares geskryf en haar versoek om hom ’n amptelike
vryheidsbrief te vergun. Toe sy weier, het Jonas geantwoord: “Dan sal ek nie langer goed
doen nie.” Kort daarna het Jonas probeer om haar te vermoor en is hy gearresteer en tot ’n
wreedaardige dood gevonnis (Worden en Groenewald 2005:78-83). ’n Groep slawe het in
1786 beplan om so ver as “die land van die Xhosa” te kom, waarvoor hulle die vryswarte
Valentyn van Dapoer gebruik het om ’n pasbrief te vervals. 3 Dit het gedurende die oorsteek
van ’n rivier verlore geraak en die groep het teruggekeer en ’n skoolkind oorreed om in plaas
daarvan twee briewe te kopieer wat deur een van die ontsnappende slawe gedikteer is
(Worden en Groenewald 2005:547-8).
Ontsnappendes het ook geestelike geskrifte vir God se beskerming geskryf. In 1717 het ’n
Christelike slaaf, wat herarresteer is en uiteindelik doodgeslaan is, ’n psalmboek by hom
gehad – waarskynlik ’n gesangeboek (Biewenga 1999:171). Weggeloopte Moslem-slawe,
daarenteen, het gelukbringertjies as talismans vir Allah se beskerming teen gevangeneming
gedra en ook om enige wonde te heel wat hulle mag opdoen. Hierdie gelukbringertjies, of
657

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
azeemats,is gedra of êrens op iemand se persoon weggesteek in stede daarvan om gelees te
word. Ontsnapte slawe se briewe aan ander slawe is ook weggesteek, maar is soms deur die
VOC-owerheid ontdek. 4 In 1705 het slawe wat van skepe wat op pad na Europa was, ontsnap
het, aan hulle vriende in die slawelosie geskryf omtrent “die groot verskil tussen vryheid en
slawerny”. 5
’n Meer onskuldige brief wat deur ’n siek slaaf, Upas, in die Boeginese taal geskryf is en hulp
van September van Boegies versoek het, het egter tragiese gevolge gehad. Die brief is in
September, wat ’n plaaslike reputasie as dokter gehad het, se houtkis ontdek. Die owerhede
was nie so danig besorg oor die inhoud van die brief nie as oor die vrees dat sameswerings
sou volg uit die lees en stuur van briewe tussen slawe, veral in tale wat die owerhede nie
verstaan nie (Koolhof en Ross 2005:305).
Briewe het dikwels etniese en taalkundige identiteite behou. Die slawe Leander de Saram en
Louis Perera het in Maart 1709 verskeie briewe in Singalees aan mense in Colombo en Punto
Gale geskryf. Dit is deur die Swellendamse distrikslanddros onderskep en toe per skip na
Ceylon gestuur (Liebenberg 2009). Die verbanne vryswarte Nicolas Ondaatje, wat in 1727 in
die Kaap aangekom het, was voorheen ’n skrywer, boekhouer en tolk vir ’n prediker in
Colombo in Ceylon. Hy was goed opgevoed en kon vlot Tamil, Singalees en Nederlands
praat en skryf. Aan die Kaap het Nicolas die kinders van De Jager-, Malherbe- en Haarhofvryburgerfamilies
onderrig (Cornell en Liebenberg 2008). In ’n gedenkboek het hy meer as
vyftig briewe van familie en vriende, wat in die 1720’s en 1730’s in Tamil geskryf is,
nagelaat. In die bokantste linkerhoek van elke brief het hy die naam en plek van verblyf van
elke sender geskryf, byvoorbeeld: “van my moeder Joliana Ondaatie Colombo”. Meer
onlangs het Susan Newton King (2012) die netwerk van korrespondensie van 1728 tot 1733
tussen Arnoldus Koevoet, Anna Rebecca van Bengale en sewe korrespondente in
Amsterdam, Colombo en Batavia ontdek.
Twee boeke onder Ondaatje se besittings is ná sy dood in November 1737 opgeveil. Verskeie
vryswartes soos Ondaatje het boeke besit wat hulle op veilings gekoop het en wat simboliese
bewyse van hulle sosiale identiteit en status was (sien Tabel 1).
Tabel 1. Monster van vryswarte-boek-eienaarskap in die 18de eeu
Datum Naam Boeke Bron
Julie 1720 Ansla van Bengale Twee boeke Inventaris
MOOCB/4.15 6
Mei 1733 Claas Jonasz Pakkie boeke Veilingslys
MOOC10/4.113
November 1734 Jan Smiesing Boeke en drie Bybels Inventaris MOOC
8/5.69
Januarie 1736 Arnoldus Koevoet Drie boeke Veilingslys
MOOC10/4.143
658

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
November 1737 Nicolas Ondaatje Twee boeke Veilingslys
MOOC10/4.155
Oktober 1741 Robbert Schot Bybel en pakkie
boeke
Veilingslys MOOC
10/5.60
September 1745 Onjako Elf boeke Veilingslys
MOOC10/5.57½
Januarie 1763 Christian Africanus Twee en veertig
boeke
April 1769 Aurora van Terra de
Natal
Inventaris
MOOC8/10.43
Doos met “ou boeke” Inventaris
MOOC8/13.7
Bruikbare insigte omtrent die onderrig van lees en skryf aan die Kaap kan verkry word uit die
aktiwiteite van die VOC se slaweskool.
4. Strategieë en taktiek in die slawelosie-skool
Die slawelosie het van 1679 tot 1795 die VOC-slawe gehuisves en was die enkele grootste
slawekwartier gedurende die Kompanjie-era. Volgens Robert Shell was daar gemiddeld 480
losieslawe en hulle was meer as die slawe in privaatbesit in die kolonie tot 1695 en meer as
alle slawe in privaatbesit in Kaapstad tot 1767 (Shell en Dick 2012:135). Peter Kolb se
diagram van die slawelosie dui skoolruimte vir seuns en dogters aan (Shell en Dick
2012:135). Dit is moontlik om die aantal skoolkinders in die losiesensusse van 1693, 1714 en
1727 na te spoor (Shell en Dick 2012:136).
’n Interessante vermenging van godsdienstige, wins- en administratiewe motiewe het die
VOC se geletterdheidstrategie vir sy slawelosie-skool gekenmerk. Die VOC was meer
ontsteld oor die dood van ’n geletterde slaaf wat lewend verbrand is as oor die verlies van sy
gebou toe die eerste slawelosie in 1679 afgebrand het, waarskynlik as gevolg van die
ekonomiese waarde van daardie slaaf se letterkundige vaardighede vir die Kompanjie
(Geyser 1958:7–8). Aan die ander kant was die skoolregulasies vir die nuwe slawelosieskool,
wat in 1685 deur Kommissaris-generaal H.A. van Reede uitgevaardig is, gemik op die
opbou van ’n geassimileerde klas van geletterde Christelike slawe wat vir inspirasie na
Nederland en die hemel opgesien het. Van Rheede se doelwit was om ’n beter generasie
slawe, wat nie ongeletterd was nie, te skep. (Dictionary of South African biography 1968:
834). VOC-amptenare het ook geweet dat geletterde en syfervaardige slawe deur hulle
onbetaalde arbeid as kopieerders en goedkoop gebruik as onderwysers nuttig vir die VOC sal
wees (Shell en Dick 2012:137–8).
As gevolg van opgevoede vrygestelde slawe se kennis van die gereformeerde geloof en die
Nederlandse taal was hierdie ekonomiese voordele voldoende vergoeding vir die Kompanjie
se koste in verband met die grootmaak en onderrig van slawe wat later hulle vryheid sou
koop. Geletterdheid het gevolglik gesinspeel op ’n identiteit van vryheid, indien nie
659

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gelykheid nie, maar teen ’n prys. Die geletterdheid van die oorgrote meerderheid slawe het
ook die administrasie van die slawelosie vergemaklik. In 1716 is ’n lys van regulasies vir
losieslawe aan beide die buite- en binnekant van die losie se voordeur aangebring (Jeffreys en
Naudé 1948:65). Aan die ander kant het slawe takties op die VOC se geletterdheidstrategie
gereageer. Die aantekeningboek van die slawelosie se onderwyser, Johannes (Jan) Smiesing,
illustreer sommige elemente van hierdie dinamiek.
4.1 ’n Onderwyser in die slawelosie 7
Jan Smiesing is in 1697 gebore en op 10 Maart van daardie jaar in die losie gedoop. Jan het
feitlik sy hele lewe in die losie deurgebring, waar hy skoolgegaan het, sy vrou Anna van
Dapoer ontmoet het, sommige van sy kinders verwek het, en as onderwyser gewerk het. Hy is
in 1734 as ’n 37-jarige vryswarte dood. Sy besittings, wat in ’n inventaris gelys is, het ’n
skryftafel, ’n boekstaander met boeke, en drie Bybels ingesluit (sien Tabel 1). Sy
aantekeningboek wat ek getranskribeer het, mag dalk die enigste oorblywende stuk skryfwerk
van die losie wees (Schoeman 2005:659). Dit is nou moontlik om hierdie fassinerende
aantekeningboek, wat in die losie se skool gebruik is, te bespreek. Alhoewel die losie ’n
korporatiewe instelling was, het die Amsterdamse Classis, waaronder die Gereformeerde
kerke in die VOC-ryk geressorteer het, vereis dat slawe wat aan die VOC behoort het, gedoop
en in die Gereformeerde kategismus geskool word.
Jan het die losie se skool bygewoon en self ’n skoolmeester geword toe hy net ’n
sewentienjarige slaaf was (Shell 2004). Sy beskrywing van homself as die “skryf- en
leesmeester in diens van die Edele Oos-Indiese Kompanjie” op een van die bladsye in sy
aantekeningboek was ’n kragtige uitdrukking van eiewaarde vir ’n jong slaaf. Anders as wat
’n mens sou verwag het, het VOC-opvoeding nie ’n suiwer godsdienstige wêreldbeskouing
voorgestaan nie. ’n Vroeë lys van skoolvoorrade meld vier eksemplare van die boek The
Christian navigator deur Adam Westerman (Leibbrandt 1902:276; Westerman 1692). Dit
was ’n aggressief patriotiese, selfs nasionalistiese, boek wat uit die Nederlandse
onafhanklikheidsoorloë met Spanje voortgevloei het (Shell en Dick 2012:130-1). Die
leeskultuur van die slawelosie-skool het dus ’n verrassend sekulêre dimensie gehad, soos
blyk uit Smiesing se aantekeningboek.
4.1.1 Smiesing se aantekeningboek
Jan se notaboek is in werklikheid ’n doodgewone soort boek. Dit is tussen helderrooi omslae
gebind wat twee leerbandjies het om hulle bymekaar te hou. Reg onder sy naam en van op die
omslag is die datum 1717, gevolg deur die skaars sigbare nommer 32 om aan te dui dat dit
die jare 1717 tot 1732 dek. Verskeie bladsye is netjies uit die boek gesny. Sommige geskrewe
gedeeltes eindig stomp en dit lyk asof dele ontbreek. Hierdie eienskappe laat interessante vrae
ontstaan omtrent hoe idees en boeke indertyd die ronde gedoen het toe daar geen
boekdrukkultuur aan die Kaap was nie. Die eerste drukpers het eers in 1784 aangekom, maar
daar was ’n energieke kultuur om boeke met die hand te kopieer en dit vir private gebruik te
sirkuleer (Immelman 1971).
660

Figuur 1. Aantekeningboek van Johannes (Jan) Smiesing
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Bron: Wes-Kaapse Provinsiale Argief- en Rekorddiens, Kaapstad. Met vergunning van
Robert Shell.
Die boek bevat afdelings oor persoonlike en familie-inligting; skryf en lees; voorbeelde van
rekenkunde; ’n oggendgesang; en mediese geneesmiddels in Tamil. In net meer as vier
bladsye lys Smiesing die geboortes, doop, dood en begrafnisse van sy kinders en ander
familielede. Hy teken ook die aankoms, inwyding, dood en begrafnis aan van Pieter Gysbert
Noodt, wat van 1727 tot 1729 goewerneur van die Kaap was. Dit wil uit die onderskeie
inskrywings voorkom dat Smiesing homself binne sy familienetwerk geposisioneer het, en op
’n baie selfbewuste manier oor sy eie identiteit nagedink het.
’n Vergelyking met ander voorbeelde van skryfwerk uit daardie tydperk is nodig om sy
skryfstyl te verstaan en om dit taalkundig in ’n behoorlike historiese konteks te plaas.
4.1.1.1 Lees en skryf
Kommissaris-generaal Van Reede het gedurende sy besoek aan die losie in 1685 opgemerk
dat van die slawekinders uit eie beweging ander geleer het om te skryf (Du Toit 1937:46)
Ouderwetse slawe soos Jan het eenvoudige metodes gebruik, soos om in die sand te skryf, om
ander slawe te leer. Dié praktyk was algemeen onder die kinders van Ceylon in 1672 en Van
661

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Reede het dit oorgeneem in sy Malabar- (Tamil-) taalseminaar by Naloer in die
Jaffanapatnam-koninkryk van Ceylon in 1690 (De Bruyn 1884:510, 539). Hierdie ou gebruik
in die VOC se kolonies het tot in die vroeë 18de eeu, voortgegaan toe borde of tafels met fyn
sand gebruik is (Kularatne 1995:66). Afgesien van hierdie eenvoudige metodes het die
slawelosie-kinders hulle skryf- en leesvaardighede beoefen deur ABC-borde en ABC-boeke
te gebruik. Die VOC het dit aan sy koloniale skole verskaf en die Kaapse besending in 1676
het godsdienstige, sekulêre en taalboeke, rieme en kaste papier, asook 34 ABC-boeke, 13
ABC-borde, 124 bondels veerpenne en ’n verdere vaatjie met dieselfde inhoud bevat
(Leibbrandt 1902:276).
Die ABC-bord (ABC bordje), wat vir beginlesers bedoel was, was soortgelyk aan die
horingboek. Die horingboek het gewoonlik bestaan uit perkament of papier wat aan ’n klein
roeispaanvormige houtbord geheg was. Dit het die letters van die alfabet bevat (hoof- en
kleinletters, en kursief), en is deur ’n vel deurskynende horing beskerm. Die alfabet is
gewoonlik deur die Onse Vader gevolg. Dit is algemeen in die 17de en 18de eeue in
Nederland gebruik en is beskou as ’n goeie metode om beginners in ’n baie kort tydjie te leer
lees (Tuer 1968:143). Vir meer gevorderde lesers was daar die Nederlandse ABC-boek of
Abecedarium, wat tipies die alfabet (in Romeinse en kursiewe letters) en die “groot begin van
alle wetenskap” ingesluit het (Du Toit 1937:4). Dit is gevolg deur die Tien Gebooie, die
Paternoster en Ave Maria, die kategismus, oggend- en aandgebede, en Christelike
spreekwoorde wat begin het met die letters van die alfabet. Vroeë 18de-eeuse ABC-boeke het
agt of meer bladsye beslaan.
Teen 1737 is hierdie ABC-boek alreeds in die binnelandse distrikte van die Kaap aangetref.
Die Morawiese sendeling Georg Schmidt het gerapporteer dat hy ’n aantal ABC-boeke wat
hy van Kaapstad af vir vier stuiwers elk bestel het om die “Hottentotte” by Riviersonderend
te onderrig, ontvang het (Bredekamp en Hattingh 1981: 55). ABC-boeke het in die 19de eeu
die meer bekende Trap der Jeugd-boekegewordwat in Kaapse skole en huise gebruik is (Van
der Westhuizen 1953:126). Die ABC-borde en ABC-boeke was dus een van die vroegste
bronne van geletterdheid en lees vir die Kaapse slawelosie-kinders. Die letters van die alfabet
in hoof- en kleinletters in Jan se notaboek mag heel moontlik uit die ABC-boek gekopieer
gewees het en mag selfs gebruik gewees het om addisionele ABC-borde vir die losie se skool
te maak.
662

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 2. Letters van die alfabet en oggendgesang in Smiesing se aantekeningboek
Bron: Wes-Kaapse Provinsiale Argief en Rekorddiens, Kaapstad. Met vergunning van Robert
Shell.
4.1.1.2 Oggendgesang
Die psalms van Dawid is vir godsdienstige doeleindes en vir taalleer gesing. Hierdie psalms
is berym deur Petrus Dathenus (c. 1531–1588) en is gesing op Franse wysies uit die Geneefse
psalmboek van 1562 (Cillié 1982:34; Du Toit 1971:27–8). Dit is van Nederduitse
Gereformeerde skoolmeesters aan die Kaap verwag om kinders te leer om hierdie psalms te
sing (Du Toit 1937:47; De Bruyn 1884:481; Moorrees 1937:49). Daar was egter ’n beweging
in die Gereformeerde kerke in die vroeë 17de eeu om meer lofsange in stede van berymde
psalms te sing. Die oggendgesang in Jan se aantekeningboek was nie ’n psalm nie en mag ’n
aanduiding van ’n alternatiewe Christelike uitkyk onder die slawe wees.
Ek het die oggendgesang in Jan se aantekeningboek opgespoor in ’n gesangeboek wat in
1648 in Amsterdam gepubliseer is (Pers 1648:214). 8 Dit mag wel van sy straatkontakte
gekom het, of hy kon dit in die kerk gehoor het. Dit is een van verskeie gesange wat op die
wysie van die Duitse Lutherse gesang “Auss meines Hertzen Grunde”gesing is. Die musiek is
’n fuguette gekomponeer deur Johann Christoph Bach (1642–1703), wat ’n kleinneef van
Johann Sebastian Bach (1685–1750) was. Die wysie kan op YouTube gehoor word en dit is
nou vir die eerste keer moontlik om te hoor hoe hierdie oggendgesang in die slawelosie-skool
in die vroeë 18de eeu geklink het. Die eerste en tweede frases word in die derde en vierde
frases herhaal, en hulle keer in die sewende en agtste frases terug. Hierdie struktuur was
tipies van vroeë postreformatoriese gesange wat melodieë eenvoudig gehou het ten einde
gemeentelike sang aan te moedig deur die aanleer en memorisering te vergemaklik.
663

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die wysie was gewild aan die Kaap, omdat dit elke oggend deur VOC-trompetspelers op
inkomende skepe gespeel is (Jooste 2006:143–62). Sommige van die slawe in die slawelosie
was selfs musici wat in ensembles in die Kasteel en by ander geleenthede gespeel het
(Boshoff 1987). 9 Die derde vers van die gesang is onvolledig in Jan se notaboek. Dit eindig
stomp met die eerste vier reëls van daardie vers aan die onderkant van die bladsy. Dit mag
dalk voortgegaan het op die volgende bladsy, wat moontlik uitgeskeur is, en daar mag meer
verse, of die hele gesang, gewees het. Dit kon selfs deur ’n aandgesang gevolg gewees het.
Die ontbrekende reëls en bladsye is bewys van die Kaap se destydse kopieer- en
sirkuleringskultuur. Hierdie soort Christelike opvoeding by die slawelosie-skool het
voortgegaan deur middel van slawe-onderwysers soos Jan Smiesing en andere wat na hom
gekom het.
5. Christelike geletterdhede in die vroeë 19de eeu
Voor die eerste Britse besetting in 1795 was daar in die Kaap ’n Latynse skool, twee skole
wat as hoërskole beskou kon word, ’n hele aantal laerskole, asook kerkskole. Slawekinders
het onderwys ontvang in die gewone laerskole en in die slawelosie-skool (Du Toit 1937:309).
Die slawelosie-skool het voortbestaan tot 1828 (Geyser 1958). Die getal Christelike skole vir
die werkersklasse het toegeneem, veral ná die tweede Britse besetting in 1806. Goewerneur
Caledon het in 1808 twee openbare slaweskole by die Nederduitse Gereformeerde en
Lutherse kerke begin. ’n Derde skool, wat in 1812 by die Anglikaanse kerk opgerig is, het
Engels as onderrigmedium gebruik, maar het nie lank bestaan nie, omdat die meeste slawe
Kaaps-Nederlands gepraat het (Van der Westhuizen 1953:90–2). Beheer van wat gelees is,
het egter hand aan hand met letterkundige lesse gegaan.
Christelike skole wou die verspreiding van Islam beperk, maar Moslem- en Christelike
sendelinge het veral tussen 1792 en 1838 met mekaar meegeding in hulle da’wah
(propagering) en proselitisering onderskeidelik en sodoende geletterdheidsvlakke verhoog
vanaf die Bo-Kaap tot die Strand-gebied (Rhoda 2007:45–56). Slawe is geleer om te lees ten
einde onderdanig te word en hulle onderhorige plek in die gemeenskap te aanvaar.
Goewerneur John Cradock, Caledon se opvolger, het werkersklas-opvoeding ’n hupstoot
gegee toe hy in 1813 openbare (vry) skole ingestel het. Hierdie skole vir die armes, ongeag
kleur, is deur die destydse godsdienstig-filantropiese gees in Engeland gerig. Hulle het
Nederlandse en Engelse afdelings gehad en het die monitoriale stelsels van onderrig gevolg
(Van der Westhuizen 1953:32–40). ’n Bybel- en Skoolkommissie het ’n spesiale fonds
geadministreer om opvoeding te verbreed en Bybels aan armes en aan hierdie skole uit te
deel.
In 1823 het lord Charles Somerset die verspreiding van die Islam verder beperk, omdat hy die
slawe wou voorberei om ná vrystelling ’n vry werkersklas te word. Hy het slawe-eienaars
664

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
verplig om hulle slawekinders tussen drie en tien jaar oud vir minstens drie dae per week na
die naaste openbare skool te stuur. Gevolglik het 1 551 slawekinders teen 1825 in Kaapstad
’n Christelike opvoeding ontvang. Baie meer slawe het die Nederlandstalige afdelings as die
Engelstalige afdelings van hierdie skole bygewoon (Van der Westhuizen 1953:179–81).
Opvoedkundige fasiliteite vir kinders van slawe en werkersklasmense in Kaapstad het tussen
die jare 1814 en 1825 uitgebrei toe die South African Missionary Society (SAMS) en die
Wesleyan-Methodist Missionary Society ook kerkskole begin het (Van der Westhuizen
1953:181–3).
In die plattelandse distrikte van die Kaapkolonie was daar ook Christelike slaweskole. Een is
in 1801 in Stellenbosch begin en het teen 1810 38 leerders gehad. Onder die Bybel- en
Skoolkommissie het hierdie skool geletterdheidsklasse vir volwassenes in die aande begin en
teen 1827 was daar 124 leerders (Giliomee 2007:28–35). ’n Lys van boeke wat vir die
Stellenbosse slaweskool aangevra is, toon dat opvoeding daarop gemik was om goeie
Christene te produseer eerder as om geletterdheid onder die werkersklasse te bevorder (Janse
van Rensburg 1935:36). Nietemin het die plattelandse sendingskole van die Rhynse,
Morawiese, Londense, Glasgowse en Suid-Afrikaanse sendinggenootskappe sowel die
Christendom as basiese geletterdheidsvaardighede na die slawe versprei, asook na die
Khoisan en Xhosasprekers (Van der Westhuizen 1953:184–91). Ten spyte van ongereelde
skoolbywoning en negatiewe houdings van boere en slawe-eienaars was meer gewone mense
op die platteland teen die middel van die 19de eeu besig om lesers te word.
Kaapstad se regerende elite wou hê dat opvoeding van die werkersklasse Christelik moes
wees en verkieslik Engels in plaas van Nederlands, veral na die aanstelling van Somerset as
goewerneur in 1814 (Scholtz 1964:8). Maar die gebruik van Engels was grootliks
onsuksesvol, aangesien Kaaps-Nederlands so gewild was, en die kompromis was om albei
tale te onderrig. Die Cape of Good Hope Philanthropic Society wat in 1828 gestig is, het die
vryheid van 127 vroulike slawekinders gekoop en hulle tot die ouderdom van 18 as
vakleerlinge ingeskryf by ’n eienaar wat ’n onderneming moes onderteken om hulle Engels
of Nederlands te laat leer (Westra 1984:61). Kinders en volwasse slawe is by die Wesleyan-
Methodist Missionary Society se Sondagskole, dagskole, aandskole en die SAMS se
kleuterskole geleer om in albei tale te lees. Die SAMS-kleuterskole het in 1830 ’n aanvang
geneem en het arm kinders en slawekinders tussen die ouderdomme van 18 maande en ses
jaar opgevoed. Hierdie kinders het met ’n opvallende voorsprong teenoor dié sonder hierdie
agtergrond na ander Christelike skole aanbeweeg. Baie van hulle kon geskikte boeke vir hul
ouderdom gemaklik en vlot lees en is met boekpryse beloon (South African Infant Schools
1835:12).
Soos die geval met Engels was, was die sukses met Christelikheid by skole ook oneweredig.
In 1824 het Eerwaarde W. Elliot van die SAMS probeer om die Kaapse Moslems te oorreed
om ’n skool te begin waarin lees en skryf in Nederlands, Engels en Arabies onderrig sou
word. Die geskiedenis van die skepping, die sondvloed, Dawid en Salomo en ander
Bybelverhale sou ook geleer word. Hierdie projek was ’n volskaalse mislukking, en Imam
Achman, wat gewerf is om kinders in sy huis te onderrig, het in werklikheid die doelwitte van
665

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die SAMS ondermyn (Van der Westhuizen 1953:183). Christelike sendingywer het, ironies
genoeg, ’n meer vasberade Islamitiese da’wah in Kaapstad, die Strand-gebied en ander
distrikte aangemoedig.
6. Moslem-geletterdhede
’n Groot aantal slawe en vryswartes was Moslems wat gewelddadig uit die Islamitiese streke
van Suidoos-Asië weggeneem is. Hierdie streke het hulle eie geletterdheidstradisies en
kulture gehad wat voor-Islamitiese elemente van soefi-mistisisme bevat het (Cummings
2002:4–6). Dit verklaar die opstandigheid van sommige Kaapse Moslem-slawe en hulle
vermoë om met mekaar te kommunikeer. Die VOC het probeer om die groei van ’n sterk
Oosterse kultuur aan die Kaap te verhoed deur slawe uit dieselfde gebied te verdeel, maar
daar was al in 1667 soefi- (mistiese) praktyke onder geheimhoudende Moslem-gemeenskappe
toe die VOC Indonesiese sjeiks in die area van Constantia geїsoleer het (Mason 2003:186; Da
Costa 1994:129–35).
Teen die einde van die 17de eeu het sjeik Yusuf van Macassar ongeoorloofde dienste met
slawe en vryswartes gehou en dreunsang onderrig – as ’n prototipe van lees (Dangor 1994).
Sjeik Yusuf is in 1694 na die Kaap verban. Hy en vier van sy kamerade het die Islam aan
voortvlugtige slawe geleer in vergaderings wat in private huise gehou is (Ajam 1986:1990).
Afgesien van sjeik Yusuf was daar tussen 1652 en 1795 ongeveer 200 politieke bannelinge
aan die Kaap. Onder hulle het vrygestelde imams (Moslem-gebedsleiers) klein groepies
ontmoet om die Islam te propageer (Shell 2000:328). Die eerste godsdienstige Moslemskool
(Madrasah) het in 1793 geopen en ’n “alternatiewe opvoeding” voorgestaan (Davids
1994:47–56). Imam Tuan Guru het die lees van die Koran in Arabies aan sowel slaweseuns
en -meisies as wit Islam-bekeerlinge onderrig. Hierdie openheid vir alle lede (ummat –
broederskap van Islam) ongeag kleur of klas, het gehelp om die Islam te versprei. Leerders
het onderrig in Engels en Nederlands ontvang en is geleer lees en skryf (Davids 2011;
Mayson 1963:23).
Hulle het lesse óf van ’n swartbord af óf van diktering deur ’n onderwyser getranskribeer in
’n boek wat ’n koplesboek (leerder-notaboek) genoem is. Die student sou die les tuis
memoriseer en dit by die skool aan die onderwyser voordra (in die hafez-tradisie), en ’n nuwe
les is gegee wanneer die eerste suksesvol gememoriseer was (Davids 1994:50). Die aantal
Moslem-skole het gedurende die 19de eeu vinnig toegeneem. Gevolglik was daar twaalf
Madaris teen 1832 en in 1840 was daar 2 451 leerders onder tien imams ingeskryf (Shell
2006:103). Teen 1854 was Islamitiese onderwys aan die Kaap onder ’n Imam Moota, of
superintendent-generaal, georganiseer (Davids 1990:2). Moslem-slawe en vryswartes het
wêrelde van hul eie geskep wat idees van teenstand, gebaseer op hulle godsdienstige uitkyk,
ingesluit het (Davids 1990:15–6). Dit was nie openlike politieke protes nie, maar ’n soort van
ondermyning ingebed in die “godsdienstige en seremoniële praktyke van Islam” en wat ’n
alternatief vir die VOC se Christelike geloof uitgedruk het (Ward 2009:233–4).
666

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3. Moslem-skool: seuns wat leer om die Koran te lees
Bron: George F. Angas, The Kafirs Illustrated in a Series of Drawings Taken among the
Amazulu, Amaponda, and Amakosa Tribes 1822-1886 (Londen: J. Hogarth, 1849). Met
vergunning van Kimberley African Library, Kimberley.
Talle van die behoue manuskriptekste toon hierdie alternatiewe “ideologiese oriëntering” van
vroeë Moslem-leeswerk aan die Kaap (Dangor 2008:131). Die Engelse vertaling van
byvoorbeeld Tuan Guru se werk bevestig ’n subtiele maar ondubbelsinnige ondertoon van
ondermyning. Die teologiese tekste “anchored the Muslim community in an independent,
self-contained worldview” wat ’n alternatiewe wêreldbeskouing voorsien het wat parallel met
die koloniale een bestaan het (Rafudeen 2006:95). Hierdie tekste het idees bevat soos die
vryheid van die siel en gees van slawe ten spyte daarvan dat hulle liggame in gevangeskap
gehou is. Die tekste wat hierdie “ondermynende” wêreldbeskouing bevat het, is vir die
koloniale owerhede weggesteek deur die gebruik van die Maleise, Arabies-Afrikaanse en
Kaaps-Nederlandse tale en skrifte (Rafudeen 2005:33).
Hierdie jong opvoedkundige en godsdienstige Moslem-gemeenskap was pragmaties,
verdraagsaam, buigsaam, en gretig om te lees en skryf. Imams het lesse gegee in Kaaps-
Nederlands (later Afrikaans), wat die oorheersende taal was onder Moslem-kinders wat sowel
regerings- as sendingskole bygewoon het. Imam Carel Pilgrim het selfs die Bybel gekoop en
by sy Madrasahgelees en daarin onderrig gegee (Mayson 1963:33). So vroeg as 1778 is Ou
en Nuwe Testamente in Arabiese skrif van Nederland na die Kaap gestuur vir versending na
die Ooste (Rochlin 1993:50). Teen die 1850’s het elke lid van ’n moskee ’n klein boekie
gehad wat in Maleis en Arabies geskryf was, wat gebede en transkripsies uit die wet bevat het
(Mayson 1963:22). Kaapse Moslems sou later hulle eie boeke druk. Daar was dus geen tekort
aan instellings vir lees en skryf in Arabiese skrif nie. 10
667

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Deur middel van hulle leeswerk het Kaapse Moslems ’n onafhanklike wêreldbeskouing as
alternatief tot die oorheersende Christelike en Nederlandse een van die VOC geskep. Deur
hulle storievertellings het hulle die folklore-wêrelde van die Ooste en Afrika herroep en
herskep en hulle versmelt met die folklore-wêrelde van hul Europese meesters en die Kaap se
inheemse mense (Bleek en Lloyd 1968; Theal 1882). Die folklore van die slawe- en
vryswart-gemeenskappe het ’n hibriede karakter gehad en is sedert die 18de eeu mondeling
oorgedra as liedere, volksvertellings, rympies en raaisels.
Sommige slawepiekniek- of straatliedjies (ghoemaliedjies) gaan so ver terug as voor 1750,
toe grootouers en ouers liedere mondeling aan hulle kinders oorgedra het (Du Plessis
1935:37). Hulle het ’n soortgelyke struktuur as die Indonesiese pantun. Dit is ’n literêre vorm
van vier reëls waarvan die eerste twee skynbaar geen verband hou met die ander twee nie,
maar waar van die leser verwag word om die ironiese verband raak te sien. Die
ghoemaliedjies het die pantun omstreeks 1700 vervang toe die slawe, wat sulke
uiteenlopende oorspronge gehad het en geen gedeelde taal nie, nie in staat was om ’n
slawekultuur gebaseer op die tradisies van hul vorige lewens te behou nie (Winberg 1992:80).
Hulle het die pantun en die Nederlandse taal aangepas en het van Nederlandse volksliedjies
en tydgenootlike verwysings gebruik gemaak om in hulle ghoemaliedjiessatiries op die lewe
aan die Kaap kommentaar te lewer. Hierdie liedere is ’n “werkersklas-weergawe van Suid-
Afrikaanse geskiedenis” en verskaf ’n “alternatiewe weergawe van historiese gebeure”
(Winberg 1992:81). Baie ghoemaliedjieshet vir meer as 300 jaar oorleef en word nog steeds
jaarliks by die Kaapse Klopse se feesvierings in Kaapstad gesing.
Net soos hulle liedjies is die volksverhale ’n mengsel van oos en wes, noord en suid, en
sommige daarvan is van ongeletterde Maleis-Afrikaanssprekendes (Du Plessis 1972:48–9).
Die stories bevat baie verwysings na die Maleise wêreld van sultans, wazirs (hoë amptenare)
en puteris (prinsesse), maar sommige van die temas sluit aan by “Aspoestertjie” en by Hans
Christiaan Andersen se volksverhale. Verwysings na temas in die Suidwes-Indiese Oseaan se
eiland-volksverhale toon verbintenisse met Afrika-volksverhale wat met gedwonge en
ongedwonge migrasies van die kontinent af verband hou. Die verwysings na ’n djin (’n bose
gees of mensvreter) in die folklore-verhale van die slawe kom ook in Madagaskar se
volksverhale voor (Du Plessis 1939a en Du Plessis 1939b 11 ; Haring 2007:74 12 ). Die motief
van die Arabiese djin,of jinn, wat ook aangetref word in stories uit die Arabiese Nagte, is
verwant aan die tokoloshe in Xhosa-volksverhale (Scholtz 2004).
Selfs in hulle raaisels het slawe en vryswartes Nederlandse voorbeelde aangepas en
oorspronklike voorbeelde geskep. Die raaisels weerspieël skerp waarnemingsvermoë, gevatte
sêgoed, humor en visuele beeldspraak (Du Plessis 1939c:31). Sommige van die raaisels is as
ontugtig, selfs pornografies, beskou, en is in die apartheid-tydperk verban uit versamelings
van Afrikaanse raaisels as gevolg van hulle suggestiewe en dubbelsinnige betekenisse (Du
Plessis 1939:33; Van Rooyen en Pellissier 1954:iv). Die seksuele sinspeling in hierdie
raaisels het waarskynlik die werklikheid van seksuele verhoudings in baie Kaapse
slawebesitter-huishoudings weerspieël (Shell 1992:1–33). Alhoewel daar bepaalde
vakkundige twyfel hieroor bestaan, verwys Gray (1978:14–5; 1990:75) daarna dat ’n
668

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
toneelstuk genaamd Galiema, wat handel oor ’n slawevrou wat teenstand teen haar eienaar se
eise bied, teen 1740 snags in die slawelosie opgevoer is. 13
7. Gewone leeskulture
In die leeskulture van die vroeë 19de-eeuse werkersklasse in die Kaapkolonie het sommige
leesverenigings in die oop veld en in klaskamers bymekaargekom, was sommige lede
ongeletterde luisteraars, was daar aantekenaars teenwoordig, het
gemeenskapsverteenwoordigers van klein dorpies gehoor hoe koerante hardop gelees en
teruggegee word om die nuus te sirkuleer, en is die koste van die koerante deur almal
gedeel. 14 Daar is getuienis dat sulke gemeenskapsleesverenigings in eenvoudige
verblyfplekke in Philippolis, die Katriviernedersetting en Uitenhage gefunksioneer het (Van
der Merwe 1983).
Figuur 4. Lees in die veld
Met vergunning van die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika, Kaapstad.
Soortgelyke eienskappe het leeskulture in beide plattelandse en stedelike gebiede gekenmerk.
Leesverenigings het ingeteken op Engelse en Nederlandse koerante en tydskrifte, wat die
“biblioteke” vir gewone lesers was. Joseph de Lima se De Verzamelaar (1826–1848) was die
eerste Nederlandse koerant in Suid-Afrika. Afgesien van internasionale nuus en algemenekennis-items
het dit fabels, legendes en liedere ingesluit om lees en skryf onder gewone
669

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
lesers te bevorder. 15 Hy het in sy koerant die Foreign Book and Stationary Warehouse,
genoem die South African Bazaar, geadverteer, waarvandaan hy Arabiese en Maleise boeke
verkoop het. 16 Min gewone lesers het egter hulle eie eksemplare van boeke en koerante
gekoop, aangesien werkersklas-leeswerk in Kaapstad in die vroeë 19de eeu “a strongly
communal character” gehad het (McKenzie 1993:24).
Die “cheap” titels was gewoonlik Britse algemene-kennis-tydskrifte soos die Mirror en die
Penny Magazine. Tydskrifte in nabootsing hiervan, soos De Lima se Cape of Good Hope
Penny Magazine,het items van plaaslike belang bevat, soos Arabiese spreekwoorde, verhale
van Britse reddings van slawe van slaweskepe af en ’n kode met ’n lys van “Cape Colonial
Signals” wat verbygaande skepe gebruik het om met die seinstasie op Leeukop te
kommunikeer, wat dan na die hawekantoor herlei is (Cape of Good Hope Penny Magazine
1843:13). Die Britse tydskrifte is in koerante geadverteer vir “less than half the usual price”
(Cheap reading 1843). Christelike leesinisiatiewe het “knowledge with godliness” bevorder,
wat veral daarop gemik was om die invloed van Islam te verminder (Introduction 1835). In
die 1830’s was daar byvoorbeeld leesklasse vir bediendes, vergesel deur Bybelklasse en
bidure; en sogenaamde “library distribution” het eintlik beteken die sirkulering van
Christelike traktate uit ’n stoorkamer in Kaapstad (Schoeman 1987:58).
Die South African Tract and Book Society (SATBS) het meer as 750 000 traktate en klein
boeke tussen 1831 en 1857 in Nederlands en Engels gepubliseer. Dié vereniging is bygestaan
deur die werk en fondse van die Religious Tract Society, the American Tract Society, die
Society for the Propagation of the Gospel in Foreign Parts en filantropiese en
sendinggenootskappe. Die traktate het probeer om ingeboekte slawe wat hulle vrystelling
genader het, van die “superiority of the Christian Religion to that of Mahomet [sic]” te
oortuig (Seventh Annual Report 1838:7). Die SATBS het lesers afgeraai van “impious and
profane literature”, of “worse than useless books” in sirkulasie, wat gewoonlik “Fairy tales”
en “Love adventures” was. In stede daarvan het dit “suitable publications” geproduseer vir ’n
klas mense wat dit beskryf het as die “Coloured population” wat maar pas “uit ’n staat van
slawerny na vore gekom het”. Onder hierdie publikasies was gesangeboeke as belonings vir
kinders wat geleer lees het, besonder gewild. Ook in die Katriviernedersetting, wat ’n tuiste
vir Khoikhoi was, het die sendeling James Read duisende Nederlandse gesangeboeke en
“cottage hymns” aangevra wat hy en Robert Moffat op groot skaal verkoop het (Forty
seventh Annual Report of the Religious Tract Society 1846).
Die taktiek van nuwe geletterdes het hulle egter daartoe gelei om op interessante en
ongewone maniere te lees en skryf. Sommige slawe het ná die afskaffing van slawerny in
1834 bediendes geword en het vir mekaar en vir hulle voormalige meesters gelees, én hulle
het ook vir selfontwikkeling gelees. ’n Voorbeeld hiervan is die wasvrou wat in die geheim
na die Ladies Benevolent Society se lees- en skryfskool in plaas van die naaldwerkskool
gegaan het, ten spyte van straf deur haar eienaar daarvoor. Sy het godsdienstige traktate aan
’n ander slawe-vakleerling voorgelees toe sy na een van die wasplekke beweeg het (Seventh
Annual Report 1838:5). Die keuse van ’n Bybelteks van ’n ander bediende wat aan haar
vriendin voorgelees het, was “Come unto me all ye that labour and are heavily laden, and I
670

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
will give you rest.” Die rus waarna albei gesoek het, was waarskynlik in hierdie wêreld en nie
die hiernamaals nie (Mason 2003:197–8).
Gemotiveer deur uitbuiting, het Rosina op elke herdenking van die vryheid van die slawe die
statuut van emansipasie “in ’n luide stem” gelees buite die venster van haar verleë
voormalige eienaar, wat haar en die twee kinders wat sy by hom gehad het, in die steek gelaat
het (Letters from the Cape 1927:112). Gewone lesers het hierdie waardevolle dokumente in
veilige plekke gehou sodat hulle dit, wanneer nodig, kon gebruik. Dit was nie ongewoon om
eksemplare van Ordinansie Nr. 50 “carefully treasured up” tussen die blaaie van die Bybels
van Khoisan te vind nie (Kirk 1973:424). Gewone lesers het die Bybel in die konteks van
hulle materiële omstandighede herinterpreteer. Sommige Khoisan-bekeerdes en predikers het
geglo in ’n “Christianity of equality” gebaseer op ’n alternatiewe interpretasie van die Bybel.
Hulle het ’n “settler model of the racial exclusivity of Christianity” bevraagteken en
geredeneer dat genade in plaas van velkleur toegang tot “the moral community” gee
(Elbourne 2002:190).
Omdat hulle geweet het dat sommige slawe kon lees en skryf, het koloniste op die vooraand
van die afskaffing in 1834 aan koerantredakteurs geskryf om die slawe te vra “to accept their
freedom in a calm and responsible way” (Westra 1984:48). Slawe wat toe vakleerlinge 17 was,
het op hulle beurt in verskeie briewe aan die South African Commercial Advertiser hul
dankbaarheid daarvoor uitgespreek dat hulle herstel is “to the possession of our natural rights
as men” en hul briewe in een geval as “The Free people of the Cape of Good Hope”
onderteken (Emancipation Day 1984:94).
Figuur 5. Skoolonderwyser lees die Zuid-Afrikaan, ’n Nederlandse koerant
671

Met vergunning van Iziko Museums van Kaapstad, Kaapstad.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Engelse en Nederlandse koerante en tydskrifte was soos “biblioteke” vir gewone lesers 18
Koerantredakteurs in Kaapstad het gretig op nuwe aflewerings van Charles Dickens se
Pickwick papers gewag en hulle as vervolgverhale in hul koerante gebruik, waarskynlik
sonder toestemming. Die Commercial Advertiser het The chimes na bewering “without
prejudice […] to the copyright, but rather as a kind of advertisement” gepubliseer (Hattersley
1973:140). Gevolglik het Dickens se karakters “a common factor of interest and conversation
between readers of different classes and walks of life” geword (Varley 1958:21). Dit was
gesinsvermaak en kinderonderwerpe. Sersant Buzfuz en Augustus Snodgrass van Pickwick
papers het in 1841 deur die bladsye van die Cape Town Mail and Mirror of Court and
Council bekend geword en die African Journal het David Copperfield in 1849 aan lesers
voorgestel. Dickens se gewildheid aan die Kaap het sterker geword toe sy boeke in
Nederlands vertaal is, en hulle is in 1851 by openbare leessessies voorgedra (Rochlin
1957:90). Toe Dickens uiteindelik in 1842 by Kaapstad se Suid-Afrikaanse Biblioteek
gevoeg is, mag die bibliotekaris se opgewondenheid of ontsteltenis tot die katalogusinskrywing
The Picnic Papers gelei het (Varley 1958:23)!
Daar was ook ’n toenemende plattelandse leesbevolking wie se leessmaak meer sekulêr
geword het. Die Religious Tract Society het in die middel van die 19de eeu ’n program van
populêre wetenskap bygevoeg en hulle boeke is op die platteland deur die SATBS versprei.
Onder die titels het getel: Electricity: Its uses and varied applications deur John Munro;
Ponds and rock pools deur Henry Scherren; Popular handbook to the microscope deur Lewis
Wright;en George Henslow se How to study wild flowers (Fyfe 2004:5; Green 1899:120–2).
Daar was ook die Penny Biographical-reeks en Tales for the people. Vanaf omtrent 1835 tot
1850 het sirkulerende of rondreisende biblioteke Griekwastad, Grahamstad en Hermanus
aangedoen en familie-sendingbiblioteke kon in Chumie en ander plekke aangetref word. 19
Afgesien van die leesvereniging by die Katriviernedersetting was daar skoolbiblioteke, ’n
drukpers, ’n rondreisende biblioteek en ’n wye verskeidenheid koerante (Read 1852:123).
Nóg merkwaardiger was die biblioteek wat in 1823 by Genadendal se Morawiese
sendingstasie gestig is. Die Cape of Good Hope Literary Gazette het in 1852 berig dat dit
“the best country library” in die Kolonie was. Dit het afdelings vir Duitse, Engelse en
Nederlandse boeke gehad en daar was ook ’n leeskamer. Belangrik is die feit dat dit ’n
uitleenbiblioteek was; in 1838 het ’n sendingverslag genoem dat dit “in brisk circulation” was
en dat daar “not one volume” beskikbaar was nie, “for as soon as one is brought in, it is
immediately issued to fresh applicants”. 20
Hierdie biblioteek en die lus om te leer het ’n politieke bewustheid onder die Genadendalinwoners
aangewakker. In Augustus 1850 het Titus Vergele geskryf dat hy ’n bietjie
navorsing in die biblioteek in Kaapstad gedoen het en uitgevind het dat “Genadendal is
founded on the name of the Hottentots” (Balie 1988:81). Hy het sy vriend Johannes Jass
versoek om ander inwoners bymekaar te kry sodat hulle vir hulle regte kon opstaan.
Gevolglik het ’n afvaardiging van Genadendal ’n memorandum aan die Departement van
Binnelandse Sake in Kaapstad oorhandig waarin hulle gekla het dat naburige boere op hulle
672

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
eiendom beslag wou lê. ’n Kommissie van ondersoek (in 1851 ontplooi) het uiteindelik op 15
Februarie 1858 die sendingstasie in trust aan die superintendent van die Morawiese kerk vir
die inwoners gegee (Balie 1988:82).
Voorbeelde van sulke geletterdheidsvaardighede en leeservarings was nie buitengewoon by
plattelandse Kaapse sendingstasies nie, want die getalle van gewone lesers het
indrukwekkend toegeneem ná die vrystelling van die slawe in 1838. Geletterdheid onder die
werkersklas is vir die eerste keer in 1849 in ’n sensus deur plaaslike resident-magistrate in
opdrag van die koloniale regering gemeet (Master and Servant Addenda 1849). Die motief
vir die sensus was om ’n volhoubare werksmag ná die beëindiging van slawerny te bepaal en
te verseker. Daar was druk op die regering van boere en voormalige slawebesitters, wat slawe
nie langer kon beveel om te werk nie. Baie voormalige slawe het na sendingstasies verhuis en
die mans het verkies om as dag- of los arbeiders op plase te werk. Op hierdie wyse het hulle
hul vrouens en kinders teen harde werk beskerm en hulle dogters by die sendingstasies gehou
waar hulle nie so kwesbaar vir seksuele uitbuiting was nie en opgevoed kon word. Die doel
van die sensus was om sendingstasie-inwoners in die plaaslike arbeidsmark-ekonomie van ’n
streek of magistraatsdistrik in te sluit (Ross en Viljoen 2009:392, 396).
Die vierde van 17 sensusvrae vir ‘n volwasse manlike inwoner was of hy kon lees of skryf.
Hierdie vraag is soms gevra as “Can they read or write?” en het in sommige gevalle aan die
lig gebring dat ’n vrou kon lees. Die sensusopnemer sou dit vasstel deur persoonlik te kyk of
elke ondervraagde ’n paar verse uit ’n Nederlandstalige Bybel kon lees. Sendelinge mag dalk
die resultate van hulle geletterdheidswerk in daaropvolgende briewe aan die sensusopnemers
oordryf het, maar hulle byvoegings is nie statisties in die oorhoofse prentjie belangrik nie.
Ek het al die getalle vir lees en skryf in die tabelle en sendelingbriewe ingevoeg ten einde
totale getalle te bereken (sien Tabel 2). Ten spyte van hulle foute gee die sensus en
sendelingbriewe ’n goeie aanduiding van ’n lees- en skryfgemeenskap by die sendingstasies
teen die middel van die 19de eeu. Hierdie sensus het onbedoeld die eerste amptelike bron vir
werkersklas-geletterdheid in Suid-Afrika geword. Van die 5 457 volwassenes op 31
sendingstasies was 1 124, of 21 persent, geletterd. Die indrukwekkendste resultaat vir
volwasse geletterdheid was 52 persent by Bethelsdorp-sendingstasie. Sy
kindergeletterdheidsyfer van 20 persent het ook aan daardie stasie die hoogste algehele
geletterdheidsyfer van 32 persent besorg. Die Schietfontein–sendingstasie het die hoogste
syfer – 40 persent – vir kindergeletterdheid gehad.
Tabel 2: Geletterdheidsyfers op Kaapse sendingstasies, 1849
Sendingstasi
e
Totale
volwassenes
Tota
al
wat
kan
lees
of
skryf
Volwassegeletterdheidsyfer
Total
e
kinde
rs
Totaa
l wat
kan
lees
of
skryf
Kindergeletterd
-
heidsyfer
Totale
inwoners
Totale
geletter
dheidsyfe
r
673

Somerset
West (We)
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
111 20 18% 159 – – 270
Raithby (We) 24 0 21 0% 38 – – 62
Pniel (SA) 102 5 5% 159 42 26% 261 18%
Hermon (Rh) 11 2 18% 12 4 22 33% 23 26%
Groenekloof
(Mo)
427 31 7% 670 – – 1097
Stynthal (Rh) 119 8 7% 156 – – 275
Saron (Rh) 235 8 3% 283 – – 518
Zuurbraak
(LMS)
Pacaltsdorp
(LMS)
Dyzelskraal
(LMS)
Avontuur
(LMS)
Ebenezer
(Rh)
Schietfontein
(Rh)
Goedverwach
t 24 (Mo)
202 38 19% 346 – – 548
213 78 37% 340 70 21% 553 27%
43 15 35% 56 – – 99
98 13 13% 168 – – 266
92 8 9% 113 – – 205
46 1 2% 77 31 23 40% 123 26%
48 2 4% 69 – – 117
Zoar ( SA) 390 19 5% 456 24 25 5% 846 5%
Genadendal
(Mo)
1,091 273 25% 1,338 398 30% 2,429 28%
Elim (Mo) 362 60 17% 549 201 37% 911 29%
Farmerfield
(We)
Theopolis
(LMS)
Trappesvallei
(We)
Scott’s
Bottom
Hankey
(LMS)
Kruis
Fonteyn
(LMS)
203 37 26 18% 273 – – 476
124 23 19% 161 – – 285
37 14 38% 52 – – 89
25 3 12% 18 – – 43
276 108 39% 409 – – 685
84 29 35% 103 – – 187
674

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Enon (Mo) 191 93 49% 191 – – 382
Clarkson
(Mo)
Lovedale (
FC)
Gwali/Tyumi
e (FC)
132 13 10% 224 – – 356
48 23 48% 51 – – 99
127 48 38% 141 – – 268
Shiloh (Mo) 263 31 12% 405 – – 668
Haslope Hills
(We)
Bethelsdorp
(LMS)
Riet Valley
(FC)
115 17 15% 157 – – 272
166 87 27 52% 274 54 28 20% 440 32%
52 17 33% 73 13 29 18% 125 24%
Totale 5,457 1,124 21% 7,521 12,978
Verklarings We: Wesleyaans-Methodisties; Mo: Morawies; Rh: Rhynse Sendinggenootskap;
LMS: Londense Sendinggenootskap; FC:Vrye Kerk van Skotland; SA: Suid-Afrikaanse
Sendinggenootskap.
8. Ten slotte
Gewone mense in die vroeë Kaap het in Arabies, Boeginees, Engels, Kaaps-Nederlands,
Maleis, Nederlands, Singalees en Tamil gelees en geskryf ten einde te onderrig, leer,
korrespondeer, aanbid, sing, stories te vertel, handel te dryf, sin van hulle wêreld te maak en
hulle identiteite te vestig. Die Christelike godsdiens en Islam het vanaf die vroegste tye in
hierdie mengsel van mentaliteite, tale, godsdienste en folklore naas mekaar bestaan. Die
VOC- en die Britse elites kon nie alle kommunikasie en sirkulering van idees beheer nie.
Deur lees, skryf, praat en sang het gewone mense hulself uitgedruk en hulle lewens herskep.
En tog het VOC- en Britse elites daartoe bygedra om die alternatiewe wêreld van gewone
lesers te vorm. Met ander woorde, wat De Certeau as leesstrategieë en -taktiek sou beskryf
het, werk op mekaar in om verskillende leeskulture, wat deur tyd en plek gevorm is, te
kweek. Die getuienis van lees, die liefde vir boeke en handskrif in verskillende tale en skrifte
toon dat ons tot dusver die intellektuele lewe van gewone mense in die vroeë Kaap onderskat
het.
675

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ajam, M. 1986.The raison d’être of the Muslim Mission primary school in Cape Town and
environs from 1860 to 1980 with special reference to the role of Dr A. Abdurahman in the
modernization of Islam-oriented schools. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van
Kaapstad.
Altick, R.D. 1957. The English common reader: A social history of the mass reading public,
1800–1900. Chicago: University of Chicago Press.
Armstrong, J.C. 2012. The Chinese exiles. In Worden (red.) 2012.
Baartman, T. 2012. Protest and Dutch burgher identity. In Worden (red.) 2012.
Balie, I. 1988. Die geskiedenis van Genadendal, 1738–1988. Kaapstad: Perskor.
Biewenga, A. 1996. Alfabetisering aan die Kaap de Goede Hoop omstreeks 1700. Tydskrif
vir Nederlands en Afrikaans, 3(2):109-21.
—. 1999. De Kaap de Goede Hoop: Een Nederlandse vestigingskolonie, 1680–1730.
Amsterdam: Prometheus.
Blakely, A. 1993. Blacks in the Dutch world: The evolution of racial imagery in a modern
society. Bloomington: Indiana University Press.
Bleek, W.H.I. en L.C. Lloyd. 1968. Specimens of Bushman folklore. Kaapstad: Struik.
Böeseken, A. J. 1977. Slaves and Free Blacks at the Cape, 1658-1700. Kaapstad: Tafelberg.
Books for the people. Reflections suggested by the late public meeting of the Popular
Library. 1835. Cape of Good Hope Literary Gazette, 5(8):115–6.
Boshoff, A. 1987. Slawe-orkeste en musiek-instrumente aan die Kaap. South African
Cultural History Museum Bulletin, 8:49–55.
Bredekamp, H.C. en J.L. Hattingh (reds.). 1981. Dagboek en briewe van George Schmidt:
Eerste sendeling in Suid-Afrika (1737-1744). Getranskribeer deur B. Krüger en H.
Plüddeman; vertaal deur J. du P. Boeke. Bellville: UWC Press.
Cape of Good Hope Penny Magazine. 1843. 13 April.
Cheap reading. 1834. South African Commercial Advertiser, 2 April, ble. 10, 710.
Cillié, G.C. 1982. Waar kom ons Afrikaanse gesange vandaan? Kaapstad: N.G. Uitgewers.
Colclough, S. 2007. Consuming texts: Readers and reading communities, 1695-1870.
Basingstoke: Palgrave.
676

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Cornell, C. en A. Malan. 2005. Household inventories at the Cape, a guidebook for beginner
researchers. Kaapstad: TEPC Publications.
Cornell, C. en H. Liebenberg. 2008. Two contrasting case studies clues and questions. TEPC
Workshop IV: Handout.26/1/2008. TEPC Transcription Project.
http://www.capetranscripts.co.za/downloads.htm (10 Maart 2009 geraadpleeg).
Cummings, W. 2002. Making blood white: Historical transformations in early modern
Makassar. Hawaii: University of Hawaii Press.
Da Costa, Y. 1989. Islam in greater Cape Town: A study in the geography of religion.
Ongepubliseerde DLitt et Phil-tesis, Universiteit van Suid-Afrika.
—. 1994. The influence of Tasawwuf on Islamic practices at the Cape. In Da Costa en Davids
(reds.) 1994.
Da Costa, Y. en A. Davids (reds.). 1994. Pages from Cape Muslim history. Pietermaritzburg:
Shuter & Shooter.
Dangor, S.E. 1994. Shaykh Yusuf of Macassar. Durban: Iqra.
—. 2008. Arabic-Afrikaans literature at the Cape. Tydskrif vir letterkunde, 45(1):123–32.
Darnton, R. 2009.The case for books: Past, present, and future. New York: Public Affairs.
Davids, A. 1990. Words the Cape slaves made: A socio-historical-linguistic study. South
African Journal of Linguistics, 8(1):1–24.
—. 1994. Alternative education: Tuan Guru and the formation of the Cape Muslim
community. In Da Costa en Davids (reds.) 1994.
—. 2011. The Afrikaans of the Cape Muslims from 1815 to 1915. Onder redakteurskap van H.
Willemse en S.E. Dangor. Pretoria: Pretoria Boekhuis.
De Bruyn, C.A. en L. van Troostenburg. 1884. De Hervormde Kerk in Nederlandsch Oost-
Indië onder de Oost-Indische Compagnie, 1602-1795. Arnhem: HATjeenk Willink.
De Certeau, M. 1984. The practice of everyday life. Vertaal deur S.F. Rendall. Berkeley:
University of California Press.
Delmas, A. 2011. From travelling to history: An outline of the VOC writing system during
the 17th century. In Delmas en Penn (reds.) 2011.
Delmas, A. en N. Penn (reds.). 2011. Written culture in a colonial context: Africa and the
Americas 1500-1900. Kaapstad: UCT Press.
Dick, A.L. 2010. The notebook of Johannes Smiesing (1697-1734), writing and reading
master in the Cape Slave Lodge. Quarterly Bulletin of the National Library of South Africa,
64(4):159–74.
677

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dictionary of South African biography. Vol. 1. 1968. Pretoria: Nasionale Boekhandel Bpk.
Du Plessis, I.D. 1935. Die bydrae van die Kaapse Maleier tot die Afrikaanse volkslied.
Kaapstad: Nasionale Pers.
—. 1939a. Uit die Slamse buurt; Deel 1: Kaapse sprokies, fabels en legendes oorvertel deur
I.D. du Plessis. Kaapstad: Nasionale Pers.
—. 1939b. Uit die Slamse Buurt; Deel 11: Kaapse sprokies, fabels en legendes oorvertel deur
I.D. du Plessis. Kaapstad: Nasionale Pers.
—. 1939c. Die Maleise samelewing aan die Kaap. Kaapstad: Nasionale Pers.
—. 1972. The Cape Malays: History, religion, traditions, folk tales. Kaapstad: A.A. Balkema.
Du Toit, J.H.H. 1971. Die gesangkwessie: Rondom die bundel “Evangelische Gezangen” met
besondere verwysing na Suid-Afrika. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van
Pretoria.
Du Toit, P.S. 1937. Onderwys aan die Kaap onder die Kompanjie, 1652–1795: ’n Kultuurhistoriese
studie. Kaapstad en Johannesburg: Juta.
Elbourne, E. 2002. Blood ground: Colonialism, missions, and the contest for Christianity in
the Cape Colony and Britain, 1799–1853. Montreal en Kingston: McGill-Queen’s University
Press.
Elphick, R. en R. Shell. 1990. Onderlinge verhoudings: Khoikhoi, koloniste, slawe en
vryswartes, 1652–1795. In Giliomee en Elphick (reds.) 1990.
Emancipation Day and the press, 1834–1984. 1984. Kronos, 9:94.
Forty seventh Annual Report of the Religious Tract Society. 1846. Londen: Religious Tract
Society.
Fyfe, A. 2004. Science and salvation: Evangelical popular science publishing in Victorian
Britain. Chicago en Londen: University of Chicago Press.
Geyser, O. 1958. Die ou hooggeregshofgebou. Kaapstad: Tafelberg.
Giliomee, H. en R. Elphick (reds.). 1990. 'n Samelewing in wording: Suid-Afrika 1652–1840.
2de uitgawe. Kaapstad: Maskew Miller Longman.
Giliomee, H. 2007. Nog altyd hier gewees: Die storie van ’n Stellenbosse gemeenskap.
Kaapstad: Tafelberg.
Gray, S. 1978. Our forgotten drama: Stephen Gray looks at the continuity of South African
English drama. Speak: Critical Arts Journal, 1(2):13–6; 46–7.
—. 1990. Women in South African theatre. South African Theatre Journal, 4(1):75–87.
678

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Green, S. 1899. The story of the Religious Tract Society for one hundred years. Londen:
Religious Tract Society.
Haring, L. 2007. Stars and keys: Folktales and creolization in the Indian Ocean.
Bloomington: Indiana University Press.
Haron, M. 1999. Three centuries of NGK mission amongst Cape Muslims: 1652–1952.
Journal of Muslim Minority Affairs, 19:115–23.
—. 2006. The production of the South African “Muslim Book”: A means of empowerment
and a source of identity. In Ovens (red.) 2006.
Harris, M.G. 1977. British policy towards the Malays at the Cape of Good Hope, 1795–1850.
Ongepubliseerde MA-verhandeling, Western Washington State College.
Hattersley, A.F. 1973. An illustrated social history of South Africa. Kaapstad: A.A. Balkema.
Hattingh, J.L. 1981. Die eerste vryswartes van Stellenbosch, 1679-1720. Bellville: Die
Drukkery, Universiteit van Wes-Kaapland.
Immelman, R.F.M. 1971. Oorgeskrewe boeke as ’n vroeë soort leesstof, 1700–1870. South
African Libraries, 38(5):284–305.
Introduction. 1835. The Cape Cyclopaedia. Kaapstad: Bridekirk.
Janse van Rensburg, A. 1935. Die toestand van die slawe aan die Kaap, 1806–1834.
Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad.
Jeffreys, M.K. en S.D. Naudé (samestellers). 1948. Kaapse Plakkaatboek, 1707–1753. Vol. 2.
Kaapstad: Cape Times.
Johnson, W.A. 2003. Reading cultures and education. In Patrikis (red.) 2003.
—. 2010. Readers and reading culture in the high Roman empire: A study of elite
communities. Oxford: Oxford University Press.
Jooste, F. 2006. Die optrede, leefwyse en lotgevalle van die VOC-trompetters en -tromspelers
aan die Kaap van 1652 tot c. 1700. South African Journal of Cultural History, 20:143–62.
Kieser, A. (red.). 1953. Archives Year Book for South African History. Kaapstad:
Staatsdrukker.
Kirk, T. 1973. Progress and decline in the Kat River settlement, 1829–1854. Journal of
African History, 14:411–28.
Kularatne, T. 1995. Introduction of printing to Sri Lanka (Ceylon): The Dutch press in
Ceylon (1736–1796). Libri, 45(2):65–77.
Koolhof, S. en R. Ross. 2005. Upas, September and the Bugis at the Cape of Good Hope: The
context of a slave’s letter. Archipel, 70:305.
679

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Le Cordeur, B. en C. Saunders. 1976. The Kitchingman papers: Missionary letters and
journals, 1817 to 1848 from the Brenthurst collection, Johannesburg. Johannesburg:
Brenthurst Press.
Leibbrandt, H.C.V. 1896. Letters despatched, 1696-1708. Kaapstad: W.A. Richards & Son.
—. 1902. Précis of the archives of the Cape of Good Hope: Journal, part 2: 1671–1674 and
1676. Kaapstad: W.A. Richards & Son.
Letters from the Cape by Lady Duff Gordon. 1927. Geannoteer deur D. Fairbridge, met ’n
inleiding deur J. Ross. Oxford: Oxford University Press.
Levistzion, N. en R.L. Pouwels (reds.). 2000. The history of Islam in Africa. Athens: Ohio
University Press.
Liebenberg, H. s.j. Transkripsies uit die VOC-verhaleskat.
http://hdn.co.za/afr/index.php?option=com_content&task=view&id=252 (25 April 2009
geraadpleeg).
Lyons, M. en L. Taksa. 1992. Australian readers remember: An oral history of reading,
1890–1930. Melbourne: Oxford University Press.
Lyons, M. 2010. A history of reading and writing in the Western World. Londen: Palgrave
Macmillan.
Mason, J.E. 2003. Social death and resurrection: Slavery and emancipation in South Africa.
Charlottesville: University of Virginia Press.
Master and servant addenda to the documents of the working order in council of the 21st July
including memorials, &c., and reports by the resident magistrates on the missionary
institutions, with a summary of the whole. Cape of Good Hope Legislative Council. 1849.
Kaapstad: Saul Solomon.
Mayson, J.S. 1963. The Malays of Cape Town. Kaapstad: Africana Connoisseurs Press.
McKenzie, K. 1993. The South African Commercial Advertiser and the making of middle
class identity in early nineteenth-century Cape Town. Ongepubliseerde MA-verhandeling,
Universiteit van Kaapstad.
Meester van die Weeskamer (MOOC). Kaapstad: Kaapse Argiefbewaarplek,
Moorrees, A. 1937. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, 1652–1873.
Kaapstad: SA Bybelvereniging.
Newton-King, S. 2012. Family, friendship and survival among freed slaves. In Worden (red.)
2012.
Ovens, C. (red.). 2006. Bibliophilia Africana 8: From papyrus to print-out; The book in
Africa. Kaapstad: National Library of South Africa.
680

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Palmer, B. en A. Buckland (reds.). 2011. A return to the common reader: Print culture and
the novel, 1850–1900. Farnham, Surrey: Ashgate.
Patrikis, P.C. (red.). 2003. Reading between the lines: Perspectives on foreign language
literacy. New Haven en Londen: Yale University Press.
Prinsloo, M. 2008. Literacy and land at the Bay of Natal: Documents and practices across
spaces and social economies. English in Africa, 35(1):97–116.
Penn, N. 1986. Daily life in eighteenth century Cape Town. Cabo, 4:6.
Pers, D.P. 1648. Vernieuwde Urania, of Hemel-Sangh: Zijnde het 11 deel van Bellerophon of
Lust tot wysheyt waer in veele historiale en Christelijke gesangen, stichtelicke liedekens.
Amsterdam: Nicolaes Van Ravestyn.
Rafudeen, A. 2006. Ritual and political critique: Tuan Guru’s subversive pietism. Journal of
Islamic Studies, 26:92–112.
—. 2005. A parallel mode of being: The Sanusiyyah and intellectual subversion in Cape
Town, 1800–1840. Deel 2. Journal for the Study of Religion, 18(2):23–38.
Read, J. 1852. The Kat River settlement in 1851: Described in a series of letters published in
“The South African Commercial Advertiser”. Kaapstad: Robertson.
Rhoda, E. 2007. The Islamic da’wah from the Auwal Masjid in the Bo-Kaap to Mosterd Bay
(Strand), 1792–1838. Quarterly Bulletin of the National Library of South Africa, 61:45–56.
Rochlin, S.A. 1933. Early Arabic printing at the Cape of Good Hope. Bulletin of the School
of Oriental Studies, 7(1):49–54.
—. 1957. Charles Dickens and the nineteenth century Cape. Quarterly Bulletin of the South
African Library, 11(3):87–96.
Rose, J. 2001. The intellectual life of the British working classes. New Haven: Yale
University Press.
Ross, R. en R. Viljoen. 2009. The 1849 Census of Cape Missions. South African Historical
Journal, 61:389–406.
Ross, R. 1980. The occupations of slaves in eighteenth century Cape Town. In Saunders en
Phillips (reds.) 1980.
Saunders, C. en H. Phillips (reds.). 1980. Studies in the history of Cape Town. Vol. 2.
Kaapstad: University of Cape Town, Centre for African Studies.
Schoeman, K. 1987.The recollections of Elizabeth Rolland (1803–1901), with various
documents on the Rolland family and the Free State mission of Beersheba. Kaapstad en
Pretoria: Human and Rousseau.
681

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
—. 2005. Armosyn van die Kaap: Die wêreld van ’n slavin, 1652–1733. Tweede uitgawe.
Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2007. Early slavery at the Cape of Good Hope, 1652–1717. Pretoria: Protea Boekhuis.
Scholtz, J. Du P. 1964. Die Afrikaner en sy taal, 1806-1875. Kaapstad: Nasou.
Scholtz, P. 2004. Tales of the Tokoloshe. Kaapstad: Struik.
Seventh Annual Report of the South African Tract and Book Society, 1838, with a List of
Subscribers. 1838. Kaapstad: Gazette Office.
Shell, R. [C-H]. 1984. Introduction to S.E. Hudson’s Slaves. Kronos, 9:44–70.
—. 1992. Tender ties: Women and the slave household, 1652–1834. The Societies of
Southern Africa in the 19th and 20th centuries. Vol. 17. University of London: Institute of
Commonwealth Studies.
—. 1994. Children of bondage: A social history of the slave society at the Cape of Good
Hope, 1652–1838. Johannesburg: Witwatersrand University Press.
—. 2000. Islam in Southern Africa, 1652–1998. In Levistzion en Pouwels (reds.) 2000.
—. 2004. The 1714 census of the Slave Lodge, 31 August 1714, Cape Archives: C.336
Attestatien, folios 457-474. http://batavia.polresearch.org/slavery/1714_census.htm (19
Januarie 2011 geraadpleeg).
—. 2006. Madrasahs and Moravians: Muslim educational institutions in the Cape Colony,
1792 to 1910. New Contree, 51:101–13.
Shell, R. en A.L. Dick. 2012. Jan Smiesing, slave lodge schoolmaster and healer, 1697-1734.
In Worden (red.) 2012.
Statute Law of the Cape of Good Hope, comprising the placaats, proclamations, and
ordinances enacted before the establishment of the colonial parliament and still wholly or in
part in force. 1862. Kaapstad: Saul Solomon.
Stempowski, P. 2006. Choosing respectability: The social mix of Cape Town between 1795
and 1840. Kleio, 38(1):40–69.
Theal, G.M. 1882. Kaffir folklore; or, A Selection among the people living on the eastern
border of the Cape Colony. Londen: W. Swan Sonnenschein.
Tuer, A.W. 1968. History of the horn book. New York en Londen: Benjamin Blom.
Van der Merwe, M.H. 1983. Leeskringe met spesiale verwysing na hulle voorkoms in Wes-
Kaapland. Mikrovorm. Universiteit van Suid-Afrika Argief.
Van der Westhuizen, W.S. 1953. Onderwys onder die algemene skoolkommissie: Die periode
1804–39. In Kieser (red.) 1953.
682

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Varley, D. 1952. The 19th century and the common reader. South African Libraries,
19(4):103–10.
—. 1958. South African reading in earlier days. Johannesburg: SABC Publicity Department.
Van Rooyen, G.H. en S.H. Pellissier. 1954. Raai raai riepa of die Afrikaanse raaiselboek met
snelsêertjies en boerespelling. Pretoria: Van Schaik.
Von Dessin, J.N. s.j. Catalogus Librorum Bibliothecae Publicae; Capitis Bonae Spei, Octavo
first series. Plek en uitgewery onbekend.
Ward, K. 2009. Networks of empire: Forced migration in the Dutch East India Company.
Cambridge: Cambridge University Press.
Ward, K. 2012. Southeast Asian migrants. In Worden (red.) 2012.
Westerman, A. 1692. Groote Christelijke zee-vaart, predicatien, in maniere van een
zeepostille. Amsterdam: Gysbert de Groot.
Westra, P. 1984. The abolition of slavery at the Cape of Good Hope: Contemporary
publications and manuscripts in the S.A. Library. Quarterly Bulletin of the South African
Library, 39:58–66.
Winberg, C. 1992. Satire, slavery and the ghoemaliedjies of the Cape Muslims. New
Contrast, 76:78–96.
Woolf, V. 1925. The common reader.
http://ebooks.adelaide.edu.au/w/woolf/virginia/w91c/chapter1.html (2 Januarie 2011
geraadpleeg).
Worden, N., E. van Heyningen en V. Bickford-Smith. 2004. Cape Town: The making of a
city: An illustrated social history. Kenilworth: David Philip.
Worden, N. en G. Groenewald (reds.). 2005. Trials of slavery: Selected documents
concerning slaves from the criminal records of the Council of Justice at the Cape of Good
Hope, 1705-1794. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging.
Worden, N. (red.). 2012. Cape Town between East and West: Social identities in a Dutch
colonial town. Johannesburg: Jacana Media.
Zboray, R.J. en M. Saracino Zboray. 2006. Everyday ideas: Socio-literary experience among
antebellum New Englanders. Knoxville: University of Tennessee Press.
Eindnotas
1
Ek bedank die twee anonieme keurders vir hulle opmerkings en voorstelle ter verbetering
van die artikel.
683

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2 Die onderklasse van Kaapstad sluit “sailors, soldiers, artisans, convicts, exiles” en selfs
“more elite inhabitants such as burghers and Company officials” in (Worden 2012:xi). Hulle
word nie in hierdie artikel ingesluit nie.
3
Sy suster, Anna van Dapoer, was ’n onderwyseres in die slawelosie. Ek is dankbaar teenoor
een van die keurders wat hierdie inligting aan my verskaf het.
4 Sien Leibbrandt, Letters despatched, 1696-1708 (30 March 1705), bl. 263.
5 Sien Leibbrandt, Letters despatched, 1696-1708 (27 May 1705), bl. 267.
6 Meester van die Weeskamer (MOOC), Kaapse Argiefbewaarplek, Kaapstad. Baie van
hierdie verwysings kan nagegaan word op die Towards a New Age Partnership (TANAP)webblad:
www.tanap.net. Ek het soektogte onderneem onder die rubrieke “book” en “books”,
wat hierdie resultaat vir vryswartes gelewer het, maar daar mag ander wees wat ek gemis het
of wat nie ingesluit is in hierdie databasis nie.
7 Hierdie afdeling is gebaseer op Shell en Dick (2012) en Dick (2012).
8 Lied 128.
9 Ek is dankbaar teenoor een van die keurders wat hierdie inligting aan my verskaf het.
10 Sien byvoorbeeld Van Selms, A. 1953. Die oudste boek in Afrikaans: Isjmoeni se
“Betroubare Woord”. Herzog-Annale van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en
Kuns, ble. 61–102.
11 Sien volksverhaal nr. 9 in deel 1, en volksverhaal nr. 5 in deel 2.
12 Sien volksverhaal nr. 94.
13 Ek is dankbaar teenoor een van die keurders wat hierdie inligting aan my verskaf het.
14
Sien byvoorbeeld die brief van James Read aan John Philip, 16 November 1835, in Le
Cordeur en Saunders (1976:159).
15 Sien De Verzamelaar, 2 Junie 1828. Vir voorbeelde van fabels en legendes, sien De
Verzamelaar,4 Februarie 1826; 11 Februarie 1826; 18 Februarie 1826; 29 April 1826; 6 Mei
1826.
16 Sien De Verzamelaar, 20 Augustus 1839.
17 ’n Inboeksisteem vir slawe het bestaan sedert die totstandkoming van vrystelling op 1
Desember 1834 tot 1 Desember 1838. Gedurende hierdie vierjaarperiode is slawe ingeboek
by hulle eienaars, wat moes aanpas by ’n loonarbeidsisteem, terwyl die slawe moes leer om
meer onafhanklik te word (Worden, Van Heyningen en Bickford-Smith 2004:107).
18 Cape Town Mail and Mirror of Court and Council, 6 Maart 1841, ble. 6–7.
684

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
19 Sien die 34ste (1833), 42ste (1841), 43ste (1842) en 50ste (1849) jaaverslae van die
Religious Tract Society.
20 Hierdie inligting is verkry tydens ’n besoek aan die Genadendal-museum op 22 Desember
2009. Die Aanwinsregister vir 1823 is in die museum beskikbaar.
21 Een arbeider, Abraham, kon nie lees nie, maar sy vrou kon. Dit is misgekyk (Master and
Servant Addenda, 47).
22 Master and Servant Addenda, 169.
23 Master and Servant Addenda, 151.
24 Hierdie klein gemeenskap van werkersklasmense het op eie koste ’n skool gebou (Master
and Servant Addenda, 174).
25 Master and Servant Addenda, 187.
26 Hiervan het een derde Engels gelees, een derde Nederlands en een derde Setswana.
Sommiges het al drie die tale verstaan, en dié wat Engels gelees of gepraat het, het dit baie
goed en met ’n baie goeie Engelse aksent gedoen (Master and Servant Addenda, 33).
27 Daar was veertig vroue wat kon lees en wat uit die opgaaf weggelaat is (Master and
Servant Addenda, 239). Daar is ook ’n aanduiding van die getal volwassenes wat kon skryf.
28 Master and Servant Addenda, 237–8. Daar is ook ’n aanduiding van die getal kinders wat
kon skryf.
29 Master and Servant Addenda, 241.
685

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ma’s se persepsies van hoe afknouery gesinne
beïnvloed
Abraham P. Greeff en Estelle Roodt
Abraham P. Greeff en Estelle Roodt: Departement Sielkunde, Universiteit Stellenbosch
Die doel van hierdie verkennende, kwalitatiewe ondersoek was om vas te stel hoe gesinne
deur die krisis van afknouery geraak word. Gesinsisteemteorie (Broderick 1993) verskaf die
teoretiese raamwerk vir die ondersoek. Die navorsingsvraag vloei logies voort uit
gesinsisteemteorie, naamlik: Hoe raak die afknouery van ’n kind ook die ander gesinslede?
Die studiepopulasie was gesinne met laerskoolkinders wat vir ses maande of langer geboelie
is in die voorafgaande drie jaar, en wat in die Suid-Kaap woon. Agt-en-veertig ma’s het as
verteenwoordigers van hul gesinne aan die ondersoek deelgeneem. Elk het ’n biografiese
vraelys voltooi en die volgende oop vraag beantwoord: Op watter manier het die afknouery
julle gesin geaffekteer? Resultate wat deur middel van inhoudsontleding verkry is, het getoon
dat gesinne op verskeie maniere deur die afknouery geraak is. Die kinders wat geboelie is, is
veral geaffekteer deurdat hulle negatiewe emosies soos hartseer ervaar het, opstandig geword
het by die huis, hulself onttrek het en/of nie wou teruggaan skool toe nie. Die meeste ouers is
deur die afknouery geaffekteer deurdat hulle woede of ander negatiewe emosies ervaar het,
en/of deurdat hulle bekommerd oor hul kind se welstand en toekoms geword het. Die
afknouery het soms gesinne as geheel beïnvloed deurdat dit konflik binne die gesin
veroorsaak het, terwyl dit in ander gevalle die gesin nader aan mekaar gebring het. Die
bevindinge van hierdie ondersoek vul ’n leemte in die literatuur oor hierdie onderwerp en kan
sinvol aangewend word in die ontwikkeling van afknoueryvoorkomings- en
intervensieprogramme.
Trefwoorde: afknouery; laerskoolkind; gesin; persepsies
Abstract
Mothers’ perceptions of how bullying affects families
Large-scale studies on the prevalence of bullying have been conducted in various countries,
including Norway, Finland, Sweden, England, the Netherlands, Canada, Spain, Ireland,
Australia, Japan and the United States of America (Espelage and Swearer 2003:365; Olweus
1994:1171). A study that was conducted in Norway, in which more than 130 000 learners
between the ages of seven and sixteen completed the Olweus Bully/Victim Questionnaire,
found that approximately 15% of all learners in the country had been involved in bullying,
whether as bullies or as victims. With regard to other countries, the prevalence of bullying
ranges from 11,3% in Finland to 49,8% in Ireland (Dake, Price and Telljohann 2003:173).
686

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In South Africa the prevalence of bullying is even higher, with as many as 58,2% of learners
affected by it (Neser, Ovens, Van der Merwe et al. 2004:32). Although it is often argued that
bullying is a relatively normal part of growing up (Greeff 2004:1), various studies have
shown the negative consequences it entails (Smith 1999:68). For example, children who are
bullied often experience somatic symptoms such as headaches and stomach aches (Swart and
Bredekamp 2009:405), as well as symptoms of depression, such as suicidal thoughts
(KaltialaHeino, Rimpelä, Marttunen et al. 1999:351; Roland 2002:55).
Although research on bullying has previously been conducted in South Africa, it focused
primarily on the prevalence of bullying (De Wet 2005:82; Greeff 2004:1; Neser et al.
2004:30), as well as on learners’ and teachers’ experiences of bullying (Adam 2007:10;
MacDonald and Swart 2004:33; Pillay 2004:5; Swart and Bredekamp 2009:405; Zeelie
2004:5). No studies on how families are affected by bullying were found in the South African
literature.
The research question for this study was, therefore: How are families affected by bullying?
Family systems theory (Broderick 1993) provided the theoretical framework for this study.
This theory argues that families are open, on-going, goal-seeking, self-regulating social
systems that are best understood in the context of their interactions and systemic relationships
(Broderick 1993:37). Families are interdependent and the interaction and communication
between individual members should be studied in order to understand the family system as a
whole, rather than studying individual family members in isolation. Thus, although each
family member leads his/her own life and it sometimes seems as if individuals function
independently, events in the life of one family member necessarily have an impact on all the
other members (Broderick 1993:21).
This study made use of a qualitative, exploratory research design. Data was collected by
means of an open-ended question. The study population consisted of families with primary
school children who had been bullied for six months or longer over the previous three years,
and who reside in a village in the Southern Cape. The participants who represented their
families were obtained through non-random snowball sampling. The children attended a rural
primary school and their families met the requirements for participation.
Permission to do the research was granted by the principal and governing body of the school,
after which a letter with regard to the research was sent to all parents with children in the
school. Permission was granted to contact the parents of all the children in grades 5, 6 and 7.
The primary researcher made 75 calls, and found 25 families who met the requirements for
participation and were willing to participate. The other parents either said that as far as they
knew their children were not victims of bullying, or they were not interested in taking part.
The rest of the participants (n = 23) were obtained by means of referrals from the other
participants (snowball effect). In order to control for the effect of gender, mothers were
encouraged to act as representatives of their families.
In order to be eligible for participation, families had to meet the following criteria: (1) at least
one child in the family had to have been be bullied for six months or longer; (2) the bullying
had to have taken place in the past three years; (3) the bullying had to have taken place while
the children were in primary school; and (4) it had to be a two-parent family.
A total number of 48 families took part in the study. The home language of the majority of
the participants was Afrikaans (83%, n = 40), followed by English (15%, n = 7) and Xhosa
687

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(2%, n = 1). Seventy-three percent (n = 35) of the participants were white, while 25% were
coloured (n = 12) and 2% were black (n = 1). The majority of the participants were in their
first marriage (73%, n = 35), while 21% (n = 10) had been married before and 6% (n = 3) of
the couples lived apart. On average, the participants had been married for 13,9 years (SD =
6,4). The participants’ average age was 40,2 years (SD = 5,9), while their partners’ average
age was 42,4 (SD = 6).
Once permission had been granted to conduct the research, potential participants were
contacted. Appointments were made with parents who were willing to participate. During the
interviews the participants were asked the following open-ended question: “In what ways did
the bullying affect your family?” The participants were also asked to complete a biographical
questionnaire, which included questions on their families’ home language, marital status,
length of marriage, family composition, level of education, and gross income per month.
Questions about the child who was bullied were related to whether the bullying still occurred,
how long the bullying lasted, and when the parents became aware of the bullying.
Data was analysed by means of content analysis. The purpose of content analysis is to
examine comprehensive material systematically (Mayring 2000:266). Coding is a
fundamental step in the process of qualitative data analysis and allows the researcher to
organise data according to themes.
Significant text segments were identified and grouped together to form related categories.
Various themes emerged from the evaluation of the categories. Themes were divided into the
following categories: “Not affected”, “Child that was bullied was affected”, “Parents
affected”, and “Family as a whole affected”. The “Not affected” category referred to families
that did not indicate that they were affected by the bullying. The “Child that was bullied was
affected” category refers to all the ways in which the child concerned was affected by the
bullying. Similarly, “Parents affected” and “Family as a whole affected” referred to the ways
in which the parents and families as a whole were affected by the bullying respectively.
According to the analyses, seven participants (15%) indicated that the bullying did not affect
their families. Most of the parents, however, felt that the bullying affected their families in
one way or another. The bullying affected the child who was bullied, the parents themselves,
or the family as a whole.
The children who were bullied were affected in different ways. Some children (6%, n = 3)
came home with physical injuries, while other children’s belongings were destroyed (6%, n =
3). The bullying often led to the child’s not wanting to go back to school (15%, n = 7). The
bullying sometimes had a negative effect on the child’s schoolwork (8%, n = 4). Several
children were affected by the bullying in that they experienced negative emotions (27%, n =
13). The children who were bullied often became rebellious at home (19%, n = 9). In contrast
to the latter, some children began to withdraw (19%, n = 9). A few participants mentioned
that the bullying had a negative effect on their child’s self-esteem (13%, n = 6). Three
participants (6%) said that their children repeatedly urinated in their beds at night in reaction
to the bullying. The children sometimes also had nightmares because of the bullying (4%, n =
2).
Not just the children, but also their parents, were affected by the bullying in various ways.
Parents were worried about their children (10%, n = 5). They also experienced negative
emotions such as rage (17%, n = 8), dismay (4%, n = 2), pity (8%, n = 4), sadness (4%, n =
688

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
2), unhappiness (4%, n = 2), powerlessness (8%, n = 4), disappointment (8%, n = 4) and/or
uncertainty (2%, n = 1).
In some cases the crisis of bullying affected the family as a whole. Some participants felt that
the event brought their family closer together (4%, n = 2). In other families, however, the
bullying led to conflict (8%, n = 4).
The purpose of this study was to determine how families are affected by the crisis of
bullying. The results show that families are affected by bullying in many ways. The children
who were bullied were especially affected in that they experienced negative emotions such as
sadness. Although it sometimes became evident only much later, it was clear from the results
that the parents and families were also affected by the bullying in various ways. As a whole,
bullying is a negative and destructive act that disrupts not only the victim’s life, but also the
lives of the people close to him/her.
Keywords: bullying; primary school child; family; perceptions
1. Inleiding
Studies oor die voorkoms van afknouery is reeds op groot skaal in verskeie lande gedoen,
insluitende Noorweë, Finland, Swede, Engeland, Nederland, Kanada, Spanje, Ierland,
Australië, Japan en die Verenigde State van Amerika (Espelage en Swearer 2003:365;
Olweus 1994:1171). ’n Ondersoek wat in Noorweë gedoen is, waarin meer as 130 000
leerders tussen die ouderdomme 7 en 16 jaar die Olweus Bully/Victim Questionnaire voltooi
het, het getoon dat ongeveer 15% van alle leerders in daardie land al by afknouery betrokke
was, hetsy as ’n boelie of as ’n slagoffer (Olweus 1993:21 en 1994:1173). Wat ander lande
betref, wissel die voorkoms van afknouery onder laerskoolkinders tussen 11,3% in Finland en
49,8% in Ierland (Dake, Price en Telljohann 2003:173).
In Suid-Afrika is die voorkoms van afknouery selfs hoër, met tot soveel as 58,2% van
leerders wat daardeur geraak word (Neser, Ovens, Van der Merwe e.a. 2004:32).
Huidige definisies van afknouery het veral ontstaan uit die werk van Dan Olweus, wat reeds
sedert 1970 hierdie onderwerp navors (Greeff 2004:1). Volgens Olweus (1993:10) kan
afknouery gedefinieer word as aggressiewe gedrag of opsetlike kwaaddoenery wat
herhaaldelik en met verloop van tyd uitgevoer word in ’n interpersoonlike verhouding wat
deur ’n magswanbalans gekenmerk word. Afknouery vind dikwels plaas sonder dat die
slagoffer die boelie uittart. Afknouery sluit in om iemand te slaan, skop of knyp (fisieke
afknouery), of om iemand te dreig, terg, spot of name te noem (verbale afknouery). Om
iemand doelbewus uit ’n groep te sluit of te weier om aan ’n ander se versoeke gehoor te gee,
word ook as afknouery beskou (Olweus 1993:10).
Heelwat Suid-Afrikaanse gesinne word dus deur hierdie probleem geraak. Alhoewel daar
dikwels geredeneer word dat afknouery ’n relatief normale deel van die grootwordproses is
(Greeff 2004:1), dui verskeie ondersoeke op die negatiewe gevolge wat daarmee gepaardgaan
689

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(Smith 1999:68). Kinders wat geboelie word, ervaar byvoorbeeld dikwels somatiese
simptome soos hoofpyn en maagpyn (Swart en Bredekamp 2009:405), asook simptome van
depressie, soos selfmoordgedagtes (KaltialaHeino, Rimpelä, Marttunen e.a. 1999:351;
Roland 2002:55).
Alhoewel daar reeds vorige ondersoeke in verband met afknouery in Suid-Afrika gedoen is,
was die fokus daarvan meestal op die voorkoms van afknouery (De Wet 2005:82; Greeff
2004:1; Neser e.a. 2004:30), asook op leerders en onderwysers se ervarings van afknouery
(Adam 2007:10; MacDonald en Swart 2004:33; Pillay 2004:5; Swart en Bredekamp
2009:405; Zeelie 2004:5). Geen soortgelyke ondersoeke aan die huidige een is in die Suid-
Afrikaanse literatuur gevind nie.
Gesinsisteemteorie (Broderick 1993) verskaf die teoretiese raamwerk vir die ondersoek.
Hiervolgens is gesinne oop, deurlopende, doel-soekende, selfregulerende sosiale sisteme wat
op hul beste verstaan kan word in die konteks van wedersydse interaksies en sistemiese
verhoudings (Broderick 1993:37). Eerder as om individuele gesinslede in afsondering te
bestudeer, moet daar na gesinne as geheel gekyk word. Gesinslede is afhanklik van mekaar
en die interaksie en kommunikasie tussen individuele gesinslede moet bestudeer word om die
gesinsisteem as geheel te verstaan (Broderick 1993). Alhoewel elke gesinslid dus sy/haar eie
lewe lei en dit soms voorkom of individue onafhanklik funksioneer, affekteer gebeure in een
lid se lewe ook noodwendig al die ander lede (Broderick 1993:21).
Gegee die beperkte plaaslike navorsing van hoe afknouery die gesinseenheid beїnvloed,
asook die potensiële negatiewe gevolge wat met afknouery gepaard gaan, is besluit om ’n
verkennende, kwalitatiewe navorsingsontwerp te gebruik om ’n beter begrip te kry van hoe
Suid-Afrikaanse gesinne deur die krisis van afknouery geaffekteer word.
2. Metode
’n Kwalitatiewe ondersoekende navorsingsontwerp is gebruik waar data met behulp van ’n
oop vraag ingesamel is.
2.1. Deelnemers
Die studiepopulasie is gesinne met laerskoolkinders wat vir ses maande of langer geboelie is
in die voorafgaande drie jaar en wat in ’n dorp in die Suid-Kaap woon. Die steekproef is
saamgestel uit gesinne met kinders in ’n plattelandse laerskool en wat aan die vereistes vir
deelname voldoen. Die steekproef was nie-ewekansig en is met behulp van sneeubalsteekproeftrekking
bekom.
Nadat toestemming om die ondersoek te doen by die skoolhoof en beheerliggaam van die
laerskool verkry is, is ’n brief in verband met die ondersoek aan alle ouers met kinders in die
skool gestuur. Toestemming is verleen om die graad 5-, graad 6- en graad 7-kinders se ouers
690

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
te skakel. Deur die 75 oproepe wat die primêre navorser gemaak het, is 25 gesinne gevind
wat aan die insluitingskriteria voldoen en ingewillig het om aan die ondersoek deel te neem.
Die ander ouers het gesê dat hulle kinders nie geboelie word sover hulle weet nie, of hulle het
nie belang gestel om deel te neem nie. Die res van die deelnemers (n = 23) is verkry deur
verwysings van ander deelnemers (sneeubaleffek). Om vir die effek van geslag te kontroleer,
is ma’s sover moontlik aangemoedig om as verteenwoordigers van die gesinne op te tree en
namens die gesinne aan die ondersoek deel te neem.
Om aan die ondersoek te kon deelneem moes gesinne aan die volgende insluitingskriteria
voldoen: (1) minstens een kind in die gesin moes vir ses maande of langer geboelie gewees
het; (2) die afknouery moes in die voorafgaande drie jaar plaasgevind het; (3) die afknouery
moes plaasgevind het terwyl die kinders in die laerskool was; en (4) die gesin moes ’n tweeouer-gesin
wees.
Altesaam 48 gesinne het uiteindelik aan die ondersoek deelgeneem. Die meerderheid van die
deelnemers se huistaal was Afrikaans (83%, n = 40), gevolg deur Engels (15%, n = 7) en
Xhosa (2%, n = 1). Wat ras betref, was 73% (n = 35) van die deelnemers wit, 25% bruin (n =
12) en 2% swart (n = 1). Die meeste deelnemers was in hulle eerste huwelik (73%, n = 35),
terwyl 21% (n = 10) voorheen getroud was en 6% (n = 3) van die pare apart gewoon het.
Deelnemers was gemiddeld 13,9 jaar getroud (SA = 6,4). Die gemiddelde ouderdom van die
deelnemers was 40,2 jaar (SA = 5,9), en dié van hulle huweliksmaats was 42,4 jaar (SA =
6,0). Alle deelnemers was vroulik (N = 48) en alle deelnemers se huweliksmaats was manlik.
In 25% (n = 12) van die deelnemers se huise was daar ander familielede wat permanent by
hulle woon, byvoorbeeld ’n ouma of ’n oupa.
Ses persent (n = 3) van die deelnemers se hoogste vlak van formele opleiding was laerskool,
terwyl 46% (n = 22) hoërskool voltooi het. Vyf-en-twintig persent (n = 11) van die
deelnemers het beskik oor ’n diploma en 23% (n = 11) oor ’n graad. In die Wes-Kaap het
6,9% van die bevolking wat 20 jaar of ouer is, laerskool voltooi, 25% het matriek voltooi,
terwyl 7,9% ’n diploma en 4,8% ’n graad verwerf het (Statistiek Suid-Afrika 2005a). Die
opleidingsvlak van die deelnemers was dus opvallend hoër as dié van die Wes-Kaap as
provinsie.
Gesinne se totale bruto inkomste per maand was soos volg: minder as R1 000 (6%, n = 3), R1
000 tot R5 000 (19%, n = 9), R5 000 tot R15 000 (38%, n = 18), R15 000 tot R35 000 (31%,
n = 15) en meer as R35 000 (6%, n = 3). Die gemiddelde maandelikse inkomste van
huishoudings waarvan die hoof wit is vir die jaar 2005/2006 was R23 406, R6 619 vir
huishoudings waarvan die hoof bruin is, en R3 143 vir huishoudings waarvan die hoof swart
is (Statistiek Suid-Afrika 2005b).
Drie-en-dertig persent (n = 16) van die deelnemers se kinders is steeds tydens die datainsameling
geboelie, terwyl 67% (n = 32) van die deelnemers se kinders nog in die
voorafgaande drie jaar geboelie was, maar nie meer ten tye van die data-insameling nie. Die
gemiddelde ouderdom van die deelnemers se kinders toe die afknouery begin het, was 8,8
jaar (SA = 2,8) en hulle is gemiddeld 20,7 maande lank geboelie (SA = 17,4). Die langste
691

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
tydperk wat kinders geboelie is, was 60 maande (6%, n = 3), en die langste tyd wat dit
geneem het voor ouers van die afknouery bewus geword het, was 55 maande (2%, n = 1).
2.2 Prosedures
Nadat toestemming verkry is om die navorsing te doen, is potensiële deelnemers gekontak.
Afsprake is gemaak met ouers wat bereid was om deel te neem. Deelnemers kon kies of hulle
die onderhoud by hulle eie huis of by ’n kerkkantoor, wat sentraal in die dorp geleë is, wou
voltooi. Tydens die onderhoude is deelnemers die volgende oop vraag gevra: “Op watter
manier het die afknouery julle gesin geaffekteer?”
Elke deelnemer is ook versoek om ’n biografiese vraelys in verband met hul gesin te voltooi.
Vrae het ingesluit die huistaal, huwelikstaat, lengte van huwelik, gesinsamestelling,
opleidingsvlak en bruto inkomste per maand. Vrae in verband met die kind wat geboelie is,
was of die afknouery steeds plaasvind, hoe lank die afknouery geduur het, en wanneer ouers
daarvan bewus geword het. Om deelnemers vir hulle tyd en deelname te bedank, is elkeen
ingeskryf vir ’n gelukkige trekking waarin hulle die kans gestaan het om ’n koopbewys by ’n
kettingwinkel ter waarde van R500, R300 of R100 te wen. Nadat die data-insameling voltooi
is, is die trekking gehou. Die drie wenners is telefonies in kennis gestel van hulle pryse en ’n
afspraak is gereël vir die oorhandiging van die pryse.
2.3 Data-ontleding
Data is deur middel van inhoudsontleding ontleed. Die doel van inhoudsontleding is om
omvattende materiaal sistematies te ondersoek (Mayring 2000:266). Kodering is ’n
fundamentele stap in die proses van kwalitatiewe data-ontleding en dit stel die navorser in
staat om rou data volgens temas te organiseer. Volgens Strauss en Corbin is daar drie soorte
kodering wat in kwalitatiewe navorsing gedoen moet word, naamlik oop kodering, aksiale
kodering en selektiewe kodering (in Henning, Van Rensburg en Smit 2004:131). Oop
kodering behels die skep van kategorieë met betrekking tot sekere tekssegmente (Strauss
1987:28). Elke kategorie het ook dimensies, eienskappe en gevolge (Bohm 2000:272).
Tydens aksiale kodering is data op nuwe maniere saamgevoeg deur verbindings tussen
kategorieë te maak (Bohm 2000:272). Selektiewe kodering behels die seleksie van
kernkategorieë. Elke kernkategorie is sistematies met ander kategorieë in verband gebring en
sodoende word verhoudings tussen kategorieë geldig verklaar (Strauss 1987:33).
Volgens Lincoln en Guba speel geloofwaardigheid ’n kardinale rol in die verkryging van
goeie kwalitatiewe resultate (in Babbie en Mouton 2001:276). Daar is vier aspekte wat die
geloofwaardigheid van kwalitatiewe navorsing verhoog, naamlik aanneemlikheid,
oordraagbaarheid, betroubaarheid en bevestigbaarheid (Babbie en Mouton 2001:276). In
hierdie ondersoek is geloofwaardigheid soos volg gehandhaaf: Aanneemlikheid is verkry
deur die bevindinge van soortgelyke vorige ondersoeke met die bevindinge van die huidige
ondersoek te vergelyk, asook deur navorsingtoesighouding en persoonlike teenwoordigheid
tydens data-insameling. Oordraagbaarheid is bewerk deur ’n gedetailleerde beskrywing van
die demografiese faktore van die deelnemers, asook ’n deeglike beskrywing van die data-
692

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
insamelingsprosedure, weer te gee. Om betroubaarheid te verseker is die navorsingsontwerp
en -prosedure, asook alle resultate, in soveel moontlik besonderhede beskryf. Om die
bevestigbaarheidsaspek van geloofwaardigheid te verseker, was die navorser voortdurend
selfondersoekend deurdat sy bewus was van haar persoonlike oortuigings en aannames,
terwyl sy nogtans objektief probeer bly het. Bevestigbaarheid is verder verseker deur ’n
deeglike beskrywing van die ondersoekmetode te verskaf sodat die integriteit van die
resultate noukeurig ondersoek kon word, asook deur die erkenning van die tekortkominge
van die huidige ondersoek.
2.4 Etiese aspekte
Toestemming om met die navorsing voort te gaan is van die Navorsingsetiekkomitee van die
Universiteit Stellenbosch verkry. Geen ouers is vooraf geïdentifiseer of uitgesonder nie en die
navorser was die enigste persoon wat oproepe en afsprake gemaak het; sodoende is
privaatheid en vertroulikheid bewerkstellig. Deelnemers is verseker dat die antwoorde wat
hulle tydens die onderhoude sou gee, vertroulik sou bly en die voltooide biografiese vraelyste
met response op die oop vraag daarop, is op ’n veilige plek gebêre waar slegs die navorser
toegang daartoe het. Elke deelnemer is gevra om ’n ingeligte toestemmingsbrief te voltooi
waarin dit duidelik was dat deelname vrywillig was en dat ’n deelnemer enige tyd aan die
ondersoek kon onttrek as sy sou wou. Eerder as om die onderhoude by die skool te moes hê,
kon deelnemers kies of hulle die navorser by hulle eie huis of by die kerkkantoor wou
ontmoet; sodoende is die privaatheid van die deelnemers gerespekteer.
3. Resultate
Deelnemers se antwoorde is bestudeer om ’n oorsig daarvan te verkry en die konteks daarvan
te verstaan. Betekenisvolle tekssegmente is geïdentifiseer en daarna met mekaar in verband
gebring om sodoende kategorieë te vorm. Uit die evaluering van die kategorieë het verskeie
temas na vore gekom. Temas is in die volgende kategorieë opgedeel: “Nie geaffekteer”;
“Kind wat geboelie is, is geaffekteer”; “Ouers geaffekteer”; en “Gesin as geheel geaffekteer”.
Die kategorie “Nie geaffekteer” verwys na gesinne wat nie aangedui het dat hulle deur die
afknouery beïnvloed is nie. Die “Kind wat geboelie is, is geaffekteer”-kategorie verwys na al
die maniere waarop die kind wat geboelie is, deur die afknouery geraak is. So ook verwys die
“Ouers geaffekteer-” en “Gesin as geheel geaffekteer”-kategorieë onderskeidelik na die
maniere waarop die afknouery die ouers, en totale gesinne geaffekteer het. Die ontleding van
die response op die oop vraag word in Tabel 1 weergegee.
Tabel 1. Temas as aanduiding van hoe gesinne deur die afknouery geaffekteer is (N = 48)
693

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Soos aangedui in Tabel 1, het sewe deelnemers (15%) gemeld dat die afknouery nie hulle
gesin geaffekteer het nie. Die meeste ouers het egter ervaar dat die krisis van afknouery hulle
gesin op een of ander manier beïnvloed het. Die afknouery het die kind wat geboelie is, die
ouers self, asook die gesin as geheel, geraak.
Die kinders wat geboelie is, is op verskeie maniere daardeur geaffekteer. Drie (6%) kinders
het fisieke beserings opgedoen en daarmee by die huis aangekom. Dié drie kinders se ouers
het onderskeidelik gepraat van hulle kinders se blou kolle, blou oog en bloedneus. Een
deelnemer het vertel dat haar seun gereeld vra of hy karate-lesse kan neem. Party kinders se
eiendom is verniel (6%, n = 3). Skryfbehoeftes en skooltasse wat verniel en gesteel word,
asook pousekos wat gesteel word, het uit gesprekke met deelnemers na vore gekom. Een ouer
het ook gesê dat sy as gevolg van die afknouery elke maand nuwe skoolskoene vir haar seun
moet koop.
Die afknouery het in verskeie gevalle daartoe gelei dat die kind wat geboelie is, nie wou
teruggaan skool toe nie (15%, n = 7). Een deelnemer het vertel dat hulle seun geweier het om
terug te gaan skool toe, en dit het “onnodige stryery en spanning in die huis” veroorsaak. ’n
Ander deelnemer het gesê dat haar kind senuweeagtig geword het in die oggende voor skool.
Nog ’n deelnemer het genoem dat haar kind weens die afknouery dikwels stokkiesgedraai
het, en dat hulle eers later daarvan uitgevind het. Nog ’n deelnemer het van haar dogter gesê:
“Sy wou ook nie meer skool toe gegaan het nie, waar sy dit in die verlede vreeslik geniet het
en uitgesien het daarna.” Die afknouery het soms ’n negatiewe effek op kinders se skoolwerk
gehad (8%, n = 4). Een deelnemer het vertel dat haar seun twee jaar akademies agter geraak
het as gevolg daarvan dat hy geboelie is.
694

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Verskeie kinders is deur die afknouery geaffekteer in die vorm van negatiewe emosies wat
hulle begin ervaar het (27%, n = 13). Hulle het hartseer, humeurig of huilerig geword en het
dikwels na skool by die huis gehuil oor wat met hulle gebeur het. Een ouer het vertel dat haar
dogter “skielik baie emosioneel begin raak” het en “vir die geringste dingetjie begin huil, of
’n woede-uitbarsting gekry” het. ’n Ander ouer het gesê haar dogter het “vol mood swings en
buierig” geword.
Die kinders wat geboelie is, het dikwels opstandig geword by hulle huise (19%, n = 9).
Deelnemers het beskryf dat hulle kinders rebels, geïrriteerd, opstandig en aggressief geword
het. Een ouer het gesê dat haar seun sy jonger boetie begin boelie het, terwyl ’n ander ouer
gemeld het dat haar dogter onbeskof met haar susters geword het. Nog ’n ouer het vertel dat
haar dogter gespot was omdat sy tuisgemaakte klere gedra het en dat sy daarna geweier het
om gemaakte klere te dra. ’n Ander ouer het gesê haar seun het almal begin byt vandat die
afknouery begin het.
In teenstelling met laasgenoemde reaksie op die afknouery het ander kinders hulle weer begin
onttrek (19%, n = 9). Hierdie kinders het hulle van gesinslede, maats en/of alle vreemde
mense afgesonder. Een ouer het vertel: “My kind was altyd ’n vreeslike vriendelike,
innemende persoonlikheid. Sy was die sonstraal van die gesin. Stadig maar seker het ek begin
agterkom hoe my kind al stiller en teruggetrokke raak.”
’n Paar deelnemers het gemeld dat die afknouery hulle kind se selfbeeld negatief beïnvloed
het (13%, n = 6). Hulle meen hulle kind se selfbeeld is aangetas, en dat hulle kind nie meer
selfvertroue gehad het nie. Een ouer het gesê haar dogter het “oorbewus van haar voorkoms
geword”, terwyl ’n ander ouer vertel het dat haar seun baie sensitief geraak het oor
opmerkings wat hulle by die huis oor hom maak.
Drie deelnemers (6%) het aangevoer dat hulle kinders, in reaksie op die afknouery, snags
herhaaldelik in hulle beddens geürineer het. Kinders het ook soms nagmerries gekry as
gevolg van die afknouery (4%, n = 2). Een ouer het vertel dat haar seun “snaakse
kreungeluide” in sy slaap begin maak het. Hulle het hom dokter toe geneem en so
agtergekom dat hy geboelie word.
Nie net die kinders nie, maar ook hulle ouers, is op verskeie maniere deur die afknouery
geraak. Ouers het bekommerd geword oor hulle kinders (10%, n = 5). Een deelnemer het
vertel dat sy bang is haar kind “snap” eendag en doen iets “negatiefs” omdat hy kleintyd
geboelie is. ’n Ander deelnemer het gevrees dat die afknouery tot verkragting sou kon lei.
Nog ’n besorgdheid wat ouers genoem het, was dat hulle bang was hulle kind sou weier om
terug te gaan skool toe. Een ouer was ook bekommerd oor wat die invloed van die afknouery
op haar dogter se skoolwerk sou wees “omdat sy ’n senuweeagtige persoon is”. ’n Ander
deelnemer het tot die besef gekom “dat ons na ons twee dogters se gesondheid en dieet moet
oplet, aangesien ons indirek verantwoordelik is vir hulle eetgewoontes en gewig”.
Die meeste ouers is deur die afknouery geaffekteer deurdat hulle een of ander negatiewe
emosie ervaar het. Ouers het onder andere van woede (17%, n = 8), ontsteltenis (4%, n = 2),
695

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
bejammering (8%, n = 4), hartseer (4%, n = 2) en/of ongelukkigheid (4%, n = 2) gepraat. Een
ouer wat woede ervaar het, meen “dit het ons ook dadelik op ’n oorlogspad geplaas. Dit was
’n geveg met die skoolhoof, personeel, asook ouers en beheerraad wat net nie geglo het dat
die ‘wonderlike’ boelie in staat is tot sulke gedrag.” Nog ’n ouer wat kwaad geword het,
meen sy het so gevoel omdat sy besef het dat haar graad 7-dogter nie gaan ophou om
geboelie te word solank sy in die laerskool is nie. ’n Ander ouer was ontsteld “want dit het
nog nooit by ’n vorige skool gebeur nie”. Party ouers het weer jammer gevoel vir hulle
kinders, want hulle wil die beste vir hulle kinders hê en hulle voel dat die afknouery onnodig
was. ’n Ander ouer was “hartseer vir my kind wat nie altyd haar maats se optrede verstaan het
nie”. Soms het ouers ongelukkigheid ervaar: “’n Ma is net so gelukkig soos haar
ongelukkigste kind, so ek was ongelukkig en my man het dit aangevoel en dit het hom en die
res van die gesin ook geaffekteer.” Een ouer het na aanleiding van ’n spesifieke voorval
waarin haar dogter verbaal afgeknou is, gesê sy voel hartseer en ongelukkig: “Ek weet nie
hoe iemand dit vir ’n kind kan sê nie. Wat doen my kind verkeerd? Sy is dan ’n liefdevolle
kind.”
Verskeie ouers het magteloos gevoel (8%, n = 4) en gesê hulle weet nie wat om aan die
afknouery te doen nie. Hulle voel dit sou nie help om na onderwysers te gaan nie; die
onderwysers se hande is ook afgekap. Verder was ouers soms bang dat as hulle skool toe sou
gaan oor die probleem, daar op hulle kinders gepik sou word. Een ouer het ook gevoel dat sy
nie nog die onderwyser wil gaan pla nie, want dié het reeds genoeg probleme van haar eie. ’n
Ander ouer het magteloos gevoel omdat dit moeilik sou wees om die boelie vas te vat: “Dit
was ’n gevoel van magteloosheid, want hoe word dit bewys want dit is so subtiel gedoen dat
alles regtig doodonskuldig gelyk het.”
Om teleurstelling te ervaar, was nog ’n manier waarop die afknouery ouers geaffekteer het
(8%, n = 4). Deelnemers het hulle teleurstelling in die boelies, asook in die onderwysers,
uitgespreek. Een ouer het gesê sy was teleurgesteld in hoe die skool die situasie hanteer het,
want “ons het soveel vertroue in die skool en personeel gehad”. ’n Ander ouer het gevoel dat
die skoolhoof onregverdig opgetree het toe haar kind geboelie is en dat dit verdere
ongelukkigheid vir haar kind veroorsaak het. Een ouer het na aanleiding van die afknouery
onsekerheid ervaar (2%). Sy het vertel: “Ons het begin twyfel oor die manier waarop ons ons
kind moet grootmaak ... ek het gevoel ek het iets verkeerd gedoen.”
Die krisis van afknouery het ook in sommige gevalle die gesin as geheel geaffekteer. Party
deelnemers het gesê dat die gebeurtenis hulle gesin nader aan mekaar gebring het (4%, n = 2).
In ander gesinne het dit egter tot konflik gelei (8%, n = 4). Gesinslede het byvoorbeeld meer
begin stry. Een ouer het vertel: “Dit het baie druk en verwarring in ons familie gebring, want
skielik begin mens fout soek en allerlei bose gedagtes van wat jou maat miskien met die kind
doen, kom by jou gedagtes op. Ons het deur ’n baie moeilike tyd gegaan … Nadat dit
duidelik geword het dat dit by die klas gebeur en niks verband hou met ons as gesin nie, kon
ons die probleem aanspreek.” ’n Ander ouer het gesê: “My man het gevoel ek piep die kind
op en sy moet haar eie battles fight. Dit het baie konflik tussen my en my man veroorsaak.
My kind het ook begin manipuleer, omdat sy sien sy kry aandag.”
696

4. Bespreking
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Volgens die ma’s se mededelings is kinders, ouers en gesinne as geheel deur die krisis van
afknouery beïnvloed. Kinders is veral geaffekteer deurdat hulle negatiewe emosies ervaar het
(27%, n = 13). Deelnemers het melding gemaak van hulle kinders se hartseer, humeurigheid
of huilerigheid. Kinders het ook dikwels opstandig geword (19%, n = 9), of hulself onttrek
(19%, n = 9). Hierdie nadelige gevolge bevestig die bevindinge van ander Suid-Afrikaanse
ondersoeke, naamlik dat kinders wat geboelie word, minderwaardig, seergemaak, vernederd,
bang, geïrriteerd, kwaad, hartseer, ongelukkig en magteloos voel, en dat hulle nie meer wil
lewe nie (Neser e.a. 2004:45; Swart en Bredekamp 2009:420).
Dit is dan ook te verstane dat verskeie kinders bang was of geweier het om terug te gaan
skool toe (15%, n = 7). Slagoffers van afknouery is dikwels eensaam by die skool en het min
of geen maats nie (Olweus 1993:32; Perren en Alsaker 2006:45). Kinders wil nie met die
slagoffer geassosieer word nie, aangesien hulle bang is dat dit hulle eie kanse om geboelie te
word, sal verhoog (Perren en Alsaker 2006:52). Die eensaamheid wat slagoffers ervaar,
tesame met die vrees vir wanneer die volgende voorval gaan plaasvind, kan hulle skoolwerk
nadelig beïnvloed (Govender en Dlamini 2010:66). Vier deelnemers het dan ook gerapporteer
dat hulle kinders se skoolwerk agteruitgegaan het sedert die afknouery begin het.
Alhoewel ondersoeke in verband met afknouery dikwels op die gevolge daarvan vir die
slagoffer fokus, moet daar in ag geneem word dat die afknouery ouers en ook die hele gesin
raak. Deelnemers en hulle huweliksmaats het dikwels negatiewe emosies soos woede,
ontsteltenis, bejammering, hartseer, ongelukkigheid, magteloosheid, teleurstelling en
onsekerheid ervaar nadat hulle uitgevind het hulle kind word geboelie (56%, n = 27). Hierdie
bevindinge stem ooreen met ’n ondersoek deur Humphrey en Crisp (2008:45), wat bevind het
dat ouers kwaad, magteloos en skuldig gevoel het oor hulle onvermoë om hulle kind te kon
beskerm. Volgens Humphrey en Crisp (2008:45) ervaar ouers wie se kinders geboelie word,
hoër vlakke van stres en angs.
Vorige navorsing het getoon dat ouers dikwels nie bewus is van die mate waarin hulle
kinders afgeknou word nie, aangesien kinders nie sommer daaroor praat nie en ouers nie
noodwendig gereeld vir hulle kinders vra of hulle geboelie word nie (Humphrey en Crisp
2008:47; Olweus 1993:53). Ouers oorweeg dikwels eers die moontlikheid dat hulle kind
geboelie word wanneer hulle gedragsveranderinge in hulle kind raaksien (Humphrey en Crisp
2008:47). Selfs nadat deelnemers bewus geword het van die afknouery, het hulle dit soms
moeilik gevind om hulle kinders te verdedig. Ouers het soms eenvoudig nie geweet wat om
aan die afknouery te doen nie. Ander het onderwysers gaan spreek, met min sukses. Ouers
was dikwels ontevrede oor die onderwysers se reaksies en hantering van die sake. Een ma het
vir haar dogter gesê sy moet net die jaar klaarmaak, want die volgende jaar kry sy ’n nuwe
juffrou. Ander ouers meen die onderwysers se hande is ook afgekap en dat onderwysers
dikwels self bang is vir die boelies. So ook het ’n ondersoek deur Humphrey en Crisp
(2008:45) bevind dat ouers wat afknouery by die skool aangemeld het, dikwels gevoel het dat
697

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
hulle min ondersteuning van onderwysers kry en dat onderwysers soms ontken dat enige
afknouery plaasgevind het. Hieruit blyk dit dat afknouery en die gevolge daarvan vir die
slagoffer en die gesin ’n dreigende en moeilik hanteerbare saak is.
5. Gevolgtrekking
Die doel van hierdie ondersoek was om vas te stel hoe gesinne deur die krisis van afknouery
geraak word. Die resultate het getoon dat gesinne op verskeie maniere deur die afknouery
beïnvloed is, maar veral deurdat die kinders wat geboelie is, negatiewe emosies soos hartseer
ervaar het. Alhoewel soms eers heelwat later, is dit tog duidelik uit die resultate dat ouers, en
daardeur die gesinne, ook op verskillende maniere deur die afknouery geraak is. In die geheel
is afknouery ’n negatiewe en destruktiewe gebeurtenis wat veral die slagoffer, maar ook
ander na aan haar/hom, se lewens ontwrig.
’n Eerste beperking wat ’n invloed op die resultate kon gehad het, is die feit dat ouers
verskillende idees gehad het oor wat afknouery beteken of behels. Een ouer wat gebel is om
te vra of sy aan die ondersoek wil deelneem, het byvoorbeeld gesê haar seun is al deur ’n
ander met die vuis geslaan, maar hy is nog nie geboelie nie. Verskeie ouers wat gebel is, wou
ook weet wat “tel” nou eintlik as afknouery. Indien ouers en onderwysers daartoe in staat is
om afknouery meer presies te konseptualiseer, sal hulle dit kan raaksien en herken wanneer
kinders geboelie word en kan hulle dienooreenkomstig optree om die kinders te help. Indien
volwassenes egter misluk daarin om dit raak te sien en te besef wanneer ’n kind onder
afknouery deurloop, sal só ’n kind sonder hulp die pyn wat met afknouery gepaard gaan,
moet verduur.
Nog ’n beperking van hierdie ondersoek is dat net een verteenwoordiger van die gesin,
naamlik die ma, se perspektief gevra is. Aangesien elke lid van ’n gesin ’n unieke rol in die
gesin speel en sy/haar eie persepsie en waarneming van die gesinsomgewing het, sou die
resultate moontlik anders gelyk het as ’n ander, of addisionele, gesinslid, byvoorbeeld die pa,
deelgeneem het. ’n Verbetering op hierdie beperking sou dus wees om meer as een gesinslid
per gesin aan ’n soortgelyke ondersoek te laat deelneem.
Die steekproef van hierdie ondersoek was nie-ewekansig en is met behulp van sneeubalsteekproeftrekking
saamgestel. Alhoewel hierdie steekproeftrekkingsmetode gepas is vir die
ondersoek, kan daar nie sonder meer uit hierdie bevindinge veralgemeen word na die
algemene Suid-Afrikaanse bevolking nie. Trouens, gegewe die diverse Suid-Afrikaanse
bevolking, is dit voor die hand liggend dat die steekproef nie verteenwoordigend daarvan is
nie. Hierdie ondersoek is byvoorbeeld in ’n klein, plattelandse dorp uitgevoer en die resultate
kon moontlik anders lyk indien die ondersoek in ’n stedelike gebied uitgevoer sou word.
698

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Adam, F. 2007. The development of an anti-bullying intervention process at a primary school
in Gauteng. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Johannesburg.
Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. Kaapstad: Oxford University
Press.
Bohm, A. 2000. Theoretical coding: Text analysis in grounded theory. In Flick, Von Kardorff
en Steinke (reds.) 2000.
Broderick, C.B. 1993. Understanding family process: Basics of family systems theory.
Newbury Park, Kalifornië: Sage Publications.
Dake, J.A., J.H. Price en S.K. Telljohann. 2003. The nature and extent of bullying at school.
Journal of School Health, 73(5):173–80.
De Wet, C. 2005. The nature and extent of bullying in Free State secondary schools. South
African Journal of Education, 25(2):82–8.
Espelage, D.L. en S.M. Swearer. 2003. Research on school bullying and victimization: What
have we learned and where do we go from here? School Psychology Review, 32(3):365–83.
Flick, U., E. von Kardorff en I. Steinke (reds.). 2000. A companion to qualitative research.
Londen: Sage Publications.
Govender, R. en K. Dlamini. 2010. Bullying: the monster in the dark. Focus: The Journal of
the Helen Suzman Foundation, 56:66–8.
Greeff, P. 2004. The nature and prevalence of bullying during the intermediate school phase.
Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.
Henning, E., W. van Rensburg en B. Smit. 2004. Finding your way in qualitative
research.Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
Humphrey, G. en B.R. Crisp. 2008. Bullying affects us too: Parental responses to bullying at
kindergarten. Australian Journal of Early Childhood, 33(1):45–9.
KaltialaHeino, R., M. Rimpelä, M. Marttunen, A. Rimpelä en P. Rantanen. 1999. Bullying,
depression, and suicidal ideation in Finnish adolescents: School survey. British Medical
Journal, 319:348–51.
MacDonald, H. en E. Swart. 2004. The culture of bullying at a primary school. Education as
Change, 8:33–55.
699

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Mayring, P. 2000. Qualitative content analysis. In Flick, Von Kardorff en Steinke (reds.).
2000.
Neser, J., M. Ovens, E. van der Merwe, R. Morodi, A. Ladikos en J. Prinsloo. 2004. The
victims of bullying in schools. Acta Criminologica, 17(3):28–47.
Olweus, D. 1993. Bullying at school: What we know and what we can do. Malden, MA:
Blackwell Publishers.
—. 1994. Annotation: Bullying at school: basic facts and effects of a school based
intervention program. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35(7):1171–90.
Perren, S. en F.D. Alsaker. 2006. Social behavior and peer relationships of victims, bullyvictims,
and bullies in kindergarten. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(1):45–
57.
Pillay, J. 2004. Experiences of learners from informal settlements. South African Journal of
Education, 24(1):5–9.
Roland, E. 2002. Bullying, depressive symptoms and suicidal thoughts. Educational
Research, 44(1):55–67.
Smith, P.K. 1999. England and Wales. In Smith, Morita, Junger-Tas, Olweus, Catalano en
Slee (reds.) 1999.
Smith P.K., Y. Morita, J. Junger-Tas, D. Olweus, R. Catalano en P. Slee (reds.). 1999. The
nature of school bullying: A cross-national perspective. Londen: Routledge.
Statistiek Suid-Afrika. 2005a. General household survey July 2005. http://www.statssa.gov.za
(14 September 2010 geraadpleeg).
—. 2005b. Income and expenditure of households 2005/2006. http://www.statssa.gov.za (14
September 2010 geraadpleeg).
Strauss, A.L. 1987. Qualitative analysis for social scientists. New York: Cambridge
University Press.
Swart, E. en J. Bredekamp. 2009. Non-physical bullying: Exploring the perspectives of Grade
5 girls. South African Journal of Education, 29(3):405–25.
Zeelie, D.G. 2004. Managing bullying in primary schools in Johannesburg. Ongepubliseerde
MA-verhandeling, Universiteit van Johannesburg.
700

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Integrasie van artikulatoriese en akoestiese
eienskappe van vokale: ’n beskrywingsraamwerk
Opsomming
Daan Wissing
Daan Wissing: Senior Navorser, Sentrum vir Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit
Die hoofdoel van hierdie artikel is om ’n raamwerk te ontwikkel wat gebruik kan word vir die
beskrywing, ontleding en interpretering van die vokale, natuurlike klasse vokale, soos
byvoorbeeld die gemerkte geronde vokale, asook volledige vokaalsisteme, van enige taal, in
ons geval hoofsaaklik Afrikaans. Vokale word onder meer beskryf in terme van die manier
waarop dit geproduseer word, dit is in die artikulatoriese fonetiek. Daarvan bestaan daar
etlike goeie voorbeelde wat betref Afrikaans, maar geen omvattende behandeling van die
akoestiese eienskappe van Afrikaanse vokale nie. Dit is anders gestel in die geval van
Nederlands, en dit kan baie kan bydra tot die ontwikkeling van sodanige beskrywing in
akoestiese terme. In hierdie bydrae probeer ek om hierdie gapings te vul. Wat betref die
artikulatoriese, kyk spesifiek hier na die interaktiewe vokaalkaart deur op
http://www.nwu.ac.za/af/content/ctext-vokaalkaart te klik, en die aanduidings daar te volg.
Hier kan mens nie net hoor hoe ’n spesifieke vokaal klink nie, maar mens kan ook ’n
magnetiese resonansbeeld (MRI) van die mondkanaal (insluitende die posisies van die tong
en vorm van die lippe) daarvan sien.
Ek gee die meeste aandag aan die akoestiese eienskappe van vokale. Juis omdat dit nie vir
spesifiek die Afrikaanse vokaalsisteem bestaan nie, maak ek ruim gebruik van die meer
gevorderde Nederlandse literatuur, maar ook die uitspraak self van die Nederlandse vokale.
Die voordeel hiervan is dat daar ’n groot ooreenkoms is tussen die vokale van hierdie twee
tale. Vokaalparameters wat toegelig word, is duur, intensiteit, grondfrekwensie (F0), en die
vokaalformante (F1, F2, F3), asook die bandwydte van F1. Kort vokale kan met behulp van
slegs hierdie stel parameters ontleed word, maar vir die lang, middelhoë vokale, wat geneig is
om te diftongeer, is die gradiënt waarteen hulle vokaalformante verloop, ook van groot
belang. Hierdie aspek van vokale kry spesiale aandag. In hierdie artikel lig ek ’n spesifieke
vokaalontledingsprogram, Vowelyse (Van der Walt en Wissing 2004) toe, en wys op die
sterkpunte daarvan vergeleke met ander metodes soos wat dit in die vakliteratuur gevind
word.
Trefwoorde: Afrikaans; akoestiese fonetiek; akoestiese vokaalkaart; artikulatoriese fonetiek;
interaktiewe vokaalkaart; MRI (magnetiese resonansbeelde); Nederlands; vokaal;
vokaalparameter; vokaalparameterhiërargie; vokaalsisteem; vokaalontledingsmetodes.
701

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Integrating articulatory and acoustic phonetics: a framework for the study of vowels
The main purpose of this research was to develop an integrated framework for the
description, analysis and interpretation of vowels, which should be applicable first and
foremost to Afrikaans, but also to other languages. This broad applicability is, to a large
extent, due to the nature of articulatory and acoustic phonetics. This framework can therefore
be seen as an attempt to develop a universally applicable descriptive model. Although many
well-written works exist which provide detailed discussions on the two types of phonetics, a
comprehensive, integrated model such as the one proposed here has not yet been developed.
This article is an attempt to contribute to the development of such a framework. I focus on the
description of the physical, i.e. the acoustic, characteristics of vowels, as this facet gives one
the opportunity to provide a wider-ranging and more precise description, which is imperative
when different vowel systems are being compared. Such comparisons include those between
the related languages Afrikaans and Dutch, but also, and in particular, the comparison of a
number of pronunciation varieties of Afrikaans. The latter is an important aim of this
comprehensive research project, of which this article provides an overview.
In the absence of sufficient artwork, I have made ample use of Dutch works (particularly that
of Rietveld and Van Heuven, 2009), which constitute a comprehensive discussion of the
articulation of vowels. Furthermore, these authors personally made available to me a
complete set of magnetic resonance imaging (MRI), one for each Dutch vowel. The second
author also provided his sound files of his reading of the vowels in the framework h_t. This
was used in the development of an online interactive vowel chart. As can be seen and heard
on this web page, the manner in which vowels are formed (articulated) is illustrated
graphically. The pronunciation of vowels is combined with these images. An attractive
feature available on this interactive chart is the comparison of the tongue and lip stances of a
specific vowel with each of the remaining eleven vowels in a graphic manner.
The acoustic parameters under consideration in this article are the temporal parameter,
duration and particularly various spectral parameters. The most important parameters are
those which refer to the vowel formant frequency parameters F1, F2 and F3, as well as F0,
which is the fundamental frequency. The bandwidth of vowels is often neglected in vowel
descriptions in general. Nevertheless, I do discuss them here with specific reference to F1.
Other parameters that are also interesting and important for a comprehensive description of
vowels are total intensity and the intensity that can be measured in certain spectral areas (I
investigate two: those called BF1 and BF2, respectively Band Pass Filter 1 and Band Pass
Filter 2). According to my knowledge, the ratio between harmonicity and noise that can be
found in vowel waveforms (i.e. harmonicity-to-noise ratio, or HNR) has not yet been used in
the way in which I represent it in this research. The latter may be valuable when studying
emphasis on vowels, be it stress or sentence accent.
In this article, both acoustic vowel charts and line graphs are proposed to describe the
acoustic characteristics of vowels in a precise and comprehensive manner. These vowel
charts and line graphs were derived from acoustic information extracted from the acoustic
wave form and provided in the form of tables. It is indicated that although the use of gradientrelated
parameters is not required in the case of the short, steady-state vowels, the opposite
applies to the diphthonged vowels with gliding first and second formants. This aspect of
vowels receives special attention. Various methods of approach are illustrated, among others
702

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
those related to the one that I propose. I refer to the method of description of Adank et al.
(2004) in particular, which simply uses two readings on the temporal line of the formants,
one on the 25% mark and one on the 75% mark. Smakman (2006) refines this method by
suggesting a diphthongisation index. I indicate that this method is not superior to the one
suggested in the present article.
In addition to explaining the use of acoustic vowel charts and line graphs, it is demonstrated
how the statistical method of discriminant function analysis can be used to determine which
parameters discriminate best between two or more naturally occurring groups of vowels. It is
pointed out, for example, that one should always be able to discriminate between vowels that
belong to the same natural phonological class in a more precise manner when making use of
the full set of parameters rather than only the two traditional vowel frequency parameters,
namely F1 and F2, even if duration, the other customary phonological feature, is also
brought into the equation. This is demonstrated with reference to the high middle and high
back vowels (/u/ and /o/). When only F1 and F2 are used, /u/ is classified correctly for only
56%, and /o/ for 75%. This level of success is increased to 94% and 95% respectively if all
parameters are used.
Key words: Afrikaans; acoustic phonetics; acoustic vowel chart; articulatory phonetics;
Dutch; interactive vowel chart; MRI (magnetic resonance imaging); vowel; vowel
parameter; vowel parameter hierarchy; vowel system; vowel analysis methods.
1. Inleiding
Ten einde vokale van enige taal op ’n omvattende en insiggewende wyse te kan beskryf, is ’n
volledige teoretiese raamwerk nodig. Daarvoor benodig mens ’n goeie ondersteunende
fonetiekraamwerk. Dit sluit veral in grondige kennis van toepaslike aspekte van die
akoestiese fonetiek, maar ook, hoewel slegs in ’n ondersteunende rol, van die artikulatoriese
fonetiek. Daar is baie inleidende studies hieroor. Vergelyk hiervoor werke soos dié van Kent
en Read (1992), wat Engels as basis neem, en Rietveld en Van Heuven (1997; 2009) 1 , ’n
besonder uitgebreide Nederlandse werk. Onder die bekendste ander bronne is dié van Jones
(1934; Engels), Ladefoged (2001; Engels) en Catford (1988; hoofsaaklik Engels) en
Nooteboom en Cohen (1984; Nederlands). In die Suid-Afrikaanse konteks is Coetzee (1981)
’n algemene inleiding tot die Afrikaanse fonetiek. Van Wyk (1977; Suid-Afrikaanse tale) se
Praktiese fonetiek is ’n belangrike werk. Laasgenoemde twee fokus uitsluitlik op
artikulatoriese aspekte; die ander, veral die werke van Kent en Read (1992) en Rietveld en
Van Heuven (2009), gaan ook deeglik in op die akoestiese sy van die klankleer. Sodanige
werk bestaan nie in die geval van Afrikaans nie, behalwe, in ’n mate, Van der Merwe,
Groenewald, Van Aardt, Tesner en Grimbeek (1993), wat beperkte akoestiese inligting gee
oor sommige Afrikaanse vokale. Wissing (2005; 2006; 2010; 2011a) het ’n aantal studies
gepubliseer oor individuele vokale en een diftong, maar het geen aandag geskenk aan die
vokaalsisteem as entiteit nie.
’n Basiese agtergrond van die fisiologie van klankproduksie is nodig vir die verstaan van die
akoestiese eienskappe van die individuele segmente. Ek probeer om die artikulatoriese en
veral akoestiese inligting aangaande vokale in hierdie artikel op ’n enkelvoudige, maar
703

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
geïntegreerde wyse te ontplooi. Omdat die bepaling van sodanige foneme nie ’n onbenullige
kwessie is nie, bespreek ek kortliks die metodologie waarvolgens dit gewoonlik – ook in
hierdie geval – gedoen word. Die artikel het in hierdie opsig ’n meer algemene toepassing
deurdat dit nie tot Afrikaans beperk is nie. Trouens, die Afrikaanse vokale, en veral die
volledige vokaalstelsel van Afrikaans, is nog baie onvolledig beskryf, veral wat die
akoestiese eienskappe daarvan betref. Daarom wend ek my, met die oog op die beoogde
geïntegreerde beskrywingsraamwerk, tot die toepaslike inligting wat wel ten opsigte van die
veel omvangryker studies van Nederlands beskikbaar is. Die groot ooreenkoms tussen die
vokale van Afrikaans en Nederlands vergemaklik hierdie taak in ’n hoë mate. Ek maak wel
waar toepaslik van Afrikaanse voorbeelde gebruik.
Vokale vorm die kern van sillabes, wat op hulle beurt enkelvoudige of kompleks-gevormde
woorde saamstel. In normale spraak word sodanige woorde gewoonlik uitgespreek as
onderdele van sinne. In spraaknavorsing (hier die artikulatoriese, en veral die akoestiese
fonetiek), waar dit gaan om die bestudering van die basiese karakter van enkelklanke, word
vokale tipies in lyste wat bestaan uit eensillabige enkelwoorde deur die betrokke deelnemers
gelees. In die geval van die fonologie van ’n taal gaan dit veral om klankprosesse en hoe
klanke op ’n sistematiese wyse kan verander na gelang van die betrokke klankomgewing
(soos frases of sinne) waarin dit kan voorkom. Dit geld bowenal die invloed wat nadruk of
die afwesigheid van nadruk kan hê op die vorming en klankkwaliteit van klanke. Hier dink
mens aan die redusering (tipies in die rigting van die neutrale sjwa 2 ) van vokale wanneer dit
in ’n onbeklemtoonde posisie voorkom. Ander vokaalveranderinge sluit in ontronding,
verhoging, verlaging, en verlenging; hierdie prosesse is nie beperk tot onbeklemtoonde
posisies nie. Dit is vanselfsprekend dat sodanige vokaalveranderende omstandighede vermy
sal word in gevalle van die bestudering van die basiese vokale van ’n taal. Die lees van
enkelsillabige woorde in isolasie (in woordlyste) word tipies hiervoor gebruik. In lyste word
die vokale in sodanige enkelsillabige woorde geaksentueer, wat, gesamentlik beskou,
verseker dat die volvorm van die vokale verkry word. Lass en Wright (1985:158) motiveer
die gebruik van geïsoleerde woorde in soortgelyke studies soos volg: “We do not apologize
for using words in isolation as primary evidence: in terms of ‘psychological reality’,
‘canonicalness’ or whatever, these are surely the primary input to any phonological study,
synchronic or diachronic [...].” Ek sluit my volledig daarby aan.
2. Die produksie van spraakklanke en die akoestiese korrelate daarvan
Daar is, soos reeds gesê, ’n groot aantal werke oor die manier van vorming van vokale
enersyds, en in ’n mindere mate ook die akoestiese eienskappe daarvan. Die wyse waarop
hierdie twee fasette saamhang, word egter meestal afgeskeep. Ek probeer hier om hierdie
gaping te vul.
Ten aanvang is dit nodig om die algemeen geldende gegewe te stel dat bewegende lug nodig
is vir die vorming van alle spraakklanke. Spraak bestaan uit ’n vinnige opeenvolging van
klein versteurinkies van die lugdruk. Lugdeeltjies word afwisselend verdig en verdun deur
704

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
die beweging van die spraakorgane. Die proses kan opgeneem word deur middel van ’n
mikrofoon, en dan weer sigbaar gemaak word in die vorm van ’n ossilogram (meestal
golfvorm genoem; Rietveld en Van Heuven 2009, hoofstuk 6 gee meer besonderhede).
Spektrogramme kan afgelei word van sodanige golfvorme. Hierdie golfvorme en
spektrogramme vorm die basis vir die bepaling van die akoestiese kenmerke van vokale.
Die volgende anatomiese spraaksisteme word gewoonlik onderskei:
• die subglottale sisteem: die longe, en die spiere wat die longe bystaan om lug deur
die spraakkanaal te dryf (die inisiasiefase)
• die glottale sisteem, wat betrokke is by stemgewing: die strottehoof, en die
stembande wat daarin gesetel is (die fonasiefase)
• die supraglottale sisteem, dit is die keel-mond-neusholte: alles bokant die
strottehoof waarmee die uitvloeiende lug gewysig kan word deur resonansie in dié
ruimtes ten einde die spraakklanke te vorm (die artikulasiefase).
Ons fokus hier op die artikulasiefases, en in ’n mindere mate op die fonasiefase. Die
akoestiese eienskappe van vokale (en, waar moontlik, die terme wat nodig is om te beskryf
hoe vokale waargeneem word – dit is persepsie-fonetiese inligting) word in hierdie artikel
sover moontlik met hierdie fisiologiese gegewens in verband gebring.
Die inisiasiefase is vir die doeleindes van die beskrywing van vokale van belang slegs in
soverre dit verantwoordelik is vir die mate van intensiteit waarmee klanke voortgebring
word.
2.1 Die inisiasiefase
Die intensiteit waarmee klanke, in ons geval vokale, voortgebring word, word hoofsaaklik
bepaal deur die mate van transglottale drukverskil by die voortbrenging van vokale (en ander
klanke) – dit is dus ’n fisiologiese oorsaak. Hoe hoër die transglottale drukverskil, hoe hoër is
die amplitudes van ’n golfvorm – dit is die akoestiese korrelaat daarvan (kyk laer af vir ’n
uiteensetting van akoestiese terme soos amplitude). Amplitudehoogte is ’n aanduiding van
die betrokke intensiteit waarteen ’n klank voorgebring word. Dit kan ook gesien word as die
krag waarteen ’n klankgolf verplaas word. Dit kom neer op die luidheid (of hardheid; Eng.
loudness) waarteen die klank waargeneem word – dit is die perseptuele aspek van ’n klank
(Kent en Read 1992:227; Rietveld en Van Heuven 2009:220). Intensiteit word gesien aan
hoër amplitudes van ’n vokaal; gemeet in desibel (dB; INTENS), en word as hardheid of
luidheid van ’n vokaal deur die luisteraar ervaar. Intensiteit kan oor die hele energiespektrum
van ’n klank bepaal word (genoem totale intensiteit), of in bepaalde energie-areas. Sodanige
areas word bepaal deur die gebruik van banddeurlaatfilters (BF’s).
Sien verder die uiteensetting by Figuur 1, wat ’n uitknipsel is van ’n Praat-skerm 3 , en
voorsien is van verduidelikings in die vorm van ’n pyl, rame en etikette.
Venster A is die golfvorm van die vokaal /i/ in BIER 4 ; Vensters B, C en D saam is die
spektrogram daarvan. In die spektrogram word drie gedeeltes van die frekwensiespektrum
705

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
aangedui as intensiteitsbande (Vensters B, C, D). Die rooi pyl toon aan dat ’n hoër intensiteit
in die klank op twee maniere gesien kan word (sodanige gedeeltes sal harder klink). In
Venster A is die amplitudes groter as dié onmiddellik links en regs daarvan, in Venster B
stem dit ooreen met die verhoging in die geel streep – wat in Praat die intensiteitsverloop
aandui. Dit is origens duidelik te sien aan die horisontaal-lopende bande, wat donkerder is as
die res van die spektrogram direk bo en onder dié energiebande. Die rooi kolletjies in hierdie
bande is ’n aanduiding van die betrokke formante. Formant-inligting vorm die kern van die
beskrywing van vokale. Daar word later volledig in afdeling 5, “Die akoestiese korrelate van
die plek van vorming van vokale”, hierop ingegaan.
Figuur 1. Golfvorm (Venster A) en spektrogram (Vensters B, C, D) van die vokaal
/i/ in die woord BIER. Vensters B, C en D saam strek oor die totale intensiteitsband
(groen pyl); afsonderlike bande in Venster B, C en D word deur etikette aangedui.
F1–F3 word voorgestel deur die horisontaal-lopende rooi kolletjies.
Die akoestiese parameters wat ten opsigte van intensiteit van belang is, en in verdere
ondersoeke betrek sal word, is Totale Intensiteit, Intensiteit van Banddeurlaatfilter1 en
Intensiteit van Banddeurlaatfilter2, afgekort tot BF1 en BF2. Totale Intensiteit word oor die
hele spektrum van die vokaal gevind, in die geval van die /i/ van Figuur 1 van 0 Hz – 5 000
Hz 5 . Formant 1 (F1) val dus in BF1 (hier 0 Hz – 700 Hz), en Formant 2 (F2) in BF2 (hier 700
Hz – 3 000 Hz. Die intensiteit in Venster B, waarin die derde vokaalformant, F3, gewoonlik
voorkom, word selde gebruik. F1 word in Figuur 1 in Venster D gevind; BF2 in Venster C
bevat F2. Die motivering vir die insluiting van domeinspesifieke intensiteitsparameters kom
uit werk van die Nederlandse ondersoekers Sluijter en Van Heuven (1996). Hulle bevind dat
in die geval van Nederlandse vokale die totale intensiteit (spesifiek in die geval van die
Nederlandse vokale wat deur hulle ondersoek is, vanaf 0 Hz tot 4 kHz) van minder belang is
706

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
by die uitdrukking van klemtoon as in die geval van die spektrale band van 500 Hz en 2 000
Hz. Die eerste band (wat ruweg ooreenkom met Figuur 1 se Venster D) bly stabiel, of die
vokaal beklemtoond is of nie. Rietveld en Van Heuven (2009) noem dit selektiewe
intensiteitsverskille. Wissing (2007) vind dieselfde vir Afrikaanse gevalle.
2.2 Die fonasiefase
Alle Afrikaanse sillabiese segmente, dus ook vokale, is stemhebbend, dit wil sê die
stembande tril by die produksie daarvan.
Soos hier bo reeds gesien, kan stembande tot trilling kom slegs indien ’n gepaardgaande
voldoende transglottale drukverskil aanwesig is (vgl. ook Rietveld en Van Heuven 2009:58;
77). ’n Optimale transglottale druk moet bowendien gehandhaaf word ten einde
stembandtrilling te kan volhou, dus om te kan aanhou om stemhebbende (periodiese) klanke
te produseer. Stembandtrilling korreleer in akoestiese terme met grondfrekwensie (afgekort
tot F0), en in perseptuele terme met toonhoogte. Ek konsentreer in die volgende deel op
grondfrekwensie, maar maak ook ’n opmerking oor harmonisiteit-tot-geraas-verhouding
(HGV), ’n parameter wat nog net deur Wissing (2007) bestudeer is in soverre dit ’n rol speel
by die beklemtoning van vokale. Sommige werke betrek die bandwydte van formante ook by
die wyse waarop die stembande funksioneer, wat dus ook hier van toepassing is. Ek behandel
hierdie saak verder onder vokaalformante, die faset van die artikulasie van vokale wat vir ons
die meeste van belang is.
2.2.1 Grondfrekwensie
Grondfrekwensie word ook genoem fundamentele frekwensie of grondtoon. Frekwensie is ’n
fisiese, akoestiese term: dit verwys na die tempo van vibrasie van ’n periodiese klank (hier
vokale). Frekwensie word gemeet in terme van die aantal kere wat die stembande per
sekonde tril. Dit staan bekend as siklusse, uitgedruk in hertz (Hz); die akoestiese
metingseenheid is F0 (Kent en Read 1992:230; Rietveld en Van Heuven 2009:142–3).
Grondfrekwensie is die laagste frekwensie van ’n periodiese sein (genoem die eerste
harmoniese 7 ). Die aard van die vibrasie van die stembande (bv. snelheid) word bepaal deur
die lengte en dikte van die stembande, asook deur die mate van subglottale druk – hoe hoër
die druk, hoe hoër die frekwensie, hoe hoër klink die geproduseerde klank. Verder: hoe
langer (en dikker) die bande – soos tipies by mans – hoe laer die klank, en andersom: kort
(dun) stembande – soos tipies by klein kindertjies – bring hoër klanke voort. Die
waarneembare eienskap wat toegeken word aan verskille in grondfrekwensie word
toonhoogte (Eng. pitch) genoem; dit is dus ’n perseptuele eenheid.
Voordat na die derde fase (artikulasie) oorgegaan word, word in Figuur 2 ’n voorbeeld gegee
waarin sowel grondfrekwensie as intensiteit se aanwesigheid in ’n golfvorm en die daarmee
geassosieerde spektrogram visueel sigbaar gemaak word, in hierdie geval in Praat. Die
betrokke aspekte van die woord afgemat (met hoofklem op die eerste sillabe) word in Figuur
2 voorgestel.
707

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 2. Grondfrekwensie- en totale-intensiteitsvoorstellings van die woord
afgemat. Sien teks vir verdere uiteensetting.
In Figuur 2 word die wyse gedemonstreer waarop die akoestiese eienskappe van die
parameters grondfrekwensie en intensiteit in ’n golfvorm (in Venster A) en die daarmee
gepaardgaande spektrogram (in Venster B) neerslag vind. Die blou horisontale lyne stel
grondfrekwensie (F0, in terme van Hz) voor, en die geel strepe intensiteit (in terme van dB).
Die metingswaardes (in Hz, resp. dB) daarvan is in die onderste venster in rooi aangebring 8 .
Die feit dat die eerste sillabe van die woord afgemat beklemtoon is, kan gesien word aan die
akoestiese gegewens: die amplitude van af- in die boonste venster is duidelik hoër as dié van
-mat (en van -ge-, maar ek konsentreer verder net op die eerste en laaste sillabes). -mat se
vokaal klink gevolglik ook harder. Die perskleurige vertikale, dubbelkoppige pyl in Venster
A by af- is baie langer as dié van -mat. Let op dat af- se 79 dB korreleer met die langer
amplitude-pyl, en 66 dB met die korte by -mat. Rietveld en Van Heuven (2009:302) meld
egter dat selfs ’n verskil van 20 dB nouliks genoeg is om een vokaal (soos -af hier) as
beklemtoond te ervaar (vergeleke by -mat in dié geval). Dit sal, in persepsieterme, dus nie so
maklik wees om te hoor dat af- sterker as -mat beklemtoon is nie; daarvoor moet ander
parameterverskille ook aanwesig wees: dit kan die vokaal se kwaliteit wees (beklemtoonde
vokale word voller (vollediger) uitgespreek as onbeklemtoondes (wat dikwels na sjwa toe
neig); dit kan ook groter duur (klink langer) en/of hoër grondfrekwensie (klink hoër) wees.
Rietveld en Van Heuven (2009:302) meld juis dat F0 ’n belangrike aanduider is van
klemtoon (toonhoogte in die geval van die hoorder) is. af- se 253 Hz is hier duidelik hoër in
grondfrekwensie as die 156 Hz van -mat. Die stembandvibrasie word in terme van
stembandpulse deur middel van dun, vertikale blou strepe (pulse), Venster A van Figuur 2,
aangedui.
708

2.2.2 Harmonisiteit-tot-Geraas-verhouding
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Harmonisiteit verwys na die graad van akoestiese periodisiteit. Vokale is tipies harmonies
(periodies) omdat, soos reeds gesien, deurdat die stembande tydens die fonasiefase
voorspelbaar (reëlmatig) tril, die daarmee geassosieerde klankgolf ook ’n patroonmatige
(harmoniese) struktuur vertoon. Dit staan teenoor aperiodiese klanke (soos frikatiewe), wat
geen sodanige periodiese struktuur het nie. Geraas word in spraakakoestiekverband gesien as
’n aperiodiese element binne die periodiese klankgolfvorm. Die aard van sodanige geluid
word in hierdie opset beperk tot artikulatoriese oorsprong, byvoorbeeld ’n hees of krakerige
stem (soos tipies in bejaardes), teenoor ’n jong, welluidende stem. Die verhouding tussen die
twee spraakgolfkomponente word in die akoestiese, intensiteitsverwante dB uitgedruk.
Wanneer daar ewe veel energie as geraas in die klankgolfvorm is, is die Harmonisiteit-tot-
Geraas-verhouding (HGV) 0 dB. ’n “Goeie” golf van die /A/-vokaal (in BAR) sal ’n HGV
van byvoorbeeld 20 dB hê, wat beteken dat 99 persent van die energie in die periodiese deel
van die klank is; slegs 1 persent sal dus geraas wees 9 (Boersma en Weenink 2011, 4.4.5). Let
op dat die eenheid waarin dit uitgedruk word, nie lineêr is nie, maar logaritmies. Schötz
(2006) haal studies aan wat ’n afname by ouer vroulike sprekers se HGV rapporteer, en ’n
toename by jong mans. Hierdie bevindinge kon egter nie deur ander navorsers bevestig word
nie.
2.3 Die artikulasiefase
Die bronsein of basiese klank vir die produsering van vokale word, soos gesien, verskaf deur
die stemhebbende, periodiese lugstroom soos voortgebring in die fonasiefase. Hierdie
bronsein word dan in die spraakkanaal (die keel-mond-neusholte) sodanig vervorm dat die
enkelvoudige klankgolf afkomstig van die stembande gewysig word tot ’n komplekse golf,
wat gehoor word as ’n bepaalde vokaal. Elke spesifieke konfigurasie van die deelnemende 10
artikulatore (veral tong-, lip- en onderkaakstand) bring dus ’n bepaalde mondholtevorm (dit
funksioneer as filter) teweeg, wat as resonator dien. Hierdie filter versterk bepaalde
frekwensies van die bronsein, en verswak weer ander. Die versterkte frekwensies en die
verhoogde energie wat daarmee gepaardgaan, vorm terselfdertyd die vokaalformante (in
akoestiese terme, gemeet in frekwensies, spesifiek F1, F2 en (soms) F3. Hierop word later,
nadat die fisiologiese grondslag hiervan gehanteer is, dieper ingegaan. Kyk net eers na Figuur
4a–4f hier onder om ’n idee te vorm van die mondholtevorme en die daarmee gepaardgaande
tongstande. Ek kom weer hierop terug.
3. Artikulatoriese eienskappe van vokale
Vervolgens word die artikulatoriese eienskappe van vokale in meer besonderhede behandel.
Dit word aan die hand van die Afrikaanse vokale gedoen. In die afdeling oor die akoestiese
eienskappe van vokale gebruik ek Nederlandse voorbeelde, omdat daar, soos reeds gesê,
onvoldoende gegewens hieroor vir Afrikaans bestaan. Daar verwys ek weer terug na die
709

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
artikulasie van vokale; artikulasie en akoestiek gaan uit die aard van spraakkommunikasie
hand aan hand.
Die hoofsaak hier is die korrelasie tussen die stand van die artikulatore (lippe, tong en
onderkaak). Nie net die stand van die artikulatore is van belang nie, maar ook die beweging
daarvan in die vormingsproses van sommige klanke, soos die lang vokale, indien dit
gediftongeerd uitgespreek word (geskryf “ee”, “eu” en “oo” 11 ), asook die egte 12 diftonge
(geskryf “ei” of “y”, “ou” en “ui” 13 ). Dit is taamlik algemeen dat daar in die Engelse
literatuur (eerste gedoen deur Wells 1982) deur middel van ’n vaste stel enkelsillabige
voorbeeldwoorde (in hoofletters geskryf) na vokale verwys word. As voorbeeld: Engels
DRESS word gebruik om na die vokaal /E/; /ε/ te verwys. /E/ is die SAMPA-transkripsie
daarvan, en /ε/ is die IPA-simbool 14 vir dié vokaal. In Tabel 1 stel ek ’n soortgelyke sisteem
voor vir Afrikaans. Ek gebruik dus byvoorbeeld bewoording soos “die /E/; /ε/-vokaal in
PET”, of slegs “die PET-vokaal” as ek na hierdie vokaal verwys. In gevalle waar dit in die
betrokke konteks reeds duidelik is watter vokaal bedoel word, gee ek slegs die simbole –
altyd eers SAMPA, dan IPA. Uit die aard van die saak word slegs één simbool gegee as dié
van SAMPA en IPA dieselfde is.
Voorbeeldwoord waarmee na
Afrikaanse vokale verwys
word
SAMPA-simbool IPA-simbool
BIER i i
BUUR y y
BEER e e
BEUR 2 ø
PET E ε
VER { æ
BAR A ɑ
BAAR a a
PIT @ ə
PUT 9 œ
POT O ɔ
BOOR o o
BOER u u
Tabel 1. Die Afrikaanse vokale, met kernverwysingswoorde, in kolom 1, SAMPAsimbole
in Kolom 2, en IPA-simbole in Kolom 3.
710

3.1 Die kardinale-vokaal-kaart
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 3 is ’n gestileerde vokaalkaart, geskoei op dié van die International Phonetic
Association. Dit beteken dat die primêre kardinale vokale (1 to 8 is in rooi genommer; vokale
self is in seegroen gedruk) op die uiterste punte en sye van die kaart aangebring is; dit is nie
bedoel om die vokaalstande van enige bepaalde taal te weerspieël nie. Let daarop dat daar
ook ’n aantal ander vokale ook in seegroen voorkom – hulle is almal, uitgesonderd die sjwa
/@/; /ə/ en /{/; /æ/ sekondêre kardinale vokale; ook hulle posisies is bloot teoreties. Die swart,
onderstreepte vokale is dié wat in Afrikaans voorkom – almal behalwe /{/; /æ/ het
foneemstatus in Afrikaans. Let op dat dit ook nie bedoel is om ooreen te kom met die
werklike stand van die Afrikaanse vokaalsisteem nie; daarvoor is daar nog geen omvattende
navorsingsresultate beskikbaar nie.
Figuur 3. Diagrammatiese voorstelling van die ligging van primêre en sekondêre
kardinale en Afrikaanse vokale op ’n artikulatoriese kaart. Sien teks vir
uiteensetting.
Soos hier bo gesê, is dit taamlik seker dat Afrikaans se vokale binne die kardinale grense val,
sommige baie duidelik. Wissing (2010) toon dit byvoorbeeld aan die hand van
eksperimentele resultate duidelik aan vir byvoorbeeld die BOER-vokaal. In Figuur 3 word
die Afrikaanse vokale – soos dit op hierdie stadium waarskynlik lyk (dit moet nog
eksperimenteel presies vasgestel word 15 ) – met vet, swart simbole voorgestel; dit is boonop
onderstreep en gekursiveer. Daar is /u/ taamlik diep na binne geplaas.
711

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is drie pare simbole in die drie blou blokkies. Die linkerkantse simbool is die ongeronde
lid van die betrokke paar; die regterkantstes is telkens gerond. Hulle is gewoonlik “abnormaal
rond” genoem; hedendaags word hulle “gemerkte ronde vokale” genoem (vgl. Wissing 2011a
vir ’n volledige bespreking hiervan).
Die vokaalkaart soos dit in Figuur 3 weergegee is, vermeld nie die aard van gerondheid – ook
gestulptheid 16 genoem – van die lippe nie. Die geronde vokale (gevorm deur gestulpte lippe)
word soms aangedui deur die betrokke simbool te onderstreep. Hier kan dit nie gedoen word
nie, omdat sommige simbole wat nie gerond is nie, reeds onderstreep is. Die ongemerkte
ronde vokale – dit is dié wat per definisie altyd gerond is – is die boonste drie agtervokale /u/,
/o/ en /O/. Die gemerkte geronde vokale is /y/, /2/ en /9/; hulle is die geronde eweknieë van
dié wat direk links van hulle staan.
Let ten slotte op dat hoe laer ’n voorvokaal is, hoe meer neutraal is dit op die horisontale as –
kyk hiervoor /A/ in Figuur 3, asook Figuur 13 laer af.
In die volgende afdeling word die presiese artikulasiestande van die vokale gegee aan die
hand van ’n stel magnetiese resonansiebeelde (die algemene afkorting hiervoor is MRI 17 ).
Nederlandse beelde word gebruik bloot omdat dit beskikbaar is. Dit gaan hier in elk geval om
die basiese, taal-niespesifieke agtergrondskennis van die artikulasie van vokale. Gepaard met
die MRI’s verskaf ek ’n klankinsetsel van die uitspraak van elke spreker (“A_*” en “B_*”,
bv. “A_hiet”). Ter wille van latere terugverwysing gee ek ook ’n spektrogram 18 van die
vokale soos uitgespreek deur Spreker B. Sy uitspraak kan deurgaan as Algemeen-Beskaafde
Nederlands, of dan Standaardnederlands; 19 Spreker A se uitspraak is miskien ’n bietjie
suidelik 20 gekleurd; veral sy “heet-”, “heut-” en “hoot-”vokale geld by hierdie waarneming.
4. MRI-beelde, spektrogramme en klankinsetsels van die produksie van vokale
Deur die posisies van die drie aktiewe artikulatore: lippe, tong en onderkaak, te bestudeer, en
deur daarmee saam te luister na hoe die betrokke vokaal klink, kan ’n baie beter idee gevorm
word van die artikulatoriese aard van die vokale. Onthou dat die MRI-beelde nie dié is van ’n
Afrikaanse spreker nie, maar dié van ’n Nederlander 21 . Bowendien het die manier waarop
hierdie beelde gemaak is, die “normale” uitspraak van die spreker moontlik effens aangetas.
Hy moes naamlik op sy rug in die aftastingstonnel lê, en sy spraakartikulatore by die begin
van elke vokaal staties hou sodat die “foto” geneem kan word. Die horisontale posisie by die
maak van die beelde kon moontlik tot gevolg hê dat die tongliggaam deur die effek van
swaartekrag ietwat na agter in die keel getrek kon gewees het. Dieselfde geld, hoewel
waarskynlik in ’n mindere mate, die stulping van die lippe by geronde vokale. Veral by die
lang vokale, wat, soos in Afrikaans, ook in Nederlands geredelik tot verglyding (breking)
geneig is 22 , is dit belangrik om hierdie gegewe in gedagte te hou.
712

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die volgende MRI-beelde word die vorming van 12 vokale getoon. Die hoogste posisie van
die tongliggaam word met ’n wit kolletjie aangedui. Let ook op die gestulpte vorm van die
lippe in die geval van geronde vokale.
Vir ’n interaktiewe vokaalkaart, met klank geïllustreer, gaan ook na
http://ctext.p.nwu.ac.za/TongEnLipstandeVanVokale/VowelChart/Vokaalkaart/Vokaalkaart.e
n.html. Dit vertoon onder meer dieselfde vokaalkaart as in Figuur 3. Hierin word die MRI’s
van vokale gewys, en kan die betrokke vokaal se uitspraak ook beluister word deur op ’n
vokaalsimbool te klik. Daar is ook ’n spesiale fasiliteit waarmee een vokaal met die 11 ander
ten opsigte van tong- en lipposisies op ’n grafiese wyse vergelyk kan word. Klik hiervoor op
die balkie VERGELYKINGS, en volg die INSTRUKSIES. Die gebruiker het ook die keuse
om die IPA- of SAMPA-alfabet te gebruik. Vergelyk Tabel 1 vir Afrikaanse transkripsies.
4.1 Groepe vokale
In die volgende afdeling word die vokale per subgroep van naderby beskou. Die volgende sal
behandel word: gemerkte geronde vokale en hulle ongeronde teenhangers; die egte
agtervokale; die lae, en die mid-lae vokale. Vir elke vokaal word twee beelde en twee
klankinsetsels verskaf. Die beelde is MRI’s en ’n spektrogram van die betrokke vokaal, asook
twee klankinsetsels, gemerk A_ * en B_ * . B_ * se uitspraak is tipies Standaardnederlands. A_ *
s’n benader dit ook, maar is iets duideliker Suid-Nederlands van aard. Die vokale is in die
fonetiese konteks h__t gelees. Dit is algemene gebruik om dit so te doen sedert Peterson en
Barney (1953) se werk oor die Amerikaanse Engelse vokale. Werk oor Nederlands deur Pols,
Tromp en Plomp (1973) en Adank, Van Houten en Smits (2004) is ook so gedoen. Meer
hieroor word laer af oor laasgenoemde twee werke gesê.
4.1.1 Die “abnormale” geronde (gemerkte) vokale en hulle ongeronde teenhangers
Die gemerkte (eers genoem abnormale 23 ) geronde vokale is die HUUT- 24 vokaal, die HEUTvokaal
(beide is hoë voorvokale) en die HUT-vokaal (’n neutrale, mid-lae vokaal 25 ). Hulle
ongeronde (ongemerkte) teenhangers, respektiewelik die HIET-vokaal, die HEET-vokaal en
die HIT-vokaal 26 , word op dieselfde plek deur die verhoging van die tongliggaam gevorm.
Dit kan gesien word aan die wit kolletjie in die MRI-beelde, wat die hoogste
tongliggaamposisie by die produksie van ’n vokaal aandui.
713

Figuur 4. /i/ in hiet en /y/ in huut
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die enigste verskil tussen dié drie pare vokale onderling lê by die gestulptheid. Dit kan ook
genoem word tuiting van die lippe in die geval van die HUUT-, die HEUT- en die HUTvokaal
enersyds, teenoor die afwesigheid van stulping in hulle teenhangers (resp. die HIET-,
die HEET- en die HIT-vokaal). Afgesien van die verskille in lipstande is dit ook opvallend
dat die mondholte in Figuur 4 (vir die HIET-vokaal en die HUUT-vokaal) kleiner is as dié
van die HEET-vokaal en die HEUT-vokaal in Figuur 5. Dit word veral teweeg gebring
deurdat die onderkaak laat sak word. Dit is ’n tipiese wyse waarop die mate van hoogheid
(hoog, middelhoog, middellaag en laag) gemanipuleer word. Dit geld dus ook ander vokale as
net dié wat hier genoem is. By die egte ronde agtervokale (Figuur 7) is die vorm van die
tongliggaam en die lipvorming die primêre artikulatore.
714

Figuur 5. /e/ in heet en /2/;/ø/ in heut
Figuur 6. /I/ in hit en /9/;/œ/ in hut
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
715

4.2 Die egte (ronde) agtervokale
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Daar is drie egte ronde agtervokale in Figuur 1: die HOET-vokaal (hoog, agter), die HOOTvokaal
(middelhoog, agter) en die HOT-vokaal (middellaag, agter).
Figuur 7. /u/ in hoet, /o/ in hoot en /O/ in hot
Let op in Figuur 7 dat die tongliggaam in die agterste deel van die mondholte opbult. Al drie
hierdie geronde vokale word per definisie met gestulpte lippe gevorm. Afgesien van die
prominente eienskap van die drie egte ronde agtervokale se gestulpte lipvorm, val die verskil
in mondholtevorm, en veral die grootte van die mondholte, hier op. Let ook op die plat
posisie van die tong in die geval van die HOT-vokaal 27 . Die verskil tussen hierdie posisie van
die tong met dié van die BOOR-vokaal, tesame daarmee dat die hoogste tongdeel meer na
agter in die mond lê, is verantwoordelik vir die verskil tussen dié twee vokale. Nederlands se
/o/ klink nogal op ’n kort /O/, maar as beide beluister word, is die verskil wel duidelik. Die
HOET-vokaal lyk asof die tongbult iets verder voor in die mond lê as by die HOOT-vokaal
716

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
en die HOT-vokaal. Die HOET-vokaal is verder ook soos te verwagte duidelik ’n hoër vokaal
as die ander twee.
4.3 Die middellae voorvokaal /E/
Die PET-vokaal in Nederlands is ouditief beoordeel aanmerklik laer as dié van Afrikaans.
Neem hierby in ag dat Afrikaans (in baie gevalle) ook ’n [{]-allofoon 28 besit. Die
Nederlandse /E/ lê ongeveer tussen die Afrikaanse /{/ en /E/, selfs nader aan Afrikaanse [{] -
vergelyk hiervoor byvoorbeeld Figuur 14.
Figuur 8. /E/;/ε/ van het
Hierdie toedrag moet in gedagte gehou word wanneer vokaalkaarte van die tipe van Figuur 1
bestudeer word.
4.4 Die lae vokale
Die twee vokale wat as laag gekarakteriseer word, /A/ en /a/, het verskillende kwaliteite in
Afrikaans en Nederlands. Die Nederlandse BAR-vokaal klink “ronder” as die lang, “platter”
HAAT-vokaal; dit word ook so voorgestel in die MRI-beelde van Figuur 9. Dit is omdat die
HAT-vokaal verder na agter in die mondholte gevorm word as die HAAT-vokaal. Die
mondkanaal is ook iets groter by HAAT; vandaar die gegewe dat Nederlands se vokaal in
hierdie woord “platter” klink as dié in HAT. In Afrikaans is dit, bloot ouditief beoordeel,
andersom. Lengteverskille speel natuurlik ’n belangrike rol by die onderskeid tussen die
HAT-vokaal en die HAAT-vokaal 29 .
717

Figuur 9. /A/;/α/ in hat en /a/ in haat
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Vervolgens gaan ek oor tot die behandeling van die akoestiese korrelate van vokale. Ek
beperk die bespreking eers net tot die vokaalfrekwensie-inligting. Daarna gee ek vlugtig
aandag aan ander, sekondêre parameters wat ’n meer volledige beskrywing van vokale
moontlik maak.
5. Die akoestiese korrelate van die plek van vorming van vokale
Soos tevore uitgewys is, is daar is ’n direkte verband tussen die artikulasiewyse van vokale en
die akoestiese eienskappe daarvan. Dit is eintlik vanselfsprekend, indien in ag geneem word
dat die bedoeling van spraak juis kommunikasie is. Spraakkommunikasie impliseer enersyds
’n spreker, en andersyds ’n hoorder. Die spreker produseer vokale wat deur middel van
klankgolwe na die hoorder oorgesein word. Elke vokaal se klankgolf het ’n eie akoestiese
karakter of eienskap, waardeur elke vokaal as uniek geïdentifiseer kan word. Dit is hierdie
akoestiese karakter van vokale wat in hierdie afdeling behandel word. Voordat dit gedoen
word, gee ek egter eers baie kortliks aandag aan die metode van spraakinsameling en die
prosessering daarvan wat die eintlike spraakanalise voorafgaan.
Spraakopnames word in gedigitaliseerde formaat (*.wav 30 ) oorgedra op die hardeskyf van ’n
rekenaar. Opnames word op verskillende maniere gemaak, gewoonlik met behulp van
toepaslike programmatuur, en natuurlik ook goeie mikrofone. Praat (Boersma en Weenink
2011) word meestal hiervoor gebruik – dit is deesdae die mees algemene manier om opnames
te maak. Daar kan egter ook van digitale opnemers gebruik gemaak word – selfs
718

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
analoogopnemers, maar die opnames moet dan omgeskakel word tot formate wat
rekenaarmatig verder hanteer kan word.
Voorafprosessering van opnames word in ons geval in Praat gedoen. Dit hou as eerste stap in
dat die golfvorme en die daarvan afgeleide spektrogramme van die gedigitaliseerde opnames
ouditief en visueel ondersoek kan word met die oog op die begrensing en benoeming van die
spraakelemente wat ondersoek word; in ons geval slegs individuele vokale. Laer af word
dieper hierop ingegaan.
Vokaalkwaliteit word in akoestiese terme veral uitgedruk ten opsigte van hulle frekwensieeienskappe.
Die formante F1 en F2 is hier die belangrikste; daar is reeds in die verbygang
hierna verwys. Dit is hierdie aspek waarop daar in hierdie afdeling ingegaan word.
As uitgangspunt vir die behandeling van die korrelasie tussen die artikulatoriese vorming van
vokale aan die een kant en die akoestiese eienskappe daarvan aan die ander kant is dit nodig
om die volgende in gedagte te hou. Hoë vokale op die vertikale dimensie van ’n
artikulatoriese vokaalkaart, soos wat dit in Figuur 3 aangetref word, word gekenmerk deur ’n
lae F1-waarde, en dan, natuurlik, ook andersom: lae vokale vertoon hoë F1-waardes. Wat F2
se korrelasie met artikulasie betref: lae F2-waardes gaan tipies gepaard met (meer)
gestulptheid van die lippe (die vokale is meer getuit). Sodanige stulping het as gevolg dat die
spraakkanaal ietwat verleng word vergeleke by dié van ’n andersins identiese vokaal. Die
effek hiervan is dan ’n ietwat laer F2. Vergelyk hiervoor Figuur 3 (wat ek herhaal vir
makliker vergelyking) met Figuur 10 hier onder. Ook hierdie kaart is hipoteties van aard.
Figuur 10 (Figuur 3 herhaal). ’n Hipotetiese artikulatoriese vokaalkaart, met
Afrikaanse vokale ingevoeg.
719

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 11. ’n Hipotetiese akoestiese vokaalkaart, waarin vier basiese vokale
aangebring is. Die vokaaldriehoek word ook gesien.
Vokaalkaarte soos dié in Figuur 11 word op die standaardwyse gekonstrueer. Deur F1 op die
y-as te plaas, met lae Hz-waardes bo en hoës onder, en F2 op die x-as, met lae waardes regs
en hoës links, word ’n voorstelling geskep wat gelyksoortig is aan artikulatoriese
vokaalkaarte (vgl. Figuur 3), met die vertikale dimensie parallel aan F1, en die horisontale
dimensie parallel aan F2. Die hoë voorvokale (soos hier /i/ – die BIER-vokaal) lê dus
byvoorbeeld, soos ook in die geval van die artikulatoriese kaart, links bo, die hoë agtervokale
(soos hier /u/ – die BOER-vokaal) lê regs bo. Lae vokale (soos hier /ɑ/ – die BAAR-vokaal)
lê, soos die benaming aandui, onderaan die kaart. Afhangende van watter taal ter sprake is,
kan dit minder of meer vorentoe of agtertoe skuif. Dit is ook interessant om te meld dat
Nederlandse agter-/a/ meer na Afrikaanse voor-/α/ klink, en andersom. Die V-vorm wat hier
gesien kan word, kom in alle tale voor wat die vokale /i, ɑ, u/ het. /@/ is ’n neutrale vokaal:
dit lê nóg voor, nóg agter; nóg hoog, nóg laag. Let wel op dat hierdie vokaal selde in ander
tale as foneem voorkom.
Vokaalformante se spektrale eienskappe kan visueel in die vorm van golfvorme en
spektrogramme voorgestel word. Voorbeelde hiervan is reeds hoër op gesien. Voordat die
vokaalformante behandel kan word, moet eers aandag gegee word aan die wyse waarop
vokale geïdentifiseer of gesegmenteer word, asook die areas in ’n vokaal waar die inligting
gevind kan word op grond waarvan formante geanaliseer en beskryf kan word.
720

6. Die bepaling van vokaalgrense
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Rietveld en Van Heuven (2009:130 e.v.) gee ’n volledige oorsig waarvolgens alle soorte
spraakklanke gesegmenteer kan word. Wat vokale betref, gee hulle die volgende riglyne:
vokale word gekenmerk deur ’n periodiese (harmoniese) sigsag-patroon van die golfvorm
(soos wat in die volgende figure gesien sal word); dit vertoon ’n relatief groot amplitude, en,
met ’n tipiese duur tussen 50 ms (die sjwa /@/) en 100 ms (die kort vokale), tot 300 ms (die
lang vokale), afhangende van faktore soos spraaktempo en klem. In Figuur 16 kan die
beskrywing van die BEER-vokaal in die Afrikaanse woord mees duidelik gesien word.
Figuur 12. Golfvorm (Venster A), spektrogram (Venster B) en twee tekslae
(Venster C) van die Afrikaanse woord mees (gedeeltelike skerm van Praat).
Vokale het normaalweg baie duidelike formante (F1, F2 en F3 in die spektrogram, Venster B
van Figuur 12). Die omliggende klanke (/m/ en /s/) – respektiewelik ’n bilabiale nasaal en ’n
stemlose frikatief, vertoon duidelik andersoortige akoestiese eienskappe, soos gesien kan
word in sowel Venster A as Venster B. Ek gaan nie verder hierop in nie. Rietveld en Van
Heuven (2009:134, 135) kan met vrug hiervoor geraadpleeg word. Grabe en Low (2002) gee
ook duidelike segmentasieriglyne. Figuur 13 is ’n goeie visuele voorstelling van die golfvorm
van die nasaal /m/ en (die eerste gedeelte van) /e/. Die patroonmatige verskil tussen die twee
is duidelik sigbaar. Luister ook na die woord mees in die klankinsetsel. Meer oor die
vasstelling van vokaalformante word laer af in afdeling 8, “Vowelyse”, gesê.
721

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 13. Die klankgolfvorm van die eerste gedeelte van die woord mees. Sien
verder die teks vir besonderhede. Die oranjekleurige vertikale lyn dui die grens
tussen /m/ en /e/ aan. /m/ is liggroen ingekleur.
7. Vokaalareas waar akoestiese inligting gevind word
Aanvanklik is die middelpunt van ’n vokaal hiervoor gebruik, omdat die verteenwoordigende
eienskappe van ’n klank by uitstek daar te vinde is (Rietveld en Van Heuven 2009:130). Dit
geld veral stabiele vokale. Die voordeel hiervan is dat dit wisselende koartikulatoriese
invloede van naasliggende konsonante vermy. Pols e.a. (1973), Labov (1994:164), Adank e.a.
(2004), Boberg (2005), Langstrof (2006) en Bekker (2009) is enkele skrywers wat dieselfde
metode volg. Pols e.a. (1973) en Adank e.a. (2004) wysig dié metode effens. Hulle bepaal
nege punte, ewe ver uit mekaar, in Nederlandse vokale, en gebruik dan die middelste een as
verteenwoordigend van die vokaal. Hierdie metode is problematies in die geval van lang
vokale wat gediftongeerd uitgespreek word, en natuurlik ook vir die diftonge self. Dit is
waarom Adank e.a. (2004) ’n ander benadering met betrekking tot dié foneme volg. Hulle
gebruik die absolute verskille van formantfrekwensies (F1, F2, F3) tussen die 25 persentmerk
en die 75 persent-merk (soos vasgestel op die absolute duur van die klanke). So word
byvoorbeeld die F1-waarde soos verkry op die 75 persent-merk afgetrek van dié op die 25
persent-merk, wat dan ’n waarde gee wat nie noodwendig ooreenkom met blote gemiddeldes
nie. In die volgende afdeling verduidelik ek die Vowelyse-metode wat ek gebruik vir die
vasstelling en onttrekking van ’n verskeidenheid vokaalinligting. Ook hier konsentreer ek op
die vokaalformante.
8. Vowelyse
Vowelyse (Van der Walt en Wissing 2003) is ’n omvattende rekenaarpakket wat veral
gebruik word vir die onttrekking van ’n verskeidenheid akoestiese vokaalinligting. Dié
program maak onder meer van funksies en fasiliteite van Praat (Boersma en Weenink 2011),
en Akustyk (Akustyk 1.9.3 for Windows; http://bartus.org.akustyk) gebruik. Die metode
722

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
waarop vokale ontleed word met Vowelyse, word vervolgens kortliks uiteengesit.
Terselfdertyd word die aard van formante as belangrike aanduiders van vokaalkwaliteit ook
belig.
Soos reeds gesê, stel Vowelyse die langste lineêre (regressielyn) stabiele deel van die
formante van ’n vokaal vas. Al die toepaslike spektrale en temporale inligting aangaande
vokale word in hierdie area vasgestel en onttrek. Ek gee eers ’n voorbeeld van ’n kort,
stabiele vokaal (die BOER-vokaal).
Figuur 14. Die eerste drie formante van die vokaal /u/ (in BOER), aangedui op die
Praat-skerm se spektrogram in Venster B, en die golfvorm in Venster A van dié
vokaal; beide is Praat-skerms.
Figuur 15 is ’n afbeelding van die /e/ in mees, waarin die drie formanttrajekte F1, F2 en F3
deur Vowelyse vasgestel is; spektrale inligting in die vorm van ’n spektrogram word hierin
weggelaat. Die stippellyne deur die formante is die lineêre passingslyne wat deur Vowelyse
bepaal is.
723

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 15. Vowelyse-afbeelding van /u/ in boer, afgelei van spektrogram van boer
van Praat
in Figuur 18.
In Figuur 16 gee ek ’n voorbeeld soos onttrek deur Vowelyse van ’n lang, gediftongeerde
vokaal (die BEER-vokaal). (Ek gee nie weer die Praat-figuur hiervan nie, omdat dit in wese
in Figuur 14 aanwesig is.) Gediftongeerde vokale is, soos reeds gesê, problematies van aard,
daarom gaan ek ’n bietjie daarop in.
724

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 16. Produk van Vowelyse se onttrekking van die eerste drie formante van /e/ in
die woord mees. Die rooi vertikale stippellyn dui die temporele middelpunt van die
vokaal aan. Die groen pyl wys na ’n deel van F3 wat verwerp is. Sien verder die teks.
Beginnende by die temporele middelpunt van die vokaal (aangedui deur die rooi stippellyn in
Figuur 16) word ’n lineêre regressielyn (passingslyn) (geelkleurig) na weerskante toe bepaal,
tot op ’n punt waar daardie lyn nie meer as reglynig volgehou kan word nie, byvoorbeeld
waar die begin- of eindpunt skerp na bo of na onder begin buig, of waar daar nie meer
duidelike formante aanwesig is nie. Geeneen van die drie formante verloop horisontaal nie,
en die trajekte daarvan is ook nie stabiel nie, maar dinamies, en die trajek wat dit volg, is ook
nie stabiel nie. Die eerste derde van al drie die formante is weliswaar redelik horisontaal, en
so ook die laaste derde, maar die tussendeel nie. Peters (1991) se beskrywing van die
dinamiek van Nederlandse verglydende diftongtrajekte lyk baie hierop; Raubenheimer (1998)
vind soortgelyke patrone vir Afrikaanse diftonge.
Hoër op is aangetoon dat Adank e.a. (2004) in gevalle soos dié van die /e/ van mees in Figuur
17 die lesing van die formante op die 25 persent-merk en weer op die 75 persent-merk neem,
en die eerste van die laaste aftrek. Vowelyse se passingslyn strek tot meer as 25 persent na
links of na regs van die middelpunt (sien hiervoor Figuur 17). Die horisontale stippellyne dui
die punte aan waar Adank e.a. (2004) hulle metings vir diftongagtige vokale neem. Die twee
metodes lewer egter baie dieselfde resultate. Die voordeel van Vowelyse is dat dit ook
gradiëntwaardes (sien volgende afdeling) kan vasstel vir verglydende formanttrajekte soos
wat in mees gesien kan word; iets wat Adank e.a. (2004) se gemiddelde waardes (die verskil
tussen 25 persent en 75 persent) nie kan doen nie.
725

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 17. Die eerste drie formante van /e/ in die woord mees, soos deur Vowelyse
bepaal.
Wat betref die vokaalduurte, word die totale afstand tussen twee vokaalgrense gemeet, dit wil
sê die afstand vanaf die begingrens van die vokaal tot by sy eindgrens, ongeag waar die
passingslyn in feite begin of eindig. In Figuur 18 is F3 se passingslyn byvoorbeeld iets korter
as dié van F1. Dis omdat die eerste deeltjie van F3 nie ingereken is by die bepaling van die
passingslyn nie. Die rede hiervoor kan in die spektrogram (Figuur 16) gesien word: die eerste
paar millisekondes (in feite 0,023 sek) van F3 buig te sterk af na onder om as deel van die
passing gesien te kan word. Hierdie deeltjie word dan verwerp. Die kort stukkie blou
dwarslêende strepie links onder in die hoekie van Figuur 18 (aangedui met ’n groen pyl) dui
dit aan.
Hierna gee ek ’n oorsig van die inligting aangaande akoestiese eienskappe van vokale wat
deur middel van Vowelyse onttrek kan word en uitgedruk word in terme van
vokaalparameters. Sodanige inligting is nodig vir die beskrywing van vokale, maar ook vir
die vergelyking van vokaalsisteme, soos wat in ’n volgende artikel van hierdie reeks beoog
word. Die meeste van die vokaalparameters het reeds ter sprake gekom; dié wat nog nie
eksplisiet vermeld en uiteengesit is nie, sal toegelig word.
9. Die vokaalparameters
Die meeste akoestiese parameters wat van belang is vir die ontleding van vokale het reeds in
mindere of meerdere ter sprake gekom. Hiervan is die volgende die belangrikste: Duur,
grondtoon, harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV) en intensiteit. Omdat die
vokaalformante, F1, F2 en F3) so ’n groot rol speel by die bepaling van vokaalkwaliteit, gaan
ek hier in meer besonderhede daarop in. Die bandwydte van vokale is ook van belang, veral
waar nadruk (aksent of klemtoon) ter sprake is. Hoe smaller die vokaal se bandwydte 31 (Bdw;
726

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
gemeet in Hertz), hoe duideliker word dit deur die hoorders ervaar; smal bandwydte gaan
gepaard met ’n voller kwaliteit, en sterker nadruk van ’n vokaal. Ek kombineer die werking
van Vowelyse met die bespreking van hierdie parameters.
Tot dusver is daar slegs na vokale se spektrale eienskappe, meer in die besonder dié van
vokaalformante, verwys in terme van roumetinge, naamlik Hertzwaardes. Hierdie metode
word ook in die meeste ouer werke oor vokaalakoestiek gevind. In sommige gevalle is dit
egter gewens om ’n normaliseringsproses te gebruik. Ek gaan in die volgende afdeling
kortliks daarop in. In 9.2 kom die metode wat hier voorgestel word om
vokaalparameterinligting uit spraakseine te onttrek, ter sprake.
9.1 Vokaalnormalisering
Vokale se formantfrekwensiestruktuur is geen konstante gegewe nie; dit kan op verskillende
wyses beïnvloed word. Ladefoged en Broadbent (1957) was van die eerstes om dit uit te wys.
Sedertdien het talle publikasies die lig gesien wat normalisasietegnieke voorstel, aan die hand
waarvan ongewenste variasie geëlimineer kan word32, sodat slegs dit wat toepaslik is vir die
betrokke studie oorbly. Sou die belangstelling dus by sosiolinguistiese faktore lê, soos
ouderdom of etniese herkoms, sou die effek wat geslag het op die voortbring van vokale
geëlimineer word. Die tegniek wat deur Lobanov (1971) ontwikkel is, is juis hierop gemik.
Dit vorm die basis waarop talle meer resente normalisasiemetodes berus. Thomas en Kendall
(2007) gee ’n oorsig hieroor; hulle wys ook op die tipes tegnieke, wat spreker-, vokaal-, of
formant-intrinsiek of -ekstrinsiek kan wees, met allerlei kombinasies hiervan. Intrinsieke
metodes bekyk data per individuele geval (een spreker, een vokaal, een formant op ‘n keer);
ekstrinsiekes neem alle sprekers, vokale en formante tegelyk in ag. Flynn (2011) bevind op
grond van resultate van ’n studie waarin twintig normalisasietegnieke beoordeel is dat
vokaal-intrinsieke transformasiemetodes baie swak is. Alle normalisasietegnieke het nadele,
die keuse van een is ‘n kwessie van om te besluit watter nadele in die betrokke studie verdra
kan word, meen Thomas (2002). Adank et al. (2004) doen ’n volledige evaluasie van ‘n
verskeidenheid tegnieke; hulle beveel die een van Lobanov aan. Verskeie navorsers (bv.
Hindle 1978, Disner 1980 en Clopper 2009) bevind Nearey (1978) s’n as die beste in ‘n
verskeidenheid tipes analises. Daar bestaan dus geen een, bepaalde tegniek wat sonder meer
altyd “die beste” is nie.
In hulle baie handige aanlynbron NORM (Thomas & Kendall 2007) stel hulle nege tegnieke
ter beskikking waarmee vokaaldata outomaties genormaliseer word, en vokaalkaarte
gekonstrueer word. Vokaalkaarte wat nie in terme van die tradisionele F1-F2-metings – dit
wil sê in Hertz – gegenereer word nie, kan wel in daardie formaat omgesit word (met ‘n sg.
“scaling-funksie”), iets wat hulle nie aanbeveel nie tensy met omsigtigheid te werk gegaan
word. Tegnieke wat aanwesig is, is dié van Labov (drie tipes), Lobanov, Nearey (twee tipes)
en Watt en Fabricius (ook twee tipes), ‘n Bark-transformasie, en, natuurlik, ook ‘n
ongenormaliseerde weergawe. Volle besonderhede word in NORM gevind. Bekker (2009)
gee ’n oorsig oor die verskillende tipes normalisasietegnieke, vergelyk ook Flynn (2011:10)
vir ’n oorsig.
727

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Dit moet beklemtoon word dat die aard van die ondersoek bepalend is vir watter tegniek
gekies word. As dit om die beskrywing van die vokaalstelsel van ’n taal gaan, sou mens ‘n
metode verkies wat sowel variasie afkomstig van anatomiese/fisiologiese as sosiolinguistiese
oorsake elimineer, soos tipies by data wat van sowel manlike as vroulike sprekers onttrek is,
en ook bv. ouderdoms- en etniese verskille. Wanneer byvoorbeeld groepe van verskillende
ouderdomme of streke vergelyk word, sou mens wel van verskille is wou ontslae raak wat
veroorsaak word deur die feit dat sowel mans- as vrouespraak betrokke, maar juis nie dié met
ouderdoms- of streeksbronne nie. Adank (persoonlike mededeling) onderstreep die afleiding
dat normalisasie onnodig is in gevalle waar die datastel groot genoeg is, en die sprekers
homogeen is wat betref faktore soos ouderdom en geslag.
9.2 Die uitvoer van Vowelyse
Dit kom in Excel-formaat. Van daar af kan dit na enige meer toegewyde statistiekpakket 33
uitgevoer word waar die toepaslike statistiese verwerkings gedoen word. Dit sluit in die
gewone basiese statistiek, soos hoeveelhede (N’s) van ’n gegewe tipe eenheid, die
gemiddelde daarvan, maar ook resultate van bepaalde inferensiële statistiese verwerkings (bv.
variansie-analises (ANOVAs), of diskriminant-analises (DA’s)). Dit word nie hier verder
bespreek nie; dit sal ons te ver voer.
Daar is hoër op genoem dat Vowelyse ’n area wat in ’n betrokke vokaal ondersoek sal word,
bepaal, beginnende van die horisontale middelpunt daarvan. Dit soek dan na links en na regs
van dié punt van die vokaal na die langste lineêre (reglynige) stabiele deel, waarop die
bewerkings gedoen word ten einde die toepaslike inligting te vind en te onttrek. Daar is ook
gesê dat dit makliker gebeur in die geval van kort as van lang vokale. Die vier grafieke in
Figure 18, 19, 20 en 21 illustreer in hoe ’n hoë mate veral die eerste twee vokaalformante van
die kort vokale /i/, /y/, /@/ en /u/ wel prakties reglynig en horisontaal verloop. Dieselfde geld
die ander kort vokale. Die gapings in sommige van die grafieke in hierdie tabelle is toe te
skryf aan die feit dat die linkergrens ’n gedeelte van die konsonant insluit wat die vokaal
voorafgaan.
728

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 18. Formantstruktuur van die BIER-vokaal. Die geel blokkie toon aan dat
Vowelyse nie enduit na regs ’n reglynige formanttrajek vir F3 kon sien nie; die
groen pyl wys die gedeelte aan wat verwerp is.
Figuur 19. Formantstruktuur van die BUUR-vokaal.
729

Figuur 20. Formantstruktuur van die PIT-vokaal.
Figuur 21. Formantstruktuur van die BOER-vokaal.
10. ’n Voorbeeld van die akoestiese ontleding van vokale
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In hierdie afdeling word die belangrikste akoestiese eienskappe van vokale as klankgroep
belig. Ek bepaal my wel hoofsaaklik by die vokaalfrekwensieformante. Let daarop dat hierdie
afdeling nie om ’n spesifieke taal se vokale gaan nie, maar om vokale as klankgroep oor die
algemeen. Die uiteensetting is dus nie taalspesifiek nie; ek kon net sowel Engels, of enige
ander taal, as voorbeeld gebruik het.
730

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die volgende afdeling gee ek eers in tabelvorm (Tabel 2) die resultate van ’n volledige
ontleding deur Vowelysevan al die toepaslike vokaalparameters van die h_t-woorde van
Spreker A, daarna kom ’n akoestiese vokaalkaart (Figuur 25) – wat F1 en F2 se waardes in
Tabel 2 gebruik, asook ’n aantal lyngrafieke (Figuur 22 – Figuur 23), wat ook afgelei is van
die resultate in Tabel 2.
WOORD hiet huut heet heut het hat hot haat hit hut hoot hoet
VOKAAL ie
Duur
Y ee 2 E A o aa I 9 oo u
(sek.)
HGV
0.112 0.182 0.196 0.199 0.077 0.077 0.082 0.185 0.064 0.088 0.184 0.108
(dB) 14.3 15.1 11.6 14.1 6.8 7.0 6.1 2.2 8.1 10.8 9.2 9.1
F0 (Hz) 118 118 115 106 116 109 114 103 118 113 115 132
F1 (Hz)
BEGIN
259 274 366 360 651 618 501 707 444 427 436 322
F1 (Hz)
EIND F1
258 264 312 335 650 626 464 639 479 383 415 262
(Hz)
GRAD F1
255 267 329 354 591 597 460 664 373 427 471 327
(Hz)
Bdw F1
-27 -68 48 31 -138 -88 -39 -2 -399 35 3 69
(Hz) 38 34 134 62 76 72 152 117 149 92 169 105
F2 (Hz)
BEGIN
2301 1803 2168 1438 1572 1028 773 1241 1813 1372 794 969
F2 (Hz)
EIND F2
2296 1780 2230 1476 1639 1011 745 1221 1843 1360 821 962
(Hz)
GRAD F2
2172 1918 1967 1534 1541 1047 805 1269 1735 1378 911 1072
(Hz) -34 34 -31 10 -83 49 62 20 -86 9 8 107
F3 (Hz)
BEGIN
3133 2251 2867 2241 2542 2586 2914 2502 2614 2394 2655 2295
F3 (Hz)
EIND F3
3078 2199 3127 2242 2565 2524 2673 2389 2674 2299 2763 2420
(Hz)
GRAD F3
3034 2541 2659 2388 2583 2672 3087 2572 2552 2591 2604 2075
(Hz)
INTENS
10 51 -64 14 -4 101 230 23 -33 119 -13 -60
(dB)
INTENS
75 75 76 76 79 80 79 78 76 76 80 81
BF1 (dB) 71 73 74 73 78 79 78 76 74 74 79 79
731

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
INTENS
BF2 (dB) 47 53 59 53 65 68 51 70 61 60 52 57
Tabel 2. Spreker A se akoestiese resultate van die twaalf vokale, gespreek in die raam
hVt, gegee per vokaalparameter.
Afgesien van die reeds bekende parameters (duur, grondtoon (F0), intensiteit, die drie
vokaalformante, F1, F2 en F3), en harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV), kom daar in
Tabel 2 ook ’n aantal afgeleide parameters voor. Sodanige parameters word aangedui deur ’n
toevoeging van “BEGIN” of “EIND”, asook GRAD(IËNT). Die parameter gradiënt kom
voor by die meeste van die spektrale parameters wat hier toegelig word. Die gradiënt
waarteen frekwensieverwante vokaalentiteite verloop, byvoorbeeld F0, of F1 en F2, word
uitgedruk in persentasies 34 . Dit is veral van belang by die beskrywing en vergelyking van
vokaalformante van lang, gediftongeerde vokale, waarvan die trajekte nie hoofsaaklik
horisontaal verloop nie, maar na bo of na onder buig, soos in mees hier bo (Figuur 16). Dit is
praktyk in die literatuur om slegs ’n gemiddelde waarde ten opsigte van beide formante te
gee, of selfs om hierdie vokale nie in te sluit by die beskrywing van die vokale van ’n taal
nie, juis omdat weens hierdie dinamiek van hulle formante moeilik gemeet kan word. Dit is
die geval by die werk van Van der Merwe e.a. (1993), wat slegs op die kort, stabiele
Afrikaanse vokale fokus. Pols e.a. (1973) vermeld slegs gemiddeldes vir die Nederlandse
vokale, ook vir die lang vokale, wat ook gekenmerk word deur gediftongeerdheid. Hulle gee
formantwaardes soos gemeet op die temporele middelpunt van die vokaal. Gemiddeldes in
die geval van diftongiese elemente kan misleidend wees.
Figuur 22 is ’n volledige grafiese voorstelling in die vorm van ’n akoestiese kaart, soos ook
in Figuur 11 gesien is. Hierdie kaart is gekonstrueer op grond van die ontleding van die
vokale van Spreker A. Beluister dit in die volgende klankinsetsel (Vokale Spreker A), en kyk
ook na die MRI’s daarvan.
732

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 22. Akoestiese vokaalkaart van Spreker A se 12 vokale, soos uitgespreek in
die raam hVt in meegaande klankinsetsel. Die volgorde waarin dit gelees word, word
deur die rooi pyle aangedui.
’n Samevoeging van die twee groot groepe sprekers van Adank e.a. (2004) en Pols e.a.
(1973) van 50 elk lewer ’n akoestiese vokaalkaart wat nie veel verskil van dié van ’n
samevoeging van die twee individuele sprekers (Spreker A en Spreker B) nie. Figuur 23 is
daarvan getuie.
733

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 23. Gemiddeldes van twee groepe Nederlandse manlike sprekers (sien teks
vir besonderhede).
Laastens kyk ons vlugtig na ’n ander wyse om vokaalformante grafies voor te stel. Figuur 24
is ’n lyngrafiek van die data van Spreker A se drie vokaalformante. Lyngrafieke is veral
nuttig by die vergelyking van verskillende van die vokaalparameters met mekaar; in hierdie
geval kan F3, anders as in die standaard akoestiese vokaalkaarte, soos onder meer Figuur 22,
ook met F1 en F2 vergelyk word. ’n Lyngrafiek stel mens in staat om ’n eerste indruk te
vorm van die verbande tussen die verskillende vokale se formante. Op die oog af is daar ’n
direkte verband tussen F2 en F3 van sommige vokale, en indirekte verbande tussen ander,
terwyl daar in enkele gevalle geen verband is nie. Meer spesifiek: die eerste vyf vokale (van
links na regs geneem onder op die x-as) se F3 loop parallel aan dié van F2; hulle is dan ook
dig by mekaar. Die meeste van die res van die vokale se F2 en F3 lê ver van mekaar. Hoewel
dit onpatroonmatig voorkom, is dit tipies van die verspreiding van hierdie twee formante.
734

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Figuur 24. ’n Lyngrafiek van die eerste drie vokaalformante van die Nederlandse
vokale van Spreker A. Op die x-as is die SAMPA-simbole van die h_t-woorde
aangebring. Gemiddelde waardes per vokaal word met die rooi stippellyn
aangetoon.
Ook wat F3 betref – soos die geval is met F1 en F2 (sien Figuur 26), is daar ’n groot
ooreenkoms tussen Spreker A en die 50 ander Nederlandse sprekers; die besonderhede
daarvoor hoef nie hier gegee te word nie. Dit dien, terloops, as sterk motivering daarvoor dat
daar nie so ’n groot groep sprekers betrek hoef te word by ondersoeke soos hierdie nie. Daar
bestaan statistiese metodes aan die hand waarvan sodanige mate van ooreenkoms presies
bepaal kan word, maar dit is nie die fokus van hierdie artikel nie. Gevolglik sal ek slegs op ’n
baie oppervlakkige wyse een daarvan aan die hand van ’n ander datastel illustreer.
Ten slotte illustreer ek kortliks die gebruik van statistiese metodes om die relatiewe
kragtigheid te illustreer van een parameter, of ’n groep parameters, in die taak om vokale
korrek te kan klassifiseer, sê maar as gerond of ongerond in die binêre gemerkte pare vokale
(bv. /9/ teenoor /@/. Die statistiese metode wat ek hier gebruik, is die diskriminantfunksieanalise
(afgekort tot DA).
Ek moet van ander datastelle gebruik maak om so ’n demonstrasie te kan gee, omdat die
huidige hulle nie daartoe leen nie – dit bestaan slegs uit een gemiddelde waarde per vokaal
van 50 sprekers in die geval van Pols e.a. (1973), en 50 in die geval van Adank e.a. (2004).
Spreker A se vokale is ook slegs een keer gelees en gemeet. Die datastel wat ek gebruik, 35 is
dié van 20 vroulike sprekers – hulle het elke vokaal een maal gelees, wat ’n totaal van 20
metings per leser oplewer. Ek verwys hier slegs na twee vokale, die BOER-vokaal en die
BOOR-vokaal. Ek gebruik juis hierdie twee omdat hulle naby aan mekaar lê – beide is hoë
agtervokale (/o/ is net bietjie laer as /u/). Die vraag is of F1 en F2, wat tradisioneel gebruik
735

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
word in die klassifikasie van vokale soos hierdie, voldoende kragtig is om hulle as sodanig
korrek te klassifiseer. Dit is verder interessant om ook te bepaal of, en indien wel, in watter
mate, ’n stel bestaande uit tien 36 hoofparameters van Tabel 2 beter tussen hierdie twee vokale
kan diskrimineer as net F1 + F2, en dus ook hoe suksesvol dié vokale geklassifiseer kan word
as hoog-agter (/u/) en middelhoog-agter (/o/).
Hou in gedagte dat F1 en F2 ingesluit is in die volledige stel. Tabel 3 gee die resultate van ’n
diskriminantfunksie-analise.
PARAMETERSTELLE
VOKAALPAAR F1+F2 ALMAL
/u/ 56% 94%
/o/ 75% 95%
Tabel 3. Persentasie vokale korrek geklassifiseer; F1+F2 en al tien parameters saam
(ALMAL) is as twee stelle is gebruik (Kolom 2 en 3).
Tabel 3 se resultate wys baie duidelik dat die stel van tien parameters baie sterker figureer
wat betref die klassifikasie van die twee vokale as wat slegs F1 en F2 dit kan doen. Die feit
dat beide vokale so goed korrek geklassifiseer kan word, dui terselfdertyd op ’n baie goeie
diskriminasievermoë.
Dit sal duidelik blyk dat die vokaalstelsels wat hier ter sprake was, op nog veel meer maniere
ontleed en beskryf kan word. Hierdie was maar ’n dwarsdeursnit van ’n baie intrigerende
“organisme”, die vokaalsisteem. Afrikaans kom in die volgende artikels spesifiek aan die
orde.
Samevatting
Die hoofdoel van hierdie artikel was om ’n raamwerk te ontwikkel vir die beskrywing,
ontleding en interpretering van die vokale, natuurlike klasse vokale, soos byvoorbeeld die
gemerkte geronde vokale, asook volledige vokaalsisteme, van enige taal, in ons geval
hoofsaaklik Afrikaans. Vokale word beskryf in terme van die manier waarop hulle
geproduseer word, dit is in die artikulatoriese fonetiek. Daarvan bestaan daar etlike goeie
voorbeelde wat betref Afrikaans, maar geen omvattende voorbeeld van die akoestiese
eienskappe van Afrikaanse vokale nie; wel van Nederlands, wat baie kan bydra tot die
ontwikkeling van sodanige omskrywing in die akoestiese fonetiek. In hierdie bydrae probeer
ek om hierdie gapings te vul. Kyk ook spesifiek hier na die interaktiewe vokaalkaart deur op
http://www.nwu.ac.za/af/content/ctext-vokaalkaart te klik en die aanduidings daar te volg.
736

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hier kan mens nie net hoor hoe ’n spesifieke vokaal klink nie, maar mens kan ook ’n
magnetiese resonansbeeld (MRI) van die mondkanaal (insluitende die posisies van die tong
en vorm van die lippe) daarvan sien. Ek gee die meeste aandag aan die akoestiese eienskappe
van vokale. Juis omdat met name ’n akoestiese raamwerk nog nie vir spesifiek die Afrikaanse
vokaalsisteem bestaan nie, maak ek ruim gebruik van die meer gevorderde Nederlandse
literatuur, maar ook die uitspraak self van die Nederlandse vokale. Die voordeel hiervan is
dat daar ’n groot ooreenkoms is tussen die vokale van hierdie twee tale. Vokaalparameters
wat toegelig word, is duur, intensiteit, grondfrekwensie (F0), en die vokaalformante (F1, F2,
F3). Kort vokale kan met behulp van slegs hierdie stel parameters ontleed word, maar vir die
lang, middelhoë vokale, wat geneig is om te diftongeer, is die gradiënt waarteen hulle
vokaalformante verloop, ook van groot belang. Hierdie aspek van vokale kry spesiale aandag.
In hierdie artikel lig ek ’n spesifieke vokaalontledingsmetode, Vowelyse (Van der Walt en
Wissing 2004) toe, en wys op die sterkpunte daarvan vergeleke met ander metodes soos wat
dit in die vakliteratuur gevind word.
Bibliografie
Adank, P., R. van Hout en R. Smits. 2004. An acoustic description of the vowels of Northern
and Southern Standard Dutch. Journal of the Acoustical Society of America, 116:1729–38.
Adank, Patti, Smits, Roel, en van Hout, Roeland. 2004. A comparison of vowel normalization
procedures for language variation research. Journal of the Acoustical Society of America
116:3099 – 107
Akustyk. s.d. www.akustyk.com (20 September 2011 geraadpleeg).
Bekker. I. 2009. The vowels of South African English. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,
Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus.
Boberg, C. 2005. The Canadian shift in Montreal. Language Variation and Change, 17:133–
54.
Boersma, P. en D. Weenink. 2011. 4.4.5 [rekenaarsagteware]. http://www.praat.org
(1 September 2011 geraadpleeg).
Catford, J.C. 1988. A practical introduction to phonetics. Oxford: Oxford University Press.
Clopper, Cynthia. 2009. Computational methods for normalization acoustic vowel data for
talker differences. Language and Linguistics Compass 3(6): 1430 - 42.
Coetzee, A.E. 1981. Fonetiek vir eerstejaars. Pretoria: Academica.
Disner, Sandra Ferrari. 1980. Evaluation of vowel normalization procedures. Journal of the
Acoustical Society of America 67:253 - 61.
737

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Eaton, R., O. Fischer, W. Koopman en F. Van der Leek (reds.). 1985. Papers from the 4th
International Conference on English Historical Linguistics. Amsterdam: John Benjamins.
Fabricius, Ann H. Dominic Watt & Daniel Johnson 2009: Language Variatio and Change,
21 (2009), 413 – 35.
Flynn, Nicholas. 2011. Comparing vowel formant normalisation procedures. York Working
Papers in Linguistics (Series 2) 11: 1 - 28.
Grabe, E. en E.L. Low. 2002. Durational variability in speech and the rhythm class
hypothesis. In Gussenhoven en Warner (reds.) 2002.
Gussenhoven, C. en N. Warner (reds.). 2002. Laboratory phonology VII. Berlyn: Mouton de
Gruyter.
Hindle, Donald. 1978. Approaches to vowel normalization in the study of natural speech. In
D. Sankoff (red.), Linguistic Variation: Models and Methods. New York: Academic. 161 -
71.
Jones, D. 1934. An outline of English phonetics. Cambridge: Heffer.
Kent, R.D. en C. Read. 1992. The acoustic analysis of speech. San Diego: Singular
Publishing Group.
Labov, W. 1994. Principles of linguistic change. Oxford: Blackwell.
—.2001. Principles of Linguistic Change. Volume 2: Social Factors. Oxford,
UK/Cambridge, MA: Blackwell.
Labov, W., S. Ash en C. Boberg. 2006.The Atlas of North American English: Phonology,
Phonetics, and Sound Change. A Multimedia Reference Tool. Berlin: Mouton de Gruyter.
Ladefoged, P. 2001. Vowels and consonants: An introduction to the sounds of language. Los
Angeles: Blackwell.
Ladefoged, P., en D.E. Broadbent. 1957. Information conveyed by vowels. Journal of the
Acoustical Society of America 29, 88 - 104.
Langstrof, C. 2006. Acoustic evidence for a push-chain shift in the intermediate period of
New Zealand English. Language Variation and Change,18:141–64.
Lass, R. en S. Wright. 1985. The South African chain shift: Order out of chaos? In Eaton,
Fischer, Koopman en Van der Leek (reds.) 1985.
Le Roux, T.H. en P. De V. Pienaar. 1927. Afrikaanse fonetiek. Kaapstad: Juta.
Lobanov, Boris M. 1971. Classification of Russian vowels spoken by different listeners.
Journal of the Acoustical Society of America 49:606 - 08.
738

Maddieson, I. 1995. Sounds of the world’s languages. Oxford: Blackwells.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Nearey, Terrance M. 1977. Phonetic Feature Systems for Vowels. Proefskrif, Universiteit van
Alberta, VSA. Oorgedruk in 1978 deur die Indiana University Linguistics Club. Aanlyn
beskikbaar: http://www.ualberta.ca/~tnearey/Nearey1978_compressed.pdf.
Nooteboom, S.G. en A. Cohen. 1984. Spreken en verstaan, een inleiding tot de
experimentelee fonetiek. Assen: Van Gorcum.
Peeters, W.J.M. 1991. Diphthong dynamics. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,
Rijksuniversiteit, Utrecht.
Peterson, G. en H. Barney. 1952. Control methods used in a study of the vowels. Journal of
the Acoustical Society of America, 24:175–84.
Pols, L.C.W., H.R.C. Tromp en R. Plomp. 1973. Frequency analysis of Dutch vowels from
50 male speakers. Journal of the Acoustical Society of America, 53:1093–101.
Raubenheimer, H. 1998. Acoustical features of diphthongs in Afrikaans. Ongepubliseerde
PhD-proefskrif, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (Noordwes-
Universiteit).
Rietveld, A. en V. van Heuven. 2009. Algemene fonetiek. Bussum: Coutinho.
Schötz, S. 2006. Perception, analysis and synthesis of speaker age. Travaux de linguistique
de Lund 47. Lund: The Graduate School of Language Technology.
Sluijter, A. en V. van Heuven. 1996. Spectral balance as an acoustic correlate of linguistic
stress. Journal of the Acoustical Society of America, 100(4):2471–85.
Syrdal, A.K. en H.S. Gopal. 1986. A perceptual model of vowel recognition based on the
auditory representation of American English vowels. Journal of the Acoustical Society of
America, 79:1086–100.
Thomas, Erik R. 2002. “Instrumental phonetics”. In: J.K. Chambers, Peter Trudgill & Natalie
Schilling-Estes (redd.) The Handbook of Language Variation and Change. Oxford:
Blackwell. pp. 168 - 200.
Thomas, Erik R. and Tyler Kendall. 2007. NORM: The vowel normalization and plotting
suite. Aanlynbron: http://ncslaap.lib.ncsu.edu/tools/norm. 14 September 2012 geraadpleeg.
Van der Merwe, A., E. Groenewald, D. van Aardt, H.E.C. Tesner en R.J. Grimbeek. 1993.
Die formantpatrone van Afrikaanse vokale soos geproduseer deur manlike sprekers. Suid-
Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(2):71–9.
739

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Van der Walt, A.J. en D. Wissing. 2003.
Vowelyse. http://www.puk.ac.za/opencms/export/PUK/html/fakulteite/lettere/HLT
Resources/Tools/vowelise.html (28 Maart 2011 geraadpleeg).
Van Wyk, E.B. 1977. Praktiese fonetiek vir taalstudente: ’n inleiding. Durban: Butterworths.
Wells, J. 1982. Accents of English. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press.
Wissing, D. 2005. Die Afrikaanse diftong /E+/: ’n Eksperimentele ondersoek. Southern
African Linguistics and Applied Language Studies, 23(3):319–34.
—. 2006. Het jou mô en jou pô ’n strondhuis in Hortenbos? Feit of fiksie? Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 24(1):87–100.
—. 2007. Gevorderde akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 25(4):607–24.
—. 2010. Oor die status van “oe” in Afrikaans: ’n Akoestiese analise. Tydskrif vir
Geesteswetenskappe,50(1):31–49.
—. 2011a. Ontronding in Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(1):1–20.
—. 2011b. Ontronding in Kharkamsafrikaans?
http://www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_8_2m_wissing.pdf LitNet Akademies,
8(2):309–30. (12 September 2011 geraadpleeg).
SLAAP. http://ncslaap.lib.ncsu.edu/tools/norm/about_normalization1.php (Op 14 Augustus
2012 geraadpleeg).
Eindnotas
1 Ek verwys voorts slegs na die 2009-werk.
2
Die tweede vokaal in pitte. Die eerste vokaal is natuurlik ook ’n sjwa, maar is beklemtoon.
Sien laer af vir meer besonderhede.
3 Praat is ’n uitgebreide en baie gesofistikeerde fonetiekprogram wat wêreldwyd gebruik
word vir veral akoestiese analises. Dit kan gratis afgelaai word; is aanlyn beskikbaar
(www.praat.org). Meer oor die funksionaliteit daarvan is beskikbaar op:
http://www.fon.hum.uva.nl/praat (1 September 2011 geraadpleeg).
4 Laer af word ’n sisteem voorgestel waarvolgens na die verskillende vokale verwys word
deur middel van woorde waarin hulle voorkom.
5 Die konsep van frekwensies en die metingseenheid daarvan, Hertz, word laer af bespreek.
740

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
6 Die eienaar van die video, op YouTube beskikbaar gestel, Massimo Martinelli, van die
maatskappy Inventis srl, Italië, word bedank vir die toestemming om hierdie video so te kan
gebruik.
7 Dit is ’n veelvoud van die fundamentele frekwensie in stemhebbende klanke.
8
Die waardes in groen regs onder en bo van die onderste venster dui die laagste en hoogste
vlakke van intensiteit aan.
9 Die formule hiervoor is 10*log10(99/1) = 20dB.
10 Kan ook aktiewe genoem word. Dit is egter streng gesproke nie ter sprake by vokale nie,
omdat al die artikulatore bewegend van aard is; by die vorming van konsonante is daar ook
passiewe artikulatore, soos die tande en tandkas (= alveolum).
11 Kyk Tabel 1 hier onder vir die fonetiese transkripsies hiervan.
12 Daar word gewoonlik drie egte diftonge, dit is tweeklanke wat as een foneem erken word,
vir Afrikaans – soos vir Nederlands – erken. Die onegte diftonge word opgemaak deur twee
afsonderlike foneme met mekaar te kombineer, byvoorbeeld “ai”: /Ai/ (SAMPA/ en “aai”:
/ɑi/. IPA is die afkorting vir International Phonetic Association – kyk
http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa (2 September 2011 geraadpleeg).
13 Foneties word dit gewoonlik getranskribeer as respektiewelik /@i/, /9u/ en /9i/ (SAMPA),
of /əi/, /œu/ en /œi/ (in IPA); daar is wel variasies hierop, waarop nie nou ingegaan word nie.
14 SAMPA is die afkorting van Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet (daar is ook
’n nuwer weergawe X-SAMPA, maar die simbole is in ons geval dieselfde); IPA =
International Phonetic Alphabet, ontwikkel deur die International Phonetic Association.
15 Wissing (2010) het dit wel reeds ten opsigte van die BOER-vokaal (/u/) vasgestel.
16 Ek gebruik voortaan slegs die term stulp en sy afleidings wanneer ek na die lipvorming
verwys. Ek noem die vokale self steeds, volgens algemene konvensie, gerond of
ongerond/ontrond, na gelang van omstandighede.
17 MRI is ’n erkende afkorting vir Magnetic Resonance Image; hoewel MRI-beeld streng
gesproke ’n toutologiese vorm is (image = beeld), gebruik ek dit tog so.Hierdie beelde is
goedgunstiglik beskikbaar gestel deur van die skrywers van die boek Algemene fonetiek
(2009), Toni Rietveld en Vincent van Heuven, en met toestemming van die uitgewer
Coutinho, Bussum. Ek erken die gebruik daarvan met dank.
18 Laer af word spektrogramme in besonderhede bespreek.
19
Dieselfde opmerking geld hier wat ek hoër op (eindnota ii) ten opsigte van
Standaardafrikaans gemaak het.
20 Dit is bekend dat die Nederlands wat in die suide van Nederlands, maar ook in Vlaandere,
nie gekenmerk word deur ’n sterk verglyding van die middelhoë vokale nie (Van Heuven;
persoonlike mededeling).
741

21 Die eerste skrywer van die boek Algemene fonetiek, Toni Rietveld.
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
22 Anders as in die geval van Afrikaans, waar die BOOR-vokaal begin met ’n /u/-agtige kleur,
en eindig met ’n /@/-agtige, is dit presies die teenoorgestelde geval in Nederlands. Dit is
minder duidelik met die BOOR-vokaal voor /r/, maar in byvoorbeeld die woord boot is dit
wel duidelik. Vergelyk ook Rietveld en Van Heuven (2009:172).
23 Hierdie groep vokale kom in baie min tale voor; vergelyk hiervoor die inligting wat deur
Maddieson (1995) hieroor verstrek word. Volgens hom kom hierdie groep geronde vokale in
slegs 37 voor van die 525 wat hy ondersoek het. Die produksie daarvan is ook moeilik vir
anderstaliges en klein kindertjies om baas te raak. Dit maak van hulle “abnormale” klanke,
soos wat dit in ouer werke (soos dié van Le Roux en Pienaar 1927) genoem is. Hedendaags
word die term gemerk vir alle “spesiale” vorme (fonologies, sintakties en semanties) gebruik.
Ongemerkte vorme is dié wat meer algemeen is, meer geredelik sal voorkom, ensovoorts.
24 Ek wyk hier af van die konvensie om na die vokale in terme van die voorbeeldwoorde van
Tabel 1 te verwys. Omdat h_t in hierdie afdeling gebruik word, gebruik ek dit ook hier in die
teks.
25 Die rede waarom die drie vokale (die BUUR-, die BEUR- en die PUT-vokaal) gemerk
genoem word, is dat hulle nie agtervokale is nie; slegs agtervokale is tipies gerond van aard.
26 Hierdie vokaal, die sjwa (/@/;/ə/), kom in baie tale – soos Engels en Nederlands – slegs in
onbeklemtoonde posisies voor. Afrikaans vorm ’n uitsondering daarin dat dit ook in
beklemtoonde posisies optree. Dit sluit egter nie die feit uit nie dat volvokale as sjwa
uitgespreek word wanneer dit nie beklemtoon word nie. Vergelyk hiervoor die vokale in die
eerste sillabes van byvoorbeeld kanon (die militêre wapen), vakansie en gordyn.
27
Nederlands se /O/-vokaal, soos in pot, is aanmerklik laer as dié van Afrikaans – dit benader
soms die /A/ se uitspraak.
28 Dit is bekend dat /E/ voor die konsonante /k, x, l, r/ in veral die uitspraak van noordelike
inwoners van die land verlaag tot [{]. Dit gebeur egter veral nie in die spraak van die meeste
bruin mense nie, ongeag die streek waarin hulle woon. ’n Baie goeie voorbeeld daarvan dat
dit wel die invloed van die daaropvolgende konsonant is wat, in sommige variëteite,
weliswaar, /E/ laat verlaag tot /{/, is die volgende: die onderstreepte vokaal voor /x/ in
legkaart is [{], maar dié van die verwante woord lê is nie; dis /E/. Dieselfde gebeur met
segging teenoor sê. Verder se vokaal (voor /r/) is laag ([{]), maar nie in die vorm van verder
waarin /r/ van ver- wegval nie, dus /fEd@r/).
29 Ouderdomsverskille is hier blykbaar ’n belangrike faktor. Die BAAR-vokaal word baie
gerond uitgespreek deur veral jong, vroulike sprekers van die noordelike streke van Suid-
Afrika (ek verwys voorlopig na hulle uitspraak as “moderne” Afrikaans); hulle BAR-vokaal
is weer baie “platter” (Wissing 2006). Meer hieroor word in opvolgartikels gesê.
30 Ander formate, soos * .mp3, kan ook gebruik word, maar moet eers omgewerk word tot
* .wav-formaat.
31 Sluijter en Van Heuven (1996) meen dat die bandwydte van F1 veroorsaak word deur
glottislek . Rietveld en Van Heuven (2009:126) bekyk die saak van ’n ander kant. Hoe
742

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
smaller die bandwydte van ’n formant, meen hulle, hoe duideliker is die hoorbare invloed van
die betreffende formant op die klankkwaliteit of klankkleur daarvan (Rietveld en Van Heuven
2009:126). Dié twee perspektiewelik is natuurlik aansluitend by mekaar. ’n Gemiddeld van
ongeveer 100 Hz geld waarskynlik vir die Afrikaanse vokale.
32 Hindle (1978:167) som dit helder op, in die konteks van Peterson en Barney (1952) se
studie van die akoestiese eienskappe van die vokale van 76 mans, vrouens en kinders
“ ...here it is essential to have a transformation (d.i. normalisasie-transformasie; DPW)
that will minimize formant differences between individuals due to inherent
physiological factors, but will preserve distinctions that correspond to perceptually
different vowels. This need suggests a third criterion in addition to clustering and
separation to evaluate normalization : namely, that a successful normalization will
reveal socially significant differences. For example, in a speech community where
there are perceptible differences between the vowels of young and old speakers, a
situation in which change is going on, the normalization must preserve this situation.
33 Ek gebruik altyd Statistica.
34
Die persentasie van daling of styging in Hertz per sekonde. Daling word in negatiewe
terme uitgedruk; styging is positief.
35 Dit is die bedoeling om hierdie inligting later volledig te publiseer.
36 Die tien parameters is in die studie waarna in eindnota xxxix verwys is: F0, F1, F2, F3,
BdW F1, HGV, Totale Intensiteit, Intens BF1, Intens BF2, Duur.
743

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Taferele, tableaux vivants, tablo’s en die vroeë
Afrikaanse drama (1850–1950)
Marisa Keuris
Marisa Keuris: Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Unisa
In hierdie artikel word aan die hand van verskeie teaterhistoriese bronne nagegaan in watter
mate die tafereel, tableau vivant en ander vorme van die tablo neerslag gevind het in die
vroeë Afrikaanse drama (1850–1950). Aangesien die ontstaansgeskiedenis van die vroeë
Afrikaanse drama en teater ten nouste gebonde is aan die vestiging daarvan deur
rederykerskamers (veral Aurora) aan die Kaap, is hierdie konvensie ook nagevolg binne
hierdie konteks. Aangesien die tafereel so ’n lang geskiedenis het en reeds voorkom in die
heel vroegste vorme van drama en teater (veral in die sogenaamde prosessieteater) moes daar
ook met ’n wyer historiese blik na hierdie konvensie gekyk word. Die tafereel se verbintenis
met die tableau vivant, asook met andere vorme van die tablo is nagevolg. Alhoewel daar in
die Suid-Afrikaanse teaterhistoriese bronne min direkte verwysings na hierdie konvensie is,
sou mens wel kon aflei dat die algemene voorkoms en gewildheid van hierdie konvensie
(veral in die vorm van die tableau vivant)in 19de-eeuse Westerse drama en teater die Suid-
Afrikaanse toneel moes beïnvloed het. So ’n siening word ondersteun deur die feit dat
verskeie teatergeselskappe via die Kaap na die Ooste (onder ander Indonesië) en Australië
gereis het waar hierdie konvensie ook gedurende hierdie tydperk algemeen gevind word.
Binne die Suid-Afrikaanse konteks verwys ek kortliks na twee voorbeelde, naamlik die
gebruik van die tafereel in S.J. du Toit se Magrita Prinslo (1896) en die voorbeeld van ’n
tableau vivant in Jan F. Celliers se Heldinne van die oorlog (1913). Die onderskeid wat
Meisel (1983) maak tussen tableau vivant, dramatiese tablo’s (veral algemeen gebruik in die
melodrama) en ander tablo’s (veral historiese tablo’s soos te vinde in kultuurfeeste soos die
“Pageant of the Union of South Africa” in 1910, asook die Groot Trek se herdenking en
inwyding van die Voortrekkermonument in 1949), word ook in hierdie artikel nagevolg.
Trefwoorde: tafereel; tableau vivant; tablo; teatergeskiedenis
Abstract
Taferele, tableaux vivants, tableau and the early Afrikaans drama (1850–1950)
The focus of this article is to try and determine how the tafereel, tableau vivant and other
forms of the tableau can be traced in early Afrikaans drama (1850–1950). The main
theoretical framework of this study is, therefore, a theatre historical approach. Since the
history of the early Afrikaans drama and theatre is closely bound up with the establishment of
theatre in the Cape through the endeavours of the rhetoricians’ chambers (especially Aurora),
744

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
this convention was also traced within this context. Since the tafereel/tablo conventionhas
such a long theatrical history and can be found within the earliest forms of drama and theatre
(especially in the so-called procession theatre) I also had to place this convention within its
wider historical context. The tafereel is often also linked to the tableau vivant, as well as to
other forms of the tableau, and the popularity of the tableau vivant in the 19th century –
especially in Western theatre – is also given in a few localised short discussions (New York,
Indonesia).
The article starts with a short introductory discussion where I list the most important early
South African theatre historians (Bosman, Binge, Laidler, Racster, Fletcher), as well as the
work by Stassen and Koch, where the important link between early Afrikaans drama and
theatre and Dutch theatre (especially the role played by Aurora) is highlighted. Characteristic
of the origin and development of the early Dutch and Flemish rhetorician chambers was the
establishment of amateur theatre in these chambers (Brandt) – a situation also found in the
Cape. Brandt differentiates between the early development and flowering of these guilds in
the 15th to 17th centuries in these countries and their later revival in the 19th century – albeit
with specific changes. The influence in South Africa would, therefore, rather be from the
perspective of the 19th-century rhetoricians than from their earlier counterparts (as also
indicated by Stassen and Koch). It is, however, interesting to note that the theatre convention
discussed in this article, namely the tafereel (also known in its older, more Dutch form as the
toog) can be found in plays of both the early and later rhetorician chambers.
The question Bosman (1928:12) asks, namely what the influence of the Dutch rhetoricians
was on early Cape theatre, also interested me. While Bosman worked mainly from the
broader perspective of a historical overview I tried, rather, to use a particular theatrical
convention (tafereel or tableau vivant) to demonstrate a definite relationship between early
Dutch/Afrikaans theatre at the Cape and its European roots. Such a relationship is to be
expected simply from the fact that a Dutch community was established at the Cape in the
17th century, the prominent role played by Aurora (founded mainly by members who
emigrated from the Netherlands to the Cape) and even by Dutch travelling actors and theatre
companies visiting South Africa. It soon became fairly obvious that in spite of the thorough
theatre historical overviews given in the work by Bosman, Binge, and other theatre historians,
very little really detailed information is given about particular plays of this period. Many
dramatic texts have also been lost through time and contemporary references to these plays
very seldom give any information about the performances of these plays and/or which
theatrical conventions were used.
I use the distinctions made by Martin Meisel (1983) in his seminal work Realizations:
Narrative, Pictorial, and Theatrical Arts in Nineteenth-century England, namely between
tableaux vivants, dramatic tableaux and other (mainly historical) tableaux. It also soon
became apparent that one had to look at these conventions from outside the strict limitation of
traditional drama and theatre to what is commonly known as popular entertainment and
culture (inter alia processions, pageants, historical commemorations and festivals).
It is clear that the performing arts and the fine arts are brought together through the theatrical
convention of the tafereel, die tableau vivant and the dramatic tableaux. Meisel (1983:38–51)
describes the 19th century in England as the “age of illustration”. He also links the rise of the
melodrama within this context and foregrounds the terms situation and effect and their use
within the dramatic tableau. The frozen moment – based mainly on a visual given (for
example the pose of the actor/group of actors) – therefore creates a specific dramatic effect.
Meisel’s distinction between the dramatic tableau (“arrested motion”) and the tableau vivant
745

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
(to bring “stillness to life”) was found to be very useful and is illustrated in short discussions
of the tafereel (Magrita Prinslo byS.J. du Toit, 1896) and the tableau vivant (Heldinne van
die oorlog by Jan F.E. Celliers, 1924).
The discussion continues with a focus on the use of the tableau – especially within popular
culture (pageants, festivals) and often linked to the propagation of nationalist ideals and
beliefs (e.g. the 1910 Pageant of the Union of South Africa and the 1938 centenary
celebrations of the Great Trek).
In conclusion I state that a study of the tafereel, tableau vivant and tableau within early
Afrikaans drama and theatre should be placed within the wider context of popular culture at
the Cape (approximately 1850–1900) and the greater South Africa (approximately 1910–
1950). These conventions can also been seen in an even bigger context, namely especially the
Western interest in the 19th century in, inter alia, the visual effect created and attained
through these conventions and others (dumb shows, pantomimes, etc.). The dissemination of
these “fashion trends” of the period was made possible by means of numerous travelling
theatre companies, circuses and visits by individual artists from Europe, England and
America to South Africa, Australia, Indonesia, etc. According to Brandt (1993:365) the
tableau vivant was also a well-known and popular convention within the Netherlands
between the 17th and 19th centuries – both in the theatre and in popular and public
representations.
Although one does not always find direct references within South African theatre historical
studies regarding the use of tableaux vivants, taferele or tableaux during the genesis of
Western theatre at the Cape, one can make the assumption that these conventions would have
been generally known to the Cape rhetoricians in view of their strong links to the Dutch
rhetoricians’ guilds and would, therefore, have been in general use in early Afrikaans drama
and theatre.
I could not find traces in South Africa of the “erotic” direction which the tableaux vivant took
in France (as well as in other European countries) and New York. One could speculate that
the Cape community in the 19th century and the later Afrikaans community of the first half of
the 20th century were simply too conservative to follow this development. From the sources
consulted it is clear that the historical tableau was really the direction in which the tableau
convention developed in South Africa. Many examples of this convention can be found, inter
alia in the 1910 Pageant of the Union, the centenary celebrations of the Great Trek in 1938
and the Van Riebeeck festival in 1952. In all of these cases the use of the tablo is very clearly
linked to nationalist intentions, namely those of Afrikaner Nationalism during the first half of
the 20th century.
Clear demarcations between the different terms/conventions are also not always followed by
the various theoreticians. The overlapping of characteristics (for example the “frozen
moment”) also meant that the various terms are often simply used interchangeably. Most
theorists, however, do emphasise, when using the term tableau vivant,the link between this
theatrical convention and the fine arts. While the word tafereel gradually took on the meaning
of simply being a “scene or episode” in the Afrikaans drama and theatre context, the word
tableau (tablo in Afrikaans) came to be used more generally. Although one could name the
1910 Pageant of South Africa as a first example of the use of historical tableaux with a clear
nationalistic intention, this type of tableau experienced its greatest popularity in the period of
the rise and establishment of Afrikaner Nationalism from the 1930s until the 1950s. The use
of the dramatic tableau – especially in the melodramas of the 19th and 20th centuries –
746

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
became a very common convention within Afrikaans theatre and is still often used in theatre
(inter alia also in the popular sub-genre of the television soap!).
Keywords: tafereel; tableau vivant; tableau; theatre history
1. Inleiding
Die ontstaansgeskiedenis van die Afrikaanse drama en teater in Suid-Afrika word redelik
omvattend en in besondere detail gegee in F.C.L. Bosman se welbekende Drama en toneel in
Suid-Afrika (Deel 1: 1652–1850, 1928 en Deel II: 1856–1912, 1980). Sy werk is aangevul en
voortgesit deur sy student L.W.B. Binge (o.a in Ontwikkeling van die Afrikaanse toneel:
1832–1950, 1969; Die Afrikaanse beroepstoneel: ’n Kultuur-historiese studie, 1940). Ander
Suid-Afrikaanse teaterhistorici, soos P.W. Laidler (1926), Olga Racster (1951) en Jill
Fletcher (1994) gee hoofsaaklik aandag aan die Engelse toneel se bydrae in hierdie tydperk,
maar wel ook met verwysing na die Nederlands-Afrikaanse toneel. J.W. Stassen (1957) dra
ook in sy doktorale studie (Toneel en kultuur: Die ontwikkelingsgeskiedenis van die
Hollandse en Afrikaanse toneel en drama in Suid-Afrika, Deel I en Deel II) by om die
vestiging van die Afrikaanse toneel vanuit die vroeë Hollands-Afrikaanse toneel in die Kaap
te beskryf en te kontekstualiseer, deurdat hy ook wyer kyk as net die tradisionele drama en
teater (verhoogproduksies) en onder andere ook die voorkoms van meer populêre vermaak
(pantomimes, sirkusse en ander vermaaklikheidsvorme) van die tyd beskryf.
Uit hierdie – en ander – bronne is dit ook duidelik dat rederykerskamers (veral Aurora in
Kaapstad en Thespis in die Paarl) in ’n groot mate die vestiging van die vroeë Hollandse
teater (waaruit die Afrikaanse teater sou ontstaan) bewerkstellig het, met die totstandkoming
van die sogenaamde Hollandse “liefhebberytoneel” aan die Kaap. ’n Uitstekende studie oor
die rol en invloed van die rederykers aan die Kaap (veral Aurora) is Ingmar Koch (1997) se
Het ochtendgloren boven Kaapstad: Nederlandse rederijkers in Zuid-Afrika – ’n waardevolle
bron om die milieu en tydsgees van hierdie tydperk te kan voorstel.
Die ontstaan en ontwikkeling van die vroeë Hollandse en Vlaamse rederykerskamers is
gekenmerk deur die voorkoms van amateurtoneel in hierdie kamers (Brandt 1993:345) en ’n
soortgelyke situasie word aan die Kaap gevind. Die meeste teoretici (o.a. Erenstein 1996;
Hummelen 1992; Worp 1908) onderskei wel tussen die vroeë ontstaan en opbloei van die
rederykers in die 15de tot 17de eeu en die latere (19de-eeuse) herlewing van
rederykerskamers in hierdie lande. Die invloed in Suid-Afrika sou dus duidelik eerder dié
wees van die 19de-eeuse rederykers as van die vroeëre 15de- tot 17de-eeuse rederykers
(Stassen 1957:78–81). Ook Koch (1997:82) onderskryf hierdie beskouing:
De rederijkerskamers die in de tweede helft van de negentiende eeuw in groten getale
in Nederland ontstonden, waren geen voortzettingen van de “oude” rederijkerskamers,
die vooral in de zestiende en zeventiende eeuw hun hoogtepunt bereikten. De
negentiende-eeuwse rederijker was een uitvloeisel van sociabiliteit en
747

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
genootschappelijkheid, zoals die zich in de tweede helft van de achttiende eeuw
manifesteerden.
Dit is egter interessant om daarop te let dat een van die teaterkonvensies wat vervolgens in
hierdie artikel bespreek gaan word, naamlik die tafereel (of ook in sy ouer, meer Hollandse
vorm as toog bekend) voorkom in beide die vroeëre en die latere rederykerskamers.
Die vraag wat Bosman (1928:12) stel oor wat die invloed van die Hollandse rederykers op
die Kaapse toneel sou wees, het my ook geïnteresseer. Terwyl Bosman vanuit die breër
perspektief van ’n historiese oorskou gewerk het, wil ek in hierdie studie eerder probeer
bepaal of mens vanuit ’n spesifieke teaterkonvensie (tafereel of tableau vivant) ’n duidelike
verwantskap kan aantoon tussen die vroeë Hollands-Afrikaanse toneel aan die Kaap en sy
Europese wortels. So ’n verwantskap is natuurlik te verwagte bloot vanuit die gegewe van die
totstandkoming van ’n Hollandse gemeenskap aan die Kaap, die duidelik rol wat veral die
rederykerskamer Aurora gespeel het (o.a. stigterslede wat meestal vanuit Holland na die Kaap
geïmmigreer het) en selfs die voorkoms van Hollandse reisende akteurs en toneelgeselskappe
in Suid-Afrika. Dit het egter redelik gou geblyk dat, ten spyte van die deeglike oorskoue van
die drama en teater soos gevind in Bosman, Binge en die ander teaterhistorici, min werklik
gedetailleerde inligting oor spesifieke dramas van hierdie tydperk beskikbaar is. Sommige
tekste het ook in die loop van tyd verlore gegaan en tydgenootlike verwysings na hierdie
dramas verskaf selde enige inligting ten opsigte van hoe die werklike opvoerings van dié
dramas was en/of watter opvoeringskonvensies gebruik is.
Die feit dat die tafereel so ’n lang geskiedenis het en vanaf die vroegste vorme van drama en
teater ’n rol gespeel het – veral binne die sogenaamde prosessieteater – het my genoop om
kortliks ook vanuit ’n wyer (en meer historiese) perspektief na hierdie konvensie te kyk.
Problematies was die feit dat die woord tafereel dikwels verskillend gebruik is deur die ouer
teoretici (veral Bosman en Binge), asook dat die voorkoms van hierdie woord in die vroeë
Nederlands-Afrikaanse dramas ook nie altyd ’n betroubare betekenis van die woord
veronderstel het nie (soms verwys die woord byvoorbeeld gewoon na “toneel” of “episode”
en nie sodanig na die bepaalde voorstellingsaspek waarop hierdie studie fokus nie).
Aangesien daar ’n duidelike ooreenkoms is tussen die tafereel en die tableau vivant, word
daar ook in hierdie artikel na die rol van die tableau vivant gedurende hierdie tydperk gekyk.
Aangesien ook hierdie konvensie verskillende fases deurgemaak het en sekere onderskeidings
kan vertoon, steun ek in hierdie artikel op die nuttige onderskeide wat Martin Meisel (1983)
invoer. Hy onderskei in sy seminale studie tussen tableaux vivants, dramatiese tablo’s en
ander (meestal historiese) tablo’s. Dit het betreklik gou duidelik geword dat mens ook na
bogenoemde konvensies sou moes kyk buite die streng afbakening van net die tradisionele
drama en teater – na wat eerder as populêre vermaak en kultuur bekend staan (o.a. prosessies,
“pageants”, historiese herdenkings en feesvierings).
Dit is duidelik dat die tafereel, die tableau vivant en die dramatiese tablo die uitvoerende
kunste en die visuele en beeldende kunste bymekaar bring. Meisel (1983:38–51) beskryf die
19de eeu in Engeland as the “age of illustration”. In sy omvattende studie wat die verskeie
748

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
kunsvorme bespreek, wy hy ook ’n gedeelte aan die drama. Dit is veral die klem op die
pikturale wat vir hom kenmerkend is van die 19de-eeuse Westerse teater:
European theaters before the nineteenth century have been highly pictorial, in the
sense of being perspectivally organized and acutely aware of the visual ensemble,
including scenery and spectacle […] But what is striking and characteristic in the
nineteenth-century theater is that its dramaturgy was pictorial, not just its mise en
scène, and that such pictorialism was strongest in what were regarded as its most
“dramatic” genres. Its pictorialism could flourish, if necessary, in the absence of much
that is normally associated with theatrical spectacle. Though the nineteenth-century
theater was eminently spectacular, the most powerful expression of its pictorial
dramaturgy was not the lavish court spectacle, nor the scenery show, nor its own
magical song-and-dance extravaganza, but melodrama. (Meisel 1983:38–9)
Meisel bespreek verskeie Engelse voorbeelde, maar gee ook verwysings na Franse en Duitse
voorbeelde, om veral die opkoms van melodrama in hierdie eeu te illustreer. Veral die terme
situation en effect word in verband gebring met die algemene voorkoms van die tablo in
melodrama. Hy verwys na Edward Mayhew se handleiding (Stage effect: or, The principles
which command dramatic success in the theatre van 1840) om die begrip situation te
omskryf, naamlik:
To theatrical minds the word “situation” suggests some strong point in a play likely to
command applause; where the action is wrought to a climax, where the actors strike
attitudes, and form what they call “a picture”, during the exhibition of which a pause
takes place; after which the action is renewed, not continued; […] In its purpose it
bears a strong resemblance to the conclusion of a chapter in a novel. (Meisel 1983:39)
Die gestolde oomblik – wat dus hoofsaaklik op ’n visuele gegewe gebaseer is (byvoorbeeld
die “pose” van die akteur/groep akteurs) – skep dus ’n bepaalde dramatiese effek.
Meisel (1983:47) skryf: “The mediating term in the equation of the two [’situation’ and
‘effect’] is ‘picture’. From about 1770 to 1870, ‘situation’ implied a pictorial effect in drama,
and ‘effect’ was likely to mean a ‘strong’ situation realized pictorially” (1983:41); asook:
The rise of a new pictorial dramaturgy coincided with the pervasive European fashion
of the tableau vivant. It was not the product of the tableau vivant, however, nor
should the latter form of picture-making be confounded with the dramatic tableau of
effect and situation. What they have in common bespeaks a common appetite. Both
present a readable, picturesque, frozen arrangement of living figures; but the dramatic
tableau arrested motion, while the tableau vivant brought stillness to life. (Meisel
1983:41)
Hierdie onderskeid van Meisel is besonder bruikbaar en word hier onder geïllustreer in die
bespreking van die tafereel (aan die hand van Magrita Prinslo deurS.J. du Toit, 1896) en die
tableau vivant (aan die hand van Heldinne van die oorlog deur Jan F.E. Celliers, 1924).
749

2. Die tafereel
Van Dale (1975:947) omskryf ’n tafereel soos volg:
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
1. Afbeelding, voorstelling van een gebeurtenis of situasie als zodanig; – ook een
uitbeelding in woorden; een ~ van iets ophangen; – 2. Schouwspel, geval dat men
waarneemt: een huiselijk ~ ; – 3. (persp.) loodrecht plat vlak waardoor men
veronderstelt dat de oogstralen gaan.
Vir ons doeleindes is natuurlik net die eerste twee betekenisse van belang, naamlik die aspek
van afbeelding/voorstelling wat ’n visuele komponent veronderstel, asook die
gebeurtenis/situasie (die toneel) self. Van Dale (1975:946) gee ook omskrywings van
tableau, asook van tableau vivant. In sy eerste verklaring van tableau bring die woordeboek
bogenoemde twee aspekte weer bymekaar, naamlik dat tableau Frans is vir “1. Tafereel,
schilderij; – als uitroep: dat was een mooie situasie.” Tableau vivant beskryf hy as Frans vir
“levende schilderij, voorstelling van een tafereel door levende personen” (Van Dale
1975:946).
W.M.H. Hummelen, wat gereken word as ’n kenner van die Middeleeuse rederykers en ’n
spesifieke studie gemaak het van die gebruik van die tableau vivant in die Nederlandse laat-
Middeleeuse drama, voer die term toog in (1992:193). Dit is volgens hom ’n term wat self
deur die vroeë rederykers gebruik is. Van belang vir hierdie studie is die kenmerke van die
toog wat Hummelen uitlig. Die fisiese voorkoms van die “teater” van die tyd, naamlik eerder
“toneelstellages” genoem, het in die 16de eeu uit ’n platform en ’n “speelhuis” bestaan. “Het
speelhuis is een aan alle vier zijden (meestal met gordijnen) afgesloten ruimte, kleiner dan het
platform en er zo op geplaast dat ervóór, en vaak ook ernaast, ruimte overblijft” (Hummelen
1992:195). Hummelen beskou hierdie fisiese gegewe, “een met gordijnen afsluitbaar
compartement”, wel as ’n noodsaaklike voorwaarde vir die voorkoms van ’n toog, maar nog
nie as ’n voldoende gegewe nie. In sy poging om tot ’n duideliker definisie (of ten minste ’n
breë omskrywing) van die toog te kom, noem hy ook die aspek van swye (stilte):
Inderdaad is zwijgen de regel. Maar daaraan dient iets te worden toegevoegd. Dat
zwijgen moet namelijk wel direct met het toogkarakter van het getoonde samehangen
en niet veroorzaakt zijn door het feit dat de getoonde personnages niet kunnen spreken
omdat ze bijvoorbeeld slapen of omdat op hetzelfde moment door andere personages,
op het voortoneel, gesproken wordt. (Hummelen 1992:200)
Dus, in die meeste gevalle praat die karakters nie, maar soms kan hulle wel. Dieselfde met
stilstaan: “Het is dus in overeenstemming met de opvatting van de rederijkers om zwijgen en
stilstaan niet als noodzakelijke voorwaarde voor een toog te beschouwen” (Hummelen
1992:201).
Mens sou as algemene kenmerke van die toog/tafereel kon stel dat daar dikwels sprake is van
’n (visuele) omraming van ’n spesifieke groep spelers, asook ’n stolling van ’n bepaalde
(dramatiese) moment. Hierdie gestolde aksie kan inhou dat die karakters nie praat of beweeg
nie (soms egter praat/beweeg hulle wel), maar gewoon in ’n geposeerde houding bly staan vir
’n spesifieke tydsduur vir dramatiese effek.
750

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die woord tafereel in Suid-Afrikaanse bronne (asook in die vroeë Afrikaanse dramas) is egter
nie altyd gebruik binne die omtrek van bogenoemde omskrywing nie, maar soms eerder in
die sin van “toneel” of “episode” (byvoorbeeld deur Bosman 1928:235, 248, 309 en Stassen
1957:112, 167, 215, 262). Dus: nie alleenlik kom min direkte verwysings voor nie, maar selfs
die verwysings wat wel gevind word, moet eers uitgeklaar word om te bepaal of hulle wel na
die bepaalde konvensie verwys of gewoon net as ’n ander woord vir toneel/episode gebruik
word. Stassen (1957:251) verwys byvoorbeeld in sy bespreking van S.J. du Toit se Magrita
Prinslo na beide taferele en tablo’s – maar dikwels in albei gevalle gewoon in die betekenis
van “toneel” of “episode”.
3. S.J. du Toit se Magrita Prinslo of Liifde getrou tot in di dood (1896)
In S.J. du Toit se Magrita Prinslo of Liifde getrou tot in di dood (1896) vind ons die eerste
direkte verwysings na die tafereelkonvensie in ’n vroeë Nederlands-Afrikaanse drama. In
hierdie drama, wat algemeen beskou word as die eerste gedrukte drama in Afrikaans, lys Du
Toit die dertien taferele wat in die kort drama gegee word net na die dramatitel en voor die
karakterlys. Die drama bestaan uit vyf bedrywe en in elk van die bedrywe kom tussen twee
en drie “taferele” voor. Die taferele wissel tussen blote ruimtelike beskrywings met van die
karakters daarin geplaas – soms besig met sekere handelinge, onder andere “Fiirde tafereel. –
Di toneel is in die Boerelaer an Mooirifiir, met di tent fan Klaas Prinslo foorop en enige
feldstoeltjis foor di tent. Magrita Prinslo kom uit di feld met haar kitaar, sy set dit neer langs
di tent, en gaan sit op een fan di stoeltjis” (79), tot taferele wat baie meer aansluit by die
konvensionele betekenis van ’n statiese, geposeerde voorstelling, byvoorbeeld:
Derde tafereel. – Di toneel stel voor hoe Piet Retief di wa’ens laat stop op Slagtersnek
fanwaar hy syn mense ’n laaste terugblik laat neem. Di agtergrond stel foor eenkant
’n wa, groot op di doek geteken, en verder ’n landskap met Ferraadskop eenkant en
hiir en daar boerplase in di ferte, waar Fisrifiir deur kronkel, met donkere
doornbome begroei, en heeltemal fêr ’n reeks rante met ’n kop waarop ’n roki
omhoog styg. Piet Retief met Klaas Prins [sic] en syn twe Seuns en nog ’n paar boere
staan voor op die toneel, party met sweupe in di hand; Magrita en haar ma staan
waar di wa afgeteken is; Danster tussenin op di agtergrond. (78)
Interessant in hierdie omskrywing is die posisionering van die onderskeie groepe (trekleiers
en boere; die vrouens; en ook Danster), asook die plasing van hierdie groepe in ’n baie
duidelik gespesifiseerde en (vir die Trekkers) histories-belangrike landskap.
Hierdie tafereel herroep die eerste tafereel waarmee die drama begin en wat as volg omskryf
is:
Di Graf op Slagtersnek in di middel fan di Toneel, 9 foet by 12, met klippe toegepak,
in di ope feld. Klaas Prinslo en syn frou Ragel kom stadig op di toneel; hulle set
elkeen ’n klip op di graf; sy gaan plat op di grond sit langs di graf; hy bly ’n ruk
staan; alby dood stil langs di graf; sy met haar foorskoot foor haar oge. (2)
751

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Opvallend in hierdie (en die meeste van die taferele) is die stomme uitbeelding (sogenaamde
“dumb shows”) waarin net die handelinge getoon word, maar geen dialoog gegee word nie.
Hierdeur word ’n sekere dramatiese effek bereik, naamlik van die emosioneel-gedrae moment
wat in die tafereel voorgestel word – dikwels gevind in dramas soos dié een waarin die
nasionaal-historiese gegewe voorrang geniet.
In die meeste van die “taferele” in Magrita Prinslo word die moment vóórdatdie dramatiese
handeling voortgaan, uitgebeeld: met ander woorde óf net ’n leë ruimte wat die gebeure
visueel situeer óf ’n ruimte gevul met poserende karakters of met karakters wat sekere
handelinge woordeloos uitvoer – in alle gevalle dus ’n vooruitwysing vir die leser/toeskouer
na ’n bepaalde dramatiese gebeurtenis, byvoorbeeld die aanvang van die boere se trek na
Natal.
4. Tableau vivant
Alhoewel sommige woordeboeke die tafereel/tableau vivant en tablo gewoon beskou as een
en dieselfde (vertalings van dieselfde konsep), is dit wel duidelik dat die tableau vivant tog ’n
baie definitiewe en spesifieke band met die visuele en beeldende kunste het wat nie altyd die
geval by die tafereel of tablo is nie. Featherstone (2011) verskaf dan ook die volgende
omskrywing van die tableau vivant wat hierdie aspek uitlig: “The ‘living picture’ was usually
created by arranging a person or group of persons to represent a scene from a painting or
sculpture.” Vervolgens gee sy ’n kort historiese oorsig van die voorkoms van hierdie
teaterkonvensie wat aandui dat dit te vinde is in die heel vroegste vorme van dramatiese
voorstelling:
The form may have originated as an allegorical or narrative representation of episodes
of the Gospels or classical mythology, and was common at feasts and religious
festivals in Europe from the medieval to the early modern periods. In eighteenthcentury
polite society, tableaux vivants became popular entertainments, genteel
“charades” with detailed imitation of well-known paintings and sculpture groups in
private theatres and salons. […] From the early nineteenth century, representations of
the passions and of moral positions or dilemmas were realized in frozen attitudes,
with accompanying music. (Featherstone 2011)
Sy verwys wel ook later na die verband tussen dramatiese tablo’s en die melodrama, soos hier
bo deur Meisel aangedui, naamlik dat:
Dramatic tableaux became a feature of act endings in melodrama as a means of
getting performers off the stage and, more particularly, of freezing a frame of
emotions and attitudes, giving added weight to the dramatic crisis or climax rather
than animating a narrative or allegorical image. (Featherstone 2011)
Terwyl die meeste omskrywings en monografieë die tableau vivant se besondere gewildheid
gedurende die 19de eeu uitlig, verskaf Erenstein (1996) ’n meer omvattende blik op die
ontstaansgeskiedenis en ontwikkeling van die tableau vivant. Hy noem dat reeds in die heel
752

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
eerste dramatiese vorme, naamlik die religieuse prosessies, onder andere die Corpus Christisiklus
van 1376 in York en “een Verrijzenisspel – van Schepping tot Laatste Oordeel” in die
Kathedraal van Kamerijk (Cambrai)”, die eerste “tableaux vivants of stomme vertoningen
plaatsvonden” (Erenstein 1996:26). Dit is duidelik uit sy bespreking dat hierdie konvensies
deel is van die ontstaansgeskiedenis van drama en teater in die meeste lande, aangesien die
vroeë teater meestal vanuit die prosessietradisie ontwikkel het: “Het tableau vivant werd in
die middeleeuwen als volwaardige theatervorm beschoud en veelvuldig toegepast tijdens
processies op wagens en op stellages, langs de route – en tijdens vorstelijke intochten op
stellages en triomfbogen” (Erenstein 1996:44–5). Volgens Erenstein (1996:62) het hierdie
aanvanklike fokus op die “vorstelijke intochten” van die Middeleeue tydens die 16de eeu
verander na ’n belangstelling in die Klassieke, sodat “de antieke geschiedenis en die
mythologie […] voortaan die meeste onderwerpen leveren voor die tableaux vivants.” Dit is
’n interessante verwikkeling gesien in die lig van die latere 19de-eeuse gewildheid van die
tableau vivant in Europa, Engeland en Amerika, waar veral die Klassisistiese beeldhoukuns
as inspirasie daarvoor gedien het. Erenstein (1996:228) stel dat hierdie konvensies gewild
was in die 17de-eeuse Nederlandse teater:
Deze [tableau vivant] werden in de zeventiende eeuwse toneelpraktijk vaak ingevoegd
om sleutelmomenten in het verhaal extra te benadrukken. Veelal ging het om
openbare plechtigheden of bloederige gruweldaden […] Gedurende enkele minute
formeerden de betreffende personages een statisch ensemble, dat als een “levend
schilderij” een bepaalde gebeurtenis uitbeelde.
Ook in die boek getiteld German and Dutch theatre, 1600–1848 (deel van die gesaghebbende
studiereeks Theatre in Europe: A documentary history, onder redakteurskap van G.W.
Brandt) word nie net die rol wat die tableaux vivants in Nederlandse teaters van die 17de eeu
gespeel het, bespreek nie, maar word ook die invloed daarvan op die Duitse teaterwêreld
uitgelig:
A particular characteristic of Dutch theatre which impressed German audiences were
the vertoningen (i.e. tableaux vivants): these occurred at key points in the dramatic
presentation when the actors formed themselves into a picturesque grouping and held
it for a while, as if it were constructing a painterly composition. […] This device was
imitated by some German playwrights and performers. (Brandt 1993:49)
Dit is nie alleenlik die statiese element wat hier beklemtoon word nie; die gestolde moment
veronderstel ook stomheid van die karakters op daardie moment met “de personages [dat]
roerloos en stom op het toneel staan” (Erenstein 1996:251). Die kontras tussen hierdie
statiese moment (soms in Engels ook beskryf as “a suspension in time” of “holding its
breath”) en die gewoonlik dramatiese gang van ’n bepaalde gebeurtenis word goed
geïllustreer in Vondel se Gysbreght van Aemstel se bekende tablo van die kloostermoord. Die
dramatiese handeling van die groep (bestorming van die klooster) eindig skielik in ’n tablo
van gevriesde figure: “Na de [gespeelde] bestorming van het klooster, verstijven plotseling
alle spelers in de houding waarin ze dan staan of liggen” (Erenstein 1996:254).
753

5. New York
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In die meeste Westerse lande blyk die opkoms en gewildheid van die tableau vivant
gesentreer te gewees het in die vroeë 1830’s tot die einde van die 19de eeu. Jack McCullough
(1981) se studie van die voorkoms daarvan in New York baken hierdie dramatiese vorm heel
duidelik af tussen “the beginning in New York, 1832–1847” (Hoofstuk 2) en “the final blaze
of glory, 1894–1899” (Hoofstuk 8). In sy deeglike studie (wat ook foto’s van enkele tableaux
vivants insluit) is dit duidelik dat hierdie “entertainment form” redelik gewild was binne die
populêre kultuur van die tyd:
Thus, by the mid-1840’s, tableaux vivants had become a familiar and popular
entertainment form in the New York theatre. In the process, several conventions of
products had been established. Subject matter included not only classic statuary and
familiar paintings, but also scenes inspired by literature, historical events, and similar
sources while some tableaux were incorporated into a dramatic structure, such as
Raphael’s Dream, most were offered for their own sake under generic titles or with
no general title at all. As the representation of pictures and “scenes” rather than
statues became more common, there was greater emphasis on the use of scenery,
lighting, and costume. (McCullough 1981:16)
Uit McCullough se studie blyk dit duidelik dat alhoewel sekere tableaux vivants (veral aan
die begin) op fisiese en visuele voorstellings van kunswerke gefokus het (en soms ook
historiese tonele uitgebeeld het), hierdie voorstellings redelik gou net op vroue-uitbeeldings
met ’n duidelik erotiese en uitlokkende intensie gekonsentreer het. ’n Aanduiding van hierdie
verwikkeling kan afgelei word van vele voorstellings, soos dié wat getitel was “The Three
Graces”, “Scenes from paradise” (“Adam and Eve as they appeared in the Garden of Eden”),
“Titian’s Venus”, “Cleopatra”, “Diana and her Nymphs surprised”, “Esther in the Persian hot
bath”, “Venus rising from the sea”, en vele ander. Soos wat hierdie voorstellings (meestal
gehou in “music halls” wat oorwegend manlike gehore getrek het) al hoe meer gewaagd
geword het, is hulle al hoe meer deur die gewone publiek as immoreel beskou en is die
persone daarby betrokke selfs kragtens openbare-onsedelikheid-wetgewing vervolg. Ten
spyte van hierdie spanning (die “artistic nature” van die voorstellings en die “female form
divine” (McCullough 1981:36)) het die tableau vivant vir ’n groot deel van die 19de eeu ’n
algemene dramatiese vorm binne populêre vermaak gebly.
Volgens McCullough was die tableau vivant op verskeie wyses deel van die New Yorkse
teatertoneel in hierdie tyd:
6. Indonesië
The genre functioned in several ways – as afterpiece or an attraction on a multiple
bill, as part of a play, or as the featured event. Tableaux found their way into the most
respected theatres as well as the lowliest concert saloons and music halls, and were
even presented as “society fund-raisers”. (McCullough 1981:143)
754

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
In sy baanbrekerstudie oor die “komedie stamboel” bespreek Matthew Cohen (2006) ook
deurgaans die voorkoms en rol wat tableaux vivants in hierdie teatervorm en tydperk in
koloniale Indonesië gespeel het. Dit is duidelik dat hierdie gebruik ook oorgebring is van die
Europese vasteland (sekerlik dikwels via die Kaapse seeroete) en heel gou dieselfde
gewildheid geniet het as wat dit in Europa, Engeland, Amerika en selfs Australië beleef het.
Volgens Cohen (2006:73):
The practice of concluding a dramatic evening with a tableaux vivant was entirely
new to the Malay theater, but was characteristic of many European theatrical troupes
at the time. The 1890s in fact corresponded to the tableau vivant’s “apogee of
popularity” in Australia and “its final blaze of glory on the commercial New York
stage”.
Volgens Cohen (2006:77) was hierdie gebruik veral gewild onder die “Dutch colonialists” en
was die tableaux vivants tipies
composed of more than a single still image, featuring two or three afdeelingen (parts)
or tafereelen (pictures) with short pauses in between. The same characters were
shown conveying contrasting emotional attitudes as physical poses. A fragmented
story could be told through images – from happiness to sadness, from poverty to
wealth, from youth to old age.
Aan die einde van sy studie gee hy ’n lang lys van tableaux vivants wat in hierdie tyd
opgevoer/voorgestel is, waarvan die interessantste vanuit ’n Suid-Afrikaanse oogpunt
sekerlik die een is wat direk betrekking het op ons eie Suid-Afrikaanse geskiedenis. Cohen
(2006:289) noem naamlik dat daar op 16 November 1899 ’n spesiale vertoning gehou is, “a
benefit performance […] with proceeds going to the Transvaalfonds, a charity set up to
support ‘the Boer fighters’ (de Transvaalsche strijders) in the Anglo-Boer war”. Die relatief
groot Nederlandse gemeenskap in Indonesië was pro-Boer en het baie simpatie gehad met
hulle saak. Cohen (2006:291) skryf:
The play performed at Sinar Stamboel’s benefit show, The Roc’s Egg, was a staple of
the stambul repertoire, but the tableau vivant that followed was not: it depicted Joseph
Chamberlain, Britain’s secretary of state for the colonies, and Paul Kruger striking
“symbolic” (zinnebeeldige) poses.
Die hoogtepunt van die aand was ’n Maleise weergawe (vertaal deur Mahieu, die bekende
impressario van die Komedie Stamboel) van die lied “Kent gij dat volk” (die Maleise
weergawe tesame met ’n Engelse vertaling is afgedruk in Cohen 2006:291), wat glo deur
staande ovasies deur die gehoor ontvang is.
755

7. Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Die vraag is dus: Wat was die situasie in Suid-Afrika gedurende hierdie tydperk?
Dit is nogal ’n moeilike vraag om met sekerheid te beantwoord. Uit bestaande teaterhistoriese
bronne kry mens min direkte inligting oor die voorkoms van tableaux vivants op ons verhoë.
Die feit dat daar so min verwysings/inligting is, beteken egter nie dat hierdie konvensie nie
moontlik tog wel heel bekend was aan die Kaap gedurende die 19de eeu nie. Alhoewel baie
gewild in Wes-Europa en Amerika, illustreer die studie van Cohen dat hierdie konvensie ook
in die Ooste populêr geword het as gevolg van die invloed van reisende toneelgeselskappe –
wat in baie gevalle ook die Kaap aangedoen het.
Die enigste voorbeeld van tableaux vivants waarna Bosman (1928:437) pertinent in sy studie
verwys, het blykbaar op 13 Maart 1848 in die Garnisoenskouburg in Kaapstad plaasgevind:
“Daar word gegee ‘a splendid Representation of Figures of the Ancient Romans (according to
academic sculpture)’ in sewe tablo’s byvoorbeeld Romulusen Regulus (Remus? – F.B.)
Apollon, Mercury, en, tussen al die klassieke groothede in – Solomon’s Judgement!” Hoewel
Bosman net na tablo’s verwys, sou mens in die lig van die verwysing na “academic
sculpture” sekerlik eerder na hulle as tableaux vivants verwys. Bosman verwys dikwels
gewoon na “entertainments” in sy werk en mens sou moontlik ook kon aanneem dat hierdie
“entertainments” ook tableaux vivants sou insluit.
’n Voorbeeld van ’n drama waarin ’n tableau vivant wel duidelik uitgebeeld word, word
gevind in Jan F.E. Celliers se toneelstuk Heldinne van die oorlog, wat vervolgens kortliks
bespreek word.
8. Jan F.E. Celliers se Heldinne van die oorlog (1913)
Hierdie drama is as ’n vervolg op Magrita Prinslo geskryf as opdragwerk bedoel vir die
inhuldiging van die Vrouemonument in Bloemfontein. Die kleindogter van Magrita Prinslo
(Hanna Ras) is een van die hoofkarakters. Die drama is grootliks die uitbeelding van die
swaarkry en lyding van die Afrikanervrouens en -kinders tydens die Anglo-Boereoorlog in
die konsentrasiekampe. Die derde bedryf van die drama eindig met die sterftoneel van die
jong seun (Japie) in sy moeder (Hanna se dogter, Bettie) se arms. Hierdie toneel word as ’n
direkte nabootsing van Anton van Wouw se bekende beeldhouwerk by die Vrouemonument
weergegee:
Hanna: Bettie, kyk, dis verby, hy’s verlos.
Bettie: (Kyk vir Japie aan, druk ’n lang kus op sy gesig, staan op en slaan haar oë
hemelwaarts, as om hulp af te smeek. Die twee vrouens neem hierby die stand aan
van die hoofgroep op die vrou-monument by Bloemfontein). (Celliers 1924:35)
756

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Hierdie stollingsmoment van die smart van die twee vroue is in der waarheid ’n oproep tot
herinnering. Die individuele karakters van hierdie toneelstuk word emblematies van die
groter groep, naamlik die smart en lyding van alle Afrikanervroue en -kinders gedurende die
Anglo-Boereoorlog. Carlson (2004:112) verwys in sy bekende werk oor die rol van die
geheue/herinnering in die teater ook kortliks na die rol wat die beeldende kunste binne die
teater speel om iets op te roep (sy sogenaamde “ghosted”-verwysing):
[T]hrough the visual component the theatre can be placed among and can be ghosted
by parallel configurations drawn from the plastic arts. The tableau vivant, in which
actors onstage are positioned so as to call up the image of a well-known painting or
piece of sculpture, is particularly associated with the stage conventions of the
nineteenth century, but examples of it can be found in most historical periods.
Hierdie toneel verskil dus van wat ons by Magrita Prinslo gevind het ten opsigte van die
onderskeie taferele. Die slottablo is nie nou ’n dramatiese vooruitwysing na wat gaan gebeur
nie, maar is ’n dramatiese afsluiting van die voorafgaande gebeure (die fisieke en emosionele
lyding van die moeders en kinders in die konsentrasiekamp) met die afsterwe van die kind.
Die slot vang dus eerstens die hartseer geskiedenis van die vroue en kinders in hierdie kamp
vas deur die uitbeelding van ’n enkele gestolde moment van smart soos beleef deur hierdie
drie spesifieke karakters. Die gebruik van ’n tableau vivant (die nabootsing van die
beeldhouwerk) om hierdie smart konkreet uit te beeld, impliseer egter natuurlik ’n groter
reikwydte as net dié gebeure wat in Celliers se drama uitgebeeld is. Die Vrouemonument, wat
hierdie beeldhouwerk insluit, is opgerig ter nagedagtenis van alle Afrikanervroue en -kinders
wat gedurende die Anglo-Boereoorlog in die verskillende konsentrasiekampe gesterf en gely
het, en die voorstelling van hierdie beeldegroep in dié drama, roep dus weer hierdie hele
verwysingsraamwerk op.
Die enigste foto’s van Magrita Prinslo, asook van Heldinne van die oorlog,wat ek kon
opspoor, was ’n geposeerde foto van die spelers van Magrita Prinslo, asook ’n foto van ’n
tablo uit Heldinne van die oorlog (naamlik die toneel getitel “Dolf Labuschagne door de
Nationale Schout van Strate verraden en ter dood veroordeelt” (Celliers 1924:30) – albei
geneem tydens die inhuldiging van die Vrouemonument.
757

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Foto 1. ’n Geposeerde foto van die spelers van Magrita Prinslo. (Foto: Speciale Uitgave
van Werda, Melt Brink-versameling, Africana-afdeling, J.S. Gericke Biblioteek,
Universiteit Stellenbosch.)
Foto 2. ’n Tablo uit Heldinne van die oorlog: die toneel getitel “Dolf Labuschagne door
de Nationale Schout van Strate verraden en ter dood veroordeelt” (Celliers 1924:30).
(Foto: Speciale Uitgave van Werda, Melt Brink-versameling, Africana-afdeling, J.S.
Gericke Biblioteek, Universiteit Stellenbosch.)
9. Tablo
Binge (1969:26–7) verskaf in sy kort besprekings van die sogenaamde “entertainments” van
hierdie tydperk (ongeveer 1898), wat as voorlopers van die latere Afrikaanse “konserte”
758

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
beskou kan word, een van die min verwysings na die voorkoms van tablo’s hierin. Die
verwysing gee ongelukkig nie meer as wat hier aangehaal word nie, en dit was dus
onmoontlik om te bepaal waarna die syfers verwys: “Afgesien van hierdie (taamlik
onskuldige en sentimentele) ‘comic songs’ is kenmerkend van hierdie vermaaksvorm die
tablo’s: ‘6, 16, 60’, en ‘Hope’, wat ons later weer in die krygsgevangenekamp van die Boere
teëkom.” Dit is egter ’n belangrike verwysing wat aandui in watter mate hierdie konvensie
wel in die populêre kultuur van die tyd neerslag gevind het.
Alhoewel die tablo in ’n groot mate ooreenstem met die tableau vivant (soms net gesien as ’n
vertaling daarvan in Afrikaans), sou mens wel enkele onderskeide kon aandui tussen die twee
soos wat dit neerslag in die Afrikaanse volkskultuur gekry het, naamlik: (1) dat die tablo nog
’n redelik dramatiese element van uitbeelding bevat (dus dikwels beweging en kort tonele
bevat); en (2) amper hoofsaaklik op historiese persone en gebeurtenisse fokus (byvoorbeeld
Van Riebeeck se landing aan die Kaap). Die ooreenkoms met die tableau vivant is grootliks
geleë in die aspek van “nabootsing”: ’n sekere historiese persoon/persone/insident(e) word
voorgestel as ’n “herroeping” van ’n bepaalde historiese moment – meestal belangrik binne
die nasionale bewussyn van ’n bepaalde groep.
Die Pageant of the Union of South Africa van 1910 was een van die belangrikste geleenthede
binne die Suid-Afrikaanse kultuurgeskiedenis waar die gebruik van historiese tablo’s op
groot skaal voorgekom het. Verskeie studies oor hierdie aangeleentheid is beskikbaar –
meestal vanuit ’n historiese perspektief. Kruger (1999) asook Merrington (1997) fokus in
hulle studies meer op die dramatiese aspekte (naamlik die tablo’s self). Die grootse omvang
van hierdie historiese optog (“pageant”) waar die tablo’s in die meeste gevalle van
massatonele gebruik gemaak het (volgens Merrington tot 5 000 spelers per tablo), het ook ’n
duidelike nasionalistiese intensie bevat. Volgens Merrington (1997:14): “The purpose of the
Union Pageant, as of most instances of the genre, was to reinforce communal sentiment and,
by an act of commemoration and dedication, to transform it into national loyalty.” Etlike
foto’s van hierdie fees is afgedruk in die Argus Union-Pageant Souvenir and Xmas Number,
1910. Hierdie foto van die “Grand finale” illustreer die omvang van hierdie historiese tablo’s:
759

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Foto 3. Die “Grand finale” van die 1910 Pageant of the Union of South Africa. (Foto:
Argus Union-Pageant Souvenir and Xmas Number, 1910, Melt Brink-versameling,
Africana-afdeling, J.S. Gericke Biblioteek, Universiteit Stellenbosch.)
Die duidelik nasionalistiese intensie van die meeste historiese tablo’s ontvang ook die
grootste klem in die sogenaamde Afrikaner-volksfeeste, soos wat Kapp (1975) ook in sy
omvattende studie oor hierdie onderwerp aandui. Sy studie verskaf ’n hele aantal voorbeelde
en foto’s van historiese tablo’s. Volgens Kapp het hierdie tipe tablo veral vanaf die 1930’s
baie gewild geword by nasionale feeste:
In die dertigerjare het historiese voorstellings die toneelaanbiedings by die
[Krugerfees] begin vervang. Dit was die era van die tablo’s. Voorstellings van die
figure Kruger, Steyn, De Wet en De la Rey en grepe uit die geskiedenis van Paul
Kruger was besonder gewild. (1975:108)
Reeds voor die 1930’s is al van historiese tablo’s gebruik gemaak, onder andere tydens die
Vrystaatse Republiekfees. Volgens Kapp:
In 1883 is ’n tablo, op die Vrystaatse leuse gebaseer, aangebied wat die feesgangers
laat “doen trillen van geestdrift”. Vryheid, Geduld en Moed is deur drie vroue
voorgestel wat by wyse van ’n samespraak oor die vryheid van die Republiek gejuig
en hulde aan pres. Brand gebring het. (1975:126)
760

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Ook met die Groot Trek se herdenking en die inwyding van die Voortrekkermonument (13–
16 Desember 1949) is algemeen van historiese tablo’s gebruik gemaak. So vind mens volgens
die amptelike program byvoorbeeld vir Donderdag 15 Desember 1949 om 8:30 nm. die
volgende inskrywing:
HISTORIESE VOORSTELLING. (Plek:
Amfiteater).
• Retief se tog na Dingaan.
• Die 1880-periode.
• Die routoneel, 1901.
• Unie, 1910.
• Die hede, 1949.
Episodes uit “Deur stryd tot oorwinning” van Adéle Jooste. Uitgevoer deur
Volksteater, Pretoria. (Botha 1952:320)
In die Kaap is die jare 1938–9 veral gekenmerk deur herdenkings wat die 250ste jaar van die
koms van die Hugenote gevier het. Ook hierdie feeste is volgens Kapp (1975:135–6)
gekenmerk deur die voorkoms en gebruik van tablo’s:
In die Boland het die feeste op Vrydag, 15 September 1939, op Stellenbosch, ’n
aanvang geneem. Die Bolandse feeste is almal deur historiese voorstellings
gekenmerk. Dit was die geval op Stellenbosch, en ook in die Paarl en op Franschhoek.
Op Franschhoek is elf historiese taferele aangebied. Beginnende met ’n voorstelling
van bekende Protestantse figure soos Erasmus, Luther en Calvyn, is grepe uit die
geskiedenis van die Hugenote op ’n histories korrekte wyse aangebied. Die
voorstellings was goed versorg, die kostumering en grimering uitstekend, en die
tonele kleurryk. ’n Interessante voorstelling met dieper simboliese waarde wat by
meer as een fees aangebied is, was ’n huwelik tussen ’n Franse meisie en ’n Hollandse
jongman.
Ook sogenaamde taalhelde is op hierdie wyse by feeste herdenk, byvoorbeeld:
Krugerdag 1944 is aan die taalhelde van die verlede gewy, en in die Paarl is ’n
indrukwekkende heeldaagse fees aangebied wat deur meer as 5 000 mense bygewoon
is. Die program het bestaan uit voorstellings uit die Afrikaanse taalgeskiedenis en is
ingelui met ’n voorstelling van Abraham Gabbema se ontdekkingsreis na die
Bergriviervallei, gevolg onder meer deur ’n uitbeelding van die samesmelting van
Franse Hugenoot en Hollander. In die namiddag was daar ’n lewendige voorstelling
van ’n neëntiende-eeuse vendusie waar onder meer Somerset se taalproklamasie
voorgelees is. Die hoogtepunt van die program was ’n groep tonele uit die Eerste
Taalbeweging. (Kapp 1975:155)
Kapp (1975:224) stel dit in die slotbladsy van sy omvattende studie duidelik dat mens hierdie
volksfeeste nie kan skei van die monumente en gedenktekens wat dien as “herinneringe aan
’n bepaalde gebeurtenis uit die verlede” nie. Die histories-nasionalistiese inslag van hierdie
feeste was onontkombaar deel van hulle: “Die monument of gedenkteken moes die sigbare
teken wees wat by elke volksfees tot die feesgangers spreek” (Kapp 1975:224). Mens sou kon
761

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
stel dat dieselfde rol en funksie ook aan die historiese tablo toegewys kan word. Die
voorstelling van die historiese insident en figuur/figure en die fisiese uitbeelding van
hoofsaaklik visuele gegewens (soms net staties, maar soms ook toneelmatig gegee), het ook
gedien om hierdie gebeure en persone vir die feesgangers te herroep en hulle te herinner aan
die belangrike bydrae van hierdie insidente en persone binne die volksgeskiedenis.
10. Ten slotte
Uit die studie blyk dit dus dat die tafereel, tableau vivant, die tablo (dramaties en histories),
gesien kan word binne die wyer konteks van populêre kultuur aan die Kaap (ongeveer 1850–
1900) en die groter Suid-Afrika (ongeveer 1910–50). Hierdie konvensies/gebruike kan ook in
’n nog groter konteks gesien word, naamlik veral die Westerse belangstelling tydens die 19de
eeu in onder meer die visuele effek wat deur verwante konvensies (“dumb shows”,
pantomimes, ens.) geskep en bereik is. Die verspreiding van hierdie destydse “modegiere” is
moontlik gemaak deur die tientalle reisende toneelgeselskappe en sirkusse, asook besoeke
deur individuele kunstenaars vanuit Europa, Engeland en Amerika na Suid-Afrika, Australië,
Indonesië, ens. Volgens Brandt (1993:365) was die tableau vivant vanaf die 17de tot die 19de
eeu ’n welbekende en gewilde konvensie in Nederland – sowel in die teater as in populêre en
openbare voorstellings:
The presentation of the tableaux vivants now grew into one of the most typical
traditions in the theatre history of the Netherlands, both South and North. They
persisted well into the nineteenth century, not only for royal entries or other open-air
solemnities, but also inside the theatre, to highlight important issues or theatrical
climaxes in the dramatic action, like weddings, enthronements or executions. From
quite early on, the tableaux were a specialty of the Rhetoricians Chambers.
Alhoewel mens dus nie altyd direkte verwysings binne Suid-Afrikaanse teaterhistoriese
studies ten opsigte van die voorkoms van tableaux vivants, taferele of tablo’s gedurende die
ontstaansjare van Westerse toneel in die Kaap kry nie, sou mens wel die aanname kon maak
dat hierdie konvensies algemeen bekend sou gewees het aan die rederykers aan die Kaap. Die
sterk bande tussen die Kaapse rederykers en die Hollandse rederykers verhoog ook die
waarskynlikheid van hierdie aanname.
In Suid-Afrika kon ek geen neerslag vind van die latere “erotiese” rigting wat die tableaux
vivant veral in Frankryk (asook in ander Europese lande) en New York ingeslaan het nie.
Vermoedelik was die Kaapse gemeenskap in die 19de eeu en die latere Afrikaanse
gemeenskap van die eerste helfte van die 20ste eeu gewoon te konserwatief om hierdie
ontwikkeling na te volg. Uit naslaanbronne blyk dit duidelik dat die historiese tablo eerder
die rigting is waarin die tablo-konvensie in Suid-Afrika ontwikkel het. Hiervan word daar
redelik algemeen voorbeelde gevind, onder andere in 1910 se Pageant of the Union, die
herdenking van die Groot Trek in 1934, die Van Riebeeckfees in 1952, die Hugenote-feeste
wat in 1939 landwyd gevier is en tydens die inwyding van die Hugenotemonument in 1948.
In alle gevalle is die gebruik van die tablo baie duidelik gekoppel aan ’n nasionalistiese
762

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
intensie, naamlik dié van die Afrikaner-nasionalisme gedurende die eerste helfte van die
20ste eeu in Suid-Afrika.
’n Streng afbakening van en duidelike onderskeid tussen die verskillende terme/konvensies is
nie altyd deur die verskillende teoretici gevolg nie. Die oorvleueling van kenmerke
(byvoorbeeld gestolde beweging/handeling) veroorsaak ook dat hierdie benamings soms deur
skrywers bloot afwisselend gebruik is/word. Die meeste teoretici beklemtoon wel by die
tableau vivant die verbintenis van hierdie dramatiese konvensie met die visuele en beeldende
kunste. Terwyl die woord tafereel geleidelik binne die Afrikaanse drama- en teaterkonteks
beskou begin word as gewoon ’n ander woord vir toneel of episode, het die woord tablo in
meer algemene gebruik gekom. Alhoewel mens die Pageant of South Africa as eerste
voorbeeld kan noem van waar die gebruik op groot skaal van historiese tablo’s met ’n
duidelike nasionalistiese intensie gevind word, het hierdie tipe tablo sy grootste gewildheid
beleef tydens die tydperk van die opkoms en vestiging van Afrikaner-nasionalisme in Suid-
Afrika vanaf die 1930’s tot die 1950’s. Die gebruik van die sogenaamde dramatiese tablo –
veral in die 19de- en vroeë 20ste-eeuse melodrama het ’n baie algemene konvensie geword
binne Afrikaanse toneel en word selfs nog vandag algemeen gebruik/gevind (o.a. ook in die
populêre subgenre van die televisiesepie!).
Bibliografie
Barrow, R. 2010. Toga plays and tableaux vivants: Theatre and painting on London’s late-
Victorian and Edwardian popular stage. Theatre Journal, 62(2):209–26.
Binge, L.W.B. 1969. Ontwikkeling van die Afrikaanse toneel (1832 tot 1950).
(Publikasiereeks nr. 29.) Pretoria: Van Schaik.
—. 1940. Die Afrikaanse beroepstoneel: ’n Kultuur-historiese studie. Kaapstad: University of
Cape Town Press.
Bosman, F.C.L. 1980. Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel II: 1856–1912. Pretoria: Van
Schaik.
—. 1928. Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel I: 1652–1855. Pretoria: J.H. de Bussy.
Botha, M.C. 1952. Die huldejaar 1949. Johannesburg: Voortrekkerpers.
Brandt, G.W. (red.). 1993. German and Dutch theatre, 1600–1848. (Theatre in Europe: A
documentary history.) Cambridge: Cambridge University Press.
Callaway, A. 2000. Visual ephemera: Theatrical art in nineteenth century Australia. New
South Wales: University of New South Wales Press.
763

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Carlson, M. 2004. The haunted stage: The theatre as memory machine. Ann Arbor, MI:
University of Michigan Press.
—. 1989. The iconic stage. Journal of Dramatic Theory and Criticism, 3(2):3–18.
Celliers, J.F.E. 1924. Heldinne van die oorlog: Toneelstuk in vier bedrywe. Pretoria: Van
Schaik.
Chapman, M. 1996. “Living pictures”: Women and tableaux vivants in nineteenth-century
American fiction and culture. Wide Angle, 18(3):22–52.
Cohen, M.W. 2006. The komedie stamboel: Popular theater in colonial Indonesia, 1891–
1903. Athens, OH: Ohio University Press.
Du Toit, S.J. 1896. Magrita Prinslo, of Liifde getrou tot in di dood: ’n Historiese toneelstuk
uit di tyd fan di grote trek. Paarl: D.F. du Toit.
Erenstein, R.L. (red.). 1996. Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Amsterdam:
Amsterdam University Press.
Featherstone, A. Tableau vivant. TheOxford Encyclopedia of Theatre and Performance
Online. http://www.oxford-theatreandperformance.com/entry?entry=t177.e3837 (16 Maart
2011 geraadpleeg).
Fletcher, J. 1994. The story of theatre in South Africa: A guide to its history from 1780–1930.
Kaapstad: Vlaeberg.
Heck, T.F. 1999. Picturing performance: The iconography of the performing arts in concept
and practice. Rochester, NY: University of Rochester Press.
Hummelen, W.M.H. 1992. Het tableau vivant, de “toog”, in de toneelspelen van de
rederijkers. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 108:193–222.
Kapp, P.H. 1975. Ons volksfeeste. (Die Afrikaner en sy kultuur.) Kaapstad: Tafelberg.
Koch, I. 1997. Het ochtendgloren boven Kaapstad: Nederlandse rederijkers in Zuid-Afrika.
Ongepubliseerde doctoraal-skripsie, Universiteit van Amsterdam.
Kruger, L. 1999. The drama of South Africa: Plays, pageants and publics since 1910. Londen
en New York: Routledge.
Laidler, P.W. 1926. The annals of the Cape stage. Edinburgh: William Bryce.
Law, J. (red.). 2011. The Methuen drama dictionary of the theatre. Londen: Methuen Drama.
McCullough, J.W. 1981. Living pictures on the New York stage. Ann Arbor, MI: UMI
Research Press.
764

LitNet Akademies Jaargang 9(2), Augustus 2012
Meisel, M. 1983. Realizations: Narrative, pictorial, and theatrical arts in nineteenth-century
England. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Merrington, P. 1997. Masques, monuments and masons: The 1910 pageant of the Union of
South Africa. Theatre Journal, 49(1):1–14.
Racster, O. 1951. Curtain up!: The story of Cape theatre. Kaapstad: Juta.
Rutherford, A. 2006. Tableau Vivant. Glossary of Theatre Terms Online.
http://www.moderndrama.ca/glossary (16 Maart 2011 geraadpleeg).
Schachenmayr, V. 1997. Emma Lyon, the attitude, and Goethean performance theory. New
Theatre Quarterly, 13(50):3–17.
Stassen, J.W. 1957. Toneel en kultuur: Die ontwikkelingsgeskiedenis van die Hollandse en
Afrikaanse toneel en drama in Suid-Afrika. Deel I, II en III. Ongepubliseerde DLittproefskrif,
Universiteit van die Oranje-Vrystaat.
Van Dale, J.H. 1975. Nieuw handenwoordenboek der Nederlandse taal. 8ste uitgawe.
Nijhoff: s’Gravenhage.
Westers, O. 2003. Welsprekende burgers: Rederijkers in de negentiende eeuw. Nijmegen:
Vantilt.
Worp, J.A. 1908. Geschiedenis van het drama en van het toneel in Nederland. Deel II.
Groningen: J.B. Wolters.
765