Waarom geweld SA oorspoel - FAK

www.vryeafrikaan.co.za 17 November 2006
Waarom geweld SA oorspoel
WAAROM IS SUID-AFRIKA VANDAG VASGE-
VANG IN ’N KNELGREEP VAN MISDAAD EN
GEWELD, IN SO ’N MATE DAT DIE WOORD GE-
WELDSMISDAAD ALGEMEEN GEBRUIK WORD?
WAT GEWELDSMISDAAD BETREF, HOOR ’N
MENS DIKWELS DIE ARGUMENT DAT DIT IN ’N
LAND MET SOVEEL ARMOEDE IN ’N MATE
VERSTAANBAAR IS DAT IEMAND BYVOORBEELD
BY JOU HUIS INBREEK OF JOU MOTOR KAAP,
MAAR WAAROM JOU DAN OOK NOG AANRAND,
SKEND OF VERMOOR?
Deur Johann Rossouw *
D
it is omdat Suid-Afrikaners toenemend nie
antwoorde op hierdie vrae het nie dat ’n stemming
van magteloosheid en moedeloosheid besig is om in
die land pos te vat. Peiling na peiling wys misdaad uit
as die enkele grootste probleem vir Suid-Afrikaners
van alle gange van die samelewing, asook die grootste
enkele rede waarom mense die land verlaat.
Na gelang mense se wanhoop te midde van
hulle onbegrip toeneem, begin hulle ook terugval op
maklike dog ontoereikende verklarings wat nie soseer
insig in die probleem gee nie, maar eerder ’n gevoel
van valse sekuriteit skep en in der waarheid eintlik
dikwels ou rassistiese vooroordele of wedersydse
onbegrip, waaronder die land al baie lank gebuk gaan,
aanwakker. Soms word die probleem toegeskryf aan
“die Afrika-kultuur se gebrek aan respek vir lewe”,
soms aan die “onbekwaamheid van die swart regering”,
sonder dat daar enige bewys bestaan dat enige kultuur
ter wêreld nie die lewe respekteer nie, of dat die
gehalte van regering met ras verband hou!
Die probleem word vir baie mense – en veral
Afrikaners – ingewikkelder gemaak omdat in weerwil
van die feit dat hulle bereid was om die nuwe bedeling
na 1994 te ondersteun, hulle in toenemende mate self
die slagoffers van misdaad en geweld geword het wat
voor 1994 óf op ’n baie laer skaal in middelklaswoongebiede
voorgekom het, óf tot arm woongebiede
beperk was, óf eenvoudig in totaal baie minder was.
Bowendien kon die geweld wat veral tussen 1985 en
1994 landswyd voorgekom het, herlei word tot die
* Redakteur
probleme met die vorige politieke bedeling, sodat baie
mense in die land dan ook aanvaar het dat die instelling
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 1

van ’n grondwetlike demokrasie – hoewel toenemend
meerderheidsoorheers – minstens die wins van die
beëindiging van die ou politieke geweld sou meebring.
Op stuk van sake maak dit tog nie sin dat die instelling
van ’n grondwetlike demokrasie die geweld veroorsaak
nie, of hoe?
In die proses van modernisering waardeur die
Westerse wêreld die afgelope ses of wat eeue gegaan
het, was eers die religie, toe die politiek, en is nou die
ekonomie die belangrikste sfeer van die samelewing.
Op hierdie punt moet ek eers kortliks verwys na
elk van hierdie drie sfere se opvattings van waarde,
transendensie (die meer-as-ons wat dit vir ons moontlik
maak om ‘ons’ te sê) en immanensie (die wêreld
waarbinne ons die meer-as-ons probeer verwerklik en
gestalte gee).
In die (Christelike) religie is God of die
kosmiese die hoeksteen van waarde. Al daardie deugde
wat die omvorming van die wêreld tot God se
koninkryk bevorder, word as waardevol geag, waarvan
geloof, hoop en liefde “die grootste” is. God is dit wat
dit vir ons moontlik maak om ‘ons’ te sê, en diegene
wat deel van hierdie ‘ons’ uitmaak, stig gemeenskap in
die instelling van die kerk, waarin die uitleef van liefde
in en vir die wêreld dan die belangrikste deug is.
In die politiek na die Middeleeue is die volk die
hoeksteen van waarde. Al daardie deugde wat die
glorie van die nasie bevorder, word as waardevol geag,
waaronder dapperheid, offervaardigheid en vaderlandsliefde.
Die volk is dit wat dit vir ons moontlik maak om
‘ons’ te sê, en diegene wat deel van hierdie ‘ons’
uitmaak, stig gemeenskap in die instelling van die
nasiestaat, waarin die uitleef van politieke vryheid dan
die belangrikste deug is.
In die ekonomie wat na die Tweede
Wêreldoorlog na vore kom, is die mark die hoeksteen
van waarde. Al daardie deugde wat die groei van die
ekonomie bevorder, word as waardevol geag,
waaronder produktiwiteit, rykdom en verbruik. Die
mark is dit wat dit vir ons moontlik maak om ‘ons’ te
sê, en diegene wat deel van hierdie ‘ons’ uitmaak, stig
gemeenskap in die instelling van die verbruikersamelewing,
waarin die oorgawe aan verbruik en besit
dan die belangrikste deug is.
Hierdie bondige samevatting van die drie eras
van religie, politiek en ekonomie vanaf die Middeleeue
tot vandag is uiteraard ’n oorvereenvoudiging, maar
nogtans kan ’n mens reeds net op grond daarvan sien
dat die drie eras ingrypend van mekaar verskil, dat
hulle opvattings van wat dit beteken om ‘ons’ te sê
(oftewel gemeenskap), van waarde en van die tyd
heeltemal uiteenlopend is.
Waar die religieuse era met ’n oneindige
tydsopvatting werk – onder meer omdat sy
transendente, God, ewig is – werk die politieke era met
’n eindige tydsopvatting, onder meer omdat sy
transendente, die volk, histories is. Nietemin weet ons
dat albei hierdie eras mense met onsigbare bande in
gemeenskappe gebind het, hoewel die gemeenskappe
van die religie in die geskiedenis veel duursamer as dié
van die politiek was.
Met die ekonomie wat na die Tweede
Wêreldoorlog na vore gekom het, het ’n baie meer
kortstondige tydsopvatting toonaangewend geword,
onder meer omdat sy transendente, die mark,
hiperwisselvallig is. In teologiese taal kan ons sê dat
vanaf die religieuse na die politieke na die ekonomiese
era daar ’n dramatiese afskaling van die transendente
plaasvind: vanaf God en die ewigheid na die volk en
die geskiedenis na die mark en die onmiddellike. In die
kerk word mense soms eers eeue na hulle dood tot
heiliges verklaar; in die volk word mense eers aan die
einde van hulle lewens nasionaal vereer; in die mark is
slegs die jongste, mooiste of rykste gewild solank hulle
die jongste, mooiste of rykste is – gister Rockefeller,
vandag Bill Gates; gister Diana, vandag Paris Hilton.
En môre?
Waar deugde in die era van die religie of die
politiek duursaam is en ’n lewe lank gevorm word,
praat niemand in die era van die ekonomie meer van
deugde (of van die praktyke en instellings soos kerke
en skole waarbinne hulle gevorm word) nie, maar heers
daar ’n al hoe groter krisis van waarde, sodat almal
wonder hoe “waardes herstel” gaan word, of hoe om
die krisis van “leierskap” op te los.
Die rede hiervoor is dat die mark self die
waarde vernietig wat hy skep, omdat dit waarin waarde
gemeet word – geld – nie self in iets hoërs geanker is
nie (soos die nasie of God). Die naaste wat die mark
aan so iets hoërs kom, is om ’n tydelike materiële
standaard van waarde te skep, soos eers die
goudstandaard, toe olie en nou die dollar. Maar elke
keer ontstaan daar mettertyd ’n krisis rondom elkeen
van hierdie standaarde van waarde – omdat hulle self
verhandel word in die mark wat hulle veronderstel is
om te anker – en verloor die standaard sy waarde.
Goud en olie is byvoorbeeld eindige bronne (anders as
God of die nasie), net soos die dollar se wel en wee van
die VSA se beperkte oppermag afhanklik is.
Die mark reageer op hierdie krisis van waarde
deur voortdurend kortstondige nuwe waardes te skep,
amper soos wat lande in tye van ekonomiese krisis
meer papiergeld druk – wat altyd die geldeenheid se
waarde uiteindelik verminder. Die mark doen dit veral
deur middel van die bemarkingsbedryf, wat sy
oorsprong vind in die jare na die Tweede
Wêreldoorlog, toe die Amerikaanse ekonomie meer
geproduseer het as wat Amerikaners werklik nodig
gehad het. Om die Amerikaanse bevolking sover te kry
om die oortollige goedere van hulle ekonomie te koop,
moes hulle eers oortuig word om dinge te koop wat
hulle nie regtig nodig het nie, en nog later om dit wat
hulle reeds het elke nou en dan met ’n nuwer weergawe
te vervang, wat miskien ’n bietjie beter as die vorige
weergawe is.
Soos hierdie model sy perke vanaf die vroeë
1970’s weens die versadiging van die Amerikaanse
mark bereik het, is dit uitgevoer na die res van die
wêreld, en so kry ons die era waarin state wêreldwyd
begin om hulle nasionale ekonomieë te “liberaliseer”
en oop te stel vir die “vrye” vloei van goedere en
dienste. In die proses is die jonger opkomende
ekonomieë wat dié van die VSA en ander Westerse
lande uitgedaag het, gedwing om dieselfde model oor
te neem, sodat die planeet haar vandag bevind in ’n
situasie waarin daar wêreldwyd meer vervaardig word
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 2

as wat nodig is, en die middel- en hoë klas wêreldwyd
konstant gebombardeer word met ’n reuse
bemarkingsaanslag, terwyl die arm klas eenvoudig van
die skerm verdwyn.
Maar hoe kry die mark dit reg om mense te
oortuig om dinge te koop wat hulle nie werklik nodig
het nie? Die antwoord kom van Bernard Stiegler, wat
in verskeie van sy werke verduidelik dat die
bemarkingsbedryf mense sover kry om dinge te koop
wat hulle nie werklik nodig het nie deur hulle begeertes
konstant te stimuleer, en dan veral seksuele begeertes –
wat ook verklaar waarom halfnaakte liggame oral
sigbaar is soos wat dit ingespan word om dinge te
verkoop.
Stiegler verduidelik verder dat aandag vandag
die mees gesogte kommoditeit geword het. Hy haal ’n
Franse TV-baas aan wat in 2004 ’n reuse opskudding
veroorsaak het met sy uitspraak “Ons verkoop
beskikbare tyd van die menslike brein aan Coca-Cola”
(1). So bevind ons ons vandag in ’n toestand waarin ’n
oneindige aantal handelaars almal om ons aandag
meeding ten einde dinge aan ons te verkoop wat ons
nie werklik nodig het nie. Rondom hierdie dinge word
’n reuse, volgehoue drama geskep en word ons die een
na die ander ekstase beloof as ons dit koop, wat ook
“ervarings” kan insluit (vakansies, toere, avonture,
sportgebeure, ens.) – en wat alles aan ons voorgehou
word as “leefstyl”. Te midde van ’n oormaat onnodige
produkte word ons aandag te alle tye opgeëis deur die
illusie dat ons as vrye individue ons vrye tyd kan inrig
soos ons verkies, en dat dié keuses wat ons maak, ons
as “anders” onderskei. Elke mens het die begeerte om
uniek te wees, en hierdie begeerte word meedoënloos
uitgeput.
Veral die begeerte na die nuwe word hier
uitgebuit: wat oud is, is onaantreklik, terwyl die nuutste
boek, rolprent, CD, motor, selfoon, ens. voortdurend
die aandag geniet. So kom ’n ganse ekonomie tot stand
rondom die “nuwe” – maar ook een wat onvolhoubaar
is, omdat die nuwe onvermydelik binnekort nie meer
die nuutste is nie.
’n Mens hoef nie die uitvinder van buskruit te
wees om te snap dat net soos wat die mark waarde
vernietig, dit ook begeerte vernietig nie, want net so
min as wat olie as hoeksteen van die materiële
ekonomie onuitputlik is, net so min is begeerte as
hoeksteen van die verbruikersekonomie onuitputlik.
Begeerte word vernietig wanneer dit oorgestimuleer
word, of wanneer die voorwerp van begeerte nie meer
uitsonderlik is nie. Albei hierdie vorms van
begeertevernietiging kom vandag voor. Die voorwerpe
van begeerte word al hoe gemeenplasiger weens die
massa-aanbod daarvan – daar is byvoorbeeld geen
vergelyking tussen die kuns van, sê, Maria Callas, die
musikale seksgodin van haar tyd, en Britney Spears,
die musikale seksgodin van háár tyd nie… Net so begin
mense in die middel- en hoë klas al hoe meer ly aan
begeerte-uitputting, wat manifesteer in depressie,
sinloosheid, ’n verlies aan geloof (in sowel die
goddelike as die aardse), en so meer.
Maar hoe hou hierdie wêreldwye verskynsel
spesifiek met Suid-Afrika verband? As simboliese
datum is die jaar 1994 gedra deur twee mites wat
mense begeester het, oftewel wat hulle begeertes
gemobiliseer en geprikkel het. (As ek hier van mites
praat, is dit in die sin van ’n hoër ideaal, ’n verhaal wat
mense help om te verstaan hoe die wêreld
inmekaarsteek en waar hulle inpas.) Die eerste mite
was dié van ’n verenigde, demokratiese, nierassige
nasie, oftewel ’n nuwe manier om ‘ons’ te sê. Die
tweede mite was dié van ’n mobiele, verstedelikte,
individualistiese verbruiker, oftewel die heersende
ekonomie se manier om ‘ek’ te sê.
’n Mens hoef weereens nie die uitvinder van
buskruit te wees om te sien dat hierdie twee mites in
spanning met mekaar staan nie: die mense van ’n
samelewing kan nie gelyktydig ewe hard ‘ons’ en ‘ek’
sê nie. Die vernaamste draers van die ‘ons’-mite, die
ANC, het beheer oor die staat oorgeneem, maar byna
onmiddellik moes hulle ’n verhouding vind met die
vernaamste draers van die ‘ek’-mite, die korporatiewe
sektor. Die krisis van die ANC was dat hy nie sy
politieke oogmerke kon najaag sonder die steun van die
korporatiewe sektor nie, en gevolglik moes hy sy
ekonomiese beleid van herverdeling verruil vir ’n
ekonomiese beleid wat eerstens op die belange van die
korporatiewe sektor gerig was, en tweedens op die
skepping van ’n swart middelklas (deur swart
ekonomiese bemagtiging in die privaat sektor en
regstellende aksie in die staat- en semi-staatsektor),
terwyl die sowat 50% tot 60% armer deel van die
bevolking uitgesluit is, soos prof. Sampie Terreblanche
deeglik uiteensit (2).
Op die geestelike vlak en op die vlak van Suid-
Afrikaners se begeertes, sou hierdie wending
katastrofiese gevolge hê, en wel om die volgende
redes:
Eerstens het die meeste Suid-Afrikaners vanweë
die ekonomiese uitsluiting wat hulle onder die vorige
politieke bedeling beleef het, aanvaar dat die nuwe
politieke bedeling ook vir hulle ekonomiese insluiting
sou bring. ’n Krisis het egter kort voor lank ontstaan
omdat ekonomiese insluiting kort voor lank en sonder
meer gelykgestel is aan die mite van mobiele,
verstedelikte, individualistiese verbruikerskap, in plaas
van ’n ekonomie wat aan almal gee wat nodig is sodat
hulle die dinge wat ewig is, kan najaag. (Soos Carel
(iv) Boshoff altyd sê, is die teenoorgestelde van
armoede nie rykdom nie, maar selfstandigheid – maar
hieroor is nog nie werklik in Suid-Afrika gedebatteer
nie.). Voorbeelde van hoe die ‘ek’-mite baie gou die
‘ons’-mite begin vernietig het, was in uitsprake soos
dié van die huidige adjunkpresident, “Daar is niks mee
verkeerd dat swartmense stinkryk word nie”; of die
huidige hoof van die ANC-presidensie toe sy
betrokkenheid by ’n eties bedenklike bemagtigingstransaksie
op die lappe gekom het, “Ek het nie
gestruggle om arm te wees nie”.
Tweedens: alle mense se diepste begeerte is na
die oneindige (soos Augustinus ons al in die vierde eeu
geleer het), wat manifesteer in die goeie lewe, maar in
Suid-Afrika sedert 1994 is die ideaal van die goeie
lewe self gelykgestel met ’n leefstyl wat nie net nooit
vir alle Suid-Afrikaners beskore sal wees nie – daar is
eenvoudig nie genoeg in die land sodat almal motors
met afslaankappe en groot huise met verhitte
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 3

swembaddens kan besit nie – maar wat in wese ook nie
regtig goed is nie! (Daar is niks mee verkeerd om die
lekker materiële dinge in die lewe te geniet nie, maar as
die lewe daartoe beperk word sonder dat die onsigbare
dinge wat ons mens maak – dit wat goed, waar en mooi
is – hulle plek daarin het, dan word die lewe ’n goue
tronk.) Met ander woorde, Suid-Afrikaners word sewe
dae per week deur die bemarkingsbedryf geprikkel om
’n goeie lewe te begeer wat nie goed is nie.
By diegene wat wel in staat is om hierdie “goeie
lewe” te koop – die middel- en hoë klas – ontstaan ’n
toestand van versteurde begeerte, wat manifesteer as ’n
gevoel van “nog nie genoeg nie”, selfmoordneigings,
depressie, dwelm- en vermaaklikheidsverslawing,
eetversteurings, en so meer.
By diegene wat nie in staat is om hierdie “goeie
lewe” te koop nie – die arm klas – ontstaan ’n toestand
van gefrustreerde begeerte, wat manifesteer as
gevoelens van uiterste vernedering en wanhoop, wat in
sommige gevalle oplaas uitloop op geweld, veral en
presies daar waar die vangnet van gemeenskapsverhoudinge
begin skeur, en mense aan hulle
wanhopige self oorgelewer is. Geweld manifesteer
dikwels waar ’n mens nie meer op ’n gesonde manier
‘ek’ kan sê nie, omdat jy nie meer deel van ’n
skeppende, lewenskragtige ‘ons’ is nie – Stiegler haal
byvoorbeeld die woorde aan van Richard Durn, wat in
2002 in die middel van ’n laatnag- openbare sitting van
Nanterre, Frankryk se stadsraad, 8 stadsraadslede
doodgeskiet en hieroor in sy dagboek geskryf het: “Vir
een keer in my lewe wou ek iemand wees” (3) (en per
implikasie nie ’n ‘niemand’ wees nie). Kortom, hoe
langer die ‘ek’-mite in Suid-Afrika ononderbroke
voortduur, hoe meer word begeerte in Suid-Afrika ’n
vernietigende krag wat die mens vir die mens, in
Hobbes se woorde oor die sestiende-eeuse Engeland in
die chaotiese oorgang tussen die religieuse en die
politieke era, ’n wolf maak.
Wat staan ons in Suid-Afrika te doen om uit
hierdie krisis te tree? As die krisis die produk van
skeefgetrekte begeerte is, dan volg dit dat die oplossing
by herleiding van begeerte na die goeie, die ware en die
skone moet begin. En dit is hier waar die rol van die
kerk van kritieke belang is.
Uit die ontleding van die krisis wat hierbo gegee
is, sou dit reeds duidelik geword het dat die volgende
en grootste ironie Suid-Afrika kort na 1994 getref het:
terwyl alles daarop gedui het dat na die ontnugtering
van die politieke era voor 1994 ’n nuwe belofte nou
kon waar word, en die politieke era sy vrug in Suid-
Afrika kon dra soos dit in ander wêrelddele eens
gedoen het, was die land se ekonomiese elite reeds so
deeglik in die wêreldekonomie (waar die ekonomiese
era nou in volle swang is) geïntegreer, dat die
ekonomiese era nou ook onverbiddelik in Suid-Afrika
aangebreek het. Anders gestel: waar die mislukkings
van die politieke era voor 1994 uiteindelik in die
1980’s gelei het tot die beperkte integrasie van Suid-
Afrika in die wêreldekonomie (en die oppermag van
die ekonomiese era), het die nuwe belofte van 1994 nie
die glorie van die politieke era ook oplaas hier laat
aanbreek nie, maar eerder die laaste beperkings op die
land se volskaalse integrasie by die wêreldekonomie
opgehef, die belofte van die politieke era in die kiem
gesmoor – en die ekonomiese era se heerskappy
volledig in Suid-Afrika gevestig.
Dit laat die land op die oomblik in ’n situasie
waar die staat nie meer ’n voertuig van die politieke era
is nie (buiten vir die onderbring van die voormalige
struggle-elite), maar nou toenemend onderworpe aan
die gesag van die ekonomiese era, en bygevolg die
korporasie. Die derde groot instelling, die kerk (en
ander religieuse instellings), is uit hierdie verhouding
tussen staat en korporasie geskuif, maar die kerk beskik
oor twee enorme troefkaarte: 1) Terwyl die
meerderheid Suid-Afrikaners uitgelewer is aan die
mark se aanslag op hulle gees, aandag en begeertes,
soek hulle steeds geestelike leiding by die kerk. 2) Die
kerk se tyd is nie dié van onmiddellikheid nie (soos wat
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 4

deur die mark en toenemend die staat as verlenging van
die mark bevorder word), maar van ewigheid.
Afgesien van wat die kerk (en ander religieuse
instellings) kan doen, word twee ander pogings om die
krisis op te los vandag geloods. Hierdie twee pogings
kom onderskeidelik vanuit die geledere van diegene
wat die draers van die belofte van die politieke era was
– die Afro-nasionaliste wat die botoon in die ANC voer
– en diegene wat die donker kante van die ekonomiese
era eerstehands beleef – die sosialiste wat Cosatu en
die SA Kommunistiese Party aanvoer.
Soos wat die oppergesag van die ekonomiese
era sedert die middel 1990’s in Suid-Afrika gevestig is,
het dit onderskeidelik vir die Afro-nasionaliste en die
sosialiste elk ’n reuse krisis veroorsaak. Vir die Afronasionaliste
was die krisis dat hulle mite – die nuwe
‘ons’ van ’n verenigde, demokratiese, nierassige nasie
– eenvoudig die stryd om begeerlikheid teenoor die
‘ek’-mite van mobiele, verstedelikte, individualistiese
verbruikerskap begin verloor het. Vir die sosialiste was
die krisis dat hulle mite – die ou negentiende-eeuse
‘ons’-mite van ’n samelewing sonder ekonomiese
ongelykheid wat hulle gehoop het oplaas gestalte sou
kry – ook minder begeerlik was as die ‘ek’-mite, met
die gevolg dat die nuwe swart politieke en ekonomiese
elite nog meer selfgerig as hulle wit eweknieë begin
optree het, terwyl die gaping tussen ryk en arm in die
samelewing nog groter as voorheen geword het.
Omdat albei hierdie groeperings nie ’n deeglike
ontleding van die werking van begeerte deel van hulle
mondering gemaak het nie, reageer hulle op die krisis
van skeefgetrekte begeerte in Suid-Afrika deur
verskillende pogings tot die “regdwing” daarvan: vir
die Afro-nasionaliste is die gestalte wat die
dwangpoging aanneem dié van “transformasie”,
oftewel om die staatsmasjien te probeer inspan om die
samelewing tot ’n verenigde, demokratiese, nierassige
nasie te dwing, waar die weerspieëling van die land se
demografiese profiel op alle vlakke die maatstaf is, en
waar die hele poging uiteindelik al hoe meer rassisties
word. Vir die sosialiste is die gestalte wat die
dwangpoging aanneem dié van “herverdeling” of die
“ontwikkelingstaat”, waar ook weereens gehoop word
om die staat in te span om ’n minder ongelyke
maatskaplike bedeling af te dwing.
Niks standhoudends kan egter afgedwing word
nie, en die geskiedenis van soortgelyke pogings elders
in die negentiende en twintigste eeu is besaai met
mislukkings in hierdie verband, waaronder apartheid en
die mislukking van kommunisme maar twee is.
Nee, die enigste alternatief vir die skeeftrekking
van begeerte in Suid-Afrika is die skepping van ’n
nuwe ekologie van begeerte, ’n omgewing waarin
begeerte nie ’n doodsmasjien nie, maar ’n vrugbare
grond vir nuwe lewe is. En hier kom ’n derde troefkaart
van die kerk ter sprake, naamlik dat hy dié instelling is
waarin mense hulle diepste begeerte, naamlik na die
oneindige, kom uitleef, wat manifesteer as ’n poging
om ’n lewe van die goeie, die ware en die skone tot
stand te bring.
Die uitdaging van die kerk in Suid-Afrika is
om op so ’n wyse te verskyn dat hy mense kan herinner
aan hulle begeerte na die oneindige, en mense kan wys
hoe om dié begeerte in ’n goeie lewe uit te leef.
(1) Bernard Stiegler, De la misère symbolique: 2. La
catastrophè du sensible, Parys: Galilée, 2005, p.85.
(2) A History of Inequality in South Africa 1652 – 2002,
Pietermaritzburg: University of Natal Press, 2002, veral
hoofstuk 4.
(3) Ongelukkig is nog feitlik niks van Stiegler se werk in
Engels, Nederlands of Afrikaans vertaal nie. Sy insigte
waarna ek hier verwys, is egter wel bondig saamgevat in ’n
opstel deur hom wat oorspronklik in Le Monde diplomatique
verskyn het en wat ek in Afrikaans vertaal het met ’n
inleiding onder die titel “Versmoorde begeerte, of hoe die
kultuurindustrie die individu vernietig: Bydrae tot ’n teorie
van massaverbruik”, Fragmente: Tydskrif vir Filosofie en
Kultuurkritiek no.12 en 13, 2004, pp.29 – 46.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 5

O
Hoofartikel
VSA-verkiesing
p Woensdag 8 November, die dag van die
Amerikaanse Kongres- en senaatsverkiesingsuitslae
waarin die Demokrate die oorwinnaar was, is 10
Palestynse vroue en 7 Palestynse kinders volgens
Channel 4 dood te Beit Hanoen, in ’n Israelse militêre
operasie teen ’n vermeende vuurpyllanseerpunt … wat
die teiken met ’n halwe kilometer gemis het.
Twee gebeure duisende kilometer uitmekaar,
maar ten nouste verbind, want na die amperse
vredesluiting tussen die Palestyne en die Israeli’s laat
in 1999 met die bemiddeling van die vorige
Demokratiese president, mnr. Bill Clinton, wankel die
Midde-Ooste vandag op die rand van ongekende
geweldpleging en selfs ’n streeksoorlog.
Terwyl daar gereeld verklaar word dat links en
regs in die politiek grootliks agterhaalde kategorieë is,
het die skrille kontras tussen die eras van die linkssentristiese
Clinton en die regse, neokonserwatiewe
George W. Bush getoon
dat dié kategorieë nie
geheel en al van inhoud
gestroop is nie …
Die kontras tussen
die Demokrate en die
Republikeine moet ook nie
oorskat word nie.
Waarnemers soos Noam
Chomsky het al meermale
daarop gewys dat die
patroon van Amerikaanse
wêreldhegemonie sedert
die Tweede Wêreldoorlog
onder die leiding van óf
Demokrate óf Republikeine
nie wesenlik gewissel
het nie. Te oordeel aan die
benaderings van onderskeidelik
Clinton en Bush
lyk dit of die Demokrate
sedert die Val van die
Berlynse Muur verkies om
Amerikaanse hegemonie met ekonomiese middele na
te streef, terwyl die Republikeine verkies om dit met
militêre middele te doen.
Nietemin is dit tog ’n belangrike verskil, veral
in ’n hoogs ontvlambare streek soos die Midde-Ooste,
wat dekades al gebuk gaan onder Westerse en veral
Amerikaanse dubbelhartigheid. Hierdie dubbelhartigheid
is waarskynlik nêrens so duidelik versinnebeeld
soos in die wel en wee van die figuur Saddam Hoessein
nie: in 1967 met Amerikaanse steun aan bewind gestel
en gehou, ook deur die oorlog teen Iran in die 1980’s
heen, tot hy na sy Amerikaanse meesters se sin te
onafhanklik geraak het en na twee invalle in sy land
ontsetel en oplaas tot ’n galgdood veroordeel is in ’n
uitspraak wat op veelseggende wyse vir die beleërde
Bush en sy party slegs twee dae voor die verkiesing
gekom het. ’n Lomp poging om aan die
gemanipuleerde Amerikaanse publiek te wys die VSA
is aan die “wen” in Irak?
Gaan die verkiesingsoorwinning van die
Demokrate iets hieraan verander? Waarskynlik nie.
Ten eerste is Bush steeds president, met aansienlike
uitvoerende magte. Ten tweede het Hillary Clinton, die
Demokrate se voorloper om in 2008 presidentskandidaat
te wees, haar ten opsigte van die Midde-
Ooste allesbehalwe van Bush onderskei – hoewel dit
natuurlik vanweë haar politieke versigtigheid te midde
van die teenswoordige klimaat van vrees in die VSA
mag wees.
Met die VSA se politieke elites toenemend na
binne gekeer, die Israelse regering rigtingloos en
verlam na die oorlog teen Hisbolla in Libanon, die
Palestynse politici intern verdeel
en Irak op die rand van ’n
burgeroorlog, val dit te betwyfel
of die oorwinning van die
Demokrate ’n wesenlike verskil
aan die Midde-Ooste gaan maak
– of aan internasionale politieke
en ekonomiese stabiliteit.
Nietemin is dít nie die
laaste woord oor die Demokrate
nie. Daar is vandag pogings om
nuwe idees in die Demokratiese
Party te ontwikkel. Die
finansier, George Soros, het
onlangs self miljoene dollar
bewillig vir ’n nuwe ideëforum
om die Demokrate te versterk.
Jong Demokratiese bloggers is
besig om die Demokrate se
gevestigde leierskap uit te stof
in die stryd om die aandag van
die kieserspubliek. Howard
Dean, die eerste Amerikaanse
politikus wat in ’n presidentswedloop die internet
behoorlik kon inspan, is nou voorsitter van die
Demokratiese Party. Dit alles kan dui op ’n party wat
homself desperaat probeer heruitvind, alhoewel daar
nog nie werklike tekens van vernuwende denke of
praktyke sigbaar is binne hierdie groeperinge nie. Dit
lyk eerder na die bekende Amerikaanse politiek van
“muddling through”.
Intussen sal dit vir demokrate van alle soorte
wêreldwyd verstandig wees om nie hulle asem op te
hou nie: die onsekerheid in die Midde-Ooste en die
groeiende ekologiese krisis – wat nou selfs deur die
finansiële establishment in die persoon van sir Nicholas
Stern erken is – maak dit noodsaakliker as ooit tevore
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 6

dat gewone burgers deelneem aan die skep van ’n
ander wêreld.
Die opkoms van die inligtingsekonomie die
afgelope twintig jaar het enorme kragte ontketen wat
nog hoegenaamd nie deur die religieuse of politieke
instellings van ons tyd verreken is nie. Om die
inligtingsekonomie met uitgediende idees of
agterhaalde politieke ekonomie te probeer verstaan, is
fataal. Daarom is die eerste en belangrikste taak van
demokrate vandag die ontwikkeling van idees en
instellings wat die ekonomie weer ’n onderdeel van die
wêreld in plaas van die alfa en die omega kan maak. So
nie kan die era van inligting se onmeetlike beloftes
katastrofaal onvervuld bly.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 7

Afrika:
Droom van ’n tweede onafhanklikheid?
’N OORGANGSTYDPERK LOOP TEN EINDE IN
AFRIKA. EEN WAT BEGIN HET MET DEMOKRA-
TISERING NA DIE AFLOOP VAN DIE KOUE
OORLOG IN 1989. EN WAT EINDIG MET DIE
MISLUKKING, TEEN ’N AGTERGROND VAN
MAATSKAPLIKE KATASTROFE, VAN DIE
STRUKTURELE AANPASSINGSPLANNE (SAP) EN
DIE NUWE PROGRAMME WAT HULLE AAN DIE
BEGIN VAN DIE JARE 2000 VERVANG HET. DIE
GEVOLGE EN BETEKENIS VAN HIERDIE
GESKIEDKUNDIGE DRAAIPUNT BEGIN STADIG-
AAN DEURSKEMER, EN ’N NUWE SPELRONDTE
BEGIN VIR DIE VASTELAND.
Deur Anne-Cécile Robert *
H
oewel die mutasies wat in Afrika werksaam is,
dikwels met dramatiese newegebeure gepaard
gaan (maatskaplike oproer,
staatsgrepe, oorloë, siektes,
armoede, ens.) en die indruk
van groot chaos skep, is
dinge hier nie noodwendig
minder verstaanbaar as
elders nie. Dit is dikwels
oorvereenvoudiging in die
media en afbrekende vooroordele
wat die vastelande se
“onoplosbare kompleksiteit”
skep (1).
Gedurende die spildekade
van 1989-1999 is die
meeste van die politieke en
ekonomiese modelle wat die
vasteland struktuur gee, in
die gedrang gebring. Die
einde van die Oos-Weskonflik
het ’n einde gemaak
aan botsings wat van buite af
aangehits is, soos in Angola
of Mosambiek; kripto-
Kommunistiese regimes het verdwyn of is tot die
markekonomie bekeer (Benin, Etiopië, byvoorbeeld);
die afbreek van apartheid in Suid-Afrika het die seël op
die simboliese einde van koloniale regimes geplaas;
* Afrika-redakteur, Le Monde diplomatique. Uit die Frans
vertaal deur Sonya van Schalkwyk-Barrois,
sonyavs@yahoo.com
veelpartypolitiek het na die Demokratiese Republiek
van die Kongo (DRK) en Kaap Verdië versprei, met ’n
wye draai deur Kenia en Sentraal-Afrika …
’n Mens kan hierdie ontwikkelinge van twee
kante af beskou. Kruis: allerlei spanninge wat sulke
ontwrigting onvermydelik meebring en waarvan die
kontinent daagliks voorbeelde toon. Munt: die politieke
en maatskaplike ruimte, die beweegruimte wat per
definisie geskep word wanneer enige status quo
bevraagteken word. Met ander woorde, enige krisis of
gevaar hou die keersy in van hoop of die moontlikheid
van positiewe verandering. So is dit met staatsgrepe,
wat soms tot demokrasie lei, soos in Mali in 1991, toe
die militêre magte die diktator Moussa Traoré
omvergewerp en die mag aan die burgerlikes teruggee
het. Dieselfde voorneme het geblyk uit die Mauritius
staatsgreep in 2005.
Drie breekpunte help om die omvang van
hierdie teenstrydighede te begryp. Aan die een kant het
neoliberale terapieë en die mislukking daarvan in die
meeste lande die sosiale kontrak wat met
onafhanklikheid ontstaan het,
uiteen laat spat (Afrika suid
van die Sahara is die enigste
streek in die ontwikkelende
wêreld waar die
lewensverwagting by geboorte
tot onder sy vlak van die
vroeë 1970's gedaal het en
steeds onder 50 jaar bly).
Hierdie ontwrigtende faktor is
’n kragtige dryfveer in
maatskaplike konflikte of
gewapende spannings.
Terselfdertyd ontketen dit ’n
tot nog toe deurmekaar debat
oor die nodige herdefiniëring
van ekonomiese beleide. Aan
die ander kant het
demokratisering die politiek
verruim, maar op onvolledige
wyse. In die besonder bring
die voogdyskap van
internasionale finansiële instansies twyfel oor die
legitimiteit van die openbare gesag. Laastens is die
opkoms van nuwe magte in Afrika of in die buiteland
besig om die vasteland se geopolitiek te herskryf, en
die moontlike herskommeling van kaarte in die
vooruitsig te stel.
Die mislukking van die strukturele aanpassingsplanne
(SAP) word vandag alom erken (2). Selfs
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 8

wanneer Afrikalande daarin slaag om betreklik hoë
groeikoerse te bereik – 5% gemiddeld in 2005, met
pieke in olielande soos Tsjad (7,7%) of Ekwatoriaal-
Guinee (9,3%) – verminder dit nie die armoede nie.
Met hulle powere resultate op dié terrein, begin
neoliberale ekonome wonder oor die bepalende faktore
van hierdie groei – asook die inhoud daarvan – soos
blyk uit ’n werksdokument van die Internasionale
Monetêre Fonds (IMF) met die betekenisvolle titel
“Groeipyne”: “Onlangse studies het gekyk na die
elemente van groei wat tot voordeel van die armes
strek, ’n begrip waarvoor daar
nie een spesifieke definisie is
nie. (...) In Afrika moet die rol
van ongelykhede van nader
beskou word, gegewe die groot
veranderings in inkomsteverdeling
sedert 1980 (...). Ons
weet dat veranderings in
ongelykhede enersyds kan help
om armoede verder te laat
krimp, maar andersyds ook die
vermindering van armoede wat
deur groei teweeggebring is,
kan uitkanselleer” (3).
Gesien die omvang van
die skade, het die Wêreldbank
en die IMF in ieder geval
besluit om nuwe ekonomiese
programme te borg. Sulke
programme wys op meer
nougesette doelwitte in die stryd teen armoede en
korrupsie, die ontwikkeling van menslike hulpbronne,
die uitbouing van infrastrukture. Die Strategiese
Dokumente vir die Vermindering van Armoede
(SDVA) (4) moet bydra tot die bereiking van die
Millennium-doelwitte wat deur die VN vasgestel is (5).
Met die ekonomiese vennootskapsverdrae
(EVV) wat in 2002 deur die Cotonu-ooreenkoms
daargestel is, gee die Europese Unie die toon aan in vir
die nuwe konsert. Dieselfde geld die Nuwe
Ekonomiese Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling
(Nepad) (6). Ten einde ontwikkeling te befonds, is die
verligting of kansellering van skulde ook aangekondig,
onder meer deur die G8, soos met die Inisiatief vir
Skuldgeteisterde Arm Lande (ISAL) (7). Oproepe om
internasionale hulp te vergroot, word deur verskeie
multilaterale organisasies gedoen (8).
Maar hierdie inisiatiewe, wat voorgee om lesse
uit die verlede se beleide te leer, bly nietemin
vasgevang in neoliberale ideologiese voorveronderstellings
en skram weg daarvan om die “verbode
debat” (9) oor alternatiewe makro-ekonomiese
benadering aan te roer. Die “Our common interest”verslag
wat Tony Blair in 2005 saamgestel het, is
tekenend van hierdie soort dooiepunte (10). So word
skuldverligting telkens afhanklik gemaak van
“geneesmiddels” met dodelike newe-effekte
(liberalisering: privatisering, inperking van openbare
owerhede, en vryhandel: die oopgooi van markte vir
internasionale mededinging). Die VN Konferensie vir
handel en ontwikkeling (VNKHO) vra vergeefs om
duideliker veranderinge in strategie, byvoorbeeld die
bevraagtekening van internasionale handelsreëls (11).
Maar sekere politieke ontleders en waarnemers
kom tot die heersende ekonome se redding: dit is nie
hulle voorskrifte wat verkeerd is nie, dit is die Afrikane
wat niks daarvan verstaan nie. Die Franse joernalis,
Stephen Smith, is een so ’n voorbok met sy heftige,
minagtende kritiek op die “mentaliteite” wat dan die
ware struikelblok vir ontwikkeling sou wees (12). Hoe
geleerd die skrywers daarvan ook al mag wees, bevat
hierdie soort kritiek ’n “konstruksiefout”: dit is slegs
geldig indien ’n mens die liberale ekonomie as die
enigste moontlikheid sien.
Kortom, Afrikane verseg
om “gesond” te krepeer.
Ongetwyfeld ’n gebrek aan
verbeelding aan hulle kant
... Maar, by sy ongeluk, het
dié vasteland die simbool
geword van die geglobaliseerde
ekonomie se gewelddadige
sy, en uit solidariteit
word die Maatskaplike
Wêreldforum in Januarie
2007 in Nairobi (Kenia)
gehou.
Tot dusver is die
strukturele skade wat
Afrika-gemeenskappe gely
het, aansienlik. Drie bronne
van maatskaplike en
politieke destabilisering is
aan die gang gesit. Eerstens het die in pas bring met
wêreldmarkte die landbousektor ontwrig (twee-derdes
van die bevolking suid van die Sahara is landelik),
onder meer deur die spel van dislojale mededinging
wat verarming en toevloei na die stede in die hand
werk. Vervolgens is die middelklasse uitgeroei. Vanaf
die jare 1980 het daar in Afrika-gemeenskappe ’n
enorme kloof ontstaan tussen die brandarmes en die
skatrykes: die rykste 20% van die bevolking se
inkomste is tien keer meer as dié van die 20% aan die
onderpunt van die skaal (13). Die ontwikkeling van ’n
land berus egter in ’n groot mate op die dinamiek van
die middelklasse waarvan die opbloei juis veronderstel
is om vooruitsigte aan die minderbevoorregte lae te
bied. “Gedurende die huidige fase van kapitaalgroei
met sy nuwe vorms van verryking,” merk die Ghanese
politieke deskundige Kwame A. Ninsin op, “is baie
mense – insluitend die middelklas – deur die
markkragte hulle broodwinning ontneem, verarm,
mishandel en gebreek.” (14).
Laastens het die liberale ideologie state
verpletter deur sy verkondiging van begrotingsdissipline,
finansiële liberalisering, oopstelling van die
markte, privatisering. Hierdie toestand lê veral
ontwikkeling aan bande: die VN se konferensie van
handel en ontwikkeling het onder meer getoon dat
openbare stukrag (die finansiering van infrastrukture,
instelling van ’n wetsraamwerk wat gunstig vir sake is,
ens.) onontbeerlik is om beleggings en privaat
ondernemers te lok (15). Daarbenewens het Afrika die
afgelope jare bloedweinig voordeel getrek uit direkte
beleggings in die buiteland (16).
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 9

Maar die verswakking van die openbare gesag
dra ook by tot die ontwrigting van gemeenskappe. Aan
die een kant word die staat maniere ontneem om
inkomste te herverdeel, soos geïllustreer deur die debat
oor die afwesigheid van maatskaplike beskerming of
die agteruitgang van die onderwys in Rwanda, die
DRK, die Ivoorkus ... Verarming werk onvergenoegdheid
in verwaarloosde weermagte in die hand, wat
gunstige toestande vir staatsgrepe skep (soos onlangs in
Guinee-Bissau (2003), Mauritanië (2005), ens.).
Staatsamptenare word maande, soms jare laat betaal.
Dit is hoekom generaal François Bozizé se eerste
gebaar ná sy staatsgreep in Sentraal-Afrika in 2003 was
om die betaling van staatsamptenare aan te kondig.
Aan die ander kant is daar nie meer ’n werklik
legitieme gesag wat vir die samelewing ’n doel voor oë
kan stel nie. Met openbare owerhede wat nie meer in
staat is om die algemene
belang te definieer nie, gedy
alternatiewe diskoerse, veral
van etniese aard. Die outentisiteit
van “Kongoleesheid”
word in die Demokratiese
Republiek van die Kongo
verdedig; daar word gepraat
van “Togoleesheid” of
“Ivoriaansheid”... Sulke vereenvoudigende
diskoerse laat
’n mens dink aan die
“Frankryk vir die Franse”gedagte
wat mnr. Jean-Marie
Le Pen na aan die hart lê.
“Toe die krisis begin het, met
die skielike, gepaardgaande
vernietiging van die surplusaanwas
wat die transetniese
beleid van die nuwe staat
help finansier het,” verduidelik die Egiptiese ekonoom
Samir Amin, “is die heersende klas self verbrokkel,
gestroop van al sy geloofwaardigheid wat op die
resultate van ontwikkeling gebou was. Gevolglik moes
hulle vir hulleself nuwe basisse skep, wat dikwels
sinoniem met etniese inkering is.” (16) Die gedagte self
van openbare besit, wat die onafhanklikheidselite
gerugsteun het, moet weer opgebou word met die
herdefiniëring van die sosiale kontrak as dryfveer.
Tipies van die poststrukturele aanpassingskrisisse,
is die toestand in die Ivoorkus ’n taamlik goeie
voorbeeld van wat op die spel is. Die konflik wat sedert
September 2002 hier woed, het sy oorsprong in die
rampspoedige nalatenskap van Félix Houphouët-
Boigny. Dié geskiedkundige leier het ’n paternalistiese
stelsel daargestel wat gebaseer is op die opbrengste van
die kakao-ekonomie en die blinde ondersteuning van
Parys. Sake is verder gekompliseer deur die
privatisering van die kakaobedryf, met die
gepaardgaande verlaging van sy winsgewendheid en
van die bevolkings se lewenskwaliteit. Woede het
opgebou onder die verarmde stedelike jeug, vir wie
mnr. Gbagbo ’n kampvegter word, terwyl die landelike
bevolkings, wat vroeër deur Houphouet-Boigny
gepamperlang is, probeer om hulle toekoms te verseker
deur opnuut besit te neem van die grond wat
ruimskoots in die tyd van die “Ivoriaanse wonder” aan
buitelanders gegee is wat dit wou kom ontgin. Vandaar
die nasionalistediskoers oor “Ivoriaansheid” en die
verdeling van die land, waarby elkeen glo dat ’n ander
ten koste van hom verryk word: stedelinge teenoor die
landelike bevolking, buitelanders teenoor Ivoriane, die
jeug teenoor die ouer garde, ens.
Die spanning loop nog hoër in Afrika met dié
dat demokratisering dit moontlik maak om dit uit te
druk, met ’n mindere of meerdere mate van sukses.
Kiesers mobiliseer oral: die sterk deelname (70%) in
algemene verkiesings in die Demokratiese Republiek
van die Kongo in Julie 2006 is tekenend van hierdie
neiging. Nuwer spelers tree na vore, soos verenigings –
van vroue, vakmanne, kleinsakeondernemings, ens. –
of sindikate wat hulle merk in die openbare debat
maak. So het ’n veelpartyregering, ná grootskaalse
openbare betogings, in Oktober
2006 in Togo tot stand gekom
onder die presidentskap van
mnr. Faure Gnassingbé, seun
van die oorlede diktator
Gnassingbé Eyadema.
In Madagaskar het die
mobilisering van die inwoners
mnr. Didier Ratsiraka se
uittrede in 2002 verhaas. In die
DRK is wegblyaksies gehou om
teen die traagheid van die
oorgangsproses in 2003-2004 te
protesteer. Maatskaplike
botsings breek uit: algemene
stakings teen die hoë
lewenskoste in Guinee in die
lente van 2006, opstand teen die
privatisering van die spoorweë
in Mali, betogings teen
kragonderbrekings in plakkersdorpe in Suid-Afrika,
ens. Maatskaplike forums wat die voogdyskap van die
IMF en die Wêreldbank in twyfel trek, word gereeld
oral oor die vasteland gehou (17). Kunstenaars
(sangers, rapmusikante, straatskilders of
spotprenttekenaars, video- en filmmakers) wat groot
populariteit geniet, laat die protes verder weerklink.
In die leemte wat deur die openbare owerhede
gelaat is, speel godsdienstige bewegings ’n al hoe
groter rol, veral op maatskaplike gebied. Dit is die
geval met Moslem-verenigings, maar ook evangeliese
kerke uit die VSA. President Gbagbo is lid van een.
Hulle ontwikkel millennium- en profetiese diskoerse
(18), maar tree ook op as bemiddelaars in sekere
konflikte, soos in die DRK. Islamisme in Afrika, wat
eeue oud en tradisioneel verdraagsaam is, dra die
gevolge van gebeure in die Midde-Ooste en die
impasses van die Amerikaanse oorlog teen terrorisme.
’n Mate van radikalisering kom na vore, na die
voorbeeld van Nigerië, Soedan of Somalië, en word
dikwels deur die media uit verband geruk.
Maar dit is die uitbarsting van die jeug op die
maatskaplike verhoog wat Afrika-demokrasieë die
meeste uitmergel (na gelang van die land is 40 tot 49%
van die bevolking suid van die Sahara jonger as 15 jaar
oud) (19). Kwaai geraak deur die agteruitgang van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 10

onderwys weens ’n tekort aan geld, maar ook deur
groot pandemies soos vigs (20), val hulle rond tussen
woedebetogings veral in stedelike gebiede – soos die
konstante oproer in Abidjan en onder jeugdige
rebelleleiers in die Noorde van die land – en wandade
deur Mafia-agtige bendes – soos die kriminele
sabotering in Nigeriese oliegebiede illustreer.
In die voorstede van groot plekke soos Nairobi
of Johannesburg trek jeugdiges in klein parallelle
gemeenskappies saam of studeer, indien hulle tot
universiteitsvlak vorder, in uiters moeilike
omstandighede. Betogings teen buitensporige
klasgelde, die tekort aan beurse of die swak gehalte van
die verblyf en kos skud gereeld kampusse, soos in
Dakar verlede winter. “Die jeug is honger na
geregtigheid (...). Hulle wil dat sake tot ’n punt gebring
word,” ontleed die Mauritiaanse filmmaker
Abderhamane Cissako die situasie. “Hulle is dus sowel
op soek na waardigheid as na ’n verduideliking vir die
moeilike toestand op die vasteland” (21).
Voeg by hierdie verskynsels die
emigrasietendens – met die menslike dramas wat ons in
die nuus sien – wat aangehelp word deur families en
dorpies wat hulleself in skuld
dompel om ’n jongmens die
land uit te help, in die hoop
dat dié hulle sal kan onderhou
wanneer hy of sy
terugkeer. Emigrasie word ’n
paradoksale verskynsel omdat
dit lande hulle “lewenskrag”
ontneem, maar terselfdertyd
323 miljard euro per
jaar vir die kontinent inbring,
wat meer is as ontwikkelingshulp
...
“Ons leiers stel ’n
slegte voorbeeld,” meen die
Senegalese historikus
Ibrahima Thioub. “Deur
hulle kinders te stuur om te
gaan studeer of geldmaak in
die Noorde, onderskryf hulle die gedagte dat ’n mens
nie plaaslik sukses kan bereik nie.” Meer nog as elders
leef die elite in Afrika ’n trappie bo die gemeenskap.
Die saamval van demokratisering met die uitbreiding
van globalisering het inderdaad ’n nuwe soort politieke
regime geskep: iets wat ’n mens “IMF-demokrasieë”
sou kon noem. Dit wil sê dat die elite volgens ’n
dubbele dinamika geselekteer word: veelpartyverkiesings
en steun van internasionale finansiële instellings
(IFI), waar die tweede element dikwels toegewings
behels wat die doeltreffendheid van die eerste
ondermyn.
Aangesien Afrikalande feitlik onder
voogdyskap van IFI staan, maak kandidate om die
hoogste poste almal ’n draai by die “finansiële borge”,
waarvan hulle die ondersteuning of neutraliteit moet
bekom. Mali se president Amadou Toumani Touré
erken dat hy “heelwat onregverdigheid in
internasionale ekonomiese verhoudinge ontdek het” en
dat hy nie “skaam” nie, maar “verleë” voel oor hierdie
afhanklikheid (22). Sekere leiers kom selfs direk uit die
geledere van die IMF of Wêreldbank, soos die
president van Liberië, Ellen Johnson-Sirleaf. Die
afgelope jare was daar Alassane Dramane Ouattara,
voormalige departementshoof by die IMF, wat eerste
minister van die Ivoorkus geword het; Nicephore
Soglo, voormalige goewerneur van die IMF, wat
president van Benin geword het; Ngozi Okongo-
Iweala, minister van finansies in Nigerië, wat vroeër
sekretaris-generaal van die Wêreldbank was; sakelui
soos die Malgassiese president Marc Ravalomana, of
bankiers, soos die premier van die Ivoorkus, Charles
Konan Banny, voormalige goewerneur van die Sentrale
Bank van Wes-Afrikalande (SBWAL), wat almal die
guns van finansiële instansies geniet.
Hoe legitiem en verteenwoordigend die elite is,
hang dus nie soseer van die bevolking af nie, maar van
internasionale liggame. Tydens ’n parlementêre debat
kon ’n Senegalese minister die opposisie stilmaak met
’n enkele sin: “Die borge is dit eens.” Die
katoenkonflik in 2003 illustreer op paradoksale wyse
die oogluiking van die elite en heersende ekonome:
Afrikaleiers vra dat die reëls van vryhandel
gerespekteer word, eerder as om die wêreldwye,
gewelddadige magspel tussen
Noord en Suid te bevraagteken.
Soms word die kandidaat
uit die Bretton Woodsinstansies
egter deur die
volkstem stilgemaak. In Benin,
nadat hy in 1991 deur
Nicephore Soglo uit die
kussings gelig is, verslaan die
voormalige diktator Mathieu
Kérekou laasgenoemde in 1996
(voordat hy vrywillig en finaal
die presidentskap in 2006
neerlê). Meer onlangs moes
mev. Sirleaf, wat in 2005
verkies is, haar met ’n
vyandiggesinde parlement
versoen.
Meer nog as die
roofsugtige welwillendheid van die “internasionale
gemeenskap” ondermyn die ekonomiese vraagstuk die
demokratiese spel. Dié word nog onsekerder gemaak
deur politieke partye se gebrek aan kampvegters,
dikwels omdat laasgenoemde nie die lidmaatskap kan
bekostig nie. Die spandabelheid van sommige
kandidate, terwyl ander feitlik niks het nie, verwring
die verkiesingstryd. Paradoksaal genoeg gee
doeltreffende regimes aanleiding tot die vorming van
opposisiegroepe, maar net om hulle teenstanders nog
beter te verdeel (Gaboen, Burkina Faso, byvoorbeeld).
Meestal bevestig “internasionale waarnemers” die
resultate en skyn slegs werklik op hulle hoede te wees
wanneer die betrokke regime hom nie by die
ekonomiese spelreëls hou nie (soos in die geval van
Zimbabwe). In ieder geval sukkel die demokratiese
kultuur om pos te vat: sommiges laat die Grondwet
verander om sonder beperkings herverkies te kan word
(Burkina Faso, Uganda, Tsjaad); korrupsie vreet aan
die staatsdiens. Die opposisie, joernaliste en regters
word geïntimideer. Dit gebeur in Senegal (arrestasie
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 11

van die voormalige premier Idrissa Seck, mishandeling
van die parlementslid Talla Sylla…), maar ook in
Niger waar twee van hulle in die somer van 2006 voor
die reg gedaag word vir die “verspreiding van vals
nuus” oor die toestand van die land.
“Hoekom kan ons nie ’n Chavez in Afrika kry
nie?” (23) vra ’n student onlangs op ’n kampus in
Abidjan (24). ’n Beduidende botsing vind tydens die
winter van 2005-2006 tussen Tsjad en die Wêreldbank
plaas. Met verwysing na die dringende maatskaplike
probleme in sy land, vra N’Djaména dat die blokkasie
van olieopbrengste wat deur die Wêreldbank
afgedwing is ten einde “toekomstige generasies se
belange te beskerm”, opgehef word. Hoewel mnr. Idris
Deby se regime natuurlik meer begaan was oor sy
weermag (en sy konflik met die naburige Soedan) as
oor sy volk, is die afhanklikheidspel waarin die Tsjadse
ekonomie gewikkel is, tekenend van wat in Afrika as
die “vloek van olie” bestempel word. Ekonomiese
afhanklikheid, die belofte van wins vir multinasionale
maatskappye wat op die vasteland dobbel soos in ’n
reuse kasino waar iedereen kan maak soos hy wil (24),
en korrupsie onder ’n elite wat nie die gemeenskap
verteenwoordig nie, werk saam om die bevolking van
die opbrengste van sy ontsaglike rykdomme te beroof.
Die vasteland se geopolitiek is egter in ’n proses
van mutasie wat mag lei tot groter beweegruimte vir
state. Ou afhanklikheidsbande kom in gedrang, soos
die Franse neokolonialisme. In sommige plekke word
dit bevraagteken (Ivoorkus, Togo, Senegal...), in ander,
uitgewis (Tsjaad, Gaboen...) (26). Nuwe buitelandse
magte neem stelling in, soos die markgesinde China of
die VSA (tussen big business en sy oorlog teen
terrorisme). Suid-Suid-bande word gesmee met
vennote soos Brasilië of Venezuela, wat nuwe
ambassades in Afrika oopgemaak het. Vir die elite wat
ná onafhanklikheid tot stand gekom het, is koloniale
bande verouderde realiteite en is enige vennootskap
moontlik.
Op die vasteland self kom plaaslike
beskermhere na vore, soos Suid-Afrika, Nigerië (27) of
Soedan. Die konflik in Darfoer – deels ’n leierstryd
tussen Kartoem en N’Djamena – word deur die Afrika-
Unie dopgehou, en laasgenoemde neem ook deel aan
vredesmagoperasies (Sierra Leone in afgelope jare, die
DRK vandag). Inter-Afrika organisasies word
gekonsolideer en speel ’n al groter rol. In Oktober 2006
probeer die Vrede en Veiligheidsraad van die Afrika-
Unie en die Ekonomiese Gemeenskap van Wes-
Afrikalande (EGWAL) die vredesproses in die
Ivoorkus terug op koers kry. ’n Gebrek aan geld bly
egter ’n besliste hindernis vir die optrede van sulke
organisasies.
Wie of wat ook al die bevryder van hierdie
geskiedkundige era sal wees, die raamwerk word tans
duidelik gevorm deur die “vertikale” afhanklikheid van
die onderskeie lande, die eensydige verteenwoordiging
van die leiers en hulle liberale ingesteldheid. Maar bo
die vasteland sweef daar die droom van ’n “tweede
onafhanklikheid”, wat ook sinoniem met ekonomiese
en maatskaplike vooruitgang sal wees.
(1) Jean-François Dupaquier, “De la françafrique à la
maffiafrique”, Mouvements, 17 Mei 2002 -
www.mouvements.asso.fr/
(2) Lees Jean-Pierre Foirry, L’Afrique continent d’avenir,
Transversales, reeks Débats, Paris: ellipses, 2006.
(3) “Growing pains: With Africa’s growth finally picking
up, the challenge is to accelerate and sustain the pace to
reduce poverty”, Finance and Development, Washington:
IMF, Maart 2006.
(4) Die SDVA, opgestel deur die IMF en die
Wêreldbank, beskryf ’n land se makro-ekonomiese,
strukturele en maatskaplike beleide en programme oor etlike
jare, asook sy buitelandse finansieringsbehoeftes.
(5) http://www.un.org/french/millenniumgoals/
(6) Nepad is in Julie 2001 in Lusaka (Zambië) deur die
Afrika-Unie aanvaar, en is deur vyf “swaargewigte” in
Afrika-politiek ontwerp: Suid-Afrika, Nigerië, Algerië,
Egipte en Senegal.
(7) Die ISAL is ’n globale instrument vir skuldverligting
in skuldgeteisterde arm lande wat aanpassings- en
hervormingsprogramme toepas wat deur die IMF en
Wêreldbank gesteun word.
(8) Lees “The 25 billion dollar question”, The Economist,
Londen: 2-8 Julie 2005.
(9) Jean-Pierre Foirry, L’Afrique continent d’avenir,
Transversales, coll. Débats, Paris: ellipses, 2006, bl. 87.
(10) http://www.commissionforafrica.org/french/report/
introduction.html
(11) UNCTAD, Verslag oor handel en ontwikkeling 2006,
http://www.unctad.org
(12) Stephen Smith, Negrologie. Johannesburg: PRAAG,
2005.
(13) http://www.un.org
(14) Lees Kwame A. Ninsin, “Les nouveaux mouvements
sociaux africains”, Et si l’Afrique refusait le marché?, Parys:
L’Harmattan, 2001, page 221.
(15) Cnuced, Flux de capitaux et croissance en Afrique,
Genève: 2000.
(16) In die tydperk 1975-1982 het die invloei van
buitelandse kapitaal 3,9% van die bruto nasionale produk
(BNP) in Afrikalande verteenwoordig. In die tydperk 1983-
1998 verteenwoordig dit slegs 1,8%. Erger nog, ’n uitvloei
van Afrika-kapitaal na die buiteland word gekonstateer.
(17) www.forumsocialafricain.org
(18) Lees Laurent Fouchard, René Otayek, André Mary,
“Des imaginaires partagés”, Courrier de la planète, n°79,
Montpellier: Januarie-Maart 2006.
(19) Teenoor 30% in geïndustrialiseerde lande. Suid-
Afrika lê tussenin met 30 tot 39%.
(20) Lees Stephen Ellis, “La crise universitaire”, Courrier
de la planète, n°79, Montpellier, Januarie-Maart 2006.
(21) Le Rideau rouge, TV5, Februarie 2003.
(22) Die president van Venezuela, Hugo Chávez, het die
olie-opbrengs tot voordeel van maatskaplike projekte
aangewend.
(23) ’n Mens moet ook die ouderdom en spesifieke aard
van die magsverhoudings in Afrika in ag neem, sedert die
verdrag tot vandag toe. En onthou dat die Chávez van Afrika,
Thomas Sankara van Burkina Faso, in 1987 om die lewe
gebring is, vermoedelik met die goedkeuring van Parys.
(24) Die bitter stryd wat in Oktober 2006 deur Johnson-
Sirleaf begin is om die eensydige ooreenkoms wat deur die
staalreus Mittal steel aangegaan is, te herbeding, is nog ’n
voorbeeld.
(25) Lees Delphine Lecoutre en Admore Mupoki
Kambudzi, “Vers un divorce entre Paris et le continent
africain?, Le Monde diplomatique, Junie 2006.
(26) Nigerië en Suid-Afrika verteenwoordig 60% van die
bruto binnelandse produk van sub-Sahara Afrika.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 12

• Die Vrypostige Afrikaan
Maties skop die bal vorentoe
Teenstrydighede versoen
Deur ons rondreisende verslaggewer, Kleinjan
Schietekat
I
n die lig van groeiende tekens dat Afrikaans op die
Universiteit van Stellenbosch (US) uitgesorteer is,
moet die stilte wat tans in die Eikestad heers nie vlak
gekyk word nie. Dit is om die minste te sê
betekenisvol. Luidens dokumente wat Die Vrypostige
Afrikaan onder oë gehad het, is die gevoel in hoë USkringe
dat teenstrydighede nou versoen is en diversiteit
nie vir die universiteit ’n probleem is nie.
Teen hierdie agtergrond word daar geglo die US
kan vorentoe kyk. Die groeiende verhouding met
Engels staan nie net in die teken daarvan dat Engels die
taal van globalisasie is nie, maar ook, in ’n meer
letterlike sin, die taal van glo-bal-isasie, soos die
skouspelagtige Sokkerwêreldbeker vanjaar in
Duitsland uitgewys het. Die US het klaarblyklik groot
planne om nie net op taalgebied nie, maar ook op
sportgebied die bal vorentoe te skop. Historiese
kenners verbonde aan die US wys daarop dat die US
nie net ’n taalbakermat is nie, maar ook ’n
sportbakermat, en dat sport nou ’n belangrike rol kan
speel om die studenteprofiel van die US in lyn te bring
met die nasionale bevolkingsamestelling. Meer
spesifiek is die besluit feitlik geneem om vanaf
aanstaande jaar die klem vanaf rugby na sokker en
meer aan die US te verskuif. Dit is die “meer” wat
veral die verbeelding aangryp.
Terwyl die US na die onlangse taalrelletjie die
lukrake idee van ’n universiteit as ’n gemeenskapsbate
uitgeskuif het in sy herposisionering as nasionale bate,
word daar nou gehoop om met groter ondersteuning
aan die wêreld se geliefkoosde sportsoort die US ook in
’n internasionale bate te verander. Sokker is per slot
van rekening ook die geliefkoosde sport van die
suidelike lande, soos bewys deur die sukses van
Australië se nimlike Socceroos by die pasafgelope
Wêreldbeker.
Marknavorsing wat die US in sy tradisionele
voedingsgebied gedoen het, het egter aan die lig
gebring dat om rugby aan die agterspeen te laat suig
ten gunste van sokker – veral as die afrigting slegs in
Engels gaan geskied (geen T-opsie nie) – hoofsaaklik
uit Malmesbury en omliggende gebiede moleste kan
ontketen, met rugby hooliganism ’n besliste
moontlikheid. Dit is hierdie vrees vir rugby hooligans
wat die US-administrateurs op die blink idee gebring
het om die voortou in die versoening tussen rugby en
sokker te neem, ’n soort van sport-KODESA. Twee
voormalige rugbyspelers – Stampkar Jantjies en
Kapstok Jones – en ’n voormalige sokkerspeler –
Shoes Tshabalala – wat Suid-Afrika in die Mandela-era
op die hoogste vlak verteenwoordig het, is deur die US
gevra om ’n nuwe sport bestaande uit ’n kombinasie
van sokker en rugby te ontwerp.
Hulle voorstelle vir die nuwe sport – sokby
(uitgespreek sok-bie) – is boeiende leesstof. Die bal se twee
helftes sal onderskeidelik ovaal en rond wees. Die nodige
afmetings om die regte verhouding tussen die gelukkige en
die ongelukkige wip te bepaal, is ontwerp deur ’n paneel
internasionaal erkende wiskundiges, waarby die uittredende
rektor na bewering ook betrokke was.
Weens die historiese bevoordeling van rugby
ten koste van sokker is besluit om die aantal
rugbyposisies in die nuwe spel te verminder, en die
span tot 13 lede te beperk as kompromis tussen ’n
sokkerspan van 11 en ’n rugbyspan van 15. Daar is ook
gevoel dat die bal histories te na gekom is deur te veel
geskop te word, veral in maneuvers vanaf die
regterkant van die veld. Om dié kwessie reg te stel,
word twee 10-meter-reëls voorgestel, oftewel die twee
groot gelykmakers. Reël 1 bepaal dat die bal nie verder
as 10 meter geskop mag word nie, terwyl reël 2 bepaal
dat wanneer die bal gedribbel word, dit minstens 10
meter ver moet wees.
Wat posisies in die span van 13 betref, stel die
komitee voor dat die meeste rugbyposisies eenvoudig
saamgegooi word onder die posisie van têkkelaar,
waarvan daar vyf in die span moet wees. In ’n kopknik
aan Amerikaanse rugby behoort die vyf têkkelaars ter
wille van aanskoulikheid nooit naby die bal te kom nie
en slegs mekaar te têkkel – geelkaarte sal so ook tot die
minimum beperk word. Verder is daar ’n doelwagter,
vier senters en vier vleuels, oftewel ’n verdubbeling van
die dribbelposisies in sokker, buiten die doelwagter. Die
doelhok bly onveranderd met horisontale pale.
Uit billikheid teenoor die histories mishandelde
bal moet die bal dus so min as moontlik beweeg word.
Geen drieë word toegelaat nie, en punte word slegs
aangeteken deur die span wat die bal die minste in ’n
beweging kan hanteer. So word die spel tot sy uiterstes
gevoer. Indien die têkkelaars in enige stadium die
dribbelaars têkkel, word die spel onmiddellik gestaak,
want beserings is onwenslik. Drie skeidsregters – een
wit, een bruin en een swart – roteer elke tien minute die
fluitjies.
Planne is om die eerste Matie sokby-derby
volgende Februarie af te skop, met ’n spesiale
pawiljoen vir toeskouers uit Malmesbury en
omliggende gebiede.
Ofskoon die planne nog stilgehou word, het die
Universiteit van Fort Hare blykbaar reeds die US genader
met ’n versoek om hulp om ’n kombinasie van jukskei en
stokgevegte op die been te bring. Samesmelting tussen die
twee instellings is egter nie op die kaarte nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 13

• Briewe
Oor Stefan Louw skryf Carel (iv) Boshoff:
D
ie dood van Stefan Louw kan beskou word as nog
’n ongeval in die onverklaarde “oorlog van almal
teen almal”, soos die filosoof Thomas Hobbes dit
driehonderd jaar gelede teen die agtergrond van
sewentiende-eeuse Engeland beskryf het. Wat Hobbes
gesien het, was die opkoms van moderniteit en die
verlies aan die tradisies en instellings aan die hand
waarvan ’n stabiele samelewing tevore ingerig is. Die
gevolg was ongebreidelde begeerte en “die ryk van
skaarste” waarin elkeen teen elkeen opstaan om
toegang tot die “vrugte van ontwikkeling” te verkry.
Dít is die oorlog wat tans in Suid-Afrika woed; dít is
die kragte wat dreig om die Suid-Afrikaanse
samelewing uitmekaar te skeur.
Die dood van Stefan Louw plaas ons voor
Ook oor Stefan Louw skryf Dankbare Ouma:
H
ierdie is nie kommentaar nie. Hierdie is ’n dankie
aan ’n man wat ek nie geken het nie, Stefan Louw.
Dankie aan hom, want hy het my kinderlose kinders
gehelp om ’n baba uit sy gemeente aan te neem, ’n
dogtertjie wat sy naam dra. Na die lees van die gedig in
Die Vrye Afrikaan van 20 Oktober 2006 het ek nie net
André Agenbag se seer gelees nie; ek het aan ons
hierdie krisis, maar lewer ons nie daaraan uit nie. Want
Stefan se lewe staan nie in die teken van skaarste nie,
maar van oorvloed. Hy het uit die oorvloed van God se
genade ontvang en het en die nulsomlogika, waarvan
hy die onomkeerbare slagoffer geword het, nie gedeel
nie. Daarom hoef ons dit ook nie te deel nie. Ons hoef
nie tot die oorlog van almal teen almal toe te tree nie;
inteendeel, as ons van Stefan se dood ’n goeie dood
kan maak, sal dit wees deur uit dieselfde oorvloed as
hy te put en genoeg te hê om te deel. Soos vuur en
vryheid wat meer word hoe meer mens dit deel. Stefan
se lewe en dood roep ons op om anderkant die ryk van
die skaarste en die ongebreidelde begeerte te tree. Dan
is ’n ander wêreld en ’n ander Suid-Afrika moontlik.
pragtige kleinkind se biologiese mamma gedink -
Stefan was haar anker in die donker tye van
swangerskap en aanneming. Al was Stefan aan my
onbekend, sal ek my kleinkind vertel waar haar naam
vandaan kom en die gedig en foto’s veilig bêre vir die
dag van “waar kom ek vandaan?”
Na aanleiding van Marinus Schoeman oor Hannah Arendt
skryf Die Afrikaner van Kaapstad:
E
k weet ek steek nou my nek uit maar ongelukkig
kan ek nie langer my teleurstelling verberg nie. Ek
soek ook nie konfrontasie van enige aard nie. Die feit is
dat daar van elke Afrikaanssprekende verwag word om
Engels magtig te wees. Die rede waarom ons inskakel
op Afrikaanse programme en/ of tydskrifte/ nuusblaaie
koop, is om Afrikaans te hoor of te lees. Die skrywe
oor die politieke denker Hanna Arendt, is die grootste
gedeelte in Engels. Net so word meer en meer
onderhoude gevoer in Engels op radio/ TV. In die
verlede het die skrywer of omroeper dit in Afrikaans
oorgedra aan die lesers/ luisteraars. Met hierdie skrywe
van Marinus Schoeman is ek weereens teleurgestel in
die hoop op ’n suiwer vrye Afrikaanse blad. Ek wens u
alle sukses toe met die nuwe blad en vertrou dat ons in
die toekoms berigte in Afrikaans sal kan lees, al is dit
vertalings. Jammer dat ek so ’n onkundige
Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner is.
- Dis darem ’n bietjie dik vir ’n daalder om in die lig
van u (hoogs verstaanbare!) frustrasie met die wye
druk tot verengelsing Marinus Schoeman dit ten laste
te lê dat “die grootste gedeelte” van sy artikel in
Engels is, terwyl dit eintlik die aanhalings uit Arendt se
werk was. Nietemin sal ons voortaan alle en nie net die
meeste aanhalings vertaal. Dit mag u interesseer dat
Schoeman, buiten die feit dat hy een van die fynste
Afrikaanse stiliste is wat tans skryf, een van bittermin
Afrikaanse filosowe is wat deurgaans - ook in sy
onlangse proefskrif as boek gepubliseer - in Afrikaans
werk.
Eweneens sou u darem seker waardering hê vir
die enorme aanbod van artikels uit ander tale, veral
Frans, wat maandeliks in Die Vrye Afrikaan verskyn,
en wat nêrens elders in Suid-Afrika in enige ander taal
beskikbaar is nie? – Red.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 14

Na aanleiding van Vasti Roodt oor Hannah Arendt skryf
Schalk de Beer van Secunda:
V
asti Roodt se besinning oor Hannah Arendt se
gedagte oor “klaarkom sonder ’n trapleuning”, ten
opsigte van die behoud van Afrikaans, vind ek baie
interessant. Sy vra die vraag in watter mate mense wat
hulleself skaar by ’n “derde taalstryd” bevry is van die
invloedsfeer van ’n vervloë tradisie - die gedagte synde
dat mens verkieslik weg moet beweeg van die verlange
na dit wat was.
Hierin is daar egter ’n ingeboude probleem
omdat die Afrikaanse taal self ’n produk van die
geskiedenis is. Deur dus op watter wyse ook al die
voortbestaan van Afrikaans te probeer bevorder, is die
persoon wat daarby betrokke is besig met iets uit die
verlede waaraan hy verknog is. Afrikaanssprekendes
sal slegs volkome nuut in Suid-Afrika volgens die
Arendt-benadering (soos deur Roodt vertolk) ten
opsigte van Afrikaans kan handel, as hulle geheel en al
met die taal help wegdoen (en nie daarin skryf nie).
Deur slegs ’n bepaalde veranderde houding in verband
met die taal voor te gee, maar die taal nog te wil
beskerm, red hom nie van insluiting by die groep
mense wat nie regtig iets nuuts wil skep nie. Dit is
sekerlik nie me. Roodt se bedoeling nie, maar dit is
bepaald wat die vyande van Afrikaans sal kan sê.
Oor die posisie van bruin mense skryf Enver Buys van
Newclare:
H
eindrich Wyngaard is ’n gerespekteerde joernalis
wat toegang het tot pres. Thabo Mbeki,
regeringsbeamptes en meeste sakeleiers danksy sy
invloedryke posisie by Rapport. Pres. Thabo Mbeki is
nie ten volle bewus van watter etniese gevegte onder
regeringsbeamptes plaasvind nie. Dus jammer dat
Mbeki nie ’n groep bruin leiers toespreek om ’n
langtermynoplossing te vind vir die gevoelens van
uitsluitings wat op voetsoolvlak onder bruin mense
voorkom. Dis ’n klap in die gesig vir ons mense dat
Mbeki slegs met ’n oproep op Wyngaard verwag ons
mense moet bly wees. Waarom doen die president
moeite om ander rolspelers soos Solidariteit en Cosatu
te sien terwyl hy net melding maak van die Khoi en
San mense en ’n oproep aan hulle vir ’n oop gesprek?
Verder doen hy niks rondom die hartseer van ons
mense op die grond. Dis tyd dat die president besef ons
is die ware burgers van hierdie land.
Verder neem ek aanstoot dat die ANC, DA en
ander partye niks doen aan hierdie knelpunt nie. Nie
een van hierdie partye het ooit opreg met dié knelpunt
gehandel nie. Die feite is in die geskiedenis van die
land na 1994.
Ons mense sukkel om werk te kry. Die tekort
aan behuising en kapitaal vir entrepreneurs gaan
binnekort ontplof as daar niks aan gedoen word nie.
Soos swart entrepreneurs weet ons dat swart
ekonomiese bemagtiging op die langtermyn essensieel
is om inkomste en rykdom te versprei. Wanneer gaan
dit in ons gemeenskappe gebeur? Kom ons vergeet die
bekende spelers en aanvaar dat bemagtiging nie
bestaan in ons gemeenskappe nie. Niemand binne die
Afrikaanse Handelsinstituut kwel hulle oor die
ekonomiese toestand van die Khoi en San
entrepreneurs in al die diamantkonsortiums nie.
Die Noord-Kaap is die tuiste van die Khoi-San
en Griekwa gemeenskappe wat nie deur enige politieke
party verteenwoordig word nie. Die waarheid moet
vertel word van provinsiale beamptes wat deurgaans
die saad van uitsluiting en verwarring tussen ons mense
en die organisasies wat op die grond werk, saai.
Telefoonoproepe en herhaalde besoeke aan die
provinsiale kantoor van die departement van minerale
en energie het tot niks gelei nie. Fakse word
beantwoord met versoeke om meer fakse te stuur.
Beamptes is nie ingestel op die bemagtiging van
Saartjie Baartman se mense nie.
Die ander dag vertel my moeder my oor die
Limpopo-regeringsbeamptes wat Buysdorp wil
wegneem van die Buyse, want dit het nooit aan hulle
behoort nie. Hierdie amptenare dra geen kennis van die
Khoi en San rotskuns in Limpopo nie, want dit beteken
mos niks vir hulle nie. Terwyl almal besig is om name
te verander, gee niemand om oor die swak toestand van
al die waardevolle kunswerke van die Khoi en San in
die Limpopo nie. Dis tog ook ’n deel van Suid-Afrika
se erfenis, of hoe?
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 15

• Gedig
Canto
Deur Hennie Aucamp
We think caged birds sing, when indeed they cry
John Webster in The White Devil.
Ander gevangenes mag hom nie hoor nie,
in sy hok in die vierkant
van die tronk:
en Pisa is ’n kloklui ver.
Die pes wandel bedags
op swaar soldatestewels;
en snags skyn fel –
’n aflosoog vir die son –
die skynwerpers wat soek
en uiteindelik vind
onder gekastyde vel en been:
’n siel.
Later het hy ’n tentjie gekry –
só groot was sy kou wel –
vir groter privaatheid;
en toe kon hy aanskou
die skaduwees van wagte
wat uur na uur verbytrek op die seil
soos in Plato se grot.
En ook dít kon hy sien:
hoe ’n salmander flikker oor die klipplaveisel;
hoe Broer Perdeby ’n huisie bou
van klei, vier vertrekke groot;
hoe ’n mier hom ’n reus waan in ’n drakeryk.
As a lone ant from a broken anthill
from the wreckage of Europe
ego scriptor
skryf hy in 1946,
voor hy Amerika toe geneem
en mal verklaar is
en verban tot ’n gestig,
dertien jaar lank.
Maar nog sing Ezra Pound
in sy verse
en in dié van ander:
want invloed is ’n blywende gety
wat kom en gaan
en kom en gaan
by grense van ’n oorlogstyd verby.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 16

Vandeesmaand se hoofartikel in
’n Nuwe Japan
Deur Ignacio Ramonet *
O
fskoon Noord-Oos Asië op 9 Oktober geskud is
deur Noord-Korea se kerntoets, is dit nie minder
ontstig nie deur die bewindsaanvaarding van Japan se
nuwe premier, mnr. Shinzo Abe, op 26 September.
Soos sy voorganger, mnr. Junichiro Koizumi, ’n
produk van die Liberaal-Demokratiese Party (LPD),
wat die Land van die Opkomende Son sedert 1955
oorheers, is die 52-jarige mnr. Abe die jongste
Japannese premier sedert 1945. Hy word nietemin deur
die Japannese linkervleuel beskou as ’n ultraliberale,
aartskonserwatiewe, nasionalistiese politikus. Sy
opponente in die streek huiwer nie om hom as ’n
“valk” te beskryf nie.
As seun van ’n voormalige minister van
buitelandse sake behoort mnr. Abe tot ’n groot regse
dinastie met ’n veelbewoë verlede (1) waarvan hy nie
afstand geneem het nie. Sy oupa, Nobusuke Kishi, was
’n minister in die oorlogskabinet van generaal Tojo,
wat die aanval op Pearl Harbor geloods het. In 1945 as
vermeende oorlogsmisdadiger gearresteer, is Kishi
uiteindelik tog nie deur die militêre tribunaal van Tokio
(die eweknie vir Japannese oorlogsmisdadigers van die
Nurembergse tribunaal wat Nazi-leiers verhoor het)
verhoor nie, omdat die Amerikaners teen die
agtergrond van die groeiende Koue Oorlog ’n
Japannese regtervleuel wou herbou. Kishi was dus een
van hulle manne. Nadat hy in 1948 bevry is en twee
maal benoem tot premier – onderskeidelik in 1957 en
1958 – het hy ’n nuwe veiligheidsverdrag met die
Verenigde State onderteken.
´n Grootoom van Abe, Yosuke Matsuoka,
minister van buitelandse sake, was ’n voorstander van
Japannese ekspansionisme in Asië. In 1940 het hy
Japan laat aansluit by die Spilmagte, oftewel die
bondgenootskap gesluit deur Hitler se Duitsland en
Mussolini se Italië. Nadat hy ook van oorlogsmisdade
beskuldig is, het hy in die tronk gesterf voor hy verhoor
kon word.
In ’n land wat nog nie amptelik om verskoning
vir sy oorlogsmisdade gevra het nie, het Abe nog nooit
regtig sy familieverlede afgesweer nie. Inteendeel,
terwyl hy diegene wat ’n “masochistiese” blik op Japan
se geskiedenis het, afwys, minimaliseer hy sy land se
aanspreeklikheid. Soos Koizumi is hy al dikwels na die
Yasukuni-begraafplaas, waar soldate “wat hulle lewe
vir Japan gegee het”, waaronder veertien
oorlogsmisdadigers (en sy grootoom Matsuoka),
begrawe is. Hiervoor is Koizumi nie langer ontvang in
* Redakteur, Le Monde diplomatique. Uit die Frans vertaal
deur Johann Rossouw, redakteur@vryeafrikaan.co.za
Beijing of Seoul nie, wat hom beskuldig het van
“revisionisme” en dat hy “die militêre verlede van
Japan wil verheerlik”.
As produk van die mees regse faksie van die
LDP het Abe sy openbare loopbaan gebou deur uit te
vaar oor die lot van die oorlewende Japannese wat in
Kim Il-sung se tyd deur Noord-Koreaanse agente op
Japannese strande ontvoer is. Dit is deur deurgaans
meer fermheid en sanksies teen Noord-Korea te vra –
met ’n goeie skeut demagogie (omdat daar nog net een
saak onder litigasie is) – asook deur die anti-
Koreaanse, rassistiese sentimente van groot dele van
die media te vlei, wat Abe gewild geword het. Na
Noord-Korea se missieltoetse op 5 Julie (2) het hy
nuwe sanksies teen Pjongjang gevra – en op 19
September gekry. Voorts het hy onder voorwendsel
van die “Noord-Koreaanse bedreiging” sy voorneme
aangekondig om per referendum artikel 9 van die
pasifistiese Japannese Grondwet (3) te wysig ten einde
Japan se selfverdedigingsmagte te omvorm tot
volwaardige gewapende mag gestroop van die
beperkinge wat in 1945 deur die oorwinnaars geëis is
(4). Dit is ’n voorneme wat tans deur George W. Bush
se binnekring in Washington aangemoedig word,
aangesien hulle ’n kragtige militêre bondgenoot in
Noord-Oos Asië verlang om China hok te slaan.
Dit alles laat die vrees ontstaan dat Japan, wat
reeds naas die Verenigde State die grootste militêre
begroting ter wêreld het, homself gaan herbewapen,
wat die wapenwedloop wat reeds in een van die
gevaarlikste streke van die planeet op dreef is, kan laat
versnel. Die meerderheid Japannese is egter gekant
hierteen en Abe moes op 10 Oktober spesifiseer dat sy
land – beskerm deur die Amerikaanse kernsambreel –
dit nie in die vooruitsig stel om homself met
kernwapens toe te rus nie (5). In die praktyk beskik
Tokio oor ten minste 43,8 ton plutonium, deur sy
burgerlike kernreaktors vervaardig, en sou hy ’n
kerntoestel binne enkele maande kon bou …
Dit is ongetwyfeld om aan te dui in watter mate
die nuwe Japannese premier volgens hom gevaarlik is
wat Noord-Korea op 9 Oktober – dieselfde dag wat
Abe in Seoul op die Koreaanse skiereiland aangekom
het – sy veroordeelbare kerntoets uitgevoer het. ’n
Onverantwoordelike waarskuwingsboodskap. Wat
wêreldwyd met kommer ontvang is. En wat bevestig
dat buiten vir ’n onwaarskynlike wysiging van Abe se
nasionalistiese teses die spanninge in Noord-Oos Asië
kwalik gaan verminder.
(1) Lees Philippe Pons, “Shinzo Abe, ‘prince’ de la droite’”,
Le Monde, 21 September 2006.
(2) Lees “Spanning in Noord-Korea”, Die Vrye Afrikaan, 20
Oktober 2006.
(3) Hierdie artikel stipuleer dat Japan “oorlog vir altyd opsê,
sy gewapende magte afskaf en onderneem om hulle nooit
weer te vestig nie”.
(4) Lees Ichiyo Muto, “Revise the peace constitution, restore
glory to empire!”, Japonesia Review no.1, Tokio, Januarie
2006.
(5) El País, Madrid, 11 Oktober 2006.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 17

’n Noord-Korea met
kernwapens?
Deur Roland Henwood *
N
oord-Korea se toetrede tot die sogenaamde
“kernklub” as die negende staat met ’n
kernwapenvermoë is bevestig na die onlangse
suksessvolle toetsing van ’n kerntoestel. Die
aankondiging van Noord-Korea het tot uiteenlopende
reaksies en bespiegelinge oor die toekoms van die
Koreaanse skiereiland gelei. Dat ’n kerntoestel
ontwikkel en suksesvol deur Noord-Korea getoets is,
was nie onverwags nie, maar het in die algemeen
negatiewe reaksies ontlok. Hierdie gebeure is belangrik
omdat dit die aandag vestig op die onsekerhede wat
onderliggend is aan die politieke, ekonomiese en
veiligheidsbelange in hierdie streek, maar ook die res
van die wêreld.
Die belangrikste rede wat aangevoer word vir
die besluit om ’n kernvermoë te ontwikkel is die vrees
van die Noord-Koreaanse regime vir eksterne optrede
wat daarop gerig is om dit te ontsetel. Die regime van
Kim-Jong Il is bekend om sy ondemokratiese aard en
bereidwilligheid om brutaal teen sy onderdane te
reageer. Daarby is dit ook ’n voorbeeld van ’n hoogs
oneffektiewe regime wat bittermin in die vorm van
suksesvolle beleidsprogramme kan wys, en tewens sy
voortbestaan grootliks aan die jarelange ondersteuning
van eers die Sowjet-unie en meer onlangs veral China
te danke het.
Diegene wat die optrede van Noord-Korea
steun, redeneer dat die aksies nie onwettig is nie,
alhoewel dit problematies is. Hierdie argumente
beklemtoon die reg van ’n regering om self oor sy
optrede te besluit, en om onafhanklik van die
instemming of goedkeuring van veral moondhede soos
die VSA, te kan optree. Dit bevraagteken ook die druk
wat veral deur die VSA en bondgenote op Noord-
Korea geplaas is om konformerend op te tree (met
ander woorde in ooreenstemming met die belange van
die VSA self).
Diegene wat gekant is teen die ontwikkeling
van ’n kernvermoë deur die Noord-Koreaanse regime
redeneer dat dit as ’n bedreiging vir vrede en stabiliteit
beskou kan word, veral in die streekskonteks. Die
argumente berus op die aanname dat die Noord-
Koreaanse leierskap nie optree binne die aanvaarde
norme wat tans in die internasionale gemeenskap geld
nie, en ook nie toerekeningsvatbaar is nie – anders as
die ander moondhede wat oor ’n kernvermoë beskik.
Alhoewel hierdie argument hoogs aanvegbaar is, moet
sekere aspekte wat met hierdie argument verband hou
tog verder ontleed word.
* Lektor in politieke wetenskap, Universiteit van Pretoria
Ten eerste word die magsbalans in die streek
drasties verander deurdat die regime in Noord-Korea
nou oor ’n wapenvermoë beskik wat slegs China tot
dusver beskore was. Die vrees is dat, soos die geval
was met ander streke waar kernwapens beskikbaar
geraak het/ ontwikkel is, dit tot ’n spiraal van
bewapening sal lei. In die geval van Noord-Korea is
die uitgesproke vrees van veral Suid-Korea, dat Japan
kan reageer deur opnuut ’n fase van militêre opbou van
stapel te stuur.
Die ander argument is dat, anders as in vorige
gevalle waar kernwapens ontwikkel is (VSA en USSR;
Indië en Pakistan), die Noord-Koreane ’n eensydige
proses onderneem het met ’n magswanbalans as
resultaat. Noord-Korea se kernvermoë word dus nie
gebalanseer met ’n teenpool wat min of meer
terselfdertyd dieselfde vermoë ontwikkel het nie. In
hierdie geval is die bestaan van ’n kernmoondheid in
die vorm van China nie ’n vergelykbare teenvoeter nie,
omdat die relatiewe kernvermoë van Noord-Korea en
China absoluut buite verhouding is. Die effek hiervan
is dat Noord-Korea nie aan dieselfde beperkinge ten
opsigte van die gebruik van kernwapens onderhewig is
as die ander voorbeelde (soos China) waarna verwys is
nie. Die soort regime en die geskiedenis van optrede
van die Noord-Koreaanse leierskap skep die gevaar van
eensydige, onvoorspelbare en “onverantwoordelike”
optrede, as gevolg van die magswanbalanse wat nou
geskep is. ’n Ander vrees is dat Noord-Korea as bron
kan dien vir die verspreiding van die middele en
kundigheid vir die vervaardiging van kernwapens aan
state soos Iran en Sirië, vanwaar dit verder kan versprei
- ook na terreurorganisasies.
Toekomstige gebeure in die streek sal bepaal
word deur die optrede van die betrokke partye. Indien
omvattende sanksies toegepas word, soos deur die
VSA voorgestaan, kan die uiteinde die isolasie van die
regime in Noord-Korea wees. Dit kan aanleiding gee
tot die uiteindelike ineenstorting van hierdie regime
wat belangrike gevolge vir China inhou. Dit kan
byvoorbeeld die instroming van groot getalle mense uit
Noord-Korea na China veroorsaak wat weer ernstige
druk en selfs onstabiliteit in die Sjinese grensstreek kan
veroorsaak. Op simboliese vlak sal dit nog ’n mislukte
kommunistiese staat op die Sjinese grens tot gevolg hê.
Dit kan ook die Suid-Koreaanse ideaal van ’n
verenigde Korea in ’n langtermyn droom en kort- tot
mediumtermyn nagmerrie laat ontaard.
Dit is steeds nie duidelik wat die regime in
Noord-Korea met sy nuut verworwe vermoë en status
beplan nie. Dit kan ontaard in ’n situasie waar Noord-
Korea besef die probleme en beperkinge van sy nuwe
mag hom meer blootgestel en magteloos laat as wat die
verwagting is. Die uiteinde hiervan kan ’n situasie
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 18

wees waar Noord-Korea se enigste werklike
bondgenoot, China, die teiken word vir gefrustreerde
verwagtinge. In so ’n geval kan China as’t ware deur
Noord-Korea afgepers word met dreigemente
aangevuur deur ’n gewaande magsvermoë en ’n
politiek-ekonomiese onvermoë. Ongeag hoe hierdie
situasie afspeel sal Noord-Korea se toetrede tot die
uitgelese groep van state wat oor kernwapens beskik
vir al die betrokkenes meer probleme en spanning
bring, eerder as probleemoplossings.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 19

PW Botha:
’n laaste sien
KENMERKEND VAN DIE STROOM EVALUERINGS
VAN PW BOTHA NA SY DOOD IS DAT FEITLIK
NIE EEN GEVRA HET NA WAT HOM GEVORM HET
NIE. ’N VERBAND TUSSEN DIE ONVERWERKTE
TRAUMA VAN DIE ANGLO-BOEREOORLOG EN
APARTHEID IS AL DIKWELS GETREK, MAAR WIE
BESEF DAT PW BOTHA ’N PRODUK VAN DIE
1930’S EN DIE ARMBLANKEVRAAGSTUK WAS?
Deur Pieter Duvenage *
H
oe oordeel ’n mens PW Botha se openbare
loopbaan wat vanaf die 1930’s tot ons eie tyd
strek? Dit is met dié begrip al malende in my gemoed
dat ek sy laaste openbare optrede op Saterdag, 28
Oktober 2006 kon meemaak. Dit het eintlik heel
toevallig gebeur. Ek was in die Kaap vir ’n paar dae, en
toe kom die uitnodiging. Maar eers iets persoonliks.
Ek het PW Botha by twee vorige geleenthede
skrams gesien. In Desember 1980 het ek (aan die einde
van standerd 9) hom in Kaapstad raakgeloop waar hy
in die enkele straatblokke tussen die Here XVII en die
parlement gestap het. Hy was soos ’n Caesar omring
van ’n leërskare lyfwagte en luitenante (een van hulle
was sy vertroueling van daardie tyd, Chris Heunis).
Later, as student aan die Universiteit van Stellenbosch,
het ek hom weer gesien toe hy by die Neelsie ’n
geselligheid bygewoon het nadat hy as kanselier (1984)
ingesweer is. Weer was hy en tannie Elize die
middelpunt van ’n malende akademiese skare. (Vandag
sal ’n mens jou kwalik kan voorstel dat iemand in die
polities korrekte bestuur van Maties sal onthou dat hy
eens kanselier op Stellenbosch was!) In hierdie tyd was
PW Botha op die toppunt van sy mag, en joernaliste
(veral van die Afrikaanse pers) het elke beweging en
uitspraak van hom met gespitste ore, wawyd oop oë en
selfs bewing gevolg.
Dit is egter ’n heel, heel ander PW Botha wat ek
tydens sy laaste openbare optrede by die Rapportryers
se Bybelvasvra vir laerskoolkinders teëgekom het. Dit
het plaasgevind in die konferensiesentrum van die
plaas La Provence in die Stellenbosse distrik. Hier het
ek ’n brose, meer eensame man, weg van die malende
skares, aangetref. Tot my verbasing was geen joernalis
in sig nie, by ’n geleentheid wat ek as een van sy laaste
openbare optredes geïnterpreteer het.
Ek was egter in die unieke geleentheid dat ek
enkele vrae aan hom kon stel. Aan die een kant, ’n ou
man wat half fluisterend en duidelik met fisieke
ongemak op my enkele vrae antwoord. Aan die ander
* Filosoof. Hierdie artikel het op Saterdag 4 November in die
By-Beeld verskyn. Die Vrye Afrikaan bedank die By-Beeld
vir die vergunning om dit hier te plaas
kant ekself, worstelaar in die filosofie (en iemand van
sy kinders se generasie), vir ’n kort oomblik in mekaar
se geselskap. Wat sê verskillende generasiegenote vir
mekaar op hierdie punt? ’n Ou man, kennelik op sy
laaste aardse stasie, en ’n kritiese en veel jonger
gespreksgenoot. Dit is op hierdie punt dat ek die begrip
‘oordeel’ vir ’n oomblik op die agtergrond geplaas het.
Die betrokke aand was definitief nie die tyd en
die plek vir ’n strydgesprek nie (iets wat natuurlik op
die regte plek ook ruimte het), dus het ek versigtig in
die rigting van ’n paar verkennende vrae gebeur. Op
my vraag watter politieke figure die grootste invloed
op sy politieke loopbaan gehad het, het hy onmiddellik
die name van die Vrystaters N.J. van der Merwe en
C.R. Swart genoem. Dit was vir my ’n verrassing, want
die name van D.F. Malan, Strijdom en Verwoerd was
afwesig. Die grootste invloed het eerder uitgegaan van
twee Vrystaters wat in die eerste twee dekades van die
vorige eeu gevorm is.
’n Verdere vraag het oor sy familie gegaan, en
hy het die opmerking gemaak dat daar ook reeds
heelwat van sy familielede (kleinkinders?) hulle in die
nuwe Groot Trek oorsee bevind. Ek het ook oor sy
dokumente verneem wat by die Instituut vir Eietydse
Geskiedenis (INEG) van die Universiteit van die
Vrystaat lê. Daar het ’n flikkering in sy oë gekom en
hy het die hoop uitgespreek dat toekomstige navorsers
daarvan sal kennis neem. Daar was ook nog ander vrae,
maar soos dit gaan by sulke geleenthede, het die
formele program oorgeneem.
PW Botha het ’n kort voordrag gehou voor
omtrent 150 mense, waarvan die meeste
laerskoolkinders was. Die onderwerp was: “Die belang
van die Bybel in my lewe”. Vir ’n oomblik was dit asof
’n mens weer in die 1980’s terugverplaas is. Weg was
die fisieke afgematheid en vir omtrent 15 minute het hy
uit die vuis, die orator van ouds, driftig gepraat. Ek kan
drie aspekte van hierdie toespraak onthou: hy het klem
daarop gelê dat die vertaling van die Bybel in
Afrikaans (1933) vir hom ’n grootse gebeurtenis was.
Nou kon hy die Woord in sy eie taal lees. Tweedens
het hy die eenvoudige maar belangrike punt gemaak
dat ’n mens met jou intellek die Bybel nie kan verstaan
nie, en daarom moet vertrou en glo. En laastens het hy
aan die kinders gesê dat, indien ’n mens jou lewe op
die Bybel bou, dan sal stormweer en geweld niks aan
jou kan doen nie. Dit was vir my ’n interessante laaste
toespraak, omdat dit op die oog af apolities was, maar
tog ’n duidelike hoewel versluierde politieke boodskap
gedra het.
Na sy toespraak het PW Botha die sertifikate en
medaljes aan die kinders van die Bybelvasvra
oorhandig, nog enkele woorde met hulle en hulle
onderwysers gewissel en kort daarna vertrek. Ek het op
die stoep van die konferensiesentrum gaan staan en kyk
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 20

hoe ’n klein geselskappie (PW Botha, sy vrou en twee
lyfwagte) in ’n ouerige silwer Mercedes in die donker
Bolandse nag verdwyn.
Drie dae later is hy by sy huis in die Wildernis
oorlede. Dit bring my terug by die begrip oordeel, soos
ek dit manhaftig aan die begin gestel het.
Dit is natuurlik maklik om hom vanuit die hede
te veroordeel (en nie net van buite Afrikaner-kringe
nie). Dié PW Botha van die 1960’s tot 1980’s wat
genadeloos met sy teenstanders in die Nasionale Party
en daarbuite omgegaan het. Die kille Minister van
Verdediging (1966-1978) en die latere Eerste Minister
en Staatspresident (1978-1989) met die swaaiende
voorvinger. Die donker 1980’s met sy driekamerparlement,
geweld, onluste, noodtoestande, uitsiglose
grensoorlog en imperiale presidensie. Die benaming
van Groot Krokodil. Hieroor bestaan daar genoeg stof
tot nadenke.
En tog was daar ook ’n ander PW Botha. Die
een wat sekere hervormings aangepak het soos die
driekamer-parlement, die afskaffing van kwetsende
wette en die eerste gesprekke met Mandela.
Hoe dit ook al sy, PW Botha laat ’n komplekse
nalatenskap agter – een wat net deur behoorlike
historiese navorsing en nadenke vertolk kan word. As
ek PW Botha moet oordeel (en nie net veroordeel nie)
dan wil ek graag die volgende opmerking maak. In my
gesprek met hom het ek met ’n skok tot die besef
gekom dat ek met iemand praat wie se politieke
bewussyn tot die dertigerjare van die vorige eeu
teruggestrek het. PW Botha het sy politieke verstand in
die Suid-Afrika van die 1930’s gekry. Hoe beoordeel
en interpreteer ons dié wêreld wat vandag al hoe verder
in die newels verborge lê? ’n Wêreld waarin baie
Afrikaners nog Armblankes was en om gelyke
erkenning met hulle wit Engelssprekende landgenote
gestry het. Dit is die wêreld wat die jong Botha uit sy
universiteitstudies geruk en as organiseerder na die
Kaapse Nasionale Party gestuur het waar hy in 1948 op
32-jarige ouderdom die LV van George geword het.
Hierna het hy die parlementêre en staatspolitieke trappe
geklim as hooforganiseerder van die NP in Kaapland,
Adjunk-minister (1958), Minister (1961), Eerste
Minister (1978) en Staatspresident (1984-1989). Vir 41
jaar het hy die binnewerking van die Nasionale Party
en staatsmasjinerie soos min leer ken en bemeester. In
die proses het hy egter al hoe meer die doeltreffende
tegnokraat as die besinnende en interpreterende
staatsman geword.
En die laaste 17 jaar nadat hy sy staatspresidentskap
onwillig prysgegee het? Op verrassende
wyse was sy afwesigheid uit die Suid-Afrikaanse
openbare lewe die afgelope tyd juis een van die mees
openbare dade. Kortom: PW Botha se lang openbare
lewe van die 1930’s tot 2006 bevat net soveel
teenstrydighede as wat die Suid-Afrikaanse geskiedenis
van dieselfde tydperk bevat.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 21

• FAK-nuus
Van Vonk na Vrye Afrikaan
Deur Pieter Bingle *
V
onk is die noemnaam van die Nuusblad van die
FAK Koördinerende Raad Wes-Kaap (voorheen
bekend as FAK Gebiedsraad Kaap die Goeie Hoop).
Hierdie publikasie het in 1997 tot stand gekom om
‘venster’ te wees op die kultuurakker en om die
aktiwiteite te reflekteer na en te kommunikeer met
vrywillige georganiseerde Afrikaanse kultuurrade en
kultuurorganisasies (veral) in die Wes-Kaapse
kultuurhuishouding.
Met sy beskeie oplaag is Vonk in die Wes-Kaap
en wyer versprei – ook in die Suid-Kaap en na
kultuurleiers en meningsvormers landswyd. Alhoewel
Vonk nie die mondstuk van die die Afrikanerbond is
nie, word eervol en met waardering vermeld dat – ter
ondersteuning van die kultuursaak op die
Afrikanerwerf wat Vonk bedien – die publikasie ruim
deur die AB befonds is.
Voortaan sal Vonk nie meer as sodanig verskyn
nie, maar geïnkorporeer word by Die Vrye Afrikaan.
Hierdie besluit is eenparig deur die FAK se Wes-
Kaapse Koördinerende Kultuurraad geneem. Daarmee
word die verskyning van Vonk weliswaar getermineer,
maar nie gedemoveer nie. As draer van ’n lofwaardige
gedagte en doelwit word Vonk nou gepromoveer tot die
status van Die Vrye Afrikaan, wat Vonk se ‘pligstaat’
sal voortsit – om draer en boodskapper van waardes,
menings, aktiwiteite en nuus, ook op die Afrikaanse
kultuurakker, te wees.
Vonk het daarna gestreef om ’n passie te
bevorder vir Afrikaanse kultuur. Daar is inderdaad ’n
* Predikant, direksielid van die FAK en voormalige redakteur
van Vonk
behoefte daaraan in ’n milieu van ’n (soms) apatiese
gesindheid by baie Afrikaners. In ’n tyd waarin
Afrikaners se stem stiller gemaak word en soms uit eie
keuse stiller geraak het, is daar besondere meriete vir
die verskyning van so ’n ‘boodskapper’ en mondstuk.
Soos dit met geestelike en kulturele aktiwiteite gaan, is
resultate nie altyd meetbaar nie. Dis moeilik om dit in
rand en sent te evalueer. ’n Meetbare resultaat kan
egter byvoorbeeld wees dat daar op plaaslike vlak meer
betrokkenheid en skeppende denke gestimuleer word
deurdat kennis geneem word van wat wel op die
kultuurakker kan gebeur waar daar ’n wil is. Vonk het
’n geestelike en kulturele belegging van waardes – ook
universele waardes – in die samelewing gemaak. Direk
of indirek het Vonk toegespitste kultuuraksies
geïnisieer, geadviseer, gekoördineer en ondersteun.
’n Gewaardeerde vriend en medewerker skryf:
“Vonk gee rede om te pronk, is my reaksie nadat ek die
bladjie met aandag gelees, weer gelees en elke keer
geniet het. Baie dankie en geluk met hierdie publikasie.
Dit bevat ’n heerlike verskeidenheid en baie stof tot
nadenke! Dankie is ’n klein woordjie maar dit sê alles
wat ek wil sê!” Die SAOU se credo word afgesluit met
die aanhaling: Die kunstenaar verdwyn maar sy werk
bly voortbestaan. Ek dink dit is hier beslis ook van
toepassing.
Dankie aan Vonk se begin- en uittredende
redaksie: Mev Bets Koen (Redaktrise en Bestuurder :
Kommunikasie FAK nasionaal), dr Carel Stander
(Paarl), dr Pieter Bingle (Kaapstad) en medewerker,
mnr Nolte Smit (Bellville).
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 22

Onderwys in SA:
Anderkant die drome van
onderwysburokrate
BYKANS SONDER UITSONDERING WORD DAAR
NA DIE PROBLEME MET DIE UITKOMSTE VAN
ONDERWYS ONDER SWART WERKERS EN HULLE
ONVERMOË OM MET DIESELFDE SUKSES AS DIE
BLANKES VAARDIGHEDE AAN TE LEER, ’N
VINGER GEWYS NA MINDERWAARDIGE BAN-
TOE-ONDERWYS ONDER DIE APARTHEIDS-
REGERING.
Deur Tersia King *
E
k wil onmiddellik duidelik maak dat ek nie
apartheid hier wil verdedig nie, maar net enkele
korrekte feite uitlig.
Ja, Bantoe-onderwys
in daardie tyd (in vergelyking
met blanke onderwys)
was minderwaardig; maar
kyk ons ooit na die redes
waarom dit so was? En
waarom vergelyk ons dit nie
met wat op onderwysgebied
in die res van Afrika
plaasvind nie?
Onderwys is kultuurgebonde
en ontwikkel
parallel met die ontwikkeling
van die kultuur van ’n
gegewe groep. Daarom dat
daar soveel verskille tussen
die onderwysstelsels van die wêreld bestaan. Deur
bloot leerders in ’n kultuurvreemde stelsel in te prop,
gaan nie die verwagte uitkomste lewer nie. Dit kan
eerder die gevoel van minderwaardigheid, veral waar
die leerder saam met die kultuur-eie leerders in ’n klas
sit, aanblaas of versterk. Die negatiewe proses word
verder versterk as die leerder in ’n vreemde taal
(m.a.w. nie ’n moedertaal nie) die uitdagings moet
hanteer.
Alle ontwikkelde lande bou hulle eie
onderwysstelsels en pas dit gedurig aan by die verdere
ontwikkeling van hul kultuur, wat onder meer insluit
wetenskap met al sy vertakkinge op die onderskeie
terreine. Sou hulle ’n tekortkoming in die stelsel vind,
gaan kyk hulle hoe ander stelsels die situasie hanteer en
probeer vasstel of dit sal inpas binne die vermoëns en
waardestelsel van hulle bepaalde omstandighede.
Daarna sal daar aanpassings gemaak word, wat dan
* Onderwyskundige, eienaar van ´n niewinsgewende
privaatskool in Tembisa
aanvaar of verwerp word.
Dit is slegs onderontwikkelde lande, waarvan
die lande in Afrika veral ’n goeie voorbeeld is, wat
besluit die uitkomste van die koloniale moondheid se
onderwysstelsel is wat benodig word en daardie stelsel
net so uitvoer en toepas. Dit dan, ongeag of die
onderwysers en selfs die onderwysbesluitnemers oor
die kennis, vermoëns of verwysingsraamwerk beskik
om dit ten uitvoer te bring. Daarbenewens word die
kulturele agterstande en omstandighede totaal
geïgnoreer. Voeg weereens daarby die taal van
onderrig, en ’n resep vir mislukking is geskep. Geen
wonder Afrika kon nog nooit werklik ontwikkel nie, en
sal ook nie, solank daar nie op wetenskaplike wyse met
die onderwys omgegaan word nie.
In Suid-Afrika van
voor 1994 se swart onderwys
was dit ook die probleem en
dit het in 2006 nog steeds nie
weggegaan nie! Natuurlik is
daar ’n klein persentasie swart
leerders wat suksesvol deur
die stelsel beweeg het en dit
steeds doen. Maar hulle is die
enkelinge. Die meeste leerders
wat wel in ’n skool geplaas
word waar die onderwysers
die agtergrond van die
kurrikulum verstaan, kry
steeds swaar vanweë die taal
van onderrig en omdat die eie
verwysingsraamwerk net nie
altyd die inhoud in perspektief kan plaas nie.
Opstandige gedrag by leerders weens frustrasie is
dikwels die gevolg hiervan.
In die swart onderwys van voor 1994 is daar
gepoog om, met die insig van daardie tyd, by die
kulturele agterstande van die leerders aan te pas. Dit
sou uiteindelik na ’n verdere geslag of twee die
standaard van die Blanke, Indiër- en Kleurlingsubstelsel
bereik.
Na twaalf jaar van die huidige regering se
onderwysbeleid met sy dikwels ondeurdagte
veranderinge is die massa swart leerders nie beter
daaraan toe nie – waarskynlik slegter.
Sedert 1984 werk skryfster in ’n swart stad in
Gauteng as vrywillige ontwikkelaar. In daardie tyd het
ek maar net te dikwels besef hoedat kultuurverskille
(wat nie sommer sal verdwyn nie) inisiatiewe kan
beïnvloed, hetsy negatief of positief. Ongelukkig meer
dikwels negatief, sonder dat dit so bedoel is.
Die afgelope sestien jaar, sedert ek ’n
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 23

niewinsgewende onafhanklike skool daar begin het, en
veral die afgelope ses jaar vandat ek voltyds as
skoolhoof daar werk, het weereens die reuse uitdagings
van ons land en sy mense by my tuisgebring.
Swart ouers is bereid om hulleself te kort te
doen om hul kinders die geleentheid tot goeie
onderwys te gee. Hulle is dus sterk ingestel daarop dat
die onderwysers hoofsaaklik blank moet wees en dat
die onderrigtaal Engels moet wees. Selfs by die keuse
van ’n tweede taal kies hulle Afrikaans bo enige van
die ander inheemse tale. Hulle glo dat dit groter
geleenthede vir hulle kinders in die toekoms sal
verseker.
Terselfdertyd is daar nie ’n tradisie van
betrokkenheid van die ouers by die skool nie, en kan
die grootste persentasie ouers nie hulle kinders tuis
bystaan nie, selfs nie eers met toesig oor of die leerder
al die huiswerk gedoen het nie! Dit is gewoon nie deel
van hulle kultuurerfenis nie. So ook is die gebrek aan
’n lees- en leerkultuur en swak produktiwiteitsetiek ’n
verdere struikelblok.
Die vinnige tegnologiese en ander veranderinge
wat in die wêreld plaasvind, skep uitdagings aan alle
ouers, hetsy wit of swart Suid-Afrikaners, Brit,
Fransman of Australiër. Maar daarby beleef ons swart
gemeenskap die probleem van te vinnige
verstedeliking, disintegrasie van die uitgebreide gesins-
en familieverband en die sekuriteit wat daarmee
saamgaan. ’n Baie groot persentasie huishoudings word
deur enkelmoeders finansieel
en andersins in stand gehou.
Afgesien daarvan dat
kinders, veral seuns, sonder
’n vaderfiguur grootword, is
die enkelmoeder ook nog
broodwinner en kom sy
saans moeg terug na haar
verdere verantwoordelikhede
as moeder van die huis.
Ervarings met “moeilike”
kinders (veral seuns) by die
skool toon dat daar bykans
geen sosiale kontak tussen
die twee geslagte (kinders en
ouers) is nie. Waar so baie
grootouers deesdae kinders
grootmaak, is die situasie
nog meer ingewikkeld.
’n Vader het op ’n
dag vir my gesê hy vind dit
moeilik om te weet hoe om teenoor sy seun op te tree
wanneer dit by meisies kom, want hy kom self van die
landelike stamgebiede in Natal waar jong seuns en
dogters totaal weg van mekaar in afsonderlike groepe
grootgemaak word.
My persoonlike gevoel is dat ons meer as 800
leerders, van drie jaar tot 19 jaar oud, soggens vanuit ’n
verwarde Derde Wêreld in ’n hopelik redelik Eerste
Wêreld instap wanneer hulle deur ons hekke stap. Na
skool stap hulle weer in hul verwarde Derde Wêreld
terug. Televisie en selfone vererger hierdie situasie, en
dieselfde gebeur met hul ouers.
Dit is nodig om hier by te voeg dat die beleid by
ons is om nooit die huistaal of kultuur van ons leerders
af te takel nie. Die verskille in gedrag, soos om
byvoorbeeld dadelik in ’n stoel neer te val en op die
stuitjie te gaan lê wanneer hulle in bv. die skoolhoof se
kantoor instap, word uitgewys. Hulle word daarop
attent gemaak dat ’n mens in die Eerste Wêreld
waarvoor ons hulle as werknemers en -gewers oplei,
moet wag op ’n uitnodiging om te mag sit.
Terselfdertyd word hulle gemaan om wel die gewoonte
van respek; om altyd laer te wees as die eienaar van die
vertrek of huis, soos in hulle kultuur, daar voort te sit
en trots daarop te wees.
Ons swart leerders het geweldige uitdagings om
te bowe te kom. Die stelsel alleen kan dit nie doen nie.
Opvoeding van ouers en voogde, op dieselfde skaal en
meer nog as met Vigs, moet landwyd op ’n
gestruktureerde grondslag geskied. Hulle moet bewus
gemaak word van die kind se behoeftes, veral ten
opsigte van emosionele geborgenheid en die
belangrikheid van besliste maar ook liefdevolle
dissipline en grense wat gestel moet word. Ook moet
hulle ingelig word oor die probleme van die tiener in sy
passaat vanaf kindwees tot volwassewording.
En laaste, maar nie die minste nie, dat sosiale
omgang tussen die geslagte op ’n gereelde, verkieslik
daaglikse basis moet plaasvind.
By ons skool nooi ons die ouers gereeld na
sulke praatjies, en hulle het groot waardering daarvoor.
Ongelukkig is dit meestal moeders wat dit bywoon.
Verder vind ons dat dit juis
die kinders met “issues” is
wie se ouers/voogde nie kom
nie. Baie berading op persoonlike
vlak vind ook
gereeld plaas. Dit raak egter
steeds nie al die probleme aan
nie – te min tyd en die
administratiewe eise van die
onderwysowerhede maak dit
net nie moontlik nie.
Om wiskunde, natuurwetenskap,
aardrykskunde of
watter ander vakinhoud ook al
te kan begryp en weer terug te
voer in ’n mens se eie woorde
en op papier is ’n geweldige
uitdaging wanneer dit uit ’n
onbekende milieu en in ’n
vreemde taal op hoër vlak
moet geskied. As jou
onderwyser dan ook nog uit dieselfde gestremde milieu
kom, vererger die situasie net verder. Veral wanneer
hulle grootgeword het in die tyd van “Liberation before
Education”.
Interessantheidshalwe, by die TKLA
onderwysinrigting in Tembisa, word verpligte
aanvullende “Vakke” in die skoolrooster ingesluit:
• Vanaf Graad R begin leerders wiskunde op
rekenaars doen;
• Vanaf Graad 1 word leerders stelselmatig
ingelyf in die prosedures en uiteindelike denkprosesse
en probleemoplossings van skaak, ’n verpligte vak wat
tot Graad 9 duur;
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 24

• Vanaf kleuterskool begin die kleintjies kennis te
maak met Lego sodat hulle uiteindelik tot Graad 9 op
die rooster daarmee voortgaan. Daar is ook ’n
Legoklub in die middae en die skool neem jaarliks deel
aan die nasionale kompetisie;
• Van Graad 4 tot 11 word leerders ook
rekenaargeletterd gemaak as deel van die skoolrooster;
• Vanaf Graad 3 word Engels as taal ook in ’n
derde rekenaarlokaal opgeskerp;
• Sedert 2003 neem TKLA deel aan die F1-Jaguar
kompetisie, en in 2004 verteenwoordig ons Suid-Afrika
as tweedespan internasionaal in Brittanje. Ons eindig
5de. Vanjaar was ons juniorspan die wenners in die
Noordelike deel van die land en behaal tweede plek op
die Nasionale vlak.
Ons kompetisie kom hoofsaaklik uit welvarende
onafhanklike skole en voormalige Model-C skole.
Met bogenoemde aktiwiteite word op beskeie wyse
gepoog om die verwysingsraamwerk, blootstelling en
vaardighede van ons leerders te stimuleer en te
verbreed! Ons glo ons slaag in ’n mate wel daarin.
Daar moet nog baie gedoen word en dit sal tyd
neem voordat onderwys in openbare skole, veral in die
swart woonbuurte, gelykwaardig sal word. Intussen is
dit nodig om te waak teen die versoeking om skole wat
aanvaarbare standaarde handhaaf, af te takel sodat dit
moet voorkom asof die agterstande by ander ingehaal
is. Dit sou fataal wees in Suid-Afrika! So ook die
verlaging van standaarde vir Graad 12, soos wat tans
gebeur, ten einde die slaagsyferpersentasie te kan
manipuleer om ’n sogenaamde verbetering van
onderwysstandaarde te wil illustreer.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 25

Islam, fascisme en growwe
veralgemenings
“HULLE LOOP TE KOOP MET GROOT KONSEPTE,
SO GROOT SOOS ’N HOL TAND. DIE REG, DIE
MAG, DIE LEIER, DIE WÊRELD, DIE OPSTAND,
DIE GELOOF. SO KAN HULLE OOK GROWWE
SAAMFLANSINGS, HAASTIGE KOMBINASIES
MAAK: DIE REG EN DIE REBEL, MAG EN DIE
ENGEL.” SO “VERNIETIG HULLE DIE WERK”
WAARDEUR BEGRIPPE “GEVORM” WORD ’MET
FYN, OF UITERS GEDIFFERENSIEERDE OMSKRY-
WING, JUIS OM GROWWE, DUALISTIESE
OPVATTINGS TE VERMY”. MET DIÉ WOORDE
KRAAK GILLES DELEUZE IN 1977 AF WAT HY
BESTEMPEL AS DIE “NUTTELOSE DENKE” VAN
DIE “NUWE FILOSOWE”.
Deur Stefan Durand *
D
ertig jaar later staan hierdie denkers, nog net so
“nutteloos” maar nie meer so “nuut” nie en nog
steeds nie “filosowe” nie,
aan die voorpunt om, deur
middel van nog so ’n
“growwe saamflansing”, die
groot konsep van “Islamitiese
fascisme” in Frankryk
te verkondig.
’n Mens sou dit nog
kon ignoreer, was dit nie dat
die konsep in die openbaar
deur die president van die
VSA, mnr. George W. Bush,
op 7 Augustus 2006 gebruik
is nie, soos ook in ander
amptelike Amerikaanse uitlatings
waarin wyd uiteenlopende
organisasies (Al-
Kaida, die Moslem-Broeders,
Hamas, Hisbolla…) saamgegooi
word en die “opvolgers
van die Nazisme en die
Kommunisme” gemaak
word. Om fundamentalistiese
Moslem- bewegings oor een kam te skeer met wat in
die 20ste eeu sonder onderskeid “totalitarismes”
* Joernalis. Uit die Frans vertaal deur Sonya van Schalkwyk-
Barrois, sonyavs@yahoo.com
genoem word, is nie onskuldig nie. Dit is daarop gemik
om opnuut legitimiteit aan oorlogsugtige beleide te
gee, met behulp van veralgemenings en die ou taktieke
van die “vreespolitiek”.
Dit is die joernalis Stephen Schwartz (1) wat in
die neokonserwatiewe weekblad The Weekly Standard
vir die neologisme “islamofascisme” pa staan, en wat
ook meewerk aan ’n hoogs kontroversiële webwerf,
FrontPage Magazine van David Horowitz, ’n bewonderaar
van Oriana Fallaci se boek La Rage et l’orgueil
(2) waarin talle stellings as rassisties beskou word.
Nietemin, aangesien hy eers in 2001 die eerste
keer die term gebruik het, is dit nie Schwartz wat die
uitdrukking uitgedink het nie, maar die historikus
Malise Ruthven in 1990, in die Britse dagblad The
Independent (3). Christoper Hitchens maak die
uitdrukking gewild in die VSA. Dié briljante joernalis,
voorheen linksgesind, skaar hom by president Bush se
oorlog teen Irak. Maar dit is waarskynlik te danke aan
die Midde-Ooste-kenner Bernard Lewis (4), raadgewer
by die Withuis, met sy skerp vyandige houding jeens
Islam, dat die uitdrukking sy weg tot in die president se
amptelike diskoers gevind het.
Schwartz beskou homself
trouens as ’n dissipel van
Bernard Lewis.
Berus ’n mens jou by
die tradisionele teoretiese
definisies soos geformuleer
deur kenners van die fascisme
(Hannah Arendt, Renzo de
Felice, Stanley Payne of
Robert Paxton), merk jy dat
nie een van die Islamitiese
bewegings wat president
George W. Bush onder die
uitdrukking “islamofascisme”
saamgooi, aan die vereistes
voldoen nie. Nie dat
godsdiens onversoenbaar met
fascisme is nie. Waar Payne
reken dat fascisme ’n sekulêre
ruimte nodig het om te
ontwikkel (5), is Paxton en
ander se antwoord dat dit
slegs waar is in die geval van Europa. Dit is heel
moontlik dat daar ’n Moslem-fascisme kan bestaan,
soos ook ’n Christelike fascisme, ’n Hindu-fascisme en
’n Joodse fascisme.
Maar die bewegings waarna die Bush-
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 26

administrasie die vinger wys, pas nie in hierdie
kategorie nie. Islamisme moet beskou word as ’n
hedendaagse verskynsel, iets nuuts en op sy eie.
Sommige elemente van tradisionele fascisme kan
inderdaad in fundamentalistiese Moslembewegings
gesien word: die paramilitêre dimensie, die gevoel van
vernedering en die kultus van die charismatiese leier
(hoewel in ’n relatiewe mate wat nouliks met die
kultusse van die Duce of die Führer vergelykbaar is).
Maar al die ander fundamentele dimensies van
fascisme (ekspansionistiese nasionalisme, korporatisme,
burokrasie, kultus van die liggaam ...) ontbreek
meestal.
Islamitiese bewegings is dikwels transnasionaal,
en dus ver verwyderd van die “integrale nasionalisme”
wat die Europese fascismes van die 1930’s gekenmerk
het. Fascisme was van nature imperialisties en
ekspansionisties. Hoewel dit waar is dat daar Al-Kaidaselle
in talle lande werksaam is en dat sekere
Islamitiese bewegings hunker na ’n herwinning van
Andalusië of Sisilië en die herstel van die kalifaat, is
groeperinge soos Hamas en Hisbolla, hoe betwisbaar
hulle godsdienstige neigings en sommige van hulle
gewapende optredes (veral die aanvalle op burgerlikes
om terreur te saai) ook mag wees, gekant teen
territoriale besettings.
Op sy beurt is die Taliban-regime in Afganistan,
met sy godsdienstige absolutisme, eerder verwant aan
die reaksionêre teokrasieë van die Middeleeue as aan
die fascistiese regimes wat na afloop van die Eerste
Wêreldoorlog in industriële lande die kop uitgesteek
het.
Die korporatistiese dimensie – ’n byna
verknogte band tussen die staat, maatskappye en gildes
– wat inherent aan die fascisme is, is ook afwesig in die
Islamitiese konteks (die tans noue band in Iran tussen
Oosterse mark-handelaars en die Islamitiese regime
kan nie daarmee vergelyk word nie). Daarby word
Islamitiese bewegings in die algemeen nie deur die
militêr-industriële stelsel van ’n land ondersteun nie,
selfs al sou die verband tussen die religieuse staat en
die magtige militêre bedryf in Iran ’n mens die teendeel
kon laat glo. Maar hierdie verband bestaan ook in
ander lande wat ’n mens kwalik as “fascisties” sou
bestempel, byvoorbeeld die VSA, Frankryk of Japan.
’n “Eensgesinde staat” is ’n noodsaaklike
voorvereiste vir die uitoefening van fascistiese mag.
Die betrokke Islamitiese groepe is egter merendeels
niestaatlike organisasies, aan die rand van die mag in
hulle land, of word vervolg deur laasgenoemde.
Daarbenewens, hoe teenstrydig dit ook mag klink vir
bewegings wat ideologies deur godsdiens gestruktureer
word, blyk ideologiese aspekte dikwels van sekondêre
belang te wees in hierdie Islamitiese organisasies,
terwyl Raymond Aron klem lê op die “waansinnige
ruimte” wat ideologie in enige totalitêre stelsel inneem,
wat volgens hom berus op ’n “voorrang van die
ideologie” (6).
Islamitiese bewegings gebruik godsdiens as
instrument en probeer om dit as ’n ideologie in te span,
maar daar is geen strewe by hulle om ’n “nuwe mens”
te skep soos in Europa die geval is nie. Dit gaan eerder
om ou godsdienstige of samelewingsargaïsmes as om
’n globale, koherente ideologie. Boonop het sulke
bewegings hulle sukses dikwels aan ander, nieideologiese
faktore te danke. ’n Voorbeeld is die
verkiesingsoorwinning van Hamas wat nie soseer op
die Palestynse volk se steun vir die beweging se
religieuse ideologie dui nie, maar eerder die gevolg is
van ’n sanksie-stem teen die korrupsie van die Fatah.
In Libanon steun meniges Hisbolla sonder om sy
Islamitiese ideologie te onderskryf. En die
intelligentsia wat hulle by dié bewegings skaar, doen
dit dikwels in weerwil van die Islamitiese ideologie, en
nie uit samehorigheid daarmee nie. Fascisme en
Nazisme as ideologieë het daarenteen derduisende
intellektuele getrek, onder wie sommige hoogaangeskrewenes.
Al-Kaida kan byvoorbeeld op min steun van
hierdie aard aanspraak maak, en sy ideologie, met bitter
min om die lyf, herinner meer aan dié van ou sektariese
verskynsels as aan Fascistiese regimes in Europa.
Fascisme en Nazisme was massabewegings,
gebou op ’n verpolitisering en instemming van die
menigtes, terwyl Islamitiese organisasies, ten spyte van
al die gunstige elemente soos ekonomiese krisis en
algemene vernedering, hulle in die meeste Moslemlande
vasloop teen burgerlike samelewings wat hulle
vryheid op prys stel. Dié wat fundamentalistiese
Moslembewegings in Noord-Afrika steun, is nie veel
meer in getal as diegene wat verregse bewegings in
Europa steun nie. En, soos Robert Paxton skryf: “Wat
ons bowenal weerhou van die versoeking om
fundamentalistiese Islamitiese bewegings soos Al-
Kaida en die Taliban as fascisties af te maak, is dat
hulle nie die gevolg van ’n reaksie teen
wanfunksionerende demokrasieë is nie. Hulle eenheid
is organies eerder as meganies, om die beroemde
onderskeid van Emile Durkheim aan te haal (7).”
Bowenal kan sulke bewegings nie “van vrye instellings
afstand doen” nie, aangesien hulle nooit so iets gehad
het nie (8). ’n Mens kan nog baie ander elemente noem
wat hierdie analogie met Fascisme weerspreek: geen
monopolie oor inligting nie (selfs in Iran of in Saoedi-
Arabië, ondanks die streng beheer van die
godsdienstige owerhede, is daar krake wat ’n mate van
vryheid laat deurglip), geen maatskaplike Darwinisme
nie, geen staatsbeheerde ekonomie of beplande
mobilisering van nywerhede nie, geen wapenmonopolie
nie ...
Die geval van die Islamitiese Republiek van
Iran is wel problematies. Mnr. Mahmoed Ahmadinejad
maak staat op ’n “eensgesinde staat”, oefen streng
beheer oor die media uit deur middel van ’n minister
van kultuur en Islamitiese gesindheid, en mobiliseer sy
– staatsbeheerde – ekonomie asook sy imposante
industrieel-militêre stelsel. Maar sou ’n mens, selfs in
hierdie geval, kon praat van islamofascisme? Nie regtig
nie, vir sover daar steeds talle opponerende magte is
en die burgerlike samelewing behoedsaam bly. Die
Iranse president moet met die Majlis (Parlement) oor
die weg kom, en dit het hom maande geneem om dié
sover te kry om sekere ministers in te huldig. Die
nommer Een van die staat van Iran en
“opperleidsman”, die ajatolla Khomeini, het boonop
die besluite van mnr. Ahmadinejad onderhewig
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 27

gemaak aan die bekragtiging van die Raad van
Oordeel, onder voorsitterskap van Hachemi
Rafsandjani, niemand minder nie as die kandidaat wat
in die presidentsverkiesing deur mnr. Ahmadinejad
uitgeskakel is.
Mnr. Ahmadinejad moet ook saamleef met die
vorige president, die “hervormer” Khatami, wat ’n nieonbeduidende
gewildheid behou het. Die rubriekskrywer
Tzvi Barel voer in Haaretz aan dat die Iranse
president se anti-Israeliese uitvaardery “inderwaarheid
verklaar word deur die ideologiese spanninge en
magsverhoudings binne die Islamitiese Republiek” (9).
Daarby het mnr. Ahmadinejad die “populis” ook
heelwat moeite om die elite te oorreed, en ’n groot deel
van die Iranse burgerlike samelewing is vasbeslote om
die greep van ultra-konserwatiewes te beveg.
Hoewel die generiese term “islamofascisme”
teenstrydig lyk, beteken dit nie dat fascistiese
insypeling totaal afwesig uit die Islamitiese konteks is
nie. Die Arabiese en Moslem-wêreld ken ’n aansienlike
aantal diktators en outoritêre regimes wat ’n mens as
fascisties sou kon beskryf, en wat dikwels met die VSA
verbind is in hulle “wêreldoorlog teen terrorisme”. Die
diktators van Azerbeidjan, Uzbekistan, Kazakstan en
Turkmenistan, vier Moslem-state, spring eienaardig
genoeg Amerikaanse kritiek vry, hoewel die semifascistiese
aard van dié regimes ooglopend is. Die
Saoediese monargie geniet guns in Washington,
ondanks sy fundamentalisme en godsdienstige
reaksionêrheid, sy steun aan radikale Islamitiese
bewegings en sy roekelose uitlatings. Die steun van die
Amerikaanse buitelandse beleid lyk na ’n kwytskelding
vir enige outokratiese en fascistiese vergryp. Noudat hy
in die goeie boeke in kanselarye is nadat hy sy
stormagtige verlede afgesweer het, soos Washington
beweer, kon kolonel Moeammar Gaddafi die sewe-endertigste
herdenking van sy bewindoorname vier met
’n oproep tot moord op sy teenstanders, sonder dat die
Weste ’n oog knip (10).
Sou die term “fascisties” geregverdig kon word
met betrekking tot president Saddam Hoessein, die
Baasiste en hulle mukabarat (geheime dienste) in Irak?
Ongetwyfeld. Saddam Hoessein se regime was
ultranasionalisties, het berus op die oordrewe kultus
van die leier, het geen onderskeid tussen openbaar en
privaat getref nie en was bowendien ekspansionisties.
Tydens ’n konferensie in Koeweit in 1987 waarsku
Edward Said teen die regeerders van die Golfstreek:
“Deur julle voortgesette finansiële steun aan Saddam
Hoessein maak julle julle medepligtig aan hierdie
Arabiese fascisme, waarvan julle uiteindelik die
slagoffers sal wees.” Dit is eers op 2 Augustus 1990, ná
die inval in hulle land, dat die Koeweitse leiers begryp.
Die geveinsdheid is des te skreiender as ’n mens
dink dat dié wat vandag as “islamofasciste” bestempel
word, soos die Afghaanse neo-Talibans, tydens hulle
stryd teen die Soviets in die 1980's deur Washington as
die “morele ekwivalente” van die stigtervaders van die
VSA gehuldig is (11). Die Egiptiese Moslem-Broeders
het op hulle beurt ook ruimskoots hulp van die Britse
en Amerikaanse inligtingsdienste ontvang. En die
Israelse regering het die Moslem-Broeders in Palestina
bevoordeel (voor die totstandkoming van Hamas) om
die mag van die Fatah, die Marxiste en die Palestynse
Bevrydingsorganisasie te beteuel.
’n Mens kan en moet ook met beslistheid sekere
reaksionêre, fanatieke bewegings wat hulle in die
Moslem-wêreld tot terrorisme wend, kritiseer, maar
sonder om noodwendig gebruik te maak van
uitlokkende, verouderde terme soos “nazislamisme” of
“islamofascisme”, wat ganse bevolkings stigmatiseer
en ’n direkte koppelteken plaas tussen hulle godsdiens
en die ekstremistiese partye wat dit vir politieke gewin
inspan. Om ’n valse konsep af te keur, beteken
geensins dat ’n mens jou daarvan moet weerhou om die
Islamiete se misdade en hulle wêreldbeskouing te
kritiseer nie. Talle Moslem-intellektuele skroom nie
om dit te doen nie. Die briljante Pakistanse denker,
Eqbal Ahmad, het immers uitsonderlike moed aan die
dag gelê deur voor briesende Pakistanse skares die
skrywer, Salman Rushdie, te verdedig ná hy met die
dood gedreig is deur ’n Iranse “fatwa”.
Maar hierdie oorwegings rakende die eksakte
definisie van fascisme is van min belang in die oë van
die Jacksoniane (12) en neokonserwatiewes wat die
VSA se buitelandse beleid oorheers, en vir wie die
gebruik van die term “Islamitiese fascisme” veral
nuttig is vanweë sy emosionele lading. Dit help om
vrees te saai. Maar dit is ook hier waar een van die
grootste gevare lê. Deur die gedagte te onderskryf dat
die Weste besig is om ’n nuwe Fascisme en nuwe
Hitlers te beveg, word die openbare mening voorberei
om die gedagte te aanvaar dat die oorlog
“voorkomend” kan en moet wees. Die antwoord op die
“fascistiese bedreiging”, ’n massiewe een, word dus
geregverdig ongeag die gevolge gemeet aan
menselewens. “Die Geallieerdes het immers Dresden
gebombardeer,” is sommige neokonserwatiewes se
antwoord aan dié wat die Israeliese F16 veroordeel vir
hulle bomaanvalle op Libanese woongebiede.
Die neiging om opsluit jou opponent te wil
“nazifiseer” is nie nuut nie. Elke dan en wan ontdek die
Westerse media ’n “4de Reich” en ’n “nuwe Führer”.
Om die beurt is Gamal Abdel Nasser, Yasser Arafat,
Slobodan Milosevic, Saddam Hoessein, en vandag
Mahmoed Ahmadinejad al met Hitler vergelyk. Nasser
is die “Hitler van die Nyl” genoem. Menahem Begin
noem Arafat die “Arabiese Hitler”.
Teenswoordig bied die Iranse president en sy
revisionistiese strafredes ’n nuwe, vrugbare teelaarde
vir media-manipulasie. So het die Irannese neokonserwatiewe
Amir Taheri, ’n voormalige
medewerker van die Sjah, die “nuus” versprei dat Iran
planne het om Iranse Jode ’n geel ster te laat dra.
Hoewel dit ’n riemtelegram was, het dit die voorblad
van die konserwatiewe Kanadese dagblad The National
Post gehaal, met as hoofopskrif: “Die 4de Reich”. Dat
die inligting heftig ontken is deur die Iranse Jode self
asook die pers in sy geheel, het niks aan die saak
verander nie. Die “nuustreffer” was geslaag en
honderde duisende Kanadese en Amerikaners is nou
oortuig dat Iranse Jode ’n geel ster dra en dat Iran dus
die 4de Reich verteenwoordig. Dit sal van groot
waarde wees as die VSA sou besluit om ’n nuwe
voorkomende oorlog teen Iran te verklaar…
Gebruikers van die uitdrukking “islamo-
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 28

fascisme” het dit met mekaar gemeen dat hulle wil
baklei en gewapende optrede wil voortsit ter wille van
die “wêreldoorlog teen terrorisme”. Met die jare het die
Britse historikus, Bernard Lewis, die begrip
gepopulariseer dat die Arabiere en die “Oosterlinge”
slegs geweld verstaan. Dit sou vir hom leersaam
gewees het om te lees wat Hannah Arendt geskryf het:
“Ondanks alle hoop op die teendeel, wil dit voorkom of
daar EEN argument is wat Arabiere nie in staat is om te
begryp nie, en dit is geweld” (13).
Om onder een vaandel, dié van
“islamofascisme”, tientalle uiteenlopende bewegings te
wil saamgooi, wat dikwels in botsing met mekaar is en
uiters diverse doelwitte nastreef, help om die mite van
’n wêreldwye Islamitiese komplot te laat posvat,
suiwer nie-godsdienstige geopolitiese vraagstukke te
versluier en dus die oorsake te ignoreer wat tot die
meeste van dié bewegings gelei het. Soos koloniale
besettings en konflikte oor grondgebied, waarby slegs
’n regverdige oplossing die teelaarde kan laat opdroog
waarin hedendaagse Islamitiese terrorisme gedy.
Churchilliaanse houdings word ingeslaan, en
iedereen wat hierdie absurde, teenproduktiewe oorloë
teenstaan, word as “Müncheniaan” (14) uitgekryt.
Eerder as helderdenkend, word hulle uitgebeeld as
“bruikbare gekke”, moderne vergestaltings van
Edouard Daladier en Neville Chamberlain wat in 1938
die München-verdrae met Hitler gesluit het. “Daar is
niks erger as sogenaamde lesse uit die geskiedenis
wanneer hulle verkeerd verstaan en verkeerd vertolk
word nie,” soos Paul Valéry gesê het.
(1) Lees sy artikel van 17 Augustus 2006, “What is
islamofascism?”.
(2) Parys: Plon, 2002.
(3) 8 September 1990: “Regeringsoutoritarisme, om nie
te praat van islamofascisme nie, is die reël eerder as die
uitsondering van Marokko tot in Pakistan.”
(4) Lees Alain Gresh, “Bernard Lewis et le gène de
l’islam”, Le Monde diplomatique, Augustus 2005.
(5) Want “´n religieuse fascisme beperk” in sy oë
“onvermydelik die magte van sy heerser, nie slegs vanweë
die kerklikes se kulturele teenmag nie, maar ook as gevolg
van die voorskrifte en waardes wat die tradisionele godsdiens
inhou”.
(6) Démocratie et totalitarisme, Parys: Gallimard, 1965.
(7) Eenvoudig gestel, tref die Durkheim-teorie ’n
onderskeid tussen “organiese samehorigheid”, gekenmerk
deur differensiëring en ’n swak kollektiewe bewussyn, en
“meganiese samehorigheid”, gekenmerk deur ooreenkomste
en ’n sterk kollektiewe bewussyn.
(8) Le fascisme en action, Parys: Seuil, 2004, p 345.
(9) Hierdie artikel het ook in die Courrier International
van 3 November 2005 verskyn, onder die titel “Cause
toujours, Ahmadinejad”.
(10) Reuters-berig van 31 Augustus 2006. In ander tye sou
dié nuus die voorblaaie van die VSA se grootste koerante
gehaal het.
(11) Vir ’n algemene oorsig van hierdie gevaarlike
verhoudings, veral in Suidoos-Asië, lees die werk van die
Columbia-professor Mahmood Mamdani, Good Muslim, Bad
Muslim, America, the Cold War and the roots of terror (New
York: Pantheon, 2004).
(12) Walter Russel Mead gebruik die benaming
“Jacksonians”, met verwysing na die Amerikaanse president
(1829 tot 1837) Andrew Jackson, vir ultranasionaliste wat nie
huiwer om buitelands in te gryp nie, maar wat, anders as die
neokonserwatiewes, nie probeer om hulle in “nasiebou” te
begewe nie. Dick Cheney en Donald Rumsfeld kan as
“jacksoniane” beskryf word.
(13) Hannah Arendt, “Peace or Armistice in the Near
East”, in Review of Politics, Notre Dame, Indiana, Januarie
1950.
(14) ’n Verwysing na die München-verdrae in 1938
waardeur die Verenigde Koninkryk en Frankryk,
onderskeidelik verteenwoordig deur Neville Chamberlain en
Edouard Daladier, ’n oorlog wou voorkom deur Nazi-
Duitsland toe te laat om die Sudete-gebied wat van
Tsjeggoslowakye afgesny is, en wat op die steun van die
Britse en Franse demokrasieë gereken het, te annekseer.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 29

General Electric:
Lesse in globale kapitalisme
GENERAL ELECTRIC (GE) SE HUIDIGE
HOOFBESTUURDER, JEFFREY IMMELT, HET SY
AMP OP 10 SEPTEMBER 2001 BETREE ... IN DIE
DAAROPVOLGENDE DAE EN MAANDE HET DRIE
VAN DIE FIRMA SE BELANGRIKSTE SEKTORE
ERNSTIGE TEKENS VAN WANKELRIGHEID
GETOON: VLIEGTUIGMOTORE AS GEVOLG VAN
DIE KRISIS IN LUGVERVOER; HERVERSEKERING
(DIE VERSEKERING VAN VERSEKERAARS)
WEENS DIE VOLUME UITBETALINGS NÁ DIE
AANVALLE OP 11 SEPTEMBER 2001; KRAG-
SENTRALE-TURBINES NADAT DIE ENRON-
DEBAKEL DIE GANSE ENERGIESEKTOR BENA-
DEEL HET. VYF JAAR LATER HET DIE
MAATSKAPPY SE AAN-
DEELMARKWAARDE NOG
NIE VAN DIE SKOKKE
HERSTEL NIE. SEDERT
2001 HET DIT MET 14%
GEVAL.
Deur Olivier Vilain *
O
rigens gaan dit skynbaar
goed. In elk geval kom
dit voor of die pers van
General Electric hou. Vir agt
opeenvolgende jare is GE
deur Financial Times as die
“mees gerespekteerde firma”
van die jaar uitgelig; op 22
Februarie hierdie jaar word
dit ook deur die tydskrif
Fortune as die “mees bewonderenswaardige”
maatskappy
benoem. Sulke eerbetonings
is uiters gesog onder multinasionale
maatskappye. Om
dit in dieselfde jaar van twee
internasionaal toonaangewende
publikasies te ontvang,
maak die eer des te
groter. En wat nog te sê van
die reëlmaat waarmee GE so
* Joernalis. Uit die Frans vertaal deur Sonya van Schalkwyk-
Barrois, sonyavs@yahoo.com
uitgesonder word? In totaal het die dagblad van die
City hom die titel van “mees gerespekteerde firma”
sewe keer die afgelope agt jaar toegedeel. En vir die
Amerikaanse tydskrif was GE elke jaar vanaf 1998 tot
2002 die “bewonderenswaardigste” maatskappy/firma.
Met takke in veertig lande is en bly GE die
grootste industriële konglomeraat ter wêreld; sy
aandeelkapitalisering word ook net-net oortref deur
ExxonMobil, die oliereus. Sy finansiële dienste toon
opbrengste wat slegs vir die grootste Amerikaanse
banke terugstaan; sy vliegtuighuur-filiaal se vloot is
groter as dié van American Airlines, en sy
verbruikerskrediet-filiaal bestuur meer kaarte as
American Express.
Met sy 163 miljard dollar omset aangeteken in
2006, genereer GE soveel rykdom soos die hele
Argentinië, die vier-en-dertigste rykste nasie op aarde.
In 2005 oorskry die 16,3 miljard
dollar wins opgelewer deur die
multinasionaal die rekordprofyt
van Total; tussen 1989 en 2004
maak hy 139 miljard dollar wins,
byna net soveel soos IBM,
McDonalds en Wal-Mart gesamentlik
(1). Uit die totaal het 61,3
miljard dollar in die vorm van
dividende in die aandeelhouers se
sakke beland. Nog dertig miljard
gaan in die terugkoop van GEaandele
op finansiële markte (2).
Die pers en bestuurskole se
heldeverering van General
Electric vind sy teenhanger
wanneer daar gepraat word van
mnr. John Francis (“Jack”) Welch
Jr, wat tussen 1981 en 2001 aan
die stuur van die groep gestaan
het. In November 2003 vereer The
Economist hom as “bestuurder
van die 20ste eeu”. ’n Jaar voor sy
aftrede kan Forbes beswaarlik ’n
sekere angstigheid verberg: “Min
mense onthou nog die opvolger
van Mao Tse-Tung, die president
wat Lincoln vervang het, of die
naam van die dirigent wat die
leisels by Leonard Bernstein
oorgeneem het (...). Die skadu wat
Jack Welch oor GE gooi, is van
hierdie orde.” Gevra in November
2004 watter “historiese figure” hulle graag op hulle
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 30

direksie sou wou sien, het topbestuurders mnr. Welch
se naam saam met dié van Bill Gates, Winston
Churchill, Carlos Ghosn en Jesus Christus genoem.
Maar sommige menings is meer krities ... In
April 2002 het die vereniging United for a Fair
Economy, wat boek hou van ongelykhede, GE
byvoorbeeld geklassifiseer onder die “Titane van die
Enron-styl ekonomie”, vernoem na die firma wat slegs
tot die voordeel van ’n handjievol aandeelhouers
bestuur is en wat dieselfde jaar nog in duie sou stort.
Sowat tien multinasionale maatskappye het elk ’n
negatiewe streep van hierdie nuwe kapitalisme weg.
Onder die indruk dat GE verskeie hiervan saamvat, ken
die vereniging hom die jurie se spesiale prys toe vir
“die werk van ’n hele lewe”.
Thomas O’Boyle, voormalige joernalis by die
Wall Street Journal wat ’n gedetailleerde ondersoek
van die firma gedoen het, meen dat hoewel
laasgenoemde “een van die belangrikste en mees
fassinerende instellings van die 20ste eeuse
Amerikaanse samelewing is”, dit ook een is wat die rol
van ’n tussenganger speel
tussen ’n “paternalistiese
kapitalisme” en ’n ander, “kannibalistiese”
weergawe wat
gekenmerk word deur die
onderwerping van nywerheidsgroepe
aan die winsgewendheidseise
van spekulante. “Om
aandeelhouers tevrede te stel,”
verduidelik hy, “het die
voltydse preokkupasie van
hoofbestuurders geword, en nie
een van hulle wy hom so ten
volle daaraan soos Jack Welch
nie” (2). Gevolg: nywerheidsontwikkeling
word agterweë
gelaat en die werknemers, wat
vroeër opgehef en beskerm is,
voel dat hulle vyandig
behandel en bedreig word.
Deurdat vorige bestuurders
van GE-filiale aan die
stuur van ander Amerikaanse
maatskappye geplaas is – onder
meer die leier in die
verspreiding van
selfdoenvoorrade, Home
Depot, die kleefstofvervaardiger
3M of die
lugvaartsubkontrakteur
Honeywell – het dié soort
ontwrigting deur die hele
Amerikaanse maatskappyewêreld
versprei.
General Electric is in 1892 gebore uit die
samesmelting van twee maatskappye, onder meer dié
van die uitvinder Thomas Edison. Vanaf sy stigting die
jaar daarop vorm GE deel van die Dow Jones-indeks.
Uit die agtien grootste Wallstraat-firmas waaruit die
indeks destyds bestaan het (vandag sluit dit dertig in),
is GE die laaste oorlewende. Belangriker nog, hierdie
maatskappy het die Amerikaanse nywerheid gevorm
deur ontelbare uitvindings, van die broodrooster tot
optiese vesel. Vir ’n groot gedeelte van die 20ste eeu
was dit die belangrikste hoëtegnologiemaatskappy ter
wêreld; verskeie van sy ingenieurs was Nobelpryswenners
vir chemie en fisika, en sy kundigheid in
elektrisiteit en elektronika sou hom blywend die
grootste portefeulje van industriële patente besorg.
Die firma voer ook sy bestuurstrategieë uit: in
1935 besit hy reeds beleggings in Japan, Frankryk,
Duitsland, die Verenigde Koninkryk en Nederland.
Met die tweede wêreldoorlog word die Pentagon sy
grootste kliënt; twintig jaar later slaan General Electric
munt uit bestellings wat met die Viëtnamoorlog
verband hou. Vanaf 1951 innoveer en desentraliseer die
firma sy operasionele departemente op die vlak van sy
filiale. Dit is trouens kort hierna dat Ronald Reagan as
akteur die land in die maatskappy se naam deurkruis
ten einde dié verbrokkeling teen te werk en ’n
verenigde beeld en aanskyn van GE te behou.
Desentralisering stel in ieder geval buffers daar,
aangesien die bestuurders ’n stelsel van reëls en
prosedures soos in agt
Blouboeke uiteengesit tot op
die letter moet nakom.
Ingenieurs wat vroeër
aan die hoof van GE-maatskappye
gestaan het, gee nou
die leisels oor aan finansiers
wie se breër agtergrond hulle
in staat stel om opeenvolgend
verskeie filiale van die groep te
bestuur. Reginald Jones, hoofbestuurder
van 1972 tot 1981,
moedig hierdie beweeglikheid
van topbestuur aan en voeg
daarby ’n “strategiese” beplanning
wat die evolusie van elke
filiaal vir etlike jare vooruit
skou. Hierdie bestuursinnoverings
word almal deur ander
Amerikaanse maatskappye
nageboots.
Op maatskaplike gebied
doen GE ook pionierswerk. In
die 1930's stel hulle aftreespaarplanne
in ten einde
“werknemers van vakbonde af
weg te hou”. Ten tyde van die
Groot Depressie pas Gerard
Swope, wat die groep van 1922
tot 1940 lei, nie grootskaalse
afdankings toe nie, en voorsien
hy die demokratiese president
Franklin D. Roosevelt van raad
in die toepassing van sy New
Deal. Tot in 1981 funksioneer “Generous Electric” –
soos werknemers dit geslagte lank genoem het –
volgens die Ford-model, wat impliseer dat
vervaardigde rykdom onder die werknemers herverdeel
word. Hulle koopkrag ondersteun verkope in die
Amerikaanse ekonomie.
Niemand is in die 1960's in staat om hierdie
rigting teen te staan nie: die vakbonde is magtig en,
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 31

soos die ekonoom John Kenneth Galbraith opmerk, in
maatskappye so groot soos General Electric “is die
bydrae van aanvanklike beleggers nie beduidend nie; in
elkeen van hulle is die winste wat in enkele ure of dae
gemaak word, genoeg om dit uit te koop. In geeneen
van hulle kan die individuele aandeelhouer aanspraak
maak op ’n porsie van die mag nie” (4).
Die man wat hierdie model in heroorweging
bring, is die chemiese ingenieur, Jack Welch. Hy word
benoem tot hoofbestuurder in 1981 nadat hy sy hele
loopbaan lank in die groep gewerk het. Waar sy
voorgangers, soos die tydskrif Fortune opmerk,
“versigtig was om ’n balans tussen die belange van
werknemers, aandeelhouers en die maatskappy as ’n
geheel te behou, stel Welch die prys van GE-aandele as
die nuwe maatstaf” (5). Hierdie ommeswaai toon die
verandering in die magsverhouding wat plaasvind toe
Ronald Reagan, pas verkies tot die Withuis, finansiële
markte “bevry” van die politieke voogdy wat deur die
1929-krisis op hulle afgedwing is. Pensioenfondse en
ander gesamentlike beleggingsfondse word die
belangrikste aandeelhouers in Wallstraat, hulle eise om
wins word deurgaans groter, en bestuurders wat dit nie
begryp nie, word uit die pad gestoot.
Inaggenome die lae prys van sy aandele, is GE
uiters kwesbaar vir ’n vyandige oorname deur middel
van ’n openbare koopaanbod. Jack Welch spits hom
daarop toe om dit te verhoed. Hy begin deur
begrotingstekort-aktiwiteite uit te brei: “Daar was,”
verduidelik hy, “174 mense in beheer van beplanning
en drie aktiwiteite het die afgelope 20 jaar geld
verloor.” (6) Voortaan, soos hy dit stel, moet daar
voortdurend “meer sap uit die suurlemoen gedruk”
word. (7). Deur telkens sy jaarlikse resultate met
dubbelsyfers op te stoot, beland die konglomeraat kort
voor lank buite die bereik van moontlike stropers. Dit
word selfs die grootste markkapitalisering ter wêreld.
Die maatskappy se Wallstraat-waarde vermenigvuldig
met dertig tussen 1981 en 2001, toe mnr. Welch uittree.
GE se waarde is vandag soveel as dié van Total, EDF,
GDF, Suez, Saint-Gobain en Alcatel gesamentlik (8).
So ’n metamorfose gaan met newe-effekte
gepaard. “Mense is bevrees omdat hulle nie werksekerheid
het nie, maar ’n maatskappy wat teen ’n verlies
werk, kan niks vir hulle doen nie,” is mnr. Welch se
antwoord. “Dit is dié wat wins maak wat vir hulle ’n
toekoms kan bied.” Bestempel as die “evangelis van
bestuur” deur die Amerikaanse weekblad Business
Week in Oktober 2004, werk hy aan die verhoging van
produktiwiteit en, vir sover een slagspreuk ’n ander
vervang, aan die verhoging van skattings. In die 1980's
produseer ’n fabriek in Erie, Pennsylvania, 350
lokomotiewe per jaar met die ekwivalent van 7 500
mense in diens. In 2000 kyk ons na 911 lokomotiewe
per jaar met 3 500 poste minder (9).
Al hoe meer fabrieke word ook gesluit.
Subkontraktering word ’n algemene praktyk. Die groep
se aantal werknemers verminder van 400 000 na 300
000 onder mnr. Welch se heerskappy. Maar as ’n mens
die werknemersyfers van die 1 000 maatskappye wat
GE tussen 1981 en 2001 aangekoop het byreken, kom
die aantal afgeskafte poste op 500 000 te staan. Dié
verloop van sake besorg aan die hoofbestuurder die
benaming “Neutron Jack”, met verwysing na die effek
van die gelyknamige bom: geboue word leeggemaak
van werknemers, maar die mure bly staan. Al wat hom
te doen staan, is om jaarliks van 10% van die groep se
werknemers, “die mins doeltreffendes”, ontslae te raak,
’n beleid wat deur sy opvolger, mnr. Immelt, voortgesit
word, maar op ’n “minder streng” manier (10). Vir
mnr. Welch was dit in ieder geval “die beste
teenmiddel vir die ontwikkeling van ’n burokrasie”.
Ook hier is die ommeswaai van die era duidelik:
werkskepping tel nie meer onder die oogmerke van die
kapitalisme nie, en die afdanking van werkers word as
’n teken van waagmoed gesien. Tydens ’n konferensie
verlede Junie in La Baule, Frankryk, waar byna 800
internasionale beleggers en verteenwoordigers van
Europese ontwikkelingsagentskappe byeengekom het,
het mnr. Immelt, aan wie die Franse minister van
ekonomie, Thierry Breton, die rang van offisier in die
Erelegioen toegeken het, politici trouens daarvan
beskuldig dat hulle slegs hulle verantwoordelikhede
“aanskuif” eerder as om dit te aanvaar. “Wanneer ek
oor GE se prioriteite besluit, vra ek nie die werknemers
se mening nie.” (11)
“Die ideaal,” droom mnr. Welch, “is dat elke
fabriek op ’n boot gelaai word.” Nodeloos om te sê dat
die multinasionale maatskappy sedert 1994 van die
Noord-Atlantiese Vryhandelsooreenkoms (Nafta) (12)
gebruik maak om fabrieke tot oorkant die Mexikaanse
grens te verskuif. Voor die Huis van
Verteenwoordigers se kommissie van buitelandse sake,
tydens die debatte wat die aanvaarding van die verdrag
deur die Clinton-administrasie voorafgegaan het, het
General Electric egter die getalle afgerits van al die
werksgeleenthede wat danksy dié ooreenkoms in die
VSA gered sou word (13). Vyf jaar nadat dit in
werking gestel is, wys die tydskrif Multinational
Monitor daarop dat sommige van die groep se filiale
druk op hulle subkontrakteurs uitoefen om hulle na
Mexiko te volg ... In 1991 het GE nog vier maal soveel
mense in die VSA in diens gehad as in die res van die
wêreld. Tans is die verhouding 1,15 tot 1, en die omset
wêreldwyd (veral Europa, Indië, China) is 80 miljard
dollar, oftewel die helfte van die totaal.
“Globalisering,” beweer die voormalige hoofbestuurder,
“is die doeltreffendste manier om die lewensgehalte
in arm lande te verbeter.”
Op 8 Desember 1981, agt maande nadat hy as
hoof van die maatskappy aangestel is, verduidelik mnr.
Welch aan finansiële ontleders wat in die Pierre Hotel
in New York byeengekom het, dat die firma in ’n
“totale oorlog” teen die lae prys van sy aandele
gewikkel is, en dat hy van filiale verwag om nommer
een of nommer twee in hulle sektor te wees indien
hulle nie verkoop wil word nie. Om die daad by die
woord te voeg, raak GE ontslae van ’n steenkoolmyn,
’n platevervaardiger, satellietbedrywighede, ens. Ten
einde nie die steeds strawwer mededinging van
Japannese produkte die hoof te moet bied nie, doen
mnr. Welch selfs afstand van verbruikerselektronika,
hoewel GE voorop in dié sektor in die Amerikaanse
mark is. Fabrieke wat klein huishoudelike elektriese
toerusting vervaardig, word in 1983 van die hand gesit
sonder om die maatskappye se bestuur in die saak te
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 32

ken. “Dit is asof General Motors ophou om motorkarre
te vervaardig,” is die New York Times se kommentaar.
In die bestek van twintig jaar verlaat 400 maatskappye
op hierdie wyse die wentelbaan van die groep. Maar
die beweging vind nie net in een rigting plaas nie: oor
die duisend firmas word deur die multinasionale groep
aangekoop.
Die afdanking van 130 000 werknemers en die
verkoop van meer as 100 filiale bring vir GE 6,5
miljard dollar in tussen 1981 en 1986. Hierdie aardige
sommetjie word aangewend vir koorsagtige aankope
wat sy winste nog vinniger moet opstoot. Waar die
groep aanvanklik sy inkopies gedoen het in mediese
toerusting (Compagnie Générale de Radiologie in
1987), die vervaardiging van elektriese gloeilampe (die
Hongaarse Tunsgram in 1989) of chemie (plastiek by
Borg-Warner in 1988), bou hy voorts eerder uit in
finansiële dienste (makelary en versekering in die
1980's). Laasgenoemde aktiwiteit, wat vir ’n tyd lank
GE Capital genoem is, verteenwoordig in 1981 slegs
10% van die groep se omset. Twintig jaar later is dié
verhouding verviervoudig.
In 1986 bestee GE 6 miljard dollar aan sy mees
emblematiese aankoop: dié van RCA. Welch likwideer
laasgenoemde se industriële bedrywighede en behou
slegs die televisienetwerk NBC. Aanvanklik in 1919
gestig as filiaal van GE en die Britse Marconi, word
RCA in 1932 outonoom as gevolg van die
Amerikaanse regering se anti-trust-optrede. RCA se
terugkeer na GE-geledere werk ten gunste van die
nuwe reëls wat “konsolidering” voorstaan, en wat besig
is om die Amerikaanse radio- en televisiewese te
omvorm (14).
GE se bedrywighede fokus egter op die
finansiële bestuur van sy bates. Die geld wat vir
aankope aangewend word, is nie meer beskikbaar vir
die ontwikkeling van industriële bedrywighede nie.
Tussen 2001 en 2003, merk die Wall Street Journal op,
“het die bars van die spekulasie-borrel in die 1990's dit
duidelik gemaak dat, hoewel die inisiatiewe van die
GE-bestuur ongetwyfeld winsgewendheid verhoog en
profyte opgestoot het, dit terselfdertyd ook baie
tekortkominge verdoesel het” (15). Soos byvoorbeeld
die 19% afname in reële terme in navorsing- en
ontwikkelingsuitgawes tydens die dekade 1990. In die
vorige eeu was die firma aan die voorpunt van
innovering; tans figureer hy nie meer op die jaarlikse
lys van die twintig grootste vervaardigers van
industriële patente nie. Sonder die produkte wat in die
1960's en 1970's deur sy plastiek- en lugvaartfiliale
teen ’n verlies ontwikkel is, sou Welch egter nie die
winste kon smaak wat hierdie uitvindsels later sou
genereer nie.
Sy opvolger, bewus van die gevaar, verkoop
weer ’n deel van die maatskappy se finansiële
bedrywighede en verhoog die uitgawes wat aan
navorsing en ontwikkeling gewy word tot soveel as 3,1
miljard dollar in 2004 (16). Voortaan word die aksent
geplaas op tegnologieë wat veral bydra tot die
vermindering van kweekhuisgasse. General Electric
hoop selfs om eendag mnr. George W. Bush te oorreed
om die Kyoto-verdrag te onderteken, wat Amerikaanse
nywerhede sal verplig om kwotas op die vervaardiging
van kweekhuisgasse te respekteer.
Sedert sy ontstaan kon die maatskappy nog
altyd op die Amerikaanse welsynstaat reken.
“Suksesvolle firmas is die enigste stutpilare van ’n land
soos ons s’n; state skep niks nie,” verkondig mnr.
Welch egter (17). Maar tussen 1990 en 2002 (dus
tydens sy bewind), hou die maatskappy die rekord vir
openbare bestellings ten bedrae van ’n som wat die
Center for Public Integrity op 43,7 miljard dollar
beraam. Danksy uitvoerbystand en talle plaaslike
subsidies is dit ook die Amerikaanse multinasionale
groep wat die meeste voordeel getrek het uit
belastingkortings op maatskappywinste wat in die VSA
gemaak is (18). Tussen 2001 en 2003 byvoorbeeld,
betaal hy ingevolge hiervan slegs 3,4 miljard dollar aan
belasting; besparing: 9,5 miljard. Maar tussen 1996 en
1998 het die firma reeds ’n korting van 6,9 miljard
dollar ontvang ...
So ’n meevaller staan nie heeltemal los van die
“beleggings” wat die groep toegestaan het ten einde
openbare beleid te rig nie. Die besit van die
televisienetwerk NBC en die aankoop in 2003 van
Universal Studios en sy kabelkanale by Vivendi (wat
20% van die kapitaal behou), gee aan GE ’n sekere
mate van invloed. Maar sy topbestuur word ook
genader deur verkiesingsveldtogfinansiers: tussen 1990
en 2006 beloop hulle skenkings 12 miljoen dollar.
Die groep gee egter voorkeur aan direkte
stemwerwery. In die eerste helfte van 2005 alleen wy
hy 13,9 miljoen dollar hieraan – ’n feitlik
ongeëwenaarde som in die VSA (19). Hy spesialiseer
ook in strategiese werwing. In Frankryk word die firma
tans bestuur deur Clara Gaymard, wat haar lys van
kennisse wat sy as hoof van die Franse agentskap vir
internasionale beleggings opgebou het, tot haar nuwe
werkgewer se beskikking kan stel.
Nadat hy die aandeelhouers gegee het wat hulle
wou hê, is Jack Welch ruimskoots vergoed. Slegs in die
jaar 2000 ontvang hy 164 miljoen dollar, wat die
verkoop insluit van aandele wat aan hom behoort. Die
daaropvolgende jaar verdien hy nog 16 miljoen dollar,
plus ’n bonus (van 9 miljoen dollar) as “aftreegeskenk”.
Twintig jaar aan die roer van GE het aan dié
voormalige hoofbestuurder ’n boedel van ’n geraamde
900 miljoen dollar besorg ...
Die vergoeding is in verhouding met die
opvoedingstaak wat hy verrig het: in 1981 is hy deur
die CBS se nuustydskrifprogram 60 Minutes geroskam
omdat hy ’n fabriek in Kalifornië gesluit het.
“Vandag,” klop hy homself op die skouer, “aanvaar die
Amerikaanse samelewing mededinging.” Kortweg
gestel, “hy moderniseer” (20).
(1) “Wall Street Week”, PBS, 13 September 2002 en die
maatskappye se jaarverslae sedert 2002.
(2) David Paul, “GE long term debts skyrocketing”,
Bloomberg-agentskap, April 2003, en Thomas O’Boyle, At
Any Cost: Jack Welch, General Electric and the Pursuit of
Profit, New York: Alfred A.Knopf, 1998.
(3) Thomas O’Boyle, op. cit.
(4) John K. Galbraith, The new industrial state, Boston:
Houghton Mifflin, 1967. (Bl. 114 in Franse uitgawe.)
(5) “Tyrants, statesmen and destroyers, a brief history of
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 33

the C.E.O.”, Fortune, 18 November 2002.
(6) “Want to win? Here’s some practical advice from
Jack Welch”, Bulletin van die Wharton-bestuurskool, 1 Junie
2005.
(7) Ibid.
(8) Kapitalisering en markprys in euro/dollar na afloop
van die eerste helfte van 2006.
(9) Aldus John Hovis, leier van een van die maatskappy
se grootste vakbonde, United Electrical Workers (UEW), in
“The case against GE”, Multinational Monitor, Julie-
Augustus 2001.
(10) Lees Kathryn Kranhold, “Five years later, Immelt
transforms GE”, The Wall Street Journal, 11 September
2006.
(11) Le Monde, 5 Julie 2005.
(12) Canada, VSA, Mexiko.
(13) Cf. “Nafta’s broken promise: Failure to create U.S.
jobs”, Public Citizen, , 01.02.97. Lees ook Serge Halimi,
“Triomphe ruineux pour l’administration démocrate”, Le
Monde diplomatique, Desember 1993.
(14) Lees Eric Klinenberg, “Dix maîtres des médias
américains”, Le Monde diplomatique, April 2003.
(15) “GE’s Immelt renovates house that Jack built”, The
Wall Street Journal, 6 Februarie 2003.
(16) “A lean, clean electric machine”, The Economist, 10
Desember 2005.
(17) “Want to win”, op. cit.
(18) Volgens ’n studie van die vereniging Citizen for Tax
Justice aangaande 275 van die grootste Amerikaanse
maatskappye. In “Corporate income taxes in the Bush years”,
Citizen for Tax Justice & Institute on Taxation and Economic
Justice (ITEP), September 2004. Lees ook “Corporate income
taxes in the 90’s”, ITEP, Oktober 2000.
(19) The Wall Street Journal, 14.02.06
(20) “How Jack Welch runs GE”, Business Week, 8 Junie
1998.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 34

Vatso, Pappie!
Dawkins op sy plek gesit
OFSKOON DIE BEKENDE BRITSE BIOLOOG EN
ATEÏS, RICHARD DAWKINS, NOGAL HEELWAT
ONKRITIESE AANDAG IN DIE SUID-AFRIKAANSE
MEDIA GENIET, WORD SY ANTI-RELIGIEUSE
SIENINGS SELDE AAN BEHOORLIKE KRITIEK
ONDERWERP. HIER STEL DIE OUD-MARXIS-
TIESE EN ALLESBEHALWE KONSERWATIEWE
LETTERKUNDIGE, TERRY EAGLETON, DIE SAAK
REG IN SY RESENSIE VAN DAWKINS SE JONGSTE
WERK, THE GOD DELUSION (LONDEN:
BANTAM BOOKS, 406 BL.)
Deur Terry Eagleton *
S
tel jou voor iemand wei uit oor biologie terwyl sy
enigste kennis van die onderwerp die Book of
British Birds is, en jy het ’n
rowwe idee van hoe dit voel
om Richard Dawkins oor
teologie te lees. Kaartdraende
rasionaliste soos
Dawkins, wat die naaste aan
’n professionele ateïs is wat
Brittanje sedert Bertrand
Russell het, is in een opsig
die swakste toegerus om te
verstaan wat hulle striem,
aangesien hulle nie glo dat
daar enigiets is om te
verstaan, of minstens die
moeite werd is om te
verstaan nie. Dit is waarom
hulle sonder uitsondering vorendag kom met vulgêre
karikature van religieuse geloof wat ’n eerstejaar
teologiestudent sou laat ineenkrimp. Hoe meer hulle
religie verfoei, hoe meer oningelig neig hulle kritiek
daarvan om te wees. Indien hulle gevra sou word om ’n
oordeel te vel oor fenomenologie of die geopolitiek van
Suid-Asië, sou hulle die vraag ongetwyfeld so deeglik
moontlik bestudeer. As dit egter by teologie kom, sal
enige ou belaglike voorstelling deug. Deesdae is
teologie die koningin van die wetenskappe in ’n ietwat
minder deurlugtige sin van die woord as in sy
Middeleeuse fleur.
Dawkins oor God herinner nogal aan daardie
regse Cambridge-dosente wat enkele jare gelede
* John Edward Taylor Professor van Engelse Letterkunde
aan die Manchester-universiteit. Sy jongste boek is How to
Read a Poem (Oxford: Blackwell, 2006). Hierdie resensie het
oorspronklik verskyn in die London Review of Books
(www.lrb.co.uk) van 19 Oktober 2006. Die Vrye Afrikaan
bedank hulle vir hul toestemming om dit hier in Afrikaans te
plaas.
Senate House ywerig binnegetou het om ’n eregraad
vir Jacques Derrida af te stem. Baie min van hulle,
vermoed ’n mens, het meer as ’n paar bladsye van sy
werk gelees, en selfs dié aanname mag buitengewoon
vrygewig wees. Tog sou hulle ongetwyfeld met afgryse
vervul word om ’n opstel oor Hume te ontvang van ’n
student wat nie sy Treatise of Human Nature gelees het
nie. Daar is altyd onderwerpe waaroor andersins
noulettende geeste kwalik met stryd aan die grofste
vooroordeel sal toegee. Vir talle akademiese
sielkundiges is dit Jacques Lacan; vir Oxbridgefilosowe
is dit Heidegger; vir voormalige burgers van
die Sowjet-blok is dit die geskrifte van Marx; vir
militante rasionaliste is dit die religie.
Wat, wonder ’n mens, is Dawkins se siening
van die kennislerige verskille tussen Aquinas en Duns
Scotus? Het hy Eriugena oor subjektiwiteit, Rahner oor
genade of Moltmann oor hoop gelees? Het hy al ooit
van hulle gehoor? Of verbeel
hy hom soos ’n verwaande
jong advokaat dat jy die
opposisie kan verslaan terwyl
jy selfvoldaan onkundig oor
sy sterkste saak kan wees?
Dawkins, lyk dit, is soms deur
teoloë vertel dat hy
strooipoppe opstel net om
hulle om te klits – ’n
aantyging wat hy in sy boek
afwys – maar te oordeel aan
The God Delusion is hulle
absoluut reg. Wat die teologie
betref, het Dawkins enorm
baie gemeen met Ian Paisley
(1) en Amerikaanse TV-evangeliste. Albei partye stem
redelik saam oor wat religie is; dis net dat Dawkins dit
verwerp terwyl Oral Roberts (2) en sy selfvoldane stam
daarop vet word.
’n Molshoop van voorbeelde uit ’n berg daarvan
sal dus voldoende moet wees. Dawkins reken dat alle
geloof blinde geloof is, en dat Christen- en
Moslemkinders grootgemaak word om sonder vrae te
glo. Nie eens die stompsinnige dominees wat my in ’n
staatskool (grammar school) opgedons het, het dít
gedink nie. Vir die hoofstroom Christendom het die
rede, die argument en eerlike twyfel nog altyd ’n
integrale rol in geloof gespeel. (Waar, gegewe dat hy
ons op een punt uitnooi om alles te bevraagteken, is
Dawkins se eie kritiek van die wetenskap,
objektiwiteit, liberalisme, ateïsme en dergelike sake?)
Dit is inderdaad so dat die rede nie vir gelowiges die
hele pad gaan nie, maar dan is dit ook nie so nie vir die
meeste sensitiewe, beskaafde niereligieuse tipes. Selfs
Richard Dawkins leef meer volgens geloof as volgens
rede. Ons huldig talle aannames (beliefs) wat geen
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 35

onkreukbare rasionele regverdiging het nie, maar wat
nietemin redelik is om te huldig. Slegs positiwiste (3)
dink dat ‘rasioneel’ ‘wetenskaplik’ beteken. Dawkins
verwerp die sekerlik redelike siening dat wetenskap en
religie nie in kompetisie staan nie op grond daarvan dat
dit religie verseël teen rasionele ondersoek. Maar dit is
’n fout: om te beweer dat wetenskap en religie
verskillende vrae aan die wêreld stel, is nie om te
beweer dat as Jesus se beendere in Palestina ontdek sou
word, die Pous so spoedig moontlik in die ry vir ’n
werkloosheidstoelae moet gaan val nie. Dit is eerder
om te beweer dat terwyl geloof, nogal soos liefde,
feitelike kennis moet betrek, dit nie daartoe verskraal
kan word nie. Vir my bewering dat ek jou liefhet om
samehangend te wees, moet ek in staat wees om te
verduidelik wat omtrent jou dit regverdig, maar my
bankbestuurder mag met my nat-oogbeskrywing van
jou saamstem sonder om self op jou verlief te wees.
Dawkins beskou die bestaan of niebestaan van
God as ’n wetenskaplike hipotese wat oop is vir
rasionele demonstrering. Die Christendom leer dat om
te beweer dat daar ’n God is, redelik moet wees, maar
dat dit glad nie dieselfde as geloof is nie. Ongeag wat
Dawkins ook al mag dink, is om in God te glo nie
dieselfde as om tot die slotsom te kom dat
ruimtewesens of die tandemuis bestaan nie. God is nie
’n hemelse supervoorwerp of goddelike VVV (4) oor
wie se bestaan ons agnosties moet bly tot al die
getuienis ingewin is nie. Teoloë glo nie, soos Dawkins
dink, dat hy óf binne, óf buite die heelal is nie. Sy
transendensie en onsigbaarheid is deel van wat hy is,
wat nie die geval met die Loch Ness-monster is nie. Dit
is nie dieselfde as om te sê dat religieuse mense in ’n
gravitasiekolk glo omdat hulle ook dink dat God
homself geopenbaar het: nie, soos Dawkins dink, in die
gestalte van ’n kosmiese vervaardiger wat nog slimmer
as Dawkins self is nie (die Nuwe Testament sê so te sê
niks oor God as Skepper nie), maar minstens vir
Christene in die gestalte van ’n verguisde, vermoorde
politieke misdadiger. Die Jode van die sogenaamde Ou
Testament het geloof in God gehad, maar dit beteken
nie dat nà hulle die saak by ’n aantal internasionale
konferensies gedebatteer het, hulle besluit het om die
wetenskaplike hipotese dat daar ’n opperste argitek van
die heelal bestaan, te onderskryf nie – selfs al was dit,
soos Genesis wys, hulle mening. Hulle het geloof in
God gehad in die sin wat ek geloof in jou het. Hulle
mag wel verkeerd wees, maar hulle was nie verkeerd
omdat hulle wetenskaplike hipotese ongegrond was
nie.
Dawkins praat spottend van ’n persoonlike God
asof dit heeltemal ooglopend sou wees wat dít presies
beteken. Dit lyk asof hy God verbeel, indien nie
heeltemal met ’n wit baard nie, dan minstens as een of
ander kêrel (chap), dog supergroot. Hy vra hoe dié
kêrel met miljarde mense tegelyk kan praat, wat nogal
is soos om te wonder waarom, as Tony Blair ’n seekat
is, hy slegs twee arms het. Vir die Joodse Christendom
is God nie ’n persoon in die sin wat, sê, Al Gore (5) is
nie. Hy is ook nie ’n beginsel, ’n entiteit of ‘bestaande’
nie: in een sin van laasgenoemde woord sal dit
heeltemal samehangend vir religieuse tipes wees om te
beweer dat God feitelik nie bestaan nie. Hy is eerder
die moontlikheidsvoorwaarde van watter entiteit ook
al, insluitend onsself. Hy is die antwoord op waarom
daar iets eerder as niks is. God en die heelal tel nie
meer op tot twee nie, ewemin as wat my afguns en my
linkervoet ’n paar van voorwerpe uitmaak.
Dit – en nie een of ander supervervaardiger nie
– is wat tradisioneel bedoel word met die bewering dat
God die Skepper is. Hy is dit wat alle dinge in die syn,
in dit wat is, deur sy liefde onderhou; en dit sou steeds
die geval wees selfs al het die heelal geen begin nie.
Om te sê dat hy dit uit niks in bestaan gebring het, is
nie ’n maatstaf van hoe baie slim hy is nie, maar om te
suggereer dat hy dit uit liefde eerder as behoefte
gedoen het. Die wêreld was nie die gevolg van ’n
onverbiddelike ketting van oorsaak en gevolg nie. Soos
’n modernistiese kunswerk is daar geen noodsaak
daaromtrent nie, en God mag sy handewerk dalk al
eons gelede berou het. Die Skepping is die
oorspronklike gratis daad. God is ’n kunstenaar wat dit
vir die blote liefde of vir die hel daarvan gedoen het;
nie ’n wetenskaplike in die uitvoering van ’n manjifiek
rasionele ontwerp wat sy navorsingstoekenningsliggaam
mateloos sal beïndruk nie.
Omdat die heelal God s’n is, het dit deel aan sy
lewe, wat die lewe van vryheid is. Dit is waarom dit
heeltemal op sy eie werk, en waarom sowel wetenskap
as Richard Dawkins gevolglik moontlik is. Dieselfde
geld menslike wesens: God is nie ’n hindernis vir ons
selfstandigheid en genieting nie, maar, soos Aquinas
aanvoer, die mag wat ons toelaat om onsself te wees.
Soos die onbewuste is hy nader aan ons as wat ons aan
onsself is. Hy is die bron van ons selfbepaling, nie die
uitwissing daarvan nie. Om van hom afhanklik te wees,
soos om van ons vriende afhanklik te wees, is ’n
kwessie van vryheid en vervulling. Vriendskap is
inderdaad die woord wat Aquinas gebruik om die
verhouding tussen God en die mensdom te beskryf.
Dawkins, wat ewe geobsedeer met die meganika
van die Skepping as sy Kreasionistiese opponente (6)
is, verstaan niks van hierdie tradisionele leerstellinge
nie. Hy verstaan ook nie dat omdat God transendent tot
ons is (wat ’n ander manier is om te sê dat hy ons nie
tot stand hoef te gebring het nie), is hy vry van enige
neurotiese behoefte aan ons en wil hy bloot toegelaat
word om ons lief te hê. Dawkins se God is, daarenteen,
Satanies. Satan (‘beskuldiger’ of ‘aanklaer’ in
Hebreeus) is die wanvoorstelling (misrecognition) van
God as Groot Pa en straflustige regter, en Dawkins se
God is presies so ’n afstootlike superego (7). Hierdie
valse bewussyn word omvergewerp in die persoon van
Jesus, wat die Vader openbaar as vriend en minnaar
eerder as regter. Dawkins se Opperwese is die God wat
diegene wat daarna streef om goddelike toorn af te
weer deur diere te offer, kieskeurig in hulle dieet te
wees en vlekkeloos in hulle optrede. Hulle kan nie die
skandaal dat God hulle liefhet soos hulle in al hulle
morele slordigheid is, aanvaar nie. Dit is een rede
waarom Paulus opmerk dat die wet vervloek is.
Dawkins sien die Christendom in terme van ’n eng,
legalistiese opvatting van boetedoening – van ’n
brutale, wraakgierige God wat sy eie kind opoffer as
vergoeding daarvoor dat hy beledig is – en beskryf dié
geloofsartikel as venynig en aanstootlik. Dit is veilig
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 36

om te wed dat die Aartsbiskop van Kantelberg nie
sterker kan saamstem nie. Dit was die imperiale
Romeinse staat, nie God nie, wat Jesus vermoor het.
Dawkins vind dit vreemd dat Christene nie
gretig na die dood uitsien nie, gegewe dat hulle daar
die paradys ingelei sal word. Hy sien nie raak dat die
Christendom, soos die meeste religieuse gelowe,
menslike lewe diep waardeer nie, wat dan ook dìt is
waarin die martelaar verskil van die selfmoordenaar.
Die selfmoordenaar laat die lewe vaar omdat dit
waardeloos geword het; die martelaar staan sy of haar
kosbaarste besitting vir die uiteindelike welsyn van
andere af. Hierdie daad van selfoorgawe staan
algemeen bekend as opoffering, ’n woord wat ten
onregte allerlei polities inkorrekte implikasies verkry
het. Jesus, spekuleer Dawkins, mag sy eie verraad en
dood verlang het, ’n siening wat die skrywers van die
Nuwe Testament opsetlik afwys deur die Getsemanetoneel
in te sluit, waar Jesus duidelik paniek ervaar by
die vooruitsig van sy komende teregstelling. Hulle
plaas ook woorde in sy mond as hy op die kruis is om
grotendeels dieselfde stelling te bevestig. Jesus het nie
gesterf omdat hy mal of selfkastydend was nie, maar
omdat die Romeinse staat en sy verskillende plaaslike
lakeie en hardlopende honde
geskrik het vir sy boodskap
van liefde, genade en geregtigheid,
asook vir sy enorme
gewildheid onder die armes,
en met hom weggedoen het
om ’n massaopstand in ’n
hoogs plofbare politieke
situasie te vermy. Heelwat
van Jesus se naaste kamerade
was waarskynlik Selote,
oftewel lede van ’n antiimperialistiese
ondergrondse
beweging. Judas se van
suggereer dat hy een van
hulle kon wees, wat sy
verraad des te meer
verklaarbaar maak: miskien
het hy sy leier in bitter
ontnugtering uitverkoop in
die oortuiging dat hy per slot
van rekening nie die Messias
was nie. Messiasse word nie
in armoede gebore nie; weier
nie wapens van vernietiging
nie; is boonop geneig om die
nasionale hoofstad binne te
ry in koeëlvaste limousines
met polisiebegeleiding, nie
op ’n donkie nie.
Jesus, wat met respek
vir Dawkins inderdaad “sy etiek aan die Skrif ontleen
het” (hy was ’n toegewyde Jood, nie die stigter van ’n
spoggerige nuwe opset nie), was ’n karikatuur van ’n
Messias. Hy was ’n karnavalistiese parodie van ’n leier
wat verstaan, so lyk dit, dat enige regime wat nie op
solidariteit met broosheid en mislukking gegrond is
nie, gedoem is om onder sy eie hubris in duie te stort.
Die simbool van daardie mislukking was sy kruisiging.
In hierdie geloof was hy getrou aan die lewensbron wat
hy enigmaties sy Vader genoem het, wat in die vorm
van die Jahwe van die Ou Testament aan die Hebreërs
sê dat hy hulle brandoffers haat en dat hulle wierook in
sy neusgate stink. Hy herinner hulle dat hulle hom sal
ken vir wie hy is wanneer hulle die hongeres met goeie
dinge gevul en die rykes leeg weggestuur sien. Jy word
nie toegelaat om ’n fetisj of gesnede beeld van hierdie
God te maak nie, aangesien die enigste beeld van hom
menslike vlees en bloed is. Verlossing het vir die
Christendom te make met sorg vir die sieke en die
verwelkoming van die immigrant, die beskerming van
die armes teen die geweld van die rykes. Dit is glad nie
’n “godsdienstige” saak nie en vereis geen besondere
kleredrag, rituele gedrag of kieskeurigheid oor dieet
nie. (Die Katolieke verbod van vleis op Vrydae is ’n
onskriftuurlike kerkreël.)
Jesus het uitgehang met hoere en sosiale
uitgeworpenes, was merkwaardig ontspanne oor seks,
was afwysend oor die gesin (die voorstedelike Dawkins
is ’n ietsie ongemaklik hieroor), het ons aangemoedig
om ongeërg oor eiendom en besittings te wees, het sy
volgelinge gewaarsku dat hulle ook gewelddadig sou
sterf, en het volgehou dat die waarheid doodmaak en
verdeel asook bevry. Hy het
ook eiegeregtige pedante
vervloek en die heersersklas
verontrus.
Die Christelike geloof
leer dat diegene wat na die
kruisiging kan kyk en leef,
wat aanvaar dat die traumatiese
waarheid van menslike
geskiedenis ’n gemartelde
liggaam is, dalk net ’n op ’n
nuwe lewe mag hoop – maar
slegs by grasie van ’n
onvoorstelbare transformasie
in ons huidige uitsiglose
toestand. Dit staan bekend as
die opstanding. Diegene wat
nie hierdie skrikwekkende
beeld van ’n verminkte onskuldige
as die waarheid van
die geskiedenis sien nie, sal
waarskynlik aanhangers wees
van daardie blinkoog bygeloof,
bekend as menslike
vooruitgang, waarvoor Dawkins
’n volbloed apologeet is.
Of hulle mag goedbedoelende
hervormers of sosiale
demokrate wees, wat vanuit ’n
Christelike oogpunt gewoon
nie radikaal genoeg is nie.
Die sentrale leerstelling van die Christendom is
dus nie dat God ’n bliksem (bastard) is nie. Dit is, in
die woorde van die oorlede Dominikaanse teoloog,
Herbert McCabe, dat as jy nie lief het nie, is jy dood,
en dat as jy liefhet, sal hulle jou doodmaak. Hier is dan
jou holle belofte en opium van die volk. Dit was
natuurlik Marx wat daardie laaste frase gemunt het,
maar Marx, wat religie in dieselfde passasie beskryf as
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 37

die “hart van ’n hartelose wêreld, die siel van siellose
toestande” was ietwat oordeelkundiger en #meer
dialekties in sy beoordeling daarvan as Dawkins, wat
wild en wakker misskop en -slaan.
Nou mag dit so wees dat dit alles niks meer
geloofwaardig as die tandemuis is nie. Die meeste
denkende mense sal deesdae uitstekende gronde hê om
dit te verwerp. Maar kritici van die rykste, duursaamste
vorm van populêre kultuur in die menslike geskiedenis
het ’n morele verpligting om dié saak op sy mees
oortuigende te konfronteer, in plaas daarvan om vir
hulleself ’n goedkoop oorwinning te beklink deur dit
toe te takel as soveel snert en gebrabbel. Die
hoofstroomteologie wat ek pas uiteengesit het, mag
heel moontlik nie waar wees nie, maar enigeen wat dit
aanhang moet na my mening gerespekteer word, terwyl
Dawkins reken dat geen religieuse geloof te eniger tyd
of op enige plek hoegenaamd respek waardig is nie. En
dit, mag ’n mens noteer, is die opinie van ’n man wat
diep afkerig is van enige dogmatisme. Selfs gematigde
religieuse sienings, dring hy aan, moet vurig betwis
word, aangesien hulle altyd tot fanatisme kan lei.
Sommige strominge van die liberalisme wat
Dawkins onderskryf, het tans verval in ’n taamlik
gemene vorm van neoliberalisme, maar wat my betref
is dit geen rede om nie liberalisme voor te staan nie.
Op een of ander obskure wyse kry Dawkins dit reg om
te insinueer dat die Biskop van Oxford verantwoordelik
is vir Osama ben-Laden. Sy polemiek sou ietwat
oortuigender wees komende van ’n man wat ’n bietjie
minder arrogant triomfantelik is oor wetenskap (daar is
bloot een of twee gebare oor die feilbaarheid daarvan
in die boek), en wat hom daarvan kan weerhou om
sinne te skryf soos “hierdie beswaar [teen ’n sekere
wetenskaplike siening] kan beantwoord word met die
suggestie … dat daar baie heelalle is” (ons vertaling),
asof ’n suggestie ’n wetenskaplike weerlegging is. Oor
die afgryse wat wetenskap en tegnologie op die
mensdom losgelaat het, is hy voorspelbaar swygsaam.
Tog sal die Apokalips waarskynlik veel eerder hulle
produk as die werk van religie wees. Ruil jou die
Inkwisisie vir chemiese oorlogvoering.
Dawkins se onverstoorde wetenskaplike
onpartydigheid is van so ’n aard dat hy homself in ’n
boek van bykans vierhonderd bladsye nouliks sover
kan bring as om toe te gee dat daar een enkele menslike
voordeel uit religieuse geloof gevloei het, ’n siening
wat by voorbaat ewe onwaarskynlik as empiries vals is.
Die ontelbare miljoene mense wat hulle lewens selfloos
aan die diens van andere gewy het in die naam van
Christus, Boeddha of Allah word uit die menslike
geskiedenis gewis – en dit deur ’n selfaangestelde
kruisvaarder teen dweepsug. Hy is soos ’n man wat
sosialisme gelykstel aan die Gulag (8). Soos die
Puritein en seks sien Dawkins God oral, selfs waar hy
klaarblyklik afwesig is. Hy dink byvoorbeeld dat die
etno-politiese konflik in Noord-Ierland sou verdwyn as
die religie sou, wat vir iemand soos ek wat deeltyds
daar woon, verraai hoe min hy eintlik daarvan weet. Op
ietwat vreemde wyse dink hy ook dat die terme Lojalis
en Nasionalis ‘eufemismes’ vir Protestant en Katoliek
is, en ken duidelik nie die verskil tussen ’n Lojalis en
’n Unionis of ’n Nasionalis en ’n Republikein nie. Hy
beweer ook, teenoor ’n aansienlike deel van die
beskikbare getuienis, dat Islamitiese terrorisme deur
religie eerder as politiek geïnspireer is.
Hierdie is nie bloot die sieninge van ’n
woedende ateïs nie. Dit is die opinies van ’n maklik
identifiseerbare soort Engelse middelklas, ’n liberale
rasionalis. As ’n mens Dawkins lees, wat soms skryf
asof “Thou still unravish’d bride of quietness” ’n
skreeusnaakse manier is om ’n Griekse vaas te beskryf,
kan jy redelik seker wees dat hy nie Europa se grootste
entoesias vir Foucault, psigoanalise, agitprop,
Dadaïsme, anargisme of separatistiese feminisme sal
wees nie. ’n Mens stel jou voor dat al hierdie
verskynsels net so onsmaaklik vir sy bruuske,
bloedlose rasionaliteit as die maagdelike geboorte sal
wees. Tog kan ’n mens natuurlik ’n ateïs en ’n
geesdriftige aanhanger van hulle almal wees. Sy Godhaat
is dus geensins die siening van ’n wetenskaplike
wat bewonderenswaardig van vooroordeel gestroop is
nie. Dit behoort tot ’n spesifieke kulturele konteks. ’n
Mens sou nie verwag om in Noord-Oxford heelwat
stemme te monster vir óf anargisme, óf die maagdelike
geboorte nie. (Ek moet daarop wys dat ek die term
Noord-Oxford in ’n ideologiese eerder as geografiese
sin gebruik. Dawkins mag verlig wees om te weet dat
ek inderdaad nie weet waar hy woon nie.)
Daar is ’n baie Engelse weergawe van gesonde
verstand wat hoofsaaklik glo in wat dit kan aanraak,
weeg en proe, en The God Delusion ontspring uit,
onder ander plekke, daardie besondere stal. Op sy mees
Filistynse en provinsiaalste laat dit Dick Cheney soos
Thomas Mann klink. Die sekulêre Tien Gebooie wat
Dawkins vir ons aanbeveel, waaronder een ons
adviseer om ons sekslewens te geniet solank hulle nie
aan ander skade doen nie, is oor die algemeen liberale
gemeenplasighede. Dawkins verpes – en tereg ook –
fundamentaliste, maar sover ek weet is sy antireligieuse
smaadredes nog nie in sy werk geëwenaar
deur ’n kritiek van die globale kapitalisme wat die haat,
angs, onsekerheid en sin van vernedering wat
fundamentalisme kweek, voortbring nie. Soos die
stompsinnige mediageklets dit wil hê, is dit eerder alles
op die rekening van die religie.
Dit kom dus as geen verrassing nie dat Dawkins
’n oudmodiese Hegeliaan blyk te wees wanneer dit by
wêreldpolitiek kom, en glo in ’n zeitgeist (sy eie term)
met immergroeiende vooruitgang en net af en toe ’n
‘terugslag’. “Die hele golf,” rapsodieer hy op die fynste
Liberale wyse, “bly beweeg” (ons vertaling). Daar is,
gee hy vrygewig toe, “plaaslike en tydelike terugslae”
(ons vertaling) soos die huidige VSA-regering – asof
daardie regime ’n verkiesingsafwyking is eerder as die
voorteken van ’n drastiese verandering van die
wêreldorde waarmee ons waarskynlik sal moet leef vir
solank as wat ons kan voorsien. Dawkins glo
daarenteen op sy Herbert Spencer-agtige manier dat
“die vooruitstrewende neiging onmiskenbaar is en sal
voortgaan” (ons vertaling). Nou, daar het ons dit dan:
ons het dit uit die mond van mnr. Openbare Wetenskap
self dat buiten vir ’n paar plaaslike, tydelike
haakplekke soos ekologiese rampe, hongersnood,
etniese oorloë en atoomwoestenye die Geskiedenis pal
aan die opswaai is.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 38

Afgesien van die sporadiese terloopse gebaar na
‘gesofistikeerde’ religieuse gelowiges is Dawkins
geneig om religie en fundamentalistiese religie as een
en dieselfde te sien. Dit is nie net grotesk vals nie; dit is
ook ’n truuk om enige meer besinnende soort geloof te
omflank deur te impliseer dat dit eerder ’n rand- as ’n
massaverskynsel is. Die groot getalle gelowiges wat
iets soos die teologie wat ek hierbo uiteengesit het,
aanhang, kan dus gemaklik saamgegooi word met
takhare wat aborsievoorstanders vermoor en
homoseksuele beswadder. Wat sulke uitbarstings
betref, kwyt The God Delusion hom inderdaad
uitstekend van sy taak. Die twee dodelikste tekste op
die planeet – buiten moontlik Donald Rumsfeld se eposse
– is die Bybel en die Koran, en Dawkins – een
van die beste sowel as een van die slegste liberale – het
hom oor die jare uitstekend daarvan gekwyt om uit te
praat teen daardie besondere vertakking van
psigopatologie, bekend as fundamentalisme, van Texas
of die Taliban. Hy is reg om die soort soetsappige
liberalisme wat glo dat ’n mens ander mense se lawwe
of aanstootlike idees moet respekteer bloot omdat dit
ander mense s’n is, kort te vat. Op sy eie
bewonderenswaardige wyse betoog The God Delusion
dat die status van ateïste in die VSA deesdae min of
meer dieselfde as dié van gays vyftig jaar gelede is. Die
boek is vol lewendige brokkies van die naakte afgryse
van religie, fundamentalisties of andersins. Bykans
50% van Amerikaners glo dat ’n heerlike Wederkoms
op hande is, en sommige van hulle doen hulle uiterste
bes om dit te verhaas. Maar Dawkins kon dit alles vir
ons vertel het sonder om so aanstootlik bitsig te wees
oor daardie wetenskaplike kollegas van hom wat van
hom verskil, en sonder om so teologies ongeletterd te
wees. Hy kon dit ook vermy het om die tweede mees
vermelde individu in die boek te wees – as jy God as
individu tel.
(1) Onversetlike Noord-Ierse Protestantse politikus – nota
van die redakteur.
(2) Amerikaanse TV-evangelis – nota van die redakteur.
(3) Diegene wat beweer dat sintuiglike waarneming die
enigste geldige basis vir kennis en denke is.
(4) Vreemde, vlieënde voorwerp – nota van die redakteur.
(5) Amerikaanse visepresident van 1991 tot 1999 – nota van
die redakteur.
(6) Fundamentalistiese Christelike ontkenners van die
ewolusieleer – nota van die redakteur.
(7) ’n Verwysing na Sigmund Freud se psigoanalitiese teorie,
waar die superego die wette van die samelewing is wat op
onderdrukkende wyse op die onbewuste begeertes van die
mens inspeel – nota van die redakteur.
(8) Strafkampstelsel in die voormalige Sowjet-unie – nota
van die redakteur.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 39

• Dossier: Geweld en misdaad in SA
’n Oorlog van
almal teen almal?
ONS HET IN DIE BINNEPLEIN VAN FORT
SCHANSKOP RONDGESTAAN EN KOFFIE DRINK.
DIE VORIGE AAND SE TOEKENNINGSGELEENT-
HEID WAS ONDER BESPREKING EN DIE
OGGENDPROGRAM SOU OOR DIE FAK SE
MANIFES HANDEL. DANIE GOOSEN HET
AANGEKOM EN VERTEL DAT STEFAN LOUW
VERMOOR IS.
Deur Carel (iv) Boshoff *
E
k het dadelik gedink aan iemand van wie ek dit nie
juis verwag het nie, wat by die onthaal na afloop
van die toekennings gesê het:
“Ons praat oor naamsveranderings, maar ons
mense word vermoor”.
Ek was nie gretig om op die saak in te gaan nie,
maar het darem gesê:
“Ja, die twee goed is nie só verwyderd van
mekaar as wat dit lyk nie.”
Dit was die einde van daardie gesprek. Nou het
Danie gesê van Stefan, en bygevoeg:
“Dis ’n oorlog hierdie; daar word oorlog
gemaak teen ons mense.”
Hy was ontsteld, en dit was nie ’n openbare
verklaring nie, maar dit was ’n eerlike innerlike
aanvoeling dat iets groot en onheilspellend besig is om
te gebeur. Van my was Stefan eerder ’n kennis as ’n
vriend, sodat ek dit meer konseptueel as emosioneel
beleef het en in besonder deur die beeld van ’n oorlog
beetgepak is.
“Moeilikheid is”, het ek gedink, “dat ons nie
weet wie is aan watter kant nie. God behoede ons van
’n reduksie tot swart en wit, iets wat maklik kan posvat
waar almal mettertyd vir almal bang is.”
En toe weet ek watter oorlog dit is: die oorlog
van almal teen almal.
Nie lank gelede nie, was hierdie oorbekende
frase van Thomas Hobbes ook vir my ’n blote cliché,
maar danksy Hans Achterhuis se meesterwerk Het Ryk
van de Schaarste. Van Hobbes tot Foucault het dié
uitdrukking onder dié omstandighede vir my
skrikwekkend konkreet geword.
E
Leviathan
k het meer as eenmaal die Leviathan van Hobbes
(1651), wat al langer as tien jaar op my boekrak
* Gemeenskapsaktivis, Orania
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 40

staan, begin lees. Dit is immers een van daardie tekste
waarna gedurig verwys word en wat aan die oorsprong
van ons moderne wêreld staan. Maar die kloof tussen
my en die skrywer was ten ene male te groot, en ek was
te onkundig oor die vraagstukke en debatte van sy tyd,
om hoegenaamd ’n greep op sy denkbeelde te kry.
Daarom dat Achterhuis se kontekstualisering aan die
hand van beide eietydse en destydse verwysings so
waardevol is.
Aan die hand daarvan het ek naastenby die
volgende beeld gevorm. Die sewentiende-eeuse
Engeland waarin Hobbes hom bevind, staan reeds in
die teken van ’n verreikende omwenteling wat hy
aanvoel en onder woorde probeer bring. Veranderende
vestigingspatrone, grondbesit, toegang tot produksiemiddele
en wat meer het die weefsel van tradisionele
gemeenskappe onherroeplik verander. Dit het veral die
hiërargiese strukture en die gepaardgaande mensbeeld
en instellings wat vastigheid en orde moes verseker en
begeerte moes bekamp, hewig ontwrig.
Teen die agtergrond van hierdie uitrafeling van
gemeenskappe en in teenstelling met die uiters
gestruktureerde feodale orde waarin mense en
gemeenskappe gefunksioneer het, kry Hobbes die
moderne, ongebonde individu in die oog. In plaas van
’n vaste plek in ’n voorafbepaalde orde, tree gelyke
individue wat almal met mekaar in kompetisie om
skaars hulpbronne verkeer, na vore. Dit
verteenwoordig vir hom, dalk eerder konseptueel as
histories, ’n oorsprongstoestand wat hy as “’n oorlog
van almal teen almal” beskryf.
Volgens Achterhuis werk Hobbes met wat hy
sien: individue wat hulle eie oorlewing en belange bo
alles stel en wat niks sal ontsien om dit te bevorder nie.
Boonop besef hy dat oorlewing en eiebelang onder
sekere - al is dit dan uiterste - omstandighede, ’n soort
natuurwet is wat nie met moraliserende klagtes
tegemoetgegaan kan word nie. Om die waarheid te sê,
die enigste redelike uitkoms sou wees dat hierdie
fundamenteel vrye en gelyke individue saamspan om
’n gesag op te rig wat minstens elkeen se veiligheid en
oorlewing kan waarborg, al is dit dan teen die prys van
elkeen se vryheid wat aan dié gesag oorhandig word.
Om dus die grondliggendste van menslike
waardes - naamlik lewensbehoud - te verseker, gee
elkeen in gelyke mate hulle vryheid prys aan ’n staat
wat, uit hoofde daarvan, oor soewereine
beskikkingsreg teenoor almal beskik. In sy tyd word
hierdie kontraktuele oorsprong van die staat in ’n
soewereine heerser beliggaam, maar dit sou mettertyd
verskillende vorme van wettige beskikking oor
absolute mag oor almal aanneem. Dit noem Hobbes die
Leviathan; dit wek vrees, maar ook vertroue.
H
Skaarste/begeerte
obbes staan op die breuklyn tussen ’n tradisionele
en ’n vroeë moderne samelewing en dit stel hom
in staat om aan die hand van ’n sonderlinge
vergelyking te werk. Waar lê naamlik die wesenlike
verskil tussen hierdie twee samelewings? Achterhuis se
vertolking is dat dit om die verknoopte begrippe van
skaarste en begeerte handel. Hy beskou dit as ’n
deurslaggewende insig dat Hobbes “skaarste” nie as ’n
objektiewe gebrek aan beskikbaarheid (van wat dan
ook al) sien nie, maar as ’n tussen-menslike verhouding
van begeerte wat die beskikbaarheid te bowe gaan.
Met ander woorde: namate ons mekaar in ons
begeertes naboots, werk ons ’n ervaring van skaarste in
die hand. Of andersom, namate ons die nabootsende
begeerte aan bande sou lê, sou ons die ervaring van
skaarste kon hokslaan. Juis daarin het tradisionele
gemeenskappe uitgeblink, want die ongelyke status wat
mense beklee het - oftewel die vaste plek in ’n ordelike
gemeenskap - het ongelyke aansprake op begeerbare
dinge meegebring. ’n Kleinboer sou dit in die reël
ondenkbaar vind om te begeer wat ’n landheer begeer,
en ’n landheer sou nie begeer wat ’n prins begeer nie;
’n ridder en ’n priester sou mekaar op die markplein
van begeerte uiters selde ontmoet.
Meer nog, in soverre hierdie hiërargiese
gemeenskap in ’n positiewe sin funksioneel was, sou
hoë vlakke van onderlinge solidariteit verseker dat
beperkte lewensmiddele betreklik gelykop verdeel
word. Nie almal in ’n uitgebreide huishouding sou
dieselfde snitte van ’n slagdier ontvang nie, maar
elkeen sou ’n deel kry. Die huiskneg sou sekerlik nie
skaapboud op tafel hê nie, maar solank sy heer sy
vriende op skaapboud trakteer, sou hy nie sonder vleis
hoef te eet nie, en in soverre hy hom by sy mindere
status berus het, was hy daarmee tevrede.
Maar juis daar lê die knoop: namate sulke
beelde van ongelykheid aan die hand van ’n komplekse
maatskaplike omwenteling in diepe onguns verval het,
is die beperkings wat dit op begeerte geplaas het ook
daarmee heen. Die gevolg is dat almal op ’n
Sondagmiddag ’n skaapboud begeer, al verander dit nie
die feit dat die Base dit nog steeds het en die Klase nog
steeds daarsonder moet klaarkom nie. Om die waarheid
te sê, in die disfunksionele gemeenskappe wat die
moderne samelewing kenmerk, gebeur dit baie dikwels
dat mense aan die onderpunt van die leer aan basiese
lewensmiddele gebrek lei ten spyte van hulle
verklaarde gelykheid aan dié bo-aan die leer en ten
spyte van hulle kompeterende begeerte met mekaar.
Hierdie deernislose verdeling, wat ironies
genoeg met gelykheidsdenke verband hou, skep dan
ook die beeld van objektiewe skaarste, oftewel gebrek
aan lewensmiddele. Dit, terwyl daar meestal juis ’n
objektiewe oorvloed aan, maar ’n ongelyke verdeling
van lewensmiddele is - ’n verdeling wat deur die
oënskynlik neutrale faktor van koopkrag gewettig
word. Dat sentimentele pogings tot vrywillige en
meestal uiters beperkte herverdeling wat in die naam
van liefdadigheid aangepak word, in die reël geen
volhoubare verligting bring nie, hoef ons ook nie te
verbaas nie. Dit onderstreep nie net die de facto
ongelykheid wat in die naam van almal se
grondliggende gelykheid teweeggebring is nie, maar
verhoog ook die vlakke van begeerte deur blootstelling
aan skaars en begeerlike goed.
Geweld in Suid-Afrika
oef ek die vergelyking met wat ons vandag in
Suid-Afrika beleef, te trek? Is dit nie duidelik
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 41
H

watter vernietigende uitwerking modernisering ook
hier op tradisionele gemeenskappe het en hoe die
ontrafeling daarvan mense van hulle betekenisgewende
verwysingspunte vervreem nie? Is dit nie duidelik dat
mense wie se armoede in soveel-dollar-per-dag-terme
gemeet word, mense wat nog nooit van ’n dollar
gehoor het nie, maar wie se vermoë om vir hulleself te
sorg in die proses vernietig word, hulle tot bandelose
kriminaliteit kan wend nie?
Boonop is dit nie net die voorheen
gemoderniseerde sektore van ons samelewing wat aan
’n diepgesetelde minagting van tradisie en gemeenskap
skuldig is nie, dit is ook en juis die pas- en amper
gemoderniseerdes wat oor hulle eie skaduwee probeer
spring. En verder is dit nie ’n plaaslike vorm van
modernisering wat deurgeworstel en verwerf word nie,
maar ’n pasklaar model soos deur die globale
verbruikersreklame voorgehou, wat nagejaag en
onkrities omhels word. Dat hierdie gewaande
bemagtiging ’n skadukant van ongeëwenaarde onmag
het, ontsnap die nuwe elite net soos die ou elite - buiten
natuurlik waar laasgenoemde hulle opvolgers aan die
hand daarvan vir swak prestasie kan verwyt.
Tot oormaat van swaarmoedigheid moet ek
nog byvoeg dat modernisering nooit anders as met
ontwrigting en trauma gepaardgaan nie en dat dit
bowendien ’n eenrigtingproses skyn te wees. Is dit
byvoorbeeld denkbaar om gelykheidsdenke, watter
ongelykhede dit ookal teweegbring, weer met
ongelykheidsdenke te vervang? Sekerlik nie.
En verder: watter vooruitsig het ons dat die
oorlog van almal teen almal, wat onder meer die vorm
van bandelose misdaad en geweld aanneem,
hokgeslaan kan word? As ons Hobbes se logika volg, is
die volgende stap - en daar gaan uit liberale geledere
reeds stemme voor op - dat die staat verantwoordelikheid
moet neem, dat die regstaat sy staal moet
wys. Maar die soort staat wat genoeg vrees en vertroue
kan inboesem om onder sulke omstandighede die orde
te herstel, hou nie belowende vooruitsigte vir ’n uiters
sigbare, voorheen bevoordeelde minderheid soos die
Afrikaners in nie. Inteendeel, ons bevind ons tussen die
duiwel en die diep blou see; tussen chaos en ’n staat
wat by magte is om daardie chaos hok te slaan.
As hierdie ietwat neerdrukkende ontleding
enigsins akkuraat is, moet Afrikaanse denkers en leiers
hulle met nuwe ywer op minstens twee vrae toelê. Die
eerste is die vraag na ’n ander moderniteit as die een
wat deur Hollywood en Singapoer versinnebeeld word
en wat tans as norm vir die modernisering van Suid-
Afrika dien. Daarmee is Die Vrye Afrikaan reeds besig,
nie die minste nie in die vorm van die alternatiewe
ekonomiese teorieë wat hier uitgewerk word.
Die tweede vraag is wat ons doen as die
regstaat ons faal. Dit is toenemend Afrikaners se
ervaring dat die regstaat nie is wat ons daarvan verwag
het nie, deels deur sy onvermoë om sy burgers se lewe
en eiendom te waarborg, en deels deurdat een party se
parlementêre meerderheid dit vir hom ewe maklik
maak om die Grondwet te wysig as om enige ander wet
te wysig. Dit in soverre hy, danksy transformasie van
openbare en private instellings, nodig het om sulke
wysigings te formaliseer.
Afrikaners het die post-94-bedeling betree in
die geloof dat die Grondwet/regstaat ons bestaan sal
waarborg. Ek is van oordeel dat ons hoe gouer, hoe
beter moet besef dat ons in hierdie omstandighede,
soos voorheen, weer mekaar se waarborg sal moet
wees.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 42

• Dossier: Geweld en misdaad in SA
’n Groter rol vir die private
sekuriteitsbedryf?
DIE HOË VLAK VAN MISDAAD, EN VERAL
GEWELDSMISDAAD, HET VERSKEIE OORSAKE.
DOELTREFFENDE OPTREDE TEEN MISDADIGERS
MOET UITERAARD OP SOVEEL AS MOONTLIK
VAN DIE OORSAKE VAN HULLE DADE FOKUS.
DIT IS POPULÊR OM MISDAAD VERAL TE
PROBEER VERKLAAR AAN DIE HAND VAN DIE
ARMOEDE EN ONGELETTERDHEID VAN MISDA-
DIGERS. HIERVOLGENS IS EEN ANTWOORD OP
MISDAAD DAT MENSE BETER ONDERWYS EN
MEER GELD MOET HÊ.
Deur Hans Visser *
’n
Ernstige probleem hiermee is dat dit vir
misdadigers ’n vals tipe regverdiging van hulle
dade skep - die koelbloedige doodskiet van mense vir
finansiële gewin, die verkragting van vrouens en kinders
en die wreedaardige marteling van plaasfamilies en ouer
mense wat alleen woon. Daar is tog baie arm en
ongeleerde mense in Suid-Afrika en die res van die
wêreld wat nie soos bloeddorstige barbare optree nie.
In ’n sin is ons Grondwet wat die
menseregtefilosofie weergee op ’n onrealistiese fiksie
gebaseer – wat skadelike gevolge kan hê. Artikel 10
bepaal naamlik dat elke mens inherente waardigheid
het asook die reg dat daardie waardigheid gerespekteer
en beskerm word. Die feit dat beskaafde mense
misdadigers en vermeende misdadigers op ’n redelike
wyse behandel, het egter meer te doen met hulle eie
beskaafdheid as met die fiksie dat boosaardige mense
noemenswaardige menswaardigheid het. Meer klem
behoort dus op misdadigers se boosheid en gebrek aan
waardigheid gelê te word as op enige fiktiewe
waardigheid. Groter realisme in hierdie verband
behoort nuttig te wees in die stryd teen misdadigers.
Regsmaatreëls en -optrede is die juridiese
reaksie op misdadigers. Dit bied die wapens en
spelreëls in die oorlog teen hulle. Dit verteenwoordig
’n onvolmaakte en tydelike reaksie wat nogtans
noodsaaklik is. Vanselfsprekend dra die openbare
amptenare soos die polisie, aanklaers, landdroste,
regters en diegene wat gevangenisse bestuur die
primêre verantwoordelikheid vir veiligheid en
sekuriteit. Nogtans erken ons reg al eeue dat individue
redelike voorsorg en noodmaatreëls vir hulle eie
veiligheid en beskerming kan tref. Dit is hier waar die
private sekuriteitsbedryf tradisioneel inpas. Nietemin
* Professor in privaatreg, Universiteit van Pretoria
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 43

speel private sekuriteit internasionaal ook ’n
groterwordende rol in die openbare domein en moet
die private aard daarvan nie oorbeklemtoon word nie.
Enkele feite oor private sekuriteit
D
aar is tans ongeveer 5 000 sekuriteitsbesighede en
meer as 305 000 individuele private
sekuriteitsbeamptes aktief in Suid-Afrika – en die
sekuriteitsbedryf groei steeds. Minstens R15 000
miljoen word na raming jaarliks aan private sekuriteit
bestee. Die meeste groot sekuriteitsbesighede word
deur buitelanders beheer. Die private sekuriteitsbedryf
oortref duidelik die openbare polisie wat menslike en
ander hulpbronne betref. Alhoewel die internasionale
tendens is vir die private sekuriteitsbedryf om te groei
en al hoe meer gesofistikeerde dienste te lewer, het
private sekuriteit die afgelope tien jaar in feitlik geen
land in omvang en menslike hulpbronne soveel
toegeneem as in Suid-Afrika nie.
D
Die rol van private sekuriteit
ie vraag oor watter rol private sekuriteit presies in
misdaadbekamping speel, is moeilik om te
beantwoord. Daar is eenvoudig nie voldoende
empiriese getuienis hieroor nie. Nogtans is dit redelik
om aan te neem dat Suid-Afrikaners waarskynlik nie
miljarde rand sou spandeer aan ondoeltreffende
sekuriteitsdienste nie. Aan die ander kant is die
misdaadsyfer in Suid-Afrika (en veral
geweldsmisdaad) steeds so hoog dat ’n mens
waarskynlik nie slegs die gehalte van die polisie se
dienslewering nie, maar ook dié van die kommersiële
sekuriteitsbedryf kan bevraagteken. Voorts blyk dit dat
in heelwat gevalle die werklike diens wat private
sekuriteit bied, nie noodwendig die voorkoming van
misdaad is nie, maar eerder die verkoop van
gemoedsrus aan mense sodat hulle eenvoudig veiliger
voel weens die sigbaarheid van sekuriteitsbeamptes,
hulle toerusting en selfs kennisgewingbordjies. Nog ’n
probleem is dat, net soos daar in die geledere van die
polisie self te veel misdadigers is, die private
sekuriteitsbedryf ongelukkig ook te veel kriminele
elemente en onbekwame persone huisves. ’n
Ongekwalifiseerde vertroue in openbare óf private
sekuriteit is dus misplaas.
Volgens die jongste amptelike misdaadsyfers
het ernstige misdaad effens afgeneem. Die vraag is
nogtans hoe ’n mens kan vasstel of hierdie statistiek
akkuraat is en watter gevolgtrekkings werklik daaruit
gemaak kan word. Die hoë misdaadsyfer is ’n
verleentheid vir die regering, en daar is dus die
versoeking tot statistiese manipulasie. ’n Mens sou dus
eerder ’n stelsel wou hê ingevolge waarvan die
statistiek heeltemal onafhanklik geoudit kan word buite
die kring van politici en amptenare wat belang daarby
het om ’n afwaartse misdaadtendens voor te hou.
As ’n mens aanneem dat daar wel ’n effense
afname in sekere misdade te bespeur is, ontstaan die
vraag wat die oorsaak daarvan is. Daar is al aangevoer
dat die polisie nie die krediet hiervoor moet kry nie,
maar eerder die private sekuriteitsbedryf. Alhoewel
hierdie verklaring nie summier afgewys kan word nie,
is daar te min feite beskikbaar om ’n ingeligte mening
hieroor te kan uitspreek. Dit is waarskynlik die moeite
werd om behoorlike navorsing in hierdie verband te
onderneem en te probeer vasstel wat die werklike
afskrikkingswaarde van private sekuriteit is asook
watter rol dit in die ondersoek en die vervolging van
misdadigers speel.
Volgens die ortodokse siening van die
verhouding tussen die staatspolisie en die private
sekuriteitsbedryf is laasgenoemde se taak bloot om die
polisie te ondersteun, aangesien die staat altyd die
primêre rol by misdaadbekamping speel (naamlik
voorkoming, ondersoek en regshandhawing). In die lig
van die voortdurende misdaadkrisis is dit klaarblyklik
nodig om hierdie teorie in sekere opsigte grondig te
hersien. Terwyl niemand kan twyfel dat die staat
primêr daarvoor aanspreeklik bly om sy inwoners
voldoende te beskerm nie, noodsaak die misdaadgolf
vernuwende denke oor onder meer ’n groter rol vir
privaatsekerheid. Rewolusionêre planne en optrede
word vereis, aangesien die bestaande teorie en praktyk
klaarblyklik misluk het.
Ongelukkig blyk dit dat daar nog te veel mense in
verantwoordelike posisies is wat vasklou aan uitgediende
sienings oor die rol van private sekuriteit, of wat eerder
besorg is om die aansien van die staat se polisie te
beskerm. In byvoorbeeld ’n witskrif oor veiligheid en
sekuriteit ’n paar jaar gelede is die rol van private
sekuriteit nie eers direk vermeld nie! Inisiatiewe op die
terrein van byvoorbeeld gemeenskapspolisiëring het
blykbaar dusver nie veel gehelp om Suid-Afrikaners
veiliger teen geweldenaars te maak nie. Feit is dat elke
beskikbare hulpbron op die een of ander wyse
gemobiliseer sal moet word om die oorlog teen ernstige
misdadigers te wen. Vir sover die polisie nie in staat is om
misdaad te voorkom en wet en orde te handhaaf nie, moet
alternatiewe ingespan word. Uiteraard moet die bestaande
regstelsel ook ondersoek word. Terwyl ’n oordrewe
reaksie nie nodig is nie, sou ek graag ’n hoëvlak-
regshersieningskomitee wou sien met ’n mandaat om alle
regsreëls te ondersoek ten einde knelpunte te identifiseer
en die reg te verbeter waar nodig. Selfs die Grondwet
moet in sekere opsigte aangepas word indien nodig. ’n
Mooi liberale Grondwet help in ieder geval min as mense
nie eers relatief veilig kan wees en voel nie.
Voorstelle oor ’n groter
rol vir private sekuriteit
otdat misdaadvlakke meer “normaal” is, moet daar
dus herbesin word oor die funksies van private
sekuriteit. Een strategie teen misdadigers is om die aard
en die kwaliteit van die rol van private sekuriteit te
verbeter. Alhoewel ek hieronder ’n voorstel bespreek,
moet onthou word dat die Suid-Afrikaanse bevolking
steeds die reg het dat die staat alle redelike stappe
moontlik moet doen om hulle veiligheid in die
algemeen te waarborg en in bepaalde gevalle te
verbeter. Dit is onaanvaarbaar dat benewens die betaal
van belastings wat vir veiligheid en sekuriteit
aangewend word, lede van die publiek nog miljarde
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 44
T

and privaat moet bestee om hulleself en hulle eiendom
te beveilig. Watter verhoogde rol ’n mens ook al vir
private sekuriteit kan bedink, is ’n transformasie van
openbare veiligheid nodig om onder meer te verseker
dat die polisie genoeg bevoegdhede, hulpbronne,
opleiding en strategieë het om misdadigers af te skrik
deurdat oortreders gevang en behoorlik gestraf word.
Ek het reeds 8 jaar gelede in ’n regsblad betoog
vir die verlening van die bevoegdhede van
vredesbeamptes aan sekere kategorieë private
sekuriteitbeamptes. Dit sou hulle doeltreffendheid teen
vermeende misdadigers verhoog. Tans beskik private
sekuriteitsbeamptes slegs oor daardie bevoegdhede wat
elke private persoon het. Die voorstelle wat ek destyds
gemaak het, is nie in die algemeen aanvaar nie, hoewel
sekere bykomende bevoegdhede wel verleen is aan
private sekuriteitsbeamptes by lughawens. Alhoewel
meer bevoegdhede alleen nog nie alle probleme kan
oplos nie, sou dit wel ’n positiewe stap wees om
noodsaaklike polisiëring in die algemeen uit te brei.
Natuurlik is daar allerlei praktiese probleme in hierdie
verband, maar nie een daarvan is onoorkomelik nie.
Trouens, in heelwat Europese lande word al hoe meer
tradisionele polisiëringsfunksies aan private
sekuriteitsbeamptes oorgedra.
Deur private sekuriteitsbeamptes groter
bevoegdhede te gee, kan hulle meer doen om die
openbare polisie en die publiek in die algemeen te help.
In baie gevalle van private sekuriteit gaan dit nie net
om die beveiliging van ’n enkele kliënt se belange nie.
Die gemeenskap kan byvoorbeeld ooglopend daarby
baat as private sekuriteitsbeamptes sterker kan optree
teen X wat hulle kliënt Y se belange bedreig.
Uiteraard moet daar by die implementering van
so ’n plan behoorlike voorsorg getref word vir beheer
oor sekuriteitsbeamptes en dat hulle rekenskap vir hulle
optrede moet gee. Effektiewe regulering van private
sekuriteit is en bly noodsaaklik om ’n wettige en
effektiewe sekuriteitsbedryf te verseker. Dit sou ook
nie nodig wees om alle sekuriteitsbeamptes van meer
bevoegdhede te voorsien nie, maar slegs diegene wat
behoorlik opgelei is en aan ander redelike vereistes wat
gestel mag word, voldoen.
M
Slotgedagte
eer bevoegdhede vir private sekuriteitsbeamptes
is ooglopend nie die finale of enigste antwoord
nie. Daar is nog meer innoverende en selfs drastieser
idees ten einde te verseker dat hierdie belangrike
hulpbron van die gemeenskap ten volle benut word. Dit
is egter noodsaaklik dat die regering ’n hoëvlak-proses
aan die gang sit sodat almal se idees hieroor behoorlik
gelug, ondersoek en getoets kan word. Die beste
daarvan kan dan in werking gestel kan word. Die prys
vir ’n versuim of vertraging is hoog en word betaal
deur die bloed van die slagoffers van die duisende
moorde, verkragtings en rooftogte elke jaar.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 45

• Dossier: Geweld en misdaad in SA
Die ongemaklike waarhede
van plaasmoorde
WEINIG ANDER VORME VAN MISDAAD HET SO
’N DIEPGAANDE EN VERREIKENDE UITWERKING
OP DIE SAMELEWING AS DIE VOORTSLEPENDE
VOORKOMS VAN MOORDE, GEWELDSMISDADE
EN DIEFSTAL OP PLASE. BENEWENS DIE EMOSIE
WAT DAARMEE GEPAARDGAAN, VERAL
VANWEË DIE GEOGRAFIESE ISOLASIE VAN
SLAGOFFERS, IS DIE VLAKKE VAN BRUTALE
GEWELD EN DIE RELATIEF HOË OUDERDOM VAN
SLAGOFFERS OPVALLEND.
Deur Chris van Zyl *
D
aarbenewens word gesinslede, familie, bure,
vriende en kennisse regstreeks betrek by die
emosionele verwerking van grusaamhede wat enige
mens liewer gespaar sou wou bly. Gesien teen breë
sosio-maatskaplike en -ekonomiese agtergronde, is
daar egter gevolge wat nie met die eerste oogopslag
sigbaar is nie. Die staking van (veral)
voedselproduksie, die breuk in produktiwiteit en die
ontwrigting van werknemers is sake wat nie met die
nodige erns bejeën word nie.
Amptelike statistiek is tans nie vryelik
bekombaar nie, en in die rapportering van misdaad op
plase is daar verskillende interpretasies deur SAPDlede
wat tot gevolg het dat die ware toedrag van sake
nie akkuraat sigbaar is nie. Daar kan egter met redelike
sekerheid aanvaar word dat daar sedert 1991 meer as 2
000 mense vermoor is in meer as 30 000 insidente van
geweldsmisdaad op plase en kleinhoewes. Hierdie getal
slagoffers verteenwoordig ’n segment van die
landbousektor wat na alle waarskynlikheid 45 000
kommersiële boere, hul gesinne en werkers behels.
Daarbenewens is die teikengroep nie uitsluitlik blank
nie, maar is dit duidelik dat blanke slagoffers die
oorgrote meerderheid slagoffers verteenwoordig.
Daar bestaan geen akkurate statistiek van die
werklike omvang van misdaad in die landelike
omgewing nie. Die akkuraatheid van misdaadstatistiek
wat jaarliks vrygestel word, word boonop uit talle
oorde bevraagteken. In landbougeledere is daar
eenstemmigheid dat die dalende standaard van
polisiëring, gebrekkige kommunikasie en agterdog tot
gevolg het dat vertroue in die SAPD daal. Hierdie
daling het weer tot gevolg dat talle boere nie meer
misdaad aanmeld nie, omdat daar doodeenvoudig geen
reaksie van die SAPD is nie.
* Veiligheidskenner, TLU
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 46

Geen ander sektor in die ekonomie (veiligheidsdienste
uitgesluit) is per kapita aan soveel geweld en
misdadige teistering onderworpe nie. Benewens lewensverlies
en liggaamlike en sielkundige beserings het
landbouers ’n gerapporteerde finansiële verlies as gevolg
van diefstal van R1,2 miljard gedurende die jaar 2004-
2005 gely. Indien die verliese gely vanweë onaangemelde
misdade hierby ingesluit word, is dit ernstig te
betwyfel of daar ’n meer geteikende gemeenskap in
Suid-Afrika as die landbougemeenskap is.
Heel dikwels word die bewering gemaak dat die
landbou onnodig kla aangesien daar meer geweld en
misdaad in die metropolitaanse gebiede is. Suiwer
getalsgewys mag dit dalk waar wees, maar indien die
vlakke van misdaad per 100 000 van die bevolking
bereken word, is die situasie beduidend erger as wat
algemeen aanvaar word.
Motiewe
D D
ie voorkoms en intensiteit van plaasmoorde was
van sodanige omvang dat twee ondersoeke in
hierdie verband reeds uitgevoer is. Die laaste verslag is
gedurende September 2003 vrygestel, maar het weinig
lig op die motiewe vir sodanige misdrywe gewerp. Wat
wel opmerklik was, was die opmerking deur aanklaers
hoofsaaklik in die Vrystaat dat rassehaat ’n sigbare
element was in talle aanvalle. Sedertdien is daar
herhaaldelik aangevoer dat “normale misdaad” die
motief vir aanvalle was.
Die “normale misdaad”-motief verloor egter
geloofwaardigheid wanneer die volgende tendense ter
sprake kom:
• Die meerderheid slagoffers is ouer as 50 jaar.
• Weinig plaaswerkers is by die uitvoering van
plaasaanvalle betrokke. Oor die algemeen word sulke
aanvalle uitgevoer deur vreemdelinge afkomstig uit
metropolitaanse gebiede.
• Plaasaanvalle word met “militêre presisie”
uitgevoer. Daar is voldoende aanduidings dat die groep
verantwoordelik vir die aanval met behulp van
spesifieke aanduiders as’t ware na die teiken toe gelei
word.
• Die getal mense betrokke by die uitvoering van
plaasaanvalle neem toe. Beskikbare gegewens dui
daarop dat die grootte van groepe wat sodanige
aanvalle uitvoer, toegeneem het. Aanvanklik was
tussen drie en ses misdadigers betrokke, terwyl soveel
as dertien deesdae ter sprake is.
• Die vlakke van wreedheid en tekens van
doelbewuste marteling is unieke eienskappe in die
voorkoms van geweldsmisdaad.
• Die feit dat slagoffers op so ’n wyse “uitgestal’
word dat dit ’n bepaalde geweldsboodskap uitstraal.
Dit is niks anders as gewelddadige propaganda nie.
• Die feit dat aanvallers oënskynlik vir ’n geruime
tyd gewag het op die terugkeer van slagoffers wat
uithuisig was. Waarom dan nie die woning stroop van
gesogte artikels en die hasepad kies sonder die gevaar
van opsporing nie?
• Die verskynsel dat slagoffers erg vermink en
vermoor word sonder dat iets vermis word. Selfs
vuurwapens en kontant word in sommige gevalle nie
geneem nie.
• Die verbintenis van soortgelyke
geweldsmisdade met die bekende slagspreuk “Kill the
boer, kill the farmer”.
Benewens die voorafgaande kan die vraag tereg
gevra word tot watter diepte daaropvolgende
ondersoekwerk gedoen word. Die verlies aan
kundigheid is allerweë bekend, terwyl die enorme
werklading op individuele polisiebeamptes ewe bekend
is. Maar word daar werklik moeite gedoen om agter die
kap van die byl te kom? Dit wil voorkom of alles
aangewend word net om deur identifisering van ’n
toereikende motief ’n skuldigbevinding in die hof te
verseker. Indien diefstal as toereikende motief geld, is
dit nie nodig om dieper te delf nie. Intussen kan
niemand die sensitiwiteit rondom polities geïnspireerde
plaasaanvalle ontken nie.
Teikengebiede
it is opsigtelik dat sekere provinsies aan aansienlik
minder plaasaanvalle as ander onderworpe is. In
hierdie verband is die Noord-Kaap, die Wes-Kaap en
die Oos-Kaap verreweg in die minderheid, terwyl
provinsies soos Gauteng, Mpumalanga en Noordwes
by uitstek deur plaasaanvalle geteister word. Ofskoon
nie uitsluitlik so nie, kom dit tog voor asof plase binne
trefafstand van hoofroetes in ’n baie groter mate
geteiken word as afgeleë plase.
In Gauteng is daar pro rata meer kleinhoewes
wat geteiken word as wat die geval in ander provinsies
is. Dit kan waarskynlik toegeskryf word aan die feit dat
die soomgebiede van die groter metropolitaanse
gebiede ’n groter aantal kleinhoewes insluit as wat in
die ander provinsies die geval is. Die gevolg hiervan is
dat talle professionele mense wat in die stede
werksaam is, toevallige teikens raak. Gevolglik raak
landbouverwante misdaad ook die professies wat
hoofsaaklik in stede en dorpe beoefen word.
Dit is ook opmerklik dat die nuutste tendens ten
opsigte van grondeise juis daarop dui dat plase langs
sulke roetes en by belangrike kruispaaie in aanvraag is.
Gegewe die voorkoms van etlike gevalle van
voorafgaande intimidasie deur grondeisers en die
daaropvolgende pleging van geweldsmisdaad, is daar
rede om te aanvaar dat daar wel ’n verband tussen
grondeise en geweldsmisdaad bestaan.
Landelike Veiligheid
radisioneel was die Kommandomag in Suid-Afrika
belas met landelike veiligheid. Kommando’s het
bestaan vandat slegs skyfskietkompetisies die
belangrikste aktiwiteit was tot die era toe die landelike
bevolking met blatante terreur tydens die struggle
bedreig was. Die doeltreffendheid van die stelsel is oor
eeue beproef en verfyn, en die vrywillige aard van
diens daarin sowel as die kennis van plaaslike
omstandighede was van die belangrikste boublokke.
Tans is hierdie mag in die proses van ontbinding en
word dit in die vooruitsig gestel dat sektorpolisiëring
die plek daarvan sal inneem. Die huidige realiteit is
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 47
T

egter dat sektorpolisiëring nie met dieselfde
effektiwiteit en ondersteuning posvat nie. Gevolglik
bestaan daar ’n uiters kwesbare situasie wat die
veiligheid van die landelike gemeenskap in besonder
op risiko plaas.
Die unieke eienskappe van landelike
gemeenskappe stel eiesoortige behoeftes aan die
SAPD. Dikwels is polisiestasies veraf geleë, daar
bestaan daadwerklike kommunikasieprobleme met
polisielede aan diens, die beskikbaarheid van personeel
en voertuie is nie gewaarborg nie en dienslewering
voldoen gevolglik nie aan verwagtinge nie. Hierdie
toedrag van sake skep eiesoortige spanning in landelike
gebiede en lei tot groeiende agterdog en verwydering
tussen die gemeenskap en die polisie.
Die markgeleentheid wat deur misdaad sowel as
die sluiting van die kommandomag geskep is, is in ’n
redelike mate gevul deur sekuriteitsmaatskappye wat
nuwe geleenthede in die landelike gebied raakgesien en
toegetree het. Etlike sekuriteitsbeamptes is sedertdien
tydens plaasaanvalle gedood of gewond tydens
gewelddadige optrede. Feit bly egter dat sodanige
werknemers se gewaarborgde dienste nie bo alle twyfel
verseker kan word nie, en arbeidsaktiwiteite in die
betrokke sektor kan oornag bepaalde gapings laat.
Eweneens is dieselfde agterdog soos van toepassing op
die SAPD, ook op sekuriteitsmaatskappye van
toepassing.
Die jammerlike gevolg van die voortslepende
geweld gemik teen plaas- en hoewebewoners, is die
verlies aan vertroue in stelsels wat juis veronderstel is
om na die veiligheid van die gemeenskap om te sien.
Dit laat weinig opsies buiten om in die afwesigheid van
effektiewe misdaadvoorkoming te aanvaar dat
weerbaarheid by die individu begin en dat die steun
van bure en vriende kritiek belangrik is om voldoende
afskrikvermoë te verseker. Hierdie vermoë moet
sodanig uitgebrei word dat toepaslike optrede in die
ergste scenario ’n gemeenskapsverantwoordelikheid
word.
President Mbeki het onlangs tereg die vraag
gevra wat die burgery doen om misdaad aan bande te
lê. Gedwing deur omstandighede het die
landbougemeenskap lank terug reeds noodgedwonge
begin om teenmaatreëls te tref om lewe en eiendom in
die afgeleë gebiede te beskerm. Om die waarheid te sê,
hierdie inisiatiewe het na alle waarskynlikheid reeds
talle lewens gered, om nie te praat van potensiële
voorvalle van roof en diefstal wat effektief hierdeur
verhoed is nie. Daarbenewens het boere reeds etlike
kere tot die hulp van die owerheid gekom om ontsnapte
misdadigers aan te keer en om tonele van
geweldsmisdade soos transitorooftogte te beveilig. Die
realiteit sê egter dat die landelike gemeenskappe
toenemend op hulleself aangewese gaan wees,
aangesien veiligheidsfokuspunte vir die 2010
Sokkerwêreldbekerkompetisie na alle waarskynlikheid
die beskikbare veiligheidsvermoëns elders heen sal
kanaliseer. Gevolglik is dit dringend noodsaaklik dat
sekere bestaande maatreëls, onder meer die Wet op die
Beheer van Vuurwapens en die wetgewing van
toepassing op die privaat sekuriteitsindustrie, aangepas
moet word sodat die wetsgehoorsame burgery met
groter vrymoedigheid en ondersteuning na eie
veiligheid kan omsien.
Gevolgtrekking
it die voorafgaande kan die volgende stellings
moeilik as versinsels afgemaak word:
• Plaasbewoners word doelbewus geteiken en die
doel daarvan kan een of meer van die volgende wees:
o Intimidasie van die bewoners.
o Ontwrigting van arbeidsverhoudinge.
o Demotivering van bure en vriende.
o Kriminele onteiening.
• Die struggle kon dalk de jure tot ’n einde gekom
het, maar duur de facto voort omdat aanvalle deur
deeglik opgeleide individue in groepsverband uitgevoer
word.
• Gebiede wat aan grondeise onderwerp is,
vertoon ’n groter voorkoms van plaasaanvalle.
• Die produktiwiteit van ’n kommersiële plaas
word ernstig ingeperk deur die moord op die eienaar of
een van sy afhanklikes. Daar is reeds bepaal dat
normale produktiwiteit in sommige gevalle eers na
sowat agt jaar weer herstel.
• Waar plase van eienaar verwissel as gevolg van
’n moord, is dit bykans onvermydelik dat ’n
ontwrigting ten opsigte van die werkers ontstaan. In
etlike gevalle is daar wantroue by die nuwe eienaar en
word werkers deur nuwes vervang.
Suid-Afrika se selfvoorsiening van voedsel en vesel
verg dat die owerheid en die publiek in die algemeen
met veel groter erns moet kyk na die lot van diegene
wat sorg vir kos op die tafel. Voedselsekerheid is en
bly ’n kritieke strategiese bate wat nie net vir Suid-
Afrika van nasionale belang is nie, maar ook vir die
subkontinent en die res van die vasteland.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 48
U

• Ekonomierubriek
Wat Yunus ons leer
omtrent skuld
Deur Margaret Legum *
M
ohamed Yunus se Nobelprys handel in sy geheel
oor ’n uiters aanvegbare onderwerp – geld en die
geldstelsel. Dis nie hoe dit aangebied word nie. Die
verhaal wat aan ons deurgegee word, gaan oor ’n ryk,
deernisvolle man wat ’n stelsel van kredietverlening
aan arm mense ontwerp wat hulle lewens verander,
maar terselfdertyd nie geld vir die uitlener verloor nie.
En dit ís die waarheid, maar nie die hele waarheid nie.
Die Grameen Bankplan
het ontstaan toe Yunus
’n klompie klein artikels van
’n paar vroulike smouse
probeer koop het en meegedeel
is dat hulle dit wat
hulle het, moet verkoop
voordat hulle weer onverwerkte
materiaal kon aankoop
om nog te kan vervaardig.
Hy het besef dat die
vroue met ’n klein bietjie
krediet volumes voorraad
sou kon opbou en sodoende
’n bestaan sou kon maak.
Die beginsels van
die bank wat hy gestig het,
het twee grondbeginsels van
die bankebroederskap verontagsaam:
dat lenings deur
kollaterale bates gerugsteun
moet word wat verkoop kan word as die lener
wanbetaal; en dat die uitlener die hoogste rentekoers
moet ontvang – om die ‘markkoers’ van kapitaal tot die
maksimum op te stoot.
Eerstens, in plaas van kollaterale sekuriteit,
vereis Grameen van sy leners – aanvanklik almal vroue
– om lenings aan te vra as affiniteitsgroep (onderlinge
groep) wat op wedersydse vriendskap en vertroue
gegrond is. Al die lede onderneem om toe te sien dat al
die ander hulle lenings terugbetaal. Geen kollaterale
sekuriteit word gevra nie. Die terugbetalingskoers is
oor die 98%, veel hoër as wat deur konvensionele
banke gepresteer word. Die stelsel van eerbaarheid en
vertroue hou stand en werk beter as individuele
verantwoordelikheid wat deur kollaterale sekuriteit
gerugsteun word. Die gevolg is dat ’n veel wyer, en
armer, deel van ’n nasie toegang het tot krediet as wat
deur die konvensionele bankwese verleen word.
Tweedens word Grameen se rentekoers
* Gemeenskapsekonoom
vasgestel op die laagste koers verenigbaar met
kosteverhaling, en ’n geringe wins vir uitbreiding. Toe
dit begin het, was dit heelwat laer as 3%.
Konvensionele banke stel rente op die hoogste koers
moontlik, aangesien die maksimalisering van wins die
onbetwisbare doelwit is. Waar die koerse verskil, is dit
omdat verskillende markte verskillende koerse kan
rugsteun.
Die gevolg van hierdie konvensionele stelsel
van krediet vir wins is dat mense se toegang tot krediet
in direkte verhouding staan tot
hul bestaande rykdom (kollaterale
sekuriteit). Dus is die
deel van die bevolking met
banktoegang per definisie
beperk. Wanneer konvensionele
banke wel markte
onder arm mense soek, is dit
as ’n belegging in die
verryking (rykwording) van
daardie individue.
Dis alles heeltemal
begryplik, omdat banke as
kommersiële entiteite funksioneer;
en wins (aandeelhouerswaarde)
is die oogmerk van
kapitaliste-onderneming in die
mark. Die kwessie is of geld
wel as ’n kommoditeit
behandel en vir winsbejag
verhandel behoort te word.
Geld is nie ’n kommoditeit nie: jy kan dit nie
eet of drink of aantrek nie. Dit is die middel waarmee
ons met mekaar handel dryf, en ’n middel om te spaar
vir latere besteding. Die verstandige manier om met
geld te werk, sou wees om onsself af te vra hoeveel ons
daarvan nodig het in enige gegewe periode om handel
en besparing moontlik te maak. As jy te veel geld skep,
gaan daar inflasie kom; as jy te min skep, gaan die
handel opdroog. As die helfte van jou bevolking sonder
geld is en dus nóg kan produseer, nóg kan verbruik, het
jy verkeerd te werk gegaan.
Maar die wyse waarop die bankstelsel
ontwikkel het, het van geld ’n kommoditeit gemaak –
om gekoop en verkoop, met rente geleen en uitgeleen
te word – onder mense wat geld het. Nuwe geld word
gemaak – nie deur regerings met die oog op die
hoeveelheid geld wat nodig is nie – maar deur
handelsbanke met die uitsluitlike doel om dit uit te leen
vir wins. Nuwe geld word gemaak in die vorm van
skuld. Handelsbanke skep nuwe geld wanneer hulle ’n
lening toestaan – wat ofskoon dit uit niks gemaak is,
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 49

nogtans terugbetaal moet word, en met rente. Sodoende
word geld nie met inagneming van die doel daarvan
geskep nie, maar as neweproduk van ’n kommersiële
onderneming.
Let daarop dat feitlik alle nuwe geld skuld
skep – banke reik nie geld uit sonder skuld nie. Die
uitsondering is die 5% van die geldvoorraad wat uit
staatsgedrukte note en –gemunte geldstukke ontstaan:
dié word deur die staat as deel van sy betalings in die
ekonomie bestee. Dit word nie uitgeleen nie, dit word
bestee. Daar is geen rede waarom die staat nie elke jaar
die nuwe geld wat hy nodig het, kan uitreik nie – as
deel van sy normale uitgawes, eerder as om daardie
werk aan banke te gee.
Die teorie wat dit verhoed, is dat daar ’n
objektiewe ‘markkoers’ bestaan vir kapitaal, gegrond
op die gewoonlik lagwekkende akademiese aanname
dat almal in die mark gelyke kennis van, toegang tot,
en mag binne alle markte het. Inteendeel, banke is
semi-monopolieë, en individue het toegang in
verhouding tot hulle bestaande rykdom. Die feit is dat
daar geen natuurlike of objektiewe markkoers is nie, en
banke, regerings en individue kan kies watter koers
hulle hef.
In der waarheid kan geld deur burgers geskep
word, en sonder skuld. Ons kan besluit om in ’n
uitgedinkte betaalmiddel handel te dryf, mits diegene
wat met ons handel dryf, die waarde daarvaan aanvaar.
Die Suid-Afrikaanse Nuwe Ekonomie-stigting (SANE)
dryf openlik handel op die internet in ’n geldeenheid
wat Talente genoem word. Jy kan enigiets van
motorvoertuigdiens tot vakansieverblyf; organies
gekweekte voedsel tot rekenaarlesse; advies en
herstelwerk; gesondheidsprodukte en -behandelings tot
skrynwerk; boeke in oorvloed, elke soort
vaardigheidsopleiding koop en verkoop. En veel meer.
Besoek www.sane.org.za vir inligting oor
SANE; en www.ces.org.za vir die Talent-ruilhandel.
Meer as 6 000 van ons maak daarvan gebruik, en jy
kan dit ook doen. Jy sal sommer ook ’n ware begrip
kry van die manier waarop geld behoort te werk.
Talente word slegs in aansyn geroep deur handel:
daar’s geen skuld, geen inflasie en geen resessie nie.
Grameen se sukses moet nie in wins gemeet
word nie, maar in die uitwerking wat dit het op die
ekonomie. (Jou batebestuurder gaan jou nie aanraai om
in die Grameen-bank te belê nie.) Nogtans is dit ’n
baken en ’n denkwyse en praktykaanduider vir die
toekoms wanneer die mensdom tot sy sinne kom oor
die doel van geld, en bygevolg, oor hoe dit geskep
behoort te word.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 50

• Hoor en Sien
Afrikaners is plesierig:
Distopia in Suburbia
BY ENIGE VOLK WAT HISTORIES KONSTANT IN
KONFLIK VERKEER, IS SEKURITEIT DIE
HOOGSTE GOED. HIERDIE BEHOEFTE AAN
SEKURITEIT VIND DIKWELS NEERSLAG IN DIE
VEILIGSTELLING VAN GRONDBESIT – DIE
STREWE NA UTOPIA (1) – IN DIE GEVAL VAN
AFRIKANERS NA WAT HERMAN GILLIOMEE DIE
SOGENAAMDE “WITMANSLAND” NOEM. DIT
MOES ’N TUISTE TOT STAND BRING WAAR
AFRIKANERS KON WOON, WERK EN
VOORUITGAAN. HIER MOES ALLES WAT VIR
HOM KOSBAAR WAS SOOS SY GELOOF, TAAL,
WAARDES EN GESKIEDENIS ONBEDREIGD GEDY.
HIERDIE TOE-EIENING VAN SUID-AFRIKA DEUR
AFRIKANERS VIND OOK NEERSLAG IN DIE STEM
VAN SUID-AFRIKA: “…ONS VIR JOU SUID-
AFRIKA”.
Deur Coenraad Grebe *
D
ie Verklarende Afrikaanse Woordeboek verklaar
utopia as ’n “denkbeeldige, volmaakte staat”
(kursivering my eie). Hieruit
blyk die sinneloosheid van
die najaag van so ’n ideaal
reeds duidelik. Afrikaners
was nie enig in hulle najaag
van hierdie ‘volmaakte staat’
nie. Die filosoof Doxiadis
beskryf ’n utopie as ’n “plek
waar volmaakteid” heers, en
verwys na veral die Grieke
en die Romeine wat die
stadstaat beskou het as die
ideale beliggaming van
hierdie strewe. Tans waan
die Verenigde State van
Amerika hom die ideale
demokratiese staat.
Hierdie sogenaamd
volmaakte staat/plek/ toestand
is per definisie ’n
illusie - ’n konstruksie in tyd,
plek en ruimte. Die begrip
utopia is al ontluisterend
gedefinieer as ’n manifestasie
van onsekerheid en ’n pessimistiese
toekomsperspektief, verkleed tot onvervulbare
* Ontwerper
drogbeelde van hoop. Een van die belangrikste
eienskappe van die soeke na ’n utopiese samelewing is
die strewe na ’n sogenaamd ‘natuurlike lewenstaat’.
Dit is nodig om te onderskei tussen die begrippe utopia
en paradys, soos Giliomee dit doen as hy dit het oor
die “soeke na die (sogenaamde) Witmansland”.
Ofskoon sowel Utopia as die Paradys verwys na
wat filosowe ‘die volmaakte staat’ noem, is daar
nietemin ’n wesenlike verskil. Sedert Adam en Eva se
uitbanning is die Paradys sinomiem met ’n ‘eteriese
droomwêreld’ en versinnebeeld dit die idealisering van
die natuur, terwyl die utopiese ideaal altyd verwys na
die nastrewe of ontwerp van die ‘ideale staat’ deur die
bemoeienis van die mens.
Frappant is dat hierdie bemoeienis telkens tot ’n
probleem lei! Volgens Karl Mannheim is dit hierdie
inmenging van die mens – daardie wil om alles aan sy
wil ondergeskik te maak – in sy soeke na iets ‘beters’
wat juis die utopiese ideaal kenmerk.
As ’n mens Apartheid beskou in die lig van wat
hierbo opgemerk is, bied dit ’n moontlike verklaring
vir beide die ontstaan en uiteindelike ineenstorting
daarvan. Apartheid is op segregasie gegrondves; dit wil
sê die uiteenhou van verskillende mense, terwyl die
utopiese ideaal berus op wat sogenaamd ‘natuurlik’ is.
Sou ’n mens Apartheid as natuurlik kan beskou? Nog
’n teenstrydigheid spruit voort
uit die omskrywing van
Utopia (dus die ideale staat)
as synde nie-paternalisties.
Die Apartheidsisteem was
daarenteen wesenlik
paternalisties van aard.
Volgens Doxiadis is Utopia
per definisie ’n “nie-plek”, dit
wil sê ’n utopiese ideaal wat
gebou is op die drogbeeld dat
so ’n staat inderwaarheid
haalbaar is. Hierdie utopiese
mentaliteit skiet meestal
tekort. Dit is dus gebrekkig en
daartoe geneig om wesenlike
aspekte van die werklikheid
doelbewus te verhul. Vanuit
hierdie gesigspunt openbaar
Apartheid besliste tekens van
utopiese denke en die
uiteindelike gevolge daarvan.
Die onafwendbare ineenstorting
en destruksie was ’n
noodwendigheid. Hierin lê die tragedie: as gevolg van
die verbete hunkering na Utopia is die uiteinde
ontgogeling en ’n toestand van distopie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 51

Hierdie siening van die noodwendig
destruktiewe aard van die utopies ideale Utopia word
deur Doxiadis onderskrywe as hy beweer dat dit
simptomaties van die moderne samelewing is om
destruktiewe utopiese ideale na te jaag. Die term
distopie word binne die kader van die poststrukturele
denke verklaar as die binêre teenpool van die term
utopie. Hierooreenkomstig is ’n toestand van distopie
dus die teenpool van Doxiadis se “volmaakte staat”;
die “gebroke staat” of anders gestel, die gevalle mens.
Die utopiese ideaal is noodwendig ideologies
gekleur. In die meeste gevalle is daar ’n politieke
dryfveer. Die toestand van distopie is al treffend
gedefinieer as die gevolg van ’n afgedwonge bestel
voortspruitend uit die utopiese strewe van ’n maniak.
Dat Apartheid dus misluk het, is nie verwonderlik nie!
Die gevolge van Apartheid as die mislukte strewe na
Utopia is nie uniek in die wêreldgeskiedenis nie. Die
Duitse Derde Ryk en die Sowjet-Unie kan insgelyks as
verkommerde Utopias beskou word.
In Bitterkomix word hierdie toestand van
distopia as synde mislukte Utopias aan die kaak gestel.
Hierdie ontmaskering van
distopiese elemente in Bitterkomix
is nie uniek nie. Dit is
literêr onder meer reeds onder
woorde gebring in 1984 (1949)
en Brave New World (1932).
Die gebruik van die
strokiesmedium (strip) is ’n
gewilde voertuig vir skrywers
en kunstenaars weens die
toeganklikheid daarvan. Die
lesers word gewaarsku teen die
gruwels van die samelewing
deur die ontluisterende aard
van die strip-verhaal. Dink
maar aan die onlangs verfilmde V for Vendetta, wat die
‘heldedade’ van die gemaskerde terroris V verbeeld in
sy stryd om Brittanje uit die kloue van ’n verregse
fascistiese party te bevry. Die optrede van die eertydse
Britse eerste minister, Margaret Thatcher, word
ontluister.
Tog staan Bitterkomix haaks op bogenoemde
strip. Selfs met ‘tipiese’ distopiese films, soos Gattaca,
The Island, Ghost in the shell, The Matrix, Clockwork
Orange, Dark City, Equilibrium en Metropolis is die
ooreenkomste nie opvallend nie. Nietemin speel die
misgelope strewe na Utopia in Bitterkomix ooglopend
mee. Maar anders as in Orwell se 1984, Huxley se
Brave New World en genoemde films en strippe, is die
distopiese uitbeelding in Bitterkomix veel subtieler ten
spyte van die dikwels eksplisiete inhoud daarvan. Dit
trek veel sterker op die David Lynch-film uit 1986,
Blue Velvet.
Alhoewel Lynch se film nie enige van die
tradisionele elemente van ’n distopiese samelewing
bevat nie, is dit tóg ’n uitbeelding van die gevalle
menslike staat. Blue Velvet is ’n ontluisterde
uitbeelding van seks, misdaad, geweld, mag en die
misbruik daarvan. In ’n dorp op die Amerikaanse
platteland sinnebeeldend van die ‘Amerikaanse
Droom’ – heers perversiteit, slordigheid, prostitusie en
ongebreidelde geweld. Die openingskote van Lynch se
film verbeeld ’n idillies pastorale landskap in
skakeringe van patriotiese rooi, wit en blou. Lang
talmende skote verbeeld suburbia kompleet met sy
“white picket fencing”, bloedrooi rose en ’n wolkelose
blou hemel. Terwyl ’n man sy lowergroen tuin natlei,
kyk sy vrou in alle rus binne na die televisie.
David Lynch hou die kyker hierdie beeld van ’n
lommerryke voorstedelike tuin nie somaar om dowe
neute voor oë nie. Die kamera spied geleidelik oor die
landskap en dring dan skielik die digte woekerende
weligheid van die voortuin in. In die donker geilte gaan
die duister skuil: ’n menigte wriemelende honger en
grieselige insekte verdring mekaar. Soos in die film,
Blue Velvet, konfronteer Bitterkomix die kyker/leser nie
net met ’n ontluisterde Utopia, soos in die geval van V
for Vendetta, Equilibrium en Animal Farm nie, maar
eerder met die teendeel daarvan; met ’n sogenaamde
‘slegte/bose plek’, of anders gestel, met ’n perverse,
aardse gevallenheid.
’n Mens sou Bitterkomix kan beskou as ’n
voortsetting van die sogenaamde “horror comics” van
die McCarthy-era tydens
die 1940’s en 1950’s in die
VSA. Die skeppers van
strippe soos Crime
Suspense Stories, Strange
Tales, Shock SuspenStories
en Haunt of Fear wis dat
die werklikheid selfs gruweliker
is as die fantasiewêreld
van Mary Shelley se
Frankenstein (1818) of
Bram Stoker se Dracula
(1897). Temas soos egskeiding,
mishandeling en
geweld skeur gesinne
uiteen. Hierdie strippe maak gebruik van sogenaamde
‘horror imagery’ om die tradisionele beeld van
suburbia te ondermyn.
In Kannemeyer se “Boetie” word die skynbaar
perfekte Bolandse bestaan van ’n wit Afrikanergesin
verbeeld deur ’n nette tuin, kompleet met sproeier à la
David Hockney. Hierdie idille word egter in die kiem
gesmoor deur die ontstellende narratief wat uit
Kannemeyer, alias Joe Dog, se pen vloei. Tipies
distopiese tonele soos ’n vader wat hom teennatuurlik
aan sy seun opdring, word geskets, maar terselfdertyd
word die illusie van normaliteit voorgehou. Wanneer
Boetie uit die bed opspring as hy die bedoelinge van sy
vader snap, bly Pappa gewoon stil. Hy laat nie blyk dat
hy hom daarvan bewus is dat sy seun weet dat hy hom
wou molesteer nie. Alles dui daarop dat dit ’n
doodnormale gesin is wat in vrede saamwoon. Tog
weet die leser/kyker dat die bose hier skuilgaan. ’n
Voorstedelike ‘horror comic’; nie bevolk deur
monsters nie, maar deur ‘gewone mense’ speel hom in
’n rustige Bolandse dorp af.
Daar is reeds op gewys dat die strewe na ’n
utopie altyd politieke ondertone het. In byna elke
uitgawe van Bittercomix word daarop gesinspeel dat
die Nuwe Suid-Afrika die resultaat is van die mislukte
utopiese strewes van die Apartheidsideaal. Ironies sou
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 52

’n mens egter ook kan aanvoer dat juis in hul
ontluistering van die vorige regime se strewe na ’n
utopiese bestaan in Afrika die skeppers van Bitterkomix
self ook tastend onderweg is na húl Utopia. Die
satiriese en ironiese elemente in hulle werk relativeer
en verhul hierdie strewe, maar juis deur die frappante
uitbeelding van die verworde samelewing in die
hedendaagse Suid-Afrika word die heimlike hoop op ’n
beter toekoms des te markanter. Elke slegte einde of
gevalle staat roep vanself weer die moontlikheid van ’n
nuwe begin en goeie uiteinde op.
Anders as in die geval van tipies utopiese tekste,
is hier geen verlange na die herowering van mag nie.
Hier is veel eerder sprake van ’n byna kinderlike
verlange na vreedsame naasbestaan gebou op gedeelde
verantwoordelikheid. Ten spyte van die brutale inhoud
van talle van die narratiewe, is daar geen begeerte om
die status quo omver te werp nie. Deur konstant die
aandag te vestig op die gruwels van die verlede en die
sondes van die vadere word mag, voorheen gesetel in
wit Afrikaner manlikheid, juis ondermyn. Daar is al
beweer dat Bitterkomix die beginsel van Ubuntu
ondergrawe. Maar die strewe na Utopia en die
beginsels van Ubuntu is juis op dieselfde strewe na ’n
beter toekoms – die volkome staat – gegrondves. Dit
beteken ook dat soos in die geval van Bitterkomix, die
bedreigings onder oë gesien moet word.
(1) Utopia verwys spesifiek na ’n denkbeeldige, volmaakte
staat (dus ’n plek wat idealitêr sou kan bestaan), terwyl utopie
die implikasie het van ’n droombeeld of hersenskim. Ter
illustrasie: die implementering van Apartheid was ’n poging
tot ’n Afrikanerutopia. Die term utopie verwys by implikasie
na ’n onvervulbare hunkering.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 53

• Hoor en Sien
Teenwoordigheid in die
wêreld van 2027
Children of men
Regisseur: Alfonso Cuarón
Draaiboek: Alfonso Cuarón et al; gebaseer op ’n
verhaal van PD James.
Looptyd: 109 min
Spelers: Clive Owen, Michael Caine, Claire-Hope
Ashitey, Chiwetel Ejiofor, Julianne Moore
Deur André Crous *
D
ie skepping van ’n filmiese realiteit is ’n delikate
kwessie. Elke film wat ons sien is noodwendig
ellipties: ons spring rond tussen
plekke en tye. Gewoonlik sien
ons twee karakters met mekaar
praat – die een se gesig gevolg
deur dié van die ander: twee
skote, een tydskontinuum,
maar streng gesproke geen
realiteit nie. In die werklikheid
kan ons nie direk sny van dit
wat voor ons is na dit wat
agter ons is nie: ons moet ons
koppe draai. ’n Beweging wat
afwesig is by die meeste films.
In watter mate is ons
visie gekoppel of word dit
gelykgestel aan dié van die
kamera, en hoe kan hierdie
verhouding ten beste geproduseer en gebruik word? ’n
Oplossing is gevind, reeds lank terug, in die
sogenaamde ongeredigeerde skoot, waartydens die
toneel afspeel in toto (sonder enige snitte) voor ’n
effens onstabiele kamera en daardeur die illusie skep
dat die kamera ’n mens (die kyker) verteenwoordig.
Y tu mamá también, die watermerkfilm van die
Mexikaanse Alfonso Cuarón, het grotendeels bestaan
uit sulke ongeredigeerde tonele. Nie net is dit ’n
vertonerige manier vir die regisseur om te wys wat hy
alles kan beheer sonder om “Cut!” te skree nie, dit is
ook ’n toets vir die akteurs, wat moet uithou tot die
einde van dikwels uitmergelende tonele. Ek noem hier
ook die grusame Irreversible, waarin tonele van
grafiese verkragting en nog meer eksplisiete moord
gepleeg word sonder om ooit weg te sny. In die oë van
die kyker is alles geloofwaardig wat binne een skoot
kan plaasvind, weens die algehele koherensie. Deur
middel van enkele voorbeelde uit Children of men sal
ek wys hoe sterk die kloue van Cuarón se kamera die
kyker vasgryp.
* Filmstudent, Parys, cinephile2@gmail.com
Wat die kwessie van filmiese realiteit aanbetref,
is ons met Children of men onmiddellik, ten spyte van
’n cinéma-vérité styl, borsdiep in die water: die film
speel af in 2027, in ’n Londen wat jy sonder huiwering
as post-apokalipties sal bestempel. Dié term is
natuurlik heeltemal te breed (nogtans word films so
heterogeen soos Mad Max en Delicatessen as sulks
gemerk en saamgegroepeer), maar al die vrae rondom
sy geldigheid as unieke “genre” los ons vir ’n ander
geleentheid.
In weerwil van die film se algemene chaos en
geweld is Cuarón gelukkig nie ’n regisseur wat oordryf
nie: die wêreld van 2027 is
steeds heel herkenbaar, en
ons is ligjare weg van
Spielberg se toekomsvisie
(laat 2040’s) à la A.I. of
Minority report. Ons was
veilig voor Spielberg se
films, omdat ons verwyder
gestaan het van die
voorgestelde werklikheid
(ook bekend as die
“diëgese”); in Cuarón se
fliek is die toekomstige
omgewing naby genoeg om
ons te laat bekommer.
Die film begin,
sommer nog voor die eerste
beeld, met ’n ander gegewe: die jongste persoon op
aarde is 18 jaar oud. Sedert 2009 is die mensdom,
sonder enige duidelike rede, heeltemal onvrugbaar. Die
gebrek aan kinders lei tot die onvermydelike gebrek
aan ’n toekoms, en hierdie feit dompel die hede in
duisternis.
Op die televisiestel in ’n kafee verskyn die gesig
van Diego Ricardo (steeds “Baby Diego”), die 18jarige
seun wat tragiese bekendheid verwerf het deur
die planeet se laasgeborene te wees en nou oral
bestorm word deur mense wat sy handtekening soek.
Sy skielike afsterwe is ’n skok vir die ganse
samelewing, en een van die gesigte in die kafee behoort
aan Theo Faron (deur Clive Owen gespeel met ’n
irriterende kilheid). Hy koop sy koffie en loop uit tot in
’n groot Londense straat, met geanimeerde advertensies
op die rooi busse. Visuele idees uit Cuarón se vorige
film, Harry Potter and the prisoner of Azkaban, word
hier ook goed gebruik. Pas verkyk ons ons aan die
klein verskilletjies – ’n Londen wat net-net vreemd lyk
– wanneer ’n groot ontploffing in ons direkte
gesigsveld ’n stuk van die gebou wegblaas.
Hierdie eerste toneel is in ’n enkele, ongebroke
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 54

skoot verfilm en dit kom voor asof die film uit die
staanspoor wil verkondig dat alles geloofwaardig is,
omdat die kontinuïteit van ruimte en tyd behoue bly.
Ek verwys gerieflikheidshalwe na sulke tonele –
waarin geen redigering plaasvind nie – as
enkelgreeptonele. In Cuarón se geval kan ’n mens selfs
praat van mobiele enkelgreeptonele, omdat die kamera
die hele tyd saam met die aksie beweeg en nie van
enigiets wegskram nie: waar die aksie is, dáár volg die
kamera – ’n alsiende skim.
Terwyl immigrasie van sentrale belang tot die
storielyn en sy futuristiese konteks is, posisioneer die
film homself met ’n potensiaal om gebeure van die
vroeë een-en-twintigste eeu retrospektief te betrag, en
nie sonder polemiek nie. Die immigrasiewette en die
oorlog in Irak is twee kwessies wat heel openlik
aangeraak word.
Die dood van ’n sleutelkarakter wat in ’n
bewegende motor aangeval word, bied ons nog ’n
uitsonderlike toneel, waar ons danksy die kamera op
kragtige wyse ervaar hoe lewe weggeneem word, net
soos ons later, met nog ’n unieke enkelgreeptoneel, die
teenoorgestelde sal meemaak.
Theo Faron word betrek by ’n terroristegroep,
The Fishes, wat ’n waardevolle vrag beskerm en die
Tomorrow-skip wil bereik wat hulle uiteindelik sal
wegneem van die land wat God lankal vergeet het. Die
waardevolle vrag staan as simbool vir die toekoms van
die mensdom, hoewel daar
geensins gefokus word op
die realiteit van die situasie
nie en die einde eintlik veel
onsekerder is as wat dit eers
voorkom: Ons kan nie seker
wees dat hierdie simbool sal
oorleef nie, of dat dit ’n
toekoms sal genereer nie.
Ons word vertel van die
“Human Project”, ’n
gemeenskap op die Asoreeilande,
waar die mees
intelligente wetenskaplikes
werk om steriliteit teen te
werk, maar deur die loop van
die film is daar geen fisiese
bewyse hiervoor nie.
Die film struikel verder met sy klankbaan: ’n
verbysterende verskeidenheid stukke poog elkeen om
’n atmosfeer te skep wat eintlik reeds in die beelde en
in die storie teenwoordig is. ’n Voorbeeld is die atonale
Threnody for the victims of Hiroshima, ’n bekende
komposisie van Krzysztof Penderecki, wat gebruik
word aan die begin van die laaste groot veldslag.
Vanweë sy ekstreme karakter fokus dit net aandag op
homself en isoleer ons van die emosie wat vanuit die
visuele verhaal self vloei. Dié poging om ons
emosionele interpretasie te manipuleer, is ongelukkig
heeltemal deursigtig en werk nie juis weens die
meesterlike kamerawerk wat op die visuele vlak die
werklikheid van die konteks gans toeganklik maak.
Talle resensies verwys na V for Vendetta, wat
vroeër vanjaar vrygestel is. Die enigste
noemenswaardige verwantskap is die totalitêre Britse
staat wat die rol van die vyand vertolk. V for Vendetta
het gepoog tot ’n meer beeldgedrewe benadering, waar
die toneel mooi geraam word, die komposisie sterk en
alle voorwerpe skoon is: selfs in die donkerste
ondergrondse kamer is daar helder ligte wat skoon
skaduwees en duidelik onderskeibare kleurskakerings
produseer. V for Vendetta is ’n film-film wat op ons
fantasie aanspraak maak en glad nie voorgee om ’n
realiteitsfilm van die Children of men-tipe te wees nie.
Alfonso Cuarón is die huidige meester van
mobiele enkelgreeptonele – onder kontemporêre
filmmakers kan ek alleen aan Paul Thomas Anderson
dink wat hoegenaamd kompetisie verteenwoodig. In
baie van Cuarón se vorige werk is die belangstelling in
hierdie kamerabeweging reeds sigbaar. In Great
Expectations het ons ’n pragtige voorbeeld: Ethan
Hawke gaan na ’n uitstalling, loop Gwyneth Paltrow
raak wat op pad uit is, hy bly ’n oomblik langer agter,
neem dan ’n besluit om na die restaurant te gaan waar
sy is, hardloop in die reën deur die strate, gaan by die
restaurant in, neem haar woordeloos aan die hand en
soen haar terug op straat onder ’n wolkbreuk. Daar is
’n gekroek met die redigering van die beelde, maar die
enkele snit is baie goed weggesteek, júís om die toneel
se effek van kontinuïteit te behou.
Cuarón het Y tu mamá también, waarna ek reeds
verwys het, opgevolg met die superkommersiële Harry
Potter and the prisoner of Azkaban – hier dink ek
onmiddellik aan die visueel
interessante enkelgreeptoneel
met Harry en Professor Lupin
op ’n hoë brug by die kollege.
Verder is Cuarón se bydrae tot
die versameling kortfilms,
Paris, je t’aime, wat vroeg
volgende jaar in Suid-Afrika
vrygestel word, die enigste
wat die tydruimtelike raamwerk
heeltemal respekteer: die
kamera volg Nick Nolte en
Ludivine Sagnier se gesprek
terwyl hulle vyf minute lank
in ’n groot Paryse straat
wandel.
Dit is natuurlik dat die
kyker makliker betrokke sal raak as dit voel asof hy
implisiet teenwoordig is. Hierdie gevoel van
teenwoordigheid spruit uit die aanvaarding van die
diëgese waarmee ons gekonfronteer word as
meedoeners – nie net getuies nie – aan
enkelgreeptonele. Children of men is ’n fassinerende
film (die klankbaan byna ten spyt) wat weier om die
kyker op ’n afstand te hou – met uiters suksesvolle
resultate.
Verwysings in hierdie artikel:
A.I. Artificial Intelligence. 2001. Steven Spielberg.
Delicatessen. 1991. Jean-Pierre Jeunet & Marc Caro.
Great expectations. 1998. Alfonso Cuarón.
Harry Potter and the prisoner of Azkaban. 2004. Alfonso
Cuarón.
Irreversible. 2002. Gaspard Noë.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 55

Mad Max. 1979. George Miller.
Minority report. 2002. Steven Spielberg.
“Parc Monceau (17 e arrondissement)” in Paris, je t’aime.
2006. Alfonso Cuarón.
V for Vendetta. 2005. James McTeigue.
Y tu mamá también. 2001. Alfonso Cuarón.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 56

• Hoor en Sien
Rock-kroniek
Nick Drake, Gevalle Engel
MISKIEN IS DAAR IETS INHERENT SKOONS AAN
GEÏSOLEERDE INTENSITEIT WAT SIDDER VAN
PYN EN EENSAAMHEID, ’N RUIMTE WAAR DIE
VOORTREFLIKSTE DIGTERS, KUNSTENAARS EN
MUSICI VERTROOSTING EN REALITEIT VIND?
Deur Shiloh Noone *
H
ierdie voorbestemde sjabloon het swaar geval op
’n jong Nick Drake, gebore in die Burmees-
Japanse nasleep van 1948. Getoë
in ’n welvarende en vooraanstaande
Koloniale gesin, het Nick
op die ouderdom van ses jaar
deuntjies begin komponeer wat
hy dan op ’n bandmasjienrol
opneem. Na sy graduering aan
Marlborough College in Wiltshire,
waar hy kaptein word van
die rugbyspan, het Nick die
klarinet, saksofoon en klavier leer
bespeel, en nie minder nie as
sewe GCE-onderskeidings behaal,
maar soos alle kunstenaars
Fisika en Chemie gedruip. In
hierdie tyd koop hy sy eerste
akoestiese kitaar en begin met
oopsnaarwerk eksperimenteer.
Teen 1966 wen Nick ’n beurs om
Engelse literatuur aan die
Universiteit van Cambridge te
studeer, voorafgegaan deur sy ses maande
sabbatsverlof aan die Universiteit van Aix, Frankryk.
Dit was hier, in die Parys van Henry Miller se
straatvrouebuurt, dat Nick ernstig begin skryf en hom
met allerlei bymiddels behelp het. Die Paryse
wedervaringe het aan hom ook ’n nuwe intimiteit
besorg met die sangeres Françoise Hardy. Nick het
dikwels in haar woonstel in Parys tuisgegaan en talle
opnames gemaak, wat Françoise Hardy gesweer het sy
nooit sal vrystel nie. By sy terugkeer na Londen tree hy
op as ondersteunende speler vir Country Joe & the
Fish by die Roundhouse in Camden Town, waar hy
groot indruk gemaak het op Ashley Hutchings, stigter
van Fairport Convention. Na die konsert het Ashley
Nick aan Island Records se Joe Boyd voorgestel, wat
gelei het tot die opname, in die lente van 1969, van
Five Leaves Left, met musikale ondersteuning deur
Fairport Convention en sy Kollegevriend, Robert
* Rock-historikus en skrywer van Seeker’s Guide to the
Rhythms of Yesteryear, shiloh@telkomsa.net
Kirby, as opname-ingenieur. Die album was slim, in
die besonder die alleenstaande “River Man” met sy 5/4
maatslag, harmoniewisselings en aanwending van
versifikasie. Nick se snaarplukwerk was briljant en het
veral geskitter in die fluitagtig vreeslose “Three Hours”
en veeleisende “Cello Song”, met die vergunning van
Strawbs-oorgeklankte Claire Lowther (Walkabouts
het dit gedek). Die eerste “drie-uur”-sessies het die
Traffic-weeskind, Reebob Kwaakhu Baah, met sy
voodoo-klankteksture en Tintagel se Ian McDonald
op die fluit ingesluit.
Na die album het Nick die
Kollege verlaat en na Londen verhuis,
waar hy drie onbegeleide liedjies
opgeneem het vir John Peel van die
BBC. In dieselfde jaar het hy
ondersteunend maar ongemaklik
opgetree vir Fairport Convention in die
Royal Festival Hall in Londen, sonder
om die gehoor aan te kyk of met hulle
te praat, en tussen elke twee liedjies
van die verhoog padgegee. Nick se
jazz-agtige volgende opname, Bryter
Lyter, het die minimalis John Cale van
Velvet Underground getrek, wat die
orrel en celeste bespeel het in die
skouspelagtige “Northern Skies”, ’n
gunsteling van Piet Botha se groep.
Hier was die onskuld nou in flirtasie
met die stralekranse van engele wat in
die borealis gebaai het, en nog het die
wêreld niks opgemerk nie. Niks, in
vlees of gees, kom naby die vlugtige “Northern Sky”
nie. (Geïnspireer onderwyl hy met ’n rugsak deur
Noorweë op pad was), adem Cale se celeste soos ’n
neersiftende misreën deur hierdie dampvenster. Bryter
Lyter was, uit patroon, meer van ’n fusion-mengeling
van mistige folk met onstuimige jazz-stuwings soos
“Hazy Jane 11”. Die album was deurtrek van innuendo
deur Melody Maker, hoofsaaklik vanweë die Fairportondersteuning.
Fluitis Ray Warleigh en Lyn Dobson
adem onderskeidelik deur die instrumentale “Bryter
Lyter” en “Sunday”, met Ian wat in King Crimson
aansluit. Let daarop dat Nick se instrumentale passasies
nie simptomaties van ’n inspirasieblok was nie, maar
eerder toegeskryf moet word aan sensitiewe skakeling
tussen die mood-variante. Die vingerplukkende “Hazy
Jane 1” wat met Kirby se orkestrasie gedwarreldans
het, het later die strande van Afrika bereik deur twee
klein winkeltjies in Stellenbosch, Sigma Records en
Adrian’s Records. Onder die “gedooptes” was Koos
Du Plessis, en die Kombuis waarvan ek persoonlik kan
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 57

getuig!! Die jazz-agtige “Poor Boy”, ondersteun deur
die voormalig Suid-Afrikaanse Blue Notes-pianis
Chris McGregor, indertyd ’n lid van Brotherhood Of
Breath, kon ewegoed enige Ronnie Scott-konstabulary
binnegegaan het. (Chris het hom uit baie snitte onttrek
omdat hy gevoel het dat hulle nie die jazz regverdig
nie.)
Die Londense gekletter met sy drukte en
verpligtings het nou in ’n migraine-blikkering ontaard
vir Nick, wat sy vlerke gesprei en hom onttrek het na
sy stil woonstel. Daardie selfde jaar het Nick na die
eerste toneel uit Ralph Mctell se konsert gestap. Kort
daarna het Nick se familie hom oorreed om ’n psigiater
by St Thomas te raadpleeg, wat antidepressante
voorgeskryf het. Nou het hy nog slegs gepraat met
John Martyn en sy vrou Beverley, vir wie Nick omtrent
verafgod het. Nick sou voortaan deur die onderwêreld
steier en doelloos deur die lewens van sy vriende
dwaal, soos ’n skim in vrye val. Hierna het Nick
weereens die ateljees betree en die sober, strak Pink
Moon opgeneem, onbegeleid afgesien van ’n
klavieroorklanking, en ’n vroeëre demo genaamd
“Place to Be”. Hier was Drake nou in eensame
verfyning, iewers in die kraters van die maan waar
stilte ontsag adem en skaduwees van hulleself
wegvlug. Tydens die insinking van 1974 skryf John
Martyn sy waarskuwende “Solid Air” vir Nick, wat
daarin geslaag het om ’n verdere vier liedjies op te
neem. Op die 25 ste November het Nick die grens
oorgesteek nadat hy per abuis ’n oordosis van Tryptizol
gebruik het. Hy is onder ’n eikeboom in die Tanworthbegraafplaas
begrawe. Die artistieke Drake-bloed het
deur die TV-sepie “Crossroads” bly vloei via die
talente van sy suster Gabriella, terwyl Nick se
nalatenskap spiritueel ontwaak het deur kunstenaars
soos R.E.M, Paul Weller, Dream Academy en vele
ander. Nick was waarlik die rykdom van ’n herfsblaar,
en sal ons vir altyd herinner hoe broos die lewe en
leefduur van ’n ware digter kan wees.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 58

• Hoor en Sien
Musiekrubriek
DIE HOOFDOEL VAN HIERDIE MUSIEKRUBRIEK IS OM MUSIEKINLIGTING TE KOMMUNIKEER WAT NIE
NOODWENDIG ALGEMEEN EN GEREELD ONS (OOR-)DREMPELS BEREIK NIE – OF WAARAAN ’N MENS NIE
ALDAG BLOOTGESTEL WORD NIE. DIE DOEL VAN DIE INHOUD IS HOOFSAAKLIK INLIGTINGGEWEND,
SOMS AANBEVELEND EN PARTYKEER VERTOLKEND. ONS WIL VERAL FOKUS OP NUWE EN MOONTLIK
MINDER TOEGANKLIKE MUSIEKINLIGTING.
U WORD GENOOI OM INLIGTING OOR MUSIEK AAN ONS TE VOORSIEN (OF SOMMER BLOOT TE
LAAT WEET VAN MUSIKALE AKSIES WAARVAN ONS KAN KENNIS NEEM), EN ONS SAL POOG OM
BLOOTSTELLING DAARAAN TE VERLEEN MET INAGNEMING VAN ONS RUBRIEKDOEL EN DIE
BESKIKBAARHEID VAN BLADRUIMTE VIR ’N SPESIFIEKE UITGAWE. STUUR MEDIAVERKLARING EN
INLIGTING AAN: DIE VRYE AFRIKAAN: MUSIEK, POSBUS 1010, AUCKLAND PARK 2006, OF STUUR ’N
VONKPOS AAN MCCOSA@IBI.CO.ZA. POSITIEWE EN OPBOUENDE KOMMUNIKASIE IS ENIGE TYD
WELKOM, MAAR INDIEN DIT VIR PUBLIKASIE OORWEEG MOET WORD, MOET INLIGTING ONS ASSEBLIEF
MINSTENS SES (6) WEKE VOOR DIE PUBLIKASIEDATUM VAN ’N SPESIFIEKE UITGAWE BEREIK. –
BYVOORBEELD: INDIEN INLIGTING VIR DIE MAART 2007-UITGAWE OORWEEG MOET WORD, MOET DIT
ONS ASSEBLIEF TEEN 15 JANUARIE 2007 BEREIK.
Deur Herman van Niekerk
Omvangryke nuwe kunsfasiliteite
by die Universiteit van
Johannesburg
H
ierdie maand oorskry ons die musiekgrense so effe
om ook te berig oor die nuwe fasiliteit vir die
Fakulteit vir Kuns, Ontwerp en Argitektuur aan die
Universiteit van Johannesburg (voorheen RAU).
Die Universiteit van Johannesburg (UJ) spog
tans met twee omvattende nuwe kunsfasiliteite – die
een het pas sy eerste verjaardag gevier, en die ander
word op 1 Desember 2006 ingewy deur dr Nicky
Oppenheimer.
Ons praat natuurlik van die nuwe kunstesentrum
van die UJ – wat in Oktober vanjaar sy eerste
verjaardag gevier het, asook die nuwe doelontwerpte
gebou vir die Fakulteit Kuns, Ontwerp en Argitektuur
aan die Universiteit van Johannesburg.
Die Fakulteit vir Kuns,
Ontwerp en Argitektuur (ook
bekend as FADA) het in 1926
tot stand gekom met nie minder
nie as 120 deeltydse studente
en 50 voltydse dosente – tóé
bekend as die Skool vir
Kunsvlyt – destyds bedryf as ’n
departement van die Witwatersrand
se Tegniese Instituut –
en later bekend as die Tegniese
Kollege van die Witwatersrand.
En nou vir die eerste
keer in 30 jaar is al die
departemente van FADA onder
een dak. Die verskillende
departemente wat die Fakulteit huisves, sluit in
Keramiekontwerp, Industriële Ontwerp,
Juweliersontwerp en Vervaardiging, Skone Kunste,
Multimedia, Grafiese ontwerp, Argitektuur,
Binnehuisontwerp asook Klereontwerp.
Die nuwe Fakulteitgebou is op die Buntingwegkampus
van die Universiteit van Johannesburg.
’n Publikasie oor die geskiedenis van
kunsonderrig in Johannesburg word later vanjaar deur
die UJ uitgereik.
Volgens Jeremy Rose van Mashaben-Rose
Argitekte was die doel van die ontwerp van die nuwe
Kunstesentrum om op die kunste te fokus, en nie op die
gebou nie. Die gebou het onder meer ten doel om die
raamwerk te bied waarin die kunste kan plaasvind en
waargeneem kan word.
Hierdie baie moderne Kunstesentrum –
bestaande uit ’n teater en kunsgalery – op die
Kinsgwaykampus van die UJ is verlede jaar ingewy.
Twee opdragwerke het tydens die inwyding van
die sentrum plaasgevind: Strijdom van der Merwe se
landskapkunswerke getiteld
Boodskap van die Suidelike
Aarde, asook Niel van der
Watt se Mis, Missa De
Meridiana Terra – of dan
Mis van die Suidelike
Aarde – is deur die UJ
Kingswaykoor uitgevoer
saam met lede van die UJ-
Dansgeselskap.
Die Kunstesentrum
bestaan uit ’n kunsgalery
asook ’n 435-sitplek-teater
(wat ook intiemer aangewend
kan word met 270
sitplekke) met volledige
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 59

fasiliteite wat onder meer insluit ’n orkesput, ’n ‘fly
tower’ met 240 ligte en 30 balke, klankstelsel,
kleedkamers, repitisielokale, administratiewe
fasiliteite, asook ’n foyer met koffiewinkel,
dranktoonbank, store en ’n spesiale parkeerruimte vir
konsertgangers. Vanjaar is daar omvattende uitvoerings
aangebied soos byvoorbeeld huldigingsuitvoerings vir
die NP van Wyk Louw-herdenkings, ’n seisoen van
David Kramer en Taliep Petersen se Ghoema,
studenteproduksies soos Jump for Joy (Ian von
Memerty), West Side Story en Metamorphoses.
Vir 2007 word die sentrum weereens gebruik vir
die jaarlikse Dance Umbrella; daar is ook die
vooruitsigte dat ’n nuwe musiekblyspel vir die UJ
Sang- en Dansgeselskap geskep word deur die bekende
Ian von Memerty; die bekende dramaturg, Paul
Mpumelolo Grootboom is besig met ’n nuwe werk vir
die UJ Dramageselskap, en dan sal ’n
nuwe produksie van die Ballet Teater
Afrikan ook in 2007 op die planke
wees.
In die kunsgalery het die
volgende uistallings in 2006 plaasgevind:
Die Keiskamma Altaarwerke,
beeldhouwerke van Angus Taylor
asook ’n retrospektiewe uitstalling
van Paul du Toit.
Inligting oor die UJ-
Kunstesentrum is beskikbaar op
www.uj.ac.za/artscentre, en navrae
kan gerig word aan Ehllené by
011.489-3058.
Van alles en nog wat
Van hier rond en van oraloor…
• Deon van der Walt
Op Woensdag 29 November 2006 sal dit ’n jaar wees
dat die liriese tenoor, Deon van der Walt, oorlede is.
Die CD, Dichterliebe – wat ’n geruime tyd nie maklik
in Suid-Afrika bekombaar was nie … is nou weer hier
verkrygbaar. Op die CD sing Deon van der Walt
liedere van Brahms, Liszt en Schumann en word hy
begelei deur Charles Spencer. Opnames is onder meer
beskikbaar vanaf Salon Musiek in Pretoria (012-
3463474) en ook by www.themusicstore.co.za.
Dichterliebe – Lieder nach Gedichten von
Heinrich Heine. Brahms, Liszt en Schumann. Deon van
der Walt (tenoor), Charles Spencer (klavier).
Nightingale NC 071060-2.
• Sting blaas nuwe asem in (stok-)ou komposisies
Wie sou ooit kon droom dat die klassieke Deutsche
Grammophon-etiket eendag pa sou staan vir Sting? Dit
het pas gebeur met die uitreiking van Sting se
vertolking van die komposisies wat 400 jaar gelede
deur die Elisabethaanse komponis/sanger/luitspeler,
John Dowland (1563-1626), gekomponeer is.
(Dowland se geboorteplek is onseker – Londen of
Dublin. Hy het in 1595 studeer aan
die Vatikaan; het ook tyd
deurgebring in Parys en ook vir
Christian IV in Denemarke gewerk.
Sy eerste musiekpublikasie First
Booke of Songes het in 1597
verskyn. Hy is in Londen oorlede).
Songs from the Labyrinth is
pas uitgereik en het reeds nommer 1
status bereik op die sogenaamde
Klassieke treffersleer van Kanada,
Frankryk, Duitsland, Hong Kong,
Ierland, Mexiko, Noorweë, Swede,
die Verenigde Koninkryk en die
VSA.
Sting voer hierdie
komposisies uit met begeleiding deur
Edin Karamazov op die luit.
Sting sings Dowland: Songs
of the Labyrinth, DG 1703139.
Inligting vir hierdie rubriek word onder meer voorsien
deur MCCOSA (Die Musiekkommunikasiesentrum van
Suider-Afrika). Die samesteller is Herman van
Niekerk – mccosa@ibi.co.za en Posbus 1010,
Auckland Park, 2006 Suid-Afrika.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 60

• Hoor en Sien
Willem Boshoff:
“Ek voel ’n drang om ondeund te wees”
TEN TYE VAN SY DOOD OP 15 SEPTEMBER 2006
WAS STEFAN LOUW BESIG MET WAT SY LAASTE
BYDRAE VIR DIE VRYE AFRIKAAN SOU WEES: ’N
ONDERHOUD MET SUID-AFRIKA SE VOORSTE
KONSEPTUELE KUNSTENAAR, WILLEM BOS-
HOFF. MET BOSHOFF SE HULP KON DIE
ONDERHOUD VOLTOOI WORD, EN PUBLISEER
ONS DIT NOU HIER.
D
ie Vrye Afrikaan: Hoe verstaan jy die
verhouding tussen woord en beeld in jou kuns?
Willem Boshoff: Eerstens skenk ons natuurlike
moeder geboorte aan ons. Maar ons is nooit volledig
gebore nie. Ons taal, oortuigings
en gewoontes word
stadig vir ons gebore wanneer
ons met ander omgaan,
wanneer ons onderrig word,
en deur fisieke ervaring. Ons
is altyd op die leerspeelgrond.
In my werk soek
ek bloot na andere wat met
my kan ‘speel’, of probeer ek
om andere te kry om met
mekaar te ‘speel’, veral dié
wat nog altyd geweier het
om met mekaar te speel. My
veld is vol kunsgraduandi
met bedrewenheid in visuele
bewustheid, en ek mik
daarop dat blinde mense
hulle kan help om te sien.
Ek skryf woordeboeke
om strikke te stel vir
diegene met ekspertkennis
van die Engelse taal. Hulle
brei die aksioma ‘taal is
mag’ uit tot absurditeit.
Hulle mag maak hulle sowel
begeerlik as uiters lelik.
Onder hulle kom ’n mens feitlik nooit iemand teë wat
’n tweede Afrikataal kan praat nie. Verder identifiseer
ek sterkpunte onder die Suid-Afrikaanse bevolking wie
se eerste taal ‘swart’ is. Hulle sterkpunte is 1) dat hulle
baie dikwels Engels met ’n gebroke aksent praat en 2)
dat hulle almal byna altyd lees en skryf. Ek plaas dan
die moeilikste, gedateerde of uitgestorwe Engels binne
volle openbare sig met verduidelikings geskryf in hulle
Afrikatale. Daar is geen monopolie op die Engelse taal
nie. Sy idiosinkrasieë en genietinge is nie slegs vir ’n
paar akademiese verligtes nie. Die ou tannie wat
papajas en aartappels op die straathoek verkoop, is dan
in staat om die Engelse akademikus te help veral ’n
akademikus wat in die Engelse taal spesialiseer – om ’n
bietjie ‘onmoontlike’ Engels te leer. Ek voel ’n drang
om ondeund te wees in my werk. Om subversief te
wees in so ’n mate dat ek ’n taalterroris is.
In die verhaal van die bruilof (Mattheus 5) daag
die genooide gaste nie op nie. My algemene
‘kunspartytjie’ is vir onwaarskynlike gaste van die
snelweë en ander onwaarskynlike plekke. Ek probeer
niemand verkleineer nie – die fisiese werklikheid van
klip, glas of ander materiaal dien as die matrys van my
teks en is bedoel om die ys te breek. Om ’n glimlag vir
die gekheid van ons ‘presieuse’ terminologie en ander
nuttelose togte te ontlok. Niks is veilig nie. ’n Goeie
skeut sinisme is nuttig wanneer ons besig is met die
heilige koeie van God, die
Bybel en heersende politieke
of filosofiese vooroordele. As
God ’n greintjie boosheid in
Hom het, is dit werd om na te
jaag eerder as om verstrik te
raak in ’n web wat Sy sogenaamde
onfeilbaarheid uitbeeld.
As Hitler ’n greintjie
goed in hom had, is dit werd
om te verdedig teen ’n
warboel leuens wat (selfs al is
dit met ‘goeie’ rede) oor sy
boosheid versprei word.
Moraliste is nie meer menslik
nie. Menseregte vooronderstel
dat ‘andere’ nie menslik is nie
en niks van regte weet nie.
DVA: Watter sentimentele
lading het Afrikaans en die
breër Afrikaanse wêreld vir
jou?
WB: My ma het my
Afrikaans geleer – ek is lief
daarvoor en trots daarop. Ek
glo dat as ek toegelaat word
om met andere te praat wie se moedertaal ook
Afrikaans is, ek net so bekoorlik, samehangend,
gesaghebbend, poëties en sjarmant as sprekers in die
wêreld se grootste tale kan wees. Op skool is ek geleer
dat Afrikaans die wêreld se jongste moderne taal is en
dat dit baie van die grammatikale ‘probleme’ van
gevestigde Europese tale te bowe gekom het.
Ek het deur die slegte jare van apartheid geleef
en het talle male gesien hoe my Afrikaanse taal, die
wêreld se jongste, tot pulp geslaan is. Almal wat ek
vanaf my jeug geken het – en ek het eintlik maar net
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 61

Afrikaners geken – het geglo dat Afrikaans sou gedy as
een van die groot tale met sy eie letterkunde,
grammatika en plek. Maar Afrikaans het die taal van
die verdrukker geword – van die
Afrikanerapartheidsopportunis – en sodanig het dit
vuisvoos geword nog voor dit sy merk op die
wêreldtoneel kon maak. Die merk wat dit gemaak het,
is dié van ’n ongewenste gewetenlose, die wêreld se
jongste taalboelie. Ek is regtig verslae oor hierdie
onderskeid en as gevolg daarvan word ek geleidelik
getrek om te praat en te skryf in die taal van my
voormalige vyand – Engels. Ek probeer ook desperaat
om ’n swart taal te leer – Zoeloe.
In die twee kunswerke, FALLEN 2-LETTER
WORDS en FALLEN 3-LETTER WORDS, bring ek
paradoksale hulde aan ’n gestrande taal. Die
eenvoudigste Afrikaanse woorde, bestaande uit twee en
drie letters, se vlerke is gesmelt en hulle tuimel soos
Ikarus uit die lug om deel van die sypel en gly van die
oseane te word – gevalle, gebroke en uitgespoel.
DVA: Hoe verstaan jy die verhouding tussen taal en
gemeenskap in die algemeen?
WB: Diegene in eentalige en eenkulturige
samelewings sien ander mense wat nie soos hulle(self)
is nie dikwels nie as werklik en grondig verskillend
nie, nie as die ‘radikale ander’ (Derrida se tout autre)
nie, maar eerder as blote weergawes van hulleself, en
gewoonlik dan ook minderwaardige weergawes.
Eweneens word diegene wat ’n dominante taal as
tweede (of selfs derde) taal praat, soos wat die norm in
Afrika is, en onvermydelik met ’n ‘ongewone’ aksent
praat, beskou as onopgevoed, onintelligent of selfs
skuldig aan een of ander perversie of geheime agenda.
Hierdie sprekers word meestal onderwerp aan die
maklike oplossing van assimilasie gewoonlik gevolg
deur irredentisme.
Diegene wat in veeltalige en multikulturele
samelewings woon, skyn ’n sekere intuïsie te deel oor
die dikwels koverte magsverhoudinge wat versteek is
in die alledaagse en oënskynlik eenvoudige handeling
van wedersydse kommunikasie. Dit is nog meer die
geval as ’n mens se moedertaal toevallig ’n
minderheids- of kwesbare taal is. Diegene wat in
eentalige samelewings, of in die veilige kokon van ’n
groot wêreldtaal as hulle allesomvattende ‘taalwêreld’
woon, bevraagteken nooit, of sien nie eens die lot raak
van diegene wat hulle ‘gedagtes moet vertaal’ voor
hulle dit kommunikeer nie. Maar soos ons al so
dikwels in Afrikasamelewings gesien het, kan hierdie
selfde ‘tonggeknoopte’ mense binne die gemak van
hulle eie moedertaal ewe poëties, omvattend, bekoorlik
en oortuigend as die beste sprekers in enige van die
wêreld se groot tale wees.
My werk by die Universiteit van Johannesburg,
KRING VAN KENNIS (foto) – ’n klipsirkel bestaande
uit elf groot granietrotse, gepoleer en beskryf met elk
van ons elf amptelike tale, verskaf ’n forum vir
sprekers van al Suid-Afrika se tale. Dit is opgerig op ’n
tydstip toe Suid-Afrikaners nie meer institusioneel
geskei was nie en ons begin het om mekaar – hoe
tentatief ook al – te ontdek. Die klippe is beskryf met
hoogdrawende, pedantiese ‘-ologies’ en ‘-isms’ in
Engels (´n opsetlike en ironiese hoek op die
Skrifgeleerdes in die Bybelse verhaal van die ontroue
vrou – is die universiteitsowerhede nie die bewakers
van kennis soos die Skrifgeleerdes was nie?). Ofskoon
die woorde Engels of van Engels afgelei is, is hulle
verduidelikings in ons ‘ander’ tale. As ’n
Engelssprekende die klippe wil ontsyfer, moet hy of sy
die geselskap of bystand van ’n voormalig benadeelde
spreker opsoek.
Klipgooiery was eens ’n desperate manier vir
benadeelde Suid-Afrikaners om hulle ontevredenheid
met hul politieke lot aktief te demonstreer. Maar anders
as die klippe in die ouer klipgooiverhale is die klippe in
KRING VAN KENNIS so swaar – met ’n gemiddelde
gewig van drie ton elk – en bevat hulle so ’n oorlading
van intellektuele bagasie, dat hulle nie geskik is om
enigiemand mee te gooi nie. In plaas daarvan vorm
hulle ’n kring sitplekke, ‘pseudo-akademiese stoele’,
waarop sprekers van alle tale kan sit en vriendskaplik
met mekaar verkeer.
DVA: Sou jy jouself beskryf as ’n argivaris en
indien wel, met die oog waarop?
WB: Ek is ’n kunstenaar en ek ken die waarde van
weggegooide dinge, van arte povera en uiterste
hopeloosheid. Ek glo teen geloof in dat Afrikaans in sy
huidige toestand as opdrifsel van ’n politieke ramp ’n
beter kans as een van die wêreld se groot tale staan om
‘bevry’ te word, beter as toe dit selfgeldend en gemeen
was.
Kolonialisme in Afrika was reeds die getuie –
indien nie die oorsaak nie – van die uitsterwing of
amperse ondergang van kleiner Afrikatale soos San,
Khoisan, Khoekhoen, Nama en Griekwa. Terwyl die
koms van die kuberruim en die massamedia oënskynlik
‘die wêreld verenig’, verhaas dit tans die verlies van
kleiner tale weens die dominansie van supertale in
hulle volskaalse poging om eerste gehoor te word in ’n
steeds groter en harder wêreld. In die groot taaltwis
kwyn die wêreld se kleiner taalgroepe nie net tot
vaagheid nie, maar tot uitsterwing toe. Daar word
algemeen voorspel dat ons binne ’n eeu slegs ’n paar
groot oorblywende tale mag hê. My werk handel
hoofsaaklik oor hierdie verlies. Dit wys na ’n
rampsalige uitsterwing van ’n volk se kollektiewe mite
as hulle dit nie meer mondeling deel nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 62

Die Vrye Afrikaan (www.vryeafrikaan.co.za) word uitgegee deur die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings
(FAK). Dit verskyn elke derde Vrydag van die maand, met inbegrip van die Afrikaanse mini-uitgawe van Le Monde
diplomatique. Intekening kos R30 per maand vir die papieruitgawe, en R20 per maand vir die elektroniese uitgawe.
Rig korrespondensie aan Die Vrye Afrikaan, Posbus 675, DURBANVILLE, 7551 of aan
redakteur@vryeafrikaan.co.za.
Redakteur: Johann Rossouw, skrywer en spesialis in die filosofie van die tegniek, navorsings- en
kommunikasiebeampte van die FAK.
Redaksionele raad:
Carel (iv) Boshoff, gemeenskapsaktivis van Orania en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Pieter Duvenage, besoekende professor in filosofie aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port
Elizabeth en skrywer van onder meer Habermas and Aesthetics
Hermann Giliomee, buitengewone professor in geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch en skrywer van
onder meer Die Afrikaners
Danie Goosen, mede-professor in godsdienswetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, voorsitter van die FAK
en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Roland Henwood, lektor in politieke wetenskap aan die Universiteit van Pretoria, ondervoorsitter van die FAK en
mederedakteur van Hydropolitics in the Developing World: A Southern African Perspective
Kallie Kriel, verantwoordelik vir Solidariteit se Gemeenskapsalliansie en mederedakteur van Struggle Rugby
Lawrence Schlemmer, direkteur van die Helen Suzman-stigting asook Markdata en mederedakteur van onder meer
Kruispad
Marinus Schoeman, medeprofessor in filosofie aan die Universiteit van Pretoria en skrywer van Generositeit en
Lewenskuns: Grondtrekke van ’n post-Nietzscheaanse etiek
Redaksie:
Elirea Bornman, mede-professor in kommunikasiewetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, spesialis in
kwessies van etniese en maatskaplike identiteit
Francois Bredenkamp, navorsingsdirekteur van die Garankua-kampus van die Tshwane University of Technology,
spesialis in Middeleeuse Bisantynse politiek en vertaler van Markus Aurelius se Bepeinsinge
Ampie Coetzee, emeritus-professor in Afrikaans aan die Universiteit van Wes-Kaapland en skrywer van onder meer
’n Hele os vir ’n ou broodmes
Heilna du Plooy, professor in Afrikaanse en Nederlandse Letterkunde op die Potchefstroomse kampus van die
Noordwes-universiteit en skrywer van onder meer die digbundel In die landskap ingelyf
Amanda du Preez, senior-lektor in beeldende kunste aan die Universiteit van Pretoria en mederedakteur van South
African Visual Culture
Deon Geldenhuys, professor in politieke studies aan die Universiteit van Johannesburg en skrywer van onder meer
Internasionale Isolasie: Suid-Afrika in vergelykende perspektief
Koos Malan, mede-professor in regte aan die Universiteit van Pretoria en spesialis in regsfilosofie, staatsreg en
minderheidsvraagstukke
John Miles, skrywer van Die Buiteveld en etlike ander romans
Desmond Painter, lektor in sielkunde aan die Universiteit van Stellenbosch en spesialis in maatskaplike en kulturele
sielkunde
Hans Pienaar, digter, dramaturg en joernalis verbonde aan die Independent-groep
Dioné Prinsloo, senior-lektor in geskiedenis aan die Universiteit van Suid-Afrika en spesialis in die geskiedenis van
vroue in Suid-Afrika in die 20ste eeu, asook Afrikaanse kultuur
Redaksiesekretaresse: Sarie Marais, 012-326-8646,
Taalversorger: Susan Roets
Uitlegredakteur: Hermien Brits
Kunstenaar: Elsabe Milandri
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 November 2006 | BLADSY 63