CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU
TIJDSCHRilT GEWIJD AAN DE
GESGHIEDENIS DER KRUISH
I N H 0 U D
DR. H.LI. WHIS8
Dei Riithcrbcsi. i rl-.; Bentlsge be!
igcning mi lahrc 1823
Glli SCH
Fwe • ui i n ovei de stichti
'i opvembi
DR. A. ZWART(t)
b Hougcn, '
W. SLANi
In Mendoriaffl kruishcrr D. Snijd'ers mei
KRQNIEK
jjste
Bibliografle .
JAARGANG
1 9 9 3
CLAIRLIEU — MAASEIK
05) .
p. 3
p. 97

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
51ste
JAARGANG
1993
CLAIRLIEU — MAASEIK

Dr. H.U. WEISS
DER BUCHERBESTAND
DES EHEMALIGEN
KREUZHERRENKLOSTERS
BENTLAGE BEI
DER VERSTEIGERUNG
IMJAHRE 1823

INHALTSVERZEICHNIS
I. Einleitung S. 5
II. Biicherbestand
A.: THEOLQGISCHE BtJCHER
1. Handschriften S. 8
2. Bibeln S. 8
3. Kirchenvater und Kirchenlehrer S. 9
4. Bibelexegese S. 11
5. Dogmatische Theologie S. 15
6. Moral theologie S. 23
7. Katechese S. 29
8. Predigtbiicher S. 31
9. Asketische und mystische Literatur S. 43
10. Philosophic S. 53
11. Kirchengeschichte S. 54
12. Kirchenrecht S. 57
B.: NICHTTHEOLOGISCHE BUCHER
13. Humanistische Studien S. 60
14. Allgemeine Geschichte S. 65
15. Allgemeines Recht S. 67
16. Naturwissenschaften S. 68
C.: 2USAMMENFASSUNG UND AUSWERTUNG S. 70
III. Anhang
a. Alphabetisches Autorenverzeichnis S. 78
b. Anteil der geistlichen Orden S. 83

EINLEITUNG
Der Erfolg der Reform des Kreuzbruderordens von 1410 zeigte sich
in der Griindung weiterer Kloster in den Niederlanden und im benachbarten
Rheinland. Auch in Westfalen faJSte der Orden FuJS: zun'dchst
mit den Kolner Tochterklostern Osterberg bei Osnabruck
(1427), Falkenhagen zwischen Hoxter undPyrmont (1432-1445) und
Bentlage beiRheine an der Ems (1437), spdter kamen Hohnscheid
bei Freienhagen (1468) und Glindfeld bei Medebach (1499) hinzu.
Kloster Bentlage (1437-1803 )x entwickelte sich in der 2. Hdlfte
des 15. Jahrhunderts zu einem der vitalsten Konvente des Ordens. In
der Krisenzeit der Reformation hielt er am Glauben fest und erwarb
sich nach dem 30/ahrigen Krieg Verdienste um die katholische Mis
sion in seiner Nachbarschaft. Wie viele andere Kloster auch verlor
Bentlage im 18. Jahrhundert seine Ausstrahlungskraft, nachlassende
Klosterzucht gab wiederholt Anlafixur Klage. Immerhin gelang es
dem Orden, nach Absetzung des unfdhigen Priors (1772) den Konvent
zu reformieren. Der positive Visitationsbericht des Generalpriors
Dubois aus demjahre 1789 ist der letzte Hinweis auf die inneren
Verhdltnisse des Konvents vor seiner Auflosung.
Uberzeugungskraft und Standhaftigkeit der Bentlager Regularkanoniker
in ihrer besten Zeit setzen voraus, daJS sie belesen und mit
theologischer Diskussion vertraut waren. Uber das geistige Leben im
Konvent geben die Quellen allerdings nur wenig Aufschlufi. Die verstreuten
Angaben uber die Klosterbibliothek lassen kaum Ruckschlus-
se zu.
Die ersten Bucherfur den Gottesdienst stammten wohl aus der inkorporierten
Gertrudenkapelle, aus dem Kolner Mutterkloster und
von Geistlichen aus der Nachbarschaft2. Mit dem Eintritt mehrerer
}£'}?' Wmfi' DaS K^skenwiklostGr Bentlage, in: Rheine, Gestern, Heute, Morgen, Zeitschnft
fur den Raum Rheine, Hrsg. Stadt Rheine (mit vollstandiger Iiteraturiibersicht), Rheine,
2 Bentlager Chronik, ubersetzt von Heinrich Biild, in: Heinrich Biild (Hrsg.), Rheine
a.d.Ems. Chroniken und Augenzeugenberichte 1430-1950, Rheine, 1977, S. 15-56, S. 22.

6 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Fraterherren nahm nach 1450 die Schreibtdtigkeit der Bentlager Konventualen
zu\ 1484 schenkte Hermann von Langen, Dekan am
Dom zu Munster, dem Kloster an die 70 Bucher*. 1490 lebten in
Bentlage 24 Ordenspriester und 29 Chorbriider, die Bibliothek mufi
dementsprechend grofi gewesen sein^. 1573 fand die bischofliche
Visitation eine geordnete Bibliothek vor6. Ob sie bei der Pliinde-
rung des Klosters durch die Spanier (1594) und vor allem durch die
Brandschatzung durch die Schweden (1647) Einbufien erlitten hat,
wissen wir nicht. Es ist nur noch uberliefert, dafi der Prior von Marienfrede
1693 mehrere Bucher ,,De actis sanctorum "fur Bentlage
besorgte1.
Die einzige Quelle, die konkrete Auskiinfte uber den Bucherbestand
in Bentlage geben kann, ist die Liste der 1823 verkauften
Bucher*, ihre Auswertung ist seit langem uberfallig. Damals versteigerte
der milnstersche Notar Block die Bibliothek im Auftrag des
Herzogs Joseph Arnold von Looz-Corswarem, der seine Residenz in
das aufgehobene Kloster gelegt hatte. Den Kaufinteressenten wurde
zur Information ein Bucherverzeichnis angeboten, das alle Bucher mit
Verfasser und Titel — zumindest mit einem Kurztitel — aufgefuhrt
haben mufe. Von diesem Verzeichnis ist kein Exemplar mehr erhalten,
wir besitzen nur das Verkaufsprotokoll, in dem uberjedes Buch
abgerechnet wird. Die Angaben sind aber luckenhaft, von den 917
Werken mit 1002 Bdnden konnten nur gut 400 eindeutig ermittelt
werden9.
Mag es auch enttauschend sein, daJS ein so groJSer Teil der Biblio
thek mehr oder weniger anonym bleibt, so zahlen die ermittelten
3 a.a.O. S. 42.
4 a.a.O. S. 49.
5 Lateinische Abschrift der Bentlager Chronik, Staatsarchiv Munster, Fiirstentum Rheine-
Wolbeck I D 1. Zum Jahr 1490: ,,Fuerunt illo anno fratres chorales 28 et 24 sacerdotes".
6 WElfi, a.a.O. S. 147.
7 a.a.O. S. 54.
8 Staatsarchiv Munster, Gutsarchiv Bentlage, A.XVIII Verschiedenes. Nr. 36: Verkauf der
Bucher der Bentlager Klosterbibliothek. Darin: Verzeichnis der verkauften Bucher mit Angabe
der Kaufer und des Kaufpreises.
9 Die genaue Zahl der verkauften Bucher ist nicht zu ermitteln — die liste fuhrt am Schlufi
(12 / 227-230) viermal ,,ein Convolut alter Bucher" auf.

DER Bt)CHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 7
Werke10 doch wohl zu den wichtigsten und erlauben Ruckschlusse
aufdie geistigen Interessen der Bentlager Kreuzherren.
In der Verkaufsliste sind die Biicher nach ihrem Format geordnet
und numeriert, demgemaJS werden sie auch hier nach Buchformat (f
= Folio, 4 = Quart, 8 = Oktav, 12 = Duodez) und laufender
Nummer zitiert. Die Druckdaten sind — zwei Bibeln ausgenommen
— nicht uberliefert. Die hinzugefilgten Erscheinungsdaten bezeichnen
die Zeit, seit der die Biicher erworben werden konnten; in vielen
Fallen weisen haufige Ausgaben auch auf den Bekanntheitsgrad hin.
Pater Theo van den Elsen o.s.c, St. Agatha, hat diese Untersuchung
durch zahlreiche Hinweise und Verbesserungen maJSgeblich
gefordert. Auch an dieser Stelle dankt ihm der Verfasser sehr herzlich
fur seine unermudliche Hilfsbereitschaft.
10 Herangezogen wurden:
PG = J.P. Migne (Hrsg.), Patrologia graeca, Paris, 1857-1866.
PL = J.P. Migne (Hrsg.), Patrologia latina. Paris, 1870-1890.
SO = Aug. & Alois de Backer, S.J., Bibliotheque de la compagnie de Jesus, nouv. ed. par Car
los Sommervogel S.J., Bruxelles-Paris / Toulouse, 1890-1932.
HU = Hugo Hurter, Nomendator literarius theologiae catholicae theologos exhibens aetate,
natione, disciplinis distinctos, New York, 1963.
JO = Christian Gottlieb Jbcher, Allgemeines Gelehrten-Lexikon, Hildesheim, 1961.
WI = Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Hrsg. Kommission fur den Gesamtkatalog der Wiegendrucke,
Leipzig, 1925 ff.
HA = Ludwig Hain, Repertorium Bibliographicum, Stuttgart, 1826-1838.
BCNJ = Bibliotheca Catholica Neerlandica Impressa 1600-1727, 's-Gravenhage, 1954.
DS = Dictionnaire de Spiritualite ascetique et mystique, Paris, 1937 ff.
DHGE = Dictionnaire d'Histoire et de Geographic Ecclesiastiques, Paris, 1912 ff.
DTC = Dictionnaire de Theologie Catholique, Paris, 1930-1972.
LThK = Lexikon fur Theologie und Kirche, Freiburg / Br., 1957-19652.
ANON = Dictionnaire des ouvrages anonymes et pseudonymes publies par des religieux de
la compagnie de Jesus depuis sa fondation jusqu'a nos jours par Carlos Sommervogel S.J.,
Amsterdam. 1966 (Rpr. d. Ausgabe von 1884).

8 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS
A. THEOLOGISCHE BUCHER
1. Ha n ds c h rifte n
1. Ein altes Manuskript iiber die Ordensstatuten des Kreuzherrenordens(8/266)
2. Ein auf Pergament geschriebenes Gebetbuch in altdeutscher
Sprache(8/69)
3. - 4. Eine Handschrift theologischen Inhalts (8 / 250), (12 / 2)
5. Eine Handschrift auf Pergament (12 / 226)
2. Bib ein
6. Biblia Sacra Venetiis 1483 (f /118)
7. Biblia Sacra de anno 1558 (f /117)
8. Biblia Sacra (12/104)
9.-10. Biblia Sacra vulgatae editionis (f/18), (4/9)
11. Biblia Sacra vulgaris editionis (4 /1)
12. Biblia Sacra iuxta vulgarem editionem (f / 62)
13. Biblia Sacra cum concordantiis veteris (f / 35)
14. - 15. Biblia Sacra cum concordantiis (f/73), (f/94)
16. Vetus et novum Testamentum (f /156)
17. Biblia et brevis in eodem (!) annotatio (f / 55)
18. Novum Testamentum Graece (8 /128)
19. Testamentum novum per Erasmum (8 /125)
Erasmus Roterodamus, Testamentum novum, Basel, 1516
(LThK 3, 1959, 956); das griech. Neue Testament mit Anmerkungen
und mit einer von der Vulgata abweichenden lat. Uber-
setzung.
Erasmus von Rotterdam, (Desiderius Erasmus), (wahrscheinlich
1469-1536), bedeutender Humanist, sein Gesamtwerk erschien
in Basel 1540 in 6 Folio-Banden (LThK 3, 1959, 955-957).
s. Nr. 382-383.
20. Het neuwe Testament (8 /145)

DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREU2HERRENKLOSTERS 9
Einzelschriften
21. Libri Prophetarum veteris Testamenti (8/66)
22. Psalterium Davidicum (8 /126)
23. Psalterium Davidis cum canticis (8/136)
24. Psalmi horarum diurnarum (8 / 229)
Konkordanzen
25. Concordantiae Bibliorum Sacrorum (f /101)
26. Concordantiae majores (f /102)
Concordantiae maiores biblie tarn dictionum declinabilium
quam indeclinabilium de novo summa diligentia cum textu vise
ac secundum veram ortographicam emendatissime excuse,
(Hrsg. Sebastian Brant, 1457-1521, Rechtsgelehrter, Dichter,'
Historiker: JO 1, 1337 f.) Basel, 1496, 1506 und ofter.
27. Concordantiae in Sacram Scripturam (f/155)
28. Synopsis veteris testamenti historica (8/81)
Synopsis veteris testamenti historica, legalis et prophetica, Antwerpen,
1698 (BCNJ 15750)
3. Kirchenvdter u n d K i r c h e n Ie h r e r
29. Originis adamantis operum pars secunda (f / 38)
Origenes, auch Adamantios (Mann von Stahl oder Diamant)
genannt, (urn 185 - urn 254), der bedeutendste Lehrer der fruhen
griechischen Kirche (PG, 11-17; LThK 7 1962
1230-1235).
30. Opera Sancti Ambrosii (f/148)
s. Nr. 31.
31. Ambrosii Operum Pars 2 et 3 (4 / 230)
S. Ambrosius, (340-397), Bischof von Mailand; wahrte die
Kontinuitat mit der altkirchlichen griech. Theologie; Prediger,
Theologe und Kirchenpolitiker (PL 14-17; LThK 1 1951
427-430). s. Nr. 30, Nr. 48 und Nr. 245-246.
32. Opera Divi Hieronimi (f / 23)
s. Nr. 33.

10 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
33. S. Hieronymi opus Epistolarum (8 /153)
(PL 22, 325-1224)
S. Hieronymus, (347?-420), der gelehrteste lateinische Kir-
chenlehrer, beriihmt durch seine Bibeliibersetzung (PL 22-30;
LThK 5, I960, 326-329; HU I, 253-268).
s. Nr. 32 und Nr. 49.
34. D. Aurelii Augustini opera (8/167)
(PL 32-46). -s. Nr. 35.
3 5. Augustini Opusculorum (4/232)
S. Augustinus, Opusculorum libri, Venedig, 1483 (HA I, S.
244, Nr. 1946).
S. Augustinus, (354-430), Bischof von Hippo, als Theologe
einflufireichster Gestalter des Mittelalters; die Kreuzbriider ver-
ehren ihn als den geistigen Vater ihres Ordens.
s. Nr. 34, Nr. 50-51, Nr. 162-165 und Nr. 247-248 (Pseudo-
Augustinus).
36. Gregorii primi opera omnia (f /128)
S. Gregorius Magnus, Opera omnia, Rom, 1588-1593; 1613;
Paris, 1605, 1640 (PL 75-79; HU I, 565)
s. Nr. 38.
37. Opera Sancti Gregorii (f /147)
s. Nr. 38.
38. Divi Gregorii Magni (12 / 87)
S. Gregorius Magnus, (um 540-604), als Papst Gregor I.
(590-604), Vorbild in Seelsorge und Verwaltung; entwickelte
in 33 Biichern ,,Moralia" die christliche Sittenlehre (PL 75,
509 - 1162; 76, 9-782; LThK 4, I960, 1177-1181).
39. Sti Bernardi Opera Tom 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 (f /17)
(PL 182-184; HU II, 87). s. Nr. 41.
40. Sancti Bernardi Opus (f /110)
s. Nr. 41.
41. Beati Bernardi abbatis (4 /102)
S. Bernardus von Clairvaux, (1091-1153), Zisterzienserabt,
Kreuzzugsprediger, Vertreter der Christus-Mystik und der Ma-
rienverehrung (LThK 2, 1958, 239-242).
s. Nr. 39-40.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 11
42. - 43. Sancti Bonaventurae (12 / 44),(12 /153)
S.Johannes Bonaventura, (1221-1274), Ordensgeneral
der Franziskaner, neben Thomas von Aquin der bedeutendste
Vertreter der Hochscholastik; schrieb iiber Dogmatik,
Mystik und Askese (Opera Omnia: Paris,
1864-1870: 15 Bde; Pluaracchi, 1882-1902: 10 Bde;
LThK2, 1958, 582-584).
44. Thomae aquinatis opera de (f /106)
s. Nr. 47.
45. - 46. Sancti Thomae aquinatis (f / 50), (8 / 21)
s. Nr. 47.
47. Divi Thomae aquinatis (8 / 202)
S. Thomas von Aquin, (1226-1274), OP, der bedeutendste
Theologe und Philosph des Mittelalters; sah in der Verbindung
von Philosophic und Theologie die ganze christliche Wahrheit.
Gesamtausgaben seiner Werke: Rom, 1569-1570: 18Bde.;
Parma, 1852-1875: 25 Bde. s. Nr. 44-46.
S.Johannes Chrysostomus, s. Nr. 52.
S. Robertus Bellarminus, s. Nr. 84.
S. Petrus Canisius, s. Nr. 153.
4. Bibelexegese
48. Ambrosii Expositio Psalmi (f /149)
S. Ambrosius, Expositio in psalmo CXVIII (PL 15, 1261-1604).
s. Nr. 31.
49. Hieronimi Commentarius in Matheum (f / 27)
S. Hieronymus, Commentarii in Evangelium Matthaei (PL 26
15-228). s. Nr. 33.
50. Augustini libri super Genesim (f /153)
S. Augustinus, De Genesi ad litteram l.XII (PL 34, 245-486)
s. Nr. 35.
51. Augustini opus super epistolas (f /154)
S. Augustinus, Epistolae, Basel, 1943; Antwerpen, 1576; (PL
33, 61-1164). s. Nr. 35.

12 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
52. Chrisostomi Commentarius in evangelia (8/149)
S. Johannes Chrysostomus, Commentarius in evangelia (PG 57,
13-472; 58, 473-794; 59, 23-482).
S. Johannes Chrystostomus (,, Goldmund''), (344 / 354-407),
Patriarch von Konstantinopel, der bedeutendste Prediger der
griechischen Kirche, Kirchenlehrer.
s. Nr. 161.
53. Theophilacti ennarrationes (4 / 205)
Theophilactus, Enarrationes in omnes divi Pauli apostoli epistolas,
Rom, 1477; Paris, 1542 (PG 24, 335-1355; 25, 10-403).
Theophilactus, (t ca 1108), Grieche, Erzbischof von Achrida
(Bulgarien), schrieb Kommentare zum grofiten Teil des Neuen
Testaments (LThK 10, 1965, 92).
54. Nicolai de Lyra in novum testamentum (f / 64)
Nicolaus von Lyra, (urn 1270-1349), aus der Normandie, OEM,
scholastischer Theologe, bekannt durch seinen Bibelkommentar
,,Postillae perpetuae" (HA III, 304-312; LThK 7, 1962, 992
f.).
s. Nr. 55.
55. Expositio psalterii Nicolai (4/100)
(?) Nicolaus von Lyra. - s. Nr. 54.
56. Dionisii Cartusiani in quatuor E. (f / 61).
Dionysius Carthusianus, In quatuor Evangelistas enarrationes,
Koln, 1532, 1533, 1543 (BCNJ 1203, 1255, 2022).
Dionysius der Kartauser (Dionysius van Ryckel, van Leeuwen),
(1402/1403-1471), ,,Doctor ecstaticus"; begleitete Kardinal
Nikolaus von Kues auf seinen Visitationsreisen; nahm Einflufi
auf die Mystik; (Opera Omnia, Montreuil-Tournai-
Parkminster, 1896-1913, 1935).
5 7. Cornelii Jansenii Commentarius (f / 89)
Cornelius Jansenius, Commentarius in concordiam et totam
historiam evangelicam. Lowen, 1571; oft ediert (HU III, 67).
Cornelius Jansenius d. Altere, (1510-1576), aus Hulst in See-
landisch Flandern, Niederlande; Professor der Theologie zu Lo
wen, 1568 Bischof zu Gent (LThK 5, I960, 869).

DER BCCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS 13
58. Johannis Maldonati commentarius in quatuor Evangelistas
(f/47)
Johannes Maldonatus, Commentarius in quatuor Evangelistas,
Pont-a-Mousson, 1596-1597; Venedig, 1606; viele Ausgaben
(SO V, 403-412, Nr. 1).
Juan de Maldonado, (1534-1583), S.J., span. Exeget und Theologe,
lehrte Griechisch, Philosophic und Theologie in Sala
manca, Rom, Paris und Poitiers; von Gregor XII. zur Mitarbeit
an der griechischen Bibelausgabe berufen (LThK, 6, 1961,
1326).
59. Castri Commentaria in duodecim (f/86)
Christophorus de Castro, Commentariorum in duodecim prop-
hetas libri duodecim cum paraphrasi, Lyon, 1615; Mainz,
1616; Antwerpen 1619 (SO II, 859-861, Nr. 4).
Cristobal de Castro, (1551-1615), S.J., span. Bibelexeget;
lehrte zu Salamanca und Alcala; Rektor des Kollegs zu Toledo.
60. Barradii Commentarius Tom 1,2, 3et4(f/l6)
Sebastianus Barradius, Commentaria in concordiam et historiam
evangelicam, 4 Bde. mit Indices zur Moraltheologie und Predigtpraxis,
Bd. 1, Coimbra, 1599; Bd. 1-4, Mainz, 1601-1612;
oft ediert (SO I, 911-914, Nr. 1).
Sebastiao Barradas, (1543-1615), S.J., aus adeliger Familie,
Doktor der Theologie; lehrte Rhetorik, Philosophic und The
ologie, der ,,portugiesische Apostel Paulus" (LThK 2, 1958,
1).
61. Becani Analogia (12 /159)
Martinus Becanus, Analogia veteris et novi testamenti. in qua
primum status veteris, deinde consensus, proportio et conspi-
ratio illius cum novo explicatur, Mainz, 1620; Paris, 1620,
Lyon, 1621; oft ediert (SO I, 1091-1111, Nr. 48).
Martinus Becanus (van der Beek, urspriingl. Schellekens),
(1563-1624), S.J., aus Hilvarenbeek, Provinz Nordbrabant,
Niederlande; lehrte Philosophic und Theologie in Mainz,
Wiirzburg und Wien; sehr bekannter Kontroverstheologe,
Beichtvater Kaiser Ferdinands II. (LThK 2, 1958, 89 f.)
s. Nr. 87-90.

14 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
62. Cornelii commentarius in quatuor (f / 45)
Cornelius a Lapide, Commentarius in quatuor Evangelia, Ant-
werpen, 1639 und ofter (SO IV, 1511-1526, Nr. 9).
Cornelius a Lapide (Cornelis Cornelissen van den Steen)
(1567-1637), S.J., vom Ordensgeneral 1616 zum Kollegium
Romanum berufen.
63. Velasquez in Epistolam (f /126)
Johannes Antonius Velasquez, In Epistolam beati Pauli apostoli
ad Philippenses commentarii et adnotationes, 1. Bd., Vallado-
lid, 1626; 1. und 2. Bd. Lyon, 1628-1632 und ofter (SO VIII,
542-546, Nr. 1).
Juan Antonio Velasquez, (1585-1669), S.J., aus Madrid, Rektor
mehrerer Kollegs, Provinzial, Vertrauter des Konigs Philipps IV.
(HUIV, 152 f.).
64. Carrieri Commentarius in universam (f / 41)
Franciscus Carrierus, Commentarius in universam scripturam,
Lyon, 1663 (DTC, II, 1932, 1803 f.).
Francois Carriere, (t 1655), OFM Conv, ,, Concionator regis
christianissimi" (HUIV, 139).
65. Sylveira in apocalipsim Tom 1 et 2 (f/13).
Johannes de Sylveira, Commentarium litterale et morale in
Apocalypsim, 2 Bde., Lyon, 1663-1669 und ofter (LThK 9,
1964, 1204 f.).
Joao de Sylveira, (1592-1687), OCarm., Prof, der Philosophic
und Theologie in Evora und Lissabon; verteidigte die kirchl.
Unabhangigkeit am kgl. Hof zu Madrid; mehrfach Vorsitzen-
der der Provinzialkapitel.
66. Calmet, Dissertationes (4 /12)
Augustinus Calmet, Prolegomena et dissertationes in omnes et
singulos S. Scripturae libros, Lucca, 1729; Augsburg, 1734,
1756 usw. (Dictionnaire de la Bible II, Paris, 1912, 72-76).
s. Nr. 68.
67. Calmet, Commentarius (4/13)
s. Nr. 68.

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 15
68. Calmet, Commentarius (4/14)
Augustin Calmet, (1672-1757), OSB, Exeget und Geschichts-
forscher, Abt zu Nancy (1718) und Senones (1728) (LThK 2,
1958, 886) s. Nr. 66-67.
5. Dogmatische Theologie
69. Divi Fulgentii opera (8 /101)
S. Fulgentius de Ruspe, Opera, Paris, 1684.
S. Fulgentius de Ruspe, (464-532), lateinischer Kirchen-
schriftsteller; stritt gegen die Arianer, vertrat die augustinische
Gnadenlehre; Bischof zu Ruspe (Afrika) (PL 65, 151-954).
70. S. Dorothei archimandritae (12 /146)
S. Dorotheus de Gaza Archimandrita, Expositiones et doctrinae
diversae ... Cremona, 1595; Antwerpen, 1646 (PG 88,
1611-1838).
S. Dorotheus de Gaza, (1. Halfte 6. Jh.), Abt eines von ihm
gegriindeten Klosters; seine ,,Unterweisungen" bezeichnen das
Koinobitentum als die ideale Lebensform des Monches (LThK,
3, 1959, 524).
71. Rationale divinorum officiorum (4/61)
Guilielmus Durandus, Rationale divinorum officiorum, Mainz,
1459 und ofter, u.a. Antwerpen, 1571, 1614 (BCNJ 3222,
6005).
Guillaume Durand (Durandus de Mende, Guilielmus Mima-
tensis). (1230/1231-1296), Kanonist und Iiturgiker (LThK 3,
1959,611).
72. Raimundi Sebundigi (12 / 48)
Raymundus de Sabunde, Liber creaturarum sive de homine,
Lyon, 1484; Deventer, 1845; In compendium redactus: Ant
werpen, 1533, 1543; Koln, 1735 (DS XIII, 1988, 194-201).
Ramon Sibiuda (de Sabunde, Sebunde, Sebonda), (t 1436),
Prof, der Medizin, Philosophic und Theologie zu Toulouse.

16 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
7 3. Joannis Capistrani (4 /184)
S. Johannes a Capistrano, (1386-1456), OFM, der ,,Apostel
Europas" mit seinem Freund S. Bernardinus Senensis OFM der
groftte Wanderprediger des 15. Jh., Ratgeber der Papste,
Kreuzzugsprediger in Ungarn (1455-1456); seine Werke sind
noch wenig erforscht (DS VIII, 1974, 316-323; LThK 5, I960,
1014 f.).
74. Divi Laurentii opera omnia {ill6)
Divus Laurentius Justiniani, Opera, Brescia, 1506 und ofter,
u.a. Koln, 1616, 1675 (DS IX, 1976, 393-401).
S. Laurentius Justiniani, (1381-1456), Reg. Augustiner-
Chorherr, Erzbischof von Venedig.
75. Missale fratrum praedicatorum (f / 39)
Missale ad consuetudinem fratrum predicatorum ordinis sancti
Dominici, Paris, 1517; bei den Kreuzherren verbreitet.
76. Alberti Pighii Hierarcia Ecd. (f /109)
Albertus Pighius, Hierarchiae ecdesiasticae assertio ad Paulum
III., 6 Bucher, Koln, 1538; Hauptwerk des Verfassers; vertritt
in aller Scharfe das Papalsystem (HU II, 1442-1444).
Albert Pigge (Pighius), (urn 1490-1542), aus Campen, Prov.
Overyssel, Probst und Archidiakon zu Utrecht, Doktor der Theologie,
bekannter Gegner Luthers und einer der einflufireichsten
Kontroverstheologen seiner Zeit.
77. Equius de sacrificio missae (4/49)
Johannes Eckius, De sacrificio missae contra Lutheranos, Paris,
1526.
Johannes Eck (Maier), (1486-1543), Doktor der Theologie,
Prediger zu Ingolstadt, ,,catholicorum Achilles", bekannt
durch sein zehntagiges Streitgesprach mit Luther 1519 in Leip
zig (LThK 3, 1959, 642-644).
78. Loci communes theologicarum (8/234)
Johannes Hofmeisterus, Loci communes rerum theologicarum
quae hodie in controversia agitantur ad regulam et consensum
verae catholicaeque ecdesiae e SS. patrum sententiis confecti,
Ingolstadt, 1546, 1549, 1551, 1555, 1582; Antwerpen, 1550,
1552; Paris, 1564, 1575, 1585 usw.; eines der Hauptwerke des
Verfassers (HU II 1437-1440).

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 17
Johannes Hoffmeister, (1509/1510-1547), OESA, Provinzial,
bekannter Prediger, Kontroverstheologe; predigte wahrend des
Reichstags zu Worms 1545; ,, Anti-Lutherus" (LThK 5, I960
415 f.).
s. Nr. 184.
79. Sanderus De visibili monarchia (f / 59)
Nicolaus Sanderus, De visibili monarchia ecclesiae libri VIII, L6wen,
1571; Antwerpen, 1578, 1581; Paris, 1580 usw. Dieses
ekklesiologisch wichtige Werk verteidigt die Bannbulle Pius V.
gegen Elisabeth I. (HU III, 167-176).
Nickolas Sander (Saunders), (urn 1530-1581), Englander, entschiedener
Streiter fur die rom.-kath. Kirche, Prof, des kanonischen
Rechts, Prof, der Theologie zu Lowen (LThK 9, 1964,
312).
80. Concertatio ecclesiae catholicae (8/215)
Johannes Aquapontanus, Concertatio Ecclesiae Catholicae in
Anglia adversus Calvinopapistas et Puritanos sub Elizabetha Regina
quorundam hominum doctrina et sanctitate illustrium renovata
ac recognita, nunc denuo centum et eo amplius marty-
rum sexcentorumque insignium virorum rebus variisque certaminibus,
lapsorum palinodiis, novis persecutorum edictis ac
doctissimis Catholicorum de Anglicano seu muliebri Pontificatu
ac Romani Pontificis in Principes Christianos auctoritate, disputationibus
ac defensionibus aucta et in tres partes divisa, Trier,
1588, 1594 (SO I, 479, Nr. 1).
John Bridgewater (Johannes Aquapontanus), (um 1532 -urn
1596, SJ. (?) Neuherausgabe eines Werkes von John Gibbons
(1544-1589), S.J., Rektor in Trier: Concertatio Ecclesiae Catho
licae in Anglia adversus Calvino-Papistas et Puritanos, Trier,
1583 (SO III, 1402 ff; DHGE X, 686).
81. Wilhelmi Lindani panoplia (f /103)
Wilhelmus Lindanus, Panoplia evangelica sive de verbo Dei
evangelico libri V, Koln, 1560, 1563, 1571, 1577, 1590 (HU
III, 187-189).
Wilhelmus Lindanus (van der Lindt, van der Linden),
(1525-1588), bekannter Theologe, Prof, der Exegese

18 DER BUCHERBESTAND DES EHEMAIiGEN KREUZHERRENKLOSTERS
(1554-1557) und Pastoral zu Dillingen, Bischof zu Ruremonde
(LThK 6, 1961, 1062).
82. Gregorii de Valencia (4 / 35)
Gregorius de Valencia, Hauptwerk: Commentarii theologici, 4
Bde., Ingolstadt, 1591-1597 (LThK 4, 1962, 1194 f.).
Gregorio de Valencia, (1551-1603), S.J., Spanier, lehrte in Dil
lingen und Ingolstadt Theologie. Clemens VIII. berief ihn an
das Collegium Romanum (SO VIII, 388-389).
83. Leonardi Liber de falsis (8 /13)
Leonardus Ruben, Liber de falsis prophetis et lupis rapacibus,
Koln, 1597; Paderborn, 1608 (HU III, 433).
Leonard Ruben, (1551-1609), SJ. (1566-1596), dann OSB,
seit 1598 Abt von Abdinghof (Paderborn); kampfte mit obigem
Werk gegen die Anhanger Luthers (LThK 9, 1964, 81).
84. Bellarmini de controversiis (8 / 35)
Robertus Bellarminus, Disputationes de controversiis christianae
fidei adversus huius temporis haereticos, Ingolstadt, 1586-93
(SO I, 1511-1254, Nr. 8). Hauptwerk des Verfassers, immer
wieder ediert und in viele Sprachen iibersetzt.
S. Robertus Bellarminus, (1542-1621), S.J., Kardinal, Kirchenlehrer,
Inhaber des Lehrstuhls fur Kontroverstheologie am Col
legium Romanum; fafite erstmals die antireformatorische Po-
lemik zusammen.
s. Nr. 85-86, Nr. 265-270 und Nr. 315.
85. - 86. Bellarmini de gemitu (12 / 67), (12 /173)
Robertus Bellarminus, De gemitu columbae sive de bono
lacrimarum libri tres, Rom, 1615; Antwerpen, 1617 (SO
a.a.O. Nr. 37); beriihmt durch seine harte Kritik am
Niedergang der geistlichen Orden.
S. Nr. 84.
87. Martini Beccani opuscula (8 /166)
Martinus Becanus, Opuscula theologica sive controversiae fidei
inter catholicos et haereticos huius temporis, in quibus eorundem
haereticorum prava dogmata et opiniones explicantur et
egregie refelluntur, Mainz, 1631; viele Ausgaben (SO I,
1091-1111, Nr. 25).
s. Nr. 61.

DER Bt)CHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 19
88.-90. Martini Beccani manuale (8 / 54), (8 / 203), (8 / 204)
Martinus Becanus, Manuale controversiarum huius tem-
poris, Wiirzburg, 1623 (SO a.a.O. Nr. 49).
s. Nr. 61.
91. Breviarium patrum ordinis (8 / 95)
Breviarium patrum ord. S. Crucis, Liittich, 1625 (BCNJ 7471);
Koln, 1665 (BCNJ 12174); Maastricht, 1727 (BCNJ 18188).
92. Basilii Pontii De sacramento (f / 83)
Basilius Pontius, De sacramento confirmationis liber singularis,
Salamanca, 1630; Lowen, 1642 (DTC XII, 1935, 1548 f.).
Basilio Ponce de Leon, (1570-1629), OESA.
93. Ludovici a Castro conciones (4 / 93).
Louis du Chasteau (Ludovicus de Castro), ( + 1632), OFM, aus
Liittich, Prediger, stritt gegen die Calvinisten (DTC, 1932,
2318 f.;HU III, 726).
94. Aegidius de Coninck bellanus {illA)
Aegidius de Coninck (,,Bellanus" nach seinem Geburtsort
Bailleul) (1581-1633), S.J., lehrte in Lowen 18 Jahre Theologie(SOII,
1369-1371).
95. Drexelli aurifodina (12 /126)
Hieremias Drexellius, Aurifodina artium et scientiarum om
nium excerpendi sollertia omnibus litterarum amantibus
monstrata, Miinchen, 1638 (SO III, 181-204, Nr. 23).
Jeremias Drexel, (1581-1638), S.J., Lehrer der Rhetorik, Hofprediger
beim Kurfursten von Bayern (DTC IV, 1924, 1824 f.)
s. Nr. 207 und Nr. 277-281.
96. Sylvii commentarius in omnes partes (f /15)
Franciscus Sylvius, Commentarius in omnes partes S. Thomae
Aquinatis, 4 Bde., Douai 1618-1635, 1622-1648; Antwerpen,
1695-1698 (DTC XIV, 1941, 2923-2925).
Franciscus Sylvius, (Silvius, eigentl. Frangois Du Bois),
(1582-1648) Dogmatiker und Exeget, bedeutender Theologe
der Universitat Douai, dort Vizekanzler (LThK 9, 1964, 1205).

20 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
97. Resolutiones pastorales (12 / 74)
Jacobus Marchantius, Resolutiones pastorales, Bergen (Mons),
1642; Koln, 1647, 1649; Liittich, 1651; Koln, 1655; Rysel
(Lille), 1662; Antwerpen, 1666, 1675, (BCNJ 8510, 9682,
10122, 10353, 10790, 11168, 12222, 12326, 13398).
Jacques Marchant d. Jungere, (um 1587-1648), geb. zu Cou-
vin (Belgien), Weltpriester, Iizentiat der Theologie zu Lowen,
lehrte in einigen belgischen Abteien, dann Pfarrer und De-
chant zu Couvin; schrieb viele katechetische und pastorale Bii-
cher. (DS X, 1980, 298 f.; HU III, 1204).
S. Nr. 98, Nr. 155 und Nr. 212.
98. Marchantii opuscula pastor (4 /147)
Jacobus Marchantius, Opuscula pastoralia, Bergen, 1641-1643
(BCNJ 9472); Koln, 1642 (BNNJ 9572).
s. Nr. 97.
99. Georgius Stengel, Mundus theoreticus divinorum judiciorum,
(4/16, doppelt)
Georgius Stengel, Mundus Theoreticus divinorum judiciorum
in quatuor partes digestus ... in usum et gratiam Theologo-
rum, Parochorum, Concionatorum, Confessariorum et Cate-
chizantium, Ingolstadt, 1651; Koln, 1686 (SO VII,
1546-1559, Nr. 86; BCNJ 14639; LThK 9, 1964, 1036 f.).
Georg Stengel, (1585-1651), SJ., lehrte Philosphie in Dillingen,
Theologie in Ingolstadt; Rektor in Dillingen; veroffent-
lichte 88 Werke.
100. Joannes Senichii, Saul ex Rex (f / 56)
Johannes Sinnichius, Saul Exrex, 2 Bde., Lowen, 1662-1667
(LThK 9, 1964, 786).
John Sinnich, (1603-1666), Prof, fur Philosophic und Theo
logie in Lowen, 1642 dort Rektor der Universitat (HU IV, 100
f.).
101. Ferry Conciones Tom 1 et 2 (f /141)
(?) Paulus Ferrius, Titel nicht nachgewiesen.
Paul Ferry (Ferrius), (1591-1669), protest. Theologe; geb.
und gest. in Metz, bemuhte sich um Vereinigung der Konfes-
sionen (DHGE IX, 1937, 1359; JO 2, 587).

DER BUCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS 21
102. Petri Labbat commentaria (4/156)
Petrus Labat, Systema Theologiae scholasticae, VIII tomi, Tou
louse, 1652-1658.
Pierre, Labat, (t 1670), OP, aus Toulouse, lehrte scholastische
Theologie in Bordeaux und Toulouse (HU IV, 36 f.; JO
3. Erg.-Bd. 1005).
103. Wallenburgii Tractatus de controversiis fidei Tom 1 et 2
(f/22)
Petrus de Walenburch, 1. Bd.: Tractatus de controversiis fi
dei, Koln, 1670; 2. Bd.: Tractatus generales de controversiis
fidei, Koln, 1671. Viele Auflagen (HU IV, 79-82), allseits
anerkanntes Werk.
Petrus van Walenburch, (1610-1675), aus Rotterdam, Dekan
zu Mainz, Weihbischof beim dortigen Erzbischof, spater
Weihbischof zu Koln. Obiges Werk erschien als Zusammenfassung
seiner zahlreichen Disputationen (LThK 10, 1965,
939).
104. Clipeus Theologiae Thomisticae 5 Tomi (f / 5).
Johannes-Baptista Gonet, Clipeus Theologiae Thomisticae,
Bordeaux, 1659-1669: 6 Bde.; Koln, 1671-1677: 5Bde; Pa
ris, 1669; Lyon, 1681: 5 Bde.; Paris, 1686: 6 Bde.; Antwerpen,
1725, 1742-1753: 5 Bde.; Venedig, 1753, 1772: 3 Bde.
Jean-Baptiste Gonet, (urn 1616-1681), OP, Prof, der Theo
logie an der Universitat Bordeaux, Provinzial der Toulouser
Provinz (DTC VI, 1925, 1487-1489; LThK 4, I960, 1050).
105. Vincentii Ferri Commentarius Tom 1 et 2 (f/26)
Vincentius Ferrus, In lam partem divi Thomae, Bd. I-II, Sa
lamanca, 1679, 1681.
Vincente Ferre, (t 1683), OP (DTC V, 1924, 2176 f.).
106. Theologia sacramentalis Scholastica (f / 8)
Johannes Bosco, Theologia sacramentalis scholastica et moralis
ad mentem J. Duns Scoti divo Augustino conformem, Lowen.
1665-1685 (LThK 2, 1958, 617).
Johannes Bosco, (1613-1684), OFM, Prof, der Theologie am
Ordensstudium in Lowen.
107. Het vagvyger grondelyck bevestigt uyt de h. Schriften
(8/195)

22 DER BttCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Cornelius Hazart, Het vaghevyer grondelyck bevestight uyt de
h. schrifture ende de out-vaders van alle eeuwen, het wederlegginghe
van schrifturen, de welcke alle anders-ghesinde
voorstellen, om het vagheveyer te bevechten, midtsgaders een
kleyn tractaet van het lesen der HH schriften; Item een sendbrief
aen D. Johannes Schuler predikant tot Breda over een seker
schrift van hem seer onlangs uyt-ghegheven teghen de re-
liquien, processien, pelgrimagien etc. Antwerpen, 1661 (SO
IV, 181-196, Nr. 11).
Cornelius Hazart, (1617-1690), aus Oudenaarde, S.J., bekannter
Prediger, im Profefihaus zu Antwerpen tatig.
s. Nr. 108-111 undNr. 320.
108. Aanmerckingen op de Schriften van de Doctor Cabeljau
(8/291)
Cornelius Hazart, Aen-merckingen ... op een seker schrift
raeckende verscheyde oude ketterijen en superstitien seer onlanghs
tegen hem uyt-ghegheven door D. Petrum Cabeljau
predicant ende regent van 't collegie der Ed.Gr.Mog. Heeren
Staten van Hollant ende Westvriesland tot Leyden, Antwer
pen, 1662 (SOa.a.O. Nr. 14).
s. Nr. 107.
109. Den Hollantschen Icarus (8 / 289)
Cornelius Hazart, Den Hollantschen Icarus uyt-ghebeeldt in
Daniel Peenius predicant tot Noortwijckerhout, Antwerpen,
1664 (SOa.a.O. Nr. 18).
s. Nr. 107.
110. Triomph van de waerachtige Kercke (f / 36)
Cornelius Hazart, Triomph van de waerachtige kercke ende
van de catholycke religie over de atheisten, mahometanen,
heydenen, joden, schismatycken, alle soorten van ketters ende
sectarissen Antwerpen, 1673, auch deutsch: Triumph und
glorreicher Sieg der wahren Kirche, Koln, 1697 (SO a.a.O.
Nr. 51).
s. Nr. 107.
111. Triomph der Pausen van Roomen (f / 2)
Cornelius Hazart, Triomph der pausen van Roomen over alle
hare benyders ende bestryders met een volkomen ende over

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 23
tuyghende wederlegginghe van alle de lasteringen en valscheden
vande sectarissen, 3 Bde., Antwerpen, 1678-1681 (SO
a.a.O. Nr. 66). s. Nr. 107.
112. Wettige vooroordelen tegen de Kalvinisten (8 /144)
Pierre Nicole, Prejuges legitimes contre les calvinistes, Paris
1671, (HU IV, 444-448), niederlandische Ubersetzung.
Pierre Nicole, (1625-1695), Franzose, jansenist. Theologe,
hinterliefi zahlreiche Werke der polemischen Theologie (LThK
7, 1962, 948 f.).
113. Cursus theologicus (8/231)
Gervasius Brisacensis, Cursus theologicus, Soleure, 1689-1690;
Koln, 1706, 1716, 1733 (DTC VI, 1924, 1338).
Gervasius von Breisach (Joh. Mart. Brunck), 1648-1717),
OFM Cap. Dr. phil. und Advokat am Gerichtshof zu Ensisheim
(Elsafi), Lektor an Ordenshochschulen, dreimal Provin-
zial(LThK4, I960, 763).
114. Manuale Parochi (8 / 223)
Franciscus Herzig, Manuale Parochi seu Methodus compendiosa
Munus Parochi Apostolicum rite obeundi, Augsburg,
1716, 1720, 1721, 1724, 1729, 1734; Venedig, 1723; Breslau,
1729; Tirnau, 1744; Wien, 1752 (SO IV, 328-330, Nr. 2).
Franciscus Herzig (Hertzig), (1674-1732), S.J., Polemist und
Moralist; lebte in Breslau (DTC VI, 1925, 2314 f.).
115. Gonet manuale Thomistarum (8/176)
Johannes-Baptista Gonet, Manuale Thomistarum seu brevis
Theologiae cursus, 6 Bde., Beziers, Lyon, 1680; Koln, 1682;
Antwerpen, 1742 (Kurzere Zusammenfassung seines Clypeus
Theologiae Thomisticae contra novos eius impugnatores, 16
Bde., Bordeaux, 1659-1669).
s. Nr. 104.
6. Moraltheologie
116. Virtutum vitiorumque (8 / 282)
Nicolaus de Hanapis, Virtutum vitiorumque exempla, Vene
dig, 1490; Antwerpen, 1534, 1535, 1544; Koln, 1566 (BCNJ
1348, 1407, 2060, 3023).

24 DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKL0STERS
Nicolaus de Hanapis (um 1225-1291), OP, Franzose, Poenitentarius
apostolicus, Patriarch von Jerusalem (JO 3,921).
s. Nr. 117.
117. Hannoppi Exempla Biblica (4 /175)
s. Nr. 116.
118. Berchorius moralisationes Biblicae (f/125)
Petrus Berchorius, Repertorium morale utriusque Testamenti,
Koln, 1477; Niirnberg, 1489; Lyon, 1517 (HU II, 636 f.).
Pierre Bercuire (Berchorius), (t 1362), OSB, Humanist.
119. Antonii Peritzii (12 / 50)
S. Antonius Pierozzi (Florentinus), (1389-1459), OP, Erzbischof
von Florenz, vor allem bekannt durch: Summa moralis,
Niirnberg und Venedig, 1487 usw.; Summa historialis (Chronica),
Niirnberg, 1484 usw. (LThK 1, 1957, 665 f.).
120. Summa Angelica de casibus (f /145)
Angelus Carleti a Chavasio, Summa Angelica de casibus con-
scientiae Chivasso, 1481 und ofter (LThK 1, 1957, 541).
B. Angelus Carleti a Chavasio (Chivaso), (1411-1495), OFM,
Oberer seiner Ordensprovenz, 12 Jahre Generalvikar in Spa-
nien und Italien Apostol. Nuntius der Kreuzzugspredigt ge
gen die Tiirken (1480-1482) und gegen die Waldenser Savoy-
ens (1491-1493). Seine Summa erlebte noch im 15. Jh. mindestens
23 Neudrucke, letzte Ausgabe 1771.
121. Silvester de Prierio (4 /178)
Silvestro Prierias (Mazzolini), (1456-1523), OP, Prof, in Bo
logna und Padua, Prior in Mailand, Verona, Genua, Bologna;
de erste literarische Gegner Luthers in Italien, vor allem be
kannt durch seine Summa summarum quae Silvestrina dici-
tur, Lyon, 1519; sehr viele Ausgaben (LThK 8, 1963, 735).
122. Compendium manuale Navarri (12 / 222)
Martinus de Azpilcueta, Compendium manualis ... de
quaestionibus morum et conscientiae, Rom, 1590 (SO I, 108
ff., Nr. 1), Hrsg. Petrus Alagona (1549-1624), S.J.; Lyon,
1591, 1592, 1593, 1603; Koln, 1591, 1594, 1599, 1608;
Rom, 1593; Venedig, 1595; Paris, 1604; Antwerpen, 1625.
Martin de Azpilcueta (Doctor Navarrus), (1493-1587),

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 25
OESA, Kanonist, Prof, der Rechte in Toulouse, Cahors, Sa
lamanca, Coimbra; Gewissensrat der Papste Pius V., Gregor
XII. und Sixtus V. (LThK 1, 1957, 1160).
123. Speculum exemplorum (4/196)
Das Speculum exemplorum ist ein beriihmtes anonymes Werk
mit Predigterzahlungen.
Editio princeps: Deventer, 1481. Danach: Koln, 1485; Straflburg,
1487, 1490, 1495; Hagenau, 1507, 1512, 1515, 1519.
Bearbeitungen (Magnum Speculum exemplorum): Douai,
1603, 1605, 1607 usw.; Venedig, 1608; Antwerpen, 1607,
1608; Koln, 1610, 1611, 1618 usw. bis 1747 (Bydragen voor
de Geschiedenis van het bisdom van Haarlem 29, 1905,
329-368).
124. Emanuelis Roderici (8 / 87)
Emanuel Rodericus; von ihm stammt u.a. eine Summa casuum
conscientiae, Koln, 1620, 1626; Antwerpen, 1623;
Douai, 1664 (BCNJ 6820, 12126).
Manuel Rodrigues (Rodericus), (1546-1613), OFM, Portugicst,
Ordensdefinitor (JO 3, 2165; LThK 8, 1963, 1353).
125. Praxis Sacramenti poenitentium (8/154)
Valerius Reginaldus, Praxis Fori Poenitentialis ad directionem
Confessarii in usu Sacri sui muneris, Lyon, 1616, 1620;
Mainz, 1617; Venedig, 1619; Mailand, 1619; Koln, 1622,
1642, 1653 (SO VI, 1591-1596, Nr. 2).
Valere Regnauld (Reginaldus), (1543-1623), S.J., Lehrer der
Moraltheologie in Pont-a-Mousson, Paris und Dole, seine
Werke behandeln vor allem Fragen der Beichtpraxis (LThK 8,
1963, 1099).
s. Nr. 126.
126. Valerii Regnaldi (12 /157)
s. Nr. 125.
127. - 128. Labati Thesaurus moralis (4 /10), (4/70)
Franciscus Labata, Thesaurus moralis novis commentationibus
auctus et selectioribus SS. patrum sententiis,
profanorum auctorum monitis ethicis, characteribus
moralibus pronunciatis locupletus, Antwerpen, 1652;
Koln, 1652 und ofter (SO IV, 1291-1293, Nr. 7).

26 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Francisco Labata, (um 1549-1631), S.J., Spanier, Rektor der
Kollegs zu Avila, Medina und Salamanca, Vize-Provinzial von
Kastilien (JO 2, 2195).
129. - 130. Leymann Theologia moralis (f / 60), (f /139)
Paulus Laymann, Theologia moralis in quinque libros
partita, quibus materiae omnes praticae, cum ad externum
ecclesiasticum turn internum conscientiae forum
spectantes nova methodo explicantur, Miinchen, 1625;
sehr viele Ausgaben (SO IV, 1582-1594, Nr. 22). Dieses
Hauptwerk des Autors blieb fuhrendes Lehrbuch bis
in das 18. Jh.
Paul Laymann, (1574-1635), S.J., aus Innsbruck, Lehrer
der Moraltheologie in Ingolstadt, Miinchen und
Dillingen; Beichtvater Ferdinands II.; man verglich ihn
mit Bellarminus (LThK 6, 1961, 843).
131. Baeza Commentaria moralia (f /122)
Didacus de Baeza, Commentaria moralia in evangelicam
historiam, Valladolid, 1623; Paris, 1623; Koln, 1630-1631
(BCNJ 8173, 12298); 1684 (SO I, 764-768, Nr. 1).
Diego de Baeza, (1582-1647), S.J., Spanier aus dem Hause
Pontferrada, lehrte in Valladolid Philosphie; einer der besten
Prediger seiner Zeit QO 1, 707 f.).
132. Alexandri Calamato discursus (4 /19)
Alexander Calamato, Discursus morales, Antwerpen, 1656,
1663 (BCNJ 10851, U951).
Alessandro Calamato, (t 1648), aus Messina, dort Priester
und Prediger (DTC II, 1932, 1330; HU III, 1192).
133-135 Busenbaum, Medulla Theologiae (8/48), (12/28),
(12/122)
Hermannus Busembaum, Medulla theologiae moralis facili
ac perspicua methodo resolvens casus conscientiae ex
variis probatisque authoribus concinnata, Munster, 1650;
bis 1776 erschienen mehr als 200 Ausgaben (SO II, 444
f.,Nr. 3).
Hermann Busembaum, (1600-1668), S.J., aus Nottuln
(Westf.), lehrte Philosophic, scholastische und morali-

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 27
sche Theologie; leitete die Kollegs in Hildesheim und
Miinster (LThK 2, 1958, 801).
136. Bassaei Theologia moralis 2 Tom (f / 6)
Eligius Bassaeus, Flores totius theologiae practicae cum sacramentalis,
turn moralis, 2 Bde., Douai, 1637; Lyon, 1658;
Antwerpen, 1659-1660 (BCNJ 9054, 11526).
Eloi de la Bassee (Pierre Fagon), (1590 /1591-1670), OESA,
spater OFM Cap; aus La Bassee (Diozese Lille, Frankreich);
Lehrer der Theologie, Provinzial (LThK 3, 1959, 814; JO 2,
32).
137. Tractatus de officiis (8 / 264)
Tractatus de officiis confessarii erga singula poenitentium ge
nera, Anonym, Paris, 1688. Spatere Ausgaben unter dem Na-
men vonjoh. Garnerius, Paris, 1689; Lyon, 1707; Straflburg,
1718, 1726 usw. (SO III, 1228, Nr. 11).
Jean Gamier, (1612-1681), S.J., aus Paris, Patristiker, Lehrer
der Literatur und Philosophic in Clermont-Ferrand
(1643-1653), der Theologie am Kolleg Clermont zu Paris
(LThK 4, I960, 521).
138. Sporer, Theologia moralis (8 /139)
Patricius Sporer, Theologia moralis super decalogum et sacramenta,
Salzburg, 1692-1693 und ofter (LThK 9, 1964, 979).
Patrizius Sporer, (Anfang 17. Jh.-1683), OFM, aus Passau,
lehrte Philosophic in Augsburg (1644) und Passau (1649),
Theologie in Dettelbach (1653); seit 1665 in Passau, dort
Domprediger; dreimal Provinzialdefinitor (HU IV, 944).
139. Mansii Promptuarium sacrum (4 /154)
Josephus Mansius, Promptuarium sacrum et morale, hoc est
discursus exegetici, Koln, 1666, 1690, 1720 (BCNI 12325,
14991, 17727), 1735.
Giuseppe Mansi, (1607-1694), Oratorianer (DS X, 1980, 229
f.).
140. - 141. La Croix, Theologia moralis (8 /160), (8 / 240)
Claudius Lacroix, Theologia moralis antehac ex probatis
authoribus breviter concinnata a R.P. Busembaum S.J.,
nunc pluribus partibus aucta, Koln, 1707-1714;

28 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Hauptwerk des Verfassers, erlebte in 50 Jahren 23 Auflagen
(SO IV, 1347-1354, Nr. 1).
Claudius Lacroix (1652-1714), S.J., Moraltheologe, Magister
der Philosophic, lehrte Moraltheologie in Miinster und Koln
(LThK6, 1961, 726).
142. Leonardi Jansen Theologia moralis (4/58)
Leonardus Jansen, Theologia moralis universa ad mentem
praecipuorum theologorum et canonistarum insertis suo loco
propositionibus a S. Sede Apostolica novissime damnatis con-
cinnata et per casus praticos exposita, Koln, practicus 1725,
1738, 1752.
Leonardus Jansen, (1681-1754), OP, aus Julich, Prof, der
Theologie(HUIV, 1624).
143. Reiter Methodus rite obeundi (8 /41)
Johannes Reuter, Neo-confessarius practice instructus seu me
thodus rite obeundi munere confessarii in gratiam iuniorum
qui ad curam animarum aspirant, Koln, 1750, 1756, 1763;
Bonn, 1753 (SO VI, 1683-1685, Nr. 1).
Johannes Reuter, (1680-1762), S.J., aus Luxemburg; lehrte
Moraltheologie an der Universitat Trier; dort Rektor des Jesui-
tenkollegs (LThK 8, 1963, 1268).
s. Nr. 144.
144. Reiter Theologia moralis (8 / 62)
Johannes Reuter, Theologia moralis quadripartita incipientibus
accomodata et in aula theologica S.J. Treviris exposita, Koln,
1750, 1756; Bonn, 1754, 1768; erschien auch unter dem Titel:
,,Neo-confessarius practice instructus", Koln, 1750 (vgl. Nr.
143); letzte Auflage Regensburg, 1906 (SO a.a.O. Nr. 3).
145. Sasserath Theologia moralis (8 / 22)
Reinerus Sasserath, Cursus theologiae moralis tripartitus,
Koln, 1754; Frankfurt-Bonn, 1760; Augsburg, 1771.
Rainer Sasserath, (1696-1771), OFMConv., Provinzial der
Kolner Provinz (1736), Generalassistent in Rom (1737), Ma
gister der Theologie an der Universitat Koln; lehrte Moralthe
ologie und veroffentlichte seine Vorlesungen (LThK 9, 1964,
339 f.; DTC XIV, 1939, 1128 f.).
s. Nr. 146.

DER BtfCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 29
146. Sasserath Directorium confessariorum (8 / 3)
Reinerus Sasserath, Directorium confessariorum, Koln, 1739,
1781. s. Nr. 145.
7. Katechese
147. - 148. Catechismus ex decreto concilii (8 /23), (4/123)
Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos
Pii Quinti P.M. iussu editus, Rom, 1566; Koln, L6-
wen, 1567 (BCNI 3054, 3055); viele Ausgaben.
s. Nr. 149-152.
149. - 151. Catechismus Romanus (4/201), (8/45), (12/38)
Identisch mit Nr. 147-148 (LThK 2, 1958, 977 f.).
152. Den Roomschen catechismus (8/83)
s. Nr. 147-148.
153. Summa doctrinae Christianae (12 / 32)
Summa doctrinae Christianae per quaestiones tradita et in
usum Christianae pueritiae nunc primum edita, Anonym,
Wien, 1554; Autor: Petrus Canisius (Kanis), (1521-1597),
S.J., nach Leo XIII. ,,der zweite Apostel Deutschlands nach
Bonifatus", war entscheidend am Neuaufbau des Katholizismus
in Deutschland beteiligt. Sein Katechismus wurde von
Ferdinand I. in alien Schulen eingefuhrt; bis 1597 wurden die
drei Katechismen des Canisius 200 mal aufgelegt; seit 1925
ist er Kirchenlehrer (SO II, 617; HU III, 196 ff.; LThK 2,
1958, 915).
154. Katolik onderwys door Johann (8 /12)
Johannes Malderus, Catholyck Onderwys tot versterckinghe
van den krancken in 't ghelove, Antwerpen, 1613 (BCNI
5916).
Johannes Malder, (1563-1633), Theologe, Professor in Lowen,
Bischof von Antwerpen (DTC IX, 1927, 1766-1772).
155. Hortus catecheticus (8/212)
(?) Jacobus Marchantius, Hortus pastorum sacrae doctrinae
floribus polymitus, exemplis selectis adornatus, in lectionum

30 DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
areolas partitus, Bergen, 1631, 1632 (BCNI 7689, 8509);
Koln 1635, 1639 (BCNG 8857, 9235); Gent, 1642 (BCNG
9571), Koln, 1643, 1648, 1649, 1658, 1672, 1699 (BCNI
9681, 10224, 10352, 11443, 12951, 15829). s. Nr. 97.
156. Nicolai Turlot catechismus (4/53)
Nicolaus Turlot, Thesaurus doctrinae christianae sive cate
chismus catholicorum, Bergen, 1653; Briissel, 1668; Antwerpen,
1700; Koln, 1723; urspriinglich franzosisch: Luttich,
1631 (BCNI 8416, 11030, 12552, 17959).
Nicolas Turlot, (t 1651), Lizentiat der Theologie und Archi-
diakon zu Namur (JO 4, 1358).
157.-158. Wittfeld Theologia catechetica (8/7), (8/253)
Petrus Wittfelt, Theologia catechetica, hoc est doctrina
Christiana ... in gratiam parochorum et literatae iuventutis
explicata, illustrata, contra ethnicos, iudaeos, haereticos,
authoritate Sacrarum Scripturarum, sententiis
SS Patrum, decretis Conciliorum defensa, roborata,
Miinster, 1656, 1673, 1675 (SO VIII, 1184 f. Nr. 9).
Petrus Wittfelt, (1587-1657), SJ. aus Coesfeld, lehrte
in Miinster und Paderborn Theologie und kanonisches
Recht.
159. - 160. Catechismus historialis (4/189) (4/ 210)
Antonius Davroultius, Flores exemplorum seu cate
chismus historialis, Douai, 1614, 1616; Koln, 1614,
1616-1618, 1624,. 1656, 1685 (BCNI 5779, 6212,
6213, 7310, 11213, 14415).
Antoine d'Averoult (d'Averoultius, Davroultius),
(1554-1614), S.J., Katechet und asketischer Schrifstel-
ler (Ons Geestelyk Erf 46, 1972, 210).

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 31
8. Fredigtbucher
161. Divi Chrysostomi homiliae (f / 49)
S.Johannes Chrysostomus, ... homiliae ... antehac non excusae,
Koln, 1525 (BCNI 1405) und ofter.
s. Nr. 52.
162. - 163. Sermones Aurelii Augustini Hipponensis, Augustini
sermones(f/92), (f/112)
S. Augustinus, Sermones, Basel, 1494; Lowen, 1675
(BCNI 13304)
s. Nr. 35.
164. Augustini homiliae (4/231)
S. Augustinus, Homiliae et primo de eo quod Psalmista ait,
quis est homo, Koln, 1470 (HA I, S. 249 f., Nr. 1984; Nr.
1985 o.Jahr).
s. Nr. 35.
165. Augustini emporium sermonum (f /13 2)
(?) Tabula sermonum (HA I, S. 251, Nr. 2001).
s. Nr. 35.
166. Alberti Sermones de tempore (f /124)
Pseudo-Albertus Magnus, Sermones de tempore et de sanctis
(Wetzer und Welte, Kirchenlexikon X, Freiburg i. Br 1897
334-335).
167. Thauleri sermones (4 /162)
Johannes Taulerus, Sermones, Koln, 1548; viele Ausgaben
(HUH, 666^669).
Johannes Tauler, (urn 1300-1361), OP, Mystiker und beriihmter
Prediger; wirkte in Strafiburg und Koln (LThK 5
1960, 1089 ff. s. 168-169).
168. Tauleri Predigten auf alle Sontage (f / 95)
s. Nr. 167.
169. Gheestelicke Sermones van Taulerus (f /43)
Johannes Taulerus, Gheestelycke sermoonen, Antwerpen,
1647, 1685, 1707 (BCNI 10149, 14523, 14524, 16616).
s. Nr. 167.

32 DER BtJCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
170. Parati sermones de tempore (f/98)
Parati sermones de tempore et de sanctis, Strafiburg, 1487 und
ofter.
Autor unbekannt (Ende 14. Jh.), Namen des Werkes: die 1.
Predigt von Sermones de tempore fangt an: Paratus est judicare
(1. Petr. 4, 5); die 1. Predigt von Sermones de sanctis:
Paratus sum (Ps. 118.60). J.B. Schneyer, Repertorium der lateinischen
Sermones des Mittelalters IV, Minister, 1972, 523;
DSXII, 1984, 204 f.).
171. Ferreri Predigten (4 / 80)
S. Vinzentius Ferrerius, Sermones, Ulm, 1475; viele Ausgaben.
u.a. Koln, 1675 (BCNI 13436); Augsburg, 1729.
S. Vincentius Ferrerius (Vicente Ferrer), (um 1350-1419),
OP, Spanier, einer der bedeutendsten Bufiprediger des Mit
telalters, Beichtvater Benedikts XIII.; soil fiber 20.000 Predig
ten gehalten haben; 1455 heilig gesprochen (LThK 10, 1965,
198 ff.).
172. Petri ad boves sermones (4/95)
Petrus ad Boves, Sermones aurei in dominicas et festa per an
num, Lyon, 1520; Paris, 1521; Antwerpen, 1643 (LThK 8,
1963, 352; BCNI 9693).
Pierre Aux-Boeufs (Petrus ad Boves, Petrus Bovis), (um
1368-1425), OFM, franz. Theologe und Kirchenpolitiker, Re-
gens der theolog. Fakultat Paris (1421), seit 1404 Beichtvater
Isabellas, der Gemahlin Kg. Karls VI.; bekannter Redner der
Universitat Paris und des kgl. Hofes.
173. Meffert, Sermones fidei catholicae (4/38)
Meffreth, Hortulus reginae sive sermones de sanctis et domi-
nicis, ohne Ort und Zeit; dann: Nurnberg, 1487; Basel,
1488; Munchen, 1615; Koln, 1625 (BCNI 7529); Predigt-
sammlung des 15. Jh.; 10 Ausgaben im 15. Jh. (DS X, 1980,
934 f.: JO 3,353, wonach Meffreth ein deutscher Prediger um
1443 zu Meifien gewesen sein soil).
174. Joannis Capistrani Brinzinck, Predigten (4/44)
Johannes Capistranus Brinzing, Predigten (HU II, 965-968).
Johannes Capistranus Brinzing, (17. Jh.), OFM.

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 33
175. Joannis Herold, opus de tempore (f /151)
Discipulus, Sermones de tempore et de sanctis, Koln, 1474
und ofter (LThK 5, I960, 267 f.; DS. VII, 1969, 343-346).
Johannes Herolt (Discipulus), (t 1468), OP, Lektor und Prior
in Niirnberg. Seine homilet. Handbiicher waren weit verbreitet,
sie enthielten Hilfsmittel fur den Prediger, keine selbstgehaltenen
Predigten.
176. Leonardi Sermones de Sanctis (f /114)
Leonardus de Utino, Sermones aurei de Sanctis, Udine, 1466
und ofter; Mainz, 1470 (HU II, 887).
Leonardo Mattei (Leonardus Matthaei, de Utino), (um
1400-1469/1470), OP, Prior des Konvents zu Udine, Provinzial
der Provinz S. Dominici, Prediger von Ruf, Theologe und
Prediger auf den Konzilien von Florenz und Ferrara (LThK 6,
1961,967).
177. Guilermi Postilla super Epistolas (4 / 36)
Guillermus Parisiensis, Postilla super epistolas et evangelia,
Augsburg, um 1472, 1475 und ofter (LThK 10, 1965, 1147).
Guillaume de Paris (Guillermus Parisiensis), (t i486), OP,
seine Postilla war in ganz Europa sehr beliebt, im 15. und frii-
hen 16. Jh. erschienen mehr als 100 Ausgaben.
178. Wan Sermones dominicales (f/68)
Paulus Wann, Titel nicht nachtgewiesen.
Paulus Wann, (1420/1425-1489), Professor in Wien, Domherr
in Passau, beriihmter Kanzelredner (LThK 8, 1963-234).
179. Pipinii Conciones ad sacros evang. (4/18, doppelt)
Guilielmus Pepinius, Conciones ad sacros evangeliorium sensus
explicandos, Koln, 1610 (BCNI 5607).
Guillaume Pepin (Guilielmus Pepinius), (t 1532/1533),
OP, (DTC XII,1933, 1185 f.; DS XII, 1985, 1053 f.).
s. Nr. 180-181 und Nr. 256.
180. Pipinii conciones ex dom. (4/17, doppelt).
Guilielmus Pepinius, Conciones ex epistulis et evangeliis totius
anni dominicales, Paris,, 1529-1530, 1534; Koln, 1610,
1630; Antwerpen, 1656 (BCNI 5606, 8259, 11266).
s. Nr. 179.

34 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
181. Pepini Opera (4/62)
s. Nr. 179.
182. Joannis Lembergii sermones (f / 93)
Johannes Justus Lanspergius, Sermones de Sanctis, Koln, 1545
(BCNI 2087), 1554.
Johannes Justus Landsberg (Landtsperger, Lanspergius),
(1490-1539), OCarth., aus Landsberg am Lech, Prediger und
Mystiker, Prior in Jiilich (1530-1533) (DTC VIII, 1925,
2606-2609; LThK 6, 1961, 779).
183. Konigstein Postillae (8 / 267)
Antonius Broickwy a Koningstein, Postillae sive enarrationes
in lectiones epistolarum et evangeliorium, Koln, 1530, 1532,
1537, 1549 (BCNI 1084, 1188, 1504, 2178).
Antonius (Broickwy) von Koningstein, (um 1470-1541),
OFM, Guardian seines Ordens in seiner Heimstadstadt Nim-
wegen, benihmter Prediger (LThK 1, 1957, 673).
184. Hoffmeister homiliae in evangelia (8 / 61)
Johannes Hofmeisterus, Homiliae in evangelia dominicalia,
Ingolstadt, 1547; Antwerpen, 1549, 1554, 1570 (BNCI 2931,
2429, 3229).
s. Nr. 78.
185. WildPredigten(f/80)
Johannes Wild, Predigten, Mainz, 1552-1555; sehr viele Aus-
gaben, u.a. Johannes Ferus, Postillae, Antwerpen, 1558,
1562, 1563 (BCNI 2641, 2708, 2776); Koln, 1560 (BCNI
2824).
Johannes Wild (Ferus), (1495-1554), OFM, benihmter Pre
diger in Mainz, ,,re vera unicum Germaniae ac singulare ornamentum''
hatte grofien Einflufi auf die Kanzelredner sei
ner Zeit(LThk 10, 1965, 1123).
186. Wicillii Postilla (f / 57)
Georgius Wicelius, Postilla, hoc est enarratio epistolarum et
evangeliorum de tempore et de sanctis. Koln, 1553, 1557
(BCNI 2406, 2623).
Georg Witzel (Georgius Wicelius), (1501-1573), Priester,
wandte sich voriibergehend der reformatorischen Lehre zu; als

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 35
verheirateter kath. Prediger in Eisleben (1533), tatig am Hof
der Kurfursten von Brandenburg, kaiserlicher Rat, Doktor der
Theologie 1561 (LThK 10, 1965, 1205 f.).
187. - 188 Ludovici Granatensis opera 1, 2, 3 (f/25), (f/63)
Ludovicus Granatensis, Opera collecta et in linguam Latinam
versa cura Andr. Scholti S.J. et Mich, ab Isselt,
Koln, 1616-1629, 3 Bde. (HU III, 362).
Luis de Granada (Ludovicus Granatensis), (1504-1588),
OP einer der beriihmtesten Prediger seiner Zeit; seine
Schriften waren weltweit verbreitet (LThK 6, 1961,
1195).
s. Nr. 189-191 und Nr. 262-263.
189. Granatensis conciones (8/178)
Ludovicus Granatensis, Conciones, Lissabon, 1573-1576;
1578; Antwerpen, 1577, 1583, 1586/87, 1614 (BCNI 3611,
3800, 3894, 6014); Koln, 1611 (BCNI 5690). 1626-1629.
s. Nr. 187-188.
190. - 191. Ludovici Granatensis (12 /140), (12 /190)
s. Nr. 187-188.
192. Orusii conciones 4 Bde. (8 / 268)
Johannes Osorius, Tomus primus concionum a Dominica
prima adventus usque ad resurrectionem, Salamanca, 1591;
Tomus secundus concionum a Dominica prima post Pascha ad
Adventum, Salamanca, 1593; — Tomus tertius concionum de
Sanctis, Salamanca, 1593; — Tomus quartus concionum, Sa
lamanca, 1593 (SO V, 1972-1975, Nr. 1). Viele Ausgaben:
Antwerpen, 1594, 1597; Koln, 1600-1602, 1605 (BCNI 4225,
4379, 7592, 5004).
Juan Osorio, (1542-1594), S.J., Rektor von Soria.
193. -196. Stapletonipromptuarium(8/187), (8/238), (8/281),
(8/285)
Thomas Stapletonus, Promptuarium morale super evangelia
domincalia totius anni Antwerpen, 1591, 1593,
1613 (BCNI 4127, 4197, 5956); Koln, 1620 (BCNI
6832); Paris, 1627.
Thomas Stapleton, (1535-1598), Englander, hervorragender
Kontroverstheologe, verweigerte den Supremats-

36 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
eid und verliefi 1563 England fur immer; 1595 Rektor der
Universitat zu Lowen: er wurde Gregor von Valencia und Bellarminus
gleichgestellt (LThK 9, 1964, 1019 f.).
197. - 198. Scherer Predigten 2 Teile (f/4), (f / 53)
Georg Scherer, Predigten, Bruck (Mahren), 1603,
1605; Munchen, 1606-1607; 1608-1610; Koln, 1620
(DS XV, 1989, 413 f.; SO VII, 746-765, darin viele
Predigtbiicher).
Georg Scherer, (1539-1605), S.J., aus Tirol, einer der
bedeutendsten deutschen Prediger des 16. Jh., Rektor
des Kolleges in Wien (LThK 9, 1964, 292).
199. Alfonsi Avillae conciones hiemales (4/120)
Alphonsus Avila, Conciones, Antwerpen, 1610; Paris, 1610;
Lyon, 1612 (BCNI 5530; SO I, 698, Nr. 1).
Alonso de Avila. (1546-1613), S.J., Prediger, Rektor von Se
govia und Valencia (DHGE V, 1931, 1183 f.).
200. - 201 Samuelis Loyaerts Conciones, Loyardi enodationes Evangelii
(4/76, doppelt), (8/170).
Samuel Loyaerts, Conciones sive enodationes evangeliorum
dominicis festique diebus, Lowen, 1606, 1614;
Koln, 1621 (BCNI 5177, 6048, 6938).
Samuel Loyaerts (Loyardus), (t 1614), Doktor der Theologie
Pfarrer zu St. Michael zu Lowen, zeitweilig Pro
fessor und Regens der theolog. Fakultat (HU III, 498).
202. Joannis de Cartagena (4 / 8).
Johannes de Cartagena, wichtigste Werke:
- Homiliae catholicae in universa christianae religionis arcana,
Rom, 1609-1616; Koln, 1613-1615; 1616-1618; 1626; Ant
werpen, 1622.
- Praxis orationis mentalis, Venedig, 1618; Koln, 1618, 1619,
1620.
Juan de Cart(h)agena, (1563-1618), S.J., spater OFM, lehrte
zu Salamanca und Rom (HU III, 396 f.; nicht SO!).
203. Mazarini conciones centum (4 /151)
Julius Mazarini, Conciones centum in psalmum quinquagesimum,
Koln, 1611, 1612 (Centum discursus) (BCNI, 5720,
5816; SOV, 826-829, Nr. 1).

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 37
Giulio Mazarini, (1544-1621), S.J., aus Palermo, Rektor der
Kollegs von Genua und Ferrara.
204. Lanuza Homiliae quadragesimales (4/30)
Hieronymus Baptista de Lanuza, Homiliae quadragesimales,
Antwerpen, 1647, 1649, 1650 (BCNI 10114, 10342, 10459).
Jeronimo Baptista de Lanuza (de la Nuza, de Sellau),
(1559-1625), OP, anerkannter Exeget; lehrte Theologie in Sa
lamanca; Provinzial in Aragonien, 1600 Prof, der Theologie
an der Universitat zu Saragossa (JO 3, 1001 f.).
205. Nucleus Coppensteini (4/177)
Johannes Andreas Coppenstein, Nucleus ... conceptuum praedicabilium
in 2 tomis, Mainz, 1615; Koln, 1634 (BCNI 8700).
Johannes Andreas Coppenstein (t um 1626), OP, beriihmter
Theologe, Prediger zu Koblenz, Pfarrer zu Heidelberg,
Kontroverstheologe (DS V, 1964, 1499).
206 Abrahami Bzovii conciones (4 / 227)
Abraham Bzovius; von ihm sind bekannt:
- Florida Mariana panegyricis XXVI, Venedig, 1612;
- Flores aurei ex sacra scriptura et SS Patribus ad christianum
Ethicen excepti, Koln, 1612;
- Rosarium beatissimae Virginis, Koln, 1639 (BCNI 9196).
Abraham Bzovius (eigentl. Stanislaw Bzowski), OP, Kirchenhistoriker,
Prediger in Posen, Krakau und Warschau gegen
den Protestantismus (LThK 2, 1958, 864; DHGE X, 1938,
1515-1520).
207. Drexelli manipulus (12 /132)
Hieremias Drexelius, Manipulus sacer concionum moralium
collectus ex voluminibus R.P. Hieremiae Drexelli Societat.
Jesu in omnes anni dominicos festos et quadragesimales dies
tomulis quatuor distinctus methodo theologis, parochis concionatoribus,
catechistis peraccomoda (!) per R.P.F. Petrum
de Vos S.T.L, Eremitam Augustini ... Antwerpen, 1644 (SO
III, 181-205, Nr. 34).
s. Nr. 95.
208. - 209. Bessei conciones (8 / 241), (8 / 247)
Petrus Besseaus, Conciones ... in omnia quadragesimae
evangelia, Koln, 1610, 1611, 1614, 1617, 1619-1628
(BCNI 5537, 5659, 5988, 6354, 6615).

38 DER BUCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Pierre de Besse (Bessaeus), (1567-1639), Doktor der Theolo-
gie in Paris, koniglicher Hofprediger (HU III, 796).
s. Nr. 210.
210. Bessaei Sonn- und Feiertagspredigten (f / 52)
s. Nr. 208.-209.
211. Engelgrave conciones de sanctis (4/67)
Assuerus Engelgrave, Conciones variae de tempore et de sanc
tis (JO 2, 350).
Assuerus Engelgrave, (t 1640), OP, Niederlander, bekann-
ter Prediger.
212. Marchantii rationale (12/74)
Jacobus Marchantius, Rationale evangelizantium sive doctrina
et veritas evangelii, Bergen, 1637; Koln, 1641 (BCNI 9040,
9473).
s. Nr. 97.
213. Fabri conciones funebres (4 / 26)
Mathias Faber, Conciones funebres et nuptiales, Antwerpen
1657 (BCNI 11324); Koln, 1664, 1676, 1692 (BCNI 12065,
13485, 15139); Brugge, 1723 (BCNI 17926).
Mathias Faber, (1586-1635), S.J., Professor an der Universi-
tat Ingolstadt, beruhmter Prediger; seine Werke waren weit
verbreitet (SO III, 500-507, Nr. 1; LThK 3, 1959, 1331),
s. Nr. 214. - 217.
214. - 215. Fabri conciones de festis sanctorum (4/24), (4/124)
Mathias Faber, Conciones de festis sanctorum totius
anni, Antwerpen, 1663; viele Ausgaben (SO a.a.O.).
s. Nr. 213.
216. Fabri Conciones torn. 1, 2, 3 (4/25)
Mathias Faber, Concionum opus tripartitum pluribus in sin-
gula evangelia argumentis instructum, Ingolstadt, 1631, 1634;
Koln, 1642; Antwerpen, 1643, 1650, 1659, 1663 (BCNI
9646, 10440, 11532, 11963); Koln, 1669, 1672, 1693, 1695,
1716 (BCNI 12593, 12918, 15209, 15392, 17370).
s. Nr. 213.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 39
217. Fabri Condones 4 Tomi (f /14)
Mathias Faber, Auctarium operis concionum, Briissel, 1646
(BCNI 9995); Antwerpen, 1646, 1653, 1664 (BCNI 9994,
10968, 12066).
s. Nr. 213.
218.-219. Didaci Nisinii sermones (4/31), (4/218)
Diego Niseno, Asuntos predicabiles, 2 Bde., Madrid,
1627, 1629), Barcelona, 1634. Ins Lateinische iibersetzt
von Johann a Freylinck OP, Koln, 1646, 4 Bde., Mainz,
1649; Krakau, 1650 (HU II, 1220; DS XI, 1982, 368
f.).
Diego (Didacus) Niseno, (t 1656), Spanier, Abt vom
Orden des HI. Barnabas; schrieb 40 Bande Predigten
(JO 3,959; 5. Erg. - Bd. 750).
220. Didaci Stellae de concionnandi (12 / 210)
Didacus Stella, Modus concionandi, Salamanca, 1576; Koln,
1594 (BCNI 4218).
Diego de Estella (Diego de San Cristobal y Cruzat, genannt
Stella), (1524-1578), OFM (DHGE XIV, I960, 438 f.).
s. Nr. 259.
221. Conciones Servii Tom 1 et 2 (4 /4l)
(?) Philippus Servius
Philippe Bouchy (Servius), (1576-1657), SJ. Praefekt des
Kollegs zu Luttich; schrieb unter dem Namen Servius; Pre
digten sind von ihm nicht bekannt (SO I, 1868-1872).
s. Nr. 284.
222. Henrici Jongen conciones (4 / 46)
Henricus Jonghen, Titel nicht ermittelt.
Henricus Jonghen, (1608-1669), OFM, belgischer Prediger
(HU IV, 142; J.Fr. Foppers, Bibliotheca Belgica, Briissel,
1739,451).
223. - 225. Engelgrave Lux Evangelica (4/66, doppelt) (8/93),
(8/252)
Henricus Engelgrave, Lux evangelica sub velum sacrorum
emblematum recondita in omnes anni dominicas
selecta historia et morali doctrina varie adumbrata,

40 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Antwerpen, 1648 (SO III, 394-498, Nr. 1; BCNI 10194);
Antwerpen, 1651, 1652, 1654, 1657 (BCNI 10762, 10871,
11065, 11322); Koln, 1655-1659, 1656, 1659, 1689, 1699
(BCNI 11135, 11136, 11235, 11528, 11887, 15798). Der3.
Teil: Koln, 1657, 1658, 1659, 1669, 1672, 1690 (BCNI
11323, 11418, 11419, 11529, 12591, 12811, 14960, 15799).
Henricus Engelgrave, (1610-1670), S.J., aus Antwerpen, Rektor
des Kollegs in Oudenaarde, Mont Cassel und Brugge.
226. - 227. Trauners Predigten (4 / 37), (4 /195)
Ignaz Trauner, Titel nicht nachgewiesen.
Ignaz Trauner. (2. Halfte 17.Jh.), (LHtK 8, 1963,
711).
228. Marii Beynoni Encyclopedia (4 /136)
Marius Bignoni, Enciclopedia seu Scientia universalis concionatorum,
Koln, 1663 (BCNI 11940).
Mario de Bignoni, (1601-1660), OFM Cap.( Ons Geestelyk
Erf. 51, 1977, 250).
229. Schonhartz Predigten 2 Bande (4/217)
Ambrosius Schoenhardt, Geistliche Vorratskammer iiber die
Sonn- und Festtags-Evangelien in 2 Teilen (JO 4, 322).
Ambrosius Schoenhardt, deutscher Prediger zwischen 1686
und 1692; nach Jocher Jesuit in Mainz und Breslau, aber
nicht bei SO.
230. Brandis conciones (4 /128)
Johannes Everardus Brandis, Conciones morales biennales in
omnes dominicas et Festa totius anni, Wiirzburg, 1686 (JO 1.
Erg.-Bd. 2205 f.).
Johann Eberhard Brandis, (Ende 17. Jh.), Doktor der Theologie,
papstlicher Missionar in Deutschland.
231. Claudii Jolli Sonntagspredigten (4111)
Claude Joly, Prones et Sermons pour tous les dimanches de
l'annee, 4 Bde., Paris, 1692, 1694, 1698, 1725, posthum von
dem Advocaten Richard herausgegeben; Ubersetzer nicht ermittelt.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 41
Claude Joly, (1610-1678), Pfarrer zu Paris, Bischof zu St. Polde-Leon
in der Niederbretagne, zuletzt Bischof zu Agen (TO
2.Erg.-Bd.,2312). '
232. Jacobi Junck Condones (4 / 97)
Jacobus Junck, Xeniothecion sive concionum trenalium the
saurus, Koln, 1683. 1701 (... accedunt conciones variae in
festis magnae matris Annae et Portiunclae congrue praedicabiles)
(BCNI 14233, 16062).
233. Conciones Canisii de pace (f /138)
Henricus Canisius, Pax et una charitas per easque clara unitas
... per 230 conciones ... praesentata, Antwerpen, 1685 (BCNI
14436).
Henricus Canisius (de Hont), (1624-1689), OESA (Nieuw
Nederlandsch Biografisch Woordenboek V, Leiden, 1921
90f.).
234.-235. Lomessen, Predigten, Sonn- und Feiertagspredigten
(f/99), (f/123)
Hubertus Lommessen, Newe ausserlesene lehrreiche
Postilla oder Auslegung der Dominical auch Fest und
Feyertagliche Evangelien durchs gantze Jahr und etlicher
Episteln. Mit Summarien herausgegeben von Dechant
Hubertus a Caster, Koln, 1630, 1671 (JO 3. Erg.-Bd
2097).
Hubertus Lommessen, (t 1616), Dechant, Pastor und
Kanoniker zu Munstereifel.
236. Bufimannshausen Predigten (4 /105)
Franz Joseph von Bufimannshausen, (?) Cursus annuus,
(deutsch) Kempten, 1678-1679; lateinisch) Kempten'
1684-1688 (HUIV, 637).
Franz Joseph von Bufimannshausen, (1630-1697), OFMCap.;
gab viele Predigtbiicher heraus.
s. Nr. 237.
237. Busmannshausen, geistliche ... (?) (4 /194).
Franz Joseph von Bufimannshausen, Titel nicht ermittelt
s. S. 236.

42 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
238.-239. Abraham a Sancta Clara (4/11, doppelt), (4/68)
Abraham a Sancta Clara (Johannes Ulricus Megerle),
(1644-1709) OESA, aus Schwaben, Prior, Definitor, Prediger
Kaiser Leopolds I. (LThK 1, 1957, 64 f.); seine
Schriften zahlen 52 Titel.
240. Adalberti Festliche Predigten (4 / 83)
Adalbertus, Sonntags- Fest- Fasten-Predigten, 3 Bde., Miin-
chen, 1703 (JO 1. Erg.-Bd., 186).
Adalbertus, (Anfang 18. Jh.), OFMCap., Guardian des
Klosters zu Miinchen, Lehrer der Theologie.
241. Nagel, Conciones pro Domincis (f/135)
Lucas Nagel, Stromata Evangelica solemnia, hoc est conciones
pro Festis Solemnibus ex ipsis Evangeliis desumpta, ex mente
et stylo SS. Patrum, Interpretum et aliorum bonorum scriptorum
potissimum concinnatae ad intelligentiam Scripturarum ad
virtutis amorem, et odium peccati auditorum animis ingenerandum,K6ln,
1693, 1700(SOV, 1538f.,Nr. 3undNr.4).
Lucas Nagel, (1638-1711), S.J., Prediger, Erzieher und
Beichtvater der Prinzen zu Neuenburg, Grofimeister des
Deutschen Ordens.
242. Banholzen, Sermones ad sodales (4 / 5)
Johannes Banholzer, Sermones breves de officio hominis
Christiani et Mariani clientis, sive exhortationes sacrae ad academicos
Deiparae sodales olim dictae, nunc vero in lucem editae,
Oenipons (Vindelicien), 1715 (SO I, 874 f., Nr. 8).
Johann Banholzer. (1645-1725), S.J., aus Konstanz, lehrte
Philosophic in Dillingen, Theologie in Ingolstadt, Rektor
mehrerer Kollegs.
243. Humbachii catechismus christianus (4/176)
Mathias Heimbachius, Catechismus christiano-catholicus in cathedram
concionatorum elevatus, Koln, 1723, 1737, 1748
(DTC VI, Paris, 1925, 2129; SO IV, 218-222, Nr. 11).
Mathias Heimbach, (1666-1747), S.J., Prediger; lehrte in
Koln Philosophic, hinterliefi zahlreiche Schriften (HU IV,
1665).
s. Nr. 308.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 43
244. Erich, Predigten 1. und 2. Teil (4/32)
Gabriel Erich, Christ-Catholische in Gottes Wort gegriindete
Sitten — und Kirchenlehren oder Predigten fur alle Sonn-, ei-
nige hohe Fest- und andere Tage des Jahres zusammen und
in hoher Cathedral-Kirche zu Paderborn vorgetragen, 1. Teil
Paderborn, 1745; 2. Teil Augsburg und Wurzburg 1748 (SO
III, 4l8f.,Nr. 2).
Gabriel Erich, (1696-1756), S.J., Domprediger zu Paderborn.
9. Asketische und mystische Literatur
245. - 246. Ambrosii hexameron (f /150), (f/152)
S. Ambrosius, Collationum in hexameron libri VI,
Augsburg, 1472 (PL 14, 133-288).
s. Nr. 31.
247. - 248. Augustini meditationes (12 / 111), (12 /116)
(Pseudo-) Augustinus, Meditationes divi Augustini
episcopi Hipponensis. Invocatio Dei omnipotentis ad
morum et vitae reparationem, Mailand, 1475; Brescia,
1498; Koln, 1639, 1649, 1702; Antwerpen, 1670,
1701; Briissel, 1670, 1676 (BCNI 9180, 10287, 12670,
12671, 13443, 16013, 16115); (PL 40, 901-943).
249. - 250. Jacobi de Voragine Legenda Sanctorum, Vita sanctorum
(f/82), (f/119)
Jacobus de Voragine, Legenda Sanctorum (,,Legenda
aurea"), erster Druck urn 1470; Mailand, 1494 (LThK
5, I960, 849 f.).
Jacobus de Voragine, (1228? - 1298), OP, aus Italien,
Erzbischof von Genua; schrieb die genannte Samm-
lung von Heiligenlegenden; sie wurde in alle europai-
schen Sprachen iibersetzt (DS VIII, 1974, 62-64).
251. Ludolphi vita Christi (4 /145)
Ludolphus (Leutholfus) Saxo, Vita domini nostri Jesu Christi
ex quatuor evangelistis cum commentariis evangeliorum sane-

44 DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
torumque patrum fontibus derivata, Paris, 1472; Koln, 1472
usw.; oft gedruckt; Antwerpen. 1618 (BCNI 6541).
Ludolphus (Leutholfus) Saxo, (urn 1305-1378), OP, seit 1340
OCarth.; lebte in Strafiburg, Koblenz und Mainz (DS IX,
1976, 1130-1138).
252. Joannis de Turi quaestiones (f/113)
Johannes de Turrecremata, Quaestiones spirituals convivii delicias
praeferentes super evangeliis tarn de tempore quam de
sanctis, Niirnberg, 1478; Brescia, 1498; Lyon, 1498 (DTC
XV, 1946, 1235-1239).
Juan de Torquemada (de Turrecremata), (1388-1468), OP,
einflufireicher Theologe des Spatmittelalters, Magister der
Theologie, Prior in Valladolid u. Toledo, Kardinal (1439), Bischof
von Cadiz (1440), von Orense (1442), von Palestrina
(1455), von Sabina (1463), von Leon (1466), bedeutender
papalistischer Theologe (LThK 5, 1950, 1094 f.).
253. Thomas a Kempis opera omnia (8 /123)
Thomas a Kempis, Opera, Utrecht, 1473; Niirnberg, 1494;
Antwerpen, 1574, 1600, 1601 und ofter (HU II, 976-979).
Thomas von Kempen, (1379/80-1471), Augustiner Chorherr;
der bekannteste Vertreter der Devotio Moderna; schrieb
asketisch-spirituelle Werke (LThK 10, 1965, 144 f.).
s. Nr. 254 und Nr. 299.
254. Thomas a Kempis (12 /1)
ohne Titelangabe; seine bekannteste Schrift war ,,De imitatione
Christi", Douai, 1635; Koln, 1660, 1680 (BCNI 8896,
11698, 13958) usw.
s. Nr. 253.
255. Babtistae mantuani opera (f / 79)
Baptista Mantuanus, Opera, Bologna, 1502 ; Paris, 1507; Ant
werpen, 1576; sehr verbreitet war seine Schrift,, De patientia
libritres",Deventer, 1501, 1502, 1515 (BCNI 52, 120, 513).
B. Johannes Baptista Spagnoli (Baptista Mantuanus),
(1447-1516), Generalvikar des Karmelitenordens zu Mantua,
1513 Ordensgeneral, zugleich Dichter (DS VIII, 1974,
822-826).

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 45
256. Pipinii elucidatio in confessione (4/50)
Guilielmus Pepinius, Opusculum de confessione, de quatuor
peccatis cordis, oris, operis et omissionis, de contritione, de satisfactione,
Paris, 1530 und ofter (DTC XII, 1933, 1186* DS
XII, 1985, 1054).
s. Nr. 179.
257. Alphonsi Madriliensis (12/214)
Alphonsus de Madrid, ohne Titelangabe
Alonso de Madrid, (1. Halfte 16. Jh.), OFM, vor allem bekannt
durch seinen Libellus aureus de vera Deo apte serviendi
methodo, Antwerpen, 1551; Lowen, 1576; Koln, 1606, 1608,
1625 (BCNI 2264, 3547, 5139, 5316, 7445; HUH, 1334; DS
I, 1937, 389-391).
258. Johannis Poland directorium (12 / 225)
Johannes Polancus, Breve directorium ad confessarii ac confitentis
munus rite obeundum concinnatum, Lowen, 1554;
Antwerpen, 1556 usw.; Koln, 1560; Luttich, 1581 usw.;
Douai, 1627 (BCNI 2437, 2561, 2726, 3759, 7859; SO VI,
939-947, Nr. 1).
Juan Polanco, (1516-1577), S.J., Spanier, verdienstvoller Sekretar
des Ignatius von Loyola.
259. Stellae enarrationes in Evang. (f / 51)
Didacus Stella, In Evangelium secundum Lucam enarrationes,
Salamanca, 1574/1575; Lyon, 1584; Antwerpen, 1599/1600,
2 Bde s. Nr. 220.
260. Loarti Enchiridion (12 /129)
Gaspar Loarte, Enchiridion seu instructio confessariorum ... in
qua, quomodo Sacerdos digne Poenitentiae Sacramentum ad
suam et Poenitentium salutem administrare possit, docetur,
Paris, 1635, 1669, 1678 (SO IV, 1879-1886, Nr. 7); Briissel,
1686, 1693, 1696 (BCNI 14608, 15234, 15484).
Gaspar Loarte, (1498-1578), S.J., Spanier, Rektor in Genua
und Messina.
s. Nr. 261.
261. Meditationes de passione (12/151)
Gaspar Loarte, Meditationes super sacrosancta Dom. N. Jesu
Christi passione, cum artificio meditationis inibi instituendae,

46 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Douai, 1605 (von Andreas Hoius aus Brugge aus dem Fran-
zosischen ins Lateinische iibersetzt (SO a.a.O. Nr. 1).
s. Nr. 260.
262.-263. Memoriale Christianae vitae (8 / 236), (8 / 292)
Ludovicus Granatensis, Memoriale Christianae vitae
(aus dem Spanischen iibersetzt), Koln, 1587, 1589,
1598 (BCNI 3943, 4038, 4423).
s. Nr. 187-188.
264. Roderici Ubungen in geistlichen Tugenden (4/6)
Alphonsus Rodericus, Rechte Ubungen der christlichen Tu
genden und geistlicher Volkommenheit alien andachtigen
Christen und Religiosen insonderheit der Sozietat Jesu zu
Nutz in Spanisch beschrieben. Ins Deutsche iibersetzt von
Philipp Kissing, Pfarrer zu Ryderach, Mainz, 1629; Koln,
1647, o.J., 1701, 1705, 1715, 1729, 1746; SO VI, 1946-1963,
Nr. 1; Ons geestelyk Erf 29, 1955, 103 f.).
S. Alphonsus Rodriguez (Roderic(i)us, (1538-1616), S.J.,
Prof, fur Moraltheologie in Monterrey und Valladolid, seit
1585 Novizenmeister in Montilla und Sevilla, vorbildlicher
Ordensmann und Asket, von Pius IX. dem HI. Bernhard und
Bonaventura zur Seite gestellt (LThK 8, 1963, 1353 f.).
265. Bellarmini De ascensione (12 / 205)
Robertus Bellarminus, De ascensione mentis in Deum per sca-
lam rerum creatarum, Rom 1615; Antwerpen, 1615 usw.;
Koln, 1615 ... 1634, 1662 (BCNI 6167, 6168, 6169, 8763,
11899; SO I, 1151-12:53, Nr. 34).
s. Nr. 84.
266. De ascensione mentis (12 /11)
s. Nr. 265.
267. Bellarminus De septem verbis (8 / 99)
Robertus Bellarminus, De septem verbis Domini in cruce prolatis,
Rom, 1618; Antwerpen, 1618, 1688; Koln, 1618 ...
1636, 1662 (BCNI 6572, 6573, 8971, 11903, 12541; SO
a.a.O. Nr. 38).
s. Nr. 84.
268. De septem verbis a Christo (12 /103)
s. Nr. 267.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 47
269. Bellarminus De aeterna felicitate (8/10)
Robertas Bellarminus, De aeterna felicitate sanctorum, Rom,
1618; Antwerpen, 1616; 1663; Koln, 1616 ... 1634, 1662
(BCNI 6313, 6314, 8763, 11901, 12018; SO a.a.O. Nr 35)
s. Nr. 84.
270. De aeterna felicitate (12/61)
s. Nr. 269.
271. Flammae divini amoris (12/25)
Leonardus Lessius, Flammae divine amoris seu praxes oratoriae
perfectionum divinarum contemplatione depromptae et congregationi
ecclesiasticae majori Virginis annuntiatae strenae
oblatae, Ingolstadt, 1626; Minister, 1638. Dies sind Ausziige
aus Lessius Hauptwerk ,,De perfectionibus moribusque divinis
libri XIV quibus pleraque sacrae Theologiae mysteria breviter
et dilucide explicantur'', Antwerpen, 1620, zusammengestellt
von Ehrenreich Pirhing, SJ. (1606-1672) (SO IV, 1726, Nr
18).
Leonardus Leys (Lessius), (1554-1623), SJ., Theologieprofessor
am Jesuitenkolleg in Lowen (LThK6, 1961, 981 f.; DS EX,
1976, 709-720).
272. Matthaei Timpii Theatrum (4 / 208)
Matthaeus Tympius, Theatrum historicum, continens vindictas
divinas, et praemia christianarum virtutum, Koln, 1614
(BCNI 6091); Minister, 1614, 1625 (Clair-Lieu 18, I960, 91;
22, 1964, 148).
Matthaus Timpe (Tympius), (t 1624/25), Prof, der Philosophie
und Beredsmakeit zu Koln, Rektor der Lateinschule zu
Osnabriick, gab nach eigenen Angaben 79 Bucher heraus
(HU III, 442; JO 4, 1214).
s. Nr. 273.
273. Mathei Timpsii, Mensae (12 / 29)
Matthaeus Tympius, Mensa theologico-philosophica seu conviviorum
pulpamenta, Miinster, 1615 (Ons geestelyk Erf 51,
1977, 253).
s. Nr. 272.

48 DER BtJCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
274. Leven en de Spreucken der Vaderen (f /108)
Heribertus Ros-weydus, 'T Vaders Boeck. 'T Leven ende
spreucken der Vaderen beschreven door den H.. Hieronymus
priester ende andere verscheyde Autheuren, in thien boecken
by een vergadert ... Antwerpen, 1617, 1643; Brugge, 1699
(SO VII, 190-207, Nr. 10).
Heribertus Rosweyde, (1569-1629), S.J., aus Utrecht, Hagiograph,
Prof, am Kolleg zu Douai, Studienprafekt in Antwer
pen (LThK 9, 1964, 61).
s. Nr. 275.
275. Het Leven der HH Maegden (8/171)
Heribertus Ros-weydus, Het Leven der HH Maegden, die van
Christus tyden tot dese Eeuwe in den saligen staet der suyver-
heyt in de wereldt geleeft hebben. Met een kort Tractaet van
den maegdelicken staet, Antwerpen, 1626, 1642, 1696 (BCNI
7729, 7730, 9701, 15516).
s. Nr. 274.
276. Christiani Mayer Enchiridion (12 /170)
Christianus Mayer, Enchiridion industriarum praecipuas vitae
piae ac religiosae exercitationes quae quolibet die occurunt
perfecte obeundi, Koln, 1634, 1673 (BCNI 8743, 9684);
Deutsch: Koln, 1635; Wiirzburg, 1640 (SO V, 793 f., Nr.
1).
Christianus Mayer, (1584-1634), S.J., Novizenmeister in Koln
und Trier (DS X, 1980, 863 f.).
277. Drexelli Elemosina (12 /148)
Hieremias Drexellius, Gazophylacium Christi eleemosyna,
quam in aula serenissimi utriusque Bavariae ducis Maximili-
ani S.R.I. Archidapiferi, Electoris etc. explicavit et latine scrip-
sit ... Miinchen, 1637; Antwerpen, 1637, 1638, 1641 (BCNI
9022, 9102, 9428; - SO III, 181-205. Nr. 20). s. Nr. 95.
278. Drexelli Joseph et palaestra (12 /143)
Hieremias Drexellius,
a. Joseph Aegypti prorex descriptus et morali doctrina illustra-
tus (posthum), Miinchen, 1640 (SO a.a.O. Nr. 25); Antwer
pen, 1641 (BCNI 9430).

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 49
b. Palaestra Christiana (posthum), Antwerpen, 1643, 1648
(BCNI 9640, 10191; - SO a.a.O. Nr. 28).
s. Nr. 95.
279. Orbis Phaeton (12/115)
Hieremias Drexellius, Orbis Phaeton hoc est de universis vitiis
linguae, 3 Teile, Miinchen, 1629 Koln, Douai, 1631;
Antwerpen, 1632; Koln, 1634 (BCNI 8332, 8333, 8334,
8462, 8415) (SO III, 181-205, Nr. 11).
s. Nr. 95.
280. Conformatio humanae (12 /150)
Hieremias Drexellius, Heliotropium seu conformatio humanae
voluntatis cum divina, Miinchen, 1627; Koln, 1629, 1630,
1634; Antwerpen, 1633 (BCNI 8078, 8203, 8586, 8711; - SO
a.a.O.Nr. 9).
s. Nr. 95.
281. Tribunal Christi (12 / 4)
Hieremias Drexellius, Tribunal Christi seu arcanum ac singulare
cuiusvis hominis in morte iudicium, Miinchen, 1634;
Douai, 1634; Koln, 1632, 1634, 1635 (BCNI 8463, 8716,
8717, 8821, 8822, 8823; - SO a.a.O. Nr. 14).
s. Nr. 95.
282. Het katolyck Memory Boek (8/254)
283. vacat
Turano Vekiti, Het Catholyck Memory-Boeck, Lowen, 1624
(?), 1634, 1646, 1648, 1679.
Arnout Kievit (Anagramm: Turano Vehiti), (t 1648), Rechtsanwalt
in Rotterdam (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboekl,
1911, 1249, f.).
284. Amicus fidelis (12 / 46)
Philippus Servius, Amicus fidelis ad mortem sive modus juvandi
moribundos, aegris sanisque perinde utilis, Liittich,
1642, 1643, 1647, 1648, 1652, 1665, 1668 (BCNI 9529,
9623, 10071, 10175, 10847, 12173, 12478); Antwerpen,
1649, 1661 (BCNI 10301, 11714); Koln, 1660, 1677, 1678
(BCNI 11600, 13565, 13675; - SO I, 1868-1872, Nr. 8).
s. Nr. 221.

50 DER BtfCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
285. Stanihursti Quotidiana christiani (4 / 89)
Guilielmus Stanihurstus, Quotidiana Christiani militis tessera
qua homo fugiens mala e servitute manu-mittitur, faciens
bona ad libertatem manu-ducitur, Antwerpen, 1661, 1662
(BCNI 11799, 11909); Koln, 1673, 1682, 1687, 1706, 1716,
1720 (BCNI 13091, 14156, 14737, 16523, 17406, 17747).
William Stanyhurst, (1601-1663), S.J., irlandischer Abstam-
mung; predigte 25 Jahre in flamischer und englischer Spra-
che; leitete die Grofie Marianische Kongregation zu Lowen
(SO VII, 1483-1489, Nr. 7; -JO 4/774).
s. Nr. 286.
286. Dei immortalis corpore mor (8 / 73)
Guilielmus Stanihurstus, Dei immortalis in corpore mortali
patientis historia, Antwerpen, 1660, 1664, 1669 (BCNI
11692, 12138, 12647); Koln, 1674, 1681, 1694, 1706, 1722
(BCNI 13269, 14051, 15363, 16522, 17886), s. Nr. 285.
287. Sanderii de claris Antoniis (4 /133)
Antonius Sanderus, De claris sanctitate et eruditione Antoniis,
Lowen, 1627 (BCNI 7875).
Antonius Sanders (Sanderus), (1585-1664), aus Antwerpen,
Magister und Doktor der Theologie (JO 4, 118 f.).
288. Acta Sanctorum 14 Tomi (f/1)
Johannes Bollandus, Acta sanctorum quotquot toto orbe co-
luntur vel a catholicis scriptoribus celebrantur quae ex Latinis
et Graecis aliarumque gentium antiquis monumentis collegit,
digessit, notis illustravit ... Antwerpen, 1643 ff.; Bd. 14:
l680(LThK2, 1958, 571 ff.).
Jean Bolland, (1596-1665), S.J., aus Liittich; begann die
grofie kritische Sammlung von Legenden iiber Martyrer und
Heilige, nach den Gendenktagen des Kalenders angeordnet.
Die ersten beiden Bande (Monat Januar) erschienen 1643;
1773 waren 50 Bande (bis zum 7. Oktober reichend) er
schienen.
289. Joannis Bonae opera omnia (4/42)
Johannes Bona, Opera omnia, Antwerpen, 1677, 1694, 1723
(BCNI 13357, 15289, 17904); Koln, 1683.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS 51
Giovanni Bona, (1609-1674), OCist., bedeutender liturgischer
und asketischer Schrifsteller, Abt von Mondovi (1639)
und Vico (1643), General der ital. Feuillanten (1651-1654),
Prof, der Theologie, Kardinal (1669). (LThk 2, 1958, 579).
s. Nr. 290-291.
290. Joannis Bona Horologium (12 /145)
Johannes Bona, Horologium asceticum sive exercitia sacra ad
singulas actiones cum fructu obeundas, Koln, 1679; Antwerpen,
1698 (BCNI 13772, 15650); Paris, 1679.
s. Nr. 289.
291. Principia et documenta (12 / 70)
Johannes Bona, Principia et documenta vitae christianae, Briissel,
1674, 1681 (BCNI 13139, 13972); Koln, 1675 (BCNI
13318); Utrecht, 1675, 1683 (BCNI 13319, 14186); Lowen,
1725 (BCNI 18049); Koln, 1675.
s. Nr. 289.
292. Oliverii triumphalis palma (4 / 90)
Oliverius a S. Anastasio, Triumphalis palma victoriae
Immaculatae Conceptionis Inviolatae purissimaeque Virg.
Gen. Del Mariae ... Briissel, 1674 (BCNI 13239).
Oliverius a S. Antastasio (De Crock), (t 1674), OCarm., (I.
Rosier, Biographisch en Bibliographisch overzicht van de
vroomheid in de Nederlandse Carmel, Tielt, 1950, 121-122).
293. Joannis Nadasi, Anni coelestis (12 /176)
Johannes Nadasi, Annus coelestis Jesu regi et Mariae reginae
sanctorum omnium sacer: ad suppeditandum quotidianis meditationibus,
aspirationibus, colloquiis novam in dies materiam
opportunus, Wien, 1648; Bonn, 1659; Wien, 1663;
Koln, 1667; Wien und Bonn, 1673; Koln, 1681; Tournai,
1687 u.a. (SO V, 1520-1537, Nr. 7).
Johannes Nadasi, (1613-1679), SJ., aus Ungarn, Beichtvater
der Kaiserin Eleonore, Witwe Ferdinands III. (HU IV, 238).
294. Jacobi Masenii, Utilis curiositas de humanae vitae (8/91)
Jacobus Masenius, Utilis curiositas de humanae vitae felicitate
per varios hominum status cum amoeno historiarum aliquot
delectu ad usum non minus politicorum quam ecdesiasticorum
inquisita, Koln, 1672, 1710 (SO V, 681-696, Nr. 28).

52 DER BOCHERBESTAND DES EHEMAIiGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Jakob Masen (Masenius), (1606-1681), S.J., lehrte 40 Jahre
Grammatik, Redekunst und Poesie in Koln, Historiograph des
Erzbischofs von Paderborn (LThK 10, 1962, 150).
295. Vita et doctrina Jesu Christi (12 /108)
Nicolaus Avancinus, Vita et doctrina Jesu Christi ex quatuor
Evangelistis collecta et in meditationum materiam ad singulos
totius anni dies distributa ... recognita ab alio societatis
Jesu sacerdote, urspriinglich anonym; Wien 1665, 1667,
1673; Koln, 1674, 1678; Bonn, 1678; Koln, 1680; Bonn,
1689; Antwerpen, 1693; Paris, 1694, 1695; Bonn, 1705; Venedig,
1708; Koln, 1715 und ofter (SO I, 668-680, Nr. 18).
Nikolaus Avancini, (1612-1686), S.J., lehrte Rhetorik und
Philosophic in Graz, Theologie in Wien, wurde Rektor in Passau,
Wien und Graz; Provinzial von Osterreich und Visitator
von Bohmen.
s. Nr. 388.
296. Joseph accrescens docens con. (8/97)
Johannes ab Heumen, Josephus accrescens docens conversionem
peccatoris ad justitiam, et modos ac media justi ad perfectionem,
Antwerpen, 1663 (BCNI 11974).
Johannes van Heumen (t 1673), niederlandischer Priester, asketischer
Schriftsteller (De kathol. Encyclopaedic 13,
Amsterdam-Antwerpen, 19522, 286).
297. Religio sanctissimae crucis (12/16)
Arnoldus Herzworms, Religio Sanctissimae Crucis ..., Roermond,
1661. 1686 (BCNI 11749, 14595).
Arnoldus Her(t)zworms, (1629-1693), OSC, Lektor der The
ologie in Briiggen, Prior van Schwarzenbroich, Maaseik und
Venlo1 (DS VII, 1969, 373; Clairlieu 37, 1979, 123).
298. Joannis Haver, Theologia mistica (4/94)
Johannes Haver, Theologia mystica thesibus 194 proposita totidemque
commentariis seu sermonibus exposita, Paderborn,
1708 (DS VII, 1969-1978, 89 f.).
1 Hertzworms wurde am 7. Marz 1670 zum Prior von Bentlage gewahlt, aber im gleichen
Jahr abberufen.

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 53
Johannes Haver, (urn 1645 geb.); von ihm ist nur obiges
Werk bekannt.
299. La imitation du Christe (12 /109)
De limitation de Jesus-Christ, traduction nouvelle, dediee a
la duchesse de Lorraine et de Bar avec une pratique et une
priere a la fin de chaque chapitre, Nancy, 1711.
Pierre Corneille, (1606-1684), Komodiendichter, iibersetzte
,,De imitatione Christi" von Thomas a Kempis in franz.
Verse. Jean-Baptiste Cusson (1663-1731), gelehrter Buchdrucker
zu Nancy und Schriftsteller, iiberarbeitete die Ubersetzung
(JO 2. Erg.-Bd., 592 f.).
s. Nr. 253.
10. Fhilosophie
300. Phylosophia Complutensium (f / 48)
Cursus Artium ... per Collegium Complutense S. Cyrilli (Studienkolleg
fur Philosophie der Karmeliter von Alcala), Alcala-
Madrid, 1668 (LThK 3, 1959, 29).
301.-302. Summa philosophiae (8/286), (12 / 218)
(?) Eustachius a Sancto Paulo, Summa philosophica
quadripartita, Paris, 1609, 1634; Strafiburg, 1616;
Koln, 1620; Cambridge, 1640; Lyon, Gent, 1647; ein
seltenes Werk! (HU III, 365 a; DS IV, 1960-1961,
1701).
Eustache de Saint-Paul (Asseline), (1573-1640),
OCist., lebte in Frankreich (DS IV, 1960-1961.
1701-1705).
s. Nr. 305-306.
303. Controversiae logicales (8 / 39)
Barnabas Gallego de Vera, Controversiae logicales in defensionem
doctrinae d. Thomae Aquinensis, Madrid, 1623, 1648;
Koln, 1632, 1638 (HU III, 1197 f.; DTC VI, 1924, 1095 f.).
Barnabe Gallego de Vera, (t 1661), OP, Prof, der Moraltheologie
in Madrid (1651) (JO 4, 1517).

54 DER BtfCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
304. Philippi a Sanctissima (4 / 23)
schrieb einen Kommentar zu Thomas von Aquin: Cursus the-
ologicus, Lyon, 1653-1663; Koln 1656-1670; und eine summa
philosophiae, Lyon, 1648; Koln, 1654, 1665 (DS XII, 1984,
1325-1328).
Philippus a Sanctissima Trinitate. (1603-1671), O. Carm.,
scholastischer Theologe, apostolischer Missionar in Persien, In-
dien und in den arabischen Landern.
s. Nr. 305-306.
305. - 306. Summa philosophiae (8/286), (12 / 218)
307. vacat
(?) Philippus a Sanctissima Trinitate, Summa philosop
hiae, Lyon, 1648; Koln, 1654, 1665.
s. Nr. 3O1.-3O2 und Nr. 304.
308. Heimbach Ars practica (8 / 30)
Mathias Heimbachius, Florilegium argumentorum sive ars
practica inveniendi medium theses philosophicas in utramque
pattern acriter disputatas exhibens, Koln, 1703-1708 (SO IV,
218-222, Nr. 1).
s. Nr. 243.
309. Idea philosophiae (12 /152)
310. Libri metaphysicae (4 / 86)
11. Kirohengeschichte
311. Polidori De rerum (12/53)
Polydorus Vergilius, De inventoribus rerum libri tres, Vene-
dig, 1499; Paris, 1502; Antwerpen, 1554; Lyon, 1586; Lei
den, 1644; Amsterdam, 1671 u.a. (HU II, 1534).
Polydore Vergil, (um 1472-1555), aus Urbino; schrieb eine
Historia Anglicana; wegen einer Kollekte von Alexander VI.
nach England geschickt, von Heinrich VII, als Archidiakon
eingesetzt.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 55
312. Historiae Aloysii Lipomani (f /116)
Aloysius Lip(p)omanus, Historiae de vitis sanctorum, Lowen,
1564, 1568, 1571 (BCNI 2883, 3129, 3301).
Luigi Lip(p)omano, (1496-1559), Bischof von Verona (1548),
von Bergamo (1558), papstlicher Nuntius in Portugal (1542),
in Deutschland (1548), in Polen (1555-1557), einer der Prasidenten
des Tridentiner Konzils 1551-1552 (LThK 6, 1961,
1071 f.; - DS IX, 1976, 858-860; JO 2, 2463 f.; JO 3. Erg.-
Bd., 1929 f.)«
313. Summa conciliorum et pontificum (12/84)
Bartholome aus Carranza, Summa omnium conciliorum, Ve-
nedig, 1546; Antwerpen, 1559, 1564, 1569; Douai, 1639.
1679; Lowen, 1668, 1681, 1686; Koln, 1701 (BCNI 2672,
2862, 9198, 12487, 13779, 13982, 14562, 16028; Ons geestelykErf,
54, 1980, 368).
Bartolome Carranza (de Miranda), (1503-1576), OP, Theo-
loge auf dem Konzil von Trient, Erzbischof von Toledo; we-
gen des Verdachts der Ketzerei verhaftet (LThK 2, 1958,
957).
314. De Ribera B. Matris (4 /191)
Franciscus de Ribera, Vita B. Matris Teresae de Jesu Carme-
litarum excalceatorum et excalceatarum fundatrix in quinque
libros distincta, aus dem Spanischen ubersetzt von Mathias
Martinez, Koln, 1620 (SO VI, 1761-1767, Nr. 3).
Francisco de Ribera, (1537-1591), S.J., Spanier, einer der Ratgeber
der Hl.Theresia von Avila.
315. Bellarminus De scriptoribus (8 / 32)
Robertus Bellarminus, De scriptoribus ecclesiasticis liber unus
cum adiunctis indicibus undecim et brevi chronologia ab orbe
condito usque ad annum 1612, Rom, 1613; Koln, 1631; viele
Ausgaben (SO I, 1151-1253, Nr. 32).
s. Nr. 84.
316. Chronicon ordinis (12/23)
Henricus Russelius, Chronicon cruciferorum sive synopsis me-
morabilium sacri et canonici ordinis sanctae crucis, Koln,
1635.

56 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Henricus Russelius, (um 1590 - nach 1655), OSC, Prior des
Klosters Suxy (Belgien).
317. Nicolai Schaten Carolus Magnus (4/117)
Nicolaus Schaten, Carolus Magnus Romanorum imperator et
Francorum rex Romano-catholicus libris IV explicates et vindi-
catus contra Christianum Nifanium Lutheranum Bilfeldiae
praedicantem et superintendentem caeterosque horum tempo-
rum heterodoxos, Neuhaus, 1674 (SO VII, 714-717, Nr. 5).
Nikolaus Schaten, (1608-1676), S.J., Beichtvater des Bischofs
Ferdinand von Fiirstenberg (LThK 9, 1964, 371).
s. Nr. 318.
318. Schaten Annales Paderbornenses Tom 1, 2, 3 (f/12)
Nicolaus Schaten, Annales Paderbornenses, 3Bde., opus post-
humum, Pars I, Neuhaus, 1693; Pars II, Neuhaus, 1698; Pars
III., Paderborn, 1741 (SO a.a.O. Nr. 7).
s. Nr. 317.
319. Speculum Carmelitanum, 4 Bande (f/11)
Speculum Carmelitanum sive historia Eliani ordinis, Antwer-
pen, 1680 (BCNI 13953).
320. Kerckelicke Historie van de geheele (f / 7)
Cornelius Hazart, Kerckelycke Historie vande gheheele wereldt
naemelyck vande voorgaende ende teghenwoordighe eeuwe,
inde welcke verhaelt worden, de gheleghentheden der landen,
manieren, ceremonien ende Religien der inwoonders maer
naemelyck de verbreydinghe des H. Gheloofs, Martelaren
ende andere Cloecke Roomsche Cathlycke daeden, inde vier
ghewesten des wereldts, met voerscheyden copere platen ver-
ciert, 4 delen, Antwerpen, 1669-1671, 1682 (SO IV, 181-196.
Nr. 32).
s. Nr. 107.
321. Tractatus de schismate (8 /16)
Qacques Longueval) Tractatus de schismate ex Gallico latine
redditus. Christianus mihi nomen, Catholicus cognomen ...,
Briissel, 1718; Wiirzburg, 1720 (SO IV, 1934-1936, Nr. 3;
ANON, 947).

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS 57
Jacques Longueval, (1680-1735), S.J., bekannt durch seine
,,Histoire de l'eglise Gallicane"; schrieb ein ,,Traite du
Schisme. Christianus mihi nomen, catholicus cognomen''
Briissel, 1718 (JO 2, 2520; HU IV, 1212; BCNI 17582)- Livinus
de Meyere, (1655-1730), S.J., verfertigte sofort eine lateinische
Uberseming (SO V, 1039 ff.).
12. Ki r c h e n r e c h t
ill. Pastorale Beati Gregorii (4 / 233)
Gregorius Magnus, Regula pastoralis, Strafiburg, 1496; L6wen,
1562, 1662; Gent, 1645; Briissel, 1685 (PL 77, 13-128).
Mit der genannten Schrift schuf Gregor das fast kanonisch geltende
bischofliche Amtsideal.
s. Nr. 38.
323. Henrici a Segusio Summa hostiensis (f / 29)
Henricus de Segusio (Hostiensis), Summa super titulis decretalium
(Summa Hostiensis, Summa aurea), Rom, 1470 und
ofter, u.a. Koln, 1612 usw. (DTC VIII, 1924, 199; - Dictionnaire
de Droit Canonique V, Paris, 1953, 1211-1227).
Enrico de Susa (Henricus de Seguvia, de Seguvio, Hostiensis)
(t 1271), Kardinal-Erzbischof von Ostia.
324. Gregorii Decretales 2 Tomi (f / 9)
(Raymundus de Pennafort), Decretales Gregorii IX., Mainz,
1473; Antwerpen, 1570; Rom, 1582, Basel, 1661 usw.; sehr
viele Ausgaben.
S. Raymundus de Pennafort (t 1275), OP, von Papst Gregor
IX. (1227-1241) mit einer Dekretalensammlung beauftragt,
die obigen Namen erhielt (Dictionnaire de Droit Canonique'
VII, 1965, 461-464). '
s. Nr. 325.
325. Decretales cum summariis suis, 2 Tomi (f /19)
s. Nr. 324.
326. Malleus maleficarum (8 / 249)
Henricus Institoris und Jacobus Sprenger, Malleus malefica
rum, Strafiburg 1487, viele Ausgaben (,, Hexenhammer'\

58 DER BtfCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Anleitung zur Bekampfung des Hexenwesens; fand breite
Anerkennung als Grundlage des kanonischen Rechtes).
Heinrich Kramers (Institoris), (1430-1505), OP, Doktor und
Prof, der Theologie, Prediger und Inquisitor, erwirkte mit Ja
kob Sprenger (urn 1436-1495) OP, Doktor der Theologie,
Prior in Koln und Inquisitor, eine Bulle Bonifaz'VIII, die die
grofte Hexenverfolgung einleitete (LThK 5, I960, 317 und
713; 9, 1964,987).
327. Canisii Summa juris canonici (12 /154)
Henricus Canisius, Summa juris canonici in 4 institutionum
libros contracta cum concordatis Germaniae et commentario
in regulas iuris 1. 6 decretalium cum appendice de differentiis
iuris utriusque, Ingolstadt, 1594, oft ediert, zuletzt Wiirz-
burg, 1707 (HU III, 516).
Henricus Canisius (Kanis), (urn 1557-1610), Kanonist und
Historiker; lehrte als Professor fur Kirchenrecht in Ingolstadt
(LThK 2, 1958,915).
328. Zoesii Commentarius (4 /149)
Henricus Zoesius, Commentarii sive praelectiones ad decretales
Gregorii EK., sive universum jus canonicum, posthum, Lowen,
1647; Koln, 1657 und ofter (HU III, 872).
Henricus Zoes (Zoesius), (1571-1627), aus Amersfoort, Pro
fessor regius institutionum; lehrte in Lowen Zivilrecht.
329. - 332. Engel Collegium universi (4 / 226)
Engel Collegium universi iuris (8/177)
Collegium universi juris canonici (8/106), (8/283)
Ludovicus Engel, Collegium universi canonici iuxta tri
plex iuris obiectum, personas, res et actiones partitum,
Salzburg, 1671-1674 (jO 2, 344).
Ludwig Engel, (urn 1630-1674), OSB, Prof, der Rechte
an der Universitat Salzburg (LThK 3, 1959, 875).
s. Nr. 333.-334.
333.-334. Engel Manuale Parochorum (8 / 34)
Ludovici Engel manuale (8 / 211)
Ludovicus Engel, Manuale parochorum, quod de paro
chorum obligatione eorumque iuribus agit, Salzburg,
1661; Ltittich, 1771.
s. Nr. 329.-332.

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 59
335. Prosperi Fagnani (12 /180)
Prosper Fagnanus, Ius canonicum sive commentaria absolutissima
in quinque libros Decretalium, Rom, 1661; Koln, 1676,
1681, 1686, 1704; oder: Commentaria de opinione probabili,
Rom, 1667 (LThK 3, 1959, 1338).
Prospero Fagnani, (1588-1678), Kanonist, Doktor beider
Rechte in Perugia, ,,doctor caecus oculatissimus'', beriihmter
Rechtsgelehrter, Ratgeber der Papste, Sekretar der HI.
Kongregation des Konzils.
West- und Nordflugel des Schlosses Bentlage um 1885.

60 DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
B.: NICHTTHEOLOGISCHE BUCHER
13. Humanistische S t u di e n
1. Hilfsmittel
336. Eine Hebraische Grammatik (8 / 276)
337. Immanuelis Grammatica (8 / 24)
Immanuel Benjekuthiel (Beneventanus), Grammatica, Man
tua, 1557 usw.
Immanuel Benjekuthiel (Beneventanus), (1. Halfte 16. Jh.),
ein ital. Rabbiner (JO 2, 1860).
338. Institutiones linguae Graecae (8 /104)
Nicolus olenardus, Institutiones linguae graecae, Lowen,
1530; Paris, 1563; Frankfort, 1562, 1602; Heidelberg, 1607;
Leiden, 1642 (J.Fr. Foppens, Bibliotheca belgica, Briissel,
1739, 903 f.)«
Nicolaus Cleynaerts (Clenardus), (1495-1542), Linguist; dozierte
in Lowen, Salamanca und Granada (Nieuw Nederlandsch
Biografisch Woordenboek VI, Leiden, 1924, 308 f.;
Ons Geestelyk Erf, 54, 1980, 367).
339. Thesaurus Graecus (12 / 62)
340. Institutiones linguae Latinae (8 / 255)
341. - 344. Ambrosii Calipini Dictionarium (f / 66), (f / 70),
(4/202)
Calepini Lexicon (f / 84)
Ambrosius Calepinus, Cornucopiae, oder Lexicon (latinum)
oder Dictionarium, Reggio, 1502; Venedig,
1505 ; Strafiburg, 1513 usw.; weit verbreitet und spater
mehrfach uberarbeitet.
Ambrogio Calepino, (1435-1510), OESA, aus Calepio
bei Bergamo, Lexikograph (HU II, 1160).
345. - 347. Dictionarium Latino-Germanicum (f/90), (4/87),
(8/75)
Petrus Dasypodius, Dictionarium latino-germanicum et
vice versa germanico-latinum, Strafiburg, 1535 /1536;
viele Ausgaben.

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 61
Petrus Dasypodius (um 1490-1559), Schulmann, Lexikograph
(Ons Geestelyk Erf 54, 1980, 344).
348. Dictionarium Lat. Germ. Gall. (8/100)
349. Dictionarium Latino-gallicum (8 / 200)
350. Dictionarium Triglotton (8/31)
Johannes Servilius, Dictionarium Triglotton, Antwerpen, 1545
(Lateinisch-Griechisch-Niederduitsch).
Johannes Knaap (Servilius), (16. Jh.), Humanist and Poly
graph (Ons Geestelyk Erf 51, 1977, 223, 227).
351. Dictionarium Diversarum Linguarum (f / 44)
352. Het grood Ital. en Nederduitsch Woordenbouk, 2 Theile
(4/20)
Moses Giron, Het groot Italiaansch en Nederduitsch Woordenboek.
Het groot Nederduitsch en Italiaansch Woordenboek,
2 Bde., Amsterdam, 1710.
353. Nomenclator omnium rerum (8/216)
Hadrianus Junius, Nomenclator, in quo rerum omnium nomina
septem diversis linguis explicantur, Antwerpen, 1567 ff.
(J. Fr. Foppens, Bibliotheca Belgica, Antwerpen, 1739, 14 f.)
Hadrianus de Jonghe (Junius), (1511-1575), Arzt und Hu
manist in Hoorn (Prov. Noord-Holland) (De Kath. Encyclo
paedic 14, 19522, 861 f.).
354. Jacobi Grecteri institutionum (8/199)
Jacobus Gretserus, Institutionum de octo partibus orationis,
syntaxi et prosodia Graecorum libri tres, Ingolstadt, 1593,
1595; S. Gervais, 1602; Ingolstadt, 1603; Lyon, 1603; Rom,
1608, 1610; Antwerpen, 1610 (SO III, 1743-1809, Nr. 25).
Jakob Gretser (Gretscher), (1562-1625), S.J., aus Schwaben;
Lehrer der Philosophic und Theologie in Ingolstadt, ,,malleolus
haereticorum " ; seine Werke fullen 17 Bande (HU III,
728).
s. Nr. 338.
355. - 356. Novus Synonymorum epithetorum (8/49)
Gradus ad Parnassum (8 / 28)

62 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Auctor anonymus e Soc. Jes., Synonymorum, epithetorum,
phrasium poeticarum, ac versuum thesaurus, Paris, 1652; viele
Ausgaben.
Hilfsbuch zur Anfertigung lateinischer Verse; seit der Ausgabe
von Koln, 1680, heiflt das Werk:
- Gradus ad Parnassum sive novus synonymorum epitheto-
rum, phrasium poeticarum, ac versuum thesaurus. Die Aus
gabe von Koln, 1699, tragt zuerst den Vermerk: bearbeitet
von Paulus Aler, S.J., (1656-1727), doch auch nach 1699 ha-
ben viele Ausgaben den Vermerk ,,autore anonymo"
(DHGE II, 1914, 129 f.; LThK 1, 1957, 304).
357. Quintae partes declamatorum (f /129)
2. Antike Autoren
358. Aphorismen Hipocrati (12/100)
Hippokrates, Aphorismi, Florenz, Nurnberg 1496 (HA III, S.
64, Nr. 8673); viele Ausgaben.
Hippokrates, (um 460- um 377 v.Chr.), aus Kos, beriihm-
tester Arzt der Antike.
359. Thukydides Atheniensis Historia (f / 91)
Thukydides, Historia Belli Peloponesiaci, Latein. von Lauren-
tius Valla, ohne Jahr (HA IV, S. 413, Nr. 15511).
Thukydides, (um 454 - um 400 v.Chr.), Historiker.
360. Eudidis opera (4 / 98)
Euklid, Opera, Venedig, 1482 (HA II, S.325, Nr. 6693).
Euklid, (um 300 v.Chr.), Mathematiker, Lehrer aller Volker
und Generationen bis heute; wichtigstes Werk: 13 Biicher
Elemente.
361. Gaji Julii Caesaris commentarii (8/131)
Gaius Julius Caesar, Commentarii de bello Gallico, Rom,
1469 (WI 6 Bd., S. 21 ff. Nr. 5836-5878); zahlreiche Aus
gaben.
Gaius Julius Caesar, (100-44 v.Chr.), Staatsmann, Feldherr
und Schriftsteller.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 63
362. - 363. Ciceronis orationes (8 /130), (12 / 97)
Marcus Tullius Cicero, Orationes; zahlreiche Ausgaben,
z.B. Rom, 1471; Venedig, 1472; Bologna, 1475 (WI,
6.Bd., S. 505 ff.
Marcus Tullius Cicero, (106-43 v.Chr.), beriihmtester
Redner Roms.
s. Nr. 364.
364. M. Tulli Ciceronis Epistolarum (12/86)
Marcus Tullius Cicero, Epistulae, zahlreiche Ausgaben: Vene
dig, 1469, 1470, 1471 (WI, 6.Bd., S. 504).
s. Nr. 362.-363.
365. - 366. Crispi Salusti opera (12 / 90), (12 / 99)
Crispus Gaius Sallustius, Opera, Paris, 1470 (HA IV,
S.258, Nr. 14189); viele Ausgaben.
Crispus Gaius Sallustius, (86-34 v.Chr.), Historiker.
367. Ovidii Nasonis (12 / 94)
Publius Ovidius Naso, Opera omnia, Bonn, 1471 (HA III, S.
542, Nr. 12136); viele Ausgaben.
Publius Ovidius Naso, (43 v.Chr.-17/18 n.Chr.), rom.
Dichter.
368. Horatii Flacci opera (12/96)
Quintus Horatius Flaccus, Opera, Mailand, 1476 (HA III, S.
88, Nr. 8871); viele Ausgaben.
Quintus Horatius Flaccus (65-8 v.Chr.), bekannter romischer
Dichter.
369. - 370. L. Annaei Seneca opera omnia (12 / 81)
Lucii Aennaei Senecae (12 / 78)
Lucius Annaeus Seneca, Opera Omnia, Neapel, 1484
(HAIVS. 307, Nr. 14592).
Lucius Annaeus Seneca, (um 4 v.Chr.-65 n.Chr.), Politiker,
Philosoph und Dichter.
371.-373. Plinii Secundi Historia mundi (f/58), (f/100),
(8/132)
Gaius Plinius Secundus Maior, Historia naturalis, Ve
nedig, 1469 (HA IV, S. 120, Nr. 13078); zahlreiche

64 DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Ausgaben. Gaius Plinius Secundus Maior, (23-79 n.Chr.),
Naturforscher.
374. Quintus Curtius Rufus (12 / 92)
Quintus Curtius Rufus, Historiae Alexandri Magni, Mailand,
1475 (HA II, S. 218, Nr. 5880).
Quintus Curtius Rufus, Historiker, lebte zur Zeit des Kaisers
Claudius 40-54.
375. - 376. Fabii Quintiliani opera (4/51), (8/51)
Marcus Fabius Quintilianus, Institutiones oratoriae,
Rom, 1470 (HA IV, S. 186, Nr. 13646); zahlreiche
Ausgaben.
Marcus Fabius Quintilianus, (35 -um 96 n.Chr.), bedeutender
rom. Lehrer der Beredsamkeit.
377. Plutarchii chaeronensis de viris illustribus (f/40)
Plutarchus, Vitae illustrium viororum sive Parellelae (lat. von
Franc. Piccolomini), Rom, 1473 (HA IV, S. 127, Nr. 13126);
zahlreiche Ausgaben.
Plutarch (um 46 -nach 120 n.Chr.), popularphilosophischer
Schrifsteller und bedeutender Biograph.
s. Nr. 378.
378. Opera Plutarchi (f / 54)
s. Nr. 377.
379. - 380. Auli Gellii noctes Atticae (8 /124), (12 / 93)
3. Humanisten
Aulus Gellius, Noctes Atticae, Rom, 1469 (HA II, S.
441, Nr. 7517); zahlreiche Ausgaben.
Aulus Gellius, (um 170 n.Chr.), Schriftsteller.
381. Laurentii Vallae elegantiarum (f / 97)
Laurentius Valla, Elegantiarum Latinae linguae libri 6, Rom,
1471 (LThK 10, 1965, 606 f.); oft ediert.
Laurentius (Lorenzo) Valla, (1405-1457), ital. Humanist,
Lehrer der Rhetorik; kampfte fur die Reinheit der lat. Sprache.
Obige Schrift ist das grundlegende Werk humanist. Latinitat.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 65
382. Erasmi Roterdami De Duplici (8 /120)
Des. Erasmus, De duplici rerum ac verborum copia, Paris,
1512; viele Ausgaben (HU II, 1289-1298); seine wichtigste
philologische Schrift.
s. Nr. 19.
383. Erasmi Roterdami familiares (8/4)
(?) Erasmus Roterodamus, Epistolae familiares ad Bon. Amerbachium,
Basel, 1779 (The Catholic Encyclopedia, V,
London-New York, 1909, 514).
384. Johannis Baptistae Porta neapolitani (8/150)
385. vacat.
Gianbattista della Porta, (1538-1615), vielseitiger Wissenschaftler
aus Neapel; beschaftigte sich mit Philosophic, Mathematik,
Astrologie und Magie, schrieb auch Komodien und
Tragodien(JO 3, 1709 f.).
386. Joannis Owen epigrammatum (12 /178)
Johannes Owen, Epigrammatum libri tres, London, 1606; Lei
den, 1628; Amsterdam, 1628 usw. (JO 5, Erg.-Bd., 1333 f.).
John Owen (Audoenus), (t 1622), englischer Dichter, seine
Epigramme waren wegen ihres Witzes beliebt (JO 3, 1158).
387. Jacobi Balde poemata (11 /101)
Jacobus Balde, Poemata, 4 Bande, Koln, 1660 (SO I,
816-827, Nr. 28).
Jakob Balde, (1603-1668), S.J., neulateinischer Lyriker, Scholastiker
in Miinchen, Prof, der Rhetorik in Ingolstadt, Hofprediger
in Miinchen, anerkannter Dichter; Herder bewahrte sein
Andenken (LThK 1, 1957, 1203; HU IV, 315).
388. Poesislyrica(12/186)
Nicolaus Avancinus, Poesis lyrica, Wien, 1659 (DHGE V,
1931,991).
s. Nr. 295.
14. Allgemeine Geschichte
389. Flavii Josephi Opera (f / 111)
Flayius Josephus, Opera, Amsterdam-Leiden-Utrecht, 1726
(JO 2, 1976); zahlreiche Ausgaben.

66 DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Josephus Flavius, (37 - urn 100 n.Chr.), jiidischer Historiker.
s. Nr. 390.
390. Flavius Josephus De bello Judaico (f /137)
Flavius Josephus, De bello Judaico, 7 Biicher, (Augsburg),
1470; Venedig, 1518 (HA III, S. 165. Nr. 9451 f.).
s. Nr. 389.
391. Nicolai Macchiavelli (12 / 203)
Niccolo Machiavelli, (1649-1527), aus Florenz, einer der
meistgelesenen aber auch umstrittensten politischen Schrifstel-
ler; besonders bekannt: II principe, Rom, 1532; Frankfurt,
1599 (JO 4. Erg.-Bd., 313 f.; LThK 6, 1961, 1256 f.).
392. Justini Trogi Pompeji (12 / 88)
Marcus Junianus Justinus, Epitome historiarum Trogi Pompei,
Rom, 1470-1471 (HA III, S. 202) und ofter.
Marcus Junianus Justinus, (wahrscheinlich 3Jh.n.Chr.), ver-
fafite einen im Mittelalter viel benutzten Auszug aus der Uni-
versalgeschichte des lat. Historikers Pompeius Trogus (Histo-
riae Philippicae, geschrieben nach 20 v. Chr.); seine Schrift
war als Schulbuch weit verbreitet, man kennt iiber 200 Hand-
schriften.
393. Saxonia Alberti Crantzi (8/129)
Albertus Crantzius, Saxonia, in 13 Buchern, Koln, 1520 (JO
2, 2160 f.).
Albertus Krantz (Crantz), (um 1445-1517), Historiker aus
Hamburg, Doktor der Theologie und Philosophic zu Rostock,
Syndicus in Hamburg; war der erste, der die deutsche Ge-
schichte von Fabeln sauberte. Gesamtausgabe der hist.Werke:
Frankfurt, 1575.
394. Foresti Weltgeschichte 5. Teil (f /127)
Jacobus Philippus Bergomas. Supplementum chronicorum or-
bis ab initio mundi usque ad annum 1482, Venedig, 1483;
zu Lebzeiten des Verfassers zwolfmal mit Fortsetzungen her-
ausgegeben (JO 1, 997).
Giacomo Filippo Foresti (Bergomas). (1434-1520), OESA,
Historiker; aus der Familie Foresti, nannte sich aber nach sei-
nem Geburtsort Bergamo.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 67
395. Famiani Stradae (12 /195)
Famiano Strada, (1572-1649), S.J., aus Rom, dort am Kolle-
gium Romanum. Hauptwerk: De bello Belgico, Rom,
1632-1647; Antwerpen, 1635-1648; daran arbeitete er 20
Jahre (SO VII, 1605-1617, Nr. 10).
396. Wurfbein iiber die Geschichte des Hauses Habsburg (f / 72)
Leonhardus Wurfbain, Demonstratio genealogica, dafi von
Carolo Magno 42 und von Rudolpho I. Habsburgensi 14 rom.
Kaiser, auch alle jetzt regierende christliche Kaiser, Konige,
Chur- und Fiirsten des Reiches ... zusammengebracht werden
konnten (JO 4, 1090 f.).
Leonhardus Wurfbain, (1581-1654), aus Niirnberg, angese-
hener Historiker, stand bei Kaiser Ferdinand in hoher Gunst.
15. Allgemeines Recht
397. Institutiones Justiniani (4 / 47)
Justinian I., Institutiones, viele Ausgaben, u.a. Leiden, 1642
(JO 2, 2030).
Justinian, eigentlich: Flavius Petrus Sabbatius, (482-565),
rom. Kaiser 527-565, beriihmt durch die Sammlung des rom.
Rechtes ,, Corpus Juris Civilis Justiniani''.
s. Nr. 398.
398. Imperatoris Justiniani (12/114)
s. Nr. 397.
399. Roberti Marantae Jurisconsulti (8 / 206)
Roberto Maranta, (16. Jh.), Rechtsgelehrter zu Salerno: seine
Veroffentlichungen erschienen in Erstausgaben zwischen 1567
und 1637 (JO 4. Erg.-Bd., 634 f.).
400. Negusantii tractatus de pignoribus (4/159)
Antonius Negusantius, Tractatus de pignoribus et hypothecis,
Lyon, 1535, 1549, 1566; Koln, 1653, 1658, 1683, 1700;
Amsterdam, 1652 (JO 5. Erg.-Bd., 462).
Antonio Negusancio, (16. Jh.), ital. Rechtsgelehrter.
401. Georgii Fabricii De re publica (8 /197)
Georgius Fabricius, (obiger Titel nicht nachgewiesen).

68 DER BUCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Georgius Fabricius, 1653 kaiserlicher Notar zu Speyer, Doktor
der Rechte (JO 2. Erg.-Bd., 986 f.).
402. F. Bockelmani Compendium (12/113)
Johannes Fredericus Bockelmannus, Compendium institu-
tionum.
Johann Friedrich Boeckelmann, (1633-1681), aus Steinfurt,
Doktor der Rechte (JO lf 1164).
403. Wilhelmi Ludwell Commentarius (4 /107)
Wilhelmus Ludwell, (?) Commentarius in institutions imperiales
et regulas juris antiqui, Altdorf, 1655 (JO 4. Erg.-Bd.,
84-88, Nr. 80).
Wilhelmus Ludwell, (1589-1663), Professor institutionum imperialium,
pandectarum et codicis; hinterliefi 115 Arbeiten.
404. Bertachini Opus Pars secunda (f / 30)
Johannes Bertachinus, (?) Lexicon sive repertorium utriusque
iuris, Niirnberg, 1483; Venedig, 1488; Basel, 1573; in 4 Bd.,
Lyon, 1587 (JO 1, 1032).
Giovanni Bertachino (t um 1500), Rechtsgelehrter,
Consistorial-Advokat in Rom.
16. Naturwissenschaften
405 Atlas Gerhardi Mercatoris (4 / 45)
Gerardus Mercator, Atlas sive cosmographicae meditationes de
fabrica mundi et fabricati figura, Duisburg, 1595; Amster
dam, 1607, 1611 ... 1630 (JO 4. Erg.-Bd., 1475 f.); spatere
Ausgaben unter anderen Titeln.
Gerhard Mercator (Kremer), (1512-1594), Geograph und
Kartograph; die grofie Karte von Europa 1554 begriindete sei-
nen Weltruf.
406. Hermani vander Heiden (12 / 45)
Hermannus vander Heyden, (1. Halfte 17. Jh.), flandrischer
Arzt aus Lowen (vgl. J. Fr. Foppens, Bibliotheca Belgica,
Brussel, 1739, 475).
- Discursus medici de fluxu ventris, cholera, peste, arthridi-
te, febri tertiana et quartana, Gent, 1643;

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 69
- Discursus medici tres, Gent, 1649; London, 1653 (Verwendung
von Molken, besonders bei Dysenterie; Nutzen des
kalten Wassers zur Heilung von Wunden und Linderung
der Gichtschmerzen; Wirkung des Weinessigs bei der Pest
und anderen Vergiftungen) (JO 2, 1581).
407. Petri Pauli Peredae Selabensis (8 / 222)
Pedro Pablo Pereda, (Ende I6.jh.), span. Arzt, schrieb: Scho
lia in Paschalii methodum, Barcelona, 1579 (JO 3, 1378).
408. Hortus Sanitatis (f / 31)
(?)Joh. de Cuba, Hortus sanitatis, Mainz, 1491; Strafiburg,
um 1497 (Inhalt: Totius naturae creatoris opera mirabilia admirandaque
animalia; mit Erlauterung von 435 Heilkrau-
tern). (HA III, S.96, Nr. 8944).
409. Theatrum terrae sanctae (f /107)
Christianus Adrichomius, Theatrum terrae sanctae, Koln,
1584, 1596 (LThK 1, 1957, 158 f.); viele Ausgaben.
Christiaan van Adrichem (Adrichomius), (1533-1585), Rektor
des Barbara-Klosters in Delft (seit 1565), spater Rektor des
Augustinerinneklosters ,, Nazareth " in Koln, steht in der Tra
dition der Nachfolge-Christi-Bucher.
410. Herbarium oder Krauterbuch (f / 37)
411. Der Thaumaturgus mathematicus (8 / 263)
412. Epitome arithmeticae (8/245)
413. Compendium totius orbis (4/101)
414. Brevis Japoniae insulae (8/127)

70 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS
C.:ZUSAMMENFASSUNG UND
AUS WERTUNG
Die Bentlager Bibliothek war — wie von einem Kreuzherrenkloster
zu erwarten — eine Fachbibliothek und diente fast ausschliefilich the-
ologischen Studien und dem Gottesdienst. Mehr als die Halfte der
Autoren waren Mitglieder geistlicher Orden, den grofiten Anteil hat-
ten die Jesuiten, mit Abstand folgten Dominikaner, Franziskaner und
anderel. Damit bestatigt sich, dafi der vergleichsweise kleine Kreuz-
briiderorden — in der Bentlager Bibliothek nur durch zwei Autoren
vertreten — jederzeit fur Anregungen aus anderen Orden offen war.
Wie folgende Aufstellung zeigt, waren Predigtbiicher, asketisch-
mystische sowie dogmatische Werke und Schriften der Kirchenvater
und Kirchenlehrer am haufigsten vertreten:
Disziplin Autoren Titel
1. Handschriften
2. Bibeln
Einzelschriften, Konkordanzen
3. Kirchenvater u. Kirchenlehrer
4. Bibelexegese
5. Dogmatische Theologie
6. Moraltheologie
7. Katechese
8. Predigtbiicher
9. Asket.-mystische Literatur
10. Philosophic
11. Kirchengeschichte
12. Kirchenrecht
13. Humanistische Studien
a. Hilfsmittel
b. Antike Autoren
c. Humanisten
14. Allgemeine Geschichte
15. Allgemeines Recht
16. Naturwissenschaft
1 s. S. 58.
?
1
11
17
38
21
6
55
34
5
10
8
7
14
6
7
7
5
5
15
8
22
21
47
31
14
84
55
10
11
14
22
23
7
8
8
10

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 71
Ad
, 'If- S.'CvttCls . >n
i; ■ 'ism x-'hiMtrA.m ■ i'»s»iv« s»u;|;,
i ..anno,
. .■ ■;•;-.
Kreuzherrensignum, Klosterwappen und Inschriftplatte
mit der Baugeschichte des Klosters Bentlage aus dem Jahre 1657
iiber dem Hauptportal des Westfliigels.

72 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Bleisiegel der Papsturkunde rom 24.
April 1437 iiber die Bestatigung der
Klostergriindung in Bentlage. Die Vorder-
seite zeigt die Kopfe der Apostel
Petrus und Paulus, die Riickseite den Na-
menszug von Papsr Eugen IV.
(1431-1447).

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 73
Die Aufgliederung in Einzeldisziplinen, so wie sie sich historisch
entwickelt haben, soil nicht den Blick fur die Einheit der Theologie
verstellen. Alle Teilgebiete leben aus derselben Mitte, viele Verfas-
ser arbeiteten iiber verschiedene Bereiche.
Nur 79 Titel zahlen nicht zur Theologie, davon beziehen sich 52
auf humanistische Studien, die aber in erster Linie die sprachlichen
Voraussetzungen fur die Arbeit mit biblischen Texten schufen. Die
Biicher des allgemeinen Rechts stammten aus dem 15.-17. Jahrhun-
dert. Abhandlungen iiber allgemeine Geschichte und naturkundli-
che Themen scheinen eher zufallig in die Bibliothek gekommen zu
sein; eine systematische Ordnung ist nicht zu erkennen.
Fast alle Biicher waren in lateinischer Sprache abgefafk, die Liste
verzeichnet nur 19 deutsche Titel, darunter waren 17 Predigtbiicher.
14 Werke in niederlandischer Sprache erinnern an den Ursprung des
Ordens und an das Einzugsgebiet des Bentlager Konvents.
Handschriften: Die 5 Manuskripte sind abgesehen von Nr. 1 nicht
zu identifizieren, moglicherweise waren es wie in Glindfeld Vorle-
sungsnachschriften aus dem 17. oder 18. Jahrhundert. Wertvolle Ma
nuskripte wird man nicht vermuten.
Bibeln: Der Bestand an Bibeln (11 Ausgaben, eine von 1843, eine
andere von 1558, aufierdem 3 Neue Testamente und einige Einzelschriften)
diirfte vor der Auflosung des Klosters grofier gewesen sein.
Vermutlich haben Ordensgeistliche die Exemplare, die sie auf ihren
Zellen hatten, beim Verlassen des Klosters mitgenommen.
Kirchenvater und Kirchenlehrer: Die Griechische Kirche war mit
Origenes (t um 254) und Johannes Chrysostomus (t 407) vertreten,
die Lateinische Kirche mit: Ambrosius (t 397), Hieronymus (t
420), Augustinus (t 430), Gregor d. Grofie (t 604), Bernhard von
Clairvaux (t 1153), Thomas von Aquin (t 1274), Johannes Bona-
ventura (t 1274), Peter Canisius (t 1597) und Robertus Bellarmin
(t 1621). In der Biicherliste finden sich 31 Werke von Kirchenvatern
und Kirchenlehrern, die vor 1500 im Druck erschienen sind. Auch
wenn es im Einzelfall nicht nachzuweisen ist, so besteht doch kein
Zweifel, dafi nicht wenige dieser Biicher bereits zu jener Zeit zur Bi
bliothek gehort haben. Die schnelle Ausbreitung des Buchdrucks fiel
mit der Bliitezeit Bentlages unter den Prioren Kerskorff (1457-1483)

74 DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS
und Busche (1483-1501) zusammen. Damals ermoglichte es die solide
wirtschaftliche Lage dem Kloster, der Biichernachfrage des stark
angewachsenen Konvents gerecht zu werden. Dazu pafit, dafi sich die
Kreuzbriider nach ihrer Reform von 1410 bei den doctores ecclesiae
Vorbilder fur ihre Lebensweise suchten.
Die bekanntesten Bibelexegeten waren Nicolaus von Lyra (t 1439),
Dionysius der Kartauser (t 1471), Juan de Maldonado (t 1583), Se-
bastiao Barradas (t 1615) und Martinus Becanus (t 1624). Bedeutende
Dogmatiker waren Gregorius de Valencia (t 1603) und Franciscus
Sylvius (t 1648). Ein Schwerpunkt lag in der Kontroverstheologie,
die sich vor allem gegen Lutheraner und Calvinisten richtete
und durch die Neuformulierung der katholischen Lehre auf dem
Trienter Konzil (1545-1563) bestarkt wurde. Hervorzuheben sind Al
bert Pigge (t 1542), Johannes Eck (t 1543), Johannes Hoffmeister
(t 1547), Nicholas Sander (t 1581), Robertus Bellarmin (t 1621),
Martin Becan (t 1624) und Petrus van Walenburch (t 1675). Aus
der Reihe der Moraltheologen sind zunachst zu nennen Nicolaus de
Hanapis (t 1191), Angelus Carleti a Chavasio (t 1495) und Silvestro
Prierias (t 1523). Gegen Ende des 16. Jahrhunderts und im 17. Jahr-
hundert waren die Jesuiten in der Moraltheologie fuhrend. Aus un-
serer Liste sind hervorzuheben: Valere Regnauld (t 1623), Francisco
Labata (t 1631), Paul Laymann (t 1635), Hermann Busembaum
(t 1668) und Claudius Lacroix (t 1714). Auch in der katechetischen
Literatur iiberragte mit Peter Canisius (t 1597) ein Jesuit die iibrigen
Autoren. Die grofie Zahl von Predigtbiichern erklart sich wohl auch
durch ihre besondere Abhangigkeit von Zeitstromungen. Aus der
Zeit vor der Reformation sind der Mystiker Johannes Tauler (t 1361)
und der Bufiprediger Vincentius Ferrer (t 1419) zu nennen. Von den
Kontroverspredigern waren die bedeutendsten Johannes Hoffmeister
(t 1547), Johannes Wild (t 1554), Georg Witzel (t 1573) und Ge-
org Scherer (t 1605). Von den deutschen Barockpredigern waren ver-
treten Matthias Faber (t 1653), Ignaz Trauner (2. Halfte 17. Jh.),
Henricus Engelgrave (t 1670) und Franz Joseph von Bufimannshau-
sen (t 1697). Die asketische und mystische Literatur weist nicht nur
auf die Observanzbewegung im 15. Jahrhundert hin, sondern auch
auf die erneute Bliitezeit des Ordens im 17. Jahrhundert, in dem sich
die Kreuzherren der mittelalterlichen Spiritualitat zuwandten,
,,wahrscheinlich um den zu starken Einflufi des Humanismus zu be-

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 75
Altar in der Schlofikapelle Bentlage im Jahre 1976, zusamengetellt aus Kunstwerkender
der 1822 aufgegebenen Klosterkirche. Als Antependium diente die Predella
des ehemaligen Hochaltars, ein Werk des ,,Bentlager Sippenmeisters" um etwa
1450; das barocke Drehtabernakel wurde 1714 von Gerd Poll aus Lingen gefertigt.
5

76 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
schranken"2. Zu nennen sind Jacobus de Voragine (t 1198), Juan
de Torquemada (t 1368), Thomas von Kempen (t 1471), Alphonso
Rodriguez (t 1616), Robertus Bellarmin (t 1621), Jeremias Drexel
(t 1638) und Giovanni Bona (t 1674). Aus dem kleinen Bestand
an philosophischen Buchern seien die Autoren Philippus a Sanctis-
sima Trinitate (t 1671) und Johann Baptist Gonet (t 1681) genannt.
Seit 1624 gab es im Orden philosophische und theologische
Lehrgange, fur 1661 ist ein Kurs fur Philosophic in Bentlage bezeugt.
Der bekannteste Autor auf dem Gebiet der Kirchengeschichte war
der bereits mehrfach erwahnte Robertus Bellarmin (t 1621). Aus
dem Bereich des Kirchenrechts sind zu nennen: Raimund von Pen-
nafort (t 1275), Henricus Institoris (Kramer) (t 1505), Ludovicus
Engel (t 1674) und Prosper Fagnani (t 1678). Von den antiken Au
toren waren aufier Vergil alle lateinischen Klassiker vorhanden, be-
kannte Humanisten in der Iiste waren Laurentius Valla (t 1457), Er
asmus von Rotterdam (t 1536), Jacob Gretser (t 1625) und Jacobus
Balde (t 1668). Was eingangs von den Kirchenvatern gesagt wurde,
gilt auch fur die Biicher humanistischer Studien. 24 Schriften der ro-
mischen Antike, die unsere Liste enthalt, wurden vor 1500 zum er-
sten Mai gedruckt. Nicht wenige dieser Biicher diirften in jener Zeit
bereits in Bentlage gewesen sein. Nachdem sich der Orden unter dem
Einflufi des Humanismus verstarkt dem Studium der alten Sprachen
zugewandt hatte, hatte Bentlage im Klosterverband nicht zu hohem
Ansehen gelangen konnen, ohne an dieser Entwicklung teilzuneh-
men. Von den Buchern der allgemeinen Geschichte waren von eini-
ger Bedeutung Flavius Josephus (t urn 100 n.Chr.) und Nicolai Machiavelli
(t 1527). Unter den Biichern des allgemeinen Rechts
konnte Justinian (t 565) nicht fehlen, weltberiihmt als Naturwissen-
schaftler war dann noch Gerhard Mercator (t 1594).
Die Versteigerung der Bibliothek war in der Presse mit dem Hin-
weis angekiindigt worden, es befanden sich in dem Bestand ,,sehr
viele alte seltene Biicher"3. Gewifi gab es darunter viele bedeu-
tende Werke, doch diese waren keineswegs selten, sondern in Europa
2 Dr. P. VAN DEN BOSCH o.s.c, Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte der
Kreuzherren, BONN, 1978, S 83.
3 Josef TONSMEYER, Vom Landesfiirstentum Rheina-Wolbeck zur Gutsherrschaft Rheine-
Bentlage, Rheine, 1980, S. 62.

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 77
weit verbreitet und mehr oder weniger in alien Klosterbibliotheken
zu finden4. Jener Hinweis konnte sich allenfalls auf Bucher bezogen
haben, die vor 1500 gedruckt wurden und — oft als Wiegendruck —
bibliophilen Wert besafien und noch besitzen.
Dr. Hans Ulrich WEISS
4 Gleichwohl wurde die Bibliothek weit unter ihrem Wert verauftert. Der Erlos betnig 162
Taler (!), nur knapp zwei Dutzend Bucher erzielten einen Preis von einem Taler und dariiber.
Der ,,Hortus sanitatis" (Nr. 408) erbrachte 8 Taler, die 7 bandige Ausgabe der Werke
von Bernhard von Clairvaux (Nr. 39) 6 Taler, die 14 bandige Ausgabe der ,,Acta Sanctorum"
(Nr. 288) 3 Taler, 10 Groschen.

78 DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
ANHANG
A..LISTE DER AUTOREN
Abraham a Sancta Clara, Augustiner-Barfiifier, (t 1709) 238-239
Adalbertus, OFMCap, (Anfang 18. Jh.) 240
Adrichem, Christiaan van, (t 1585) 408
Albertus Magnus: Pseudo-Albertus Magnus 166
Aler, Paulus, S.J., (t 1727) 355-356
Alonso de Madrid, OFM, (1. Halfte 16. Jh.) 257
Ambrosius, hi., (t 397) 30-31, 48, 245-246
Angelus Carleti v. Chivasso, sel., OFM, (t 1495) 120
Antonius v. Konigstein, OFM. (t 1541) 183
Antonius Pierozzi, hi., OP, (t 1459) 119
Augustinus, Aurelius, hi. (430) 51, 162-165
247-248 (Pseudo-Augustinus)
Aux-Boeufs, Pierre, OFM, (t 1425) 172
Avancin, Nikolaus, S.J., (t 1686) 295, 388
Averoult, Antoine d\ S.J., (t 1614) 159-160
Avila, Alonso de, S.J. (t 1613) 199
Azpilcueta, Martin de, OESA, (t 1586) 122
Baeza, Diego de, S.J. (t 1647) 131
Balde, Jakob, S.J., (t 1668) 387
Banholzer, Johann, S.J. (t 1725) 242
Baptista Mantuanus (Spagnoli), sel. OCarm, (t 1516) 225
Barradas, Sebastian, S.J., (t 1615) 60
Becanus, Martinus, S.J., (t 1624) 61, 87-90
Bellarminus, Robertus, hi., S.J., (tl621) 84-86, 265-270, 315
Bercuire, Pierre, OSB, (tl362) 118
Bernardus v. Clairvaux, hi., OCist, (11153) 39-41
Bertachino, Giovanni, (t um 1500) 403
Besse, Pierre de, (t 1639) 208-210
Bignoni, Mario de, OFM, (t 1660) 228
Bonaventura, Johannes, hi., OFM, (t 1274) 42-43
Brandis, Johann Everardus, (Ende 17. Jh.) 230
Brant, Sebastian (Hrsg.), (t 1521) 26
Bridgewater, John, S.J. (t um 1596) 80
Brinzing, Johannes Capistranus, OFM, (17. Jh.) 174
Boeckelmann, Johann Friedrich, (t 1681) 401
Bolland, Jean, S.J., (t 1665) 288
Bona, Giovanni, OCist, (t 1674) 289-291
Bosco, Johannes, OFM, (t 1684) 106
Bouchy, Philippe, S.J., (t 1657) 221, 284
Busembaum, Hermann, S.J., (t 1668) 133-135
Bufimannshausen, Franz Joseph von, OFMCap, (t 1697) 236-237
Bzovius, Abraham, OP, (t 1637) 206
Caesar, Caius Julius, (t 44 v.Chr.) 361
Calamato, Alexandra, (t 1648) 132
Calepino, Ambrosio, OESA, (t 1510) 341-344

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 79
Calmet, Augustin, OSB, (t 1757) 66-68
Canisius, Henricus, (t 1610) 327
Canisius, Henricus, OESA, (t 1689) 777777777! 233
Canisius, Petrus, S.J., (tl597) 7777777777777! 153
Carriere, Francois, OFMConv. (t 1665) 64
Carthagena, Juan de, SJ., spater OFM, (11618) V.V.V.V.V.V.V.V.V 202
Carzanza, Bartholome, OP, (t 1576) 313
Castro, Cristobal de, S.J., (t 1615) 59
Chrysostomos s. Johannes Chrysostomos
Chasteau, Louis de, OFM, (t 1632) 777777777777793
Cicero, Marcus Tullius, (t 43 v.Chr.) 362-364
Coninck, Aegidius de, S.J., (t 1633) 777777 94
Coppenstein, Johannes Andreas, OP, (t um 1626) .205
Corneille, Pierre, (t 1684) 77777777 299
Cornelius a Lapide, S.J., (t 1637) 62
Cuba, Johannes de, (Ende 15. Jh.) 407
Dasypodius, Petrus, (t 1559) 345.347
Diego de Estella, OFM, (t 1578) V.V.'.V.V.V.V/.V.V.V218-220, 259
Dionysius der Kartauser, (t 1471) 55-56
Dorotheus de Gaza, hi., (l.Halfte 6. Jh.) 777777777777777... 70
Drexel, Jeremias, S.J., (t 1638) 95, 207, 277-281
Durand, Guillaume, (t 1296) 71
Eck, Johannes, (t 1543) 77
Eligius Bassaeus, OESA, (t 1670) V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V"l36
Engel, Ludwig, OSB, (t 1674) 329-334
Engelgrave, Assuerus, OP, (t 1640) 211
Engelgrave, Henricus, S.J., (t 1670) 223-225
Enrico de Susa, (t 1271) 323
Erasmus von Rotterdam, (t 1536) 19, 382, 383
Erich, Gabriel, S.J., (t 1756) .'.'.'.'.7.7.'.'.'.'.'.' ....... 244
Euklid, (um 300 v.Chr.) 777777!!! 360
Eustache de Saint-Paul, OCist, (t 1640) 301-302, 304-306
Faber, Mathias, S.J., (t 1653) 213-217
Fabricius, Georgius, (Mitte 17. Jh.) 400
Fagnani, Prospero, (t 1678) !!!!!!!! 335
Ferre, Vicente, OP, (t 1683) 105
Ferry, Paul, (t 1669) !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 101
Foresti, Giacomo Filippo, (t 1520) .7777.77'.' 393
Fulgentius v. Ruspe, hi., (t 532) 69
Garnier, Jean, S.J., (t 1681) 137
Gellius, Aulus, (um 170) 379-380
Gervasius von Breisach, OFMCap, (t 1717) 7.7.'.'.' 113
Gibbons, John, S.J., (t 1589) ......7.......... 80
Giron, Moses, (18. Jh.) 352
Giustiani, Lorenzo, hi., CRSA, (t 1456) '."7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.. 74
Gonet,Jean-Baptiste, OP, (t 1681) .7777777.77 104, 115
Gregorio de Valencia, S.J., (t 1603) !!!!!!!!!!!!! '.. 82
Gregorius Magnus, hi. (t 604) 36-38 322
Gretser, Jakob, S.J., (t 1625) '. 354
Guillaume de Paris, OP, (um i486) 177

80 DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Haver, Johannes, (um 1645 geb.) 298
Hazart, Cornelius, S.J., (t 1690) 107-111, 320
Heimbach, Mathias, S.J., (t 1747) 243, 308
Herolt, Johannes, OP, (t 1468) 175
Herzig, Franciscus, SJ., (t 1732) 114
Herzworms, Arnoldus, o.s.c, (t 1693) 297
Heumen, Jan van, (t 1673) 296
Heyden, Hermannus van der, (1.Halite 17. Jh.) 405
Hieronymus, hi., (t 420) 32, 33, 49
Hippokrates, (t um 377 v.Chr.) 358
Hoffmeister, Johannes, OESA, (t 1547) 78, 184
Horatius, Quintus ... Flaccus (t 8 v.Chr.) 368
Institoris S. Kramers
Jacobus a Voragine, sel., OP, (t 1289) 249-250
Jansen, Leonardus, OP, (t 1754) 142
Jansenius d. Altera, Cornelius, (t 1576) 57
Johannes a Capestrano, hi., OFM, (t 1456) 73
Johannes Chrysostomos, hi., (t 407) 52, 161
Joly, Claude, (t 1678) 231
Jonghe, Hadrianus de, (t 1575) 353
Jonghen, Henricus, OFM, (t 1669) 222
Josephus Flavius, (um lOOn.Chr.) 389-390
Juan de Torquemada, OP, (t 1468) 252
Junck, Jacobus, (Ende 17. Jh.?) 232
Justinian I., (t 656) 396-397
Justinus, Marcus Junianus (3Jh. n.Chr. ?) 391
Kievit, Arnoud, (t 1648) 282
Kraafi, Johannes, (t 16Jh.) 350
Kramers, Heinrich, OP, (t 1505) 326
Krantz, Albertus,(t 1517) 392
Labat, Pierre, OP, (t 1670) 102
Labata, Francisco, S.J., (t 1631) 127-128
Lacroix, Claudius, S.J., (t 1714) 140-141
Landsberg, Justus, OCarth., (t 1535) 182
Lanuza, Jeronimo Baptista de, OP, (t 1625) 204
Laymann, Paul, S.J., (t 1635) 129-130
Leonhard (Mattei) v. Udine, OP, (t 1469/70) 176
Leys, Leonardus, S.J., (t 1623) 271
Lindanus, Wilhelmus, (t 1588) 81
Lip(p)omano, Luigi, (t 1559) 312
Loarte, Gaspar, S.J., (t 1578) 260-261
Lommessen, Hubertus, (t 1616) 234-235
Longueval, Jacques, S.J., (t 1735) 321
Loyaerts, Samuel, (t 1614) 200-201
Ludolphus Saxo, OP, spater OCarth, (t 1378) 251
Ludwell, Wilhelmus, (t 1663) 402
Luis de Granada, OP, (t 1588) 187-191, 262-263

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS 81
Machiavellli, Niccolo, (t 1527) 391
Malder, Johannes, (t 1633) !!!"!!!!!!!!!!! 154
Maldonado, Juan de, S.J., (t 1583) 58
Mansi, Giuseppe, Oratorianer, (t 1694) 139
Maranta, Roberto, (16Jh.) !!!!.'!!!!.'!!!! 398
Marchant d. Jiingere, Jacques, (t 1648) 97-98, 155, 212
Masen, Jakob, S.J., (t 1681) ' ' 294
Mayer, Christianus, S.J., (t 1634) !!!!.'!.'!!!"!"!!!!!!! 276
Mazarini, Giulio, S.J., (t 1621) I!.'.'!.".'.'.'!!."!.'! 203
Meffreth, Predigtsammlung (15Jh.) 173
Mercator, Gerhard, (t 1594) 404
Nadasi, Johannes, SJ. (t 1679) 293
Nagel, Lucas, S.J., (t 1711) .........!........!.!" 241
Negusancio, Antonio, (16Jh.) 399
Nicolaus de Hanapis, OP, (t 1291) 116-117
Nicole, Pierre, (t 1695) ................. 112
Nikolaus von Lyra, OMin, (t 1349) 54.55
Olenardus, Nikolaus (t 1542) 33g
Oliverius a. S. Anastasio, OCarm, (t 1674) 292
Origenes, (t um 254)) 29
Osorio, Juan, SJ., (t 1594) ^^'^'^'''^"^'''''^'''^192
Ovidius, Publius ... Naso, (17/18 n.Chr.) 367
Owen, John, (t 1622) *'' 335
Pepin, Guillaume, OP, (t 1532/33) 179-181, 256
Pereda, Pedro Pablo, (Ende 16. Jh.) 406
Pigge, Albert, (t 1542) ".-V.V.V.V.V.V.V.W.. 76
Plinius Secundus Major, Caius, (t 79) 371-373
Plutarch, (t nach 120) 377
Polanco, Juan, SJ., (t 1577) ."."!.....!...............! 258
Ponce de Leon, Basilio, OESA, (t 1629) ...V.......... 92
Porta, Giambattista della, (t 1615) 384
Prierias, Silvestro, OP, (t 1523) '.'.'.'.'.'.'.'.'. 121
Quintilianus, Marcus Fabius, (t um 96) 375-376
Raymundus v. Pennafort, hi., OP, (t 1275) 324-325
Regnauld, Valere, SJ., (t 1623) ".'"." 125-126
Reuter, Johannes, SJ., (t 1762) 143-144
Ribera, Francisco de, SJ. (t 1591) 314
Rodericus, Emanuel, OFM, (t 1613) !!"!."!!.'.'.' 124
Rodriguez, Alphonsus, hi., S.J., (t 1616) 264
Rosweyde, Heribertus, S.J., (t 1629) 274-275
Ruben, Leonard, S.J., (t 1609) ......"!..."!. 83
Rufus, Quintus Curtius (um 40-54) 374
Russelius, Henricus, o.s.c, (t nach 1655) .'.'.".'.'.'!.'"!!! 316
Sallustius, Crispus Caius (t 34 v.Chr.) 365-366
Sanders, Antonius (t 1664) 287
Sanders, Nicolas, (t 1581) 79
Sasserath, Rainer, OFMConv, (t 1771) 145-146

82 DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
Schaten, Nikolaus, S.J., (t 1676) 317-318
Scherer, Georg, S.J., (t 1605) 197-198
Schoenhardt, Ambrosius, SJ. (?), (zwischen 1687 u-1962) 229
Seneca, Lucius Annaeus, (t 65) 369-370
Sibiuda, Ramon, (t 1436) 72
Sinnich, John, (t 1666) 100
Sporer, Patrizius, OFM, (t 1683) 138
Sprenger, Jakob, OP, (t 1495) 326
Stanyhurst, William, SJ., (t 1663) 285-286
Stapleton, Thomas, (t 1598) 193-196
Stengel, Georg, SJ., (t 1651) ] 99
Strada, Famiano, SJ., (t 1649) 394
Sylveira, Joao da, OCarm, (t 1687) 65
Sylvias, Franciscus, (t 1648) 96
Tauler, Johannes, OP, (t 1361) 167-169
Theophilactus, (t ca 1108) 53
Thomas von Aquin, hi., OP (t 1274) 44.47
Thomas von Kempen, CanAug, (t 1471) 253-254, 299
Thykydides, (t um 400 v.Chr.) 359
Timpe, Mathaus, (t 1624/25)) 272-273
Trauner, Ignaz (17.Jh.) 226-227
Trogus, Pompeius, (l.Jh. n.Chr.)) 391
Turlot, Nicolas, (t 1651) ""!!!!! 156
Valla, Lorenzo, (t 1457) 381
Velasquez, Juan Antonio, SJ., (t 1669) 63
Vergil, Polydore, (t 1555) 311
Vera, Barnabe Gallego, OP, (t 1669) 303
Vinzenz Ferrer, hi., OP, (t 1419) 171
Walenburch, Petrus de, (t 1675) 103
Wann, Paulus, (t 1489) 178
Wild, Johannes, OFM, (t 1554) 185
Wittfelt, Petrus, S.J., (t 1657) 157-158
Witzel, Georg, (t 1573) 186
Wurfbain, Leonhardus, (t 1654) 395
Zoes, Henricus, (t 1627) 328

DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS 83
B.:ANTEIL DER ORDENSGEISTLICHEN
Von 223 ermittelten Autoren waren 131 Ordensgeistliche:
Orden
SJ.
OP.
OFM
OFMCap.
OFM Conv.
OESA
OCarm.
OCist.
OSB
OCarth.
OSC
Oratorianer
CanAug.
Augustiner-Barfufier
CRSA
Zahl der Autoren
15 131 223
1 Nr. 58-63; 80(?); 82-90; 94-95; 99; 107-111; 114; 125-131; 133-135; 137; 140-141;
143-144; 153; 157-160; 192; 197-199; 202-203; 207; 213-217; 221; 223-225; 229 (?);
241-244; 260-261; 264-271; 274-281; 284-286; 288; 293-295; 308; 314-315; 317-318;
320-321; 354-356; 387-388; 394.
2 Nr. 44-47; 102; 104-105; 115-117; 119: 121; 142; 167-169; 171; 175-177; 179-181;
187-191; 204-206; 211; 249-252; 256; 262-263; 303; 324-326.
3 42-43; 54-55; 73; 93; 106; 120; 124; 138; 172; 174; 183; 185; 202; 218-220; 222;
228; 257; 259.
4 Nr. 113; 236-237; 240.
5 Nr. 64; 145-146.
6 Nr. 68; 92; 122; 136; 184; 233; 341-344.
7 Nr. 65; 225; 292.
8 Nr. 39-41; 289-292; 301-302; 304-306.
9 Nr. 66-68; 118; 329-334.
10 Nr. 55-56; 182; 251.
11 Nr. 297; 316.
12 Nr. 139.
13 253-254; 299-
14 Nr. 238-239.
15 Nr. 74.
58
27
17
3
2
6
3
3
3
3
2
1
1
1
1
Zahl der Titel
104 *
43 2
22 3
44
35
10 6
37
II8
10 9
410
211
I12
3 13
214
I15

84 DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS
SUMMARY
The Crosier monastery of BENTLAGE near Rheine (1437-1803) developed in the latter half
of the 15th century into one of the most vital houses of the Order. In Reformation time and
during the Thirty Years War this monastery retained his spiritual radiation. In the 18th cen
tury, however, it experienced a serious religious crisis. This crisis ended in 1772 with the forced
dismissal of the prior and a thorough reform. In this way the visitation relict of 1782 could be
again very positive. This relict is, at the same time, the last report about the internal life of
Bentlage.
About the intellectual level of the community we dispose only of a few documents. As to
the library our knowledge is very incomplete. There are some notices about books granted to
the community. The sole really valuable source is a list of sold books. In connection with the
auction sale or the library after the suppresion of the monastery (1803) a catalogue of books
was printed. Of this catalogue itself there is no copy left anymore. What has been preserved
is a ,, sales-book", in which 917 books were offered; only 413 thereof were sold. A great deal
of the Bentlage library remains unknown. However the analysis of the list of sold books gives
us quite a lot of information concerning the spiritual and intellectual interest of those
Westphalian Crosiers.
SAMENVATTING
G. Reijners o.s.c.
Het kruisherenklooster van BENTLAGE (1437-1803) evolueerde in de tweede helft van de 15e
eeuw tot een van de vitaalste van de Orde. Tijdens de Reformatie en ook in de Dertigjarige
Oorlog behield het klooster een belangrijke missionaire uitstraling. Maar in de 18de eeuw ondervond
het klooster een ernstige vertrouwens- en geloofscrisis. Deze crisis eindigde in 1772
met het gedwongen ontslag van de prior en een grondige hervorming. Het visitatierelict van
1789 was terug lovend. Tegelijk is dit het laatste bericht over het innerlijk reilen en zeilen van
dit klooster ...
We beschikken over te weinig bronnen over het geestelijke leven van Bentlage. Over de bibliotheek
bijvoorbeeld weten wij zeer weinig. Er zijn wat losse aantekeningen over boeken die
aan het klooster geschonken werden. Maar de enige bron van betekenis is de lijst van verkochte
boeken. Naar aanleiding van de openbare verkoop van de kloosterbibliotheek werd een catalogus
gedrukt. Van deze catalogus bestaat geen enkel exemplaar meer. Wei bleef een verkoopsprotokol
bewaard, waarin 917 boeken werden aangeboden; daarvan werden er slechts 413
verkocht. Een groot deel van de bibliotheek van Bentlage blijft onbekend, maar de analyse van
de verkochte boeken leert ons toch heel wat over de geestelijke belangstelling van deze Westfaalse
kruisheren.
RESUME
Roger JANSEN o.s.c.
Dans la 2e moitie du 15e siede, le couvent des Croisiers de BENTLAGE etait indiscutablement
un des foyers yitaux de 1'Ordre. Pendant la Reforme et pendant la Guerre de Trente Ans, le
couvent a toujours garde son rayonnement missionnaire. Comme beaucoup d'autres, il a tra
verse, au 18e sie*cle, une crise serieuse de foi et de discipline religieuse. Cette crise prend fin
en 1772 par la demission imposee du prieur, suivie d'une reforme fondamentale. Le rapport
de la visite canonique de 1789 etait fort positif ... mais c'est le dernier temoignage ecrit sur
la vie religieuse de ce couvent. En general, on peut dire que malheureusement nous avons trop
peu d'informations sur la vie spirituelle de Bentlage ... par. ex. nous savons tres peu de la
bibliotheque. II y a quelques notices eparses sur des fivres qu'on a recus en dons. Mais la source
la plus importante est la liste des livres a vendre, redigee apres la confiscation. Pour la vente
publique, on a imprime des catalogues, mais de ces catalogues il ne reste aucun exemplaire.
II y a seulement un protocole de vente qui donne une liste de 917 livres a vendre dont seulement
413 ont trouve acheteurs. Une grande partie de la bibliotheque de Bentlage reste inconnue,
mais l'analyse des livres vendus nous apprend un tas de choses sur l'atmosphere spirituelle
chez ces Croisiers westphaliens.
C. BRASSEUR o.s.c.

TWEE DOCUMENTEN
OVER DE STICHTING VAN HET
KRUISHERENKLOOSTER TE MAASEIK
(17 EN 23 NOVEMBER 1474)
Naar verluidt hebben twee burgers van Maaseik, leden van de
broederschap van Sint-Jacob, het intitiatief genomen om de kapel
met de erbij horende grond op de Bosstraat aan het generate kapittel
van de orde van de Kruisheren aan te bieden. Dit zou reeds in
1462 zi/'n gebeurd1. De verplichtingen waaraan de nieuwe stichting
moest voldoen, de taken die hoar werden opgedragen en de voorrechten
die haar werden verleend staan opgetekend in twee oorkonden
die allebei in november 1474 werden opgesteld. De eerste oorkonde
van 17 november ging uit van de deken van het kapittel van Aldeneik.
De tweede oorkonde van 23 november werd door 4 oorkonders
uitgevaardigd, nl. door de schepenbank, door de stadsmagistraat,
door de broederschap van Sint-Jacob en door de burgers en ingezetenen
van de stad Maaseik. De stichting werdpas in 1476 ten uitvoer
gebracht2. In dit artikel beperken we ons tot de 2 oorkonden van
1474.
1 L. HEERE, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie, in De Kruisheren
te Maaseik, Diest, 1955, p. 12, zonder bronvermelding. Zie ook: IDEM, Prieure des Croisiers
a Maaseik, Monasticon Beige, tome VI, Province de Limbourg, Luik, 1976, p. 245.
2 L. Heere, Het Kruisherenklooster ..., p. 12 en IDEM, Prieure des Croisiers, p. 245 met
verwijzing naar een handschrift van het Stadsarchief in Keulen (niet geconsulteerd). Dit wordt
bevestigd door de Kroniek van Pieter Trecpoel, rector van de Franciscanen van Bilzen van 1492
tot 1509, die uitgegeven werd door J. HABETS, Chronijk der landen van Overmaas en der aangrenzende
gewesten, in P.S.H.A.L., jg. VII, 1870, p. 210. ,, Anno MccccLXXVI, so begonnen
erstwerff die Cruytsbroders hoen cloester bynnen Eyck gelegen".

86 TWEE DOCUMENTEN OVER DE STICHTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
1. De overlevering van de documenten
Van geen van beide stukken is een origineel bewaard. Van de
eerste oorkonde maakte kanunnik Henri Van den Berch, wapenheraut
van prins-bisschop Ferdinand van Beieren3, op 4 augustus 1637
een kopie. Het afschrift kan men vinden in handschrift 188 van de
Universiteitsbibliotheek van Luik, pagina 149-150, folio 70 r°-v°4.
Dat de transscriptor wel degelijk het origineel voor ogen had blijkt
hieruit dat hij vermeldt dat er twee zegels in groene was aan het stuk
hingen en dat hij ook een tekening van die zegels heeft gemaakt. Het
kapittelzegel tekende hij zeer gedetailleerd. Het omschrift stemt overeen
met de lezing van C. Bamps: ,,Sigillum ecclesie beate mariae
eyckensis ad causas" \
De tekening zelf klopt niet want O.L.Vrouw staat hier op een
maansikkel ondersteund door twee dierfiguren; uit nog bewaarde
exemplaren is bekend dat ze ten voeten uit wordt voorgesteld. De
maansikkel is in werkelijkheid een dwarsplooi van haar kleed. Van
het tweede zegel, toebehorend aan Johannes de Monte, kapitteldeken
van Aldeneik, zijn slechts twee parallelle ovalen getekend en
daarbinnen een tekst waarvan alleen leesbaar: ,,une vierge ...". Op
basis van deze kopie werd de oorkonde uitgegeven door C.R. Her
mans in 1858, evenwel onder een verkeerde datum, nl. 13 i.p.v. 17
november 14746.
In de eerste helft van de 16de eeuw maakte Johannes Aegidii (Gielis)
uit Linkhout, sinds 1510 scholaster van het kapittel van Aldeneik,
3 F. SCHREURS, Henry Van den Berch, roy heraut d'armes de la principaute de Liege, in:
Bulletin de la Societe Royale Le Vieux-Liege, dl. 6, 1961-1965, p. 300-310.
4 E. GACHET, Notice d'un ms de la Bibliotheque de l'Universite de liege, Commission roy
ale d'Histoire, Comptes rendus, Ie serie, dl. DC, s.d., p. 82. Ook opgenomen in M. Grand-
JEAN en J. BRASSINE, Bibliotheque de l'Universite de Liege. Catalogue des manuscrits, Luik
1875.
Het handschrift wordt vermeld in M.-J. WOLTERS, Codex diplomaticus Lossensis, Hasselt, 1849,
p. 418 en IDEM, Notice historique sur la ville de Maeseyck, Gent, 1855, p. 53-54. Het hand
schrift werd opgesteld rond het midden van de XVIIe eeuw en het bevat een verzameling van
belangrijke historische documenten over families, steden en geestelijke instellingen. Voor Maaseik
bevat het vijf documenten: twee over de kruisheren, twee over het Capucienenklooster en
een over de verplaatsing van het kapittel van Aldeneik naar Maaseik.
5 C. BAMPS, Note sur quelques sceaux officiels anciens de la ville de Maeseyck, — Revue
beige de numismatique, LV, 1899, p. 379.
6 C.R. HERMANS, Annales Canonicorum regularium Sancti Augustini ordinis S. Cruets, dl.
II, Den Bosch, 1858, p. 376-377.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE STICHTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER 87
een vertaling van het document7. Van deze vertaling werd op 9
juni 1609 een kopie gemaakt8. Deze vertaling werd uitgegeven
door R. Janssen9.
Van de tweede oorkonde heeft kanunnik H. van den Bergh op 2
augustus 1637 naar hij beweert het origineel (ex originali) onder
ogen gehad. In feite heeft hij daarvan slechts een beperkt uittreksel
overgenomen dat door C.R. Hermans werd gepubliceerd10. De integrale
tekst werd later, op basis van een kopie uit de 17de eeuw tweemaal
gepubliceerd door P. Daniels, de eerste maal in 1879 u, de
tweede maal in 1887 12, met kleine varianten, vooral in de interpunctie.
Ook van deze oorkonde bezit het Kruisherenklooster een afschrift
dat op 7 mei I860 aan prior De Bruyn werd overhandigd13.
2. De broederschap van Sint-Jacob en de kloosterstichting
2.1. Het initiatief tot de kloosterstichting
In beide documenten wordt de broederschap van Sint-Jacob vermeld
maar de vraag luidt welk aandeel ze had in de kloosterstichting.
In de oorkonde van de kapitteldeken (17 nov. 1474) wordt gezegd
dat de prioren en de broeders van de orde van het H. Kruis een
kloostergebouw (monasterium) willen oprichten en een kloostergemeenschap
(conventus) willen stichten in de kapel en op de erbij gelegen
grond van Sint-Jacob. Men neemt aan dat het gaat om de pri
oren van Venlo, Luik en Maastricht14, waar resp. sinds 1399, 1263
en 1438 al Kruisherenkloosters bestonden. Hun aanvraag werd welwillend
door de deken en het kapittel ingewilligd. Uit de oorkonde
7 L. HEERE, M. HENDRICKX en R. JANSSEN, Lijst van kanunniken van het Kollegiale Ka
pittel van O.L.Vrouw te Aldeneik en Maaseik, in Maaslandse Sprokkelingen, V, 1982, p. 26.
Hij overleed in 1565.
8 Archief Kruisheren Maaseik, Oud Archief n° I-A-l.
9 R. JANSSEN, VijfhonderdJaar Kruisheren te Maaseik ... een profieltekening, in Cultuurdragers
van het Maasland, n° 4, Maaseik, 1982, p. 12-13.
10 C.R. Hermans, Annales ..., dl.II, p. 377.
IIP. DANIELS, lets over het Kruisherenklooster, in De Maasgouw, I, 1879, p- 185. Waar
die kopie zich nu bevindt is niet bekend.
12 Idem, La maison des croisiers a Maeseyck, in Almanach administrate, judiciaire, statistique,
agricole et commercial de la province de Iimbourg, 1887-1888, Hasselt, 1888, p. 202-204.
13 Archief Kruisheren Maaseik, Oud Archief, n° I, A-2. Zie ook R. JANSSEN Vijfhonderd
Jaar ..., p. 10 en 15.
14 L. HEERE, Het Kruisherenklooster ..., p. 12.

88 TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
blijkt duidelijk dat het klooster nog moest worden opgericht. De
broederschap van Sint-Jacob wordt in dit stuk slechts zijdelings ver-
meld, nl. wanneer er sprake is van de verplichting om aan een of
twee processies deel te nemen: ,, ob decorem confraternitatis dictae
capellae et honorem sancti jacobi", omwille van de eer van de broe
derschap van genoemde kapel en ter ere van Sint-Jacobus.
Alhoewel de tekst van de tweede oorkonde een week later werd op-
gesteld (23 nov. 1474) verhaalt ze toch een transactie die eerder heeft
plaatsgevonden, nl. de schenking van ,,eene capelle ... met alien
hoeren toebehoeren'' aan ,,den orden der Brueders des h. Cruys".
Deze schenking ging uit van de schout en de schepenen, de stadsma-
gistraat bestaande uit politiemeesters en rentmeesters, de broeder
schap van Sint-Jacob en de burgers en ingezetenen van de stad Maa-
seik. De schenking wordt dus als een coUectief initiatief voorgesteld
en tweemaal wordt aan de kloosterlingen opgedragen om te bidden
voor de voorvaderen, de ouders en de nakomelingen van de inwoners
van de goede stad Maaseik en dat ,,ten eeuwighen daghen toe". De
broederschap is maar een van de vier oorkonders die bij deze schen
king optreden. Uit deze twee documenten kan men niet afleiden dat
de broederschap het initiatief tot de stichting heeft genomen.
2.2. De broederschap van Sint-Jacob
Over deze broederschap weet men bijzonder weinig. Geen enkele
naam van een lid is overgeleverd. Alleen een drietal vermeldingen in
testamenten zijn tot nu toe bekend. De oudste vermelding dateert
van 20 januari 1439, in het testament van Aleidis Henxt, een zeer be-
middelde begijn, die zowel haar familieleden als vele kerkelijke in-
stellingen in Maaseik met een schenking bedacht. De kapel van Sint-
Jacob ontving van haar een Hollandse gulden15. De volgende ver
melding dateert van 9 januari 1465. Op die datum liet Johan Vinx-
kens, oud-burgemeester van Maaseik, zijn testament opmaken voor
notaris Johannes van Walde. Hij vermaakte aan de Sint-
Jacobsgezellen een half mud rogge16. Een derde vermelding dateert
van 1467. In dat jaar schonken Willem Vogels en Agnes van der Del-
15 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Cartularium, p. 281.
16 J. GESSLER, Testament van Johan Vinxkens, in Limburg, VI, 1924-25, p. 210-211.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER 89
len uit Maaseik aan de Sint-Jacobskapel 20 grijpen ,, om hulpe tot
eyn glaes te maken" 17.
2.3. De beweringen van prior Arnold Hertzworms (1671-1691)
Deze geleerde prior beweerde in 1686 dat in het jaar 1474 de
Kruisheren te Maaseik werden ontvangen bij de kapel van Sint-Jacob
die door de burgers of door de leden van die broederschap werd onderhouden,
dat wil zeggen door hen die persoonlijk de bedevaart
naar Sint-Jacob van Compostella hadden gemaakt18. Van deze kapel
wordt beweerd dat ze zelfs voor het ontstaan van de stad werd
gesticht19. Dit zou betekenen dat de kapel reeds voor 1244 zou
hebben bestaan, datum waarop de stad Maaseik voor het eerst werd
vermeld20. Dit kan echter niet met andere bronnen worden bevestigd.
Indien de kapel inderdaad zo oud zou zijn, dan zou dat niet
alleen een belangrijk prestedelijk element zijn om de stichting van
de stad te verklaren maar dat zou ook betekenen dat in Maaseik een
van de oudste Sint-Jacobskapellen zou zijn gesticht21.
2.4. De vermoedelijke functie van de Sint-Jacobskapel
Vermoedelijk zal het zo geweest zijn dat de broeders van Sint-
Jacob zich niet alleen met de opvang van pelgrims bezig hidden
maar dat ze ook onderdak verleenden aan behoeftige reizigers en dat
ze ook arme zieken en ouden van dagen uit de eigen omgeving opnamen22.
Dit laatste kan met gegevens uit de oorkonde van de kapitteldeken
worden gestaafd23. Aangezien er in de hierna te bespre-
17 J. HABETS, De archieven van bet kapittel der hoogadellijke Rijksabdij Thorn, dl. I: s.L,
1889, p. 388, n° 396.
18 We weten niet of die leden dat uit persoonlijke devotie deden of dat ze die bedevaart
als straf hadden opgelopen. Dergelijke straf werd ook in Maaseik uitgesproken want er was een
afkoopsom voor voorzien, nl. 20 Rijnse gulden, het dubbele van een strafbedevaart naar Rocamadour.
J. GESSLER, Losse aantekeningen over de boetebedevaarten uit Loonsche en andere
bescheiden, in P.S.H.A.L., dl LXXVII, 1941, p. 39.
19 A. Hertzworms, Religio Sanctae Cruets, Roermond, 1686, p. 13.
20 B. MERSCH, De stadsstichting en de parochiestichting te Maaseik. Een poging tot reconstructie
van het feitelijke verloop (1244-1245), in: Limburg, 67, 1988, p. 129-138.
21 J. VAN HERWAARDEN, Santiago de Compostella, s.L, 1985, p. 255-257 geeft een lijst van
Sint-Jacobsgasthuizen en -broederschappen met de datum van stichting of van eerste vermelding.
Maaseik komt in die lijst niet voor. Voor 1244 bestonden de volgende gasthuisstichtingen:
Tongeren (1195), Mons (ca. 1195), Kamerijk (12de eeuw), Le Roeulx (1202), Atrecht (1218),
Lille (1225), Lier (1236), terwijl Hoei (ca. 1263), Maastricht (13de eeuw), Luik (1246/9),
Den Bosch (1430) van latere datum waren.
22 IDEM, o.c, p. 227-228.
23 Zie 3.2.

90 TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
ken oorkonden nergens sprake is van bijgebouwen rond de kapel
moet men niet uitsluiten dat de kapel zelf als verblijfplaats van rei-
zigers en zieken werd gebruikt24.
3. De oorkonde van de kapitteldeken (17 november 1474)
3.1. De kapitteldeken van Aldeneik
De kapitteldeken had, ten aanzien van de stadsparochie van Maas
eik, de functie van titulair pastoor. Bovendien bezat hij aartsdiaco-
nale bevoegdheden. Waarschijnlijk had de kapitteldeken op basis van
die bevoegdheden het recht om te bepalen welke pastorale taken aan
andere kerken en kapellen konden worden toevertrouwd en welk be-
drag men hem daarvoor verschuldigd was25.
De naam van de kapitteldeken was Johannes de Monte, of van den
Berghe. Hij oefende die functie uit tot zijn overlijden in 149226.
Van hem is een oorkonde in origineel bewaard, d.d. 20 maart 1477.
In dat document wordt een ruiloperatie tussen het kapittel van Al
deneik en het Agnetenklooster vastgelegd27.
3.2. Pastorale taken
Het nog op te richten klooster kreeg een zestal pastorale taken toe-
bedeeld. Als eerste taak wordt vermeld het begraven van de doden,
zowel van hen die daar hun laatste rustplaats zouden kiezen als van
hen die hetzij tot de familie, hetzij tot de knechten, hetzij tot de ge-
regelde commensalen behoorden. Lid van de familie van het klooster
waren zij die door een milde gift deelden in de goede werken van de
orde28. De geregelde commensalen waren zij die dagelijks aan tafel
een voedselbedeling kregen. Vooral de vermelding van ,, geregelde "
24 G.MARECHAL, Armen- en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden, A.G.N., dl. II,
Haarlem, 1982, p. 272-273.
25 Om de vergelijking te maken met de procedure voor de aanstelling van de begijnhofpastoor
in 1265, zie B. MERSCH, De stadswording van Maaseik 1265-1418 Deel I, in Het Oude
Land van Loon, XLV, 1990, p. 131.
26 L. HEERE, e.a., Iijst van kanunniken ..., p. 18.
27 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Chartarium, n° 20;
afschrift in Cartularium, p. 202-203.
28 Zowel Zuster Elisabeth van den Eel, van Breda, derde mater van het Agnetenklooster
(1452-1482) als Jan van Geisbach, tweede rector van het Agnetenklooster (1438-1482) behoor
den tot de ,,familia" van de Kruisbroeders, L. Heere, Het Kruisherenklooster ..., p. 13.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER 91
kostgangers schijnt erop te wijzen dat de broederschap zich daarmee
al bezig hield29. Andere pastorale taken waren: het toedienen van
de kerkelijke sacramenten, het verkondigen van het woord Gods, be-
halve op zon- en feestdagen wanneer er in de parochiekerk gepreekt
werd, het sprenkelen met wijwater, het vieren van alle ceremonien
die in de orde van het H. Kruis gebruikelijk zijn en tenslotte, het
houden van een of twee processies per jaar, om de broederschap en
haar patroonheilige Sint-Jacob eer te bewijzen30.
3.3. Verplichtingen
De prior en de broeders zouden ieder jaar met Pasen aan de de-
ken van het kapittel 16 oude groten verschuldigd zijn en aan het ka-
pittel nog een oude groot. Van de offergaven die bij begrafenissen
verschuldigd waren moest het klooster een derde deel afstaan aan de
deken. De parochie-vicaris moest ieder jaar de H. Olie aan de prior
en de broeders bezorgen.
3.4. Ter vergelij king
Het Agnetenklooster kreeg bij de stichting ook een document van
de kapitteldeken, Johannes Coperdraet (21 mei 1430). Daarin werd
bepaald dat het klooster hem jaarlijks met Allerzielen twee oude gro
ten zou betalen maar dat het verder van alle parochiale taksen zou
zijn ontslagen31. Het opvallende verschil tussen beide bedragen
hield waarschijnlijk verband met het al dan niet uitoefenen van
zielzorg.
4. De oorkonde van de schepenbank, van de stadsmagistraat en van
de broederschap van Sint-Jacob (23 november 1474)
De aanhef van deze oorkonde bevat een duidelijke lofprijzing zo-
wel van de almachtige God, zijn gezegende moeder, zijn apostel
29 Voor de betekenis van familiaris en commensalis, zie J.F. Niermeyer, Mediae Latinitatis
Lexicon Minus, Leiden, 1976, p. 409, familiaris: celui qui a ete admis a la communaute des
bonnes ceuvres d'un monastere en p. 217, commensalis: compagnon de table, beneficiaire
d'une allocation quotidienne en vivres.
30 Meer hierover in 4.2.
31 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Chartarium, oork.
nr. 4.

92 TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
Sint-Jacob de Meerdere als van het H. Kruis ,,aen welcken onsen ge-
sontmaeker Jezus Christus, Mariae Soon Godt ende mensch, ons verlost
heefft met sijn bittere doodt vanden eeuwighen doodt". Daarmee
is zowel aan de patroonheilige van de kapel als aan de orde die
ze in de toekomst zal bezitten de nodige eer gebracht. Ook wordt er
gevraagd te bidden voor de voorvaderen die de kapel gesticht, getimmerd
en begiftigd hebben. Uit die formulering kan men onmogelijk
de ouderdom van de kapel afleiden, wel dat ze waarschijnlijk niet uit
steen maar uit vakwerk was opgetrokken.
4.1. De inbreng van het stadsbestuur
In plaats van de gebruikelijke „ Burgemeisteren ind geswoeren Raet
der stat van Eyck" worden hier „ policiemeysteren en rentmeisteren''
vermeld. Deze politiemeesters en rentmeesters vindt men ook in an-
dere oorkonden uit deze periode terug, nl. op 20 oktober 1471 en op
25 februari 147532. Minstens gedurende deze periode werd Maaseik
door die mensen bestuurd. Tijdens deze periode was het prins-
bisdom en het daarmee verbonden graafschap Loon in de macht van
Karel de Stoute; in zijn naam werden die gebieden bestuurd door
Guy de Brimeu, heer van Humbercourt33.
In het najaar van 1467, op 8 november voor Loon34 en op 28 no-
vember voor Luik35 legde Karel de Stoute zijn voorwaarden op aan
de goede steden die tegen hem in opstand waren gekomen. Dat
hield in dat de burgers niet langer hun burgemeesters en raadsleden
mochten kiezen maar dat het centrale gezag dat toen in Maastricht
zetelde van boven of ,, politiemeysteren en rentmeysteren be-
noemde. Politie had toen de betekenis van stadsbestuur. De rent
meesters waren nodig om de veelvuldige boeten en belastingen te in-
nen die Karel de Stoute aan het prinsdom oplegde.
Toch kreeg het nog op te richten klooster heel wat voorrechten van
het stadsbestuur. Het klooster zou immers dienstvrij, bedevrij, waak-
32 Ibidem, Cartularium, p. 258-259 en p. 299-302.
33 W. PARAVICINI, Guy de Brimeu. Der Burgundische Staat und seine adlige Fuhrungsschicht
unter Karl dem Kuhnen, Bonn, 1975. Van sept. 1466 tot jan. 1477 vervulde Guy de
Brimeu de functie van stadhouder van de hertog van Bourgondie in het prinsbisdom.
34 MJ. WOLTERS, Codex diplomatics Lossensis, p. 412-418.
35 Liege et Bourgogne. Catalogue, Luik, 1968, p. 207-208.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER 93
vrij en vrij van alle stadsaccijnzen zijn. Dienstvrij hield in dat het
klooster niet moest meehelpen aan het ruimen van de grachten of het
breken van het ijs36. Bedevrij betekende dat het klooster niet
hoefde bij te dragen in de beden, de belasting die door de staten van
Luik werden opgelegd37. Waakvrij hield in dat de Kruisheren de
wacht niet moesten optrekken op de stadsmuren. In tijden van ge-
vaar moesten ook de onderdanen van het schoutsambt Maaseik samen
met de buitenburgers van de stad de wacht houden38. Vrijstelling
van accijnzen hield o.a. in dat het klooster geen verbruiksbelasting
moest betalen op bier en wijn39.
Het klooster hoefde ook geen belasting te betalen op het klooster-
terrein en op 20 bunder grond die ze mochten verwerven binnen het
gebied van de schepenbank van Maaseik. Wanneer ze echter enige
personen meer zouden opnemen, zodat ze meer grond of pacht er-
bij kregen, dan moesten ze daarvan belasting betalen, volgens de uit-
spraak van de gemeente. Uit deze bepaling blijkt dat het stadsbestuur
het aantal kloosterlingen en het grondbezit wilde beperken.
4.2. Wensen van de broederschap van Sint-Jacob
De broederschap wenste dat de Kruisheren hun religieuze plechtigheden
samen met hen zouden vieren. Zo vroegen ze dat de Kruisbroe-
ders hen behulpzaam zouden zijn op 25 juli, het feest van Sint-Jacob
de Meerdere40. Verder ook bij de belangrijkste processie van Maas
eik, nl. op zondag voor het feest van Sint-Jan in de midzomer
(24 juni). Ook de dag van de wijding van hun kapel, de 9e oktober,
wilden ze samen met de Kruisbroeders vieren, namelijk met hoogmis,
vespers, processie en verder, de avond voordien, met een nachtwake
voor de overledenen en met het bezoek aan hun graven.
36 G. RENSON, De statuten der stad Maaseik (1610) 2e reeks, Het Oude Land van Loon,
II, 1947, p. 112. Het klooster grensde immers niet aan de stadsgrachten.
37 In 1470 werd het klooster van de Agneten voor 24 pond aangeslagen, het kapittel van
Aldeneik voor 100 pond en de stad voor 424 pond en 10 schelling. J. DARIS, Histoire du di
ocese et de la principaute de Liege pendant te XVe siecle, Luik, 1887, p. 20-22.
38 PJ. MAAS, Geschiedenis van Neeroeteren, dl. I, Roeselare, 1905, p. 203. G. RENSON,
o.c, p. 112.
39 Van een dergelijk privilege genoten ook de kapittelheren nadat ze zich in 1571 binnen
de stad vestigden. L. HEERE, De abdij van Sint-Maria, Relindis en Harlindis te Eiky Maaseik
1968, p. 43-44.
40. Een aantekening van T. VANHASSELT in Cahier I, p. 17 uit een register van het Kruisherenklooster
uit Maastricht d.d. 24 juli 1546 blijkt dat op die datum 2 Kruisheren uit
Maastricht, broeder liberals Senior en broeder Joannes van Wyck naar het convent in Maaseik
gingen om daar aan de processie deel te nemen. Ze ontvingen daarvoor 2 gulden en 7 stuivers.

94 TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
Uit dit alles blijkt dat de broederschap de bedoeling had om verder
te blijven bestaan.
4.3. De inbreng van de schepenbank
De schepenbank was niet alleen met criminele rechtspraak belast,
maar vooral ook met burgerlijke. Dit hield toen ook in de bekrach-
tiging van eigendomsoverdrachten en van allerlei afspraken tussen
partijen. De schepenbank regelde dus de overdracht van de kapel met
een gewijd altaar, met een misgewaad, een misboek en een kelk. Bij
de kapel hoorde ook een inkomen van 28 malder rogge. Nog een
tweede maal treedt de schepenbank in deze oorkonde naar voren, nl.
bij het bezegelen van de gehele akte.
5. Besluit
Door de beide oorkonden is de betekenis van de broederschap van
Sint-Jacob iets duidelijker geworden. Zo bestaat het sterk vermoeden
dat ze al ,,geregelde commensalen'' onderhielden met de 28 mud
rogge die als inkomsten aan hun kapel verbonden waren (zijnde, in
Loonse maat, 6.780 liter). Waarschijnlijk was er voor hun kapel een
bedienaar, gezien de liturgische voorwerpen die er voorhanden wa
ren. In ieder geval nam de broederschap deel aan de processies in de
stad en hadden ze zelf een processie, nl. op het feest van de wijding
van hun kapel op 9 oktober. Dan werd ook voor de overleden gildebroeders
gebeden. Spijtig genoeg is geen enkel lid van de broeder
schap bij naam bekend en dus is het niet mogelijk om iets over de
maatschappelijke positie van de leden te zeggen. Ook hun rol bij de
stichting is niet duidelijk, tenminste als men op de inhoud van de
beide oorkonden afgaat. Wei kan men stellen dat de broederschap
van de Kruisheren verwachtte dat ze de geestelijke en caritatieve activiteiten
zouden voortzetten.
Van de twee oorkonden moet de oorkonde van de wereldlijke overheid
chronologisch voor die van de geestelijke overheid worden geplaatst.
Eerst was er de schenking van de kapel annex grond aan de
prioren en de broeders van het H. Kruis en pas daarna konden die
toestemming vragen aan de kapitteldeken om tot een kloosterstich-
ting te mogen overgaan.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE STICHTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER 95
Het stadsbestuur is nogal ruim met het toekennen van voorrech-
ten — er is immers nog geen mannenklooster in Maaseik — maar
stelt wel beperkingen aan het grondbezit binnen Maaseik en daarmee
onrechtstreeks ook aan het aantal kloosterlingen. De geestelijke overheid
droeg het toekomstig klooster een aantal pastorale taken op
waardoor het klooster een aanvullende rol zou kunnen spelen bij de
zielzorg in de stad.
SUMMARY
Gilbert Mersch
The Crosier Monastery of Maaseik was founded in 1476. In this article two documents
are examined, which precede this foundation and date from 1474. One of them is a chatter
that comes from the town government, in which the donation of the St. James' chapel with
the pertinent land to the Crosiers was promised. Chronologically this document was the former.
Only then the Crosiers could ask the Dean of the Chapter for permission to erect a house in
the town.
Up to that time there was no monastery of men in Maaseik. The town governement was
therefore liberal in granting rights and privileges.
The ecclesiastical authorities charged the future monastery with some pastoral tasks, so that
it could play a supplementary part in the pastoral care of the town.
ZUSAMMENFASSUNG
G. REIJNERS o.s.c.
DAS KreuzherrenklOSTER IN MAASEIK wurde bekanntlich 1476 gegriindet. Im obigen Text
werden zwei Urkunden untersucht, die der Griindung des Klosters vorangingen, und die im
November 1474 zu datieren sind. Eine dieser Urkunden stammt von der Stadtverwaltung. Es
handelt sich darin um die Jakobskapelle. Die Stadtverwaltung war bereit, diese Kapelle mit
dem zugehorigen Grundstuck an die Kreuzbriider zu ubertragen. Zeitlich geht dieses Dokument
voran. Erst danach konnten sie den Propst des Kapitels um die Genehmigung bitten, in
Maaseik ein Kloster zu griinden.
Zu der Zeit gab es in Maaseik noch kein Mannerkloster; die Stadtverwaltung war denn auch
grofiziigig im Schenken von Rechten und Privilegien. Die geistliche Obrigkeit der Stadt stellte
dem zukunftigen Kloster einige pastorale Aufgaben in Aussicht, so dafi das Kloster eine
erganzende Rolle in der stadtischen Seelsorge spielen konnte.
G. Reijners o.s.c.

96 TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER
RESUME
Le couvent des Croisiers de MAASEK fut fonde en 1476. Notre texte etudie deux chartres qui
precedent et qui datent toutes les deux de 1474.
II y a un document des autorites civiles ou nous apprenons la donation de la chapelle Saint-
Jacques et du terrain avoisinant.
Chronologiquement ce document precede l'autre. Seulement apres ... les Croisiers pouvaient
demander au Doyen du Chapitre 1'autorisation de fonder un Couvent.
A ce moment il n'y avait pas de communaute religieuse pour hommes a Maaseik et c'est
pourquoi les autorites civiles etaient genereuses pour accorder des droits et des privileges.
Les autorites ecdesiastiques delegufcrent certain nombre de facultes pastorales de sorte que
les Croisiers purent participer a la charge d'ames de la paroisse.
C. Brasseur o.s.c.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
JAKOB HOOGEN (1742-1805)
Kruisheer en Prior-Pastoor van Wegberg
Op 1 april 1805 verscheen in Per Beobachter fur das Rurdepar-
tement, toen deel uitmakend van Frankrijk, het volgend,, in Memo-
rtam ":
,, Het Roerdepartement en de mensheid heeft een merkwaardig
man verloren. Een geleerde en belezen man, bezield met een nim-
mer aflatende ijver om zich ten nutte te maken voor de gemeen-
schap, steeds het goede te bevorderen door zijn voorbeeld, zijn geschriften
en zijn leer. Oprechte eenvoud en een minzaamheid zon-
der pretentie kenmerkten hem, maar ook kracht en moed in het
bestrijden van alien, die schijn voor werkelijkheid willen laten door-
gaan, Voor huichelaars was hij een gesel, voor oprechten een toe-
vlucht. Kortom hij was een praktisch en wijs man een ware wegwij-
zer voor anderen. Hij strooide het goede zaad en het loon zal hem
niet zijn ontgaan ''.
Op 3 Mei van datzelfde jaar schreefProf. Schram over zijn vriend
in Westfalischen Anzeiger:
,,Zijn leven was onberispelijk evenals zijn leer. Zijn geest was verheven
boven de ijdelheden van deze wereld. Hij was trouw aan zijn
hemelse roeping, die zich aan ieder, die ogen heeft om te zien en
oren om te horen, openbaart in de stem van de plicht en van de
natuur''.
Dit is een keuze uit de vele ,, in memoriam 's ", die verschenen onmiddellijk
na de dood van JAKOB HOOGEN Kruisheer en prior-
Pastoor van Wegberg.

98 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Bij de kruisheren van zijn tijd was hij nagenoeg onbekend. In de
definities der Generale Kapittels zoekt men tevergeefs naar zijn
naam K In de Annales van Hermans komt zijn naam enkele keren
voor als deze hem noemt als opvolger van H. Reynders als prior-
pastoor in Wegberg of als hij een lijst geeft van de prioren in die
tijd2.
Die onbekendheid bij zijn medebroeders in die tijd is te begrijpen,
aangezien hij eerst in de openbaarheid trad, toen het ene klooster na
het andere werd opgeheven3.
Kort na zijn dood werd hij ook in Duitsland een vergeten man we-
gens de politieke troebelen in die tijdA.
Eerste rond de tweede helft van deze eeuw werd Hoogen aan de
vergetelheid ontrukt dank zij de archivarissen van Keulen (R. Haass)
en van Bonn (W. Zimmermann). De eerste gafin 1932 enkele no
tifies over Hoogen'', en schreef in 1952 over hem een artikel in
Clairlieu6, terwijl Zimmermann een vollediger beschrijving van zijn
leven gafin 19537. Tenslotte vinden we bijEvertz-Cohnen een ar
tikel over Hoogen, gedateerd 19768.
Uit de opschriften, die de drie auteurs boven hun artikel schreven
blijkt dat Hoogen een belangrijk en veelzijdig man was, maar tevens
mogen we besluiten dat Hoogen, enige uitzonderingen daargelaten,
nagenoeg ook voor de kruisheren van heden een onbekende geble-
ven is. Het enige artikel in Clairlieu door R. Haass in het Duits geschreven,
zal daaraan weinig veranderd hebben. We zijn dan ook
1 A. VAN DE PASCH: Definities der generale kapittels van de Orde van het H. Kruis
1410-1786 - Brussel 1969.
2 C.R. HERMANS: Annales Canonicorum Kegularium S. Augustini Ordinis S. Crucis. Silvae
Ducis 1858 I (2), 161, III, 571, 577.
3. E. FONTAINE: Mgr. Jacques Dubois, Generaldes Croisiers a Huy. 1778-1796 - Iichtland
Diest 1947, passim.
4. Vooral na 1806 verandert Keizer Napoleon de politieke toestanden in heel centraal
Europa.
5 R. HAASS: Die Kreuzherren in den Rheinlanden - Bonn 1932, 230-231.
6 R. HAASS: Jakob Hoogen, Kreuzherrenprior undPfarrer in Wegberg, Ein angesehener
Seelsorger und Scbulmann der Aufkl'drungszeit am Niederrbein - Clairlieu jg. 10 (1952), 54-62.
7 W. Zimmermann: Jakob Hoogen (1742-1805), Prior des Kreuzherrenklosters und Pfarrer
in Wegberg, derfuhrende Aufkldrer undPadagoge am Niederrbein - Rbeiniscbe Vierteljabrsblatterjg.
18 (1953), 227-248. Verder geciteerd Zimmermann a.a. (aangeduid artikel)
8 G. Evertz-Cohnen: Kirchengeschichte der Pfarre-Wegberg - Wegberg 1976. Vooral p.
73-87: Der Pfarrer und Prior Jakob Hoogen. Der ,,sociale Pfarrer". Verder geciteerd Evertz-
Cohnen.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 99
overtuigd dat een levensbeschrijving van deze figuur in het Nederlands
niet overbodig is. Vanzelfsprekend zullen we dit doen aan de
hand van de gegevens, die de drie auteurs ons geschonken hebben.
We zullen er een dankbaar gebruik van maken. Wei zullen we trachten
hem duidelijker in zijn tijd te plaatsen. Zonder twijfel heeft deze
strever naar een vernieuwd Christendom ons nu nog iets te zeggen.
Met Zimmermann betreuren wij dat archief en brieven van Hoo
gen, die in 1876 nog in Viersen aanwezig waren, niet meer te vinden
zijn en als verloren moeten worden beschouwd^'. Een brief is nog,
zij het in een afschrift, gevonden. Deze is gericht tot Wallraf pro
fessor aan de Universiteit te Keulen en werd uit Wegberg verzonden
op 17 Augustus 1802. Dit schrijven heeft betrekking op de inrichting
van het nieuw opgerichte Bisdom Aken, waarin Hoogen ook terugblikt
op zijn wetenschappelijke vorming. Zimmermann publiceerde
de brief in 1954 met commentaar en enkele nieuwe gegevens10.
I. Het Godsdienstig leven in de 18e en in het begin van de 19e
eeuw
Het godsdienstig leven in deze tijd van de ,,Verlichting'', waarin
Hoogen leefde (1742-1805) was niet schitterend. Rogier meent het
te kunnen karakteriseren met de volgende woorden uit de Apokalyps
(13,6): ,, Omdat ge lauw zijt en noch koud, noch heet, zal ik u uitbraken
uit mijn mond". Wat de godsdienstbeleving betreft: in de
hogere kringen, aan het hof, bij de aristocratie en dikwijls bij de bisschoppen
en andere hogere geestelijken, wijst Rogier naar de woor
den van het Evangelie (Math. 23, 27-28): ,,Gij lijkt op witgekalkte
graven, die er van buiten wel mooi uitzien, maar van binnen vol zijn
met doodsbeenderen en allerhande onreinheid" n.
Verder wijst Rogier op de grote vooruitgang van de natuurwetenschappen
in die tijd, waarmede de geesteswetenschappen geen gelijke
tred houden. Ook de kerkelijke wetenschappen niet: ,,stagnatie, verstarring
en verval kenmerken de godgeleerde studien en beheersen de
faculteiten, de kloosterscholen en de seminaries " n.
9 Zimmermann a.a., 227 opmerking 1.
10 W. ZIMMERMANN: Ein Nachwortzu ,Jakob Hoogen (1742-1805)" in Rheinische Vierteljahrsbl'dtter\g.
19 (1954), 234 enz. Verder geciteerd: Zimmermann Nachwort.
11 Rogier in Geschiedenis van de Kerk Deel VII - Hilversum-Antwerpen 1964, 123.
12 Rogier ibid., 127.

100 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Aubert ziet hier of daar nog wel een lichtpunt: men vindt nog wel
afzonderlijke vurige religieuzen, maar over het algemeen kan men
nog moeilijk begrip opbrengen voor het kloosterleven en zeker niet
voor het meditatieve kloosterleven. De kloosters raken minder bevolkt
en zijn rijk. Het volk krijgt de indruk dat kloosterlingen het er goed
van nemen en verder niets om handen hebben. Wat de wereldheren
betreft: velen leven van prebenden en bekommeren zich niet om de
zielzorg. De brede massa vervulde uiterlijk nog wel haar plichten,
maar zonder veel overtuiging13.
Paus en curie stonden vijandig tegenover de ,,Verlichting" en reageerden
slechts negatief: waarschuwingen, veroordelingen en banvloeken,
hetgeen bij velen vooral in Frankrijk een anti-christelijke
geest wekte en het Dei'sme bevorderde.
Deze algemene beschrijving geldt ook voor Oostenrijk en de duitse
landen voor de eerste helft van de 18e eeuw. Maar in de tweede helft
van deze eeuw ontstaat daar een krachtige beweging, die streeft naar
een vernieuwd innerlijk Christendom en wel steunend op de ideeen
van de „ Verlichting' \ een moedige poging om het Christendom bij
de tijd te brengen zonder de dogma's van de kerk prijs te geven, een
christelijke of katholieke ,, Aufklarung'' dus. De katholieken volgden
hierin de protestanten, maar voor de katholieken betekende het
wel het betreden van een weg met voetangels en klemmen. Zij
moesten de waarschuwingen en veroordelingen van Paus en curie
naast zich neerleggen. Zij konden dit doen dank zij het episcopalisme,
dat de eigen jurisdictie beklemtoont van de bisschoppen en de
pauselijke jurisdictie over heel de kerk bestrijdt. De paus wordt dan
gezien als de voornaamste bisschop en als voorzitter van een federatie
van de lokale kerken; als een ereprimaat dus. Die strijd tussen Rome
en de Duitse keurvorsten-bisschoppen zal geheel de 18e eeuw aanhouden
tot het begin van de 19e eeuw14.
Om zich een beeld te vormen van de ,,idealen'\ die de Aufkla
rung nastreefde kan het volgende dienen. Rogier vindt het verrassend
13 R. AUBERT in Handbucb derKirchengeschichte\ Band, VI, 1 - Herder - Freiburg 1971
3-9.
14 Zie voor de evolutie van het episcopalisme: Rogier a.w. Deel VII, 86-108 en H-Raab in
Handbuch der Kirchengescbichte Band V, 477-491.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 101
de tijdschriften en dnikwerken door te bladeren, die nu vergeten slui-
meren in de bibliotheken. Hij schrijft:
,,Men ontmoet er slag op slag van alles, wat in onze dagen weer als gloednieuw
en gedurfd te berde gebracht wordt, met name kritiek op traditionele devoties, op
een overmaat van heiligenverering, op bedevaarten en aflaten, op communiceren
buiten de mis, op onverstaanbaar celebreren, op missen aan twee, drie altaren te-
gelijk; ook pleidooien voor een meer bijbelse vroomheid, voor matiging in de cul-
tus der Heilige Reserve en in de heiligenverering, voor het opnemen van de doop-
seltoediening in een gemeenschapsplechtigheid, voor een gedeeltelijk gecombi-
neerde opleiding van priesters en predikanten, voor gezamelijke bijbel-colportage,
voor het invoeren van de landstaal in de eredienst. Het laatste desideratum, ten
dele zeker gei'nspireerd door democratische, nationale en tolerante tendensen, was
een stokpaard van het episcopalistische streven naar een bijna volkomen zelfstan-
digheid der landskerken" 13.
We zouden er nog aan kunnen toevoegen: het streven naar af-
schaffing van het verplichte priestercelibaat, afschaffing van het la-
tijnse brevier, dat toch maar een geprevel is, actieve deelname van het
volk aan de Eucharistieviering, hetgeen meebrengt, dat die gehou-
den wordt in de landstaal en de plaatsing van de ofifertafel meer naar
het midden van de kerk en van de verwijdering van de heiligenbeel-
den, die de aandacht voor de Eucharistieviering afleiden. Terugkeer
dus tot de eenvoud van het oude Christendom.
Vanzelfsprekend leidde dit tot excessen. De dogma's werden op de
achtergrond gehouden en de nadruk viel op het zedelijk leven. Som-
migen kwamen dicht bij een Deisme en dachten te werelds, zodat de
godsdienstige geloofswijsgeer F. Jacobi, zelf aanhanger van de Auf-
klarung eens zeide: ,, Een God te hebben om op onze bezittingen te
passen is een Gruwel" 16.
Binnen de Aufklarung moet men dus onderscheid maken tussen
de gematigden en de meer radicalen. Het spreekt vanzelf dat er in
de duitse landen veel tegenstanders waren, de z.g. ,,conservatieven'M
vooral onder de lagere geestelijkheid, die het dictatorial bewind van
de Keurvorsten-Bisschoppen moe waren en hun aanklachten langs de
nuntii naar Rome stuurden, ook lasterlijke aanklachten.
15 Rogier a.w. Deel VII, 142.
16 Bij Rogier a.w., 32.

102 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Tenslotte willen we nog vermelden dat de duitse Aufklarung steun
verwachtte van Oostenrijk, waar Jozef II een kerkhervorming begon,
terwijl paus en curie niets te zeggen hadden. Pius VI reisde wel naar
Wenen voor een persoonlijk onderhoud met de monarch. De Paus
werd entoesiast onthaald door het volk, maar moest toch onverrich-
terzake terugkeren.
//. Jakob Hoogen als student en professor te Keulen
Over Hoogens verblijf te Keulen hebben we slechts spaarzame berichten;
uit de tijd daarvoor niets, dan dat hij werd geboren op 27
Febr. 1742 te Kempen (Keurvorstendom Keulen) en bij zijn doopsel
aldaar de namen kreeg van Petrus Jacobus Henricus. Hij zelf noemde
zich Jakob Hoogen, ondertekende zijn brieven en officiele stukken
met die naam en zo staat hij ook bekend. In zijn geboorteplaats zal
hij de lagere school hebben gevolgd en ook, of in de nabijheid, de
middelbare studies hebben voltooid.
In Keulen studeerde hij aan het vanouds bekende Laurentianum,
waar hij op 15 Febr. 1760 promoveerde en de graad van Magister in
de wijsbegeerte verwierf (magister Artium tot welke faculteit ook de
wijsbegeerte behoorde). Hij was toen nauwelijks 18 jaar.
Welke wijsgeren Hoogen tijdens zijn studie te Keulen, heeft leren
kennen, weten wij niet. We mogen echter veronderstellen dat deze
illustere student kennis heeft opgedaan van de filosofen van zijn tijd,
van de duitse verlichting, de Aufklarung. Trouwens later zal Hoogen
zelf verklaren dat hij reeds te Keulen sympathiek stond tegenover de
verlichting17. Gezien zijn latere waardering voor de Pruisische
vorsten, zal hij kennis gemaakt hebben met de filosofie van Frederik
de Grote, die behalve despoot, ook een vooraanstaand filosoof
was, een verlicht despoot, die in 1740 schreef, dat alle godsdiensten
moeten gerespecteerd worden en de staat alleen daarop acht moet geven,
dat geen aan de andere afbreuk doet, want ieder moet hier op
zijn eigen manier zalig kunnen worden18. Later zal Hoogen dan
ook vriendschapsbetrekkingen onderhouden met de z.g. geloofsfilo-
sofen, zoals we nog zullen zien.
17 In Obscumntismus. Einige Worte an die Feinde des Lichtes, bij Zimmermann Nachwort,
238.
18 Bij Storig Geschiedenis van de Filosofie II - Utrecht-Nijmegen 1964 biz. 114.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 103
Van november 1762 tot 1767 wordt Hoogen professor in de grammatica
aan hetzelfde Laurentianum, eerst in de lagere en dan in de
hogere klassen.
Hij gaf dus les in de klassieke talen en zal ook de twee uren godsdienst
gegeven hebben, die op het programma stonden. Hierin moet
wel de reden gevonden worden van zijn briefwisseling met de pro-
fessoren Heyne en Gellert19.
Christian Gottlob Heyne (1729-1812) was toen hoogleraar in de welsprekendheid
aan de Universiteit te Gottingen. Hij was ook specialist in de kennis van de
Oudheid en gaf verschillende werken van klassieke talen met commentaar uit,
welke Hoogen in zijn lessen zal gebruikt hebben.
Christian Fiirchtegott Gellert (1715-1769) was hoogleraar in de Poezie aan de
universiteit van Leipzig. Hij was de gematigde verlichting toegedaan, een zeer
godsdienstig man en bekend om zijn duidelijke zedenleer. Zelf een gevierd dichter
gaf hij o.a. in 1757 een bundel geestelijke liederen uit, die nog lang door de duitse
jeugd gezongen werden.
Gezien Hoogen's liefde voor het lied, die zich later ten voile openbaarde, zal
hij vooral bij zijn godsdienstlessen Gellert's liederen gebruikt hebben20.
Hoogen's godsdienstlessen bestonden zeker niet in het stellen van
katechismusvragen, waarop een vanbuitengeleerd antwoord werd verwacht.
Hij had immers kennis gemaakt met de opkomende nieuwe
duitse pedagogie, die een meer socratische methode voorstond
d.w.z.: door het stellen van vragen de leerlingen het goede antwoord
laten vinden, een antwoord dus, dat door nadenken gevonden wordt.
Later, terugblikkend op zijn Keulse tijd, schrijft hij in een van zijn
geschriften21 dat het Keulse volk wel een goed volk was, maar op
godsdienstig gebied doorgaans bestond uit ,, mechanische'' christenen.
Ook ergerde hij zich daar aan de twistpredikaties, die met zoveel
liefdeloosheid gehouden werden. Een ,, mechanische " of uiterlijke
godsdienst kon hij niet verdragen; christenen moesten van hun
geloof leven en dank zij de ,,Aufklarung" van een geloof zonder bijgeloof.
In Keulen was Hoogen al in kiem, wat hij later worden zou:
19 Zie Hoogen in zijn brief aan Wallraf-Zimmermann Nachwort, 237.
20 Deze bijzonderheden over Heyne en Gellert bij WinklerPrins en Universele Wereld geschiedenis
Deel 7 Hasselt 1976: Trefwoorden onder jaar 1757 biz. 663.
21 Nl. in Der Geist derPolemik ist nicht der Geist des Christentums - Krefeld 1802, biz.
12, zie Haass Clairlieu jg. 10 (1952), 54.

104 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
een man van de Verlichting, een pedagoog, een verdraagzaam man,
die oecumenisch was ingesteld.
Later, in zijn brief aan Wallraf, noemt hij zich een onbeduidend
professor van Keulen, maar zo onbeduidend was hij niet: de brieven,
die hij van de professoren Heyne en Gellert ontving, waren waarde-
rend en getuigden van hoogachting, zoals hij zelf in de brief aan
Wallraf schrijft. Prof. Gellert schijnt hem zelfs te hebben uitgenodigd
om naar Leizpig te komen of naar Dresden, maar daar lag zijn roe-
ping niet22.
Enkele onzekerheden vragen nu om een oplossing en wel voor-
eerst: waar en wanneer trad Hoogen in bij de Kruisheren ? Het lijkt
voor de hand te liggen dat hij in Keulen intrad en wel tussen Febr.
1760 en Nov. 1762. Maar dit is allerminst zeker. In de lijst van con-
ventualen, die loopt van 1679-1789 komt zijn naam niet voor23.
Het kan zijn dat die lijst niet volledig is. Een tweede mogelijkheid,
die enige grond heeft is Hohenbusch, omdat enkele visitatierelicten
van de parochie Wegberg zeggen dat deze parochie volledig ge'incor-
poreerd is in het convent van de kruisheren te Hohenbusch24. Wel
staat in officiele acten dat de Magister Generaal de pastoor-prior voor-
stelt en daarna benoemt, maar uitzonderingen daargelaten, zal hij
dat wel gedaan hebben langs de prior van Hohenbusch.
Blijft de vraag waar Hoogen zijn theologische studies heeft vol-
tooid. Het staat wel vast dat dit te Keulen gebeurde. Naar eigen zeg
gen volgde hij een paar jaar de ,, Vorlesungen" van de Dominicanen,
die deze in die tijd hidden aan de Universiteit en in hun klooster al-
daar. Hij denkt daar later nog aan terug en wel met dankbaarheid
voor zijn leermeesters en met achting voor hun karakter, ofschoon hij
niet bij hun grondstellingen wil zweren25. Hij kan die gevolgd heb
ben van September 1767 tot September 1769. Twee jaar theologie
was voldoende om priester te worden gewijd en dat zal dan begin
September 1769 gebeurd zijn. Onmiddellijk na zijn priesterwijding
22 Natorp bij Zimmermann a. a. 288.
23 Zie A. VAN DE PASCH, Kapittelbesluiten van het Kruisherenklooster te Keulen 1679-1789
- Clairlieu jg. 33 (1975) biz. 51-58 (Lijst van de conventualen biz. 52-58).
24 Zie EVERTZ-COHNEN, a.w., 116, waar ook staat dat Sibelius benoemd werd op voordracht
van de generaal en de overste van Hohenbusch.
25 Hoogen bij Zimmermann Nachwort 238 en nota 27.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 105
zal hij benoemd zijn als kapelaan te Wegberg om de pastoor-prior bij
te staan in ,,preken, katechismus geven, biechthoren en ziekenbezoek"26.
///. Jakob Hoogen kapelaan en prior-pastoor te Wegberg
Eerste periode 1769-1794.
De parochie Wegberg werd de 7e October 1639 definitief in de
Orde van het H. Kruis gei'ncorporeerd. Het dokument, waarvan we
hier een korte inhoud geven, is nog bewaard in het Parochiearchief27.
Freiherr Franz von Spiering en echtgenote Freifrau Elisabeth Walburga von Spiering,
geb. von Hatzfeldt staan het patronaatsrecht af aan de Kniisheren met alle
beneficies en rechten. De kruisheren zullen bij de parochiekerk een klooster bouwen,
waarvan de prior tevens pastoor zal zijn. Verder zullen de Kruisheren er zoveel
leden plaatsen als nodig is voor de zielzorg en die van de inkomsten kunnen
leven. Zij zorgen dus voor een pastoor, voor vicarissen, kapelaans en koster. Ook
moeten ze zorg dragen voor de school en goede onderwijzers aanstellen.
Tenslotte zullen ze op zon- en feestdagen, als het nodig is, een kapelaan sturen
om de dienst te verzorgen in de slotkapel Tuschenbroich.
De Kruisheren hebben wel nook hun beloften volledig waar kun
nen maken. De tijd om nieuwe stichtingen tot stand te brengen was
blijkbaar voorbij. Aanvankelijk woonde de pastoor met zijn kapelaan
(soms twee) in de pastorie. Ook was daar een schuur, waar de pachters
hun tienden konden afdragen. De pastoor werd benoemd door
de Magister Generaal. Tot een priorkeuze is het nook gekomen. Om
toch zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de wens van de stichters,
verleende men aan de benoemde pastoor de waardigheid van
prior28. Eerst onder Johannes Reynders (de latere Generaal) prior-
26 Zo bij de benoeming van Joh. BONGARDT en W. SANDERS in 1673. A. VAN DE PASCH-
Def 499-
27 Zie EVERTZ-COHEN, 184-187. Het stuk werd ondertekend door beide partijen; van de
kant van de Kruisheren door Augustinus Nerius, Prior te Hoei en Generale Overste; Henricus
Waltheri, prior te St. Agatha, Goswinus Judaeus Prior van Hohenbusch, Clamor Averkamp,
Prior in Keulen en Adolphus Osterhausen, prior in Dusseldorf.
28 Gen.Kapittel 1669 Def. 494, bevestigd in Gen. Kapittel 1673 Def 497.

106 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
pastoor van 1727-1735, werd een klooster gebouwd en daarom werd
hij ook wel de tweede stichter genoemd29.
Toen Hoogen in Wegberg aankwam, telde het klooster vier leden:
prior-pastoor Hubertus Reynders, geboren te Maaseik in 1704 en dus
nu 65 jaar en meer dan 30 jaar pastoor. Hij stond hoog in aanzien
in de Orde, had als Vicaris van de Maasprovincie in 1749 het klooster
St. Agatha geholpen en was er in geslaagd bij de Staten te bekomen
dat dit convent weer acht nieuwe leden mocht aannemen30. Ook
was hij tweemaal tot Definitor gekozen nl. in 1752 en 176731.
De namen van de drie andere leden worden niet vermeld. Mis-
schien bevond zich de eerste geprofeste van Wegberg Paulus van Ge-
leen nog onder hen. Deze was in ieder geval in 1767 nog in
leven32.
Het grondgebied van de parochie viel samen met het grondgebied
van de gemeente. Behalve het dorp Wegberg en het slot Tiischen-
broich, die in het hertogdom Jiilich lagen en kerkeiijk vielen onder
het aartsbisdom Keulen, behoorden tot de gemeente en tot de pa
rochie nog drie dorpen, die op Gelderns gebied lagen en politiek vie
len onder de spaanse (oostenrijkse) Nederlanden en kerkeiijk onder
het Bisdom Luik. Het waren de dorpen Rickelrath, Uevenkoven en
Klinkum. Men sprak dan van Wegberg-Jiilich en Wegberg-Geldern.
Ten tijde dat Hoogen daar aankwam, telde de parochie rond de
2.000 kommunikanten d.w.z. personen, die hun Pasen hidden, de
kinderen dus niet meegerekend. Een grote parochie in die dagen.
De parochiekerk, St. Petrus, stond in het dorp Wegberg. Behalve
het Hoogaltaar telde de kerk nog vier altaren, waaraan beneficies wa
ren verbonden, de z.g. vicarien, bediend door een priester (vicaris),
die verplicht was enkele dagen per week daar de H. Mis te lezen tot
intentie van de stichter(s). De kapelaans zullen dit ambt op zich ge-
nomen hebben33. In Wegberg-Jiilich lag ook de burcht Tiischen-
broich, waar volgens het contract van 1639, een kapelaan op zon- en
feestdagen de dienst moest verzorgen in de slotkapel. Ten tijde van
29 EVERTZ-COHNEN, 182.
30 Hermans Annales I (2), 161 cfr. Ill, 470-472.
31 A. VAN DE PASCH Def. 536 en 541.
32 Clairlieu)g. 17 (1959), 56.
33 Deze altaren waren: Maria-altaar, altaar van de H. Drievuldigheid, van St. Katharina en
St. Nicolaas - Evertz - Cohnen, 119-120. Van bepaalde beneficies moest een gedeelte aan de
armen worden gegeven.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 107
Hoogen woonde de burchtheer daar niet meer, maar reeds in 1640
had Freiherr von Spiering een boskapel laten bouwen om de mensen
rond de burcht de gelegenheid te geven hun zondagsplichten na te
komen. Deze kapel bestond ten tijde van Hoogen nog en de kruis-
heren zullen die dienst zijn blijven verzorgen. Wat de dorpen in
Wegberg-Geldern betreft: Rickelrath bezat sinds 1683 een kapel, die
in 1710 vergroot werd. Uevenkoven had een kapel sedert 1682, die
in 1739 werd vergroot. Teken dat minstens op zon- en feestdagen
ook daar de dienst werd verzorgd. We mogen veronderstellen dat
daar tevens katechismuslessen werden gegeven34.
In de overeenkomst met Freiherr von Spiering, verklaarden de
Kruisheren ook te zullen zorgen voor een school met bevoegde leer-
krachten. Die school kwam er al vroeg, maar het schijnt dat Hubertus
Reynders er de laatste tijd te weinig aandacht aan had besteed. Hij
nam dan, nu hij een jonge en bekwame kapelaan had, een wijs
besluit. Wij lezen in het parochiearchief dat er op 6 September 1769
een bijeenkomst van alle gemeenteleden (dus van Wegberg-Jiilich en
Wegberg-Geldern) plaats vond, waarin besloten werd in te gaan op
het voorstel van Prior-Pastoor H. Reynders wat betreft de school in
het dorp Wegberg om gedurende enkele maanden zijn kapelaan
Hoogen les te laten geven, niet zozeer voor de kinderen als wel voor
de schoolmeesters van het dorp en van de parochie. Hoogen moest
laten zien hoe de lessen beter gegeven konden worden. Na afloop
zou er dan een examen kunnen worden afgelegd, waarvoor ieder, die
dacht bekwaam te zijn, zich kandidaat kon stellen35.
Het is goed zich te realiseren hoe het onderricht op vele dorpsscholen verliep in
die tijd. De kinderen leerden lezen, schrijven, rekenen en katechismus. De koster
was over het algemeen tegelijk schoolmeester, ook wat godsdienstonderwijs betreft.
Als koster had hij een gedeeltelijk inkomen uit beneficies en zijn ambt als school
meester vulde dit inkomen aan. Voor elk kind werd betaling gevraagd in naturalia
of in geld. Volgens Hoogen is het godsdienstonderricht de plicht van de pastoor
en niet van onbevoegde schoolmeesters, die de leerstof er in ranselen en het kind
doen walgen voor die zo belangrijke lessen.
De schoolmeesters werden benoemd door de burgemeester en raadsleden of ze be
kwaam waren of niet. Normaalscholen voor dorpsonderwijzers bestonden niet.
Hoogen spreekt van onzalige partijzucht en vervloekt machtsmisbruik36.
34 Zie voor deze gegevens EVERTZ-COHNEN, 254-286.
35 EVERETZ-COHNEN, 111-112.
36 Hoogen bij EVERTZ-COHNEN, 79-80.

108 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Als later zijn vriend Natorp, evangelisch pastoor te Essen, aan Hoogen
vraagt welke vernieuwingen hij de schoolmeesters in 1769 had
bijgebracht, antwoordde hij: ,,Het gebruik van doelmatiger schoolboeken,
een nieuwe methode van lesgeven op vriendelijke toon en
van tijd tot tijd een vrolijk lied" 37. Hoogen schijnt ook langer les te
hebben gegeven dan was afgesproken en zijn godsdienstlessen niet
meer te hebben afgegeven.
In Mei 1770 viel Wegberg de eer te beurt om hun Prior-Pastoor H.
Reynders verheven te zien tot Vicaris van de Generaal voor de Rijnprovincie38,
hetgeen voor verschillende parochianen wel een twijfelachtige
eer betekende. Toen immers moeten al geruchten de ronde
hebben gedaan over verduisteringen van gelden door hun pastoor,
geruchten, die velen niet konden geloven. Kapelaan Hoogen moet
ook vermoedens hebben gehad. Zijn Prior-Pastoor gaf hem de opdracht
huwelijken in te zegenen, waarvoor dispensatie nodig was,
maar het bewijs dat die dispensatie gegeven was, kreeg hij niet in
handen. Voorzichtig informeerde Hoogen bij het aartsbisdom Keulen
en bij het bisdom Luik. Hij moest vaststellen dat die dispensaries niet
waren aangevraagd en, dat dus de gelden, die de pastoor de ouders
van de trouwlustigen (voor deze z.g. verleende dispensaries) liet betalen,
in eigen zak waren terechtgekomen; ongeldige huwelijken
dus39. In Mei 1771 kwam de deken van Wassenberg, een goede
vriend van de pastoor, de parochie visiteren. Deze moest vaststellen
dat de geruchten niet ongegrond waren: er waren schulden gemaakt
en er hadden geldverduisteringen plaats gehad. De deken sprak met
Reynders en samen besloten zij, wat tot nu toe gebeurd was niet aan
de grote klok te hangen.
Toen echter na vier maanden geen verandering merkbaar was en
alles gewoon scheen door te gaan besloot men (waarschijnlijk het gemeentebestuur)
een brief te sturen naar Hoei met het dringend verzoek
in te grijpen. Eerst twee maanden later, eind november 1771,
kwamen twee ordesleden, toegerust met volmachten, samen met de
deken van Wassenberg in Wegberg aan. Een grondig onderzoek had
plaats, verschillende vooraanstaande personen, waaronder de kapelaans,
werden ondervraagd en de zaak bleek nog erger dan was verwacht.
Niettegenstaande bezwaren van de deken, besloten de Ordeaf-
gevaardigden gebruik te maken van hun volmachten en zetten Reyn-
37 Natorp bij Zimmermann a.a. 228.
38 A. VAN DE PASCH Def. 543.
39 Wij geven de geschiedenis in het kort weer. Uitgebreider bij EVERTZ-COHNEN 58-72.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 109
ders als Prior-pastoor af. Deze vertrok op 2 december en nog dezelfde
maand (15 december) werd Hoogen als zijn opvolger benoemd.
De zaak was echter nog geenszins beslist. Reynders, die vele vrienden
had, bracht de zaak voor het wereldsgerecht te Roermond. Hij
beschuldigde daar de Orde en in het bijzonder generaal Fisen, die
hem onrechtvaardig zou hebben afgezet. Hij won het pleit en bleef
pastoor, althans van Wegberg-Geldern, dat onder het rechtsgebied
van Roermond viel. Reynders bleef zo 2 / 3 van de inkomsten houden,
aangezien de verpachte landerijen veelal in die streek lagen.
Hoogen ging onmiddellijk in hoger beroep bij het Aartsdiakonaat te
Kempen40 en vroeg het gerecht te Roermond om, hangende het
proces te Kempen, de goederen van Wegbern-Geldern onder arrest
te plaatsen en geen cent meer uit te betalen aan Reynders.
Het proces te Roermond had al lang geduurd en de uitspraak werd
pas gedaan in 1774. Ook in Kempen had men blijkbaar de tijd. Eind
februari 1775 vroeg Hoogen de Aartsdiaken van Kempen zijn invloed
te gebruiken en op snelheid aan te dringen. Op 16 Mei schreef hij
de graaf van Nesselrode, die nu de Heer van Tuschenbroich was en
te Dusseldorf woonde, hetzelfde te doen, zowel bij de aartsdiaken te
Kempen als bij die van Luik. In het voorjaar van 1776 kwam de uit
spraak van het Aartsdiakonaat van Kempen en die was gunstig voor
Hoogen. Tenslotte werd het verdict op 4 Maart 1776 voor de ambtelijke
getuigen in de kerk van Luik bekend gemaakt, maar het
duurde nog tot September van dat jaar eer de goederen werden vrijgegeven
en Hoogen daar gebruik van kon maken41.
40 Het Bisdom Luik was verdeeld in 8 Aartsdiakonaten. De Aartsdiaken was practisch Vicaris
generaal van de Prins-Bisschop in het kerkelijk gebied, dat hem was toegewezen. Het
Aartsdiakonaat van Luik was een soort hoogste beroep.
41 H. REYNDERS stierf op 5 Maart 1783 - G. DANifiLS: Maaseiker Epigraphie in Miscella
nea J. Gessler, Leuven, 1948, biz. 341. Waar? Was hij teruggekeerd naar zijn domus nativa
Maastricht? In het Generaal kapittel van 1786 wordt hij in de lijst van de overledenen genoemd
als H. Reynders Wegbergensis - A. Van de Pasch Def. 549.
We kunnen ons afyragen hoe men in de kloosters deze afzetting van H. REYNDERS heeft opgenomen,
nadat hij een jaar tevoren nog als Vicaris voor de Rijnprovincie was aangewezen De
germaanse prioren leverden vanaf 1765 een hevige strijd tegen generaal Fisen, die zijn nieuwe
tSS"?? 1 wocten. Zie voor deze strijd L. Heere: Dokumenten uit de statutenstrijdvan
1765. H. Reynders was wel een van de heyigste tegenstanders van de Generaal. Die strijd werd
beshst in 1768 door Rome ten nadele van Fisen. In 1769 werd Hoogen voor Wegberg benoemd
In 1771 volgt Hoogen de afgezette Reynders op. We willen hier twee geschiedschrijvers aanhalen.
Vooreerst Hermans. Hij schrijft over deze kwestie in Annales 1(2), 161. Na de grote
verdiensten van Reynders voor de Orde te hebben beklemtoond tot en met de tegenstand teeen
general Fisens nieuwe statuten, gaat hij aldus verder: (Generaal Fisen) heeft niet geaarzeld om
Keynders at te zetten. Welke reden hij daarvoor had, is mij onbekend. Dat Reynders zich op
wettige wijze wilde verdedigen is begrijpelijk, maar ik keur het af dat hij daarvoor zich richtte
tot het werelds gerecht te Roermond de gehoorzaamheid vergetend, die hij zijn Overste schuldig
was. Hij won het proces, maar werd door het Aartsdiakonaat van Kempen en Luik onbe-

110 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Deze droevige geschiedenis bij de aanvang van zijn pastoraat betekende
voor Hoogen een grote belemmering om zich geheel aan de
parochie te kunnen geven. Toch vernemen wij dat op 13 juni 1772
de leden van de gemeenteraad van Wegberg-Jiilich en Wegberg-
Geldern bijeen kwamen en besloten aan Prior-Pastoor Jakob Hoogen
een koster voor te stellen, die tegelijkertijd schoolmeester zou kun
nen zijn nl. Peter Janssen. In naturalia zal de gemeente hem brood
bezorgen, behalve het schoolgeld, dat hij van de ouders der kinderen
ontvangt. Zij willen Hoogen niet dwingen hem als schoolmeester
te aanvaarden als hij niet geschikt zou zijn om les te geven. In ieder
geval zal hij, die schoolmeester zal worden, het brood ontvangen. Bovendien
geeft Wegberg-Jiilich 20 Rijksdaalders voor de school.
Tot nu toe is het niet duidelijk of er een school of meerdere scholen
waren. In het nu volgende archiefstuk gaat het zeker om meer
dere scholen. Het stuk is getekend 11 december 1780.
Buitengewone zitting van de geestelijkheid met de schepenen en
de Burgemeester:
Om verdere moeilijkheden te voorkomen heeft de voltallige vergadering
eenstemmig goedgevonden en besloten dat iedere schoolmeester in het dorp en in
de parochie behalve een jaarlijkse gift van een wagen kolen van 1000 pond, maandelijks
van de kinderen, die nog niet schrijven 5 stuivers en van de kinderen, die
schrijven leren 6 stuivers zal ontvangen. Voor de kinderen, wier ouders arm zijn,
kunnen deze een verantwoorde aanvrage doen en dan zal het schoolgeld uit de armenkas
worden betaald42.
kwaam verklaard nog zijn ambt als pastoor uit te oefenen. Hoogen volgde hem in 1771 op
en werd (na de dood van Fisen) in 1779 door Generaal Jacques Dubois in zijn ambt bevestigd.
Deze zal het met pijn hebben gedaan, gezien zijn klement en zachtmoedig kaiakter.
Hermans schijnt dus te twijfelen of er wel een voldoende reden aanwezig was om Reynders
af te zetten.
De tweede geschiedschrijver is R. HAASS: Die Kreuzherren in den Rkeinlanden, Bonn 1932.
Op biz. 229-230 spreekt hij eveneens over deze kwestie, na H. Reynders zeer geprezen te heb
ben. Hij weet wel welke reden Generaal Fisen heeft opgegeven. Hij vond een brief afkomstig
van het klooster van Marienfrede, waarin de Generaal schrijft dat de afzetting van Reynders
gebeurde wegens diens ,, enorme dilapidatio bonorum tarn prioratus quam parochiae ac ecdesiae
ac multi alii excessus" (brief van 1 Juni 1772). Toch zegt Haass dat de eigenlijke re
den niet geheel doorzichtig is. Hij twijfelt dus of de opgegeven reden wel de juiste is.
Fisen zal die brief toch wel aan meerdere conventen hebben gestuurd maar Hermans schijnt
er geen gevonden te hebben.
Als de reden die Fisen gaf al ongeloofwaardig overkomt bij hedendaagse geschiedschrijvers,
dan zeker bij de kloosters van toen. Hebben ze daarom die brief maar weggegooid? Heeft
men aan een wraakactie gedacht? De geschiedenis van de parochie Wegberg geeft: dezelfde
reden op als Generaal Fisen.
42 Voor beide gemeenteraadszittingen zie EVERTZ-COHNEN, 112-113.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 111
Op 28 September 1785 heeft er weer een zitting plaats gehad. Daar
werd besloten in alle dorpen van de gemeente, Wegberg, Rickelrath,
Klinkum en Uevekoven een school in te richten in nieuwe gebouwen,
waar de kinderen overeenkomstig het inzicht van Felbiger43 in drie
klassen konden worden ingedeeld, drie fasen, die op elkaar waren afgestemd.
Om voor de ouders het schoolgeld niet te moeten verhogen
en de schoolmeester toch een fatsoenlijk inkomen te bezorgen en dit
ambt ook meer waardigheid te verlenen, zal de gemeente subsidie
schenken en wel 90 patacons (Zuidnederlandse Rijksdaalders van 48
stuivers) voor de schoolmeesters: voor de schoolmeester van Wegberg
24 patacons jaarlijks en voor de andere drie jaarlijks 22 patacons. Bovendien
nog 10 patacons voor prijzen voor de leerlingen44.
Ongetwijfeld belangrijke besluiten voor die tijd. We voelen hoe
Hoogen de gemeente aan zijn kant krijgt en er een innige samenwerking
tot stand kwam.
Dit wat het onderwijs in zijn parochie betreft. De pastorale werkzaamheden
zal Hoogen onder zijn kapelaans hebben verdeeld. Zij
zullen de bijaltaren in de Hoofdkerk, de z.g. vicarien hebben bediend
en op zon- en feestdagen de dienst hebben waargenomen in
de kapellen. Zij zullen hun pastoor hebben bijgestaan in biechthoren,
in ziekenbezoek en aanvankelijk45 ook katechismus hebben gegeven.
Hoogen zelf deed de diensten in de hoofdkerk, nam de zielzorg
in het dorp Wegberg waar en gaf godsdienstlessen aan de school
aldaar. Later vertelt hij dat hij reeds vanaf 1772 zich bezig hield met
het samenstellen van een cursus voor godsdienstonderricht bij gebrek
aan echt goede godsdienst-handboeken. Hij stelde die samen uit de
werken van Felbiger, die in 1767 de eerste duitse schoolbijbel uitgaf
en in 1770 zi]np/an van een nieuwe schoolinrichting. Felbiger's bekendste
werk is de z.g. Sagankatechismus\ zo genoemd naar de
plaats, waar hij les gaf en die later speciaal gedrukt werd als Kate
chismus voor het Bisdom Trier. Hoogen spreekt ook van Feddersen,
die een Leven van Jesus voor kinderen uitgaf en ook van Abt Fleury,
die in 1793 De kleine historische katechismus publiceerde. Dit wa-
43 Abt Johann Ignaz Felbiger (1724-1788) gaf katechismus in Sagan, in Silesie, een katholieke
provincie van Pruisen sinds 1765. Hoogen wist reeds te Keulen van diens nieuwe methode
van lesgeven.
44 Dit archiefstuk publiceerde Vollmer. Tekst bij Haass Clairlieu jg. 18 (1952), 55. Later
spreekt Hoogen van 6 scholen. Zimmermann Nachwort, 238.
45 Aanvankelijk — later immers zegt Hoogen dat hij 27 jaar lang zelf de godsdienstlessen
gaf aan alle scholen, omdat hij zijn helpers daarmede niet wilde belasten — Zimmermann
Nachwort, 238.

112 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
ren de bronnen voor zijn cursus voor katechumenen. Voor de volwas-
senen gebruikte hij het werk van Colbert, Bisschop van Montpellier,
die een Algemeen onderricht in de vorm van een katechismus ten gebruike
van pastoors en katecheten schreef en dat ook in duitse vertaling
te krijgen was46. Hoogen yerklaarde dat hij er meerdere jaren
aan gewerkt had en waarschijnlijk is het dit werk, dat hij had laten
lezen aan zijn katholieke vrienden, die hem aanspoorden het te la
ten drukken, maar waar hij geen imprimatur voor kreeg47.
Ondertussen vergat hij niet zich op de hoogte te houden van de
duitse pedagogic Hij schreef in voor het grote werk van Joachim
Heinrich Campe, een verlicht opvoedkundige en godgeleerde, Alge-
mene herziening van het school- en opvoedingswezen, uitgegeven in
16 banden van 1785 tot 179248.
Als man van de Verlichting kende Hoogen ook de wijsgeren van
zijn tijd, waarvan hij er meerdere met name noemt en met wie hij
vriendschapsbanden onderhield, zoals Nicolai, Herder en Jacobi om
ons tot deze drie te beperken. Zij behoorden alle drie tot de z.g.
,, geloofsfilosofen''. Deze benaming kan aanleiding zijn tot misverstand:
zij willen geen theologen zijn, maar beklemtonen dat de
mens meer is dan verstand en een bron van kennis heeft, die de ra-
tionalisten en de wetenschappers in hun abstractheid vergeten. De
mens is nl. ook gevoel. De concrete mens voelt zijn totale afhankelijkheid
van een Hoger Wezen, hij voelt wat goed is of kwaad en
,,weet" dat het niet om het even is als je goed doet of kwaad en dat
daarom het leven op aarde niet het einddoel kan zijn. Drie grondwaarheden
komen dan ook naar voren in alle godsdiensten nl. God,
Vrijheid en Onsterfelijkheid. Over ,,dogma's" spreken zij niet, dat
laten ze over aan de theologen. Zij interesseren zich vooral voor het
handelen van de mens. Uit het practisch handelen van een mens kun
je zien of hij echt godsdienstig is. De mens streeft bepaalde waarden
na en de hoogste waarden zijn gerechtigheid en liefde, die Christus
in zijn leven trachtte te verwezenlijken. Als men christen wil zijn,
moet men die waarden trachten te verwezenlijken. Dit brengt met
46 ZlMMERMANN ibid, nota 29.
47 Brief aan Wallraf - bij ZlMMERMANN Nachwort 235.
48 Zie Winkler Prins onder Campe. Ook ZlMMERMANN a.a., 229.
49 Zie HJ. StOriG: Geschiedenis van de filosofie - Antwerpen 1964, Deel II, 115 en
171-173.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 113
zich mee dat de christelijke kerken en genootschappen zich dienen
te zuiveren van ongerechtigheid, bijgeloof en liefdeloosheid.
Het is te begrijpen dat Hoogen zulke mensen tot zijn vrienden
maakte. Hij was op de eerste plaats een zielzorger en ook oecumenisch
gezind. Hij was katholiek en bleef katholiek; hij had de Kerk
met haar dogma's lief, maar was diep overtuigd dat de liefde het wezen
van het Christendom is en hij vond die ook bij andere christenen.
In zijn godsdienstcursus zal hij bepaalde dogma's en kerkelijke stellingen
op de achtergrond gehouden hebben. Dat deden ook anderen,
die de christelijke eenheid nastreefden. Hij zal de persoon van
Jesus Christus hebben belicht, ,,de grootste volksleraar aller tijden".
Dat zal ook wel een van de redenen geweest zijn, waarom, zoals boven
vermeld, de cursus geen imprimatur kreeg.
Rond 1786 moet Hoogen een briefwisseling begonnen zijn met
Friedrich Eberhart von Rochow, een pedagoog en evangelisch Domheer
van Halberstadt, die een voorbeeldige volksschool voor de bewoners
op zijn gebied had opgericht. Hoogen bewerkte diens boek
De Kindervriend'voor katholieke scholen. Het boek was bestemd voor
het Bisdom Trier, maar Hoogen stelde het ook aan zijn parochianen
voor. In zijn voorrede prijst Hoogen van Rochow voor zijn werk onder
het landsvolk. Dan beveelt hij het boek aan bij de ouders en hun
kinderen: ,,Dit boek zal het verstand van de kinderen verhelderen
en hen helpen de heilige boeken en de leer van onze katholieke
godsdienst te leren kennen, zodat zij die kunnen toepassen in hun
leven"... Hoogen kan ook namens zijn medebroeders50 verklaren
dat de dorpsbewoners er veel goeds en nuttigs in zullen vinden. In
een aanhangsel had Hoogen er nog enkele verhaaltjes aan toegevoegd:
enkele om het bijgeloof te bestrijden, zoals de overdreven
zucht om processies te houden, over het donderklokje en het luiden
van de klok bij onweer en vervolgens enkele over het nut van be
paalde handwerken als vlasspinnen en over het verbeterde onderwijs,
waarover twee jongens met hun ouders spreken.
50 Er waren dus nog kapelaans. Namen worden niet gegeven, maar het aantal neemt af.
Misschien mogen we Bertramus Reiners noemen. In de lijst van Kruisheren, die in Luik gewijd
zijn vinden we hem vermeld als behorend tot Wegberg in 1775 Clairlieu jg. 33 (1975), 73.
In 1802, als Hoogen ontslag neemt, is er een kruisheer uit Aken nl. Mathias Ploum, die heni
als diocesaan priester opvolgt en in 1843 zijn gouden priesterfeest vierde- EVERTZ-COHNEN, 28.

114 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Deze zo rustige parochiegemeente, waar een innerlijk christelijk leven
begon te bloeien, waar het onderwijs beter geordend was dan in
de nabuurschap, waar de armen werden ondersteund en een kleine
industrie begon te ontstaan, zodat de bedelarij een einde nam, werd
echter wreed verstoord door de Brabantse Revolutie van 1789. Keizer
Joseph II, die al zoveel kloosters had opgeheven in zijn gebieden
in de Zuidelijke Nederlanden, hief nu ook de aloude rechten van de
standen op. De bevolking kwam in opstand, een opstand, die oversloeg
naar het Prinsbisdom Luik. De Keizer stuurde duitse huurtroepen
om de ,,orde" te herstellen met alle gevolgen vandien. Hij stierf
echter een jaar later en zijn opvolger Leopold haastte zich om de
rechten der standen te herstellen en de rust keerde enigszins terug.
De gevolgen echter bleven. Hoogen noemde ontucht en dronkenschap.
Meermalen zal Hoogen zeggen dat de Brabantse Revolutie een
pest voor zijn parochie was.
De beproevingen waren echter nog niet voorbij: de franse bezet-
ting was op komst.
IV. Jakob Hoogen Prior-Pastoor te Wegberg onder de Franse Bezet-
ting en onder Frans Bestuur. 1794 - 1802.
Kort voor zijn ontslagname als Prior-Pastoor schreef Hoogen aan
Professor Wallraf te Keulen, dat hij het geluk had vele vrienden te
verwerven, zowel aan de linker- als aan de rechteroever van de Rijn,
maar hij voegt eraan toe, dat dit ook de enige beloning voor zijn
werkzaamheden is geweest51. We zullen trachten die werkzaamheden
zo goed mogelijk weer te geven. Deze houden wezenlijk verband
met de politieke gebeurtenissen in die dagen.
Sinds 1792 veroverden de franse revolutionaire legers het ene gebied na het andere.
Eerst vallen zij in 1792 de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik
binnen. In 1794 ook een gedeelte van de linkerrijnoever. In de herfst van datzelfde
jaar valt het schrikbewind van Robespierre, wiens laatste daden waren: het uitroepen
van de Republiek, de terechtstelling van de koninklijke familie en de invoering
van een nieuwe godsdienst de cultus van VEtre Supreme. Een staatsgreep,
gesteund door de generaals Hoche en Bonaparte, brengt hem op het schavot en
51 Brief aan WALLRAF - ZiMMERMANN Nachwort, 234.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 115
een vijfhoofdig Directoire neemt het bestuur in handen. Aan de bloedige vervol-
ging komt een einde. De eed van trouw aan de grondwet van de Republiek blijft
gehandhaafd, maar uit vrees voor een opstand van de royalisten, wordt nu nog de
eed van koningshaat ingevoerd. Alwie deze weigert af te leggen wordt gedepor-
teerd naar de strafkolonie Cayenne. Ofschoon de brij niet 20 heet werd gegeten
als hij werd opgediend, werden toch velen, vooral priesters, het slachtoffer.
In 1795 staat Pruisen bij de vrede van Basel zijn gebieden op de linkerrijnoe-
ver aan Frankrijk af, terwijl door een tweede oorlog tegen Oostenrijk de overige ge
bieden op de linkerrijnoever in het bezit komen van de Republiek bij de vrede van
Campo Formio. Deze vredesverdragen werden later door de duitse Keizer namens
alle duitse staten erkend bij de vrede van Luneville in 1801.
Noemde Hoogen vroeger de Brabantsche Revolutie al een pest voor
zijn parochie, de toestand was er nu niet beter op geworden. Integen-
deel: zedenverwildering, ontucht en dronkenschap namen toe. Wan-
neer Hoogen eind 1802 zijn ambt neerlegde, schreef hij dat de laatste
10 jaar van zijn pastoraat jaarlijks wel een nieuwe kiem van bederf
zijn parochie bedreigde52.
Ondertussen was Hoogen vast besloten alles in het werk te stellen
om het Christendom te redden. Ondanks zijn sympathie voor de Ver-
lichting, was hij zich bewust dat tijdens de Franse Revolutie ook hei-
dense tendenzen naar voren waren gekomen, al bleef hij die beschou-
wen als nevenverschijnselen, die met de ware Verlichting niets te ma-
ken hadden.
Als enig geneesmiddel ziet hij een echt beleefd, verlicht en inner-
lijk christelijk leven. Samen met Peter Anton Clemens, kapelaan te
Diilken, stelt hij een liederenbundel samen van dichters, die de ge-
matigde Verlichting waren toegedaan, liederen, die reeds door een
of ander bisdom waren goedgekeurd. Ze waren bestemd voor het ge-
bruik bij officiele kerkdiensten, 250 in getal. In een aanhangsel vol-
gen nog een 60-tal volksliederen. Tot voldoening van Clemens en
Hoogen kon het boek ook de goedkeuring wegdragen van Deken
52 Bij Zimmermann a.a., 240.

116 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Marx van Wassenberg. Het verscheen met hct imprimatur van het
Bisdom Keulen in 179853.
In een voorrede, gericht tot de ouders en leerkrachten, verklaart Hoogen dat
deze welluidende liederen de heilige waarheden en zegeningen van onze christe-
lijke godsdienst doen aanvoelen: ze zullen ons hart treffen en zo leiden tot een
kinderlijke liefdevolle Godsverering en ons helpen om dagelijks als ware christe-
nen te leven.
Deze bundel was ook bedoeld voor gebruik in de christelijke huis-
gezinnen en de liederen konden op de scholen in de katechismusles-
sen nader worden verklaard. Het boek werd in verschillende tijd-
schriften gunstig besproken en vond ingang in 6 parochies.
Hoogen stuurde een exemplaar naar Zerrenner, protestants Oberp-
farrer in Derenburg en school- en kerkinspecteur in Pruisen. Dit be-
tekende het begin van een blijvende vriendschap tussen beide
mannen.
Het jaar daarop voerden Hoogen en Clemens het Mildheimisches
liederbuch^ bij hun parochianen in. Het bevatte 581 vrolijke en
ernstige liederen over alle dingen in de wereld en die omstandighe-
den van het menselijk leven en het kon gebruikt worden op het
werk, in feestelijke bijeenkomsten en op muziekavonden, die ten
huize van Clemens plaats vonden. De bedoeling was de vulgaire
straatliedjes te bestrijden.
Nu in 1797 alle gebieden aan de linkerrijnoever aan Frankrijk wa-
ren afgestaan, zond het Directoire generaal Hoche als opperbevelhebber
en gouverneur naar die gebieden, die in verschillende departe-
menten werden ingedeeld. Hoogen moest nu de eed van trouw aan
de grondwet van de Republiek afleggen. Daar had hij geen moeite
mee. Hij woonde nu eenmaal in Frankrijk, dat nu de Rijn als zijn na-
tuurlijke grens beschouwde, hetgeen door de duitste staten erkend
werd. Men moest dan ook de staat geven, waarop de staat recht had.
Bovendien voelde Hoogen, zich wereldburger en het vaderland is
53 Volledige titel van dit liederenboek - zie Literatuur. Hoogen: Brochure 1.
54 Volledige titel Mildheimisches Liederbuch, eine Sammlung von 581 lustigen und ernsthaften
Ges'dngen iiber alle Dingen der Welt und alle Umst'dnde des menschlichen Lebens,
die man besingen kann - Gotha 1799-

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 117
daar, waar men zich wel bevindt. Met de eed van koningshaat was
het anders gesteld; die wilde hij slechts afleggen als hij die mocht in-
terpreteren en wel in deze zin dat hij niet zou ijveren om de Repu-
bliek tot koninkrijk te maken55. Op zijn beurt had Hoche daar
geen moeilijkheden mee. Evenals generaal Bonaparte volgde hij in
bepaalde gevallen zijn eigen weg. Hij wilde niet nodeloos de bevol-
king tot opstand brengen en was trouwens ook zeer gematigd in zijn
godsdienstpolitiek: de kerken bleven open en zelfs de kloosters hief
hij niet op56.
Hoogen kreeg dan ook het voile vertrouwen van de autoriteiten in
het Franse Rijngebied. Toen men in 1798 een schoolwet voor dit
Rijngebied voorbereidde, werd ook de medewerking van Hoogen ge-
vraagd. Hij werd lid van de Jury-kring Erkelenz, die de opdracht
kreeg de leerkrachten van 6 kantons van het Roerdepartement te exa-
mineren op hun geschiktheid in taal (Duits en Frans), op hun kennis
van het decimaalstelsel, dat sinds 1795 in Frankrijk als eerste was in-
gevoerd, en op hun kennis van de rechten en plichten van de repu-
blikeinse moraal (natuurlijke zedewetten).
Voor taal werd als leesboek de laatste uitgave van De Kindervriend
van von Rochow gebruikt dat als boek van de Verlichting zulk een in-
druk maakte, dat Hoogen een reeds bestaande franse editie langs
Aken naar Parijs stuurde57.
Het examen was overigens geen succes. Slechts weinigen slaagden
en daarom besloot de Jury een voorstel in te dienen om in elk De-
partement een normaalschool op te richten voor opleiding van be-
voegde leerkrachten.
In 1799 zette Hoogen zijn visie over de inrichting van het school-
wezen op papier. Deze visie is geheel geinspireerd door de praktijk,
zoals die onder koning Friedrich Wilhelm III van Pruisen, bestond:
De scholen moeten genationaliseerd worden. Alleen de zedenleer
moet op die scholen worden onderwezen en het eigene van de
christelijke religie moet door de geestelijken worden onderwezen, die
55 Zie voor deze eed R. HAASS Clairlieu jg. 10 (1952), 59.
56 Over het karakter van Hoche — Aubert in Handbuch der Kirchengeschichte — Herder
Freiburg 1962-1973 Band VI /1 (1971), 48.
57 Dit volgens Zerrenner in zijn in memoriam (Nachruf) op Hoogen in Der neue deutsche
Schulfreund— Berlin 1805, 115-126. Zie ZlMMERMANN a.a. 233.

118 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
als staatsbeamten moeten worden beschouwd58. Hoogen stuurde die
naar Rochow ter beoordeling op.
Dit leverde hem twee uitnodigingen op nl. om lid te worden van
het letterkundig genootschap te Halberstadt, welke eer hij aanvaardde
en langs van Rochow, Zerrenner en minister von Massow om, een uit-
nodiging van de koning om organisator en directeur te worden van
het schoolonderwijs in de nieuw verworven katholieke provincie van
Pruisisch Silesie, hetgeen Hoogen afwees, deels vanwege zijn zwakke
gezondheid, deels vanwege zijn verlangen in het vaderland en bij zijn
vrienden aldaar te blijven59.
Begin Januari 1800 verneemt Hoogen het overlijden van de echt-
genote van zijn vriend Zerrenner, die diep bedroefd was. Een een-
voudige troostbrief was voor Hoogen niet voldoende. Hij onderbrak
zijn werkzaamheden als jurylid en liet een lofrede in druk verschij-
nen, waarin hij haar deugden prijst. Hij draagt het werkje op aan alle
goede echtgenotes en moeders als bijdrage voor opvoeding tot men-
selijkheid. Hij besluit zijn rede met de woorden: ,,Zie hoe rustig ie-
mand, die als christen leeft sterven kan" en ondertekent met zijn
naam: Jakob Hoogen Prior-Pastoor te Wegberg. Lid van de jury van
onderwijs te Erkelenz. Lid van het letterkundig genootschap te Hal-
berstadt60.
Rond diezelfde tijd (1799-1800) moet de gebeurtenis hebben
plaats gevonden, die Hoogen zelf beschrijft in zijn brochure Verket-
teringsgeschiedenis^. Zoals boven vermeld, hadden Hoogen en Cle
mens, naast het door het Bisdom Keulen goedgekeurde kerk-
58 HOOGEN: Gedanken eines Kath.Landpfarrers uber Religionsunterricht in Schulen — Ii-
teratuur Hoogen art. 1.
59 Zie ZlMMERMANN a.a., 241 en Brief aan Walraff-Zimmermann Nacbwort, 234.
60 Volledige titel van deze lofrede zie Literatuur Hoogen. Brochure 2.
Dorothea Elisabeth Messau was, na de dood van haar eerste man, hertrouwd met Zerrenner,
Oberpfarrer te Derenburg, die zijn eerste gemalin verloren had. Zij bracht uit haar eerste huwelijk
vijf kinderen mee en Zerrenner vier. Hun huwelijk werd nog gezegend met twee kinderen.
Dorothea vervulde haar plichten als echtgenote en moeder op voorbeeldige wijze. Hoo
gen roemt haar als een sieraad van het vrouwelijk geslacht en stelt haar als voorbeeld voor alle
echtgenotes en moeders. Uitvoerig beschrijft hij hoe Dorothea met diep vertrouwen op de hemelse
Vader haar dood tegemoet ziet.
Vermelden wij nog dat de opbrengst van het werkje bestemd was voor de arme kinderen van
Krefeld en Wegberg.
Voor deze gegevens zie R. HAASS Clairlieu 10 jg. (1952), 60.
61 Die Verketzerungsgeschichte ... Zie volledige titel Literatuur Hoogen: Brochure 5.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 119
liederenboek ook het meer profane Mildheimische Liederbuch in hun
parochies verspreid. Dit had toevallig hetzelfde formaat. Hun tegen-
standers zagen hierin een gelegenheid om Hoogen's kerkelijk liede
renboek aan een nieuwe censuur te onderwerpen. Ze zochten uit het
Mildheimische boek enige dans- en liefdesliedjes uit, die naar hun
zeggen in Hoogen's boek stonden en stuurden die naar het Bisdom.
Zij hadden succes en tot nader order mocht zijn liederenboek niet
worden gebruikt. Zij gingen nog verder en ook het Mildheimische
boek werd aan de censuur onderworpen. Het duurde tot half Febru-
ari 1801 voordat ook dit boek verboden werd. Men kan zich de he-
vige en verontwaardigde protesten van Hoogen en Clemens voorstel-
len. Maar enig antwoord ontvingen zij niet en ook deken Marx, die
het eerst had goedgekeurd, bleef zwijgen. Hoogen gaat heftig tekeer
tegen deze ,, duisterlingen
De gevolgen bleven niet uit. Het boek werd niet meer verkocht en
het bedrogen volk verbrandde of verscheurde het62.
In 1800 gaf Hoogen, naar aanleiding van de interesse, die de leer-
krachten tijdens het examen voor Rochow's Kindervriend'hadden ge-
toond, een geheel vernieuwde bewerking van dit boek voor katho-
lieke scholen uit. In het Voorbericht, bestemd voor ouders en leer-
krachten, geeft hij drie gesprekken over het schoolonderricht, waar,
volgens een recensie, op 26 biz. meer goeds en nuttigs over het on-
derwijs gezegd wordt dan in menig lijvig boek en hij besluit met de
opmerking dat ook leraars van andere godsdienstige christelijke par-
tijen er veel nuttigs in kunnen vinden. In een aanhangsel geeft hij
ook korte teksten en spreuken van andere auteurs, die gemakkelijk
zijn te onthouden63.
Hoogen begon zijn schrijversloopbaan naar aanleiding van de po-
litieke gebeurtenissen, die plaats hadden in zijn tijd. Om zijn verdere
62 Hoogen komt op deze geschiedenis terug in zijn brief aan Wallraf-Zimmermann Nachwort,
235 en wel speciaal op Herr Marx, die ,,zweeg en het goed vond mij en meerdere godsdienstleraars
door booswichten te laten mishandelen en op al mijn voorstellen niet te antwoorden".
,,Ik acht het weinig dat ik door hem 100 daalders verloor, ofschoon ik arm ben, maar
wel dat zulk een heilzaam werk voor het volk verloren ging en dat men nieuwe wegen vond
om mij op afschuwlijke wijze te kwetsen". Overigens als Hoogen spreekt over duisterlingen,
bedoelt hij niet hen, die oprecht een andere mening zijn toegedaan, maar hen, die met allerlei
bedriegelijke en leugenachtige middelen het licht bestrijden.
63 Recensie in Westfdlischen Anzeiger 1800 Band 4, 1656 - bij Zimmermann a.a. 234.

120 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
geschriften naar waarde te schatten dienen we die politieke gebeurtenissen
te blijven volgen, zoals ook hij dat voorzeker deed.
Op 28 Augustus 1799 sterft Paus Pius VI als gevangene van het Directoire in Va
lence. Als Paus en absolute vorst van de kerkelijke staat begreep hij niets van de
Revolutie, die hij herhaaldelijk veroordeelde: zelfs de principiele grondslagen van
burgerlijke vrijheid en gelijkheid. Op 11 December 1799 zet generaal Bonaparte,
die terugkeerde van zijn mislukte onderneming in Egypte, het Directoire af en
vormt met twee anderen het consulaat. Hij wordt eerste consul en praktisch alleenheerser.
Hij kondigt de vrijheid van godsdienst af en schrapt de eed van koningshaat.
Op 4 Maart 1800 wordt kardinaal Chiaramonti tot Paus gekozen te Venetie
en neemt de naam aan van Pius VII. In tegenstelling tot zijn voorganger had hij
als bisschop de beginselen van de republikeinse grondwet vrijheid, gelijkheid en
broederschap christelijke beginselen genoemd. Bonaparte laat de kerkelijke staten
voor een groot gedeelte ontruimen en Pius VII keert naar Rome terug. Zowel de
Paus als Napoleon streven naar een concordaat, dat na vele moeilijkheden op 15
juli 1801 tot stand komt64.
Ondertussen was het voorstel van de jury van Onderwijs om in elk
departement een normaalschool op te richten voor de opleiding van
bevoegde onderwijzers, gesteund door Dorsch, commissaris van het
departement, door Parijs afgewezen en de bevoegdheid om leerkrachten
voor de volksscholen aan te wijzen aan de Maire (burgemeester)
van de gemeente toevertrouwd. Alles bleef dus bij het oude. Hoogen
was ontgoocheld en schreef in Westfdlischen Anzeiger van 1801:
„ Wat voor nut heeft een onderwijsjury, zolang de onderwijzersstand
niet geeerd wordt en het brood moet verdienen enkel door het
schoolgeld van de arme bevolking?"
Nu in Frankrijk de vrijheid van godsdienst is afgekondigd, besluit
Hoogen vrijmoedig zijn visic over het onderwijs uiteen te zetten en
publiceert een brochure getiteld Door welke middelen ...65.
In een voorrede beklemtoont hij dat hier iemand, een katholieke
godsdienstleraar, aan het woord is, die reeds 40 jaar heeft nagedacht
over de verbetering van het onderwijs. Hij heeft al jaren de droevige
en rampzalige gevolgen van de onwetendheid der mensen ervaren.
Hij noemt dan drie rampzalige gevolgen voor Staat en Maatschappij
64 Uitgebreid bij R. AUBERT in Handbuch der Kirchengeschichte Herder Freiburg Band VI,
65 Durch welche MitteL Volledige titel zie Literatuur Hoogen. Brochure 3.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 121
op: de ontucht, dronkenschap en de zwartepokken-epidemie, die
zwarte pest, die in Europa alleen reeds duizende slachtoffers eist,
meer doden dan de verwoestende oorlogen veroorzaken om nog te
zwijgen van velen, die hun leven lang ongelukkig zullen blijven. Een
groot gedeelte van de mensheid ziet de pokkenepidemie rustig op
zich afkomen. Ja, er zijn mensen, die er blij mee zijn, omdat, nu
hun kinderen sterven, zij een glas brandewijn meer kunnen drinken,
terwijl anderen menen dat men de Voorzienigheid haar gang moet
laten gaan en daarom de inenting weigeren66. Deze physische en
zedelijke kwalen kunnen slechts bestreden worden door een degelijk
zedelijk en verlicht godsdienstig onderwijs zonder bijgeloof.
Dan zet Hoogen de reorganisatie van het onderwijs uiteen, zoals
hij die ziet:
Godsdienstleraars dienen, evenals de andere leraars, gezien te wor
den als staatsbeamten. De Staat heeft immers het recht, ter wille van
het algemeen belang, scholen op te richten. Op alle volksscholen
moet dan gegeven worden wat alle godsdiensten gemeenschappelijk
hebben nl. de natuurlijke zeden-en plichtenleer en de leer over de
rechten van de mens. Wat eigen is aan de godsdienst moet worden
toevertrouwd aan de geestelijken van de verschillende confessies en
kerken, die reeds lang ervaring hebben op gebied van opvoeding en
onderwijs. Zij zijn trouwens ook degenen, die het beste de lessen
kunnen geven over wat de godsdiensten gemeenschappelijk hebben.
Van ouds immers vormde de geestelijkheid de leerstand en het zou
goed zijn die weer als leerstand te erkennen. De godsdienstleraarrs
moeten als staatsambtenaren de jeugd van 10-16 jaar onder hun
hoede nemen als een soort zedenpolitie van de staat en hen voorbereiden
op hun volwassenheid: gehuwde en ongehuwde staat en de
verplichtingen die daartoe behoren. De godsdienst is het enige middel
om de zedenverwildering tegen te gaan. Wei dienen de gods
dienstleraars de Verlichting te zijn toegedaan en alle bijgelovigheid
uitroeien. Zij dienen ook op de hoogte te zijn van de pedagogie met
name van de socratische leermethode. Hoogen verwijst dan naar de
geschriften van Felbiger, van Zerrenner, Rochow en Overberg67.
66 De koepokinenting werd uitgevonden door Edward Jenner (1749-1823), maar pas in
1798-1799 als bruikbare vaccine op punt gesteld. Hoogen houdt dus de gebeurtenissen van zijn
tijd goed bij. Eerst in 1806 werd de inenting in verschillende staten verplichtend gesteld.

122 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Hoogen pleit dan opnieuw voor de oprichting van een normaalschool
in elk van de vier departementen, maar ook voor verschillende soor-
ten van scholen, industriescholen. Wat dit betreft kan hij zich wel
aansluiten bij de soort scholen, die in Frankrijk worden genoemd.
Verder stelt Hoogen voor om in de lagere scholen van de departe
menten de lessen in de volkstaal te geven, omdat het onderwijsper-
soneel de franse taal onvoldoende machtig is, maar vooral om reke-
ning te houden met de gewoonten van het volk en geen weerstand
op te roepen. Het volk moet worden voorbereid op het franse staats-
burgerschap en de liefde tot het franse vaderland moet groeien68.
De wet over het onderwijs verscheen begin mei 1802, maar daarin
was geen sprake van normaalscholen, noch van de geestelijken als
leerstand. Alles werd overgelaten aan de Maire (burgemeester) en
zijn gemeenteraad, zonder zelfs de pastoor van de parochie te vermel-
den. Hoogen was geheel teneergeslagen: van verbetering van het on
derwijs kon zo geen sprake zijn. Integendeel de bestaande scholen zo-
wel in Frankrijk als aan de linkerrijnoever zouden nog achteruitgaan.
Hoogen noemt de wet knoeiwerk.
Ten einde raad besluit hij zich rechtstreeks tot Parijs te wenden.
Weer zet hij zijn ideeen uiteen, nu in het Frans en draagt zijn schrij-
ven op aan Portalis, lid van de Staatsraad en hoofd van de cultus in
67 Bernard Overberg (1754-1826) was katecheet en pedagoog. Hij maakte naam als organisator
van katholieke scholen en oprichter van normaalscholen in Westfalen - zie W. Muller
in Handbuch derKirchengeschichte Herder Freiburg Band V, 597.
Hij werd priester gewijd door Kruisheer W. D'Alhaus te Rheine in 1779- W. D'Alhaus was
Wijbisschop van Miinster sedert 1757 en sedert 1764 ook van Osnabrtick - zie Clairlieu jg. 38
(1980), 105-106. Hoogen onderhield vriendschapsbetrekkingen met hem. Toen Hoogen een
artikel niet kon geplaatst krijgen en de tekst opstuurde naar Overberg, die het artikel meer dan
eenmaal gelezen had en zo een ,,blik kon werpen in het menslievend hart van de schrijver".
Norrenberg bij Zimmermann a.a. 240. Overberg schreef hem toen een troostbrief van deze inhoud,
dat Overberg zelf heel lang had moeten wachten op de goedkeuring van een kinderboek,
waardoor de kinderen beter zouden leren lezen. Hij zelf werd ook verdacht van vernieuwingszucht.
Bij Zimmermann a.a. 241.
68 Het geheel is een samenvatting van wat Zimmermann a.a. 235, Haass in Clairlieu jg. 10
(1952), 56-57 en Evertz-Cohnen, 77-80 over deze brochure schreven. Merken we nog op dat
Hoogen het geschrift opdroeg aan de leden van de staatsraad Roderer en Shee, van wie hij wist
dat zij van mening waren dat de franse wetten in de nieuwe gebieden soepel moesten worden
toegepast, rekening houdend met de gewoonten van het volk.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 123
de departementen69. Hoogen beroept zich op zijn 3O-jarige ervaring
als pastoor en leraar, stuurt het aan de wijsgeer Jacobi met het ver-
zoek het persoonlijk aan Portalis te overhandigen. Hoogen noemt
daar Jacobi ,,een man, die als filosoof en als mens in Europa een
voorname plaats inneemt". Maar de gedane zaken namen geen
keer70.
Spoedig daarna liet Hoogen deze brochure ook in het Duits ver-
schijnen onder de titel Bermerkungen ...71, maar breder van opzet
en aangepast aan de toestanden, waarin het onderwijs verkeerde in
vele duitse staten en voorafgegaan door een hoofdstuk over vrijheid
van denken.
Hoogen maakt daarin onderscheid tussen on-filosofische vrijden-
kerij en een edele vrijheid, die iedere godsdienstleraar moet kunnen
genieten.
Hij noemt dan verschillende misbruiken in de katholieke kerk, die
deze vrijheid beperken. Hij voelt zich daartoe verplicht, omdat hij
zijn kerk met dogma's liefheeft en het godsdienstonderwijs al eeu-
wen achter is, hetgeen des te erger is, naarmate wetenschappen en
kunsten bijna dagelijks vooruitgang maken72:
Bepaalde geestelijke ordes hebben hun tijd gehad en kunnen beter verdwijnen,
vooral de bedelorden en in het bijzonder de Capucijnen, die een uiterlijke vroomheid
verkondigen en mechanische christenen vormen met hun overdreven processies
en pelgrimstochten. Wat voor betekenis hebben nog de scholen met 6 jaar
69 Portalis (1746-1807), een van de weinige katholieke politici door Napoleon aangesteld
als cultusdirector, was een groot jurist en had veel invloed. Hij was sterk geporteerd voor de
gallicaanse kerk, maar een vurig christen, die werkte voor de rechristianisering van Frankrijk.
Hoogen wist de mensen wel te vinden. Portalis had ook grote invloed op de benoemingen
van de napoleontische bisschoppen na het concordaat van 1801 — zie R. Aubert in Handbuch
der Kirchengeschichte — Band VI, 1, 73-74. Portalis achtte Hoogen, zoals blijkt uit
de brief aan Wallraf, waar Hoogen vertelt dat hij verschillende uitnodigingen van Portalis
niet kon aanvaarden vanwege de ,, duisterlingen " — Zimmermann Nachwort 235.
70 Dat Hoogen's onderwijsplannen totaal mislukten moet ook wel toegeschreven worden
aan de plannen van Napoleon, die geld nodig had voor militaire doeleinden. Wel leverden
de pogingen van Hoogen een uitnodiging op om lid te worden van de ,,Societe d'Emula
tion", sectie Aken, die hij blijkbaar niet aanvaardde. In elke stad was er wel zulk een societeit,
die zich bezig hield met het bespreken van allerlei wetenschappelijke problemen:
landbouw, onderwijs, kunsten, handel enz.
71 Volledige titel zie Literatuur Hoogen: Brochure 6.
72 De ontwikkeling van politiek, maarr ook van cultuur, letterkunde, kunst en weten
schappen (kort samengevat) in Universele Wereldgeschiedenis in een aanhangsel bij ieder
Deel van jaar tot jaar onder het motto Wereldgeschiedenis in trefwoorden. Voor de 18e en
begin van de 19e eeuw in Deel 7 en 8. Heideland Hasselt 1976.

124 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
monnikenlatijn, waar gewone mensen niets aan hebben in de praktijk van hun dagelijks
leven. De doktoren in de Theologie op de seminaries vormen priesters, die
geen mensenkennis hebben en slechts mechanische christenen vormen; het volk
wordt verwaarloosd en is niet in staat zich op te werken tot verstandige, volwassen
en ontwikkelde christenen. Er mogen geen priesters meer zijn, die enkel van
beneficies (van vicarien en fundaties) leven zonder zielzorg te verrichten. De openbare
eredienst moet vernieuwd en verbeterd worden. De kerkelijke censuur client
te worden afgeschaft, want zij, die de Verlichting zijn toegedaan, krijgen geen im
primatur en zo blijft het bijgeloof maar bestaan. De scholen moeten staatsscholen
zijn en de geestelijkheid moet weer de leerstand zijn, zeker op godsdienstig
terrein.
Zoals hij reeds vroeger deed, pleit Hoogen opnieuw voor de
oprichting van scholen van verschillende aard:
Behalve de lagere scholen, moeten er middelbare scholen komen voor handwerkers
en boeren, hogere burgerscholen voor hen, die meer cultured gevormd moe
ten worden met het oog op een of andere hogere werkzaamheid. Ook gymnasia
zijn er nodig en universiteiten. Ook meisjesscholen moeten er komen; ook zij moe
ten zich kunnen bekwamen voor hun toekomstige werkkring.
Voor al deze scholen geeft Hoogen in algemene lijnen de leerstof
aan. Als methode van lesgeven geeft hij de socratische aan.
Als besluit verklaart Hoogen nogmaals dat zijn vrijmoedige kritiek
voortvloeit uit zijn liefde voor de waarheid, voor zijn kerk en voor de
zedelijke verheffing van het volk. Hij roept zijn broeders in het geloof
en alle godsdienstleraars op om de verderfelijke dwalingen te
bestrijden en de smetten, die de innerlijke schoonheid van de katho-
lieke godsdienst bevlekken, te verwijderen73.
Deze brochure verscheen in 1802. Dit jaar betekende wel een topjaar
in Hoogen's schrijversloopbaan. In datzelfde jaar verscheen ook
zijn Verketteringsgeschiedenis, waarvan al sprake was en eveneens zijn
brochuurtje De geest van de polemiek is niet de geest van het
73 Zie voor deze samenvatting Zimmermann a.a. 237-238.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 125
Christendom1*, een oecumenisch geschrift, gericht tegen de contro-
verspredikanten, waarin hij beklemtoont dat het wezen van het
Christendom de liefde is en het evangelie van de liefde ook met liefde
dient te worden verkondigd. Die liefde is niet het monopolie van de
katholieke kerk, maar wordt ook aangetroffen bij de evangelische en
protestantste kerkgenootschappen. Alle christenen zijn een in de
liefde, die Christus predikte en zo is Hij de Weg, de Waarheid en
het Leven. Eensgezind moeten de christenen strijden tegen het op-
komende heidendom. Niet wat de christenen verdeelt moet de na-
druk krijgen, maar wat de christenen verbindt.
Zijn brochure Bemerkungen ... werd van katholieke zijde hevig
bekritiseerd. Hoogen antwoordde daar aanvankelijk niet op: de
Westfdlischen Anzeiger van 1802 deed dat voor hem in een artikel
Licht en duisternis. Zo ook Franse Rijnlanden, dat niet alleen Bemer
kungen ..., maar ook zijn andere verlichte brochures verdedigde75.
Een andere belangrijker zaak hield Hoogen nu bezig.
Na vele moeilijkheden kwam uiteindelijk een concordaat tot stand tussen Pius
VII en de dictator Napoleon op 15 juli 1801. De secularisatie van de kerkelijke en
kloostergoederen bleef gehandhaafd en Bisschoppen en pastoors kregen een salaris.
De Paus erkende de grondwet van de Republiek en zou de bisschoppen, die de eed
op de grondwet geweigerd hadden, verzoeken ontslag te nemen. Napoleon kreeg
de volmacht van de vroegere koningen de nieuwe bisschoppen te benoemen, terwijl
de Paus ze canonisch zou bevestigen, hetgeen praktisch een formaliteit werd.
Bewust van zijn macht ging Napoleon een stapje verder en vroeg ook de bisschop
pen, die wel de eed hadden afgelegd eveneens hun ontslag aan te bieden. On-
danks zwakke protesten gaven de bisschoppen daaraan gehoor: ze konden ook
moeilijk anders; hun inkomen hing nu immers af van de staat. Vanaf 1802 kwam
er een geheel nieuw epicopaat tot stand. Hun gebied viel samen met een of meerdere
Departementen, waarin de staat was verdeeld. Over het algemeen waren deze
Napoleontische Bisschoppen degelijke mensen, maar wel onderworpen aan de dic-
74 Duitse titel Der Geist der Polemik is nicht der Geist des Christentums. Dit werkje werd
geschreven naar aanleiding van een controverspredikatie van een pater Capucijn, lid, aldus
Hoogen, van de domste bedelorde. Deze kwalificatie kan geschraagd worden door het werk
van H. Holzapfel Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens 1909, waar deze de neergang
van de studies in de Capucijnenorde in die dagen beschrijft. Overigens staat Hoogen
ook zeer kritisch tegenover de contrareformatie van de Jezuieten, die weliswaar in 1773 waren
opgeheven, maar als ex-jezui'eten verder werkten.
75 Duitse titel Licht und Finsternis. Franzosische Rheinlande.

126 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
tator. In de gebieden gelegen aan de linkerrijnoever werden zelfs, onder invloed
van Portalis, zeer goede bisschoppen benoemd. Een nieuw bisdom werd opgericht,
nl. het bisdom Aken in het Roerdepartement. Bisschop werd Marcus Antonius Ber-
dolet van 1802-1809-
Op aandringen van enkele vrienden, waaronder de filosoof Jacobi
stuurde Hoogen op 2 Augustus 1802 al zijn geschriften naar Aken
met een toelichting, waarin hij de gewenste organisatie van het
nieuwe bisdom beschreef. Een gedeelte van deze toelichting werd gepubliceerd
in een tijdschrift voor de Kreis Krefeld en Kleef gedateerd
18 Augustus 180276. Daarin o.a. deze woorden van Hoogen:
Men kan van de nieuwe Bisschop heel veel goeds verwachten voor het geluk van
de mensen en burgers, maar alleen dan wanneer het gouvernement en de Departementen
(Roer- en Benedenmaas-departement) hem de nodige bijstand verlenen
voor de oprichting van een kapittel of synode alsook van een seminarie, want uit
niets komt ook niets; een kapittel of synode met leden, bezield met Gods Adem
en Wijsheid, godsdienstzin en menselijkheid, waarbij niet het aantal telt, maar de
verdienste. Een organisatie van een bisdom met degelijk praktisch godsdienstonderwijs
en openbare Godsverering. Dit vraagt een bedachtzaam overleg, kermis van
de plaatstelijke omstandigheden en van de eisen van onze tijd; een seminarie zoals
b.v. dat van het bisdom Wurzburg-Bamberg, dat echte godsdienstleraars kan vormen.
Dat alles is nodig om de nieuwe bisschop in zijn bedoelingen te steunen.
Wanneer nu de organisatie van het bisdom een aanvang neemt,
bemerkt Hoogen dat de ,, duisterlingen" van de stad Keulen, die nu
onder het bisdom Aken valt, met hun intriges in voile beweging komen,
terwijl de vrienden van de Verlichting niets van zich laten horen.
Hoogen vreest nu het ergste en stuurt de reeds meermalen aangehaalde
brief aan Wallraf met daarbij ingesloten zijn plan van de
organisatie. Na een korte samenvatting van zijn werkzaamheden in
het verleden en vooral van het leed, dat hij van de ,, duisterlingen "
in het verleden kreeg te verduren, zegt hij dat zijn plan gerust aan
kompetente rechters ter beoordeling mag worden voorgelegd. Hij zelf
zal dan wel achter de coulissen verdwijnen als maar een goede orga
nisatie tot stand komt. Hij roept dan de professor, van wie hij weet,
dat hij de Verlichting goed gezind is, op zijn invloed te laten gelden:
76 Aussichten fur Religion undHumanit'dt, bei der Errichtung des Bisthums Aachen in lntelligenzblatt
fur die Bezirke von Crefeld und Cleve. — zie Zimmermann Nackwort, 236.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 127
Edele vriend van het schone en goede. U heeft vrienden, die zich voor deze zaak
kunnen inzetten. Ook heeft men mij deken Dumont, als een voortreffelijk man
afgeschilderd en ik weet dat deze het vertrouwen van de bisschop geniet. Verzamel
toch alle vrienden van het goede rondom u. Ach, het is maar al te waar, wat
ik de bisschop schriftelijk en mondeling heb meegedeeld: deze komen niet, bieden
zich niet aan, terwijl de anderen zich opdringen. Verenig u toch met hen,
want nu of nooit kan iets goeds worden tot stand gebracht voor het praktisch godsdienstig
leven. De nieuwe bisschop houdt niet van de stellingen van de ultramontanen,
maar de stellingen van de ,, duisterlingen " zijn wel gevaarlijk.
Beveel mij aan bij alle vrienden van de waarheid en van de echte Verlichting en
neem dit schrijven aan als een verzekering van miin hoogachting en mijn
liefde77.
Na zovele ontgoochelingen schijnt Hoogen nu succes te hebben geboekt.
In ieder geval heeft Wallraf op 2 October voor de stad Keulen
een plan op tafel gelegd, dat de goedkeuring kon wegdragen van
de dekens Marx en Dumont. Ook in Diisseldorf, dat gedeeltelijk op
de linkerrijnoever lag,schijnt men het plan Hoogen te hebben besproken78.
Hoe het definitieve plan er uitzag, weten we niet. Of toch?
We weten in ieder geval dat onder bisschop Berdolet het christelijk
leven een heropbloei beleefde79.
Begin September 1802 kreeg de parochie Wegberg bezoek van de
ambtenaren van staatsdomeinen, die de inventaris kwamen opmaken
van de klooster- en kerkgoederen en van de pretiosa van kerk en sacristie.
Kloostergoederen bleken er niet meer te bestaan. Alles was nu
eigendom van de parochie. De bedoeling was die goederen te confiskeren,
maar ze werden slechts onder de strenge verantwoordelijkheid
geplaatst van de pastoor en het kerkbestuur. Was deze gunstige
regeling ook het werk van Portalis ? Als teken dat het klooster was opgeheven
verloor de pastoor zijn titel ,, prior " en kreeg hij verbod nog
het kloosterkleed te dragen. De inventarislijsten werden ondertekend
door Jacques Hoogen, Gormans en Spier80.
77 Duitse tekst zie ZlMMERMANN Nachwort, 235.
78 Zie ZlMMERMANN ibid, 236.
79 Zie R. RAAB in Handbuch der Kirchengeschichte — Herder Freiburg Band V (1970),
80 Zie Evertz-Cohnen, 200-207 (pretiosa 203-204).

128 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
Niet lang daarna moet Hoogen op aandringen van zijn vrienden
en dokters bij de nieuwe bisschop zijn ontslag hebben aangevraagd.
Deze voldeed onmiddellijk aan zijn verzoek althans provisorisch, omdat
de organisatie van het bisdom nog niet voltooid was. De bisschop
bood hem het behoud van zijn salaris aan, maar dat aanvaardde
Hoogen niet; ook het voorstel om Domheer te Aken te worden wees
hij, gezien zijn gezondheidstoestand af. Hoogen vertrouwde zijn parochie
toe aan zijn confrater Mathias Leonardus Ploum, kruisheer uit
het klooster Aken, die hem reeds geruime tijd bijstond als kapelaan.
Deze volgde Hoogen definitief op als pastoor in 1804 en vierde in
Wegberg nog zijn gouden priesterfeest in 1845 81. Het afscheid van
zijn parochie is Hoogen zwaar gevallen, zoals blijkt uit wat hij nog
in 1802 schreef:
Als pastoor, de officiele leraar van het volk, zwoegde ik 30 jaren lang om door
allerlei doelmatige middelen de mensen in mijn uitgebreide parochie te onderrichten,
hun verstand te verlichten en him harten te treffen om het 20 schadelijke bijgeloof
voor de gemeenschap uit te roeien en om het praktische godsdienstige leven,
verbonden met een zuivere Godsverering voor hen aantrekkelijk en aannemelijk
te maken.
Hoe gering mijn krachten, hoe onoverwinnelijk menige moeilijkheden — innerlijke
en uiterlijke — ook waren, heb ik toch de troost genoten pastoor geweest te
zijn in een gemeente, die uitblonk in vlijt en industriele bedrijvigheid, in zedelijk
en beschaafd gedrag, geprezen en geliefd in de naburige gemeenten om haar
vredelievendheid en goedhartigheid.
De laatste 10 jaar echter bracht ieder jaar wel een kiem van verderf met zich mee
en werkte ik onder de last van een ziekelijk en uitgeput lichaam. Wel niet vergeefs,
maar ik moest toch zien hoe het uitgestrooide zaad en het ontkiemend plantje van
het goede vertrapt werd. Ik moest met bloedend hart de hoop om nog verder van
nut te zijn opgeven82.
Na zijn ontslag ging Hoogen op rust bij zijn broer in Aldekerk.
V. Jakob Hoogen: zijn laatste levensjaren 1803 - 1805
De rustperiode betekende niet het einde van Hoogens schriftelijke
werkzaamheden. In 1803 schreef hij in hetzelfde tijdschrift en onder
81 EVERTZ-COHNEN, 184.
82 In Henke1s Religionsannalen 1802. Zie duitse tekst bij Zimmermann a.a. 240.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 129
dezelfde titel als zijn verdedigers Licht en Duisternis een verklaring
over zijn brochure Bemerkungen, waarin hij vaststelt dat zijn tegenstanders
niet zijn stellingen aan het wankelen hebben gebracht, maar
slechts uitdrukkingen en gedeelten ook uit zijn vroegere geschriften
bijeenbrachten. Overigens merkt hij op dat het denkende deel zijn
bijval en achting betoonde en dat zijn brochure niet voor de massa
werd geschreven. Hij voegt er nog aan toe, dat naar zijn mening de
geboden feest-vasten-en onthoudingsdagen verminderd dienen te
worden83.
Nog in hetzelfde jaar publiceert Hoogen een artikel naar aanleiding
van een boek dat verschenen is, gericht tegen de Verlichting, getiteld:
Duisternis. Enige woorden tegen de vijanden van het licht, Hij
voegt er een aanhangsel bij, waarin hij zich verdedigt tegen de fellere
kritiek, die tegen zijn Bemerkungen werd ingebracht84. Hoo
gen vraagt dan:
... of het menselijk, ja christelijk is een oude pastoor wegens zijn Bemerkungen
op de meest onwaardige manier te beschimpen, te breken en te verketteren enkel
en alleen omdat hij de christelijke Verlichting tracht te bevorderen. Hij zou beter
doen kritiek op de misbruiken in de Kerk over te laten aan meer kompetente
personen en zich beter kunnen bezighouden met de misbruiken in eigen parochie,
waar hij getracht had duitse gezangen in de liturgie in te voeren om nog te zwijgen
van zijn pogingen om het godsdienstonderwijs uit de scholen te bannen. Het zou
tijd zijn dat zulke godsdienst-kerk-en staats-vernieuwers van Gods aardbodem verdwijnen.
Het is te begrijpen dat Hoogen verontwaardigd reageert:
Iedere oprechte mens heeft niet alleen het recht maar ook de plicht om de mis
bruiken van zijn tijd aan te klagen. Zijn tegenstanders brengen enkele losse uit
drukkingen naar voren om te bewijzen dat hij het godsdienstonderricht uit de
83 Licht undFinsternis. Franzosische Rheinlande in Westfdlischen Anzeiger 1803. Uitgebreider
bij ZlMMERMANN *.

130 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
scholen zou willen verwijderen, terwijl juist het tegendeel waar is. Zijn parochie
mag gezien worden. Ondanks de intriges van de duisterlingen, is die parochie nog
altijd een voorbeeld voor de omgeving en wat hij voor de zes scholen gedaan heefit
is bekend genoeg. Hij is een man van de Verlichting en zal dat blijven. De Ver-
lichting is hem dierbaarder dan zijn gezondheid, ja dan zijn leven. In ieder geval
zal zijn stem blijven klinken moest het ook in de woestijn zijn85.
Ondertussen moet Hoogen al bezig geweest zijn met het schrijven
van een nieuwe brochure Hoe komen wij verder*6, een verhandeling
over de armoede en bedelarij, een grote kwaal in zijn tijd, en hoe die
kan bestreden worden. Het antwoord is datgene wat we konden ver-
wachten: de eigenlijke oorzaak is de onwetendheid van het volk en
het enig middel om dit euvel te bestrijden is een verlicht onderwijs.
Hij spreekt weer van industriescholen, maar vooral van armenscholen
en verwijst naar een pastoor, die er al 30 jaar ervaring mee heeft.
Als andere voorbeelden noemt hij enkele steden in Duitsland en ook
Aken, dat nu in Frankrijk is gelegen. De brochure verscheen nog in
1803.
In augustus van dit jaar 1803 blijkt Hoogen contact te hebben opgenomen
met zijn vriend Zerrenner met de vraag of het niet gunstig
zou zijn als hij zich zou vestigen in Pruisen. Hoogen zal dan dichter
bij zijn vrienden Zerrenner en von Rochow zijn en kon ook beter
de vergaderingen van het letterkundig genootschap van Halberstadt
bijwonen. Maar Zerrenner raadde hem dat af: De toestand
in Pruisen was niet zo goed meer als Hoogen zich dit voorstelde. De
rijke inkomsten, die voortvloeiden uit de konfiscatie van de kloosteren
kerkgoederen werden verkwist en voor godsdienst en onderwijs
kwam er geen fonds, zoals dat in Oostenrijk wel gebeurde. Zerrenners
wensen werden niet meer vervuld en von Rochow was ook niet
meer bereid nog iemand bij de koning aan te bevelen. Ook Hoogens
vriend Natorp meende dat hij beter bleef, waar hij was87.
Eind 1803 moet Hoogen een inzinking hebben gehad en zwaar
ziek zijn geweest. In de lente van 1804 ontmoette Natorp, evange-
85 Samenvatting. Uitgebreider bij Zimmermann Nachwort, 237-238.
86 Wie kamen wir wetter. Volledige titel zie Literatuur Hoogen.
87 Gegevens van Zerrenner en Natorp — bij Zimmermann a.a. 245.

■ :■■
EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 131
P, /. H, Hoogen, Prior en Pastoor van Wegherg (1742-1805).
-

132 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
lisch pastoor te Essen, vergezeld van enige vrienden, hem in Alde-
kerk, terwijl hij aan de arm van de zoon van zijn broer een wande-
ling maakte. Hij was herstellend, maar maakte de indruk van een
bouwvallig huis. Toen hij echter zijn vriend zag, leefde hij op, scheen
zijn zwakheid te vergeten en blij en vrolijk ontving hij hen in zijn
thuis. En toen er onverwachts nog een vriend de kamer binnentrad,
steeg zijn vreugde ten top.
In de zomer van hetzelfde jaar had een tweede ontmoeting plaats,
nu in Essen. Hoogen scheen goed genezen en was blij van geest. Na-
torp was in gezelschap van Van der Ploog, de predikant van de Men-
nonietengemeente (doopsgezinden) te Krefeld. Gedrieen gingen zij
op weg naar Werden, een voorstad van Essen, en disputeerden over
een eventuele uitgave van een schoolbijbel, die vooral voor niet-
katholieken zo belangrijk scheen en zij spraken af daarover te be-
raadslagen in het letterkundig kransje te Krefeld88.
In October 1804 geeft Natorp een nieuw tijdschrift uit voor gods-
dienstleraars89, waar ook katholieke geestelijken op inschrijven. Op
het titelblad van de eerste aflevering prijkt het portret van Hoogen,
een kopergravure van Thelott, professor te Diisseldorf, een portret,
dat ook los verkrijgbaar is voor 24 stuivers. Groot is het enthousiasme
bij de leden van het letterkundig genootschap van Halberstadt.
In de eerste jaargang stond ook een artikel van Hoogen Over de
waarheidszin van het volk90, die de ,, duisterlingen'' niet kunnen
uitdoven als tenminste de godsdienstleraars hun ambt getrouw en
met plichtsbesef vervullen. In een P.S. verklaart Hoogen dat hij niet
in staat was het artikel te voltooien en dat daarom zijn vriend Natorp
dit in zijn geest gedaan had. Hoogen gaf Natorp ook de opdracht
een exemplaar te sturen naar de koning van Pruisen, naar minister
von Massow en naar Frh. vom en zum Stein te Miinster91.
88 Natorp in zijn in memoriam Hoogen in Westfdlischen Anzeiger 1805 en in Quartalschrift
1805 — bij Zimmermann ibid.
89 Nl. Quartalscbrift fur Religionslebrer.
90 Ober den Wabrheitssinn im Pb/fo-Volledige titel: Iiteratuur Hoogen.
91 Opmerkelijk is dat Hoogen een exemplaar stuurde naar Stein. Hoogen wist dat Stein de
verlichting goedgezind was. Misschien wilde Hoogen, nu Stein op het punt stond te vertrekken
naar Pruisen als minister van financien (1804-1807) een wenk geven om beter het onderwijs
te behartigen, maar Stein beperkte zijn verlichting tot de wil om het absolute vorstendom
te bestrijden. Hij streefde naar een meer democratische bestuursvorm en die poging leidde ook
tot zijn ontslag. Het geld kan hij als een anti-Napoleon gebruiken om een sterk leger op te
bouwen. Stein zag ook verder vooruit en erkende een groot-Duitsland als zijn enig Vaderland.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 133
Eind november 1804 schreef Hoogen zijn laatste verhandeling De
deugd is een blijde stemming92. Hij pleit voor een beter muziekonderricht
op de scholen, in het bijzonder in verband met het godsdienstonderricht.
Hij geeft blijk op de hoogte te zijn van een modernere
methode van lesgeven in de muziek en noemt enkele auteurs,
waaronder ook Natorp, wiens artikel Over Concerten hij er in een
aanhangsel bijvoegt. Zijn bedoeling reikt verder dan de scholen: hij
wil het volk voor de edele muziek winnen.
De 17e maart 1805 kwam Hoogen, na een wandeling van drie uur,
bij zijn arts Pempelfort in Krefeld aan. Hij kwam daar meermaals om
geneesmiddelen te halen, maar naar het schijnt zou daar de 18e
maart ook het letterkundig kransje plaats hebben. Op die dag kon
hij daar blijkbaar gezond en wel aan deelnemen. 's Anderendaags
verergerde zijn jarenlange kwaal en trad zijn breuk naar buiten93.
Deze keer kon zijn geneesheer hem niet meer redden. De 20e maart
kwamen zijn vrienden, die in Krefeld woonden nl. Jonas Heilmann,
predikant van de Gereformeerden en Van der Ploog, predikant van
de Menonietengemeente, hem bezoeken. De zwaar zieke man
maakte aan Van der Ploog zijn laatste wilsbeschikking bekend. Zijn
letterkundige nalatenschap vermaakte hij aan het letterkundig genootschap
van Halberstadt en hij vroeg Van der Ploog ook voor de
overige aangelegenheden te zorgen. In de vroege morgen van 23
maart stierf hij ten huize van zijn arts, volgens Natorp als een held,
gesterkt door de kracht van zijn geloof en tevreden met het leven, dat
hij geleid had. Hij werd begraven te Aldekerk94.
Epiloog
Deze levensbeschrijving van Jakob Hoogen zou vollediger geweest
zijn als zijn brieven, die hij aan zijn vele vrienden schreef en van hen
92 Die Tugendist ein freundliche Stimmung. Dit artikel kon eerst na zijn dood verschijnen
in Beitrage — volledige titel — Iiteratuur Hoogen.
93 Hoogen vertelt ergens dat hij de kiem van zijn ziekte had opgedaan bij een van zijn reizen.
Hij had meer dan eens de dood in de ogen gezien. Bij een van die aanvallen in 1799 had
hij een troostbrief van Rochow gekregen met de wens dat God hem met wijsheid en troost zou
bijstaan. Hoogen in Westfdlischen Anzeiger 1803 — bij Zimmermann Nacbwort 237.
94 Gegevens van Natorp in zijn in memoriam op Hoogen Westfdlische Anzeiger 1805 en
Quartalschrift 1805. Bij Zimmermann a.a. 245-246.

134 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
ontving, niet verloren waren gegaan. Onmiddellijk na zijn dood in
1805 immers waren zijn vrienden van plan een autobiogtzRe van
hem uit te geven. Deze zou dan wel bestaan hebben uit aanhalingen
uit die vele brieven. Dit plan ging evenwel niet door, omdat deze bi-
ografie niet geschikt bleek voor het gewone publiek95.
Hoogen was prior-pastoot. Over zijn priorschap en zijn confraters
horen we echter zo goed als niets96. Zijn pastoorschap echter komt
in een helder daglicht te staan, omdat hij dit in de laatste jaren van
zijn leven heefit beschreven. Hij was een zielzorger in hart en nieren.
Het dom en ,, mechanisch'' Christendom moest veranderen. Daar
zette hij zich zijn leven lang voor in. Daarom werd hij aanhanger van
de Aufklarung om vooral het bijgeloof te bestrijden. Als men hem
ook roemt als pedagoog, als strijder voor een verbeterd onderwijs van
hoog tot laag vooral van het godsdienstonderwijs, dan vloeit dit voort
uit zijn diepe bezorgdheid om levendige, verstandige en volwassen
christenen te vormen tegen het opkomende heidendom of Dei'sme.
Scholen zonder godsdienstig fundament mogen niet bestaan. Alleen
dan kan men ook een verbetering van de maatschappij verwachten.
Uit diezelfde diepe bezorgdheid en liefde voor de mensen komen
ook zijn voorstellen voort om armenscholen op te richten en in-
dustriescholen en normaalscholen en scholen voor meisjes. Daarom
kan boven zijn levensbeschrijving staan: Jakob Hoogen als zielzorger.
Op enkele punten willen we nu wat nader ingaan:
1. Jakob Hoogen en de ,, Aufklarung "
Als zielzorger is Hoogen aanhanger van de ,, Aufklarung". In
Keulen maakte hij er kennis mee en zijn parochie Wegberg was zijn
proeftuin. Maar hij behoort geenszins tot de radicale vleugel. Rogier
heeft de zegeningen van de ,, Aufklarung'' aldus samengevat:
95 Zie Zimmermann a.a., 246.
96 In 1771 bij het begin van Hoogens pastoraat, waren er drie kapelaans. Namen worden
er niet genoemd. In 1775 zijn er nog helpers (zie noot 45) waaronder waarschijnlijk Bertramus
Reiners (zie noot 50). In 1780 heeft er een vergadering plaats van het gemeentebestuur
en de geestelijkheid. In 1786 spreekt Hoogen over medebroeders (zie noot 50). Op het einde
van Hoogen's pastoraat is er enkel nog een nl. Mathias Ploum uit het klooster van Aken, die
hem als diocesaan priester als pastoor opvolgt (noot 50). In de Definities van de generale kapittels
uit die tijd komen geen benoemingen voor Wegberg voor. Ook ontbreken de lijsten van
de overledenen in die Kapittels, behalve in het kapittel van 1786, dat de overledenen noemt
vanaf 1779. In deze lijst wordt van Wegberg alleen Hubertus Reynders genoemd.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 135
Een van de grote zegeningen (van de Aufklarung) is gelegen in haar krachtige
medewerking aan de verbetering van het volksonderwijs en in de integratie daarin
van een op een nieuwe leest geschoeid godsdienstonderwijs (nieuwe methode van
lesgeven volgens een nieuwe pedagogie en betere handboeken).
Vervolgens is het een grote verdienste van de beweging dat zij de studieprogramma's
van het godgeleerde onderwijs aan een grondige herziening heeft onderworpen
en nieuw leven heeft geblazen in de theologische bedrijvigheid van een
versteende scholastiek en oppervlakkige casui'stiek.
Zeker behoort de strijd tegen het bijgeloof en vooral tegen het rampzalige heksengeloof
(toen nog geduld en zelfs bevorderd) tot de verdienste der „ Auf
klarung" 97.
Het ijveren voor een nieuwe katechismus in plaats van de reeds twee eeuwen
gangbare katechismus van Petrus Canisius is toe te juichen. Alleen reeds de taal,
waarin de geloofswaarheden opgediend werden, riep omstreeks het midden van de
achttiende eeuw om vernieuwing, om aanpassing aan de veranderingen in de zinsbouw,
de evoluties van de beeldspraak en de verschuivingen, die zich in de woord-
betekenis hadden voltrokken98.
Als men er nog aan toevoegt het streven naar een actieve deelname
van de gelovigen aan de liturgie, die daarom in de landstaal dient te
worden gevierd en waarvoor Hoogen zijn liederenbundel met kerkelijke
gezangen uitgaf, dan moeten we Hoogen een gematigd aanhan-
ger noemen van de Aufklarung, een evenwichtig man.
Wat zijn zedenleer betreft is Hoogen christocentrisch zoals blijkt uit
zijn meermaals uitgesproken gezegde dat Christus de goddelijkste en
verhevenste volksleraar is.
2. Hoogen en de Oecumene
Wie ,, Aufklarung" zegt, zegt tevens verdraagzaamheid. Dit
leidde tot een streven naar een ene kerk. Van katholieke zijde was
Sailer (1751-1832) de grote ijveraar. Hij verzamelde rondom zich een
grote kring van vrienden, katholieken en protestanten. Als katholiek
kon hij die eenheid niet anders zien dan als een terugkeer van de
97 Rogier Geschiedenis van de Kerk Deel VII Hilversum-Antwerpen 1964, 143 en 149.
Wie mocht menen dat bijgeloof en heksenwaan in de katholieke kerk niet meer bestaan kan
de volgende artikelen lezen: BOBERSKI Das ,, Engelwerk ", die seltsamen Lehren und Praktiken
eines ,,katholiscben " Geheimbundes in Kirchliche Zeitfragen -HerderskorrespondensJg.
44 nr. 8 (1990), 384-389. H. VON SODEN-FRAUNHOFEN, Das Engelwerk, eine Untergrundbewegung
in der Kirche\ in Kirchlichen Anzeiger 1990, 350-356.
98 Rogier a.w. 152.

136 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
niet-katholieke christenen tot de ene schaapstal, overeenkomstig het
adagium buiten de (katholieke) kerk geen heil. Als eerste stap zag
hij de liefde, het kenmerk van alle christenen. Twistgesprekken
moesten ophouden en worden vervangen door preken over wat de
christenen gemeenschappelijk hadden. Vervolgens trachtte hij de
dogma's in niet-scholastieke terminologie weer te geven. Hij zocht
ook naar een beter kerkbegrip bij de Vaders en kende het adagium:
Eenheid in wat noodzakelijk is, vrijheid in twijfelgevallen en liefde
in dies, De Sailerkring hield ook interconfessionele bijbelgesprekken,
hetgeen leidde tot een meer bijbelse theologie en zedenleer. Sailer
schijnt de kerk te hebben gezien als een federatie van de lokale ker-
ken onder voorzitterschap van de Paus, de voornaamste Bisschop en
vertegenwoordiger van Christus, die de taak heeft de eenheid in het
noodzakelijke te behartigen, een eenheid dus die pluriformiteit niet
uitsluit en het eigene van de lokale kerken erkent".
Hoogen had grote bewondering voor Sailer, maar nergens blijkt hij
te streven naar de tot standkoming van een kerk. De eenheid die hij
nastreeft is een eenheid van liefde en verdraagzaamheid in de ver-
schillende christelijke kerken of zelfs in andere godsdiensten. De
mensen moeten volgens hun geloof leven. Vooral de christenen moe-
ten laten zien dat ze innerlijke, redelijke en volwassen christenen zijn
om een bolwerk te vormen tegen het opkomende heidendom of
Dei'sme. Hoogen zelf is katholiek en blijft katholiek en streeft ook
naar een hervorming van de katholieke kerk, die hij liefheeft, maar
hij streeft niet naar een oecumene in de zin van Sailer. Hoogen is om
zo te zeggen etisch irenisch en kent zelfs anonieme christenen 10°.
Hij heeft geen last van het adagium buiten de (katholiek) kerk geen
heil. Vandaar dat hij ook joodse vrienden heeft en mennonieten. Hij
99 Zie over Sailer, tegenwoordig wel genoemd der Heilige einer Zeitwende Rogier a.w.
149-150 en Aubert Handbuch der Kirchengeschichte Band V, 566, 581. Rudolf Lille ibid. Band
VI, 1, 266 enz.
100 Bij Evertz-Cohnen Kirchengeschichte der Pfarre Wegberg biz. 85 vinden we de tekst
van Hoogen: ,,Wanneer iemand rechtgelovig handelt, een goed mens en burger is, dan heeft
zijn geloof hem bevrijd; zijn godsdienst is dan voor hem de juiste en goede en waarom dan
ook niet voor u ?" Johannes XXIII als patriarch van Venetie zei iets dergelijks: ,, Ik ben blij
hier te zijn, zelfs al zijn hier mensen, die zichzelf niet als christenen beschouwen, maar die toch
als christenen kunnen worden aangemerkt vanwege hun goede daden" bij Peter Hebblethwaite
Johannes XXIII de paus van het concile, ned. Vert. Gottmer Haarlem 1985, biz. 299.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 137
respecteert zijn vrienden, die naar hun geloof zonder bijgeloof wil-
len leven en als hij een boek van hen goed vindt, dan geeft hij dit
uit, aangepast voor katholieke scholen.
3. Jakob Hoogen en het Ultramontanisme
Paus en curie hebben lange tijd de Bisschoppenbenoemingen in de
grote katholieke landen in de handen van de ,,zeer christelijke'' kei-
zers en koningen moeten leggen. Een canonische bevestiging door
Rome was slechts een formaliteit. In de ogen van Rome was dit een
privilege. Dit privilege hadden de duitse vorsten niet, maar de duitse
Bisschoppen-keurvorsten waren sterk genoeg om zich van Rome niet
veel aan te trekken. Heel de 18e en begin 19e eeuw waren de duitse
bisschoppen paus en curie vijandig gezind. Ondertussen werden wel
de boeken, die dit practische episcopalisme een theologische ondergrond
gaven, op de lijst van verboden boeken geschreven en waar het
kon werden bisschoppen benoemd op de wijze zoals de apostolische
vicarissen in de missielanden benoemd werden.
In de tijd na Napoleon en na het Wener congres in 1815 werden
de nu geseculariseerde bisdommen zoveel mogelijk door Ultramon-
tanen bezet.
Het is begrijpelijk dat na de val van de absolute vorsten een reactie
kwam op de staatskctken. Het ultramontanisme groeide snel, vooral
onder invloed van de contrareformatie onder leiding van de Jezui'eten
en de nieuwe congregaties, die ontstonden, vooral na 1850, toen
ook Rome het offensief inzette onder Pius IX (1846-1878). De volledige
overwinning werd behaald op het nu betwiste concilie van
1870, toen het primaatschap van de Paus over alle lokale katholieke
kerken werd erkend en de onfeilbaarheid van de Paus werd afgekondigd.
,, Al te lichtvaardig meende men dat episcopalisme leidde tot
staatskerken en Papalisme tot vrijheid van de kerken" 101.
Zo ver was het in Hoogen's tijd nog niet. Er bestond nog een gallicaanse
kerk, een oostenrijkse, een spaanse, Portugese en ook een
duitse kerk met een eigen traditie, maar Hoogen zag wel het gevaar,
zoals blijkt uit zijn reeds meermalen geciteerde brief aan prof. Wallraf
van augustus 1802, waarin hij de professor oproept om samen met
101 Rudolf Lille in Handbuch der Kirchengeschichte Band VI, 1 biz. 269.

138 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
zijn vfienden de nieuwe bisschop van het nieuwe bisdom Aken te
steunen in de organisatie van het bisdom. De bisschop, aldus Hoo
gen, is weliswaar geen ultramontaan, maar de „ duisterlingen " trachten
hem wel in die richting te drijven en die zijn gevaarlijk. We kennen
de lijst van boeken niet, die Hoogen vennaakte aan de letterkundige
kring van Halberstad102, maar Hoogen zal wel het boek gekend
hebben van Novalis Die Christenheit oderEuropa, dat in 1779
verscheen en waarin de romanticus de z.g. ideale toestand van de
vroege Middeleeuwen beschrijft, toen er in heel Europa vrede heerste,
omdat zelfs de keizers en koningen hun kronen van de Paus ontvin-
gen. Chateaubriand werd door het lezen van dit boek bekeerd en
schreef in diezelfde geest zijn Genie du christianisme (1802) en la
ter zal de Maistre schrijven in zijn boek Du Pape: ,,Het Christendom
berust geheel op de souvereiniteit van de Hogepriester ". Hoogen was
dus zeer zeker een episcopalist en zal het primaat van de Paus gezien
hebben als een ereprimaat103. Hij wist immers maar al te goed hoe
Rome stond tegenover de Aufklarung en de vriendschappelijke om-
gang met de niet-katholieke christenen. Niet lang na zijn dood in
1805 was het ook gedaan met de Aufklarung en met de oe-
cumene104.
4. Kritiek op Jakob Hoogen
Keren we nu terug tot de lof op Hoogen in Der Beobachter fur das
Roerdepartement, waarmede dit artikel begint. We lezen daar
,, oprechte eenvoud en een minzaamheid zonder pretentie kenmerk-
ten hem". Daar tegenover staat het oordeel van R. Haass dat Hoo
gen niet vrij te pleiten is van eerzucht en ijdelheid105. Die indruk
102 Zie ZlMMERMANN a.a., 241.
103 Zie voor de groei, de excessen en de triomf van het ultramontisme R. Aubert in Handbuch
derKirchengeschkhte Band VI, 1, 415-422; 761-792, en Peter Raedts De christelijke Mid
deleeuwen als Mythe, ontstaan en gebruik van een construefie uit de 19e eeuw in Tijdschrift
voor Theologie jg. 30 (1990), 146-158.
Raedts laat zien hoe vooral na 1850 die ,,ideale" middeleeuwen als een heilige traditie werden
gebruikt om het Ultramontische te legitimeren. De Romeins-Italiaanse kerk werd wereldkerk
en een societas perfecta. Terwijl het absolute vorstendom verdween, dank zij de opkomst
van de democratic, volgde de katholieke kerk de tegenovergestelde weg.
104 Praktisch wilde Rome de oecumene niet en de pogingen van Sailer werden afgewezen
met een beroep op het agadium ,,Buiten de (katholieke) kerk geen heil". Zie R. AUBERT
Handbuch der Kirchengeschkhte Band VI, 1, 139 en 769.
105 R. HAASS in Clairlieu, jg. 13 (1955), 48.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 139
krijgt men inderdaad als men hem telkens weer hoort roemen op de
waardering, die hij krijgt van zijn geleerde vrienden. Zo ook in zijn
enige bewaarde brief aan prof. Wallraf, die hij de 17c Augustus 1802
schreef. Hoogen is zich bewust dat anderen 20 over hem kunnen
denken. Toch bezweert hij Wallraf niet te menen dat hij op zelfver-
heerlijking uit is. Die vriendenkring, die hij verworven heeft is tot nu
toe de enige beloning van zijn werken. Dit ,,cantari a viro cantato",
dit geprezen worden door mannen, die zelf geprezen worden, geeft
hem kracht om zijn werk, ondanks het weinige succes en de te-
leurstellingen, die hij te verwerken kreeg toch door te zetten. Over-
igens zou hij wel achter de coulissen willen verdwijnen als wat goed
en noodzakelijk is voor de kerk en de mensen maar bewerkstelligd
wordt106.
Zimmermann van zijn kant verwijt Hoogen, dat hij wegens een ge-
val de bedelorden in het algemeen beschuldigt van het bevorderen
van het uiterlijk Christendom door hun vele devoties en processies,
het bijgeloof te laten bestaan en er misbruik van te maken met hun
duivelsbezweringen107. Maar zo eenvoudig ligt dit niet. Vele aan-
hangers van de Aufklarung zijn gebeten op de bedelorden in die
dagen108.
Hoogen's mening dat de volksscholen staatsscholen moesten zijn
werd niet door alien, die hem sympathiek gezind waren gedeeld, om-
dat dit ten gevolge zou hebben dat staat en kerk een eenheid zou-
den vormen109. Maar de tijd dat de absolute vorst de godsdienst van
zijn volk bepaalde scheen voorbij. Het oorspronkelijke calvinistische
Pruisen, had, toen het katholieke provincies had verworven ook gods-
dienstleraars van die kerk toegelaten en bovendien had de ,, Verlich-
ting" vrijheid en verdraagzaamheid hoog in het vaandel geschreven.
Overigens was Hoogen een praktisch man en geen theoreticus. Hij
wist dat de gewone dorpsscholen niets betekenden. Een koster ha-
merde letterlijk het lezen, schrijven en rekenen en ook de kate-
106 Hoogen's brief aan Wallraf bij Zimmermann Nachtwort 234-235.
107 Zimmermann Nachwort, 239-
108 Zie Rogier Geschiedenis van de Kerk Deel VII, 152.
109 Bij Zimmermann a. a. 246.

140 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
chismus bij de kinderen er in. Hij zelf had een verbetering van de
scholen in Wegberg weten te bekomen, dank zij de subsidie van de
gemeente en na examens te hebben ingevoerd om bekwamere schoolmeesters
te kunnen aanstellen. Nu ook alom de kloosters werden opgeheven
met hun ook al niet 20 hoogstaande scholen, eerst in de
oostenrijkse gebieden en in 1803 ook in de duitse landen, begreep
hij maar al te goed, dat alleen de verlichte staten de nodige financien
konden verschaffen voor het oprichten van volksscholen en de
daarbij behorende normaal-scholen. De godsdienstleraren dienden
dan wel gekozen te worden uit de geestelijkheid van de verschillende
confessies, die ook staatsbeamten behoren te zijn. Een opzet dat nu
en in de toekomst wel actueel kon zijn.
5. Jakob Hoogen en de actualiteit
Nu wij Hoogen's leven, werken en idealen hebben leren kennen,
laten we het aan de lezer over te oordelen over zijn actualiteit, na enkele
citaten te hebben aangehaald van Johannes XXIII, die we vinden
bij Peter Hebblethwaite en Henri Fesquet110. We verwijzen
naar die auteurs met H. en F.
„ Van het concilie verwacht ik een frisse wind. Het komt er op aan de stof, die
zich op de stoel van Petrus sinds Constantijn heeft vastgezet er af te schudden''
(F.,98).
,,De vertegenwoordigers van de Kerk mogen zich niet terugtrekken in een vesting
(F., 99).
,,Ik ben maar een Paus en die is feilbaar behalve als hij een uitspraak doet ex ca
thedra, maar dat zal ik niet doen" (F. 16).
„ Paus Johannes wilde niets anders zijn dan een bisschop met de bisschoppen (F.,
96).
De liturgie noemt de bisschop pastor et dominus, Johannes koos voor pastor et pa
ter ; dominus klonk hem te autoritair.
,,Een autoritaire handelwijze verstikt het leven en leidt tot een strakke, exteme dis
cipline en tot een gecompliceerde, schadelijke overorganisatie. 2ij onderdrukt aanvaardbare
initiatieven en kan niet luisteren, verwart starheid met vastbeslotenheid
en inflexibiliteit met waardigheid. Pater is beter, maar dan geen patemalisme; dat
110 Peter Hebblethwaite Johannes XXIII De paus van het concilie. Ned. Vert. Gottmer
1985.
Henri FESQUET Ich bin ja nur der Papst. Humor und Weisheit Johannes' XXIII Duitse Vert,
van Les Fioretti du bon Pape Jean, Herder biicherei, Band 377.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 141
is eveneens een karikatuur van vaderschap. Het houdt de mensen klein om op die
wijze eigen superioriteit te handhaven, gedraagt zich liberaal tegenover sommigen,
maar respecteert de rechten van zijn ondergeschikten niet. Het treedt beschermend
op en accepteen geen werkelijke samenwerking" (H., 323-324)
,,De Heilige Geest wordt op de eerste plaats uitgestort over de gehele Kerk en zelfs
de eenvoudigste gelovigen en de nederigste zielen delen in de Geest, soms in een
overvloed, die kan inspireren tot heldendom en heiligdom" (H., 226)
,, De liturgie moet de gelovigen onderrichten en dan is inerte en passieve aanwezigheid
niet genoeg" (H., 363)
,,Ik heb mij altijd meer betrokken gevoeld bij datgene wat verenigt dan met datgene
wat scheiding en verschillen teweegbrengt'' (H., 292)
,, Voor een groot deel zijn wij (katholieken) schuldig aan de scheiding der christe-
nen" (H., 322)
,,De priesters verliezen zoveel tijd met polemiseren op het gebied van ideologic
en zetten zich daarom te weinig in voor het heil der zielen" (F., 77)
,,De substantie van de oude geloofsschat is een ding. De manier, waarop die gepresenteerd
wordt is iets anders". (H., 513)
,, Eenheid in nuttige zaken, vrijheid in twijfelachtige zaken en barmhartigheid in
alle dingen" (F., 53)
Johannes kende de voordracht gehouden door Beaudin O.S.B. getiteld VEglise
Anglicane unie non absorbee (H., 149). Zelf zei hij eens van een eenheid te willen
met Petrus (niet onder Petrus) (H., 179)
Vooral na een onderhoud met de anglicaanse bisschop Fischer bad Johannes niet
meer voor de terugkeer van de afgescheiden christenen, maar voor de eenheid, hoe
die er ook zou uitzien (H., 477)
We willen eindigen met enkele citaten uit Schillebeeckx, peritus van
Vaticanum II:
,,Het is bedroevend te moeten vaststellen, maar de in Vaticanum II met heilige
ijver bevochten collegialiteitsgedachte is in de kerk anno 1985 volkomen
verdwenen''
,,Ook de bisschoppenconferenties, die mede bedoeld waren om pastoraal recht te
doen aan de plaatselijke kerk in de eigen cultuur en aan de specifieke problemen
van een land of streek, maken slechte tijden door" m
(t)Dr. A. ZwARTo.s.c.
111 Schillebeeckx in Uit de grond van ons hart - Open brieven aan paus Johannes Paulus
II biz. 294 en 295.
Het spreekt vanzelf dat ook de oecumene praktisch werd stopgezet. Zie Teije BrATITNGA Oe
cumene: stand van zaken in Tijdschrift voor Theologie jg. 31 (1991) biz. 65-83.

142 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
LITERATUUR HOOGEN
A. Brochures - Boeken:
* Der Kinderfreund (Rochow) - bewerking voor Kath.scholen - Koblenz 1786.
2e ed. opnieuw bewerkt - Keulen 1800.
3e ed. Keulen 1803.
1. Katholisches Gesangbuch zum Gebranch beim offentlichen Gottesdienste, der
hduslichen Andacht und dem Schulunterricht nebst einem Anhang von christ-
lichen Volksliedern - Diisseldorf 1798.
2. Einige Blumen um den Aschenkrug der Dorothea Elisabeth Messau, Gattin des
kg/, preuszischen Kirchen-und Schulinspektors und Oberpfarrers Zerrenner zu
Derenburg, die Zierde und Muster ihres Geslechtes war - Krefeld 1800.
3. Durch welche Mittel Idszt sich in den 4 Departementen am linken Rheinufer Anhdnglichkeit
an die Verfassung undLiebe zum Vaterlande bewirken ? Eine Abhandlung
nebst einer Beilage uber die Organisation Nationaler Unterrichts-
Institute, von einem Katholischen Religionslehrer. - Koln 1801.
4. Der Geist der Polemik ist nicht der Geist des Christentums. - Krefeld 1802.
5. Die Verketzerungsgeschichte eines mit theologischer Censur und Genehmigung
bei erzbischoflichen Ordinariat zu Koln herausgegebenen kath. Kirchengesangbuches
und des Mildheimisschen Liederbuches, als Beitrag zur Geschichte des
neuesten Obscurantismus - Germanien (Krefeld) 1802.
6. Bemerkungen uber den gegenwartigen Zustand des Religionswesens und des of
fentlichen Unterrichts in den 4 Departementen, frei ubersetzt und vermehrt.
Koln 1802.
7. Wie kamen wir weiter? oder uber die einzigen Mittel die Quellen der Armut zu
verstopfen, die Volker zu veredeln und zu beglucken. Dortmund 1803.
8. Beitrdge zur Beforderung der Humanitdt, und insbesondere eines rein menslichen
Wohlwollens zwischen den verschiedenen christlichen Religionspartheyen. (ver-
zameling van enkele artikels) - Duisburg-Essen 1805.
B. Voornaamste afzonderlijke artikels
1. Gedanken eines kath. Landpfarrers uber Religionsunterricht in Schulen, besonders
in Hinsicht der neuen Schulanstalten in der preuszischen Monarchie - 1799
(waarschijnlijk niet gedrukt).
2. Expectorationen uber Armut und Straszenbettelei - Westf Anzeiger 1801.
3. Gedanken und Empfindungen, den neuen franzbsischen Unterricht betreffend
- in Westf Anzeiger Juni 1802.
4. Uber Religion, Monchsunfug und Volksaberglauben in den kat. Niederlanden
und den angrenzenden Departementen am linken Rheinufervon einem Freunde
der Menschheit - Religionsannalen von Henke Band 1 1802.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 143
5. Uber einige Hindernisse, welche der Verbesserung des praktischen Religionsunterrichts
in der kath. Kirche immerfort noch im Wege stehen, von einem kath.
Religionslehrer - Religionsannalen von Henke ibid. 1802.
6. Aussichten fur Religion und Humanitat} bei der Enrichtung des Bistums Aachen
- in Intelligenzblatt fur die Bezirke von Crefeld und Cleve nr. 67, 1802.
7. Brief an den Kolner Universitdtsprofessor Ferdinand Franz Wallraf gepubliceerd
door W. Zimmerman in Bin Nachwort zu , Jakob Hoogen (1742-1805) - Rheinische
VierteIjahrsblatter )g 18 (1954) 234-235. Brief van 17/8/1802.
8. Licht und Finsternis. Franzosische Rheinlande. Westf. Anzeiger 1803 (Erklarung
uber Bemerkungen).
9. Obscurantismus. Einige Worte an die Feinde des Lichts + beigefiigter Anhang
- Westf Anzeiger 1803.
10. Von derBildung eines nationellen (nationalen) Gemeingeistes durch einen al
ien Burgern gemeinschaftlichen Schulunterricht in den Preuszischen Staaten,
dem Staatsminister von Massow und dem Domherrn von Rochow gewidmet von
einem Verehrer ihrer Humanitat und Menschenliebe, in Neuer deutscher Schulfreund
1804, Bd. II.
11. Uber den Wahrheitssinn im Volke, oder ist es wahr, dasz das Volk keinen Sinn
fur Wahrheit und Aufklarung habe? - Quartalschrift fur Religionslehrer 1804.
12. Die Tugendist eine freundliche Stimmung oder uber die Veredlung der offentlichen
Bildungsanstalten und des praktischen Religionsunterrichts durch Beforderung
des Frohsinns mit besonderer Berucksichtigung der preuszischen Provinzen
Westfalens. - Beitrdge II 1805 (zie boven Brochure 8).
13. Uber die Laune als Hindernis des Frohsinns undeiner guten Kindererziehung.
- Beitrdge, ibid.
14. Die Volksschulen, keine kirchlichen, sondern allgemeine Staatsinstitute mit be
sonderer Hinsicht auf die preuzischen Provinzen in Westfalen. Ansichten, Wunsche
und Hoffnungen eines kath. Religionslehrers. - in Beitrdge I. 1805.

144 EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN
SAMENVATTING
Jakob HOOGEN (1742-1805) was dc laatste Prior-Pastoor van het Kruisherenklooster Wegberg
(1639-1802). Bij de Kruisheren van zijn tijd was hij nagenoeg onbekend. In de Definities der
Generate Kapitteh zoekt men tevergeefs naar zijn naam. In de Annales van Hermans komt zijn
naam enkele keren voor. In de dagen na zijn dood schreef Der Beobachter fur das Rurdepar
tement bijzonder lovend over hem: ,,Het Roerdepartement en de mensheid heeft een merkwaardig
man verloren. Een geleerde en belezen man, bezield met een nimmer aflatende ijver
om zich ten nutte te maken voor de gemeenschap, steeds het goede te bevorderen door zijn
voorbeeld, zijn geschriften en zijn leer. Oprechte eenvoud en een minzaamheid zonder pretentie
kenmerkten hem, maar ook kracht en moed ... ".
Hij was Prior en Pastoor. Over zijn priorschap en zijn confraters is jammer genoeg heel weinig
bekend. Hij heeft samengewoond met slechts enkele confraters, die werkzaam waren als kapelaans.
Maar hij was een zielzorger in hart en nieren.
Hij stond open voor de nieuwe ideeen van zijn tijd: de Aufkl'drung. Vanuit zijn pastorale
bezorgdheid zet hij zich in voor een verbeterd onderwijs ... ijvert voor nieuwe vormen van onderwijs:
armenscholen, industriescholen, onderwijzersscholen, scholen voor meisjes, enz. Heel
speciaal gaat zijn aandacht naar het godsdienstonderwijs. In de scholen van zijn parochie en
in zijn talrijke geschriften is hij een vurig voorstander van nieuwe pedagogische aanpak. Als
zielzorger toont hij zich een krachtdadig bestrijder van het bijgeloof, hij is voor vernieuwing
in de liturgie, hij is voor het gebruik van de volkstaal. Hij pleit voor verdraagzaamheid tegenover
andersdenkenden. Kortom een man die in zijn tijd begrijpelijkerwijze veel gebotst heeft
omdat men hem te modem vond.
SUMMARY
C. BRASSEUR o.s.c.
Jakob HOOGEN (1742-1805) was the last Prior of the Crosier monastery in WEGBERG Rhineland
(1639-1802). In the Order he was not so well-known in his time.
One looks in vain for his name in the ,,Deflnitiones Capitulorum Generalium 1410-1786".
The ,, Annales canonicorum regularium Ordinis sanctae Crucis" (1858) mention his name
some few times. He was Prior and parish priest in Wegberg. Hardly anything is handed down
to us about his priorship nor about his relations to this confreres. The Wegberg community
was very small; he lived together with only one Crosier father, who assisted him as a vicar.
Jakob Hoogen was heart and soul a pastor. He was considered to be very open to the ideas
of the ,,Enlightenment". He devoted himself to the people committed to his care. His spe
cial concern was the school system and the improvement of education. He was zealous for a
better training of teachers as well as for the erection of schools for girls, for the poor and of
industrial schools.
Most of all he was interested in the religious instruction.
In his writings and in his schools he proved to be an advocate of new pedagogical methods.
As a pastor he fought energetically against superstition. He pleaded also for the renewal of
the Liturgy, especially for the use of the vernacular. He advocated tolerance with dissentients.
It is understandable that Jakob Hoogen experienced much resistance in his lifetime, because
not a few considered him to be an extremely progressive man. After his death ,,Der Beobachter
fur das Rurdepartement" was loud in praise of him: ,,The Rurdepartement as well as huma
nity have lost in him a remarkable man: He was an educated and well-read man, inspired by
an ardent zeal to devote himself to the benefit of the community and to promote what is right
by his writings, his teaching and his own example. Courage and energy characterized his per
sonality ".
ZUSAMMENFASSUNG
G. REIJNERS o.s.c.
Jakob HOOGEN (1742-1805) war der letzte Prior des Kreuzherrenklosters WEGBERG am Niederrhein
(1639-1802). Im Kreuzherrenorden selbst war er in seiner Zeit nich so bekannt. In

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN 145
den ,,Definitiones" der Generalkapitel 1410-1786" sucht man seinen Namen vergebens. Wohl
wird er einige Male in den ,, Annales canonicorum regularium Ordinis sanctae Crucis" namentlich
genannt. Er war Prior und Pastor in Wegberg. Ober sein Priorat und das Verhaltnis zu sei
nen Mitbriidern ist uns nahezu nichts iiberliefert. Der Konvent in Wegberg war klein; er
wohnte mit nur einem Mitbruder zusammen, der ihm als Kaplan zur Seite stand. Jakob Hoogen
war mit Leib und Seele Seelsorger. Er gait als sehr aufgeschlossen fur die Ideen der „ Aufklarung".
Voller Eifer setzte er sich ein fxir die ihm anvertrauten Menschen, vor allem fur eine
Verbesserung des Schulwesens. Er eiferte auch fur neue Schulformen: Madchenschule, Armenschule,
Industrieschule sowie fur eine bessere Ausbildung von Lehrern. Ganz besonders interessierte
ihn der Religionsunterricht. In seinen Schulen und in mehreren Schriften erweist er sich
als Verfechter neuer padagogischer Methoden. Als Seelsorger war er ein energischer Bekampfer
des Aberglaubens. Er trat fur die Erneuerung der Liturgie ein, u.a. fur die Verwendung der
Landessprache. Er pladierte auch fur Toleranz Andersglaubenden gegeniiber.
Es ist verstandlich, dafi er in seiner Zeit auch viel Widerstand erfuhr, weil viele ihn fur extrem
fortschrittlich hielten.
Nach seinem Tod wurde in ,,Der Beobachter fur das Rurdepartement" sehr lobend iiber
ihn geschrieben: ,, Das Rurdepartement und die Menschheit haben in ihm einen seltsamen
Menschen verloren: er war ein gelehrter und belesener Mann, beseelt von einem nicht ablassenden
Eifer, sich fur die Gemeinschaft nutzlich zu machen, immer bereit, das Gute durch
Beispiel, Lehrtatigkeit und Schriften zu fordern, andererseits kennzeichneten Mut und Energie
seine Personlichkeit''.
RESUME
G. Reijners o.s.c.
Jakob Hoogen (1742-1805) a ete le dernier Prieur-Cure des Croisiers de Wegberg
(1639-1802). Parmi les confreres de son temps, il n'etait pas fort connu. Dans les Definitions
des chapitres generaux (Van de Pasch), on cherche en vain son nom. Dans les Annales de Her
mans, il n'est cite que trois fois. Pourtant quelques jours apres sa mort, le Beobachter fur das
Rurdepartement fait son eloge dans les termes suivants: ,,Le departement de la Rur et l'humanite
viennent de perdre un homme remarquable ... un erudit lettre, inspire d'un zele enthousiaste
... qui a toujours voulu rendre service a la societe par son exemple, par ses ecrits,
par ses idees. Un homme d'une modestie sincere et aimable ... mais en meme temps il reussit
a etre energique et courageux
II etait a la fois Prieur et Cure. Malheureusement nous ne savons presque rien de son pri
orat et de la petite communaute de Wegberg. II a habite avec quelques confreres seulement,
qui etaient actifs dans la paroisse avec lui. Sur son travail dans la paroisse, nous sommes mieux
renseignes. II etait ouvert aux nouvelles idees de son temps: 1' Aufklarung. Pousse par ses preoc
cupations pastorales, ils s'interesse vivement aux nouvelles methodes d'instruction, il s'applique
avec ardeur a 1'amelioration de l'enseignement ... il pense a des ecoles pour les gens pauvres,
il veut voir des ecoles industrielles, des ecoles pour mieux former les enseignants, des ecoles pour
les filles, etc. Tout specialement, l'enseignement de la religion le tient au coeur. Dans les ecoles
de sa paroisse et dans ses nombreux ecrits, il est un partisan enthousiaste des nouvelles idees
pedagogiques. Comme pasteur des ames, il combat avec energie toutes les formes de supersti
tion ... il est pour une liturgie nouvelle et il est partisan fervent de l'emploi de la langue populaire
courante. II demande partout et toujours du respect et de la tolerance a l'egard des gens
d'autres opinions. On comprend facilement qu'il ait irrite ainsi un tas de gens et de collegues
qui le trouvaient trop moderne ...
C. Brasseur o.s.c.

IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER
Kort na het verschijnen van ons Jubileum-nummer, 50-ste jaargang,
verloren we weer een van onze Kringleden: Kruisheer Donaat
SNIJDERS overleedop 25 oct. 92. Hij was 72 jaar.
In 1984 was hij lid geworden
van Clairlieu. Maar reeds voor die
tijd vinden we in de Kroniek een
aantal bijdragen van zijn hand.
Alles samen een twintigtal.
Bovendien was hij iederjaar behulpzaam
bij het corrigeren en op
punt zetten van onze drukproeven.
Met veel dank en waardering
denken we terug aan deze medewerker.
Provinciaal Wim Slangen
schreef over hem het volgende In
Memoriam. Kruisheer RogerJans-
sen verzorgde zijn Bibliografie.
* *
*
In de voormiddag van zondag 25 oktober bereikte ons het bericht
vanuit Maaseik dat confrater DONATUS, PETER, GERARDUS,
SNIJDERS die morgen plotseling overleden was.
Schitterend was zijn gezondheid de laatste jaren zeker niet te noemen.
Sinds hij enkele jaren geleden op straat werd aangereden door
een auto is hij haast niet meer zonder pijn geweest. Ook zijn bloeddruk
was nogal weerbarstig hoog. Helemaal onverwacht is dit plotse
overlijden dus niet.

148 IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER
Confrater Donaat, in de wandel Naadje, werd geboren te
Geistingen-Ophoven op 23 november 1919 als oudste in een ge2in
van acht kinderen. Hij Hep college bij de Kruisheren van Maaseik
(1931-1937) en trad in bij de Kruisheren in Diest in 1937. Hij
volgde filosofie (1938-1940) in Achel en theologie in Diest
(1940-1944) en werd op 5 augustus 1943 in Diest priester gewijd
door Mgr. Carton de Wiart. Hij studeerde verder aan de Katholieke
Universiteit te Leuven (1944-1948) in de Germaanse filologie. Hij
behaalde zijn licentie met het proefschrift ,,Herman Linnebank
o.s.c. ", later in boekvorm uitgegeven.
In 1948 werd hij leraar aan het in 1947 opgerichte college van
Denderleeuw. Hij was er graag en geliefd. Donaat was een enthousiast
en bekwaam leraar en zijn aanwezigheid was bepalend voor de
geest van vriendschap en vertrouwen die het collegeleven in Dender
leeuw tekende. Hij was ook de bezielende aalmoezenier van de scouts
en de initiatiefnemer van vele culturele aktiviteiten.
In 1964 werd hij directeur benoemd van de pas opgerichte lagere
cyclus van het college van Neeroeteren (1964-1980). In Denderleeuw
heeft deze benoeming nogal verslagenheid en beroering verwekt.
Maar de medepionier in Denderleeuw werd eerste pionier in Neeroe
teren. En ook dat heeft hij heel gewetensvol en kundig gedaan. Hij
wist ook in Neeroeteren een sterke band van vriendschap tussen leerlingen,
leraars en ouders te creeren. Ook de cultuur ging hem ter
harte: hij werd de bezielende voorzitter van de gemeentelijke cultuurraad.
Intussen was hij heel aktief in zijn geboortestreek Geistingen-Kinrooi.
In november 1986 werd hij voorzitter van de ,,Geschied- en heemkundige
kring Kinrooi" en ereburger van de gemeente Kinrooi.
Maar ook voor de Orde heeft: deze begenadigde confrater zijn talenten
ingezet. Toen vice-provinciaal Lambertus Graus in 1975 provinciaal
werd, heeft het provinciaal kapittel hem tot vice-provinciaal
gekozen en hem in 1978 in dat ambt bevestigd. In die funktie heeft
hij in 1982 het provinciaal kapittel bijeengeroepen om een nieuwe
provinciaal te kiezen in opvolging van provinciaal Lambert Graus, die
Generaal van de Orde gekozen was. In datzelfde jaar hield hij in
Hannut de feesttoespraak bij gelegenheid van de viering van 25 jaar
provincie. Tot in 1984 heeft hij zo onze provincie mee gediend in
haar beleid.

IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER 149
Het zal wel niemand ontgaan zijn, en zelf wist hij het heel goed,
dat hij ergens geplaagd werd door heimwee. Het blijkt reeds in zijn
toespraak voor de viering van 25 jaar provincie in 1982:
,,Ik wil niet weeklagen. Maar voel mij tegenover jeugdigen meestal
in een zwaar defensieve positie. Dat is op zich niet erg. Wij waren
vroeger te zeker, te betweterig, te overtuigd misschien. Ge voelt u in
de hoek gedreven door de beschuldigende woordenvloed, dat vooral.
Ge moet al veel geschiedenis, ook menselijke-kerkelijke kennen. Ge
moet veel weten te relativeren. Ge moogt u niet teveel ergeren aan
die onnozele slogans. Ge denkt in stilte: ze zeiden vroeger dat wij
geindroctrineerd werden, maar wat is DIT dan ? Ge zijt er niet heel
goed van. Ik toch niet. Vooral omdat de bedoeling soms de ogen uit-
steekt: gedaan met al dat vermolmde. Die indruk hebt ge toch meer-
malen, ook en zelfs onder gelijkgezinden. Wat het samenleven en -
denken niet kan bevorderen. Eerder bron zijn van verwijdering in de
geesten: het ergste wat ons zou kunnen overkomen''.
Eveneens in zijn vele publikaties over heemkunde, in zijn gedich-
ten en zijn bijdragen voor ,,Kruis & Wereld" blijkt deze nostalgie
aanwezig te zijn.
Ik zou Naadje een Odysseus willen noemen, omdat ik aan Hem
moest denken bij lezing van Cornelis Verhoeven's ,,Odysseus als Elckerlyc"
in 'Streven' van november 1992, waar hij schrijft: ,,Voor
Odysseus was Ithaka (zijn geboorteplaats) het afgedwongen begin en
het verlangde einde van de tocht, die dus van meet af aan een terug-
keer was. In dit opzicht is hij de tegenpool van de Bijbelse Abraham,
die uit zijn vaderland wegtrok om er nook meer terug te keren en
voor wie het beloofde land een ander land was. Terwijl dus in de
Odyssee de boeiende en verleidelijke avonturen wisselen, blijft het
thema van de terugkeer en het heimwee. Het is een constante in het
verhaal, de kern waar het om draait en die zelf geen verhaal is''. (p.
1175) Dit heimwee was dubbel bij Naadje: naar zijn geboortegrond
in de letterlijke zin, de Maaskant, en naar zijn diepere gelovige ge
boortegrond, God.
God,
ik kreeg het leven
uit Uw grote hand;
leven is weven
tot aan de rand.

150 IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER
Niet het stuk meten
dat ik me dacht,
maar knecht me weten
in grote opdracht.
Mijn hart uitdelen
tot het ligt bloot;
wat van mezelven
delen als brood.
Leed helpen dragen
en geven troost;
U blijven vragen
bij slechte oogst.
Bij U te komen
een koele bron;
van U te dromen
als warme zon.
Naadje, rust nu vredig in de gewijde grond van Heppeneert!
O.L.Vrouw van rust schenke jou ,,vrede voor goed".
Wim SLANGEN o.s.c.

IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER 151
BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS o.s.c.
Kruisheer Donaat Snijders heeft maar een paar boeken geschreven. Daarnaast
leverde hij een indrukwekkend aantal, vooral kleine, bijdragen voor allerhande
tijdschriften en periodieken. Vaak schreef hij onder pseudoniem. De volgende
schuilnamen konden wij achterhalen: P., S., Sigma, verkenner, Deest, V.A.,
Peter, A., D., V., G., correspondent, Gerard, H.R., Filoloog, M.R., Pino,
D.S., Dr. Pluizer, N.N., Kronijker, Kronista, een vader, Godefroid de Brouil-
lon, Grote Hezel, Interim, Multavidi.
In de hierna volgende bibliografie hebben wij gemeend de onuitgegeven pennevruchten
en de gedichten afzonderlijk te moeten releveren ...
1. Onze beste wensen. in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 21, januari
1942, pp. 49-50
2. Geloofin de missieschooL in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 22, ja
nuari 1943, pp. 54-58
3. Priesterroepingen. in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 22, augustus-
september 1943, pp. 150-153
4. Herman Linnebank — Zijn werk als criticus en Vlamingenvriend. Proefschrift
tot het behalen van de graad van licentiaat in de Wijsbegeerte en
Letteren, afd. Germaanse filologie, Leuven, 1948
5. Koning zonder land, in: Het scapulier, katholiek magazine voor Neder-
land, jg. 4, nr. 1, januari 1949, p- 7
6. Voor het forum: Hij komt well in: Het scapulier, jg. 5, nr. 3, maart 1950,
p. 60
7. Bijeen blijde geboorte. in: Were Di, H. Kruiscollege Denderleeuw, jg. 1,
1951, nr. 1
8. Vrijklinkt ons lied, in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 2
9. School en thuis - 1. in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 3
10. Ons Waterloo te Aalst. in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 3
11. Herman Linnebank 1875-1927. Zijn werk als criticus en Vlamingenvriend.
Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding, jg. 46, nr. 6, verhandeling nr.
425, Uitgeverij De Standaard, Antwerpen, 1952, 80 p.
12. Bij een verjaardag: Kruisheer Herman Linnebank (1875-1927). Over een
Limburgspastoorke en een Nederlands Vlamingenvriend. in: De Tijdspie-
gel, jg. 7, nr. 10, december 1952, pp. 253-255.
13. Beste vriend. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 2
14. Moederdag. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 3
15. Beginnen is niets ... maar volhouden. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 4

!52 BIBUOGRAFIE DONAAT SIJNDERS O.S.C.
16. Ophoven-Geistingen in de jaren 1814-1832. in: 't Ba2uintje. Overmensen
en dingen uit Ophoven-Geistingen, jg. 1, nr. 14 (26.12.1953); jg 2
nr. 1 (02.01.1954), nr. 2 (09.01.1954), nr. 3 (16.01.1954)
17. Ja isja. in: Were Di, jg. 3, 1953, nr. 1
18. Kan ik mijnjongen volgen in zijn studie? in: Were Di, jg. 3, 1953, nr. 4
19. Kroniek Denderleeuw 1953. in: Vinculum Crucigerorum, T 1 1953 fasc
2, pp. 36-37
20. lets over de Napoleonsweg. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 5 (30.01.1954)
21. Van Wodan tot Christus. lets overparochies Geistingen en Ophoven. in:
't Bazuintje, jg. 2, nr. 9 (27.02.1954), nr. 10 (06.03.1954), nr. 11
(16.03.1954), nr. 12 (20.03.1954), nr. 14 (03.04.1954), nr. 15
(10.04.1954)
22. Bokkerijders te Ophoven-Geistingen. in: 't Bazuintje, jg 2 nr 16
(17.04.1954), nr. 17 (24.04.1954), nr. 18 (01.05.1954)/nr' 19
(08.05.1954), nr. 20 (15.05.1954), nr. 21 (22.05.1954), nr. 22
(29.05.1954).
23. Degraafvan Hoorn. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 24 (12.06.1954), nr 25
(19.06.1954), nr. 26 (26.06.1954).
24. Soldaten van de Paus. De Pauselijke Zouaven 1860-1870. in: 't Bazuintje,
jg. 2, nr. 27 (03.07.1954), nr. 28 (10.07.1954), nr. 29 (17.07.1954), nr'
30 (24.07.1954), nr. 31 (31.07.1954), nr. 32 (07.08.1954), nr. 33
(14.08.1954), nr. 34 (21.08.1954), nr. 35 (28.08.1954)
25. Wat betekenen onze dorpsnamen? in: 't Bazuintje, jg 2 nr 38
(18.09.1954) '
26. Bestaande en verdwenen dorpsgebruiken. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 40
(02.10.1954), nr. 41 (09.10.1954), nr. 42 (16.10.1954).
27. In de sanskulottentijd. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 44 (30.10.1954), nr. 45
(06.11.1954), nr. 46 (13.11.1954), nr. 47 (20.11.1954), nr. 48
(27.11.1954), nr. 49 (04.12.1954), nr. 50 (11.12.1954), nr. 51
(18.12.1954), nr. 52 (26.12.1954)
28. Over zomersgesproken. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 39 (25.09.1954)
29. Studieenthousiasme. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 2
30. Onderwijs en opvoeding. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 3
31. Wat lees je zoo/? in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 3
32. Schutsengel van de Vlaamse jeugd. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 4
33. Tucht. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 4
34. Kroniek Denderleeuw 1954. in: Vinculum Crucigerorum, 1954 T 1 fasc
3, p. 64; T.2, fasc. 4, pp. 84-85.
35. De Pauselijke Zouaven 1860-1870. in: Pro Petri Sede, jg. 3, nr. 3, juli
1955, pp. 3-8; jg. 4, nr. 2, april 1956, pp. 7-8, nr. 3, juli 1956, pp.'4-6,
nr. 4, oktober 1956, pp. 4-6

BIBUOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 153
36. Kroniek Denderleeuw 1955. in: Vinculum Crucigerorum, 1955, T.2 fasc
3, pp. 45-46
37. Elegie. in: Were Di, jg. 6, 1956, nr. 4
38. &£*&> vanjonge mensen. in: Were Di, jg. 6, 1956, nr. 4
39. Kroniek Denderleeuw 1956. in: Vinculum Crucigerorum, 1956, T.3, fasc.
4, pp. 95-96
40. Bidtgij? in: Were Di, jg. 7, 1957, nr. 1
41. Vraag een vergrootglas. in: Were Di, jg. 7, 1957, nr. 4
42. Herwaardering van de PVs-belofte in: Vier moet branden. Aalmoezeniersblad
WKS-WKM, jg. 1957-1958, nr. 3, pp. 17-18
43. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum, 1957, T.4, fasc 2 pp
64-66, T.5, fasc. 1, 1957, pp. 72-76.
44. Kameraadschap tussen jongens en meisjes. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 3.
45. Recht in de ogen kijken. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5
46. Ik zag de Tower, in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5
47. Maria zingt in de Kerstnacht. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5
48. Versterving is verminking? in: Vier moet branden, jg. 1958-1959 nr 2
p. 17
49. Maria, die bereidheid en dat engagement, in: Vier moet branden jg
1958-1959, nr. 3, pp. 27-28.
50. Kroniek Denderleeuw 1958. in: Vinculum Crucigerorum, 1958, T.5, fasc
2, pp. 116-118, T.5, fasc. 3, pp. 228-232, T.6, fasc. 1, pp. 48-51.
51. Zeg het met bloemen. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 2
52. Gehoorzamen aan wie? in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 2
53. Ouderwets. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 3.
54. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum, 1959, T.6, fasc 2 pp
196-198, fasc. 3, pp. 253-257
55. De schutterijen van Ophoven en Geistingen (samen met HJ. GEER-
KENS). in: Het Oude Land van Loon, jg. 15, I960, pp. 45-51.
56. Gegevens over de school te Ophoven voor 1830 (samen met H.J. GEER-
KENS). in: Iimburg, jg. 39, I960, pp. 316-320
57. EmmanuelHiel. in: Were Di, jg. 10, I960, nr. 5.
58. Kroniek Denderleeuw I960, in: Vinculum Crucigerorum, I960, T.7, fasc.
1, pp. 54-57, fasc. 2, pp. 138-140, fasc. 3, pp. 235-238; T.8, fasc. 1, pp
53-55
59. Rede voor„ Pro Petri Sede " te Aalst, 8 november 1959. in: Pro Petri Sede,
jg. 9, nr. 2, april 1961, pp. 15-19
60. August van Cauwelaert. in: Toortsen, Melle, s.d. (1961), nr. 5, pp. 25-28
61. Oude hoeven te Ophoven-Geistingen (samen met H.J. GEERKENS). in:
Het Oude Land van Loon, jg. 16, 1961, pp. 235-272

154 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
62. Een memorandum voor kosters 1785 (samen met H.J. GEERKENS). in:
Limburg, jg. 40, 1961, pp. 103-104
63. Gebedspedagogiek. in: Vier moet branden, jg. 1961-1962, nr. 1, p. 20
64. Een tehuis. in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 1
65. Kankeren op ,,gezagfi. in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 2
66. Ouders, luistert eens ... in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 3
67. Kroniek Denderleeuw 1961. in: Vinculum Crucigerorum, 1961, T.8, fasc.
2, pp. 154-155.
68. Gery Helderenberg. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 5-8
69. Achilles Mussche. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 17-20
70. Karel Van den Oever. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 25-28
71. De Kruisheren van Roermond te Ophoven-Geistingen en een onbekende
St. Servatiusput (samen met H.J. GEERKENS). in: Limburg, jg. 41, 1962,
pp. 145-149
72. Lastige vragen: de mens ah Gods beelden gelijkenis, in: Kompas, Maand-
blad voor VT-werk in Vlaanderen, november 1962, pp. 17-19
73. Met. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 2
74. Volwassenheid. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5
75. Hou van de natuur. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5
76. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum 1962, T.9, pp. 14-16,
83-84, 156-157
77. Zouavenraam te Geistingen. in: Pro Petri Sede, jg. 11, nr. 2, april 1963,
p. 15
78. Heer, zegen uw reporters, in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 1
79. lets overfamilienamen. in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 3
80. De engepoort. in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 4
81. Kroniek Denderleeuw 1963. in; Vinculum Crucigerorum, 1963, T.10, pp.
37-39, T.ll, pp. 14-16.
82. Uniek in Limburg: een zouavenmonument te Geistingen (samen met H.J.
GEERKENS). in: Toerisme in Limburg, jg. 16, nr. 1, april 1964, p. 6
83. Twee maasdorpen: Ophoven, Geistingen en hun stroom (samen met H.J.
GEERKENS). in: Limburg, jg. 43, 1964, pp. 149-159
84. Acht generaties te Ophoven van de familie Reynders (samen met H.J.
GEERKENS). in: Het Oude Land van Loon, jg. 19, 1964, pp. 3-20.
85. Hi/ was jong. in: Het komt. Groepsblad scoutsgroep Denderleeuw, jg. 4,
1964, nr. 5
86. Pieter de Vleeschhoudere. in: Were Di, jg. 14, 1964, nr. 1
87. Kroniek Denderleeuw 1964. in: Vinculum Crucigerorum, 1964, T.ll, pp.
116-118

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C 155
88. Bijdragen tot de parochiegeschiedenis van Ophoven-Geistingen (samen
met HJ. GEERKENS). in: Limburg, jg. 45, 1966, pp. 156-165
89. Ophoven en Geistingen door de eeuwen been (samen met HJ. GEER
KENS). Uitgave bezorgd door het gemeentebestuur van Ophoven, s.d.
(1966-1967), 304 p., ill., krt.
90. Waar kwamen Harlindis en Relindis vandaan ? (samen met HJ. GEER
KENS). in: Album Dr. M. Bussels. Uitgave van de Federatie van
Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg, Hasselt, 1967, pp.
525-530.
91. Overpeinzingen van een oud-strijder. in: 20 jaar onderweg. Tijdschrift
van de scoutsgroep Prins Boudewijn-Denderleeuw, april 1968, afl. 3, pp.
2-5
92. Bij een eerste lustrum, in: Vlam, H. Kruiscollege Neeroeteren, jg. 2,
1969-1970, nr. 1
93. lets over onze voornamen. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 1
94. PieterMaas. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 1
95. Onze familienamen. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 2
96. Ons tweede jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 2
97. Waar in 't Bronsgroen eikenhout. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3
98. Ons derde jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3
99- Theodoor Sevens, in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3
100. Zo ging ons vierde jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 4
101. lets overfamiliewapens. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 4
102. Richting Kessenich ... De grens. in: Kritisch Krijt, jg. 1, 1970, nr. 3
103. Weerzien met Limburg. in: Kritisch Krijt, jg. 1, 1970, nr. 5
104. Over familiewapens. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 1
105. Zo ging ons vijfde jaar. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 1
106. Antikwarisch. ,, Oude" bedenking. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 2
107. In memoriamJan Geerkens 1902-1971. in: Limburg, jg. 50, 1971, pp.
21-28, ill.
108. Jan Hendrik Geerkens. in: De Maaseikenaar, jg. 2, 1971, nr. 2, pp.
21-22.
109. Onderwijs en milieu, in: Kritisch Krijt, jg. 2, 1971, nr. 1
110. Neeroeteren herdacht zijn geschiedschrijver Pieter Jan Maas. in: Het Be-
lang van Limburg, 8 maart 1971
111. Pasen. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3
112. Brief van eenen leerlinck. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3
113. LambertEngelen. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3

156 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
114. Groot Neeroetenaar herdacht. in: De Band, jg. 1, nr. 5, april 1971, pp.
26-27
115. Limmericks over hier en rondom. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4
116. Het Marianum van Neeroeteren. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4
117. Gesjappeerd... ofneet? Idioma i.v.m. ziekte, leven en dood. in: De
Maaseikenaar, 1971, jg. 2, nr. 3, pp. 18-20
118. Maaseiker honderdjarige. in: De Maaseikenaar, 1971, jg. 2, nr. 4, p. 20
119. Kultuurkring wenst inrichting van museum te Neeroeteren. in: Het Be-
lang van Limburg, 22 oktober 1971
120. Bokkerijders in de Oetervallei. Kultuurkring Neeroeteren, najaar 1971, 30
p., stencils, 2de uitg. 1974, 3de uitg. 1975
121. Een Neeroeters museum? in: Periodiek Kontaktblad voor Neeroeteren, jg.
8, nr. 1, januari 1972
122. Wandelen alpeinzend. in: De Maaseikenaar, jg. 3, 1972, nr. 2, pp. 5-8
123. Bokkerijders te Maaseik. Uitg. Kulturele, geschied- en oudheidkundige
Kring Maaseik, 29 p., stencils
124. En de Oeter stroomde voort... Oeters leesboek in 't vroede, in 'tsotte,
in 't amoereuze. Uitgave Kultuurkring Neeroeteren, februari 1973, 112 p.
125. Oude reus op een eiland. in: Echter Echo, 29.03.1973; ook in: Het Oude
Nest, 1973, p. 11
126. Het St. Martinusbeeldte Kessenich. in: Het Belang van Limburg, 01 juni
1973, p. 9
127. Kronologische Bibliografie van L. Heere. in: Clairlieu, jg. 30, 1972, pp.
49-56
128. Bericht uit ,,Het aanzien van een eeuw". in: Het Oude Nest, 1973, p.
33
129. Uit het verleden van Kessenich, I: De Pauselijke Zouaven 1860-1870.
1974, s.l., 21 p. (gestencilde uitgave)
130. Neeroeteren. in: Het Blaadje. Stamproy, jg. 15, nr. 18, 08.05.1974
131. Testament van een boerenknecht in 1806 (Opglabbeek). in: limburg, jg.
53, 1974, p. 151
132. Bokkerijders in de Oetervallei. Gestencilde uitgave. Kultuurkring Neeroe
teren, 2de vermeerderde uitgave, 1974, 41 p., ill.; 1975, 3de ongewij-
zigde uitgave.
133. Uit het verleden van Kessenich, II: De Schuttersgilden. 1975, gestencilde
uitgave, 55 p., ill.
134. Herinneringen aan )teen echte Kruisheer". in: Cellesiana, jg. 12, 1975,
pp. 193-195.
135. Het vrijonderwijs te Neeroeteren na de basisschool. in: Drie eeuwen vrij
lager onderwijs te Neeroeteren, 1975, pp. 49-50

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 157
136. Anno 1900: werken bij Graadje Smeets. in: G. DANIELS en W. SAN-
GERS, Aldeneik architectuur en historie, 1975, pp. 124-125
137. Testament vanpastoor N. Joosten van Opoeteren 1660. in: P.L. BUSSELS,
L.J.O., J.C. WlLLEMS en D. SNIJDERS, De rampzalige Sinterklaasdag
1648. De slag op de Donderslagse Heide, Uitgave Kultuurkring Neeroe-
teren, 1976, pp. 47-62
138. Redons\ in: Periodiek Kontaktblad voor Neeroeteren, jg. 12, nr. 1, april
1976, pp. 14-15
139- Levende zegswijzen van de Maaskant. in: Ons Heem, jg. 30, 1976, nr.
2-3, pp. 63-66
140. Monumenten in een dorp, in: Ter Eiken, Kultureel Tijdschrift Kessenich,
jg. 1, 1976, nr. 2, pp. 35-37
141. In memoriam Pater Mathieu Knevels. in: De Maaseikenaar, jg. 8, 1977,
nr. 1, pp. 38-39
142. In andermans ogen. Onze streek, gezien door een Luxemburgse Jezuiet,
tweehonderdjaargeleden. in: Maaslandse Sprokkelingen, 1977, nr. 10,
20 p.
143. De laatste redplank. Bezweringsmateriaaluit Geistingen. in: Maaslandse
Sprokkelingen, 1977, nr. 13-14, pp. 1-22
144. Ken uwgemeente. Wotra, Oeter, Asbeek, Bosbeek, Witbeek ... in: De
Maaseikenaar, jg. 8, 1977, nr. 2, pp. 29-31
145. Kessenich 1600-1800. De parochie Kessenich volgens de visitatie-
verslagen. in: Ter Eiken, jg. 1, 1977, nr. 4, pp. 25-29
146. Alfons Overman, pastoor 1868-1950. 1977, gestencilde uitgave, 2 + 18
p.
147. In memoriam pater Mathieu Knevels (1908-1977). in: Veldeke, jg. 52,
1977, nr. 3, p. 14 (zie ook nr. 141)
148. Testament van pastoor N. Joosten van Opoeteren 1660. in: Limburg, jg.
56, 1977, nr. 3, pp. 96-105 (zie ook nr. 137)
149. En eeuwig zingen de bossen. in: De Maaseikenaar, jg. 8, 1977, nr. 3, pp.
12-15
150. Beelden uit mijn kinderjaren. 'n Familiezangboek. 1977, gestencilde uit
gave, 1977, 143 + 12 p.
151. Bij een vijftigste verjaardag: Martinus Rutten (1841-1927). in: Kontakt
Kinrooi, 1977, pp. 88-89
152. Snoepen aan de Maaskant. in: Ons Heem, jg. 31, nr. 5-6, pp. 187-189
153. De ijsheilige. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 1, maart
1978, nr. 5, pp. 7-12
154. Rede einde gidsencursus Kinrooi 17.12.1977. in: Erica, uitgave van de
Werkgroep Limburgse Natuurgidsen, maart 1978, pp. 7-11

158 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
155. Boekweijtkoek. in: Het Oeterdal V.V.V., uitgave 1978
156. Stom Verhaolkes. 1978, gestencilde uitgave, 99 p.
157. De kerk van Opoeteren. in: Stedelijk Informatieblad Maaseik, jg. 2,
1979, nr. 1, pp. 3-5
158. Drie van elk (samen met P. HENKENS en M. KUNNEN), Uitgave van
de Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi, nr. 1 van de reeks ,,Har-
tenvier", 1979
159- Een natuurreservaat in onzegemeente: De(n) Harenne. in: Stedelijk in
formatieblad Maaseik, jg. 2, nr. 2, 1979, pp. 3-6
160. Veertien van de vijftien van negentien. Brochure 60-jarigen te Geistingen,
14.07.1979 (26 genummerde exemplaren)
161. Frans Kusters (1891-1917). Symbool van de IJzertragedie 14-18.
Maaslandse Vlaming. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 2, nr.
8, juni 1979, pp. 1-19
162. De Spaanjerd - De Heerenlaak. Folder, 09 juli 1979, voor het gemeente-
bestuur van Kinrooi
163. Tranen over Ophoven (1914-1918) (samen met Els PURNOT-
REYNDERS). 1979, gestencilde uitgave, 35 p., ill.
164. Het was mei 1940 ... Drie kroniekjes door L. DIEBEN, J. GEERKENS en
D. SNIJDERS. 1979, gestencilde uitgave, 68 p.
165. Volksverhalen en leesteksten over eigen heem. in: Ons Heem, jg. 33, nr.
3, 1979, pp. 89-92
166. Inleiding. in: Van nu en Straks (Poukens): een heruitgave van dorpsver-
halen uit Ophoven-Geistingen door de Geschied- en Heemkundige Kring
Kinrooi. 1979
167. Wat betekent mijn naam. Vier bijdragen in tijdschrift KIVOC en H.
Grafschrift, Kinrooi 1979
168. Inleiding. in: In Ooteren, in Ooteren, is 't lekker om te wonen ... Kul-
turele Kring Neeroeteren. 1980, gestencilde uitgave, 9 p.
169. Uchteravondvertellingen I. 1980, gestencilde uitgave, 99 + 2 p. + 26
schetsen
170. Richting Kessenich ... De Grens ... Eenpleidooi! in: Ter Eiken, jg. 4, nr.
3, 1980, pp. 23-27
171. Albrecht Rodenbach en Limburg (samen met S. Vermeire). 1980, Uitgave
Kultuurkring Neeroeteren, 120 p.
172. Homilie bij het zilveren priesterfeest van de Provinciaal. in: Cellesiana
17/1980, pp. 145-147
173. Snijders-Snel-Schrift. 1980, nr. 1, (familieblad)
174. Uittreksels uit rede inhuldiging gedenksteen Jan Geerkens-Geistingen,
10/1980. in: Kontakblad Kinrooi, 1981, passim

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 159
175. Literatuur rondMaaseik: legende wordt historie. in: De Maaseikenaar, jg.
12, 1981, nr. 1, pp. 10-11
176. Goswijn de Insula. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 1, 1981, pp. 42-43
177. Toen sikkels lansen werden (samen met J. MERGEAY en L. SNOEKS).
1981, Kultuurkring Neeroeteren, 188 p., ill.
178. Haec estpraeclarum vos. in: Clairlieu, jg. 39, 1981, pp. 98-99
179- Vier,,Bokkerijders " in Kessenichl in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 2, 1981, pp.
39-40
180. Het hoog water Nieuwjaar 1926. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 2, 1981, pp.
49-51
181. Waar men gaat langs onze wegen. Een beschrijvende inventaris van de
kruisen en kapellen in Geistingen, Kessenich, Kinrooi, Molenbeersel, Ophoven.
(samen met M. Wieers, J. Henckens, H. Heymans, M. Kunnen,
W. Smet). Uitgeverij Ten Bos, Nieuwkerken, 1981, 104 p., ill.
182. Snijders-Snel-Schrift, nr. 2, 1981
183. Een kloosterorde schept taalin hetLimburgse land, in: Kruis en Wereld,
jg. 61., nr. 1, jan. 1982, pp. 22-25
184. In winters Wenen. in: Cellesiana, jg. 19, 1982, pp. 14-17
185. Preek rondSint Elisabeth- Stokkem 15.11.1982. In: De Bakeman, jg. 2,
nr. 3, 1982, pp. 14-16
186. Een moord te Kessenich 1908. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 3, 1982, pp.
41-43
187. Hoog ript de jubelzang. Een dorpssouvenir Geistingen 1902-1982. 1982,
48 p., ill.
188. Nao 'tPruses. 1982, s.l, 28 + 9 pp., ill.
189. Vorsend naar ons historisch verleden. nr. 4 van de reeks ,, Hartenvier ".
Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi, 1982, 25 p.
190. De vervloeking van de prior, in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr 3, 1982, pp.
83-85
191. 50 jaar Lourdesgrot Neeroeteren, 1932-1982. 1982, 60 p., ill.
192. Bijeengedeukte kerk. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 4, 1982, p. 103
193. De bijdrage. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 4, 1982, pp. 118-119
194. lnleiding KeuzekapittelHannut 12-13 april 1982. in: Verslagboek provinciaal
Keu2ekapittel, 1982, s.l., pp. 2-10
195. Uchteravondvertellingen 2. 1982, s.l., gestencilde uitgave, 91 p.
196. Kruisheer oorlogsslachtoffer te Peer 1599. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr.
6, 1982, p. 185
197. Zalig de vreedzamen 1604. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 7, 1982, pp.
211-212
198. Rede bijgedachteniskruis Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 2, nr. 1, 1982,
PP. 3-5

160 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
199. Hetspeulke Hgt op zien vot... in: Dao roastj get, jg. 2, nr. 1, 1982, p.
14
200. Een gewoon musketier. in: Cellesiana, 1982, pp. 157-161
201. Het schitterend wapenfeit. in: Het Belong van Iimburg, 1 december 1982
202. De broodmens. in Kruis en Wereld, jg. 61, december 1982, pp. 312 e.v.
(reeds gepubliceerd in: Uchteravondvertellingen 2)
203. Feestrede ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van de Belgische provincie
van de kruisheren. in: Cellesiana, jg. 19, 1982, pp. 190-195
204. Sni/ders-Snel-Schrift, nr. 3, 1983, 18 p.
205. De Regenrivier (essay). 1982, s.l., 17 p.
206. E muulke Frans. in: Dao raostj get, jg. 2, nr. 2, 1983, pp. 73-74; nr. 3,
pp. 121-123
207. Apropos: Heiligen bijde kruisheren. in: Kruis en Wereld, jg. 62 april
1983, p. 82
208. SignatusJ.S. in: Cellesiana, jg. 20, 1983, p. 51.
209. Een soldaat van Napoleon te Ophoven. in: Doa raostj get, jg. 2, 1983,
nr. 3, pp. 99-101
210. De lotgevallen van Hubertus, de heilige Ardeense jager. in: Dao raostj
get, jg. 2, 1983, nr. 3, pp. 117-120
211. Rust bij moeder. in: Kruis en Wereld, jg. 62, mei 1983, p. 115
212. Rene Simons, de (te) bescheidene. in: De Bakeman, jg. 3, mei 1983, nr.
4
213. Historische teksten rond,,Kinrooi". in: Wegwijs in Kinrooi, brochure
V.V.V. - Infodienst Kinrooi, 1983
214. Wat moet die galg daar? in: Kruis en Wereld, jg. 62, 1983, pp. 208-210
215. Visiting London, in: Kruis en Wereld, jg. 62, 1983, pp. 218-219
216. Gesjappeerd ... of neet ... in: Dao raostj get, jg. 2, 1983, nr. 4, pp.
168-170
217. Mondelinge geschiedenis: kleinschalig onderzoek. in: Ons Heem, jg. 37,
hooimaand 1983, pp. 115-116
218. Priesters, broeders en zusters van Ophoven en Geistingen (een aanvulling).
in: Dao raostj get, jg. 3, nov. 1983, nr. 1, pp. 4-9
219. 11 juli rede te Zolder. in: Punt. Ledenblad Vlaamse Volksbeweging Iim
burg, jg. 5, nr. 4, nov. 1983, pp. 2-8
220. Een molen alsschuiloord. in: Kruis en Wereld, jg. 62, nr. 9, dec. 1983,
pp. 280-281
221. De dood gleed uit de lucht. Uchteravondvertellingen 3. 1983, s.l., 100 p.
222. Snijders-Snel-Schrift, nr. 4, jan. 1984, 28 p., ill.
223. Kurieus, in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 2, jan. 1984, pp. 68-69; nr. 3, april
1984, p. 112

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 161
224. Kinrooier berichten uit de eerste wereldoorlog. in: Dao raostj get, jg. 3,
nr. 2, jan. 1984, pp. 74-77
225. Vlaanderen — Een korte situatieschets 1983. in: Vinculum Crucigerorum,
1984, nr. 11, pp. 7-10
226. Bijeen voorlopig afscheid. in: Cellesiana, jg. 21, 1984, pp. 4-7
227. Depastoor die er het hoofd bij verloor. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 3,
april 1984, pp. 110-111
228. Wie(j) poppestront. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 3, april 1984, pp. 114
e.v.
229- Liefde gaf u duizend namen. in: Kruis en Wereld, jg. 63, nr. 4, mei
1984, pp. 97-99
230. Van twee maaslandse kanunniken die nog volgelingen hebben, in: Kruis
en Wereld, jg. 63, nr. 5, juni 1984, pp. 152-153
231. Duizend kopjes koffie per dag. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp.
161-162
232. Handleiding om ongelukkig te worden. in: Kruis en Wereld, jg. 63,
1984, pp. 179-180
233. Student bij de Kruisheren. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp.
184-186
234. Terugblikkendna een halve eeuw. in: Herinneringen K.S.A.-Ophoven
'50. 1984, Ophoven, pp. 11-21
235. Sint-Servaas. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 210-212
236. Het Seizoen. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 218-219
237. Inleiding op de heruitgave van H. JANSSEN-AERTS-T. SEVENS, Aantekeningen
over het verleden van Kinrooi, 1984, 2.p.
238. Wie is mijn naaste? in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 225-226
239. Toen zoiets nog nieuws was ... in: De Maaseikenaar, jg. 15, 1984, nr. 3,
pp. 34-35
240. Sta een ogenblik j///(samen met W. KUPEN). in: Dao raostj get, jg. 3,
nr. 4, 1984, pp. 131-133
241. Moordaanslag te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 156
242. SintLeendert. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 160
243. Euvernog inspoppestront en van det ... in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4,
1984, pp. 161-162
244. Mijn groet vanuit Wallonie. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 171
245. Van de beroemde kruisherenaflaat. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, nr.
9, pp. 280-281
246. Onze dorp en in de geschiedenis. in: Kinrooi archeologisch en historisch.
,,Hartenvier"-reeks, nr. 5, uitg. Geschied- en Heemkundige Kring Kin
rooi, 1984, pp. 26-44

162 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
247. Snijders-Snel-Schrift, nr. 5, Jan. 1985, 27 p.
248. Een kruisstichting met zware kruisen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985,
p. 26
249. Willem. in: R. JANSSEN, Pater Sangers op losse schroeven, 1985, dl. 2,
p. 22
250. Naar Amerika. in: Dao raostj get, jg. 4, nr. 1, 1985, p. 16-17
251. Over Maaseiker Ursulinen die ze naar ... Ophoven wegbrachten. in: Dao
raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 18-22; ook in: De Maaseikenaar, jg. 15,
nr. 4, 1984, pp. 17-20
252. Uit de 'eerste' schoolstrijd 1878-1884. in: Dao raostj get, jg. 4, nr. 1,
1985, p. 23
253. HetKessenich-zegelvan Hunsel(samen met W. SMET). in: Dao raostj
get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 28-29
254. 85 jaargeleden. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, p. 29
255. Een f)aangebrande Ophovenaar" anno 1570. in: Dao raostj get, jg. 4,
1985, nr. 1, pp. 30-31
256. ,, Van eenen koejong te Ophoven ". in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr.
l,p. 31
257. Oude klokken van Ophoven en Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 4,
1985, nr. 1, p. 33
258. Van Moffe en Pruse. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 34-35
259. Over conversations en conversions, in: De Maaseikenaar, jg. 15, 1984, nr.
4, pp. 34-35
260. Ambiorix, de Eburonenkoning. Uchteravondvertellingen 4. Geistingen,
1985, 87 p.
261. Het lege graf. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 45-48
262. En ervoorsterven ... in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 56
263 'Agnus Dei' van Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, pp. 70-71
264. Moordaanslag te Geistingen in 1799. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr.
2, p. 71
265. Over de Itter en een Geistingenaar. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2,
pp. 72-73
266. Tussen uchteren en unjeren. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, pp.
87-89
267. Want hij was klein van gestalte. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 65
268. Het beelduit de haverkist. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 89-90
269. Het marianum. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 2
270. Het speulke ligt op zien vot. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 21-22
271. Sint Lambertus van Maastricht, pastoor van Neeroeteren. in: Ooters Jaar
boek, 1985, pp. 43-45

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 163
272. Plundering van de Opoeterse schans in 1790. in: Ooters Jaarboek, 1985,
pp. 47-50
273. Het klooster van de Godsberg. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 54-55
274. Negentiende eeuw in Limburg. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 65
275. Voor de leeuwen geworpen ... in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
65-66
276. Een Maaseiker dichter met een boodschap. in: De Maaseikenaar, jg. 16,
1985, nr. 1, pp. 29-31
277. Een bloedige verjaardag. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp.
114-115
278. Snuffelendin oude boeken. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp.
115-119
279. Fi/o/ogus is blij. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp. 126-127
280. Nieuwe ziekte ontdekt te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr.
3, p. 135
281. Nog het Agnus Dei van Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, p. 119
282. De ramp. Geslaagd... en dan? in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
98-99
283. Het einde kwam op een zonnige zondagse namiddag. Geemancipeerde
vrouwen: Edith Stein, in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 108-111
284. De vermaarde kok van Kerniel. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 120
285. Naar de kerk mogen gaan. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
148-150
286. De dochter van Neer Daemen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
151-153
287. In het land van de Indianen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 155
288. Vijftigjaar (of ongeveer) studentenbond Ophoven-Geistingen-Kessenich.
in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 157-163
289. Hoe wijbijna een trein kregen ... tussen Pari/'s en Berlijn ... in: Dao ra
ostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 172-174
290. Inbraak in MolenbeerseL in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp.
176-177
291. Kurieus. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 178-179
292. Omdat ik Vlaming ben! in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp.
180-181
293. Als een steenuil tussen hetpuin. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
161-162
294. })Smeulendwillenft. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 182-183
295. Het schitterend wapenfeit. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
184-186

164 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
296. Zorg voorarme kranken. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 212-215
297. Martelaarin huts, in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 216-218
298. Maaseik doorheen een 19de eeuwse (hollandse) brU. in: De Maaseikenaar,
jg. 16, 1985, nr. 4, p. 137
299. Vertrouw niemandboven de 35. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
225-226
300. De dame uitRoeselare. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 246-248
301. Tussen Wenen en Roeselare. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp.
251-252
302. Lodewijk P/essers 1862-1915 (samen metj. DAAMEN). Uitg. St. Aldegondiskring
As, 1985, 119 p., ill.
303. Het Christendom heeft nog toekomst. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986,
pp. 1-2
304. Als vrouwen er zich eens mee bemoeien. in: Kruis en Wereld, jg. 65,
1986, pp. 18-20
305. 'Hermans Jacobus heeft dit geschreven ...'in: Dao raostj get. jg. 5, 1986,
nr. 1, pp. 7-14
306. Adellijke toestanden. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1, pp. 24-25
307. Bij wat Womantische* muziek. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1, pp.
25-31
308. Agrarische woorden en begrippen. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1,
pp. 47-48
309. Pastoor dokterjan Spitz, in: De Ruwaard, VNJ-Bree, maart 1986
310. Op deplaats die litostrotos heet... in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp.
52-53
311. Pastoor Dr. Jan Spitz herdacht. Spitzkomitee, 1986, 28 p.
312. Een Spaanse Geistingenaar... EdgardErnalsteen. in: Dao raostj get, jg.
5, 1986, nr. 2, pp. 80-83
313. Nog iets over de oude Geistinger schutterij. in: Dao raostj get, jg. 5,
1986, nr. 2, p. 91
314. Een minderbroeder - pastoor te Op boven (Op ftEndt). in: Dao raostj
get, jg. 5, 1986, nr. 2, pp. 97-99
315. Epaarte Kal - over de Geistinger taal. Geistingen, 1986, 260 p.
316. Het zwarte boekje. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 125-129
317. Walborg. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 130-137
318. Jaak Boonen 1875-1944. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp.
157-158
319. Euver boumspeken morgepeere. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3,
pp. 163-164

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 165
320. Gelukkig maken en gelukkig zijn. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp.
97-98
321. Vijf eeuwen 'Lievevrouwedal' Kruisheren Ehrenstein. in: Kruis en We
reld, jg. 65, 1986, pp. 114-116
322. Hemelen hemelen. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 129-130
323. De grote verschuiving. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 149-152
324. Onze kruisheren die op/lessen zijn getrokken. in: Kruis en Wereld, jg.
65, 1986, p. 153
325. De parochie Kessenich in de 17de-18de eeuw volgens visitatieverslagen.
in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 198-203
326. In memoriam Ties Verstappen - groot volksverteller 1899-1985. in: Dao
raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 198-203
327. Een grafop Java. Over de oudste Geistinger missionaris. in: Dao raostj
get, jg. 5, 1986, nr. 4, p. 211-212
328. lets over kluizen en kluizenaars. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp.
213-214
329. Van deserteursgesproken te Ophoven. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr.
4, p. 214
330. Een gerechtelijk gebruik te Ophoven anno 1637. in: Dao raostj get, jg.
5, 1986, nr. 4, pp. 214-215
331. Vroegste klaverteelt te Ophoven. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, p.
215
332. Pastoor Van Stippendt te Ophoven (1830-1871). in: Dao raostj get, jg.
5, 1986, nr. 4, pp. 216-217
333. Het hoge woord moet er maar eens uit ...en wel over onze 'bijnamen'.
in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 218-219
334. Nooit eens lachen ? Het is niet serieus. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986,
pp. 162-163
335. 'Glimlachjes'. in: Cellesiana, jg. 23, 1986, pp. 136-137; jg. 24, 1987,
pp. 9, 18, 25, 41, 63, 89, 109, 110, 129, 130; jg. 25, 1988, pp. 5-6
336. 'Die goeie ouwe tijd' in: Vriendenboek Donaat Snijders, Kinrooi, 1986,
pp. 56-57
337. Hoop doet leven. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 1-2
338. Het rare verhaalvan Beyenburg. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp.
23-24
339. Een volks lied, in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, p. 23
340. De slechtepastoor. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, pp. 32-34
341. Een Maaseiker kruisheer begraven te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 6,
1987, nr. 1, p. 45
342. Bijde genealogie Reynders. in: Dao Raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, p. 49

166 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
343. Waat wustjdao? in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, pp. 50-51
344. Opstellen over vroeger. Geistingen, 1987, 107 p.
345. Een vijandop bezoek. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 56-57
346. Over 'de tijden1 vroeger en nu. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, pp.
76-78
347. Omstreden notariele akte van een Ophovensepastoor. in: Dao raostj get,
jg. 6, 1987, nr. 2, p. 79
348. Aan de schutterij,,Sint Martinus" in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2,
p. 83 IDEM in: Programmaboek Oud Limburgs Schuttersfeest, 1987, p.
59
349. De tweede missionnaris van Geistingen. in:Dao raostj get, jg.6, 1987, nr.
2, pp. 84-85
350. Joannes Matheus Severijns. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 91
351. Een bont allegaartje. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, pp. 92-93
352. Pastoor worden in Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 70
353. Was God in Buta? in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 65-66
354. Gastvrijheid. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, p. 86
355. De jaarlijkse bezoekster. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 87-89
356. Zoek de zonkant. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 97-98
357. De bedelvrouw. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 113-114
358. Sjouwen voor de Heer. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 115-118
359. Pastoor dr. Jan Spitz 1887-1945 (samen met S. VERMEIRE en W. RO-
SIERS). uitg. Spitzkomitee Ophoven, IJzerbedevaartkomitee Maaseik, Da-
vidsfonds Genk, 177 p.
360. Rutger Rescius, hoogleraar, drukker, humanist, hellenist. Maaseik doorheen
twee 19de-eeuwse (hollandse) brillen. Een Molenbeersels gesneuvelde,
herdachtin verzen. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg.
10, nr. 3, dec. 1987, 28 p.
361. Onze uiteindelijke bestemming. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp.
129-130
362. Ouderen over ouder worden. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp.
140-144
363. Veertig jaar Denderleeuw. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, p. 149.
364. Silvester, in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige Kring 'Het
Land van Thorn, jg. 1, nr. 2, nov. 1987, pp. 13-16
365. De herdenkers. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 182-184
366. Salome. Het verhaal van een dame zonder hoofd. in: Mededelingenblad
Geschied — en Heemkundige Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec. 1987, pp.
5-10

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 167
367. De stilgevallen brouwerij. in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige
Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec. 1987, pp. 25-28
368. Onze beschaving is moe. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp. 1-2
369. Ik moet om het askruisgaan. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp. 3-5
370. Priester in een concentratiekamp. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp.
24-25
371. Het broederschap van den goeden dood. in: Doa raostj get, jg. 6, 1988,
nr. 3, pp. 127-128
372. Een groot Kinrooienaar: Mathieu Brouns. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988,
nr. 3, p. 135
373. Monseigneur Martinus Hubertus Rutten van Geistingen. in: Dao raostj
get, jg. 6, 1988, nr. 3, pp. 143-145
374. Wat visserslatijn. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 4, pp. 176-177
375. Willem Sangers in memoriam. in: Dao raostj get. jg. 6, 1988, nr. 4, pp.
184-185
376. In memoriam Hein Henckens. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 4, pp.
185-186
377. Navo/ging. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 1-2
378. Twee verliefde vrouwen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp.
13-15
379. Een kleine kloosterorde. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp.
19-20
380. De dekoratie. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 26-28
381. Doodonder het kanaal. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp. 38-41
382. Heppeneert. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, p. 53
383. Jan Geyen. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp. 63-64
384. Over Donatus, 'de donderpatroon' in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp.
66-69
385. Slachtoffers van de Napoleontische oor/ogen. in: Dao raostj get, jg. 7,
1988, nr. 1, p. 7
386. De oudstepastoor van Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1,
pp. 14-15
387. De Napoleonsweg. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 15-21
388. In de brousse van Afrika: de derde Geistinger missionaris: Petrus Si/kens.
in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 25-27
389. 150 jaarparochie Molenbeersel. in: Dao raostj get, jg.7, 1988, nr. 1, pp.
37-42
390. lKieke wie Pol in Hasse/t'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp.
47-48

168 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
391. De beschoten vrouw en hoe het #/?/££. in: Dao raostj get, jg 7 1988 nr
1, P- 10
392. Ik ga 's zondags niet meer naar de kerk. in: Kruis en Wereld jg 67
1988, nr. 3, pp. 1-2
393. Depatrones van de Orde: de heilige Odilia. in: Kruis en Wereld jg 67
1988, nr. 3, p. 20-22 '
394. H*/ beeldin de haverkist. in: Het Teken, jg. 61, 1988, nr. 1, pp. 23-24
395. Omgaan met de beeldbuis. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 4, pp.
396. Alleen de straat bleefover. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 4, pp.
397. De heksen van Beegden. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 1, pp. 12-16
398. De klompen. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 1, pp. 28-32
399. Willem Sangers kloosteroverste ... in: De Maaseikenaar, jg. 19 1988 nr
3, pp. 94-95
400. Horen zien en zwijgen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, pp. 1-2
401. Over heiligenverering. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, pp. 18-21
402. In kwade dagen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, p. 25
403. Naschrift. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 94-95
404. Een vredig oorlogsverhaaltje. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, p. 95
405. Onze familienamen. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 109-111;
nr. 3, pp. 178-180; nr. 4, pp. 246-248; jg. 8, 1989, nr. 3, p. 300; nr. 4
pp. 417-418
406. Overdrie boeken 'van bz/'ons'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr 2 pp
114-118
407. Mgr. Rutten bisschop van Luik en de Vlaamse Beweging. (boekbespreking)
in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 118-119
408. Dankwoord. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 3, pp. 134-137
409. De eeuw van de informatica. in: Kruis en Wereld, jg. 67 1988 nr 6
pp. 1-2
410. Ben niemendalletje ... in: De Maaseikenaar, jg. 19, 988, nr. 4 pp
177-178
411. Ben verloren leven. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 3-4, pp. 28-32
412. Waaris de levende kerk? in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 1, pp.
413. De leskatheder valt weg. in: Kruis en Wereld, jg. 68 1989 nr 1 pp
25-26
414. Nog over fezel drieve'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 3, pp. 166-168
415. Ge hobtj den oorlog nietgewonne. (boekbespreking) in: Dao raostj get,
jg. 7, 1989, nr. 3, pp. 185-187

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 169
416. Opstellen over vroeger. Geistingen-Maaseik, 1989, offset, 250 p.
417. Pasen. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 2, pp. 1-2
418. Wij melaatsen. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 2, pp. 6-8
419. Wijzijn niet van gisteren (A. Faesen). in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989,
nr. 2, p. 25
420. Waar is mijn vaderland. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4 pp
229-232
421. GerardKrekelberg. in: Dao raostj get., jg. 7, 1989, nr. 4, pp. 237-240
422. Over bijgeloof... vroeger. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4 pp
241-242
423. Oude grensperikelen. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4, pp. 227-229
424. De nieuwe evangelisatie. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 3, pp. 1-2
425. Nog een die veel meemaakte. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 3,
pp. 23-24
426. 'Den draad\ Het eerste ijzeren gordijn in Europa. in: Dao raostj get,
jg.8, 1989, nr. 1, pp. 268-272
427. Gebroken idylle tussen een Geistingenaar en een Ophovenaar (samen met
W. VAN ENGELAND). in: Dao raostj get, jg. 8, 1989, nr. 1 pp
273-277
428. DeLossing. in: Dao raostj get, jg. 8, 1989, nr. 1, pp. 279-282
429. De avondvoor de gulden mis (samen met J. VAN DAEL). in: Dao ra-
0StJ get, jg. 8, 1989, nr. 1, pp. 293-294
430. Laagdrempelig, in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 4, pp. 18-20
431. De laatstepauselijkezouaaf. Een jeugdherinnering uit Geistingen. in: Pro
Petri Sede, jg. 37, 1989, nr. 3, pp. 16-17
432. Die van Maaseik, in: De Maaseikenaar, jg. 20, 1989, pp. 132-135
433. De kaartridder van Heppeneert. in: Oostland, nr. 101, juni 1989, p. 184
434. Op weg naarde hemel. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 5, pp. 1-2
435. Het Pestlied. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 5, pp. 24-25
436. Het zusterklooster van Geistingen 1923-1964. in: Dao raostj get, jg. 8
1989, nr. 4, pp. 392-295
437. Humaniora (samen met T. KEES). in: Kruis en Wereld, jg. 68 1989 nr
6, pp. 23-25
438. Een uitgeweken Kinrooienaar. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, pp.
439. Onze voornamen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, pp. 34-35
440. Anderen ten exempel. in: De Kroetwes, jg. 3, 1990, nr. 2-3, pp. 30-34
441. Eenpionier in Wisconsin, in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990 nr 2 pp
21-22

170 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
442. Sint Wilbert. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 3, pp. 3-7
443. Overrestauraties. in: Dao raostj get. jg. 9, 1990, nr. 2, pp. 71-72
444. Over ulevellen en karamellenverzen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr.
2, pp. 74-76
445. E bitje van dies weer. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 2, pp. 77-78
446. Vraag en antwoord. in: Dao raostj get, jg.9, 1990, nr. 2, pp. 82-84
447. (Eene ellendige lummelachtige gewoonte'. in: De Kroetwes, jg. 4, nr.l,
juni 1990, pp. 33-36
448. Asielin een kloosterkerk. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 4, pp.
20-21
449. Een veelgeplaagde. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 96-97
450. Den ijzeren draad. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 117-118
451. Roepstenen te Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990. nr. 3, pp.
119-120
452. Het Sint-Annabeeldvan Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr.3,
pp. 132-135
453. Tussen A en E. in: Dao raostj get. jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 148-149
454. Allerheiligen. in: De Standaard 31 /10 - 1/11/1990, p. 8
455. Abride Hitler, in: Oostland, nr. 106, sept. 1990, pp. 145-148
456. Eierpatrouille. in: De kroetwes, jg. 4, nr. 2, okt. 1990, pp. 6-12
457. Compostella. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 6, pp. 20-21
458. Het Geistinger kerstlied van 1916. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 4,
p. 168
459. Sint-Martinus en zijn vuur. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, pp. 169-170
460. Oos modertaal. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, p. 234
461. Noodkreet van eenjonge mens. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 5,
pp. 1-2
462. Die goede oude tijd. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 1, pp. 1-2
463. ... En hijhoorde vogelgefluit... in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr.
1, pp. 22-23
464. De man die toch maar niet Amerikaan werd. in: Ooters Jaarboek III,
1991, pp. 52-56; IDEM in: Liber amicorum Jozef van Haver, Brussel,
1991, pp. 349-355
465. Bij de uitvaart van Staf Vermeire. in: Ooters Jaarboek III, 1991, pp.
102-103
466. Het jonkvrouwenrecht. in: Ooters Jaarboek III, 1991, pp. 112-114; Idem
in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 1, pp. 12-14
467. Zo'n honderddertigduizendpersoonsnamen (genealogie Drost). in: Dao
raostj get, jg. 10, 1991, pp. 15-18

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 171
468. Over ouderzijn en ouderworden. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr.
2, pp. 19-20; nr. 3, pp. 23-25; nr. 4, pp. 18-21
469. Ben niet alledaagse dorpspastoor. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 2,
pp. 58-59
470. De klompen. in: Oostland, nr. 109, juni 1991, pp. 76-81
471. De pry's van het boek. in: Oostland, nr. 109, juni 1991, pp. 104-105
472. 11 juli 1991. in: Vlaams verbond voor gepensioneerden, jg. 23, juli-aug.-
sept. 1991, pp. 2-3
473. De christelijke vreugde. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 4, pp. 1-2
474. De heks van Aldeneik. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 4, pp.
22-23
475. Frans Kusters (samen met vele anderen). Herdenkingskomitee Rekem,
1991, 182 p., ill.
476. Over 'slok en slokken'. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 2, pp. 97-99
477. Over de doopput van Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 3,
pp. 131-134
478. Een doorsnee klooster vroeger. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 5,
pp. 14-15
479. De 'amateurs', in: De kroetwes, jg. 5, 1991, nr. 2, pp. 113-116.
480. Alschrijvendhelpen. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 6, pp. 21-22
481. Mee met landverhuizers. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 1, pp.
23-24
482. Een onderwijzer - weigeraar te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 11,
1992, nr. 1, pp. 3-4
483. Europa een (samen met P. PEX). in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 1,
pp. 23-26
484. Kruisherenkloosters: Kerniel. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 2,
pp. 15-16
485. Wat blijft. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 2, pp. 23-24
486. Onder woonwagenvolk. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 3, pp.
22-23
487. Ben halve eeuwgeleden. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 2, pp. 56-57
488. Waat maag det... beteikenen. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 1; p.
30; nr. 2, pp. 63-64
489- Hoe oudis Neeroeteren. in: Ledenblad Wotra kultuurkring Neeroeteren,
juli 1992
490. Kruisherenkloosters: Maastricht, in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr.
4, pp. 17-20
491. Van broeder Koen die naar de oorlog moest. in: Kruis en Wereld, jg. 71,
1992, nr. 4, pp. 21-22

172 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
492. Van koerezels. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 3, pp. 106-107
493. Praatjes bijdialektwoorden. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 3, pp.
108-109
494. Waarden overdragen. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 5, pp. 1-2
495. Hoe genoechlijk rolt het leven ... in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr.
5, pp. 20-21
496. De 'slechtepastoor'. in: De Kroetwes, jg. 6, 1992, nr. 1, pp. 44-47
497. De alchemist van Horn, in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 4, pp.
143-144
498. Bedevaarten. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 6, pp. 22-23
499. Biografie E.H.D. Snijders door hemzelf (d.d. 05.10.1989) in: Dao raostj
get, jg. 12, 1993, nr. 1, pp. 3-8, ill.
500. Over Sint Victor, patroon van de molenaars. in: Dao raostj get, jg. 12,
1993, nr. 1, pp. 25-27
501. Praatjes bij dialektwoorden. in: Dao raostj get, jg. 12, 1993, nr. 1, pp.
35-36
Bijlage 1: gedichten en dichtbundels
1. In mei. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 2
2. Ballade van Raas van Gaver. in: Spel van O.L.Vrouw-ter-Nood. Denderleeuw, (1957), pp.
31-33
3. Ballade van de oud-student. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 2
4. Ballade van de zagende leraar. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 3
5. St. Jorislied. in: Were Di,jg. 11, 1961, nr. 2
6. Media Vita, in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5
7. Huldegedigt. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4
8. Alleen maar het water ... in: Cellesaiana, 1972, p. 330
9. Nieuwjaar. in: Cellesiana, p. 335
10. Zondag in Stevensweert. in: EchterEcho, nr. 211, 02.08.1973
11. Stamboom. in: Echter Echo, nr. 212, 16.08.1973; ook in: Het Oude Nest, 1973, p. 1
12. Bijeen opening, in: Kontaktblad voor Neeroeteren, jg. 9, 1973, nr. 3, p. 1
13. Het heilig wammes. in: De Maaseikenaar, 1974, nr. 1, pp. 32-33
14. De kaartridder van Heppeneert. in: W. SANGERS, O.L.Vrouw van Rust te Heppeneert,
1974
15. Voor het grint. in: De Autotoerist, jg. 27, nr. 18, 12.09.1974, p. 952.
16. Heulepiepe. in: De Autotoerist, jg. 27, nr. 20, 10.10.1974, pp. 1078-1079
17. Zomaar. Kleine bundeling gedichten voor reiinisten rheto 1937, Gestencilde uitgave, 1974,
12 p.
18. Bleumerstraat; Hora exitus; De laatste wever van Maaseik; Eikerstraat; De Bosstraat; MaaseikerMarkt;
Hepperstraat. in: W. SANGERS en G. DANIELS, Maaseik, Architectuur
en Historie, Maaseik, 1974
19. Van vreuger. Fieftich gedichtjes in Geistingerplat. 1975, 55 p., gestencilde uitgave.

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C. 173
20. Maasdorp; Maaslands liedeke. in: J.L. VAN HASSELT en W. SANGERS, Wesson, een
stadje met allure, 1975, pp. 81 en 85
21. HeiligLand. Eenpo'etisch, evangelisch reisverhaaL 1975, gestencilde uitgave, 67 p.
22. Zondag aan de Maas. Een reeks kwatrijnen. 1975, gestencilde uitgave, 1975
23. Tussen Poepertekoel en Lange Nacht. Een tweede bundelgedichten van en over Geistingen.
1975, gestencilde uitgave, 1975, 58 p.
24. Aldeneik; Groen wegje te Aldeneik; De heks van Aldeneik; Heiligen van eigen stam. in:
G. DANIELS en W. SANGERS, Aldeneik architectuur en historic 1975, pp. 12, 17, 24
en 90 {Aldeneik ook in: Iimburg Vandaag, jg. 8, nr. 21, 30.04.1977, p. 29)
25. Kattestaart. 1976, gestencilde uitgave, 58 p.
26. Stroom. Gedicbten, rijmen en rijmelarijen. 1976, gestencilde uitgave, 71 p.
27. Aldeneik. in: De Autotoerist, jg. 29, 15.04.1976, p. 468
28. Bosstraat. in: De Maaseikenaar, jg. 7, 1976, nr. 2, p. 19
29. Roewven; Bijde Sint-Jan van Sint-Jansberg; Sint-Jansberg. in: W. SANGERS, De ,,Kapel"
van Sint-Jansberg. Een Romaans monumentje in het Maasland, 1976, pp. 6, 15 en
18; ook in: R. JANSSEN, Een kaduke wedergeboorte: beate onderwijsinitiatieven te Sint-
Jansberg 1920. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, nr. 1, 1977, pp. 42-43
30. Wiej wee jonk woere. 1976, gestencilde uitgave, 185 + 2 p.
31. ReusRiddart. in: De Maaseikenaar, jg. 7, 1976, nr. 3, p. 19
32. Min Moderspraok. (samen met W. SANGERS. in: Maaslandse Sprokkelingen, nr 17
1977, 46 p.
33. Ballade van de rare kolven. Kultuurkring Neeroeteren, 1977, 8 p., gestencilde uitgave
34. Oude smartlappen. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, 1977, jg. 1, nr. 2, 47 p.
35. DeKoorepruus. in: Veldeke, jg. 53, 1978, nr. 2, p. 4 (reeds verschenen in: Wie wee jonk
woere)
36. De speelgoedmarkt. in: De Knapkook, Maaseik, jg. 4, nr. 8, juni 1978
37. Voor elk een. Twaalfgedichten voor Reto '37. 1978
38. Rond Bethanie. Gestencilde uitgave, 1978, 31 p.
39. De Kin-Royer. in: Kontakt Kinrooi, jg. 5, nr. 4, december 1978, p. 118
40. Kleine Ballade van de kleine man. Gestencilde uitgave, 1979, 14 p.
41. Ophoven; Hennenkapel. in: Infogids, uitgave van het gemeentebestuur Kinrooi, april
1979
42. Willibrord; Wilbert. in: De Heilige Willibrordus in de beide Iimburgen, Susteren, 1979
43. De Visser. in: Het Visserskrantje, Neeroeteren, jg. 1, nr. 2, juli 1979
44. Het tijdeloze dolen. Eenvoudige gedichtjes over mijn land. 1979, gestencilde uitgave, 50
P-
45. Gromentj. 1980, gestencilde uitgave, 73 + 2 p.
46. TerEiken. in: Ter Eiken, jg. 5, nr. 1, 1980, p. 2
47. Gijzegt: de vlam mag niet worden gedoofd. God, groot en hoog verheven. (gedichten,
met muziek van F. Van Otterdijk). in: Muziek bij de L.P. ,,Vergeet je mensen niet". Sjaloomgroep
Achel, 1980
48. Ballade van lang geleden. 1981, 15 p.
49. Nimmerstil. 1983, 62 p.
50. De Pauselijke Zouaaf. in: Pro Petri Sede, jg. 32, nr. 1, jan. 1984, p. 5
51. Het wilgefluitje. Geistingen, 1985, 57 p.
52. De stadVijveren. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, p. 79
53. De ballade van moot Leentjes einde. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 58-59

174 BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.
54. Neeroeteren. in: OotersJaarboek, 1985, p. 85
55. Voorjaarin 'tBergerven. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 102
56. De martelaren van Buta. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 67. Idem in: Album Buta
1965, Diest, 1990, p. 7
57. Niets lokt mijzozeer ah de Maas. in: Erica, jg. 34, 1985, nr. 2, p. 24
58. Maaseikerwallen. in: De Maaseikenaar, jg. 16, 1985, p. 65
59. Maasdeuntje. in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 3, pp. 26-27
60. Winter, in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 4, p. 31
61. Wielewalen. in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 4, p. 35
62. Het Daemen-huisje. in: Amici Insulae. Stevensweert, Jaarboek 1985, p. 42
63. Want maagdenbloed dat spreidt zo breed, in: Veerpont-Proza en poezie uit beide Lim-
burgen, V.L.A., 1986
64. Ballade van de bokkerijder. in: R. JANSSEN - W. SANGERS, Bokkerijders tussen gisteren
en morgen, Lanaken, 1987, pp. 97-100
65. Thorn, in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec.
1987, p. 32
66. Hemel. in: Kruis en Wereld, jg. 67, omslag nr. 5
67. Het bakhuis. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, p. 108; IDEM in: Ons Heem, jg. 42,
1988, nr. 4-5, p. 128
68. Waat doortj iewig. in: Ons Heem, jg. 42, 1988, nr. 4-5, p. 182
69. Mijn land, in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4, p. 220
70. Kermis te Maaseik. in: De Maaseikenaar, jg. 20, 1989, p. 131
71. Ballade van mijn vier seizoenen. in: Oostland, nr. 102, sept. 1989, pp. 205-206
72. Gedicht, Kessenicb 26.8.1989. in: Ter Eiken, jg. 14, 1989, nr. 2, p. 72
73. Willibrord. in: A. CLAASSEN, Willibrord en de evangelisatie van onze streek, Achel,
1990, p. 25
74. De Spaanjert. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, p. 21
75. Cantilene. in: Oostland, nr. 106, sept. 1990, p. 123
76. Zomermiddag aan de Maas. in: Oostland, nr. 107, december 1990, p. 210
77. Hemel. in: De Schakel, tijdschrift H. Kruis-College Maaseik, jg. 9, nr. 3, 1991, p. 45
78. God. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 4, omslag
Bijlage 2: onuitgegeven pennevruchten
1. Geistinger sagen en legenden. 1937
2. Taaleigen van Geistingen. 1937
3. Oorlog 1940. 1941
4. Ik ging eens naar Amerika, 76 gedichten (origineel en zes fotokopieen), 1977
5. ,,Snijders-boek" — een familiegeschiedenis: 9 farden + meerdere pakketten, handschrift
6. Naar Amerika. Een dossier over emigratie. Getypt, 1985, 291 p.
7. 'Wei duizend brieven schreef ze mij ...' Bundeling van 'moeders brieven' 1937-1962. 8 de-
len, 1 ex.
Roger JANSSEN o.s.c.
Maaseik, juni 1993

KRONIEK
JAARVERGADERING KRING CLAIRLIEU 1992. Op woensdag 22 April 1992
vond de jaarvergadering van de kring Clairlieu plaats te Maaseik.
Aanwezig waren: Clem Brasseur, voorzitter, en de leden: J. Corstjens, R.Janssen,
G. Reijners, W. Slangen, D. Snijders en P. Winkelmolen. Verontschuldigd
hadden zich de leden: K. Cools en H. Douma.
Na een woord van welkom feliciteerde de voorzitter Roger Janssen osc, die op
4 April 1992 de Priesterwijding ontvangen had. Hij bedankte hem voor zijn
daadwerkelijke medewerking aan het tijdschrift Clairlieu sinds 1979, ook als lid
van de redactie, en wenste hem alle succes toe bij de voorbereiding van zijn dissertatie.
Daarna herdacht de voorzitter Dr. Albert Zwart osc, sinds 1982 lid van onze
kring, die op 29 December 1991 in Maaseik gestorven was.
Pater Zwart heeft als secretaris de verslagen van alle Generale Kapittels van 1946
tot 1979 en van de Belgische provincial kapittels sinds 1957 geredigeerd. Voor
wat betreft Ordesgeschiedenis hebben wij aan hem naast andere kleine bijdragen
in Clairlieu de uitgave van het Manuale actorum (dagboek) van prior Jo
hannes Spick van het klooster Marienfrede bij Bocholt (Duitsland) over de jaren
1598-1609 te danken. Dit dagboek is door de stichting ,,Unser Bocholt" van
1984-1986 in afleveringen gepubliceerd en later in een band uitgegeven. Voor
publicatie in Clairlieu had pater A. Zwart een lijvig artikel over Jakob Hoogen,
prior en pastoor van Wegberg (Duitsland) en een kleiner artikel over het Kruisherenklooster
te Hoorn voorbereid. Ook had hij al veel 'voorwerk' verricht voor
een uitgave van het liber annotationum, een verslagboek van het conventskapittel
van Marienfrede over de jaren 1656-1718. De leden van de kring uitten
de wens dat deze Annotationes in hun geheel in Latijnse tekst en Nederlandse
vertaling met toelichting zouden worden uitgegeven. Daarvoor zal R. Janssen
contact met de Leuvense universiteit opnemen (stof voor licentiaats- of doctoraatsthesis).
Verslagen: Daarna werd het verslag van de jaarvergadering 1991 met enkele
kleine wijzigingen goedgekeurd. Vervolgens lichtte de penningmeester, pater
P. Winkelmolen het financieel verslag over het boekjaar 1991 toe. De voorzitter
bedankte hem voor zijn goed en nauwkeurig beheer.

176 KRONIEK
Achel \ Het klooster Achel, lange jaren de zetel van de kring Clairlieu, is nu ver-
kocht. Het archief van de kring, dat ook in Achel bewaard werd, was al tijdig
naar Amersfoort overgebracht. Daar is het door Pater P. Winkelmolen geordend
en beschreven. Het zal worden ondergebracht in de nieuwgebouwde archief-
ruimte in het klooster te Maaseik. Daar komt ook de biliotheek van de kring.
Jaarganz 1992: Dit wordt de vijftigste jaargang en dus een jubileumnummer.
De inhoud ziet er als volgt uit: Een ^gelukwens van de Magister Generaal",
een herdenkingsartikel: ,,Een halve eeuw Clairlieu" (P. Winkelmolen - G.
Reijners), een artikel van A. Ramaekers, ,,Leuven IV", bewerkt door R. Jans-
sen, een ,,/» memoriam Dr. Albert Zwart" (W. Slangen), een bijdrage over
,,het Kruisherenklooster te Hoorn" (A. Zwart) en de gebruikelijke
^Kroniek".
De bedoeling is dat dit feestnummer in September of uiterlijk begin Octo
ber verschijnen zal. Enkele andere artikelen die nu reeds in het bezit der redac-
tie zijn, moeten naar jaargang 1993 worden verschoven.
Jaargang 1993: Hiervoor zijn reeds beschikbaar: een studie over de ,,bibliotheek
van het klooster Bentlage", van de hand van Dr. H.-U. Weifi, verder een
klein artikel van G. Mersch over ,,2 stichtingsoorkonden van het klooster te
Maaseik" (1474) en een lang artikel van ons overleden medelid pater A. Zwart,
over , Jakob Hoogen, prior en pastoor te Wegberg (Duitsland)".
Werkzaamheden van de leden: J. Corstjens verklaarde zich bereid het derde
deel van de studie van Dr. A. Ramaekers over ons huis te Leuven, waarvoor
A.R. alleen nog maar wat notities verzameld had, uit te werken voor publicatie
in Clairlieu. R. Janssen Is bereid een gedeelte van zijn dissertatie over de ontwikkeling
in mentaliteit en spiritualiteit in onze Orde van voor de Franse Revolutie
tot 1940 in Clairlieu te publiceren. Hij maakt er bovendien attent op
dat het Kruisherenklooster te Diest in 1995 zijn 150-jarig bestaan viert. Daar-
over wil hij voor Clairlieu een bijdrage schrijven. De andere leden zegden hun
medewerking aan de jaarlijkse kroniek toe.
Publicaties: Pater G. Scheerder heeft in de serie 'Cruciferana' twee nummers
uitgegeven gewijd aan de plaats van de prior conventualis in het kanonikale leven
in het algemeen (nr. 32) en bij de Kruisheren in het bijzonder (nr. 33).
Beide artikelen worden in Clairlieu 1992 besproken. Deze publicatie deed bij
de leden van de kring de vraag rijzen, of het niet gewenst was voor de geschied-
kundige uitgaven in de reeks 'Cruciferana' een redactieraad te benoemen.
In het gedenkboek ,,Die Kreuzherren in Diilken: Kloster-Schule
1491-1991" is een geschiedenis van het Kruisherenklooster in Diilken opgeno-
men. Dit gedenkboek wordt in het kader van de jubileumviering te Diilken in
Clairlieu 1992 besproken.

KRONIEK 177
Tentoonstelling: In het klooster-museum Ter Apel werd vanaf 31 Mei tot 1 No
vember 1991 een tentoonstelling ,,In Cruce salus" gehouden, gewijd aan de
geschiedenis van de Kruisherenorde, waaraan meerdere kloosters hun medewer-
king verleend hadden. Ook daarvan is een bespreking in Clairlieu 1992 opge-
nomen.
Nieuwe leden: Het is gewenst de kring Clairlieu aan te vullen. De voorzitter
verzocht de leden naar geschikte kandidaten in eigen omgeving uit te zien.
Datum verzadering 1993: De volgende jaarvergadering werd vastgesteld op
Woensdag 14 April 1993 vanaf 14.30 uur in het gastvrije Maaseikse klooster.
Een bezichtiging van de archiefruimte met het archief van Clairlieu werd toe-
gezegd.
Ger. Q. REIJNERS osc.
JAARVERGADERING VAN DE GESCHIEDKUNDIGE KRING „ CLAIR
LIEU " 1993
De jaarvergadering van de geschiedkundige kring ,,Clairlieu" had plaats op
woensdag 14 april vanaf 14.30 u. in het gastvrije klooster van Maaseik / Belgie.
Aanwezig waren: Clem Brasseur, voorzitter, en de leden: K. Cools, H. Douma,
R. Janssen, G. Reijners, W. Slangen en P. Winkelmolen. Verontschuldigd had
zichj. Corstjens.
Na een woord van welkom herdacht de voorzitter ons medelid, Pater Donaat
Snijders, die op 25 oktober 1992 plotseling gestorven is (71). Sinds 1984 was
hij lid van onze kring, schreef meerdere bijdragen voor de kroniek, vertaalde de
samenvattingen van de artikelen in het Engels en corrigeerde zeer nauwkeurig
de drukproeven. Zijn eigenlijke interesse lag op het gebied van de regionale ge
schiedenis (heemkunde). In Clairlieu 1993 zal een ,,In memoriam" verschij-
nen (W. Slangen), R. Janssen zal een bibliographic samenstellen.
Het verslag van de jaarver&adering 1992, dat aan de leden was toegestuurd,
werd goedgekeurd en zal in Clairlieu 1993 worden opgenomen.
Het financieel verslag over het boekjaar 1992, dat ook al in het bezit van de
leden was, werd door de pennigmeester, Pater P. Winkelmolen, toegelicht.
Dank zij meerdere subsidies kan Clairlieu zo uitgegeven worden als de leden
zich dat wensen. De vergadering dechargeerde de penningmeester met dank
voor de nauwkeurige boekhouding en het goede beleid.

178 KRONIEK
Archief Clairlieu: Het archief van de kring Clairlieu zal in de maand Mei 1993
overgebracht worden van ons klooster in Amersfoort, waar pater P. Winkelmolen
het geordend en beschreven heeft, naar de nieuwe archiefruimte in ons
klooster te Maaseik. Daar bevindt zich al het boekenbezit van de kring.
Voor Clairlieu 1993 is voorzien:
- Het artikel van Dr. H.U. Weifi over de bibliotheek van klooster Bentlage.
- Het artikel van Dr. A. Zwart over Jakob Hoogen, prior en pastoor te Weg-
berg/Duitsland.
- Het artikel van G. Mersch over de stichtingsoorkonden van het klooster te
Maaseik (1474).
- Het ,,in memoriam" voor Donaat Snijders (W. Slangen) en een uittreksel
uit zijn bibliographic (R. Janssen).
- Kroniek
Voor de jaargang 1994 is gepland:
- R. Janssen, Gedeelte van zijn dissertatie, nl. De geschiedenis van de Orde
vanaf het voorspel van de Franse Revolutie tot c. 1850. Breuk of geen breuk
met het verleden ?
- L. van Belkom, De sequentie ,,Honor Crucis exaltetur" van het Feest van
Kruisverheffing met toelichting.
- R. Janssen, Terugblik bij het jubileum van Diest (1995)
Bovendien ligt er nog altijd het ,,Liber annotationum'', overgetypt door A.
Zwart. Dit ,, liber'' is een verslag van conventsgesprekken van het klooster Marienfrede
(Duitsland) over de jaren 1656-1718. Het is de wens van de kringleden
dat dit met een Nederlandse vertaling en een toelichting uitgegeven wordt.
Zoals al afgesproken zou R. Janssen daarover contact opnemen met de universiteit
van Leuven (stof voor licentiaats- of doctoraatsthesis).
Werkzaamheden van de kringleden: R. Janssen werkt aan zijn dissertatie verder,
G. Reijners legt de laatste hand aan een artikel over het Kruisofficie in
onze Orde, Piet Winkelmolen ordent het archief van de Nederlandse Provincie.
Clem Brasseur wil de notities over Buzangais, die A. Bochin hem toegestuurd
heeft, grondig bestuderen en zien of het geschikt is voor een publicatie
in Clairlieu. Bijdragen van de leden voor de kroniek blijven altijd welkom.
Ah belangrijkste uitgave in het joar 1992 is te vermelden het boek van Dr. L.
van Noort, Opkomst en neergang van de Nederlandse provincie van de Kruisheren,
Twintig jaar op zoek naar religieuze identiteit (1957-1977). Het boek
is in Clairlieu 1993 besproken.
In Nederlandis de ,,Pretiosa-commissie" heropgericht. In dit stadium van onze
Orde in Europa is de zorg voor het behoud van waardevol bezit uit het verle
den niet hoog genoeg te schatten. Dit wordt acuut bij de opheffing van hui-

KRONIEK 179
zen en bij de dood van confraters, die belangrijk materiaal voor ordesgeschiedenis
verzameld hebben. Hier moeten vooral de provinciale besturen en de
huisoversten waakzaam zijn. In het verleden heeft de Historische Commissie
zich daarover al meermalen tot het bestuur van de Orde gewend. Het is nog wel
een open vraag, waar waardevol materiaal verzameld dient te worden: in het
provinciaal of generaal archief, of ook in het archief van Clairlieu.
De bewerking van de laatste studie van Dr. H. van Rooijen, The Church of the
Holy Cross de Claro Loco and the true origins of the Crosiers, door M. Cotone
is wel interessant om in het archief van Clairlieu te bewaren, maar lijkt de ieden
van de kring te rijk aan hypothesen om het zo te publiceren.
Nieuwe leden: Als lid is al uitgenodigd: Pater Drs. L. van Belkom (Amersfoort).
Als nieuwe leden zullen ook uitgenodigd worden: Prior L. Sips (St.
Agatha) en Br. Dirk Wassenfuhr (Bonn).
De vofcende verzaderim is vastgesteld op Woensdag 6 April 1994 vanaf 14.30
uur, wederom in het klooster te Maaseik.
Ger. Q. Reijners o.s.c.
J.W. DRIJVERS, Helena Augusta. The Mother of Constantine the Great and
the Legend of Her Finding of the True Cross, Brill / Leiden / New
York/Koln 1992.
In der christlichen Tradition ist die hi. Helena unloslich mit der Auffindung
des hi. Kreuzes verbunden. In unserer Ordensgeschichte wird sogar die legendarische
Griindung des Ordens auf die hi. Helena sowie auf Quiriacus zurikkgefuhrt.
Neben Augustinus gait sie in den ersten Jahrhunderten seiner Existenz
als die bedeutendste Patronin des Ordens. Seit 1417 wurde ihr Fest am 18. Au
gust als totum duplex, d.h. hochsten Ranges, gefeiert.
In der Biographie der hi. Helena haben sich in bezug auf die Auffinding des
Kreuzes Geschichte und Legende verwoben. Deshalb ist die historisch-kritische
Arbeit von Dr. Drijvers auch im Hinblick auf die Ordensgeschichte interessant.
Anhand der literarischen und archaologischen Quellen versucht der Autor das
historisch Zuverlassige herauszustellen. Besonders die altesten literarischen Zeugnisse
hinsichtlich der Auffindung des Kreuzes hat er kritisch analysiert.
Historisch gesichtert ist, daft Kaiserin Helena am Ende ihres Lebens
(327-328), wahrscheinlich im Auftrag ihres Sohnes Konstantin, das Heilige
Land besuchte und an mehreren heiligen Statten Kirchen errichtete. Dariiber
berichtet uns Eusebius in seiner Vita Constantini III, 42-47. Den Bau der Grabeskirche
jedoch fuhrt Eusebius auf Konstantin selbst zuriick (ib. Ill, 26-40).
Zur Zeit der Einweihung der Grabeskirche — am 14. September 335 war
Helena schon langst gestorben.

180 KRONIEK
Ihre direkte Verbindung mit der Auffindung des Kreuzes bleibt jedoch frag-
wiirdig, wie sich zeigt aus den altesten Zeugnissen.
Bischof Cyrill von Jerusalem (348-386) erwahnt an drei Stellen seiner Kate-
chesen (c. 350), dafi ein Grofiteil des Kreuzes Christi in Jerusalem verwahrt
wurde und Partikel des hi. Kreuzes in aller Welt zerstreut waren. Dr. Drijvers
nimmt an, dafi das Kreuz in den zwanziger Jahren des vierten Jahrhunderts auf-
gefunden sei (S. 89), aber das Wie und Wann genau bleiben ratselhaft.
In seinem Brief an Konstantius II aus dem Jahr 351 erwahnt Cyrill zwar die
Auffindung des Kreuzes, bringt dies aber nicht in Verbindung mit Helena, was
jedoch in einem Schreiben an den Enkel der Kaiserin nahe gelegen hatte.
Eusebius spricht weder in seiner Vita Constantini noch in seiner Kirchenge-
schichte iiber die Auffindung des Kreuzes. Als Grund dafur vermutet Dr.
kirchen-politische Motive. Eusebius war namlich Erzbischof von Casarea, nach
wie vor dem Verwaltungszentrum von Palastina, und Metropolit. Es mufi inn
verdrossen haben, dafi nach dem Ende der Christenverfolgungen die Stad Jeru
salem in den Augen der Christen stets bedeutender wurde. Dies zeigt sich im
Bau der Grabeskirche, in den vielen Wallfahrern, die die Heilige Stadt besuch-
ten, u.a. um das hi. Grab und die Kreuzreliquie zu verehren. Schon auf dem
Konzil von Nizaa erhielt der Bischof von Jerusalem einen Ehrenplatz, im 5 Jh.
bekam er sogar den Titel ,, Patriarch ". All dies verminderte das Ansehen von
Casarea. Doch bezeugt Eusebius indirekt die Verehrung der Reliquie des hi.
Kreuzes in Jerusalem. In seiner Laus Constantini (9,16), nach dem Tode des
Kaisers (336) geschrieben, lobt er Konstantin, weil er in Jerusalem eine Kirche
,,dem heilbringenden Zeichen" geweiht hatte. Der Vergleich mit anderen Tex-
ten des Eusebius, in denen mit ,,dem heilbringenden Zeichen" stets auf das
Kreuz Christi hingewiesen wird, erlaubt die Annahme, dafi auch hier das Kreuz
Christi gemeint ist.
Egeria, eine sudfranzosische Nonne, die gegen Ende des 4. Jhs. eine Pilger-
reise ins Heilige Land machte, spricht in ihrem Reisebericht (Peregrinatio 37,
1-3) von der Kreuzverehrung am Karfreitag in Jerusalem und vom jahrlichen
Kirchweihfest am 14. September (Per. 48,1).
Erst um die Wende vom 4. zum 5. Jh. wird Helena in den schriftlichen
Quellen mit der Auffindung des Kreuzes in Verbindung gebracht, und zwar
gleichzeitig im Ost und West. Nach der Meinung von Dr. Drijvers ist diese
schriftliche Tradition im Osten erstmals aufgezeichnet in einem erhaltenen Frag
ment (Nr. 20) der Kirchengeschichte von Gelasius von Casarea, der das Werk
seines Vorgangers Eusebius bis 378 fortgesetzt hat. Das Werk des Gelasius (vor
395) sollte dem Rufin von Aquileia als Grundlage fur die Biicher X und XI sei
ner Kirchengeschichte (c. 400) gedient haben. Jedenfalls berichtet Rufin im
Buch X, 7-8, wie Kaiserin Helena mit Hilfe von Makarius, dem Bischof von Je
rusalem, das Kreuz Christi und die Nagel gefunden hat. Diese Version des Ge
lasius wurde von den griechischen Kirchenhistorikern des 5. Jhs.: Sokrates, So-
zomenus und Theodoret, sei es mit einigen Abanderungen, ubernommen.
Im Westen war Ambrosius der erste Schriftsteller, der Helena in Verbindung
mit der Auffindung des Kreuzes brachte. In seiner Rede beim Tod von Kaiser

KRONIEK 181
Theodosius (De obitu Theodosii 40-49) im Jahr 395 erinnert Ambrosius die
kaiserliche Familie daran, dafi das Kreuz und die Nagel durch Vermitdung ihrer
Ahne, der Kaiserin Helena, aufgefunden waren. Diese Reliquien waren nun ge-
wissermafien zu Reichssymbolen geworden. Deshalb war die kaiserliche Dynastie
ehrenhalber zum Kult des Kreuzes verpflichtet.
Aufier Ambrosius erwahnen etwa zur gleichen Zeit Paulinus von Nola und
Sulpicius Severus Kaiserin Helena als die Auffinderin des hi. Kreuzes. Bei bei-
den ist es aber deutlich, dafi dies zuriickgeht auf einem miindlichen Bericht von
Melania der Alteren, die selbst lange Zeit in Jerusalem gelebt hatte und auf ih
rer Heimreise nach Italien fur ihren Verwandten Paulinus einen Splitter vom hi.
Kreuz mitgebracht hatte. Dieser hat seinerseits spater die Reliquie dem Sulpi
cius Severus verschenkt.
Aus all den genannten Zeugnissen geht hervor, dafi die Auffindung des hi.
Kreuzes durch die hi. Helena fur diese Autoren ein historisches Faktum war,
und deshalb erwahnenswert.
Erst im 5. Jh., wahrscheinlich zunachst in Syrien, ist die Cyriakus-Legende in
die Helenalegende eingeflochten.
Im 6. Jh. kann Gregor von Tours in seinem Geschichtswerk die abendlandische
Uberlieferung folgenderweise zusammenfassen: ^Huius (sc. Constantini)
tempore venerabile Crucis dominicae lignum per studium Helenae matris repertum
est, prodente luda Hebraeo, qui post baptismum Quiriacus est vocitatus"
1.
In dieser ausgezeichneten Studie lafit Dr. Drijvers vor allem die Texte selbst
sprechen, die er zudem eingehend analysiert und interpretiert, In einem Punkt
bin ich jedoch nicht mit ihm einverstanden. Auf S. 81 schreibt er: ,,The Cross
is a symbol of minor importance in the first three centuries". Anhand der literarischen
und archaologischen Quellen mufi ich dieser Behauptung widersprechen.
Auch vor der konstantinischen Ara hat die Christenheit sich mit dem
,,Kreuz" auseinandergesetzt: Schon im Johannesevangelium wird die kupferne
Schlange (Num 21,8 f) als Hinweis auf das Kreuz Christi gedeutet (3,14). Im
zweiten Jahrhundert haben mehrere christliche Schriftsteller (u.a. Justin) gesucht,
im Alten Testament Vorausbilder und Hinweise auf das Kreuz Christi zu
finden. Seit Tertullian wurde bei der Spende von Sakramenten und in der privaten
Gebetspraxis das Kreuzzeichen verwendet. Justin und Klemens von
Alexandrien entdeckten in ihrer Umwelt verhullte Kreuzsymbole. Wir treffen
sk auch im 3. Jh. in den romischen Katakomben an. All dies weist auf eine lebendige
Kreuzessymbolik hin. Zugegeben sei jedoch, dafi damals die Christen
selbst Christus nicht als den Gekreuzigten dargestellt haben.
Der Vorgang der Kreuzauffindung hat sein Geheimnis nicht preisgegeben.
Bislang gibt es keinen schliissigen Beweis, dafi Kaiserin Helena wahrend ihres
Aufenthaltes in Jerusalem (327 / 8) das Kreuz Christi aufgefunden hat. Bemer-
1 Hist. Franc. I, 36 (Mon. Germ. Hist., Script, rer. Merov. I, S. 51).

182 KRONIEK
kenswert bleibt, dafi Dr. Drijvers dennoch die Auffindung des Kreuzes in Je
rusalem in jenen Jahren datiert. Durch seine scharfe Analyse hat er uns naher
an den Kern des Problems herangefiihrt. Dafiir sei ihm mit Recht gedankt.
GRADUALE, Brussel, KB hs. IV 324.
Dr. Ger. Q. Reijners osc
In zijn overzicht Liturgical Manuscripts of the Crosiers {Crosier Heritage 13,
September 1984) vermeldt James Hentges o.s.c. een graduale uit de I4de eeuw.
Dit leek perspectief te bieden voor een vergelijking met het graduale van Johan
nes van Deventer van 1512. Mevr. E. Cockx-Indestege van de KB te Brussel
deelde echter mee, dat het Graduale IV 324 'helaas slechts een fragment (is)
van twee perkamenten bladen, die als dekbladen van een band hebben ge-
diend' (brief 18-4-1989). Dit had ik kunnen weten, want in La bibliotheque
des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur (universite de Liege 1969-1970)
Tome II, p. 10 schrijft Jean-Paul Depaire onder BR, IV 324 hetzelfde: ,,Deux
fragments d'un graduel. Parch 340 x 245, 1 col. initiates decorees dans un style
de 1380, gothique textuelle (ont servi de garde)". Blijkbaar werd dit fragment
in 1964 door de KB aangekocht, het behoorde tot de Acquisitions majeures
(Exercice 1964, p. 29) van deze instelling. Depaire verwijst onder Bibliograp-
hie alleen naar de antiquariaatscatalogus van Maggs Bros, nr. 890 (London
1964) waarin nr. 110 te koop aanbiedt: ,,Hymnal - 2 leaves on vellum. With
musical notation. Crutched Friars, Huy, diocese of Liege (14th century)".
Volgens de inventaris die in november 1796 werd opgesteld, omvatte de
kloosterbibliotheek van Hoei 3719 banden. In de kerk bevonden zich volgens
dit document 6 koorboeken met gregoriaanse zang en 6 psalmboeken (6 livres
de choeur plainchant et six psautiers). Maar het wordt ook duidelijk dat een ze-
kere Laurent de bibliotheekcommissie voor is geweest. In maart 1795 had de
ze ,,representant du peuple" al de sleutel van de bibliotheek in bezit genomen
en verboden de deur van de bibliotheek te openen. Later was de deur door
commissaire Hallin verzegeld. Toch heeft citoyen Laurent zijn slag weten te
slaan en, waarschijnlijk uit de kerk, verscheidene banden ontvreemd (les plus
beaux, peut-on supposer), (aldus Depaire I, p. 16 en 68). Mogelijk is hs. IV
324 het overblijfsel van een van deze gestolen kostbaarheden. Op dit restant,
fol. 1 v° en fol. 2 r° staat geschreven: ,,Liber conventus fratrum sancte crucis
huyensis leodiensis dyocesis". Door deze dekbladen uit de band te snijden
heeft de dief het onmogelijk gemaakt de vroegere eigenaars van deze kostba-
re band terug te vinden.
Mevr. E. Cockx-Indestege wist de teleurstelling die haar antwoord opriep, te
verzachten door beschrijvingen van het fragment aan haar brief toe te voegen.
Behalve de tekst van de Engelse cataloog verschafte zij de beschrijving van de
kaartcatalogus van het Handschriftenkabinet: ,,Graduel. Date: ca. 1380. Ecri-

KRONIEK 183
ture latine gothique textuelle, 2e classe. Codico/ogie: vide laisse pour l'initiale;
lettres d'attente. Decoration: initiales. Musique". Bovendien wees zij op een
vermelding in een artikel, namelijk: Th. Glorieux-De Gand, Provenances monastiques
des manuscripts medievaux des Anciens Pays-Bas meridionaux de la
IVe serie a la Bibliotheque royale Albert Ier a Bruxelles, in: Miscellanea codicologica
F. Masai dicata MCMLXXTX. Ed. P. Cockshaw, M.-C. Garand et P. Jodogne,
II (Gand 1979) p. 559-575, vnl. p. 566, nr. 25.
Vervolgens heeft zij de moeite genomen de teksten te kopieren die op deze
dekbladen geschreven zijn. Het eerste blad recto begint midden in een woord:
-bam, de uitgang van het woord 'humiliabam'. Uit wat volgt wordt duidelijk
dat dit vers 13 is van ps. 34 (Vulgaat), gevolgd door de verzen 1 en 2 van dezelfde
psalm. Deze vormden de Graduate van feria tertia majoris hebdomadae
(Goede Week), die luidt: Ego autem, dum mihi molesti essent, induebam me
cilicio, et humilia// (hier begint het hs.) -bam in ieiunio animam meam: et
oratio mea / in sinu meo conuertetur. Iudica domine nocentes me / expugna im-
pugnantes me: apprehende arma et scu / turn, et exsurge in adjutorium mi / chi.
Alleluya.
Onmiddellijk hierna volgt de tekst van het Alleluia-vers op het feest van
Kruisverheffing (Exaltatio S. Crucis) en in de votiefmis van het H. Kruis:
,,Dulce lignum dukes/clauos dulcia ferens pondera: que sola fuisti digna
susti/nere regem celorum et dominum". Zonder onderbreking sluit hierop de
tekst aan van het Offertorium van Exaltatio: ,, Prote / ge domine plebem tuam
per signum sancte crucis / ab omnibus insidijs inimicorum omnium tibi gratam
exhi/(verso) beamus servitutem et acceptable tibi fi/ at sacrificium nostrum al
leluya ''.
Ter afronding van deze kleine verzameling liturgische teksten fungeren twee
zinnen, een communio of alleluiavers zoals het toegevoegde Alleluia doet vermoeden.
Tot mijn spijt kan ik de liturgische functie en dag niet nader aanduiden.
,,Per lignum ser/ui facti sumus et per sanctam crucem liberati sumus. Fructus
arboris/seduxit nos, filius Dei redemit nos Alleluya".
Na deze teksten volgen het Kyrie en het Gloria (een regel), dat zich voortzet
op het tweede blad. Hierna komt een tweede zetting van het Gloria en het be
gin van een Kyrie.
Over dit nummer van de lijst liturgische boeken van James Hentges o.s.c. is
hiermee ongeveer alles gezegd. We constateren dit met een gevoel van teleurstelling
om het verloren gaan van wat een belangrijke bron van informatie
had kunnen zijn, maar toch ook blij verrast, omdat zelfs dit fragment enkele
voor de kruisbroeders typerende gebeden bevat, aan het licht gekomen dank zij
de bereidwillige en kundige hulp van mevr. E. Cockx-Indestege.
L. van Belkom o.s.c

184 KRONIEK
L. VAN NOORT, Opkomst en neergang van de Nederlandse provincie van de
Kruisheren. Twintig jaar op zoek naar religieuze identiteit. Uitgave provincialaat
Nijmegen 1992, 281 biz.
In deze studie geeft Dr. Leo van Noort o.s.c. een overzicht van de Neder
landse provincie der Orde vanaf haar oprichting in 1957 tot aan het provinci-
aal kapittel van 1977. Het boek is in drie hoofdstukken verdeeld:
1. De provincie zoekt haar identiteit (biz. 1-170)
2. Markante persoonlijkheden uit de provincie (biz. 171-198) met een ap
pendix ,,Bij wijze van epiloog" (biz. 199-202)
3. Bijlagen(blz. 203-281).
Deze twintig jaren (1957-1977) waren in de Kerk, in de wereld en in de Ne
derlandse provincie roerige jaren; de eerste tien veelal nog getuigend van groot
elan, dat ook van het Tweede Vaticaans Concilie sterke impulsen ontving; de
laatste tien gekenmerkt door zware crises en schrijnende tegenstellingen, ook
binnen de provincie. De schrijver, die deze ontwikkelingen van zeer nabij mee-
beleefd heeft, analyseert ze en zoekt er een verklaring voor te vinden. Daarbij
interesseren hem vooral de ontwikkelingen op provinciaal niveau, minder die
der afzonderlijke conventen. Bij het beschrijven van deze ontwikkelingen kent
hij tot mijn verrassing een groot gewicht toe aan het provinciaal kapittel van
1963 en aan de bijeenkomst te Uden in 1965.
Persoonlijk heb ik de provinciale kapittels van 1966 /1967 en van 1969 /1970
veeleer als ,, breekpunten " ervaren. Bij deze twee laatste kapittels mis ik over-
igens de namen van de deelnemers.
Graag had ik ook een uitvoerige bespreking gezien van de redenen van over-
brenging van de theologische opleiding van St. Agatha naar Amsterdam
(KHTA), het gebeuren in Amsterdam en de redenen van de mislukking. Deze
overbrenging acht ik ook daarom een groot verlies, omdat de provincie daardoor
haar eigen theologisch kader is kwijtgeraakt.
Verder meen ik dat in de impasse, waarin de provincie in 1970 verkeerde, de
benoeming en de werkzaamheid van de ,,commissie van goede diensten" en
later van het ,,permanent zakenkapittel'' de best mogelijke regeling was (vgl.
biz. 167) en de provincie voor liquidatie behoed heeft.
Ondanks de grondige analyse die de schrijver van deze twintig jaren geeft,
is het mij bij het lezen niet duidelijk geworden, hoe, vooral na 1967, het zoe-
ken naar religieuze identiteit (ondertitel van het boek) de rode draad in het
verloop van de ontwikkelingen geweest is.
De korte karakteristieken van zes markante Kruisheren uit die periode heb ik
als positief en weldoende ervaren. Natuurlijk blijft de keuze een subjectieve.
Het eerlijke getuigenis van de schrijver in zijn ,,bij wijze van epiloog"
respecteer ik. Zelf meen ik echter, ook op grond van bestudering van de Ordes-
geschiedenis, dat onze identiteit dieper verworteld en meer omvattend is.

KRONIEK 185
Met grote zorg en akribie heeft Dr. Leo van Noort een massa aan gegevens uit
deze twintig jaren verzameld en verwerkt. In een duidelijk en sereen gehouden
betoog biedt hij ons dit materiaal aan en zoekt zelf voortdurend naar verklaringen
voor deze in velerlei opzicht jammerlijke ontwikkelingen (in dit verband
is zijn keuze van het woord ,,neergang" in de ondertitel veelbetekenend). Natuurlijk
hebben nog vele andere oorzaken van meer algemene aard op kerkelijk
en sociaal gebied deze ontwikkelingen binnen de provincie beinvloed.
In elk geval is deze studie een goede documentatie en een persoonlijk zoeken
naar verklaringen. Daarvoor zij de schrijver van harte bedankt.
Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.
SINT ODILIA. Eddy VALGAERTS - Luk MACHIELS, De Keltische erfenis. Riten
en symbolen in het volksgeloof. Stichting mens en kultuur, Gent,
1992, 313 biz., ill.
In dit indrukwekkende boek benaderen de schrijvers het volksgeloof op een
originele manier. Aan de hand van vergelijkend materiaal proberen zij namelijk
een verband te leggen tussen de Keltische religie, het middeleeuwse
Christendom en het moderne volksgeloof. Lange tijd heeft men over de Kelti
sche wortels van de Europese kultuur niet veel zinnigs kunnen schrijven. Daarin
is de jongste jaren verandering gekomen door het speurwerk van vooral Britse,
Duitse en Franse geleerden. Valgaerts en Machiels passen hun nieuwe inzichten
over de Kelten toe op de volkse religiositeit van bij ons. Zij proberen aan
te tonen hoe de religie van Kelten (en Germanen) langzaam maar zeker christelijk
werd getint en hoe ze verdund en verdicht voortleefde tot in de jaren vijftig
van onze eeuw.
Beide schrijvers hebben ons een boeiend en indrukwekkend pareltje aangereikt.
Volledig zijn zij natuurlijk niet, en dat is ook geenszins hun bedoeling.
De rijkdom van hun boek moeten wij overigens in de opsomming, ordening en
analyse van de verschillende vereringen zoeken, bijvoorbeeld in hun benadering
van de verering van Sint-Odilia van Keulen. Op biz. 126 schrijven zij o.a.:
,,Een gelijkaardige verering van Sint-Odilia bestond in Hoei, waar de Kruisheren
op een rots boven de Hoyoux-rivier in de 13de eeuw het klooster ,,Clairlieu"
stichtten. Boven op de heuvel staat een oude kapel ter ere van de zwarte
Notre-Dame-de-la-Sarte. In het klooster zelf werden de relieken van de heilige
Odilia (...) vanuit Keulen overgebracht. Tijdens de Franse Revolutie verhuisde
dit reliekschrijn naar het klooster Colen ( = hazelaar, cf. Connla's Well) in Kerniel
( = Ker-nigella = zwarte godin = Odilia als ,, winterheilige'', feestdag 13
december = de dies natalis van de aartgodin Tellus). In de kloosterkerk daar
bevindt zich het Odiliaputje (waarvan het water voorheen werd aangewend te-

186 KRONIEK
gen oogziekten) en de stoel van Sint-Lutgardis, waarin onvruchtbare vrouwen
plaatsnemen om kinderzegen te verkrijgen. De parochiekerk van Kerniel is sinds
de middeleeuwen toegewijd aan Sint-Pantaleon, de patroon van de oogheel-
meesters''.
Roger JANSSEN o.s.c.
WESTFALISCHES KLOSTERBUCH, Lexikon der vor 1815 errichteten Stifte
und Kloster von ihrer Griindung bis zur Aufhebung. Erster Teil. Heraus-
gegeben von Karl HENGST, Aschendorff Miinster 1992.
ImJahr 1992 ist der lang erwartete erste Teil (A - Miilheim) des ,,Westfa-
lisches Klosterbuch" erschienen. Im Untertitel wird schon darauf hingewiesen,
dafi wir es hier mit einem Lexikon, einem Nachschlagewerk, zu tun haben. An-
hand eines Gliederungsschemas gibt es Kurzinformationen iiber Kloster und
Stifte im heutigen Westfalen, die vor 1815 gegriindet worden sind. In diesem
Gliederungsschema, das bei den einzelnen Artikeln straff eingehalten wird, sind
Kurzinformationen enthalten:
1. Zur Lage (u.a. politisch, kirchlich, iuristisch) und zur Lebensform.
2. Zur Geschichte und Bedeutung.
3. Zu den archivalischen Quellen.
4. Zu dem Bau und den Kunstdenkmalern.
5. Zu den Vorstehern (bei den Kreuzherren: Namensliste der Prioren).
6. Ein auf den neuesten Stand gebrachtes Literaturverzeichnis.
Der Herausgeber, Prof. Dr. Karl Hengst aus Paderborn, hat viele Geschichts-
forscher zur Mitarbeit eingeladen. Selbst hat er die Arbeit koordiniert und die
Redaktion auf sich genommen.
In diesem ersten Band hat Dr. Hans-Ulrich Weifi — wegen seiner Doktorarbeit
iiber die westfalischen Kreuzherrenkloster mit der Materie vertraut — die
Kloster Bentlage und Glindfeld behandelt, Herr Hans-Peter Wendt das Kreuz
herrenkloster Falkenhagen.
Bei der Lektiire dieser Artikel schien mir folgendes erwahnenswert:
Bentlage: Die urkundliche Benennung des Klosters: ,, Klosterhaus der Kreuzbriider
sanctae Gertrudis bei Rene genannt Bentlage" (1458);
,,Conventus fratrum sanctae Crucis ecclesiae sanctae Gertrudis in
Bentlage" (1592); ,,Canonia Bentlagensis" (18. Jh.).
Bermerkenswert ist weiter, dafi auch die Kleriker Handarbeit verrichteten. So
halfen sie beim Bau des Klosters sowie bei der Anlage eines Staudamms durch
die Ems. Im Visitationsrelikt von 1631 ermahnte der Visitator auch die Priester
zur taglichen Arbeit in den Klostergarten und anderswo.

KRONIEK 187
Das Kloster hatte sowohl in Rheine als in Miinster ein Stadthaus oder Refugium.
Die Klosterkirche zahlte 1484 neun Altare. Der Hochaltar war dem Allerheiligsten
Driefaltigkeit, dem hi, Kreuz, der Jungfrau Gertrud sowie alien
Aposteln und Evangelisten geweiht. Die anderen acht Altare hatten als Patron
oder Titel: das hi. Kreuz und den hi. Nikolaus — die Gottesmutter Maria —
den hi. Augustinus und alle Bekenner — die Schutz-patronin Gertrud samt al
ien Jungfrauen — die hi. Helena, Anna sowie alle heiligen Witwen — die hi.
Odilia und alle Martyrer — alle Engel — alle Heiligen. Diese Vielheit mag uns
(ibertrieben vorkommen, sie kennzeichnet jedenfalls die Frommigkeit der
Kreuzbriider im ausgehenden Mittelalter.
Das Literaturverzeichnis ist auf den neuesten Stand gebracht.
Falkenhagen: Auch hier finden wir in den Urkunden interessante Benennungen:
,,Prior und Convent zu Falkenhagen des hilgen Crucis ordens
und observancien der werdigen Frauen sent Helenen" (1446); ,,Prior
conventus fratrum ordinis sanctae Crucis monasterii Vallisliliorum alias Valkenhagen
vulgariter nuncupati'' (1485); ,, Pryor unde gantze gemeyne convent des
doster Valkenhagen, des hilgen Cruces sinte Augustins Ordens" (1503).
Das Kloster und die Kirche waren der Mutter Gottes und dem hi. Kreuz ge
weiht.
Das runde Konventssiegel mit einem Abbild der Muttergottes (15. Jh.) so
wie das ovale Priorssiegel mit einem Kruzifix (15. Jh.) sind uns erhalten.
Der zweite Prior, Heinrich von Bocholt, unter dessen fast vierzigjahriger
Amtszeit (1457-1495) das Kloster eine geistliche Bliite erlebte, wurde zwischen
1471 und 1493 zehnmal zum Definitor des Ordens gewahlt.
Falkenhagen war mafigeblich beteiligt an der Errichtung der Kreuzherrenkloster
Hohnscheidt (1468) und Glindfeld (1499).
Im ersten Drittel des 16. Jhs. erlebte das Kloster einen enormen wirtschaftlichen
Aufschwung, der einen Neubau bzw. Umbau des gesamten Wirtschaftshofes
ermoglichte. Zwei noch erhaltene Notizbucher des Prokurators Johannes
Vrese aus Hoxter (1510-1535) gewahren uns einen Einblick in diese gute Wirtschaftslage.
In jener Zeit war Falkenhagen im Orden der Konvent mit der hochsten
Mitgliederzahl.
Das umfangreiche Literaturverzeichnis enthalt auch mehrere Veroffentlichungen
iiber Falkenhagen aus dem letzten Jahrzehnt.
Glindfeld: Hier finden wir die urkundlichen Benennungen: ,, Monasterium
vallis Beatae Mariae Virginis in Glindfelde" (1507); ,,Kloster
Marienthal, anders genannt Glintfeld" (1509); ,,Canonie Glindfeld" (19.
Jh.). Es war der Mutter Gottes und dem hi. Laurentius geweiht.
Urn 1630 iibertrug der Kolner Erzbischof Ferdinand von Bayern dem Kon
vent Glindfeld vorlaufig die Seelsorge im ganzen Dekanat Medebach. (11 Pfarreien).
Sein Nachfolger Max Heinrich von Bayern vertraute ihm in Anerkennung
der Standhaftigkeit der Konventualen gegeniiber den Verfolgungen der

188 KRONIEK
Waldecker und Hessen das Dekanat Medebach 1682 endgiiltig an. Die gotische Hal-
lenkirche wurde nach der Sakularisation gesprengt. Der Hochaltar, die beiden Sei-
tenaltare und die reich geschnitzte Kansel stehen heute in der Pfarrkirche zu
Hesborn.
Die Namensliste der Prioren ist fast vollstandig.
Leider gibt es aus den letzten Jahrzehnten keine neuen Verdffentlichungen mehr
xiber Kloster Glindfeld.
Das Kloster HOHNSCHEIDT in der Graftschaft Waldeck ist nicht in das West-
falische Klosterbuch aufgenommen, weil es im heutigen Hessen liegt. Das Kloster
OSTERBERG wird im zweiten Teil behandelt.
Dr. Ger. Q. Reijners osc.
In den ,, Westfalische Nachrichten'' (August-September-Oktober 1992) und in
der ,,Neue Osnabriicker Zeitung" vom 12. September 1992 hat Dr. Wilfried Pabst
(Osnabriick) die Geschichte des Kreuzherrenklosters Osterberg (1427-1633) der Offentlichkeit
zuganglich gemacht.
G.R.
BENTLAGE HOOJahre Bentlage. Zur Geschichte einer alten Kulturlandschaft. Ju-
bilaumschrift, herausgegeben vom Forderverein ,, Kloster-Schlofi-Bentlage'',
Rheine 1991.
Um das Jahr 890 wird Bentlage ,,Binutlage" erstmals urkundlich erwahnt im He-
beregister (Urbar A) der Abtei Werden. Wahrscheinlich war mit ,,Binutlage" der
Hof Niederbentlage gemeint, der zu jahrlichen Abgaben an die Werdener Abtei ver-
pflichtet war.
Diese erste Erwahnung hat der Forderverein ,, Kloster-Schlofi-Bentlage " elfhundert
Jahre spater zum Anlafi genommen, eine reich illustrierte Festschrift iiber die
einzigartige Landschaft Bentlage und deren Geschichte erscheinen zu lassen. 2u dieser
Ausgabe hat eine Reihe von Mitarbeitern entweder durch Aufsatze oder durch
Karten- und Bildmaterial beigetragen.
In einigen Beitragen wird die geologische oder biologische Eigenart der Landschaft
hervorgehoben, einer Landschaft, die auch von den Kreuzbriidern in ihrer alten
Klosterchronik fur ihre Schonheit gelobt wird, Agidius de Vreese (17. Jh.) hat in
seinem Gedicht auf das Kloster ,, Bentlage'' die Volksetymologie: Bentlage =
,,Schone Lage" (bene sita) libernommen: ,,Bentlagen bene seu rite locata vocor".
In den geschichtlichen Beitragen wird zunachst die Erwahnung von Bentlage im
Werdener Heberegister (890) erortert. Der zweite Aufsatz befafit sich mit der Stif-
tung der Gertrudenkapelle (1022) durch die edle Frau Reinmod sowie

KRONIEK 189
mit der schriftlichen Ubertragung des Guts Bentlage auf den Bischof von
Miinster zur Dotation ihrer Stiftung. Das Urkundenbuch des Klosters (Copia-
rium Bentlacense) enthalt noch die beglaubigte Abschrift dieser Stiftungsur-
kunde. Als dritter markanter Punkt in der Bentlager Geschichte wird die Errich-
tung des Kreuzbriiderklosters (1437) und dessen Baugeschichte erwahnt. Die
wichtigen Daten dieser Baugeschichte sind festgehalten durch eine lateinische Inschrift
auf einer Gedenktafel iiber dem Hauptportal. Obersetzt lautet sie: ,, Zum
hoheren Ruhme Gottes und zur Ehre des heiligen Kreuzes ist der nach Osten ge-
legene Fliigel dieses Klosters von 1463-1466 erbaut worden, die Kirche mit dem
seitlichen Anbau von 1468-1484, der nach Norden gelegene Fliigel von
1499-1504. Dieser aber (gemeint ist der Westflugel) begann errichtet zu werden
am Tage nach Peter und Paul; vollendet wurde er 1657, nachdem alles im Jahre
1647 von den Schweden in Brand gesetzt und dann wieder aufgebaut war".
Von der Hand von Rudolf Breuing stammen zwei lesenswerte Beitrage. In ei-
nem bespricht er die wichtigsten mittelalterlichen Kunstwerke des Klosters, u.a.
das grofie Kreuzigungsrelief, das fur die Spiritualitat der Kreuzbriider so kenn-
zeichnend ist. In dem anderen erlautert er anhand eines Gemaldes des Klosters
aus dem Jahr 1750 auf hervorragende Weise die Baugliederungen der Westfas-
sade und der — 1828 abgerissenen — Klosterkirche.
Auch der Saline ,, Gottesgabe'' sind mehrere Beitrage geweiht. Durch Ab-
wechslung in den kurzgefafiten Aufsatzen, durch vorziigliches, oft farbiges
Karten- und Bildmaterial, ja durch das ganze Layout ist diese Jubilaumschrift zu
einer Festgabe geworden, zu der ich den Forderverein begliickwiinschen mochte.
BU2ANCAIS
Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.
In de correspondentie-mappen van onze Redactie bewaren we een uitvoeri-
ge briefwisseling met onze vriend dhr. Andre Bochin, Voorzitter van de ,,Grou-
pe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais" en van de Stichting ,,Sauvegarde
du Prieure Sainte-Croix de Buzangais". Vanaf 31 mei 1985 is deze stichting ei-
genares van de daar nog bestaande maar zwaar gehavende Kruisherenkerk. (Cfr.
Clairlieu 1989, pp. 101-146)
Via talloze initiatieven tracht dhr. Bochin met zijn Kring de nodige fondsen
te verzamelen voor het restaureren van de Kerk. Tevens wordt ijverig gewerkt
aan projecten op korte, middellange en lange termijn om aan het geheel een
functie te geven in het culturele leven van de stad. Met hulp van stad en regio
is men begonnen aan die restauratie waarvan het bestek voorlopig beraamd is
op ongeveer vier en een half miljoen Franse franken (27 milj. BFR.).
Dhr. Bochin werkt intussen aan uitgebreide opzoekingen omtrent de geschiedenis
van de Kruisheren in Frankrijk. Hij bezorgde ons voor het archief van
Clairlieu dit jaar al meer dan 100 A-4-fotocopies met documentatie over niet

190 KRONIEK
alleen Buzangais, maar ook Saint-Georges in Bretagne, Salviac, Salignac en Ver-
teillac, Varennes-sur-Allier en Toulouse.
Hopelijk vindt hij tijd en gelegenheid voor een bijdrage aan Clairlieu in de
komende jaargangen.
Tevens ontvingen we van hem een foto van een Zegel dat in 1776 werd ge-
bruikt door de Kruisheren van Parijs. Hij bekwam voor ons de toelating van de
Archives Nationales in Parijs om het af te drukken.
Sceau du Couvent de Sainte-Croix
de la Bretonnerie de Paris - 10 juin 1776
Conserve sous la cote G.9-14 aux
Archives Nationales a Paris
A. Bochin
C. Brasseur o.s.c.

KRONIEK 191
DUSSELDORF Gerhard KARPP, Die Sammlung mittelalterlicher Handschriften
in der Universitatsbibliothek Diisseldorf, in Westfdlische Forschungen
41/1991, S. 360-378.
Die Universitatsbibliothek in Diisseldorf verdankt einen grofien, besonders
den alteren Teil ihres geisteswissenschaftlichen Bestandes der ehemaligen
Landes- und Stadtbibliothek Diisseldorf. Als die Universitatsbibliothek Anfang
1975 mit dem Aufbau einer eigenen Handschriftenabteilung begonnen hatte,
iibergab die Stadt ihr im Jahr 1977 aufierdem ihre Sammlung mittelalterlicher
Handschriften und Inkunabeln als Dauerleihgabe.
Diese Handschriftensammlung (384 codices) stammt fast ganz aus Klostern
und Stiften des rechtsrheinischen Gebiets: Niederrhein und Westfalen. Darun-
ter sind die ehemaligen Kreuzherrenkloster Diisseldorf und Marienfrede mit 83
bzw. 65 Handschriften aus dem 15. und Anfang des 16. Jhs. gut vertreten.
Diese Handschriften gehoren zwar nicht zu den alteren, bilden jedoch mit noch
3 Beyenburger Handschriften den relativ grofiten Bestand (151 Codices) der
Sammlung. Unter diesen Handschriften befinden sich Teile der Heiligen Schrift
und Bibelkommentare, Werke von Kirchenvatern, vor allem lateinischen, so-
wie theologische und asketische Werke aus dem Mittelalter. Einen besonderen
Platz nehmen die liturgischen Handschriften ein: Antiphonare, Gradualien,
Lektionare, Martyrologien, sowie Ordensregel und Konstitutionen. Bei diesen
liturgischen Handschriften gibt es einige mit besonderer Kunstausstattung.
In seinem Aufsatz erteilt uns Dr. G. Karpp, der Direktor der Abteilung
Handschriften, wissenswerte Informationen iiber Umfang und Zusammenset-
zung der Sammlung, iiber ihre Geschichte und die Provenienz der Handschrif
ten sowie iiber ihre Bestandserschliefiung und Benutzung und die Verwaltung.
Wir wissen jedenfalls unsere ehemaligen Handschriften in Diisseldorf gut auf-
gehoben.
Dr. G. Reijners o.s.c.
FALKENHAGEN — In den ,,Lippische Mitteilungen " 59, 1990, S. 139-157
veroffentliche Dr. Hans-Ulrich WEISS in gemeinverstandlicher Sprache die Ge
schichte der Kreuzherren in Falkenhagen (1432 / 43-1596). In den einleitenden
Abschnitten bespricht er die Griindung des Ordens im Rahmen der Kirchen-
geschkhte, das Frommigkeitsideal der Kreuzbriider und die Organisation des
Ordens. Der wichtigste Bestandteil seines Aufsatzes befafit sich mit dem Kloster
Falkenhagen selbst: die Ubertragung an die Kreuzbriider (1432-1443), die Auf-
bauphase, die Bliitezeit unter Prior Heinrich von Bocholt (1457-1495), die Be-
deutung des Klosters im Ordensverband, die Wirren infolge der Reformation
im Lippischen Land und die Auseinandersetzungen mit den Landesherren bis
zur Auflosung des Klosters (1596).

192 KRONIEK
Dr. Weifi hat in diesem Artikel seine historischen Forschungen iiber das
Kloster Falkenhagen auf den neuesten Stand gebracht. Weil ihm diese Materie
so vertraut ist, war er in der Lage die Geschichte des Klosters eingehend und
doch verstandlich darzuleggen. Davon zeugt auch sein Versuch, den Alltag im
Konvent zu beschreiben. Es ist z.B. interessant, wie er die angedrohten Strafen
in den Schuldkapiteln der Konstitutionen in positive Verhaltensregeln umzudeuten
weifi.
Mit grofiem Einfuhlungsvermogen hat der evangelische Verfasser diesen Aufsatz
geschrieben. Einige Ungenauigkeiten in bezug auf das Ordensleben: u.a.
auf S. 141: die Kreuzbriider gelobten Ortsbestandigkeit (stabilitas loci) oder
auf S. 147: der Subprior vertritt den Prior im Gottesdienst, sind ihm gerne verziehen.
Dr. Ger. Q. Reijners osc.
HOHENBUSCH — ,,Sie teilten mit Jedermann ", uberschrieb Kathe Micus,
Mitglied des Kulturausschusses der Stadt Erkelenz, einen von ihr kopierten Bericht
aus der Stadtchronik, in dem von einem grofien Brand in Erkelenz am Albantag
des Jahres 1540 die Rede ist. Ganz Erkelenz brannte damals am 21.
Juni, und eine Welle der Hilfsbereitschaft setzte ein. Eine Landbriicke zu den
hilfsbedurftigen Menschen wurde gebildet: Funf Wagen mit Lebensmitteln
schickte die Stadt Venlo, sechs Wagen die Stadt Roermond, und der Abt der
Benediktinerabtei in Gladbach sandte einen Wagen mit Hilfsgiitern fur die Erkelenzer.
Der Prior des Kreuzherrenklosters Hohenbusch schickte Hilfskrafte mit
Pferden und Wagen.
Von den Kreuzherren in Hohenbusch ist im folgenden die Rede. Alljahrlich
trifft sich ein Interessentenkreis fur die Ordensgeschichte der Kreuzherren auf
Einladung von P. Dr. Gerard Q. Reijners vom Historischen Institut der Kreuz
herren in Bonn-Beuel. Diesmal fand der Treff im ehemaligen Kloster Hohen
busch statt.
Die Interessenten kamen aus vielen Orten, wo Kreuzherrenkloster waren,
auch aus den Niederlanden. Mit von der Partie war auch Grete Nordalm, langjahrige
Pachterin von Hohenbusch.
Auch der neue Stadtdirektor von Erkelenz, Ulrich Feller, hatte es sich nicht
nehmen lassen, nach Hohenbusch zu kommen. Er berichtete, dafi die Stadt es
vorgezogen habe, Hohenbusch zu kaufen, um zu verhindern dafi Rheinbraun
den Zuschlag bekam und die Gebaulichkeiten abreifien konnte. Stadtdirektor
Feller: ,,Die Stadt steht zu Hohenbusch, und ich bin sicher, dafi Sie in Kathe
Micus und Matthias Siemes zwei Partner haben, die aus der 500 Jahre Ge
schichte des Klosters Hohenbusch Ihnen das vermitteln, was von hier ausstrahlte
in die Umgebung''.
Mit Sach- und Fachkenntnis fiihrte Kathe Micus die Teilnehmer durch das
gesamte Gebaude und die Aufienanlagen. Matthias Siemes aus Hetzerath, der

KRONIEK 193
fur die Ausstellung verantwortlich zeichnete, hat in jahrelanger Arbeit in Eigen-
initiatieve Archivmaterial zusammengetragen, das in hunderten von Exponaten
besichtigt werden konnte. Aus Wickrath stammten zwei Schautafeln mit Fotos
der letzten Prioren. Zwischen dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Wickrath
und dem in Hohenbusch bestanden enge Beziehungen, P. Dr. Reijners dankte
alien Akteuren fur das gute Gelingen der Veranstaltung. Dank sagte er auch
den Teilnehmern aus Ten Apel in den Niederlanden, wo im vergangenen Jahr
im dortigen Kreuzherrenkloster das Treffen stattfand.
Martin Otten
HOORN en NICOLAAS van HAARLEM — In augustus 1992 voltooide dhr.
Nicolaas Beers zijn werkstuk over 'Nicolaas van Haarlem' voor het vak Kerkgeschiedenis
over de middeleeuwen. In zijn inleiding schrijft hij, dat de naam Ni
colaas de aanleiding is geweest om te komen tot dit werkstuk. Vandaar dat in
het begin nogal aandacht besteed wordt aan de naam 'Nicolaas'. Vervolgens
worden uitgebreid de gebeurtenissen behandeld uit de kerk- en profane geschiedenis
van de vijftiende eeuw en wordt ingegaan op voorname tijd- en naamge-
noten van Nicolaas van Haarlem. De tweede helft van het werkstuk handelt
over de Orde van het H. Kruis in de middeleeuwen en de stichting van het
kruisherenklooster te Hoorn. Het laatste hoofdstuk handelt dan over de persoon
van Nicolaas van Haarlem.
Schrijver komt, evenals velen voor hem, tot de ontdekking dat over de per
soon van Nicolaas van Haarlem niet veel bekend is. Men vermoedt dat hij in
Haarlem is geboren uit een wellicht gegoede familie omdat hij zijn theologiestudie
kon maken aan de universiteit van Keulen, het Rome van het noorden.
Daar moet hij ook de kruisheren hebben leren kennen en koos hij ervoor
met hen het kloosterleven te delen. In 1462 werd Nicolaas door de magister-
generaal van de Orde benoemd tot prior van het pas opgerichte klooster te
Hoorn. Vanuit deze functie werd hij meerdere malen gekozen tot definitor en
visitator van de Orde. Op 21 September 1473 werd hij gekozen tot magistergeneraal
en verhuisde hij naar zijn residentie te Hoei waar hij 1 november 1482
stierf. Dhr. Nic. Beers heeft zijn werkstuk geschreven in een prettig leesbare stijl
en zich veel moeite gegeven, getuige de vele noten en verwijzingen, om zoveel
mogelijk gegevens over Nicolaas van Haarlem bijeen te brengen. Wij zijn hem
daar dankbaar voor en hopen dat hij, na nog meer zoek- en speurwerk, zal kunnen
komen tot een uitgebreide biografie over Nicolaas van Haarlem als prior
van Hoorn, maar vooral als magister-generaal van de kruisherenorde.
P. WlNKELMOLEN O.S.C.

194 KRONIEK
SCHARMER - TER APEL — In de Groninger Historische Reeks verscheen als
nr. 5: C. Tromp (red.), Groninger Kloosters. De direkte aanleiding om de geschiedenis
van de Groninger kloosters te schrijven kwam voort uit de door het
Rijksarchief te Groningen ondernomen inventarisatie van de Groninger kloosterarchieven.
Het boek, dat slechts 120 bladzijden telt, begint met een kort overzicht
van de kerkelijke verhoudingen, gevolgd door een zeer beknopte geschiedenis
van de verschillende kloosters in Stad en Lande. In kort bestek worden 34
kloosters beschreven. In vijf bladzijden wordt de geschiedenis van de twee kruisherenkloosters
in het Groninger land beschreven, voorafgegaan door een bek
nopte geschiedenis van de Orde. In de enkele regels, die de geschiedenis van
de Orde verhalen, komen nogal onjuistheden voor. Zo wordt o.a. verteld, dat
het generaal kapittel slechts om de drie jaren bijeenkwam, terwijl dit elk jaar
gebeurde. Van de kloosters Scharmer en TerApe/wotdt de stichting vermeld
en verder aandacht besteed aan de bezittingen van de beide kloosters en hun
opheffing. Het boek sluit met acht bladzijden literatuur over de Groninger
kloosters. Het boek is verlucht met 60 afbeeldingen van de vroegere kloosters
en hun ligging in de provincie. Met belangstelling zien wij uit naar het volgende
deel in deze reeks, waarin een inventaris gepubliceerd zal worden van de
nog aanwezige archieven van de Groninger kloosters in het Rijksarchief van
Groningen.
TER APEL
P. WlNKELMOLEN O.S.C.
Sinds 8 mei 1993 is het Museum-Klooster Ter Apel in het bezit van een I6e
eeuws houten beeld van de H. Rochus, vervaardigd door een onbekende kunstenaar
in de noordelijke Nederlanden. Hoe komt dit beeld in Ter Apel? Op 19
mei 1992 overleed in Paterswolde plotseling op 42-jarige leeftijd Dr. Edme
Smits, hoogleraar Mediaevistiek aan de universiteit van Groningen. Dr. Edme
Smits is de grote intitiatiefnemer geweest voor de tot standkoming van het
Museum-Klooster Ter Apel, gevestigd in het oude kruisherenklooster aldaar.
Vanaf het begin van zijn aktiviteit voelde Dr. Smits zich bevriend met de Kruisheren
en was hij een welkome gast in onze kloosters te Amersfoort, Diest en
Rome. De vele vrienden van hem hebben het mogelijk gemaakt dit beeld van
de H. Rochus aan te kopen als een blijvende herinnering aan hem, en als dank
voor het vele werk, dat hij als onvermoeibaar bestuurslid van de Stichting
Museum-Klooster Ter Apel voor het klooster heeft gedaan.
Op 8 mei 1993 heeft mevr. R. Smits-Hoenderken in een korte toespraak herinnerd
aan de belangrijke plaats die het klooster Ter Apel in het leven van haar
echtgenoot heeft ingenomen en van zijn plannen om het Museum-Klooster een
vaste collectie voorwerpen te bezorgen.

KRONIEK 195
Dr. H. van Dijk, opvolger van Dr. Smits als hoogleraar Mediaevistiek aan de
Groningse universiteit, gaf daarna een uiteenzetting over de geschiedenis en de
betekenis van de H. Rochus die leefde van 1295-1327. Hij was een rijke jongeman
uit Montpellier die zijn bezit aan de armen gaf en de rest van zijn leven
heeft doorgebracht als pelgrim en verzorger van pestlijders in Italie. Daarna
werd het beeld overgedragen aan het bestuur van het Museum-Klooster. Voor
de Orde van de Kruisheren is de H. Rochus geen onbekende. In verschillende
middeleeuwse kruisherenkloosters vinden we zijn verering: een altaar in de
kloosterkerk werd hem vaak toegewijd en zo vinden we in de I6e eeuw ook in
het klooster van Ter Apel een Rochusaltaar. In 1761 bouwt de prior van Ehrenstein,
pater M. Reifferscheidt, in de buurt van zijn klooster de nu nog
bestaande Rochuskapel.
Wij hopen, dat naast het vele andere werk van Dr. Smits, door de plaatsing
van dit beeld in een nis van de voormalige kloosterrefter van Ter Apel, de herinnering
aan deze vriend van de Kruisheren steeds levend zal blijven.
P. WlNKELMOLEN O.S.C.
WISCONSIN - LE PERE CROISIER EDOUARD DAEMS DE SCHAFFEN
A L'ORIGINE DE LA COMMUNAUTE WALLONNE DU
WISCONSIN
L'Ordre des Peres croisiers se relevait a peine des decombres de la Revolution
franchise et de FEmpire, grace au pere Van den Wijmelenberg, en Hollande,
qu'il songeait deja a essaimer, notamment en Amerique du Nord, dans le Wis
consin. Le pere Francis Edouard Daems fut parmi les premiers pionniers. II avait
vu le jour a Schaffen, pres de Diest, le 20 aout 1826. Attire par la vocation religieuse
et missionnaire, il avait fait la connaissance des Croisiers, au couvent de
Diest (fonde en 1845), etait entre au noviciat en 1846, avait etudie a Uden, en
Hollande et avait ete ordonne pretre en 1850. Des juin 1851, il s'embarquait,
a Rotterdam, sur le Mozambique, pour aller rejoindre les premiers Croisiers du
Wisconsin. Arrive, en compagnie d'un frere, dans le nord-est du Wisconsin, il
declara: ,,C'est ici que nous allons vivre". De fait, en mai 1852, il se retrouvait
a Bay Settlement (appele l'Anse, a 1'origine), prenant en charge une
immense paroisse, fondee par un autre Beige, du nom de Bonduel.
Pendant ce temps avait commence, dans le lointain roman pays de Brabant,
l'epopee des Wallons du Wisconsin. Ce sont des raisons economiques —
notamment la crise du tissage a domicile et la certitude d'acquerir des terres et
de grandes fermes en Amerique — qui determinerent des families wallonnes du
Brabant et du Namurois a s'expatrier en 1852 et en 1853. A cela s'ajoutaient
rinfluence d'un armateur d'Anvers, Adolphe Srauss, qui recrutait des emigrants
et T action de la Societe evangelique beige dans la region de Grez-Doiceau qui

196
KRONIEK
Father Edward Daems, O.S.C. The picture was taken
in 1875 on the occasion of his Silver Jubilee.
(J.W. RAUSCH)
explique la presence de plusieurs chefs de famiUe protestants parmi les premiers
pionniers.
Une dizaine de families, toutes originaires de Grez-Doiceau et des environs,
s'embarquerent sur le Quinnebaug, le 17 mai 1853 (deux autres families avai-
ent quitte Grez-Doiceau l'annee precedente). Apres une traversee mouvemen-
tee, le voilier arriva en vue du Wisconsin, a la fin du mois, apres une escale a
New York. Une brochure, Guide et conseiller de I'emigrant, editee a Anvers,
en 1850, les avait aides dans leur choix. En effet, le Wisconsin, avec un climat

KRONIEK 197
semblable a celui du Brabant wallon (sauf les hivers plus longs), une excellente
eau potable et la fertilite inouie de son sol (mais et froment) presentait le plus
d'avantages. Les Greziens n'en croyaient pas leurs yeux et se faisaient meme
beaucoup d'illusions.
Huit seulement des dix families etaient arrivees (les deux autres les rejoindront
plus tard). Elles s'arreterent a Scheboygan, occupe par des colons hollandais
mais, comme elles ne parlaient pas leur langue, elles pousserent jusqu'a
Green Bay (Baie verte) ou se trouvaient de nombreux Canadiens francais. El
les allaient s'etablir dans le voisinage lorsque la mort imprevue d'un enfant les
obligeait a rester a Green Bay et finalement a y fixer demeure. C'est la qu'elles
recontrerent le pere croisier Edouard Daems, missionnaire a Bay Settlement,
qui etait en visite chez le cure de l'eglise Saint-Jean-1'Evangeliste de Green Bay'
le pretre frangais John Perrodin.
Le role joue par le pere Daems fit de lui le veritable fondateur de la communaute
wallonne du Wisconsin. Non seulement il les persuada de rester a Green
Bay, au nord-est de la ville, pres de sa paroisse, afin de ne pas tomber dans les
mains des speculateurs, mais il leur fit obtenir des terres gouvernementales au
prix d'un demi-dollar l'acre (environ 40 ares). Ainsi naissait, en aout 1853, a
Robinsonville (ou Champion), la colonie wallonne du Wisconsin, mieux connue
a l'epoque sous le nom de ,,Belgian Community".
Les debuts de la colonie furent penibles. Nos Wallons — une cinquantaine
de personnes, selon un rapport de Janvier 1854 — se croyaient riches en possedant
de vastes terres et un enorme volume de bois. Mais il fallut d'abord loger
a la belle etoile, puis construire des cabanes et fabriquer des meubles, enfin
creuser des routes pour transporter le bois et le vendre a Green Bay. Us ne perdirent
pas courage. L'emigration continua, elle devint massive dans le Brabant
wallon, en 1855 et 1856, au point qu'on a pu parler d'une ,, depopulation partielle"
dans les cantons de Wavre, Jodoigne et Perwez.
Le pere croisier Edouard Daems dont la reputation de saintete etait tres
grande ne fut pas oublie. La premiere localite wallonne du pays avait change
plusieurs fois de vocables: Robinsonville, Champion, Aux premiers Beiges, mais
pendant tres longtemps, les pionniers de Grez-Doiceau l'appelerent Nouveau-
Grez ou Grez-Daems, en souvenir de ce pere croisier qui avait ete a l'origine de
leur installation.
Malheureusement, l'histoire des Croisiers dans le Wisconsin s'arrete en 1879,
avec la mort du pere Daems (elle continuera ailleurs aux U.S.A.). Celui-ci avait
dedie son eglise de Bay Settlement a la Sainte-Croix de son Ordre et avait
fonde, en 1874 la Congregation des Soeurs franciscaines de la Sainte-Croix qui
faisait la synthese entre les spiritualites des Croisiers et des Franciscains.
L'histoire a conserve le nom d'une de ces religieuses, soeur Adele Brice, nee a
Dion-le-Val, pres de Wavre, en 1831, et morte a Robinsonville, en 1896. Elle
s'etait signalee par sa piete et ses visions de la Vierge Marie. Le dimanche 9 octobre
1859, la Belle Dame lui aurait dit en frangais: , Je suis la Reine des cieux
qui prie pour la conversion des pecheurs, et je souhaite que tu fasses la meme

198 KRONIEK
chose. Instruis les enfants ... enseigne-leur le catechisme pour qu'il puissent
connaitre et aimer mon Fils". On construisit une chapelle a l'endroit de l'apparition.
C'est le lieu-dit ,,La Chapelle", pres de Robinsonville, devenu lieu
de pelerinage et de devotion, tandis que les Soeurs franciscaines de la Sainte-
Croix (appelees d'abord les Soeurs franciscaines de Bay Settlement) continuerent
l'oeuvre d'evangelisation, amorcee par soeur Adele.
De nos jours, les Wallons du Wisconsin rencontrent regulierement les Wallons
du Brabant et du Namurois. Les plus vieux d'entre eux parlent encore le
dialecte de chez nous.
Bibliographic
Pere Joseph BOLY, croisier
Father E. Daems, de vadervan de kolonisten in Wisconsin (1826-1879), par W. Sangers, Leuven,
Xaveriana, n° 187, juni 1939-
La Communaute beige du nord-est du Wisconsin, par Antoine De Smet, Wavre, Cerde historique
et archeologique, 1957.
The Crosier Story, by Jerome W. Rausch, Onamia, Minnesota, Crosier Press, I960.

afiveI ah
,,CL AIRLIEU"
1'ijdscbnjt y- | ■:■/ Knuskcrcn.
IOQ biz.
(ten'n blifi ■■/■woorde/ijk voor him t-ekst.
i iw
B
ar. cj.s.c.
B - jhSO Me !.
iSi'.
- voor lii'liti'e : Gesckiedkundige Kring Clairh.
■ poor AA-i .
ienkloostev
S3
iteih
: ' OQQ ' '1 )
. ... . ,..
■.-■ Fock.ciindaan IQ
S$18 - /-.'(''' Amenfoort
(giro 8}6 ■ ■■
Al)RUSSt:N l'Ai\ ; !