Almelo" - Historisch Centrum Overijssel

Almelo"
door Drs. R.M. Kemperink
Inleiding
Almelo had op het eind van de 18de eeuw nog een sterk landelijk
karakter. Het stadje werd beheerst door het Huis Almelo, de trotse woonstee
van de gravin van Rechteren, de vrouwe van Almelo. De voormalige, uit
de 13de eeuw stammende havezate - een hoefijzervormig omgracht gebouw
in classicistische trant met links en rechts ervóór een lager bouwhuis - was
nog in 1778 aanzienlijk gemoderniseerd. Ten westen ervan lagen blekerijen
met daarnaast tussen de bomen de Grote Kerk, vroeger de slotkapel en
afgezien van het Huis eigenlijk het enige bouwwerk van een zekere
importantie. Ten westen weer van blekerijen en kerk liep van noord naar
zuid de Grotestraat, geflankeerd door kleine, deels houten huizen. Omstreeks
het midden van deze straat bevond zich het bescheiden stadhuis. Buiten
de Grotestraat en enkele zijstegen was er geen aaneengesloten bebouwing.
*) Aan deze bijdrage ligt de M.O.-scriptie ten grondslag van Drs. J.K. Abbes, De
Almelose Patriottenbeweging in samenhang met de geschiedenis van Overijssel
gedurende de jaren 1784-1786 (Noordelijke Leergangen Zwolle 1976). Tot zijn spijt
zag de heer Abbes geen gelegenheid zijn studie voor deze bundel te bewerken, reden
waarom een van beide redacteuren deze taak overnam. Vergelijking tussen de hier
gepresenteerde bijdrage en de oorspronkelijke scriptie maakt ondertussen duidelijk,
dat deze bewerking een geheel nieuwe tekst heeft opgeleverd, maar wèl - het zij hier
nadrukkelijk gezegd - voor het grootste deel gebaseerd op het materiaal door de heer
Abbes bijeengebracht. Voor een echt nieuw bronnenonderzoek ontbrak de tijd, terwijl
daarmee bovendien het uitgangspunt van deze aflevering van de Overijsselse Historische
Bijdragen, een bundeling van de onderzoeksresultaten van een aantal M.O.-scripties,
geweld zou zijn aangedaan. Voor de conclusies die op grond van het materiaal van
de heer Abbes in deze bijdrage worden getrokken, neemt de auteur echter de volle
verantwoording.
113

Een omwalling ontbrak. Kriskras door het plaatsje trof men nogal wat
waterlopen, die zich in het westen verenigden tot het riviertje de Aa. Qua
uiterlijk was Almelo dus nauwelijks een stad te noemen. Qua inwonertal
overtrof het stadje echter de overige Twentse steden. In 1795 telde men er
2162 inwoners. Tien jaar ervoor zou dat aantal om en nabij 3000 zijn
geweest'), maar die schatting kon wel eens aan de hoge kant zijn"). Daarmee
bleef Almelo ver achter bij de drie IJsselsteden - om van de Hollandse
steden maar niet te praten.').
Een groot deel van de Almelose beroepsbevolking was werkzaam in de
textielnijverheid, in 1795 rond de 50%4). Deze bedrijfstak was echter erg
eonjunctuurgevoelig en aan nogal wat crises onderhevig. Vooral de jaren
tussen 1752 en 1755 en die tussen 1765 en 1767 schijnen erg problematisch
te zijn geweest"). De gunstige verbindingen die Almelo bezat, via het water
met Zwolle en via landwegen met Bentheim en Münster, kwamen niet
alleen het vervoer van grondstoffen en produkten van de textielindustrie
ten goede, maar boden ook mogelijkheden voor handel in olie, traan en
tabak met de omringende regio").
In een rapport dat de medicus Heppe in 1789 over de gezondheidstoestand
van Almelo publiceerde, komen ook de sociale geledingen aan bod. Heppe
onderscheidt daarbij drie klassen. Tot de hoogste sociale laag behoorden
kooplieden, textielfabrikeurs, eigenaars van linnenblekerijen, brouwers en
leerlooiers. Dan volgde de middenstand: winkeliers, schippers-handelaren
en wevers met een eigen weefgetouw. Op de onderste sport van de
maatschappelijke ladder treffen we het gros van de wevers: mensen die
geen eigen weefgetouw bezaten, arm"),
Tot de zeer rijken behoorden in ieder geval de bewoners van Huis Almelo.
In 1758 werd het vermogen van de toenmalige graafgeraamd op f 163.415,-,
op één na het grootste vermogen binnen het gewest Overijssel"), Wel schijnen
er op het eind van de l8de eeuw liquiditeitsproblemen te zijn"), De
bezittingen van Huis Almelo waren in en rond het stadje geconcentreerd.
Zeer rijk was ook een betrekkelijk klein aantal linnenkooplieden en
-fabrikeurs. De vijf kapitaalkrachtigste textielgeslachten van Almelo bezaten
in 1758 maar liefst 60,7% van het totale burgerlijke vermogen 10). In schril
contrast hiermee stond de wijdverbreide armoede. Slicher van Bath berekende
het percentage onvermogenden in 1764 op ruim 53%"). Hieronder moeten
we vooral de wevers zoeken, die de stegen bevolkten ter weerszijden van
de Grotestraat, opeengepakt in kleine, ongezonde woninkjes, woonplaats
en werkplaats tegelijk"),
In kerkelijk opzicht was Almelo hoofdzakelijk hervormd. Ds. Bachiene,
die in 1773 het vierde deel van zijn Kerkelyke Geographie der Vereenigde
Nederlanden het lieht deed zien, spreekt van vijftien- à zestienhonderd
lidmatenn). In zijn Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden van
1839 noemt Van der Aa een getal van 2400 hervormden op een inwonertal
van 3000. Het aantal katholieken bedraagt dan 350; er zijn zo'n 100
doopsgezinden en 125 joden!"). Deze verhoudingen zullen op het eind van
114

de 18de eeuw niet veel anders zijn geweest, al mag men op grond van
uitkomsten van Slicher van Bath aannemen, dat de doopsgezinden toen
percentueel iets sterker vertegenwoordigd waren dan in 1839, terwijl de
joden verhoudingsgewijs een kleiner deel van de Almelose bevolking
vertegenwoordigden!-). De doopsgezinden vormden een belangrijker groep
dan op grond van hun aantal kan worden vermoed. Onder hen treffen we
de namen van de belangrijkste Almelose textielfabrikeurs. Zij zouden een
opvallende rol gaan spelen in de patriottenbeweging ter plaatse. De
katholieken, evenals de doopsgezinden van politieke rechten uitgesloten,
namen een veel bescheidener positie in. 'Binnen deze plaats, worden geene
Roomsgezinden geduld', weet Ds. Bachiene te melden. Zij waren in 1784
met de vrouwe in conflict geraakt, toen zij haar toestemming verzochten
een officieel kerkgebouw te mogen betrekken. De gravin eiste daarvoor het
niet geringe bedrag van f 6000,-, maar de Almelose katholieken slaagden
er niet in de verlangde som bijeen te brengen 16).
Het is duidelijk dat Huis Almelo in de 18de eeuw niet enkel het uiterlijk
van het gelijknamige stadje beheerste. Zowel op het gebied van de rechtspraak
als dat van het bestuur was de aanwezigheid van de heer voortdurend
voelbaar!'). Het stadje maakte immers deel uit van de heerlijkheid Almelo,
die behalve het stadsgebied het richterambt Almelo en het schoutambt
Vriezenveen omvatte. De omtrek van de heerlijkheid kwam ongeveer overeen
met de twee moderne gemeenten van die naam. De graaf had er zowel de
lage als de hoge jurisdictie. De heerlijkheid Almelo vormde dus een
zelfstandig rechtsgebied en ressorteerde dan ook niet onder enig schoutambt.
De hoge heerlijkheid werd sinds 1754 beschouwd als een Overijssels leen
en vielonder het Overijssels landrecht.
Het stadsbestuur bestond gedurende het grootste deel van de l8de eeuw
uit vier burgemeesters, die tevens als schepenen fungeerden. Daarnaast was
er een gezworen gemeente of meente van twaalf leden. Op de samenstelling
van het bestuur kon de graaf in sterke mate zijn stempel zetten. Jaarlijks
benoemde hij op 21 februari de helft van het aantal gemeenslieden; de
overige zes werden door de aftredende burgemeesters gekozen. De dag
daarop werden zeven gemeenslieden uitgeloot, die vervolgens twee nieuwe
burgemeesters kozen; de andere twee werden door de heer benoemd. Veel
bestuurszaken waren bovendien aan diens goedkeuring onderworpen'ê).
Maar de invloed van Huis Almelo reikte verder. Zo bezat de graaf het
kerkelijk collatierecht: hij benoemde de predikant. Ook was hij in het bezit
van allerlei heerlijke rechten, hij hief belastingen, en bovendien waren velen
in en om Almelo als pachters economisch afhankelijk van het Huis.
Ten tijde van de hierna beschreven gebeurtenissen werd de scepter op
Huis Almelo gezwaaid door Sophia Carolina Florentina gravin van
Rechteren. Zij was in 1771 namens de Staten van Overijssel door stadhouder
Willem V met de voorvaderlijke heerlijkheid beleend. De regering van deze
onbuigzame vrouw zou een aaneenschakeling worden van heftige botsingen
115

Huis Almelo in 1786. Gewassen pentekening door H. Tavenier. Zwolle,
ProvinciaalOverijssels Museum.
en conflicten, en tenslotte eindigen met de formele opheffing van de
heerlijkheid bij de staatsregeling van 23 mei 1798.
Het Almelose exercitiegenootschap
Ondanks de toch wel lieht ontvlambare toestand waarin Almelo blijkens
de bovenstaande situatieschets rond 1780 verkeerde - de grote armoede, de
achtergestelde positie van enkele godsdienstige groeperingen, de dominerende
rol van het Huis -, lijkt de patriottenbeweging ter plaatse eerst op gang te
komen met de oprichting van een vrijkorps of exercitiegenootschap. Deze
gebeurtenis vond plaats in de nadagen van 1783, in dezelfde tijd dat ook
elders dergelijke burgerlegertjes werden opgezet. Wel kende Almelo in de
17de eeuw al een schutterij. De burgemeesters hadden er als kapitein de
leiding, lagere officieren werden uit de gemeenslieden gerecruteerd, zodat
ook hier de heer, zij het indirect, grote invloed had. In de loop van de
l8de eeuw raakte de schutterij echter in de versukkeling, en tenslotte 'was
er nog naauwelijks een onder Almeloos Burgeren die ooit een geweer
gehandeld had'!"). Daarom was de oprichting van een vrijkorps in 1783
noodzakelijk. Dat is tenminste de verklaring van de anonieme auteur die
in 1786 of 1787 de geschiedenis van het Almelose exercitiegenootschap
beschreef. Meer voor de hand ligt echter de veronderstelling, dat de oprichters
van het vrijkorps de oude schutterij niet terug wilden, omdat zij zelf hun
eigen officieren wilden kiezen.
Dri~. zaken moesten nu eerst worden geregeld: er moesten onderdak en
exercitieruimte komen voor de korpsieden, er moesten wapens worden
aangeschaft, en daarvoor was geld nodig, en er moest een bestuur worden
gekozen. Het eerste punt leek aanvankelijk snelopgelost. Oud-burgemeester
116

Jacobus Revius stelde enige leegstaande huizen ter beschikking, maar al
spoedig bleek deze ruimte te klein. Vandaar dat het genootschap zich tot
de gravin richtte met het verzoek in de kerk te mogen exerceren. Dat werd
echter geweigerd. Een alternatief van de gravin werd van de hand gewezen:
een koetshuis, dermate afgelegen dat het enthousiasme van de korpsIeden
voor de wapenhandel danig op de proef zou worden gesteld. Tenslotte
kregen de schutters voor hun exercities de stadsbleken toegewezen.
Voor de wapens werd als gebruikelijk gecollecteerd. In Almelo wist men
het niet geringe bedrag van f 3000,- bijeen te brengen, terwijl jonge meisjes
nog eens f 115,- inzamelden voor de onvermijdelijke vaandels. Intussen had
het korps in januari 1784 zeven commissarissen gekozen en kort daarop
ook zijn officieren. Onder hen komen we nogal wat bekende Almelose
familienamen tegen uit de wereld van textielkooplieden en -fabrikeurs:
Bavink, Ten Cate, Schimmelpenninck.
Het Almelose exercitiegenootschap kreeg grote toeloop. In het voorjaar
van 1784 werden al direct 80 leden geteld. In het begin van het jaar daarop
waren het er 136 en kort daarna zelfs 218. Onder hen bevonden zich ook
doopsgezinden, zoals de vaandrig G. Schimmelpenninck Wzn. 20 ). Dat is
nogalopmerkelijk, omdat deze gelovigen sterk de nadruk legden op het
beginsel van weerloosheid en dan ook weigerden wapens te dragen. De
doperse kerkeraad zat met het probleem"). Na rijp beraad produceerde hij
een kanselboodschap, die op 23 mei 1784 werd voorgelezen en waarin het
principe van weerloosheid nog eens met klem werd beleden, zonder dat
overigens een veroordeling werd uitgesproken over de medebroeders die de
stap naar het exercitiegenootschap hadden gezet. Dit laatste werd er zelfs
nadrukkelijk bij gezegd. Duidelijk is dat- men enerzijds het beginsel van
weerloosheid overeind wilde houden en bovendien de voorrrechten die het
kerkgenootschap van de kant van de overheid genoot, niet graag in gevaar
zag gebracht, anderzijds de tot het vrijkorps toegetreden gemeenteleden niet
al te zeer wilde afvallen. Ook op de r.ooms-katholieken oefende het
exercitiegenootschap aantrekkingskracht uit 22 ).
Niet lang na de oprichting van het vrijkorps volgde de eerste confrontatie
met Huis Almelo. Op 14 juli 1784 verzocht het korps burgemeesters en
meente de recente verkiezingen goed te keuren. Het antwoord luidde echter
dat eerst toestemming van de gravin moest· worden verkregen. Daarop
volgde een nieuw verzoek, nu gericht aan gravin en stadsbestuur beide. De
reactie was opnieuw negatief. De vrouwe antwoordde dat geen goedkeuring
kon worden verleend: de verkiezing was immers buiten haar om geschied.
Het korps liet het er niet bij zitten. Weer dienden de officieren een rekest
in bij vrouwe, burgemeesters en gemeenslieden. Zij beloofden daarin trouw
te zullen zweren aan gravin en stadsbestuur. Ook boden zij aan, het korps
om te zetten in een stadsschutterij 'oude stijl', waarbij dan de vroegere
bepalingen voor een deel weer van kracht zouden zijn. De verkiezing van
de officieren zou echter jaarlijks door 'het volk' moeten plaatsvinden, en
vervolgens ter goedkeuring aan gravin, magistraat en meente worden
117

voorgelegd. Mocht die goedkeuring onverhoopt worden geweigerd, dan zou
het nee deugdelijk gemotiveerd moeten zijn. Na verkregen instemming
zouden de nieuwe officieren trouw zweren aan gravin en stadsbestuur.
Veranderingen in het reglement zouden de goedkeuring vereisen van vrouwe,
magistraat en meente, maar ook van de gecommitteerden uit de
genootschappelijke krijgsraad. Tenslotte verzocht men een kamer op het
stadhuis om er regelmatig krijgsraad te kunnen houden.
Het antwoord kwam van gravin en burgemeesters: alleen zij konden de
zaak behandelen, de gemeenslieden waren in deze kwestie niet competent.
Dat schoot de korpsleden fiks in het verkeerde keelgat.· De meente was
immers de vertegenwoordiging van de burgerij? Zelf echter gaven de
gemeenslieden te kennen dat de zaak inderdaad niet tot hun competentie
kon worden gerekend. Deze meegaande houding van de gezworen gemeente
is wel verklaarbaar, wanneer men voor ogen houdt op welke manier het
college jaarlijks werd samengesteld. Van een onafhankelijk bestuurslichaam
was geen sprake, al zal uit het vervolg blijken dat de onderdanigheid van
de meente haar grenzen kende. Voor het moment was de zaak van het
Almelose exercitiekorps in een lelijke impasse geraakt.
Een gewestelijke publikatie leek uitkomst te bieden. In het voorjaar van
1785 vaardigden de Staten van Overijssel een bekendmaking uit, waaruit
kon worden afgeleid dat voor de oprichting van een exercitiegenootschap
in de Overijsselse steden alleen de goedkeuring van het stadsbestuur
noodzakelijk was"). De Almelose patriotten konden tevreden zijn: de gravin
was buiten spel gezet. Maar was zij dat inderdaad? De vrouwe van Almelo
was een heel andere mening toegedaan. Het soort zaken waarom het ging,
was immers vanouds aan haar goed- of afkeuring onderworpen. Nu diende
de burgerij een rekest bij de Staten in, waarop dit college op 15 april 1785
de Almeloërs in het gelijk stelde, totdat het tegendeel bewezen zou zijn 24 ).
Voorlopig was het voortbestaan van het vrijkorps verzekerd.
Racer als steunpilaar van het Ancien Régime
In de voorgaande bijdrage is de lezer de naam van Jan Willem Racer
herhaalde malen tegengekomen. De Oldenzaalse advocaat die als goed
patriot de rechten van de kleine steden verdedigde, met Van der Capell en
de gehate drostendiensten bestreed, opkwam voor het jachtrecht van de
burgers, de grote gangmaker van de patriottenbeweging in Oldenzaal - wij
zien hem in Almelo in een heel nieuwe roloptreden, als steun en toeverlaat
van de gravin. Deze rol is hem zeker niet in dank afgenomen door zijn
patriotse vrienden, en doet op zijn minst twijfel rijzen omtrent 's mans
politieke integriteit. Of is Racer in Almelo toch in de eerste plaats de jurist,
de advocaat die eenvoudigweg de belangen van zijn cliënte zo goed mogelijk
verdedigt?
Racers eerste kennismaking met Huis Almelo heeft vermoedelijk in 1766
plaatsgevonden"): In dat jaar had de Almelose burgemeester Revius, dezelfde
die het juist opgerichte vrijkorps enige huizen ter beschikking stelde, hem
118

als advocaat in de arm genomen in een geding over de bieraccijns tussen
de stad en de toenmalige graaf. Racer verdedigde de stad blijkbaar met
succes, want de graaf liet het niet tot een uitspraak komen en bond in. De
laatste wist toen kennelijk wat hem te doen stond: onmiddellijk na het
proces kwam Racer in dienst van het Huis.
In 1785 bestond dat dienstverband nog altijd. En zoals hij elders op
grond van oude rechten de burgerij verdedigde, zo verdedigde Racer in
Almelo op historische gronden de rechten van de gravin. Uitgangspunt was
dat Almelo, anders dan Oldenzaal, Ootmarsum en noem maar op, niet
mocht worden gerekend tot de zogeheten Kleine Steden, die vanouds onder
de souvereiniteit van de Staten stonden en daar hun recht moesten zoeken.
Almelo daarentegen was het bezit van zijn heer, die het stadje in 1420 dan
ook stadsrecht had verleend, terwijl andere steden hun recht aan de bisschop
ontleenden"). De regeringsreglementen van 1675 en die van 1748, waarbij
de gewestelijke overheid invloed had verkregen op de samenstelling van de
bestuurscolleges in de Kleine Steden, waren op Almelo niet van toepassing
geweest"). In geschillen tussen heer en onderdanen konden de Staten daarom
niet tussenbeide komen door middel van een politieke resolutie. Wèl was
het mogelijk dat zij op verzoek van de strijdende partijen zich met de
gerezen problemen gingen bezighouden, maar dan door middel van een
juridische procedure met gecommitteerden van de Staten=). En wat het
exercitiegenootschap aanging redeneerde Racer als volgt. In Almelo had de .
gravin, omdat de heerlijkheid haar particulier bezit was, de zogenaamde
'patrimoniële rechtsdwang', en daaronder vielen ook zaken betreffende de
'policy'. Op grond daarvan was een exercitiegenootschap aan haar goedkeuring
gebonden. Alleen als die goedkeuring ten onrechte geweigerd werd,
zou het een zaak van de Staten worden. Maar de vrouwe van Almelo had
gegronde redenen om het vrijkorps haar goedkeuring te onthouden. Keerde
het genootschap zich niet tegen de gevestigde ordes")? Dat laatste viel
inderdaad na 9 maart 1785 niet meer te ontkennen, zoals we hieronder
zullen zien.
De omstreden burgemeesterskeur van 1785
Uiteraard was het' in Almelo intussen niet bij de oprichting van een
exercitiegenootschap gebleven. Al in 1783 waren er meer aanwijzingen dat
ook in dit Twentse stadje patriotse denkbeelden veld wonnen. Blijkens een
brief van Van der CapelIen van 17 december 1783 behoorden ook Almelose
burgers tot de ondertekenaars van een adres aan de Overijsselse Staten,
waarin tegen een mogelijk hernieuwd verbond met Engeland werd geprotesteerd").
En tegen het einde van I784 kreeg Almelo evenals diverse andere
plaatsen zijn burgercommissie.
Onder de zeven gecommitteerden waaruit dit gezelschap aanvankelijk
bestond, treffen we de al meer genoemde oud-burgemeester Revius, die na
het gewonnen proces tegen de graaf zijn succes had moeten bekopen met
119

een abrupt maar, naar later zou blijken, voorlopig einde van zijn burgermeestersloopbaan.
Hij was in 1767 niet herkozen, en het is vrijwel zeker dat
intimidatie van de gemeenslieden van grafelijke zijde daaraan niet vreemd
is geweest"), Een ander commissielid was de welgestelde Abraham Buyssant
des Amorie. Deze doopsgezinde koopman was in 1775 uit Haarlem naar
Almelo gekomen. Ook hij had ongenoegen gehad met het Huis. In zijn
nieuwe woonplaats trouwde Des Amorie met Geetrui Möllink. Zij was
gereformeerd, maar verzocht al spoedig de doopsgezinde kerkeraad belijdenis
te mogen doen. Dat ontlokte protest van de kant van de gereformeerde
kerkeraad, met daarachter Huis Almelo. Na veel gekrakeel kregen Des
Amorie en zijn echtgenote tenslotte hun zin-'). Verder komen we binnen
de burgercommissie ook weer tegen de eveneens doopsgezinde G. Schimmelpenninck
Wzn., vaandrig van het Almelose vrijkorps. Burgergecommitteerde
J.L. Ernst kan eveneens met het exercitiegenootschap in verband worden
gebracht: hij was er zowe! commissaris als luitenant. De overige commissieleden
waren gemeensman Klaes Troost, Jacobus Soeters van Lennep en Gerrit
Dake, met wie we nog nader zullen kennismaken 33).
De burgercommissie stond voor grotere invloed van de burgers op het
stadsbestuur. Kennelijk leefde bij de commissieleden de gedachte, dat de
burgerij rechten werden onthouden die vroeger wel degelijk gegolden hadden.
Zij begonnen een speurtocht in het stadsarchief, en stuitten daarbij op een
overeenkomst uit 1660 die de Almelose burgemeestersverkiezing regelde>').
Wat was het geval geweest? Vóór 1660 waren moeilijkheden gerezen
tussen heer en stad over de wijze waarop de burgermeesterskeur moest
geschieden. Het conflict belandde tenslotte bij de Staten, toen op verzoek
van de strijdende partijen om een commissie werd verzocht ten einde de
kwestie tot een oplossing te brengen. Besloten werd dat ieder jaar de vier
zittende burgemeesters na het aftreden van de acht gemeenslieden acht
nieuwe meenteleden zouden kiezen. Vervolgens traden de burgemeesters
zelf af, waarna de richter namens de heer twee opvolgers benoemde, terwijl
de overige twee door 'de gemeente' werden aangewezen. Mocht over de
uitvoering van dit verdrag onenigheid ontstaan, dan zou men zich opnieuw
tot de gecommitteerden van de Staten wendenv), Drie jaar later, in 1663,
besloten heer en stad zonder tussenkomst van zulke gecommitteerden tot
de regeling die in de inleiding van deze bijdrage is beschreven: een jaarlijkse
keuze van twaalf gemeenslieden, voor de helft gedaan door de graaf en
voor de helft door de aftredende burgemeesters, waarna de volgende dag
zeven kiesmannen, daartoe uitgeloot uit de nieuwe meente, twee burgemeesters
kozen, terwijl de heer de beide andere aanwees»). Het is duidelijk dat
de invloed van het Huis op de Almelose magistraat hierdoor niet onaanzienlijk
versterkt werd.
De burgergecommitteerden nu verwierpen het verdrag van 1663 met als
argument, dat het buiten de gecommitteerden van de gewestelijke Staten
om tot stand was gekomen. De procedure van 1660 was nog altijd van
kracht. Vraag was alleen door wie de beide 'stadsburgemeesters' moesten
120

worden gekozen, met andere woorden: wie werd of werden bedoeld met
'de gemeente' in het stuk van l660? De burgercommissie had het antwoord
klaar: de burgerij natuurlijk. Racer was aanvankelijk dezelfde mening
toegedaan, maar kwam later met de voor de hand liggende verklaring dat
het hier om de gezworen gemeente, de gemeenslieden dus, handelde.
Bovendien bestreed hij de stelling, dat de overeenkomst van 1663 niet
reehtsgeldig zou zijn").
De burgermeesterskeur van 1785 zorgde voor een harde confrontatie van
de twee standpunten. Daartoe aangezet door de burgergecommitteerden
weigerden acht van de twaalf gemeenslieden aan de loting mee te doen die
tot de keuze van de beide stadsburgemeesters moest leiden. Nu was Leiden
in last. De verkiezing kon niet doorgaan, met het gevolg dat Almelo slechts
twee burgemeesters had, die van de gravin "), Dat was de burgers te bar.
Onder tromgeroffel van het exercitiekorps kwamen op 9 maart 148 burgers
bijeen, en kozen Jacobus Revius en Gerrit Dake tot burgemeester. Het
burgemeesterscollege was weer compleet"), Dat was tenminste de mening
van de burgerij, Almelo's vrouwe dacht er beslist anders over. Zij weigerde
de nieuwgekozenen de eed te laten afnemen, waarop de burgercommitteerden
zich met de acht opstandige gemeenslieden tot de Staten wendden").
Zoals we in het voorgaande zagen, bestreed Racer echter de competentie
van de Staten. De gravin en hij dreigden nu met een proces. De schrik
sloeg de opstandige gemeenslieden om het hart: hoe lang zouden zij een
dergelijke geldverslindende procedure kunnen volhouden? Zij klampten
hiermee de burgercommissie aan, en deze zette daarop een soort akte van
verbintenis op papier, waarbij gemeenslieden en burgergecommitteerden
elkaar steun toezegden. Opnieuw ging een verzoek naar de Staten, nu om
toch vooral zelf de Almelose kwestie te behandelen en die niet over te
·laten aan de drost van Haaksbergen, zoals Racer wilde"). De opluchting
zal dan ook groot zijn geweest, toen bekend werd dat de Staten van Overijssel
bij resolutie van 25 oktober 1785 de Almelose burgerij grotendeels in het
gelijk stelden: de overeenkomst van 1660 diende te worden aangehouden,
maar de keur van 1785 zou nog op de oude manier, dus volgens het verdrag
van 1663, moeten worden uitgevoerd"), Het was alleen de vraag of de
vrouwe en Racer zich bij het Statenbesluit zouden neerleggen.
Wel riep de vrouwe, zoals de Staten dat wensten, opnieuw burgemeesters
en meente bijeen om de afgebroken keur van februari te voltooien - het
was inmiddels november geworden -, maar onder protest. Racer hield bij
deze gelegenheid een pleidooi voor de regeling van 1663, en wees daarin
onder meer op de zijns inziens gevaarlijke invloed die de doopsgezinden
zouden winnen, wanneer de keur volgens de overeenkomst van 1660 zou
worden uitgevoerd. De bijeenkomst werd een bittere teleurstelling voor de
gravin en haar advocaat. Toen de zeven gemeenslieden waren uitgeloot viel
hun keus op Revius en Dake, en de richter van Mevrouw stond weinig
anders te doen dan beiden de eed af te nernerr").
121

Hel rumoerige jaar 1786
In feite had het jaar 1785 niets opgelost, de problemen waren enkel
opgeschoven. De grote vraag was nu hoe de keur van 1786 zou verlopen.
Zou de regeling van 1660 worden gevolgd, zoals de Staten wilden, of toch
weer die van l663? En als de overeenkomst van 1660 werd gevolgd, hoe
moesten dan de burgemeesters van stadswege verkozen worden? In januari
1786 stelde de burgercommissie een adres op aan het stadsbestuur. De
burgemeesters moesten maar besluiten op welke manier de burgerij zou
kiezen. Het viel te hopen dat dat een goede regeling zou zijn, opdat de
burgers 'geene andere middelen' hoefden toe te passen. Een nauw verholen
dreigement. Tenminste 284 burgers ondertekenden het adres+).
Uit het Almelose resolutieboek valt op te maken, hoe de politieke
verhoudingen ten aanzien van deze kwestie op dat moment lagen=). Allereerst
was er de partij van Huis Almelo - 'partij' uiteraard niet in de zin van
een moderne politieke partij; het gaat hier om een losse politieke groepering.
Hiertoe behoorden beide door de gravin benoemde burgemeesters, de
koopman D. Bruins, die een zwager van Racer was, en de arts W.H.
Lamberts. Hun standpunt was duidelijk: zij wilden geen invloed van de
burgers op de burgemeesterskeur en achtten zich niet gebonden aan de
Statenresolutie van 25 oktober 1785. Lijnrecht hiertegenin ging de partij
van de burgemeesters Revius en Dake. Deze groepering hield vast aan het
verdrag van 1660 en aan het door Bruins en Lamberts gewraakte Statenbesluit.
De burgemeesters van stadswege moesten door de burgerij gekozen
worden. Revius en Dake vonden vier gemeenslieden aan hun kant. De
resterende meenteleden wilden de keur van 1786 uitstellen tot de eerstvolgende
Statenvergadering, waar de Almelose kwestie opnieuw ter sprake zou
komen.
Tot de acht gemeenslieden die uitstel wilden, behoorden er vier die met
de vier medestanders van Revius de februari-keur van 1785 onmogelijk
hadden gemaakt. Eén van hen was Otto Lindeman, een graveur. Evenals
de overige zeven dissidenten van 1785 had hij enkele rekesten ondertekend
inzake de keur, die scherp ingingen tegen de opvattingen van de gravin en
Racer in dezen. Later distantieerde hij zich en beweerde onder dwang te
hebben gehandeld. Vooral het laatste rekest van de burgercommissie en het
oproerige deel van de meente aan de Staten had nogal wat voeten in aarde
gehad. De gemeenslieden hadden aanvankelijk geweigerd te tekenen. Zij
waren het misschien dan weI eens met de inhoud van het stuk, maar daar
voluit hun naam onderzetten was een tweede. De gemoederen waren hoog
opgelopen, en Revius zou de gemeenslieden hebben toegesnauwd: 'zo
waarachtig als gy dit niet tekent, krijgt gy ene actie!' Waarop de gemeenslieden
bakzeil haalden en tekenden"). Overigens zou de heren later schriftelijk de
kans zijn geboden zich alsnog terug te trekken, maar daaraan zou door
geen van allen gehoor zijn gegeven").
Vermoedelijk gesterkt door de gedachte' dat het tegen haar gerichte front
122

scheuren begon te vertonen, besloot de gravin met een eigen adres te komen
en dat ter tekening aan de Almelose burgerij voor te leggen. Het werd een
ernstige misrekening. Met moeite kreeg zij vijftig namen bijeen").
Intussen steeg in Almelo weer de spanning. Er verscheen namelijk nóg
een vrijkorps ten tonele, dat zich inzette voor de rechten van het Huis en
was samengesteld uit pachters van de gravin. Oprichter was de tweede zoon
van de vrouwe, de jonge graaf van Rechteren Limpurg, bijgenaamd 'de
Amerikaan'. Die bijnaam had hij te danken aan zijn optreden in de
Amerikaanse Vrijheidsoorlog. Als een Nederlandse La Fayette was hij naar
Amerika getogen om George Washington bij te staan tegen de Britse
overheersers, en rond de jaarwisseling 1785/1786 was hij weer in patria
teruggekeerd"). Enige tijd later publiceerde de Rotterdamsche Courant een
artikel van zijn hand, een soort politieke geloofsbelijdenis=). In het bewuste
artikel noemde de jonge graaf zich medestander van Van der CapelIen en
een voorstander van de rechten der kleine steden. Na de dood van de
Overijsselse patriottenvoorman in 1784 was naar het oordeel van de graaf
de patriottenbeweging echter geradicaliseerd. Zo bekende hij zich een
uitgesproken tegenstander van de overstemming in de Staten van Overijssel").
Ook de ontwikkelingen in Almelo vond hij te ver gegaan. Hoewel hij zich
nog altijd als patriot beschouwde, is het duidelijk dat de jonge graaf had
afgehaakt. Dat eonstateerde ook de Ootmarsumse patriot Statius van Rhee
in een brief aan zijn medeburger W.H. Droghorn:
'De Jongste Zoon van de Vrouw van Almelo, alias den Americaan, van
wien gij in de Courant gezien hebt, dat hij op zijne kosten, een Corps,
der onder het Huis te Almelo haarende Boeren heeft opgerigt, proteeteert
daar opentlijk de Verregaandste Isolentien, schuwt zijne oude Vrienden,
allieert zig met Infaame, en Bandieten, en schijnt niets minder te beogen,
dan om zijne gevloekte Aristocratie den teugel te vieren, van Almelo
een Bloedbad te maaken ...'52).
Almelo had nu twee korpsen.
Het is begrijpelijk dat de burgercommissie zich ernstig zorgen maakte.
Zou de Statenresolutie van 25 oktober verleden jaar .inderdaad worden
nageleefd? Op verzoek van Revius lieten de Gedeputeerde Staten weten,
dat zij nog altijd aan de regeling van 1660 vasthielden-'), Maar binnen het
Almelose stadsbestuur bleken de kaarten geschud. Toen Revius en Dake
op 13 februari hun medeburgemeesters en de gemeenslieden uitnodigden
over de op handen zijnde keur te vergaderen, stuitten zij op een botte
weigering, zowel van de kant van hun collega's Bruins en Lamberts als van
de zijde van de acht gemeenslieden die de keur wilden uitstellen. De
gelederen hadden zich gesloten>'). .
Revius en Dake sloegen toen met de hun trouw gebleven gemeenslieden
aan het vergaderen, en zij besloten op de aanstaande keurdag de in 1660
vastgestelde wijze van verkiezing uit te voeren. Dezelfde dag nam de onrust
in het stadje toe. Het vrijkorps van de jonge graaf kwam de feestvreugde
verstoren van de patriotse burgerij, die het onlangs gesloten verbond met
123

Frankrijk vierde. Kanongebulder in Almelo, want de graaf had zijn legertje
van drie kanonnen voorzien. Hij zou de feestgangers wel eens de schrik in
de benen jagen. De dag daarop raakten leden van beide korpsen met elkaar
slaags, en het scheelde weinig of het was op bloedvergieten uitgelopen"),
Rond dezelfde tijd diende de gravin, naar eerst later bekend werd, bij de
Staten een verzoek in om honderd soldaten ten einde de orde in haar stadje
te handhaven, een verzoek dat overigens niet werd ingewilligd"),
Maar de gravin kwam ook openlijk in actie. Op 20 februari
'des agtermiddags om twe uur reed Mevrouw de Gravin Douairiere van
Rechteren in statie met eene koets met vier paarden bespannen naar
het Stadhuis in Almelo, zynde haare Exellentie verzeld door deszelfs
Zoon den Graafvan Rechteren Limpurg en den Advocaat Racer; staande
agter op de Koets drie Liverey-bedienden.v').
Op het stadhuis aangekomen besloot zij met de burgemeesters Bruins en
Lamberts de keur uit te stellen tot na de eerstvolgende landdag van de
Staten. Daar zou een beslissing in de Almelose kwestie moeten vallen.
Ondertussen zou het zittende stadsbestuur op het kussen blijven. Met andere
woorden, de gravin en de door haar gekozen burgemeesters steunden nu
het voorstel dat eerder door de meerderheid binnen de meente was gedaan.
Revius en Dake, die eveneens op het stadhuis aanwezig waren, tekenden
onmiddellijk protest aan en herhaalden, dat zij het verdrag van 1660 zouden
uitvoeren overeenkomstig de Statenresolutie van 25 oktober=).
De volgende dag, 21 februari, togen de burgemeesters Revius en Dake
naar het stadhuis om de gemeenslieden aan te wijzen volgens de regeling
van 1660. Ondanks de afwezigheid van twee van de vier burgemeesters
gingen de heren over tot de keuze van acht meenteleden. Eén van de
nieuwbenoemden was J.L. Ernst, die we al als burgergecommitteerde en
als lid van het patriotse vrijkorps zijn tegengekomen. De dag daarna begaf
het hele gezelschap zich nogmaals naar het stadhuis. De beide burgemeesters
leverden hun sleutels in en traden af. Inmiddels waren er maar liefst 232
kiezers opgetrommeld, aanmerkelijk meer dan op 9 maart van het jaar
ervóór. Met een overweldigende meerderheid werden Revius en Dake
herkozen, maar het is niet bekend of er tegenkandidaten waren 59). Het
gestegen aantal kiezers springt intussen wel in het oog, zonder dat hiervoor
een voor de volle honderd procent afdoende verklaring kan worden gegeven.
In 1785 was de omstreden keuze gedaan door burgers die in kerkelijk
opzicht hervormd waren en van 'behoorlyken ouderdom's=). Wanneer de
kwalificaties waaraan de kiezers moesten voldoen, tussen maart 1785 en
februari 1786 ongewijzigd zijn gebleven, mag men uit de getallen afleiden
dat de aanhang van de patriotten het afgelopen jaar was gegroeid. De
uitspraak van de Staten op 25 oktober zal daarbij zeker van betekenis zijn
geweest: ze gaf het optreden van Revius en Dake c.s. een zekere legitimiteit
die in 1785 ontbroken had. Anderzijds is het natuurlijk ook mogelijk, dat
de bedoelde kwalificaties na maart 1785 zijn verruimd. In dat geval kan
men uit de vermeerdering van het aantal kiezers een radicalisering aflezen,
iets wat tegen de achtergrond van het toenemend geweld, waarbij steeds
124

grotere groepen van de Almelose bevolking betrokken raakten, zeer wel
denkbaar is. Ook is een combinatie van beide mogelijkheden niet uitgesloten.
Behalve twee vrijkorpsen kende Almelo nu in feite ook twee stadsregeringen,
aan de ene kant het gezagsgetrouwe duo Bruins en Lamberts met acht
gemeenslieden, aan de andere kant Revius en Dake met acht door henzelf
benoemde meenteleden. Formeel gezien zou men het eigenlijk anders moeten
zeggen: er was een door de gravin erkend en beëdigd stadsbestuur, bestaande
uit de burgemeesters Bruins, Lamberts, Revius en Dake met de twaalf
gemeenslieden van 1785, en een bewind bestaande uit Revius en Dake,
door 232 burgers van stadswege tot burgemeester gekozen maar niet door
de vrouwe beëdigd, die in Bruins en Lamberts kennelijk hun grafelijke
medeburgemeesters zagen, met acht gemeenslieden. Alle vier burgemeesters
traden gedurende 1786 gezamenlijk als schepenen Op60),een vrij bizarre
situatie. De problemen lagen duidelijk bij de meente.
Onderwijl stond in Almelo de barometer op storm. Tijdens de verkiezingsdagen
was het tot schermutselingen gekomen tussen leden van het grafelijke
legertje en het patriotse vrijkorps, waarbij de eersten ernstige verwondingen
opliepen. Eén van de relschoppers, de molenaarsknecht Adolf Erler, werd
gepakt maar wist met behulp van de toegestroomde menigte te ontsnappen'").
Dit soort wanordelijkheden - vechtpartijen, scheldpartijen - bleven gedurende
het hele jaar schering en inslag; Racer heeft er in het Tweede Vervolg van
zijn Almelose Oudheden veel aandacht aan besteed=). Uit het relaas van
de advocaat is een kleurrijke bloemlezing verwensingen en scheIdtirades
samen te stellen, die weinig aan de verbeelding overlaat. Behalve de gravin
moest vooral de jonge graaf het ontgelden: 'ik vraag na geen Graaf, na
geen Gravinne, na geen bliksem' ... 'Graf ende Beppe nae den donder' ...
"er uit Blixem, 'er uit rooijen Donder, 'er uit Schobbejak [tegen een
partijganger van het Huis], gaat morgen na de Graaf van Limburg en zegt
hem dat wy u hebben uitgedaagd, houdt gy het nog met Limburg, wy zullen
uw wel leeren wat Limburg is' ... 'de Burgermeesteren in stand of het Slot
verbrand'. Opmerkelijk is daarbij dat het lagere volk steeds de zijde van
de patriotten koos, al wist men kennelijk niet altijd tegen wie men zich
keerde=). Maar niet alleen het lagere volk bediende zich van krachtige taal.
Ook de hervormde predikant Jacobus Kantelaar, door de gravin zelf in
1783 beroepen, nam geen blad voor de mond el} zette de gelovigen vanaf
de kansel op tegen het Huis, wat hem uiteindelijk op verbanning uit
Overijssel zou komen te staan=). Erg geliefd waren de Van Rechterens
stell ig niet.
Ondertussen lag de kwestie Almelo nog altijd bij de Staten op tafel. Al
vóór de meermalen genoemde resolutie van 25 oktober 1785, waarbij het
college de Almelose patriotten goeddeels in het gelijk stelde, was uit de
Staten een 'commissie tot de Almelosehe Zaken' aangewezen, die tot de
bedoelde beslissing had geadviseerd. Leden waren de drost van IJsselmuiden,
twee andere edelen en drie burgemeesters uit de drie grote steden. In maart
125

1786 was de kwestie weer open: moest het nog geen zes maanden oude
besluit worden ingetrokken, en moest men Almelo's vrouwe en haar advocaat
hun zin geven en de zaak overdragen aan de drost van Haaksbergen? De
Staten stuurden aan op een schikking, maar wilden op de genomen beslissing
zelf niet terugkomen. De gravin van Rechteren hield echter voet bij stuk:
ze zou en moest haar proces. Tenslotte gingen de Staten overstag. Zwolle
en de Ridderschap stemden voor intrekking van de omstreden resolutie, en
op 12 april besloot de vergadering de kwestie Almelo naar de gewone
rechter door te verwijzen=), Op 19 december 1786 is het proces inderdaad
voor de drost van Haaksbergen geopend").
Maar met de nieuwe Statenresolutie was de rust in Almelo nog allerminst
teruggekeerd. Op 24 november bereikte de chaos zelfs een nieuw hoogtepunt,
toen de jaarlijkse zetting moest worden verricht: burgemeesters, gemeenslieden
en door de burgerij benoemde zetters plachten dan bijeen te komen
om te bepalen wat iedere burger moest bijdragen aan het door de stad op
te brengen aandeel in de gewestelijke belasting. Burgemeesters en gemeenslieden
van beide stadsregeringen gaven acte de présence, terwijlook de zetters
verdeeld waren. Van de laatsten waren er vier op de hand van Bruins en
Lamberts, de vier overigen steunden Revius en Dake. Dit tweetal nu
weigerde de aanwezigheid van de gezagsgetrouwe meenteleden te accepteren,
en bleef werkeloos toezien toen de tegenpartij in hetzelfde vertrek aan de
zetting begon. Daarbij werd gebruik gemaakt van het zettingsregister van
1785. Dake kon op een gegeven moment zijn woede niet meer inhouden.
Hij griste het register van tafel en liep ermee naar een andere kamer. Revius
en de overige patriotten in het gezelschap volgden. Grote woede nu bij de
achtergeblevenen. Bruins en Lamberts vertikten het hun beide collega's na
te lopen en eisten schriftelijk teruggave van het hun ontstolen document.
Revius en Dake wilden echter eerst de omstreden gemeenslieden verwijderd
zien. Ten lange leste hebben Bruins en Lamberts maar een ouder register
erbij gehaald, en daarmee togen ze aan het werk.
Inmiddels was het donker geworden. En toen opeens waren er - met
trommelgeroffel en flambouwen en omgeven door een aangroeiende menigte -
de schutters van het patriotse vrijkorps. Ze kwamen net terug van Deventer.
Daarheen was een flink contingent van het Almelose exercitiegenootschap
vertrokken, 172 man sterk, om de stad bij te staan tegen een mogelijke
aanval van de kant van de stadhouder"). De gebeurtenissen in Elburg en
Hattem'") lagen ieder nog vers in het geheugen. Onder gejoel en geschreeuw
liep men nu bij het stadhuis te hoop. Bruins, Lamberts en hun aanhang
sloeg de schrik om het hart. Zij wendden zich tot Revius en Dake, die hun
echter weinig troost boden. Integendeel, beide heren gingen er in stilte
vandoor. Tenslotte - het was intussen over tienen - lieten de grafelijke
partijgangers zich door vier avondwachten naar huis brengen. Daarbij vielen
nog rake klappen. De gemeensman Jan Selhorst werd door een steen
getroffen, terwijl later op de avond een andere medestander van Bruins en
Lamberts bijna het leven erbij inschoot").
126

De afloop
Over de afloop van de dramatische gebeurtenissen in Almelo zijn we
aanzienlijk minder goed ingelicht dan over het voorgaande. Moeilijkheden
waren er weer rond de keur van 1787, die opnieuw in twee stadsregeringen
resulteerde, één volgens de regeling van 1660, één volgens die van 1663.
Revius en Dake werden herkozen door 225 burgers, maar zeven minder
dan het jaar ervóór. Ondanks de tegenslagen in de Overijsselse Staten was
de patriotse aanhang kennelijk maar weinig geslonken. Daarentegen valt
op dat de aanhangers van Huis Almelo nauwelijks kandidaten konden
vinden voor een plaats in de meente"). De kloof tussen beide stadsbesturen
werd nog verwijd, doordat Revius stadssecretaris D.J. Lamberts ontsloeg
en een ander in zijn plaats benoemde"): nu waren er ook twee stadssecretarissen.
De komst van de Pruisen in september 1787 bezegelde het lot van de
Almelose patriottenbeweging. De partij van Revius en Dake moest inbinden"),
al zijn de beide patriotse burgemeesters pas bij de keur van februari
1788 door andere vervangen").
Conclusie
De patriottenbeweging heeft in Almelo een bijzonder heftig karakter
gehad. Hoewel de sociale en godsdienstige spanningen zeker een belangrijke
rol hebben gespeeld, is hiervoor de diepe onvrede met Huis Almelo
waarschijnlijk de eerste verklaring. 'De Rechterens waren en zijn er gehaat',
schreef een Amsterdammer in 180 I over AlmeI0 74 ). Persoonlijke grieven
tegen het Huis bestonden bij vooraanstaande burgers als burgemeester Revius
en burgergecommitteerde Buyssant des Amorie. Op zich waren wrijvingen
tussen Huis en onderdanen niet ongewoon, maar door de nieuwe denkbeelden
die op het eind van de 18de eeuwook in Almelo doordrongen, en de
algehele politieke constellatie waarin Overijssel, ja de hele Republiek'
verkeerde, verloren de botsingen hun incidenteel karakter en namen ze
gevaarlijker vormen aan dan voorheen. Toch was het optreden van de
Almelose patriotten niet wezenlijk revolutionair, in de zin dat het erop zou
zijn gericht de gevestigde orde in haar essentie te wijzigen. Revius en de
zijnen stonden voor meer invloed van de burgerij op het stadsbestuur, maar
ze beriepen zich daarbij voortdurend op oude rechten die door de tegenpartij
geschonden zouden zijn, en dat is een belangrijk verschil met 1795.
De patriotten vonden in Almelo een brede aanhang. Tot de leidende
figuren behoorden vooral de welgestelde textielfabrikeurs en -handelaars,
onder wie zich nogal wat doopsgezinden bevonden. Juist zij waren onder
het oude bestel in weerwil van hun sterke economische positie gekortwiekt
op politiek gebied. Overigens is het aantal leidende personen betrekkelijk
gering geweest, waaraan de bescheiden omvang van het stadje natuurlijk
niet vreemd was. Achter verschillende rollen komen we dan ook meer dan
127

eens dezelfde namen tegen: Dake, Ernst, Revius, Schimmelpenninck. Deze
kopstukken steunden op een opmerkelijk grote achterban, die sociaal gezien
tot de laagstgeplaatste categorie moet worden gerekend. Speelde economische
afhankelijkheid hierin mee? Het lijkt niet onmogelijk: zoals de jonge graaf
een korps kon samenstellen uit van het Huis afhankelijke boeren, zo konden
de fabrikeurs waarschijnlijk rekenen op de van hen afhankelijke wevers. In
godsdienstig opzicht lijken ook de eveneens achtergestelde rooms-katholieken
zich tot de patriotten bekend te hebben, maar tevens vinden we de door
de gravin beroepen dominee Kantelaar in het patriotse kamp. Over de
numerieke aanhang van de patriotten valt vooralsnog weinig exact te zeggen.
Wanneer het aantalondertekenaars van de rekesten van burgerij en vrouwe
in het begin van 1786 maatgevend is voor de politieke verhoudingen van
dat moment, moet de plaatselijke patriottenaanhang toen op omstreeks 85%
van de Almelose bevolking worden berekend.
De patriottenbeweging lijkt in Almelo eerst in 1783 op gang te komen,
en dat is vergeleken met elders vrij laat. In de loop van 1786 radicaliseerde
de beweging: mensen als de gemeensman Lindeman haakten af, het geweld
nam toe. Ook de houding van de Staten wijzigde zich: in 1785 stond het
college nog achter de Almelose patriotten, maar gaande het jaar 1786
veranderde dat en werd de Almelose kwestie aan de jurisdictie van de drost
van Haaksbergen gelaten. De escalatie van geweld binnen het Twentse
stadje zal aan die veranderde houding niet geheel vreemd zijn geweest.
Opvallend is de rol van Jan Willem Racer. Zou men enkel op de hoogte
zijn van zijn doen en laten in Almelo, dan zou men hem zonder aarzeling
verslijten voor een lakei van het Ancien Régime. De opstelling van deze
Overijsselse patriot in de Almelose kwestie heeft veel gekunstelds en lijkt
weinig principieel, zelfs wanneer men zijn optreden beschouwt als puur
beroepsmatig: de gisse advocaat die eenvoudig zijn cliënt verdedigt. En toch
is dat eigenlijk de meest positieve benadering die men hem geven kan: in
de Almelose situatie te spreken van de advocaat Racer, terwijl het elders
de politicus en patriot Racer is die naar buiten treedt.
De gebeurtenissen die zich in Almelo gedurende de jaren 1783 tot en
met 1787 hebben afgespeeld, onderstrepen nog eens hoe sterk lokale factoren
de ontwikkelingen in deze tijd hebben bepaald. Ik heb daarom ook voor
de tegenstanders van de Almelose patriotten de term 'prinsgezinden' vermeden.
Oranje telde in Almelo niet zwaar. Het was vóór of tégen het Huis,
waarvan twee van de meest op de voorgrond tredende representanten, de
jonge graaf en de advocaat Racer, zich beiden patriot noemden.
NOlen
Voor de volledige titelbeschrijving van de in de noten geciteerde werken wordt
verwezen naar de 'Lijst van geraadpleegde gedrukte bronnen en literatuur'.
I. Heppe, 437.
2. Slicher van Bath, Samenleving, 330 noot I, noemt voor 1748 een inwonertal
van 1519.
128

3. Vgl. AGN V, 139.
4. Slicher van Bath, Samenleving, 163: 48,1%; id., ibid., 330: 50,2%.
5. Id., ibid., 20 I.
6. Dumbar, Verhandeling, 45.
7. Heppe, 426-427.
8. Slicher van Bath, Samenleving, 317.
9. Ter Kuile sr., Opkomst, 99.
10. Slicher van Bath, Samenleving, 325.
II. Id., ibid., 330: 53,7%; id., ibid., 348: 53,4%.
12. Heppe, 423-424. _
13. Bachiene IV, 10.
14. Van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek I, 98.
15. Vgl. Slicher van Bath, Samenleving, 104-105. Dumbar, Verhandeling, 41, noemt
een getal van 150 doopsgezinden op het eind van de 18de eeuw.
16. Blaadje zonder titel, 53.
17. Over de heerlijkheid Almelo vgl. Ter Kuile jr., TvR 17.
18. Voor de wijze waarop in Almelo sinds 1663 het stadsbestuur werd samengesteld
vgl. Racer, Almelosehe Oudh. I, 72, en Dumbar, Verhandeling, 41. De voorstelling
van zaken bij Ter Kuile jr., TvR 17,387-388, is niet correct.
19. Geschiedenis van het Exercitiegenootschap, 4. Voor zover niet anders vermeld,
wordt voor de gegevens over het Almelose exercitiegenootschap in deze paragraaf
naar de hier geciteerde bron verwezen.
20. Racer, Almelosehe Oudh. Ill, 640.
21. Vgl. Kuiper. VMORG 88.
22. Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken XX, Iste stuk, 529-530.
23. RAO, Statenarchief, nr. 109, Resolutieboek Ridderschap en Steden d.d. 24 maart
1785, 22vso.
24. Ibid., d.d. 15 april 1785, 63-63vso.
25. Racer, Almelosehe Oudh. J, 40; Dumbar en Besier, 2, 3 noot c.
26. Racer, Almelosehe Oudh. J, 21, 260-261.
27. Id., ibid., 21-22.
28. Id., ibid., 279-280. Voorbeelden van dergelijke juridische procedures bij Racer,
Almelosehe Oudh. r, 263-265, II, 353-355, III, 432-433.
29. Id., ibid. r, 195-200.
30. Brieven van en aan Joan Derek van der Capellen, 715.
31. Dumbar en Besier, Bijlagen, 4-5.
32. Ter Kuile sr., VMORG 30, 102-103.
33. Voor de leden van de burgercommissie zie Dumbar en Besier, Bijlagen, I.
34. Dumbar en Besier, 4.
35. Racer, Almelosehe Oudh. I, 22, 270 noot, 272 noot.
36. Id., ibid., 23; Dumbar en Besier, 27-28. Vgl. verder noot 18.
37. Voor het standpunt van de burgerij zie Dumbar en Besier, 26-27; voor het
standpunt van Racer zie Almelosehe Oudh. l, 25-30, II, 344-352, III, 374-379.
38. GA Almelo, Oud Archief, Stadskeurboek d.d. 22 februari 1785.
39. Racer, Almelosehe Oudh. I, 34-35, 148-149; Dumbar en Besier, 6-7.
40. Racer, Almelosehe Oudh. I, 251; Dumbar en Besier, 8.
41. Id., 9, Bijlagen, 10-17.
42. RAO, Statenarchief, nr. 109, Resolutieboek Ridderschap en Steden d.d. 25 oktober
1785, 142 vso-145; Racer, Almelosehe Oudh. I, 248-254 (tekst resolutie); Dumbar
en Besier, 13-14.
43. GA Almelo, Oud Archief, Stadskeurboek d.d. 4 en 5 november 1785; Racer,
Almelosehe Oudh. I, 254, 273; Dumbar en Besier, 14-15.
44. GA Almelo, Oud Archief, Boeck van Resolutien der Stadt Almelo d.d. 16 januari
1786: tekst van het rekest met de namen van 284 burgers 'voor zoo verre
leesbaer'; Dumbar en Besier, 15-16 (hun opgave van 270 ondertekenaars is dus
aan de krappe kant).
129

45. GA Almelo, Oud Archief, Boeck van Resolutien der Stadt Almelo, ongedateerd
(tussen 16 en 20 januari 1786), d.d. 20 januari 1786.'
46. Dumbar en Besier, 11-12; Racer, Almelasche Oudh. I, 36, 149-152.
47. Dumbar en Besier, 13, Bijlagen, 29-30.
48. Dumbar en Besier, 16-17.
49. Id., 17.
50. Rotterdamsche Courant d.d. 18 maart 1786 (nr. 33).
51. Zie over de kwestie van overstemming pp, 28-29 in deze bundel.
52. AO Twente, S Om D52-15. De brief is blijkens een notitie ontvangen in maart
1786.
53. RAO, Statenarchief, nr. 484, Resolutieboek Gedeputeerde Staten d.d. 10 februari
1786, 76vso-77vso; GA Almelo, Oud Archief, Boeck van Resolutien der Stadt
Almelo d.d. 16 februari 1786; Dumbar en Besier, 17-18.
54. Id., 18-19.
55. Id., 20-21.
56. Id., 60; Blaadje zonder titel, 274. Een ongedateerd rekest in het archief van Huis
Almelo spreekt van vijftig soldaten. RAO, ArchiefHuis Almelo, voor\. inv.nr. 698.
57. Dumbar en Besier, 21.
58. GA Almelo, Oud Archief, Boeck van Resolutien der Stadt Almelo d.d. 20 februari
1786; Dumbar en Besier, 21-22.
59. GA Almelo, Oud Archief, Stadskeurboek d.d. 21 en 22 februari 1786; Dumbar
en Besier, 22-23.
59a.Id. 7.
60. Dit blijkt uit de processen die Racer in het Tweede Vervolg van zijn Almelasche
Oudh. heeft opgenomen.
61. Racer, Almelasche Oudh. III, 440-510.
62. Id., ibid., 437-624.
63. Id., ibid., 618.
64. Id., ibid., 433-434. Over Kantelaar vgl. NNBW VIII, 941-945.
65. RAO, Statenarchief, nr. 110, Resolutieboek Ridderschap en Steden d.d. 24 maart
1786, 66-66vso, d.d. 12 april 1786, 107vso; Dumbar en Besier, 58-62; Blaadje
zonder titel, 274-277.
66. Racer, Almelasche Oudh. III, p. III.
67. Geschiedenis van het Exercitiegenootschap, 14.
68. Zie p. 29 van deze bundel.
69. Voor een uitvoering verslag van de gebeurtenissen vgl. Racer, Almelasche Oudh.
III, 630-709. Vg\. ook GA Almelo, Oud Archief, Boeck van Resolutien der Stadt
Almelo d.d. 24 en 25 november 1786.
70. GA Almelo, Oud Archief, Stadskeurboek d.d. 21 en 22 februari 1787.
71. Ibid., d.d. 21 februari 1787. Vgl. ook ibid., Boeck van Resolutien der Stadt
Almelo d.d. 21 februari 1787.
72. Ter Kuile jr., TvR 17, 404.
73. GA Almelo, Oud Archief, Stadskeurboek d.d. 22 februari 1788.
74. Warin, 349.
130