Joodse begraafplaats - Gemeente Amersfoort

archeologie
2
Amersfoort onder ons
Zocherplantsoen Noord
langs rustig water
Archeologisch onderzoek naar
de verloren gewaande
Portugees−joodse begraafplaats
bij de Bloemendalsebuitenpoort
Archeologisch Centrum
Gemeente Amersfoort
december 2006

Amersfoort onder ons
Zocherplantsoen Noord
langs rustig water
Archeologisch onderzoek naar
de verloren gewaande
Portugees−joodse begraafplaats
bij de Bloemendalsebuitenpoort
Archeologisch Centrum
Gemeente Amersfoort
december 2006

colofon:
ISSN: 1872-5945
© december 2006
uitgave: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort
tekst: T. d’Hollosy
foto’s: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort, tenzij anders vermeld
tekeningen: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort, tenzij anders vermeld
ontwerp: Atwee
vormgeving: Timo d’Hollosy
druk: Grafifors BV

Inhoud
Inhoud
Voorwoord
Inleiding
De locatie
Het onderzoek
De landschappelijke situatie
De historische context
De joodse context
De archeologische omgeving
De archeologische verwachting
Het archeologisch onderzoek
Het resultaat
Conclusie
Advies
Samenvatting
Noten
Literatuur
Bijlagen
3
4
5
6
8
8
13
22
26
28
30
32
42
46
48
50
51
52
afbeelding 1, de historische binnenstad
van Amersfoort (kadastrale situatie van
1824) en de onderzoekslocatie (in rood).
3
INHOUD

4
VOORWOORD
afbeelding 2, het onderzoeksgebied op
het (voormalige) bastion aan
de oostzijde van de
Bloemendalsestraat.
Voorwoord
Timo d’Hollosy
Net buiten de middeleeuwse kern van
Amersfoort, bij de Bloemendalsebuitenpoort,
bevindt zich het restant van een oud bastion.
Menigeen richt hier de blik op de grote
joodse begraafplaats aan de westzijde van
het voormalige bolwerk en keert daarmee
het lege terrein aan de oostzijde de rug toe.
Weinig mensen weten dat hier óók een
joodse begraafplaats heeft gelegen, kleiner
en ouder dan de bestaande aan de westzijde.
Deze vergeten begraafplaats behoort
toe aan de allereerste joodse immigranten
die in de stad werden toegelaten en is maar
kort in gebruik geweest. Niemand weet wat
er daarna is gebeurd. Op het terrein zelf
herinnert niets meer aan de begraafplaats;
men neemt aan dat de graven ‘ooit’ met
zerken en al zijn verplaatst.
De vondst van een handje-vol menselijk
botmateriaal leidde tot een archeologisch
onderzoek en de ontdekking dat de begraafplaats
nog steeds in de bodem aanwezig is;
nog altijd liggen hier de eerste joodse
Amersfoorters begraven.
Het was een bijzonder onderzoek, niet alleen
vanwege de ontdekking dat het verscholen
terreintje vele eeuwen redelijk ongeschonden
heeft doorstaan in de drukker wordende stad
en zo haar historie heeft behouden, maar
ook omdat de op dit moment zeer actuele
thema’s als culturele identiteit, immigratie
en integratie werden teruggevonden in een
17 de -eeuwse context.
De prettige samenwerking tussen de vele
betrokkenen maakte dit project eveneens
bijzonder; de archeologen hebben samen
met leden van de Nederlands-Israëlitische
Gemeente en het Inter Provinciaal Opper
Rabbinaat, inwoners van Amersfoort en
betrokken ambtenaren en bestuurders van
de stad er voor gezorgd dat de teruggevonden
graven ongemoeid zijn gelaten
en weer toegedekt. Ze zijn in zekere zin
opnieuw begraven, deze keer echter met de
belofte dat ze niet meer worden vergeten:
de begraafplaats wordt gerestaureerd en
krijgt de naam’Al mee menoechot’ dat
‘Langs rustig water’ betekent.

Inleiding
Timo d’Hollosy
Amersfoort heeft een rijke geschiedenis. In de binnenstad is het verleden duidelijk zichtbaar.
Veel verleden zit - onzichtbaar - onder de grond, in de vorm van sporen en vondsten.
Deze lopen het gevaar bij bouwwerkzaamheden voor eeuwig te verdwijnen.
De stadsarcheologen hebben als taak de historische resten in de bodem (het ‘bodemarchief’)
goed te beheren; dat kan door ze te beschermen of door ze op te graven.
Zocherplantsoen
Het Zochterplantsoen te Amersfoort krijgt
een opknapbeurt en wordt heringericht.
Eén van de voornaamste doelstellingen
hierbij is het herstel van de cultuurhistorische
waarden van het park. 1 Het gehele plantsoen
ligt binnen de Archeologisch Belangrijke
Plaats nr. 12 (‘Binnenstad’) waarmee het
onder de Gemeentelijke Monumentenverordening
valt. Voor alle ABP-terreinen
geldt dat bodemverstorende werkzaamheden
dieper dan 50 cm zonder tussenkomst van
de gemeentelijk archeologen, niet zijn
toegestaan. De herinrichtingsplannen zijn
daarom al in een vroeg stadium voorgelegd
aan de Sectie Archeologie van de Gemeente
Amersfoort.
Voormalige begraafplaats?
De gemeentelijk archeologen oordeelden
dat met name bij Plantsoen Noord, rond
de Bloemendalsebuitenpoort, mogelijk
archeologische waarden door de geplande
werkzaamheden verloren kunnen gaan;
aan de oostzijde van de Bloemendalsebuitenpoort,
waar een wandelpad met
uitkijkpost is gepland, heeft ooit een oude,
joodse begraafplaats gelegen. 2
Op het terrein zelf herinnerde niets meer
aan dit gebruik, overlevering vertelt dat
deze begraafplaats geruimd is en de graven
naar de Joodse begraafplaats aan de
overzijde van de Bloemendalsestraat zijn
overgebracht. Bij verkennende graafwerk-
zaamheden - om vast te stellen of de
bodem resten bouwmateriaal of anderszins
bevat - zijn door de aannemer, in bijzijn van
archeologen van de Sectie Archeologie, op
deze locatie echter enkele menselijke
botfragmenten aangetroffen.
Was hier bij toeval gestuit op enkele
achtergebleven menselijke resten, of waren
er nog altijd graven in de bodem aanwezig?
Archeologisch onderzoek
Besloten is ter plaatse van geplande
werkzaamheden een archeologisch vooronderzoek
uit te (laten) voeren, bij voorkeur
een combinatie van archiefonderzoek en
een proefopgraving. 3 Pas als duidelijk is
welke archeologische resten zich daadwerkelijk
in de bodem bevinden, kan een
gefundeerde beslissing genomen worden
over hoe hiermee om te gaan.
De Sectie Archeologie heeft in mei 2006
opdracht gekregen een gecombineerd
vooronderzoek (archiefonderzoek en
proefopgraving) binnen het plangebied uit
te voeren.
Resultaat
Dit rapport bevat de resultaten van het
onderzoek, met een conclusie en een
aanbeveling over omgang met de
aangetroffen en aanwezige archeologische
waarden bij de realisatie van de plannen.
5
INLEIDING

6
DE LOCATIE
afbeelding 3 (rechts), luchtfoto uit 2005
van het onderzoeksgebied (in rood)
afbeelding 4 (onder), ligging van het
onderzoeksgebied (in rood)
De locatie
Timo d’Hollosy
Het beschrijven van de exacte locatie waar het onderzoek heeft plaatsgevonden, is van
groot belang: de resultaten vertellen iets over de geschiedenis van díe specifieke plek.
Daarnaast maakt een exacte plaatsbepaling koppeling met eerdere onderzoeken in de
omgeving mogelijk. Voor de toekomst is het belangrijk om te weten waar al wel, en waar
nog niet is gegraven. Bij nieuwbouwplannen in de omgeving is deze kennis nodig voor het
opstellen van de archeologische verwachting ter plaatse.
Plangebied
Het plangebied Zocherplantsoen deel 5
bevindt zich aan noordzijde van het
historische centrum van Amersfoort en
omvat het deel van het plantsoen tussen de
Flint en de Koppelpoort. Aan de noordzijde
wordt het begrensd door de Singel, het
restant van de middeleeuwse grachtengordel
rond het centrum. Aan de zuidzijde
loopt de grens ter hoogte van het tracé
van de voormalige stadsmuur.
Onderzoeksgebied
Het deel van het plangebied waarbinnen
het archeologisch onderzoek is uitgevoerd,
wordt het onderzoeksgebied genoemd.
Bij dit onderzoek is het kleiner dan het
plangebied; het
onderzoek concentreerde
zich op
de
locatie waar de (voormalige) joodse
begraafplaats was gesitueerd, het terrein
tussen de Bloemendalsestraat (westgrens)
en de Singel (noord en oostgrens). Daar de
exacte begrenzing van de begraafplaats
niet bekend is en de localisatie van deze
grens één van de onderzoeksdoelen is,
wordt aan de zuidkant een ruime marge
aangehouden: tot aan de voormalige
kadastrale grens van het naastgelegen
perceel.
Het zwaartepunt van het onderzoek ligt in
de noordpunt, het deel dat overeenkomt
met het kadastrale perceel AMF00.G.2140,
tot voor kort in eigendom van de
Nederlands-Israëlitische Gemeente (N.I.G.).

Huidig gebruik
Tot vlak voor het moment van onderzoek
was het onderzoeksgebied hoofdzakelijk in
gebruik als tuin / erf bij het huis, gelegen
aan de Bloemendalsestraat nr. 73, het
zogenaamde Accijnshuis. De noordpunt van
het gebied was met gras begroeid en in
onbruik geraakt, er lag wat bouwmateriaal
opgeslagen. Langs de oever van de Singel
bevond zich begroeiing, waaronder enkele
forse bomen.
Toekomstig gebruik
De geplande inrichting van dit gebied omvat
de aanleg van een wandelpad met in de
noordpunt een uitkijkpost.
afbeelding 6, plantontwerp.
Geplande werkzaamheden
Ten behoeve van de aanleg van het
wandelpad wordt in het plantracé plaatselijk
tot een diepte van 1,20 onder het maaiveld
ontgraven. Voor de aanleg van de uitkijkpost
wordt meer grond verzet; voor de fundering
en hemelwaterafvoer moet tot nog eens
ruim 1 meter dieper ontgraven worden.
Bedreiging
De menselijke botfragmenten die bij de
verkennende graafwerkzaamheden zijn
aangetroffen, bevonden zich circa 1,50 m.
onder het maaiveld. Als zich (graf)resten
op deze diepte bevinden, worden
deze met verstoring en
vernietiging bedreigd.
afbeelding 5, uitsnede uit de kadastrale
situatie met daarop het onderzoeksgebied
(in rood).
Het onderzoeksgebied staat op
het kaartblad 32B (Amersfoort)
van de topografische kaart van
Nederland.
De centrumcoördinaten van
het onderzoeksgebied zijn:
155.213 / 463.570
(Rijkscoördinaten-stelsel)
Het onderzoeksgebied vormt
een onregelmatige veelhoek
met een grootste lengte van
ruim 60 m en een grootste
breedte van 30 m. De oppervlakte
van het gebied bedraagt
circa 1.000 m2 (0,1 hectare).
kadasternummers:
AMF00.G.2140 (noordpunt) en
AMF00.G.3037 (zuiddeel). Het
eerstgenoemde perceel was tot
voor kort in het bezit van de
N.I.G. Amersfoort, de
Nederlands-Israëlitische
Gemeente te Amersfoort en in
2006 aan de Gemeente
Amersfoort verkocht. Perceel
AMF00G3037 was eigendom
van de NV Amersfoortse
Maatschappij tot Stadsherstel.
Dit perceel is opgeknipt en
deels eveneens in handen van
de Gemeente overgegaan.
7
DE LOCATIE

8
HET ONDERZOEK
Het onderzoek
Timo d’Hollosy
Archeologen gaan niet in het wilde-weg graven om te kijken of er wat te vinden is.
Een goede voorbereiding kan een hoop werk besparen. Door archiefonderzoek kan een
eerste inschatting worden gemaakt wát er op de onderzoekslocatie in de bodem zou
kunnen zitten (de archeologische verwachting). Daarna kan met een proefopgraving op de
locatie zelf worden onderzocht óf het verwachte er ook daadwerkelijk zit en waar precies,
en hoeveel. Pas als dat bekend is, kan een gefundeerd besluit worden genomen wat er
verder moet gebeuren: beschermen, opgraven of afzien van verder onderzoek.
Archiefonderzoek
Uitgangspunt voor het archiefonderzoek
vormt de huidige landschappelijke situatie
binnen en in de directe omgeving van
het onderzoeksgebied. Allereerst is een
inventarisatie gemaakt van relevante
natuur- en cultuurlandschappelijke,
geomorfologische en bodemkundige
kenmerken van het gebied. Analyse van
deze gegevens levert informatie over de
ontstaansgeschiedenis van het landschap.
Door middel van een literatuuronderzoek
naar de (cultuur-)historische context van het
onderzoeksgebied is de historie ervan in
beeld gebracht. Hiertoe zijn relevante
literatuur en (historisch) kaartmateriaal
geraadpleegd. Aanvullende informatie is
verkregen van omwonenden en betrokkenen.
Analyse van de historische context geeft de
archeologische verwachting.
Om de archeologische verwachting te
onderbouwen is vervolgens een inventarisatie
gemaakt van alle bekende en relevante
archeologische en cultuurhistorische waarden
uit het onderzoeksgebied en de directe
omgeving. Bekeken is of in en om het
onderzoeksgebied archeologische vondsten
en vindplaatsen bekend zijn. Aanvullende
gegevens zijn verkregen uit publicaties en uit
contacten met (locale) amateurarcheologen.
Aan de hand van alle vergaarde informatie
is een specifiek archeologisch verwachtingsmodel
gecreëerd, of - anders geformuleerd:
op basis van bekende informatie is een
inschatting gemaakt welke resten zich ter
plaatse in de bodem kúnnen bevinden.
Om de joodse begraafplaats(en) aan de
Bloemendalsestraat en de eventuele resten
daarvan in hun juiste context te kunnen
plaatsen, is eveneens onderzoek gedaan
naar de geschiedenis en cultuur van de
joden in Amersfoort.
Het archiefonderzoek is in juni 2006, in de
weken voorafgaand aan de opgraving, door
drs. T. d’Hollosy, seniorarcheoloog bij de
Sectie Archeologie, uitgevoerd.
Proefopgraving
Het algemene doel van een archeologisch
vooronderzoek - de proefopgraving - is de
aan- of afwezigheid van archeologische
resten binnen het plangebied vast te stellen
en wat de aard, omvang en datering,
gaafheid en conservering van de aanwezige
resten is. Uitgangspunt hierbij is met zo min
mogelijk bodemverstoring, zo veel mogelijk
informatie over het bodemarchief te vergaren.
Het is dus geen volledige opgraving; daarbij
worden álle aanwezige resten onderzocht,
maar ook weggegraven.

Op deze locatie is specifieke aandacht
uitgegaan naar de joodse begraafplaats,
om vast te stellen of hiervan nog resten in
de bodem aanwezig zijn en wat de vorm,
omvang (aantal graven) en datering van de
begraafplaats, de ruimtelijke verspreiding
en begrenzing (tot waar en tot hoe diep) en
kwaliteit (conservering en verstoring) ervan
is. In overleg met de gemeente Amersfoort,
het Nederlands-Israëlitische Gemeente en
het Inter Provinciaal Opper Rabbinaat is
overeengekomen álle aanwezige menselijke
resten op de aangetroffen locatie te laten
liggen en pas na het vooronderzoek - op
basis van de resultaten ervan - te besluiten
wat ermee te doen.
De proefopgraving is op basis van het
verwachtingsmodel en de historische
informatie over het onderzoeksgebied
uitgevoerd en diende allereerst om vast te
stellen óf de verwachte archeologische
waarden daadwerkelijk in het onderzoeksgebied
aanwezig zijn en zo ja; waar en
hoe? Omdat duidelijk was dat zich op de
onderzoekslocatie menselijke resten in de
bodem zouden kunnen bevinden, is de
opgraving uitgevoerd in aanwezigheid van
een specialist in de fysisch-antropologische
archeologie, iemand die in staat is menselijk
skeletmateriaal te identificeren en determineren.
Het veldonderzoek is in de laatste
week van juni 2006 onder leiding van
dhr. d’Hollosy (de fysisch-antropologisch
specialist) uitgevoerd, samen met
drs. M.H.A. van Dijk, veldarcheoloog bij
de Sectie Archeologie, en enkele vaste
vrijwilligers en tijdelijke medewerkers van
de Sectie.
Analyse
In de twee weken na beëindiging van het
veldwerk zijn de resultaten geanalyseerd,
geïnterpreteerd en gewaardeerd om tot een
gefundeerd advies over omgang met de
aanwezige archeologische waarden binnen
het plangebied te komen.
Rapportage
In dit rapport, een standaard rapportage
zoals bedoeld in het KNA, wordt verslag
gedaan van de resultaten van het onderzoek
met een conclusie en aanbeveling.
Op 19 juli 2006 is een conceptversie van dit
rapport aan opdrachtgever en betrokkenen
overhandigd, tijdens een overleg tussen de
voorgenoemden, waarbij de resultaten van
het onderzoek zijn gepresenteerd. In de
daaropvolgende periode zijn enkele
correcties ontvangen. Deze zijn verwerkt
in de definitieve versie van dit rapport.
Het archeologisch onderzoek
heeft het Onderzoek Meldingsnummer
17914 gekregen en
staat in ARCHIS, het Centraal
Archeologisch Informatie
Systeem, geregistreerd onder
waarnemingsnr. 408113, de
vondstmelding kreeg nr. 403843.
Bij de Sectie Archeologie van
de Gemeente Amersfoort, uitvoerder
van beide onderzoeken,
is intern de onderzoekscode
ZJB’06 gehanteerd.
9
HET ONDERZOEK

10
DE LANDSCHAPPELIJK SITUATIE
afbeelding 7, luchtfoto van de
Amersfoortse binnenstad. De locatie
van het onderzoeksgebied is in
rood aangegeven.
afbeelding 8, ligging van het
onderzoeksgebied (in rood).
De landschappelijke situatie
Timo d’Hollosy
Archeologische resten zijn niet willekeurig over het landschap verspreid; ze hebben een
relatie met het landschap en de afzonderlijke elementen daarin. Veel van deze elementen
- of de resten ervan - zijn in het huidige landschap nog aanwezig. Analyse van deze
elementen levert informatie over de ontstaansgeschiedenis ervan.
Huidige landschap
Het onderzoeksgebied ligt binnen bebouwd
stedelijk gebied, aan de noordrand van de
binnenstad van Amersfoort. Ten noorden
ervan bevinden zich naoorlogse nieuwbouwwijken,
ten zuiden ervan de middeleeuwse
kern van de stad Amersfoort. Het
terrein ligt aan de rand van een plantsoen
dat zich tussen de (voormalige) stadsmuur
en de stadsgracht bevindt en is tot voor kort
in gebruik geweest als tuin en opslag, door
de bewoner van het huis aan de
Bloemendalsestraat nr. 73.
Topografie
In de directe omgeving van het onderzoeksgebied
bevinden zich vele topografische
elementen. De meest relevante daarvan
worden hier genoemd. Langs de westgrens
loopt de Bloemendalsestraat, hier ter plaatse
(genaamd Bloemendalsebuitenpoort) aan
beide zijden ommuurd. Ten westen van
deze straat en westmuur bevindt zich de
Joodse begraafplaats, toegankelijk via een
met houten deuren gesloten toegangspoort
in de muur. Aan de oostkant van de straat
en oostmuur ligt het onderzoeks-gebied,
met twee kleinere, maar eveneens met
houten deuren gesloten toegangen. De
Bloemendalsestraat gaat via de Bloemendalsebrug
over de Singel en heet vanaf
daar Hooglandseweg. De Singel loopt langs
het onderzoeksgebied met aan de overzijde
de Scheltussingel. Aan de zuidzijde van het
onderzoeksgebied bevindt zich het
Zocherplantsoen met voet/fiedspad. Op de
hoek bevindt zich het ‘Accijnshuis’, een
voormalige tolhuis, thans woning met adres
Bloemendalsestraat 73.

Geomorfologie
De vormen van het aardoppervlak en de
vormingsprocessen die daarbij een rol
hebben gespeeld, zijn de studieobjecten
van de geomorfologie. Het landschap is
ingedeeld in verschillende terreinen op
basis van hun specifieke vorm, karakter
en ontstaansgeschiedenis. De geomorfologische
elementen van een gebied zijn
sterk bepalend voor de gebruiksmogelijkheden
en de inrichting ervan.
Op de geomorfologische kaart van
Nederland ligt het onderzoeksgebied in
een (wegens bebouwing) niet gekarteerd
gebied. 4 Toch valt er wel iets over de
ondergrond te zeggen gezien de gekarteerde
omgeving en de ervaring die is opgedaan
met opgravingen in de buurt.
Amersfoort ligt binnen een uitgestrekt
dekzandgebied binnen de Gelderse Vallei.
In het westen wordt het begrensd door de
hoogte van de Utrechtse Heuvelrug, in het
oosten door het Veluwemassief, beide
stuwwallen die zijn ontstaan tijdens
de voorlaatste ijstijd (300.000 - 100.000 jaar
geleden). De afwisseling van dekzandruggen,
laagten en kronkelige beekjes bepaalt het
beeld van het landschap in de Gelderse
Vallei en de bodem is kenmerkend: de
ondergrond bestaat uit zand, dat door de
wind tijdens de laatste ijstijd (70.000 -
10.000 jaar geleden) als een meters dikke
deken (‘dek’) is afgezet. De wind heeft in dit
dekzand reliëf in de vorm van dekzandruggen
en laagten aangebracht. Daarnaast
hebben diverse beken, zoals de
Barneveldsebeek, Heiligenbergerbeek en
Flierbeek, beekdalen van hooguit enkele
meters diep in het dekzand gevormd en
daarin wat beekleem afgezet. Ter hoogte
van het huidige Amersfoort komen ze
vanuit het zuidoosten bij elkaar en stromen
gezamenlijk als de rivier de Eem verder
naar het IJsselmeer.
Binnen het lage, natte gebied kwamen de
hoogtes van de stuwwal en dekzandruggen
als eerste voor bewoning in aanmerking,
de mens heeft zich vanaf de prehistorie op
deze plekken gevestigd. Ook binnen het
oorspronkelijke oppervlak van de stad
bevinden zich duidelijk waarneembare
hoogtes, zoals te zien bij de
Varkensmarkt, Lievevrouwekerkhof,
de Hof, Bloemendalsestraat en
Kamp. Het is niet verwonderlijk
dat de oudste straten juist over
deze hoogtes lopen. De onderzoekslocatie
bevindt zich aan de
noordkant van de stad, aan de
voet van de hoogte van de
Bloemendalsestraat. Naar
verwachting wordt de ondergrond
gevormd door (verspoeld) dekzand.
afbeelding 9, uitsnede uit de geomorfologische
kaart, met daarop de verschillende
terreinvormen. In rood is de stuwwal
weergegeven, het niet gekarteerde
deel, de bebouwde kom, is grijs. De
rode cirkel markeert de locatie van het
onderzoeksgebied.
afbeelding 10, Amersfoort en omgeving,
beeklopen en stuwwal.
11
DE LANDSCHAPPELIJK SITUATIE

12
DE LANDSCHAPPELIJK SITUATIE
afbeelding 11, uitsnede uit de bodemkundige
kaart. Het niet gecarteerde
deel - de bebouwde kom- is grijs.
De rode cirkel markeert de locatie
van het onderzoeksgebied.
afbeelding 12, het onderzoeksgebied bij
aanvang van de opgraving, met de drie
verschillende niveau’s aangegeven.
Bodem
De bovenlaag van de grond verandert
onder invloed van klimaat, flora en fauna.
Het proces van aanvoer, omzettingen en
afvoer van stoffen heet ‘bodemvorming’. In
de doorsnede van de bodem kan men verschillende
lagen onderscheiden. Deze
lagen - met ieder hun specifieke eigenschappen
- worden ‘horizonten’ genoemd.
Een indeling van bodems naar typen wordt
op basis van de verschillende horizonten
en hun kenmerken gemaakt. Bestudering
van de bodem levert informatie over het
gebruik.
De bodemkaart van Nederland geeft aan
dat de bodem binnen de bebouwde kom
van Amersfoort niet gekarteerd is; over de
bodem van het onderzoeksgebied zijn geen
gegevens bekend. 5 Anders dan bij de
geomorfologische kenmerken, zijn bodemkundige
gegevens moeilijk te interpoleren
en te herleiden. Gezien de
stedelijke bebouwing lijkt het
ook niet zinvol; de (natuurlijke)
bodem is daarbij vaak
verstoord of zelfs geheel verdwenen.
Hoogte en reliëf
De hoogtes van de dekzandruggen
en van de stuwwal zijn
nog steeds in het stadsbeeld
waarneembaar: bijvoorbeeld
bij de Varkensmarkt, de Hof,
de Bloemendalsestraat en de
Kamp. Het onderzoeksgebied
ligt aan de noordkant
van de hoogte bij de
Bloemendalsestraat.
1
2
3
Binnen het onderzoeksgebied zelf zijn
enkele opvallende verschillen in hoogte te
onderscheiden; het had een terrasachtige
aanblik, met drie niveau’s:
niveau 1 - straatniveau / maaiveld. Een
strook van een paar meter breed parallel
aan de Bloemendalsestraat op circa
NAP + 5 meter.
niveau 2 - ontgraven voorafgaand aan de
werkzaamheden ter plaatse. Het niveau ligt
bijna 1 meter onder straatniveau, op circa
NAP + 4,20 meter, de hoogte waarop de
eerste botresten zijn aangetroffen
niveau 3 - een strook langs de oever, vlak
boven het waterniveau. Het laagste punt
nabij het water van de Singel lag ruim 2,5
meter onder straatniveau, op circa NAP +
2,20 meter.

De historische context
Timo d’Hollosy
Door gebruik te maken van beschikbare informatie uit historische bronnen (literatuur,
kaarten, afbeeldingen en archiefstukken) kan een beeld verkregen worden van de
geschiedenis van het onderzoeksgebied met de directe omgeving en de archeologische
restanten die er in voor kunnen komen. Hieruit volgt een specifieke verwachting en
vraagstelling voor het verdere onderzoek. Andersom geldt dat de resultaten van het
archeologisch onderzoek eigenlijk pas goed te begrijpen zijn, als ze binnen de historische
context worden geplaatst.
Gerecht Bloemendal
De geschreven geschiedenis van het
onderzoeksgebied begint in de Middeleeuwen.
Het terrein ligt dan in het voormalige
gerecht Bloemendal; een gebied - ook wel
heerlijkheid genoemd - met een eigen
bestuur en rechtspraak, te vergelijken met
een tegenwoordige gemeente. Het strekte
zich uit van het Havik, langs de Hooglandseweg
tot aan Luttike Weede in
Hoogland. 6 Het gerecht was in eigendom
gekomen van de bisschoppelijke kerk van
Utrecht (via de koningen van het Duitse rijk)
en de Bisschop had het, op zijn beurt, in
leen gegeven aan de Heren van het huis
Nijevelt (geslacht Van Zuilen). 7 Zij hadden
er recht van rechtspraak.
Het vermoeden bestaat dat de heerlijkheid
Bloemendal teruggaat op een (vroeg)middeleeuwse
nederzetting of boerderij en
erf dat hier, op een hoge dekzandkop binnen
het natte landschap, was ontstaan.
Vergelijkbare erven in de omgeving dateren
uit de 9 de tot 11 de eeuw. 8 Vele van deze zijn
vanuit de vroegmiddeleeuwse nederzetting
Lisiduna (Oud-Leusden) op de
oostflank van de stuwwal ontstaan. Of dit
voor de erven aan de noordzijde van de
stuwwal ook geldt, is nog niet voldoende
onderzocht.
Oude wegen
De oudste wegen in dit natte gebied volgen
zoveel mogelijk de locale hoogtes en kennen
daarom veelal een bochtig verloop. De
Bloemendalsestraat (waaraan het onderzoeksgebied
is gelegen) is hiervan een
goed voorbeeld, het maakte deel uit van
een vroegmiddeleeuwse landroute tussen
Hoogland en Oud-Leusden, Doorn en
Dorestad. Iets ten zuiden van het onderzoeksgebied
loopt de landroute Deventer-
Utrecht over het tracé Utrechtseweg-
Langestraat-Kamp-Hogeweg. 9 Beide
wegen gaan waarschijnlijk terug op
prehistorische routes.
Nadat het gebied in de
Middeleeuwen meer
en meer ontgonnen
raakte, ontstond tussen
de geïsoleerde en verspreid
gelegen erven
en nederzettingen een
uitgebreid stelsel van
wegen, dat de hoeves
onderling en met de
omliggende akkers,
weides, velden en
woeste gronden
verbond.
afbeelding 13, kaart van Jacob van
Deventer uit 1560 met daarop de
natuurlijke waterloop en enkele oude
wegen ingetekend. De locatie van het
onderzoeksgebied is in rood aangegeven.
13
DE HISTORISCHE OMGEVING

14
DE HISTORISCHE OMGEVING
afbeelding 14, stadsaanzicht op de kaart
van Braun en Hogenberg uit 1588.
Men kijkt vanuit het noordwesten naar
de stad. Links, ter hoogte van de
molen, bevindt zich de
Bloemendalsebuitenpoort.
Amersfoort, voorde en nederzetting
Ten zuiden van het onderzoeksgebied lag
aan het begin van de Late Middeleeuwen
een boeren nederzetting met akkerland die
uitgroeide tot de stad Amersfoort. De plek
wordt in een oorkonde uit 1028 voor het
eerst genoemd: akkerland te ‘Amersfoirde’.
De naam betekent ‘voorde door de Amer’,
en duidt op een doorwaadbare plaats door
de Eem. Op deze plek komen de beken uit
het oosten en zuidoosten samen en gaan
als één stroom, de Eem, naar de voormalige
Zuiderzee. Hier kon men het natte, laaggelegen
gebied goed oversteken. De
kruising van bovengenoemde landroutes
met het water werd een belangrijke en
strategische plek van waaruit de bisschop
van Utrecht de Gelderse Vallei liet ontginnen
en besturen. In de 12 de eeuw bouwde de
bisschop op een lokale hoogte nabij dit
kruispunt een Hof, waar de schouten of de
Heren van Amersfoort zetelden. De nederzetting
bij de bisschoppelijke Hof groeide in
de loop van de 12 de eeuw met de komst van
handels- en ambachtslieden en de
boeren en inwoners van de wegkwijnende
nederzetting Lisiduna (Oud Leusden).
Amersfoort, stad en stadsmuren
In 1259 kreeg Amersfoort stadsrechten. Ter
verdediging werd om de jonge stad een
stadsmuur aangelegd en deze was
omstreeks 1300 gereed. Een klein deel van
het gerecht Bloemendal viel binnen de
stadsgrens en het stadsbestuur wist al in
1259 over dit deel de rechtspraak te verwerven.
10 De 14 de eeuw werd voor
Amersfoort een periode van grote bloei en
groei. Omstreeks 1380 groeide de stad uit
haar ommuring en werd er begonnen met
de aanleg van een tweede stadsmuur, die
pas rond 1450 werd voltooid. 11 Deze keer
viel er een groter deel van het gerecht
Bloemendal binnen de veste, maar de stad
heeft zich het bezit ervan niet verworven;
men sprak van Bloemendal binnen - en
Bloemendal buiten de burgwal. 12
Rechtspraak in het deel binnen de stadsmuur
bleef in handen van de Heren van Nijeveld,
via leenheren en hun vertegenwoordigers,
en vond plaats in de Bloemendalsebuitenpoort.
13 Het onderzoeksgebied ligt in het
voormalige ‘Bloemendal buiten de burgwal’.

Bloemendalsebuitenpoort
Direct buiten de tweede stadsmuur bevond
zich een dubbele gracht die onderdeel uitmaakte
van stads’ verdedigingswerken. Ter
hoogte van de Bloemendalsestraat, de
noordelijke toegang van de stad, bouwde
men (in of vlak na 1380?) de Bloemendalsebuitenpoort:
een eenvoudige rechthoekige
toren in de stadsmuur met de
voorpoort op de strook grond tussen beide
grachten (de zogenaamde ‘singel’), onderling
verbonden met (ophaal)bruggen. Beide
gebouwen konden apart gesloten worden.
Op de oudste stadsplattegrond van
Amersfoort, omtrent 1570 getekend door
Jacob van Deventer, is de situatie rond de
Bloemendalsebuitenpoort met de dubbele
gracht buiten de tweede stadsmuur duidelijk
weergegeven.
Bij de aanleg van de dubbele gracht is de
oorspronkelijke bodem ter plaatse van het
onderzoeksgebied volledig vergraven.
Oudere sporen en resten zijn hierbij
verstoord geraakt en naar verwachting
vrijwel geheel verdwenen.
Aanpassingen aan de veste
Door de grootschalige toepassing van
buskruit in oorlogsvoering voldeed de stadsmuur
in de 16 de eeuw niet langer. Vanaf
1561 werd de stadsmuur ter versteviging
aan de binnenzijde van een aarden wal
voorzien. Het materiaal hiervoor kwam uit
de verdiepte Eem en stadsgrachten. 14 Het
lijkt erop dat de Bloemendalsestraat en de
poortgebouwen in deze tijd ook een aanpassing
hebben ondergaan; Van Bemmel
vermeldt het jaar 1562 als bouwdatum van
de (nieuwe) hoofdpoort en 1588 van
de (nieuwe) voorpoort. 15 Op de
kaart van Braun en Hogenberg
zijn de poortgebouwen goed
te zien, de stadsmuur is hier
overigens nog niet aangeaard.
afbeelding 7 (links), uitsnede uit kaart
van Jacob van Deventer uit circa 1570
met daarop de tweede stadsmuur met
dubbele gracht en Bloemendalsepoort.
afbeelding 8 (rechts), uitsnede uit de
17de-eeuwse nadruk van de kaart van
Braun en Hogenberg uit 1588 met daarop
de tweede stadsmuur met dubbele
gracht en de (nieuwe) gebouwen van de
Bloemendalsepoort.
15
DE HISTORISCHE OMGEVING

16
DE HISTORISCHE CONTEXT
afbeelding 17, uitsnede uit 17de-eeuwse
herdruk van de kaart van Blaeu uit 1649
met daarop het bastion bij de
Bloemendalsebuitenpoort en de aan de
binnenzijde aangeaarde stadsmuur.
Bolwerken en Bastions
Aan het einde van de 16 de eeuw (de
80-jarige oorlog was inmiddels volop in
gang) ontwierp Adriaen van Alckmaer een
vestingplan voor de stad. Het is slechts ten
dele uitgevoerd: de noordkant van de stad
werd met een drietal bastions uitgerust,
waaronder één bij de Bloemendalsepoort.
Rond 1594 is de binnenste gracht gedempt
met het materiaal van de borstwering tussen
beide grachten op de singel. Ter plaatse
van de Bloemendalsepoort is de buitenste
gracht wat verlegd, waarna op het gewonnen
stuk grond een bolwerk is aangelegd.
Hiertoe is het terrein opgehoogd en voorzien
van (verstevigde) oevers met borstwering
en nieuwe poortgebouwen. Een bocht in de
Bloemendalsestraat moest voorkomen dat
men van buiten de stad vrij schotsveld had
de stad in.
Verval van het Bastion
Tegen de tijd dat Blaeu zijn kaart publiceerde,
was de Vrede van Munster ondertekend en
een einde gekomen aan de 80-jarige oorlog.
De bastions en verdedigingswerken van de
stad raakten in de periode daarna enigszins
in onbruik. Op een anonieme tekening uit
1650 met daarop enkele percelen buiten de
Bloemendalsepoort is duidelijk te zien dat
het bastion niet meer als zodanig dienst
deed, maar beplant was met bomen. Het
oostelijke deel (waar de onderzoekslocatie
zich bevindt) lijkt beakkerd.
Volmolen
Het bastion bij de Bloemendalsepoort kreeg
een nieuwe bestemming; Van Bemmel
schreef in 1760 dat aan de oostzijde van de
Bloemendalsepoort, tussen de stadsmuur
en de gracht ‘een Volmoolen op ’t water
gelegen’ heeft. De genoemde volmolen was
in die tijd al ‘voor lange jaaren’ afgebroken;
hij beschrijft hoe bij laag water de fundering
ervan nog wel te zien was. 16
Volmolens werden gebruikt om wol te ‘vollen’,
i.e. te laten vervilten tot een gladde waterafstotende
stof waar voornamelijk kleding
van werd gemaakt; het zogenaamde
‘laken’. Hiervoor werd (geklaarde) wol met
kokend water, zand en urine gemengd en
gekneed en vervolgens gedroogd en geverfd.
Volmolens waren onprettige werkplaatsen;
het stonk er en het was er erg heet.
Het is onduidelijk waar de genoemde volmolen
precies heeft gestaan, en wanneer.
Van Bemmel schrijft dat de molen op kosten
van de stad ‘al vroeg’ is gebouwd. 17 De
Amersfoortse lakenindustrie was vanaf het
midden van de 15 de eeuw in opkomst en

kende haar bloei in de 16 de en 17 de eeuw.
De volmolen kan dus al in de 15 de eeuw zijn
gebouwd. Op de kaarten van Van Deventer
(1570), Braun en Hogenberg (1588) en
Blaeu (1649) staat echter geen volmolen bij
de Bloemendalsepoort afgebeeld. Ook op de
bovengenoemde tekening met de percelen
buiten de Bloemendalsebuitenpoort, is de
volmolen niet terug te vinden.
In 1646 was de genoemde volmolen
‘eenigzints in verval geraakt zynde’, dat
elders (naast de Koppelpoort) een nieuwe
werd gebouwd. 18 Tot aan het midden van
de 17 de eeuw was de volmolen bij de
Bloemendalsepoort dus nog aanwezig en
mogelijk nog steeds in gebruik.
Joodse begraafplaats(en)
Van Bemmel noemde in 1760 ook de
aanwezigheid van een ‘Joodse Kerkhof’
aan de westzijde van het bolwerk. Deze
begraafplaats is nog altijd - hoewel thans
niet meer in gebruik - aan de westkant van
de Bloemendalsestraat aanwezig. Rond
1700 is deze locatie in eigendom gekomen
van Asjkenazische (Hoogduitse en Oost-
Europese) joden en als begraafplaats
gebruikt tot 1873. 19
Het voorschrift, dat joodse begraafplaatsen
niet geruimd mogen worden, heeft tot
consequentie dat ze meestal buiten de stad
werden aangelegd. De locatiekeuze voor
een begraafplaats van een (voormalig)
bastion, net buiten de stadsmuur, is niet
ongebruikelijk; ook de (joodse) begraafplaatsen
bij Wijk bij Duurstede en
Groningen zijn op een bastion gelegen,
net als de gemeentelijke begraafplaats
op het Davidsbolwerk te Amersfoort (aan de
noord-westzijde van de stad ).
De Asjkenazische begraafplaats is echter
niet de enige joodse begraafplaats op het
bastion; aan de oostzijde heeft zich eveneens
een joodse begraafplaats bevonden. 20
Deze oudere en veel kleinere begraafplaats
is rond 1670 door Sefardische (Spaanse en
Portugese) joden in gebruik genomen,
nadat zij het terrein hadden verworven. 21
afbeelding 18, uitsnede uit een anonieme
tekening uit 1650 met daarop het bastion
bij de Bloemendalsepoort. Er is geen
spoor van de genoemde volmolen aanwezig.
NB: het noorden is onder.
afbeelding 19, tekening uit 1729 door
L.P. Serrurier van de Bloemendalse
brug en voorpoort. De tekening geeft
een aardige indruk van de situatie die
men aantrof, als men - komend vanuit
het noorden - de stad wilde binnengaan.
Aan de oostzijde van de poort (op de
tekening links) lag de kleine, net buiten
gebruik geraakte Sefardische begraafplaats,
aan de westzijde (rechts) de
Asjkenazische. Over het huis dat op de
tekening naast de voorpoort is afgebeeld,
is geen informatie beschikbaar.
17
DE HISTORISCHE CONTEXT

18
DE HISTORISCHE CONTEXT
afbeelding 20, uitsnede uit de kadastrale
kaart uit 1824 van Slits met daarop de
percelen bij de Bloemendalsepoort.
afbeelding 21, uitsnede en detail uit een
20ste eeuwse kopie van de kaart van
Slits met links de in handgeschreven
tekst “Portug begr plts” met een
verwijzing naar perceel 1342.
De Sefardische begraafplaats
is slecht een korte
tijd in gebruik geweest,
hoogstwaarschijnlijk tot
1727, toen beide joodse
gemeenschappen samengingen
en enkel nog aan
de westzijde werd
begraven.
De vraag blijft wat er na
het buiten gebruik raken
van de Sefardische
begraafplaats aan de oostkant
van de Bloemendalsestraat
is gebeurd. Zijn de
graven met rust gelaten,
zoals voorgeschreven? Op
vele kaarten en plattegronden
uit en na de 18 de
eeuw staat enkel en alleen de begraafplaats
aan de westelijke zijde van de Bloemendalsestraat
aangegeven. Hoewel het terrein aan
de oostzijde tot in de 20 ste eeuw nog
incidenteel joodse of Portugese begraafplaats
wordt genoemd (zoals bijvoorbeeld
in een raadsbesluit van 1873 en op een
20ste-eeuwse kopie van de kadastrale
kaart uit 1824 van Slits, met een handgeschreven
opmerking), is deze begraafplaats
bij het overgrote deel van de bevolking
in de vergetelheid geraakt. 22 Blijkbaar was
de begraafplaats zelf niet meer als zodanig
herkenbaar en zal dus geen (zichtbare)
zerken of andere markering meer hebben
gehad. Dit leidde tot de aanname dat de
graven verplaatst zijn, en wel naar de
begraafplaats aan de westzijde, hoewel
zich daar geen Portugese zerken van rond
1700 bevinden. 23
Hooibergen en gebouw
Op de oorspronkelijke kadastrale kaart
uit 1824 van Slits staan geen van beide
begraafplaatsen met naam genoemd. De
stadsmuur met poortgebouw is wel aangegeven,
de voorpoort ontbreekt. Op het
zuidelijkste perceel van de drie aan de
oostzijde van het voormalige bastion, staan
drie hooibergen, het noordelijke perceel
(nr. 1342) is leeg. De beschrijving van dit
perceel in de bijbehorende legger of
'Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel' (OAT)
luidt: 'Jodekerkhof, 1 roede en 53 ellen’. Op
het middelste perceel (nr. 1343) staat een
rechthoekig, rood vlak getekend. Het komt
ook voor op (enkele) kaarten tot circa 1875
en lijkt een gebouw te betreffen. De functie
hiervan is onbekend, maar voor het perceel
staat in de OAT: ‘Looijerijplaats, 3 roeden en
20 ellen’. Het betreft dus mogelijk een looierij.

Afbraak Stadsmuur en aanleg
Zocherplantsoen
Tussen 1822 en 1843 werd de tweede
stadsmuur grotendeels afgebroken. Op de
voormalige stadwallen werd tussen 1829
en 1843 een plantsoen aangelegd naar het
ontwerp van de (tuin)architecten Zocher en
Van Lunteren. Ook de Bloemendalsebuitenpoort
moest het ontgelden, de poort
is gesloopt en vervangen door een accijnshuis
en een hek (‘barrière’). Op de stadsplattegrond
van Thomkins uit 1846 is de
nieuwe situatie met het Zocherplantsoen, het
Accijnshuisje en de barrière weergegeven.
Ook het grote gebouw op perceel 1343
staat duidelijk weergegeven. Op een kaart
van ruim 40 jaar later, getekend door
Van Vooren en Wagenmaker in 1888, heeft
het grote gebouw plaatsgemaakt voor een
rond bouwwerkje, hoogstwaarschijnlijk een
molen. De houten brug werd na 1925
vervangen door een stenen brug. De molen
was tegen die tijd al weer verwijderd en de
- ondertussen verwaarloosde en vergeten -
Portugese begraafplaats bij het erf van het
Accijnshuisje getrokken.
afbeelding 22, uitsnede uit de stadsplattegrond
uit 1846 van Thomkins,
met daarop het Zocherplantsoen op
de voormalige stadswallen.
afbeelding 23, uitsnede uit de stadsplattegrond
uit 1888 van Van Vooren en
Wagenmaker. Het grote ‘gebouw’ heeft
inmiddels plaats gemaakt voor een rond
gebouwtje, mogelijk een molen.
19
DE HISTORISCHE CONTEXT

20
DE HISTORISCHE CONTEXT
Kadaster
Op een kadastrale hulpkaart uit 1936,
gemaakt maar aanleiding van de verkoop
van grond door het NIG aan de Gemeente
Amersfoort, zijn nieuwe grenzen ingemeten
en nieuwe nummers uitgedeeld. Het perceel
1342 heeft een nieuw nummer (6396) en nu
een geknikte grens. Deze grens lijkt aardig
overeen te komen met de ‘oude’ grens
tussen perceel 1342 en 1343, de aanleiding
voor de knik is onduidelijk. Op dit perceel
(het onderzoeksgebied) staat bovendien in
rood muurwerk of iets dergelijks getekend.
Het is onbekend wat hiermee percies staat
aangegeven.
Loopgraaf en stelling in WOII
In 1939 kreeg het voormalige bastion even
haar verdedigende functie terug, toen
Nederlandse soldaten op de oostzijde van
het bolwerk een stelling met loopgraven
aanlegden, van waaruit ze de Hooglandseweg
konden bewaken. Ten behoeve van
een open schutsveld zijn enkele huizen aan
de overzijde van de singel neergehaald.
Over de omvang en ligging van de stelling
is weinig informatie beschikbaar.
Tuin
Na het opheffen van de stelling is het terrein
wederom bij het erf van het Accijnshuisje
getrokken en ingericht als tuin. Er hebben
diverse graafwerkzaamheden plaatsgevonden
ten behoeve van plantgaten
(fruitbomen en struiken) en een
toegankelijker oever.
afbeelding 24, hulpkaart nr. 849 van het
Kadaster, opgetekend in 1936.

Kennis en overlevering
Bij de huidige bevolking is kennis over de
geschiedenis uit eigen ervaring of overlevering
aanwezig, zij vormen als het ware
een bron van (mondelinge) informatie die
bij onderzoek naar het verleden niet mag
ontbreken. Er dient echter een slag om de
arm te worden gehouden; in het geheugen
liggen geen historische feiten opgeslagen,
maar interpretaties.
Dhr. Van de Beek
De huidige bewoner van het nabijgelegen
Accijnshuisje, dhr. van de Beek, is in dat
huis geboren en getogen. Hij heeft de
recentste geschiedenis van het onderzoeksgebied
van nabij meegemaakt en veel
verhalen uit overlevering onthouden. Hij
vertelde dat het bij hem en zijn ouders,
weldegelijk bekend was dat de locatie een
joodse begraafplaats is geweest. Hij gelooft
- of beter: gaat er van uit - dat de graven
verplaatst zijn (in de oorlog), maar heeft op
het terrein de nodige botten aangetroffen bij
het graven van plantgaten en afvalkuilen.
Hij kent de door dhr. Zwarts genoemde
zerk niet, maar weet wel van een hek dat
de begraafplaats op de noordelijke punt van
het onderzoeksgebied afscheidde van de
rest. Hij wees op een aantal nog zichtbare
metalen inmetsels in de muur langs de
locatie, tot ruim 1 ½ meter hoogte. De
vergraving aan de oeverrand zijn van zijn
hand, zo kon hij makkelijker zijn bootje
instappen. Ook het trappetje aan de waterkant,
bij de Bloemendalsebrug, is door hem
gebouwd. Dhr. van de Beek herinnert zich
ook de aanleg van de loopgraven en stelling
in 1939, door Nederlandse Soldaten. Twee
officieren konden er overnachten maar zij
sliepen meestal in zijn kamertje. Er is hier,
volgens hem, niet gevochten.
Dhr. ter Schegge
Dhr. ter Schegge, sinds 1939 bewoner van
de Bloemendalsestraat (nr. x), vertelde dat
hij een deel van dat hek thans thuis heeft
staan, het is circa 80 cm hoog.
Gebroeders Ramselaar en
Gideon Boekenoogen
Geboren en getogen Amersfoorters Henk
en Gerard Ramselaar (hoek Havik-
Lavendelstraat) en Gideon Boekenoogen
(Kamperbinnenpoort) kwamen als kind vaak
op en langs de onderzoekslocatie. Zij hebben
echter nooit geweten dat zich hier (ook) een
begraafplaats bevond; er bevonden zich
hier volgens alle drie, geen zerken of andere
aanwijzingen - en ook geen hek.
afbeelding 25, foto uit 1994 van de voormalige
Portugese Begraafplaats, door
dhr. Van de Beek ingericht als tuin en
gefotografeerd door dhr. Johan Evers
vanaf de Scheltussingel.
21
DE HISTORISCHE CONTEXT

22
DE JOODSE CONTEXT
De joodse context
Timo d’Hollosy
Om de joodse begraafplaatsen aan de Bloemendalsestraat en de eventuele resten daarvan
in hun juiste context te kunnen plaatsen, wordt hier dieper ingegaan op de geschiedenis
en cultuur van de joden in Amersfoort.
Sefardiem, de eerste joodse immigranten
Men laat de geschiedenis van joods
Amersfoort aanvangen in 1650, het jaar dat
de eerste joden zich vestigen in de stad. 24
De eerste immigrantengolf betrof
Sefardische joden (afgeleid van ‘Sefarad’,
Hebreeuws voor ‘Spanje’), nakomelingen
van de Spaanse en Portugese joden die
aan het einde van de 15 de eeuw, ten tijde
van de Inquisitie en Reconquista, het
Iberisch Schiereiland waren ontvlucht.
Tegen het eind van de 16 de eeuw had men,
via Frankrijk, Engeland en Antwerpen,
de jonge Republiek der Verenigde
Nederlanden bereikt. Hoewel de Republiek
tot die tijd voor joden verboden gebied was,
hadden de afzonderlijke provincies en
steden vergaande autonomie. Steden als
Amsterdam, Alkmaar en Haarlem besloten
als eerste joden toe te laten en gaven hun
- met beperkingen - allerlei rechten en
vrijheden die zij elders in Europa moesten
ontberen; burgerrechten (als eerste gegeven
in Amsterdam in 1597) en godsdienstvrijheid
(als eerst gegeven in Alkmaar in 1604, op
de voet gevolgd door Haarlem in 1605). 25
Andere steden volgden, echter niet alle;
in Deventer, Den Bosch, Utrecht en Zwolle
waren joden nog lange tijd niet welkom.
Bestaande gilden en beroepen bleven vrijwel
overal voor joden gesloten.
Amersfoort had vanaf het begin van de 17 de
eeuw te kampen met teruggang van haar
belangrijkste industrie: bier. Tabakshandel
en textielindustrie waren in opkomst en vielen
buiten het aloude locale gildesysteem; hier
hadden joden dus wél toegang toe en
waren er (weldra) zeer bedreven in. De stad
liet vanaf 1655 (1650?) joden ongehinderd
toe, in de hoop de nieuwe industriële
ontwikkelingen een flinke impuls te geven.
Veel van de eerste joodse immigranten,
goed bemiddelde Sefardiem met ondernemingszin,
kwamen te werken in de lakennijverheid.
26 In de Bloemendalsestraat en bij
de Bloemendalsebuitenpoort kwamen deze
twee samen; in 1662 verkregen ‘sekere
portegiese Joode’ toestemming om aan de
Bloemendalsestraat twee of drie weefgetouwen
te plaatsen. 27 Bij een dergelijk
weefgetouw stelt men zich een compleet
atelier voor, waar vlakkers, wolwassers,
kammers, spinners, spoelers, wevers, vollers,
ververs en vele andere hun werkzaamheden
hadden. Wellicht lag de oorsprong van deze
vestigingslocatie bij de oude, vervallen
volmolen aan de Bloemendalsepoort.
Amersfoort gaf de joden vanaf 1655 vrijheid
van godsdienst en burgerrechten vanaf
1661. De eerste joden die de poorters-eed
aflegde waren Joseph Pereira, drapier
(lakenfabrikant) van beroep en Emanuel de
Tor Alto, beide afkomstig uit Amsterdam.
In 1663 volgden Isaac de Roya, Abraham
de Nunes de Pas (Amsterdams koopman)
en Abraham Rodriques. 28 De gebedsdiensten
werden waarschijnlijk gehouden in huis van
Joseph Pereira of in een van de pakhuizen
of werkplaatsen. Omstreeks 1670 kocht de
Sefardische gemeente een stukje grond

aan de Bloemendalsebuitenpoort om hun
doden te begraven. 29
De eerste Asjkenazische joden
Een tweede joodse immigratiegolf kwam
vanuit oostelijk liggende landen als
Duitsland, Polen en Rusland. Deze
Hoogduitse joden (ook wel ‘Asjkenaziem’
genoemd, naar het Hebreeuwse woord voor
Duitsland: ‘Asjkenaz’) waren verjaagd door
de daar heersende vervolging. In 1664
verschenen de eerste Hoogduitse joden,
rondtrekkende handelaars, in Amersfoort. 30
Weldra vestigden zich ook Asjkenaziem in
de stad en zij stapten voornamelijk in de
tabaksteelt en tabakshandel. Van hen
verwierf Eliasar Elias als eerste het burgerrecht,
in 1669. Tot aan 1805 verwierven
vele tientalle joden met hun gezinnen het
burgerschap. Onder hen waren Ruben en
Mozes Gomperts, bankiers uit Amsterdam
en nazaten van een grote familie uit
Emmerich en Kleef. 31 Ze brachten geld,
goederen en eveneens goede handelsconnecties
met zich mee, waarvan Amersfoort
kon profiteren. In 1676 werden zij pachters
van de stedelijke Bank van Lening en
groeiden uit tot belangrijke financiers. De
Asjkenazische gemeenschap in Amersfoort
groeide gestaag, onder bescherming van
het stadsbestuur, mede vanwege de
stadsbelangen in de tabakshandel.
Eenheid en verschil
Er was echter geen eenheid in de volledige
joodse gemeenschap. Hoewel aanvankelijk
gezamenlijke gebedsdiensten werden
gehouden, waren de kleine verschillen
- voornamelijk in uitspraak - in Sefardische
en Asjkenazische riten voor de Asjkenaziem
groot genoeg om vrij snel eigen diensten te
gaan houden in de door de Gompertsen als
gebedsruimte beschikbaar gestelde Bank
van Lening op de hoek van de Krommestraat
en de Haversteeg.
De Asjkenazische joden werden in
Amersfoort vanwege hun numerieke overwicht
dominant, de Portugese gemeente
kwijnde langzaam weg. In 1727 zijn beide
gemeenten samengegaan en men bouwde
in dat jaar een synagoge in het Juffersgat,
aan de Kortegracht, waar tot op heden
diensten met beide uitspraken worden
gehouden. 32
De Amersfoortse Sefardiem en Asjkenaziem
wilden in eerste instantie ook dood niet bij
elkaar liggen en zo kocht de groeiende
Asjkenazische gemeenschap in 1700 een
stukje grond tegenover de Sefardische
begraafplaats aan de Bloemendalsepoort in
eeuwig bezit aan en richtte er een eigen
begraafplaats in. 33 De oude Portugese
begraafplaats zou tot aan het samengaan in
1727 van beide gemeente dienst hebben
gedaan en daarna buiten gebruik zijn
geraakt. De resterende Sefardiem - indien
er nog waren - zijn naar men aanneemt op
de begraafplaats aan de westkant begraven.
Hier bevindt zich echter geen enkele
Sefardische zerk.
23
DE JOODSE CONTEXT

24
DE JOODSE CONTEXT
afbeelding 26 (tegenoverliggende
pagina), de Askenazische joodse
begraafplaats aan de westzijde van de
Bloemendalsestraat
Joodse grafritueel
De vroege inrichting van een eigen begraafplaats
duidt op een sterke naleving van de
joodse wet en traditie, waarbij zorg voor de
doden een belangrijke taak is. Voor de
behandeling en begraving ervan bestaan
strenge voorschriften. De voor het archeologisch
onderzoek relevante gebruiken en
rituelen bij een joodse uitvaart staan hieronder
beschreven:
Het aanwezig zijn bij het sterven wordt
gezien als een voorrecht. Het laatste
gebed, ‘Sjema Israël’, wordt zo laat mogelijk
door de stervende uitgesproken, indien
mogelijk in aanwezigheid van en samen
met een rabbijn. Na het overlijden wordt het
lichaam afgedekt, nabestaanden krijgen het
gezicht van de overledene niet meer te
zien. De begrafenis moet zo snel mogelijk
plaatsvinden, tenzij het een sabbat of
feestdag is.
De ‘Chevrah Kadiesjah’, een heilige
vereniging van mensen, neemt de ‘taharah’
op zich, de rituele reiniging. Mannen wassen
mannen en vrouwen wassen vrouwen.
Bij de reiniging blijft het lichaam in lakens
gehuld, terwijl er kommen water over uitgegoten
worden. De overledene wordt na
de wassing gekleed in een eenvoudig wit
linnen of katoenen doodsgewaad, en - indien
het een man betreft - in zijn gebedsmantel
waarvan de schouwdraden zijn verwijderd. 34
Indien de doodsoorzaak onnatuurlijk is én
het lichaam bloedsporen vertoont, dan vindt
de rituele wassing niet plaats en wordt het
lichaam zoals het gevonden is, in een laken
gewikkeld, eventueel in de kleding die hij of
zij op dat moment aan had.
Het lichaam wordt in een eenvoudige houten
kist geplaatst, zonder enige ornamenten
of bijzondere onderdelen. Er worden geen
bijgiften in de kist geplaatst, hooguit
voorwerpen die bij de reiniging zijn gebruikt
en daardoor aan de dode toebehorend
worden beschouwd.
De kist wordt vervolgens door familieleden
en vrienden naar de laatste rustplaats
begeleid; het eerstvolgende beschikbare
graf in de rij op de begraafplaats of een
gereserveerd graf naast partner, ouders of
kinderen. Voor bestuursleden kan een aparte
rij zijn gereserveerd. Er wordt slechts op
één niveau begraven, en het graf ligt bij
voorkeur georiënteerd op het oosten of
(met de voeten naar) Jeruzalem. 35 Bij het
graf laat men de kist zakken en schept men
beurtelings drie keer zand op de kist.
Kinderen die ouder zijn dan één jaar worden
op dezelfde wijze als een volwassene
begraven. Alleen baby’s die jonger dan dertig
dagen oud zijn worden niet in een kist maar
in een laken gewikkeld op een sobere en
intieme wijze begraven.
Sefardische joden hebben een voorkeur
voor liggende zerken met grafteksten in het
Portugees en/of Hebreeuws, Asjkenaziem
gebruiken staande zerken met Hebreeuwse
tekst en/of landstaal. Na bezoek aan een
graf laat men vaak een klein steentje achter
op de zerk.
Een joodse begraafplaats mag niet geruimd
worden, tenzij daar hele dringende noodzaak
voor is. Dan nog worden de lichamen
en de zerken/brokstukken herbegraven op
een andere joodse begraafplaats.

1
TITEL

26
DE ARCHEOLOGISCHE OMGEVING
afbeelding 27, foto van het
onderzoeksgebied, genomen vanaf de
Scheltussingel. De foto is afkomstig uit
de publicatie van J. Zwarts.
Links (bij de pijl) bevindt zich
de door dhr. Zwarts gevonden zerk .
De archeologische omgeving
Timo d’Hollosy
Nu een beeld is verkregen van de geschiedenis van de locatie, kan deze aangevuld en
onderbouwd worden door te kijken naar wát er tot nu toe aan (relevante) archeologische
vondsten in het onderzoeksgebied en de directe omgeving bekend is.
Joodse grafzerk
Dhr. J. Zwarts schreef in 1929 over een oud
begraafplaatsje tegenover de grote
begraafplaats aan de Bloemendalsestraat
dat eveneens in bezit van de Joodse
Gemeente was. Het zou volgens hem om
een oud begraafplaatsje dat ‘van de
Portugeezen zou afkomstig zijn’. Hij heeft
deze vermeende ‘oude Portugeesche
Begraafplaats’ bezocht en daar een zerk
aangetroffen met Hebreeuwse tekst.
Zwarts identificeert de zerk op grond van de
versiering als een liggende steen en dus
(inderdaad) Sefardisch / Portugees. 36
Menselijk botmateriaal
De vondst van menselijk botmateriaal in de
zomer van 2005, bij het verkennende
graafwerk door de aannemer in bijzijn van
archeologen aangetroffen, staat in het
Archeologisch Informatiesysteem ARCHIS,
een databank waarin allerlei gegevens over
archeologische vindplaatsen binnen
Nederland zijn opgeslagen, geregistreerd
onder waarnemingsnr. 405804. Ze worden
in verband gebracht met de voormalige
joods-Portugese begraafplaats aldaar.

Funderingsresten
In het voorjaar van 2006 is bij vernieuwing
van de oeverbeschoeiing langs de onderzoekslocatie
door de aannemer gestuit op
een enorme fundering in het water, circa 1
meter onder het oppervlak. Of dit de resten
van voorgenoemde volmolen zijn, waarvan
de funderingen volgens Van Bemmel bij
laag water zichtbaar waren, is niet
duidelijk. 37 De locatie is ingemeten.
Archeologische onderzoeken en
vindplaatsen in de omgeving
In de omgeving van de onderzoekslocatie
hebben vele archeologische onderzoeken
plaatsgevonden, met name in het historische
centrum van de stad. Hieruit blijkt dat de
11de-eeuwse nederzetting in de omgeving
van de Grote Haag-Mooierstraat heeft gelegen.
De Bloemendalsestraat loopt inderdaad
over een hoge dekzandrug, op veel
plaatsen zijn diepe kuilen gegraven (zandwinning?).
Oudste resten in de omgeving
zijn enkele 11de-eeuwse aardewerkfragmenten,
aangetroffen aan de
Bloemendalsestraat.
amateur-archeologen & oudheidkundige
vereniging
Bij de Archeologische Werkgemeenschap
voor Nederland (AWN), afdeling Vallei en
Eemland, zijn geen andere gegevens over
eventuele vondsten en/of activiteiten van
amateurs in het onderzoeksgebied of de
directe omgeving.
27
DE ARCHEOLOGISCHE OMGEVING

28
DE ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING
De archeologische verwachting
Timo d’Hollosy
Op basis van de gegevens uit de voorafgaande inventarisatie kan voor het onderzoeksgebied
een korte ontstaans-, ontwikkelings- en gebruiksgeschiedenis worden opgesteld
met een indicatie voor de mogelijk aanwezige resten in de bodem; de archeologische
verwachting.
Prehistorisch & middeleeuwse resten
Het onderzoeksgebied bevindt zich aan de
voet van een dekzandrug. In de directe en
wijde omgeving van het onderzoeksgebied
zijn op de (flanken van) dekzandruggen vele
prehistorische vondsten gedaan; de droge
hoogtes in deze lage en natte omgeving
waren vanaf de vroege Prehistorie favoriete
verblijfsplekken van de mens. De Bloemendalsestraat
is onderdeel van een oude
(prehistorische?) noord-zuid route die over
de hoogtes van de dekzandruggen slingerde
en hier, vlak in de buurt, de rivier de Eem
overstak; de voorde door de Eem.
De oudste middeleeuwse ontginningen en
boerenerven in de omgeving van het onderzoeksgebied
dateren uit de 9 de - 11 de eeuw.
Het onderzoeksgebied zelf, onderdeel van
het gerecht Bloemendal, is waarschijnlijk in
deze periode (deels) ontgonnen en in
gebruik zijn genomen.
Uit een kleine agrarische nederzetting bij de
voorde, een zeer strategische plek, ontstond
in de Late Middeleeuwen de stad Amersfoort.
Archeologische resten van bewoning of
gebruik uit bovenstaande periodes zouden
hier voor kunnen komen, maar worden hier
niet verwacht, omdat in de 15 de eeuw, bij de
aanleg van een dubbele gracht, de gehele
bodem ter plaatse van het onderzoeksgebied
is afgegraven; oudere sporen zijn
hierbij naar alle zekerheid verdwenen.
Poort en bastion
Op het terrein werd in de 15 de eeuw de
Bloemendalsebuitenpoort gebouwd, een
combinatie van twee grachten, een voor-
en hoofdpoort, verbonden door bruggen.
Resten hiervan kunnen zich nog (diep) in
de bodem bevinden.
Aan het eind van de 16 de eeuw is de poort
voorzien van een bastion waartoe veel
grond van elders is opgebracht (waarin zich
eveneens archeologische resten van elders
kunnen bevinden). De poortgebouwen
ondergingen een aanpassing. Ook hiervan
kunnen zich resten in de bodem bevinden.
Volmolen
Ergens in het water bij het onderzoeksgebied
heeft tot halverwege de 17 de eeuw een
volmolen gestaan, waarvan de fundering bij
laag water te zien was.
Begraafplaatsen
Het bastion krijgt aan het eind van de 17 de
eeuw eerst aan de oostzijde en later ook
aan de westzijde een joodse begraafplaats.
De oudste begraafplaats bij het onderzoeksgebied
raakt al snel buiten gebruik, verwaarloosd
(verplaatst?) en enigszins vergeten.
Resten hiervan kunnen zich nog in de
bodem bevinden; zerken, botmateriaal en
kistresten. Van de gebruikelijke kleding zal
naar verwachting niets meer over zijn. Er
zijn geen typisch joodse vondsten op de
begraafplaats te verwachten.

Bouwwerken
Op het onderzoeksgebied bouwde men in
de 18 de eeuw, langs het water een groot
gebouw, mogelijk een looierij. Een eeuw
later is deze gesloopt en plaatste men
elders op het terrein een kleiner, rond
bouwwerk; mogelijk een molen. Resten van
beide en/of andere, kunnen zich nog in de
bodem bevinden.
Stelling, loopgraaf en recente verstoringen
Door de aanleg van een stelling met loopgraaf
in de Tweede Wereldoorlog en door
andere graafwerkzaamheden in recentere
tijden, (tuin, aanpassing oever) zullen delen
van bovengenoemde resten verstoord of
zelfs geheel verdwenen kunnen zijn. Vlak
voor het onderzoek is een deel van het
terrein ontgraven.
afbeelding 28, foto van een deel van het
onderzoeksgebied tijdens de laatste fase
van de opgraving, genomen vanaf de
Scheltussingel.
29
DE ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING

30
HET ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK
Het archeologisch onderzoek
Timo d’Hollosy
De proefopgraving dient om de aanwezigheid van archeologische resten in de bodem vast
te stellen, nader te onderzoeken en te documenteren wát zich precies wáár bevindt, waarbij
met zo min mogelijk bodemverstoring, zo veel mogelijk informatie over het bodemarchief
wordt verkregen. Het onderzoek wordt daarom zorgvuldig opgezet en binnen een vaste
werkwijze uitgevoerd, waarbij rekening wordt gehouden met regels en eisen vanuit
wetenschappelijk oogpunt, veiligheid en kwaliteit.
Onderzoeksvragen
Het onderzoek heeft zich gericht op de
volgende onderzoeksvragen:
1 - Zijn er binnen het onderzoeksgebied
archeologische sporen en/of resten
aangetroffen? Zo ja: uit welke periode(n)
en wat is de aard, omvang, gaafheid en
conservering ervan?
2 - (Hoe) zijn de aangetroffen archeologische
resten te koppelen aan de archeologische
verwachting ? Waar komen ze overeen, vullen
ze elkaar aan of spreken ze elkaar tegen?
Wat valt er op basis daarvan te zeggen over
de bewonings- en gebruiksgeschiedenis van
het onderzoeksgebied in de perioden.
3 - Als er sporen en/of resten van de joodse
begraafplaats zijn aangetroffen, wat valt er op
basis daarvan te zeggen over vorm, datering
en omvang van de begraafplaats, de ruimtelijke
verspreiding en begrenzing (tot waar en tot
hoe diep) en kwaliteit (conservering en verstoring)
ervan?
4 - Wat is de archeologische waarde van de
aangetroffen resten en hoe dient hiermee
worden omgegaan bij de uitvoering van de
geplande werkzaamheden: behouden door
beschermen (planaanpassing), behoud door
registratie (opgraving) of afzien van verder
archeologisch onderzoek.
Werkwijze
Werkputten, vlakken en profielen
Een onderzoeksgebied wordt door middel
van opgravingsputten onderzocht. De (bij
voorkeur) rechthoekige ontgravingen worden
‘werkputten’ genoemd en krijgen een
volgnummer. In principe wordt gestopt met
het vlaksgewijs verdiepen van een werkput,
op het eerstvolgende niveau waar archeologische
sporen of resten zichtbaar zijn. Dit
niveau, de horizontale bodem van de werkput,
heet het ‘vlak’ en vlakken krijgen per
werkput een volgnummer. Na analyse en
documentatie van de zichtbare sporen en
aangetroffen vondsten, kan naar het volgende
vlak worden verdiept. Behalve de vlakken,
worden ook de wanden van de werkputten,
de ‘profielen’, gedocumenteerd. Profielen
leveren informatie over de bodemopbouw en
gelaagdheid van het terrein.
Sporen en vondsten
Archeologische resten in de bodem vallen
in twee groepen uiteen: sporen en vondsten.
Ieder aangetroffen spoor dat wordt gedocumenteerd
krijgt een individueel spoornummer,
het zogenaamde ‘featurenummer’, waaraan
alle verdere informatie wordt gekoppeld.
Nadat een spoor in het vlak gedocumenteerd
is (bovenaanzicht), wordt het nader onderzocht
door er een ‘coupe’ (dwars-doorsnede)
doorheen te zetten, om de diepte, eventuele
gelaagdheid en vorm van het spoor vast

te stellen, zodat een 3-dimensionale reconstructie
van het spoor gemaakt kan worden.
Bij het aanleggen van de werkputten, vlakken,
profielen en coupes, kunnen vondsten
worden gedaan. Deze worden verzameld,
eventueel gecombineerd met bijbehorende
vondsten (bijvoorbeeld de vondsten uit één
spoor) en krijgen een ‘vondstnummer’,
waaraan specifieke gegevens over de vindplaats
(werkput, vlak/profiel en spoor) en
andere relevante informatie wordt gehangen.
Van de inhoud van bepaalde sporen worden
monsters genomen, om na de opgraving
nader te kunnen onderzoeken. Monsters
krijgen een eigen vondstnummer, met de
vermelding erbij om welk type monster
(grond-/zeef-/chemisch-/materiaalmonster
etc.) het gaat.
Documentatie
Ter documentatie van de gegevens worden
opnames, tekeningen en beschrijvingen
gemaakt. Vlakken, profielen en coupes
worden getekend (1:20, 1:50 en/of 1:10)
op watervaste film met millimeterraster en
gefotografeerd (dia’s en digitaal). Gegevens
hierover worden geadministreerd op lijsten
en formulieren, net als de gegevens over
vondsten en monsters. Per dag wordt een
logboek bijgehouden dat samen met alle
documentatie in een map, het ‘protocolboek’,
wordt bewaard.
Verwerking van gegevens en vondsten
De verschillende gegevens en vondsten
worden door de desbetreffende (materiaal-)
specialisten verwerkt en nader onderzocht.
De onderzoeksresultaten worden samen
met de opgravingsgegevens ingevoerd in
de database van de Sectie Archeologie.
Uitvoering
Er zijn twee werkputten (WP 1 en WP 2)
aangelegd en enkele ‘kijkgaatjes’; kleine
opgravingsputjes van een schep of bak
breed. Werkput 1 is aangelegd op de locatie
waar bij eerdere graafwerkzaamheden
menselijk botmateriaal is opgespit, Werkput
2 is met kleine graafmachine aangelegd op
de strook grond parallel aan de Bloemendalsestraat,
ten westen van Werkput 1.
Onderzoeksstrategie
Bij dit onderzoek is specifiek rekening
gehouden met de (mogelijke) aanwezigheid
van menselijke resten en graven. Om
beschadiging en verstoring ervan tot een
minimum te beperken, is zoveel mogelijk
met de hand ontgraven, één dag is een
minikraan ingezet. Vantevoren is afgesproken
om, wanneer daadwerkelijk graven werden
aangetroffen, deze slechts te documenteren,
op de oorspronkelijke locatie te laten liggen
en niet meer te verstoren dan nodig.
Wanneer er sprake was van twee of meerdere
botten in anatomisch verband werden
de resten als ‘graf’ beschouwd. Los botmateriaal
- een gebruikelijk voorkomen op
begraafplaatsen - is als opspit of rest van
een verspit of geruimd graf beschouwd.
Daar waar een graf aangetroffen werd is
deze zo ver ontgraven, dat de ligging,
begrenzing en oriëntatie ervan vast te stellen
was. Menselijke resten zijn hierbij niet verplaatst.
De grafresten zijn gedocumenteerd
middels fotografie (digitaal) en tekening
(schaal 1:20). Van ieder afzonderlijk graf is
op een formulier informatie genoteerd. Na
inmeting van de positie en locatie van het
graf, is deze weer afgedekt om uitdroging
en verstoring te voorkomen.
afbeelding 29, onderzoeksgebied (in
rood) en werkputten (in blauw).
Bij dit onderzoek kon worden
volstaan met één vlak per
werkput.
Er zijn 16 featurenummers en
2 vondstnummers uitgedeeld,
92 opnames gemaak en 6
tekeningen.
De vlakken, profielen en de
stort, de opslag van ontgraven
grond, zijn zo veel mogelijk met
de metaaldetector onderzocht
op metaalvondsten.
31
HET ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK

32
HET RESULTAAT
afbeelding 30, ligging van de
aangetroffen graven (in licht blauw)
binnen het onderzoeksgebied (in rood).
afbeelding 31 (rechts), graf 1
Het resultaat
Timo d’Hollosy
In werkput 1 en 2 in totaal dertien graven aangetroffen en resten van twee individuen die
niet langer in hun oorspronkelijke graf lagen. Negen graven zijn aangetroffen in werkput 1,
de overige in werkput 2. Een grote ingraving, het restant van een loopgraaf met stelling uit
WOII heeft over het gehele terrein een flink deel van het grafveld verstoord. Her en der op
het terrein zijn verstoringen van recentere datum aangetroffen.
Graven
Bij dit onderzoek zijn 15 featurenummers
aan graven (‘grafnummers’) uitgedeeld.
Twee vermeende graven bleken bij nader
onderzoek geen daadwerkelijk graf: grafnummer
6 is uitgedeeld aan een grafachtig
spoor mét bot, dat bij nader onderzoek niet
menselijk bleek te zijn. Het betrof slachtafval
dat al in de opgebrachte grond aanwezig
was. Grafnummer 15 was - hoewel het wel
menselijke resten betrof - geen graf.
Graf 1
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 8 en westelijk van graf 2
Globale richting: noord-zuid
(hoofd in noorden).
Het eerste graf dat werd aangetroffen bleek
niet compleet en zeer verrommeld; dit graf
is geraakt bij verschillende graafwerkzaamheden
op het terrein. Grootste verstoorder
is het loopgraaf, deze heeft het hele onderlijf
verspit. Van het bovenlijf is het deel van
nekwervels en shouderbladen tot bekken
nog aanwezig, enkele botten hiervan zijn
echter niet meer op hun oorspronkelijke
plaats. De botten zijn nog niet volgroeid,
het betreft hier een jongvolwassene. Om
het individu heen bevonden zich de resten
van kisthout met enkele spijkers.

Graf 2
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 1 en westelijk van graf 3.
Globale richting: noord-zuid.
Direct naast graf 1 werd een tweede graf
aangetroffen. Ook dit graf is niet compleet;
de schedel ontbreekt; voor het loopgraaf is
het onderlijf vergraven. Van het bovenlijf
zijn de nek- en rugwervels, beide schouderbladen
en bovenarmen aanwezig. De rechter
onderarm (ulna en radius) is (door de
graafwerkzaamheden bij aanleg van het
loopgraaf?) beschadigd en verplaatst.
De aanwezige botten zijn, voor zover
zichtbaar, volgroeid, het betreft hier een
volwassene. Ook om dit individu heen
tekenden zich de resten van kisthout af,
hierin bevonden zich ook enkele spijkers.
Graf 3
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 2 en westelijk van graf 9.
Globale richting: noord-zuid.
Graf 3 is in de wand van niveau 2 naar 3
aangetrofen. Omdat dit graf wat dieper is
aangelegd dan het loopgraaf, is deze er
niet door vergraven. Het graf is echter
verstoord bij de aanleg van niveau 3; het
gehele bovenlijf is hierbij verloren gegaan.
Van dit graf resten de beide benen en de
onderkant van het bekken. De aanwezige
botten zijn, voor zover zichtbaar, volgroeid,
het betreft hier een volwassene. Om het
individu heen tekenden zich de resten van
kisthout als donkerbruine verkleuring in het
zand af, hierin bevonden zich ook enkele
spijkers. In de dwarsdoorsnede is de ingraving
van het graf te zien.
afbeelding 32 (links), graf 2
afbeelding 33 (rechts), graf 3
33
HET RESULTAAT

34
HET RESULTAAT
afbeelding 34 (links), graf 4
afbeelding 35 (rechts), graf 5
Graf 4
Locatie: werkput 1, in rij met en westelijk
van graf 5 en zuidelijk van graf 1, 2 en 3.
Globale richting: noord-zuid.
Het graf ligt met anderen op een rij ten
zuiden van de grafrij met graf 1, 2 en 3, aan
de zuidzijde van het loopgraaf. Voor het
loopgraaf is het overgrote deel van het graf
vergraven, botten zijn hierbij afgebroken.
In het graf zijn enkel de onderbenen en
voeten aangetroffen, binnen een duidelijke
aftekening van de kistrand. Bij dit graf is
ook de kistbodem waargenomen. De ingraving
van de kist tekende zich aan het
voeteneinde duidelijk af tegen lichtgrijs
zand. De botten zijn volgroeid, het betreft
hier een volwassene.
Graf 5
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 5 en zuidelijk van graf 1, 2 en 3.
Globale richting: noord-zuid.
Ook dit graf ligt aan de zuidzijde van het
loopgraaf en is ervoor grotendeels vergraven.
In het graf zijn enkel de onderbenen en
voeten aangetroffen. Het linker scheenbeen
en kuitbeen zijn op de grens met het loopgraaf
afgebroken, het rechter scheenbeen
niet en heeft uit de wand van het loopgraaf
gestoken. Op de foto is goed te zien hoe
het uiteinde van het rechter bot in de lichtere
vulling van het loopgraaf steekt. Ook is een
duidelijke aftekening van de kistrand waargenomen,
met enkele spijkers.
De botten zijn volgroeid; het betreft hier
een volwassene.

Graf 7
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 5 en zuidelijk van graf 1, 2 en 3.
Globale richting: noord-zuid.
Ook dit graf ligt aan de zuidkant van het
loopgraaf maar is er niet door
versneden. Van dit graf is allereerst een
zeer duidelijke aftekening van het kisthout
aangetroffen (of de foto helaas niet goed
zichtbaar). Het betrof een klein formaat kist
en bij voorzichtig onderzoek naar de vulling
zijn enkele onvolgroeide botjes van een
(zeer) jong kind aangetroffen. Wegens de
slechte staat van conservering en kwetsbaarheid
van dit botmateriaal is, na vaststelling
wat hoofd en voeteneind was, niet
verder uitgegraven. Na documentatie
is het direct weer afgedekt. Dit is het eerste
graf op de onderzoekslocatie, dat intact,
compleet en ongestoord is aangetroffen.
Later volgden er meer.
Graf 8
Locatie: werkput 1, in rij met en westelijk
van graf 1.
Globale richting: noord-zuid.
Bij uitbreiding van de werkput in noordwestelijke
richting is ten westen van graf 1
een graf aangetroffen dat in rij ligt met graf
1 en 2 en op vergelijkbare hoogte is
vergraven voor het loopgraaf; alleen een
deel van het bovenlichaan is nog aanwezig:
schedelfragmenten, nekwervels, schouderbladen,
sleutelbenen en ribben en beide
bovenarmen. Het betreft een jong volwassene,
veel botten - maar niet alle - zijn
volgroeid. Aftekening van een kist is niet
waargenomen, wel enkele spijkers op rijen
waar kisthout verwacht werd.
afbeelding 36 (links), graf 7
afbeelding 37 (rechts), graf 8
35
HET RESULTAAT

36
HET RESULTAAT
afbeelding 38 (links), graf 9
afbeelding 39 (rechts), graf 10
Graf 9
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 3 en westelijk van graf 11.
Globale richting: noord-zuid.
Wederom is een kindergraf aangetroffen,
deze keer echter niet in een duidelijke kist
(alhoewel enkele losse spijkers eromheen
zijn aangetroffen). Het ligt ver genoeg van
het loopgraaf vandaan om daarvoor niet te
zijn vergraven. Het graf is enigszins
verrommeld, maar lijkt intact en compleet;
schedel-fragmenten (de onderkaak is op de
foto links van de meetlat te zien), wervels,
ribben, (linker) bovenarm, bekken, en
(linker) bovenbeen zijn geidentificeerd, de
rest is niet vrijgegraven. Tussen het botmateriaal
is een fragment 17de-eeuws
aardewerk aangetroffen, maar of deze het
graf dateert valt te betwijfelen; vergelijkbaar
materiaal is in de grond om de graven heen
ook aangetroffen (zie verderop).
Graf 10
Locatie: werkput 1, in rij met en oostelijk
van graf 9 en westelijk van graf 10.
Globale richting: noord-zuid?
Oostelijk van en direct naast graf 9 is een
graf aangetroffen (zonder duidelijke kistaftekening)
dat sterk verrommeld is en door
een vergraving (plantkuil?) niet langer meer
intact en compleet. In het botmateriaal zijn
schedelfragmenten, enkele tanden, wervels
en enkele ribben herkend. Het betreft hier
resten van een (jong) volwassene; de
gebitselementen zijn volwassen, maar
nauwelijks gesleten. Tussen de verrommelde
resten lagen enkele stukken aardewerk en
groeiden vele boomwortels.

Graf 11
Locatie: werkput 2, langs de muur en
westelijk van graf 13.
Globale richting: west-oost.
Tegen een verstoring aan de kop van
werkput 2 aan gelegen (maar er niet door
aangesneden) is het voeteneinde van een
graf aangetroffen dat een andere oriëntatie
lijkt te hebben dan de voorafgaande graven:
het individu ligt met het hoofd naar het
westen en de voeten naar het oosten. Veel
meer dan de voeten resteert er niet van dit
graf. De middenvoetsbeentjes zijn volgroeid;
het betreft hier een volwassene
Graf 12
Locatie: werkput 2, langs de muur in het
verlengde van graf 13.
Globale richting: west-oost.
Ten oosten van graf 11 is een compleet en
intact graf aangetroffen met dezelfde
oriëntatie als graf 11: ook dit individu ligt
met het hoofd naar het westen en de voeten
naar het oosten. Het betreft de resten van
een volwassene binnen een duidelijke
begrenzing van kisthout met spijkers. Het
hoofd is, met de mond open, op de linker
zijde gezakt, tegen de rand van de kist. De
schedel is uiteindelijk door de gronddruk
(het graf ligt ook dieper dan de voorafgaande)
platgedrukt.
afbeelding 40 (links), graf 11
afbeelding 41 (rechts), graf 12
37
HET RESULTAAT

38
HET RESULTAAT
afbeelding 42 (links), graf 13
afbeelding 43 (rechts), graf 14
Graf 13
Locatie: werkput 2, langs de muur en
oostelijk van graf 12.
Globale richting: oost-west.
Ter hoogte van de deuropening in de muur
is in de wand van de werkput een graf
aangetroffen met een afwijkende oriëntatie;
hoewel de richting vergelijkbaar is met graf
12 (oost-west) ligt dit graf met het hoofd
naar het oosten en de voeten naar het
westen. Of het hier om een intact en
ongestoord graf gaat, kon niet worden vastgesteld,
maar het in de putwand zichtbare
deel (intacte schedel en rechter schouder)
doet vermoeden van wel. Er is kisthout
waargenomen, echter geen spijkers.
Hoewel de aangetroffen botten volgroeid
zijn, maken ze een jongvolwassen indruk.
De schedel is ondanks de gronddruk, goed
in vorm gebleven, maar tijdens de opgraving
helaas beschadigd.
Graf 14
Locatie: werkput 2, langs de muur en
oostelijk van graf 13.
Globale richting: oost-west
In het verlengde van de werkput is tegen
een met de stelling samenhangende
verstoring aan, een kindergraf aangetroffen,
met de zelfde oriëntatie als graf 13; het
hoofd oost, de voeten west. Sporen van
kisthout zijn niet waargenomen, wel enkele
spijkers.
Het graf maakt een rommelige indruk,
maar lijkt compleet. Nadat (linker) bovenbeen
(onderaan de foto), ribben en wervels,
schedelfragmenten en tanden waren aangetroffen,
is het graf niet verder vrijgelegd
en na documentatie direct weer afgedekt.

Stelling en loopgraaf
Van de stelling uit WOII resten twee diep
aangelegde nesten, één in de punt van het
onderzoeksgebied, de ander op en buiten
de grens van de begraafplaats en onderling
verbonden door een minder diep ontgraven
loopgraaf. In het nest aan de oostzijde lijkt
de grootse van de twee, hierin zijn resten
van een houten wand en vloer aangetroffen.
Een houten ladder bood toegang.
Vondsten
Los bot
Tijdens de opgraving zijn diverse losse
botten en botfragmenten aangetroffen die
als menselijk zijn geidentificeerd. Deze
botten lagen echter niet in enig anatomisch
verband of waren aan nabijgelegen graven
en/of ander los botmateriaal toe te schrijven.
Tussen het losse bot zijn twee individuen
vastgesteld, niet afkomstig uit de voorbeschreven
graven. Voor een begraafplaats
is het niet ongebruikelijk dat er los bot
materiaal in de bodem voorkomt; deze
‘botruis’ ontstaat door graafwerkzaamheden
en bodemverstoring (denk ook aan planten
en dieren) tijdens en na het in gebruik zijn
als begraafplaats. Een klein deel van de
botten raakt verplaatst. De mate van botruis
geeft vaak een indicatie van de mate van
activiteit die tijdens en na de begraafplaats
hebben plaatsgevonden. Op deze locatie
was de botruis laag; er is niet intensief
begraven (waarbij graven elkaar verstoren)
en het terrein kende een lange periode van
‘rust’. Er is zeker niet geruimd, dit geeft een
veel hogere mate van botruis. Al het losse
botmateriaal is - zoals overeengekomen -
na het beëindigen van het onderzoek op de
locatie achtergelaten.
Overig materiaal
Tijdens het onderzoek zijn twee vondstnummers
uitgedeeld, aan materiaal dat bij
het ontgraven van de werkputten en de
verschillende graven is aangetroffen. Het
betreft 71 fragmenten aardewerk, overwegend
uit de 16 de en 17 de eeuw.
De vondsten dateren niet de graven zelf,
maar eerder de (opgebrachte) bodem waarin
ze geplaatst zijn en de grond waarmee ze
zijn dichtgegooid. Geen enkele vondst
kwam uit een spoor of graf.
De oudste vondst is een fragment
14 de -eeuws aardewerk (steengoed), de
jongste zijn wat fragmenten zeer recent
porselein en bloempotaardewerk.
Twee afzonderlijke voorwerpen (van nogal
uiteenlopend gewicht en formaat) zijn een
nadere beschijving waard: een spinsteentje
en een granieten zerk.
Spinsteentje
Zeer illustratief voor textielnijverheid - maar
in het geheel niet gerelateerd aan de
Portugees-joodse textielindustrie - is de
vondst van een middeleeuws spinsteentje
van grijs aardewerk, 29 mm in doorsnede.
Dergelijke voorwerpjes zijn veelvuldig in
Amersfoort gevonden en werden gebruikt
voor het (met de hand) spinnen van
wol tot woldraad. Dit exemplaar
werd aangetroffen in de grond
waarmee de graven waren dichtgeworpen.
Mogelijk was het een
grafgift (hoewel geen joods
gebruik), maar aannemelijker is
dat het spinsteentje al in de
(opgebrachte) grond zat,
waarmee het bastion is aangelegd.
afbeelding 44, ligging van de
aangetroffen graven (in licht blauw) en
stelling met loopgraaf (in bruin) binnen
het onderzoeksgebied (in rood).
afbeelding 45, middeleeuws spinsteentje
van grijs aardewerk.
39
HET RESULTAAT

40
HET RESULTAAT
afbeelding 46, de binnen het
onderzoeksgebied aangetroffen zerk
afbeelding 47, detailfoto van de
Hebreeuwse tekst op de zerk
Zerk
Op het terrein is een zerkfragment aangetroffen
en herkend door medewerkers
van Bouw en Restauratiebedrijf Burgt en
Strooij. Het betreft hier hoogstwaarschijnlijk
de zerk die door dhr. Zwarts in 1929 is
beschreven. 38
De zerk was verplaats en lag niet meer op
de locatie die Zwarts beschrijft; de steen
markeert niet langer het bijbehorende graf.
De grijs granieten zerk is rechthoekig en
meet 124 bij 85 bij 24 cm, maar was ooit
groter; de steen vertoon aan één zijde een
breukrand. Op de steen, net onder de afgebroken
bovenzijde, staan Hebreeuwse
letters T.N.Ts.B.H. afgebeeld en deze
vormen de afkorting van de gebruikelijke
heilwens op joodse zerken; Tehie
Nisjmato/Nisjmata Tseroera Bitsror
Hachajiem ofwel ‘Moge zijn/haar ziel
gebonden zijn in de bundel van het eeuwige
leven’. Een sierrand loopt totaan de onderkant
van de steen, een duidelijke indicatie
dat deze niet als staande zerk is
bedoeld.

Ruimtelijke inrichting
Begraafplaats
Door alle afzonderlijke graven op een overzicht
weer te geven wordt de inrichting van
de begraafplaats duidelijk. De oriëntatie van
de graven in werkput 1 is noord-zuid, dus
met de voeten naar het zuiden. De graven
liggen naast elkaar, in twee rijen, met enkele
grote, lege tussenruimtes. Door in deze
leegtes graven te projecteren, wordt zichtbaar
hoe regelmatig de graven in die rijen
liggen. Of er in de ruimtes tussen de graven
inderdaad nog andere hebben gelegen, is
bij het onderzoek niet vastgesteld. De aangetroffen
graven lagen vlak onder het
oppervlak, op een diepte varierend tussen
10 en 50 cm eronder. Het is goed voorstelbaar
dat hoger geplaatste graven bij eerdere
graafwerkzaamheden verloren zijn gegaan.
De graven in werkput 2 hebben duidelijk
een andere richting dan die uit werkput 1; ze
liggen niet noord-zuid, maar met de voeten
naar het (zuid-)oosten. Eén enkele individu
- degene voor de opening in de muur - ligt
echter andersom; met de voeten naar het
(noord-)westen.
grens
De grens van de begraafplaats is niet als
spoor aangetroffen, maar kan goed herleid
worden uit de afwezigheid van graven en
botruis buiten de begraafplaats en de aanwezigheid
ervan erbinnen. Deze lijn komt
sterk overeen met de grens van het voormalige
kadastrale perceel E 1342.
Qua omvang bood de begraafplaats ruimte
voor circa 36 graven (26 graven in de
dubbele rij en circa tien graven langs de
muur en tussen werkput 1 en 2). Van deze
graven zijn er dertien aangetroffen, de
verwachting is dat buiten de werkputten
nog enkele op het terrein aanwezig zijn,
met name in de strook langs de muur, en
het deel tussen werkput 1 en 2. Dit aantal
wordt geschat op zes tot tien.
afbeelding 47, allesporenkaart, met de
ligging van de aangetroffen graven (in
licht blauw) binnen het onderzoeksgebied
(in rood) en de beschikbare grafruimte
tussen de graven in de dubbele rij (in
licht groen). De grens van de begraafplaats
komt sterk overeen met de grens
van het voormalige kadastrale perceel
E 1342 (in zwart).
41
HET RESULTAAT

42
CONCLUSIE
Conclusie
Timo d’Hollosy
Wat betekent het nu allemaal? Door de resultaten met de historische gegevens te
combineren, kunnen conclusies getrokken worden. Deze worden het beste weergegeven
met de beantwoording van de voorafgestelde onderzoeksvragen.
De opgraving levert voldoende gegevens
voor beantwoording van de gestelde
onderzoeksvragen.
Beantwoording onderzoeksvragen
1 - Zijn er binnen het onderzoeksgebied
archeologische sporen en/of resten
aangetroffen? Zo ja: uit welke periode(n)
en wat is de aard, omvang, gaafheid en
conservering ervan?
Ja, er zijn sporen en resten uit verschillende
perioden aangetroffen:
pre-begraafplaats ( - 17 de eeuw)
De bodem in het gehele onderzoeksgebied
bestaat uit opgebrachte grond. De oudste
vondst hieruit dateert uit de 14 de eeuw, het
overgrote deel van de dateerbare vondsten
hieruit is uit de late 16 de / begin 17 de eeuw.
De fundering die bij de beschoeiïngswerkzaamheden
is aangetroffen, is niet gedateerd.
begraafplaats (17 de - 18 de eeuw)
Er zijn binnen het onderzoeksgebied resten
van een begraafplaats aangetroffen; dertien
graven, deels verstoord, deels compleet,
van zowel volwassenen als kinderen, en
resten van minimaal twee individuen, niet
langer gelegen in hun originele graf. De
graven zelf waren niet te dateren, ze kunnen
echter niet ouder zijn dan de grond waarin
zij gegraven zijn. Historische gegevens wijzen
op de datering 1670-1727. Uit de periode
van de begraafplaats zijn geen resten
aangetroffen die niet aan de begraafplaats
gerelateerd zijn; het terrein kende uitsluitend
deze functie. Het botmateriaal bevindt zich
in droge grond en is in redelijke staat van
conservering, maar zeer kwetsbaar.
post-begraafplaats (18 de eeuw - heden)
Uit de periode ná het gebruik als begraafplaats
zijn het loopgraaf en de stelling de
voornaamste sporen, ze dateren uit WOII.
Enkele plantgaten en afvalkuilen dateren
uit recente tijd.
2 - (Hoe) zijn de aangetroffen archeologische
resten te koppelen aan de archeologische
verwachting ? Waar komen ze overeen, vullen
ze elkaar aan of spreken ze elkaar tegen?
Wat valt er op basis daarvan te zeggen over
de bewonings- en gebruiksgeschiedenis van
het onderzoeksgebied in de perioden.
De aangetroffen resten zijn goed te plaatsen
binnen de historische context en komen sterk
met de archeologische verwachting overeen.
vestingwerken
Met de opgebrachte grond is in de 16 de /17 de
eeuw het bastion aangelegd. Oudere sporen
zijn niet aangetroffen, deze zijn in de 15 de
eeuw door de aanleg van een dubbele
grachtengordel vergraven.
volmolen
De fundering die bij de beschoeiïngswerkzaamheden
is aangetroffen, zou het restant
van de volmolen kunnen zijn, aannemelijker
is echter dat deze bij het bastion behoren.

egraafplaats
De aangetroffen graven corresponderen
goed met de verwachting; ze bevinden zich
in de punt van het onderzoeksgebied, waar
een joodse begraafplaats verwacht werd;
ook de in 1929 beschreven zerk is teruggevonden,
deze markeerde echter niet langer
het bijbehorende graf. De inrichting van de
begraafplaats en de vorm en inhoud van de
graven zelf zijn conform de joodse grafgebruiken
en passen in de periode dat de
joodse begraafplaats (volgens de historische
gegevens) in gebruik was; voldoende reden
om aan te nemen dat dit de joodse begraafplaats
betreft die volgens de historische
bronnen hier gelegen heeft.
De proefopgraving heeft aangetoond dat de
begraafplaats niet geruimd is, maar nog
volop in de bodem aanwezig.
bebouwing
Er zijn geen sporen of resten aangetroffen
van de vermeende looierij en molen. Deze
werden ook niet direct binnen de opgravingsputten
verwacht, ze liggen / lagen erbuiten.
loopgraf en stelling
De stelling uit WO II is aangetroffen, met
het graven hiervan is een deel van de
begraafplaats verstoord. Het gebied heeft
buiten dit een lange periode van rust gekend.
De recente sporen zijn niet nader onderzocht.
3 - Als er sporen en/of resten van de joodse
begraafplaats zijn aangetroffen, wat valt er op
basis daarvan te zeggen over vorm, datering
en omvang van de begraafplaats, de ruimtelijke
verspreiding en begrenzing (tot waar en tot
hoe diep) en kwaliteit (conservering en
verstoring) ervan?
Buiten werkputten bevindt (bevond) zich
naar verwachting nog een aantal graven.
De grens van de begraafplaats valt vrijwel
exact samen met het voormalige kadastrale
perceel E 1342. Hierbuiten zijn geen graven
aangetroffen, noch een botruis, wat een
indicatie zou kunnen zijn voor geruimde
graven. Binnen de begraafplaats was de
botruis laag; er zijn hier geen graven
geruimd, het terrein heeft na gebruik als
begraafplaats lange periodes van rust
gekend.
Toch is een groot aantal van de graven
verstoord. De aanleg van een stelling met
loopgraven in WOII heeft zeker zes graven
doorsneden. Een aantal hiervan is bij recente
graafwerkzaamheden (verder) verstoord,
mogelijk is hierbij een hele rij graven
verdwenen. De begraafplaats in originele
omvang bood naar schatting plaats aan
36 tot 62 graven. De aangetroffen resten
waren redelijk tot matig geconserveerd en
kwetsbaar voor beschadiging, met name de
resten in kindergraven.
4 - Wat is de archeologische waarde van de
aangetroffen resten en hoe dient hiermee
worden omgegaan bij de uitvoering van de
geplande werkzaamheden: behouden door
beschermen (planaanpassing), behoud door
registratie (opgraving) of afzien van verder
archeologisch onderzoek.
Waardering van archeologisch resten vindt
plaats zoals is voorgeschreven in de
Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie
(KNA) op basis van belevingsaspecten,
fysieke en inhoudelijke criteria. Bij dit
onderzoek zijn met name de resten van de
joodse begraafplaats gewaardeerd.
43
CONCLUSIE

44
CONCLUSIE
Waardering op basis van belevingsaspecten
De resten zijn gewaardeerd op criteria die
van belang zijn voor belevingswaarde, te
onderscheiden in ‘schoonheid’ en ‘herinneringswaarde’.
Schoonheid.
Ondanks dat de locatie niet direct als
begraafplaats herkend wordt, vertoont het
toch alle typerende aspecten die met
begraafplaatsen samenhangen, met rust als
voornaamste element. Het onderzoeksgebied
heeft vanaf de inrichting ervan als begraafplaats
tot op heden een lange periode met
rust gekend (met uitzondering tijdens WOII).
De overeenkomst met de begraafplaats aan
de westzijde van de Bloemendalsestraat is
groot; ooit weggestopt buiten de stad, liggen
de begraafplaatsen thans midden in de
moderne stad en vormen ze een oase van
rust in het drukke stadsleven. Het vorm
daarmee een landschapselement met een
specifieke en bijzondere kwaliteit en met
een duidelijke relatie tot de omgeving; het
bastion (hoewel enigszins geërodeerd, in
vorm nog duidelijk aanwezig), singel en
stadsmuren. Ruimtelijk gezien is de
begraafplaats medebepalend voor het landschap
aan deze zijde van de historische
binnenstad.
Herinneringswaarde.
De begraafplaats heeft niet alleen een
religieuze betekenis; de verbondenheid met
historische context is hoog; De individuen
die hier begraven zijn, waren de eerste
joodse immigranten in Amersfoort; Spaanse
en Portugese joden die na generaties van
vervolging in deze stad welkom waren.
Amersfoort nam daarmee binnen de
Nederlandse Republiek een bijzondere
positie in, ook al waren de motieven voornamelijk
voor eigen gewin; met de komst
van - en dankzij - deze joodse immigranten
kreeg het wat kwijnende Amersfoort een
enorme economische impuls. De begraafplaats
herinnert aan een opgejaagd volk
met een sterk geloof, dat zich vestigde op
een plek waar zij ‘vreemden’ waren.
Moderne begrippen als integratie en culturele
identiteit speelden toen al een grote rol.
De begraafplaats scoort op belevingsaspecten
zeer hoog. Door de zichtbaarheid
te vergroten, kan deze waarde enorm worden
verhoogd.
Waardering op basis van fysieke criteria
Deze waardestelling is op basis van de
criteria ‘gaafheid’ en ‘conservering’.
Gaafheid.
Hoewel een groot aantal graven deels is
verstoord, is de structuur en omvang van
de begraafplaats nog duidelijk aanwezig.
Buiten de verstoring van het loopgraaf zijn
de aangetroffen graven veelal intact en
compleet. Er kunnen zich op het terrein,
buiten de onderzochte delen, nog meer
(intacte) graven bevinden. De mate van
verstoring is vergelijkbaar als bij andere
onderzochte begraafplaatsen in de binnenstad.
Van de graven ontbreken alle vormen
van markering, de enige zerk is incompleet
en markeert niet langer het bijbehorende graf.
Conservering.
Het botmateriaal (en kisthout) is redelijk
geconserveerd maar kwetsbaar; met name

ij de kindergraven. Er is meerdere malen
gekozen een graf niet verder vrij te graven,
om (ernstige) beschadiging te voorkomen.
De staat van conservering is vergelijkbaar
met die van andere onderzochte begraafplaatsen
in de binnenstad.
De begraafplaats scoort op fysieke criteria
middelhoog (KNA waarde 2).
Waardering op basis van inhoudelijke
criteria
In deze stap zijn de resten gewaardeerd op
wetenschappelijk belang; gemeten aan
‘zeldzaamheid’, ‘informatiewaarde’, ‘ensemblewaarde’
en ‘representativiteit’.
Zeldzaamheid
Historische joodse begraafplaatsen in
Nederland zijn - hoewel klein in aantal - niet
zeldzaam; zij zijn ruim 250 in getal. Naar
verwachting zal dit landelijke aantal echter
nauwelijks verder toenemen, eerder
afnemen. 39 De teruggevonden joodse
begraafplaats mag in die zin als unicum
beschouwd worden, temeer daar deze zich
qua ouderdom onder de vijf oudste, nog
bestaande joodse begraafplaatsen van
Nederland schaart. Dit weerspiegelt de
vroege verwelkoming van de eerste joodse
immigranten in Nederland door Amersfoort.
Informatiewaarde
Omdat joodse begraafplaatsen in de regel
niet geruimd worden, is het aantal archeologisch
onderzochte exemplaren bijzonder
laag. 40 Informatie, zowel historisch als
archeologisch, over de groep eerste joodse
immigranten is schaars. Degelijke informatie
ligt in deze begraafplaats besloten.
Ensemblewaarde.
Met het terugvinden van deze begraafplaats
is het ensemble joodse begraafplaatsen
compleet, dit beslaat de volledige periode
van de joodse geschiedenis in Amersfoort.
Met het herontdekken van de begraafplaats
heeft het lege stukje grond aan de westzijde
van het bolwerk zijn historie teruggekregen
en past daarmee goed in de omgeving
waar alle elementen een duidelijk historisch
relatie met elkaar hebben.
Representativiteit.
Cultuurhistorisch gezien vormen begraafplaatsen
een afspiegeling van hoe mensen
in een bepaalde periode met de dood
omgingen en een gemeenschap met haar
doden. De locatiekeuze net buiten de stad
op een buiten gebruik geraakt bolwerk kent
in Nederland vele parallellen. Een aantal
oude, joodse begraafplaatsen in Nederland
heeft de status van Rijksmonument.
Tegenwoordig wint het funeraire erfgoed
steeds meer plaats op de culturele erfgoedkaart
van Nederland.
De begraafplaats scoort op inhoudelijke
criteria hoog (KNA waarde 3).
Samengevat kan gesteld worden dat de
archeologische resten van de joodse
begraafplaats hoog worden gewaardeerd.
Ook al laat de begraafplaats zich als zodanig
niet herkennen, op deze locatie bevinden
zich minimaal dertien graven van leden van
de eerste groep joodse immigranten die
zich in het midden van de 17 de eeuw in
Amersfoort mochten vestigen. De graven
zijn (grotendeels) nog aanwezig en in
redelijke fysieke kwaliteit.
De 20 oudste joodse begraafplaatsen
in Nederland41 1610 - Rotterdam, van Loonslaan
1614 - Oudekerk aan de Amstel
1642 - Muidenberg
1676 - Workum
1650 - Harderwijk (geruimd)
1670 - Amersfoort (vergeten)
1670 - Leeuwarden (geruimd)
1690 - Wageningen
1693 - Pekela
1700 - Amersfoort
1700 - Haaksbergen
1701 - Leeuwarden
1714 - Zeeburg
1731 - Hoogeveen
1740 - Winterswijk
1747 - Groningen (geruimd)
1750 - Harlingen (geruimd)
1755 - Arnhem
1761 - Hardenberg
1766 - Meppel
45
CONCLUSIE

46
ADVIES
Advies
Timo d’Hollosy
Het huidige archeologiebeleid is gericht op behoud van archeologische waardevolle
resten. Waar behoud in situ niet mogelijk is, wordt gestreefd naar behoud door
registratie (opgraving).
archeologische waarden
Het proefonderzoek heeft uitgewezen dat
op de onderzoekslocatie archeologische
waarden aanwezig zijn; de resten van de
oudste joodse begraafplaats in Amersfoort.
Deze resten worden hoog gewaardeerd, op
belevingsaspecten scoort de begraafplaats
zelfs zeer hoog. Door het zichtbaar maken
van aanwezige waarden kan de belevingswaarde
nog verder verhoogd worden.
advies
behoud en herstel
Vanwege de hoge waardering van de
aanwezige archeologische resten van de
joodse begraafplaats in het deel van het
onderzoeksgebied dat overeenkomt met het
oude kadastrale perceel E 1342, adviseer ik
te streven naar een ongestoord behoud van
deze resten door aanpassing van het planontwerp
en in dit gebied geen bodemverstorende
werkzaamheden te plannen of uit te
voeren.
Om structureel behoud van de archeologische
resten te waarborgen dring ik aan
op herstel van de begraafplaats en inpassing
ervan in het planontwerp Zocherplantsoen.
Herstel van de begraafplaats past m.i. bijzonder
goed binnen de doelstelling van het
planontwerp om bij de herinrichting van het
plantsoen cultuurhistorie te herstellen.
Onderzocht moet worden op welke vorm en
wijze de joodse begraafplaats in het plan
opgenomen kan worden, zodat naast het
behoud van de waardevolle resten, ook
sprake is van toegevoegde kwaliteit aan
het planontwerp. Ik ben van mening dat
inpassing van de begraafplaats kwaliteitsverhogend
kan werken. Het zichtbaar
maken en markeren van de begraafplaats
verhoogt de historische belevingswaarde
op dit - voorheen ‘loze’ - stukje grond.
In het geval dat behoud in situ niet mogelijk
is en de graven verplaatst of geruimd gaan
worden, dient deze begraafplaats eerst
archeologisch onderzocht te worden. Ik vind
het botmateriaal echter dermate kwetsbaar,
dat opgraven en onderzoeken ervan voor mij
geen optie is. Bij het opgraven zal veel
beschadigd worden of zelfs verloren gaan.
voorstel
Maak van de begraafplaats weer een
besloten plek, behoud de rust en stilte die
er zolang heeft geheerst. Ik stel voor om de
vorm van het bastion te herstellen door het
terrein waar nodig op te hogen/aan te vullen
en de oevers van een goed talud te voorzien
met hierop gras. Begrens de begraafplaats
en sluit deze af om betreding van de graven
en de begraafplaats te voorkomen; dit past
niet binnen het gebruik en de ‘mythe’ van
een joodse begraafplaats (niet verstoren).
Maak de begraafplaats goed zichtbaar: op
de grens een hek (transparant) of combinatie
van muur en hek aanbrengen. Verleg het
geplande wandelpad zodat deze niet over
de historische begraafplaats tot de noordelijk
poort in de muur loopt, maar naar de poort

dichterbij het Accijnshuisje, dus voor de
grens afbuigt. Een hek in noordelijke poort
behoudt het open karakter en de zichtbaarheid.
Plaats de oude zerk op een duidelijk
zichtbare locatie (bij noordpoort?) en markeer
de aangetroffen graven met nieuwe, anonieme
zerken. Ontwerp een informatiebord (zerk?)
en plaats deze zichtbaar vanaf het pad op
of bij de begraafplaats.
voorbeelden
Schijndel
Een vergelijkbare siuatie is te vinden in
Schijndel, waar een joodse begraafplaats
weggestopt in een uithoek van Schijndel
lag, verborgen tussen het groen. Met de
bouw van de wijk Hulzebraak kwam deze
plek midden in dichte nieuwbouw te liggen.
De rust op het niet ingerichte stukje grond
is op grote waarde geschat, veiligheid en
beheer verzochten echter om inrichtingsmaatregelen.
Een herinrichtingsplan dat
rust en stilte, afgesloten- en openheid
combineerd, heeft de begraafplaats op een
bijzonder wijze in de wijk geintegreerd.
Wijk bij Duurstede
Er waren in wijk bij duurstede twee joodse
begraafplaatsen: één aan de Steenstraat en
één op een bolwerk buiten de stadsmuur,
Langs de Wal aan het eind van de
Volderstraat. Deze laatste begraafplaats is
in de 20 ste eeuw prachtig gerestaureerd en
zichtbaar gemaakt, doordat de stadsmuur
ter plaatse is verlaagd. Er staan ‘slechts’
twee stenen die de begraafplaats markeren,
een informatiebord voorziet de voorbijganger
van informatie. De locatie is opgenomen in
menig wandelroute in en om de stad.
‘Langs rustig water’
Om verwarring met de joodse begraafplaats
aan de westzijde van de Bloemendalsestraat
te voorkomen, lijkt het me zinvol de suggestie
van mevrouw Mayer over te nemen om de
begraafplaats aan de oostzijde een passende,
eigen naam te geven. Zij stelt de Hebreeuwse
naam ‘Al mee menoechot’ voor (een verwijzing
naar psalm 23, 2) dat ‘Langs rustig water’
betekent, vanwege de naastgelegen singel.
Tot slot
Het advies tot herstel, inpassing en
naamgeving van de begraafplaats is door
de Gemeente overgenomen en weldra zal
worden begonnen met de restauratie. afbeelding 48, aangepast plantontwerp.
47
ADVIES

48
SAMENVATTING
afbeelding 49 (tegenoverliggende
pagina), foto van een deel van het
onderzoeksgebied, genomen vanaf de
Scheltussingel.
Samenvatting
Timo d’Hollosy
Het Zocherplantsoen te Amersfoort heeft de
laatste jaren veel aan kwaliteit verloren. De
Gemeente heeft plannen ontwikkeld om het
hele plantsoen in oude glorie herstellen. In
het noorddeel, bij de Bloemendalsebuitenpoort,
bevindt zich een oud bastion, waar
aan de westzijde een 18de-eeuwse joodse
begraafplaats - hoewel niet meer in gebruik
- aanwezig is. Voor de lege oostzijde van dit
bolwerk zijn onlangs plannen ontwikkeld
voor een wandelpad met uitkijkpost, waarvoor
een groot deel ontgraven zou worden.
Op die locatie aan de oostzijde van de
Bloemendalsestraat heeft echter eveneens
een joodse begraafplaats gelegen, kleiner
en ouder dan de bestaande aan de westzijde.
De begraafplaats behoorde toe aan
de eerste joodse immigranten die zich rond
1650 in Amersfoort mochten vestigen. Het
stadsbestuur hoopte hiermee de nieuwe
industrieën (textiel en tabak) en daarmee
de kwijnende economie van Amersfoort een
flinke impuls te geven. Zij slaagden in hun
opzet; Amersfoort kwam opnieuw tot bloei.
Die eerste immigranten waren Sefardische
joden (afgeleid van 'Sefarad', Hebreeuws
voor ‘Spanje’), nakomelingen van de
Spaanse en Portugese joden die aan het
einde van de 15 de eeuw, ten tijde van de
Inquisitie en Reconquista, het Iberisch
Schiereiland waren ontvlucht. Vlak na hun
vestiging in stad verwierven zij het eigendom
van het terrein aan de oostzijde van het
bastion en richtten dit in om er hun doden
te begraven. De westzijde van het bastion
is later, rond 1700, door Hoogduitse joden uit
de tweede emigratiegolf als begraafplaats in
gebruik genomen en is nog altijd aanwezig.
De oude Sefardische begraafplaats aan de
oostzijde zou tot 1727 dienst hebben gedaan
en daarna buiten gebruik zijn geraakt. De
vraag blijft wat er na het buiten gebruik
raken van de Sefardische begraafplaats is
gebeurd. Op het terrein zelf herinnerde
niets meer aan de begraafplaats en velen
nemen aan dat de graven met zerk en al
zijn verplaatst. Hiervoor ontbreken echter
alle gegevens.
De gemeentelijk archeologen attendeerden
de planontwikkelaars er op dat ter plaatse
van de geplande uitkijkpost mogelijk nog
resten van de joodse begraafplaats in de
bodem aanwezig kunnen zijn. En terecht:
bij verkennende graafwerkzaamheden,
om vast te stellen of de bodem resten
bouwmateriaal of anderszins bevat, zijn
enkele menselijke botfragmenten aangetroffen.
Was er bij toeval gestuit op enkele
achtergebleven resten, of zijn er nog altijd
graven in de bodem aanwezig? Om op
deze vraag antwoord te krijgen is een
archeologisch vooronderzoek uitgevoerd.
In overleg met alle betrokkenen is overeengekomen
alle menselijke resten - indien nog
aanwezig - op de aangetroffen locatie te
laten liggen, en pas na het onderzoek te
besluiten wat ermee te doen. Het onderzoek,
een combinatie van archiefonderzoek
en proefopgraving, is in juni 2006 uitgevoerd
en heeft aangetoond dat de begraafplaats
zich nog altijd in de bodem bevindt; er zijn
dertien graven van zowel volwassenen als
kinderen zijn aangetroffen. Buiten de opgegraven
delen van het terrein bevindt zich
naar verwachting nog een aantal graven;
de begraafplaats bood in originele omvang

naar schatting plaats aan 36 graven. Een
grote ingraving, het restant van een loopgraaf
met stelling uit WOII heeft enkele
graven verstoord.
Amersfoort beschikte dus nog altijd over
haar eerste joodse begraafplaats. De teruggevonden
joodse begraafplaats mag als
unicum beschouwd worden, temeer daar
deze zich, qua ouderdom, onder de vijf
oudste bestaande joodse begraafplaatsen
van Nederland schaart. Dit weerspiegelt de
vroege verwelkoming van de eerste joodse
immigranten in Nederland door Amersfoort.
De archeologische resten worden zo hoog
gewaardeerd dat deze behouden zouden
moeten worden. Geadviseerd wordt om de
plannen aan te passen: de uitkijkpost te laten
vervallen en het wandelpad te verleggen. Om
structureel behoud van de archeologische
resten te waarborgen, is inpassing ervan in
het ontwerp noodzakelijk. Indien goed
uitgevoerd kan naast het behoud van de
waardevolle resten, ook kwaliteit aan het
planontwerp worden toegevoegd. Het
herstellen, zichtbaar maken en markeren
van de begraafplaats verhoogt de historische
belevingswaarde op dit - voorheen ‘loze’ -
stukje grond, waarbij de rust en stilte die er
vele eeuwen heeft geheerst, wordt bewaard.
Om verwarring met de joodse begraafplaats
aan de westzijde van de Bloemendalsestraat
te voorkomen, is voorgesteld die aan de
oostzijde de eigen naam ‘Al mee menoechot’
te geven dat ‘Langs rustig water’ betekent.
Het advies tot herstel, inpassing en
naamgeving van de begraafplaats is door
de Gemeente overgenomen en weldra zal
worden begonnen met de restauratie.
49
SAMENVATTING

50
NOTEN
Noten
1 Groenblauwstructuur maart 2003.
2 Brongers, p. 152
3 Met archiefonderzoek wordt een bureauonderzoek
(BO) bedoeld, zoals omschreven in de
Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA ),
met proefopgraving wordt een Inventariserend
Veldonderzoek-gravend (IVO-gravend) bedoelt
zoals omschreven in de KNA
4 Geomorfologische kaart van Nederland, schaal
1:50.000, Stichting voor Bodemkartering, 1977,
blad 32 Amersfoort,
5 Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000,
Stichting voor Bodemkartering, 1966, blad 32
West Amersfoort.
6 Brongers, p. 42.
7 Halbertsma, p. 33-.
8 Dekker en Mijnssen-Dulith, p. 22.
9 Blijdenstijn, p. 272.
10 Halberstma, p. 33.
11 De aanleg van deze tweede stadsmuur was
zeer ambitieus, want pas aan het begin van de
19de eeuw bouwt Amersfoort buiten haar middeleeuwse
veste.
12 Van Bemmel, p. 41
13 Halbertsma, p. 33
14 Van Bemmel, p. 36 -38.
15 Blijdenstijn, p. 273.
16 Van Bemmel, p. 40.
17 Van Bemmel, p. 780.
18 Van Bemmel, p. 780.
19 Bron: Joods Historisch Museum
20 Zwarts, p.7
21 Brongers, p. 152. Zwarts suggereert dat tot
1683 geen enkele joodse begraafplaats aanwezig
was (Zwarts, p. 42) maar hij doelt hiermee waarschijnlijk
op het ontbreken van een asjkenazische
begraafplaats (suggestie mevr. Mayer).
22 Het raadsbesluit betreft de verkoop van de
percelen 1340, 1341 en 1342 aan de joodse
gemeente. Voordien is sprake van huur van deze
percelen door de joodse gemeente. De percelen
lijken meerdere malen tussen beide in eigendom
te zijn verwisseld.
23 als - bij hoge uitzondering - joodse graven
toch worden verplaatst, kunnen ze met zerk en
al herbegraven worden.
24 Een vroegere vermelding van joodse inwoners
van Amersfoort is gevonden in een akte uit 1543
(Rootselaar, p. 575 / 2-279).
25 Van Adelberg, p. 16 -.
26 Van Adelberg, p. 32.
27 Zwarts, p. 7
38 Zwarts, p. 7 en Van Adelberg, p. 33. Deze
laatste noemt Abraham de Nunes echter niet.
29 Brongers, p. 152.
30 Zwarts, p.11.
31 Toewijzing van het burgerschap werd nadien
een staatsaangelegenheid.
32 Van Adelberg, p 37-38
33 Zwarts, p 42.
34 Beide hebben geen knopen, versieringen of
anderszins onderdelen die in de bodem niet vergaan
en bij archeologisch onderzoek als vondsten
kunnen worden verwacht.
35 Mayer (1997) en mondelinge mededeling van
Hoofdrabbijn Jacobs.
36 Zwarts, p. 7 - 8.
37 Van Bemmel, p. 40.
38 Zwarts, p.7, zie ook afbeelding 18 van dit
rapport. Ik kan me overigens niet aan de indruk
onttrekken dat op afbeelding 17 de zerk óók te
zien is, op het hoogste deel van de tuin.
39 De laatste jaren zijn er enkele geruimd, met
als meest recente de begraafplaats Jodenkamp
te Groningen, in 1954 (deels) en 2005 verplaatst.
40 Tot op heden is het Jodenkamp te Groningen
de enige archeologisch onderzochte (2005)
joodse begraafplaats in Nederland.
41 Bron: International Association of Jewish
Genealogical Societies - Cemetry Project.

Literatuur
Adelberg, S. van, 1977: De Joden van
Amersfoort, Amersfoort.
Bakker, H. de, en J. Schelling, 1989:
Systeem voor bodemclassificatie voor
Nederland: de hogere niveaus. Staring
Centrum, Wageningen.
Barends, S., et al. (red.), 1986: Het
Nederlandse Landschap: een historischgeografische
benadering, Utrecht.
Bemmel, A. van, 1760: Beschrijving van de
stad Amersfoort, Dezelver Regeeringsform,
Burgerye en Gilden, Jaarmarkten, Handel
en Negorie, Vryheid en Grondgebied; mitsgaders
Van het recht in het Derde Lith der
Staatsche of Provinciaale Regeering;
Alsmede Stads Privillegien en Handvesten,
Rampen en Onheilen enz, Meest uit echte
Stukken en Brieven zaamgesteld, Utrecht,
heruitgave 1969, Zaltbommel.
Blijdenstein, R. 2005: Tastbare tijd
Cultuurhistorische atlas van de provincie
Utrecht, Utrecht
Brongers, J. A., 1998: Historische
Encyclopedie van Amersfoort, Amersfoort.
College voor Archeologische Kwaliteit,
2005: Kwaliteitsnorm Nederlandse
Archeologie (KNA), versie 2.2. Amsterdam.
Dekker, C. en M. Mijnssen-Dulith, 1995: De
Eemlandtsche leege landen; Ontginningen
rond de mond van de Eem in de 12e en
13e eeuw, Utrecht.
Gemeente Amersfoort, 2004: Beleidsvisie
Groen Blauwe Structuur, Amersfoort.
Halbertsma, H., 1959: Zeven eeuwen
Amersfoort, Amersfoort.
Mayer-Hirsch, M., 1997: Geschiedenis herrijst
moeizaam uit haar graf. Inventarisering
van oude joodse begraafplaats in
Amersfoort, in: de Amersfoortse Courant,
Zaterdag 28 juni 1997, p.25.
Mayer-Hirsch, M., 2006: Romantische
begraafplaats Bloemendalse Poort.
Verhalen uit joods Amersfoort, in: De Stad
Amersfoort, woensdag 12 juli 2006, p.39.
Noort, R. van de. 1988: De Utrechtse
Heuvelrug en het Gooi in de Vroege
Middeleeuwen; een Archeologisch
Perspectief, doctoraalscriptie, UvA,
Amsterdam.
Provincie Utrecht, 2002: Cultuurhistorische
Hoofdstructuur van de provincie Utrecht,
Utrecht (kaart).
Rijksdienst voor Oudheidkundig
Bodemonderzoek, 2001: Indicatieve Kaart
van Archeologische Waarden (IKAW) 2e
generatie, Amersfoort (cd-rom).
Rootselaar, W.F.N, van, 1878: Amersfoort,
777-1580, Amersfoort (de door dhr. J..A.
Brongers in 1995 gedigitaliseerde versie).
Stiboka, 1965: Bodemkaart van Nederland,
schaal 1:50 000. Blad 32 Oost Amersfoort
uitgave 1965. Stichting voor
Bodemkartering, Wageningen.
Stiboka/RGD, 1977: Geomorfologische
kaart van Nederland schaal
1:50 000. Stichting voor
Bodemkartering/Rijks Geologische Dienst,
Wageningen/Haarlem.
Zwarts, J., 1927: De Joodsche gemeente
van Amersfoort. Gedenkschrift ter gelegenheid
van het tweede eeuwfeest van haar
Synagoge, Amersfoort.
51
LITERATUUR

52
BIJLAGEN
afbeelding 50, overzichtstekening van
alle aangetroffen sporen.
Bijlagen
tabellen, lijsten en overige bijlagen
zijn te vinden op website:
www.amersfoort.nl/archeologie

Archeologisch Centrum
Gemeente Amersfoort
Langegracht 11, 3811 BT Amersfoort
Telefoon (033) 463 77 97 Fax (033) 463 03 32
E−mail: archeologie@amersfoort.nl
Internet: www.amersfoort.nl/archeologie
ISSN: 1872−5945