Odilon Redon en Emile Bernard - Van Gogh Museum

Odilon Redon en Emile Bernard
Meesterwerken uit de collectie van Andries Bonger
Fred Leeman
met medewerking van Fleur Roos Rosa de Carvalho
redactie Aukje Vergeest en Chris Stolwijk
Van Gogh Museum, Amsterdam
Waanders Uitgevers, Zwolle

Inhoud
7
11
95
105
149
151
155
Woord vooraf
De hartstocht van een zakenman
Fred Leeman
Een interieur vol trots: foto’s van de verzameling van Andries Bonger
Fleur Roos Rosa de Carvalho
De collectie van Andries Bonger: catalogus van werken
Fred Leeman en Fleur Roos Rosa de Carvalho
106 Emile Bernard
116 Pierre Bonnard
116 Rodolphe Bresdin
117 Paul Cézanne
118 Jules Chéret
118 Eugène Delacroix
119 Henri Fantin-Latour
119 Paul Gauguin
120 Vincent van Gogh
121 Charles Laval
121 Odilon Redon
147 Henri de Toulouse-Lautrec
147 Ongeïdentificeerde werken
Bronnen
Literatuur
Personenregister

1 Odilon Redon
Citroen en paprika op een wit tafelkleed, 1901
Gemeentemuseum, Den Haag
(105)*

* Dit nummer verwijst naar de beschrijving
van het werk in ‘De collectie
van Andries Bonger: catalogus
van werken’, pp. 105-47.
Woord vooraf
De collectie vormt het hart van een museum en bijna elke actieve museale instelling
streeft ernaar om haar collectie steeds verder uit te bouwen door aankopen die
de collectie verbreden en verrijken. Verzamelen is daarbij geen doel op zich, maar
zorgt ervoor dat de kunstwerken en objecten voor het publiek bewaard worden en
toegankelijk zijn. Daarbij vormt het verhaal dat het museum met de collectie wil
vertellen de leidraad en maakt een uitbreiding van de collectie de ervaring voor de
bezoeker rijker en genuanceerder.
Met dit doel voor ogen voert ook het Van Gogh Museum een actief verzamel -
beleid. Ons streven is daarbij niet zozeer om de al uiterst omvangrijke collectie
van werken van Vincent van Gogh verder uit te breiden, maar vooral om de collectie
met het werk van zijn tijdgenoten te verrijken. Daarmee willen wij de bredere
artistieke omgeving waarin Van Gogh opereerde laten zien, met name de kun -
stenaars die hem inspireerden, met wie hij omging en correspondeerde en ook
degenen die op hun beurt door hem geïnspireerd raakten. In de afgelopen jaren
is het met de steun van vele genereuze fondsen en gevers gelukt om belangrijke
werken van beroemde kunstenaars zoals Paul Gauguin, Edouard Manet, Claude
Monet, Camille Pissarro, Henri de Toulouse-Lautrec en Maurice de Vlaminck aan
de collectie toe te voegen.
Een bijzondere gelegenheid deed zich voor in 1996 toen de erfgenamen van
Andries Bonger zijn collectie te koop aanboden. Bonger, in 1861 in Nederland
geboren, vestigde zich vanaf 1879 als assuradeur in Parijs waar hij bevriend raakte
met de broer van Vincent van Gogh, de kunsthandelaar Theo van Gogh. Door
Theo kwam Bonger in aanraking met kunst en raakte hij thuis in de Franse avantgarde.
Bonger introduceerde Theo aan zijn zuster Johanna, met wie Theo in 1889
zou trouwen. De banden tussen de familie Bonger en Van Gogh werden zo nog
nauwer. Bonger was ook een van de weinige particulieren die eind jaren 80 schilderijen
van Vincent van Gogh verwierf toen de kunstenaar nog nauwelijks bekendheid
genoot.
In 1890, op de begrafenis van Vincent van Gogh, maakte Bonger kennis met
Emile Bernard en via hem ontmoette Bonger in 1891 Odilon Redon, twee kun -
stenaars die zijn smaak op het gebied van kunst ingrijpend zouden veranderen.
Bonger werd gefascineerd door het symbolistische werk van deze twee kunstenaars.
Hij begon, na zijn terugkeer naar Nederland in 1892, hun werk op grote
7

schaal te verzamelen en wist een representatief en kwalitatief hoogstaand overzicht
van de oeuvres van beide kunstenaars op te bouwen.
Na het overlijden van Andries Bonger in 1936 begonnen zijn erfgenamen
werken uit de collectie af te stoten. Bonger had tijdens zijn leven zelf al acht schilderijen
van Van Gogh en Paul Cézanne gelegateerd en verkocht, maar nu werden
ook enkele symbolistische werken aan musea aangeboden zoals het Rijksmuseum,
het Kröller-Müller Museum en het Rijksmuseum Twenthe. Het Van Gogh
Museum ontving bij die gelegenheid ook werken uit de collectie. In 1969 werd
Emile Bernards Gezicht op het stadje Pont-Aven aan het Van Gogh Museum geschonken,
kocht de Vincent van Gogh Stichting het Portret van Andries Bonger,
zijn vrouw Annie en Emile Bernard van dezelfde kunstenaar en verwierf het museum
tevens een aantal pastels van Odilon Redon, waaronder het spectaculaire
werk De boot.
In 1996 werden de ruim honderd stukken die zich op dat moment nog in de
collectie bevonden door de erfgenamen te koop aangeboden. In het kader van de
Wet tot behoud van cultuurbezit werd de collectie door de Staat der Nederlanden
aangekocht en op wens van de erfgenamen aan het Van Gogh Museum in beheer
gegeven. De verworven collectie omvatte in totaal 107 voorwerpen, waarvan 50
werken van Redon, bijna evenveel werken van Bernard en 8 werken van andere
kunstenaars. Deze aanwinst betekende een grote verrijking van de collectie van
het Van Gogh Museum. Het museum ontving in één klap niet alleen een van de
belangrijkste groepen werken van Odilon Redon in Nederland, maar kon nu
ook een van de belangrijkste kunststromingen uit de jaren rond 1900, het sym -
bolisme, met representatieve voorbeelden aan het publiek tonen.
Voor een dergelijke grote aanwinst was toen – en is ook nog steeds – steun van
de overheid cruciaal. Onze speciale dank gaat uit naar het ministerie van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap, en met name naar de toenmalige staatssecretaris
wijlen Aad Nuis en naar Charlotte van Rappard-Boon, niet alleen voor de finan -
ciële ondersteuning maar ook voor hun vertrouwen om deze collectie aan het
Van Gogh Museum in beheer te geven. Bij de aankoop waren toen vanuit het
Van Gogh Museum de volgende personen nauw betrokken die wij bij deze gelegenheid
ook graag willen bedanken: Ronald de Leeuw, Fred Leeman, Louis van
Tilborgh en Ton Boxma.
Sinds het moment van de aanwinst werden delen van de collectie regelmatig
in het Van Gogh Museum getoond. Daarnaast heeft het museum op verschillende
gebieden onderzoek naar de collectie verricht, zowel kunsthistorisch als ook technisch,
en werden de objecten digitaal gefotografeerd. De resultaten van deze activiteiten
worden nu aan het publiek gepresenteerd in het boek en de tentoonstelling
Odilon Redon en Emile Bernard. Meesterwerken uit de collectie van Andries Bonger.
Uiteraard is dit allemaal alleen mogelijk geweest omdat de erfgenamen
van de collectie Bonger deze prachtige kunstwerken voor Nederland hebben
behouden. Wij zijn hun grote dank verschuldigd – en wij denken met plezier
terug aan de gastvrije ontvangsten, hun grenzeloze geduld en toewijding en
aan hun steun tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling. We waarderen
hun bereidheid om tijdelijk te scheiden van enkele van de zo geliefde schilderijen
die nog in hun bezit zijn. Het Van Gogh Museum is ook veel dank verschuldigd
aan Elise en Cees Wessels, die deze tentoostelling mogelijk maakten en
aan de museale bruikleengevers die ons toestonden om enkele werken te tonen
die de collectie al in een eerder stadium hadden verlaten.
8

Het voorliggende boek biedt voor het eerst een uitgebreid en rijk geïllustreerd
overzicht van de volledige Bonger-collectie. Wij danken Fred Leeman voor zijn
jarenlange inzet en vasthoudendheid, waarmee hij een grote hoeveelheid gegevens
en kennis over de collectie en zijn samensteller naar boven heeft gehaald en
een stevige wetenschappelijke basis heeft gelegd voor verder onderzoek. Aukje
Vergeest en Chris Stolwijk hebben zijn tekst verrijkt met hun redactionele inzichten
en toevoegingen. Fleur Roos Rosa de Carvalho heeft met haar bijdrage over
de foto’s van Bongers interieur meer inzicht in Bonger als privéverzamelaar gegeven.
Het overzicht van de oorspronkelijke Bonger-collectie maakt deze publicatie
bovendien tot een naslagwerk.
De aankoop van een collectie van een dergelijke omvang en samenhang
vormt ook een zeldzame gelegenheid voor restauratoren om kennis op te doen
over de methodes van kunstenaars. Een gelegenheid waar René Boitelle, Jennifer
Barnett, Esther van Duijn, Nico Lingbeek, Renée Velsink en Bianca van Velzen
gretig gebruik van hebben gemaakt. Daarnaast hebben zij de collectie zorgvuldig
gerestaureerd.
Aan de totstandkoming van dit boek werd door velen met enthousiasme
meegewerkt. Veel dank gaat uit naar de redactie bestaande uit Leo Jansen, Fleur
Roos Rosa de Carvalho en Marije Vellekoop. Suzanne Bogman en Geri Klazema
hebben het verschijnen van dit boek met kenmerkende daadkracht gerealiseerd.
Zij werden omringd door een kundig team, waarvan ieder vanuit de eigen ex -
pertise heeft bijgedragen: Kate Bell, Aggie Langedijk, Lynne Richards en Marjo
Starink. Uitgeverij en drukkerij Waanders steunden de uitgave en produceerden
dit boek, en we zijn directeur Wim Waanders, Peter van de Ploeg, Jacqueline van
Wijngaarden, Jan de Ruiter en Gerdinand Nijhuis dankbaar.
De reproducties van werken uit het Van Gogh Museum zijn verzorgd door
medewerkers en externe experts, van wie we Scott Ge^ert en Howard Goldstein
(Center for Digital Imaging), Thijs Quispel, Maurice Tromp (Kleurgamma) en
Marianne Peereboom en Marije Wissink speciaal willen noemen.
Het boek is daarnaast tot stand gekomen dankzij de inzet en steun van colle -
ga’s in het Van Gogh Museum: Edwin Becker, Natalie Bos, Sjraar van Heugten,
Esther Hoofwijk, Fouad Kanaan, Martine Kilburn, Hans Luijten, Alex Nikken,
Devi Ormond, Fieke Pabst, Serge Taal, Marieke Uildriks, Anita Vriend, en de vele
andere medewerkers die bijdroegen aan dit project.
Tot slot willen we de mensen van buiten het museum bedanken die in ver -
schillende fasen van het project vanuit hun eigen kennis en vaardigheden te hulp
zijn geschoten: Klaas-Jan van den Berg, Maarten van Bommel, Els Bonger, wijlen
Henk Bonger, Cassandra Bosters, Thea M. Breukel, Marie-Christine Decroocq,
Douglas Druick, Vivien Entius, Eva Goetz, Gloria Groom, Bas ter Haar, Lesley
A. Hall, Freek Heijbroek, Mariette Josephus Jitta, Peter Kort Zegers, Hans Locher,
Han Neevel, Olf Praamstra, Marja Stijkel, Han Veenenbos, Jaap Versteegh en
Ester Wouthuysen.
Axel Rüger
Directeur Van Gogh Museum
9

2 Andries Bonger in zijn interieur, Vossiusstraat 22, ca. 1908
Particuliere collectie, Nederland

1 Zie Niehaus 1937, p. 131.
De hartstocht van een zakenman
Op dinsdag 26 januari 1937, precies één jaar na het overlijden van Andries (‘Dries’)
Bonger (1861-1936), stelde zijn weduwe Françoise Bonger-van der Borch van Verwolde
hun kapitale pand aan de Gabriël Metsustraat 13 te Amsterdam tijdelijk
open voor belangstellenden. Hier waren de wanden van plint tot plafond gevuld
met Bongers imposante verzameling kunstwerken, waaronder een reeks werken
van Emile Bernard en talrijke belangrijke, symbolistische werken van Odilon Redon.
De openstelling van deze schat bleef niet onopgemerkt: de criticus Kaspar
Niehaus noemde Bonger een ‘vooruitstrevende kunstvriend’ en een ‘on-Hollands
feno meen’, een ‘type in het genre van de Fransche amateurs’. 1 De bezoekers waren
onder de indruk van de ongeveer 140 schilderijen en de tekeningen, pastels en
decoratieve stukken van internationale allure.
Slechts enkele jaren later begon de met zorg samengestelde collectie uiteen
te vallen en raakten stukken verspreid over verzamelingen in binnen- en buitenland.
Uiteindelijk wist de Nederlandse staat in 1996 het resterende deel van de
verzameling van de erfgenamen te verwerven, met als doel dit als permanente
bruikleen in het Van Gogh Museum onder te brengen. Daar vinden de overgebleven
circa honderd werken een welkome aansluiting bij de kunst van Vincent van
Gogh en zijn kring. Met dit bruikleen wordt Bongers relatie met de familie Van
Gogh bestendigd: in de jaren 80 van de 19de eeuw, toen hij in Parijs woonde, was
Bonger namelijk enige tijd de beste vriend van Vincents broer Theo, die in 1889
bovendien huwde met Bongers jongere zuster Johanna (‘Jo’).
Bonger begon in 1893 met collectioneren, dus ná zijn voor hem zo bepalende
verblijf in de culturele hoofdstad Parijs. Zijn steeds succesvollere zakelijke
car rière in het verzekeringswezen verschafte hem hiervoor de financiële mid -
delen. Hij wist in nauwelijks vijftien jaar een omvangrijk ensemble samen te
stellen met werk van slechts enkele eigentijdse kunstenaars, kunst waarmee
hij voor Hollandse begrippen zijn tijd vooruit was. Hij verwierf de meeste stukken
niet via de kunsthandel, maar maakte gebruik van zijn persoonlijke en
vriendschap pelijke contacten met deze kunstenaars. Voor Bonger waren dergelijke
contacten essentieel, overtuigd als hij was van het feit dat voor de waardering
van kunstwerken een diep inzicht in de geestelijke wereld van de kunstenaar
nood zakelijk was.
Rond 1908 beschouwde Bonger zijn verzameling als afgerond. Vanaf die
11

tijd wijdde hij zich volledig aan zijn maatschappelijke carrière. Na gedane arbeid
verbleef hij te midden van zijn kunstverzameling en boeken en ‘droomde hij
altijd van zijn jeugdige jaren in Parijs’, herinnerde zijn neef Vincent Willem van
Gogh, de stichter van het Van Gogh Museum, zich in 1963. 2 Bonger leefde teruggetrokken
en hoewel hij in zijn woonhuis af en toe bezoekers ontving die zijn verzameling
wilden bezichtigen, gaf hij zelf weinig ruchtbaarheid aan zijn collectie.
Meermalen per jaar bezocht hij zijn geliefde Parijs om vrienden te zien en tentoonstellingen
te bezichtigen. Deze wereld, die hem een geestelijk tegenwicht
bood tegen het dagelijkse bestaan als verzekeringsmakelaar, deelde hij met weinigen.
Bij zijn overlijden waren het dan ook eerst en vooral zijn verdiensten als deskundig
en onkreukbaar specialist op het gebied van cascoverzekeringen die in
de herinnering werden geroepen. Zo was hij oudste vennoot van de assurantie -
firma’s W.E. Mercier en Sickler, Bonger & Co., directeur van de Verzekering Maatschappij
‘De Zee’ en jarenlang (ere)voorzitter van de Amsterdamse Vereeniging
van Assuradeuren.
Wie was deze verzamelaar, die zulke uiteenlopende rollen vervulde: vriend van
vooruitstrevende kunstenaars, hartstochtelijk liefhebber van literatuur en sym -
bolistische kunst, in zichzelf gekeerde, onkreukbare verzekeraar? Hoe zag zijn
collectie eruit? Op basis van welke kunstopvattingen stelde hij zijn collectie samen?
Op welke wijze kreeg zijn verzameling vorm? Waar deed hij zijn aankopen?
Helaas heeft Bonger zelf weinig geschreven over zijn verzamelactiviteiten en de
achterliggende beweegredenen, maar uit zijn intensieve correspondentie met
familie, kunstenaars, schrijvers en vrienden en op basis van andere documenten
kan wel degelijk een beeld worden gegeven van deze mecenas en verzamelaar, die
zich veelal op de achtergrond hield en vooral in stilte genoot van zijn kunstschatten.
Een on-Hollands fenomeen
Op het einde van zijn leven bezat Bonger een ‘ensemble’, zoals hij zijn met zorg en
liefde samengestelde collectie noemde, van zo’n 250 objecten: schilderijen, tekeningen,
grafiek en toegepaste kunst. Opvallend is dat er slechts 15 kunstenaars
in zijn vertegenwoordigd: Van Gogh, Bonnard, Cézanne, Fantin-Latour, Bresdin,
Gauguin, Laval, Monticelli, Ter Maten, Toulouse-Lautrec, Chéret, Calame en
Delacroix, en ten slotte Bernard en Redon, wier werken de kern van de collectie
vormen. Bonger concentreerde zich op deze twee kunstenaars, die hij persoonlijk
kende, van wie hij direct kocht en aan wie hij opdrachten verstrekte. Zo kon hij een
overzicht van Bernards werk uit verschillende periodes en in uiteenlopende technieken
bijeenbrengen: schilderijen, prenten en tekeningen, maar ook tapisserien,
speciaal voor hem ontworpen panelen en een spiegellijst. Ook zijn collectie
van Redon was representatief voor diens oeuvre, en bevatte zijn complete grafische
werk met ruim 90 stukken.
In 1930 gaf de gezaghebbende kunstcriticus M.D. Henkel aan waarin naar
zijn mening Bongers verzameling zich onderscheidde: ‘Hij kocht werk van kunstenaars
toen deze nog geen beroemdheden waren, maar nog voor erkenning
moesten vechten.’ 3 De meeste Nederlandse verzamelaars rond 1900 concentreerden
zich op minder vooruitstrevende kunst dan Bonger, die immers al werk
kocht van Cézanne, Van Gogh en Redon toen zij in Nederland nog weinig bekendheid
en waardering genoten. Zo stuitten de originele droom verbeeldingen
12
3 Odilon Redon
Obsessie, 1894
Van Gogh Museum, Amsterdam
(219)
2 Vincent Willem van Gogh, Memorandum
A. Bonger, 1 januari 1963,
archief Vincent van Gogh Stichting.
3 ‘Die Werke wurden erworben, als
die Künstler noch keine Berühmheiten,
sondern noch Werdende und Ringende
waren’; zie Henkel 1930, p. 598.

4 Paul Cézanne
Kopje, glas en vruchten, ca. 1877
Jan Krugier en Marie-Anne Krugier-Poniatowski, Genève
(74)
13