Untitled

A L G E M E E N E
K E R K E L IJKE
GESCHIEDENIS,
DER.
CHRISTENEN.

A L G E M E E N E
h
? K E R K E L I J K E
GESCHIEDENIS,
D E 11
CHRISTENEN,
DOOR
IJSBRAND VAN HAMELSVELD.
EEN EN TWINTIGSTE DEEL.
MET PLAATEN.
TE HAARLEM BIJ
F R A N C O I S BOHN,
M D C C C X I.

I N H O U D
VAN HET
EEN EN TWINTIGSTE DEEL.
Z E S D E B O E K .
Bevattende het zesde tijdperk; beginnende met de Kerkhervorming
in het begin der zestiende eeuw.
EERSTE A F D E E L I N G :
Gefchiedenis der Kerkhervorming, in het begin der zestiende
eeuw, tot den vrede van Pasfau.
V I E R D E H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming van Geneve. Bladz. i.
V I J F D E H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming in Zweden en Denemarken.
. . . • Bladz. 71.
ZES-

vi I N H O U D .
Z E S D E HOOFDSTUK.
Gefchiedenis der Hervorming in Frankrijk. Bladz. 130.
Z E V E N D E HOOFDSTUK.
Gefchiedenis der Hervorming in Engeland, Schotland
en Ierland. . . . Bladz. 471.
KEU-

KERKELIJKE
GESCHIEDENIS.
Z E S D E B O E K .
BEVATTENDE HET ZESDE TIJDPERK; BEGINNENDE
MET DE KERKHERVORMING IN HET BEGIN DER
ZESTlBivnE KRIIW.
E E R S T E AFDEELING.
GESCHIEDENIS DER KERKHERVORMING IN HET BEGIN DER
ZESTIENDE EEUW, TOT AAN DEN VREDE VAN PASSAU.
VIERDE HOOFDSTUK.
Gefchiedenis der Hervorming van Geneve.
De Gefchiedenis der Hervorming van Geneve, hoe aa C. G.
Jaari5i7.
zeer Hechts eene enkele ftad, verdient echter eene
iot 1552.
afzonderlijke melding in de befchrijving der Kerkgefchiedenis
van dit merkwaardig Tijdvak, uit hoofde Inleiding
tot de Ge­
van het groot belang der Kerk van Geneve en derfchiedezelver
invloed op de verbetering van de leer en eerenis der
Hervordienst
in verfcheidene aanzienlijke landen van Eu
ming van
ropa, van welke de Kerk van Geneve federt vereerd Geueve.
is geworden als eene Moederkerk; alzoo zij, in het
eerst, hunne voornaamtte Leeraren van Geneve ont«
HERV. II. A von

na C. G,
Jaar) 517.
tot 1552.
VoornsamïïeHervormers.
WILLEM
FAREL. 1
a K E R K E L I J K E
vongen, die in de Schoten der groote mannen al«
dan.r zich gevormd hadden.
Gelijkerwiis Zwitferland, zoo als wij in het voorgaande
Deel van ons werk gezien hebben , ten aanzien-van
de Hervorming, behalve aan ULRICH ZWIN-
GLI, die zelve een Zwitfer was, het meest te danken
had aan Duitfchers, welke uit Duitschland ,
bijzonder uit Straatsburg, gekomen, zich derwaards
begeven hadden, om de Hervorming voortteplanten
, dewijl in de noordelijke gedeelten van
Zwitferland de Hoogduitfche Taal gelproken wordt,
zoo werd in de zuidelijke deelen , het land van
Vaud, het Graaffchap Neufchatel, en ook te Geneve
, de zaak der Hervorming meest bevorderd
joor Franfche Geleerden, onder welke de vermaardte
geweest zijn WILLEM FAREL, PIETER VIRET of
iriRETUS, en JAN CALVYN, van welke wij daarom
;ooraf eenig berigt zullen geven.
WILLEM FAREL, wiens leven door ANCILLON,
ledikant te Ber/yn, befcbreven is, werd in her jaar
1 4.99 uit een adellik gedacht te Fapin in Daw
l) .O mi Inè geboren. In zijne jeugd ftudeerde hij te Parys,
t n oefende zich met grooten lof in de Hebreeuwfche
t n Griekfche Talen; hij genoot de gunst en vriend-
l chap van den vermaarden JACOBUS FABER STAPU-
1 ENSIS , (j. LE FEVRE D'ESTAPLES , ) van wien
t ij ook onderwijs ontving in de gezuiverde Euanelieleer,
en die hem eenen post bezorgde in het
I lollegie van den Kardinaal LE MOINE. Dezen post
e snige jaren met roem bekleed hebbende, begaf hij
2 ich met FABER naar Maux, bij den Bisfchop
BRIS-

G E S C H I E D E N I S . 3
BRISSONET , die der nieuwe leere genegen was; hier
het Euangelie van het jaar 1521 tot 1523 gepredikt
hebbende, vertrok hij in dat jaar naar Straatsburg
, alwaar hij van CAPITO en BUCERUS met
opene armen ontvangen werd. In het volgende jaar
1524 kwam hij te Bazel, alwaar hij, tegen dank
der Hoogefchool, op gezag van den Raad, openlijk
eenige (tellingen verdedigde, over de Heil. Schrift,
als den eenigen regel des Geloofs, over het regtvaardigend
geloof in CHRISTUS, zonder eenige eigene
verdienfterj , over het ongehuwde leven der
Geestelijken, over de Monnikengeloften , Euangelifche
Raadgevingen enz. De bant der Geestelijkheid,
hier door te meer tegen hem aangevuurd ,
vervolgde hem hier zoo fterk, waar zelfs ERAS­
MUS , die gansch geen vriend van FAREL was, door
zijn uitvaren tegen hem, niet weinig aan toebragt, dat
FAREL uit de ftad gedreven zijnde , de wijk nam
naar Mompelgard; alwaar hij, onder de befcherming
van den Hertog ULRICH van Wurtemberg, de zaak
der Hervorming door prediken en ook door een
openbaar gefprek met eenen Monnik wakker heeft
voorgedaan, zoodat hij, binnen den tijd van twee
jareu, het geheele Hertogdom met het licht van het
Euangelie verlichtte. Zoo groot was zijn ijver voor
de zaak der Hervorming, dat dezelve door niet weinigen
geoordeeld werd, fomtijds de mate te buiten te
gaan. Zijne woorden en voordragt waren zoo hevig en
geweldig, dat OECOLAMPADIUS zelve hem 'fchreef,
h'tj mogt zich matigen; „gij zijt gezonden," fcbreef
OECOLAMPADIUS, „ om het Euangelie te prediken,
A a „ niet
M C. (?i
[aan 51?'.
tot 1553.

na C. G.
Jaan 517,
tot 1552.
4 K E R K E L I J K E
„ niet om te vloeken; ik prijs den ijver, indien
„ maar de zachtmoedigheid niet ontbreke. Men
„ moet wijn en olie op zijn' tijd en pas bij de won-
„ den gebruiken. Betoon u eenen Euangelist, maar
„ geen' geweldigen Wetgever." Van zijnen ijver,
die dikwijls van onvoorzigtigheid niet was vrij te
plijten, gaf hij een voorbeeld te Mompelgard, al­
waar hij, bij een' openbaren omgang, (Proces/ie,)
in welken het Beeld van den Heiligen ANTCNIUS
plegtig werd rondgedragen, dit Beeld den Priester
uit de hand rukte, en het in het water wierp.
Dit bedrijf veroorzaakte een' geweldigen oploop ;
en FARELL , om het gevaar te ontgaan, moest deze
ftad verlaten, begevende zich naar Bern, en op
raad van HALLER naar Aigle, onder het gebied van
Bern gelegen, alwaar hij, onder eenen vreemden
naam van WILI.EM URSINUS , eene School opgerigt
[lebbende, de jeugd tevens in den Godsdienst on-
iervvees, tot dat hij in het jaar 1527 weder onder
sijnen eigenen naam openlijk aldaar predikte, en
iroorts in de omliggende plaatfen en oorden , niet
:onder den hevigften wederftand der Geestelijkheid,
i lie alles in het werk ftelde, om 's mans arbeid vruch-
I eloos te maken, en hem van ftad tot ftad te ver-
'agen; in het jaar 1532 kwam hij met VIRET te
i
Heneve, alwaar hij met zoo veel ijver werkzaam
1
vas, dat CALVIN in eenen Brief aan die van Zu-
\
1 ich hem naderhand den Vader van de Vrijheid en
ran de Kerk aldaar genoemd, en getuigd heeft, dat
lie van Geneve alles aan hem verfchuldigd waren,
]
let was op den aandrang van FAREL , dat CALVIN
zich

G E S C H I E D E N I S . 5
ïïfch liet overhalen , om zich te Geneve te vestigen, ia C. G.
en zijnen dienst aan de Kerk aldaar toe te wijden, faansi7.
:ot 1552.
hoewel FAREL zelve kort daarna Geneve weder
moest verlaten; vervolgens onthield hij zich federt
het jaar 1542 eenigen tijd te Mets, alwaar hij zijne
eerfte preek deed op het Kerkhof der Dominikanen,
die te vergeefs met het luiden van de klok en door
ander geraas hem poogden te beletten, dewijl FA­
REL voortvoer met eene inderdaad donderende ftem
zijne rede te vervolgen. Eindelijk vestigde hij zich
$
in Neufchatel, alwaar hij tnt den hoogden ouderdom
de zorg dier Kerk behartigde, zijnde in het
jaar 1565 den i3den September in den ouderdom
van 76 jaren overleden. Een man vol leeuwenmoed,
zonderlinge tegenwoordigheid van geest, onvermoeide
ftandvastigheid, en onvertfaagdheid in alle
gevaren , en , hetgeen het voornaamfte was , van
onverbiddelijken ijver voor de kerkelijke tucht en
zuiverheid van zeden. Alle welke uitmuntende hoedanigheden
, indien zij met eenen meer zachtmoedigen
geest gepaard geweeet waren, hem tot eenen
onvergelijkelijken man gemaakt zouden hebben (*).
Hij heeft flechts weinige fchriften nagelaten, ook
zijn flechts enkele brokftukken van zijne brieven in
het licht gegeven.
PETRUS VIRETUS, (PIERRE VIRET ,) de vriend PETRUS
van F A R E L , door BEZA
VIRETUS»
een der voornaamfte Euangeliedienaren
van zijnen tijd genoemd , bezat die
.zachtmoedigheid van aard en imborst, en die liefta-
lig-
{*) GERDES Hifl. Euang. Reform. T. IV. p. 29-33.
A 3

6 K E R K E L I J K E
BÏ C. G Ikheid in fpreken en fchrijven, welke aan FAREL
Jaarisi- ontbraken, en welke nog in de door hem na^eiatene
tot 155=
fchriften uitblinken.
Hij was een inboorling van het land vnn Vaud,
alwaar bij in de ftad Orbe, behoorende onder het
gebied van Bern, in het jaar 1511 het eerfte licht
aanfchouwde. In zijne jeugd leide hij de gronden
zijner letteroefeningen te Parys, en reeds vroeg
kreeg hij fmaak in de gezuiverde Euangelieleer, zoodat
hij reeds in het jaari53i,en dus in het twintigfte
van zijnen ouderdom, den gewrden dienst in zijne
vaderftad aanvaardde, en denzetven met dien gelukkigen
uitflag bekleedde, dat hij zeer velen, en onder
dezen ook zijne ouders tot het aannemen dezer
leer overreedde. Voorts bood hij FAREL de hand,
in het verzamelen en inrigten der Gemeenten in dezen
omtrek, bijzonder te Laufanne, zelfs, als CAL-
VYN in het jaar 1541 gezonden was naar IVorms,
tot een mondgefprek aldaar te houden, hetwelk vervolgens
naar Regemburg verlegd werd, heeft hij
desztifs plaats te Geneve, gedurende zijn 'afzijn,
vervuld, en niettegenftaande velen teg..nftaiid en hem
aangedane moeijelilkheden, de zorg dier gemeente
met lof behnrtigd. Van Geneve keerde hij weder
naar Laufanne, alwaar hij vertoefde tot het jaar
1561, wanneer hij verreisde naar Nimes en vervolgens
naar Mon-.pelier in Languedok, in welke gemeenten
hij eenigen tijd vertoefde, en in het hervormen
der Kerken in Frankryk sroote dienften
Jeêd, altijd echter tot zachtheid vermanende, en allen
chijn zelfs van oproerige gevoelens tegen den Ko­
]
ning

G E S C H I E D E N I S . 7
ning en de Regering tegengaande, gelijk onder an­ na C. G.
deren blijkt uit zijnen Brief, gefchreven aan de Die­ 'aan 517.
tot 1552.
naren der Hervormde Kerk, toen te Mompelier vergaderd
(*). Ondertusfchen werd hij door de gemeente
van Lions ten ernlligfte ukgenoodigd , om
haar met zijnen arbeid ten dienfte te zijn , aan welk
verzoek hij voldeed, tot liet jaar 1563, wanneer in
Frankryk bij Plakaat verboden werd: „ dat niemand
den Protestantfchen Godsdienst als Leeraar
zou mogen bedienen, die niet in Frankryk geboren
was;" waarop VIRET de gemeente van Lions vet'
liet, eerst te Oranje , en van daar , op verzoek
van de Koningin van Navarre, in Bearn kwam, in
welk landfchap hij in het jaar 1571 overleden is.
Hij heeft verfcheidene fchriften, grootendeels in
de Franfche Taal, doch fommigen ook in het Latijn,
nagelaten, in welke hij, in eenen aangenamen
ftijl, de leere van het Euangelie verklaart, of de gevoelens
der Roomschgezinden, Herdoopers, en voornamelijk
der Vrijgeesten en Deisten van zijnen tijd
beftrijdt en wederlegt. De eerstgemelde wederleide hij
niet alleen ernftig en nadrukkelijk, maar maakte ook
hunne leerftellingen en kerkplegtigheden befpottelijk ,
bijzonder de leere aangaande de Mis, welke hij als
eene Geestelijke kwakzalverij voorftelde in een'
Cento of Hekelfchrift, in het Lat'rn znmengefteld,
uit woorden en verzen van oude Latijnfche Dichters.
VIRET wordt befchreven, als van een zwakkelijk
lig.
(*) GERDES heeft denzelven geplaatst in zijne Bijlage
op de Hifi. Evang. Ru. T. IV. r.. 6. p. „2.
A 4

6 K E R K E L I J K E
a»C. C ; ligchaamsgeftel geweest te zijn, welke nog vermeer'
Jaari5i; ' derd was door een vergift, hetwelk hem eens te
tot 155:
Geneve, door een' bediende van eenen Kanunnik aldaar
was toegediend; ook had in het jaar 1^33 een
Priester hem verfcheidene zware wonden toegebragt,
en voor dood laten liggen. Desniettegenftaande was
hij, op eene verbazende wijze, arbeidzaam, ten
voordeele der Hervormde leere en in den dienst der
Kerken, zoo door mondeüjk en fchriftelijk onderwijs,
als door menigvuldige reizen ten behoeve van
onderfcheidene gemeenten (*).
JOANNES
CALVINüi
Onder het bovengemelde driemanfchap van Hervormers,
wier arbeidzaamheid geftrekt heeft, om de
Hervorming in Geneve en het zuidelijk deel van
Zwitferland te vestigen, munt voornamelijk uit jo-
ANNES CALVINUS, naar wien men, fchoon ten onregte,
den naam van Calvinisten aan de Hervormde
Christenen gegeven heeft, die, in deze en gene bij*
zondere punten, van LUTHER en deszelfs volgeren
verfchilden. Zijne geleerdheid, zijne arbeidzaamheid
, zijne wijsheid, in het deftig beleiden van zaken,
zoo in het Kerkelijke als in het Burgerlijke,
want hij had grooten invloed op beide, zijn ijver,
zijne liefde voor waarheid, zijne flandvastigheid en
moed, en dit alles gepaard met godsvrucht en
deugd, hebben hem in ftaat gefield, om het licht
der Hervorming, niet flechts in één gewest of
land , maar in verfcheidene landen van Europa,
door zijne leer en fchriften , en door die groo-
(*) GERDES /. C. T. IV. p. 33-49.
te

G E S C H I E D E N I S . 9
te mannen, die in zijne Schoo! en door zijne fchrif-, ia C. G.
ten gevormd waren, te ontfteken. Te gelijk echter. laar 1517.
ot 1552.
heeft hij, gelijk doorgaans alle groote mannen, in
alle eeuwen veel tegenfpraak moeten verduren; ter­
wijl velen, zoo ten aanzien van verfcheidene punten
van zijne Godsdienstleer, als van zijn gedrag, bij­
zonder in de zaak van MICHAEL SERVETUS, enz.
befchuldigingen tegen hem hebben ingebragt, welke,
indien zij in allen deele met de waarheid inftemden,
zijnen roem niet weinig zouden bezwalken; doch
welke bij een onbevooroordeeld onderzoek veel van
derzelver Jkracht verliezen.
Eer wij de Gefchiedenis der Hervorming van Ge-
neve verhalen, willen wij daarom vooraf het één en
ander aangaande dezen grooten Kerkhervormer aan-
teekenen, betreffende zijn leven en karakter.
De eigenlijke naam van dezen Hervormer was
JEAN CHAUVIN, doch, toen hij, in den ouderdom
van twee en twintig jaren, de twee Boeken van
SENECA over de zachtmoedigheid, (de dementia,}
uitgaf, noemde hij zich, naar de gewoonte van de
Geleerden van dien tijd, op den titel van dit eerfte
door hem uitgegevene werk, LUCIUS CALVINUS, met
welken naam CALVINUS of bij verkorting CALVIN,
hij federt bekend is geworden. Zijne geboorteplaats
was Noyon in Pikardïè, alwaar hij in het jaar 1509
den ioden Julij ter wereld kwam. Zijne ouders ,
GERARD CHAUVIN en JEANNE LE FRANC , Waren
eerlijke lieden uit den middelbaren ftand. Zijn Va­
der beftemde hem al vroeg voor den dienst der
Kerk, en hij ontving zijn eerfte onderwijs in de be-
A 5 gin

10 K E R K E L I J K E
•a C. G. ginfelen der Letterkunde te Parys, van MATURINUS
Jaansr-.
CORDERIUS, bekend door zijne zoo nuttige Latijn-
t« 1552
fche Zamenfpraken, welke nog veelal op de Latijnfche
Scholen in gebruik zijn, die naderhand te Geneve
de jeugd in de geleerde talen onderwezen heeft,
en daar in hetzelfde jaar als CALVIN geftorven is.
Deze zette zijne Letteroefeningen, bijzonder in de
Wijsbegeerte, voort, onder eenen Spaanfchen Hoog-
Jeeraar, in het Kollegic van Montaigu.
Onze CALVIN gaf al vroeg blijken van naauwgezette
godsvrucht en ftrenge zeden, daar hij in zijne
jeugdige tijdgenooten en medemakkeren hunne ondeugden
bij aanhoudendheid berispte , en zelf zich
deugdzaam en godsdienftig gedroeg. Reeds had zijn
Va ler in het jaar 1511 eene Kapellaansplaats voor
hem verkregen in de Kapelle van Notre Dame de
la Ge/ine, in de Kerk te Noyon. In het jaar 1527
kreeg hij de Pastorij van Marteville, welke hij twee
[aren later voor die van Pont TEveque, nabij "Noyon,
verwijlde, alwaar hij ook ettelijke reizen gepredikt
heeft. Ondertusfchen had CALVIN te Parys reeds
ioor zijne verkeering met PETRUS ROBERTUS OLE-
I'ITANUS fmaak beginnen te krijgen in de zuivere
eer, en zich met allen ijver toe te leggen op het
ezen en onderzoeken van den Bijbel; zijn Vader
/oor de gevolgen hier van bevreesd en tevens voortiende,
dat de beoefening der Regtsgeleerdheid zijlen
zoon meer eer en voordeel zou kunnen aan­
1 lengen, dan die der Godgeleerdheid, befloot nu
< «nen Regtsgeleerde van hem te maken; waartoe de
j
onge CALVIN, die nog niet in de Priesterorde getre-

G E S C H I E D E N I S . II
treden en nog veel minder een Monnik was, gelijk i ia C. G.
aari5i7.
foramigen ten onregte zich verbeeld hebben , maar |
ot 1552.
wiens eenige verbindtenis met de Kerk tot hier toe
alleen daarin beftond, dat hij de kruinfcheering ont­
vangen had, zonder moeite zijne toeftemming gaf,
en afftand deed van den Kerkedienst, in het jaar
1534- (fcft.)
Ten einde zich nu in de Regtsgeleerdheid te oefenen
, werd hij naar Orkans gezonden, alwaar hij
de lesfen van PETRUS STELLA naarftig bijwoonde,
en zoo vele vorderingen in de Regtskunde maakte,
dat hij nu en dan den post van Leeraar in de Regten
zelf vervulde, gelijk hem bij zijn vertrek van daar
de waardigheid van Doctor of Leeraar in de Regten
om niet werd opgedragen. In ziine bijzondere Letteroefeningen
bleef hij intusfchen voortgaan met zich
op de Godgeleerdheid te bevlijtigen, waarin hij, op
eene ongemeene wijze, flaagde. Van Orkans begaf
CALVIN zich naar Bourges, z'n'nde daartoe bewogen
door de vermaardheid van den Regtskundigen AN-
DREAS ALCIATUS; tevens bleef hij zich bij aanhoudendheid
toeleggen op het onderzoek der H. Schriften,
en de beoefening der Godgeleerdheid; bijzonder
befteedde hij eene ongemeene vlijt aan de Griekfche
Taal onder den Hoogleeraar MELCHIOR WOLMAR,
een' Duitfcher, die ook de Leermeester is geweest
van THEODORUS BEZA. Deze Hoogleeraar was zeer
ingenomen met de gevoelens van LUTHER , hetwelk
den lust tot een vrij onderzoek der waarheid in
CALVIN meer en meer opwekte; de Hebreeuwfche
en Syifche Talen werden door hem ook niet onaan

12 K E R K E L I J K E
Ha C. G
a a n
T 5 ;
, aangeroerd gelaten, als welke hij noodig oordeelde
7
• tot regt verftand der Bijbelboeken.
tot 1552
Gedurende CALVIN'S verblijf te Bom ges overleed
zijn vader, hetwelk hem naar zijne vaderftad Noyon
terug riep; doch hier zich flechts een' korten tijd
hebbende opgehouden, vertrok hij naar Parys, in
het jaar 1533, alwaar hij, in den ouderdom van 24
jaren, zijn eerfte Boek in het licht gaf, te weten,
de Verhandeling van SHNECA over de Zachtmoedig,
heid, met eenen Commentarius of verklaring, waar
van wij reeds gefproken hebben. Hier te Parys binnen
weinige maanden bekend.geworden met zulken,
die in het geheim der Hervormde Leer waren toegedaan,
hoedanige er thans in deze hoofdftad niet
weinigen waren, en door hen met achting en onderfcheiding
behandeld zijnde, nam hij het vast befluit,
om zich geheel aan de Godgeleerdheid toe te
wijden, en aan de Hervorming der Kerk met al zijn
vermogen te arbeiden, welk befluit hij, met onvermoeide
fhndvastigheid en onbegrijpelijke werkzaamheid
, tot het einde van zijn leven toe, getrouw is
gebleven.
Ten dezen tijde hield NICOLAUS COP, tot Rector
der Parijfche Hoogefchool benoemd, eene redevoering,
tot welke CALVIN de ftoffe had bijgedragen.
Alzoo deze redevoering, door de vrijmoedige voor-
Hellingen over den Godsdienst, welke daarin voorkwamen
, aan de Sorbonne en het Parlement grooten
aanftoot gegeven had, ontftond bij deze gelegenheid
eene groote vervolging tegen de Proteftanten, zoo-
! iat CALVIN ter naauwernood hét gevaar ontkwam
van

G E S C H I E D E N I S . 13
van gevangen te worden; alhoewel nu deze bewe­
ging, door de tusfchenfpraak der Koningin van Na-
varre, bij haren Broeder, den Koning FRANCOIS,
fpoedig geftild werd , oordeelde CALVIN nogtans
voor zich noodig, naar Angouléme te wijken, en
van daar naar Poitiers en Nerac, alwaar hij aan
FABER Stapulenfis een bezoek gaf. Spoedig echter
keerde hij weder naar Parys, alwaar MICH, SERVET
hem tot een mondgefprek had uitgedaagd, hetwelk
echter, door het achterblijven van SERVET, geen
gevolg had.
Doch, dewijl de vervolging tegen de Proteftanten
in het jaar 1534 heviger ontvlamde, verliet CALVIN
Parys op nieuw, en begaf zich naar Bazel, alwaar
hij zijn zoo zeer vermaard werk: Inftitutiones Reli-
gionis Christiance, of Onderwijs in den Cbristelij-
ken Godsdienst, in het jaar 1535 (*), in het licht
gaf, voorzien met eene Opdragt aan den Koning
van Frankryk, welke, ten aanzien van inhoud, ftijl
en fchikking, algemeen als onvergelijkelijk befchouwd
wordt; gelijk het geheele werk met regt 'den roem
van'vrienden en vijanden heeft weggedragen, als uit­
muntende in de keurigfte netheid van ftijl, en de
dui-
(*) Deze eerfte uitgave in 8vo was zonder naam, en
behelsde het eerfte ontwerp van dit werk. De volgende
in 1536 was uitgebreider en droeg den naam van CALVIN
op den Titel, doch in fommige afdrukfels las men AL-
CUIN. (VOGT Catal. Libr. Rar.~) Vervolgens is het uit­
gegeven in 1539
e n z
- e n
naderhand in vele talen vertaald.
GERDES Scrin. Antiq. T. II. P. I. ƒ>. 451. fqq.
na C. G,
[aari5i7.
tot 1552.

14 K E R K E L I J K E
na C. G duidelijkheid van fchrijfwijze, als mede door de een­
Jaari5i7, voudigheid en klaarheid der bewijzen (*). CALVIN
tot 1552.
fchreef dit Boek ter verdediging der Proteftanten, en
om de lasteringen te wederleggen, welke tegen hen
weiden uitgeftrooid, gelijk de Koning van Frankryk
dus voorwendde, dat hij niet de Proteftanten, maar
de Wederdoopers, die zich op den Geest beroemden,
en alle Overheid verwierpen, in zijn Rijk te
keer ging en ftrafte. Hierom fchreef dan CALVIN
dit werk, in hetwelk hij de Christelijke leere op die
wijze voordroeg, dat openlijk aan elk blijken moest,
dat de Hervormden niets met deze Geestdrijvers gemeen
hadden.
Na eenigen tijd in Zwitferland en Italië geileten
te hebben, befloot CALVIN, zich te Bazel of te
Straatsburg te vestigen, doch in het jaar 1536 door
Geneve reizende, werd hij door FAREL met zoo
ernftige betuigingen overreed, om da.ir zijn verblijf
te nemen, dat hij, gelijk hij zelve ichrijft, „ des-
„ zelfs donder, krachtiger dan die van PERIKLES,"
(FAREL dreigde hem met het oordeel van God!)
„ niet durfde wedeiftaan, of het juk der beroeping
,, weigeren op zich te nemen, hetwelk hij zag, dat
„ hem van den Heere werd opgelegd." Hij nam
aerbalve de roeping tot Hoogleeraar op de School
:n Leeraar der Kerk in Geneve aan in het jaar 1536.
(*) Wien zijn deze regelen van PAULUS THURIUS on-
sekend:
Prater apostolicas, post Christi tempora, chartas,
Huic pepcrere libro fecula nulla parem.
In

G E S C H I E D E N I S . 15
In dat jaar woonde CALVIN een mondgefprek bij, na C. G>
hetwelk, op bevel van de regering van Bern, ge­ Jaar 1517.
tot 1552.
houden werd, met de Roomschgezinden te Lauzanne,
waardoor de Hervorming in die ftad en in het
land van Vaud. haar beflag kreeg. Tien ftelJingen,
door FAREL voorgefteld, maakten het onderwerp
van dit mondgefprek uit: over de regtvaardigmaking
door het geloof, zonder eenige werken; over CHRIS­
TUS , den eenigen Middelaar; over zijne Dienaren
en de Sacramenten; over de Biecht en Abfblutie;
over de Overheid; het huwelijk ; het verbod van
fpijzen enz. Het gefprek duurde acht dagen, van
den iften tot den 8Hen October. De voornaamfte
fprekers van de zijde der Hervormden waren FA­
R E L , VIRET, PETRUS CAROLI en CALVIN, die
echter flechts tweemalen de beurt van fpreken gehad
heeft, en ANTONIUS MARCOURT, die eenmaal fprak;
men bepaalde zich in het twistredenen bijzonder tot
de Regtvaardigmaking en de Transfubftantiatie.
Op dit gefprek volgde eene geregelde Hervorming
te Laufanne en in het land van Faud, in het jaar
1537- Ook werd in gemelde ftad eene Hoogefchool
opgerigt, waarbij de eerfte Hoogleeraren waren JDAN
HEMBERT in de Wijsbegeerte en het Hebreeuwsch,
en CONRADUS GESNERUS in het Grieksch; bij de- -
zen werden in het jaar 1547 twee Hoogleeraars in
de Godgeleerdheid gevoegd, GESNER werd opgevolgd
door PIERRE NUNNEZ, en deze door THEO-
DORUS BEZA, in het jaar 1549, die hier honderd
Pfalmcn van DAVID in Franfche Verzen vertaalde,
welke met de vijftig, voorheen door CLEMENT MA­
ROT

ha C. G
laan 517
tot 1552
i(5 K E R K E L I J K E
ROT vertaalden berijmd,vervolgens in die gemeenten
ingevoerd en openlijk gezongen zijn. PETRUS CAROLI
heeft in het jaar 1537 van zijne Kerk afftand gedaan,
en naar Frankryk vertrokken zijnde, daar denRoom-
fchen Godsdienst weder aangenomen, na FAREL,
VIRET en CALVIN vmArianerij befchuldigd en vele
opfchuddingen verwekt te hebben. Doch de Kerke-
raad van Laufanne en de Raad van Bern zelve
regtvaardigde de drie Hervormers tegen deze onge­
gronde befchuldiging. Maar, laat ons tot CALVIN
wederkeeren.
CALVIN , te zamen met FAREL en CORALD , wien
hij met zich te Geneve gebragt had, arbeidde ijverig
aan het Hervormingswerk, FAREL ftelde eene Ge-
Joofsbelijdenis op, welke eene verzaking des Paus-
doms behelsde, en tevens een voorfchrift van zede-
leer. Deze Geloofsbelijdenis begeerden de Leeraars ,
dat door het volk aangenomen en met eenen eed be­
krachtigd zou worden, hetwelk na veel tegenftrib-
belen gefchiedde; doch als men bevond, dat dezelve
geenen genoegzamen invloed had op de zeden des
volks, en dat de geest van tweefpalt, welke de
voornaamfte Familien tegen eikanderen tweedragtig
maakte, daardoor niet gedempt werd, verklaarde
CALVIN in zamenftemming met de overige bediena­
ren van den Godsdienst, dat zij het Avondmaal niet
konden houden, zoo lang deze onderlinge vijand-
fchappen in de ftad heerschten, en men in dezelve
alle Kerketucht en goede Zeden met voeten trad.
Ten zelfden tijde drongen die van Bern bij die
van Geneve aan, om zich in zekere inftellingen en
ge-

G E S C H I E D E N I S . 17
gewoonten naar hen te fchikken, welke te Geneve na C. O*
niet in gebruik waren. Men had namelijk in eene Jaar 1517»
tot I553«
Sijnode te Bern vastgefteld, in het Heilig Avondmaal
ongezuurd brood te gebruiken, men had doopvonten
tot de bedieninge des Doops, ook vierde
men te Bern, behalve den Zondag, nog het Kersfeest,
Nieuwejaarsdag , den dag der aankondiging
van JEZUS Geboorte en dien van JEZUS Hemelvaart;
het een en ander had te Geneve geene plaats, en
CALVIN, met zijne ambtgenooten, vond zwarigheid,
om hier in verandering te maken, en die van Bern
te wille te zijn.
Van deze gelegenheid maakten de tegenwoordige
Sijndici van Geneve, zijnde het hoogfte Overheids.
ambt, hetwelk voor een jaar bekleed werd, gebruik,
om het volk te bewegen, dat men aan CALVIN en
zijne ambtgenooten in het jaar 1538 de ftad ontzeide;
waarop CALVIN de wijk nam naar Straatsburg,
alwaar hij eene Franfche Gemeente ftichtte, en te^
vens tot Hoogleeraar in de Godgeleerdheid werd
aangefteld.
Gedurende zijn verblijf itStraatsburghltd CALVIN
echter te gelijk zorgen voor de Gemeente teGeneve,
welke hij niet alleen bij Brieven vermaande, aan die
van Bern toe te geven, ten aanzien van het gebruiken
van ongezuurd of ongedeesfemd brood in het
Avondmaal, maar welke hij bijzonder grooten dienst deed
door zijoen ijver, om de pogingen van den Kardinaal
SADOLET, Bisfchop van Carpentras, te verijdelen ,
met welke deze de inwoners van Geneve trachtte te
bewegen , om in den fchoot der Roomfche Kerk te
HERV. II. B rug
f

18 K E R K E L I J K E
tra C. ( !. rug te keeren. Hij fchreef in 1539 een nadrukkelijk
Jaarisi;
tot 155:
Jj antwoord ter wederle ging op den listigen Brief van
dezen Prelaat, en vermaande die van Geneve tot onderlinge
eensgezindheid en ftandvastigheid in het geloof.
Twee jaren later werd hij gekozen, om tegenwoordig
te zijn op eenen Rijksdag, welken de Keizer
vastgefteld had te Worms en te Regensburg,
om de Godsdienstverfchillen bij te leggen. Hij ging
derwaarts in gezelfchap van BUCERUS, en had on.
der anderen een mondgefprek met MELANCHTHON.
Ondertusfehen vjel er eene geheele verandering in
de regering te Geneve voor. Die regeringsleden,
welke zijne verbanning bewerkt hadden, werden,
befchuldigd zijnde van zware misdaden tegen het
welzijn der ftad, uit het bewind geweerd , waarop
CALVIN door het volk teruggeroepen werd. Hij bewilligde
noode hier toe, maar de aandrang was zoo
fterk en ernftig, dat hij zich eindelijk liet bewegen,
en in het jaar 1541 te Geneve wederkeerde, tot ongemeene
blijdfchap beide van den Raad en het volk.
Van toen af leide hij zich met al zijn vermogen
toe, om eene Kerkenorde te ontwerpen ,
eenen Kerkeraad aan te ftellen , en Ouderlingen ,
Diakenen en Opzieners, tot het beftutir der Kerk, te
doen verkiezen. Daar hij niet alleen een groot Godgeleerde,
maar tevens een uitmuntend Regrsgeleerde
was, vormde hij, in zamenftemming met de regering, in
welker vergaderingen hij, gelijk ZWINGUUS te Zurich,
zitting had, een ftelfel van Burgerlijke en Kerkelijke
wetten, hetwelk, niettegenftaande de woelingen van
velen, de goedkeuring des volks erlangde, en tot in
on-

G E S C H I E D E N I S . 19
onze tijden is aangezien als een Wetboek der Republiek
van Geneve.
Voorts flelde deze Hervormer eenen Katechismus
op, uitgebreider dan den voorgaanden, en in vragen
en antwoorden onderfcheiden, in het Latijn en
Fransch, welke naderhand in verfcheidene Talen
overgezet, en bij vele gemeenten in gebruik gebragt
is. Onbegrijpelijk werkzaam in het waarnemen van
zijn ambt, predikte hij, om de andere week, alle
dagen, driemaal in de week hield hij zijne lesfen als
Hoogleeraar, alle donderdagen was hij, als Voorzitter
in de Vergadering van den Kerkeraad, en des
vrijdags in de Vergadering, in welke de Bijbel verklaard
werd, in welke hij doorgaans eene voorlezing
hield; ook woonde hij de vergaderingen van den
Raad doorgaans bij; over de meeste Boeken derH. S.
fchreef hij uitleggingen; dan beantwoordde hij de
vijanden en beftrijderen van den Godsdienst, dan
fchreef hij allerwege Brieven over de belangen der
Kerk; want van alle oorden der Christenwereld
zocht men zijnen raad, uit Engeland, Frankryk,
Duitschland, Polen enz. zoodat men oordeelen mag,
dat hij nog meer deed door zijne pen dan door zijne
tegenwoordigheid, deelende hij door Brieven zijne
raadgevingen en voorfchriften mede ; terwijl diezelfde
hand tevens onledig was met het fchrijven
van geleerde werken.
Bij fommige gelegenheden echter, was hij in
perfoon werkzaam. Dus reisde hij in het jaar
1549 naar Zurich, omdat men hem verdacht gemaakt
had , als leerde hij de Confubfiantiatie in
B 2 het
na C. G.
Jaari5i7.
:ot 1552.

20 K E R K E L I J K E
na C G , het Avondmaal; hij verklaarde zich hier zoo duide-
Jaari5i7 1
lijk, dat er eene overeen/remming werd vastgefteld
tot 1552
van de Kerk van Geneve met de overige Kerken van
Zwitferland en Graauwbunderland, welke deze
Kerken federt ten iiaauwlte verbonden heeft gehouden.
In het jaar 1556 toog. hij naar Frankfort,
om de gefchillen te beflïsfen, welke de Franfche
Kerk in die ftad verdeelden. In het volgende jaar
gaf de regering van Geneve twee aanmerkelijke befluiten
uit; bij het édne werden de dienaars van den
Godsdienst gelast, op een' bepaalden tijd des jaars,
verzeld van eenen Ouderling en eenen Wijkmeester,
huisbezoeking te doen, en eene belijdenis des geloofs
af te vorderen. Bij het andere, genomen zonder
kennis van de Predikanten, werden alle Feestdagen,
uitgezonderd den Zondag, afgefchaft. Evenwel
werd dit befluit CALVIN kwalijk genomen ,
waarom hij ter zijner verdediging thans zijn werk
fchreef: over de ergernis/en.
CALVIN was te meer verpligt, zijne eer te handhaven,
dewijl de oude partijfchap in Geneve nog
tegen hem bleef woelen; en de gemeente in het jaar
1551 beroerd werd door IIIERONYMCS BOLSEC, die
3e leer van CALVIN omtrent de volftrekte voorver-
>rdinering en vrijmagtige verkiezing openlijk in de
ieik onder de Preek tegenfprak. CALVIN wederleide
] ïem in dezelfde vergadering, waarop, BOLSEC, door
( enen der Asfesforen van den Iloofdfchout in hech-
l enis genomen, en nadat zijne zaak onderzocht, en
4 tok het gevoelen der Zwitferfche Kerken was in-
1 ;ewonnen, als een rustverftoorder uit de. ftad geban-

GESCHIEDENIS. 21
bannen werd. Tot zulk een ftreng vonnis bragt, r a C G.
zegt men, zijn overig Hecht levensgedrag ook veel ] aan 517.
at 1552.
toe. Deze BOLSEC was een Karmeliter Monnik van
Parys, die, te vrij gepredikt hebbende, van daar gevlugt,
en te Geneve gekomen was, alwaar hij, met
verwerping van de Monnikskap, de Geneeskunde
oefende. Hij werd vervolgens ook te Bern, en wel
tot tweemaal toe, gebannen, en keerde, toen hij
nergens door de Protestanten aangenomen werd, tot
zijnen voorigen Godsdienst terug, waarna hij, om
zich op CALVIN en BEZA te wreeken , eene gefchiedenis
van het leven en de zeden van CALVIN en
BEZA heeft gefchreven, vol bitterheid, logenen en
laster.
Ondertusfchen verbrak het geval met BOLSEC de
vriendfchap tusfchen CALVIN en JACQUES DE BOUR­
GOGNE , wiens vader BOUDEWYN een natuurlijke
zoon geweest was van FILIPS den Goeden, Hertog
van Burgondi'è. Deze JACQUES of JACOB VAN BOUR­
GOGNE had den Roomfchen Godsdienst verlaten, en
was getrouwd met JOLANTE VAN BREDERODE , uit
den ouden ftam der Graven van Holland; hij
had eene allefnaauwfte vriendfchap aangegaan met
CALVIN, waarvan de Brieven van dezen Hervormer
aan hem getuigen. Maar dewijl hij BOLSEC als zijnen
Geneesheer gebruikte, mishaagde hem deszelfs
hechtenis en verbanning, en zocht hij denzelven ,
zoo veel hem doenlijk was, te befchermen. Hetwelk
CALVIN aanleiding gaf, om de vriendfchap met
hem te breken, en zelfs zich met hevigheid tegen
hem uit te laten.
B 3 Na

fta K E R K E L I J K E
na C. G , Na het uitbannen van BOLSEC , duurden de twis-
Jaari5i7
ten over de Predestinatie of Voorverordinering fteeds
tot 1552
voort, en ftegen in het jaar 1553 tot zulk eene
hoogte, dat het gefchapen ftond tot een oproer te
zullen komen, even gevaarlijk voor het Gemeenebest
als voor de Kerk van Geneve; maar CALVIN
kwam door zijne ftandvastigheid alles te boven, en
wist zich en zijn gevoelen te handhaven. In datzelfde
jaar gebeurde het gehandelde met MICIIEL
SERVET, waar van wij, op de behoorlijke plaats,
nader zullen fpreken. — Zekere BERTELIER , één
der grootfte drijvers tegen CALVIN en deszelfs leer,
een man van fporelooze fchaamteloosheid, gelijk
BEZA hem befchrijft, om zijn flecht gedrag door
den Kerkeraad in den Kerkdijken ban gedaan, beklaagde
zich hier over bij de Overheid, terwijl
velen ook mompelden, dat de Kerkeraad zich boven
de Overheid te veel aanmatigde ; waarop de Raad
der Tweehonderd een befluit nam , dat de eindelijke
beoordeeling over Excommunicatie of Ban aan
de kennisneming der Overheid zou ftaan. Maar
CALVIN, die geloofde, dat dit een regt was, hetwelk
aan de Kerk behoorde, handhaafde zijn gevoelen
zoo ilreng, dat hij, op den Predikftoel, na een
therp uitlaten tegen de verachters van het Heilig
rWondmaal, met verheffing van hand en ftem, in
leze woorden uitbrak : Maar ik zal mij eer
'aten dooden, dan dat deze hand aan de veroordeel*
ie verachters van God het heilige des Heeren zou
vereiken. Nu onthield zich wel BERTELIER met
le zijnen van de heilige tafel, maar CALVIN hier
me-

G E S C H I E D E N I S . 23
mede niet te vrede, dreigde zijn affcheid te zullen na C. G.
Jaari5i7.
nemen, indien het befluit van den Raad niet werd
tot 1552.
ingetrokken; hetwelk dienvolgens in zoo ver gebeurde
, dat het gefchorst zou blijven, tot men het gevoelen
der vier Zwitferfche Cantons zou verdaan
hebben.
In het jaar 1554 gaf CALVIN in het licht eene
wederlegging der leere van SERVET , met bijvoeging
der redenen, waarom en in hoe ver de Ketters van
de Overheid behooren geftraft te worden. Hij fchreef
dit werk, om het ongenoegen te bedaren, hetwelk
velen lieten blijken over de doodftraf van dezen
man, terwijl zelfs fommige goede en welmeenende
lieden, fchrijft BEZA , dezelve afkeurden, en CAL-
VIN'S gedrag in dit opzigt hevig berispten. Tegen
dit werk lcherpte een ongenoemde, onder den naam
van MARTINUS BELLIUS , volgens BEZA, SEBAS-
TIANUS CASTELLIO, zijne pen; om wien te wederleggen
BEZA zijn Boek gefchreven heeft: over het
fira fen der Ketters met den dood, waar van in het
vervolg nog iet zal moeten gezegd worden.
Eindelijk werd er in het jaar 1555 nog eene zamenzwering
gefmeed, ten einde de Kerketucht en
de leere van CALVIN te vernietigen, en eene omwenteling
in de ftad te verwekken , doch dezelve
werd ontdekt en met den dood van eenigen en hel
bannen van anderen geftraft. Thans kwam ook hel
verzocht gevoelen der Zwitferfche Kerken nopens
de Kerkelijke tucht, waar bij het ontwerp van CAL
VIN omtrent de Kerketucht werd goedgekeurd, ge
lijk hetzelve daar op door het volk van Genen
B 4 mei

na C. G met algemeene (temmen is aangenomen en bevestigd.
Jaari5i7
tot 1552 Eindelijk in het jaar 1559 is ook door toedoen en
bezorging van CALVIN de Hoogefchool KeGeneve opgerigt
, en ten behoeve van dezelve een treflehk
gebouw gedicht. De School werd voorzien met
negen Onderwijzers der jeugd en voorts met openbare
Hoogleeraren in alle wetenfchappen.
De fchriften van dezen onvermoeiden man zijn in
'\ legen Deelen bijeen uitgegeven te Amfterdam in het
aar 1671. De voornaamde onder dezelve zijn, zijn
1 Onderwijs in den Christelijken Godsdienst, waarvan
1 vij reeds gefproken hebben, en zijne verklaringen
< wer genoegzaam alle de Boeken der Heil. Schrift,
1 litgezonderd de Openbaring van JOANNES , over
rclke iemand meldt, maar zonder aanwijzing, op
v «Ik gezag, dat CALVIN dit oordeel zou gegeven
h ebben : „ niet te weten , wat een zoo duister
I , Schrijver wilde, omtrent wien men het ook on-
J! , der de Geleerden niet ééns was, wie of hocda,
H
i
24 K E R K E L I J K E
In dezen werkzamen ijver, om alles te doen voor
de Kerken, die zijne leerftellingen volgden, volhardde
deze groote man, tot den dag zijns doods toe,
zijnde onophoudelijk bezig; meest zag men hem met
de pen in de hand, zelfs als ziekte hem aan zijn
bed kluisterde, niettegendaande hij van een zwakkelijk
ligchaamsgedel was, mager en neigende tot
teering. Hij overleed den 27ften Mei 1564, hebbende
den ouderdom van 54 jaren en ruim tien
maanden bereikt.
r,ig hij geweest zij." Hoe het zij, zeker is heti
»t CALVIN , in het verklaren der Profeten en Pfal f
men,

GESCHIEDENIS. 25
men, doorgaans den gefchiedkundigen en zedelijken d
zin beeft op^efpootd, en d,zelve niet dan in den J !
1 C. G.
iari.517,
ȕ 1552;
tweeden hoogeren of tijpifchen zin op CHRISTUS en .
het Nieuwe Testament heeft toegepast, waar uiteen
Luthersch Godgeleerde aanleiding heeft genomen,
om hem niet zonder bitterheid eene befchuldiging
van Joodschgezindheid aan te wrijven, waar tegen
hij, met grond, door anderen is verdedigd geworden
(*).
CALVIN trouwde, toen hij omtrent dertig jaren
bereikt had, op aanraden van zijnen vriend MARTI-
.NUS BUCERUS, te Straatsburg, IDOLETTA VAN
BUREN, weduwe van JAN STERDER, die, tot de
.Wederdoopers behoord hebbende, tot de gevoelens
van CALVIN was overgegaan. Zij had kinderen bij
haren eerden man, en baarde haren tweeden man,
CALVIN, eenen zoon, doch die jong geftorven is.
De moeder ftierf in het jaar 1549. Het blijkt uit
CALVIN'S Brieven, dat hij het verlies dezer echtgenoote
zeer betreurde. Niet ongepast is hier de taal
van onzen Hervormer, op het verwijt, den Hervormeren
door de Room/eken gedaan, van den oorlog
tegen Rome om dezelfde reden te hebben aangevangen,
als waarom de Grieken dien tegen Troje voerden,
te weten , om eene vrouw. . „ Zij, die dit
„ verfieren," fchrijft CALVIN, „ moeten mij daar-
„ van ten minden uitzonderen. Ik was onder de
„ Paus-
(^/EGID. HüNNlus Calvinus Judaizans JVittemb.i^.
%vo. en danr tegen DAV. PAREUS in zijn werk onder den
Biel: CALVINUS Qrthodvxus.
B 5

2Ö K E R K E L I J K E
«9 C. G . „ Pausfelijke Tijrannij, waar uit de Heere mij ver-
Jaari5i7
tot 1552 „ lost heeft, vrij om eene vrouw te nemen; ik heb
„ desniettegenftaande vele jaren ongehuwd geleefd.
„ Na den dood mijner huisvrouw, inderdaad eeri
„ voorbeeld van deugd, is het reeds anderhalfjaar,
„ dat ik wederom vrijwillig ongehuwd blijve." In
dezen ongehuwden ftaat is hij ook tot zijnen dood
toe gebleven.
THEODORus BEZA, die ons 'smans leven befchreven
heeft, verklaart, ten befluite van die levensbefchrijving,
dat hij „ in dezelve aan allen een voor.
,, beeld van het leven en den dood van eenen Chris-
„ ten heeft voorgemeld, hetwelk gemakkelijker viel
„ te lasteren, dan na te volgen." Inderdaad, onbetwistbaar
is het, dat CALVIN een waarliik groot
man geweest is; niemand kan hem grondige geleerdheid,
fchrandere wijsheid, onvermoeide arbeidzaamletd
en onwrikbare Hand vastigheid betwisten. Zijne
seden en gedrag zijn ook, van zijne jeugd af, bui-
1 en alle opfpraak, en worden algemeen erkend,
\ -oorbeeldig geweest te zijn. Zijne ingetogene kuisch-
J jeid, zijn matige foberheid, zoodat hij ten minden
t ten jaren lang zich met eenen foberen maaltijd een-
I iaal daags heeft vergenoegd, en voornamelijk zijne
c nbaatzuchtigheid, is van vrieuden en vijanden er­
k end. Hij,die zoo veel arbeids ondernam,ten dienfle
d er Kerk, en een zoo zwaarwigtig ambt zoo loffe-
H ik bekleedde, trok flechts eene geringe jaarwedde
v x>r zijnen dienst, en weigerde eene hoogere
w edde aan te nemen. Herhaalde keeren plagt hij
d •a genen, die hem reeds bij zijn leven inhaligheid
en

G E S C H I E D E N I S . 27
en gierigheid verweten, toe te voegen: Zoo ik bij t a C. G.
mijn leven u niet kan overtuigen, dat ik niet geld- aan si 1 7»
oc 1552.
zuchtig ben, mijn dood zal dit openbaar maken. ,
Dit is gebeurd; de man, die zoo veel roems en
achtings verworven had, liet, na eene reeks van jaren
met de grootfte fpaarzaamheid geleefd te hebben
, niet meer dan driehonderd Kronen aan zijne
erfgenamen achter, en onder deze nalatenfchap waren
nog zijne Boeken begrepen, die voor eenen hoogen
prijs verkocht werden. Als een fterke trek zijner
onbaatzuchtigheid, verhaalt BAYLE, dat, wan-'
neer CALVIN van Straatsburg vertrok, om naar
Geneve weder te keeren, de Straatsburgers begeerden
, dat hij het voorregt van het Burgerfchap dier
ftad zou behouden, als mede de inkomften van
eene Prebende, hem toegefchikt. De eerfte dezer
aanbiedingen aanvaardde hij, doch de laatfte floeg
hij volftrekt af.
Met dit alles ontbrak het niet aan befchuldigingen,
welke men tegen CALVIN heeft aangevoerd ,
reeds bij zijn leven, en na zijnen dood, welke nog
zelfs in onze dagen telkens herhaald worden. Van
zulke openbare leugens en lasteringen, dat hij te
Noyon om zijn flecht gedrag gegeesfeld en gebrandmerkt
en vervolgens uitgebannen zou wezen; dat hij
de genezing van zijnen zoon bij den Heil. HUBERT
gezocht en aan dien Heiligen toegekend zou hebben
en dergelijke, behoeven wij niette fpreken. Zij zijn
al te tastbaar ongerijmd, dan dat zij in eenige aanmerking
behooren te komen. Maar, men heeft hem
befchuldigd en befchuldigt hem nog van geestelijken
hoog

28 K E R K E L I J K E
na C. G.
hoogmoed en heerschzucht; van wreedheid en lief.
Jaari5i7
tot 1552.
delooze onverdraagzaamheid; en eindelijk vindt men
in zijne leere zeer veel te bedillen (*).
Het is hier de plaats noch ons oogmerk , eene
(•) Men heeft onlangs in het Ihllandsch vertaald een
Fransch werk van LANTHIER, Les Foijageurs en Suüfe.
onder den titel: De Reizigers in Zwitferlana, Amflcrd.
1810. In het Me Deel, Bladz. 17. dezer vertaling fe
zen wij eene fchetfe van het karakter van CALVIN, door
eenen Horologiemaker te Geneve, zoo het heet, ontworpen:
„ Onze voorouders," zeidehij, „ befchouwden hem als een
„ wonderbaarlijk mensch; dit is hij in der daad door de
„ verhevenheid zijner denkbeelden, door zijne belange-
„ loosheid; maar de onbuigzaamheid van zijn karakter,
„ zijne verwaandheid, zijne trotschheid, en de ftraf van
„ SERVET, die eertijds zijn vriend was, maken zijne na-
„ gedachtenis bij alle gevoelige harten gehaat." En
Bladz. 15. zegt de Schrijver zelf: „ CALVIN ontkent
„ den vrijen wil, en beweert, dat God ons gefchapen
„ heeft, om eene prooi der Duivelen te worden, dewijl
„ hem zulks behaagt. -_ In onze dagen zou men wel
„ een middel ter zijner verbetering gehad hebben."
Aldaar. „ Hij predikte dagelijks, en gaf driemalen
., 's weeks lesfen in de Godgeleerdheid."
Bladz. \6. „ Hij werd de wetgever en leeraar der
„ ftad; de zeden van dien tijd leveren een tafereel van
„ losbandigheid, muitzucht en misdrijven op."
LAKTHIER verhaalt ook op die Bladzijde: dat bij eene
pest in het jaar 1542 de Bedienaars van den Godsdienst
weigerden de ongelukkigen in het Hospitaal te bezoe­
ken,
ver-

GESCHIEDENIS.
verantwoording voor CALVIN te fchrijven j doch zoo
veel eischt de pligt van den waarheidlievenden Ge-
fchiedfchrijver, dat hij alles, zoo veel mogelijk, in
het regte licht plaatfe , ten einde eiken Lezer in ftaat
te (lellen, de waarheid te kunnen zien en beoordeelen.
Wat
ken, maar CALVIN bood zich daartoe aan, alhoewel men hem
daar van terug hield, omdat men zijn leven te dierbaar achtte.
Aangaande SERVUT lezen wij daar Bladz. 17. „De ver-
„ fchrikkelijke flraf van MICHEL SERVET zal de nagedach-
„ tenis van CALVIN voor eeuwig brandmerken. Deze
„ Spanjaard, in de Geneeskunde en Godgeleerdheid ge-
„ oefend, had de (n) ligtgeraakte (n) CALVIN door brie-
„ ven aangevallen , die invloed genoeg' bezat, om hem
„ te Vienne in het Daupkineefcke gevangen te doen ne-
„ men. SFRVET, de gevangenis ontkomen zijnde, was
„ onvoorzigtig genoeg, om door Geneve te reizen. Zijn
„ onverzoenlijke vijand deed hem vastzetten, en op den
„ a^ften October 1553 ten vure doemen, SERVET moest
„ twee uren lang de ijsfelijkfte folteringen ondergaan,
„ omdat de vlammen door den wind van hem werden
„ verwijderd. In zijne wanhoop riep hij uit: „ Wat
„ „ ben ik ongelukkig! hoe nu! kon men dan voor 100
,, „ (lukken goud , en de kostbare Collier , welken
„ „ men mij ontnomen heeft, geen hout genoeg koo-
„ „ pen, om mij te fpoediger te verteeren!"" Hoe
wordt hier lof en laster onder een gemengd!. hoe hate­
lijk alles verdraaid! In welk een valsch licht wordt de
leer van CALVIN voorgefteld! En de Hollandfche Ver­
taling zwijgt op dit alles, zonder de minde aanmerking
te maken.
ia c. G;
[aari5i7.
:ot 1552»
é

aa C. G . Wat dan de eerfte befchuldiging betreft, waar in
Jaari5i7
tot 1552
men CALVIN trotschheid, geestelijken hoogmoed,
heerschzucht en onverzettelijke hardnekkigheid in
het doordrijven van zijn ftuk te last legt; daaromtrent
behoort men in het oog te houden: Niets is
zekerder, dan dat de zeden, ten dezen tijde, over
het geheel, ten uiterfte verbasterd waren; de aan.
hang, dien CALVIN in zijne fchriften den aanhang
der Libertijnen of Vrijgeesten noemt , welke de
losbandigfte gewoonten in zijne befcherming nam,
en niet alleen met gefprekken en daden, maar zelfs
door geweld verdedigde, was zoo wel talrijk als vermogende.
De Hervormers drongen daarom allen op
eene herftelling der zedetucht aan; alhoewel zij in
de keuze der middelen en in de wijze van. het Kerkbeftuur
te dien einde niet één en hetzelfde gevoelden.
Bij voorbeeld, ZWINGLIUS kende aan de Burgerlijke
Overheid alleen de magt toe, om de overtredingen
te ftraffen, en wilde aan de Kerk zelfs
iet gezag niet toeftaan, om onwaardige leden uit
ïaar midden te weren, door uitfluiting of ban.
JALVIN daartegen befchouwde de Kerk als eene
1 naatfehappij, die in Kerkelijke zaken eene magt be-
:at, om aan hare leden eene Kerkenorde en Wetten
} roor te fchrijven, omtrent de wijze van beftuur, en
< •m de overtreders uit haar genootfehap te weren ,
\ iraaromtrent hij tot ftrengheid geneigd was. Beiden
( ndertusfehen hadden dezelfde bedoeling, de verbet
;ring der zeden en de bewaring van deugd en god-
2 aligheid. Beiden waren tevens in het burgerlijke
:hrandere en wijze mannen, die der Overheid met
i
3° K E R K E L I J K E
raad

G E S C H I E D E N I S . 3i
raad en daad bijftonden, en ook het burgerlijk wel­ na C. G.
zijn van het land, hetwelk zij als hun vaderland er­ Jaari5i7.
tot 1552.
kenden, poogden te bevorderen; dit deed ook LU-
THER. , dit deden andere Hervormde Leeraars.
Waarom befchuldigt men dan CALVIN zoo bijzonder
deswegens van verwaandheid en geestelijke
heerschzucht ? Heeft hij dan de ftad Geneve zoo
Hecht geraden? Heeft zij reden gehad zich van de
inrigting, met zijne medewerking ingevoerd, te beklagen
, met welke zij twee eeuwen lang gelukkig
is geweest?
Voorts verfchilde CALVIN van ZWINGLIUS in de
leere van het Avondmaal, en de tegenwoordigheid
van JEZUS ligchaam en bloed in hetzelve, ZWING­
LIUS wilde alleen denken aan eene figuurlijke tegenwoordigheid
van CHRISTUS ligchaam en bloed, als
afgebeeld door de teekenen van brood en wijn,
merkende een godvruchtig aandenken aan den dood
van JEZUS, en aan de weldaden, daar door voor
het menschdom verworven, aan, als de eigenlijke
bedoeling van het Heilig Avondmaal. Daar nu LU«
THER eene eigenlijke tegenwoordigheid van JEZUS
ligchaam en bloed bij het Avondmaal leerde, hetwelk
men Confubflantiatie noemde; hield CALVIN
tusfchen deze beide gevoelens eenen zekeren middelweg,
erkennende eene wezenlijke, hoewel geestelijke
en facramenteele tegenwoordigheid van CHRISTUS
bij het Avondmaal, hetwelk hij dus niet alleen als
een teeken maar ook als een zegel befchouwde,
zonder daarom eene Impanatie te ftellen, veel min
dat zijn gevoelen eenige overeenkomst zou hebben met
de

taC. G,
Ja:tri5i7
tot 1552
3a K E R K E L I J K E
de Transfubftantiatie der Roomschgezinden, gelijfc
deBisfchop BOSSUET en de Jefuiet COURRAYER wil­
den beweeren, van welke hij zeer verre af was.
Maar voornamelijk heeft men het ten allen tijde
zeer Iterk geladen op CALVIN'S gevoelen aangaande
de Predestinatie of Goddelijke voorbcfthikkingomtreut
het zalig of niet zalig worden der menfchen. Men
heeft zijn gevoelen daaromtrent voorgefteld als eene,
God ten hoogde onteerende, eene wreede, ja eene
gruwelijke leere (.*), Doch, nnn heeft 'smans ge­
voelen eerst moeten verdraaid voordellen, en dan
met gevolgen moeten bezwaren, welke hij nooit er­
kend noch aangenomen heeft, eer men hetzelve op
deze wijze kon aanvallen. Trouwens, hoe zeer hij
leerde, dat de eindelijke be(lemming van des menfchen
lot afhange van Gods oppermngtig welbehagen, volgens
deszelfs eeuwig voornemen en den raad zijns willens:
tevens echter hield hij ten Iterkde (taande, dat dit
Goddelijk befluit wijs, heilig, regtvaardig en goed
zij; onze menfchelijke wil is, volgens dit gevoelen,
niet vrij, maar in alles van God afhankelijk , en
(*) CALVIN fchreef Infl. L. III. C. 23. § 7. Deere-
turn horribile quidem fateor cit. Dit vertaalde men i
„ lk beken wel, dat het een gruwelijk befluit is." Op
ivelke vertaling het opfchrift rust van het bekende ge­
dicht vrn VONDEL : Decrctum horribile. Gruwel der
verwoesting. Ondertusfchen is niets zekerder, dan dat
CALVIN, die goed Latijn verftond, aan het woord hor­
ribile nooit de beteekenis van gruwelijk heeft kunnen
geven.
te-

G E S C H I E D E N I S . 33
tevens, federt den zondenval, flaafsch, onder de ia C. Ö.
[aan 517»
zonde ais verkocht; en nogtans drong CALVIN te­
:ot 1553,
vens ten lterkflen aan op de verpligting van den
mensch tot geloof, godzaligheid en deugd ; als men
LUTHER'S werk over den flaaffchen wil gelezen
heeft, zal men gronden hebben, om te gelooven ,
dat deze beide Hervormers in deze leerflellingen der
voorverordinering en van den niet vrijen, maar afbankelijken
thans flaaffchen wil der menfchen vrij
na overeenkwamen. Waar mede heeft CALVIN dan
bijzonder zoo vele hatelijke verwijtingen verdiend?
Ook had zijn gevoelen omtrent deze Hukken volflrekt
geen' nadeeligen invloed op zijne zedeleer en
de beoefening van godsdienst en deugd, zoo van
hein zeiven, als tot welke hij anderen vermaande.
„ Men moet niet gelooven," fchrijft hij ergens,
dat men in de ware Kerk leeft, wanneer men de
„ vruchten daar van niet kan vertoonen. Wij zijn
„ flimmer, dan de onbekeerden, wanneer wij met
„ hunne ondeugden behebt zijn. Daarom laat ik
„ mij van niemand door woorden verleiden, wan-
„ neer hij zegt, dat hij onze partij zij toegedaan."
Daar wij, in het vervolg, te zijner plaatfe, van
de leer en den dood van MICHEL SERVET zullen
moeten fpreken, zullen wij daar gelegenheid vinden,
om door het onzijdig verhaal van deszelfs gefchie*
denis in ftaat gefield te worden, om het aandeel,
hetwelk CALVIN in dezelve gehad heeft, en zijn gedrag
juister te beoordeelen, en te zien, of hetzelve
hem als eenen man van een zoo flecht karakter zal
openbaar maken, als hem, ook nog in onzen tijd»
HERV. II. C dei

54 K E R K E L I J K E
na C. G deswegens door velen wordt '.oegefchreven. Zoo
Jaari5i7
tot 1552 | veel zeggen wij hier flechts vooraf; dat geen perftfneele
haat van CALVIN tegen SERVET , of eenige
andere lage hartstocht invloed gehad hebbe op zijn
gedrag jegens denzelven; dat men niet geheel los
en driftig tot den dood van SERVET is voortgegaan,
maar dat de regering van Geneve deswegens de overige
Zwitferfche gemeenten van Zurich. Schafhaufen,
Bazel en Bern vooraf heeft geraadpleegd; dat
CALVIN zelf een gefchrifc ter zijner verdediging m
dit geval opgelleld en uitgegeven, en ook tevens
zijne meening over de ftraf der Ketters verklaard
heeft, hetwelk naderhand door THEOD. BEZA rader
opgehelderd is, gelijk wij in het vervolg zien zullen
; waarmede toenmaals het algemeen gevoelen
overeenftemde, namelijk, gelijk BEZA zich uitdrukkelijk
verklaart, van zulke Ketters, die inderdaad
bedoelden, de beginfelen van godsdienst en deugd
te vernietigen, en die de rust en goede orde in den
burgerflaat ftoorden en het onderfte boven keerden;
verders verdient men op te merken, dat CAL­
VIN aanrandingen van zijne eer, kwaadaardige verdraaiingen
van zijne leer en gedrag , murmureren
over zijne ftrengheid en naauwgezetheid in vele gepallen,
met edelmoedigheid over het hoofd heeft gezien,
en met die verhevenheid, welke aan groote
mannen eigen is, te meer, daar hij in de getuige-
1 ïisfen van alle deugdzamen en braven de beste ver­
( lediging vond, alleen kon hij niet dulden, dat de
\ vaarheid opzettelijk werd aangevallen. „ Men tergt
, mij," fchrijft hij, „ maar ik zal zwijgen. Mij
3
,, kan

GESCHIEDENIS. 35
kan men beleedigen en hoonen, maar de waar- na C. Öi
„ heid moet men onaangeroerd laten. Onze Heer faari5t 7.
,, fprak ook nooit eer, dan als men zijne leer aantot
I55i«
,, tastte. En waarom zou ik mij een beter lot
,, wenfchen, dan hij had?" Dan werd hij ijverig,
wanneer hij waarheid en godsvrucht zag verachten,
dit maakte hem geftreng, doch niet zoo zeer tegen
de menfchen, als tegen de ondeugd, waar aan zij
zich fchuldig maakten. Volgens zijn galachtig temperament,
was hij aan drift onderhevig, en deze,
gevoegd met zijne onbevreesde waarheidliefde , maakte
hem wel eens onvoorzigtig, hij fprak en handelde,
zoo als hij dacht. Deze zijne neiging tot drift
belijdt hij zelve met deze woorden : ,, Mijne drift
,, gaat dikwijls te verre. Zij overmeestert mij, zonder
„ dat ik het wil. Maar ik ftrijde tegen dezelve, als
tegen mijnen magtigften vijand. En ik hope, zoo
,, God wil, dat monfterte overwinnen." Eindelijk merke
men op, dat mannen, die door den geest van zachtmoedigheid
en liefde rijkelijk bezield waren, zijne han*
delwijze toenmaals hebben goedgekeurd. Onder dezen
wordt gerekend de vredelievende zachtgeaarde
PHILIPPUS MELANCHTHON te Wïttemberg, de vriend
en ambtgenoot van LUTHER. Aan dezen zond CAL-
VIN zijne wederlegging van SERVET'S dwalingen
toe, en MELANCHTHON betoonde zijne tevredenheid
zoo wel met dit gefchrift, als met de tegen SER­
VET gehoudene ftrengheid.
Ten (lotte, zal het der moeite waardig zijn, CAL­
VIN zei ven te hooren, zoo als hij zich, bij deze
gelegenheid, heeft uitgelaten in eenen Brief aan een'
C 2 zij

tra C. G
Jaansi7tot
1552.
36* K E R K E L I J K E
zijner vrienden: , „ De naam SERVET kan 11 nier
„ onbekend zijn , daar hij reeds voor twintig jaren
de Christelijke wereld met zijne ihoode en ver-
„ derfelijke gevoelens befmet heeft. Dan zijn Boek
„ Heit u eerst regt in (laat, om over hem te kun-
„ nen oordetien. Hij is het, over wien reeds toen
„ een waardig en anderszins zachtmoedig man het
„ oordeel velde , dat hij verdient in (lukken ge-
„ fcheurd te worden. Hij kwam bij ongeluk hier
„ naar Gerieve, en de Fiskaal liet hem, door mijn
toedoen, in hechtenis nemen. Want ik wil gaar-
„ ne bekennen, dat ik het voor mijnen pligt heb
geacht, om een meer dan verftokt en onverbeter-
„ lijk mensch met alle kracht tegenftand te bieden,
„ en deszelfs verderen invloed te verhinderen. Da-
„ gelijks verfpreidt zich de boosheid verder, alom
„ wellen nieuwe dwalingen op, en menfchen, wien
„ God de magt hier toe verleende, maken er geen
„ werk van, om de eere van zijnen naam te bevor-
,, deren. Want wanneer de Pausfelijken de afwij-
kingen van hunne bijgeloovigheden zoo gedrenge-
„ lijk wreken, en onregtvaardig genoeg zijn, om
„ onfchuldig bloed.te vergieten, dan moeten Chris-
„ telijke Overheden zich fchamen, om bij de verde-
„ diging van onwankelbare waarheden zoo luttel
,, moeds te betoonen. Hier uit volgt wel niet, dat
„ wij hunne woede en dolle drift moeten navolgen;
„ dan daar is een middelweg, welken men behoort
„ in te (laan, om de verachters van den Gods-
„ dienst, zoo veel men kan, te beletten, hunne
„ lasteringen tegen God niet ongeftraft te verfprei-
„ den.

G E S C H I E D E N I S . 37
„ den. Drie (lukken zijn het, welke bij SERVET na C. G.
,, in overweging behooren getrokken te worden. Jaari5i7.
tot 1552.
„ Vooreerst heeft hij door afgrijfelijke dwalingen
„ den Godsdienst benadeeld, ja zelfs door affchu-
„ welijke fpotternijen en befchitnpingen het geheele
„ Christendom aangetast, en de eerfte grondzuilen
„ van hetzelve doen waggelen. Vervolgens is de
hardnekkigheid onbefchrijfelijk, met welke hij, uit
„ eenen duivelfchen hoogmoed en verwaandheid, in
weerwil van onze vermaningen en waarfchuwin-
„ gen, nooit heeft opgehouden, zijn gift verder te
,, verfpreiden. Eindelijk verleidt hem zijn hoog-
,, moed nog tot op dit uur, om bij zijne lasterin-
„ gen te volharden. Daar is aan geene beterfchap
„ en herroeping te denken."
Dan dit zij genoeg, om eiken onbevooroordeelden
beminnaar van waarheid en liefde, terug te houden,
van een ligtvaardig geloof te (laan aan alle zoo zware
betichtingen , waarmede men den grooten man
heeft bezwaard, en van alle ligtvaardig beoordeelen
van zijn karakter. Wanneer wij op vele bijzonderheden
achtdaan, die in zijne levensgefchiedenis voorkomen,
zullen wij ons integendeel niet kunnen wederhouden,
van hoogachting voor dat karakter op
te vatten. Wij willen er eenige voorbeelden van
bijbrengen.
De vader van CALVIN had, bij deszelfs opvoeding
, een grondbeginfel, hetwelk hij (leeds in het
oog hield, dat men de groote liefde voor zijne kinderen
, voor hen , op alle mogelijke wijze, moest
zoeken te verbergen , en volgens dit grondbeginfel
C 3 be

38 K E R K E L I J K E
BS C. G behandelde hij zijnen zoon, dien hij anders zeer be­
Jaari5l? minde, vrij ftraf. „ Ik heb," fchrijft CALVIN zel«
tot 1552
ve, „ eenen vader gehad, die wat ftraf over mij
„ was, maar ik verblijde er mij over; en wanneer
„ ik er mij over verblijde, dan verblijde ik mij te-
„ vens over de weinige deugden, welke ik mogelijk
„ bezitte." Miffchien had wel deze ftiafheid des
vaders invloed op CALVINS volgende denkwijze, en
op die geftrengheid , welke daar in doordraaide. Hij
beminde echter zijnen vader zoo flerk, als een zoon
den vader beminnen kon. Wij hebben reeds verhaald
, dat de vader hem de beoefening der Regtsgeleerdheid
had aangeraden, uit zorge, dat de gevoelens
van zijnen zoon in den Godsdienst voor
denzelven gevaarlijk mogien worden. Juist ontving
CALVIN de geheel onverwachte tijding van zijn vaders
overlijden, als hij zich op nieuw in den omtrek
van Botirges weder aan het prediken begaf.
„ Ach!" zeide hij, ,, als ik mijnen vader maar
„ niet dood heb gepredikt!" Hij betreurde deszelfs
dood met hartelijke droefheid. Tot in zijn'
laatlten levenstijd maakte hij het zich tot eene wet,
om nog fomtijis de brieven van zijnen vader te
doorlezen , en zich zijner daarbij dankbaar te herinneren.
Oogenblikkelijk fpoedde hij zich naar zijne
vaderftad Noyon. „ Ach!" zeide hij tot eenen
vriend, ,, den vader had ik nog gaarn verloren;
„ maar dit fmart mij, dat voor mij in hem de bes-
te vriend en raadgever verloren is! "
Zijne moeder was aan den Godsdienst op eene
Wijze gehecht, die men bijna angstvalligheid, of met
een

G E S C H I E D E N I S . 39
een minder zacht woord, bijgeloovigheid zou kunna C. G.
nen noemen. Beide de ouders bevlijtigden zich, om Jaari5i7.
tot 1552.
zijn jong hart vooral tot deugd en godsvrucht te
vormen. Ten einde hem eenen diepen eerbied voor
het Opperwezen vroegtijdig in te prenten, liet men
hem dikwijls onder den blooten hemel knielend bidden,
zonder dat er iemand bij tegenwoordig was.
En gebeurde het eens, bij geval, dat hij daarbij in
flaap was gevallen, dan was zijne moeder niet weinig
misnoegd. Van verfcheidene broeders en zusters
, die alle vroeg ftierven, heeft zijn broeder AN-
THON CALVIN hem overleefd. Van deze twee was
hij bijzonder de lieveling zijner ouderen, zonder dat
daarbij zijne ondeugden of fouten door hen voorbijgezien
werden. Wie zal twijfelen, dat deze godvruchtigheid
der moeder, hoe zeer dan ook al te
naauw gezet, gewerkt zal hebben op CALVIN, om
zijnen eerbied en ijver voor den Godsdienst op te
wekken! Geen wonder, dat hij, den Bijbel, met
welken ROBERT OLEVITAN hem het eerst te Parys
bekend maakte, met vreugde en eerbied ontving,
en zoo ijverig las en onderzocht, dat hij, denzelven
voor het eerst in handen krijgende, in vele dagen
eten noch drinken wilde. Maar ook is hier aan
toe te fchrijven, dat, fchoon hij fpoedig, door vergelijking
van den Bijbel, met de leerftellingen der
Roomfche Kerk, de ongegrondheid van velen derzelve
ontdekte, hij echter zeer huiverig was, om
terftond een befluit te nemen, maar met veel angstvalligheid
en twijfelmoedigheid te worltelen had, eer
hij het vooroordeel van derzelver gezag kon over-
C 4 win

nt C. G
Jaari5i7
tot 1552
40 K E R K E L I J K E
winnen, hetwelk de, opvoeding zijner moeder hem
had ingeprent; zoodat hij in het verlaten der Room-
fche Kerk volltrekt niet onbezonnen of onberaden is
te werk gegaan. Doch, zoo veel te meer was er
nu van dezen jongeling ten voordeele van den Gods­
dienst te wachten: Deze verwachting gaf de ver­
maarde LE FABRE van Eftaples te kennen, als hij
een bezoek van CALVIN ontving, en hem, na eeni­
ge redewisfelingen, op den fchouder kloppende zei­
de: „ Ik ben oud, en kan CHRISTUS niet meer
„ van dienst zijn. Maar gij kunt en zult een fteun
„ van de waarheid en van Gods Koningrijk wor-
„ den. De zegen des Almagtigen zij met 11!"
Zoodanige waren de verwachtingen, tot welke de
godsvrucht, de goede zeden, de geleerdheid en ijver
van CALVIN reeds in zijne jeugd aanleiding gaven ,
welke uitmuntende hoedanigheden des jongelings
niemand, zelfs niet zijne hevigfte vijanden, ooit heb­
ben bellian in twijfel te trekken.
CALVIN dacht aan niets minder, dan om zich te
Geneve neder te zetten, maar de oorlogstroebelen
noodzaakten hem, die naar Bazel of Straatsburg
dacht te reizen, zijnen weg door Geneve te nemen,
en zelfs daar eenige dagen te vertoeven. „ Wan-
„ neer ik de waarheid zal zeggen," fchreef hij na­
derhand, ,, dan moet ik mijne komst in Geneve
„ of aan een bloot toeval, of aan de Goddelijke
„ Voorzienigheid toefchrijven. Ik ben een Chris»
„ ten, en daarom geloove ik het laatfte. Want als
„ de Vader in den hemel zijn toezigt ook over de
„ menfchen uiütrekt, waarom zal ik zijne voorzorg
„ niet

G E S C H I E D E N I S . 41
,, niet ook op mij toeëigenen ? " In het voor­
gaande hebben wij reeds verhaald, hoe FAREL in­
zonderheid hem door zijn dringende aanfpraak over­
reedde, om zich te Geneve aan den dienst der Kerk
aldaar te verbinden. Dit gelukte echter niet dan
onder de fterkfte betuigingen van den nederig van
zich zeiven gevoelenden CALVIN : „ lk wil niet
„ gaarn," zeide hij, „ mij aan eene Kerkgemeente
„ alleen toewijden, maar overal, waar ik heen kom,
van nut zijn. Wanneer ik mij aan ééne Kerk
„ alleen toewijde , dan ben ik aan haar al mijnen
„ tijd en alle mijne vermogens verfchuldigd, en mij
„ blijft niets overig voor het onderwijs van mij zel-
„ ven. Maar ik ben nog lange de man niet, die
„ enkel geven kan , en niets behoeft te ontvan-
,, gen." Dit is toch geenszins de taal der verwaand­
heid!
Wij hebben ook in het voorgaande verhaald, hoe
CALVIN met zijne beide vrienden en ambrgenooten
FAREL en VIRET in het jaar 1538 uit Geneve ge­
bannen is geworden. Men gaf voor, dat de reden
hier van ware, dat zij zich tegen den Raad verzet
en te frreng geftaan hadden op het gezag, hetwelk
zij zich in de regering der Kerk aanmatigden. Hoe
dit zij, de partijdigheid en bitterheid der Raadslie­
den was geenszins te verfchoonen, die aan deze
verdienftelijke mannen flechts twee dagen verleenden,
binnen welke zij de ftad verlaten moesten, CALVIN
hoorde het tegen hem uitgefprokene vonnis met be­
daardheid aan: „ Had ik flechts menfchen gediend,"
fprak hij, dan ware de loon, welken ik ont,.
C 5 M vang,
na C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.

42 K E R K E L I J K E
Bi C. G • »
Jaari5i7
tot 1552
van
g> juist niet aannemelijk. Gelukkig, dat ik
• „ Hem diende, die de beloofde belooning zijnen
„ dienstknechten nooit kan onttrekken!"
Het (trekt CALVIN tot eer, en is een blijk, hoe
men over de onbillijkheid van zijne uitdrijving vrij
algemeen dacht, dat de (leden Bern en .Zurich Afgevaardigden
naar Geneve zonden, om het vonnis
tegen hem te doen intrekken, en vooral, dat die
van Straatsburg hem noodigden bij hen te komen,
en hem tot Hoogleeraar in de Godgeleerdheid aanftelden;
ook neigen wij natuurlijk, om die onbillijkheid
van het vonnis te eer te gelooven, daar
kort na dezen tijd fommige leden van den Raad,
die zijne verbanning vooral bewerkt hadden , als
deugnieten en misdadigers tegen den Staat, wiens
inkomflen zij onder zich hadden gehouden, ontdekt
en geftraft werden, CALVIN zelf ble.f ondertusfehen
Geneve achten en beminnen, zonder eenige wraakzucht
wegens de ontvangene beleediging te openbaren
, of ondankbaar te zijn voor de voorheen genotene
liefde der ingezetenen. Hij fchreef veelmalen
Brieven derwaarts om hen tot eendragt en vrede te
vermanen; hij behartigde hunne znak tegen de listen
van den Kardinaal SADOLET , gelijk wij boven gezien
hebben; en het gevolg van het een en ander
was, dat men, terftond na de ftraf der misdadige
regeerders der ftad, in het jaar 1540, pogingen deed
om hem weder te bekomen, en hem zijn vorig
ambt weder aanbood. „Niet haat en wraakzucht,"
antwoordde hij hier op: „ nopen mij, om uwe
„ verzoeken af te (laan. God is mijn getuige I
„ Mo-

G E S C H I E D E N I S . 43
„ Mogelijk heb ik van mijne liefde jegens u blijken na C. G.
Jaar is I7«
„ genoeg gegeven. Ik vergeve, gelijk mijn Heer
tot 1552.
„ zijnen vijanden vergeven heeft. Maar ik heb niet
„ meer over mij zeiven te gebieden, federt ik den
,, Straatsburgeren toebehoor." Men zond daarop
een lid der regering naar Straatsburg, en verkreeg
met moeite, dat die van Straatsburg aan CALVIN
een affcheid van twee jaren inwilligden. Men bood
hem voorts het burgerregt van die ftad en het genot
van zijne jaarwedde gedurende die twee jaren aan. Het
eerfte nam CALVIN met dankzegging aan, maar van
het Iaatfte wilde hij volftrekt geen gebruik maken,
omdat hij zich met een anders goed niet wilde mesten,
gelijk hij zich uitdrukte.
De dag der wederkomst van CALVIN te Geneve,
de 13de September 1541, was voor de geheele
ftad een buitengewone feestdag , men kwam htm
uren ver te gemoet, en omfïng hem met toejuiching.
Elk veroordeelde het hem aangedane onregr,
elk ontfchuldigde zich van alle vermoeden, als of
zij tot zijne verbanning iets hadden medegewerkt,
zoodat hij met reden zeide: „ Indien ik de verze-
„ keringen der Geneveezen gelooven moet, dan heeft
„ er niet één van mijne verbanning geweten; dan
,, hebben mij de huizen en niet de menfchen uit de
„ ftad verdreven." Na zijne wederkomst was, gelijk
het gaat, zijn gezag te Geneve in het grootfte
aanzien; nu verdubbelde hij ook zijnen ijver tei
hervorming niet alleen in de leer, maar vooral ir
de zeden. Hij verklaarde uitdrukkelijk, dat, indïer
men het zedebederf niet met kracht te keer wilde
gaan.

44 K E R K E L I J K E
na C. G gaan, hij ten minde zijne ziel daar door wilde red­
Jaari5i7
den, dat hij bij hen niet langer de bedienaar wilde
tot 1552
zijn van den Godsdienst. Voornamelijk ging hij die
foort van menfchen emdig te keer, die zich Liber.
fijnen noemden, eene van wier hoofdbedoelingen
was, alle zedeloosheid in te voeren; deze, door
CALVIN in hunne oogmerken gefluit, koelden hunnen
moed aan hem door fchimpredcnen en dadelijke
beleedigingen. Zelfs had CALVIN het verdriet, dat
zijne voormalige vriendin en befchermder, de Koningin
van Navarre, door eenigen van hare Hovelingen
, die der partij dezer Libertijnen waren toegedaan,
van hem vervreemd werd; CALVIN fchreef
haar op eene edele rondbordige wijze: „ Gij be-
„ hoeft u niet te verwonderen, dat het u niet be-
„ ter gaat, dan onzen Zaligmaker, die onder zijne
„ vertrouwde vrienden eenen trouwloozen bad. Ook
„ gij hebt deugnieten onder uwen hofdoet. Mijne
„ gevoelens omtrent die partij blijven dezelfde. Zij
„ is de fchadelijkfte en verderfelijkfle, die er kan
, opkomen; eene pest, welke alles befmet, een
, vuur, hetwelk alles verteert. Ik ben een Leeraar
, van den Godsdienst, en mijn geweten dringt mij,
, om mij met alle magt daartegen te verzetten.
, Ik hoore, dat gij zulks ongundig opneemt; eu
, echter zal ik zoo min ophouden van u te veree-
, ren, als ik ooit zal nalaten, om voor de waar-
, heid te waken. En dit laatde kan ik dies te rui-
, mer, hoe minder ik naar Vordengunst dreef, en
9 , de uiterlijke glans mij kan verblinden. Gode zij
, dank , die mij tot hier toe bij deze denkwijze
*

G E S C H I E D E N I S . 45
bewaard heeft! Want aan éénen Heer ben ik 1
s, flechts onderworpen, die mij in zijnen dienst
,, heeft aangenomen, en tegen wien ik de grootfte
ondankbaarheid zou plegen, wanneer ik mijn be-
,, roep aan de aanlokfelen van eere en rijkdommen
„ wilde opofferen." — Welke edele denkwijze!
Zoo ver ging de bittere haat dezer foort van menfchen,
dat men zich zelfs tegen zijn' perfoon vergreep,
en hem, toen hij eens op een dorp nabij
Geneve gepredikt had, en van daar op den terugweg
naar de ftad was, op eene onteerende wijze
behandelde, CALVIN, die, naar zijn eigen zeggen,
in dien tijd zijn leven niet veilig was, kon desniettegenftaande
in zijnen moed niet wankelend worden
gemaakt. „ Zij willen mijn bloed proeven," klaagt
hij zijnen vriend, ,, en zij mogen zulks doen; of-
,, fchoon ik twijfele, dat het hun zoo goed fmaken
,, zal, als hunne ondeugden. Maar God leeft, dit
,, geloof maakt mij kloekmoedig. En wanneer ge-
,, heel Geneve zamenkwam, om mij te vermoorden,
,, zal ik echter hun dat nog toeroepen , om het-
„ welk zij mij thans zoo haten: Bekeert u!" —
Vrees voor menfchen, lage vleijerij, kruipende onderdanigheid
waren hun zoo vreemd, dat één van
zijne bekenden van hem dit oordeel velde: dat hij
in zijn leven nimmer vreeze gevoeld heeft.
Daartegen was CALVIN minzaam en dienstvaardig
jegens elk , die zijne dienften begeerde: „ niet
,, ligt," zegt één zijner vrienden, „ heeft hij ie-
„ mand iets geweigerd, al kostte het hem nog zoo
„ veel tijd en moeite." Zijne menschlievendheid
was
ia C. 6.
aari5i7*.
ot 1553.

46* K E R K E L I J K E
na C. G was blijkbaar; vlugtelingen om het geloof uit ItaliS
Jaansi7 en Frankryk vonden bij hem troost en bemoedi­
tot 1552
ging , maar ook werkelijke onderfletining , en daar
hij zelf niet veel geven kon, zamelde hij giften voor
hen in , fchreef Brieven ten hunnen behoeve, en onderfteunde
hen met zijnen gelieclen invloed en gezag.
De Pest , waar van wij boven gewaagd hebben,
in welke hij zich zoo edelmoedig aanbood, om
de lijders te vertroosten, werd voorgegaan door een'
duren tijd in het jaar 154a. Het is ongelooflijk,
hoe veel CALVIN'S goede en menschlievende ziel
hier bij leed. Dikwijls deelde hij zijn laatfte brood
met de ongeltikkigen, welken de honger voor zijne
deur dreef. „ Het is goed," fchrijft hij, „ dat ik
„ een Christen, en als zoodanig van eenen God
„ overtuigd ben, die de hongerigen fpijst, en de
,, dorfligen laaft, anders zou ik moeten vreezen,
„ om wegens deze ellendigen in wanhoop te gera-
„ ken."
Men heeft hem van verwaandheid en hoogmoed
befchuldigd, gelijk wij zagen; en zeker bezat hij
een zelfgevoel, hetwelk zich van zijne meerderheid
boven anderen bewust was; maar wie kan zulks ongeoorloofd
vinden bij een' man, die zoo vele talenten
bezat, en zoo veel goeds ftichtte? Nogtans
gebruikte hij zijne meerderheid meer ten voordeele
pan anderen, dan dat hij die zelf gevoelde. Hoognoed
was de ondeugd, tegen welke hij meest ijverle;
hij zelf gedroeg zich fteeds nederig en be-
i cheiden. Hij ging met den geringflen mensch op
I ene wijze om, welke vertrouwen en liefde inboezem-

G E S C H I E D E N I S . 47
2em.de, en hij onttrok zich niet, wanneer hij tijd na C. G.
had, om met denzelven uren lang over deszelfs aan­ Jaari5i7.
tot 155a.
gelegenheden te fpreken. ,, Ik ftichte hier meer
„ nut," plag hij te zeggen, „ dan wanneer ik een
„ Boek fehrijf." Hij ftreefde naar niets minder ,
dan naar roem en eer. Als hem eens iemand wegens
zijne Predikatiën buitengemeen prees, viel hij
hem piotreling in de reden: „ Tot lof hebt gij nu
,, zoo veel gezegd, maar nog geen woord tot dank-
„ betuiging. Ik begeer geen lof maar dank. Want
„ in het laatfte geval weet ik, dat ik goeds ftichte
"
,, IC.
Even zoo was bij tegen alle uiterlijke pracht.
Zeker vriend ftuurde hem eenige kleederen ten gefchenk,
eer hij nog in Geneve was, en verkreeg van
hem dit antwoord: „ Ik dank u voor uwe klee-
„ deren. Maar gij zult het mij niet kwalijk nemen,
„ dat ik één van dezelve aan mijnen vriend gegeven
,, heb. Ik heb nu overvloedig genoeg, en reeds
„ zoo veel, dat ik met gefchenken weder gefchen-
„ ken doe." Voornamelijk had hij eenen afkeer
van alle pracht bij begrafenisfen of lijkftatien: ,, Ik
„ bid u," fchrijft hij, ,, ten minfte in den dood
„ allen pronk en alle liefde tot de pracht te vermij-
„ den, opdat men in ons de echte en wijze ver-
,, eerers van God herkenne, die in zoodanige aard-
„ fche ijdelheden geen vermaak fcheppen."
Gelukkig voor hem, dat hij zoo gezind was!
Want hij was arm, maar tevens vergenoegd , en
wilde niet rijk worden. Eer hij naar Geneve kwam,
moest hij dikwijls van de weldaden van anderen leven,

4S ' K E R K E L I J K E
as C. G ven, waarvan bij echter flechts in den uiterflen
Jaari5i7 nood gebruik maakte. „ Het is mij aangenaam,"
tot 1552
fchreef hij, „ dat men zich mijner wil aannemen.
,, Want ik zie, dat men mij bemint. Maar ik heb
„ voorgenomen, om er vooreerst geen gebruik van
„ te maken, ten zij, dat ik in nog grootere verle-
,, genheid geraakte. Ik zal een gefchrift aan eenen
„ Boekvetkooper overgeven, en mogelijk zal deze
,, mij daar voor onderfteunen." Men zal zich ook
ligtelijk zijne edelmoedigheid in dit opzigt berinneren,
in het bedanken voor de aanbieding der StraotS'
burgeren boven gemeld. Ook te Geneve had hij
naauwelijks zijn toereikend beflaan. Vijftig daalders,
twaalf fchcpels koren, twee tonnen wijn en
vrije woning; dit was zijne bezolding, en deze vergunde
hem juist niet, oni verkwistend te zijn. En
toch, hij was er mede vergenoegd. Hij nam de
aanbieding van den Raad niet aan, die hem dikwijls
opflag wilde verleenen; ja verzekerde met eede, dat
hij geene Predikatie meer zou houden, indien men
niet ophield, om hem zoodanige aanbiedingen te
doen. ,, Ik arbeidc," zeide hij meermalen, „ om
„ voordeel te winnen, doch niet voordeel, hetgeen
„ ik van anderen, maar hetgeen anderen van mij
„ zullen hebben." Zelfs op zekeren tijd, wanneer
de raadskas te Geneve niet in den besten ftaat was,
en men reeds op het punt ftond, om nieuwe belastingen
op te leggen, gaf hij van zijne jaarwedde
twintig daalders jaarlijks terug, om het volk van
eenen drukkenden last te bevrijden, wordende zijn
voorbeeld door velen gevolgd, zoodat de belasting
achterbleef. Men

G E S C H I E D E N I S . 49
Men is geneigd, om CALVIN van onverdraagzaam­ ia C. O.
heid te befchuldigen; maar fchoon het waar is, ge­
:ot 155a.
lijk wij gezien hebben, dat hij met drift in ijver
ontftak tegen de zulken, wier gevoelens de gronden
van het Christendom omkeerden, evenwel hij was
verdraagzaam jegens anders gevoelende Christenen,
en kon zeer wel veelen, dat men van hem verfchildei
Ten bewijze hier van dient zijne beftendige
vriendfchap met FAREL , niettegenftaande deze in
Vele opzigten anders dacht dan hij. Men mag
hier bij voegen , dat hij MELANCHTHON'S gefchrift
: Kort begrip der Godgeleerdheid, in het
Fransch liet vertalen en zelfs herdrukken, en in eene
daar voor geplaatfte Voorrede den Auteur ten hoogfte
prees, hoe veel daar ook in gevonden werd, hetwelk
met zijne grondbeginfelen niet overeenkwam.
Ook is dit opmerkelijk, dat hij, hoe veel aanzien
hij ook bezat, altijd zelf niet min dan anderen, aan
I
de wetten onderworpen bleef. Zijne Boeken, b. v.
waren even zoo wel aan de cenfuur onderworpen,
als de Boeken van andere Schrijvers* Ja, men
noodzaakte hem zelfs fomtijds, om er eenige plaatfen
in te veranderen. Zoo vervulde hij met de burgers
van Geneve gelijke burgerpligten. Toen men,
in het jaar 1559, voor eene belegering van Geneve
vreesde, leende CALVIN zelf, benevens de overige
Burgers, de hand aan de herftelling der vestingwerken*
Wat men ook ten tegsndeele moge gezegd hebbe,
CALVIN was ftandvastig in zijne vriendlchap, waar
van zijne vriendfchap met FAREL tot een fprekend
voorbeeld ftrekt. Deze zijn eerfte bevorderaar en
HERV. IL D te-

50 K E R K E L I J K E
na C. G. tevens zijn boezemvriend, was in het jaar van CAL«
Jaari5i7.
VINS overlijden een grijsaard van tachtig jaren, en
tot 1552.
wilde hem in zijne laatfte ziekte nog van Neufchatel
een bezoek geven, CALVIN fchreef hem: „ Vaar
,. wel, mijn beste, deugdzanmfte vriend, en wees ,
„ fchenkt God u een langer leven, indachtig onzer
„ vriendfchap, welke ons in den hemel even zoo
„ aangen; au zijn zal, als zij hier op aarde voor
,, de Kerk van nut geweest is. Doe mijnentwege
„ geene moeite! Mijn adem is reeds zwak, en ik
,, verwachte van oocenblik tot oogenblik, dat mij
„ het leven zal verlaten. Het is genoeg, dat ik
,, voor CHRISTUS geleefd heb, voor hem, van wien
„ levenden en ftervenden heil moeten verwachten."
De grijze FAREL liet zich nogtans niet terug houden.
Hij kwam te voet van Neufchatel naar Geneve, en
vond zijnen vriend nog levende, om affcheid van hem
te kunnen nemen.
Deze bijzonderheid doet ons denken aan CAL VINS
laatfte ziekte en dood. Hij bleef tot het einde toe
zich zeiven gelijk, ftandvastig in zijn geloof, en vol
vertrouwen op God en JEZUS. Van een zwak geitel,
viel hij in het jaar 1557 in eene gevaarlijke
ziekte, welke aanhoudende bezigheden en kwellingen
hem veroorzaakt hadden; hier van herftetd zijnde,
worftelde hij in het volgende jaar acht maanden lang
met eene derdendaagfche koorts, welke hem buitengemeen
verzwakte, en hem nooit weder geheel tot
zijne vorige krachten liet komen. In het jaar 1563
namen zijne krachten meer en meer af, terwijl zijne
taarten vermeerderden. Zijne ziekte beftond in eene
foort

G E S C H I E D E N I S . 51
.foort van uitteering, gepaard met hemorroidaie toe­ M C. G4 vallen. Hier bij voegde zich nog eene hevige hoofd­ Jaarisi?.
tot 1552.
jicht, over welke hij gewonelijk klaagde, en welke
hij dikwijls daar door trachtte te ontwijken, dat hij
fomtijds, gedutende eenige dagen, geheel en al geene
fpijze gebruikte. Evenwel volhardde hij in zijne
werkzaamheden , waarvan hij zich noch door dea
raad der Geneesheeren, noch door de vermaningen
zijner vrienden, wilde laten aftrekken: „ Wilt gij
dan," vraagde hij hen, „ dat mij de Heere le-
„ dig zal vinden?" Op den 6den Februarij 1564
predikte hij voor de laatfte maal. Kortademigheid
en de hoest lieten hem de Predikatie naauwelijks ten
einde brengen. Van dien tijd af moest hij zich van
alle openbare bezigheden onthouden, behalve, dat
hij nog ettelijke keeren en voor het laatst op den
sSlten Maart in de vergadering van den Raad ging,
wanneer er een Rector voor de Hoogefchool moest
verkozen worden. Alhoewel hij thans reeds zoo
zwak was, dat hij zich door twee menfchen moest
laten leiden, wilde hij er zich echter niet van laten
afhouden. ,, Ik moet er heen," zeide hij, om
,, voor goede opvolgers te zorgen." Op den eerften
Paaschdag daar aan volgende, liet hij zich nog
eens ter Kerke dragen, waar hij het Euangelie zoo
lang met zoo veel ijver verkondigd had, om God
voor de laatftemaal gemeenfchappelijk met de gemeente
te aanbidden. Dus woonde hij toen voor
het laatst, onder de grootfte aandoeningen van vreugde,
den geheelen Godsdienst bij.
Toen hij nu geheel niet meer uit kon gaan, gaf
D a hem

ia K E R K E L I J K E
BI C. C . hem de geheele Raad een bezoek in zijne woning,
Jaari5t;
• om affcheid van hem te nemen. De dervende Leeraar
tot 155!
fprak denzei ven, bij deze gelegenheid, op dezen zin aan:
„ Ontfangt mijnen fchuldigen dank zoo wel voor de
„ eer, welke gij aan mij, verdienfteloozen, gedurig
„ bewezen, als ook voor het geduld en de infchik-
„ kelijkheid, waarmede gij mijne gebreken gedragen
,, hebt. Want bijzonder in het laatde, vond ik ge-
„ durig het derkde bewijs van uwe toegenegenheid
,, omtrent mij. Ik beken het, bij de waarneming
,, van mijn ambt, had ik menigen harden kamp door
,,~te daan, en veelvuldige aanrandingen op mijne
„ eere en deugd te verduwen. Maar ik weet ook,
„ het was uwe fchuld niet. Heb ik echter niet ge-
„ daan, hetgeen ik moest doen, dan bid ik u, om
„ de fchuld niet aan mijnen goeden wil, maar en-
„ kei aan de zwakheid mijner vermogens toe te fchrij-
„ ven. Want dit kan ik, naar waarheid, betuigen,
„ dat ik altijd eene ware toegenegenheid voor uwe
„ dad gevoeld, en voor het beste derzelve, hoe
„ weinig ook dikwijls tot voldoening en tevreden-
,, heid van mij zeiven, mijne ijverigde pogingen be-
„ deed heb. Ik zou, daarentegen, de verdenking
„ van veinzerij niet kunnen ontduiken, indien ik
„ niet wilde bekennen, dat God fomwijlen van mij-
,, ne geringe dienden heeft willen gebruik maken.
„ Maar nogmaals fmeek ik om verfchooning, wan-
,, neer mijne verrigtingen niet altijd geëvenredigd
„ waren aan mijnen pligt; zoo als ik gaarne mijne
„ verpligting aan ulieden erkenne; dat gij infehik-
„ kelijkheid geoefend hebt omtrent mijne dikwijls
„ te

GESCHIEDENIS. 53
,, te verregaande drift. God, dit hope ik, zal mij na C. G.
„ deze fout vergeven. Maar wat de leere aangaat, Jaarisi/.
„ welke ik u heb voorgedragen, zoo ben ik destot
1552.
„ wegens zoo gerust, als ik ongerust en ftrafwaar-
„ dig zou zijn, indien ik iets anders geleerd had.
„ Ik heb niets geleerd, dan hetgeen ik, na langdu-
rig onderzoek, en na volkomene overtuiging,
voor Goddelijke waarheid hield, en ik ben ver-
„ zekerd, dat mijne Leerredenen den Heere niet
„ hebben mishaagd. — Ik zelf ben getuige van de
weldaden, welke u de Almagtige verleend , en
„ van de vele gevaren , aan welke hij u ontrukt
„ heeft. Gij weet, hoe gelukkig gij thans zijt.
„ Maar, het zij geluk of ongeluk u in het vervolg
„ moge treffen, zoo zweve u gedurig de gedachte
voor oogen aan den alleenigen Regeerder van alle
„ Koningrijken en Staten, die van alle ftervelingen
„ wil aangebeden zijn. Gedenkt aan de eigene ver-
„ zekering van Koning DAVID, dat de voorfpoed
hem tot den val hebbe gebragt. — Nederigheid
„ en befcheidenheid zijn onontbeerlijk, wanneer gij
„ met eene ware eerbiedigheid voor God wandelen,
„ en op zijne befcherming rekenen wilt. Dan eerst
,, zult gij op nieuw de ondervinding hebben, welke
„ gij nu reeds zoo dikwijls gehad hebt, dat de ge-
,, vaarlijkfte omftandigheden dikwijls in geluk en
„ voorfpoed veranderen. — Maar wenscht gij de
„ onderhouding van uwen Staat, dan ziet wel toe,
„ dat geene ondeugden de plaats omheilfgen , op
„ welke God u gefield heeft. Eert den Heere aller
p Heeren, die zijne vereerders beloont, en zijne
D 3 „ ver

54 K E R K E L IJ K E
»* C. G, „ verachters zal ftraffen. Eert hem door de gedu-
Jaari5i7 rige overeenttemming van uwe bedrijven met zijne
tot 1553
„ wetten. Wij kunnen bovendien niet altijd het
„ doel van volmaaktheid bereiken, naar hetwelk wij
j, moeten ftreven. Ik ken uwe denk- en handel-
„ wijze en gevoel de noodzakelijkheid van mijne
„ vermaning. Ook den besten man ontbreekt gedu-
„ rig nog veel. Elk vestige zijne gedachten op zich
„ zeiven, en poge het gebrekkige onder Gods bij-
„ Mand te verbeteren. Gij kent de menigte van
„ fouten, in welke men zoo dikwijls bij openbare
„ raadplegingen vervalt. Nu eens is men koud en
,, ongevoelig omtrent het welzijn van den Staat ,
„ en beoogt flechts zijn eigen voordeel! Dan laat
„ men zich enkel door zijne hartstochten befturen !
„ Daar gebruikt men de talenten en vermogens niet,
,, welke God ons verleende! Hier is men vermetel
„ en ftout genoeg, om zijn gevoelen overal te wil-
„ len doordringen ! U, die ouder zijt, vermaan
„ ik derhalve, om de jongen onder u , wanneer
,, dezelve uitftekende talenten bezitten, niet te be-
„ nijden; en u, jongen, vermane ik, om de deugd
„ van befcheidenheid te oefenen. Alle oneenighe-
„ den, geheime vijandfchap, en bittere haat moeten
,, van u verwijderd zijn, als dingen, welke de wij-
„ ze befluring van den Staat ten hoogde hinderlijk
„ zijn. En gij zult dezelve vermijden, indien ieder
„ binnen zijne palen blijft, en zijnen pligt getrouw
„ en eerlijk vervult. Niet in het minde moeten
„ gunst of vijandfchap bij de beflisfing van het regt
„ eenigen invloed hebben. Niemand moet een voor-
„ fpraak

G E S C H I E D E N I S . 55
fpraak ten nadeele van de wetten misbruiken; nie- na C. G.
„ mand van regt en billijkheid afwijken. Ik eindige [aan 517,
tot 1552.
,, deze vermaning met de herhaalde bede om v.erfchooning
van mijne fouten, welke ik hier mede
,, voor u en voor Gods aangezigt belijde." Hij
bad vervolgens voor hun welzijn en geluk, en al de
leden van den Raad waren diep geroerd. Elk reikte
hem nog voor de laatfte keer de hand, en nam
niet zonder de innigfte aandoening van hem affcheid.
Kort hierop verzamelden zich al de Predikanten
voor zijn bed; ook dezen fprak hij plegtig aan:
„ Volhardt bij het goede werk na mijnen dood,
,, en laat uwen moed niet zinken. De Heere zal
„ deze Kerk tegen alle bedreigingen van de vijan-
,, den bewaren. Broederlijke liefde zij de band ,
„ welke u vereenige, en alle oneenigheid verhinde-
„ re! Overweegt dikwijls uwe pligten omtrent de
„ gemeente, en niets moete u van de vervulling
„ derzelven aftrekken. Zouden fommigen onder u
,, van den regten weg afdwalen, dan zullen zij on-
„ dervinden, dat de Heere zich niet laat bedrie-
„ gen. — Ik betuige u hiermede, dat dezelfde lief-
,, de mij bij mijn leven met u heeft verbonden,
„ met welke ik thans van u affcheide. Vergeeft
,, mij ondertusfchen even zoo gaarne , wanneer ik
,, in mijne ziekte mogelijk te gemelijk ben geweest,
„ als ik u voor uwe dadelijke onderfteuning van
„ harte dank betuige."
Zijné fmarten werden geftadig heviger, en echter
niet zoo hevig, dat zij over zijn geduld konden ze-
D 4 ge

t6 K E R K E L I J K E
na C. G, gepralen. Somtijds riep hij uit: „ Heere! gij daal
J»arisi7 ,, mij! Maar het is uwe hand, en dit te weten,
lot 1552,
,, is mij genoeg!" Op den a7ften Mei gevoelde
hij flechts nog weinige fmarten. Het (preken was
hem zelfs gemakkelijker dan te voren. Het gebed
en eene luide lofprijzing van God was zijne bezigheid.
Zijn hart was vrolijker dan ooit. Zijn gezigt
was zoo levendig, dat alle omltanders zich
verwonderden. Maar omtrent acht uren 'savonds,
neigde hij zijn hoofd, en fprak geheel niets meer.
Het was het uur van zijnen dood. Hij fcheen meer
te flapen, dan dood te zijn, zoodat zijne vrienden
zich flechts met moeite van zijnen dood konden
overtuigen.
Het gerucht van CALVINS dood verfpreidde zich
weldra in de geheele ftad, en fmart en droefheid
doordrongen elk gevoelig hart. En wat wonder ?
De Staat betreurde in hem eenen goeden burger ;
de Godsdienst eenen van zijne ijveriglte vereerders
en verdedigers ; de Hoogefchool eenen voornamen
Leeraar; en de deugd eenen van hare befchermers
en voorftanders. De geheele ftad vloeide zamen,
om zijn lijk te zien. Zelfs vele vreemden kwamen
met dit oogmerk naar Geneve; onder anderen ook
de Engelfche Afgezanten in Frankryk.
Hij had verordend, dat men hem zonder eenige
plegtigheid of pracht zou begraven; en men volgde
zijnen wil op. Edoch men kon niet beletten, dat
de geheele Raad, al de Predikanten en Profesforen,
en bijkans de geheele ftad zijn lijk tot aan het graf
ver-

G E S C H I E D E N I S . 57
Verzelden. Geneve befchouwde dit als eene fchuld,
welke het den overledenen nog betalen moest (*).
Aan deze drie mannen, van welke wij gemeend
hebben , eenigzins breeder te moeten fpreken , inHervorzonderheid van CALVIN , heeft dat gedeelte van
ming in
het land
Zwitferland, in hetwelk de Franfche taal meest ge- van Vaud,
fproken wordt , ten aanzien der Hervorming de Neufchatel
enz,
grootlle verpligting ; bijzonder het land van Vaud,
hetwelk gedeeltelijk aan die van Bern, gedeeltelijk
aan het Kanton Fryberg behoorde. Die van Bern
lieten zich aan de uitbreiding van het Euangelie in­
zonderheid gelegen zijn, en zonden ten dien einde
FAREL derwaarts. Door zijne prediking werden te
Neufchatel de Hervormden zoo talrijk, dat, niette-
genftaande den tegenftand der Roomschgezinden ,
fchoon onderfteund door de Gravin eh de Regering,
de Beelden en Altaren door eenige ijveraars uit de
Kerken weggenomen, en met meerderheid van de
ftemmen des volks de Hervorming werd vastgefteld,
pnder bemiddeling van die van Bern. Ook gelukte
het
(*) Men vergel. hiermede eene beknopte Levensbefchrij-
ving van CALVIN, dooreenen Ongenoemden, zich teeke-
nende j. F. W. T. in het Nederduitsch vertaald uitgegeven
onder dezen titel: Het leven, de gevoelens en bedrijven
van CALVIN. Een leesboek voor het algemeen. Uit het
Hoogduitsck vertaald door G. H. REICHE, Luthersch Pre­
dikant te Zutphen. Met eene Voorrede van H. MUNTIN-
GHE , Hoogleer aar in de Godgeleerdheid, Kerkelijke Ge­
fchiedenis en Heilige Uitlegkunde te Harderwyk. Te
Utrecht bij w. VAN YZERWORST I 706".
D 5
na C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.

58 K E R K E L I J K E
na C. ( ;. het FAREL in het jaar 1531, met hulp van VIRET,
Jaansi
de Hervorming in het land van Faud in zoo verre
tot 155:
te vestigen, dat, volgens eene overeenkomst tusfchen
de Kantons Bern en Fryberg-, welk laatfte de
partij der Roomschgezinden toegedaan was, de vrije
oefening der beide Godsdiensten in dat land zoude
plaats hebben. Dus namen in het jaar 1532 branche,
Orb en Granfon de Hervorming voor een gedeelte
aan; maar in het overige gedeelte van het
land van Faud, hetwelk gedeeltelijk aan den Hertog
van Savoye, gedeeltelijk aan den Bisfchöp van Laufanne
behoorde, bleef alle toegang voor de Hervorming
gefloten, tot dat die van Bern zich van deze
gewesten hebben meester gemaakt.
Hervor­ Te Geneve deed zich in het eerst weinig hoop op,
ming vat
Geneve. dat de Hervorming daar voorfpoedig (lagen zou. Onkunde,
bijgeloof en dwingelandij van den Bis>fchop,
aan wien de ftad onderworpen was, en van de
Geestelijkheid, hadden den hoogften top bereikt,
ook bevond zich de ftad gedrukt door de twisten
met de Hertogen van Savoye, die zich gaarne van
dezelve hadden meester gemaakt. Van het jaar 1511
af tot 1536, had zij met de rampen des oorlogs te
worflelen, en moest meer dan ééne belegering verduren
, eindelijk was de Hertog genoodzaakt , van
alle regt en aanfpraak op Geneve af te (laan , en
Geneve werd eene vrije ftad en gemeenebest; in verbond
met het Kanton Fryburg, federt het jaar 1518,
in hetwelk ook die van Bern traden, in het jnar
1526, voor 25 jaren. Doch die van Fryburg waren
zoo hevige vijanden van alle Hervorming, dat
men

G E S C H I E D E N I S . 59
•men daarvan voor dezelve niet dan tegenfland en
verhindering te wachten had. Doch hiertegen wa­
ren die van Bern ijverig jn de weer, om door hun­
ne opwekking en gezag de Hervorming uit te brei­
den en te befchermen, waarbij kwam, dat de Gees­
telijken en Kanunniken zich algemeen hatelijk maak­
ten door hunne buitenfporige zedeloosheid en dwin­
gelandij , en doordien zij, in de oorlogen met Sa-
yoye, weigerden, van hunne bezittingen en inkomt-
ften iets ten behoeve der ftad op te brengen. Voor­
namelijk werden de gemoederen der burgeren ver­
bitterd door het fnood gedrag van den laatften Bis-
fchop, PETRUS PALMA, die zich niet ontzag, in
de vasten van het jaar 1527 eene eerbare jonge
dochter met geweld tot voldoening zijner lusten te
laten opvatten, waar uit een oproer onder het volk
ontftond, hetwelk naauwelyks geftild kon worden,
door het loslaten dezer ongelukkige. Het ongenoe­
gen werd vermeerderd, toen in datzelfde jaar de
Aartsbisfchop van Fienne, Metropolitaan van Gene­
ve, den ban uitfprak tegen den Raad en het Volk
van Geneve, omdat zij weigerden, de Mammeluk­
ken in de ftad toe te laten. Te weten , die van
Geneve waren ten dezen tijde verdeeld in Eedgenoo-
ten, zoo noemde men de voorftanders der vrijheid,
en Mammelukken, die het met den Vorst-Bisfchop
en met den Hertog van Savoye hielden; welke naam
hunne flaaflche gezindheid te kennen gaf, dat zij
gelijk waren aan de Mammelukken of Slaven van
den Soudaan van Egypte. Deze laatstgemelden had.
den de ftad moeten ruimen en zich tot den Aarts-
bis*
na C. G.
Janri5i7.
tot 155a.

60 K E R K E L I J K E
B»C. G. bisfchop vervoegd, van wien zij dezen ban tegen de
ftad verwierven, waar over echter de Geneveezen zoo
.tot 1552.
vergramden, dat zij, onder zware ftraffen, verboden,
den Aartsbisfchop in het vervolg te erkennen ,
of eenige Apostolifche Brieven aan te nemen, FRAN­
CAIS BONNIVAND, Priester der Kerk van St. Fictor,
van velen geraadpleegd wordende, erkende openliik
de gebreken der Geestelijkheid, en de noodzakelijkheid
eener Hervorming , voornamelijk in de zeden.
Dmtrent den ban des Aartsbisfchops verklaarde hij:
lat men den ban van God , maar niet van men-
"clien, vreezen moest, dat het geweten geene regt-
>ank erkende, dan den Regterftoel van God; dat
| Duivel, noch Paus, iemand konden befchadigen ,
lan den genen, van welken zij gevreesd werden ,
ïademaal hunne blikfems ijdele verfchijnfels waren
-.onder kracht. Deze vrijmoedigheid kwam echter
< lezen Geestelijken op eene zesjarige gevangenis in
iet Kasteel Chilon te ftaan , ook werd door een
j aadsbefluit in het jaar 1528 het belijden der Lu-
1 herfche leere ten ftrengfte verboden. Eindelijk werd
n het jaar 1532 het werk der Hervorming nadruk-
1 :elijker ter hand genomen en met kracht doorgezet.
< )p zekeren nacht werden alom in de ftad eenige
lellingen aangeplakt over de ware en algemeene ver.
eving der zonden door JIÏZUS CHRISTUS , zonder
c enige voorwaarde, dan geloof en bekeering. Hier
t it ontftond 's morgens geene geringe opfchudding,
c ewijl de Roomschgezinden dezelve alomme affcheur-
c en en anderen zulks met drift beletten. Vergeefs
af de Raad verfchei lene Plakaten uit tegen deze
ï
nieu-

G E S C H I E D E N I S . 61
nieuwigheden, latende te gelijk de Aflaatsbulleh van na C. G;
CLEMENS VII aan de Kerkdeuren aanplakken. De Jaari5i7.
tot 155a.
zuivere leer nam van lieverlede de overhand, vooral
toen de regering en het volk befloten, dat het Euangelie
zonder eenige bijgevoegde fabelen verkondigd
en geleerd zou worden. In dat jaar kwam FAREL
met ANTOINE SALNIER, voorzien met aanbevelingsbrieven
van die van Bern in de ftad, en begon ter*
ftond de Euangelieleer aan allen te verkondigen, die
ze hOoren wilden. Hier op voor den Raad ontboden,
verdedigde FAREL zich zoo deftig, tevens de
aanbevelingsbrieven van Bern overhandigende, dat
de Raad hen ontfloeg, met de vermaning: dat zij
zouden toezien, om door het prediken der nieuwe
leere de openbare rust niet te ftooren. Terftond
daarop werden zij voor eene Kerkelijke Regtbank gedaagd
, doch de Raad deed hen door twee Syndici
verzeilen, om hen tegen allen overlast te beveiligen.
Hier werd alles verward en driftig behandeld, zij
werden gefcholden en zelfs geflagen. Merkwaardig
waren de woorden van den Procureur des Bisfchoppelijken
Fiscus: als men disputeert, dan zal onze
geheele verborgenheid vernietigd worden. Een der
Adfesforen, BERGIER zeide, toen FAREL eenige lasteringen
met bedaardheid wederlegd had: dat hij
gelasterd, en dat men geene getuigen noodig had,
om te bewijzen, dat hij des doods waardig ware.
FAREL antwoordde fcherp : hij zou de woorden
Gods /preken, maar niet des Duivels. Daarop belast
zijnde, buiten te ftaan, werd op hem door een'
der dienaren gefchoten, maar gelukkig zonder hem
te

6a K E R K E L I J K E
naC. G. te raken. Na een lang en htvig twisten, werd hun
Jaansv.
aangezegd, dat zij de ftad moesten ruimen Deze
tot 1553.
oproerige handelwijze mishaagde ten fterkfte aan
eenen der Syndici, FRANCISCUS HUGO, en bragt de
Pausfelijke zaak over het geheel veel nadeel toe.
Doch naauwelijks hadden FAREL en SALNIER de
ftad verlaten , toen ANTOINE FRUMENT of FRO-
MENT, een leerling van FAREL, zich in de ftad nederzette,
als Schoolmeester, om de jeugd te leeren
lezen en fchrijven, maar tevens heimelijk het Euangelie
verkondigende, tot dat hij, wanneer de menigte
der genen merkelijk aanwies, die naar de waarheid
begeerig waren, openlijk ondernam te prediken
in het Hof bij de Franciskauer Kerk. De Monniken,
geen' anderen raad wetende, ftrooiden uit, dat
de Hervormers Tooveraars waren, die door toover*
kunften de gemoederen der menfchen wisten te begoochelen.
Onder anderen gebeurde het, dat eene
:erbare matrone, doch die te gelijk zeer bijgeloovig
was, nieuwsgierig om FROMENT te hooren, zich
egen alle betoovering met bijgeloovige toovermidde-
1 en gewapend hebbende, zijne preek ging hooren.
£ij werd door dezelve zoo geroerd, dat zij na de
1
>reek het Nieuwe Testament begon te lezen , en
1 )innen drie dagen volkomen eene bekeerlinge werd.
( Dndertusfchen nam het getal der zulken, die fmaak
1 ;regen in de nieuwe leer, dagelijks toe, hetwelk
1 anleiding gaf tot verdeeldheid en opfchuddingen on-
< !er het volk. Eenmaal geraakte een Burger in twist
1 aet een' Monnik , de Monniken trokken de alarm­
l lok, en de Burgers liepen te wapen , wordende
de

G E S C H I E D E N I S . 63
de beweging niet dan met moeite geftild door de ia C. G.
Regering, die een zeer ftreng Plakaat afkondigde te­ [aari5i7.
tot 155a.
gen het preeken der Euangellfchen en aan FRUMENT
de ftad ontzeiden. Maar de voorftanders der nieuwe
leer weigerden te gehoorzamen, en FRUMENT
in het jaar 1534 op de markt gebragt hebbende,
riepen zij hem overluid toe: leer ons het woord van
God'. Hij deed dit met ijver, en tot zijnen Tekst
nemende Matth. VII. 16. fchetfte hij de valfche
Profeten met de flerkfte kleuren. De Regering gebood
hem te zwijgen, maar zijn antwoord was: dat
men Gode meer moest gehoorzamen dan den menfchen.
Evenwel gewaarfchuwd zijnde, dat men den
fterken arm ftond te gebruiken, en zich in de ftad
niet veilig achtende, verliet hij dezelve.
In het midden van dezen twist, zocht de Bisfchop
zijn Regtsgebied, ver buiten de wettige palen,
uit te breiden, maar die aan het hoofd der regering
waren , wilden, ten dezen opzigte, niets toegeven ,
en verdedigden de regten en vrijheden der ftad met
moed. Niettegenftaande hunne fcherpe Plakaten derhalve
tegen het prediken, en de bijeénkomften der
Euangelifchen, op aanhouden van die van Fryburg,
afgekondigd , bleven de Hervormers heimelijke bijeénkomften
houden, in welke ook het Avondmaal
werd bediend, en wel de eerfte keer door zekeren
GUERIN , naderhand Predikant in het Graaffchap
Neufchatel. Ja zij werden zoo ftout, dat zij, door
te grooten ijver gedreven , dikwijls het bijgeloof
open'ijk tegen fpraken. PETRUS ROBERT OLEVITAN
beftrafte dus openlijk eenen Dominikaan, die in zijne

K E R K E L I J K E
ba C. G , ne preek tegen de Lutheranen uitvoer, en befchaarrn
Jaari5i7 de hem, hetwelk aan OLEVITAN bijna het leven zou
tot 1552
gekost hebben. Deze OLEVITAN heeft, ten dienfte
der Waldenzen, den Bijbel in het Fransch vertaald>
en is naderhand in Italië in het jaar 1538 met ver.
gift van het leven beroofd.
Vooral dreigde geweld en moord de ftad, wanneer
de Raad bezig was te raadplegen over Brieven
van die van Bern, die zich beklaagden over de hardheid
tegen FAREL, en die, en over de woede der
Geestelijken ; het graauw, door de Geestelijken
opgehitst, rotte voor het Raadhuis te hoop, en
eischte de uitroeijing der Lutheranen, onder geweldige
vervloekingen. De Euangelifchen, ten getale
van 61, insgelijks zamengeloopen, maakten zich ter
verdediging gereed. Gelukkig vonden eenige Fryburger
Kooplieden middel, om als middelaars tusfchen
beiden te komen, en door hunne tusfehenfpraak
te bewerken , dat de Raad eene algemeene
Amnestie afkondigde, en belastte, dat zonder de
openbare rust te ftooren, de Predikatiën naar Gods
woord zouden worden ingerigt, en dat het vleesch*
eten ongeoorloofd zou zijn op de vastendagen. Kort
daarna ontftond er een nieuwe oploop, door fchuld
van VERL, een' Kanunnik van Fryburg, doch die
in den oploop zelf omkwam, terwijl tevens verfcheidene
Kanunniken en Kerkdijken in hechtenis werden
genomen. Die vaii Fryburg eischten draf over
de handdadigen, en de Bisfchop, weder in de ftad
gekomen, deed de gevangene Kanunniken en Kerkelijken
ontllaan, en daartegen cenigen uit de Burgeren

G E S C H I E D E N I S . 65
ren in de gevangenis brengen. De Raad echter, na C. G.
aangemoedigd door die van Bern , verzette zich te­ Jaari5ir.
tot 155: i
gen de ondernemingen van den Bisfchop, en de gevangenen
werden ontflagen, een uitgezonderd, die
ter voldoening van de Fryburgers onthoofd werd.
Maar de Bisfchop de wraak der Burgeren vreezen.
de, oordeelde raadzaam, de ftad te verlaten.
GUIDO FURBIT , een Leeraar der Sorhonne , een
Dominikaan, verwekte echter nieuwe opfchuddingen.
Deze voer hevig uit niet alleen tegen de Euangelifchen,
maar ook tegen die van Bern. FRUMENT
en CAMUS, welke laatstgenoemde naderhand te Parys
om het Euangelie verbrand is, in de ftad wedergekeerd
zijnde, wederfpraken zijne lasteringen ,
maar werden door den Raad geboden te zwijgen.
De Vikaris van den Bisfchop gaf ook een Plakaat
uit op den eerften Janüarij 1534, waarbij de Predikatiën
der Euangelifchen verboden en de Bijbel, zoo
Franfche als Hoogduitfche, veroordeeld werd, om
verbrand te worden* Onder dit gewoel kwamen
FAREL , FRUMENT j en VIRET , die zich thans bij
hen gevoegd had, weder in de ftad, en arbeidden
met vereenigde krachten, om de Euangelieleer voort
te planten. Op aanfchrijven van die van Bern werd
FURBIT door de regering in hechtenis genomen, en
niettegenftaande alle pogingen der Geestelijkheid,
die beweerden, dat iemand van hunnen ftand niet
Voor Leeken behoorde te regt gefteld te worden,
genoodzaakt, zich voor den Raad der tweehonderd
te verantwoorden, tegen de befchuldigingen van die
van Bern, dat hij God gelasterd, en door gruwe-
HERV. II. E lijk

6 6 K E R K E L I J K E
na C G lijk fchelden liet Kanton Bern beleeriigd had. FURa
a r I
T 5i7 • BIT ontkende lbmmige van deze bdchuldigingen ,
zot 1552 andere verfchoonde hij, en weigerde voorts zich te
verdedigen, zich beroepende, dat hij niet dan voor
zijnen wettigen rigter te regt wilde (taan. De Kaad
oordeelde, dat de eifchen van die van Bern gegrond
waren, en verordende eene twistreden te houden in
de vergadering der tweehonderd, en in tegenwoordigheid
der Afgevaardigden van Bern, tusichen FUR­
BIT en FAREL , bij wien VIRET gevoegd was, over
de Kerkelijke magt in het maken van wetten, over
het gezag van den Paus van Rome, de overleveringen
en andere verfchilftukken. Na lange over en
vvederfpraak bekende FURBIT, dat bij de Roomfche
(tellingen uit Gods woord niet bewijzen kon , hetwelk
hij echter op zich had genomen. Op deze bekentenis
werd er een raadsbefluit genomen, waarbij
hij tot eene herroeping werd verwezen, als die veel
dingen had voortgebragt, (trijdig met Gods woord,
de eere van God, de waardigheid van Bern en het
algemeen welzijn. Doch FURBIT bedroog aller verwachting
; daar hij ter Kanfel opgetreden , niet alleen
niets herriep, maar op zijne vorige wijze tierde
en fchold. Hij werd dan op nieuw in de gevangenis
gebragt, waar uit hij eindelijk, op voorfpraak
van den Koning van Frankryk, in het jaar 1536
ontflagen is geworden.
Na dat de zaak van FURBIT dusdanig een einde
had genomen, werd de zaak der Hervorming met
zoo veel zegen voortgezet, te meer, daar het verbond
met Fryburg verbroken was en men dus van
dien

GESCHIEDENIS. 67
dien kant geen' tegenfland meer had, dat zij eindelijk na C G.
met openbaar gezag in het jaar 1535 openlijk werd Jaarisi?.
tot I55S«
ingevoerd, welk jaar dus gehouden wordt voor het
geboortejaar der Geneeffche Kerk. JAN PORTIER,
Geheimfchrijver van den Bisfchop, had nieuwe oproeren
aangeftookt, in welken een Burger gedood
en eenigen gewond werden, waarom hij door den
Raad gevangen werd genomen. Onder zijne papieren
vond men een Bisfchoppelijk Diploma en de bewijzen
eeiier zamenfpanning van den Bisfchop met
den Hertog van Savoye, tegen de regten en voorregten
der ftad, waar door de oogen der Burgeren
geheel geopend werden, wordende PORTIER, niettegenitaande
den aflaat van den Bisfchop, als een
verrader onthoofd.
De Bernfchen, die zich te Geneve onthielden ,
van deze gelegenheid gebruik makende, vorderden
nu, dat men aan hunne Predikanten FAREL , FRU»
MENT en VIRET , die onder befcherming der Afgezanten
van Bern tot hier toe in het geheim geleerd
hadden , vrijheid zou verleenen, om openlijk te prediken,
zoo wel als men dit vergund had aan eenen
nieuwen Roomfchen Prediker, FRANCOIS COUTE*
LIER. Als de Raad, de verrigtingen der Geestelijken
nog te zeer ontziende, hier omtrent zwarigheid
maakte, namen de Euangelifchen de Oeverkerk in,
bij de poort van dezen naam, niet verre van het
Franciskaner Klooster, en FAREL hield in dezelve
op den eerften Maart 1535 de eerfte openbare Preek.
De ontdekking eener nieuwe zamenzweering, om de
ftad den Hertog van Savoye in handen te leveren,
E 3 wef*

68 K E R K E L I J K E
na C. G. welke gevolgd werd van eene uitbanning der oproe-
Jaari5i7. rigen en het vertrek van des Bisfchops Raad uit de
tor 1552
ftad, bragt verders te weeg , dat de Raad zich
naauwer met de Zwitfcrs verbond, de Hervorming
openlijk aannam , en zelfs van zijne ftad eene vrijplaats
maakte voor de Hervormden , die uit Frankryk
derwaards de tcevlugt namen.
Onder zoo vele woelingen, oproeren en oorlogen,
lagen en geweld van den Bisfchop, den Hertog van
Savoye en trouwelooze Burgers, verkregen de Geneveeztn
hunne vrijheid en te gelijk den gezuivercen
Godsdienst. Ook werd de Hervorming zeer fterk
bevorderd, door de ontdekking van de bedriegerijen
die gepleegd waren met een Marienbeeld, waar aan
men eene wonderdoende magt had toegefchreven. Daar
en boven gaf JAKOB BERNHARD, Abt van het Franciskaner
Klooster, {tellingen uit, om die openlijk te
overwegen, gerigt tegen de regtvaardigmaking uit ce
werken, de vereering der Heiligen en der Beelden,
de menfchelijke overleveringen, de gebeden voor ce
dooden, ea het aanroepen der Heiligen. Deze (tellingen
werden overal rondgezonden, met uitnoodiging
van den Raad aan allen, die dezelve zouden
willen betwisten, en onder toezegging van vrijgeleide.
Doch wegens het verbod van den Bisfchop en den
Hertog verfchenen er flechts weinigen, onder welken
CHARLES, een Leeraar van de Sorbonne, en
CHAPHUSEN , een Dominikaner Monnik. Het
twistgeding duurde vier weken, onder het opzigt
van den Raad; de waarheid zegevierde volkomen ,
terwijl de gemelde verdedigers zich onderwierpen.
Se-

G E S C H I E D E N I S . 69
Sedert nam het getal der Hervormden van dag tot na C. G.
dag toe, en de anderen, ook de Geestelijken en Jaarisi/.
tot 1552.
Monniken, verlieten de ftad in zoo groot een getal,
dat de Raad zich genoodzaakt zag het verlaten der
ftad te verbieden.
Zoodra het Mondgefprek geëindigd was, floeg de
Raad, fchoon gevoelende, dat men met voorzigtigheid
te werk moest gaan, om de gevolgen , evenwel
genoopt door den ijver van het gemeen, en
door de vurige redevoeringen van FAREL , terftond
hand aan het werk. Het gemeen namelijk had reeds
hier en daar begonnen de Beelden en andere werktuigen
van het Bijgeloof te beftormen, en FAREL
had reeds in die Kerken, welke tot nog toe aan de
Roomfchen gebleven waren, gepredikt. De Raad
dan, eens en andermaal de Kanunniken en Kloosterlingen
opgeroepen hebbende, om, zoo zij nog iets
. in te brengen hadden, zich te vertoonen, deed de
overige Beelden wegnemen, en maakte befchikkingerj
over de Kloosters, en bevestigde met een Plakaat
den 27ften Augustus de openbare Euangelieprediking;
men floeg nieuwe munt met het opfchrift:
post tenebras lux, (licht na duisternis,) in plaats
van het oude: post tenebras fpero lucem, (ik hope
op licht na duisternis.) Eindelijk, de Raad liel
een gedenkteeken van koper bij de deur van hel
ftadhuis oprigten, ter eeuwiger gedachtenis van deze
weldaad. Bij het opruimen der Kerken vond
men verfcheidene blijken van gruwelijke bedriegerijen,
om het volk te misleiden. Bij voorbeeld, in
plaats van eenen arm van den Heiligen ANTOWUS,
E 3 wel

7o K E R K E L I J K E
fa C. G. welke met den grootften eerbied plag vereerd te
jaar 1517 worden, vond men een lid of leden van eene rave,
«ot 1552.
en in plaats van de herfeneu van PETRUS,, welke
niet minder heilig geacht waren, een puimfteen.
Thans werd de vrede en eendragt onder de Burgers
herdeld, de openbare Eeredienst en het Kerkbcltuur
geregeld, en eene Geloofsbelijdenis aangenomen
en bezworen, welke door FAREL was opgefteld,
en welke zich door hare eenvoudigheid aanprees;
voorts verbood men het vieren der Mis en
het verecren der Beelden, onder ftraft'e van gevangenis
en ballingfchap. Ook voerde men de Hervorming
ten platten lande in, in de gemeenten buiten
de ftad, welke aan de ftad onderworpen waren,
waartoe men eene maand tijd gaf, hoewel FAREL
beweerde, dat men het werk van God niet verhinderen
moest.
In dezen ftaat van zaken kwam CALVIN in de
ftad, die nevens FAREL en VIRET tot Leeraar aangenomen
zijnde, het dus ver gelukkig gedaagde werk
met hen voortzette en eindelijk voltooide, voornamelijk
na zijne terugkomst te Geneve, hetwelk hij
met FARKL en die, gelijk wij gezien hebben , had
moeten verlaten. Op zijne voorftelling werd een
Kerkebeftuur en een Kerkeraad van Ouderlingen en
Predikanten ingevoerd, door welken vervolgens de
Kerkelijke zaken behandeld werden, en welke Kerkenorde
federt 1555 ook van de andere Zwitferfche
Kerken is aangenomen (*). Na den dood van CALVIN
werd
(?) SPON. Hifi. van Geneve. RUCHAT Hiftoire de la
Re-

G E S C H I E D E N I S . 71
werd de eerfte plaats in de Kerk en Hoogefchool na C. G.
opgedragen aan THEODORUS BEZA, die zich, door
}aari5i7.
tot 1552.
de verdienften, aan de Kerk bewezen, heeft beroemd
gemaakt, en in hoogen ouderdom in het jaar 1605
overleden is.
VIJFDE H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming van Zweden en Denemarken.
Nadat wij dus den oorfprong, voortgang en vestiging
der Hervorming in Sakfen, Zwitferland en bijzonder
in Geneve befchreven hebben, voornamelijk
door den arbeid der drie vermaardlïe Hervormers, LU-
THER, ZWINGLIUS en CALVIN, willen wij den ver­
deren voortgang derzelve ontvouwen in andere landen
en rijken van Europa, welker opgerigte Hervormde
Gemeenten, of Sakfen of Zwitferland en
Geneve als hunne Moederkerken erkennen, van welke
zij de Hervorming ontvangen hebben. De Noordfche
Koningrijken Zweden en Denemarken, tot hetwelk
Noorwegen behoort, komen hier het eerst in
aanmerking.
Het Koningrijk Zweden was in het begin der
XVIde eeuw, omtrent het jaar 1520, door de
wreed-
Reformation de la Suisfe. SPANHEIM Orat. Geneva resti-
tuta. WILHELMIUS Hifi. der Reform, te Geneve Rotter­
dam 1745. II Deelen in %vo.
E 4
Hervorming
ia
Zweden.
Toeftand
van dat
land in
het begin
der zestiende
eeuw.

7a K E R K E L I J K E
m C. G. wreedheden van CHRISTIERN II, Koning van Dene­
janna 17marken, en den Aartsbisfchop van Upfal, Primaat
tot 1552.
van het Rijk, die met denzelven zamenfpande tot
verderf van zijn vaderland, in eenen allerongelukkig-
Iten toeftand. Men had van den Paus LEO X eene
Bulle weten te verwerven, waarbij het geheele Rijk
in den ban gedaan, en CHRISTIERN benoemd was,
om deze Bulle ten uitvoer te brengen; terwijl JAN
ANGELUS ARCHIMBOUD, Pausfelijke Legaat, het ongelukkige
Zweedfche Volk verder van deszelfs geld ca
bezittingen beroofde, door het veilen en verkoopen
van de Pausfelijke Aflaten. In de hoofdftad Stol;holm
werden, onder het voorwendfel der Pausfelijke
Bulle van den ban, omdat zij de regten van den
Staat tegen den Aartsbisfchop verdedigd hadden, de
Burgemeesters, de Regering der ftad en vierennegentig
Rijksraden in hechtenis genomen, en door beulshanden
ter dood gebragt, waarna Stokholm aan plundering
en moord werd prijsgegeven, zonder onderfcheid
van jaren of geflacht.
Geen land was er bovendien in Europa, waar
de Bisfchoppen, en de Geestelijkheid in het gemeen,
grooter wereldlijke voordeden trokken, uit het Bijgeloof
der tijden, dan in Zweden en Denemarken. De
meeste Bisfchoppen hadden inkomflen, grooter dan
die van den Koning; zij hezaten Kasteden en Sterkten,
die hen onafhankelijk van de Kroon maakten,
en hen in Haat ftdden, om onlusten in het Rijk te
verwekken, en voor den Staat door hunne magt gevaarlijk
te wezen. Zij leefden in de ongebonden-
He overdaad en wedde, terwijl de Adel en de
ove-

G E S C H I E D E N I S . 73
overige inwoners ellendig en behoeftig waren. —• na C. Q.
Eindelijk daagde er een verlosfer voor dit onge­ Jaansi7.
tot 1552.
lukkig volk op. Deze was GUSTAAF ERICZOON,
WASA bijgenaamd, als zijnde een afftammeling uit GUSTAAF
WASA ,
dit oude Koninklijke gedacht. Zijn karakter wordt
redder
ons dus befchreven. Hij was een van die groote van zijn
geesten, welke de natuur zoo zeldzaam vormt, met vaderland
alle de noodige hoedanigheden, om oVer menfchen
te gebieden, zijn voordeelig voorkomen en verheven
postuur maakten hem aanhangers, waar en zoodra
hij zich vertoonde. Zijne welsprekendheid, waaraan
zijne goede houding kracht bijzette, was zoo veel
te meer overredende, als zij kunfieloos was; zijn
vernuft ontwierp ondernemingen, welke het gemeen
als roekeloos befchouwt, maar welke ftout zijn in
het oog van groote mannen. Zijne onvermoeide
dapperheid deed dezelve wel flagen. Hij was onvertfaagd
met voorzigtigheid, bezat eenen zachteu
imborst in eene woeste eeuw, met één woord,
deugdzaam , zoo veel het hoofd van een partij
zulks zijn kan."
Deze GUSTAAF was gijzelaar geweest bij CHRIS­
TIERN, maar tegen het regt der volken gevangen
gehouden. Hij ontfnapte zijne gevangenis, en dwaalde,
als een boer vermomd, om in de bosfchen en
bergen van Dakkarlïê, alwaar hij genoodzaakt was
in de Kopermijnen re arbeiden , ten einde te
kunnen leven en zich te verbergen. In dezen ftaat
durfde hij het ondernemen, om den dwingeland van
den troon te ftooten, Hij maakte zich aan de Boeren
bekend, deze maakten, onder zijn geleide,
E 5 eenen

n
K E R K E / L I J K E
aaC. G . eenen opftand , en daar hij hen fpoedig tot goede
ibldaten vormde, tastte hij CHRISTIERN en den
tot 1555
Aartsbisfchop aan, floeg hen verfcheidene keeren,
en werd eindelijk in het jaar 1523 op eene wettige
wijze door de Zweden tot hunnen Koning verkoren.
Eerflc Onder alle deze voorvallen waren de zaden der
zaden de
Hervor­
Hervorming in Zweden gezaaid, door verfcheidene
ming in Duitfche Kooplieden, die op Stokholm, Sudcrko-
Zweden.
ping, Calmar en andere plaatfen handel dreven, en
de ichriften van LUTHER in het land bragten en
verfpreidden. In het leger van GUSTAAF bevonden
zich ook Duitfche troepen, die de zaak van LU­
THER waren toegedaan; behalve dat verfcheidene
aanzienlijke Zweedfche jongelingen op de Hoogefchool
te IFittemberg hunne Letteroefeningen voortzettende
, daar de leer der Hervorming hadden ingezogen.
Onder dezen waren OLAUS PETERSON en
LAURENS PETERSON, waarvan de eerfte, in het vervolg,
Herder en Leeraar in Stokholm, en de laatfte
Aartsbisfchop van Upfal geworden is. Deze, bijzonder
de eerfte, in het vaderland wedergekeerd,
verzuimden niet, hetgeen zij in Duitschland geleerd
hadden, eerst heimelijk aan hunne vrienden mede te
deelen, en vervolgens meer openlijk te verkondigen.
GUSTAAF , die, gedurende zijn omzwerven, zich
ook eenigen tijd te Lubek onthoudende, daar fmaak
gekregen had, in de waarheid van het Euangelie,
begunftigde de pogingen dezer lieden, doch met alle
bedachtzame voorzigtigheid; in het eerst zich vergenoegende
, het verfpreiden der Hervormde leer
oogluikende te dulden, en vervolgens meer openlijk
zelfs

G E S C H I E D E N I S . 75
zelfs op de Scholen toe te laten; doch als in het ïaC. G.
jaar 1524 eenige dweepzuchtige Herdoopers, en daar
ot 1552.
onder ME LCHIOR RINK en KNIPPERDOLLING, met
eenige anderen uit Duitschland en Holland te Stokholm
overgekomen, aldaar, terwijl de Koning afwezig
was, op eene buitenfporige wijze, onderftonden
de Beelden en andere Kerkfieraden met geweld uit
de Kerken te werpen en te vernielen, terwijl de
Lutherfthe Leeraars zulks hadden aangezien, in verwachting,
dat deze drift ten hunnen voordeele zou
verkeeren; fruitte GUSTAAF, te Stokholm wedergekeerd
, terflond deze baldadigheid, doende deze
Geestdrijvers vatten en ftraffen, en de Lutherfchen
berispende, dat zij zich niet in tijds tegen dezelven
hadden aangekant.
OEAUS PETERSON ging ondertusfchen ftandvastig
voort met de Euangelieleer te verkondigen , en
fcheidde zich voorts openlijk van de Roomschgezinden,
die hij tegen zich voornamelijk in het harnas
joeg, door een wettig huwelijk aan te gaan en eene
vrouw te trouwen, waar tegen de Koning hem in
Zijne befcherming nam en handhaafde. In eene vergadering
van de Geestelijkheid vorderde de Koning
van dezelve, dat zij hun aandeel zouden opbrengen
tot de rijkslasten , ten einde in den tegenwoordigen
nood des vaderlands te voorzien, hier tegen verzette
zich de Bisfchop van Linkoping, JOANNES BRASKE,
tevens bij deze gelegenheid zijne befchuldiging tegen
OLAUS PETERSEN inbrengende. Op dit laatfte merkte
de Koning aan: dat OLAUS met de Heil. Schrift
gijn huwelijk verdedigde, en dat het den Bisfchop
vrij

•76 K E R K E L I J K E
Ba C. G vrijftond, hem uit de Schrift van de ongeoorloofd­
Jaan

G E S C H I E D E N I S . 77
te bewijzen. Het antwoord des Konings was, dat r a C O.
hij van de Geestelijkheid niets onbillijks geëischt J aari5i7*
at 155a.
had, en dus bij dien eisch bleef volharden; wat.
OLAUS PETERSEN betrof, dat hij bereid was, denzeiven,
zoo wel als alle andere Ketters, te ftraffen,
mids dat die te voren behoorlijk wederlegd en overtuigd
waren; dat hij van het levensgedrag en de zeden
van OLAUS alles goeds vernomen had, zoodat nijd
en afgunst hem ligtelijk de fmet der Ketterij had
kunnen aanwrijven. De Aartsbisfchop, hier door
getroffen, en zich van zijne krachten te veel verbeeldende,
droeg toen den Koning voor: dat hij
bereid was, OLAUS in tegenwoordigheid zijner Majefteit
en derzelver Staatsdienaren van Ketterij te
overtuigen, zoodat zij allen daarvan getuigenis zouden
kunnen dragen.
De Koning, die zoodanige onderhandeling nuttig, Mondgat
ja noodig keurde, om de waarheid te bevorderen , fprek te
Upfal.
vatte den Aartsbisfchop bij het woord, en gebood,
dat men een wederzijdsch mondgefprek in het openbaar
zou houden, in het Kollegie te Upfal, waarbij
hij zelf wilde tegenwoordig zijn, met zijne Staatsdienaars
, als ook de Rijksraden en Leden van Staat;
waartoe OLAUS, een ijverig voorftander der waarheid,
zich terftond bereid toonde; doch de Aartsbifchop
en deszelfs aanhang toonden zich huiverig,
toen het op ftuk van zaken aankwam, voorwendende,
dat het met hunne waardigheid onbeflaanbaar
was, met iemand te redetwisten, wiens Regters zij
waren, maar waarfchijnlijk bevreesd voor de geleerdheid
en welfprekendheid van OLAUS ; waarom
zij

78 K E R K E L I J K E
na C. G zij PETRUS GALLE, Profesfor in de Godgeleerdheid
Jaari5i7
op de Hoogefchool van Upfal, gebruikten, om de
tot 1552.
Pausfelijke leerftellingen tegen OLAUS te verdedigen.
Dit mondgefprek had plaats in het jaar 1526, in
tegenwoordigheid van den Koning en eene aanzienelijke
vergadering der voornaamtte Regeringsleden
van Zweden, hebbende de Koning bevolen, dat alles,
wat van weêrszijde werd voortgebragt, naauw»
keurig zou worden opgefchreven. De artikelen ,
waar over gehandeld werd, waren de voornaamfte
verfchilftukken tusfehen de Hervormers en de
Roomschgezinden: over de regtvaardigmaking des
zondaars voor God, of dezelve uit de werken zij,
dan alleen uit genade om de verdienden van CHRIS­
TUS, welke de mensch behoort aan te nemen en
zich toe te pasfen, met een zeker vertrouwen? Of
de vergeving der zonden door aflaat van den Paus
kracht hebbe? over de vrije wil des menfchen in
zijne bekeering; over de verdiendelijkheid der goede
werken ter zaligheid; over de Pausfelijke overleveringen
, de Misfen voor de dooden, de aanroeping
der Heiligen, Bedevaarten naar Heilige plaatfen enz.
over het Vagevuur, over de Aflaten, het gebruik
des Avondmaals onder céne gedaante, den ongehuwden
ftaat der Geestelijken, de tijdelijke magt der
Geestelijken en derzelver waardigheden enz. Nadat
men over dit alles over en weder gefproken had,
zonder dat men het zelfs eens was over de bronnen
van bewijsredenen, waartoe de Roomschgezinden de
overleveringen, de uitfpraken der Kerkvaderen, en
der Kerkvergaderingen, als ook de befluiten der
Pau-

G E S C H I E D E N I S . 71
Paufen wilden gebruiken, terwijl OLAUS geene anna C. G;
dere bewijzen wilde toelaten, dan die uit de Heilige laan 517.
tot 1552.
Schrift ontleend waren, als den eenigen regel des
geloofs en der zeden, gebood de Koning, dat de
beide zamenfprekers hunne bewijsredenen in gefchrift
zouden Hellen, opdat Godsdienllige hoorders en lezers
zouden kunnen weten en oordeelen, welke partij
de waarheid verdedigde, en den Godsdienst leerde,
welke in de Heilige Schrift vervat is. Dus nam
dit mondgefprek een einde, GALLE ftelde zijne bewijzen
voor de leere der Roomschgezinden in gefchrift,
gelijk OLAUS PETERSEN de zijne voor de
leere der Hervormden (*).
Het gevolg van dit gefprek was, niettegenftaande
alle de woelingen van JAN BRASKE, Bisfchop van
Linkoping, ten tegendeele, dat de Euangelieleer van
dag tot dag voortgangen maakte. Vele Edellieden
verkozen voor zich bijzondere Predikers, die in hunne
Sloten en Kasteelen voor hen het Euangelie predikten,
fommigen uit zucht tot nieuwigheid; anderen
uit lust tot de waarheid, anderen, om de welfprekendheid
dezer Predikers, en weder anderen, om
den Vorst te behagen, die zich voor de Hervorming
genegen toonde.
In datzelfde jaar 1526 beriep de Koning eenen Rijksdag
Rijksdag te Stokholm, op welken in 's Konings naam
te Stoklroltn.
werd voorgefteld, dat men, wegens den nood des
(*) Men vindt het verhandelde in dit mondgefprek
bij GERDES T. III. Hifi. Evang. Renov. in Monum. pag.
I53-I8I-
va-

8ó K E R K E L I J K E
na C. G , vaderlands, de Kerkdijken behoorde te verph'gten'
Jaarisn
• tot het wedergeven der goederen, welke zij onWettot
1552
' tiglijk bezaten, en dat zij niet langer behoorden verfchoond
te worden van te helpen dragen in de algemeene
lasten van den Staat. Eenparig Hemden de
Rijksftanden, uitgezonderd de Geestelijken, dat de
Kerkelijke tienden van een jaar, ten minde twee
derde van dezelve, in de openbare fchatkist geflort
zouden worden.
Nader De Geestelijkheid, en voornamelijk JOANNES MAmondgefprek
te GNUS , Aartsbisfchop van Upfal, waren over dit
Upfal. befluit, gelijk men denken mag, tèn uiterfle misnoegd,
en poogden hetzelve met alle magt vruchteloos
te maken; zich beklagende, dat hun onregt
aangedaan, hunne voorregten gefchonden , en de
Katholijke Godsdienst veracht werd. Hierop ontbood
de Koning, omtrent Pinkfleren des jaars 1526
te Upfal gekomen, den Aartsbisfchop met zijne Kanunniken,
om in hun Kapittel bijeen te komen, al­
waar ook OLAUS PETERSEN en GALLE tegenwoordig
waren, en een nieuw mondgefprek gehouden
werd over de inkomften en vrijheid van belastingen
der Geestelijken. De Koning vraagde: van waar
de Kerkdijken de Prebenden en Kerkelijke vrijheid
hadden? GALLE antwoordde: uit de gifte van Godvruchtige
Koningen en Vorsten, volgens Gods
woord, tot onderhoud der Kerk mildelijk gefchonken:
de Koning hernam: Indien de Kerkdijken hunne
goederen en Kerkelijke vrijheid hebben uit de milddadigheid
der Koningen, of dan ook niet uit diezelfde
magt de gifte eindigde, voornamelijk dewijl de Kerke-

G E S C H I E D E N I S . 8ï
keliiken deze goederen misbruiken? GALLE zeide: na C. G,
Indien de Kerkelijke goederen worden vernietigd , Jaarisi?.
tot 1552.
vervalt de Kerk zelve, tegen den wil en de belofte
van CHRISTUS , die zegt: dat de poorten der hel
dezelve niet zullen overweldigen. De Koning ging
voort: De Kerkelijke goederen worden bedeed aan
luije buiken , die niet verftaan iets nuttigs voor de
Kerk te prediken of te fchrijven, en die flechts geleerd
hebben, hunne zoogenoemde Kanonieke uren te
zingen, hetwelk zeer velen zonder Godsdienfligbeid
doen. Nademaal derhalve uit Gods woord niet kon
bewezen worden, dat de Prebenden volftrekt tot de
Kerk behooren, en die goederen de godzaligheid
niet vermeerderen, of tot een noodzakelijk gebruik
bedeed worden, zouden zij wettiger tot een beter gebruik
worden aangewend, opdat zij voor den Staat
en de Kerk voordeelig waren. Hierop zweeg GALLE.
De Koning beval toen den Aartsbisfchop te antwoorden
, doch deze weigerde zulks. Nu begon de
Opziener der Hoofdkerk M. GEORGE TURSON deftig
voor de voorregten der Kerkdijken te redenen, zeggende:
„Het is aan niemand geoorloofd,zonder gevaar
van den ban en de eeuwige verdoemenis iets
aan de Kerk te ontvreemden." De Koning hoorde
de fnerpende taal van den Redenaar met geduld aan;
maar beval den Godgeleerde als een' Godgeleerde te
fpreken, en hetgeen hij' gezegd had, uit de Heilige
Schrift te bewijzen. Vervolgens ontvouwde de Koning
zijne meening op deze wijze: dat hij aan godvruchtige
Euangeliedienaren geene eere volgens Gods
woord , of een noodzakelijk en eerlijk onderhoud
HERV. II. F wil

8a K E R K E L I J K E
na C. G wilde weigeren; maar dat bij niet zag, dat men aan
Jaari5i7
lutje buiken, die in Kerken en Kloosters leefden ,
tot 1552
iets verfchuldigd was. Alzoo de Kapittel heeren hier
op niets hadden te antwoorden, (tond de Koning
op en vertrok naar Stokholm, waar hij den Aartsbisfchop
ontbood (*).
De Ko­ Deze Aartsbisfchop kon nogtans niet rusten, maar
ning doei
deKerken hitfte alle de Roomschgezinden tegen den Koning
zuiveren op, wien hij verders vele moeijeüjkheden veroorzaak-
en ftelt
Euangete.
De Koning liet hem eindelijk in hechtenis neliepredimen,
doch hem weder ontflagen hebbende, zond
kersaan. hij hem als Gezant naar Po/en, maar de Aartsbisfchop,
zijne goederen heimelijk bijeengepakt en vele
gefchiedkundige (lukken en oorkonden medegenomen
hebbende, begaf zich naar Dantzig, en van daar
naar Rome, alwaar hij eene Gefchiedenis der Gotben
gefchreven heeft, zonder ooit in zijn vaderland weder
te keeren. JAN, Bisfchop van Linkoping, verliet
insgelijks het Rijk en vertrok naar Polen , alwaar
hij in een Klooster gedorven is.
Ondertusfchen begon de Koning niet alleen de Kerk
van Stokholm te hervormen, door alle Afgodifche
gedenkteekens uit dezelve te laten wegnemen, onder
welke een Beeld van St. jforis vnn eene reusachtige
grootte , hetwelk tot verfcheidene bijgeloovigheden
gelegenheid gegeven had; maar ook door Euangelifche
Predikers aan te (lellen, en te belasten, dat de
Godsdienst niet langer in de Latijnfche, maar in de
moedertaal zou verrigt worden.
(*) GRRDES /. C. p. 301.
In

G E S C H I E D E N I S . 83
In het jaar 1527 oordeelde de Koning het noodig,
in een openbaar (taatsfluk zich te verantwoor
den tegen de lasteringen van den Aartsbisfchop van
Upfal; hij gaf in hetzelve te kennen, dat hij geens
zins eene nieuwe leer begunftigde, maar de leer,van
CHRISTUS en de Apostelen ons overgeleverd , wilde
befchermen en handhaven; gezuiverd van naderhand
ingevoerde plegtigheden (*). Dewijl de Geestelijken
ook voortgingen oproerige bewegingen te verwekken
en de Dalekarliers aan het muiten geflagen waren,
beriep de Koning in . het gezegde jaar 1527 weder een'
algemeenen Rijksdag te Westeraas, alwaar op den maaltijd,
op welken de Rijksftenden naar gewoonte door
den Koning onthaald werden, voor de opening van den
Rijksdag, de eerfte plaats aan de tafel aan de Wereldlijke
Rijksraden werd aangewezen, de tweede aan de
Bisfchoppen, tegen de voorgaande gewoonte, toen de
Bisfchoppen de vooraanzitting hadden op foortgelijke
maaltijden; de derde plaats werd beflemd voor den
Adel, de vierde voor de overige Geestelijken ; de
vijfde voor de Burgers; de zesde voor de Boeren.
• De Bisfchoppen, voornamelijk BRASKE, Bisfchop
van Linkoping, hier uit voorziende, wat op den
Rijksdag (tond te gebeuren, namen deze fchikking zoo
hoog op, dat zij nog dienzelfden dag na den maaltijd
in het geheim raadpleegden, en zich met eenen
eed verbonden , dat zij op alle mogelijke wijzen
zich in de voorregten van hunnen (land zouden
handhaven , de Kerkelijke goederen behouden , en
(*) GERDES T, Ut, in Monum. p. 181.
F 2
al-
na C. O.
Jaari5i7.
tot 1552.
Rijksdag
te W esteraas.
GUST AA*
wil de
kroon nederleggen

Ï4 K E R K E L I J K E
na C. G alle Ketterijen uitroeijen. Het formulier van dezen
Jaarisi7. eed, door allen onderteekend, werd in de Kerk van
tot 1552
s. JEUIDIUS onder eene grafzetk verborgen, en is
eerst vijftien jaren daarna ontdekt geworden.
De Koning, hier van onbewust, deed den volgenden
dag bij monde van zijnen Kanfelkr LAU-
RENS ANDERSON, het voordel aan de Rijksvergadering,
behalve het overwegen der middelen om de
oproerige bewegingen der Dalekarliers te (tillen, en
den aanval van CHRISTIERN II af te weeren , die
Zweden met eene landing bedreigde , bijzonder
ter (lijving der geldmiddelen van den Staat, de bevestiging
van het voorheen genomen befluit, omtrent
de Kerkelijken er, derzelver goederen en bezittingen,
om voorts te befluiten, dat de Geestelijken
:en gedeelte van hunne onmatige bezittingen en ook
hunne Sloten en Kasteden aan de Kroon zouden af-
[laan, en voorts uit den Rijksraad geweerd en van
alle bewind der zaken ontzet, en het Rijk van alle
Bisfchoppelijk en Pausfelijk geweld ontheven zon
«vorden.
Op dit voordel, door den Kanfdier in 'sKonings
ïaam gedaan, rees de Bisfchop van Linkoping op,
1 :n verklaarde, dat het hem en zijne Medegeestelij-
] ten geenszins verwonderde, dat de Koning deGees-
I elijke goederen tot zich nam, dewijl hij aan de
lutherfchen, die den Godsdienst zeiven aanvielen,
1 lang zoo veel magt gegeven had; doch dat hij
1 liets zou toedaan van alles, wat voorgedekt was
< iver het vervreemden der Kerkelijke goederen, maar
celeer dat hij het Katholijk geloof tot den laatden
adem

G E S C H I E D E N I S . 85
adem zou verdedigen, en dat de Geestelijken niets na C. G.
van hunne regten en voorregten zouden afftaan,
voordat de Paus van Rome, wiens gezag zij in de-
tot 1552.
zen alleen erkenden, en die de hoogde regter in
verfchillen was, hieromtrent beflisfend uitfpraak zou
gedaan hebben.
De Koning, hier door getroffen, en befpeurende,
dat fommigen van de Rijksleden, die aan den ouden
Godsdienst gehecht waren, het oor leenden aan
de woorden van den Bisfchop, dond op en vertoonde
in eene deftige aanfpraak, de dienden, door
hem aan het vaderland , zoo dikwijls met gevaar
van zijn leven, bewezen, terwijl de Geestelijken ledige
en lutje aanfchouwers geweest waren, welke
dienden men thans met ligtzinnigheid en ondankbaarheid
beantwoordde, daar men hem zelfs van Ketterij
wilde betichten; hij verklaarde, de Koninklijke Majedeit
niet in naam of in vertooning te willen bezitten
, maar indien men zijn gezag wilde verachten,
dat hij dan liever van de regering wilde afftaan;
gelijk hij ook terdond daarop, met groote
verontwaardiging, in diezelfde vergadering, de Koninklijke
waardigheid in derzelver fchoot nederlag,
alleen vorderende, dat hem eerst zijn vaderlijk erfgoed
, en de kosten aan het Rijk bedeed, zouden
herdeld en goed gedaan worden , wanneer hij niet
alleen van het Rijk afdaan, maar ook het vaderland
verlaten wilde, zonder daar ooit in weder te keeren.
Met deze woorden verliet de Vorst de vergadering
, begevende zich met de Krijgsbevelhebbers,
die hem aankleefden, naar het Koninklijk Slot, drie
F 3 da

K E R K E L I J K E
na C. G dagen lang allen toegang tot zich verbiedende, al­
Jaansn
ïot 1552
leen bleef de Kanfelier in de vergadering, ten einde
te zorgen , dat er geene wanorde voorvallen of onberadene
(lappen gebeuren mogten. Doch de vergadering
fcheidde terftond zonder verdere raadpleging.
Den volgenden dag kwam de vergadering weder
zamen, wanneer er eerst een gefprek voorviel tusfchen
PETRUS GALLE en OLAUS PETERSEN, hetwelk
echter fpoedig werd afgebroken, alzoo de eerfte
niet dan in de Latijnfche taal over Godsdienstzaken
wilde handelen, maar OLAUS in de moedertaal
fprak, welke van allen verdaan werd. Vervolgeus
handelde de vergadering niet zonder hevigheid,
of de Kerkelijke goederen , volgens des Konings
wil, aan de Kroon zouden worden afgedaan,
dan of men derzelver bezitting zou handhaven. De
Kanfelier fprak hierbij zoo erndig en overredend,
dat zelfs fommige Geestelijken hem toevielen, en de
Groot - Maarfchalk van het Rijk, TURO JANSZOON,
die anders de Geestelijkheid aanhing, zich van allen
verlaten ziende, insgelijks den Kanfelier toeviel;
waarop de vergadering bedoot, eene Kommisde uit
haar midden af te zenden naar het Paleis van den
Vorst, om dien te verzekeren, dat alles zou vastgedeld
worden, overeenkomdig hetgeen hij gecischt
had. Hiertoe werden benoemd de Kanfelier en
OLAUS PETERSEN, die met de grootde moeite den
Koning eerst op den vierden dag bewegen konden,
om weder in de vergadering te verfchijnen.
Nu werd door de vergadering bedoten : „ dat
„ de Bisfchoppen voortaan zich zouden onthouden
» van

GESCHIEDENIS. 87
„ van het bewind der rijkszaken, en dat de over- ja C. G.
„ toilige goederen der Kerkdijken, of de Sloten, [aar 1517.
ot 1552.
welke zij bezaten, en dertien duizend Landhoe-
„ ven, welke zij federt den tijd van KAREI, KA-
„ NUT , den laatflen Koning voor de Deenfche on-
,, lusten, binnen omtrent zeventig jaren verkregen
„ hadden, gedeeltelijk aan de Kroon zouden ko-
„ men, gedeeltelijk tot die genen wederkeeren, wier
,, voorouders die hoeven bezeten hadden, enz."
Voorts werden, ten aanzien van het Kerkelijk beftuur,
zekere regels vastgefteld en aan de Kerkdijken
voorgefchreven, welke de Bisfchoppen en Kerkdijken
gelast werden te onderteekenen; al hetwelk
de Koning met zijn gezag bekrachtigde.
Sedert verklaarde de Koning zich openlijk voor de I
Hervorming, bevestigende niet alleen OLAUS PETER- V
)e Herorming
1 Zwe-
SEN in zijn ambt, als Leeraar te Stokholm, maar \
envolook deszelfs Broeder LAURENS tot Aartsbisfchop n >oid.
van Upfal verheffende, aan wien hij ook zijne Nicht
uithuwelijkte, met eene zeer groote huwelijksgave,
ten einde het verlies van den Aartsbisfchop eenigerrnate
te vergoeden en ook zijn genoegen over dit
huwelijk te betoonen.
Thans werd de Koning den iaden Januarij 1528
plegtig gekroond, waarbij een bepaald formulier den
Koning werd voorgelezen, behelzende eene vermaning
en voorfchrift, om zich te gedragen naar den
pligt van eenen Christelijken en Godzaligen Koning (*).
Na
(*) GERDES in Monum. T. III. Hifi. Euang. Renov.
adjunct, p. 187-103.
F 4

na C. G
]aari5i7
tot 1552
88 K E R K E L I J K E
Na het afloopen van de plegtigheid der kroning
en inhuldiging des Konings, werd een Rijksdag ge­
houden te Orebo in Nericië, alwaar ook de voor­
naamfte Geestelijken van het Koningrijk tegenwoor­
dig waren. In deze vergadering werd met algemeen
goedvinden eene Kerkenorde en regeling, die opgefleld
was door LAURÉNS ANDEKSON, den Kanfelier, en
PETERSEN, als Geheimichrijver, (Secretaris,) van
Stokholm, algemeen goedgekeurd en ingevoerd (*).
Volgens dit opftel blijkt het, dat men, de leere van
den gezuiverden Godsdienst in Zweden aannemende,
te gelijk nuodig oordeelde , verfcheidene uiterlijke
gewoonten van het Pausdom te behouden, ten ein­
de zoo veel mogelijk de zwakke gemoederen te ge-
moet te komen, doch men verklaarde, in het ge­
melde opftel, derzelver gebruik, met verwerping van
alle misbruik; dus werd het Wijwater toegelaten,
waar van gezegd wordt: Het Wijwater wast de
zonden niet af, dit doet alleen het bloed van CHRIS­
TUS; maar het doet gedenken aan het gebruik van
den Doop, waarmede wij gedoopt zijn tot verge­
ving der zonden. De Beelden der Heiligen worden
niet aangehouden, om die te dienen, maar ter ge­
dachtenis van CHRISTUS en de Heiligen, opdat wij
hun leven en godzaligheid navolgen. De Godsdien-
ftigen hebben van ouds geene palmtakken gewijd,
om daar eenige hulp van te verwachten, maar ter
gedachtenis der palmtakken, welke voor JEZUS, bij
zij-
(*) Men vindt dit op Hel in zijn geheel bij GERDEÏ
A c. p. 193 196.

G E S C H I E D E N I S . 89
zijne intrede in Jeruzalem, op den weg gefpreid ia C. G.
werden; aan de gewijde waschkaarfen op den dag [aar 1517.
xx 155a.
van MARIA'S reiniging, komt geene heiligheid toe;
maar alleen aan het ware licht, CHRISTUS, die in
den Tempel aan God werd aangeboden , wien de
gewijde waschkaars beteekeöt. De uitwendige zalving
beteekent de inwendige zalving des Heiligen
Geests, welke den geloovigen noodzakelijk is. Het
gebruik der klokken dient alleen, om het volk tot
den Godsdienst op te roepen. Het /lichten van Kerken
is op zich zelve geen Godsdienst , nademaal
God eigenlijk niet woont in Tempelen, die met
handen gemaakt zijn; maar de noodzakelijkheid vermaant
de Christenen, dat zij plaatfen hebben, om
den Godsdienst te verrigten. De Kerken, ook zout,
fpijs en andere dingen, worden gewijd, niet opdat
zij in zich zeiven heilig zouden zijn; maar wij bidden
, dat wij deze dingen heilig mogen gebruiken,
opdat wij Gods naam niet ontheiligen in de Kerk,
of terwijl wij in heilige zaken verkeeren. Dus is
deze inzegening niet voordeelig voor die gewijde
dingen; maar voor ons, die dezelve gebruiken moeten.
Dus moeten de eenvoudige menfchen onderrigt
worden, dat zij hunne kaarfen liever aan de armen
moeten geven, dan dat zij die voor de Beelden
ontfteken. Het vasten zelf is geen Godsdienst,
maar op deze wijze wordt de begeerlijkheid des
vleefches beteugeld, opdat het hart van den Godsdienltigen
mensch voorbereid worde, om den Godsdienst
ernftig waar te nemen. Heilige dagen worden
gevierd, niet om met lediggaan den Godsdienst
F 5 te

tra C. G
Jaari5i7
tot 1552
OLAUS
PETERSEN
Hand­
boekje
enz.
00 K E R K E L I J K E
te verrigten; maar opdat er een gefchikte tijd zij ,
om Gods woord te hooren, en opdat de arbeidslieden
rusten mogen van hunnen arbeid.
Nog moet men de eenvoudige lieden onderrigten,
dat de gewone plegtigheden op de dagen van het
lijden en de opltanüing van CHRISTUS geen ander
gebruik hebben, dan om de gefchiedenis van CHRIS­
TUS, die voor ons geleden heeft en opgeftaan is,
aan ons in de gedachtenis te brengen en te behouden.
De Bedevaarten naar Heilige plaatfen zullen ,
met zoo vele behoedzaamheid, als mogelijk is, afgefchaft
worden. Dezelve waren van eerfte af ingefteld,
niet tot eene eigenlijke vereering van God,
of aflaat van zonden op die plaatfen, (want God is
overal;) maar, opdat de Godsdienftige mensen op
die plaatfen betere kennis zou ontvangen van Gods
wezen en wil, door de prediking van Gods woord,
van geleerde mannen daar voorgedragen; trouwens,
het aanfehouwen van godsdienftige zaken fcherpte
de aandoening der Godzaligheid. Dit prentten de
Predikers aan hunne landslieden getrouwelijk in.
Doch dewijl dit gebruik der Bedevaarten heeft opgehouden,
dat men dan ook zelve ophoude, Bedevaarten
te ondernemen.
Tenzelfden tijde fchreef OLAUS PETERSEN een
Handboekje in de Zweedfche taal, bevattende een
voorfchrift voor de Herders en Leeraars, hoe zij
den Godsdienst openlijk hadden waar te nemen ,
zoo ten aanzien van de bediening des Doops, als
der trouwplegtigheden, het bezoeken en vertroosten
van kranken , en over de begrafenisfen. Bovendien gaf
de-

G E S C H I E D E N I S . 91
dezelve Hervormer een afzonderlijk gefchrift in het naC. G.
licht, oven de regtvaardigmaking des zondaars voor jaar 1517.
to: 1552»
Cod, uit hetwelk zijne overeenfiemming met de andere
Hervormers in dit gewigtig leerftuk allerduidelijkst
blijkt. Vooreerst wijst hij in dit gefchrift
aan, dat alle menfchen, die op eene natuurlijke wijze
geboren worden, in zonden ontvangen en geboren
worden; waar uit van zelf volgt, de onmogelijkheid,
dat de vleefchelijke mensch de wet zou
kunnen vervullen en de regtvaardigheid door zijne
eigene werken verdienen : Dat derhalve het eerfte
gebruik der wet is, dat de mensch zich erkenne,
een overtreder der wet, dat is, een zondaar te zijn,
ten tweeden, dat de wet voor hem een tuchtmees­
ter zij tot CHRISTUS, dat is, dat hij den zondaar,
als doodfchuldig, tot de genade, die in CHRISTUS
geopenbaard is, en tot de geregtigheid leide, nademaal
CHRISTUS op alle wijze niet alleen aan de wet
voldaan, maar ook onze plaats, in het lijden van
de ftraffen onzer zonden , vervangen heeft.
Na dit bewezen te hebben , ontvouwt hij, hoe
de geregtigheid van CHRISTUS de onze wordt door
het geloof, en op welke wijze de mensch door het
geloof aanneemt, hetgeen hij nooit door eenige zijne
werken zou kunnen verdienen, namelijk, dat hij geregtvaardigd
worde, te weten: de zondaar wordt
geregtvaardigd door het geloof, niet daar in dat
de gehovige zelf handelt door te gelooven, maar
daar in, dat hij de geregtigheid van CHRISTUS
zich toepast, door die aan te nemen. „ Want,"
zegt hij, „ het is geheel genade van God, het-
e e n
n S

92 K E R K E L I J K E
na C. G. „ geen ons regtvaardigr. Wij weten toch , dat de
Jaar 1517,
„ toorn Gods oneindig is, welken de zondaar nooit
tot 1552.
„ kan bevredigen. Daarom is de Zoon van God
„ gekomen , geopenbaard in het vleesch, die, in
„ onze plaats, die wij door de zonde verloren wa-
ren, den oneindigen toorn gedragen en eene on-
„ eindige genade verdiend heeft, heilzaam voor al-
„ len, die gelooven. Derhalve die door eigene vver-
„ ken wil geregtvaardigd worden, verfmaadt de ver-
„ dienden van CHRISTUS, en verkrijgt de geregtig-
„ heid geenszins, welke hij zoekt. Doch wij ge-
„ loovende worden bemind in CHRISTUS, maar
„ Gods toorn blijft op de ongeloovigen. De uit-
„ verkorenen in CHIUSTUS zijn Gods kinderen om
,, de verdienden en de verlosfing, die door Gods
eeniggeboienen Zoon, vleesch geworden zijnde,
„ gefchied is, die daarom onze Broeder heeft wil-
„ len worden, opdat hij het ambt van Middelaar
„ zou vervullen. Dit vertrouwen der zaligheid en
„ der verkiezing onderhoudt de Heilige Geest in de
„ geregtvaardigden of geloovigen, als hun leids-
„ man, door wiens mond de geloovigen in de oe-
, fening van goede werken en gehoorzaamheid aan
„ Gods woord dagelijks toenemen."
Uit dit alles leidt hij vervolgens af, wat het zij,
; iet Euangelie te prediken, en verklaart: dat het
Euangelie te prediken is de vergeving der zonden
m de geregtigheid van CHRISTUS te verkondigen,
vaar op in de wedergeborenen de goede werken vol­
den , wel niet volmaakt goede, uit hoofde van den
:og in het vleesch wonenden ouden ADAM, die te­
gen

G E S C H I E D E N I S . 93
gen de goedheid en volmaaktheid ftrijdt, maar nogtans
aangename , om de verzoening in CHRISTUS
gefchied, en het beftuur van den Heiligen Geest,
door wien elk geloovige, die Gods woord gehoorzaamt,
geleid wordt.
Doch wat voorts de belooning der goede werken
betreft, deze, zegt hij, alhoewel door CHRISTUS
zeer overvloediglijk beloofd, zoeken echter de geloovigen
eigenlijk niet, als welke dezelve ontvangen
zullen uit de genade der belofte, niet uit de verdienstelijkheid
des werks, zoodat zij, die zich eenen
grooten loon zoeken , van denzelven geheel verdoken
worden, nademaal de geloovige niets beters kan
doen, dan dat hij aan den medewerkenden God,
(wien alleen de eere toekomt,) de eere geve, erkennende
, dat de belooning uit genade is , maar
niet, dat hij aan zich zeiven een deel der eere toefchrijve.
Want het ware leven des menfchen is de
eere van God.
Langs dezen weg is dan de Hervorming door geHervorheel Zweden uitgebreid en gevestigd, ook verfpreidming
in
Finland.
de zich de Euangelieleer in Finland, voornamelijk
toen het Nieuwe Testament volgens de Zweedfche
Bijbelvertaling ook in het Finlandsch werd
overgezet, hetwelk gefchied is door M. MICHAEL
AGRICOLA , een Fin uit Nyland en Leeraar te Abo.
Niettegenltaande dit alles, bleef de aanhang der
Pausgezinden nog geftadig woelen. Onder anderen
verwekte THUR JANSZON, die onlangs Rijks-Maarfchalk
geweest was, oproerige bewegingen tegen den
Koning GUSTAAF, en tegen de voortgangen der Her-
vor-
na C. G.
Jaarl5i7.
tot 1552.
Pogingen
>m de
I-Jervorningin
ïweden
e vernie*
igen,

na C. G
Jaansi/
tot 1553
door Koning
GUS­
TAAF te
leur ge­
field.
94 K E R K E L I J K E
vorming; doch het beleid en de dapperheid des Konings
beteugelde dezelve gelukkig; gelijk ook de
ondernemingen van CHRISTIERN II. tegen Zweden
niet alleen voorfpoedig afgeweerd, maar ook voor
altijd gefluit werden, toen deze Koning van Deenmarken
in 1533 door zijnen Oom FREDERIK afgezet,
en ia eene gevangenis geplaatst is, in welke hij 27
jaren van zijn leven heeft doorgebragt.
In het jaar 1537 zonden de Pi oredantfche Vorsten
van Duitschland een Gezamfchap naar Zweden,
ten einde eene vereeniging te fluiten tusfchen de Gemeenten
van Zweden en die in Duitschland, en den
Koning te bewegen tot een verbond ter befcherming
en verdediging van het geloof, indien er om hetzelve
een oorlog ontdaan mogt. Ook was CHRIS-
TIAAN III, Koning van Denemarken, die in het jaar
1538 zijn' vader FREDERIK was opgevolgd , in perfoon
in Zweden overgekomen, om over een verbond
en vriendfchap met Koning GUSTAAF te fpreken; in
het jaar 1540 verwekte LAÜRBMS JANSZON in Oost.
gothland een nieuw oproer, hetwelk echter, na het
ter dood brengen van de hoofden der muiters, fpoedig
tot rust gebragt werd.
Als de Paus PAULUS III in 1542 bedacht, om
eene Kerkvergadering te Trente te houden, ook aan
de Proteflantfche Vorsten in Duitschland eene Bulle
gezonden had, om hen tot die Kerkvergadering uit
te noodigen, werd FRANS BURKHARD , Kanfelier
van den Keurvorst van Sakfen, weder naar Zweden
gezonden, om de vriendfchap te vernieuwen. Ook
trad de Koning in het volgende jaar 1543 in het
Smal.

G E S C H I E D E N I S . 95
Smalkaldifche verbond, met belofte van wederzijdfchen
onderftand.
Eindelijk werd er in het jaar 1544 te Westeraas
weder een Rijksdag gehouden, op welken de Koning
met eene ernftige aanfpraak de Rijksftenden
vermaande, aan de zuivere leere getrouw te blijven,
gelijk daar toe eenparig befloten werd, terwijl tevens
aan GUSTAAF de erfelijke opvolging zijner Zonen en
Nakomelingen werd opgedragen. In het volgende
jaar 1545 vond de Koning noodig, andermaal zich
in het openbaar te verantwoorden tegen de befchuldiging:
dat hij ongewone en met het Christelijk
geloof firijdende nieuwigheden in den Christelijken
Godsdienst had ingevoerd ; op eenen volgenden
Rijksdag in het jaar 1546 gehouden, werden insgelijks
verfcheidene fchikkingen gemaakt, welke tot
den eeredienst en de zeden betrekking hadden ; nog
verklaarde de Koning in het volgende jaar 1547 D
na C. O.»
jaari5i7.
tot 155a.
Ü
openbare afkondiging, dat hij behoorlijk zorge wilde
gedragen hebben voor het onderhoud der Kerkelijken.
Terwijl de Paus vertoefde de Kerkvergadering
tot ftand te brengen, had Keizer KAREL V in
het jaar 1548 het ontwerp, hetwelk men Interim
noemde , laten opfeilen en uitgeven. Dit opftel
werd ook in Zweden overgebragt, alwaar Koning
GUSTAAF het naauwkeurig door zijne voornaamfte
Kerkelijken liet onderzoeken, die het voor een zamenweeffel
van Pausfelijke list verklaarden, waarop
hetzelve verworpen werd.
Deze roemwaardige Vorst overleed na eene regering
van 38 jaren, in den ouderdom van ruim 70
ja

«s C. G. jaren, in het jaar 1560, latende het Rijk na aan zij­
Janri5i7. nen Zoon ERIK, die hetzelve tot het jaar 1568 on­
tot 1552.
der afwisfclende lotgevallen beftuurd heeft, hebben­
Hervorming
in
Denemarken.
96 K E R K E L I J K E
de tot zijnen opvolger zijnen Broeder JAN , na wien
in het jaar 1594 geregeerd heeft zijn Zoon SIGIS-
MUND , die te gelijk Koning van Polen was; eindelijk
kreeg een derde Zoon van GUSTAAF, KAREL IX,
in 1600 de teugels van het Rijk in handen , die
de Hervorming op nieuw in Zweden heeft beves­
tigd, en in het jaar 1611 bij zijn overlijden tot zij­
nen opvolger gehad heeft zijnen Zoon, den beroem­
den GUSTAAF ADOLF.
De nabuurfchap van Denemarken met Zweden,
noodigt ons, om, na het verhaal der Hervorming
van dit Rijk, onmiddelijk over te gaan tot het ver­
haal der Hervorming van Denemarken en Noorwe-
gen. Reeds vroeg werd de Hervorming in Dene­
marken aangevangen, en wel, hetgeen in den eer-
ften opflag vreemd moet voorkomen, onder de re-
gering en den invloed van CHRISTIERN II, welken
Vorst wij reeds hebben leeren kennen in de Ge­
fchiedenis der Hervorming van Zweden, en wiens
wreedheid en onregtvaardigheid in de Gefchiedboe-
ken van dien tijd met de zwartfte kool gebrandmerkt
ftaat, hoewel hij zijne te Stokholm gepleegde wreed­
heid verfchoonde met het gezag van den Paus, die
het Zweedfche Rijk in den ban had gedaan (*). Hij
was een Zusterszoon van FREDERIK den Wijzen,
Keurvorst van Sakfen; doch deze vermaagfchap-
Ping»
(*) CERDES Hifi. Evang. Reform. T. III. p. 344.

G E S C H I E D E N I S . 9?
ping, noch godsdienftige gevoelens fchijnen de drijf- ia C. G.
veeren van dezen Vorst geweest te zijn, maar wel [aarlSI?.
ot 1552.
deels, de verraderlijke handelwijze van des Paufen
Legaat en Aflaatskramer ARCHIMBOUD , die de geheimen
, door Koning CHRISTIERN hem toevertrouwd,
in Zweden openbaar, en dus zich zeiven
en het Pausfelijke gezag bij CHRISTIERN gehaat
maakte; deels de heerschzucht van den Koning, die
verlangde, zich van de overheerfching der Bisfchoppen
te ontdaan; deels eindelijk zijne begeerte naar
hunne zoo rijk en overvloedig, als onwettig verkregene
bezittingen. De Bisfchoppen namelijk in Denemarken
waren niet min dan die in Zweden rijk,
geweldig, trotsch en prachtig. Van dit laatfte kan
tot een bewijs verftrekken , de bepaling, voorkomende
in het Wetboek van Koning CHRISTIERN (*),
dat „ de Bisfchoppen, op den Rijksdag of bij an-
„ dere gelegenheden tot den Koning komende, niet
„ meer met fpelende fluiten en flaande trommen
„ zouden worden voorgegaan: dat zij, op reize zijn-
„ de, voortaan maar van twaalf of veertien knech-
„ ten zouden verzeld worden; en dat een Aartsbis-
„ fchop, te paard rijdende, niet meer dan twintig
„ geharnaste ruiters in zijn gevolg zou hebben."(t)
In het jaar 1519 of 1520 kwam PAULUS ELIAS,
Eêrftebe»
geboortig van Wardberg, een ftad je in Halland, rjnfelen
van
(*) Uitgegeven door j. RESENÜS te Koppenhagen in
het jaar 1684 in 410. Vergel. FALSTËR Amcenitt. Phi*
Jolog. Vol. tin Nunu XXIV. p. 149.
(t) GERHE^ u'i fapra p. 347.
HERV. II. G

na C. G
Jaari5i7
tot 1552
derllervorning
door
ELIAS.
08 K E R K E L I J K E
, van Helfmgner uit het Klooster der Karmeliten al­
daar te Koppenhagen, alwaar hij in het nieuw opgerigt
Kollegie der Karmelieten was aangefteld tot
Lezer of Leeraar der Heilige Schrift. Deze man,
eenige fchriften van LUTHER gelezen hebbende, begon
aan eene Hervorming van den Godsdienst te
denken, en de zuivere leer van het Euangelie volgens
LUTHER te leeren, wordende daar in fpoedig
onderfteund door de aanprijzing van PETRUS LILLE,
een voornaam Edelman, die de lesfen van LUTHER
en MELANCHTHON te Wittemherg had bijgewoond,
en na zijne terugkomst in het vaderland derzelver
gevoelens aan zijne landgenooten naar vermogen
aanprees.
Koning De Koning, opgewekt door deze beginfelen , en
CHRIS­ dezelve voor zijne bedoelingen nuttig oordeelende, of
TIERN
ontbiedt uit andere redenen, een gunftig vooroordeel voor de­
Leeraars zelve opvattende, fchreef aan zijne Oomen, de
uit Sakfen
fche Vorsten, dat zij hem eenen Euangelieprediker
wilden zenden, die den Godsdienst zuiver verkondigen
en de Gaestelijken van het beftuur van ftaatszaken
zoude aftrekken. Deze Vorsten zonden hem
op dit verzoek eenen Meester MART IN US, te on­
derscheiden van MARTINUS REINHARDT, die door
den Koning in het jaar 1520 tot Leeraar te Koppenhagen
werd aangefteld. Hij predikte in het Hoogduitsch,
onder grooten toeloop van het volk, meestal
uit nieuwsgierigheid zamengevloeid, dewijl zij deze
taal niet verftonden; dit werd echter eenigzins
verholpen, toen hij PAULUS ELIAS tot zijn' medehelper
nam, die, hetgeen hij in het Hoogduitsch
pre-

GESCHIEDENIS. 99
-predikte, in het Deensch vertolkte. Doch deze a c. G,
beiden volhardden niet lang in dezen dienst, MARtot
155a.
TINUS had geene gefchikte uiterlijke gaven om te
prediken, hier door wisten de Geestelijken hem bij
het volk befpottelijk te maken, zoodat hij, verdrietig
geworden, zijn affcheid nam, en naar Wittemberg
terugkeerde. De Koning ontbood toen KARO-
•LOSTADIUS, en zocht zelfs LUTHER te bewegen,
om in Denemarken over te komen, hetgeen echter
niet gebeurde. Evenwel bleef de Koning de zaak der
Hervorming begunftigen. Hij verbood in het jaar
1521 de Hoogefchool te Koppenhagen, de boeken en
fchriften van LUTHER te veroordeelen, hetwelk zij
voornemens was, gelijk wij uit LUTHERS Brieven
weten, uit welken ook blijkt, hoe veel goeds LU­
THER zich van dezen Koning voor de Hervorming
voorftelde. In datzelfde jaar belastte hij PAULUS
ELIAS, zeker werk over den pligt der Vorsten in
het Deensch te vertalen, hetwelk men vermoedt, het
Boek geweest te zijn van MACHIAVEL, doch PAO­
LUS vertaalde in plaats van die verhandeling het
werkje van ERASMUS, over het onderwijs van een*
Christen Forst, welke vertaling hij aan den Koning
opdroeg; maar de Koning hier over misnoegd geworden,
verzond PAULUS ELIAS van Koppenhagen
naar Aarhus. Het gevolg hier van was, dat ELIAS
van de Hervorming voortaan afkeerig werd, hetwelk
bleek, toen zekere MARTINUS REINHARDT op
'sKonings last op de Hoogefchool van Koppenhagen
beroepen zijnde, eene verhandeling fchreef, in welke
hij: het Pausdom affchilderde, als het Tegenbeeld vaE
Ga de

na C. G.
Jaari5i7.
to: 1552,
CHRIS­
TIERN
wordt afgezet.
Zijn opvolger
FREDERIK
zet de
Hervorming
voort.
100
K E R K E L I J K E
dc Babijlonifche Ballingfchap. PAULUS ELIAS on­
dernam toen, op last van OWEN RILDE, Bisfchop
van Aarhits, deze Verhandeling te wederleggen, bij
welke wederlegging hij een' fcherpen Brief voegde.
Ondertusfchen had de Koning den tijd niet, om
de Hervorming in Denemarken te doen voltooijen.
Zijne wreedheid, dwingelandij en gierigheid bragten
eene omwenteling te weeg. Sommigen van deRijksftaten,
verbitterd wegens ontwerpen, door hem gefmeed,
om de Deenfche vrijheid geheel te vertrappen
, anderen te onvrede over zijne ondernemingen,
om het bijgeloof hunner voorvaderen te vernietigen
, en allen in haat ontftoken , door zijne
wreede behandeling van allen, die zich tegen zijne
gierigheid en heerschzucht aankanteden , fmeedden
eene zamenzweering, om hem van den troon te ontzetten,
en zijn Oom FREDERIK, Hertog van Holflein
en Sleeswyk, op denzelven te plaatfen. De
uitberfting van dezen opftand, in het jaar 1523,
vervulde CHRISTIERN met zoo groote vrees, dat hij
zijn Rijk met de vlugt verliet, en zich naar Holland
begaf, en fedeit eenigen tijd omzworf als balling,
tot hij eindelijk gevangen genomen, en tot zijnen
dood toe, zcvtu en twintig jaren lang, gevangen
gehouden is. Echter verdient dit opmerking, dat
hij, zelfs gedurende ziïn omzwerven, nog bedacht
geweest is, om de Hervorming in Denemarken
dienst te bewijzen. Op zijn gezag namelijk, werd
eene Deenfche Ovcrzcttiug van het Nieuwe Testament
opgcftcld, door JOANNES MICHAELIUS , naar
de Hoogduhfche Overzetting van LUTHER , welke in
het

G E S C H I E D E N I S . IOÏ
tiet jaar 1524 in het licht gegeven is, in welk jaar na C. G.
FREDERIK den 7den Augustus tot Koning van De Jaar 1517.
tot 155
nemarken gekroond is geworden. De gemelde MI-
CHAELIUS was te voren Burgemeester te Malmoe,
en zoo getrouw aan Koning CHRISTIERN, dat hij,
om deszelfs wil, vaderland, vrouw, kinderen, en
bezittingen opofferde, en nooit heeft kunnen bewogen
worden, om terug te keeren, en Koning FRE­
DERIK te erkennen. Hij is te Harderwyk in Gelderland
overleden in het jaar 1532.
a
-
/
FREDERIK, de eerfte van dien naam, onder de
Koningen van Denemarken, die aan CHRISTIERN
opvolgde, was Hertog van Sleeswyk en Holftein en
de Oom van CHRISTIERN van Vaders zijde. Deze
FREDERIK had reeds te voren in zijne Hertogdommen
de prediking van het zuiver Euangelie toegelaten
, en zich voor de Hervorming genegen betoond,
men behoeft zich dus niet te verwonderen, dat de
Bisfchoppen en andere Geestelijken, te meer daar
men als eene reden van de onttrooning van den
voorgaanden Koning had aangevoerd , dat hij den
voorouderlijken Godsdienst had verlaten, thans bedacht
waren , om den nieuwen Koning FREDERIK
te verhinderen, hunnen Godsdienst verder eenig nadeel
toe te brengen. Door hun aandrijven werd dan
onder de voorwaarden, welke hij bij het aanvaarden
der regering moest bezweeren, ook dit artikel geplaatst:
„ dat hij den ftand en waardigheid der
,, Geestelijken zou handhaven, en niets ondernemen
„ of dulden, hetwelk ftrijdig zoude zijn met der-
G 3 „ zei

I02 K E R K E L I J K E
lis C. G. „ zeiver vrijheden en voorregten, welke zij tot de-
Jaai-1517. zen dag genoten hadden."
tot 1552.
Ten einde ook den Magiftraat van Koppenhagen
de handen te binden en tot handhaving van den
Roomfchen Godsdienst te verpligten, bewoog LAGHO
URNE , Bisfchop van Zeeland, zijn Kapittel, om
aan den Magiftraat zekere Landhoeven, welke de
Magiftraat reeds lang had begeerd te bezitten, tegen
een jaarlijksch inkomen af te ftaan, onder voorwaarde:
dat de regering het Lutherdom in hare ftad
niet zoude dulden.
JORIS
JENSEN.
De voornaamfte Predikers der hervormde leere,
eerst in Holfiein en de omliggende Gewesten, cn
vervolgens in Denemarken, waren joius JENSEN of
JANSEN, HANS TAUSSAN of TAUSON , en CHRIS­
TIERN SCHROK.
JORIS JENSEN, gemeenlijk SADOLINUS, ook VAN
WYBURG genoemd, naar de ftad zijner geboorte,
had de beginfelen der hervormde leer op de Hooge-
"chool te Wittemberg aangenomen , en begon dezelve
omtrent het jaar 1525 in zijne vaderftad Wyburg
aan anderen mede te deelen. JORIS FRIS,
Bisfchop van Wyburg, kantte zich hier tegen, maar
Koning FREDERIK vergunde hem fchriftelijk daartoe
irerlof, en tevens vrijheid, om eene School op te
: igten, welke dus de eerfte Euangelifche School in
Denemarken geweest is. Hij zette de Hervorming
1 net allen ijver voort, en tevens met ongemeene
ro-edkeuring, zoodat hij, in het jaar 1537, door
4 Coning CHIUSTIAAN III, tot het Bisdom van Odenzee

G E S C H I E D E N I S . 103
zee op het Eiland Funen bevorderd werd, wanneer ia C. Gé
[aan 517.
hij zijne leer niet alleen tegen de heimelijke Roomsch­
tot 1552.
gezinden, maar ook tegen de Herdoopers, die bewegingen
verwekten, befchermde, met dien ijver,
dat hij zelfs fommigen van de laatstgemelden in de
gevangenis deed zetten. Hij heeft geleefd tot het
jaar 1559.
HANSTAÜ-
HANS TAUSON of TAUSSAN , werd geboren, in
SON of
het dorp Birkende op Funen, in het jaar 1494» TAUSSAN.
Uit geringe ouders, van den boerenftand. Als jongeling
, lust hebbende tot de ftudien, maar geen' on*
derftand daartoe kunnende genieten van zijne ouders,
begaf hij zich in het Klooster Antvorskof, alwaar
hij de gunst verwierf van den Prior ESKILD, zoodat
hij op kosten van het Klooster gezonden werd,
om zijne letteroefeningen voort te zetten, op welke
Hoogefchool hij wilde , uitgezonderd Wittemberg,
hetwelk wegens LUTHER bij deze Monniken in een'
kwaden reuk was van onregtzinnigheid. TAUSON
begaf zich derhalve naar Keulen, doch fchielijk een'
walg krijgende van de beuzelingen der Schoolfche
Leeraren, vertrok hij, zijne belofte ter zijde (tellende,
naar Wittemberg, van waar hij naar Rostok
gekomen, in het jaar 1521 tot Meester verklaard
Werd, en regt verkreeg, om de Godgeleerdheid t£
onderwijzen. Hier vertoefde hij echter niet lang,
alzoo zijn Klooster, op welks kosten hij geftudeerd
had, zijnen dienst vorderde. Dus in het Klooster
teruggekeerd, maakte hij zijn werk, om de gebreken
en ondeugden der Monniken te beltraffen, en hun
den Bijbel te verklaren, vervolgens ook de dwalin-
G 4 gen

104 K E R K E L I J K E
na C. G , gen en afwijkingen der Roomschgezinden aan te wij­
Jaari5i7
zen en te wederleggen. Dit maakte fpoedig de Mon­
cot 1552
niken tegen hem gaande, voornamelijk, toen hij, in
het jaar 1524, hun duidelijk predikte, dat alleen de
verdienften van CHRISTUS ons tot zaligheid kunnen
baten, maar niet goede werken of eigen verzonnene
genoegdoeningen. De Prior ESKILD , die voorheen
zijn begunftiger geweest was, werd nu zijn vijand,
en verzond hem naar Wyburg, in het Klooster van
St. Jan van Jeruzalem, alwaar hij opgefloten zon
blijven, en dus verhinderd worden, om zijne leere
aan anderen te verkondigen. Doch TAUSSAN liet
niet na, aan de Kloosterbroeders de waarheid aan
te prijzen, ja men zegt, dat hij door de venftertralien
van zijne gevangenis het voorbijgaande volk
leerde, met dat gevolg, dat hij onder anderen een'
Franciskaner Monnik, ERASMUS genaamd, en nog
een' anderen Broeder THÖGER, tot de erkentenis der
waarheid bekeerde.
Hoe het zij, het blijkt, dat hij in het jaar 1526
door den Koning bij eenen openen Brief tot deszelfs
Kappellaan benoemd werd, en vrijheid verkreeg,
om in Wyburg het Euangelie te verkondigen, met
belofte van vrijwaring tegen alle beleedigingen van
Gsestelijken of Wereldlijken (*). Het gevolg hier
(*) Des Kor.ings Brief flaat in liet Iloogduitsch uit
de Bib Ito th. Dauica T. I. p. 8. bij GE R DES Hifi. Eraitg.
Rcnov. T. III. Moimm. p. «02. waar uit wij denzelvea
bier overnemen:
„ Wir FRiEpRicü vou Gottes gunden der Diinen, Wen-
van
u dca

GESCHIEDENIS. iojf
van was, dat de Prior van het Klooster, in hetwelk aa C. G
hij zich tot hier toe bevond, hem daar uit dreef, Iaari5i7.
tot 1552.
maar even daar door voor hem een ruimer veld
opende, om ten nutte der gemeente werkzaam te
zijn,
„ den und Gothen König, erwehlter König zu Norwe-
„ gen, Hertog zu Schleswig, Holftein, Stormarn und
„ Ditmerfchen, GraiT zu Oldenburg und Delmenhorst,
„ grusfen euch, uns liebe Burgermeistere, Rath und Ge-
„ meine unferer Handelftadt Wiborg freundlich mit Gott
„ und unferer Gnade. Wifset liebe freunde, dafs wir den
„ zeiger diefes briefs, Mag. Hans Taufsan nunmehro
„ unter uufere Hut, Friede, Schutz und Schirm genom-
„ men haben, ihn nach allen rechte befonders zu vertre»
„ ten und zu verthSdigen."
„ So haben wir auch' ihn in unfern dienst zu unferen
„ Capellanen angenommen, jedoch haben wir ihm Er-
„ laubnisf und befehl gegeben, einige zeit beij euch in
„ Wiborg zu bleiben, dafs Heilige Euangelium fur euch
„ zu predigen."
„ Darum bitten wir Euch, und befehlen einen jeden
„ infonderheid alles ernfter, dasf ihr benannten Mag.
„ Hans Taufsan unfern Dienern und Capellanen in un-
„ feren abwefeuheit in unfern fiadt gegen alle es feij
„ geistliche oder weltliche befchutzet und vertheijdiget,
„ welche ihn mit macht und gewalt unferm fchutzbrief
„ zuwieder uberfallen wollen. Diefes wollen wir gegen
„ euch alle und einen jeden verfchulden, darum unter-
„ lafset es auf keine weife beij unferer gunst und gnade.
„ Gegeben in unferer handelfladt Aalberg, am tage St.
„ Simonis Apostoli im jahr MDXXVI. Unter unferm in-
„ fiegel."
G 5

naC. G.
Jaari5i7.
tot 1552-
JO6 K E R K E L I J K E
zijn , welke hem niet alleen met grooten toeloop
hoorde prediken, maar ook, wanneer de Bisfchop
FRIS ondernemen wilde, het preeken met den fterken
arm te beletten, de wapenen opvatte, om den
Leeraar te befchermen; zoodat de Koning met zijn
gezag tusfchen beiden moest komen, op wiens bevel
de Geestelijkheid zich van alle geweld moest
onthouden, tot 's Konings overkomst, doch inmiddels
zou de prediking vrij blijven, en TOUSSANT als
Euangeliedienaar zijnen post te Wyburg blijven waarnemen.
TOUSSANT, opdat wij dit in het voorbijgaan hier
bij voegen, is eerst in het jaar 1529 naar Koppenhagen
beroepen, alwaar hij de zaak der Hervorming
tot het jaar 1533 heeft voorgedaan, wanneer hij, na
den dood van Koning FREDF.RIK, door het ontdaan
van eenige opfchuddingen, die ftad moest verlaten,
doch kort daarna herfteld zijnde, is hij echter in
het jaar 1537 naar Ros tok verhuisd, zijnde aldaar
lot Predikant en Lector der Godgeleerdheid beroepen,
tot dat hij verheven werd tot het Bisdom van
Rypen. alwaar hij in het jaar 1561, in den ouderdom
van 67 jaren, overleden is.
Nog had de Hervorming eenen ijverigen voorftander
en verkondiger in CHRISTIAAN SCHROCK, die
tegen de Aflaten, het Vagevuur, de verdienstelijkheid
der goede werken, de aanroeping der Heiligen
en de Mis predikte, waar door de Bisfchop van
Odenzee, JAN ANDRIESSEN, zoo vergrimde, dat hij
in eenen bitteren Brief aan de regering van Asfensverklaarde,
dat het veel beter was, dat allen, zoo
Lu-

GESCHIEDENIS. 107
Lutherfchen als Roomschgezinden, aan ééne galg rta C» G.
werden opgehangen, dan dat zij een enkel offer der [nart 517.
tot 1552.
Mis, als zijnde een' Goddelijken dienst, zouden
verwaarloozen, dagende te gelijk de Lutherfcfte
Leeraren uit, om eenige waarheid uit de H. Schrift
aan te voeren, welke de Roomfchen verdraaid of
verzwegen zouden hebben (*).
, De Koning, die de uiterfte voorzigtigheid noodig Rijksdag
had te gebruiken, wegens den invloed, welken de te Odenzee,
en
Geestelijkheid nog bezat, dewijl velen der Rijks- befluit,
grooten dezelve nog bleven aanhangen, en niets wil­ aldaar genomen.lende
doen, zonder of tegen den zin der Stenden,
beriep in dit jaar 1527 eenen Rijksdag te Odenzee
op Funen, aan welken hij in eene deftige aanfpraak
vertoonde, de fchandelijke misbruiken, welke in den
Godsdienst waren ingeflopen , en de noodzakelijkheid
eener Hervorming; tevens doende opmerken ,
hoe de leere van LUTHER reeds alom diepe wortelen
had gefchoten, Zoodat dezelve, zonder den ondergang
des lands te veroorzaken, niet zou kunnen
uitgeroeid worden; dat hij wel, bij zijne komst tot
den troon, beloofd had, den Godsdienst te handhaven,
doch dat hij zich daar door geenszins verbonden
achtte, om dwalingen en oudwijffche fabelen
onder zijne Koninklijke befcherming te nemen ,
Of onwaardige Geestelijken te begunftigen. Op 'sKo-
nings
(*) Deze Brief, die gedagteekend is te Odenzee, den

108 K E R K E L I J K E
na C. G nings voorftel werd toen door de Rijksvergadering,
Jaansi7 hoezeer tegen den zin van vele Bisfchoppen en
tot 1552.
Geestelijken, een befluit genomen en vastgefteld: I.
Pat het een' iegelijk zou vrijftaan, of hij den Lutherfchen
of den Roomfcben Godsdienst wilde aannemen.
II. Dat niemand, ter zake van den Godsdienst,
gemoeid zou worden, door Inquifitie of gewetensdwang.
III. Dat de Koning de Lutherfcben,
die tot dus verre geene veiligheid hadden gehad ,
zoo wel als de Roomschgezinden, door zijn gezag,
tegen alle geweld en overlast, zou befchcrmen. IV.
Dat het aan de Monniken en Nonnen en alle Geestelijken
zou vrijftaan, hunne Kloosters te verlaten,
en te trouwen, of ongetrouwd in een eerbaar leven
te blijven. Nog werden eenige andere zaken vastgefteld,
als: dat voortaan aan de Bisfchoppen zon
verboden zijn, den Bisfchoppelijken Mantel, gelijk'
uien het noemde, te Rome te verzoeken, en daarvoor
geld naar Rome te zenden; dat de verkiezing
der Bisfchoppen zou ftaan bij de Kapittelen; insgelijks,
dat het zoogenoemd Kerkelijk Regtsgebied
binnen zekere bepalingen gebragt , en den Kerkelijken
gelast zou worden, zich niet in Wereldlijke zaken
te mengen. Voorts werden de Kerkelijke goederen ,
welke zij bezaten, aan hen overgelaten, als ook het
voarregt, om voor geene Wereldlijke Regtbank te
regt te ftaan, zij behielden ook vrijheden van belastingen
enz.
Dit befluit der Rijksvergadering gaf den Hervor',
meren moed, vele Geestelijken en Monniken maakten
gebruik van de verkregene vrijheid, om te trouwen
,

GESCHIEDENIS. 100
wen, en gingen eerlijke huwelijken aan (*); de leer na C. G.
der waarheid werd door verfcheidene dienaars van Jaari5i7.
tot 1552.
het Euangelie, met vele vrijmoedigheid, in Denemarken
verkondigd, waar door in het algemeen eene
zeer fchielijke verandering in de manier van denken
omtrent zaken van den Godsdienst veroorzaakt
werd. Onder de Leeraars, die zeer veel hier toe
hebben bijgebragt, was FRANS WORMORD , een Amfterdammer,
die naderhand Bisfchop of Superintendent
van Lunde geweest is, en die in het jaar 1528
eene Deenfche vertaling, van het Boek der Pfalmen,
heeft gegeven, in welke, uit de Opfchrifien, door
hem aan het hoofd van iederen Pfalm geplaatst, te
zien is, dat hij, in verfcheidene Pfalmen, die in
het algemeen niet voor Profetisch gehouden worden,
voorzeggingen gevonden heeft, aangaande CHRIS­
TUS, zijne Apostelen en de eerfte Christenkerk (f)«
Te Mahnoe in Schonen vond de leere der Hervorming
zoo veel ingang, dat men daar, in plaats
der Latijnfche Gezangen, welke men tot hier toe
gezongen had, naar de gewoonte der Roomfche
Kerk, nu Gezangen in As. Deenfche moedertaal openlijk
invoerde, waar toe CLAUS MARTENSON en zijn
ambt-
(*) Zeker Schrijver van dien tijd drukt zich desaangaande
dus uit: Ba fahe man wunder über wunder,
wie die Ff af en fich nach der menfchen dochter umfahen,
und Palingenii rath folgten: fi te delectant formofte
membra puella;, i, pete conjugium!
Ct) GERDES /. C. T. III. p. 365 370.

jio K E R K E L I J K E
t» C. G. ambtgenoot HANS SPANGEMAKER hunnen arbeid ver-
Jaari5i7 eenigden; ja in het volgende jaar 1529 werd hier
tot 1552
de Roomfche eeredienst geheel afgefchaft, en de Euangelieprediking
ingevoerd, hetwelk door dén Koning
FREDERIK werd bekrachtigd, die tevens beval,
dat men de Kerkelijke goederen zou hefteden
aan een Gasthuis voor arme lieden, en het oprigten
van een Godgeleerd School of Gymnafium, in hetwelk
de eerfte Hoogleeraars waren de gemelde KLAÜS
MARTENSON , of NICOLAUS MARTINIUS , ANDR1ES-
SEN , die een Monnik geweest was , vervolgens
FRANS WORMORD, die ook de kap had afgelegd,
en OLAUS CHRYSOSTOMUS, en PETRUS LAURENS-
ZON , van welken OLAUS CHRYSOSTOMUS kort daarna
naar Koppenhagen als eerfte Euangelieprediker
beroepen is. Derwaarts werd ten zelfden einde door
den Koning in dat jaar ook beroepen TAUSSAN , die
tot hier toe, gelijk wij gezien hebben, te Wyburg
geleerd had.
In dat jaar 1529 werd te Flensburg een gefprek
gehouden tusfchen de Predikanten en MELCHIOR.
HOFFMAN , die zich door zijne dweeperijen en geestdrijverijen
zoo berucht heeft gemaakt in Duitschland,
op bevel van den Koning, HOFFMAN was
in het jaar 1527 van Maagdenburg beroepen naar
Kiel in het Holfteinfche, maar gaf fpoedig aanleiding
tot moeijelijkheden, door het voordragen van
zijne bijzondere gevoelens, maar ook door zijn gedurig
uitvaren tegen andere Leeraren van het Euangejie;
welke fpoedig zoo hoog liepen, dat er de
Ko-

G E S C H I E D E N I S . in
Koning kennis van nam; in het mondgefprek hier na C. G.
op gehouden, werd voornamelijk gehandeld over de Jaari5i7.
tot 1552.
tegenwoordigheid van CHRISTUS ligchaam in het
Avondmaal , omtrent welk verfchilpunt HOFFMAN
meer neigde tot het gevoelen der Zwitferfche dan
der Sak/ifche Hervormers, HOFFMAN werd, alhoewel
men hem in dit Huk niet van dwaling had kunnen
overtuigen, nogtans, na dit gehouden gefprek,
genoodzaakt, het gebied des Konings te verlaten,
en naar Duitschland te keeren.
In het volgende jaar 1530 hield de Koning FRE­
DERIK weder eenen Rijksdag te Koppenhagen, waar
voor alle Bisfchoppen en Prelaten te gelijk met de
voornaamfte verdedigers der Hervormde leer ontboden
werden, opdat men beider leere daar in overweging
nemen , en eindelijk een beflisfend befluit
vastftellen zou mogen, ter wegneming van de tweedragt,
die het land zoo lang gefchokt had. De Lutherfchen
leverden bij deze gelegenheid eene Geloofsbelijdenis,
voornamelijk door TAUSSAN opgefteld ,
aan de vergadering over, beftaande in drie en veertig
artikelen (*), welker hoofdinhoud het volgende
behelsde: „ Dat er voor een' Christen geen an-
„ dere regel des geloofs kan erkend worden, dan
„ alleen de leer van CHRISTUS, die begrepen is in
de Heilige Schrift. Dat er geene andere wijsheid
„ of genoegdoening is, dan de verdienden, het lij—
„ den en den dood van JEZUS, alzoo daar in de
„ genoegdoening te vinden zij voor alle onze zon-
(*) GERDES T. III. p. 377. Monum p. 217.
„ den.

112 K E R K E L I J K E
na C. G. „ den. Men behoeve wel niet alle uitwendige Kerk-
Jaarisi7.
„ plegtigheden te verwerpen, maar zekerlijk zulke,
tot 155a.
„ welke met Gods woord ftrijdig zijn , en welke
„ geacht zouden worden, den mensch eenige hei-
„ ligheid toe te voegen. De ware Kerk is de ge-
„ meenfchap der Heiligen, en van allen, die door
,, het waar geloof met God en zijnen Zoon ver-
,, eenigd zijn. Eene andere bijzondere Kerk, hoe
„ heilig en heerlijk zij zich ook uitwendig moge
„ vertoonen, is voor niets te achten, dewijl zij dik-
„ wijls ftrijdig is met de ware Kerk, en die genen
„ veroordeelt, die God zegent, verwerpt, die God
„ aanneemt, voor Ketters verklaart de genen , die
,, de gezonde leer leeren, en die de zonden en on-
„ deugden beftraffen en kastijden. De door menfchen
uitgedachte zegeningen en aflaten zijn vloe-
,, ken voor God. Daar zijn twee Sacramenten; die
,, er meer invoeren, handelen buiten de H. Schrift.
„ Het huwelijk, zoo als het van God is ingefteld,
„ is heilig cn eerbaar, en kuisch in hetzelve te le-
„ ven, is ware kuischheid voor God ; doch het-
„ zelve aan mannen en vrouwen te verbieden, on*
„ der fchijn van kuischheid, is eene leere niet van
„ God, maar van den Duivel. De Monnikenge-
,, loften zijn ijdd. De ware dienst van God beftaat
„ niet in uitwendige gezangen, misfen, nachtwaken,
„ kerken, fcheeren van het hoofd, Monnikskappen ,
,, zalving enz. maar in het aanbidden van God in
„ geest en waarheid, hetwelk is, met het hart ge-
,, l joven en met den mond belijden, den eenen wa-
„ ren God en JEZUS CHRISTUS onzen Zaligmaker.
„ De

G E S C H I E D E N I S . »3
,, De ware Christus-Mis is de gedachtenis van het na C. di
„ lijden en den dood van JEZUS CHRISTUS, bij Jaansi74
tot 1552.
„ welke zijn ligchaam gegeten en zijn bloed gedron-
,, ken wordt, tot een zeker pand, dat wij de vergeving
„ der zonden hebben in zijnen naam. Waar de-
,, zelve gevierd wordt, daar moet de Christen beide
„ de deelen deelachtig zijn , het ligchaam in het
„ brood, het bloed in den wijn, ten behoeve van
„ zich zeiven, als levende, terwijl integendeel de
„ offerande, welke in de Mis voor levenden en
„ dooden geofferd wordt , belagchelijk is. Men-
„ fchelijke verdienden, hoedanige zij ook zijn, afla-
„ ten en andere dergelijken gelden niets bij God,
„ en vermogen niets tot onze zaligheid, gelijk de
„ Monniken hebben willen beweeren. Daar zijn
geene andere Bisfchoppen of Priesters dan de Be-
,, dienaars des Woords, en het is dezer pligt, niet
„ wereldlijke zaken te bezorgen, veel minder krijg
„ of in den krijg eenig bevel te voeren, voor te
„ zitten in Regtbanken enz. veel meer moeten zij
„ aan de aardfche magt onderdanig zijn in alles,
,, wat niet ftrijdt met God en deszelfs befluiten.
,, Wij behooren zeker onze zonden voor God en
,, zijnen Zoon te belijden , en om vergeving der
„ misdaden te bidden, maar de Oorbiecht, welke
„ tot hier toe in gebruik was, is eene menfchelijke
„ uitvinding, en moet daarom verworpen worden.
,, Allen, die in JEZUS CHRISTUS gelooven, zijn
,, Priesters, voor zoo ver zij aan God eene aange-
„ name en levende offerande opofferen , leeren en
„ bidden , maar uit dezen moeten, met toeftem*
HERV. II. H „ ming

114 K E R K E L I J K E
na C. G. „ mirig der gemeente, predikers van Gods woord,
Jaari5i7 „ en befturers van den eeredienst verkozen worden.
tot 155a
„ Maar alle lediggaande Monniken zijn onwaardig,
,, dat zij Kerkelijke beneficiën genieten. Ook is het
,, beter, (opdat alle bijgeloof gemijd worde,) dat
,, er in het geheel geene Beelden in de Kerk zijn,
„ niet om den wil van wel onderwezene en echte
„ Christenen , die daardoor geen nadeel lijden,
„ al werden de Beelden behouden , maar om der
,, eenvoudigen wil, die door dezelve ligtelijk in een'
„ verkeerden zin kunnen verleid worden. Het Hoofd
,, en de Befchermer der Kerk is alleen CHRISTUS,
„ en behalve hem, geen fchepfel in hemel of op
aarde, en van dit hoofd vloeijen zaligheid en heil
„ voor alle de leden der Kerk, d. i. voor alle ware
,, Christenen."
Van de zijde der Roomschgezinden werden insgelijks
eenige artikelen ten getale van zeven en twintig
aan den Koning en den Rijksdag ingeleverd; doch
dezelve behelsden niet hunne leer, als welke zij aan
geen onderzoek, vooral niet van Leeken, zoo als
de Koning en de Rijksgrooten waren, onderworpen
wilden hebben,maar eene voordragt van dwalingen,
welke zij aan hunne partij te last leiden. Voorts
begeerden zij, dat de Koning, volgens zijnen pligt,
zou handelen met de genen, die deze dwalingen
koesterden en verfpreidden; ook dat niemand derzelven,
voor dat er uitipraak gedaan was, zonder
borgtogt, Koppenhagen zou verlaten, alzoo zij zich
fterk maakten, zoo voor de Heilige Kerk te zullen
ftrijden, dat zij zich bereid verklaarden, indien zij
ii iet

G E S C H I E D E N I S . 115
niet bewezen, dat hunne partijen van de ware Kerk na C. G*
waren afgedwaald, dan tot derzelver gevoelens over Jaari5i7.
tot 1552.
te gaan, doch tevens hetzelve van hunne partijen
eifchende, indien deze door hen overwonnen werden.
De XXVII. Artikelen van de befchuldigingen door
de Roomschgezinden, als behelzende zoo vele dwalingen
der Hervormden, aangevoerd, waren de volgende
: (*)
L Dat de Heilige Kerk reeds al 1300 of. 1400 jaren
na CHRISTUS geboorte gedwaald hebbe.
II. Dat de oude plegtigheden der Kerk, hare gewoonten,
inftellingen, als ook het vasten, kleeding,
waardigheden, Prelaatfchappen en dergelijke moeten
veranderd en afgefchaft worden.
III. Dat alle geregtigheid alleen in het geloof beftaat,
IV. Dat God geene werken aanziet, en dat dezelve
niet nuttig zijn tot zaligheid, hoe uitmuntend
zij ook fchijnen mogen, en hoewel zij op het bevel
van God of menfchen gewerkt worden.
V. Dat de mensch geen' vrijen wil heeft, en dat
hetgeen in de wereld gebeurt, zoo gebeurt, dat het
niet anders gebeuren kan.
VI. En dat het derhalve niet in onze magt is,
iets te doen of niet te doen.
VII. Dat het goddeloos is, de Heiligen aan te
roepen, en niet minder goddeloos, de beenderen of
overblijffelen der Heiligen te vereeren.
vin,
(*) GERDES /. t. Mm. p, 231-233.
H ft

n6 K E R K E L I J K E
na C. G. VUL Dat er na den dood geene verlosfing noch
Jaari.517 vertroosting der zielen plaats hebbe, en dat er na
tot 1552.
den dood geene vergeving gefchonken wordt.
IX. Dat er niet meer dan twee Sacramenten zijn,
de Doop en des Heeren Avondmaal, zijnde de overige
flechts uitvindingen van menfchen.
X. Dat het onthouden van den Beker aan de Leeken,
ftrijdt met de leere van CHRISTUS.
XI. En dat dus de Bisfchoppen en Priesters, als
dieven en roovers de Leeken van het eene deel van
het Sacrament beroofd hebben.
XII. Dat alle Christenen van beiderlei kunne
Priesters zijn.
XIII. Dat er geen uitwendig Priesterfchap is.
XIV. En dat, het derhalve aan allen, die in
CHRISTUS gedoopt zijn, vrijftaat, CHRISTUS ligchaam
te wijden, en alle dienden te verrigten, welke
aan de Dienaren van CHRISTUS behooren.
XV. Dat al de Roomfche Paufen na de tijden der
Apostelen Antichristen geweest zijn.
XVI. En dat derhalve alle Bisfchoppen en Priesters,
die van hen gewijd zijn, geene ware Priesters
en Bisfchoppen, maar Papisten zijn.
XVH. Dat alle Priesters getrouwd moeten zijn.,
en dat, als hunne vrouwen derven, het hun geoorloofd
is, indien zij willen, eene andere te nemen.
XVIII. En dat derhalve de kuischheid der Priesteren
eene uitvinding des Satans is.
XIX. Dat de Mis geene Offerande is. En dat het
Nieuwe Testament geene bijzondere Offerande heefr.
XX. En derhalve, dat zij, die heden Mis vieren
op

G E S C H I E D E N I S . 117
op de wijze der Roomfche Kerk, een gruwelijk ftuk na C G.
bedrijven, dewijl zij CHRISTUS dagelijks op nieuw Jaari5i7.
tot 155a.
kruifigen.
XXI. Dat de Mis voor niemand bate geeft, en
eene ijdele uitvinding is.
XXII. En dus dat alle Misfen, nachtwaken, gebeden,
aalmoezen, en vasten, welke voor de overledenen
gefchieden, ijdel goochelfpel en bedrog zijn.
XXIII. En derhalve dat de inkom ften en tienden
en andere dergelijke dingen , welke oudtijds aan
Kloosters en Kerken gefchonken zijn, aan de Vors.
ïen onregtvaardig zijn ontnomen, om de gierigheid
der Monniken te voeden.
XXIV. Dat geene geloften het geweten verbinden,
en dat derhalve bet Kloosterleven niets anders is,
dan loutere huichelarij en bedrog, welke niet overeenkomt
met de leere van CHRISTUS, noch met een
goed geweten.
XXV. En dat derhalve alle Kloosters vernietigd
en de geloften verbroken moeten worden.
XXVI. En dat HANS TAUSSAN zich de magt heeft
aangematigd, om de Pastoren, die zij thans hebben,
te wijden.
XXVII. En dat voornamelijk te Wyburg alle de
genen, die den ouden Godsdienst volgen , veroordeeld
en in den ban gedaan zijn.
De Koning deed deze Artikelen, zoodra zij overgegeven
waren, aan TAUSSAN en zijne aanhangeren
in handen ftellen, ten einde daarop hunne aanmerkingen
over te leveren, gelijk dezen ook deden bij
H 3 Wij.

n8 K E R K E L I J K E
na C. G wijze van eene Apologie of verantwoording (*);
Jaari5i7 waarin zij onder anderen omtrent het vijfde Artikel
tot 1552.
over den vrijen wil zich dus verklaren: „ Wat
„ er in de magt fta van onzen vrijen wil, leert de
„ dagelijkfche ondervinding genoeg , weshalve wij
,, uit de Heftige Schrift geleerd worden, dat wij
„ van natuur blind zijn, en God niet waarlijk ken-
,;, nen, zoo als hij is. Joann. IX. Hoe zouden
„ wij dan dien God regt kunnen dienen, dien wij
„ van natuur niet kennen? Daarom zegt ook PAU-
„ LUS, dat God niet alleen volbrengt, het gene
,, goed in ons is, manr ook, dat hij in ons den
,, wil fchept, die naar het goede ftrekt. Waarom
,, ook CHRISTUS zegt, dat niemand tot hem komt,
„ ten zij de Vader hem trekke enz. De Heere God
„ heeft ons, bij de eerfte fchepping , zoo gefcha-
„ pen, dat wij iets kunnen doen, te weten, eten,
„ drinken , ftaan, wandelen, en andere dergelijke
„ natuurlijke daden verrigten. Doch, zoodra wij
„ op ons zelve alleen vertrouwen en ftaan, beha-
„ gen deze dingen terftond aan God niet, omdat
„ een kwade boom geene goede vruchten kan voort-
„ brengen. Matth. VII. Het is dus noodzakelijk,
,, dat God van ons een nieuw fchepfel make, het-
„ welk niet op zich zelve maar op God fteunt.
„ Filipp. IV."
Nadat dus de ftaat des verfchils van weêrsztjden
was opgemaakt, fcheen er niets overig, dan dat
par-
(*) GERDES /. c. Monum. p. 234-237.

G E S C H I E D E N I S . 119
partijen ter overweging van denzelven kwamen. na C. G.
Doch nu ontftond er, gelijk meermalen, vooraf een
Jaari5i7.
tot 155a.
zware twist, vooreerst: Over de taal, van welke
men, in dit gefprek , gebruik zou maken ? De
Roomfchen ftonden hardnekkig op de Latijnfche taal,
in welke zij het voordeel hadden van hunne Schoolfche
termen en onderfcheidingen; maar de Euangelifchen
wilden de Deenfche taal gebruikt hebben ,
welke, als de moedertaal, van alle de aanwezenden
verdaan werd. Ten tweede: Men vraagde , wie
de Regter zou zijn, om de verfchillen te beoordeelen
? Daar voor wilden de Euangelifchen gehouden
hebben het woord van God, en uit hetzelve den
Koning, den Raad en het geheele Volk; maar de
Roomschgezinden vorderden daartoe den Paus van
Rome, of ten minfte eene algemeene Kerkvergadering.
Daar men van weêrskanten op zijne meening ftaan
bleef, werd hier door het mondgefprek afgebroken,
terwijl de Roomfchen aan de Lutherfchen de fchuld
gaven, die zij voor Ketters, Scheurmakers en onwaardigen
verklaarden, dat de Bisfchoppen zich verder
met hen zouden inlaten, tevens zich beklagende,
dat zij met foldaten omringd geweest waren,
en dus geene vrijheid hadden gehad, om hun gevoelen
naar behooren voor te dragen en te verdedigen;
waartegen de Lutherfchen hen befchuldigden,
dat zij allerhande uitwegen gezocht, en den Koning,
de Stenden en het ganfche volk opzettelijk te leui
gefteld hadden, tevens leverden zij aan de vergade
ring een opftel over, bevattende twaalf punten ,
H 4 wel

120 K E R K E L I J K E
na C G. welke als eene algemeene verantwoording van hunne
Jaan5i7. leer en gedrag kunnen aangemerkt worden. De ver­
toe 1552.
gadering, dezen uitfJag van zaken ziende , ftelde ,
op voordragt van den Koning , dit befluit vast:
„ Dat de Euangelifchen Gods woord van nu en
„ voortaan vrij en openlijk zouden prediken , tot
„ dat er een einde van alle twisten zou gemaakt
„ worden door eene algemeene Kerkvergadering van
,, het geheele Christendom, terwijl de Koning on-
„ dertusfehen aan de beide partijen zijne befcher-
„ ming beloofde."
Hoe zeer het gedrag der Roomfche Geestelijkheid
in Denemarken toen reeds verminderd was, bleek
ook hier in, dat de Koning in dit jaar 1530, JAN
ANDRIESSE BELDENACK , Bisfchop van Odenzee,
wegens misdaden door eene regtbank beftaande uit
de leden der Rijksvergadering en eenige Bisfchoppen,
deed oordeelen, die hem ook veroordeelden en
in eene geldboete verwezen. Op de befchuldiging,
door de Roomschgezinden tegen den Koning herhaald,
dat hij, tegen de verdragen bij de aanvaarding
der regering, den Lutherfchen aanhang begun-
[ligde, antwoordde de Koning: „ Dat hij LUTHER.
„ noch eenig ander mensch ontzag, maar alleen die
„ genen befchermde, die hij wist, dat de Godde-
„ lijke waarheid waren toegedaan, waartoe de Bis-
„ fchoppen niet minder verpligt waren, het zij de-
(, ze waarheid door de Roomfchen of door L U -
, THER was voorgedragen, hetwelk voor eenen
1
, waarheidminnaar onverfchillig behoorde te we»
j
, zen."
1
Se-

G E S C H I E D E N I S . 121
Sedert nam het getal der genen, die de Hervor­ na C. G.
mingsleer waren toegedaan, in Denemarken van dag Jaan.517.
tot 155a.
tot dag toe, vele Kloosters en overtollige Kerken
weiden verlaten, in het jaar 1531 verbrijzelde het
gemeen te Koppenhagen, in eenen oploop, de Beelden
in de Lieve Vrouvvekerk; vele Monniken verlieten
hunnen ftand, en omhelsden de nieuwe legere.
In het begin des volgenden jaars trad de Koning,
ter verdediging van zijn Rijk, tegen alle ondernemingen
der Roomschgezinden, ook in het verbond,
hetwelk de Duitfche Vors en in Smalkalden gefloten
hadden.
De onverwachte dood van den Koning FREDE­ Dood vaa
RIK, die den loden April 1533, in den ouderdom den KoningFREvan
LXIl jaren overleed , dreigde aan de Hervor­ DERIK ,
ming in Denemarken een groot onheil. Terftond lïremt do
Hervor­
ftaken de Geestelijken het hoofd op. In de eerfte
mingee- plaats betwistten zij het regt van opvolging aan nigentijd.
FREDERIKS oudften Zoon, CHRISTIAAN, Hertog
van Sleeswyk en Holfiein, die der Lutherfche leer
openlijk toegedaan en een zeer Godsdienftig Vorst
was. Het was namelijk veelal door hun toedoen ,
dat fommigen het oog floegen op FREDERIKS jongden
Zoon JOANNES, die nog een kind was, hetwelk
men dan in den Roomfchen Godsdienst wilde
opgevoed hebben. Anderen zelfs begeerden den gewezen
Koning CHRISTIERN II herfteld te hebben.
Het gevolg van deze verfchillen was eene Tusfchenregering,
welke tot het jaar 1536 duurde; gedurende
welken tijd de Geestelijken op eenen Rijksdag ,
die te Koppenhagen gehouden werd, doordrongen ,
H 5 dat

ISt K E R K E L I J K E
asC. G dat men ernftig handden zou over het herttellen van
Jaari5i7 den Roomfchen Godsdienst; men befloot, dat de
tot 1552
Kloosters en Kerken in den Itaat zouden blijven ,
waar in zij zich bevonden; de Geestelijkheid bewerkte
voorts, dat de aanzienlijkfte voorftanders der
Hervorming de vergadering verlieten, onder betuiging,
dat zij geene verantwoording wilden hebben
voor de gevolgen dezer Tusfchenregering.
Dewijl HANS TAUSSAN boven alle anderen bij de
Roomschgezinden gehaat was, vereenigden zich alle
de Geestehjken tegen hem, en hem met menigvuldige
befchuldigingen aanvallende, deden zij hem in
hechtenis nemen, en dreven hunne zaak zoo ver ,
dat TAUSSAN veroordeeld werd, om naar de wetten
geltraft te worden , ten ware hij de Geestelijken om
genade bad; doch op voorfpraak van vele Rijksleden,
die voor opfchudding onder het volk vreesden,
werd het vonnis in zoo verre verzacht, dat
TAUSSAN verboden werd, in Koppenhagen te prediken
, of eenige godsdienftige zaak te verrigten ,
dat hij geene boeken meer fchrijven, binnen een
maand Zeeland ruimen, en in Zeeland of Schonen
niet weder komen zou enz. Doch, het volk dit
vonnis tegen hunnen Prediker vernemende, verzamelde
in groote menigte op de markt, en eischte
met veel hevigheid deszelfs ontflag, en dwong de
Geestelijken en de Vergadering, om TAUSSAN niet
alleen in vrijheid te ftellen, maar ook het prediken
weder toe te laten, alleen ouder de voorwaarde, dat
hij zich op den Predikftoel zou onthouden van fchelden
en uitvaren tegen de Roomschgezinden.
Doch

G E S C H I E D E N I S . 123
Doch in hunne bijzondere Regtsgebieden onderna­ na C. G.
men de Geestelijken de Hervormden te vervolgen, Jaari5l7.
tot 1552.
en de Predikers van het Euangelie ten lande uit te
drijven; evenwel was het Koningrijk van Denemar~
ken zoo gelukkig, dat er geene lijfs- of levensftraffen
geoefend zijn geworden, terwijl in alle andere
landen met ftaal en vuur tegen levenden en dooden
uit valfchen Godsdienstijver gewoed plag te worden.
Terwijl de Geestelijken dus ijverig in de weer wa­ Zijn Zoon
CHRISTIren
, om hunne zaken te herftellen , noodigden vele
AAN III.
voorftanders der Hervorming CHRISTIAAN, om het volgt hem
Rijk te aanvaarden. Doch deze Vorst weigerde aan op.
hun voorftel gehoor te geven, zoo hij niet door de
Rijksvergadering wettelijk verkozen werd, dewijl hij
zich geenszins aan het volk als Koning wilde opdringen.
Doch, wanneer eindelijk in de maand Julij
1534 de meeste ftemmen zich ten zijnen voordeele
vereenigd hadden, en een plegtig Gezantfchap
hem in naam der Rijksvergadering de kroon opdroeg,
nam hij dezelve terftond aan, verklarende,
dat hij zijn goed en leven wilde opofferen voor het
heil van Denemarken, dat hij voor allen een billijk
regt en geregtigheid wilde oefenen, en alle voorregten
bekrachtigen, welke door vorige Koningen gefchonken
en verleend waren. Omtrent de Geestelijheid
en den Godsdienst werd vastgefteld, dat de
Bisfchoppen , Prelaten, en alle overige Kerkelijke
perfonen, indien zij wilden, hunnen Godsdiens)
konden behouden, als ook alle goederen, die aar
de Geestelijken gefchonken waren, tot dat na hel
herftel der algemeene rust door den Raad en hei
VoÜ

134 K E R K E L I J K E
naC. G , Volk anders mogt befloten worden. Daarentegen
Jaari5t* • zou de Adel ook behouden, hetgeen hij thans datot
1552
' delijk in bezit had. Over den Godsdienst zou intusfchen
niet getwist worden, het zou elk vrijftaan ,
bij de oude Godsdienstplegtigheden te blijven, doch
die de hervormde Euangelieleer liever wilden volgen,
zouden daar in door niets of niemand gehinderd
worden.
CHRISTIAAN III. kwam echter niet terftond tot
het gerust bezit van den troon. Een hevige binnenlandfche
krijg werd nog met alle geweld twee
jaren lang gevoerd, tot dat eindelijk de ftad Koppenhagen
na eene belegering, welke meer dan een jaar
geduurd had, door uithongering gedwongen, zich
ia het jaar 1536 aan Koning CHRISTIAAN III onderwierp;
waarbij de ftad, ten aanzien van den Godsdienst,
bedong, dat zij ongehinderd de hervormde
Euangelieleer zou blijven behouden, mids dat zij
bedienaren tot derzelver verkondiging zou gebruiken,
die niet beünet waren met flechte gevoelens ,
en voorts zedige en godzalige mannen, die wegens
geleerdheid en zeden den Koning zouden aangenaam
zijn.
Die de Kort daarna werd in 'sKonings geheimen raad, onHervorder
den eed van geheimhouding, vastgefteld : Dat
mingvoltooit. het gezag der Bisfchoppen en derzelver invloed op
wereldlijke zaken en het regeringsbeftuur vernietigd,
cn hunne bezittingen ten behoeve des lands zouden
worden verbeurd verklaard: dat de Hervormde Godsdienst
algemeen aangenomen en bevorderd, en met
goed en bloed gehandhaafd zou worden.
Men

GESCHIEDENIS. 125
Men durfde namelijk dit befluit niet openlijk nena C. O.
men of invoeren, zoo lang de magt der Bisfchop­ Jaari5i 7.
tot 1552.
pen zoo geducht was; doch het duurde niet lang,
of dezelve werden allen onverziens in hechtenis genomen,
en eene Rijksvergadering gehouden te Koppenhagen,
voor welke de befchuldigingen tegen hen
werden ingebragt , voornamelijk daarin beftaande,
dat zij zich, op allerlei wijze, van de regering hadden
trachten meester te maken, en zich door hunne
tegenkanting en haat tegen den Koning en de Koninklijke
Familie hadden onderfcheiden. Onder anderen had
één hunner zich uitgelaten, dat hij wenschte, in
eenen Duivel te veranderen, ten einde de ziel van
den vorigen Koning FREDERIK, als met ketterij befmet,
in de hel naar zijnen lust te pijnigen.
Na het aanvoeren en bewijzen dezer befchuldigingen,
werd met algemeene ftemmen befloten, het
vernietigen van de magt der Geestelijken in het Wereldlijke
, het aanflaan der Kerkelijke goederen, en
daar van een behoorlijk gebruik te maken tot nuttige
einden voor den Kerk en Burgerftaat. Welk befluit
door al de leden onderteekend en als eene grondwet
aangenomen werd.
' Voorts ontbood de Koning JOANNES BUGENHA­
GEN, een' Godgeleerden van uitmuntende verdiensten,
een' boezemvriend en ambtgenoot van LUTHER,
van Wittemberg, opdat hij de Deenfche Geleerden
met raad en daad zou behulpzaam wezen in het
vastfiellen van eene Kerkenorde voor het Koningrijk
van Denemarken, welke fpoedig gereed gemaakt,
en aan LUTHER en de Hoogefchool te Wittemberg
ge

n6 K E R K E L I J K E
us C. G. gezonden werd, om door dezen nagezien en goed­
Jaansi7. gekeurd te worden.
tot is Sa.
Dezelfde BUGENHAGEN genoot ook in het jaar
1537 de eer, om den Koning en Koningin te kronen.
Bij welke plegtigheid nogtans geen groote
pracht plsats had. Ook wilde de Koning, dat geene
der bijgeloovige gebruiken thans zouden verrigt
worden, welke bij zoodanige gelegenheid voorheen
gewoon waren.
Voorts werden in de plaats van de afgezette Bisfchoppen
zeven anderen aangefteld, doch onder den
naam van Superintendenten, of Opperopzieners ,
wier werk tot hunne geestelijke bediening 1 bepaald
werd, zonder dat men hun de magt liet, om zich
voortaan met de Burgerlijke of Staatsregering te bemoeijen,
dewijl hun het regt, om zitting en ftem in
de Rijksvergaderingen te hebben, voor altijd benomen
werd. Thans werden ook de inkomftcn der
Kerkelijke Bedieningen geregeld en op eenen vasten
voet gebragt, en op het ftuk van den Godsdienst
en het Kerkbeftuur volledige vastftellingen gemaakt
volgens de Kerkenorde, die met de goedkeuring van
LUTHER voorzien , werd ingevoerd.
In het jaar 1538 trad Koning CHRISTIAAN , als
Hertog van Holfiein, ook in het Smalkaldifche verbond;
waar bij de Vorsteu van hetzelve met hem
overeenkwamen, omtrent het leveren van manfchap
of geld ter verdediging van de vrijheid van Godsdienst,
als ook, dat niemand hunner, zonder medeweten
der overigen, zou bewilligen in de algemeene
Kerkvergadering, welke door den Paus en
den

G E S C H I E D E N I S . 127
den Keizer te Mantua befchreven was. Dit verbond na C. G.
werd voor negen jaren gefloten (*).
Jaari5i7.
tot 1552.
Gedurende alle deze verwarringen en binnenlandfche
beroerten, was de Hoogefchool te Koppenhagen Oprigting
der Hoge-
geheel vervallen, alzoo de meeste Hoogleeraren om
fchool te
de gevaren te ontgaan naar buitenslands vertrokken Koppen­
en verhuist waren; thans befloot de Koning, ook hagen.
met medebehulp van BUGENHAGEN , deze Hoogefchool
te herftellen, gelijk in het volgende jaar dadelijk
werkftellig gemaakt, en in 1540voltrokken werd,
wordende de Hoogefchool op nieuw met Hoogleeraren
voorzien, die vit Duitschland en van elders ontboden
werden ; zelfs werd aan BUGENHAGEN eene Hoogleeraarsplaats
aangeboden, doch die van hem niet
aangenomen werd.
Eindelijk werd in het jaar 1539 aan de Hervor­ De Herming
de laatfte hand gelegd, in eene Rijksvergadevorming krijgt haar
ring, gehouden te Odenzee. Van hetgeen op de­ volle be»
zelve ten aanzien van den Godsdienst verhandeld is Gag.
geworden, geeft BUGENHAGEN in eenen Brief aan
den Keurvorst van Sakfen gefchreven, het volgende
berigt: „ Op St. Petersdag, (den isden Junij,)
„ heb-
(*) Sommigen, en onder dezen ook JAC. PERIZONIÜS,
(Comment. rei: gest. Sec. XVI. p. 525.) hebben Ko»
ning CHRISTIAAN befchuldigd, als of hij aan de voorwaarden
des verbonds naderhand niet voldaan, maar door
zijn eigen bijzonder voordeel en de beloften van den
Keizer zich had laten overhalen , om de Protestanten
te verlaten. Doch hier tegen wordt hij verdedigd door
GERDES /. c. T. III. p. 413. in Net.

Dl C. G
Jaari5i7
tot 1552
Hervor-
128 K E R K E L I J K E
,, hebben op de Rijksvergadering al de Rijksraden
„ openlijk verklaard, dat zij zouden volharden in
de Euangelifche leere, in welke zij genoeg onder-
„ wezen waren, als ook dat zij de Kerkenorde of
„ Liturgie zouden onderhouden, die voor twee ja-
„ ren is opgefteld ; indien echter in eene vrije
„ Kerkvergadering vredes en eendragtshalve eenige
„ onverfchillige en nuttige plegtigheden , niet llrijdig
„ met de Euangelifche leer, over de vergeving der
zonden, mogten aangenomen worden, dat zij die
., ook naar het voorbeeld van andere Christelijke
,, Kerken zonden toelaten. Vervolgens hebben de
„ Koning en de Rijksraden allen hun zegel gehan-
,, gen aan de Christelijke ordening in het Deensch
„ gefchreven, en aan mijn Latijnsch opftel gevoegd.
„ Den volgenden dag is met algemeene toejuichingen
„ dankzegging de ftichting en inrigting der Ilooge-
„ fchool te Koppenhagen goedgekeurd geworden.
„ Daar zijn goede Hoogleeraars met rijkelijke inkomften
en bezolding aangefteld: dus ik niet twij-
„ fel aan een gelukkig gevolg, hetwelk zich ook
„ reeds vertoont. Het Euangelie wordt in het Rijk
„ zuiver en krachtig gepredikt, God, die dit werk
„ begonnen heeft, fchenke verderen voortgang! Ik
heb nergens grooter begeerte en lust gezien, om
„ de Predikatiën te hooren , dan in Denemarken.
„ Dezelve hebben ook op gewone dagen in de week
„ grooten toeloop, en 'swinters voor den dag, en
„ op de feestdagen den geheelen dag; de gebeden
gefchieden met allen ijver. 1
'
Men was ten dezen tijde ook bedacht , om op
2V-

G E S C H I E D E N I S . 129
Tsland, hetwelk aan het gebied van Denemarken na C. G.
onderworpen was, insgelijks de Hervorming in te
Jaar 1517.
tot 1552.
voeren. Doch dezelve vond aldaar groote moeije-
ly'kheden te overwinnen, uit hoofde van de diep in­ ming van
Ysland.
gewortelde bijgeloovigheid der inwoneren, die be­
weerden , dat het niet de zaak van den Koning,
maar van de Roomfche Kerk was , omtrent den
Godsdienst en Godsdienstplegtigheden voorfchriften
en bevelen te geven. De Hervorming kon niet dan
allengskens in dit eiland gevestigd worden, en werd
eerst, na vele beroerten, in het jaar 1551 aldaar tot
ftand gebragt (*).
In het jaar 1542 werd in Denemarken in de ftad
Rypen eene nationale Kerkvergadering gehouden, en
in dezelve de Kerkenorde met zeven en twintig arti­
kelen vermeerderd en bevestigd. In het jaar 1543
werd nogmaals, op last van Koning CHRISTIAAN
III, een mondgefprek gehouden, in hetwelk de Ko-
ning zelf voorzat. Dit gefprek duurde acht dagen
lang van 's morgens zeven uren tot den middag, en
van twee uren na den middag tot vijf uren, met
dien uitflag, dat vele Roomschgezinden, nu betet
onderwezen, de gezuiverde Euangelieleer omhelsden
en onderteekenden. Van de volgende jaren hebben
wij niets te berigten, dan dat Koning CHRISTIAAN
zich omtrent de Vorsten van het Smalkakïifche ver­
bond minder ijverig gedroeg, niet uit ongenegenheid
voor hunne zaak, maar omdat hij hunne raadflager
(*) GERDES /. C. T. lll.p. 415, 416. A. F. SUSSCHINO
Nieuwe Geogr. I. D. I. St. Bladz. 318.
HERV. II. I
ei:

naC. G , en ondernemingen niet kon goedkeuren, als met te
• weinig beleid en voorzigtigheid aangelegd ; omtrent
tot 1552
' de Kerkvergadering van Trente befloot hij, gelijkerhand
met den Zweedfchen Koning GUSTAAF, geene
Afgevaardigden dervvaards te zenden; ook werd het
Interim, hetwelk Keizer KAREI. V den Protestanten
wilde opdringen, in Denemarken, even als in Zweden,
verworpen.
Hervorming
in
Koorwegen.
Dood van
Koning
CHRISTI­
AAN III.
T3o K E R K E L I J K E
Dewijl Koning CHRISTIAAN III het Koningrijk
Noorwegen, hetwelk reeds federt een' geruimen tijd
met dat van Denemarken vereenigd was, in het jaar
1537 in het Deenfche Rijk inlijfde, zoo behoeven
wij den Lezer niet te herinneren, dat de Hervorming
van Noorwegen op gelijken voet werd daargeftekl, als
in Denemarken had plaats gehad.
Deze Koning CHRISTIAAN 111, aan wien Denemarken
de voltooijing der Hervorming van den Godsdienst
naast God te danken had, overleed, na eene regering
van vier en twintig jaren, in 1559, in den ouderdom
van zes en vijftig jaren, wordende door zgnen
Zoon FREDERIK II opgevolgd.
Z E S D E H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming in Frankryk.
Het geluk, hetwelk de Noordfcke Koningrijken
Overgang
tot de Ge­ Zweden en Denemarken genoten, dat de Kerkverfchiedenisbetering
in dezelve, genoegzaam, zonder bloedftorting

G E S C H I E D E N I S . 131
ting is bewerkdelügd geworden, hetwelk aan de ja C. G.
denkwijze, het beleid en de voorzigtigheid der Kofaarisi7tot 1552.
ningen, die in dezelve Rijken, ten dezen tijde, den
fchepter voerde, moet worden toegefchreven, mogt der Hervorming
aan Frankryk, tot welk Rijk wij thans overgaan,
in Frank­
niet gebeuren. Stroomen bloeds zijn in dat Rijk verryk.gooten,en onmenfcbelijke wreedheden gepleegd,zonder
dat de Hervorming in hetzelve tot in onze tijden
eenen vasten voet heeft kunnen verkrijgen.
In Frankryk heerschte, vóór de Hervorming, niet Toettand
minder dan in andere landen, het Bijgeloof, onkun­
van
Frankryk
de en zedebederf, onder de Geestelijken niet minder voor de
dan ouder het volk. Daartegen hadden voornameHervorming.lijk in de Zuidelijke Provinciën van dat Rijk de
Waldenzen, niettegendaande de hevige vervolgingen,
welke zij hadden moeten ondergaan , en waar door
zij fchenen geheel uitgeroeid te zijn, een zaad nagelaten,
hetwelk bij de eerfte gelegenheid gereed was
uit te fpruiten en op te fchieten. De ijver, welken
de Franfche Geestelijkheid, voorgegaan door de
verlichtften harer leden, te allen tijd betoond had
voor de' zoogenoemde vrijheden der QaUikranfcht
Kerk, en het door haar meestal omhelsde gevoelen
van de meerderheid van eene algemeene Kerkvergadering
boven den Paus, had velen voorbereid, om
het licht der Euangelieleer, toen het op nieuw begon
ontdoken te worden, toe te juichen en te volgen ;
waarbij kwamen de oorlogen, door den Koning LO>
DEWYK XII met den Paus JULIUS II gevoerd, hoe
zeer deze Vorst zich vervolgens met den Paus LÉO
X verzoende, en toegaf, dat de meerderheid van
I 2 der)

na C. G
Jaari5i7.
tot 1552.
Eerfte begin
felen
der Hervorming
onder
FRANC01S
I.
»3- K E R K E L I J K E
den Paus boven eene Kerkvergadering zou vastgefteld
worden, waar tegen evenwel de Univerfiteit
van Parys in het jaar 1517 openlijk protesteerde.
Na het overlijden van LODEWYK XII in het jaar
1515, befteeg FRANCOIS DE VALOIS deu troon van
Frankryk. Deze Vorst, zeer gezet, om den roem
te hebben van een voorftander en befchermer der
Wetenfchappen te zijn, trok eene menigte vreemdelingen,
welke door hunne geleerdheid, en den lierlijken
ftijl, in welken hunne fchriften waren opgefteld,
uitmuntten, naar Frankryk; onder dezen
waren vele begunltigers der Hervorming, gelijk de
herftellers der geleerdheid van dien tijd over het
geheel, gelijk wij in het voorgaande gezien hebben
, der Hervorming begunftigden of toegedaan
waren. Langs dezen weg verfpreidde zich het
licht al vroeg in Frankryk , en ontftond er bij
zeer velen een verlangen naar de verbetering der
Kerk in geloof en zeden. Reeds in het jaar 1521,
zoo het verhaal gegrond is bij D'ARGENTRE, door
GERDES (*) aangehaald, werden bij eene provinciale
Sijnode te Parys gehouden, klagten ingebragt tegen
twee gefchriften; het een onder den titel: tegen de
Paufeüjke wetten, welke aan de Priesters het huwelijk
verbieden; eene verantwoording van den Pas»
toor van Kemberg, die onlangs zonder toe/lemming
der Kerk eene vrouw getrouwd heeft: en het ander:
over den ongehuwden /laat en weduwfchap , door
ANDR. CAROLOSTADIÜS, welke gefchriften de leden
(*) Hifi. Evang. Rcnov. T. IV. p. 5.
van

G E S C H I E D E N I S . 133
van dat Sijnode veroordeeld en de Boekverkoopers 11 C. G.
in den ban zullen gedaan hebben, die deze gefchrif­
Jaari5'7.
tot 1552ten
gedrukt of verkocht hadden. Tegen welke Boekhandelaars
ook de regering van Parys zware ftraffen
zullen bepaald hebben , voornamelijk , daar zij te
voren reeds verboden had, dat geen boek of gefchrift
over zaken, de Heilige Schrift of den Godsdienst
betreffende, zonder de beoordeeling der Meesters
of Leeraren in de Godgeleerdheid, daartoe door
de Faculteit van Parys gelastigd , gedrukt of verfpreid
zoude worden.
Hoe dit zij, zeker is het, dat de Univerfiteit te
Parys reeds in dat jaar 152 c haar oordeel heeft ge­
veld over de fchrifcen van LUTHER , welke aar 1
haar, met voorkennis van LUTHER zeiven, uil
Duitschland ter beoordeeling waren toegezonden
Hoe zeer nu de Faculteit deze fchriften op eene zeei
fcherpe wijze veroordeelde, aan den Schrijver godloo
zen en fchaamteloozen hoogmoed toefchrijvende, welki
eer met banden, cenfuren, ja met vuur en Ilaal be
hoorde beteugeld, dan met redenen wederlegd ti
worden; hem de fnoode wangevoelens der Marti
cheën , Mohammedanen , Bohemers , Alhigenfen
Waldenzen, Arianen, en wat niet al ? te last leggen
de; terwijl zij zijne leer omfchreef, als verleidend'
het volk, hoonende voor alle Doctoren, op een
goddelooze wijze nadeelig voor de Kerkelijke mag |
en de Priesterorde, openbaar fcheurziek, ftrijdig me t
de Heilige Schrift, en dezelve verdraaijende , laste
rende tegen den Heiligen Geest; gelijk zij dan 00 ï
verklaarde, dat deze leer, als verderfelijk voor h« t
I 3 Chri;

13* K E R K E L I J K E
na C. G Christendom, volftrekt uitgeroeid, en ten vure ge­
Jaar. 517 doemd behoorde te worden, nogtans kon zij den
tot i 5 5 2
invloed dezer leer niet verhinderen (*). Dat deze uitfpraak
der Univerfiteit door LUTHER en MELANCH­
THON beantwoord is geworden, hebben wij in het
voorgaande Deel (f) reeds gezegd. Trouwens, niettegenftaande
deze fcherpe veroordeeling, waren er onder
de leden der Univerfiteit zelve verfcheidenen, die
tot deze veroordeelde leer overhelden.
Gedrag Men fchecn ook, niettegenftaande den haat en he-
van FRAN
vigen tegenftand der Geestelijken en Schcollceraren ,
cois [.
eenen voorlpoedigen voortgang der Hervorming in
Frankryk te mogen verwachten. Des Konings Zus­
ter MARGARETHA, Koningin van Navarre, nam de
voorllanders der Hervorming al vroeg in hare hefcherming,
en was hun ten hoogden genegen. Van
den Koning FRANCOIS zeiven fchenen de Hervormden
zich ook met reden alles goeds te mogen beloven.
In het begin toonde hij zich ook niet afkeerig
van dezelve. Hij fchreef zelfs eens aan ME­
LANCHTHON, ten einde dien over te halen, om naar
Parys te komen; aan welk verzoek MELANCHTHON
niet ongenegen was, te voldoen , gelijk hem ook
LUTHER daartoe raadde; maar de Keurvorst van
Sakfen wilde hem geen verlof geven, om deze reis
te ondernemen (§). Maar weldra volgde de Vorst
geheel andere maatregelen ; hij bragt zich zeiven in
het
(*) Deze uitfpraak der Parysfche Univerfiteit Maat bij
CtRDi.s /. c. T. IV. Monum. ƒ>. 10. fqq. (f) Bl. 109.
(f) CERDES /. c. T. IW.jag. 1 ;S. fqq. . 1

G E S C H I E D E N I S . ï3S
het hoofd, of de Geestelijken hadden het hem in r a C. G.
aari5',7.
het hoofd gebragt: „ Dat deze nieuwigheid op j
jt I552-
niets anders doelde, dan op de omverwerping der
Goddeliikeen menfchelijke heerfchappij (*)." De
oproerige bewegingen der Herdoopers en de Boerenoorlog
in Duitschland konden tot voorwendfel dienen
van zoodanig een vermoeden, als men geene
regte denkbeelden hebbende van de ware leere der
Hervormden, de waarheid van de dwaling niet wist
te onderfcheiden. Doch dat FRANCOIS ook door de
Geestelijken tot deze {telling kan gebragt zijn, blijkt
uit hetgeen de Prcfident HANAUT op het jaar 1534
verhaalt. Als deze Koning zich over den Paus aan
deszelfs Nuncius beklaagde, en hem wilde dreigen
met het voorbeeld van HENDRIK VIII, voegde de
Nuncius hem toe: „ Inderdaad, Sire, dan zoudt
gij de eerfte zijn , die u zulks zoudt beklagen; een
nieuwe Godsdienst onder het volk heeft noodwendig
ook verandering in de regering ten gevolge." -
FRANCOIS had hem kunnen antwoorden, dat noch
HENDRIK VIII, nOCh GUSTAAF WASA, nOCll fe
mand AsxSakJifihe Vorsten, onttroond was geworden
Hoe het zij, FRANS bleef Pvoomschgezind, ei t
vervolgde zijne onderdanen op het hevigst, die d
nieuwe leer omhelsden en beleden; misfehien wel t
mee r
(*) Men vergelijke het vertoog van j. G. MULLER
Over een woord, hetwelk FRANS de Eerfte van de gevolge
t
der Kerkhervorming zou gezegd hebben in BÏULLÉR'S Gedeni
1
waardigheden uit de Gefchiedenis der Kerkhervorming i
de XVlde Eeuw. I Deel, Bladz. 312. volgg,
I 4

136 K E R K E L I J K E
meer daar toe gedreven, door ftaatkundige inzigten.
na C. G
Jaa"5i7 Hij ftond in een naauw verbond met HENDRIK VIII,
tot 1552 Koning van Engeland, die, als een Ketter, door
den Paus veroordeeld was. Ook had hij met de
Protestantfche Vorsten verbindtenis, die hij onderftemide,
ten einde de magt van het Huis van Oostenryk
te kortwieken, ja, dat meer is, hij was met
den Turkfchen Keizer in onderhandeling getreden ,
en had zijne Vloot met de Turkfche Vloot vereenigd.
Wegens dit alles, werd hij, in deze bijgelaovige
tijden, onder de Roomschgezinden, op het
leelijkst afgemaald, als een Vorst, die het met ketters
en ongeloovigen hield , om den Christelijken
Godsdienst te beftrijden. Ten einde dus voor te
komen, dat deze vermoedens geen' te grooten indruk
op de gemoederen zouden veroorzaken, zocht hij
zich bij het vervolgziek Bijgeloof aangenaam te maken
, door de firafoefeningen, welke op zijn bevel
tegen de Hervormden werden uitgevoerd. Zijn gemaakte
ijver voor het Roomfche Geloof ging zelfs
zoo ver, dat hij, om 'shemels gunst, zoo men
voorgaf, te verwerven, ter afwending van die oordelen
, welke, wegens de zoogenaamde heiligfchenling,
op het Koningrijk ftonden neêr te Horten,
1 :en' bij uitftek flatelijken omgang of Procesfie liet
1 ïouden, waar bij hij zelf, met vele blijken van bi
i
i
(
;
-
tonderen eerbied, voor de Heilige Hostie optrok",
wordende het verhemelfel over dezelve door de Prin-
'en van den bloede onderfleund , ja hij fchaamde
:ich niet, bij deze gelegenheid, het wreed verbranlen
van e;-nige Hervormde ijveraars, met eigene
oogen,

GESCHIEDENIS. 13?
oogen, te aanfchouwen, en met eene fooit van ver-1 ia C. G.
aari5i7«
voering te betuigen, „ dat hij, indien zijne eene ]
ot 155a.
„ hand met ketterij befmet was, die met de andere
„ af zou houwen, en dat hij zelfs zijne eigene kin-
„ deren niet zou fparen, indien zij gevoelens had-
„ den, welke met de leer der Kerk niet overeen-
„ kwamen (*}." Doch laat ons ordenlijk in ons
verhaal voortgaan.
Niettcgenltaande de veroordeeling van LUTHERS Eerfte
pogingen
gevoelen door de Univerfiteit van Parys, werden de :er Her­
fchriften van dezen Hervormer reeds in het jaar 1523 vorming
in het Fransch vertaald, onder anderen door
teMeaux.
LOUIS
BERQUIN, een' Raadsheer des Konings, die deswegens,
als ook om eenige eigene fchriften ter algemeene
Richting dienende, door de Sorbonne befchuldigd
werd als een zeer hevig voorvechter van de
Lutherfche Goddeloosheid; doch des niet te min
werden niet alleen de Luther fche boeken door velen
gelezen, maar ook algemeen veel gefproken en getwist
onder geleerden en ongeleerden, over de zaken
van den Godsdienst, zelfs ontzagen zich fommige
Kerkelijken niet, hun gevoelen over verfcheidene begrippen
der Roomfche Kerk rondborstig te ontvouwen
, gelijk zekere Augustijner Monnik ARNOLD DE
BORNOSO, als hij den Brief van PAULUS aan de Romeinen
verklaarde, omtrent het Vagevuur, de genoegdoening
enz. ftellingen voordroegen, welke van
LUTHERS gevoelen weinig of niet verfchilden, welke
(*) Vergel. ROSERTSON Bift.dcr Rrg. van KAREL V.
IV Deel, Bladz. 257-159-
15

*38 K E R K E L I J K E
«C. G, ke hij ook door de Faculteit van Parys genoodzaakt
Jaari5i7- werd te herroepen. Zoo fterk nam zelfs aan bet
•ot I55J'
Hof de zucht voor de nieuwe leer toe, dat de Koningin
moeder LOUIZE VAN SAVOYE eenen Monnik
afzond aan de Faculteit le Parys , om dezelve te
raadplegen over de middelen, om de Ketterij van
LUTHER uit Frankryk te verdrijven, klagende, dat
dezelve dagelijks in het Koningrijk toenam, en dat
de Koningin van Navarre. MARGARETHA, en andere
voorname perfonen van het Hof en zij zelve
befchuldigd werden, als begunftigende BERQUIN ,
FABER Stapithnfis, (LE FEVRE D'ESTAPLES,) en
andere Nieuwigheidzoekers. De Faculteit vervaardigde
daarop een befluit, in hetwelk verfcheidene
zoodanige middelen worden voorgeflagen (*). De
eerfte openlijke bewegingen, die tot invoering der
Hervorming ftrekten, ontftonden te Meaux, in de
nabuurfchap van Parys, welks Bisfchop WILLEM
BRISSONET de Monniken het prediken belette, en
daartegen van Parys eenige Leeraren ontbood, JA-
KOB FABER StapukllfiS, of LE FEVRE, WILLEM
FAREL, GERARD LE ROUX en anderen, die de
dwalingen , bijgeloovigheden en misbruiken der
Roomfche Kerk openlijk ten toon fielden, en de beginfelen
der zuivere leer met veel vrijmoedigheid verkondigden.
Weldra zag men dus eene Vergadering
of Kerk van Hervormden te Meaux te voorfchijn
komen. Doch, alzoo het gerucht van deze nieu-
wig-
(*) Men leest hetzelve in zijn geheel bij GERDES T.
IV. Hifi. Ev. Rev.ov. Mon, p. 15. fqq.

GESCHIEDENIS. 139
wigheid zeer fchielijk door geheel Frankryk ver-i aC. G.
aan 517-
fpreid werdnam her Parlement van Parys in het :
oc 1552*
jaar 1523 daar kennis van, en meende, in deze
zaak, met gettrengheid te moeten handelen. Deze
geftrenghetd ondervond zekere JAN LE CLERC , een
Burger van Meaux, zijnde een Wolkammer van zijn
handwerk. Deze man had aan de groote Kerk te
Meaux een briefje aangeplakt, waarin hij beweerde,
dat de Paus de Antichrist was ; hij werd daarom
gevangen genomen, gegeesfeld, met een heet ijzer
voor het voorhoofd gebrandmerkt en uit de ftad gebannen.
Sedert door verfcheidene fteden van Frankryk
hebbende omgezworven , kwam hij te Mets,
alwaar hij zijnen ijver voor de waarheid met den
dood heeft moeien bekoopen. Op zekeren nacht ,
volgens het verhaal van BEZA, in eene Kapel buiten
de gemelde ftad, bij welke de geheele ftad den volgenden
dag tot eenen omgang of Procesfie zou zamenkomen,
de Beelden omvergeworpen en verbroken hebbende,
werd hij bij de ftads poort ontdekt, gevangen
genomen en genoegzaam op den eigen oogenblik
ter dood veroordeeld, welk vonnis op de wreedfte
wijze aan hem voltrokken werd; men hieuw hem
de eene hand af, fcheurde hem den neus weg mei
eene gloeijende tang, met welke men ook beide zijne
armen en borsten verfchroeide, waarna hij verbrand
werd. Alle deze pijnigingen ftond deze mar
door met eene onbezwekene ftandvastigheid, telkens
de woorden uit de Pfalmen herhalende: De Afgoden
der Heidenen zijn zilver en goud, het werk vat
f
men

na C. G.
Jaarisi7.
tot 1552.
JAKOB
IE FEVRE.
340 K E R K E L I J K E
menfchenbanden (*). — De gemeente te Meaux
werd door deze geftrengheid fpoedig verftoord en
verfpreidde zich door geheel Frankryk, te meer ,
dewijl de Bisfchop BRISSONET, het gevaar duchten­
de, en door Koning FRANCOIS fcherpelijk beftraft
zijnde, zich verder ftilhield, ja volgens fommigen ,
eene Sijnode van zijn Stift bijeen hebbende doen ko­
men, door dezelve de nieuwe leer veroordeelen liet.
Hoe het zij, de bovengemelde Leeraars JAKOB LE
FEVRE , WILLEM FAREL , en de twee Broeders AR-
NOLD en GERARD LE ROUX zochten met anderen
insgelijks hunne behoudenis in de vlugt, en vonden
eene fchuilplaats aan het Hof van MARGARETHA,
Koningin van Navarre, die getrouwd geweest was
met KAKEL , Hertog van Alencon, en naderhand met
ÏIENRY D'ALBRET, Koning van Navarre, uit welk
huwelijk geboren is JEANNE D'ALBRET, getrouwd
met ANTOINE DE BOURBON, Moeder van den zoo
vermaarden HENDRIK IV, Koning van Frankryk.
De bovengemelde JAKOB LE FEVRE d'Eftapfes, of
FABER Stapulenfis, opdat hier in het voorbijgaan
de Lezer wat nader met hem bekend worde, was te
Efiaples, een klein zeeplaatsje in het voormalig Pi.
kard'ü, in het jaar 1440 geboren, uit eene geringe
familie. Door zijnen ijver voor de wetenfehappen,
door
(*) GERDBI /. c. p. 19. die tevens tegen nu PIN aan­
merkt, dat deze LE CIERC geen bedienaar des woords
geweest is, die als zoodanig gepredikt en de Sacramen­
ten bediend zal hebben.

G E S C H I E D E N I S . 14-
door zijne zucht voor waarheid en deugd verwierf ia C. G.
{aar 15-17-
hij zich eenen grooten naam en de gunst van groote
tot 15 5*mannen;
hij werd te Parys Hoogleeraar in de Letterkunde
.en Wijsbegeerte. Evenwel, niettegenftaande
zijne uitnemende geleerdheid, bleef hij, ten aanzien
van den Godsdienst, lang aan het Bijgeloof
verkleefd, wij hebben daaromtrent een berigt van
FAREL , in eenen Brief, gefchreven in het jaar 1556,
aan CONRAD. PELLICANUS , waarin hij onder anderen
zegt: „ De vrome oude man JAKOB LE FE-
„ VRE , dien gij kent, fprak mij eens, nu min oi
,, meer dan veertig jaren geleden, mij bij de hand
„ vattende, dus aan: WILLEM, de wereld moei
„ veranderen, en gij zult het zien. Ik was toer
,, geliefd bij den ouden man, gelijk hij ook volharc
„ heeft, mij tot een' vader te zijn. Doch het wai
niets dan het Bijgeloof, waarin ik den oudei \
man eenigzins poogde na te ftreven. Want naau
welijks kon hem iemand daarin evenaren, ik laa :
" ftaan, te boven gaan. Waarlijk, ik fia verbaasd t
'', wanneer ik de buitenfporige bijgeloovigheid vai k
„ zulk een groot man herdenk, die zelfs, terwijl wi i
„ zamen alleen zijnde, de gebeden aan MARIA mur
„ melden, bij het Afgodsbeeld, hetzelve met bloe
, men liet verfieren. In eerbied voor de Mis gini r
„ hij allen te boven. Eindelijk begon hij eeni ;
s, licht te zien, maar hoe groot was nog de duis
9, ternis? Ten laatfte genoodzaakt zijnde, Frankry, ï
„ te vetlaten, begaf hij zich naar Straatsburg, al
,, waar ik hem herinnerde hetgeen hij mij voorzeg i
., had, er bijvoegende, dat die tijd nu daar was »
he

142 K E R K E L I J K E
m c. G. „ hetwelk de godzalige man mij toeftemde en ver-
Jaansi7.
„ maande, dat ik ijverig zou voortgaan in het pre-
tot 1552.
diken van het Euangelie."
Ondertusfchen heeft de geleerde man, na het inzien
van het bijgelovige, hetwelk in de Roornfclie
Kerk heer.?chte, hetzelve openlijk in zijne fchriften,
welke menigvuldig zijn, tegengefproken, en eene
meer zuivere leer aangeprezen, zoodat uit zijne
School en Onderwijs groote Hervormers der Kerk
zijn voortgekomen. Hoe hij aan CALVIN voorzeiden
dat deze een fteun der waarheid cn van Gods Kaningrijk
worden zou, hebben wij hier voor reeds
gezien Bladz. 40. (*) Doch even hierom vervielhij
in den haat der Paiijsfche Godgeleerden van dien
tijd, welke hem noodzaakte, Frankryk te verlaten,
alhoewel hij reeds eenen hoogen ouderdom bereikt
had. Eindelijk vond hij eene veilige fchuilplaats te
Nerac, eene ftad onder het gebied van Navarre,
bij de Koningin MARGARETHA, alwaar hij in eenen
hoogen ouderdom overleden is. Merkwaardig is de
bijzonderheid van zijn overlijden: ,, Op zekeren
dag had de Koningin hem bij zich op het middag,
maal, met eenige andere geleerde mannen, in welker
gefprekken zij veel vermaak fchepte, ontboden. Onder
den maaltijd begon LE FEVRE zeer treurig te
worden, en zelfs tranen te ftorten. De Koningin
vraagde hem, naar de reden van deze treurigheid,
in een gezelfchap, gefchikt, om zich te vervrolijken.
(*) Door eene drukfout heet hij daar LE FAIRE voor
LE FEVRE.

G E S C H I E D E N I S . 143
•ken. FABER'antwoordde: Hoe kan ik vrolijk zijn, ia C. Gi
Mevrouw, of anderen vervrolijken , daar ik de [nart5i7.
;ot 1552fnoodfte
van alle menfchen ben? De Koningin hare
verwondering over dit gezegde des Ouden mans te
kennen gevende, die altijd zeer godzalig en deugdzaam
geleefd had, vervolgde deze: „ „ Ik ben
thans in het ioilte jaar van mijn leven, vrij van
alle bevlekking met vrouwen. Ook herinner ik mij
niet iecs bedreven te hebben, waar over ik met een
bezwaard geweten zou behoeven te vreezen, om deze
wereld te verlaten, uitgezonderd eene zaak, welke
ik echter vertrouw, dat verzoend zal wezen." "
Als de Koningin hem drong, zich duidelijker te
verklaren, zeide bij eindelijk onder vele tranen:
„ „ Hoe zal ik voor Gods Regterftoel kunnen beftaan,
daar ik het heilig Euangelie van zijnen Zoon
zuiver en oplegt aan velen geleerd heb , die mijn
onderwijs volgende duizend pijnigingen en den dood
zeiven ftandvastig hebben doorgedaan. Maar ik een
onfiandvastig Leeraar ben gevlugt, en daar ik reeds
•zoo ver in eenen afgeleefden ouderdom gevorderd
was, dat' ik over lang genoeg geleefd had , zoodat ik
geen dood behoefde te fchroomen, maar veel meer
naar denzelven had mogen verlangen, heb ik mij
heimelijk onttrokken, en het gebod mijnes Gods
fchandelijk verlaten."" De Koningin, gelijk zij zeer
fpraakzaam was, en ervaren in de Schrift, fprak
hier op veel tot zijne vertroosting, toonende met
redenen en voorbeelden van goede en heilige mannen,
wien hetzelfde gebeurd was, dat men nooit aan
Gods

144 K E R K E L I J K E
B8 C. G Gods goedheid en barmhartigheid moest vertwijfe­
Jaar 1517.
len.
tot 1552.
bij.
Ook voegden de overige gasten hier het hunne
LE FEVRE, door deze redenen vertroost en
verfterkr, zeide: „ „ Wel nu, dan is er niets
overig, dan dat ik van hier tot God verhuize, als
het hem behaagt, na mijn' uiterfien wil gemaakt te
hebben, hetwelk ik gevoel niet te moeten uitllellen,
alzoo ik begrijp, dat God mij roept." " Voorts
zijne oogen naar de Koningin wendende , vervolgde
hij: „ „ U ftel ik tot mijne erfgename aan , aan
uwen Hofprediker Meester GERIIARD maak ik alle
mijne boeken. Mijne kleederen en wat ik meer heb
laat ik aan de armen, het overige beveel ik aan God
aan."" Lagchende vraagde dc Koningin : ,,„Vvel
JAKOB , wat zal er dan van uwe erfenis aan mij komen?""
„„De moeite,"" gaf hij ten antwoord,
,,„om de uitdeeling aan de armen te bezorgen;"" waar
op de Koningin hernam: „„Het zij zoo, ik zweer,
dat deze erfenis mij aangenamer zal zijn, dan indien
mijn Broeder, de Koning van Frankryk, mij tot
zijne erfgename benoemd had."" LE FEVRE nu geheel
opgeruimd, zeide: „„Mevrouw, ik heb
eenige rust noodig. Weest gijlieden vrolijk , en
vaarwel!"" begevende zich in eene naaste kamer te
bed. Doch daar men meende, dat hij fliep, was
hij in den Heere ontflapen, zonder eenig teeken van
ziekte of ongefteldheid. Toen men hem wilde oproepen,
verwonderde men zich, dat hij den geest
gegeven had. De Koningin liet hem eerlijk begraven,
en op zijn graf een' marmeren fteen plaatfen
,

G E S C H I E D E N I S . 145
fen , welken zij voor zich zelve had laten hou­ raC. G.
wen (*)."
[aarisi^.
:ot 1552.
In het jaar 1523 predikte AMEDEUS MESGROT,
een Monnik uit de Orde der Predikheeren, het Eu­ Het Euangelieangelie
te Lions; deze door den Aartsbisfchop dier gepredikt
ftad bij de Faculteit te Parys aangeklaagd zijnde , te Lions
en te Gre­
werd door dezelve in het jaar 1524. als een Ketter
noble.
veroordeeld, zonder dat men weet, wat er verder
van hem geworden is, dan alleen, dat hij naar
Duitschland geweken en daar overleden is. Te
Grenoble in het Daufine werd de Hervormde leer
verkondigd door PIETER SABEVILLE , gelijk wij weten
uit eenen Brief van ZWINGLIUS aan hem, in
welken deze hem opwekt cn vermaant, om daar in
met ijver en ftandvastigheid voort te gaan.
Onder de genen, die BRISSONET , Bisfchop van JAKOB
1'OÜENT
Meaux, ontboden had, om aldaar het Euangelie te
te Parys
prediken, was ook JAKOB POUENT, een uitmuntend verbrand.
jongeling en leerling van LE FEVRE. Deze, wanneer
de gemeente te Meaux verftrooid werd, viel
den vervolgeren in handen, en in de gevangenis geworpen
zijnde, werd hij genoodzaakt , zijne leer te
•herroepen, te gelijk met MATTHEUS SAUNIER, ins-
gelijks een leerling van LE FEVRE. POUENT had
echter fpoedig berouw, over zijne herroeping, en
leerde op nieuw bij monde en gefchrifte de waar-
(*) GERDES Hifi. Euang. Renov, T. I. ƒ>. 175. BAYLE
heeft wel de echtheid van dit verhaal in twijfel- getrokken,
doch men zie WITS. Miscell. Sacr. Tom. II. Exerc.
VI. §. 33-
HERV. II. . K

146 K E R K E L I J K E
na C. G , heid, welke hij verloochend hnd, waarop hij ander­
pan 517 maal in de handen zijner vijanden gevallen zijnde ,
tot 1552
te Parys op het plein de Greve in het jaar 1525 levende
verbrand is geworden.
De voornaamfte Hellingen, tot welker herroeping
POUENT en SAUNIER gedwongen werden, waren:
Daar is geen Vagevuur, God heeft geen 1
Stadhou~
der op aarde, en behoeft dien niet. Hij acht'.e de
oorbiecht gering, hij leerde, dat men de kerkelijke
Leeraren niet blindsling moet gelooven; hij verwierp
de groetenis van MARIA, welke begint: Salve Re~
gina, Mater mifericordiae &c. hij leerde, dat men
geene waschkaarfen moet ontfteken voor de LIcilige
dat de Misfen niets bate» tot vergeving der zonden;
voorts dat de Paufelijke Bulten en Aflaten
bedriegerijen des Satans waren enz. (*) Om deze
en dergelijke Hellingen werd de waardige man ten
vure verwezen.
Nog openbaarde de Sorbonne haren bitteren haat
tegen alle Hervorming in het jaar 1524, in de vervolging
van WOLFGANG SCIIUCH, een Duitfcher
van afkomst, maar die in een klein Radje van Lotharingen
Pastoor was; deze door beter licht beftraald,
deelde hetzelve aan zijne gemeente meda,
en bragt het binnen korten tijd daar toe, dat hij het
veertigdaagfehe vasten, de Beelden en de Mis affchafte.
Spoedig werd hij deswegen aangeklaagd bij
ANTONIE, Hertog van Lotharingen en Bar, die
reeds
(*) Zij ftaan volledig met de bijgevoegde Cenfuur in
OERDES /. £-. Monum, T. IV. p. 36. fqq.

G E S C H I E D E N I S . 147
reeds een verbod gegeven had , dat niemand iets ia C. G.
van de leer van LUTHER openlijk zou leeren, en
faari5i7.
ot 1552.
dat, wie eenige Boeken van LUTHER bezat, dezelve
binnen een' bepaalden tijd zou overleveren. De befchuldigingen
tegen SCHUCH werden aan de Leeraren
der Sorbonne medegedeeld, die terflond gereed
waren, om de punten, door hem geleerd, te veroordeelen,
en vier Boeken, door zijne hand gefchreven,
een Boek over JOANNES en den eerften Brief van
PETRUS, een ander over den Brief aan de Galaten,
een met Leerredenen, en eindelijk een over verfcheidene
onderwerpen, te doen verbranden, terwijl zij
den Schrijver vonnisden , om ze plegtig te herroepen.
Middelerwijl werd SCHUCH ook bij dsn Hertog be>
fchuldigd, als of hij het volk van de behoorlijke
gehoorzaamheid jegens den Vorst aftrok en tot oproer
aanzette, welke befchuldiging te fchielijker ingang
vond, dewijl de Boerenkrijg toen in Duitschland
op het hevigst woede. De Hertog, hier dooi
vooringenomen , liet zich in bedreigingen uit, dal
hij de geheele ftad, in welke SCHUCH leerde, te
vuur en te zwaard zoude verwoesten. Ten eindt
dit gevaar, indien mogelijk, af te wenden, fchree
de Pastoor eenen deftigen Brief, ter zijner verdedi
ging en verklaring van zijne leer, aan den Her
tog (*); doch het zij dat de Brief den Hertog nooi :
ter hand is gekomen, of dat de lasteraars meer bi
i
hen 1
(*) Deze Brief is gedagteekend den sden Januari i
-1525. en door GERDES geplaatst in de Bijlagen tot zijl 1
meermaal aangehaald werk Bladz. 47. volg.
K 2

148 K E R K E L I J K E
na C. G , hem vermogten, hoe het zij, hij volhardde bij zijne
Jaari5i7
tot
bedreiging, om de ftad te verwoesten. Nu befloot
1552
SCHUCH zich naar Nancy de Hoofuftad van Lotharingen
te begeven, en daar eene belijdenis van zijn
geloof en verklaring van zijne leer uit te geven ,
waar van echter het gevolg alken was, dat hij gevangen
en een vol jaar in eenen afzigtelijken kerker
opgefloten werd, uit welken hij meer dan eens in het
Klooster der Franciskanen overgebragt werd , om
een geloofsonderzoek te ondergaan, blijvende hij
ftandvastig in zijn geloof, zonder zich daar van door
bedreigingen of beloften van zijne vijanden of door
de gebeden van zijne huisvrouw of medelijden met
zijne zes of zeven kinderen te laten aftrekken. De
voorzitter der vergadering, voor welke hij te regt
gefteld werd, was een Monnik Provinciaal van de
Orde der Franciskanen, met name BONAVENTURA,
Biechtvader van den Hertog ANTONIE , een ongefchikt
mensch van gelaat, met eenen dikken buik ,
plomp en onbefchaafd, en geheel onkundig en onwetend,
die geftadig den Hertog raadde, om alle
geleerden van zijn Hof en uit zijne Staten te verbannen,
zeggende, dat het tot zaligheid genoeg
was, als iemand zijn Pater Noster en Ave Maria
kon opzeggen. Deze ondervraagde SCHUCH over
zijn geloof, hem onophoudelijk fcheldende als Ketter,
Judas, Beëlzebub enz. En op deze wijze
iverd deze man eindelijk tot de vuurftraf veroor-
Jeeld; die op het hooren van zijn vonnis den CXXII
P/alm aanhefte: ,, Ik verblijde mij, in de geien,
die tot mij zeggen: Wij zullen in het huls
dei

GESCHIEDENIS. 149
des Heeren gaan enz. Wanneer hij ter ftraife werd 1 ia C. G.
uitgeleid, ging hij het Franciskaner Klooster voor- • 'aari5i7.
bij, in het voorbijgaan riep hem de onbefchofte BOot
155S-
NAVENTURA hoonend toe: „ Gij Ketter, geef de
eer aan God, en aan deszelfs Moeder en Heiligen {"
SCHUCH antwoordde: ,, Gij geveinsde, gij gewittede
wand! de Heere zal u liaan , en uwe bedriegerijen
en ftreeken eens openbaar maken!" Ter
ftrafplaatfe gekomen , werd hem gevraagd , of hij
verzachting van ftraf wenschte? Hij antwoordde:
Neen, er bij voegende, dat ,, God hem altijd had
bijgedaan, en dat die hem ook nu niet zou verlaten,
nu hij hem het meest noodig had;" befluitende
met te zeggen: „Laat het vonnis uitgevoerd worden!"
Onder het opklimmen van den brandftapel
begon hij den Liften Pfahn, dien hij vervolgde, tot
hij, door den rook en vlam verftikt, den geest gaf,
op den ipden Augustus 1525. Men heeft opgemerkt,
dat terftond na zijn martelaarfchap, twee
van zijne hevigfte vervolgers, door een' fchielijken
dood overvallen en uit het leven gerukt werden.
Uit eenen Brief van WILLEM FAREL aan CORN. Staat der
SCEPPER, van den aden April des jaars 1524, kan gemeenten
in
men den toeftand der Euangelifche Kerk in Frank*
Frankryk,
ryk eenigzins opmaken; hij fchrijft: „ Ons Frankryk
ontvangt het woord van CHRISTUS met blijdfchap.
De voornaamfte fteden , in welke hetzelve
bloeit en vruchten draagt, zijn Meaux, alwaar de
algemeene Leeraar, GERHARD LE ROUX, bijna dagelijks
CHRISTUS met grooten ijver en geest verkondigt.
Vervolgens Alencon en Bourges, door MI-
K 3 CHA

PETRUS
CAR.OLI.
150 K E R K E L I J K E
na C. C
Jaarisi;
tot 155:
" het Euangelie verkondigd had, dat hem zulks verboden
, en de ban uitgefproken werd over allen ,
die hem hooren zouden, met bedreiging aan hem van
eene eeuwige gevangenis, indien hij daarmede voortging.
Maar het volk, en het geen wonderbaar en
ongehoord is, de Geestelijkheid zelve, eischte en
verkreeg hem van den Koning, tot grooten fpijt van
den Bisfchop. Die van Lions hebben twee Predikanten
, die het woord op eene Christelijke wijze
behandelen."
k CHAEL ARAUD , die veel van FABER geleerd heeft.
Aan dezen is het gebeurd, wanneer hij te Bourges
In het jaar 1524 begon PETRUS CAROLI, Prediker
in de St. Pauluskerk te Parys, in het Kollegie
der Sorbonne op den Godgeleerden leerdoel, op eene
nieuwe wijze, gelijk men het noemde, te prediken,
lezende over den Brief van PAULUS aan de Romeinen,
in plaats van een Sermoen te houden; hij liet
van mannen en vrouwen de Brieven van PAULUS ,
op nieuw in de moedertaal overgezet, medebrengen,
hij zelf bragt nu en dan den Latijnfchen Bijbel mede,
en veranderde ook de zoogenoemde groetenis des
Engels, afgaande van het gewoone gebruik. Spoedig
kwam dit ter ooren van NATALIS BEDDA , Syndicus
der Faculteit; op zijn voordel werd PETRUS
CAROLI den fjden Augustus 1524 voor de Faculteit
geroepen in de groote zaal der Sorbonne, alwaar hij
verfchenen zijnde, vrijmoedig op alle vragen antwoordde,
welke hem voorgehouden werden, worden
!e zijne antwoorden zorgvuldig opgeteekend. Na
over dezelve geraadpleegd te hebben, werd hem het
pre-

G E S C H I E D E N I S . 151
prediken, en voorts ook het houden van lesfen ver­ ia C. O.
boden , wordende hem alleen toegelaten eene af­ faarT5i7.
ot .-55a.
scheidsles te houden, tot welke hij deze uitnoodiging
liet aanplakken : Pierre Caroli voulant obêir aux
ordres de la Faculté , cesfe de faire fes lecons, pour
les recommencer, quand il plaira a Dieu, a ces
paroles, ou il a fini: foderunt manus meas et pedes
meos. Eindelijk werd over zijne (tellingen een vonnis
geltreken, en hij veroordeeld, om dezelve af te
zweeren. Ouder deze (tellingen vond men ook deze:
„ Alfchoon men in de Biblia Vulgata Gert.
III. 15. leest: ipfa conteret caput tuum, (zij zal
u den kop vermorzelen,) nogtans vindt men in den
Hebreeuwfchen Tekst: dat, te weten, het zaad der
vrouw, hetwelk is CHRISTUS, zal enz. en dit wordt
niet alleen door hem, PIERRE CAROLI , maar door
andere Geleerden, die het Hebreeuwsch verdaan ,
verzekerd enz." Over deze woorden werd de volgende
ongerijmde en belagchelijke Cenfuur gemaakts
„ Dewijl deze Helling der eer der H. Maagd fchijnt
te na te komen, en van het gewoon gebruik der
Kerke Gods verfchilt, is zij roekeloos en fcheurziek
aan het volk gepredikt: alzoo het zeker is,
dat er door de Kerk goed gelezen wordt: Ipfa conteret
caput tuum.'''' Zoo had hij ook beweerd, dat
de Drieëenheid niet kon afgebeeld worden, en daar
bij gevoegd: ,, Het heugt mij, in den H. AUGUS-
TINUS gelezen te hebben, dat het ongeoorloofd en
goddeloos is , de Drieëenheid af te beelden, als
ook: dat het oudtijds in de Kerk verboden geweest
zij." Hier op werd deze Cenfuur gemaakt:
K 4 » Dit

15a K E R K E L I J K E
naC. G . „ Dit voörftel, wat betreft, dat de Drieëenheid niet
Jaarisi;
• kan afgefchilderd worden, voor zoo ver het bedoelt
tot 155a
de beeldtenis der zaligfte Drieëenheid af te keuren,
is valsch, fcheurziek en fmadelijk voor het goedgekeurd
gebruik der Kerk, en eene dwaling van den
Ketter WIKXEF, en het is nooit het gevoelen van
AUCUSTINUS geweest, of van de Kerk, om zoodanige
beeldtenis te veroordeelen, alhoewel het voor
een' tijd heeft kunnen nagelaten of gefchorst worden,
om de heiligfehendige dwaling der- Anthropomorphiten
uit te roeijen." Hoedanig de afloop dezer
zaak geweest zij, vinden wij niet aangeteekend ,
maar wel , dat diezelfde PIERRE CAROLI in vervolg
van tijd de Hervormde Kerk meer beroerd dan gefticht
heeft, waar over CALVIN klaagt in eenen Brief
aan CRYNEUS (*), en FAREL in eenen Brief aan
CALVIN (f), te weten, in het jaar 1537 werden
door hem in de gemeente van Geneve, Neufchatel
en Laufanne verfcheidene opfchuddingen verwekt,
doordien hij FAREL, CALVIN en VIRET openlijk befchuldigde
van onregtzinnigheid in de leere over de
Drieëenheid. Als hij deswegens in eene Sijnode te
Bern veroordeeld werd, zegt men zelfs, dat hij weder
tot het Roomfche geloof vervallen is.
Vervol­ Toen de Franfche Koning FRANCOIS I in het jaar
ging vin
1525 bij Pavia door de Keizerlijken gevangen gedeKoninginnemaakt
, en naar Madrid gevoerd was, alwaar hij
Moeder 13 maanden verbleef, verdubbelde de Sorbonne. gedu-
(*) Epist. Calv. pag, 227, 228.
(t) Epiit. Calv. pag. 34.

GESCHIEDENIS. >-53
durende des Konings afwezen, hare hevigheid tegen
allen, die verdacht waren, der Hervorming toegedaan
te zijn, voornamelijk aangevuurd wordende
door den Kanfelier DU PRAT , die voor zijnen ijver
ten behoeve van den Paus met het Kardinaalfchap
begunftigd werd. De Koninginne moeder, LOUIZE
van Savoye, die het beftuur van zaken intusfehen
waarnam, was ten dezen opzigt ook wakker werkzaam,
ten einde den Paus aan de belangen van
Frankryk verbonden te houden, gelijk deze ook in
eenen Brief, den 2often Mei 1525 te Rome gefchreven,
zijn genoegen aan het Parlement van Parys
voor deszelfs ijver betuigde, met vermaning, om
daarin te volharden en voort te gaan.
Hier toe ftrekte ook de overeenkomst tusfehen de
Koninginne Moeder en HENDRIK VIII, Koning var
Engeland, om gemeenerhand de Turken te keer t<
gaan, en de pestige Lutherfche gezindte, als die vee [
meer gevaar dreigde dan.de Turken zelve.
Toen de Koning FRANCOIS zijne vrijheid wedei
.gekregen had en in zijn Rijk herfteld was, werd e:
tusfehen hem en Keizer KAREL V een ontwerp ge
fmeed, om de vijanden van den Christelijken Gods
dienst cn de Ketterijen van den Lutherfchen aanhanj >
uit te roeijen, ten welken einde men Gezanten zoi l
zenden met volmagt, om alles te beramen tot eenei t
oorlog met de Turken, en tot uitdelging der Kei
ters, vijanden der Kerk. — Sedert begonnen d
Koninklijke Regtbanken en Wereldlijke Overheidspei
fonen met te meer hevigheid de Hervormden te vei
volgen; terwijl de Faculteit voortging ketterfche boe
K 5 ke 1
wC. G,
|aari5i7.
tot 1552.
in het jaar
1525.

na C. G,
Jaari5i7.
tot 1552,
Sijnoden
tegen de
Hervormdenge­
houden.
«
154 K E R K E L I J K E
ken te veroordeelen , en onder deze verfcheidene
werken van ERASMUS, inzonderheid zijne Colloquia
Familiaria.
De Kanfelier DU PRAT , Kardinaal en Aartsbisfchop
, een zeer hevig vijand der Hervorming, hield
in het jaar 1528 eene Provinciale Sijnode te Parys,
van den 3den Februarij tot den 9den October, door
welke 16 befiuiten tegen LUTHERS ketterij werden
vastgefteld: 1. Over de eenheid en onfeilbaarheid
der Kerk. 2. Dat de Kerk niet onzigtbaar is. 3. Over
het gezag der Heilige Kerkvergaderingen. 4. Dat
het aan de Kerk behoore , om te bepalen, welke
boeken Kanoniek of regelmatig zijn. 5. Dat fommige
(tukken vastelijk moeten geloofd worden, welke
niet uitdrukkelijk in de Heilige Schrift begrepen zijn.
6. Over menfchelijke inzettingen. 7. Over de Kerkelijke
vasten. 8. Over den ongehuwden (laat der
Geestelijken. 9. Over de geloften , bijzonder der
Monniken. 10. Over de zeven Kerk - Sacramenten.
11. Over de offerande der Mis. 12. Over de voldoening
van het Vagevuur, en het gedachtenisvieren
i Ier overledenen. 13. Over de vereering der Heiligen.
14. Over de vereering der Heilige Beelden.
[5. Over den vrijen wil. 16. Over het geloof en
le werken.
Voorts verklaart die Sijnode voor Ketters en hard-
. l lekkigen, uitgefloten buiten de gemeenfehap der ge-
1 oovigen, allen, die zich vermeten anders te geloo-
1 en en hardnekkig te beweeren, dan de Roomfche
1 [erk gelooft en leert.
Vervolgens beweeren zij, dat, alhoewel de Kerk
ver-

G E S C H I E D E N I S . 155
•verfchillende en fomtijds tegenftrijdige befluiten heeft 1 ia C. G.
aan 517.
vastgefteld, er echter in eene zoo groote menigte
ot 1552.
van befluiten niets is, hetwelk met het regtzinnig
geloof ftrijdig is; maar, dat de Kerk door eenen en
denzelfden geest onderwezen is geworden, om naar de
tijdsomftandigheden vast te ftellen, hetgeen het voordeeligfle
en nuttigde heeft toegefchenen (*).
Deze vergadering verbood aan elk en een ieder,
onder ftraffe van den ban, het lezen der boeken van
LUTHER en der Lutheranen, als ook de boeken en
fchriften van MELANCHTHON , CAROLOSTADIUS ,
LAMBERT van Avlgnon, ZWINGLI, OECOLAMPA­
DIUS enz. Omtrent de Ketters bepaalde zij: „ De
veroordeelden wegens Ketterij, indien zij tot de eenheid
van het Katholijk Geloof niet willen wederkeeren,
moeten onder het regtsgebied der Kerk blijven,
en ter eeuwige gevangenis verwezen worden , om
boete te doen. Veroordeelden om Ketterij , indien
zij dezelve niet willen afzweeren, moeten, zoo zij
Leeken zijn, terftond aan het wereldlijk gerigt worden
overgelaten. Indien zij Geestelijken zijn, moeten
zij in tegenwoordigheid der wereldlijke magt van hunne
waardigheid worden ontwijd, met het vonnis , dat de
wereldlijke Regter hen in zijne regtbank overneemt.
Eindelijk, om een fchijn te hebben, dat zij niet te-
gen
(*) Omtrent gelijk de Kardinaal van Cuza: „ Dal
„ de Heilige Schrift moet verklaard worden, naar de
„ loopende gewoonte van de Kerk, welke haar gevoe
„ len veranderende, verandert ook het oordeel van God."
GERDE3 in Introduct. ad Hifi. Reform. $ XVII. p. 32.

na C. 3. gen de Hervorming waren, fielden zij 40 regelen
Jaari5i
tot 155
7'op, ter verbetering der zeden, in het bijzonder der
,'Kerkelijken, doch welke meest alle zich bepaalden
DIONVSI'
US DE
RIEUX.
155 K E R K E L I J K E
tot eenige nietswaardige uiterlijkheden.
Tenzelfden tijde, den aiften Maart 1528, werd
door FRANS TURNON , Aartsbisfchop van Bourges,
Primaat van Aquitamë, eene Provinciale Kerkverga­
dering gehouden, met hetzelfde oogmerk , welke
ook foortgelijke befluiten vastflelde.
Ouder de genen , die toen voor de Hervormde
Euangelieleer te Meaux den dood godvruchtig on­
dergaan hebben, was zekere DIONYSIUS DE RIEUX,
omdat hij openlijk gezegd had : dat de Mis zeer
zeker eene verloochening was van het lijden en den
dood van onzen Heere JEZUS CHRISTUS. Hij werd
den 3den Julij 1528 veroordeeld, om levende ver­
brand te worden, welke ftraf aan hem voltooid is
geworden, terwijl hij tot het laatfte toe het volk
vermaande, om zich tot de ware leere des levens
en der zaligheid te bekeeren.
MATURI- Ten dezen tijde bloeide te Parys MATURINUS
NUS COR.
CORDERIUS ,
OER1US.
een geleerd man en beftuurder der
Scholen te Parys, met lof bekend door verfcheidene
Latijnfche werkjes, ten gebruike der Scholen. Deze
vermaande de jeugd niet alleen tot het aanleeren
der wetenfchappen, maar voornamelijk tot god­
zaligheid en goede zeden. Hij was ook onder de
leermeesters van CALVIN. Ia het jaar 1528 werd
hij onder de Godgeleerden van het Kollegie van
Navarre aangenomen. Maar toen reeds fmaak heb­
bende in de zuivere leer, verliet hij vervolgens Pa.
ryt

GESCHIEDENIS. 15?
rys en begaf zich naar Noyon aan de Loire, alwaar a C. O.
r
aari5T7-
hij in de jaren 1534 tot 1536 het Hoogleeraarfchap 3
ot 1552.
in de Spraakkunst, (Grammatica,') bekleed heeft. ,
Eindelijk de door CALVYN hervormde leer geheel
omhelzende, vertrok hij eerst naarLaufanne en vervolgens
naar Geneve, alwaar hij als Rector der
School zijn leven heeft ten einde gebragt, zijnde in
het 58fte jaar van zijnen ouderdom, in het jaar
1564, hetzelfde, waarin CALVYN geftorven is, overleden.
Zekere STËPHANUS BIACHOPOLIS, uit de Orde Andere
verkondi­
der Bedelmunniken, door het licht der waarheid gegers
der
troffen, reisde naar Sakfen, om LUTHER te zien Hervor­
en te hooren. Van daar \n Frankryk wedergekeerd,
ming.
verkondigde hij in het jaar 1528 de waarheid, welke
hij geleerd had, in het geheim en openlijk te Nontiai,
in het landfchap Vivarez in Languedoc, voornamelijk
uitvarende tegen het Bijgeloof, hetwelk aldaar
gepleegd werd, met een kistje, hetwelk men
voorwendde, wonderdoende Reliquien te bevatten.
Doch, wanneer hier door veler oogen begonnen
epen te gaan, moest onze STËPHANUS zijnen post
verlaten. Een andere STËPHANUS REINIER, insgelijks
uit de Orde der Bedelmunniken, die hem opvolgde,
kwam er niet zoo gelukkig af, hij werd in
de gevangenis geworpen, en is vervolgens te Fienne
tot den brandflapel verwezen. Na hem leerde zekere
JONAS , Rector der School, dezelfde leer, een
man van groote geleerdheid en godsvrucht, ook deze
werd gevangen, maar na het afleggen van eene
uitmuntende belijdenis, door behulp van fommige
vrien

na C. G . vrienden verlost, waar door de Aartsbisfchop van
tot 1552
Vienne, onder wiens regtsgebied het landfehap Fivarez
behoorde, vertoornd zijnde, omsrent 25 menfchen
naar Vieimc liet voeren, fommigen van welke
door vrees cn verdriet zijn omgekomen, en anderen
oniHagen, na het betalen van eene groote geldboete,
uit zonderlinge genade, gelijk men het noemde.
LOUIS
KRQU:N
Lasteringen
tegen
de Hervormers.
158 K E R K E L I J K E
In het jaar 1529, den elfden November, werd
Louis BERQUIN, een Edelman en Raad van FRAN­
COIS I, geworgd en verbrand, om zijnen ijver,welken
hij, door gefchriften en daden betoond had
voor de zaak der Hervorming, welke hij getrouw
bleef, zonder zich te laten bewegen door de bedreigingen
der Sorbonne, noch door de vermaningen
van ERASMUS en BUD^US , die hem geraden hadden,
zich Ril te houden, of het land te verlaten,
willende hij liever den dood ondergaan , dan door
zwijgen zelfs den fchijn te geven, als of hij de veroordeeling
der waarheid goedkeurde.
Bij gelegenheid van het fluiten der vrede te Kavier
yk, werd het ontwerp, voor drie jaren gemaakt,
omtrent het uitroeijen der Lutheranen , vernieuwd
en bevestigd.
In het volgende jaar 1530 fchceh de hitte der vervolging
meer en meer toe te nemen, voornamelijk ook
door de lasteringen, welke in Frankryk werden uitgeftrooid,
om de gemoederen met haat tegen hen te
vervuilen. Zekere PETRITIUS FRACCIANUS, of wie
onder dezen naam fchuilen mogt, gaf daar van berigt
in eenen Brief aan die van Straatsburg, die
denselven aan den Landgraaf van Ilesfen en den
Keur-

GESCHIEDENIS. 159
Keurvorst van Sakfen den aden Januarij 1531 me- 1 ia C. G.
aarisi?.
dedeelden. De voornaamfte uitftrooifels waren, dat.
ot 1552.
de Duitfchers , onder het voorwendfel van den
Godsdienst, bedoelden, de Kerkelijke goederen onder
zich te verdeelen; dat zij geestelijke Geftichten en
•Kloosters vernielden; dat zij leerden: dat alle goederen
gemeen behoorden te zijn, dat alle menfchen
gelijke regten bezitten, en dat er geene Vorsten meer
zijn moeten enz. De Brief meldde voorts, dat de
Koning, die dit zelfs van eenen Gezant des Keizers
(NOIRKARMES) veritaan had, hier door zeer was
vooringenomen, uit vrees, dat zijne onderdanen
foortgelijke beginfelen mogten aannemen. Voorts
zeide men, dat zij willekeurige echtfeheidingen voorftonden,
onder voorwendfel van zekere aandrift van
den Heiligen Geest. Nog werden de verdeeldheden
onder de Proteftanten ten breedlte uitgemeten , als
over het Avondmaal en andere. De Brieffchrijver
raadde om deze redenen ten fterkfte aan, dat de
Proteftantfche Vorsten een Gezantfchap aan den Koning
zonden, ten einde den Koning van dit alles
beter te onderrigten; ook raadde hij een dergelijk
Gezantfchap te zenden aan den Koning van Engeland.
Van dit Gezantfchap kwam voor deze keer
echter niets ; maar de Vorsten zonden den Koning
eenen Brief, door MELANCHTHON opgefteld, waar
in alle deze uitftrooifels nadrukkelijk werden wederlegd.
Deze Brief werd van 'sKonings wege in
vriendelijke bewoordingen beantwoord, en deszelfs
brenger MATTHEUS REINHOLD gunftig van den Koning
ontvangen.
Niet

naC. G,
Jaari5i7,
tot 1552.
Voortgang
der
Hervorming.
16*0 K E R K E L I J K E
Niettegcnltaande den haat der Geestelijken en hun»
ne pogingen , ter onderdrukking der Hervorming ,
breidde zich dezelve nogtans meer en meer uit,
voornamelijk door de Hoogefcholen van Orkans,
Bourges en Touloufe. Op de Hoogefchool van Orkans
was PETRUS STELLA vermaard Hoogleeraar
in de regten, onder wien ook CALVIN zich in de
regten eenigen tijd geoefend heeft, die te gelijk de
beginfelen der zuivere Godsdienstleer aan velen mededeelde.
Op de Hoogefchool te Bourges, onder
het gebied der Koningin MARGARETHA, alwaar AN-
TJREAS ALCIATUS, niet min vermaard Regtsgeleerde
dan STELLA, Hoogleeraar was, heeft CALVIN insgelijks
het onderwijs vau dezen beroemden man genoten,
maar tevens zich de vriendfchap verworven
van MELCHIOR VOLMAR of WOLMAR , van wien hij
onderwijs ontvong in de Griekfche Taal. Door deze
mannen, bijzonder door den ijver van CALVIN,
die in de nabuurfchap van Bourges, ten platten
lande, verfcheidenemalen predikte, werden de Hervormden
in hun geloof verfterkt, en velen van de
waarheid der Euangelieleer overtuigd. Te Touloufe
begunftigde JULIUS CEZAR SCALIGER, de Prins der
Letterkundigen, de Hervorming uit al zijn vermogen,
door de belijders van dezelve aan zijn huis te
onthalen, en hen met zijn gezag in deze moeijelijke
tijden te befchermen.
In Parys zelve, begHiiltigden velen, zoo mannen
als vrouwen, aan het Hof, de Hervorming, openlijk
of heimelijk. In de openbare Scholen aldaar waren
verfcheidene Leeraars en Onderwijzers, die openlijk
de

G E S C H I E D E N I S * 16*1
de Euangelieleer beleden, bij voorbeeld JOANNES na C. G.
Jaari5i7.
STURMIUS , die acht jaren lang van 1529 tot 153?
tot 1552.
te Parys de fraaije letteren heeft onderwezen , tot
hij van daar naar Straatsburg beroepen werd; om
van PETRUS RAMUS en anderen niet te fpreken»
Doch velen moesten hunnen ijver voor de waarheid
met het leven boeten. In het jaar 153a werd
JOANNES CADURCUS, Licentiaat in de Regten te
Toulouze, te Toulouze om zijn geloof levende ver*
brand. Men befchuldigde hem, dat hij te Limoges
eene Lutherfche vermaningsrede op Allerheiligendag
gehouden had; dat hij in Driekoningen nacht het volk
aangezet had, om in plaats vans Leve de KoningJ
te roepens CHRISTUS heerfche in onze harten! en
eindelijk, dat hij na het eten, in plaats van de gewone
groetenisfen van MARIA enz. het een en andei
uit de Heilige Schrift had voorgefteld. Om deze
redenen, als ook, omdat hij zich in eene zamenkomst
van eenige vrome lieden te vrij had uitgelaten
tegen de Vastenavondsvermaken, werd het vonnis
des vuurs in het begin van Junij aan hem voltrokken.
Toen deze vrome Martelaar ontwijd of ontzei
werd van zijne waardigheid als Licentiaat, hetwelk
naar gewoonte plegtig gefchiedde, hield een zekere
Jacobijn eene aanfpraak aan het volk, en haaldé dt
woorden van PAULUS aan: (1 Timoth. IV. i. ] I
in welke ,, de Heilige Geest duidelijk voorzegt, da,
„ in de laatfte tijden fommigen zullen afvallen vat
„ het geloof, zich begevende tot verleidende geestet
„ ende leeringen der Duivelen" Hier hield de Mon
HERV. II. L uil 1
JOANNES
CADURCUS
Martelaar

I02 K E R K E L I J K E
na C. ( ï nik op, rr.aar CADURCUS riep hem overluid toe:
Jaari5i ' nu het volgende, het volgende va?i den Tekst! Als
tot 155:
de Monnik hier door verdomde , ging CADURCUS
voort: „Zoo gij niet wilt, dan zal ik voortgaan!"
en vervolgde toen: „ Door geveinsdheid der leugen-
[prekers, hebbende hunne eigene tonfeientie [aft]
met ecu brandijzer toegefchroeid, verbiedende te huwelijken,
[gebiedende'} van fpijzen te onthouden ,
die God gejehapen heeft enz." Ook verhaalt men,
dat hij, zijn doodvonnis in het Hof aangehoord hebbende,
in het Latijn zeide: u curia iniquitatisl
v fedes injustitia.' waarna hij met de grootfte ftandvastigheid
den dood geleden heeft, gebruikende den
houtftapel zeiven als eenen leerdoel, van welken hij
tot den laatlten adem toe de waarheid, welke hij
met zijn bloed bevestigde, zoo nadrukkelijk verkondigde
en bewees, ten aanhooren onder anderen van
eene groote menigte Studenten der Hoogefchool te
Toulouze, dat dezelve meer en meer verfpreid werd.
ALEXAX-
DER CA-
NUS.
Huwelijk
Met geene mindere onvertzaagdheid onderging ALEX-
ANDER CANUS den dood, die, van Geneve te Lions
gekomen, alomme op zijne reize, het Euangelie gepredikt
had, en in de laatstgemelde Had gevangen en
ter dood veroordeeld werd; zich op een hooger gerigtshof
beroepende, werd hij naar Parys gevoerd,
alwaar zijn vonnis bevestigd, en dadelijk voltrokken
werd. Zijn gedrag was zoo moedig, zoo godvruchtig,
dat zelfs Monniken, die daarbij tegenwoordig
waren, zeiden: Indien deze mensch niet zalig is,
zal niemand zalig worden.
In het volgende jaar 1533 werd het huwelijk voltrok-

G E S C H I E D E N I S . 163
trokken van KATHARINA DE MEDICIS , Nicht van ia C. G.
den Paus CLEMENS VII, met [aarisi^.
HENDRIK DE VAot
1552.
LOIS, tweeden Zoon van Koning FRANCOIS, naderhand
ook Koning van Frankryk; dit huwelijk, na­ ran KAl'HARINAderhand
eene bron van zoo vele rampen voor Frank­
DE MEDIryk
, was den Paus ten hoogften aangenaam, die CIS met
daar door zijnen invloed op FRANCOIS vermeerderd HENDRIK
DEVALOIÏ
zag, en niet naliet, bij denzelven aan te houden op
het vernietigen van de Hervorming. 4 De Paus was
met dit huwelijk zoo verrukt, dat hij zich niet gerust
ftelde, voor dat het bijleger van het jonge paar
in zijne en des Konings tegenwoordigheid voltrokken
was (*).
Daartegen volhardde des Konings Zuster, MAR- Haat der
CARETHA, Koningin van Navarre, van wier geneGeestelijken tegen
genheid jegens de Hervormers wij reeds meermalen de Ko­
gefproken hebben, in het verleenen van hare beninginMARGAfcherming aan de Proteftanten, hetwelk niet miste,
RETHA
den haat der Geestelijken tegen haar op te wekken. van Na­
Deze godvruchtige Vorstin gaf in het jaar 1533 een varre.
Boek in het licht onder den titel: Le Miroir de
Vame pecheresfe. De leden der Sorbonne vonden,
dat in dit Boek geen gewag gemaakt werd van de
Heiligen of de verdienftelijkheid der goede werken ,
dat er geen Vagevuur in erkend werd , buiten en
behalve het bloed van CHRISTUS , en hadden de
ftoutheid, om hetzelve op de lijst der verbodene
Boeken te plaatfen, en er openlijk tegen te prediken.
Ja zelfs lieten zij op het School van Navarre, op
(*) GERDES li C. p. 8/,
L 2
den

164. K E R K E L I J K E
na C G. den eerften October, wanneer de Leerlingen , die
Jaari5i7. van de Grammatica tot de Rhetorica overgingen ,
tot 1552.
gewoon waren, een Toneelfpel te vertoonen , een
zoodanig Toneelfpel uitvoeren , hetwelk hoonende
en fchandelijk was voor de Koningin. Te weten ,
in hetzelve kwam de Koningin voor,bezig met vrouwelijk
handwerk, wanneer eene Furie verfchijnende
haar de naald deed wegwerpen, en de Euangelien
in handen nemen, waar door zij alles , wat zij voorheen
deed, en ook zich zelve vergat, en in eene
dwingelandesfe veranderde, die de onfchuldige menfchen
mishandelde. Deze onbefchoftheid na eenige
dagen der Koningin ter ooren zijnde gekomen , werden
de Opzieners van het School gevat en in hechtenis
genomen, de oplteller van het Toneelftuk was
het ontvlugt.
De Koningin vervolgens vernomen hebbende, dat
het door haar gefchreven Boek verboden was geworden
door de Sorbonne, beklaagde zich daar over
bij den Koning, die daarop de Hoogefchool belastte
hem te betigten, of zij dit Boek veroordeeld hadden,
en welke reden zij van dit vonnis geven konden,
MCOLAUS cop, Hoogleeraar in de Geneeskunde,
was thans Rector der Hoogefchool, deze
deed terftond onderzoek; een zekere NICOLAUS LE-
CLERCQ erkende, dat hij dit Boek op de lijst der
verbodene Boeken geplaatst had, volgens befluit der
Faculteit, daar dit befluit behelsde, een verbod om
eenig gefchrift uit te geven, hetwelk het geloof betrof,
zonder voorkennis der Faculteit. Toen hij
geëindigd had met fpreken, zeide WILLEM PARVI ,
Leer-

G E S C H I E D E N I S . 165
Leeraar der Sorbonne, Bisfchop van Senlis, dat hij na C. G.
het Boek gelezen, maar daarin niets berispelijks geJnari5i7tot 155a.
vonden had, of dat hij zijne Theologie vergeten
was. Het befluit werd toen door den Rector opgemaakt,
dat de Hoogefchool de bewuste Cenfuur
niet erkende, waar door dit Boek onder de verbodene
Boeken gefteld was,dat zij dezelve niet goedkeurde,
en niet voor hare rekening nam; zij, die het gedaan
hadden, mogten zién, hoe zij zich verdedigen zouden;
dat men ten fpoedigfte eenen Brief zou gereed
maken, met welken de Akademie zich bij den Koning
zou ontfchuldigen, ook zou men hem dankzeggen,
dat hij hen zoo genadig en vaderlijk had
aangefproken (*).
Kort daarna gebeurde het, dat de Rector NICO-
LAUS COP die Redevoering hield, welke men dacht,
door CALVIN opgefteld te zijn, en welke beiden in
gevaar bragt, hetwelk zij echter nog gelukkig ontkwamen
, waar van wij hier voor gewaagd hebben
(f).
Van den afloop der zaak, betreffende het verbieden
van het Boek der Koningin van Navarre, vinden
wij verder geen berigt, dan dat uit andere befcheiden
fchijnt te kunnen opgemaakt worden , dal
gemelde NICOLAUS L E CLERCQ, benevens FRANS
PICART en NATALIS BEDDA , in hechtenis zijn ge
no
(*) CAT.VIN Epist. ad FR. DANIËL Epist. pag. 1. et 2
BEZA Hifi. Eccles. ap GERDES /. c. p. 89.
(t) Bladz. 12.
L 3

166
K E R K E L I J K E
na C. G. nomen, en BEDDA vervolgens gebannen is gewoï»
Jaüri5t7. den.
tot 1552.
Te Sancerre, eene ftad niet verre van Bourges ,
had de Pater Guardiaan van het Franciskaner Klooster
, Broeder TOSSAN , insgelijks de onbefchaamdheid,
openlijk te prediken, dat de Koningin MAR-
GARETHA eeneLutherfche was,waardig, om in een'
zak genaaid en in het water verdronken te worden.
Alhoewel gewaarfchuwd zijnde , herhaalde hij deze
hoontaal een en andermaal, zoodat er de regering
kennis van nam, en het aan den Koning fchreef.
De Koning, dezen hoon zijner Zuster aangedaan ,
hoog opnemende, fchreef ten antwoord , dat men
den Guardiaan gevangen nemen en aan hem over
zou zenden, willende hem den dood aandoen, dien
hij aan 'sKonings Zuster gedreigd had; doch op
voorfpraak der Koningin van Navarre werd zijne
ftraf in zoo verre verzacht, dat hij voor twee jaren
op de Galeijcn gebannen werd.
Deze godvruchtige Koningin, die zich dagelijks
de Heilige Schrift liet voorlezen, onderhield ook in
Parys drie uitmuntende Predikers, GERARD LE
ROUX, BERTALD cn CORALD, die even naderhand,
bij de ontdane vervolging, daar wij zoo van zullen
moeten fpreken, in de gevangenis werden geworpen,
waar uit zij nogtans ontvlugtten. Van deze
is BERTALD naderhand weder tot het Roomfche geloof
afgevallen, LE ROUX ontweek naar Navarre,
het gebied der Koningin, doch CORALD flandvastig
blijvende in zijn geloof, is naderhand te Geneve
arabt-

G E S C H I E D E N I S . 167
ambtgenoot geweest van FAREL. Voorts werden ,
onder begunftiging dezer Koningin , in Guienne en
Bearn verfcheidene Hervormde gemeenten gedicht,
in welke Bedienaars des woords aangefteld , en het
Heilig Avondmaal eenvoudig naat de inftelling van
CHRISTUS gevierd werd. Zelfs ftelde de Koningin
aan haren Koninklijken Broeder zeven punten voor,
welke zij oordeelde, ten aanzien der Mis, verande­
e r
ring te behoeven. 1) dat § e e n e
na C G.
Jaari5i7,
tot 155a.
Misfen zouden
gehouden worden, zonder Communicanten. 2) Dat
er geene opheffing der Hostie zou plaats hebben.
3) Dat dezelve niet zou aangebeden worden. 4)
Dat het bedienen zou gefchieden onder de beide gedaanten
van brood en wijn. 5) Dat in de Mis
geene melding gefchieden zou van de Heil. Maagd
of andere Heiligen. 6) Dat men gewoon brood zou
gebruiken, hetwelk gebroken en aan het volk zou
uitgedeeld worden. 7) Dat de Priesters vrijheid zouden
hebben, om te trouwen. Doch dit voordel,
hetwelk men U Mesfe aux fept points noemde ,
werd met befpotting achter de bank gefmeten.
Onder de hulpmiddelen, van welke inzonderheid Bedriegerij
te Or-
de Monniken te dezen tijde gewoon waren gebruik
leansge
ie maken, ter handhaving van het Bijgeloof, en van pleegd.
de leere van het Vagevuur en de Mis, behoorden
voornamelijk verdichte fpookgefchiedenisfen. De zielen
der overledenen, gelijk men voorgaf, verfchener
menigmalen, en klaagden, onder het aanrigten var
allerhande potfen, dat en waarom zij verdoemd wa>
ren, of lang in het Vagevuur de hevigfte folreringer :
ondergaan moesten, en bezworen zijnde, begeerder 1 •
L 4 z ij

i6S K E R K E L I J K E
na C. G. zij, dat hunne nabeftaanden hun te hulp zouden
Jaarisi? komen, door geloften, aan zekere Heiligen, Kerken
'ot 1552.
of Kloosters gedaan, te betalen, of een zeker getal
zielmisfen te laten lezen, of eenig offer van geld
enz. te brengen. Te Orkans werd op dezen tijd
een zoodanig fpel gefpeeld door twee Franciskanen.
lievige
vervolging.
Leeraars der Godgeleerdheid, COLIMAN en STEVEN
van Arras. De huisvrouw van den Schout der ftad
was overleden, en had, bij uiterften wil, begeerd ,
dat zij zonder pracht of vertooning begraven zou
worden. Haar man, hare begeerte voldoende, liet
haar in ftilte bijzetten in de Franciskaner Kerk, bij
haren vader en grootvader, zonder meer dan zes
Dukaten aan deze Geestelijken tot eene vereering te
fchenken; kort daarna rigtten zij eene fpookgefchiedenis
aan, waartoe zij eenen jongeling gebruikten ,
die bij hen een Novicius was, en dien zij op het
verwelffel van hunne Kerk plaatften, om de ziel der
overledene vrouw na te bootfen. De bedriegerij
werd ontdekt, en door den Schout in perfoon aan
den Koning bekend gemaakt, waar op de gemelde
Franciskanen naar Parys werden overgebragt, en
veroordeeld, om naar Orkans terug gevoerd te worden,
en daar openlijk op een fchavot hunne misdaad
te belijden. Doch, hoe zacht ook dit vonnis
ware, het bleef nogtans onvoltrokken , uit hoofde
van de vervolging tegen de Hervorming, welke toen
uitberstte, terwijl men vreesde, dat de Hervormden
daardoor te grooten fteuu zouden bekomen.
Tot hier toe was de toeftand der Hervormden in
Frankryk, eenige bijzondere perfonen uitgezonderd ,
vrij

GESCHIEDENIS. IÖO
vrij dragelijk geweest, doch met het jaar 1534,welk na C. G.
Jaar 1517.
jaar, om de menigte Plakaten tegen de Hervorm­
tot 1552.
den, Pan des placards genoemd is geworden, nam
eene hevige vervolging, zelfs op 's Konings gezag,
haren aanvang. De openbare preek was federt eeni-
gen tijd ten ftrengfte aan de Euangelifchen verbo-
den, en wanneer zij daar op in het geheim zamen-
kwamen, werden deze geheime zamenkomften mede
in dit verbod begrepen. Hier door ontrust, zonden
zij iemand naar Zwitferland, om daar met de voor­
naamfte Leeraaren te raadplegen, wat hun te doen
ftond. Hun afgevaardigde liet bij deze gelegenheid
te Geneve eenige opftellen drukken, in welke de
Mis en andere leerftukken ten hevigfte werden door­
gehaald en ten toon gefteld. Deze opftellen werden
niet alleen door geheel Frankryk verfpreid, maar
ook door eenige onbedachte ijveraars te Parys op
de hoeken der ftraten, en zelfs aan het Koninklijk
Paleis te Fontainebleau aangeplakt (*). Ook kwam
er een gefchrift uit van een' ongenoemden , in het
Fransch, hetwelk niet ongezouten fpotte met de
Geestelijken, als Kooplieden en Waarden, die met
Kerkelijke waren koophandel dreven (f), tevens
werd het volk daarin vermaand, om zulks niet lan­
ger te dulden enz. De Koning hier door getergd ,
liet terftond onderzoek doen, en allen, op welke
flechts het geringfte vermoeden viel, werden gevat,
(*) GERDES heeft dezelve medegedeeld. /. c. T. IV.
Monum. p. 59-57.
(t) GERDES /. c. p. 103.
h $
en

i7o K E R K E L I J K E
sa C. G. en vele, geheel onfchuldigen, met de uitgezochtfte
Jaari5i7. martelingen, waarbij alle gevoel van menfcbelijkheid
tot 1552.
fcheen verdoofd te worden, wreedelijk ter dood ge»
bragt. Deze vervolging begon in de maand November
, in Januarij des volgenden jaars kwam de
Koning zelf in Parys, en het was toen , dat hij
dien plegtigen omgang en het verbranden van eenige
Hervormden in perfoon bijwoonde , waar van wij
boven (*) gewaagd hebben. Dewijl de laatfte aanfpraken
en woorden der dervenden, waar mede zij
hunne onfchuld betuigden, en dat zij enkel en alleen
wegens hun geloof uierven, doorgaans veel indruk
op het volk maakten, werd voortaan den martelaren
vooraf de tong uitgefneden, opdat zij het volk niet
zouden kunnen aanfpreken, ook werd in de vonnisfen,
die openlijk werden voorgelezen , geene reden
der veroordeeling in het bijzonder gemeld, maar in
het algemeen flechts gezegd, dat de veroordeelde
zich had fchuldig gemaakt aan Majefteitfchennis tegen
God en de Heilige Maagd, en de geboden der
Kerk overtreden; ten einde het gemeen deze ongelukkigen
als uitvaagfels van het menschdom te doen
befchouwen.
Zoodanige wreedheden tegen hunne Geloofsgenooten
gepleegd, moesten noodwendig de Protefiant*
fche Vorsten in Duitschland ten hoogde mishagen ,
waar bij kwam, dat een Turksch Gezantfchap ten
dezen tijde in Frankryk gekomen was, om over een
wederzijJsch verbond te handelen. Om de gevolgen
(*) Bladz 135.

GESCHIEDENIS. 171
gen van het misnoegen over dit een en ander voor ia C. G;
te komen, fchreef FRANCOIS den eerflen Februari" [aarisv.
tot 1552.
1535 eenen Brief aan de Rijksvorsten, in welken hij
zijne onderhandeling met de Turken verfchöonde ,
en tevens te kennen gaf,dat hij, tegen zijnen dank,
ftreng had moeten zijn tegenfommigen , die onderden
fchijn van den Godsdienst niets minder bedoelden,
dan den Staat het onderfte boven te keeren , ook
zond hij, ten zelfden einde, eenen Gezant, WILLEM
EELLAI, Heer van Langei, Broeder van den Kardinaal
Aartsbisfchop van Parys, die te Smalkalden
den ioden December met eene wijilloopige aanfpraak
de Duitfche Vorsten zocht te overreden , dat zijn
Koning geenszins afkeerig was van de Hervorming,
welke hij zelfs in vele opzigten noodzakelijk oordeelde;
de Duitfche Vorsten verklaarden in hun antwoord,
dat de Hervorming niets gemeen had met
oproerige gezindheden, en vermaanden den Koning,
dat hij toch alle geweld tegen onfchuldigen wilde
fluiten, en de gevoelens van den Godsdienst vrijlaten.
Dat CALVYN met hetzelfde oogmerk ook om
dezen tijd zijn werk Inftitutio Religionis Christiancz
uitgegeven en met eene voortreffelijk gefchrevene
Opdragt aan den Koning opgedragen heeft,
hebben wij insgelijks te voren reeds gezegd; gelijk
ook hetgeen in dit jaar 1535 gebeurd is met ME­
LANCHTHON, die door den Koning zeiven genoodigd
werd, om in Frankryk over te komen, dooi
ons verhaald is.
Doch niets van dit alles kon bij den vooringenomen'
Koning baten, bij wien ook de Zwitfers te
ver

na C. G vergeefs om verzachting der vervolging aanhielden ;
J*ari5i7 de Koning gaf gehoor aan de oorblazingen van den
tot 1552.
Kardinaal van Teurnon, en aan den drang der Geestelijken
, en Leeraaren van Parys, die hunne aanmerkingen
op de artikelen, door MELANCHTHON
voorgefteld, aan den Koning mededeelden (*), en
dus ging de vervolging met alle hevigheid haren
gang; zel-fs zulken, die door vrees voor den dood
hun geloof verzaakten, konden den dood niet ontgaan
, en niets anders daar mede winnen, dan dat
zij met minder folteringen van het leven beroofd
werden. De vervolging werd voortgezet, zoo lang
de Koning leefde, en zoogenoemde Christenen gaven
in dezelve niets gewonnen aan de Heidenfche
Vervolgers, in de eerfte eeuwen van het Christendom
, veel meer overtroffen zij dezelve in wreedheid.
Vervolging
der
Waldenzen.
17a K E R K E L I J K E
Allerhevigst trof de vervolging de ongelukkige
Waldenzen, die verftrooid en als verborgen waren,
in de gebergten van Languedok en Provence, als
ook in de gebergten van Piemont; zij begon reeds
in het jaar 1540, maar Hortte inzonderheid in het
jaar 1545 hare woede uit, wanneer de vervolgers in
de dorpen, welke zij bewoonden, en waar van Merindol
en Cabrieres de voornaamfte waren, een zoo
ijsfelijk bloedbad aanrigtten , dat FRANCOIS I, zich
die buitenfporigheden, met afgrijzen , op zijn Iterfbed
herinnerende, aan zijn' opvolger hoogelijk aanbeet*)
Hun antwoord aan den Koning en hunne aanmer-
1 ingen op de artikelen van MKLANCUTHON kunnen gelezen
worden bij GERDES T. IV. Men. p. 74-85.

GESCHIEDENIS. 173
beval, daaromtrent een flerk en naauwkeurig onder-1 a C. Gaan
517.
zoek te doen. Doch wij zullen gelegenheid heb- ]
ot 1552.
ben, van dezen moord nader te fpreken, wanneer.
wij van de Waldenzen bijzonder zullen gewagen.
In hetzelfde jaar 1540 trof het lot van doodvonnis
ook eenen STEVEN LE BRUN, een' eenvoudig
Landman, onder het Aartsbisdom van 1'vetdun,
doch die zich in het lezen van het Nieuwe Testament
geoefend , en daar uit de dwalingen der
Geestelijken ontdekt had. Schoon hij niet anders
dan Fransen lezen en fchiijven kon, had hij het
door naarflige vergelijking van eene Franfche Overzetting
des Nieuwen Testaments met de Latijnfche
Vertaling zoo ver gebragt, dat hij den Latijnfchen
Tekst verdaan en ook aanhalen kon. Hij werd in
1538 om zijn geloof in de gevangenis geworpen,
alwaar men van hem op eene listige wijze eene herroeping
wist af te lokken , volgens een Latijnsch
opdel, hetwelk zoo gedeld was, dat hij het niet
regt verdaan had. Hij werd daarop uit de gevangenis
ontflagen, maar beklaagde zich zeer over deze
misleiding, en zich zeiven, dat hij niet voorzigtiger
gehandeld had. Na twee jaren werd hij op nieuw
gevangen, en kon toen door geene bedreigingen of
beloften van zijne dandvastigheid worden afgetrokken,
zelfs niet door de voordelling, dat zijne vrouw
door zijne hardnekkigheid, gelijk men het noemde,
met zijne vijf kleine kinderen armoede zou moeten
lijden. ,, Indien zij," zeide hij: „ het zielenvoedfel,
Gods woord, mogen hebben, voor het ligchatnelijke
brood ben ik niet bekommerd. " Hij werd
tei

174 K E R K E L I J K E
na C. G ter dood veroordeeld, en naar den brandftapel ge-
Jaarisi^
voerd, terwijl hij het volk aanhoudend tot godzalig­
lot 1552
heid vermaande. Alzoo de vlam door den hevigen
wind verftrooid en gebluscht werd, ftond hij wel
een uur aan den doodelijken paal, zonder door de
vlam befchadigd te worden, waarom de beul hem
met etn' ftok op het hoofd floeg,tegen wien de lijder
zeide: „ Ik ben immers ten vure verwezen, wat
wilt gij dan mij, als een' hond, doodflaan?" maar
de beul een'ftok, die van voren een ijzeren punt had,
genomen hebbende, doorftak hem daarmede , wierp
zijn ligchaam vervolgens in het vuur, en verftrooide
de asfche in den wind. De regering verbood, dat
men van zijnen dood zou fprekcn, onder ftralfe van
insgelijks als Ketter behandeld en op dezelfde wijze
ter dood gebragt te zullen worden.
Op gelijke wijze werd te Parys in dat jaar zekere
CLAUDIUS PICTOR levende verbrand, nadat hem de
tong was uitgefneden. Deze man , een Goudfmid ,
had drie jaren te Geneve gewoond, en was van daar
weder naar Parys gekomen, om de genade, welke
hij van God ontvangen had, aan zijne nabeftaanden
en vrienden mede te deelen. Hij werd verraden en
moest deze zijne liefde met den dood boeten.
De Euangelifche Vorsten fchreven dit jaar weder
vergeefs aan den Koning FRANCOIS, ten behoeve
van zijne ongelukkige onderdanen, veel eer
werd door een vernieuwd Plakaat in het jaar 1542
de vervolging verlevendigd, en den Boekverkoopers
het hebben en verkoopen van veroordeelde Boeken,
en bij name, van CALVIN'S Onderwijs in den Chris-
te»

G E S C H I E D E N I S . 175
telijken Godsdienst verboden. Ook werd het volk na C. G.
in de Kerk vermaand, dat zij de genen, die niet
Jaarisi7tot
1552.
wel van den Godsdienst gevoelden, zouden aanbrengen
, waar door zij een Gode welbehagelijk
werk zouden verrigten.
Bij gelegenheid, dat zekere FRANCOIS L'ANDRE , Geloofs­
te Parys het Euangelie zuiver predikte, en geene artikelen
door de
Misten deed, werden hem van wegens de Sorbonne Sorbonne
eenige artikelen voorgefchreven, en hij op dezelve uitgegeven.
Verhoord; deze artikelen waren: dat het Mis-
„ offer van CHRISTUS is ingefteld, en nuttig is voor
„ levenden en dooden; dat men de Heiligen moet
„ aanbidden, opdat zij onze Tusfchenfprekers en
„ Voorbidders zijn mogen bij CHRISTUS ; dat de
„ zelfftandigheid van brood en wijn bij de inwij-
„ ding veranderd wordt; dat het alleen aandePries-
„ ters vrijftaat brood en wijn te wijden , en dat het
„ vieren der plegtigheid van 'sHeeren Avondmaal
„ aan hen alleen behoort. Dat de Monnikengelof-
„ ten moeten gehouden worden; dat door de be-
„ vestiging en zalving de Heilige Geest wordt me-
„ degedeeld; dat door het gebed, vasten en goede
„ werken de zielen uit het Vagevuur verlost wor-
„ den; dat de Kerkelijke wetten over het vasten en
„ het onderfcheid der fpijzen het geweten verbin-
,, den; dat er een Opperpriester der Kerk is, wien
„ allen, volgens goddelijk regt, verpligt zijn te ge-
„ hoorzamen; dat men vele dingen gelooven , en
„ noodzakelijk aannemen moet, welke in de fchrif-
„ ten niet gemeld zijn; dat de Itraffe van het Vage-
„ vuur door de aflaten wordt kwijtgefcholden; dat
„ ook

176 K E R K E L I J K E
naC. G „ ook onreine en ondeugende Priesters het ligchaam
Jaarisi7 „ des Heeren wijden. Dat alle doodzonden aan den
tot 155a
,, Priester moeten gebiecht worden, en dat men de
„ Sacramenteele abfolutie van hem ontvangen moet;
„ dat de mensch eenen vrijen wil heeft, waardoor
„ hij goed of kwaad kan doen, en van de zonde
door berouw weder kan opftaan ; dat de verge*
„ ving der zonde verkregen wordt, niet door het
geloof alleen, maar door de liefde en ware boet-
„ vaardigheid; dat de Kerk en wettelijk bijeengeroe-
,, pene Kerkvergaderingen niet kunnen dwalen, en-
„ dat men dezelve moet gehoorzamen; dat aan de
„ Kerk toekomt het oordeel en de uitlegging der
„ fchriften, indien iets twijfelachtig is en betwist
„ wordt." Op deze artikelen gaf de Pastoor na
eenige dagen ten antwoord: „ Dat het godvruchtig
,, en heilig zij, hetgeen de Heilige en Katholijke
„ Kerk van deze dingen leert." Met welk antwoord
men zich echter niet liet afwijzen , maar den man
nog verder lastig viel.
Het waren deze artikelen, welke de Godgeleerde
Faculteit te Parys den iöden Maart 154a in het algemeen
tegen de Lutherfche dwalingen bepaalde.
Deze artikelen zijn daarna door Koning FRANCOIS bevestigd
en als eene Geloofsbelijdenis ingevoerd geworden,
CALVIN fchreef tegen deze artikelen en
wederleide ze in een werkje, onder den titel van:
Tegengif (*>
On-
(*) Men zie de artikelen breeder bij GERDES T. III.
Hifi. Ref, Mon. p. 87-05.

G E S C H I E D E N I S . 177
Ondertusfchen werden meer andere godvruchtige 1 ia C. G.
tnenfchen om hun geloof ter dood gebragt, gelijk,
aar 1517»
ot I553S»
onder anderen te Bourdeaux zekere AYMOND DE LA
VOYE , wien zijne vijanden zelfs genoodzaakt waren
getuigenis van zijn deugdzaam en godvruchtig gedrag
te geven, doch die tot den brandftapel veroordeeld
werd, omdat hij niet wilde erkennen, dat er
na den dood een Vagevuur is.
Ten dezen tijde, in de jaren 1542 en 1543, had­ Vervol»
ging té
den er ook groote opfchuddingen te Mets plaats ,
Mets.
welke op eene hevige vervolging der Proteftanten aldaar
uitliepen. In deze ftad waren fommigen van
de Dominikaner Orde, die het Euangelie predikten,
€n zeer vele Burgers verzochten den Raad, dat zij
daar in niet gehinderd mogten worden, WILLEB!
FAREL , toen gewoon Leeraar te Neufchatel, kwam
zelf in de maand September 1542 in de ftad, alwaar
hij eerst in de ftad, vervolgens in zeker Kasteel of
Slot buiten de ftad leerde. Ook waren er twee
leden van den Raad, JAN en CASPAR VAN HUY ,
die op hunne landgoederen buiten de ftad predikers
hielden, die eenen grooten toeloop van het volk
hadden. Deze verzochten in de maand November
de Proteftantfche Vorsten, dat zij tot het SmalkaU
difche verbond toegelaten en befchermd mogten worden;
de Landgraaf van Hesfen, FILIPS , wis gereed,
hen daar in te ontvangen, maar de Keurvorst
van Sakfen maakte zwarigheid, en raadpleegde deswegens
met LUTHER , die in zijn antwoord, met
hetwelk MELANCHTHON inftemde, de zaak diep inzag,
en verklaarde, daaromtrent mets te kunnen ra*
HERV. If. M den,

na C. G
Jaari5i7
cot 1552.
i 78 K E R K E L I J K E
den, omdat niet de Regering en geheele Burgerij,
maar Hechts een klein gedeelte der eerfte met eenige
Burgers dit verzoek deden; evenwel fchreven deProteftantfche
Vorsten, aan den Hertog van Lotharingen,
ten voordeele der Proteftanten in Mets; ook
zonden zij twee Afgevaardigden naar Mets, om van
de regering te verzoeken, ten minde eene Parochiekerk
aan de Euangelifchen af te ftaan. Daar toe
werkte ook mede de Graaf van Furftenherg, die
niet ver van Mets het Kasteel Gorfa bezat, alwaar
hij eenen Euangelifchen Predikant onderhield. De
regering bleef echter bij het Roomfche Geloof, benevens
het grootfte gedeelte van het volk, hetwelk
weder tot nieuwe opfchuddingen aanleiding gaf; eerlang
kwam, op verzoek der regering , een Keizerlijke
Gevolmagtigdc, CHARLES BOJSOT, in de ftad,
die eenen Franfchen Predikant VAULTRIN, die tot
hier toe in de ftad in het geheim gepredikt had ,
daar uit verdreef, noemende hem een' guit, die de
leerftellingen van LUTHER, MELANCHTHON, BU-
CERUS en CALVIN aangeprezen had. Den volgenden
dag, den i3den October 1543» werd een Plakaat
afgekondigd, waarbij alle Boeken, en bij name
Pfalmen en Gezangen onder zware ftraffen verboden
werden, zoo men voorwendde, om het misbruik ,
hetwelk daar van gemaakt werd. Doch reeds vroeger,
op Paaschdag, den 25ften Maart 1543, was
ir een droevig treurfpel gefpeeld. Omtrent tweehon-
3erd ingezetenen van Metz, mannen en vrouwen,
hadden zich naar het bovengemeld Kasteel Gorfa
jegeven , om het Avondmaal te ontvangen. De
Roomsch-

G E S C H I E D E N I S . 179
Roomschgezinden, hier op loerende, bragten te na C. G.
Jaari5i7.
weeg, dat D'AÜMALE, Zoon van den Hertog van
tot 1552.
Guife, met eene bende Ruiterij deze lieden onder
weg overviel, fommigen doodde en anderen in de
Moezel drijvende; de vrouwen, en onder deze eenige,
die zwanger waren, werden fchandelijk misbruikt,
en eenige mannen, die de flagting ontkomen
waren, maar op de vlugt werden ingehaald, werden
digt bij de Rad aan de boomen opgehangen; flechts
eenige weinigen bergden zich in het Kasteel, in hetwelk
een garnizoen van FURSTENBERG lag.
De Proteftantfche Vorsten beklaagden zich ten
ernftigtte bij den Koning van Frankryk , over deze
wreedheid en gewelddadigheid. De Koning antwoordde
fchriftelijk, den 27ften Mei 1543, dat,
hetgeen gebeurd was, zonder zijn weten was gefchied,
en door den Graaf van FURSTENBERG, op
eene hatelijke wijze, was vergroot, ook dat het
Kasteel van Gorfa aan hem behoorde enz. Voorts
zijnen Brief met alle betuigingen van vriendfchap
voor de Vorsten eindigende. De regering van Mets
verfchoonde zich, dat zij van deze zaak niets geweten
hadden, en dat zij de genen, die te Gorfa
geweest waren, niet voor hare Burgers erkende .
maar als ballingen aanmerkte, en voorts , dat de
plegers van dit ftuk eene partij roovers en vagebonden
waren geweest, welke te ftraffen zij niet in hare
magt had.
Niettegenftaande zoo harde vervolgingen, breidde Voort»
g-ngdef
zich de leere der Hervorming meer en meer in
Hen ör-
Frankryk uit, zoodat ook hier het zeggen van eener niing»
M a dei

»n C. G der ouden bevestigd werd, dat bet bloed der Mar­
Ja?ri5i7 telaren het zaad der Kerke is (*). Niet allen nog-
tot 1552.
tans, die in nood kwamen, bleven ftandvastig bij
hun geloof. De hier voor gemelde FRANS L'ANDRE,
die op de hem voorgelegde artikelen dubbelzinnig
had geantwoord, in de gevangenis geworpen, en in
tegenwoordigheid van den Koning zeiven te St. Cermain
ondervraagd zijnde, herriep zijne gezegden,
beloofde, in het vervolg, gehoorzaam te zullen zijn
aan de Kerk, en erkende de hem voorgefchrevene
artikelen voor waar en godzalig.
CLEMENT
MAKUI'.
180 K E R K E L I J K E
Op gelijke wijze had CXAUDIUS ESPENCEUS, een
vermaard Leeraar onder de Roomschgezinden , in
zijne preeken verfcheidene dingen voorgedragen,
over het Vagevuur, den dienst en de overblijffelen
der Heiligen, welke aan de Sorbonne niet konden
behagen, die hem noodzaakte, hetzelve in eene preek
openlijk te herhalen, en zich omtrent deze ftukken
duidelijk ten genoege der Sorbonne te verklaren.
Twaalf jaren daarna belette hem dit gebeurde, dat
hij door Paus PAULUS IV niet tot Kardinaal verkozen
werd, gelijk de Paus voornemens was, en hij
verwachtte (f).
Te dezen tijde leefde in Frankryk CLEMLNT
MAROT, die onder de eerfte Franfche Dichters dier
eeuw gerekend wordt. Deze, een begin gemaakt
heb-
(*) PRUDENT. Uymno VII. itt£t &$etwv vs. Sr. TER-
TULLIAN. Apologet. Cap. 45.
(f) THUAN. Hifi. Libr. XVI. ad ann. 1555. ap. CER-
DES T. IV. p. 152.

GESCHIEDENIS. 181
hebbende, met het berijmen der Pfalmen in het i ia C. G.
Fransch, werd door den dood belet, zijn voorne­ [aar K'7.
ot 1552men
te volbrengen, na de eerfte vijftig Pfalmen in
Franfche Dichtmaat te hebben overgebragt, de overige
zijn door THEODORUS BEZA voltooid, en tot
in onzen tijd in de Franfche Kerken gezongen geworden,
MAROT , de dertig eerfte Pfalmen voltooid
hebbende, droeg dezelve aan den Koning op, die
bevel gaf, om dezelve te drukken; doch fpoedig geraakte
MAROT hier over in moeijelijkheid met de
Godgeleerden der Hoogefchool, zoodat hij zich genoodzaakt
zag in het jaar 1543 naar Geneve de wijle
te nemen, nogtans, alzoo zijne levens wijze niet ftrookte
met zijne geleerdheid, was hij genoodzaakt,
Geneve te verlaten, waarna hij onder oogluiking van
den Koning van Frankryk in Piemont geleefd heeft
tot aan zijnen dood.
Terwijl FRANCOIS I. de vervolging zijner Euan» Dubbelzinnigge­
gelifche onderdanen niet flechts duldde, maar door
drag van
gedurig herhaalde Plakaten met zijn gezag bekrach­ FRANCOIS
tigde, ten einde den Paus te behagen, ftrooiden zij­ 1.
ne Zendelingen in de Proteftantfche landen uit: dat
hij tot de Euangelifche leere genegen was; ja, toen
zijn tweede Zoon, KAREI, , Hertog van Or/eans,
Luxemburg,had veroverd, zond deze een' Gezant
aan den Keurvorst van Sakfen en den Landgraaf
van Hesfen, die toen te Frankfort vergaderd waren
(*), te kennen gevende: „ Dat hij de Hervorming,
(*) De Volmagt en Inftructie voor den Gezant is te
vinden ia de Bijlagen op GERDES T. IV. j». 17.
M 3

18a K E R K E L I J K E
na C. G. ming, welke zij volgden, insgelijks omhelsde , en
Jaari5i7. dezelve wilde laten leeren en befchermen in het Her­
tot 1552.
togdom Luxemburg, hetwelk zijn Vader aan hem
zou fchenken, hij verzocht met hen in verbond te
komen, en tevens hunnen bijftand in de zaak van
den Godsdienst, welke zoo veel te eer ook in
Frankryk zou worden aangenomen, hoe fpoediger
het verbond tusfehen hen en den Koning zijnen Vader
gefloten zou wezen. Doch dewijl 's Konings
gedrag openlijk onbeftaanbaar was met deze vleijende
woorden, Helden de Proteftantfche Vorsten weinig
vertrouwen in dezelve. Wat er zij van de gevoelens
van den Hertog van Orleans, kan te minder
met zekerheid gezegd worden , alzoo deze reeds
in het jaar 1545 onverwachts, na eene ziekte van
weinige dagen, in den ouderdom van flechts XX11I
jaren, kwam te overlijden.
Wreed Wat er van FRANCOIS zeiven voor de Proteftan­
heid gepleegd
legende
ten te wachten was, leerde de droevige ondervinding
door de zware vervolging der Waldenzen, van welHervormke
wij hier voor reeds gewaagden , maar ook de
den te
Meaux.
ontzettende wreedheid, welke tegen de Hervormden
van Meaux iii het jaar 1546 gepleegd werd. Wij
hebben verhaald, hoe de gemeente aldaar al vroeg
verdreven is geworden, evenwel bleven er nog godsdienftige
menfchen in die ftad overig, die in het
geheim bijeenkomften hielden, in een of ander bijzonder
huis, of in de eene of andere fpelonk of
eenzaam bosch buiten de ftad. Dus hadden omtrent
60 Burgers eene kleine gemeente opgerigt, en
sich eenen Leeraar verkozen, PIERRE LE CLEUCQ,
een

G E S C H I E D E N I S . 183
een Wolkammer van zijn ambacht, die voor hen ia C. G.
predikte en op zekere beftemde dagen het Avond­
Jsn-1517.
rot 1552.
maal aan hen bediende. Dit kon echter niet lang
verborgen blijven, voornamelijk toen de gemeente
wel tot 3 of 400 leden aangroeide, zoo uit de gemelde
ftad als de omliggende dorpen, die in het
huis van ETIENNE MANGIN, een goed oud man ,
gewoon waren bijeen te komen. Op den 8ften September
1546, werd eene zoodanige vergadering onverziens
overvallen, terwijl men onder haar bezig
was, het Avondmaal te bedienen s en ten getale van
62 perfonen, zoo mannen als vrouwen , benevens
den Predikant, gevangen genomen en naar Parys
gevoerd, alwaar zij gevonnisd werden , om weder
naar Meaux gevoerd en daar op de markt geftraft
te worden. Veertien van deze ongelukkigen, en
onder dezen de Predikant, aan zoo vele ftaken gebonden,
werden aan de vlammen opgeofferd, nadat
aan fommigen van hen de tongen waren uitgefneden,
de overigen werden gegeesfeld , gebrandmerkt, met
ftokflagen mishandeld en gebannen. Het huis van
MANGIN werd met den grond gelijk gemaakt, en daar
ter gedachtenis een Kapelletje gebouwd, in hetwelk eiken
donderdag de Mis zou gevierd worden, tot onderhoud
en kosten hiervan werden de. verbeurdverklaarde goederen
dezer ongelukkigen beftemd. Den volgenden
dag werd een algemeene omgang , ( Procesfie,) gehouden.
Deze Procesfie op de markt gekomen ,
beklom PICARD , een Leeraar van te Sorbonne, eene
foort van predikftoel, welke men had opgeflagen,
en was onbefchaamd genoeg, om tegen de ter dooc
M 4 ge

*84
K E R K E L I J K E
na C. G. gebragten met razen en tieren uit te varen, en het
]aari5i7. omdaande volk voor te houden, dat men noodza­
tot 1552.
kelijk gelooven moest tot zaligheid , dat zij , die
daar de ftraffe geleden hadden, tot in den onderden
afgrond der hel verdoemd waren, en dat, indien
een Engel van den hemel daalde, en het tegendeel
verkondigde , men deszelfs getuigenis zou moeten
verwerpen, ja zoo ver ging 's mans razernij en woede
, dat hij zeide: God zou geen God zijn, indien
hij hen niet voor eeuwig verdoemde!
Dood van
FRANC'JlS
L
Niet heel lang daarna, den laatflen Maart 1547,
overleed Koning FRANCOIS I, na eene regering van
32jaren. Hij had, flechts eenige weken te voren, de
tijding gekregen van den dood van IIF.NDRIK VIII,
Koning van Engeland, welke tijding hem diep getroffen
had, dewijl hij, maar weinig jonger zijnde
dan HENDRIK, door deszelfs dood, bepaald werd,
te denken, dat ook de zijne niet ver af kon wezen.
Het volgende verhaal van THUANUS (*) is nierkwaal
dig genoeg, om hier eene plaats te vinden.
PETRUS CASTELLANUS , Bisfchop van Mascon,
hield de Lof- en Lijkrede op den overledenen Koning,
en zeide onder anderen in dezelve: Dat hij
hoopte, ja voor zich geloofde, dat des Konings
ziel, na een heilig leven op deze aarde, terdond in
den hemel was opgenomen , zonder de zuivering
van het Vagevuur noodig te hebben gehaat. Eenige
Leeraars der Sorbonne, die hem reeds haatten, omdat
hij den geleerden Boekdrukker ROCERT STËPHA­
(*) ffiji Libr. Hl, fd. i 8.
NUS

GESCHIEDENIS. 185
NUS tegen hen in befcherming genomen had, namen n: C. G.
deze gezegden op, als of de Bisfchop weinig geloof ï' ansi7»
t 1552*
floeg aan de geheele leere van het 'Vagevuur , en .
vervoegden zich ten Hove , om deswegens hunne
befchuldigingen bij den nieuwen Koning in te brengen.
Maar JAN MENDOZA , die een aanzienlijk ambt
ten Hove bekleedde, zeide hun: „ Ik weet, waarom
gijlieden hier gekomen zijt; te weten, gij verfchilt
met CASTELLANUS , waar toch de ziel van
onzen besten Heer FRANS zich thans wel bevinde.
Maar, dewijl ik hem zeer goed gekend heb, dat hij
altijd van dien aard is geweest, dat hij niet lang op
ééne plaats, al was dezelve vermakelijk en gemakkelijk
, gewoon was te vertoeven ; zoo kan ik ulieden
verzekeren, dat ik van gevoelen ben , dat hij
niet naar het Vagevuur gegaan is, om zich daar op te
houden, maar op zijn best, om er, gelijk zijne gewoonte
was, zich in het voorbijgaan een glas wijn
te laten geven." De Leeraars der Sorbonne uit dit
gefprek genoeg bemerkende, dat CASTELLANUS ten
Hove gezien was, keerden befchaamd terug en lieten
hunne befchuldiging tegen hem varen.
Deze waren de beginfelen der Hervorming in De Her­
Frankryk, waarbij is aan te merken, dat de eerfte vormden
in Frr.nk-
Franfche Proteftanten allen overeenftemden , in het rykHuge
verlaten van de Rocmfche Kerk, doch voor het ovenotengenoemd.rige niet kunnen gezegd worden , Lutheranen geweest
te zijn, die de Augsburgfche Geloofsbelijdenis
omhelsden; zulke zijn er wel onder hen geweest,
maar doorgaans volgden zij, hetgeen zij oordeelden
waarheid te zijn, zonder zich aan eene eenparige
M 5 be-

i36 K E R K E L I J K E
na C. G belijdenis te binden. De nabuurfchap van Geneve ,
Jaarisi /. Laufanne en andere Heden, die de leere van CALtot
1552.
VIN hadden aangenomen, benevens den ongelooflijken
ijver van dezen grooten man en zijne twee
ambtgenooten FAREL en BEZA , had vervolgens
eenen zeer krachtigen invloed op de Franfche Kerken,
zoodat zij, omtrent het midden dezer eeuw ,
allen, geene .uitgezonderd , in de broederlijke gemeenfehap
met de Kerk van Geneve traden. Sedert
droegen de Hervormden in Frankryk den naam van
Hugenooten , welke het eerst gebruikt gevonden
wordt in de Registers der Proviucie Languedok, in
eenen Brief van den Graaf VILLARS , die daar het
ambt van algemeenen Stedehouder bekleedde,' gefchreven
aan den Koning van Frankryk en gedagteekend
den 11 den November 1560. Het is onzeker
van waar deze benaming haren oorfprong heeft;
wordende dezelve van fommigen afgeleid van eenen
Koning HUGO, van wien men in Touraine plag te
beuzelen, dat hij bij nacht rondreed , de menfchen
af klopte en wegvoerde, waarom die naam HUGO aldaar
zou betekenen: Menfchen, die bij nacht over
ftraat hopen; en vermids de eerfte Proteftanten ,
gelijk de eerfte Christenen, uit vreeze voor vervolging,
dien tijd tot hunne godsdienftige bijeenkomften
verkozen hadden, zou hun deze fpotnaam Hugenooten
door hunne vijanden gegeven zijn. Anderen
leiden den naam af van eenen HUGO AUBRIOT ,
Provoost van Parys, die in het jaar 1381 als een
Ketter veroordeeld zou zijn. Wederom anderen
meenen, dat zij zelve zich dien naam gegeven heliben,

G E S C H I E D E N I S . 187
ben, en dat dezelve flechts eene verbastering zij van na C. G,
het Hoogduitsch, Eidgenosfen, Eedgenooten, het­
[aan 517.
tot 1552.
welk de benaming was van een gedeelte der inwoneren
van Geneve, die met de Zwitferfche Kantons
in verbond traden, met oogmerk , om hunne vrijheid
te handhaven tegen de ondernemingen van KA­
REI, III, Hertog van Savoye. — Hunne algemeene
benaming, met welke zij ook buiten Frankryk bekend
zijn, was die van Gereformeerden , Reformès
of Hervormden.
HENDRIK II volgde zijnen Vader op in de rege­ HENDRIK
II woidt
ring. Het eerfte, hetwelk hij verrigtte , was , dat Koning.
hij, volgens de begeerte van zijn vader, onderzoek
liet doen naar de (lichters van den moord der weerlooze
Wddenzen te Merindol en Kabrieres. Doch
men wist de uitvoering zijner bevelen ligtelijk te leur
te (lellen, zoodat de fchuldigen meestal vrijliepen,
alleen werd eene GUERIN, Advokaat des Konings
in het Parlement van Provence, die geen' voorfpraak
aan het Hof had, geftraft.
Ondertusfchen ging de vervolging tegen de HerVervolging der
vormden haren gang. Toen HENDRIK in het jaar
Hervorm­
1549 zijne intrede in Parys deed , werden eenige den.
Hervormden ter ftraf uitgevoerd en verbrand , en
door hem een Plakaat uitgevaardigd, waarin hij te
kennen gaf, dat hij den ouden Godsdienst verdedigen
en die verderfelijke ketterijen uitroeijen zoude.
Hij werd daar toe niet zoo zeer door ijver voor den
Godsdienst gedreven, als wel door de opftokingeti
vnn DIANA DE POITIERS, Hertogin van Falentinois,
zijne bijzit. Het Plakaat werd in het volgende jaai
*55« i

188 K E R K E L I J K E
naC. G 1550 vernieuwd , en daarbij eene ftraf vastgefteld
Jaari517
tegen de Regters, die te nalatig zouden bevonden
tot 1552
worden in de Hervormden op te zoeken en te ftraffen;
in het jaar 1551 volgde weder een ftreng Plakaat,
toen de Koning in oorlog was met den Keizer,
en zich ook tegen den Paus toerustte, opdat
namelijk de Hervormden uit deze gebeurtenis geen
moed zouden vatten, of de Koning befchuldigd
worden, als wilde hij van Godsdienst veranderen.
Wij kunnen alle de voorbeelden der geoefende wreedheid
hier niet aanhalen , ééne en andere bijzonderheid
aangevoerd te hebben, zal genoeg zijn. Dus
werden er in het jaar 1553 te Lions negen lieden
ten vure verwezen, niettegenftaande de nadrukkelijke
voorfpraak van die van Bern, op wier kosten vijf
van deze lieden te Laufanne geftudeerd hadden.
Een ander, LOUIS MARSAC, die in krijgsdienst was,
als hij veel uit de Heilige Schrift aanvoerde, kreeg
van des Konings Bevelhebber dit zonderling befcheid:
„ Dat er maar twee Euangelisten zijn, MATTHEUS
en JOANNES ; dat de overigen , als ook PAULUS ,
flechts lapwerk (centones) hebben gefchreven, en, ten
ware de Leeraars der Kerk zoo veel gezag aan PAULUS
toefchreven, dat hij deszelfs Brieven niet hooger zou
achten, dan de Fabelen van Efopus (*)."
In het jaar 1555 beval HENDRIK II bij een nieuw
Plakaat, dat de genen , die door eene Kerkelijke
Regtbank om hun geloof veroordeeld waren , terftond
en zonder uitflel ter dood zouden gebragt
(*) SLEIDAN. Llbr. XXV.
wor«

G E S C H I E D E N I S . 189
worden, doch het Parlement van Parys weigerde, na C. Gé
dit bevel in deszelfs Registers aan te teekenen , als
faaris F7.
tot 1553.
flrijdig met het Franfche Regt, hetwelk van vonnis-
fen van lager Pvegtbanken beroep op hoogere vrij*
liet. Het Parlement nam de vrijheid hierbij deze
aanmerking te voegen: Dat de Kerk niet met vuur
en zwaard, maar door onderwijs en leering behoor­
de verdedigd en voortgeplant te worden , dat daar­
om alle zulke geweldige middelen mishaagden , en
ook geene verbetering der dwalen den te wege brag-
ten (*). Evenwel bedaarde de vervolging niet; in
het jaar 1557 viel het graauw te Parys een huis
aan, alwaar de Hervormden eene vergadering hiel
den, de Schout op deze beweging aankomende ,
nam 80 mannen en vrouwen, THUANUS zegt 120.
gevangen, terwijl men opzettelijk de oude lasteringer
der Heidenen tegen de eerfte Christenen, vernieuwde
van fchaamtelooze ontucht, kindermoord enz. er 1
alhoewel door openlijke verantwoordingen , wel
ke ook aan den Koning gezonden werden , d(
valschheid en ongerijmdheid van deze uitftrooifelet 1
werd aangetoond, werd nogtans het vonnis dei
doods, op last van den Koning , niettegenftaandf
de tegenkanting van het Parlement, tegen deze on-
fchuldige lieden uitgefproken, en ingevolge van het
zelve velen verbrand, terwijl fommigen de uitvoering
van het vonnis met geld afkochten.
Zelfs beproefde men in het jaar 1558, om de In Poging,
quifitie in te voeren, hebbende de Paus reeds drii
, om de In-
O SLEIDAN. Libr. XXVII.
Kar

190 K E R K E L I J K E
na C. G. Kardinalen tot Geloofsonderzoekers in Frankryk be­
Jasrisiz. noemd. — Dit ontwerp bad echter geen' voortgang,
tOt ISS»4
door den tusfdieninvallenden oorlog met Spanje, en
quifitie in om andere redenen; zelfs werden door het geheele
te voeren.
Rijk lteeds nieuwe Gemeenten der Hervormden geflicht,
en de Hervorming door mannen van aanzien
beleden. Wanneer er over eenen vrede tusfehen de
beide Koningen gehandeld werd , waarbij GRANVEL-
Lli en de Kardinaal van Lotharingen de onderhandelaars
waren , gaf de eerstgemelde aan dezen laatften,
ten bewijze, hoe zeer Frankryk met ketterij
befmet was, te kennen, dat ANDELOT , Bevelhebber
onder het Voetvolk, Broeder van den Admiraal DE
COLIGNY, aan zijnen Broeder een Boek had gezonden
tegen de Mis. ANDELOT hier over door den Koning,
bij wien hij in hooge gunst ftond, ondethouden zijnde,
antwoordde rondborfiig, dat de Mis , als een
offer voor levenden en dooden, hoonende zij voor
het eenig offer van CHRISTUS , en een verfoeijelijk
verdichtfel, uit menfchelijk welgevallen verdicht, of
gelijk THUANUS in het gemeen vermeldt, hij antwoordde
den Koning naar de leere van CALVIN,
maar niet naar den wenscli des Konings. D'ANDE-
LOT werd in hechtenis genomen, maar kort daarna
echter weder in des Konings gunst en in zijnen post
herfteld.
Eenige Nadat de vrede met Spanje gefloten was , deed
Parle­ de Koning, wieft men aangebragt had , dat zelfs
mentsleden
in foromige leden van het Parlement van Parys niet
hechtenis afkeerig waren van de Hervorming , in perfoon in
het Parlement veifchenen zijnde , naar de waarheid
hiir

G E S C H I E D E N I S . 191
hier van onderzoek; eenige Parlementsleden waren na C. Gi
nu opregt genoeg, om den Koning onder het oog
faari5i7tot
1552.
te brengen, dat men met de ftrafoefeningen behoorde
op te houden, en dat er eene algemeene Kerkvergadering
behoorde zamen te komen, opdat men
zeker ware, wat men voor Ketterij te houden had.
De Koning, over deze vrijmoedigheid vertoornd,
deed terftond ANNE DE BOURG, een' uitmuntend
man, LOUIS DU FOUR , ANT. FUMéE , PAUL DE
FOIX en andere leden van het Parlement in hechtenis
nemen, voornemens zijnde, hen ten ftrengfte te
doen ftraffen; ANNE DE BOURG werd door den Bisfchop
van Parys, wien de Koning deze zaak, ftrijdig
met de voorregten van het Parlement, had aanbevolen ,
ter dood veroordeeld, terwijl de Koning nieuwe bevelen
aan al de Parlementen van het Rijk liet afgaan,
dat zij de vervolging ten fterkfte zouden doorzetten
, onder bedreiging, dat zij anders zelve de
ftraf zouden moeten ondergaan.
Doch de Koning werd fpoedig geftuit in den loop Dood van
HENDRIK
van zijne hevige vervolging, daar hij, in j 559, in
ii.
een Tournoifpel, door het breken van eene Lans, met
den Graaf van MONGOMERY, waar van hem een fplinter
door het vizier van zijn' helm in het oog vloog,
gevaarlijk gewond werd, waaraan hij, onder de hevigfte
pijn, overleed. Men verhaalt, volgens THUANUS,
dat hij gezegd zou hebben: Dat hij vreesde, tegen
de Raadsleden eenige onregtvaardigheid begaan te
hebben, doch deze Gefchiedfchrijver durft voor de
waarheid hier van niet inftaan. Zeker is het, dat
de Koning te voren onder verwenfchingen gezegd zal
heb

Eerfte nationale
Sijnode
der Hervormden,
192 K E R K E L I J K E
naC. G. hebben: Dat hij DE BOURG met zijne oogenzou zierf
verbranden!
tot IS52-
Evenwel ontkwam de gemelde waardige man den
ANNE DE dood niet; dewijl hij reeds door den Bisfchop van
BOURG Parys, gelijk gezegd is , veroordeeld was , en
verbrand.
zijne vijanden de voltrekking van dit vonnis verhaastten.
Om den dood te ontgaan, had hij eene
Geloofsbelijdenis op raad zijner vrienden ingeleverd ,
die ten minlte dubbelzinnig was, maar hij herriep
dezelve weder, en gaf eene andere breedvoerige en
duidelijke over, waarop hij in dat jaar 1559 n
°g
verbrand werd, onder het herhalen dezer bede :
Mijn God verlaat mij niet, opdat ik u niet verlate!"
In het gaan naar de firafplaats, zeide hij tegen het
Volk: „Ik ben hier niet als een ftruikroover of
moordenaar, maar alleen om den wil. van het Euangelie;"
boezemende aan velen de gedachte in, gelijk
JUEZERAY zegt, dat het geloof, hetwelk een zoo
eerlijk en bij uitftek verftandig man beleed , niet
kwaad kon zijn. De overige met hem gevangene
Parlementsleden werden wederom in vrijheid gefield.
Te midden van de woede der vervolgingen waren
nogtans de Gemeenten in Frankryk in getal dagelijks
toegenomen en ingerigt, naar het voorbeeld
der Kerkenorde, welke CALVIN te Geneve had ingevoerd.
Deze Gemeenten hielden, nog bij het leven
van Koning HENDRIK II, in het jaar 1558, met
verachting van alle vreeze des doods, hare eerfte
nationale Sijnode te Parys, in welke ANTOINE SA-
DEIL , Leeraar der Paryfche Gemeente, Voorzitter
was, en in het jaar 1559 in dezelve ftad , onder
het

G E S C H I E D E N I S . 193
het Voorzitterfchap van FRANS MORELL. In dezel- ia C. G.
faarisi7.
ven beraamden zij hare Kerkeorde en tucht, en ont­
tot 1552.
wierpen eene algemeene Geloofsbelijdenis der Franfche
Kerken.
Door den dood van HENDRIK II verviel de kroon Staat van
denGods
van Frankryk aan deszelfs oudftenZoon, FRANCOIS dienst on­
II, een' jong Vorst, zwak van ligchaam en van der FRAN­
COIS II.
geest, waarom zijne Moeder KATHARINA DE ME-
DICIS het bewind van zaken in handen nam. Onder
de regering van HENDRIK II. had de Familie van
GUISE uit het Huis van Lotharingen zich den voornaamften
invloed in de regering weten te verkrijgen;
de hoofden van dit gedacht waren zes in getal ,
hoewel flechts de beide eerften moed en krachten
hadden, om iets te kunnen ondernemen ; FRANS ,
Hertog van GUISE, de Kardinaal van LOTHARINGEN,
de Hertog van AUMALE , de Kardinaal van GUISE ,
de Marquis D'ELBOEUF, en de Groot-Prior. Dc
Prinfen van den bloede, naijverig over dezen invloed
der Guifen, maakten eene tegenpartij ten Hove uit;
deze waren : ANTOINE , Koning van Navarre ,
LOUIS , Prins van Condé, de Hertog van Montpenfier,
de Prins van de la Roche fur Ton. Onder de
vrienden en aanhangers van dezen telde men der
Admiraal DE COLIGNY, en deszelfs Broeder, benevens
zijn' Schoonzoon TELIGNY en andere voorname
mannen. De Koningin Moeder, eene listige er 1
ftaatzuchtige vrouw, vond in het eerst geraden , d<
Guifen te vleijen, die, uit Staatkunde, ten eindt
het Spaanfche Hof, den Paus en de magtige Gees
lelijkheid voor zich te winnen, zich,aan het hooft l
HERV. II. N de t

194 K E R K E L IJ K E
na C. G. der Roomschgezinden (telden, en in de tegenwoor­
Jaansi7 dige inrigting der Roomfche Kerk geene verandering
tot 1552,
wilden toelaten; ook meenden zij, door het vervolgen
der Hervormden, de partij van CONDC; of der
Prinfen te zullen onderdrukken. Deze integendeel
moesten met de Hervormden zich verfterkcn, en die
naauwer aan zich verbinden. In den grond echter
was het toenmalige Hof in een diep verderf van zedeloosheid
gezonken; de Admiraal COLIGNY en zijn
Broeder waren genoegzaam de eenigen ender de
bovengemelde hoofden der partijen, die gevoel voor
waarheid en regt hadden behouden, en de nieuwe
leer niet alleen met den mond beleden , maar ook
met der daad beoefenden. Overigens werd de Staatzucht
gehuld in het kleed van ijver voor den
Godsdienst, en de hevige bewegingen en fchokken ,
welke Frankryk in de volgende jaren op den rand
van het verderf bragten, door Burgeroorlogen , hadden
haren oorfprong ruim zoo veel in de verfchillende
partijen en beginfelen der Staatkunde, als van
den Godsdienst.
Ondertusfchen werd te Nantes eene zamenfpanning
gefmeed tegen de Guifen, om dezen van hun
gezag te ontzetten, en den Koning uit hunne magt
en invloed te verlosfen, en hen voor de Staten van
het Koningrijk te regt te ftellen. Dit ontwerp aan
de Guifen ontdekt zijnde, voordat het werkftellig
kon gemaakt worden, voerden zij den Koning naar
Amboife, hetwelk een fterk Kasteel had. De zamengezworenen
befloten nogtans hun oogmerk uit
te voeren, en trokken gewapend naar Amboife, doch
zij

GESCHIEDENIS. 195
zij werden overvallen, gedeeltelijk gedood, velen ge­ 11a C. G.
vangen genomen , en allen verftrooid. Velen der ge­ [aari5i7.
ot 1552.
vangenen werden als oproermakers ter dood gebragt,
eenigen onthoofd, anderen uit de venfters van het
Kasteel opgehangen , anderen in de Rivier geworpen.
Deze opftand had evenwel dit gevolg, dat de
Guifen met de Hervormden een' tijd lang zachter te
werk gingen, de Kardinaal van Lotharingen liet zich
met fommige Euangeliedienaren in gefprekken in, in
hoop, dat hij hen dus van de zijde van coNDé
zou aftrekken. Ook werd er een Koninklijke Staatsraad
gehouden, in welken gehandeld werd over de
noodzakelijkheid eener Hervorming, over het bijeenroepen
eener nationale Kerkvergadering; indien eene
algemeene geenen voortgang zou hebben. In dezen
Staatsraad fpraken JEAN MONLUC , Bisfchop van Valentinois,
CHARLES MAZELLAC, Bisfchop vanHenfte,
en inzonderheid de Admiraal CASPAR DE co-
LIGNY rondborflig, ook leverde de laatfte bij den
Koning twee verzoekfchriften in, uit naam der geloovige
Christenen, die door het Rijk verftrooid
waren, daarbij verzekerende, dat zij zich, meer dan
50,000 fterk, voor den Koning zouden vertoonen ,
indien deze zulks begeerde. Het befluit, door dezen
Raad genomen, behelsde, dat men eene vergadering
der algemeene Staten des Rijks bijeenroepen,
en indien men geene algemeene Kerkvergadering kon
verkrijgen, eene Nationale houden zou, en dat ondertusfchen
alle vervolging en ftraffen zouden ftil-
N 2 • ftaan,

na C. G
Jaari5i7
ioc 1552,
BEZA
worde
ontboden
aan het
Hofvan
Navarre.
196 K E R K E L I J K E
ftaan, uitgezonderd tegen de genen, die de wapenen
opgevat, en opftand gemaakt hadden.
Ondertusfchen fteide de Prins van Condé alles in
het werk, om de Hervormden, die geene ftaatkunde
van hem verwijderen kon, te vertierken en naauwer
aan zich te verbinden. Tot bereiking van dit
oogmerk, zou niets meer hebben kunnen dienen,
dan dat hij zijnen zwakken befluiteloozen Broeder
ANTOINE, Koning van Navarre, ook voor de nieuwe
leere won. De vrouw van dezen Vorst, JEANNE
D'ALBRET , was eene ijverige voorftanderesfe van
dezelve, zoodat zij eenmaal, wanneer men tot haar
fprak, om, voor het uitwendige, in de Misfe te
gaan, met levendigheid het heldhaftig antwoord gaf:
„ Zoo ik in mijne ééne hand mijn Koningrijk Na»
varre, en in de andere mijnen Prins, (haren
„ Zoon, namaals HENDRIK IV,) kon houden, ik
wierp eer beide in zee, dan dat ik in de Misfe
„ ging." Maar de Koning van Navarre voedde
zich met de hoop, dat hij dat gedeelte van zijn
Koningrijk, hetwelk aan de andere zijde der Pyre»
tie'éii lag, en hetwelk FERDINAND de Katholieke naar
zich genomen had, wederom zou krijgen , gelijk
PILIPS II hem in die hoop verfterkte, indien hij het
Roomfche Geloof bleef aanhangen.
Als ANTOINE eens, in een' regt boozen luim ,
wegens de misleidingen van FILIPS , zich te Nerac
bevond, drong de Prins van Condé benevens de
Koningin bij hem aan, dat hij den beroemden Her­
vormden Redenaar THEODORE DE BEZE uit Geneve
te

G E S C H I E D E N I S . 19?
•te Nerac bij zich zou ontbieden, en als hij daar in ia C. G.
[aari5i7.
fcheen toe te ftemmen , ontboden zij B E Z A naar
rot 155».
Nerac, verzoekende tevens aan den Raad teGeneve,
om BEZA verlof tot deze reis te geven, B E Z A , hoe
gevaarvol ook deze reis midden door Frankryk voor
hem ware, ondernam dezelve echter in het jaar
1560, en kwam gelukkig te Nerac aan, alwaar
hij door zijne welfprekendheid wel den Koning verbaasde,
maar echter denzelven niet voor de hoofdzaak
winnen kon.
THEODORUS BEZA Of D E BEZE , Opdat Wij den
THEOD.
BEZA.
Lezer dezen beroemden man een weinig nader leeren
kennen, werd den 24ften Junij 1519 te Vezelai,
eene kleine maar verfterkte ftad in Bourgogne,
„waar zijn Vader Baljuw was, geboren. Zijn Vadei
fchijnt een braaf man, maar noch geleerd, noch rijk
geweest te zijn; zijne Moeder was eene zeer moe
dige, en wel onderwezene vrouw, die door han
bedrevenheid in de Genees- en Heelkunde voor d(
bewoners van hare kleine ftad zeer weldadig werkte
Van de beide Ooms van den jongen THEODORUJ
was de één Lid van het Parlement van Parys , di
ander Abt van Froidtnorts, beiden zonder kinderen
De Parlementsraad nam hem , nog een zuigelinj
zijnde, met toeftemming zijner ouderen, tot zich »
om hem als zijn' Zoon op te voeden. Zijne Moe
der bragt hem zelve naar Parys, en ftierf, voorda t
hij nog den ouderdom van drie jaren bereikt had
In December 1528 werd B E Z A door zijnen Oor 1
naar Orleans gezonden , om bij den geleerden M E L
CHIOR WOLLMAR opvoeding en onderwijs te on
N 3 vat
1-

193 K E R K E L I J K E
oa C. G , vangen, die hem ook met zich naar Bourges nam,
1 Jaarisi; toen hij derwaarts beroepen werd, om de Griekfche
tot 1552
Taal te onderwijzen. In Bourges leerde BEZA CAL­
VIN kennen, en ontving van dezen en van WOLL-
MAR zeiven zuiverder begrippen van den Godsdienst.
Ondertusfchen was de omgang met CALVIN toen
van geen langen duur, dewijl CALVIN zich kort
daarna naar Parys begaf, en vervolgens, gelijk wij
in zijn leven gezien hebben, Frankryk ruimen
moest, WOLLMAR werd in het jaar 1535 naar Tu~
hingen geroepen, en daar als Wurtembergfche Raad
aangefteld. Deze zou gaarne zijnen kweekeling hebben
medegenomen, maar BEZA was door te fterke
banden aan zijn vaderland verbonden, en bleef in
Frankryk, en bij de oude leer. Op begeerte van
zijnen Oom keerde hij naar Orkans, om daar in de
Regten te Ouderen. Hier begon EEZE zijnen aanleg
als Dichter te openbaren, en verwierf zich daardoor
de achting en kennis der aanzienlijkfle mannen te
Orkans; deze kennis kan op zich zelve genoeg
reeds bewijzen, dat BEZA zich te dezen tijde geenszins
aan lage losbandigheid heeft overgegeven, gelijk
zijne vijanden hem afgefchilderd hebben , offchoon
hij hier niet zoo ftreng van zeden was , als naderhand
in Geneve. Hij vervaardigde hier te Orkans
het grootfte gedeelte dier losfe Dichtftukken, welke
hij, in rijper jaren, heeft afgekeurd. Na een verblijf
van vier jaren keerde hij naar Parys terug,
waar hem de fchitterendfte uitzigten geopend werden.
Jong en fchoon zag men hem overal gaarne ,
hij verkeerde in de luinerrijke kringen van het Hof,
óm-

G E S C H I E D E N I S . Ï99
omgeven door ligtzinnige jonge adelijken. Het was na C. G.
dus niet te verwonderen, dat hij , gedurende ver­
}aansi7.
tot 1552.
fcheidene jaren, niet dacht aan de belofte, welke hij
aan zijnen leermeester WOLLMAR had gedaan, van
zich naar Duitschland. te zullen fpoeden. Ook zochten
hem de Geestelijken voor hunne Kerk aan.
„ Nooit echter," fchreef hij naderhand aan WOLL­
MAR, „ heeft God mij zoo ver laten afdwalen, of
„ ik zuchtte meermalen over mij zeiven, en behield
„ mijnen wensen, om het Pausdom eens eindelijk
,, geheel te verwerpen." Bij den ledigen tijd, welken
hij hier te Parys had, maakte hij zich door de
uitgave van zijne poëmata juvenilia, als een' voortreffelijk
Latijnsch Dichter bekend , welke hij, eet
hij Parys verliet , op verzoek van WOLLMAR liel
herdrukken. Ondertusfchen hebben hem deze ƒ»<
venilia veel verdriet veroorzaakt, zoodat hij, hoewel
vergeefs , naderhand gezocht heeft , dezelve
geheel te verdonkeren. Zijne vijanden maakter
er gebruik van, om zijne zeden en gedrag allerzwartst
te maken, en zelfs hem de vlek van de
fnoodfte en den mensch onteerende misdaad aan te
wrijven. Doch om uit deze gedichten dit befluit t(
trekken, moet men een Monnik zijn als CLAUDE DE
XAINTES. Zoo BEZA in eene andere , dan onbe
vlekte betrekking geflaan had met AUDEBERT , diei
hij zoo hartelijke vriendfchap toedroeg, hoe had dai
deze, destijds Advokaat voor het Parlement te Pa
rys, naderhand Prefldent van het Parlement te Or
kans, de algemeene achting, ook na dat zijn vriem I
N 4
1 0 t

zoo
K E R K E L I J K E
na C. G. tot de partij der Ketters was overgegaan, kunnen
Jaari5i7. blijven genieten (*)?
tot 1552.
Te midden zijner verftrooijingen in de hoofdftad,
vatte BEZA liefde op voor een deugdzaam meisje,
hetwelk dezelve niet dan op eene eerlijke wijze dul­
den wilde. Hij begaf zich met haar in den echt,
maar heimelijk, doch met belofte, om , zoodra de
omltandigheden zulks zouden gedoogen, het huwe­
lijk bekend te maken, waatin hij ook woord heeft
gehouden. Deze vrouw bragt hem van zijne jeug­
dige ligtzinnigheid af, waarbij kwam, dat hij in het
jaar 1548 eene zoo gevaarlijke ziekte kreeg , dat
men
(*) Hoe verfoeijelijk flecht is het dan, dat men, na
twee en eene halve eeuw, zulk eene lastering durft her­
halen? De boven Bl. 28. ook gemelde LANTHIER, (Les
foyageurs en Suisfe, I Vde Brief, of de Reizigers in Zwitfer­
land. I Deel, Bl. 15.) fchrijft: „ Men fpreekt hier te Geneve
„ dikwijls van FAREL, van CALVÏN en van TIIEODORUS
„ BEZA, maar men zegt niets van de Verzen, door dezen
„ laatften in zijne jeugd vervaardigd. Amptector hunc
„ et illam." — Het aanhalen van zulk eenen enkelen
regel, zonder verder iets meer van den beroemden man
te zeggen, — is het iets anders dan de boosaardigfte en
geheel ongegronde aantijging in de gedachten te herroe­
pen? Vraagt te regt met verontwaardiging een Onge­
noemde in den Rccenfent , ook der Reeën/enten. IV.
Deel, Bladz. 46 wijzende verders op SAI.DENUS Otia
Theol. L. I. Exerc. VIII. §. 24. ƒ>. 164. Men zie ook
BAVLE V. AUDEEERT dl BEZA.

GESCHIEDENIS. 201
men aan zijn leven wanhoopte. Hij meende in deta C. G.
ze ziekte eenen wenk der Voorzienigheid te zien ,
[aan 517.
:ot 1552en
deed eene gelofte, om de ftrenge zeden der HervormdeKerk,
te gelijk met hare leer, aan te nemen,
en zich tot zijnen Leermeester te begeven. Hij trad
met zijnen vriend CRISPIN in onderhandeling , om
eenen boekhandel te Geneve te beginnen, en om de
daartoe benoodigde penningen te vinden , verkocht
hij verfcheidene van zijne Prebenden, waar over zijne
vijanden vervolgens niet nalieten, hem verwijtingen
te doen. Den zzücn October 1548 reisde hij
met CRISPIN naar Geneve, alwaar CALVIN hem bewoog,
om zijn voornemen omtrent eenen boekhandel
te laten varen, en zijne talenten ten nutte der
Kerk te belteden. Hier op vertrok hij naar zijnen
Leermeester WOLLMAR te Tubingen. Doch als er
intusfchen te Laufanne eene Hoogleeraarsplaats in
de Griekfche Taal opengevallen was, en men dezelve
gaarne aan BEZA wilde opdragen, bewoog CAL­
VIN dezen, hoewel niet zonder moeite, om dezelve
aan te nemen. Nu leide BEZA zich met ijver toe
op de Hebreeuwfche Taal, en koos het Nieuwe
Testament, benevens andere Schrijvers, tot het onderwerp
zijner voorlezingen. Ook hield hij in de
Franfche Taal voorlezingen over den Brief taan de
Romeinen. • Van dezen tijd af deed CALVIN niets
zonder BEZA; deze laatfte waagde het in het jaar
1550, als Keizer KAREL V. te dugsburg eenen
Rijksdag befchreven had , dien Keizer een ge.
fchrift te overhandigen, hetwelk een ontwerp beverse
om de verfchillende partijen in den Godsdienst te
N 5 bè

802 K E R K E L I J K E
na C. G. bevredigen , (de pace Chrhtianarum Ecclefiarum
Jaari5i7. ctnftituenda confilium ad S. C&faream Majestatem
tot 1552.
et Romani imperii Status Augustae congregatos.")
BEZA vereenigde zich voorts zoo naauw met CAL­
VIN , dat hij deel nam in al de gefchillen, in welke
deze was ingewikkeld , en hem in alles de hand
bood , in zijne moeijelijkheden met HIERONYMUS
BOLZEC , die de Pelagiaan fche gevoelens tegen CAL­
VIN waagde te verdedigen; hij nam ook de verdediging
van CALVIN op zich in de zaak van MICH.
SERVETÜS , en fchreef zijne Verhandeling: de hae*
reticis a magistratu gladio pum'endis, (dat de Ketters
door de Overheid met het zwaard geftraft moeten
worden,) welke zoo veel tegenfpraak heeft ondergaan,
en over welke wij in het vervolg gelegenheid
zullen vinden, om iets naders te zeggen. Sedert
was BEZA ijverig bezig, in de verfchillen tusfehen
de Lutherfchen en de Zwitfers , over het
Avondmaal, om, ware het mogelijk, de eendragt
en vrede te vestigen. Zijn ijver en geleerdheid maakten
hem zoo geacht bij CALVIN , dat deze hem in
het jaar 1559 den post van Rector der nieuw opgerigte
Hoogefchool te Ceneve deed opdragen. Hier
onderwees hij, nevens CALVIN, de Godgeleerdheid,
en nam fpoedig daarop ook nog eene Predikantsplaats
op zich. Na den dood van CALVIN was hij
deszelfs opvolger, en bleef aan het fpits van alle
Hervormde Kerken. Hoe edel en zuiver zijn ijver
voor de Wetenfchappen en den Godsdienst was ,
bewees hij als Rector der Akademie, in zijnen ouderdom
zelveii. In het jaar 1580 tot 1590 hadden
de

G E S C H I E D E N I S . ao3
de tijdsomftandigheden den Staat van Geneve zoo ia i C. G.
achteruit gezet, dat de uitputting der fladskas den .
aari5i7ot1552-
Raad noodzaakte, eerst eenige Hoogleeraars te ontflaan,
en vervolgens het Hoogleeraarsambt in de
Hebreeuwfche en Griekfche Talen, gelijk ook dat
der Regtsgeleerdheid en Wijsbegeerte geheel af te
fchaffen. Thans trad BEZA alleen voor allen op:
Hij hield niet alleen zijne voorlezingen, voor welke
men hem niet meer betalen kon, zonder betaling ,
nog fteeds voort, maar nam ook het werk der openflaande
plaatfen gaarne en gewillig op zich. Dezen
last droeg hij zoo lang, tot dat hij uit Engeland,
waar hij, omflreeks dien tijd, aan de Akademie van
Cambridge zijnen kostbaren Codex der Euangelien
fchonk, eene aanzienelijke onderfteuning in geld voor
zijne Akademie ontving, waar door de Raad in fbaat
werd gefield, om de plaatfen , die hij tot dusver
vervuld had, weder door nieuwe Hoogleeraaren te
bezetten.
In het begin reeds van dit zijn verblijf te Geneve
voltooide hij het verdien [lelijk werk , hetwelk hij te
Laufanne had begonnen, om de Franfche berijming
der Pfalmen, welke CLEMENT MAROT ondernomen
had, te vervolgen en te voltooijen. Niets bevorderde
de fpoedige uitbreiding der Hervormde Kerk in
Frankryk meer , dan deze Pfalm - berijming , die
overal werd gezongen, en die de Koningin van
Frankryk niet alleen zelve gaarne zong, maar ook
door den Bisfchop MONLUC zeiven aan het Hof
openlijk werd aanbevolen. De eerfle volledige uitgave
derzelve verfcheen in het jaar 1560 te Lions
met

SOA K E R K E L I J K E
na C. G. met Koninklijk Previlegie in het licht. De naam
Jaar 1517. van BEZA werd alom, waar men Fransch fprak of
toe 155a.
zong, bekend, zelfs de Koningin KATHARINA DE
MEDICIS leerde BEZA , over wiens godgeleerde kennis
zij niet wist te oordeelen, als Dichter hoogachten.
Deze roem van BEZA mengde hem eerlang in
de zaken der Hervormden in Frankryk , alzoo de
Grooten, die de zaak der Hervorming gunftig waren,
fpoedig inzagen, dat deze Godgeleerde tevens
geen ongefchikt Hoveling was.
De verrigtingen van BEZA , ten voordeele der Hervormden
in Frankryk, hier voorbijgaande, om die op
hare plaats te melden, zeggen wij thans alleenlijk,
dat BEZA , terftond na den vrede van Orkans, tusfehen
de Guifen en de Prinfen van den bloede gefloten,
in 1563, naar zijn vreedzaam Geneve fpoedde , alwaar
zijne tegenwoordigheid te noodiger was, uit
hoofde van den zwakken flaat van CALVINS gezondheid,
welken grooten man BEZA in het jaar 1564
opvolgde, hoewel niet zonder het diepfte gevoel
van het zwaarwigtige van dezen post; offchoon
CALVIN zelf hem tot zijnen opvolger verzocht had
als Voorzitter van den Geestelijken Raad, die tevens
de flrengfle Regtbank der zeden uitmaakte,
(als moderateur des affaires ecckjiastiques,) zoo
verzette zich BEZA, wiens ziel geene eerzucht kende,
daartegen, en verzocht openlijk daar van verfchoond
te zijn. Eindelijk wisten zijne ambtgenooten
hem te misleiden. Men werd het met hem
eens, dat deze waardigheid voortaan, om het jaar,
zou afwisfelen, en hij liet zich voor dat jaar ver-
kie-

G E S C H I E D E N I S . üö5
kiezen; doch nu verkoos men hem alle jaren op ïaC. G.
[aari5i7.
nieuw, tot in het jaar 1580, wanneer hij het, door
:ot 155a.
herhaalde voorflellingen , zich tevens op zijne hooge
jaren beroepende, eindelijk zoo ver bragt, dat men
hem dezen moeijelijken last ontnam , en deze waardigheid
wekelijks door een' ander deed bekleeden,
waar door echter het gewigt en de invloed derzelve
tevens meer en meer afnam.
Onbegrijpelijk groot was de zorg en ijver, welken
BEZA befleedde, om de belangen der Kerk te behartigen;
niet alleen door de leere van CALVIN te verdedigen
tegen bijzondere perfonen, waar in hij zelfs
door zijnen ijver fomtijds de palen der gematigdheid
en verdraagzaamheid te buiten ging, zoo als in zijden
twist met BERNARD OCHINO en SEBASTIAAN
CASTALIO, maar ook door zijne pogingen voor de
rust en vrede van de Kerken in Polen ; terwijl in
tusfehen dringende zorgen te huis en in Frankryk
hem bezig hielden, daar oorlog, pest en inwendige
gefchillen het noodig maakten, dat hij al zijn gezas
befteedde, om de eenheid der leere en der tucht t(
bewaren, en het ongeluk zijner geloofsgenooten t(
verzachten. Zoo zorgde hij voor de veiligheid vai
Geneve, toen het leger, hetwelk de Hertog van Alh
naar de Nederlanden voerde , in de nabijheid vat
die ftad doortrok; toen de oorlog in Frankryk h
het jaar 1567 weder was uitgeborsten, ftelde hij ali
vlijt in het werk, om de ongelukkige vlugtelingei
uit dat land veiligheid en zoo veel mogelijk eei
goed onthaal te Geneve te bezorgen, niettegenftaan
de hij verfcheidene keeren de ondankbaarheid de
men

206 K E R K E L I J K E
na C. G. menfchen ondervinden moest, voornamelijk van een'
Jaari5i7.
tot 1552.
geleerd Jurist CHARPENTIER, wien hij een Hoog.
leeraarsplaats in de Regten bezorgde, en geld leende,
hetwelk BEZA zelf bij anderen te leen had moeten
opnemen, en waar door hij in de grootfte verlegenheid
geraakte, toen CHARPENTIER hem niets
terug betaalde. Ja deze ondankbare, naar Parys terug
gekeerd, bood zich daar aan, om de gruwelen
van den St. BARTELS nacht te verdedigen, en voer
in een gefchrift hevig tegen BEZA uit, dien hij als
den Richter van alle onheil befchreef; waarop BEZA
echter niets antwoordde, dan dat hij hem eens, in
het voorbijgaan, eenen ondankbaren noemt, toonende
dus, dat de bijzondere hem aangedane beleedigingen
hem minder in drift deden ontfteken, dan de
zaak der Kerk.
Zijn Broeder, die na den dood zijns Vaders,
Baljuw van Vefelai was geworden, kwam, toen die
ftad door de Roomschgezinden bij verrasfing ingenomen
was , naar Geneve vlugten, alwaar BEZA
iem in zijn huis vriendelijk ontving; maar kort daar
ia, nog in hetzelfde jaar, ftierf hij aan de pest,
velke toen te Geneve woedde. Zoodra Vefelai door
1 le Proteftanten herwonnen was, begaf BEZA zich
i n allerijl derwaarts, om voor de kinderen van zij-
j ten Broeder het overfchot van hunne bezittingen te
1 edden. Bij deze gelegenheid hoopte hij ook zijne
luster, die zich in een Klooster begeven had, over
1 e halen, om met hem naar Geneve te gaan, of ten
1 ninfte haar Klooster te verlaten. Maar zij wilde
:ich tot het een noch ander laten bewegen.
De

G E S C H I E D E N I S . £07
De bloedige oorlog was in Frankryk naauwelijks ïaC. G.
door eenen bedriegelijken vrede geëindigd, of de Fran- [aarisi7.
:ot 1552.
fche Herken liepen gevaar door inwendige verdeeldheid
over de Kerketucht gefcheurd te worden; de edele befchermfter
der Hervormden, de Koningin van Navarre ,
deed, ten einde de eendragt te bewaren, eene Sijnode
te Rochelle bijeenkomen, en BEZA liet zich door haar
bewegen, om zich derwaarts te begeven, en het was
op zijn raad, dat men de bellisfing van het verfchil
uitftelde, tot het eerstkomende algemeene Sijnode ,
hetwelk men befloot te Nismes te houden. Meer moeite
kostte het hem, de eenigheid tusfehen de Franfche
en Zwitferfche Kerken op dit Sijnode te Rochelle te
bewaren. De Franfchen wilden in de belijdenis
hunner Kerken, bij het artikel van het Avondmaal,
gevoegd hebben de woorden: het ligchaam des Heeren
zelfflandig, (fubftantialiter,) ontvangen. Dit
was den Zwitfers, bijzonder die van Zurich, en
allermeest den ouden BULLINGER , zeer tegen de
borst. Na vele moeite gelukte het aan BEZA, beide
de partijen tot vrede over te halen. Men merkt aan,
tot eene blijk, hoe talrijk de Hervormden te Rochelle
waren, dat na het afloopen van de Sijnode
10,000 menfchen het Avondmaal gebruikten.
Een donker voorgevoel van den ramp der Kerken
in Frankryk vervulde thans de ziel van BEZA, die
te Geneve was wedergekeerd, toen de valfche KA-
THARINA DE MEDICIS de Grooten van de Hervormde
partij, door hare vleijerijen, aan het Hof
zocht te lokken. Hij beproefde alle zijne welfpretendheid,
om den Admiraal van daar terug te houden,
maar

£C8 K E R K E L I J K E
naC. G. maar deze hield zijnen vriend voor al te vreesach»
Jaar 1517. tig, en ging den dood te gemoet. De vrees van
tot 1552.
BEZA vermeerderde, toen zijne vriendin , de be-
fchermfter der Hervormden, de Koningin van Na»
yarre, ftierf. Maar toen hij vernam, dat men ha­
ren Zoon, ( HENDRIK IV. ) met eene Roomfche
Prinfes in het huwelijk wilde doen treden, kon hij
zich niet bedwingen, aan den jongen Vorst eenen
vaderlijken vermaningsbrief te fchrijven (*), welke
gedagteekend is uit Geneve den loden Julij 1570.
De nacht van St. BARTHOLOMEUS bevestigde maar
al te fchrikkelijk het voorgevoel van BEZA.
BEZA was geheel niet bijgeloovig, evenwel deden
dit gruwelftuk, de gevolgen, welke men daar van
kon voorzien, en de angftige bekommering van alle
braven, met écu woord, de treurige tijdsomuandig-
heden, hem, uit eene in het jaar 1572 ver-
fchn'nende Komeet, vermoeden , of niet het einde
aller dingen, en de laatfte toekomst van JEZUS ,
thans aanuaande was, en hij wenschte, aangaande
dit verfchijnfel , de meening der Astrologisten of
Starrenduiders nader te verflaan (f). Deze gedach­
te maakte hem evenwel niet traag in het doen van
al wat hij maar kon. Zijn huis Hond open voor
de vlugtende Leeraars van zijne Kerk; zijne Predi­
katiën en verzoeken bewogen die van Geneve, om
de ongelukkigen op te nemen en te verzorgen ; de
(*) «EZA Epist. 74-
m i 1
"
(t) Epist. LXXIII. pag. 152. Poem. Bezae pag. 194.
Edit. Han. 12. Vergelijk SCHLOSSER het leven van BEZA
Aanhaugfel Bladz. 319-322.

G E S C H I E D E N I S . 200
milde giften, welke hij uit Duitschland, Engeland, na C. G»
Schotland en Zwitferland ontving, ftelden hem i:i
|aari5i7.
tot 155a.
ftaat, om drie jaren lang eene menigte gevlugte Predikanten
te onderhouden. Hij trachtte ook door
Brieven de Duitfche Vorsten op te wekken, om de
Franfchen te helpen, en bewerkte zelfs in het jaar
1574 een verdrag van bijftand en hulp tusfehen Hertog
JOAN CAZIMIR, en den Prins van Conde, nadat
deze laatfte zijne gevangenis ontweken was.
In het jaar 1581 bewees hij aan de ftad Geneve
gewigtige dienften, om de ftad in de vernieuwing
van het verbond der Eedgenooten met Frankryk te
doen begrijpen; ook ftelde hij voor de Genevezen
de wederlegging op der gronden, op welke de Hertog
van Savoye aanfpraak op hunne ftad maakte.
Te zelfden tijde, dat het lijden der Franfche Kerken
de geheele werkzaamheid van BEZA voor dezelve
vorderde , werd de onzalige twist over het
Avondmaal in Duitschland weder wakker gemaakt,
door de pogingen van JAKOB ANDREÜ, en de kaba-
len van SELNECCER. BEZA was ook in dezen twist
gemoeid, die vergeefs alle vlijt aanwendde, om de
wederzijdfche partijen tot eendragt te bewegen, waar
toe ook een mondgefprek te Mompelgard in het jaar
1586 gehouden werd, waar bij BEZA als een der
fprekers tegenwoordig was. Ook had BEZA veel
moeite met SAMUEL HUBER , Predikant te Burgdorf
in het Kanton Bern, over de leere der algemeene of
bijzondere genade.
Inmiddels was in Frankryk eene geheele verandering
voorgevallen, en HENDRIK IV Koning gewor-
HERV. II. O den,

CIO K E R K E L I J K E
na C. G den, die, opdat hij de I;roon behouden en aan
Jaansi; Frankryk den vrede wedergeven mogte, den Room­
tot 1552
fchen Godsdienst omhelsde ; BEZA , die altijd met
dezen Vorst in betrekking geftaan had, trachtte bij
deze gelegenheid het beste voor het Rijk en den
Godsdienst tevens met het heil des Konings te bevorderen,
en daar toe de hulp van den Marquis DE
ROSNY, naderhand Hertog van Sully, te gebruiken.
Hij gaf aan denzei ven eenige punten op, welke hij
hem verzocht naauwkeurig op te merken. Onder
dezen waren:
Dat de Koning niets ligtzinnig en zonder vooraf
behoorlijk te bedenken, belove; maar hetgeen hij
beloven' zou, getrouw nakome.
Dat hij geenen fkchten en openbaar zondigen man,
al had hij hem ook de grootïïe dienden bewezen,
zijn vertrouwen fchenke.
Dat hij zich vooral hoede voor lieden, die hem
van de Hervormden verder zouden zoeken te verwijderen
, en dat hij niet ligt geloof geve aan zulken,
die hem zouden willen verbitteren tegen die
genen, die zich voorheen als zijne getrouwe onderdanen
hadden gedragen.
Eindelijk, dat hij de eere van God zoodanig in
gedachten houde, dat hij de genen , die door hunne
gefprek ken of daden toonen, dat zij goddeloos zijn,
en geen der twee Godsdienflen opregtelijk belijden,
zonder aanzien van perfoon, wanneer zij onverbeterlijk
zijn, van zich verwijdere, als lieden, die niet
alleen tot niets goeds deugen ; maar ook oorzaken
van alle onheilen kunnen worden.
Hoe

G E S C H I E D E N I S . 211
Hoe oud BEZA ook werd, hoe zeer hij ook de ia C. G.
[aari5i7*
Ügchaamsgebreken van den ouden dag gevoelde,
ot 1552.
200 bleef echter zijn geest dezelfde tot aan het einde
van zijn leven. Bij den dood zijner vrouw , in
het jaar 1588, troostte hij zich zeiven , wegens het
verlies dezer gezellinne zijner jeugd, en zijnen vriend
LECTIUS te gelijker tijd, wegens het verlies eener
dochter, in een gedicht, hetwelk zeker het flechtfte
zijner gedichten niet is; en het groot aantal Brieven,
welke hij van 1590 tot 1600 zelf fchreef of dicteerde
, gelijk ook het deel, hetwelk hij nog aan de
twisten over de regtvaardiging nam, zijn de beste
bewijzen van de onvermoeide werkzaamheden van
den grijsaard.
Hij moest echter reeds in het jaar 1597 een gedeelte
zijner ambtsbezigheden en bijzonder het prediken
ftaken. Hij bereidde zich, lang voor dat hij
ziekte of zwakheid voelde, reeds tot den dood;
verkocht zijne boekverzameling in het jaar 1598 aan
den Heer VON ZASTRISCE , opdat zij in haar geheel
zou blijven, en behield voor zich flechts zoo veel
Boeken, als hij nog tot aan het einde van zijn leven
dacht te gebruiken; over den koopprijs dezer boekverzameling
befchikte hij deels ten voordeele zijner
weduwe, want hij was fpoedig na het overlijden zijner
eerfte vrouw, om een' fteun in zijtien ouderdom
te hebben, weder gehuwd, deels ten voordeele
der armen te Geneve. In een Nafchrift op eenen
Brief aan den bovengemelden ZASTRISCE ,' (den
28ften Augustus 1597,) fpreekt hij voorts van zijne
verwachting des doods met deze woorden; ,, In-
O 2 dieri

212 K E R K E L I J K E
na C. G. dien gij vraagt, hoe ik vaar, en wat ik doe, daar
Jaari'517. door Gods genade niet eenige ziekte of kwaal, maar
tot 1552.
de ouderdom zelve, mij belet, mijn ambt waar te
nemen , ik houde mij ftil in huis, en onderwijs ,
vermaan en vertroost mij zeiven met gebeden en bij­
zondere boekoefeningen, zijnde daar aileen op be­
dacht, dat ik eindelijk in die allergewenschte haven
aan moge landen, zonder fchipbreuk te lijden aan
mijn geloof en hoop."
Wegens zijne betrekking op HENDRIK IV en des­
zelfs Staatsdienaars, leefde BEZA den Jefuiten te
lang. In het jaar 1598 ftrooiden zij uit, dat hij
overleden was, en vóór zijnen dood beleden had
berouw te hebben wegens het verzaken en bedtijden
der Roomfche leer. BEZA , hier door met regt ver-
ftoord, deed niet alleen eenen Brief drukken aan
zijnen vriend, den Hoogleeraar STUCK, te Zurich ,
waar in hij hunne fireken en leugens ontdekte; maar
ook moesten de Predikanten van Geneve een ge­
fchrift in de Franfche en Latijnfche Taal uitvaardi­
gen , en aan alle de Kerken rondzenden, om BEZA'S
leven bekend te maken, en zijn befluit, om alles
wat hij ooit beleden had , nog verder te belijden.
De oude man vervaardigde zelfs nog een bijtend
Puntdicht, waar in hij de Jefuiten en derzelver
Stichter befpotte. De Jefuiten fchaamden zich over
den misdag in hunne Staatkunde zoo zeer, dat zij
fchriftelijk poogden te bewijzen, dat BEZA en de
Hervormden deze ganfche zaak zelve hadden begon­
nen, om hen deswegens te kunnen aanvallen.
In het jaar 1599 mogt het BEZA gebeuren, zij­
nen

G E S C H I E D E N I S . 313
nefl HENDRIK , dien hij, wegens deszelfs onftandvas- 1 ia C G.
tigheid, dikwijls had berispt , maar nogtans (leeds .
aan 517ot
155a»
hoog bleef achten, nog eens te zien en te fpreken,
en tevens die van Geneve en zijnen Geloofsgenooten
te Lions eenen wezenlijken dienst te doen. De Her­
tog van Savoye had, namelijk, ten tijde van den
doortogt van den Hertog-van Alba naar de Neder­
landen, niet ver van de poorten van Geneve, met
hulp der Spanjaarden, een Fort, (St. Catharina,)
opgeworpen, hetwelk de ftad geftadig bedreigde. In
de laatfte jaren der XVIde eeuw geraakte de Hertog
van Savoye met Frankryk in oorlog, bij deze gele­
genheid kwam HENDRIK IV in het gezegde jaar 1599
te Loyfel, niet ver van St. Catharina, wanneer die
van Geneve een Gezantfchap aan dezen Koning zon
den, om van denzelven het Hechten van dit Fort t(
verzoeken, BEZA plaatfte zich te liever aan hel
hoofd van dit Gezantfchap, om dat hij niet twijfel
de, dat de Koning hem dit verzoek zou inwilligen,
Hij verfcheen voor den Koning, en fprak zijnen ge
liefden HENDRIK , wiens moeder hem hoog geacht
wiens vader hem gekend, wiens oom hem gevreest l
had, en wiens getrouwe Staatsdienaar SULLY naa {
zijnen raad hoorde, voordat hij nog de Staatsbelan
gen beftuurde, uit de volheid des harte dus aan:
„ Sire! Menfchelijke welfprekendheid is niet i 1
ftaat, om U wegens uwe bewonderingswaardige Ai
den, den verdienden lof toe te zwaaijen: Mijne tai il
is te eenvoudig; mijne ftem te zwak om den glar s
van uwe deugd te kunnen verbreiden, welke c e
O 3 w

ai4 K E R K E L I J K E
na C. G. wereld eeuwig zal roemen, omdat gij niet ophoudt,
Jaari5i7. daden te verrigten, die roem en lof verdienen. Den
tot 1552.
Heiligen Engelen moet ik het overlaten, den roem
te verbreiden, dien gij verdient, daar gij des Heeren
Kerk uit den druk hebt gered, en Gods kinderen
volle vrijheid hebt bezorgd, om hem te dienen naar
zijne heilige voorfchriften, en hem aan te roepen in
de Drieëenheid der perfonen. Ik wil mij vergenoegen
met te zeggen , en op menfchelijke dingen toe
te pasfen, wat SIMEON van Goddelijke dingen zeide:
Heer, laat nu uw' dienstknecht gaan in vrede
naar uw woord, want mijne oogen hebben nog
voor mijnen dood, niet alleen den Verlosfer uwer
ootmoedige dienaren , maar ook den redder van geheel
Frankryk en van alle geloovigen gezien; want
allen hebben zij de uitwerking uwer onfchatbare
goedheid ondervonden!!"
Geheel ontroerd antwoordde de Koning:
„ Mijn vader! Deze weinige, maar veelbeduidende
woorden, zijn den roem der Weifprekendheid
waardig, dien THEODORE DE BEZE zich verworven
heeft. Ik neme die gaarne aan, en met het vriendfchappelijk
gevoel, hetwelk zij verdienen. Ik verzekere
u, dat, daar de Koningen, mijne voorgangers,
altijd uwe ftad in bijzondere befcherming hebjen
genomen, ik niet flechts befloten heb, hen daar
n na te volgen, maar ook de hartelijke toègenegenïeid
, welke zit mij fteeds heeft toegedragen, te be-
I mtwoorden. Bij dit alles moet hij, die u aan mij
tOorgefteld heeft, en die u zoo zeer bemint, u tot
1
voor-

G E S C H I E D E N I S . ft$
vcorfpraak dienen. Spreek met hem over het gene ia C. G.
[aan 517.
gij begeert; het moet al zeer moeijelijk zijn, wan- j
ot 1552.
neer hij het voor u niet verwerft."
Vervolgens naar de Afgevaardigden tredende , zeide
hij in ftilte tegen hen: „ Ik weet, wat gij nog
meer van mij begeert: de Hechting van het Fort St.
Catharina, die u zeer ter harte gaat. Er zijn wel
vele lieden, die mij trachten te overreden, dat ik
daar in niet zal toeflemmen, maar ik zie, dat zij
dit flechts uit nijdigheid doen, en ik zal dus op
hunne woorden geen acht flaan. Ik wil alles voor
u doen, wat u nuttig is; zie daar eenen man ,
(SULLY,) op wien gij u verlaten kunt: Het Fort
zal geflecht worden; ik bevele het hem op dezen
zelfden oogenblik." Het Fort werd ook dadelijk,
nadat het veroverd was, geflecht.
Zoodra de openlijke belangen tusfehen HENDRIK
en BEZA befproken waren, nam de Koning hem alleen,
en fprak lang met hem. Ten (lotte wilde hij,
dat BEZA hem eenig gunstbewijs vragen zou: „Voor
mij, Sire ! " antwoordde BEZA , „ verzoeke ik
niets, dan alleen van God, dat hij uwe Majefteit,
die beftemd fchijnt, om aan Frankryk vrede en geluk
te fchenken, een lang leve verleene, opdat Uwe
Majefteit alle de Volken, die aan Uwen fcheptei
onderworpen zijn, met den gewenschten vrede mag
verblijden. Alleen voor de Hervormde Kerken, die
tot hier toe de voordeden van her Godsdienst-Ediki
nog niet hebben kunnen genieten , bidde ik Uwe
Majefteit, dat hij dezelve in gunst gedachtig zij.'
Die van Lions hadden BEZA om zijne voorfpraa!
O 4 ver

na C. G verzocht. De Koning omhelsde den Grijsaard met
Jaari5i7, hartelijkheid, hem zijn verzoek toefiaande, bijzonder
tot 1552,
voor die van Lions, en liet hem, Koninklijk begiftigd,
vertrekken.
Do"d vnn
FRANCOIS
II.
ai

GESCHIEDENIS. «7
raadde hen, niet derwaarts te gaan ; maar de Ko- na C. G.
«517ning
was te vreesachtig, en de Prins te ligtzinnig, Pj
: 1552.
om dezen raad te volgen. De Koning liet zich door _
zijne zwakheid zoo ver wegfleepen, dat hij het onlangs
te Fontainebleau tegen de Hervormde Predikanten
uitgegeven Edikt wilde laten uitvoeren, en
aan BEZA verder gehoor en zelfs vrijgeleide weigerde,
om veilig naar Geneve te keeren; zoodat deze,
niet zonder gevaar, en door bij nacht te reizen ,
ontvlugten kon. De Prins van Condé te Orleans
gekomen, werd gevangen genomen, en als een ftaatsmisdadiger
behandeld, ANTOINE zelf werd als verdacht
gadegeflagen en in het oog gehouden. Waarfchijnelijk
zou de Prins veroordeeld en ter dood gebragt
zijn, indien niet de Koning FRANCOIS, onverwachts,
aan eene verzwering in het hoofd, in
December 1560, in den bloei zijner jaren , overleden
was.
FRANCOIS II, zonder kinderen overleden zijnde ,
had tot zijn' opvolger KAREL IX, nog een kind,
gedurende wiens minderjarigheid de Koninginne moeder
als Voogdes regentesfe, 'het bewind van zaken
bleef voeren; deze listige vrouw, oordeelende, dat
zij, tegen de heerschzucht der Guizen, de partij
der Proteftanten zou kunnen gebruiken , deed terftond
na den dood van Koning FRANCOIS den Prins
van Condé ontflaan, den Hervormden verders hope
gevende, van betere behandeling, door een verbod,
tegen alle mishandelingen, om zaken van Godsdienst,
en het gebruik van fcheldnamen en leuzen.
Doch, wanneer de drie magtigfte Roomschgezinden,
O 5 di
KAREL IX
volgthem
op.

sï8 K E R K E L I J K E
•a C. G. de Connetable DE MONTMORANCI, de Hertog FRANS
Jaansi7.
VAN GUIZE en de Maarfchalk DE ST. ANDRé, zich
tot 1552
in het jaar 1561 vereenigden tegen den Admiraal DE
COLIGNY , in wien de Proteftanten hunnen voornaamften
fteun hadden, veranderde KATHARINA uit
vrees weder van maatregelen, en bewilligde op nieuw
in de vervolging der Proteftanten. Zij vaardigde in
Julij van het gemelde jaar te St. Germain een Edikt
uit, bij hetwelk alle vergaderingen der Proteftanten
verboden werden. Zoodra de Admiraal en zijne
vrienden kennis van dit Edikt kregen, verklaarden
zij openlijk, dat zij op de aanftaande bijeenkomst
der Staten er op zouden aandringen, dat men het
Regentfchap aan KATHARINA , en aan ANTOINE ,
Koning van Navarre, zou opdragen, wien het regrens
toekwam, als zijnde de naaste Prins van den
>Ioede. Om dezen (lag af te weeren, floeg de Konngin
een openlijk gefprek over den Godsdienst
roor, ter beproeving, van een vergelijk tusfehen de
.. 1 >eide partijen. De Koning van Navarre vond delen
voorflag voortreffelijk; ook keurden de Admi-
i aal, en zelfs CALVIN en BEZA, den voorflag goed.
] 3e Koning van Navarre werd bijzonder daar toe
( •vergehaald door FR. BALDUIN , thans Hoogleeraar in
( le Regten te Heidelberg, een onrustig hoofd, die
i 1 de Roomfche Kerk wel vele misbruiken vond ,
r iaar die tevens aan het Hof gezien wilde blijven ;
e ti die zich niet minder voorftelde, dan dat hij den
r >em zou wegdragen van eene vereeniging bewerkt
f< i hebben. Hij voorzag zich ten dien einde van
& uiige exemplaren van een Boek, Qde officio pii et
pu-

G E S C H I E D E N I S . ei?
f ublicae tranquillitatis vere amantis viri in hoe re- \ ia C. G.
aan 517.
ligionis disjïdio, zonder naam des Schrijvers,Keulen j
ot 1552.
1561. 8J>O.) Van dit Boek was CASSANDER Schrij-,
ver, en het behelsde voorftellingen, welke de Her­
vormden nooit konden aannemen, fchoon CASSAN­
DER met hetzelve de goedkeuring van vele Leken
wegdroeg; dit gefchrift bood BALDUIN den Koning
van Navarre aan, zonder den oplïeller te noemen ,
waar door velen en onder dezen CALVIN en BEZA
zeiven misleid werden, om hem voor den Schrijver
van hetzelve te houden. Deze BALDUIN deed door
zijne onftandvastigheid meer nadeel aan de zaak der
Hervormden, dan de Roomschgezinden zelve. De
Kardinaal van Lotharingen en die, geloofden van
BALDUIN gebruik te kunnen maken, om het zaad
van tweedragt onder de Hervormden te Rrooijen ,
daar BALDUIN reeds met CALVIN oneens was. Hij
werd echter in het mondgefprek niet gebruikt, alzoo
de Kardinaal reeds een ander middel uitgevonden
had, om in zijn oogmerk te Hagen, en het mond­
gefprek te doen mislukken. Hij wist maar al te
wel, welke verfchillende gevoelens de Proteftanten
verdeelden, en bragt daarom te wege, dat de Her­
tog van Wirtemberg en de Keurvorst van den Paltz
ook genoodigd werden , om hunne Godgeleerden tot
dit mondgefprek te zenden, op hoop van de Euan­
gelifchen te zullen doen voorkomen, als lieden, die
het onder malkanderen oneens waren , en om wei-
ligt aan de Franfche Hervormden de hulp van de
Duitfche Vorsten te onttrekken.
De plaats voor het mondgefprek werd bepaald te
Mondge-
Pois

*2o K E R K E L I J K E
na C. G . Poisfy, niet verre van Parys; vroegtijdig reeds ver-
JW1517
tot 1552 • zochten de Hervormden van den Raad van Geneve ,
BEZA te mogen hebben, als eerlten Redenaar van
fprek te
hunne partij; met goedvinden van den Raad nam
Poisfy.
BEZA de uitnoodiging zonder dralen aan, en begaf
zich terfiond naar den Prins van Condé, terwijl
CALVIN de ambtsbezigheden van BEZA inmiddels te
Geneve op zich nam te vervullen. Den loden Augustus
1561 moesten de Godgeleerden van beide
partijen, aan welken vrijgeleide werd beloofd, zich
ten Hove bevinden, om tegen het einde dier maand,
of het begin der volgende, het mondgefprek te kunnen
beginnen, BEZA had de beste gedachten van
de Koningin KATHARINA , maar was alleen beducht
voor de beide Kardinalen van LOTHARINGEN en
TOURNON; de Koningin had, kort voor de vergadering
van Poisfy, eenen Brief aan den Paus gefchreven,
die fcheen te doen zien, dat zij de gevoelens
der Hervormden niet ongenegen was. Zij fchreef
daar in vele bittere dingen over de onrust in het
Koningrijk, over eene algemeene Kerkvergadering ,
en over de verkeerde handelwijze met de Ketters.
Zij begeerde, dat de Bisfchoppen en Priesters zouden
prediken zonder te tichelden; dat men de Beelden
uit de Kerken zou wegnemen ; het exorcismus
bij den Doop affchalfen, en geen ander formulier
gebruiken dan de woorden der infieliing; dat men
het Avondmaal onder beide gehalten zou uitdeeien ;
de Pfalmen in de landstaal zingen, den Godsdienst
in de landstaal vieren enz.
De Afgevaardigden der Franfche Kerken, die BE­
ZA

G E S C H I E D E N I S . 221
ZA tot hunnen fpreker en voorzitter verkozen, kwa- ni 1 C. G.
men vroeger dan hij te Poisfy aan.
ari5i7-
Zij waren: NI- V
it155a- COLAS DES GALLARS, ( GALLASIUS, ) AUGUSTIN .
MARLORAT , FRANCOIS DE ST. PAUL , RAIMOND
MERLIN, FRANCOIS MOREL , CLAUDE BOSSIER ,
JEAN SPINA, die eerst onlangs de Orde der Domi~
tiikaners verlaten had, en voor het eerst openiijk
als Proteftant te voorfchijn kwam, en eenige anderen
, tot veertien in getal. Zoodra BEZA te Poisfy
aankwam, ging de Prins van Condé met hem, den
22(ten Augustus, naar den Koning van Navarre,
die zich ontfchuldigde over zijne behandeling omtrent
hem, met voor te wenden , dat hij met hem
niets te doen kon hebben, omdat hij gevaar liep ,
in den ban gedaan te worden, BEZA, die heel wel
wist, hoe men met dien zwakken man moest omgaan,
zeide: ,, Ik ben nog dezelfde man, die ik
vóór veertien maanden was, zoo uwe vrees voor
den ban dies tijds gegrond is geweest, moet die nog
voortduren." De Koning verzekerde hem, dat hij
het nu ernfligev meende, over zijne komst verblijd
was, en op onderrigt van hem hoopte, tevens hem
zijne hand toeftekende. Op verzoek der Koningin
van Navarre predikte BEZA, daags,na zijne aankomst,
openlijk in het Paleis van den Koning.
Den 24ften Augustus had BEZA een gefprek met
de Koningin CHRISTINA, bij den Koning van Navarre.
BEZA leide haar de redenen van zijne aankomst
open, en prees haar befluit, om eindelijk
eens de zaak van den Godsdienst openlijk te doen
verhandelen, en niet meer tegen de Euangelifchen
te

222 K E R K E L I J K E
naC G. te doen woeden, eer men hunne gronden kende*
Jaari5i7. De Koningin zeide hem , dat zijne aankomst haar
tot 1552.
zeer aangenaam was, alleenlijk verzocht zij hem ,
de eendragt op alle mogelijke wijzen te beantwoorden.
Daarna vroeg zij hem, of hij in het Fransch
ook iets gefchreven had ? Hij antwoordde niets ,
dan de bekende Overzetting der Pfalmen, en een
klein Boekje tegen de Geloofsbelijdenis van den Hertog
van Sommerfet. Verders vroeg zij hem naar
den ouderdom van CALVIN , en of de Raat zijner
gezondheid thans gunftiger was , dan die, gelijk
men haar gezegd had , voor eenigen tijd was geweest?
enz.
De Kardinaal van Lotharingen, die bij dit gefprek
tegenwoordig was, vatte, zoodra de Koningin uitgefproken
had , het woord op : „ O!" riep hij
uit, „ dat gij het ongelukkige Frankryk weder genezen
mogt, gelijk gij het verwond hebt!" BEZA
weerde deze befchuldiging af, met te antwoorden ,
dat hij zich zeiven veel te onbeduidend hield , om
in zulk een groot Rijk onrust te kunnen veroorzaken,
daar bij dat hij van een' vreedzamen aard was,
en ijverig, om God, den Koning en het Vaderland
te dienen. De Kardinaal behandelde hem voorts met
vele beleefdheid, maar betoonde zijne verwondering,
dat BEZA, gelijk men hem nagaf, gezegd zou heb»
ben: ,, Dat CHRISTUS in het Avondmaal, is, ge-
,, lijk in het llijk," (Christum esfe in coena, ficut
in coeno.) BEZA antwoordde, dat dit nooit door
eenig befchaafd mensch, die voor een Christen wilde
doorgaan, veel min door hem, gezegd was. De
Kar-

G E S C H I E D E N I S . 2JJ3
Kardinaal verklaarde van zijne zijde : „ Ik billijke na C. G,
„ ook de leere der Transjubftantiatie niet ; ook jaari5i7.
:ot 1552.
,, zoek ik CHRISTUS alleen in den Hemel, en zal
„ daarom ook de tegenfprekers der Transfabftantia-
„ tie niet voor Ketters houden." Bij het flot van
het gefprek zeide de Kardinaal, zich tot de Koningin
wendende, dat hij, met hetgeen hij zoo even
gehoord had, zeer voldaan was, en hoop had, dat
de zaak naar wensch afloopen zou. Ook de Koningin
verklaarde, dat, al wat zij van BEZA gehoord
had, haar voorkwam, zuivere waarheid te
zijn. Dit maakte BEZA zoo vrijmoedig, dat hij uitriep:
,, Zoo leert derhalve uwe Majefteit de Sacramentarisfen
kennen? Dit zijn de lieden , tegen
welken men zoo zeer heeft gewoed." Zij beloofde
hem, dat zij daar niet meer op zien zou. „Maar,"
hernam BEZA , „ zij zijn vast dood, had men niet
dat onfchuldig bloed behooren te ontzien ? " Zij
wendde zich daar op tot den Kardinaal, en zeide:
„ Wel nu, mijn Heer de Kardinaal! wat zegt gij
daar op ? " Hij zweeg. Men ftond op, en de Koningin
verwijderde zich; bij het heengaan zeide
Mevrouw DE CRUSSOS , eerfte Hofdame der Koningin
, tegen den Kardinaal: „ Nu , mijn goede
„ man, aldus fpreekt gij heden; maar hoe zult gij
„ morgen fpreken? Dan zijt gij weder niet beter
„ dan voorheen: Is het niet zoo?" Zij had het
wel; want den volgenden dag beroemde hij zich aan
den maaltijd bij den Connetable MOMMORANCI, dat
hij BEZA reeds half bekeerd had. Doch, hoe zeer
deze veel had fchijnen toe te geven , in de wezenlij

224 K E R K E L I J K E
na C. G lijkfte punten waren zij eikanderen geen' voetflap na­
Jaar 1517. der gekomen.
tot 1552.
BEZA ging ondertusfchen voort, met dagelijks
voor den Koning van Navarre te prediken. Het
duurde namelijk tot den pden September , eer het
mondgefprek eenen aanvang nam , dewijl men het
over de fchikking van hetzelve niet gemakkelijk
eens kon worden, dewijl men wederzijds malkanderen
wantrouwde. Op den 8ften had de Koningin
een afzonderlijk gehoor verleend aan BEZA , en zijne
ambtgenooten GALLARS en BIOREL , die nog den
Afgevaardigden der Euangelifche Provincie Normandie
bij zich hadden. De Sorbonne protesteerde tegen
de inwilliging der Koningin. De Prelaten namen
allen het Avondmaal, en verbonden zich, om
tegen de Ketters over geloofsflukken niet te disputeren,
maar alleen de Kerkelijke tucht in overweging
te nemen, dat is, zij fpraken af, om niets te befluiten.
Den 9den September werd eindelijk de Bijeenkomst
gehouden in de groote eetzaal van het Nonnen-
Klooster te Poisfy. De Koning plaatfte zich op den
voor hem beftemden troon: aan zijne regte zijde
waren de Hertog van Orleans en de Koning van
Navarre; achter hem de Prinfen van den bloede,
en een groot aantal Heeren en Vrouwen; ter linker
zijde de Koninginne Moeder, en de Koningin van
Navarre. Aan beide zijden zaten in de lengte van
de zaal zes Kardinalen, BOURBON , Broeder van den
Koning van Navarre, even zoo wankelende , als
zijn Broeder; TOURNON, Aartsbisfchop van Lions
en

G E S C H I E D E N I S . 225
tn Primaat van Frankryk, een dom , bijgeloovig na C. G,
man, LOTHARINGEN, GUISE en ARMAGNAC ,voorts jaarisi^.
tot 15S2.
36 Bisfchoppen en Aartsbisfchoppen, en een groot
aantal Doctoren van de Sorbonne. Naast hen had
men een klein befchot geplaatst, om de Euangelifche
Disputanten daar achter te laten gaan. Het
krijgsvolk, hetwelk, bij den geweldigen aandrang
des volks, der vergadering ter befchutting diende ,
werd geboden door den Hertog van Guife, die de
Koninklijke Garde tegen over den Koning plaatfte,
aan het einde der zaal, alwaar zich ook de Secretaris
en Minister, wier tegenwoordigheid noodig
was, bevonden. De jonge Koning, die toen pas
12 jaren oud was, deed eene aanfpraak, welke hij
van buiten geleerd had, en met welke hij vrede en
eendragt aanbeval. Na hem fprak de Kanfelier L'IIO-
PITAL, in naam des Konings, bij raadde, dat men
de dwalenden grondig zou wederleggen, en hen aanzien,
als broeders, wier oogmerk, gelijk zij verzekerden
, was, eene zuivere leere. De Kardinaal
TOURNON verzocht, in naam der Geestelijkheid, kopie
van deze aanfpraak, opdat de Geestelijkheid daar
over mogt raadplegen, alzoo hij meende , er voor
haar fiootende uitdrukkingen in gevonden te hebben,
ook had zij hoop, op deze wijze , het gefprek te
zullen verfchuiven. De Kanfelier weigerde de verzochte
kopie, zeggende, dat de Bisfchoppen genoeg
wisten, waarom zij vergaderd waren, en dus niet
noodig hadden, om over zijne aanfpraak vooraf te
raadplegen. Ook gaf de Koning, zonder dat er meet
over de gevraagde kopie gefproken werd, last, om
HERV. II. P de

a 26 K E R K E L IJ KE
na C. G. de Proteftanten binnen te leiden , gelijk door den
Jasr 1517. Hertog van GUISE en den Kapitein der Garde, LA
tot 1552,
FERTE, gefchiedde. Aan derzelver hoofd was BE­
ZA. Men wees hen achter het affchutfel. Zoodra
zij hunne plaatfen genomen hadden, wendde BEZA
zich tot den Koning en de Koningin Moeder, hen
dankende, dat men hem zoo gunftig gehoor en vrijheid
van fpreken wilde geven: hij befloot met verzoek
, dat de Koning hem wilde toeRaan , dat hij
dit gewigtig werk beginnen mcgt met een Hatelijk
gebed. Vervolgens viel hij, en met hem de andere
Hervormde gedeputeerden, de Prins van Condé, de
Admiraal, D'ANDELOT, en al de Euangelifche Grooten
op de knieën, en BEZA bad ernftig en nadrukkelijk.
Dit gebed trok de aandacht der geheele vergadering,
en men wachtte met ongeduld, wat deze
man verder zou voortbrengen.
Van het gebed opgeRaan, begon BEZA zijne rede,
met eene deftige aanfpraak aan de Bisfchoppen, en
voorts aan den Koning, waar na hij met warmte
de leer der Hervormden met derzelver bewijsgronden
voordroeg, wordende, zelfs door de Bisfchoppen
, met veel aandacht aangehoord, tot dat hij ,
Reeds warmer en warmer wordende, bij de leer aangaande
het Avondmaal, de heimelijke Lutheranen
onder de Bisfchoppen , en de openlijke onder de
Grooten kwetfle, en ongelukkig, door eene wending
der welfprekendheid , ergernis gaf. Hij wilde, namelijk,
door eene treffende wending, de leer der
Calvinisten , aangaande de tegenwoordigheid van
CHRISTUS in het Avondmaal, uitdrukken , en zeide:

G E S C H I E D E N I S . 22?
de: ,, Vraagt gij ons, of wij CHRISTUS van het
„ Avondmaal uitfluiten ? zoo antwoorden wij: Neen!
„ Maar fpreekt gij van de plaats en de verwijdering
„ des menfchelijken en Goddelijken CHRISTUS, zoo
,, ftellen wij: dat zijn ligchaam zoo verre verwij-
„ derd is van het brood en den wijn, als de hemel
„ van de aarde!"
BEZA had naauwelijks deze woorden uitgesproken
, of de Kardinaal TOURNON , als een andere Kajafas,
en het grootfle deel der Prelaten, fprongen
van hunne zitplaatfen op, en fchreeuwden: Hij beeft
God gelasterd! Ja, de Kardinaal verzocht zelfs den
Koning, dat hij of BEZA het zwijgen zou opleggen,
of hem en zijnen Geestelijken toeflaan, de zaal
te verlaten, BEZA daartegen verzocht, dat men
hem, ten einde toe , wilde hooren, wanneer alles
duidelijk zou worden, en de Koning hem bevolen
hebbende voort te fpreken, vervolgde hij zijne rede
tot het einde toe, waar na hij, nader bij den Koning
getreden, denzelven de uitmuntende Geloofsbelijdenis
der Franfche Kerken aanbood, het meesterltuk
van CALVIN, welke deze op de Rijksvergadering
te Frankfort (1558) aan de Duitfche Rijksvorsten
deed overhandigen. De Koning beval den
Kapitein der Garde, dezelve aan te nemen, en aan
de Prelaten over te leveren.
Het laatfle gedeelte van BEZA'S Redevoering was
reeds onder het gemor der Geestelijken aangehoord
, en door het gedruis, hetwelk zij veroorzaakten,
niet verflaan. Naauwelijks had BEZA uitgefproken,
of de Kardinaal TOURNON rees op, en
P 2 ver*
na C. O.
ut 1552.

428 K E R K E L I J K E
na C. G verweet den Koning, dat hij zulke dingen had aan­
]aarisi7. gehoord; hij riep: dat hij door grondige bewijzen
cot 1552.
den Koning tot den Godsdienst zijner Vaderen wilde
terugbrengen. Voelende, dat zijne ftoutheid te
ver ging, voegde hij er echter bij: Neen! niet terug
brengen, maar flechts bevestigen! verzoekende
tevens verfchoond te worden, om voortaan iets met
de Hervormden te doen te hebben. De Koningin
KATHARINA , die hem het minst van allen vreesde ,
zeide hem zeer bedaard: „ Dat zijn verzoek aan-
,, ftootelijk was, daar hij toch moest weten , dat
„ deze ganfche zaak plaats had, met bewilliging
„ van het Parlement, en van den Staatsraad des
„ Konings , en dat de verfchillenden te hooren ,
„ nog geenszins was den Godsdienst veranderen."
De Prelaten, den volgenden dag vergaderd zijnde,
wilden toen reeds aan den Koning eene eenvoudige
wederlegging van BEZA'S gevoelens overhandigen,
en er dan bij verklaren, dat zij met de Ketters nu
verders niets te doen wilden hebben. De Kardinalen
raakten verdeeld, CHATILLON verklaarde zich
voor de Euangelifchen, even zoo driftig, als TOUR­
NON tegen dezelve, BOURBON verklaarde zich voor
geene der beide partijen, en de Kardinaal van LO­
THARINGEN , die zich het allerminst aan de leer van
BEZA had moeten ergeren, omdat hij te voren hetzelfde
tegen hem had gezegd, riep uit: „ Och of
wij gisteren, bij zijne godslasteringen, doof, of
„ hij (lom ware geweest!" De Koning en Koningin
van Navarre bragten BEZA onder het oog, dat
hij onvoorzigtig door één woord de gemoederen zoo
ver-

G E S C H I E D E N I S . sa»
verbitterd had, maar hij antwoordde: ,, Het moest ia C. G.
,, toch eens gezegd worden; moest ik dan, op eene . [110517.
„ fcbandelijke wijze, het hoofdverfchil, de Mis ,
;ot 155*-
„ waar uit al de wanorde ontflaat, verbergen , of
„ er zoo lang kunftig van zwijgen, tot dat de Bis-
„ fchoppen mij dwongen om er van te fpreken?"
Evenwel, bezeffende, dat hij zich minder fterk had
kunnen uitdrukken, deed hij al wat in zijn vermogen
was, om zijne overijling weder goed te maken. Hij
overhandigde den ioden eene verontfchuldiging van
zijn gezegde aan de Koningin KATHARINA. Ja, den
volgenden dag, den nden, toen ook PETRUS MAR-
TYR aangekomen was, leverde hij eene nieuwe uitvoerige
verklaring van zijne meening in. De Prelaten
zochten echter gebruik te maken van BEZA'S
gezegde, om alle onderhandeling af te breken, doch
de Kardinaal van LOTHARINGEN wilde zijne Redevoering
niet voor niet opgefteld hebben, maar hoopte,
door de wederlegging van BE-ZA , grooten .roem
te behalen.
Daar werd dus befloten, dat er den iöden September
eene nieuwe plegtige vergadering zou gehouden
worden, in welke de Kardinaal op de Redevoering
van BEZA antwoorden zou. De inrigting was
dezelfde, als de vorige keer, alleen dat de Kardinaal
op eene verhevene plaats ftond, en den Doctoi
der Godgeleerdheid, CLAUDE D'ESPENSE, (Espenceus,)
ter zijner onderfteuning , achter zich had,
Hij fprak rustig en met gematigdheid, tot het einde
zijner Redevoering, waar in hij den Koning en deszelfs
Moeder vermaande, te volharden in den Gods-
P 3 dienst

na C. G
|aari5i7
tot 1552.
230 K E R K E L I J K E
dienst hunner Vaderen. „ Blijven," dus befloot hij
zijne Redevoering , „ de Proteftanten bij hunne
meening, dat CHRISTUS na zijne Hemelvaart niet
anders onder ons is, dan hij was voor dat hij geboren
werd." (Men lette in het voorbijgaan, hoe
de Kardinaal nu regelregt tegenfprak, hetgeen hij te.
voren met BEZA befproken had;) „ en niet anders
in het Avondmaal, dan in de prediking des woords;
dat het hetzelfde is, CHRISTUS in den Doop aan
te doen, of zijn vleesch en bloed in het Avondmaal
genieten; dat hij alzoo in den hemel is, dat
hij op aarde niet is; of . . . (hier liet hij BEZA'S
gezegden in het Latijn volgen, ten einde, gelijk hij
zeide, vrome ooren niet te ergeren;) „ dan kan
er geene overeenkomst of eendragt getroffen worden.
Kunnen de Proteftanten niets anders voor den dag
brengen , dan antwoorde ik, met hunne woorden ,
en belijde: dat ik zoo verre van hunne gevoelens
verwijderd hen, als de hoogfte hemel van de
fardé."
Zoodra de Kardinaal had uitgefproken , ftonden
de Bisfchoppen met gedruis op; TURNON riep, uit
aller naam, dat deze hunne Geloofsbelijdenis was ,
en dat men de Hervormden moest noodzaken , om
dezelve aan te nemen en te onderteekenen. BEZA
trad met zijn' gewonen moed vooruit, en verzocht,
dat hem vergund mogt worden, de beftudeerde Redevoering
van den Kardinaal van Lotharingen voor
de vuist te wederleggen, maar de Koning deed hem
door den Kapitein der Lijfwacht zeggen : dat hij
hem zekerlijk eenen dag ter beantwoording zou bepa-

G E S C H I E D E N I S . 231
palen, maar dat hij, voor ditmaal, de vergadering ïa C. Gf
fcheidde. BEZA herhaalde den volgenden dag zijn [aar 1517.
:ot 1552.
verzoek om gehoord te worden , maar de Prelaten
drongen aan, dat men het gefprek zou afbreken ,
doch door den goeden Bisfchop van Vaknee, MON-
LUC, herinnerd zijnde, dat dit tot hunne fchande
zou verftrekken, als of zij allen te zamen niet heiland
waren tegen BEZA alleen, verzochten zij den
Koning, dat de vergaderingen niet meer zoo openlijk
mogten gehouden worden, maar eene Commis»
fie te benoemen, welker leden omtrent de leerllukken
zouden overeenkomen, welke men behouden of opgeven
wilde, en welker bepalingen dan door de volle vergadering
flechts aangenomen of verworpen behoefden
te worden.
Den i8den had BEZA gehoor bij de Koninginne
Moeder, die hem haar woord gaf, dat hij nog eens
openlijk zou worden gehoord , waar toe de 04iïe
tot eene nieuwe zamenkomst bepaald werd. Op
den i8den kwam de Kardinaal van Ferrara , Afgezant
van den Paus, en Bloedverwant der Guifen,
met eenige Italianen aan, die zekerlijk alles verijdeld
zouden hebben, zoo niet reeds te voren de
grond tot het mislukken dezer onderhandelingen gelegd
was. De Kanfelier wilde dezen Kardinaal bij
de onderhandeling niet toelaten, maar kreeg daartoe
uitdrukkelijken last van den Koning, doch hij zette
onder zijne handteekening de woorden: zonder mijns
toe/lemming.
Op den 24flen werd dus de vergadering weder
gehouden, waar bij echter de Koning niet tegen-
P 4 woor

naC. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
032 K E R K E L I J K E
woordig was, omdat men zijne ooren, gelijk men
zeide, voor Ketterij bewaren wilde. De Koningin
KATHARINA, de Koningin van Navarre, twee Hofdames
, de Prinfen, vijf Kardinalen, zestien Doctoren
en eenige Bisfchoppen waren er bij van de zijde
der Roomschgezinden; van de Hervormden liet men
alleen de Predikanten toe. Zoodra deze waren binnen
gekomen, zeide de Kardinaal opltaande: „ De
,, Hervormden hadden er op aangedrongen, om zij-
„ ne Redevoering te beantwoorden; hij wilde hun
,, deze vrijheid verleenen, en het zou hun nu vrijftaan
te zeggen, wat zij te zeggen hadden."
BEZA trad nu voorwaarts en na het gebed gedaan
te hebben, wederleide hij zeer kort, al hetgeen de
Kardinaal had aangevoerd. Te onvrede , over het
onchristelijk gedrag der Geestelijkheid, liet hij zich
breeder dan noodig was uit over de wijze, op welke
de hooge Geestelijkheid hare ambten verkreeg,
hetwelk geheel niet gefchikt was , om deze voor
zich te winnen. Toen hij tot de leer van het Avondmaal
wilde overgaan, viel D'ESPENSE hem in de
rede, en vraagde: hoe hij tot den Geestelijken ftand
gekomen was, en hoe zijne Geloofsgenooten, zonder
de Apostolifche inzegening, echter konden voorwenden
, een Christelijk Leeraarambt onder zich te
hebben? D'ESPENSE deed echter deze vraag heel
befcheiden, en betuigde tevens zijnen afkeer en verfoeijing
van het geweld, jegens de Hervormden gepleegd,
die men, fprak hij, onderwijzen, maar niet
verbranden moest. Een Karmeliter Monnik, CLAU-
DE DE XAINTES, mengde zich hier in, en herhaalde

GESCHIEDENIS. 433
de hetgeen D'ESPENSE wellevend gezegd had, met eene ia C. G.
plompheid, eenen Monnik waardig, BEZA verwaar­
faari5i7.
:ot 1552.
digde zich niet hem te antwoorden, maar verzocht
de Koningin, dergelijke onnutte fchreeuwers in rust
te willen houden. Doch de Monnik viel, onbefchaamd,
BEZA meermalen in de rede, tot de Kardinaal
van Lotharingen, ziende, dat men hier over
algemeen te onvrede was, hem gebood te zwijgen.
Deze zelfde Monnik wist zich echter, in vervolg
van tijd, door zijne lasterfchriften tegen BEZA en
CALVIN, een Bisdom te bezorgen.
De Kardinaal van Lotharingen , die gaarne de
Lutheranen bij dit mondgefprek tegenwoordig gezien
had, om hen met de Hervormden in ftrijd te brengen
, maar wien dit mislukt was, door het dralen
der Duitfchers, die tot het mondgefprek genoodigd
waren , haalde nu een artikel uit de Wirtenbergfche
Geloofsbelijdenis voor den dag, hetwelk hij door
zijnen getrouwen onderhandelaar RASCALON zich
had laten toezenden, en voorgevende, dat dit het
artikel van het Avondmaal uit de Augshurgfche Geloofsbelijdenis
was, eischte hij, dat de Hervormden
dit zouden onderteekenen, alzoo hij anders in geene
verdere onderhandeling met hen treden zou.
BEZA liet zich niet verftrikken; hij bragt veel eer
den Kardinaal vrij wat in verlegenheid , door zijn
antwoord: „ Wanneer gij, zeide hij, eerst onder»
teekent, zal ik volgen. De Kardinaal niets anders
wetende te zeggen, dan dat hij daar geen lust toe
had, zeide BEZA: „ Wat kan er u dan aan gelegen
zijn, of ik met hen, die deze Geloofsbelijdenis
P 5 heb

uiC. G
tot 1552
834' K E R K E L I J K E
, hebben opgefteld, overeenftem of niet, daar gij van
ons beiden even zeer blijft verfchillen ?" Evenwel
' voegde hij er bij, dat hij de Proteftanten voor zijne
Broeders erkende, en dat de Hervormden flechts in
kleinigheden van de Augsburgfche Geloofsbelijdenis
verfchilden.
Toen de Kardinaal nog verder aandrong op de
gevorderde onderteekening, verzocht BEZA het formulier
te mogen zien,wanneer hij terftondontdekte,
dat het niet de Augsburgfche Geloofsbelijdenis was,
maar dtWirtembergfche, en verklaarde tevens, dat hij
afgezonden was, om de Geloofsbelijdenis van zijne
Kerk te verdedigen , maar niet om over eene andere
te twisten. Evenwel toonde hij zich bereid , om
een formulier te onderteekenen, in hetwelk van JE­
ZUS tegenwoordigheid in het Avondmaal het woord
reëel en perfoneel mogt voorkomen. Op deze verklaring
werd eene nieuwe bijeenkomst vastgefteld op
den aöften. BEZA, ziende, dat bij deze geheele onderhandeling
niets.te winnen zou zijn, gaf zijn ongenoegen
den vrijen loop, en ontvouwde , hoe de
plaatfen der hooge Geestelijkheid op eene wijze vervuld
werden, die weinig Christelijk was. De Kardinaal
, hem in de rede vallende, verweet hem, dat
hi.i de majefteit des Konings te na gekomen was.
BEZA antwoordde, dat dit volftrekt zijne bedoeling
niet was, dewijl de Koningen thans alle regt hadden,
om die plaatfen, naar hun goedvinden, te vergeven,
nademaal de Bisfchoppen reeds voor lang
aan hun beroep ongetrouw waren geworden. De
Kardinaal vraagje hem op nieuw: waarom hij weiger-

GESCHIEDENIS. *3$
gerde, de Augsburgfche Geloofsbelijdenis te onderna C. G.
teekenen? BEZA, daar tegen, vraagde: of de Kar­ Jaar 1517.
tot 1552.
dinaal deze vraag deed voor zich zeiven , of in naam
der Geestelijkheid? Indien deze laatfle bereid ware,
die onderteekening te doen, dat hij zulks met blijdfchap
zou zien, alzoo zij dan hunne leer van de
verandering van het brood en den wijn in het ligchaam
en bloed van CHRISTUS moesten laten varen.
De Kardinaal redde zich uit de verlegenheid, met te
zeggen, dat hij niet gewoon was, op de woorden
van eenigen Leermeester te zweeren, en liet nu den
twist door D'ESPENSE voortzetten, terwijl MAR-
TYR, die voor BEZA'S drift fchroomde, zijn best
deed, om alles met gematigdheid te doen behandelen.
De Generaal der Jefuiten, LAYNE'Z, die in het
gevolg van den Kardinaal van Fsrrara mede tegenwoordig
was, begon nu BEZA en zijne Geloofsgenooten
met fcheldwoorden te overladen, en had
zelfs de onbefchaamdheid, om de Koningin Regentes
en hare Staatsdienaars te berispen, dat zij zaken
voor hunne Regtbank trokken, die alleen aan den
Paus en de Geestelijkheid behoorden; ten laatHen
begon hij van ijver zelfs te weenen, waarin eenigeti
van zijn gezelfchap hem navolgden, eindelijk maakte
hij, bij het flot zijner rede , ter wederlegging van
BEZA, deze aanmerking: „ Dat het toch te eenemaal
ongerijmd was, CHRISTUS te willen uitfluiten
van de viering ziiner gedachtenis, daar toch eer
Koning zoo dikwijls bij de viering der fpelen, die .
om zijner overwinningen wil, jaarlijks door zijne
on

130* K E R K E L I J K E
EaC. G. onderdanen gevierd worden, zou tegenwoordig zijn,
Jaari5i7. als de onderdanen zulks verlangden." BEZA zag ,
tot 1552.
hoe onvergenoegd de Koningin was over de plompheden
van dezen Jefuit , en maakte hem daarom in
zijn antwoord zoo befpottelijk, dat niet alleen de
Koningin, maar ook de meeste andere Roomschgezinden
hartelijk lachten, en wendde zich toen, zonder
zich verder met hem in te laten, tot D'ESPEN­
SE, om met dezen , als een' man van verftand , te
fpreken. Maar de drift ging zoo hoog, dat de Regentesfe
het gefprek moest afbreken. De Doctoren
der Sorbonne waren boos op BEZA , omdat hij,
toen zij met hunne Schoolfche termen voor den dag
kwamen , hun geantwoord had: Van dat tuig jlaat
niets in den Bijbel', ook niets in de oud/Ie Kerkvaders;
daarmede kan ik mij dus niet inlaten. Een
der Doctoren ontzag zich niet, hem, in de tegenwoordigheid
der Koningin, met den vinger te bedreigen,
en uit te roepen: O.' hadden wij u maar
eens binnen de muren der Sorbonne!
Sedert werden de onderhandelingen gehouden te
St. Germain tusfehen BEZA, MARTYR en GALLARS
aan de ééne, en MONTLUC en D'ESPENSE aan de
andere zijde; na veel moeite ontwierp BEZA eindelijk
een formulier omtrent de leere des Avondmaals,
hetwelk door deze vijf onderhandelaars geteekend
werd. Hetzelve was vervat in deze woorden :
„ Wij belijden, dat JEZUS CHRISTUS ons in het
Avondmaal aanbiedt, geeft, voor oogen Helt de
zelf.randigheid van zijn ligchaam en bloed, door de
werking van den Heiligen Geest, en dat wij gees-
te-

G E S C H I E D E N I S . 237
telijkerwijze en door het geloof dat ware ligchaam 1 ia C. G,
aan 517.
ot 1552.
aannemen en eten, hetwelk voor ons geftorven is, •
zoodat wij beenen zijn vati zijne beenen, en vleesch
van zijn vleesch; opdat wij door hem levend worden
, en hetgeen ter zaligheid noodig is, verkrijgen
mogen. En nademaal het geloof, fteunende op het
woord van God, de zaken , die men bevat, tegenwoordig
doet zijn, zoo belijden wij , dat door hetzelve
het ware en natuurlijke ligchaam en bloed van
JEZUS CHRISTUS door de kracht des Heiligen Geestes
gegeten en gedronken wordt, en in die betrekking
erkennen wij in waarheid de tegenwoordigheid
van het ligchaam en bloed van CHRISTUS."
Dus fcheen men tot eensgezindheid te naderen ,
maar het moeijelijklte volgde nu eerst; de Prelaten
moesten goedkeuren, hetgeen hunne gelastigden hadden
ingewilligd. De Kardinaal van Lotharingen
toonde zich te vrede, de Regentes was in haren
fchik, maar toen men den 4den October het formulier
aan de Prelaten overgaf, verhief zich een hevig
gefchreeuw tegen hetzelve, onder verwijtingen tegen
D'ESPENSE en zijnen ambtgenoot, die onderteekend,
en tegen den Kardinaal, omdat hij niet tegengefproken
had. Den oden October leverden de Doctoren
der Sorbonne eene nieuwe verklaring in, en eene
Roomfche Geloofsbelijdenis, welke zij eischten ,
dat BEZA zou onderteekenen , en in welke geleerd
werd , dat de zegen des Priesters het brood en
wijn verandert in het ligchaam en bloed des Heeren.
Dus

e 33 K E R K E L I J K E
na C. G. Dusdanig een einde nam dit vermaarde mondge*
Jaari s 17. fprek te Poisfy (*). EEZA had wel grooten invloed
tot 1552.
ten Hove verworven, doch men werkte op alle wij­
Gevaar ze , om den zwakken Koning van Navarre van hem
der Her­
af te trekken; ook liet men de Wirtembergfche Godvormde
Kerken. geleerden , die te laat gekomen waren, om het gefprek
bij te wonen, ten Hove toe. Aan dezen zeide
de Koning van Navarre, dat BEZA geweigerd had,
de Augsburgfche Geloofsbelijdenis te onderteekenen,
waar over de Duitfchers zeer onvergenoegd naar
huis keerden, BEZA moest, tegen zijnen dank, nog
eenigen tijd te Parys vertoeven, op begeerte der
Koninginne Moeder. Den 3oiT:en November kwam
er een Plakaat uit van wege den Koning, waar bij
den Hervormden geboden werd, de Kerken, van
welken zij, niet zonder geweld, bezit genomen
hadden, weder te geven, fchoon hun tevens vergund
werd, in bijzondere huizen zamen te komen;
doch niet meer dan 300 te gelijk, BEZA had invloed
genoeg op zijue Geloofsgenooten, om hen te
bewegen, dat zij zich aan dit bevel onderwierpen.
De Roomfche Geestelijkheid vereenigde zich met het
Driemanfchap, waar van wij in het voorgaande gefproken
hebben, dit deed de Koningin, die het
Driemanfchap vreesde , de Hervormden vleijen; zij
onderzocht, naar het getal van derzelver Kerken,
en hoe vele troepen elke zou kunnen leveren. —
Men
(*) Ik ben in dit verhaal meest gevolgd SCHLOSSER
het Leven van THEOD. BEZA.

G E S C H I E D E N I S . 239
Men antwoordde , dat het getal der Hervormde na C. G.
Kerken 2150 bedroeg, maar op raad van |aansi7-
BEZA
cot 1552.
gaf men op het tweede gedeelte der vraag flechts
een onbepaald ontwijkend antwoord.
Gedurende zijn verblijf te Parys predikte BEZA Edict van
Januarij
meermalen openlijk, dewijl het prediken den Her­
1^62 ten
vormden vrijgelaten was. In de Kersdagen van het voordeele
der Her­
jaar 1561 predikte JEAN MALOT in de Kerk van St.
vormden.
Medard, in welker nabijheid BEZA woonde , voor
eene aanzienelijke fchare van Hervormden. Zoodra
de Pausgezinden zulks bemerkten, begonnen zij naast
die Kerk zoo hevig met de klok te luiden, dat men
tot hen zond, met verzoek, dat zij met luiden zou
ophouden. Toen zij deze afgezondenen mishandelden,
en zelfs een' van dezelven doodfloegen, vlogen
de Hervormden de Kerk uit, en doodden vele
Roomschgezinden. BEZA verhief vruchteloos zijne
ftem, om vrede te ftichten, en moest zich zeiven
tusfehen de ftrijdenden werpen, om met gevaar van
zijn eigen leven de Roomschgezinden te redden.
Dit bloedbad verbitterde de gemoederen meer en
meer. De Koningin gaf wel den ï7den Januarij
1562 het beroemde Edict uit, waar bij den Protestanten
vrijheid van Godsdienstoefening werd verzekerd.
Doch zij had de magt of den wil niet, om
hetzelve met nadruk ten uitvoer te brengen en te
handhaven. Ondertusfchen werkte de tegenpartij
om den Koning van Navarre geheel van hen af te
trekken, BEZA onderhield er dezen Koning over,
en kreeg ten antwoord: Dat hij zich nog in zoo
ver

naC. G
Jaari5i7
tot 1552
Nieuw
mondgefprek
te
St. Germain.
240 K E R K E L I J K E
ver niet had ingelaten, of hij kon terug keeren ,
zoodat BEZA ligt bemerkte, dat hij van hem niet
veel te hopen had.
De Koninginne Moeder gaf aan BEZA nog gefla-
dig hoop op een nieuw mondgefprek: eindelijk toen
het Driemanfchap zich in de maand Maart van het
Hof verwijderd had, kreeg BEZA last, om naar St.
Germain te komen, ten einde, met voorbijgang van
het fiuk omtrent het Avondmaal, over de andere
betwiste leerftukken te onderhandelen. Hier werd,
in tegenwoordigheid der Regentesfe, des Konings
en der Koningin van Navarre, van den Kardinaal
van Ferrara, BOURBON, CHATILLON, en TOUR­
NON , tusfehen de Roomschgezinde Geestelijken
D'ESPENSE , SALIGNAC , MAILLARD , Decatius der
Sorbonne, BOUTEILLIER , DEMOCHARES, VIGER ,
FORNERIO, Generaal der Jefuiten, en PETER PI-
CHEREL, en de Hervormde Leeraaren BEZA, MAR-
LORAT, PEOUSALT en BARBASTE, geredentwist, in
de eerfte plaats, over den Beeldendienst en de ver-
fiering der Kerken, BEZA , wetende, dat de Ko-
ningin veel achting had voor CLEMENT MAROT ,
bragt bij deze gelegenheid een exemplaar van de tien
Geboden en Pfalmen, door MAROT berijmd, voor
den dag, zoo als die met verlof der Sorbonne in
het licht waren gegeven, en toonde aan de Koning­
in , hoe men in deze Uitgave de tien Geboden ver-
valscht had, hebbende men in dezelve MAROT doen
zeggen: Gij zult Beelden van mij maken en die
aanbidchn. in plaats van: Gij zult u geen gefne.
den

G E S C H I E D E N I S . 241
den Beeld maken (*). De Sorbonisten Honden be­
dwelmd, en wisten niets anders te antwoorden, dan
dat de uitgever of drukker dit naderhand moesten
veranderd hebben, dewijl zij er niets van wisten.
De Regentes beval de uitgave pp te halen , en het
1/ Privilegie in te trekken. Welk bevel echter niet
werd nagekomen. Op den eerften dag van het ge­
fprek hield BEZA eene Redevoering tegen de Beel­
den. In plaats van hem te antwoorden , gaven
de vijf aanzienelijkfte Bisfchoppen en Doctoren,
den volgenden dag , aan de Regentes eenen raad
over, door hen onderteekend, aangaande de Beel­
den , welke door haar aan de Hervormden werd
ter hand gefteld. Deze raad behelsde: Dat de
hoofdzaak was, den Priesteren te bevelen , hun­
nen Katechizanten een regt begrip te geven van den
dienst der Heiligen , en hun te zeggen, dat de Beel­
den alleen moeten dienen, om ons te herinneren ,
wat de Heiland en andere Heiligen voor den Gods-
(*) In plaats van:
Tailler ne te f.ras image
De quelque chofe que ce foit;
Si honneur lui fais ou hommage
Ton dieu jaloufie en regoit.
had de onbefchaamde Uitgever laten drukken:
Tailler tu te feras image
De quelque chofe que ce foit,
Si honneur lui fais ou hommage
Ton dieu grand plaifir eu reedt.
HERV. II. Q
dienst
na C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.

«41 K E R K E L I J K E
ra C. G .dienst gedaan hebben; niemand moest, zonder ver-
]aari5i7 •lof van den Bisfchop, een Beeld mogen oprigten,
IOC ) 552
' waaromtrent de Koning eene verordening behoorde
uit te vaardigen. Het afbeelden der Drieëenheid zou
volftrekt nergens meer geduld moeten worden, en
even min obfcene, belagchelijke, wanvoegelijke Beelden,
of zulke, wier legende de Kerk als twijfelachtig
befchouwt. Alle kranfen, kleederen, opfchik en
in procesfie omdragen der Beelden, alle geloften en
offers aan dezelve moesten ophouden. Het knielen ,
plaatfen op de altaren zou volftrekt niet meer mogen
plaats hebben, daar zulks alleen aan God toekomt;
men moest alleen het kruis op het altaar laten
blijven enz. Doch BEZA en de Hervormden ,
die geheel geene verfieringen of beelden, ja zelfs geene
orgels in de Kerk wilden dulden, verzetteden zich
tegen dezen raad der Doctoren; en nu werd het gefprek
een ge!:ijf zonder nut, en liep nog flechter af,
dan dat te Poisfy. Het gaf enkel een tijdverdrijf
aan het Hof, alzoo de Monnik DEMOCHARKS en
de Jefuit LAYNEZ door hunne dwaze invallen telkens
ftof tot lagchen gaven. De eerstgemelde, bij voorbeeld,
voerde voor de noodzakelijkheid der Overleveringen
het volgende bewijs aan : „ Al wat ter
„ zaligheid noodig is, kan onmogelijk in Gods
,, woord begrepen zijn, want dan zou 1) het Boek
„ te dik geworden zijn, en 2) zou God daar door
„ de vrijheid verloren hebben, om naderhand daar
„ in iets te veranderen." De Generaal der Jefuiten
hield (taande, dat ook in de Tempelen der eerfte
Christenen Beelden waren geweest. „Om te zien,"
riep

G E S C H I E D E N I S . m
riep hij, „ dat ten tijde van den Heiligen DIONY- na C. O.
Jaari5i7»
„ sivs, den tijdgenoot van den Heiligen PAULUS ,
tot 1553.
„ Beelden in de Kerk geweest zijn, behoeft gij
,, flechts de befchilderde glasramen der Kerk St.
„ Etienne des Grecs en St. Benoit te bezien."
BEZA viel hem in de rede, en riep, onder een luid
gelach der vergadering, uit: „HoogwaardigeHeer!
„ daar brengt gij toch een zeer gebrekkig en zwak
„ argument bij; want het is glas , en befchilderd
„ tevens!"
Het gelukte thans den Guifen en het Drieman­ De Kouing
van
fchap , den Koning ANTOINE van Navarre geheel in Navarre
hunne belangen over te halen, BEZA deed vergeefs vervoegt
zichbijde
nog eene laatfte poging, om hem te behouden. De
Roomsen,
Koning gaf hem een antwoord , hetwelk hem begezinden.
woog, om van nu af aan niet meer bij dezen zwakken
Vorst te verfchijnen: Hij zeide namelijk: dat
hij zich nooit zoo ver in het water zou wagen ,
dat hij niet altijd, wanneer hij wilde , zou kun»
nen terug keeren. De Wirtemhergers werden door
den Kardinaal van Lotharingen in flaap gefust, daar
hij aan hunne Godgeleerden verzekerde, dat BEZA
de oorzaak was van het vruchteloos ofloopen van
het gefprek te Poisfy, door zijne weigering, om de
Augsburgfche Geloofsbelijdenis te onderteekenen, ja
zelfs dat BEZA oorzaak was, dat hij Kardiuaa! zich
niet reeds voor lang ten voordeele der Lutherfche
leere had verklaard, welke hij van harte was toegedaan
, offchoon hij voor het uitwendige nog, om
der zwakken wil, bij het oude geloof gebleven
was.
Q a 2oo*

na C. G.
Jian 517
fat 1552
B'.oedbac
te Vasfy
944 K E R K E L I J K E
Zoodra de Roomschgezinde partij zich meende
verzekerd te hebben, van den Koning van Navarre,
ondernam zij, de Hervormden weder heviger te
vervolgen. Te Vasfy op de grenzen van Champagne
werd een groot aantal derzelven, die federt langen
tijd hunnen Godsdienst aldaar in eene fchuur
oefenden , in tegenwoordigheid van den Hertog
FRANS VAN GUISE , zoo al niet op zijn bevel,
moorddadig omgebragt. Omtrent 6b werden gedood,
meer dan 290 gewond, zoo vrouwen als
mannen. De Hervormden verzamelden zich hierop,
op onderfcheidene plaatfen , om, in allen geval ,
hunne regten te verdedigen, en gaven aan BEZA,
die thans te Parys was, in last, om van de Koningin
de teregtftelüng der aanleggers van dit bloedbad
te vorderen, BEZA voldeed aan dezen last,
met waardigheid en befcheidenheid, in een gehoor ,
"hetwelk hem verleend was in tegenwoordigheid van
den Kardinaal van Ferrara en den Koning van Navarre.
De Koningin, doch welke de klem der regering
thans miste, antwoordde hem met vele welwillendheid
; doch de Kardinaal van Ferrara, hevig
tegen de Hervormden uitvarende, zeide, dat zij te
Vasfy flechts behandeld waren, gelijk zij de Roomschgezinden
bij St. Meclard behandeld hadden, BEZA
bewees hem, dat de Roomschgezinden de oorzaak
waren geweest van de opfchudding bij St. Medard,
waarom ook de Overheid dezen en niet de Protestanten
in hechtenis had genomen. De Kardiuaal
durfde het voorgevallene te Vasfy niet verder verdedigen,
maar de Koning van Navarre beweerde, dat
de

G E S C H I E D E N I S . 245-
de Pnteflanten zelve de fchuld hadden, omdat zij 1 a C. G.
de bedienden van den Hertog van Guife roet fteenen ] aari5i7»
hadden geworpen, BEZA beantwoordde dezen wan­
ot I55Skelenden
Koning rondborftig : „ Zoo dat waar
was, had de in het Rijk zoo magtige Hertog
„ FRANS de fchuldigen, naar verdienften en regt,
„ kunnen doen ftraffen. En voor het overige,"
(dit voegde hij er op eenen zeer nadrukkelijken toon
bij,) „ ben ik hier gekomen , in naam van eene
„ Kerk, welker grondftelling is , niet anderen on-
,, regt aan te doen, maar liever onregt te lijden.
„.Uwe Koninklijke Hoogheid moet nooit vergeten,
,, dat deze Kerk een aambeeld is, op hetwelk reeds
„ vele hamers Romp geworden , en
„ zijn."
gefprongen
Kort daarna deed de Hertog van Guife eene zeBurgergepralende intrede in Parys, welke ftad de Prins aorlog in
Frankryk
van Condé verliet, gelijk ook BËZA , niet zonder levensgevaar,
ontvlugtte. Waar na het Driemanfchap
zich volkomen meester maakte van den perfoon des
Konings en der Koninginne Moeder. Te Orleans
daartegen, werwaarts coNüé geweken was,en BEZA
zich insgelijks begaf, werd door alle de Grooten onder
de Proteftanten een verbond tegen de partij der
Guifen gefloten; terwijl BEZA de zaak der Hervormden
met allen ijver behartigde. Hij fchreef een' roerende
Brief aan de Duitfche Vorsten, en een Verzoekfchrift
aan den Keizer FERDINAND L om deszelfs
bijltand, Ook was hij bij elke onderneming
van den Prins tegenwoordig; hij ontwierp de Manifesten,
door denzelven uitgevaardigd, hij predikte
Q; 3 voor,

246" K E R K E L I J K E
na C. G. voor het gevecht, en troostte na hetzelve de gewon­
Jaari5i7. den. En nu nam een openbare en geduchte bur­
tot 1552.
gerkrijg werkelijk zijnen aanvang, welke met alle
woede gevoerd werd. Men zag den Zoon tegen
zijnen Vader, en den éénen Broeder tegen den anderen
ftrijden, en zelfs vrouwen , ter verdediging
van haren Godsdienst, in de wapenen komen. Verfcheidene
Meden ondervonden de geduchtfte oorlogsrampen
meer dan ééns, wordende, beurtelings, dan
door de Roomschgezinden, dan weder door de Hugenooten
ingenomen. Daar de Hugenooten de overhand
hadden, verbrijzelden zij'de Beelden, wierpen
de altaren omver, en deden het goud en zilver der
Kerkfieradien tot geld (laan, om daar mede de foldaten
te betalen. De Roomschgezinden daartegen
verbrandden overal, daar zij konden, de Bijbels der
Hervormden. De Roomfche Geestelijken aan de
ééne, en de Hervormde Leeraars aan de andere zijde,
hadden het meest van deze geweldenarijen te
lijden; alzoo zij in de handen van hunne vijanden
vallende, ongenadiglijk werden omgebragt. Vergeefs
bemoeide BEZA zich, om de Hervormden in hunne
wraaklust te beteugelen, fchoon hij zelfs zijn leven
daar door dikwijls aan gevaar blootftelde. Het Parlement
van Angers had eenige Hervormden ter dood
veroordeeld; toen nu de Hervormden deze ftad innamen,
pleegden zij aldaar de grootfte bnirenfporigheden.
BEZA kwam te laat, om dit te verhinderen;
doch hij begaf zich in het Parlement , en betuigde,
dat hij en alle zijne vrienden deze wreedheden
verfoeiden, en dat zij alleen gepleegd werden
door

GESCHIEDENIS. 247
door fchuim van volk, hetwelk zich bij de Her­ na C. G.
vormden gevoegd had. Bij het graf van den Heil.
laan 517tot
1552.
MARTINus te Tours waren fchatten opgehoopt; daar
men nu aan de zijde der Hervormden gebrek aan geld
had, maakte men zich van dezen fchat meester ,
doch, op raad van BEZA, op eene wijze, welke
aan geen verwijt kon onderhevig zijn. De Prins van
coNDé, namelijk, liet den ganfchen fchat in beflag
nemen, doch in tegenwoordigheid der Domheeren
van Tours, al de kostbaarheden, welke hij wilde
doen verkoopen, naauwkeurig opteekenen. Gaarne
zou BEZA de verwoesting van het graf zelve heb­
ben verhinderd. Toen hij zulks niet vermogt, ver-
ontfchuldigde hij het des te gemakkelijker, uit hoof­
de van de gefteldheid der geroofde kostbaarheden ,
welke hij, met dat oogmerk, zelf onderzocht. Aan
een kostbaar kruis, bij voorbeeld , was de fteen ,
dien men de Bedevaartgangers deed kusfen , een
Agaat, op welken eene VENUS gefneden was, den
voor haar liggenden ADONIS beweenende; en in een
zilveren koker vond men een oud minnelied en een
kaarteblad. Hoe tnoeijelijk het BEZE viel , welke
ongemakken hij moest ondernemen, om de woede
zijner Geloofsgenooten te beteugelen; en hoe rustig
zijne eigene ftemming was, kan men het best zien
uit eenen Brief, welken hij, te dezen tijde , aan
cAROLas PASSELIUS, (CALVIN,) fchreef (*):
„ Gaarne had ik, reeds voor lang, gefchreven , en
„ te-
(*) Men leest denzei ven bij SCHLOSSER het Leven van
BEZA Biadz. 183.
Q 4

na C. G.
Jar.ri5i7.
tot 1552,
248 K E R K E L I J K E
,, tegen mijn' wil, moest ik zwijgen. Ook nu
„ fchrijve ik Hechts kort, omdat ik niet anders kan.
„ Tot nog toe gaat alles wel. Wij hebben vele en
dappere ruiters: ons voetvolk is niet zoo goed,
„ omdat het te veel marcheren moet. Doch niets
kwelt ons meer, dan de wanorde, (/ordes,) van
„ onze eigene Geloofsgenooten: ik heb haast hst,
,, om mij fterker uit te drukken. Naar Angers ben
„ ik met levensgevaar gereisd ; maar heb weinig ,
„ of liever volftrekt niets, uitgerigt. De drift, om
„ alle altaren omverre te werpen, is zoo groot ,
„ dat ik zelfs hier, (in Orleans, ) niet in (laat
„ ben geweest , dezelve te bedwingen. Zulks
9, gaat zoo ver, dat alles, in zoo korten tijd, der-
„ mate veranderd is, dat ik zelf er over moet ver-
„ baasd ftaan; want de vijanden zijn niet in flaat,
„ om, al waren zij zelfs overwinnaars, in den tijd
„ van honderd jaren, te herftellen, wat in den tijd
5, van twee uren verwoest is geworden, om nu al-
,, leen van deze eenige ftad te fpreken. Gij kunt
,, daar uit zien, hoe zeer wij derzelver toeftand ver-
,, ergerd hebben. O! kon ik u toch alles toezen-
,, den, wat, dezer dagen, hier en ginds gedaan,
,, gezegd en gefchreven is; maar daar alle wegen
„ bezet zijn , kan men, zonder de boden in het
,, grootfte gevaar te brengen, zulks niet eens be-
,, proeven. Doch die van Bern kunnen u alles ver>
„ halen, of liever die van Zurich, daar onze vrien-
„ den hebben goedgevonden , een' Afgevaardigden
„ hun toe te zenden, voor wiens veiligheid ik even-
„ wel zeer bevreesd ben. Uwen Brief van den
,, iaden

GESCHIEDENIS. a 4£
„ I2den April, waar in gij fpreekt van de terug-, iaC. G.
„ komst van VERACE , heb ik ontvangen. Onze . aar 1517.
:ot 1552.
„ Opperhoofden danken u en hem regt hartelijk.
„ Onze goede vriendin (*), gij weet, wie ik be-
„ doele, antwoordde geheel als eene gevangene, en
„ op hare manier; d. i. voorzigtig en dubbelzinnig.
„ Ondertusfchen {luimeren wij niet. Offchoon dit
„ dralen mij ongelooflijk leed doet, zoo zie ik ech-
„ ter niet in, hoe ik er, te regter tijd, een einde
,, aan maken kan, zoo niet die domme en armza-
„ lige menfchen hunne denkwijze geheel veranderen.
„ Ik en wij allen arbeiden om de zaak van God:
,, O! mogt toch ons moeijelijk werk het gevolg
,, hebben, hetwelk wij verlangen! TOURNON is ein-
„ delijk tot de Vaderen verzameld. Leef gezond ,
„ mijn dierbare Vader! met alle de vrienden en
„ broeders. De Heer beware u, en geve mij, welhaast,
wanneer ik mijn werk gelukkig mogt voltooid
hebben, aan u, dat is, aan mij zeiven we-
,, der! Doe mijne groetenisfe aan den hoogen Raac'
,, en aan alle onze Broeders. De omflandigheder
,, dulden niet, dat ik meer fchrijve, of een grootei
„ ftuk papier gebruike."
Te Rouen, in de belegering van welke ftad d<
onftandvastige ANTOINE, Koning van Navarre, Jie
leven verloor, hadden de Roomschgezinden BEZA'!
vriend, den welfprekenden Predikant DU BOSC ei
vele andere Hervormden vennoord. Toen aller
eiscb
(*) Hij fpreekt van KATHARINA DE MEDICIS , die no|
lleeds, gelijk voorheen, deze rol fpeelde.
Qs
1
1

250
K E R K E L I J K E
as C. G. eischten, dat de Prins van Condé, ter vergelding,
Jaari5i7. den Raad van het Parlement van Parys, JEAN BAPtot
1552.
TISTE SAPIN en den Abt JEAN DE TROYES , die
men gevangen had, zou ter dood brengen, verzette
BEZA zich daar tegen en fpande alle krachten aan,
om zulks te verhinderen. Hij voorzeide menigmaal
aan zijne partij, dat hunne zaak geen goed einde
zou hebben, dewijl zij opgehouden had, de zaak
van God te zijn, die geene moordenaars en roovers
helpen zou. Ja, alleen de dringende verzoeken van
den Admiraal hielden hem terug, dat hij zich niet
van hen, als eene bende verworpenen, losrukte,
en naar Geneve keerde, BEZA ZOU dit te liever gedaan
hebben , omdat hij zag, dat de Prins van
Condé meer om zich zeiven en zijne belangen, dan
om den Godsdienst dacht.
Veld fln g Eindelijk kwam het, na eenen verwoestenden oor­
bij Dreux log, tot een hoofdtreffen, in de maand December
1562, in de nabuurfchap van Dreux. De Hervormden
kregen de nederlaag, en de Prins van Condé
zelf viel in 'svijands handen; van de andere zijde
bleef de Maarfchalk van ST. AND Ré in den Rag ,
en de Connetable MONMORENCI werd gevangen en
naar Orleans gevoerd. Nu hoopte men aan het Hof
den Prins te bewegen, om in de Misfe te gaan, en
hem daardoor bij zijne partij verdacht te maken.
BEZA daarentegen zocht des Prinfen eer te redden,
en hem van dien ftap terug te houden. Dit gelukte
hem, minder echter door zijne nadrukkelijke Brieven
aan den Prins, dan wel door den haat tusfehen den
Prins van Condé en den Hertog FRANS van Guife,
ge-

G E S C H I E D E N I S . algelijk
uit het gedrag van den Prins na den dood van t
a C. G.
dezen Hertog bleek. ] aari5i7-
De gemelde Hertog belegerde in den aanvang van ot 1552'
het jaar 1563 de ftad Orkans, de voornaamfte
plaats, welke de Hervormden in het bezit hadden.
Doch , terwijl hij dit beleg met ijver voortzette,
werd hij door eenen Edelman, JEAN DE MEUEI,
meer bekend onder den naam JEAN POLTROT , verraderlijk
doorCchoten. De moordenaar werd gevat ,
en in het Koninklijk leger gebragt. Bij zijn eerfte
verhoor befchuldigde hij, op aanftoken der Geestelijkheid,
den Admiraal en BEZA, dat zij hem tot
dezen moord hadden aangezet en bewogen. Men
zond uit het Koninklijke leger met eenen Parlementair
een affchrift van zijne verklaring aan den Admiraal.
Hoe ongerijmd ook dit verdichtfel reeds op
zich zelve ware en geheel ftrijdig met het karakter
en het gedrag en beginfelen van den Admiraal en
van BEZA, wilde de Admiraal echter, dat BEZA een
Manifest opftelde, hetwelk hij, de Admiraal, en LA
ROCHEFOUCAULT , dien men er mede in betrokken
had, onderteekenden, en den i2den Maart 1563 in
het vijandelijk leger zonden. In dit Manifest verdedigden
zij zich volkomen, en hot ongegronde der
befchuldiging bleek ontegenzeggelijk, niet alleen
doordien men zich zeer over'.iaasttc met de teregtftelling
en ftraffe van POLTROT , maar voornamelijk,
doordien deze, vóór zijden dood, alles wat hij aangaande
den Admiraal cu BEZA gezegd had, plcgtig
herriep.
De dood van Hertog FRANS van Guifi bragt eene De vrede

aa C. G
Jaar15j7
toe 1552
gefloten
te Orleans
De burgeroorlof!
oritfteekt
op nieuw
t$x K E R K E L I J K E -
geheele. verandering te weeg in de gezindheid der
Koningin Regentesfe; en dewijl men den Prins van
Condé door den Regtsgeleerden BALDUIN geheel
voor laauwe gevoelens omtrent den Godsdienst gewonnen
had, werd de vrede ligtelijk getroffen, doch
bij welken de Hervormden niets wonnen, alleen
werd in Maart 1563 een Edikt uitgevaardigd, hetwelk
voor hen eene zeer beperkte verdraagzaamheid
bevatte, en dus veel minder gunftig was dan dat van
Januarij des vorigen jaars. Het gelukte echter aan
BEZA , den Prins bij den Godsdienst te houden ,
omtrent welken BALDUIN hem, door zijn Indifferenthmus,
vrij los gemaakt had. Hij wist dien veranderlijken
man in zulk een licht te plaatfen , dat
de Prins allen omgang met hem affneed, en hem
geen gehoor meer gaf.
Zoodra de vrede gefloten was, fpoedde BEZA zich
weder naar Geneve, om daar aan de belangen der
Kerk te arbeiden , gelijk wij boven gezien hebben.
Ondertusfchen werd de vrede en het uitgevaardigde
Edikt ten behoeve der Hervormden zeer flecht van
de zijde van het Hof onderhouden: de Hervormden
werden op vele plaatfen ontrust, en de Koning,
die nu meerderjarig verklaard was, tegen hen opgehitst;
door een nieuw Edikt in het jaar 1563 werd
het voorgaande wel in het algemeen bevestigd ,
maar door bijvoeging van verfcheidene bepalingen
genoegzaam krachteloos gemaakt. Zelfs deed de
•Kardinaal van Lotharingen pogingen, dat het geheele
Edikt mogt worden ingetrokken, als zijnde
flechts bij voorraad en door nood vergund, Tusfehen

G E S C H I E D E N I S . =53
fchen de Koningen van Frankryk en Spanje werd n
bovendien gehandeld over een ontwerp, om in I 1
1 C. G.
arï5i'7.
t< >• I55*>
Frankryk en in de Nederlanden beide de Ketters ,
uit te roeijen.
In Frankryk zelve werden de (leden , die zich
voor de Hugenooten verklaard hadden, ontmanteld
en met drukkende inlegeringen van foldaten bezwaard.
Eindelijk werd er eene zamenzwering gefmeed tegen
den Prins van Condé en andere Grooten, die voor-
(landers waren der Hervormden. De oorlog berstte
dus op nieuw uit in het jaar 1567. Deze oorlog
duurde flechts kort van October van dat jaar tot
Maart 1568. In denzelven viel een hevige veldflag
voor te St. Denys, niet verre van Parys, in welken
de Connetable MONMORENCI (heuvelde, zijnde
de laatfte, die van het Driemanfchap nog overig was.
In het jaar 1568 waren de Hervormden, die de
meeste fterke plaatfen in het Rijk, en onder andere
Rochelle, bemagtigd hadden , op het punt, om
Chartres in te nemen, toen men hun, op zeer voordeelige
voorwaarden, den vrede aanbood, welke ook
ras gefloten werd.
Derde
Deze vrede werd intusfchen zoo flecht gehouden, oorlog.
dat, door de vervolgingen, welke hier en ginds tegen
de Hervormden werden aangerigt, binnen den
tijd, gelijk men verhaalt, van drie maanden, wel
30,000 Hervormden zouden ter dood gebragt zijn.
De wapenen werden dan op nieuw opgevat, en de
oorlog nam reeds in de maand Augustus 1568 weder
eenen aanvang. De Hervormden voerden denzelven
ongelukkig; zij werden in eenen veldflag bij
Jar-

*54 K E R K E L I J K E
na C. C i Jarnac geflagen, in welken de Prins van Condé ge»
Jaarisi; '• vangen genomen, maar vervolgens op eene zeer on­
tot 155;
edelmoedige wijze, in koelen bloede doodgefchoten
werd. Zij verloren daar na ook den flag bij Montoncourt,
doch herftelden hunne zaken, door het
beleid van den Admiraal COLIGNY telkens en werden
zoo geducht, dat de vrede in het jaar 1570
getroffen werd, op voorwaarde, dat de Hervormden
viije Godsdienstoefening genieten, en daar bij
vier fierke fteden Rochelle, Montauhan, la Charité
en Cognac, tot hunne veiligheid behouden zouden.
Sijnode ti • De Hervormden, gebruik willende maken van de
Roebelle
rust, welke zij door dezen vrede beflendig hoopten
te genieten, deden in het jaar 1571 te Rochelle
die vermaarde Sijnode bijeenkomen, van welke wij
hier voor gefproken hebben, toen wij melding maakten
van de dienfien, door EEZA , bij die gelegenheid
, aan de Franfche Kerken bewezen. De Geloofsbelijdenis,
welke de Hervormde Kerken van Frankryk,
in het jaar 1559, hadden aangenomen, werd
hier op nieuw bekrachtigd, en door allen onderteekend.
Moord Ondertusfchen fcheen Koning KAREL IX alle bit—
van Pary: :
terheid tegen de Hervormden te hebben afgelegd, en
deed den Admiraal en andere Grooten, die tot derzelver
partij behoorden, de allerkrachtigfte betuigingen
van eene gansch bijzondere goedwilligheid. Men
vergunde zelfs aan den Prins van Oranje onderdehand
bijfland tegen den Koning van Spanje , toen hij
de wapenen opvatte ten behoeve van de Nederlanden.
Ja, om den vrede voor altijd te bevestigen,
werd

GESCHIEDENIS. 255
werd er in de maand April 1572 een huwelijk ge-1 ia C. G.
aan 517.
floten tusfehen HENDRIK IV. met MARGARETHA, j
ot 1552.
Zuster van KAREL IX. en de 18de Augustus van
dat jaar tot de voltrekking van dit huwelijk te Parys
bepaald, om welk trouwfeest bij te wonen co-
LIGNY en de voornaamften onder de Hervormden
van het ganfche Koningrijk met veel betoog van
vriendelijkheid genoodigd werden. De doorzigtige
BEZA, die de geveinsdheid der Koningin KATHA­
RINA DE MEDICIS kende, vermoedde van deze zoo
groote vriendelijkheid niets goeds. Zijne vrees vermeerderde,
door den dood van de groote voorftanderesfe
van het Hervormde geloof, zijne vriendin,
de Koningin van Navarre, die in dezen tijd overleed,
niet zonder vermoeden van vergift. Zeer was
hem het beraamde hawelijk van haren Zoon HEN­
DRIK met eene Roomfche Prinfes tegen de borst, hij
beproefde alle zijne welfprekendheid bij den Admiraal,
om dien terug te houden, dat hij zich niet
ten Hove begaf, maar vergeefs, COLIGNY hield
zijn' vriend voor al te vreesachtig, en ging den dood
te gemoet. Aan HENDRIK fchreef BEZA eenen nadrukkelijken
Vermaningsbrief, welken wij ons niet kunnen
onthouden, hier te plaatfen, dewijl dezelve een
fprekend bewijs is, dat BEZA niet fchroomde , de
waarheid ook aan de Hoven te prediken: (*)
„ Verhevenfte Koning! Het is een kenmerk van
eene verhevene ziel, wanneer de mensch bij wederwaar-
(*)" Hij is de 74de onder de Brieven van BEZA. Hier
is hij ontleend uit SCHLOSSBR Leven van BEZA Bl. 261.

256
K E R K E L I J K E
naC. G. waardigheden niet bezwijkt, maar door dezelve tot
Jaari5i7. roem aangefpoord en opgewekt wordt, om te dre­
tot 1552.
ven naar de kroon der overwinning. Dit vermogen
van edele zielen heeft God u gefchonken. Hij vormde
u, van uwe teederfte jeugd af aan, tot alle deugden.
Boven dit alles zorgde hij, dat gij onderwezen
wierdt in de leere der waarheid, met welke hij
zijnen geest der ftandvastigheid, die de zwakfle dingen
fterk en onverwinnelijk maakt, pleegt te verbinden.
Daarom leven wij allen in de hope, dat bet
ongeluk (*), hetwelk onlangs u en de ganfche Kerk
getroffen heeft, u niet te nederflaan; maar veelmeer
u aanleiding geven zal, om te toonen , welk eene
fterkte van ziel, en hoe groote ftandvastigheid de
Heer u verleend heeft. Daar God mij den post
heeft aangewezen, op welken ik fta; daar hij mij
den dienst zijner Kerk heeft opgedragen, zoo mag
ik niet nalaten , (bijzonder omdat ik , gelijk gij
weet, door uwe Moeder onder het getal harer
vrienden gerekend werd, ) u bij den naam van
CHRISTUS, die u, van uwe jeugd af aan, tot zijnen
dienst verkoren heeft, te bezweeren en te bidden,
dat gij moedig en ftandvastig voortgaat, en
den weg, dien gij onlangs roemrijk betreden hebt,
ten einde toe vervolgt; want aan deszelfs einde
wacht u onfterfelijke roem bij God, en onverwelkelijke
eer bij de menfchen. Gij. vooral behoort
behoedzaam en omzigtig te zijn, bedenkende, dat
de Satan geen' Koning of Vorst der aarde zoo zeer
(*) De dood zijner Moeder.
be-

G E S C H I E D E N I S . 257
belangt als u, omdat hij begrijpt, dat het voor hem na C. G.
van het uiterfte belang is , om u van den ingeOa-
jaansi7.
tot 1552.
genen weg af te leiden, en van den Godsdienst ,
dien gij aangenomen hebt, te doen afvallen. Het
kan, daar gij het reeds menigwerf moet ondervonden
hebben, uwe aandacht niet ontglippen, dat die
vijand ontelbaar vele bedienden en helpers heeft,
welke hij gebruikt, om u van den regten weg af te
brengen , en langzamerhand te bederven. Uwe
fchranderheid gebiedt u, te waken, opdat hij niet
zich zelfs van u bediene , ter bereiking van zijne
oogmerken. Uwe jaren, het fchitterende van uwen
ftand, uwe magt, uwe majefteit zelfs moet u alles
verdacht maken, en u doen vreezen, dat ook u
zou kunnen overkomen, wat zoo vele anderen overgekomen
is. O! dat God, naar zijne groote barmhartigheid,
dit ongeluk van u en van ons allen afwende!
De tijden zijn flecht, vele menfchen verlaten
den waren Godsdienst, en keeren terug tot de
gebruiken van het Bijgeloof, in het denkbeeld, dat
men deze den onkundigen dommen hoop kan overlaten,
en zelve die Hechts in fchijn en geveinsdelijk
kan blijven waarnemen. Maar deze denkwijze is
in den grond niet anders dan goddeloosheid, een
hoon voor allen Godsdienst, (eene zoo fchandelijke
zonde, dat zelfs de Duivel daar over oordeelen
zou,) eene onverfchilligheid omtrent den dienst van
het hoogde Wezen, voor welke gij u, als voor een
doodelijk vergift, allermeest daarom moet wachten, dat
daar door de mensch in eenen afgrond nederftort ,
in welken hem geene hoop op redding overblijf.
HERV. II. R, In

258 K E R K E L I J K E
aa C. G , In de ftreeken, in welke gij thans reist, is geene
Jaari5i7 ziekte meer algemeen, dan deze; dat niet alleen de
tot 1552
' fchandelijke verfoeijelijkfle godslasteringen tot gewoonte
in het fpreken geworden zijn; maar ook
alle zonden en fchanddaden worden geduld; niet
gelijk voorheen, toen de menfchen zich fchaamden
te zondigen; maar als of de zonde lofwaardiger was
dan de deugd. Daar ik nu dag en nacht om uwe
reis denk, zoo vervult mij de vrees, dat de vlam van
een' zoo vreefelijken brand ook u mogt aangrijpen.
Maar houd moed! alle dingen zijn in de hand van
God. Hij zal zijne kracht en genade ook aan u
door uwe bewaring betoonen, en zal u door zijnen
bijftand bewegen, om middelen tegen dit kwaad te
gebruiken. Het eerfte en voornaamfte is zeker, dat
gij niet nalaat de openbare Predikatiën bij te wonen;
dat gij niet flechts den Predikanten, die de zuivere
leere voordragen, uw oor gaarne leent, omdat God
hun het Leeraarsambt opgedragen , en CHRISTUS
gezegd heeft: die u hoort, hoort mij, die u verwerpt
, verwerpt mij; maar ook alle die genen
gaarne hoort, die u door godvruchtige gefprekken
tot de godzaligheid opwekken, en voor^ zonde bewaren.
Doch het is nog niet het woord van God
gehoor geven , wanneer men hetzelve alleenlijk het
oor leent; men moet het in zijn hart opnemen, opdat
het aldaar wone, oogen en ooren regeere , gedachten
, woorden en werken befture. Wordt dit
bij u het geval, zoo zullen wel vele ftormen tegen
u losbreken; maar gij zult , desonaangezien, vastelijk
voortgaan in het fpoor uwer eeuwig geroemde
Moe-

GESCHIEDENIS. 259
Moeder, en behoeft niet te twijfelen, of des Hee- ia C. G.
ren woord zal ook aan u bevestigd worden: Ik! 'aari5i7«
eere, die 'mij eeren. Maar laat gij u Hechts een'!
ot 1552.
voet breed van dezen weg afleiden, (hetwelk ik
hoop, dat verhoed zal worden,) zoo houd het voor
zeker, dat zij, die u van God aftrekken, en in uw
bijzijn vleijen, in het verborgene u verachten en verraden
zullen. Reep God aan van ganfeher harte,
opdat gij te zekerder u zeiven voor alle kwaad bewaart,
en houd het voorbeeld van den vromen Koning
DAVID altijd voor oogen. Wanneer zijn honderd
en eerfte Pfalm u meer voor den geest is, dan
de raad van eenig fterfelijk mensch, zoo kunt gij
zeker zijn, dat de genade Gods, die als het ware
uw erfgoed was, bij u blijven zal, en dat uw nagedacht
daar van nog grootere blijken erlangen zah
Ik bidde God, verhevende Koning! ik bidde hem,
die de Koning aller Koningen, de Heer van alle
Heeren is, dat hij u in zijne hoede neme, en u met
zijnen Heiligen en Koninklijken geest vervulle ; en
dat gij, op dezen vertrouwende, u zeiven door
reinheid des wandels, vroomheid en deugd overwint;
maar ik bidde tevens, dat hij Uwe Majedeit
met alle zijne gaven gelukkig make en verblijde, tot
roem van zijnen heiligen naam, tot troost zijner
Kerk, tot heil van het Franfche Rijk. Vaarwel.
Geneve den ioden Julij 157a."
BEZA was het niet alleen , die op dit huwelijk
een kwaad vermoeden had ; velerhande geruchten
ontrustten de gemoederen , in verfcheidene gezelfchappën
werd gemompeld, dat op deze bruiloft meer
K. 2 bloed

2f5o K E R K E L I J K E
m C. G bloed dan wijn geflort zou werden; de Admiraal
Jaarisi" werd door verfcheidene ongeteekende Brieven ge-
tot 1552
waarfchuwd; doch alles was vergeefs. Hij en de
Hervormden verlieten zich op de vriendelijke verklaringen
en «betuigingen van het Hof. Ook werd
het huwelijk dadelijk op den i8den Augustus voltrokken
, en de Bruiloft eenige dagen lang met groote
vreugde gevierd, doch op een' van dezelve werd de
Admiraal uit het Paleis van den Koning , naar huis
gaande, met een musket, geladen met twee kogels, uit
een huis in den linker arm zwaar gekwetst; nog wilde
hij niets euvels gelooven, te meer, dewijl de Koning
hem in perfoon kwam bezoeken, en onder de zwaarfle
vloeken hem verzekerde, dat hij den dader zou
doen ftraffen en in de veiligheid der Hervormden
voorzien.
Doch op den 24ften Augustus, aan den Heiligen
BARTHOLOMEUS gewijd, werd het verfoeijelijk ontwerp
, om de Ketters, gelijk men hen noemde, met
eenen flag uit te roeijen, ten uitvoer gebragt. Op
een gegeven teken met de klok, nam het moorden
eenen aanvang. Een der eerfte flagtoffers dezer
woede, was de Admiraal, die den dood met dien
moed en ftandvastigheid onderging, welke hem als den
grootften man van zijnen tijd in Frankryk gekenmerkt
hadden. Toen hij, bij het bemagtigen van
het huis, in hetwelk hij zijn verblijf had, hoorde,
•wat er gaande was, zeide hij tot de genen, die bij
hem waren: ,, Ik ben bereid, den dood, welken
„ ik niet gevreesd heb, geduldig te ondergaan.
„ Gelukkig, die mij gevoel te fterven, en fterven
„ zal,

GESCHIEDENIS. c6t
'„ zal, in den Heere, door wiens genade ik, in de ra C. G.
„ hope des eeuwigen levens, gefterkt worde! Gaar, jaarisi7.
tot 155a.
,, mijne vrienden, en verbergt u, om niet in mijn
„ onheil te worden ingewikkeld. De tegenwoordig-
„ heid van dien goeden God, wien ik mijne ziel
,, aanbeveel, is mij genoeg (*)." Zoo achtbaar
was de Admiraal, dat hij, bij het eerfte voorkomen,
zijnen beulen zeiven eene foort van eerbied
inboezemde. Een der beulen, een Duitfcher, bediende
van den Hertog van Guife, vraagde hem :
Zijt gij COLIGNY ? Met een onvertfiiagd gelaat
antwoordde de Admiraal: jfa, jonkman.' eerbiedig
mijne grijze haren; wat gij ook doet, mijn leven
zult gij niets verkorten. Nu viel men op den edelen
man aan, die met vele wonden afgemaakt werd.
Het hoofd, hem afgeflagen, bragt men naar de Koninginne
Moeder, doch de romp viel in handen van
het flechtlte graauw, en werd, op de alleronwaardigfle
wijze, mishandeld. Meer dan 5000Hervormden
werden bij deze gelegenheid in de ftad Parys,
zonder dat iemand eenigen wederftand bood, in
koelen bloede omgebragt, 6 of 700 huizen werden
geplunderd, en hetgeen opmerkelijk is, men wist
Hechts van een huis, waarin eenige wederftand geboden
werd. Dit alles gebeurde op het bevel en
onder het oog van den Koning, die zelf gezegd
wordt, uit de venfters van zijn Paleis verfcheidene
fchoten met een musket op zijne onfchuldige onderdanen
gelost, en herhaalde keeren geroepen te hebben:
(*) THUANUS Libr. Lil. T. II. p, 1 52.
R3

*6a K E R K E L I J K E
r»a C. G. ben: [laat dood! /laat dood! De ijsfelijke moord
Jaari5i7. en plundering duurde zeven dagen, gedurende welke
tot 1552.
de ftraten van Parys van bloed ftroomden. Dezelfde
woede heerschte ook in de meeste Provinciën
van het Rijk, en bleef omtrent twee maanden aanhouden
, zoodat men het getal der vermoorden op
30,000 menfchen rekende; anderen fpreken zelfs wel
van ioo,coo. Vele Hervormden echter ontkwamen
te Parys den moord, gedeeltelijk door de menschlievendheid
der Burgeren, gedeeltelijk door die van
Guife zelve gefpaard, om de hatelijkheid dezer
woede van zich af te wenden. Onder dezen was
ook de vermaarde FILIPS MORNAI DU PLESSIS. Ook
bleven fommige Steden en Provinciën van de flagting
verfchoond, door de edelmoedigheid van derzelver
befluurders , fommigen van welken de bevelen
des Konings uitdrukkelijk weigerden te gehoorzamen
, zeggende, dat zij wel in zijnen dienst waren
tegen zijne vijanden, maar niet als beulen tegen
hunne, medeburgers, HENDRIK van Navarre en dejonge
Prins van coNDé behielden ter naauwernood
het leven, maar werden genoodzaakt, om den Godsdienst
, welken zij tot hier toe beleden hadden, te
verzaken, waar bij echter coNDé zich ftandvastiger
gedroeg dan HENDRIK, doch toen het gevaar voorbij
en zij weder in vrijheid gefield waren, verwierpen
zij terflond het hun met geweld opgedwongen
geloof weder.
Algemeen werd deze moord , bekend onder den
naam van St. Bartelsnacht, of de Bloedbruiloft van
Parys, van allen, die menfchelijk dachten, verfoeid.
THUA-

G E S C H I E D E N I S . t6$
THUAKus, en met hem alle redelijke Franfchen , naC. G.
pasten op denzelven toe de woorden van den Dich­ Jaari5i7.
tot 1552.
ter STATIUS:
Excidat illa dies aevo, nee postera credant
Secula! •
Doch bijgeloovige ijveraars juichten over denzelven.
De Koning liet zelfs gedenkpenningen op deze
gebeurtenis fhan, en vreugdefeesten aanrigten, beroemende
zich de weêrfpannelingen bedwongen, en
uit ijver voor den Godsdienst geregtigheid geoefend
te hebben. Ook betoonde de Paus en het Hof van
Rome hunne goedkeuring en blijdfehap over dit gebeurde.
Sommigen hebben zelfs in gefchrifte deze
onmenfchelijkheid pogen te verfchoonen of zelfs wel
te ontfchuldigen; het zij met redenen van Staat,
die fomtijds buitengewone middelen .zouden verel
fchen (*); het zij door eene zamenzwering van den
Admiraal en de zijnen tegen den Koning en deszelfs
huis voor te wenden (f). In de jongstafgeloopene
eeuw heeft nog de Abt CAVEIRAC voor dit trouweloos
en onmenfchelijk moorden durven pleiten in
zijne Apologie de Louis XIV. Doch men heeft
zijn werk niet dan met fchrik gelezen, en zijn onzin-
(*) Gelijk FILIPS NAUDE in zijne Confiderations Poli-
tiques.
(|) Gelijk FABER Bibracenfis in Epist. ad Stanislaum
Elvidium, five Joachimum Camerarium, welken Brief
GERDES, doch tevens met het antwoord van ELVIDIÜS op
denzelven ingevoegd heeft in zijn Scrin. Antiq. T. VI.
R 4

964. K E R K E L I J K E
na C. G zinnige ijver is met de ballingfchap beloond gewor­
Jaanst? den. (*).
tot 1552
De Hervormden, die dezen moord ontkomen wa­
Nieuwe ren , vonden zich wel diep getroffen, doch niet geBurgerheel
nedergeflagen, ook bezaten zij nog de fterke
oorlogen.
plaatfen Rochelle, Sance'rre en andere, welke zij bij
het laatfle vredeverdrag verkregen hadden, en welke
zij, zoo goed zij konden, verfterkten. De Koning
vermaande hen, bij Edikten, zich ftil te houden ,
met beloften van volkomene veiligheid , benevens de
vrije oefening van hunnen Godsdienst. Doch als
geene beloften in ftaat waren, hen op nieuw te verftrikken,
werd de oorlog in het jaar 1573 weder
hervat. De Hertog van Alencon , 's Konings Broeder,
floeg het beleg voor Rochelle en Sancerre,
doch deze fteden weerden zich ftandvastig, en floegen
alle aanvallen met moed en beleid af; Saneert e
verduurde een' allerverfchrikkelijkften hongersnood,
eer die ftad zich, op redelijke voorwaarden, wilde
overgeven. Staande de belegering van Rochelle,
werd de Hertog van Alencon tot Koning van Polen
verkoren, hetwelk gelegenheid gaf, dat de vrede
aan de Hugenoten op nieuw aangeboden , en ook
door hen aangenomen werd; dit gebeurde nog in
datzelfde jaar 1573. De Hervormden waren, in dezen
oorlog , veel verfchuldigd aan de dapperheid
van W0MBR.UN, een' aanzienlijk Edelman uit Dau*
phhie , die naderhand in het jaar 1575 in eenen
veld»
(*) Men zie de Biblioth. des Sciences et des Beaux
Arts T. XIII, p. 148, 3/7. enz. T. XIV. p. eS . enz.

G E S C H I E D E N I S . 265
'veldflag gevangen zijnde , onthoofd is geworden. ïa C. G.
faaris^.
In het volgende jaar 1574 deed zich eene nieuwe
:ot 1552.
partij op, die tegen het Hof misnoegd was, en van
welke de Mommorancï's de hoofden waren , zelfs
de jongde Broeder des Konings, die nu Hertog van
Alencon en Anjou was, zoo bekend geworden in
de Nederlandfche Gefchiedenisfen, voegde zich bij
hen , zij werden Politkken , ook Malcontenten
of Misnoegden genoemd, en vereenigden zich fpoedig
met de Hugenooten , en derzelver hoofden ,
HENDRIK. van Navarre en den Prins van Condé ,
zoodat het op nieuw tot eenen binnenlandfchen oorlog
kwam, kort voor den dood van den Koning
KAREL IX, die, in het 25de jaar zijns ouderdoms,
onder vele knagingen en folteringen, overleed.
Hij werd opgevolgd door zijnen Broeder HENDRIK
UI, die, Polen verlatende, ten fpoedigften naar
Frankryk keerde, om bezit van den troon te nemen.
De binnenlandfche oorlog werd nog eenigen
tijd voortgezet, meest ten voordeele der Hervormden,
die ook door den Paltzgraaf JOAN' KAZIMIR,
met een leger Duitfchers, onderdeund werden, HEN­
DRIK. zag zich dus genoodzaakt, hun in het jaar
1576 den vrede op eerlijke voorwaarden toe te daan,
waar bij voor hunne vrije Godsdienstoefening gezorgd,
de moord van Parys veroordeeld, en den
Hervormden de toegang tot ambten en waardigheden
, ook in de regtbanken des Rijks , opengedeld
werd. Doch te zelfden tijde floten de Roomschgezin'en,
op aandoken van den Paus, eene verbindtenis,
aan welke de naam van de Heilige Ligua
R 5 § e
HEND
III.
-

465 K E R K E L I J K E
na C. G gegeven werd, welke de handhaving van den Roofft.
Jaari5i7
fchen Godsdienst en de uitroeijing der Ketteren ten
tot 1552,
oogmerk had, doch met welke die van Guife tevens
bedoelden, om, bij het uititerven van het Kofiinklijk
huis van Valois, den tak der Bourbons van
den troon uit te fluiten, en dien in hun eigen geflacht
over te brengen. In eene Staatsvergadering
te Blois werd tevens tegen de trouw der voorwaarden
van den laatften vrede het befluit door den Koning
genomen, dat alle burgers en onderdanen tot
de eenheid van het Katholijk geloof gebragt zouden
worden. Dit befluit gaf terflond aanleiding tot
nieuwe onlusten in het jaar 1577, te meer , dewijl
fommige Roomschgezinden, op de klagten der Hervormden,
over het fchenden der verdragen, durfden
beweren, dat men den Ketters geen geloof behoeve
te houden. Alhoewel nu deze oorlog min voorfpoedig
door de Hervormden gevoerd werd, echter werd
de vrede nog in datzelfde jaar herfleld , doch op
voorwaarden, die voor de Hervormden min gunftig
waren.
Doch dit verdrag was niet duurzamer dan een der
voorgaande , alzoo het, op zoo velerhande wijzen,
bij aanhoudendheid, gefchonden werd, dat de Koning
van Navarre en de Prins van Condé, omtrent
drie jaren daarna, weder tot de wapenen de toevlugt
namen. Koning HENDRIK, vreezende voor de
Duitfche hulpbenden, welke deze Vorsten ontboden
hadden, en omdat de Hertog van Anjou geloofde,
iroor zijne oogmerken in de Nederlanden den vrede
in Frankryk noodig te hebben, waarin de Koning
hem

G E S C H I E D E N I S . itf
hem wilde begunftigen, deed hun den vrede aan­ na C. G;
bieden op de voorwaarden, welke zij te voren be­ Jaari5i7.
tot 1552.
dongen hadden, en de rust werd in datzelfde jaar
1580 dadelijk weder herfteld. Doch deze rust mogt
eenige jaren in fchijn duren, de gemoederen nogtans
bleven, over en weder, tegen eikanderen verbitterd.
Ook bleef de Ligue ftand houden, en verfterkte zich
geftadig, voornamelijk, toen na den dood van den
Hertog van Anjou het regt der opvolging op den
troon van Frankryk overging op HENDRIK van Navarre,
als den naasten Prins van den bloede, wien
de Verbondenen volftrekt niet op dien troon wilden
gedogen, omdat hij de Hervormde leer beleed. Hetgeen
men van beide kauteu in het werk flelde, elk
om zijne oogmerken te bereiken, ontftak eenen nieuwen
feilen oorlog in het jaar 15Ö5. In het begin
van dezen oorlog overleed de Prins van Condé aan
vergift, hetwelk men hem had toegediend, nalatende
een zoontje, hetwelk na 'svaders dood geboren
werd, en die in vervolg van tijd tot den Roomfchen
Godsdienst overgegaan is. In het jaar 1587 behaalde
de Koning van Navarre eene roemruchtige
overwinning op de Roomschgezinden bij Coutras.
De Koning van Frankryk zelf, ten volle overtuigd,
dat die van de Ligue het niet minder op hem , dan
op de Hervormden, gemunt hadden, nam eindelijk
een vast befluit, om dezen verderfelijken aanhang
uit te roeijen. Doch hij bediende zich ten dien
einde van een middel, hetwelk voor zijn oogmerk
meer fchadelijk dan. voordeelig was, wanneer hij ,
hij gelegenheid eener Staatsvergadering te Blois, de
twee

»C. G twee voornaamfte hoofden van de Ligue, den Her­
Jaansi 7.
tog HENDRIK van Guife, en den Kardinaal, deszelfs
Broeder, in het Paleis deed vermoorden, in
hetwelk hij zelf gehuisvest was. Deze moord had
eenen opftand tegen den Koning van Frankryk ten
gevolge, ook viel de ftad Parys hem af; zoodat hij
genoodzaakt was, zijne befcherming te zoeken bij
die zelfde Hervormden, tegen welke hij zich te voren
zoo verbitterd gedragen had. Doch, wanneer
bij, vereenigd met den Koning van Navarre , in
het jaar 1589, de ftad Parys belegerd had, werd
tot 1552. hiU door een Jacobyner Monnik, JAKOB CLEMENT
genaamd, door die van de Ligue daartoe opgemaakt,
moorddadig met een mes doorftoken.
HENDRIK
III wordt
vermoord
endoor
HENDRIK
IV opgevolgd.
268 K E R K E L I J K E
HENDRIK III was de laatfte Koning van Frankryk
uit het huis van VALOIS , hetwelk 161 jaren
lang den troon bekleed en 13 Koningen aan Frankryk
gegeven had. HENDRIK IV. uit het huis van
Bourbon, tot hier toe Koning van Navarre , was
zijn opvolger. Doch de haat van die van de Ligue
was zoo groot tegen hem, waar bij kwam, dat de
Godsdienst, welken hij beleed, de Roomschgezinüen
affchrikte, dat hij, na vier jaren, met de uiterfte
kloekmoedigheid, zijne regten gehandhaafd te
hebben, en geen ander middel ziende , om den
troon meester te worden, en de rust in Frankryk
te herftellen, eindelijk befloot, van Godsdienst te
veranderen, en den Roomfchen aan te nemen, in
welken hij federt altijd geleefd heeft. Niet, dat hij
hier in zoo los gehandeld hebbe, als men zich dikwijls
verbeeldt, en dat hij zal gezegd hebben: Parys

G E S C H I E D E N I S . 269
rys is nog wel eene Misfe waard! gelijk ook BEZA ia C. CS.
zelf in deze verandering flechts een' flap van nood­
[aan 517.
tot 1552zakelijkheid
erkende; evenwel was en bleef deze flap
bedenkelijk. Niet alleen, dat er toch nog verfcheidene
jaren verliepen, eer HENDRIK alles aan zich
onderwerpen kon, maar de woede der Godsdienftige
verbittering wapende reeds in het jaar 1594 eenen
verraderlijken moordenaar tegen hem, die hem echter
flechts eene wonde aan de lippen toebragt, bij
welke gelegenheid D'AUBiGNé, een van 's Konings
bijzondere gunflelingen, die zijnen Godsdienst, den
Hervormden, en tevens zijnen Koning, onveranderlijk
getrouw bleef, en wiens edele geest nog in zijne
fchriften doordraait, zich niet kon onthouden ,
tegen hem te zeggen : „ Tot hier toe heeft uwe
„ Majedeit God nog flechts met den mond verloo-
„ chend, daarom heeft hij u flechts aan den mond
„ laten kwetfen. Doch, wanneer gij Hem in uw
„ hart zult verloochend hebben , dan zal hij ook
„ dit trouwelooze hart laten doorboren! " HEN­
DRIK gevoelde ook zelf, in het vervolg van zijn leven
, knagingen van zijn geweten, over dezen dap.
In eene gevaarlijke ziekte gevallen zijnde, ontbood
hij D'AUBiGNé, hem onder anderen vragende, of hij
door zijne verandering van Godsdienst ook zonde
tegen den Heiligen Geest begaan hebbe? Deze verklaarde
hem die zonde naar zijne begrippen, en liet
het oordeel aan den Vorst zeiven over, waar op de
Koning vurig en bij herhaling om vergeving bad.
Doch tot zijne gezondheid herdeld en op nieuw
door zijne wellustige neigingen bedormd zijnde ,
zocht

a?ö K E R K E L I J K E
«*C. c s zocht hij zijn geweten daar mede te ftillen, gelijk
JaitM5iJ
tot 155: • hij aan zijnen vriend verklaarde, dat hij de belangen
van zijne ziel ter verantwoording toevertrouwd had
aan den Stadhouder van JEZUS op aarde. AUBiGNé
gaf hem te kennen, dat hij nu voor 'sKonings leven
vreesde, alzoo dit gevoelen niet ver verwijderd
was van eene verloochening met het hart; en D'AU-
BiGKé hield zich van de zekerheid der uitkomst zoo
overtuigd, dat hij, toen hem berigt werd , dat een
booswicht, FRANS RAVAILLAC, den Koning in
3610 doodeujt in den hals gewond en hem de ftrot
afgefneden had, zeer bedaard zeide: „ Bij nader
„ onderzoek zal het blijken, dat niet zijn hals, maar
zijn hart doodelijk gewond is (*_)!"
Edikt va» HENDRIK toonde echter, dat hij het geloof, het­
Nantes.
welk hij, uit Staatkunde, verlaten had, in zijn hart
niet haatte, door de goede dienden, welke hij den
Hervormden bleef bewijzen , en oordeelende, dat
zijne oude vrienden zijner altijddurende befcherming
waardig waren, verleende hij hun, in het jaar 1598,
het vermaarde Edikt van Nantes, bij hetwelk hunne
regten, de vrijheid van hun geweten, en de oefening
van hunnen Godsdienst, op de krachtigfte
wijze , verzekerd werden, en daar de Vorst zelf
het den titel gaf van eeuwigdurend en onherroepelijk
Edikt, tegen alle fchending, voor het toekomende,
beveiligd fchenen (f).
ZE-
(*) A. DE LA CHAPELLE Lettres d'un Theologien Re-
formè ou Reponfe nu P. Sckefmacher. T. II. p. 346'-348.
(f) ELIE BENOIT Hifi, de lEdit de Nantes. Helft in
het

G E S C H I E D E N I S . t?i
Z E V E N D E HOOFDSTUK.
Gefchiedenis der Hervorming in Engeland. Schot»
land en Ierland.
\^ij Heken uit Frankryk over naar Engeland, ia C G.
om de beginfelen, den voortgang en vestiging van
[aan 517.
:ot 155a.
de Kerkhervorming, in dat Eiland, in hetwelk Engeland
en Schotland nog twee onderfcheidene KoOvergang
ningrijken uitmaakten, en het met het Rijk van En»
geland vereenigde Ierland te befchouwen.
De leere van WIKLEF, met welke die der Her­ roeftand
vormers in vele Hukken overeenkwam, had reeds van Engeland
federt de XlVde eeuw eene ftraal van licht ver- ten tijde
fpreid, in het midden der duisternis van onkunde der Hervorming.
en bijgeloof.' Na het verloop van 150 jaren was er
nog eene groote menigte menfchen in Engeland,
bij welken de leer en de gedachtenis van dezen
grooten man hare achting niet verloren hadden. En
alhoewel zij, wegens den haat en de vervolging der
Geestelijkheid, geene Gemeente of Kerkelijk Genootfchap
hadden kunnen tot Hand brengen, waren zij
echter door het geheele Koningrijk verfpreid, en
ble-
het jaar 1693. in 5 Deelen in 410. In het Nederduitsch
vertaald onder den titel: Hiftorie der, Gereformeerde
Kerken van Frankryk, vervattende het begin en den
voortgang der Reformatie, Amjlerd. II Deelen in Folio
Jop.

na C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
27a K E R K E L I J K E '
bleven die betere begrippen, welke zij eens hadden
aangenomen, getrouw aankleven; de geheel bedorvene
zeden der Kerkdijken en der Monniken vielen
elk eenen in het oog, zoodat zij daardoor in den
algemeenen haat en verachting deelden ; welke niet
weinig vermeerderde, toen de Kardinaal WOLSJ,Y
eene Bulle van den Paus verwierf tegen de heerfchende
gebreken der Kerkdijken; de Hervorming
en het opheffen van vele Kloosters, door geinelden
Kardinaal, op bevel van Koning HENDRIK den
VUIflen te werk gefield, bragt vele bedriegerijen en
zedeloosheden der Kloosterlingen in het licht, waar
door het volk tegen dezelve fterk werd ingenomen.
De vrijdom der Geestelijken van de Wereldlijke
Regtbanken, welke reeds onder de regering van
HENDRIK VII beperkt wordende, aanleiding gegeven
had tot vele onrustige bewegingen , veroorzaakte
misnoegen onder velen tegen de Geestelijken, die onder
dit voorwendfel vele euveldaden en onregtvaardigheden
ftraffeloos pleegden. De fchriften van LU­
THER en ZWINGLIUS werden al fpoedig in Enge.
land overgebragt, daar in het Engelsch vertaald en
gretig van velen gelezen. In Londen , Oxford en
Kamhridge hield men zelfs bijeenkomften , in welken
LUTHER'S Boeken gelezen, en zijne gevoelens
verbreid werden. De vertaling van het Nieuwe
Testament, door WILLEM TYNDAL, in het Engelsch,
werd van Antwerpen, waar zij gedrukt
was, overgebragt, en met goedkeuring ontvangen;
:n door deze en dergelijke pogingen, van verfchei-
3ene waardige mannen, BILKEY, LATIMER, FRYTH
aan-

G E S C H I E D E N I S . 273
aangewend, werden de oogen van velen, hoe langer
hoe meer, geopend (*>.
Weinig hoop fcheen er zich nogtans voor te
doen, dat dit werk der Hervorming in Engeland
ooit tot ftand zou komen. Koning HENDRIK VIII,
die federt 1508 regeerde, en niet minder zijn Staats­
dienaar en gunfteling, de Kardinaal WOLSEY , was
zeer verkleefd aan den Roomfchen Godsdienst, ook
was de Koning niet geheel onervaren in de Scholastieke
Godgeleerdheid; wij hebben reeds in het voorgaan­
de Deel onzer Gefchiedenis (f) gezien, hoe hij zelfs
de pen tegen LUTHER gevoerd, en tegen hem een
Boek gefchreven heeft, over de zeven Sacramenten.
De goedkeuring van het Roomfche Hof over het­
zelve, de vleijerij der Geestelijkheid , die den Ko­
ning, wegens dit Boek, eenen tweeden SALOMO
noemde, en van den Paus LEO X, die hem den
titel fchonk van Befchermer des Geloofs, welke titel
cLEMENS VII op nieuw bevestigde , verklarende ,
dat het Boek van HENDRIK door ingeving van
den Heiligen Geest gefchreven , en met dat licht
van wetenfchap en verftand vervuld was, dat daar
uit ligtelijk bleek, dat eene beste natuur , waar zij
zich wende, tot alles bekwaam zij , en een beste
Wil, ook door Gods hulp en gave, in alles geluk­
(*) De Gefchiedenis der Hervorming van Engeland iï
befchreven door den vermaarden GIL. BURNET , naderhand
Bisfchop van Salisbury. Ook vergelijke men GERDES
Hifi. Evang. Renov. T. IV. p. 172. fqq-,
(*) Bladz. lil,
HERV. II. B
kig
ia C. 8;
faari5i7i
tot 155a:

574 K E R K E L IJ K E
ns C. G kig en voorfpoedig zij;" deze vleijerij verbond den
Jsaris 1
Koning geheel aan de belangen van den Paus en de
tot 1552
Kerkelijken; te meer, daar de hevigheid van LU­
THER, met welke hij dit Koninklijk gefchrift beantwoordde
(*), den Koning ten hoogfle tegen hem
verbitterde, zoodat hij niet alleen in 1523 een Afgezant
zond aan de Sakfijche Vorsten, met Brieven , in welken
hij nadrukkelijk over LUTHER klaagde , en hen
vermaande, het kwaad in de beginfelen te keer te
gaan; maar ook in zijn eigen Rijk de hevigfte vervolging
aanrigtte tegen allen, die flechts eenigzins
zich tot de leer van LUTHER genegen toonden. Niet
te vrede, zelf tegen LUTHER gefchreven te hebben,
liet de Koning ook ERASMUS aanfporen, om de pen
tegen dien Hervormer op te vatten, CUTBERT TON-
STAL, Bisfchop van Londen, fchreef ten dien einde
eenen dringenden Brief aan ERASMUS (f), met bedreiging,
dat aan denzelven het jaargeld , hetwelk
hij uit Engeland genoot, zou ontnomen worden ,
indien hij zich niet tegen LUTHER verzette. Daar
op volgde het Boek van ERASMUS tegen LUTHER,
over den vrijen wil; hetwelk ERASMUS zijns ondanks
in het licht gaf, waarom hij ook aan LUDO-
(*) Zoo lievig en bitter was de wijze, op welke LUniER
den Koning bejegende, dat hij aan het hoofd van
ien Brief aan den Koning fchreef: MARTEN LUTHER,
ioor Gods genade, Euangelieprediker te Witteberg, aan
IENDRIK VIII, door Gods toorn, Koning enz.
(f)
'/i, 77''
I n t e r
VI-
Epistolas Erasmi Vol. I. Epist. 656. pag.

G E S C H I E D E N I S . 275
Vicus VIVES fchreef: ,, Dat hij , over den vrijen ia C. G.
„ wil fchrijvende, den vrijen wil verloren had; dat^ [aari5i7.
ot 1553*
zijn hart hem iets anders had opgegeven , dan
„ zijne pen gefchreven had."
Koning HENDRIK VIII had zijn' ijver voor den Zware
/er vol­
Roomfchen Godsdienst reeds van het begin zijner
ding om
regering af betoond, door het vervolgen van zul- ienGod**
ken, die ontdekt werden de gevoelens van WIKLEF dienst»
toegedaan te zijn. In de jaren 1509, 1511 en 1512,
vinden wij voorbeelden aangeteekend vmWiklefiten,
die men ook LoIIards noemde, meestal welmeenende
doch eenvoudige menfchen, die om hunne gevoelens
levende verbrand zijn geworden. Sedert werd
de vervolging met dubbelden ijver voortgezet. Wanheer
men flechts het minfle woord gezegd had ,
ftrijdig met de leere of inftellingen der Roomfche
Kerk, werd men aanRonds in hechtenis genomen.
Als men aan zijne kinderen het gebed des Heeren ,
de tien Geboden en de Geloofsartikelen leerde, was
zulks genoeg, om naar het fchavot gefleept te worden,
gelijk dit de eenige misdaad was, om welke
zes mannen en eene vrouw in het jaar 1519 te Coyentry
ter dood gebragt werden (*).
Uit dezen ijver en het gedrag van den Koning HENDRIK
VIII ver;
HENDRIK VIII omtrent LUTHER en de zaak der
breekt
Hervorming, kon men niets goeds voor dezelve in zijn hu­
Engeland verwachten, zoo lang deze Vorst leefde. welijk
met KA­
Maar de verfchilien, in welke hij in het jaar .1527 THARINA
met
(*) BURNiT I Deel. I Stuk. Bladz. 70-76. CÏRDES T,
IV. pag. 176.
S a

na C. G
Jaar 1517
tot 1552.
van Arragon
en
trouwt
ANNA 30-
1EIN.
276 K E R K E L Ij K %
met den Paus KLEMENS VII geraakte*, waren, doof
het bijzonder beftuur der Goddelijke Voorzienigheid,
van dat gevolg, dat hij zelf, als tegen zijn' wil,
en zonder zulks te denken, de deur voor de Hervorming
opende, en, in zoo verre, voor derzelver
eerften grondlegger in Engeland kan gehouden worden.
Hij had in het jaar 1509, nog maar 18 jaren oud
zijnde, KATHARINA van Airagon, Dochter van den
Koning van Spanje, FERDINAND, vrouws Zuster
van FILIPS, Hertog van Burgondië, en Moeije van
Keizer KAREL V, getrouwd. Zij was weduwe van
HENDRIK'S Broeder, ARTHUR., Prins van Walles;
dit huwelijk was meest uit Staatkundige redenen gefloten,
opdat de aanzienelijke huwelijksgave dezer
Prinfes van 200,000 Dukaten niet zou behoeven terug
gegeven worden. Ook had men tot hetzelve
de dispenfatie of het ontflag van den Paus JULIUS II
verzocht en verkregen, omdat een huwelijk met des
Broeders weduwe, alhoewel zij bij denzelven geene
kinderen had, werd aangemerkt,""als ftrijdig zijnde
met de Goddelijke Wet. Levit. XVIII. HENDRIK
leefde met deze zijne eerfte huisvrouw tot het jaar
1527, en gewan bij haar, behalve twee Zonen,
die in hunne kindsheid ftierven, eene Dochter, MA-
RIA, die naderhand Koningin van Engeland geworden
is. Ondertusfchen had de Koning, gelijk hij
zelf betuigde, altijd twijfelingen gevoeld, omtrent
de wettigheid van dit zijn huwelijk; ervaren zijnde
in de fchriften van THOMAS AQUINAS en andere
Schoolgeleerden, die de Levitifche Wet aanmerkten
als

GESCHIEDENIS. >> 77
als van zedelijke en altijddurende verpligting, en opna C. G.
merkzaam op de vertogen van fommige Bisfchop. pia«5i7V
tot 155apen,
die het huwelijk voor onwettig verklaard hadden,
was de Koning door dit alles met gewetensbezwaren
overladen, welke hem alle gemeenfchap
met de Koningin deden afbreken. Ook had inderdaad
reeds van het begin af WARHAM , Aartsbisfchop
van Cantcrbury, zich tegen dit huwelijk verklaard,
als bloedfchendig, en waaromtrent de Paus
geene dispenfatie of ontflag verkenen kon, alzoo
deszelfs magt zich niet over de Goddelijke wetten
kon uitflrekken. Ook had hij zwarigheid gemaakt,
dat een kind, uit dit huwelijk gefproten, nooit als
wettige erfgenaam des Rijks zou kunnen erkend
worden, hetwelk tot veel onrust en moeijeüjkhcden
in der tijd aanleiding zou kunnen geven.
Doch bij dit gemoedsbezwaar des Konings kwamen
nu ook andere redenen. De Koningin was van
een' ftuurfchen aard, niet gefchikt om des Konings
genegenheid aan zich te verbinden , en HENDRIK
zelf bleef in zijne liefde veranderlijk en onflandvastig,
zoodat van zes vrouwen , die hij bij vervolg
gehad heeft, Hechts de eerfte en de derde , met
welke hij ook niet meer dan een jaar getrouwd is
geweest, haren natuurlijken dood geftorven zijn, en
zijne laatfte vrouw hem wer overleefde , maar ook
dikwijls in levensgevaar geweest is, gedurende dien
korten tijd, dat zij met hem getrouwd was. Hiel
kwam bij, dat KATHARINA niet heel gezond was ,
en dat de Koning op eene adelijke jonge Dochter,
ANNA BOLEIN genaamd , verliefd was geworden ,
§ 3 wei

BS C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
278 K E R K E L I J K E
welke weigerde, den Koning anders dan in een wet­
tig huwelijk te wille te zijn.
Eindelijk werd, op 'sKonings last, de wettigheid
van dit huwelijk in overweging genomen , en het
gevoelen der Bisfchoppen daaromtrent ingewonnen ,
die allen, uitgezonderd JOAN FISSCHER , Bisfchop
van Rochester, dit huwelijk voor ongeoorloofd en
onwettig verklaarden. Dewijl de Koningin in deze
uitfpraak der Bisfchoppen weigerde te berusten , én
zich op de Pausfelijke Dispenfatie beriep, werd de
zaak ter kennis van den Paus gebragt , die thans
door de Keizerlijke troepen te Rome gevangen ge­
houden wordende, den Koning alles beloofde, maar
zoodra hij zijnen zoen met den Keizer gemaakt had,
uit vrees van denzelven op nieuw tegen zich in het
harnas te jagen, en te gelijk bekommerd, dat HEN­
DRIK , door hem in het ongelijk gefteld wordende,
zich aan zijne gehoorzaamheid zou onttrekken , de
beflisfing over de wettigheid van dit huwelijk, door
verfcheidene uitvlugten fleepende wist te houden.
Eindelijk zond hij den Kardinaal CAMPEGGIO als
zijnen Gezant naar Engeland, om met den Kardi­
naal WOLSEY deze zaak te onderzoeken, en in zij­
nen naam te beoordeelen. Na menigvuldige onder­
handelingen , in welke CAMPEGGIO den Koning met
goede en vleüende woorden poogde in te nemen ,
werd den 2i(len Junij 1529 een regtsgeding voor de
Gevolmagtigden van den Paus gehouden , en beide
de Koning en Koningin voor dezelve gedaagd. Doch
de Koningin weigerde voor deze Regters te ver-
{"chijïien, maar beriep zich op den Paus zelven.
Hief

G E S C H I E D E N I S . a"9
Hier op daagde de Paus den Koning en Koningin ïa C. G.
te Rome voor zijnen Regterdoel, waar over de Ko­ Iaarl5!7.
:ot 1552.
ning ten hoogde misnoegd zijnde, zijn ongenoegen
het eerst op zijnen Staatsdienaar den Kardinaal WOL-
SEY uitftortte, die van zijn ambt als Kanfelier ontzet
werd, hetwelk aan THOMAS MORUS werd opgedragen,
WOLSEY werd vervolgens naar den Towr
gebragt, in welke gevangenis hij kort daarna van
hartzeer overleed.
Terwijl de Koning zich in verlegenheid bevond ,
en onzeker was, wat hij ter hand zou nemen, werd
hem door THOMAS CRANMER een weg aangewezen,
ter bereiking van zijn oogmerk, CRANMER was
Leeraar der Godgeleerdheid op de Hoogefchool te
Cambridge, en bevond zich thans te JValtham, alwaar
hij in gezelfchapkwam met GARDINER en FOX,
den eerden Geheimfchrijver, den laatden Aalmoezenier
van den Koning. Deze vraagden hem onder
anderen, wat hij van de echtfcheiding dacht , op
welke de Koning aandrong ? CRANMER zeide hun ,
dat het raadzaam zou zijn, het gevoelen van de
vermaardde Godgeleerden en der voornaamfte Akademien
van Europa in te winnen, of het huwelijk
des Konings met KATHARINA van Arragon met de
Goddelijke wet ftrijdig ware. Indien men dit bevond,
kon de Paus, hetgeen met het Goddelijk regt
dreed, niet voor wettig en geoorloofd verklaren.
De Koning, wien men dit voordelde , keurde dezen
raad goed; en CRANMER kreeg voor «alles in last,
om fchriftelijk aan te toonen, dat des Konings huwelijk
drijdig was met het Goddelijk regt , gelijk
S 4 CRAN

38o K E R K E L I J K E
na C. G. CRANMER deed, en dit in openbaren druk beweerd-
Jaari5i7. de. Vervolgens werden de Hoogefcholen van Ox~
tot 1552.
ford en Cambridge geraadpleegd, welke in het eerst
vrij wat zwarigheid maakten, omdat zij de gevoe­
lens van CRANMER omtrent den Godsdienst verdacht
hielden, en niet minder voor ANNA BOELEIN , het
voorwerp van 's Konings liefde, vreesden , die aan
het Hof van MARGARETHA, Zuster van den Koning
van Frankryk, de beginfelen der gezuiverde leere
had ingezogen. Na vele bedenkingen verklaarden
zij zich voor het gevoelen van CRANMER. Ook
waren de gevoelens van de Hoogefcholen op het
vaste land hier mede overeenkomftig, zelfs in Italië,
alwaar niet alleen verfcheidene bijzondere Monniken
van verfchillende Ordens, en andere Leeraars der
Godgeleerdheid en van het Kerkelijk Regt, fommi-
gen zelfs in gedrukte verhandelingen, maar ook de
Akademien van Bologna en Padua verklaarden , dat
de Levitifche wetten omtrent verbodene huwelijken,
ook de Christenen verbinden moeten , en dat dus
de Paus geene vrijheid tot zoodanige huwelijken ver­
kenen, of maken kan, dat zij niet vanregtswege nietig
zouden wezen. De meeste Akademien in Frankryk
volgden dit voorbeeld, zelfs de Sorbonne , die hare
uitfpraak nog met eenen plegtigen eed bekrachtigde.
Uit Duitschland, Spanje en de Nederlanden, waar
het gezag des Keizers zoo groot was , kon men
niet veel verwachten; alleen werd CRANMER naar
duitschland gezonden, ora de gevoelens der Pro-
teftantfche Godgeleerden in te winnen, hij handelde
h^er met dezelyen, bijzonder met ANDREAS OSIAN-
P.ER 1

GESCHIEDENIS. afli
PER, met wien hij eene naauwe vriendfchap maak­ ïaC. O,
te, en wiens Zuster, anderen zeggen, Nicht, hij [aansi7.
:ot I55
in het heimelijke trouwde (*). De gevoelens der
Proteftantfche Leeraars kwamen over het algemeen daar
in overeen, dat zij des Konings huwelijk onwettig
keurden, en den Paus het regt ontzeiden, van ontilag
te kunnen geven van eenige Goddelijke wet;
met hen ftemden ook de meeste Zwitferfche Godgeleerden
overeen, alleen MART. BUCERUS wilde de
huwelijkswetten Levit. XVIII. voor burgerlijke wetten
gehouden hebben, welke, naar de omftandigheden,
voor verandering vatbaar waren. Tevens echter
oordeelden de Proteftanten, dat des Konings
huwelijk, al ware het ook onwettig, nogtans niel
kon verbroken worden, noch het den Koning geoor
loofd zijn, om, met verftooting van zijne eerftt
huisvrouw, eene andere te trouwen , waarom zi
ook zijn huwelijk met ANNA BOELEIN afkeurden
Waarlijk, dus een blijk gevende van hunne opregt
heid en waarheidsliefde, daar anders de Staatkund
hun geraden zou hebben , de ontbinding van he
huwelijk aan te prijzen, opdat zij de gunst van de
Koning, die tegen den Paus en den Keizer beid
mi.
a
«
i
t
i
e
(*) EAFIN zegt, dat hij met dezelve reeds te vore n
getrouwd was, eer hij aan Koning HENDRIK den bovei i-
gemelden raad gaf. Door de wet der zes artikelen, v: n
wolke wij vervolgens zullen fpreken, was hij echter n i-
dcrliaud genoodzaakt, haar naar Duitschland terug te
zenden,
S 5

282 K E R K E L I J K E
na C. G, misnoegd was, voor zich verzekeren mogten. Maar
tot 1552,
de opregtheid had bij hen boven Staatkundig voordeel
de overhand.
In het jaar 1530 werd een Parlement bijeengeroepen
, hetwelk in zeven jaren niet gebeurd was, aan
hetwelk de Koning de zaak van zijn huwelijk mededeelde,
en deszelfs toefcemming verkreeg. In hetzelfde
jaar verklaarde de Engelfcke Geestelijkheid
des Konings huwelijk voor onwettig, volgens het
Goddelijk Regt, hetwelk de Paus derhalve door "zijn
ontflag niet had kunnen of mogen bevestigen. Eene
Sijnode te Canterbury verklaarde te zelfden tijde het
eerst HENDRIK voor het Opperhoofd der Engelfche
Kerk, welke titel aan HENDRIK zoodanig behaagde
dat hij ter gedachtenis penningen liet flaan , met
Hebreeuwfche, Griekfche en Latijnfche Opfchriften,
sok werd dezelve door het Parlement in het jaar
1532 bevestigd, en tevens het overzenden der An.
naten naar Rome verboden.
Te dezen tijde overleed WARHAM, Aartsbisfchop
/an Canterbury, terwijl CRANMER nog in Duitscht
'and was, en deze werd door den Koning in destelfs
plaats tot dit Aartsbisdom benoemt, als de
i [efchiktfte man, om, in deze omftandigheden, het
] 'rimaatfchap van Engeland, hetwelk met dit Aarts-
1 •isdom verbonden was, te bekleeden. Hij aan­
1 aardde deze hooge waardigheid in het jaar 1533 »
t
adat hij zulks wegens vele zwarigheden , die hem
c
aar van affchrikten, een' geruimen tijd geweigerd
l
ad. Zijne benoeming werd door den Paus bevestigd,

G E S C H I E D E N I S . 283
tigd, zijnde dit het laatfte voorbeeld van eene zoo­ ia C. G.
[aari5i7.
danige bevestiging, door den Paus in Engeland ge- tot 155».
geven.
En nu kwam de Koning tot het uiterfle. CRAN­
MER, als Primaat van Engeland, nam aan het hoofd
eener vergadering van Bisfchoppen en Leeraren in
de Godgeleerdheid en het Kerkelijk Regt kennis
van deze zaak, en daagde den Koning en de
Koningin, om op den sollen Mei 1533 voor deze
Kerkelijke Regtbank te verfchijnen. De Koning verfcheen
door eenen Ge vol magtigde, de Koningin wilde
deze Regtbank niet erkennen. Na eenige zittingen
werd het vonnis op den 23(ïen Mei uitgefproken,
het huwelijk des Konings ontbonden, en vijf
dagen daarna, op den 2Sften, het huwelijk met
ANNA BOELEIN, welke de Koning reeds in het
voorgaande jaar in het geheim getrouwd had , en
die zich bij hem zwanger bevond, plegtig bevestigd,
wordende zij door den Koning tot Koningir
verklaard. Zij beviel den 7den September van EL*
ZABETH, die naderhand met zoo veel luifter der
troon van Engeland bekleed heeft; de jonggeborenf
werd terftond als Prinfes van Walles en erfgenami
des Rijks door haren Vader verklaard.
Nog geftadig bleef echter HENDRIK in onderhan
deling met het Rowifche Hof, maar de Paus doo r
des Konings gedrag, door het verbieden der Anna
ten, en ook van alle appellen of beroepingen > 0;
den Stoel van Rome, welke in dit jaar 1533 insge
lijks verboden waren, gebelgd, en voornamelijk vet
ontwaardigd, dat CRANMER met de zijnen zich ha 1
vei

n» C. G verftout, uitfpraak te doen over 's Konings huwe-
Jaari5i j
tot 1552
• lijk, liet zich door de Kardinalen, die van Keizer
KAREL afhingen, ligtelijk overhalen', om, in het
begin van het jaar 1534, de zaak der echtfcheiding
nog eens op «ijne wijze te beflechten door een vonnis
, bij hetwelk Koning HENDRIK verklaard werd ,
in den ban te zijn, indien hij KATHARINA van Arragon
bleef verdooren, en weigerde, ANNA EOE-
LEIN, binnen zekeren bepaalden tijd, weg te zenden.
HENDRIK
VIII.
breekt
alle gemeen
= '4 K E R K E L I J K E
Dit onverwacht en onftaatkundig vonnis van den
Paus had ten gevolge , dat HENDRIK terdond alle
onderhandelingen en gemeenfchap met den Room­
fchen Stoel geheel verbrak , en zich van dien tijd
fchap mei
den Paus als hoofd van de Engelfche Kerk gedroeg. Deze
af. gebeurtenis was zeker gewigtig voor de zaak der
Hervorming in Engeland, daar de magt en het gezag
van den Paus thans geheel vernietigd werden ,
volgens Akte van het Parlement in het jaar 1534 ,
waarbij het Rijk vrij verklaard werd van allen invloed,
werking en gevolgen der Paufelijke magt;
wordende de Koning verklaard als Opperhoofd en
de twee hoogde Aartsbisfchoppen van Canterbury
en lork voor de twee hoogde beduurders der Kerk
onder den Koning; verders werd daarbij bepaald,
den waren Godsdienst te behouden, die begrepen is
in de Geloofsartikelen en aangenomen door de Katholijke
Kerk,volgens den regel der Heilige Schrift;
het huwelijk van den Koning met KATHARINA werd
voor nietig, en dat met ANNA voor wettig verklaard,
en een eed daar toe vastgedeld en van allen
afgevorderd. Ook werd de wet over het draffen
der

GESCHIEDENIS. 285
der Ketteren verzacht, niemand zou zonder wettige ia C. G.
befchuldiging veroordeeld, of zonder het gezag des [aari5'7-
:ot 1552-
Konings geftraft worden, welke ftraf echter volgens
de begrippen van dien tijd nog de doodftraf bleef;
eindelijk werden er 3a Gelastigden aangefteld, om
de Kerkelijke Canons of Regelen te onderzoeken ,
doch intusfchen zouden de ouden ftandhouden, voor
zoo verre zij niet ftrijdig waren met de regten van
den Koning en het Rijk, hetwelk aan des Konings
oordeel werd overgelaten. Doch dit onderzoek bleef
uitgefleld, omdat fommigen meenden, dat het meer
voegde voor het Koninklijk gezag, indien er geene
Canons of Regelen werden vastgefteld , aan welke
de Koning zelf onderworpen zou wezen. Voorts
werd de zaak der Hervorming begunftigd, door de
nieuwe Koningin, die SHAXTON en LATIMER tol
hare Aalmoezeniers aanftelde, en vervolgens tot Bisfchoppen
van Salisbury en Worchester deed verkiezen;
maar voornamelijk werd de Hervorming bevorderd
door CRANMER en CROMWEL , doch van welker
de eerfte beweerde, dat het geheele beftuur van Kerkelijke
zaken aan den Koning behoorde.
Maar daartegen bleef HENDRIK der leere van dj
Roomfche Kerk fleeds toegedaan, ook toonde hij.
in het vervolg, dat hij den titel van Opperhoofc
der Kerk in denzelfden zin wilde verftaan hebben,
als de Paus dien gevoerd had, zoodat hij zich ovei
zaken, die het Geloof en het Kerkbeftuur betroffen,
een volftrekt gezag aanmatigde en over de gemoederen
wilde heerfchen. Deze zonderlinge denkwijzf
-van dezen Vorst was oorzaak, dat onder zijne re
ge

236 K E R K E L I J K E
fia C. G gering, de aanhangers der Roomfche Kerk en der-
Jasrisi;
• zei ver tegenfirevers, fomtijds, te zelfder tijd en
tot 1552
plaats, met dezelfde ftrengheid behandeld, tot gelijke
RralTe verwezen, en aan denzelfden paal verbrand
werden.
Bijzon­ Doch laat ons, na dit verhaal omtrent de gevolderhedengen
van den twist over des Konings huwelijk, den
van de
eerfte draad der Gefchiedenis van de Hervorming van En»
Hervor­ geland weder opvatten. Wij hebben hier voor (*)
mers van
Engeland
gewaagd van de eerfte pogingen, om dezelve in dit
JOAN Rijk in te voeren, en toen de namen genoemd van
FftïTH,
JOAN FRYTH en WILLEM TYNDAL , welke laatfte
meermalen de Apostel van Engeland genoemd is
geworden. Wij vinden van deze voorname voorftanders
der Hervorming eenige bijzonderheden op»
geteekend, welke ook hier verdienen gelezen te
worden*
JOAN FRYTH muntte uit in godsvrucht en eene
Uitgebreide geleerdheid; hij had zijne opvoeding ontvangen
te Oxford, alwaar hij in kennis geraakte met
WILLIAM TYNDAL , en de gunst genoot van den
Kardinaal WOLSEY, maar als deze beide jongelingen
gevoelens begonnen te ontdekken , welke van de
leere der Roomfche Kerk afweken, bijzonder omtrent
de ligchamelijke tegenwoordigheid van CHRIS­
TUS in het Avondmaal, werden zij van Ketterij befchuldigd,
en in eenen onderaardfchen Kerker opgefloten,
uit welke zij echter ontkwamen, wanneer
FRYTH zijn vaderland ontweek, en zich vier jaren
\ in
(*) Bladz, 272.

G E S C H I E D E N I S . D8 7
in Duitschland onthield, van waar hij in zijn vana
C. G,
derland wedergekeerd, zijne meening over het Sacra­
Jaari5ï7.
tot 155e.
ment des ligchaams en hloeds van CHRISTUS in
eene Verhandeling in het licht gaf; hij werd daarop
andermaal gevangen, terwijl THOMAS MORUS , die
den Kardinaal WOLSEY als Kanfelier van Engeland
was opgevolgd, zijne Verhandeling fchriftelijk poogde
le wederleggen, met groote welfprekendheid en geleerdheid,
gelijk MORUS inderdaad door geleerdheid
beroemd was. FRYTH beantwoordde echter dit gefchrift
, fchoon hij in de gevangenis van alle Boeken
ontbloot, en met ketenen zoodanig bezwaard was,
dat hij ter naauwer nood zitten kon , zoo eenvoudig
overtuigend, dat elk moest oordeelen, dat MO­
RUS zich een fchrander verdediger eener kwade
zaak, maar FRYTH zich een' eenvoudigen voorftander
der waarheid betoond had. FRYTH heeft ook
het een en ander over het Vagevuur gefchreven te­
gen JOAN FISSCHER , Bisfchop van Rochester,
THOMAS MORUS en RASTAL , deszelfs Schoonzoon.
Zijne fchriften zijn in het jaar 1573 bij eikanderen
uitgegeven. Na eenigen tijd gevangen gezeten de
hebben, werd FRYTH in het jaar 1533 als een Ketter
veroordeeld , aan de Wereldlijke Overheid
overgegeven, en vervolgens te Londen levende verbrand.
WILLIAM TYNDAL, de vriend van FRYTH, met WILLIAM
TYNDAL.
denzelven te Oxford zijne Letteroefeningen volbragt
hebbende, is bekend door zijne Overzetting des Bijbels,
gelijk wij reeds gezien hebben, welke, niettegenftaande
de verenigde pogingen der Roomfche
Gess

sSS K E R K E L I J K E
ma C. G Geestelijken, die dezelve verboden te lezen oF te
Jaari5i7 hebben, en ze ten vure veroordeelden, waar zij ze
tot 1552
bekomen konden, allerwege in Engeland met drift
ontvangen en gelezen werd. Hij fchreef bovendien
nog verfcheidene andere werken, onder anderen een
over de gehoorzaamheid van een Christen, waarin
hij de geheele zedeleer en de pligten van eenen
Christen ontvouwde, en door hetwelk men zegt,
dat ANNA BOELEiN, eer zij met den Koning getrouwd
was, overreed werd, om de Hervorming te
omhelzen, en dezelve haar leven lang getrouw te
blijven, TYNDAL, die zich in Glocestersfhire ophield
met het onderwijs van adelijke jonge lieden ,
was fpoedig, door de vervolgingen der Roomfche
Geestelijken, genoodzaakt, eene wijkplaats te zoeken.
Hij begaf zich naar Londen, maar ook daar geene veiligheid
vindende, naar Duitschland, van waar hij in
Brahand kwam, om van naderbij zijne Geloofsgenooten
in zijn vaderland zijne dienften te kunnen bewijzen. Doch
eindelijk werd hij, door de listen der Engelfche Bisfchoppen,
te Antwerpen gevangen genomen, en na
t-^njaar in de gevangenis gezeten te hebben, in 1536
te Vilvoorden in Brahand verbrand. Op den brandftapel
hoorde men hem nog bidden: Heere, open de
•cogen des Konings van Engeland!
THOMAS
J61LNLÏ".
Een foortgelijk lot trof ook eenen derden Hervormer
van Engeland, THOMAS BILNEY, een' man van
beproefde deugd en godsvrucht. Door vrees had
hij in het jaar 1528 onder de vervolging van den
Kardinaal WOLSEY zijne gevoelens afgezworen ,
over welke zwakheid hij naderhand door fchaamte
en

G E S C H I E D E N I S . a8?
en berouw gedrukt zijnde, zoo veel te ijveriger de nn C. 6.
Jaar 1517.
Euangelieleer aan anderen aanprees en leeraarde, tot
tot 155a»
dat hij niet lang daar na in het jaar 1531 andermaal
gevangen zijnde, ter dood veroordeeld is geworden.
Men verhaalt van hem, dat hij des nachts voor de
uitvoering van zijn vonnis, den vinger in de vlam
der kaarsfe gedoken hebbe , om te beproeven , of
hij de hitte des vuurs zou kunnen doorftaan. Als
hij nu op het eerfte gevoel der vlam den vinger ,
door eene natuurlijke beweging, terugtrok , hebbe
hij zich zeiven beftrarfende gezegd: ,, Wat, kunt
gij het branden van één lid niet verdragen, hoe zult
gij dan morgen het verbranden van het geheele ligchaam
verdragen kunnen?" Den volgenden dag
onderging hij den dood met de grootfte ftandvastigheid
(*).
Behalve dezen werden in de vervolging vele anderf
ter dood gebragt, ja, als ware men niet te vrede mei
tegen de levenden zijnen ijver uit te laten, zelfs de over
ledenen werden nog na hunnen dood als Ketters ge
ftraft. Dus verklaarde WILLIAM WARHAM, Aartsbisfchoj
van Canterbury, zekeren WILLIAM THRACE, fchild
knaap, na deszelfs dood voor een'Ketter, omdathi i
zijn' uiterften wil niet aangevangen had, met het ge
wo
(*) GERDES /. c. T. IV. p. 154. bij wien men ook in
de Bijlage XXV. p. 129. volg. eenen Brief lezen kan,
èoor dezen belijder uit zijne eerfte gevangenis gefchreven
aan CUTBERT TONSTALL, Bisfchop van Londen, eenen
hevigen vervolger der Hervormden.
HERV. II. T

«90 K E R K E L IJ K E
na C. G. wone formulier: ik beyele mijne ziel aan God, aan
Jaarisir. de Heilige Maagd, en aan alle Heiligen in het
tot 1552
Paradijs, maar. daar tegen betuigd had : „ Dat
hij zijne ziel aan niemand overgaf dan aan God,
„ door den Middelaar JEZUS CHRISTUS , op wien
„ alleen hij al zijn vertrouwen fteldès" Ook gaf de
Bisfchop last, om deszelfs lijk op te graven, hetwelk
PARKER , Ofliciaal van Wigorn, ten uitvoer
bragt niet alleen , maar ook het lijk op het vuur
wierp. Welke onmerifchelijkheid nogtans aan den
Koning zoo mishaagde , dat hij PARKER deed afzetten
en in eene boete van honderd Dukaten verwees.
Deze vervolgingen werden meest onderfteund en
aangevuurd door den Hertog van Nortfolk, Oom
der Koningin ANNA, maar tevens haren grooten
vijand, door GARDINER, Bisfchop van Winton. die
op CRANMER afgunftig was, en LONGLAND, Bisfchop
van Lincoln, die den Koning genadig tegen
de Hervorming ophitften, waar toe ook de Kanfelier
THOMAS MORUS medewerkte.
Dcch daar tegen vonden de Hervormden grooten
Meun bij de Koningin ANNA BOLEIN , die hunne
Leeraars genoegzaam openlijk in hare befcherming
nam; wordende zij daar in wakker bijgeftaan door
THOMAS CRANMER, thans, gelijk wij gezien hebben
, Aartsbisfchop van Canterbury , die des Konings
gunst bezat, en op den duur wist te behouden
, en door THOMAS CROMWEL , die, van eene
geringe geboorte, tot de hoogfte waardigheden bevorderd
was; terwijl MORUS, zoodra het huwelijk
met

G E S C H I E D E N I S . opt
met ANNA voltrokken was, zijnen post als Kanfelier na C. G.
nederleide.
Jaar 15.7.
tot 1552.
Deze THOMAS MORUS , een zeer geleerd man,
algemeen bekend door zijne Utopia en andere ge­ Dood van
j. FISleerde
fchriften , werd vervolgens in bet jaar
SCHER en
1535 door den Koning ter dood veroordeeld en THOMAS
onthoofd , te gelijk met JOAN FISSCHER , Bis­ MORUS.
fchop van Rochester , een' tachtigjarigen grijsaard,
beide groote voorflanders van den Roomfchen
Godsdienst, omdat zij den Koning als hoofd der
Engelfche Kerk weigerden te erkennen, en niet nalieten
de zaak van 'sKonings Gemalin KATHARINA
te verdedigen. Zij ondergingen beiden hunne doodftraf
tot fchande van den Koning en het Rijk met
eenen onbezweken moed en betooning van Godsvrucht.
De Paus had FISSCKER, terwijl hij in den
Kerker zat, tot Kardinaal benoemd, maar het purper
baatte hem niet, veeleer deed het des Konings
gramfchap nog meer omfteken. MORUS had, niet
lang geleden, nog het Vagevuur in gefchrift verdedigd.
Te weten, daar was een Werkje in het licht
•gekomen, gefchreven'van SIMON FISH DE GRAYESN
ÏNN , onder den titel: Smeekbede der armen. In
hetzelve klagen de armen, dat zij tot het uiterfle
gebragt waren, dewijl de Monniken zich de aalmoezen
toeeigenden, welke voor hun beflemd waren ,
en wel fterke gezonde Monniken, maar ledigloopers
en luije buiken, onder den aangenomen' naam van
Bedelmonniken, van welke gelijk er vijf Ordens wartn,
zoo kou, indien aan elke Orde 'swekelijks
door elk huisgezin flechts eene kleine aalmoes gege-
T a ven

na C. G
Jan f1517
tot .552
29a K E R K E L I J K E
ven werd, de fora genoegzaam zijn, om alle armer*
te onderhouden, die nu Hagen moesten, dat zij van
alle levensonderhoud beroofd waren. Zij betoogen
met verfcheidene bewijsredenen, dat deze Ordens
fchadelijk waren voor den Staat, die dus van Burgers
werd ontbloot; ook befchuldigen zij den Paus
van wreedheid en gierigheid, omdat hij niet allen
en een' iegelijk uit het Vagevuur verloste, hetwelk
immers in zijne magt ftond, daar nu alleen de Rijken
voor hun geld uit deze gevangenis verlost werden.
Dit gefchrift werd gretig gelezen, ook van
den Koning, die het van de Koningin ontvangen
had, en den Schrijver onder zijne befcherming nam
tegen alle vervolging. Dit ftukje werd door THO­
MAS MORUS opzetteiijk wederlegd , in een werkje,
waar aan hij den titel gaf: Smeekfchrift der zielen
in het Vagevuur. In hetzelve beklagen zich deze
zielen over hare ellende , en verheffen de groote
winst, welke zij betuigen te hebben van de Misfen
der Broederen, voor hare verlosfing gevierd; en
fmeeken dus hare nabeftaanden en vrienden , om
toch deze Broederen te helpen, die haar deze weldaad
bewijzen. In dit werkje verzekerde MORUS
ftout weg, dat deze leer van het Vagevuur reeds
federt vele eeuwen de leer der Kerk geweest was ,
en poogde dezelve met plaatfen uit de Heil. Schrift
en fchijnbewijzen te betoogen. Doch zijn werk
werd beantwoord door FRYTH , van wien wij boven
gefproken hebben, die ook om deze reden zijn leven
, gelijk wij gezien hebben, door het vuur heeft
moeten verliezen.
Da

G E S C H I E D E N I S .
De Roomschgezinden waren niet alleen in de weer ia C. G.
T»m het waggelend gebouw van hun aanzien in En­ a?ri5i7.
ot 1552.
geland té fchragen, door gefchriften en geweld,
maar ook namen te dezen tijde eenige Monniken Bedriegerijen
van •
hunne toevlugt tot bedrog, waar toe zij zich van
ELIZAzekere
ELIZABETH BARTON bedienden, in de Ge­ BETH
SARTON.
fchiedenis bekend onder den naam van de Maagd
van Kent, welke aan hysterieke toevallen onderhevig
zijnde, door hen overgehaald werd, om dezelve
voor hemelfche verrukkingen uit te geven. Het bedrog
won van tijd tot tijd veld ; men vertoonde
eenen Brief, dieri zij van MARIA MAGDALKNA uit den
hemel ontvangen zou hebben; zij fcheen zelfs wonderbare
genezingen te werken, zij ondernam het voorzeggen
van toekomftige gebeurtenisfen; eindelijk was
zij Hout genoeg, des Konings echtfcheiding openlijk
te beftraffen, en te verhalen, dat God haar op hare
gebeden geopenbaard had, indien de Koning hier bij
volhardde, en eene andere trouwde, dat hij niet alleen
binnen ééne maand van de Koninklijke waardigheid
beroofd worden, maar ook een' fchandeüjken
dood fterven zou. Velen begonnen haar gelooi
te geven, en onder dezen zelfs de Bisfchop FIS-
SCHER , wien dit ook bij zijn vonnis als eene mis
daad te last werd gelegd. De Koning , die dez(
zaak in het eerst veracht had, nam cr thans kenni;
van, en de nieuwe Profetes werd in de gevangeni:
geworpen, te gelijk met hare medehelpers ; zij be
kenden in de gevangenis het gepleegd bedrog ei l
werden des wegens den 2often April 1534 ter doot 1
T 3 ge

naC. G. gebragt (*). Deze gebeurtenis bragt niet weinig
Jaari5i7. toe, om HENDRIK VIII meer en meer tegen den
tot 1552.
Paus en de Monniken te verbitteren, en hunnen invloed
geheel te vernietigen.
Onder»
hande'ingen
vr.n
HWvDiUIC
VIII met
deProteltaiitfclie
Vorstenin
Duitschlauj.
294 K E R K E L IJ KE
Als te dezen tijde Paus PAULUS III, de opvolger
van KLEMENS VII, den ban tegen HENDRIK openlijk
had afgekondigd, oordeelde de Koning het noodig,
zich nader te verbinden met de Proteftantfche
Vorsten van Duitschland. Te dien einde werd door
hem in het jaar 1534 EDUARD FOX, Bisfchop van
Hereforth , naar Duitschland gezonden , om met
den Keurvorst van Sakfen en den Landgraaf van
Hesfen in onderhandeling te treden, bijzonder over
de middelen, om eene vrije en regtinatige algemeene
Kerkvergadering te verkrijgen. De Vorsten beantwoordden
dit voorllel beleefdelijk, maar wachtten
zich tevens voorzigtig, om HENDRIK veel te vertrouwen
, daar zij duidelijk befpeurden, dat het hem
meest te doen was, om van hen de erkentenis der
wettigheid zijner echtfeheiding en van zijn tweede
huwelijk te verkrijgen. In hetzelfde jaar vaardigde
hij ook ROBERT BARNS (f) , een' beroemd Godge-
(*) Deze gebeurtenis is daarom te merkwaardiger,
om.lat fommigen in vervolg van tijd deze BARTON en
hare medepligtigen onder de Martelaren voor het Katho-
lijk geloof hebben durven plaatfen. GERDES /. c. p. 24%
(+) Deze was, om zijnen ijver voor de waarheid, io
het jaar 1525 in de gevangenis geworpen, maar daar uit
na drie jaren ontvlugt naar Duitschland, van w?ar hij
naar

G E S C H I E D E N I S . 295
geleerde, af, om met de Godgeleerden van Witte» ia C. G.
berg te fpreken, en FILIPS MELANCHTHON naar
faari5i7.
ot 1552.
Engeland te noodigen. Deze beroemde man had
zich 'sKonings gunst verworven, door aan denzel-
ven zijne verklaring over den Brief van PAULUS aan
de Romeinen toe te zenden, verzeld met eenen Brief
aan den Koning, geteekend in de maand Augustus.
De Koning beantwoordde denzelven met eenen gun-
ftigen Brief van 1 October 1535. MELANCHTHON
was in het eerst niet ongenegen, om deze uitnoodiging
op te volgen, maar de Keurvorst van Sakfen
maakte zwarigheden, en nu kwamen er uit Enge»
land in het jaar 1536 zoodanige berigten over, welke
deze reis naar Engeland ter zijde deden Hellen (*).
naar Engeland was wedergekeerd. Hij heeft verfchei­
dene werken gefchreven in het Latijn en andere in het
Engelsen. In het jaar 1540 den 3oiten Julij moest hij
op den brandftapel zijne belijdenis met den dood verze­
gelen, GERDES /. c. p. 249, 250.
(*) MELANCHTHON had in dat jaar 1536 nog de nieu.
we uitgave van zijne Loca Euangelica aan den Koning
opgedragen, maar fchreef eerlang onder den opdragt met
zijne eigene hand deze regelen:
Dum laudandus erat, regern laudaviraus Anglum,
Hei mihi, quara varium est Regibiis ingenium.
In het voorbijgaan: CALVIN had ook met HENDRIK VII!
niet veel op, gelijk blijkt uit deze zijne aanteekenins
op Amos VII. 13. Opp. Tom. V. fol. 223. „ Qui initic
„ tantopere extulerunt Henricum, Regern Angliae, cent
De
T 4 „fue

29-5 K E R K E L I J K E
na C. G De haat, dien HENDRIK tegen de Monniken had
Jaarisi? • opgevat, om derzelver woelingen tegen zijne huwetot
1552
' lijksfcheiding en tegen zijn gezag, als Opperhoofd
Klooster s der Kerk, deed hem in het jaar 1536 befluiten ,
in Enge­
_ om naar den toeftand der Kloosters onderzoek te
land afge
fcbaft. laten doen. Bij dit onderzoek ftond men menigmaal
verbaasd, over hetgeen men in vele Kloosters ontdekte,
van de lage kunftenarijen en onbefchaamde
middelen, van welke de Monniken zich bediend
hadden, om de bijgeloovige menigte te bedriegen,
doch nog meer, wegens de fchrikkelijke voorbeelden,
van allerhande fnoodheden en gruwelen, welke
in dezelve gepleegd waren. Sommige Kloosterlingen
of door fchaamte of door vrees, of door uitzigt op
het herkrijgen van hunne vrijheid, ftonden nu vrijwillig
hunne Kloosters en Bezittingen aan den Koning
af; van de overigen werden door eene Parlementsakte
van het jaar 1536 meer dan 370 Abdijen
vernietigd, en drie jaren daarna werden zij allen afgefchaft
en derzelver goederen aan den Koning gefchonken.
Doch deze fchatten werden door HEN­
DRIK en zijne gunflelingen, meestal in korten tijd,
met de uiterfte verkwisting , fchandelijk verfpild.
Deze affchaffing der Kloosters baarde echter groot
misnoegen, niet alleen bij de Monniken, van welke
velen daar door tot de uiterfte armoede gebragt werden,
„ ftierunt inconliderati hommes: dederunt illi fuminam
s, rerum omnium potestaten:, & hoe me temper graviter
vulneravit. Erant enim blasphemi, quum voenrent
ipfum fummum paput Ecclefiae fub Christo,"

G E S C H I E D E N I S . 297
den, maar ook bij vele Edelen, die hunne familien 1
gewoon waren in (land te houden, door fommigen
van hunne kinderen tot het Kloosterleven te beftemmen,
en bij arme lieden, die van de aalmoezen
leefden, welke zij van Kloosters genoten; zelfs ontftonden
er, vooral in Lincolmhire en Torkshire ,
oproeren*, die niet dan met geweld beteugeld konden
worden.
De zaak der Hervorming fcheen nu op eenen goeden
voet'vaEngeland te ftaan, te meer, daar in eene
vergadering te Londen werd voorgefteld, eene vertaling
van den Bijbel in het Engelsch te doen vervaardigen
, en het lezen van den Bijbel aan allen vrij
te laten; hier van werd nog in het jaar 1536 eene
Akte van het Parlement opgefteld, en door den Koning
bevel tot het vervaardigen van zoodanige vertaling
des Bijbels in de moedertaal gegeven, fchoon
er nog eenige jaren verliepen, eer dezelve voltooid
werd.
In het begin van dit jaar overleed des Konings
verftotene Gemalin KATHARINA van Arragon , in
het softe jaar van haren ouderdom , hebbende zij
kort voor haren dood, in eenen Brief aan den Koning,
hare en zijne Dochter MARIA allerernftigst aan
hem aanbevolen. Haar dood werd door de Koningin
ANNA met zigtbare blijken van vreugde verftaan ,
terwijl zij weinig dacht aan de treurige omwenteling
van haar lot, die zoo kort aanfïaande was. Zij
was in dezelfde maand Januarij bevallen van een
Zoon, maar die dood ter wereld kwam. Sommigen
Bieenen, dat de hoop des Konings op eenen man-
T $ ne-
ia C. G.
[aan 517.
at 1552*
De Kolingin
MNNA
BOELEIN
onthoofd

298 K E R K E L I J K E
na C. G , nelijken erfgenaam, dus te loor gefield, het eerst
Jaari5i7
• zijne liefde jegens ANNA hebbe doen verflaauwen ;
tot 1552
hier kwam bij , dat hij thans reeds genegenheid
koesterde voor JOANNA SEYMOUR, van uitmuntende
fchoonheid, en wier karakter het midden hield tusfehen
de iluurfche deftigheid van KATHARINA en
den vrolijken en luchthartigen imborst van ANNA.
De hoofden der Roomfche partij, bijzonder de Hertog
van Nortfolk, STEVEN GARDINER en anderen,
HENDRIK'S gunst jegens ANNA ziende waggelen ,
befloten haar te doen vallen; met dit oogmerk begon
men des Konings hart met vermoedens te vervullen
, welke weldra een' grond van befchuldiging
uitmaakten, dat de Koningin, die onlangs eene miskraam
had gehad , zich fchuldig had gemaakt aan
overfpel, ja zelfs aan bloedfchande met haren Broeder.
Op deze befchuldigingen , welke echter nooit
bewezen zijn geworden, terwijl de Koningin tot in
hare laatfle oogenblikken hare onfchuld beweerde ,
liet HENDRIK zijne Gemalin in den Towr gevangen
zetten, en ter dood verwijzen, en vervolgens onthoofden.
Den dag na haren dood trouwde hij
JOANNA SEYMOUR, en in het eerstvolgende Parlement
werd ELIZABETH , zijne Dochter bij ANNA ,
van alle regt en uitzigt op de opvolging, even
als MARIA , zijne Dochter bij KATHARINA , uitgefloten,
ANNA onderging den dood op eene waardige
wijze, hebbende nog voor dat zij ter flraffe
uitgevoerd werd , eenen Brief aan den Koning
gefchreven , waar in zij hem de liefde tot •
eene andere voorwerpt , en hare onfchuld betuigt
;

G E S C H I E D E N I S . 259
tuigt; (*) ook zegt men, dat zij den Koning hebbe 1 ia C. G.
:oari5i7.
ot 1552»
bedankt, dat hij haar uit een' geringen Haat tot ;
Koningin verheven hebbende, nu nog tot eene Martelaresfe
voor den hemel maakte. Het is opmerkelijk,
dat haar broeders vrouw, de eenige, die haar
van bloedfchande met haren man befchuldigde, eene
vrouw van zeer Hecht karakter, naderhand om misdaden
, welke zij te gelijk met 's Konings vijfde huisvrouw
KATHARINA HOWARTH bedreven had , dezelfde
doodflraf regtvaardig heeft moeten ondergaan.
De dood van Koningin ANNA deed den moed der
Roomschgezinden rijzen. De Paus beproefde , of
bet mogelijk ware, den Koning weder met den
Roomfchen Stoel te verzoenen; het Lagerhuis in
het Parlement zond aan het Hoogerhuis in de maand
Junij 67 artikelen tegen de Ketters , zoo oude als
nieuwe; doch gelukkig voor de zaak der Hervorming
bleven CRANMER en CROMWEL des Konings
gunst behouden, en de laatfte deed zelfs het voordel:
Dat de Koning wilde, dat de plegtigheden en
ceremoniën in den Godsdienst zouden verbeterd
worden naar den Regel der Heilige Schriften , en
dat niets zou aangenomen of toegelaten worden ,
dan hetgeen uit de Heilige Schrift zou kunnen bewezen
worden. Hevig werd over dit voorftel voor
en tegen getwist, het befluit was, dat zekere artikelen
werden opgefteld en door 's Konings gezag
vervolgens aangenomen, welke, even als het Interim
(*) Men kan dezen Brief lezen bij GERDES Bijlag.
XXXII. op het IV Deel, Bladz. 161-167.
Vnstftelling
van
eenige
Geloofsartikelen.

3:0 K E R K E L I J K E
ca C. G. rim in Duitschland, zekeren middelweg hielden ,
Jaari5i7.
tot 1552.
zoodat bij voorbeeld in dezelve aan de ééne zijde
de Oorbiecht en de Transfubftantiatie, de Beeldendienst
en de aanroeping der Heiligen behouden werden;
maar aan de andere zijde de H. Schrift tot den
grondflag des Geloofs gefield werd, met verwerping
der Overleveringen en Pausfelijke Decreten. Ook
werd de Beeldendienst en de aanroeping der Heiligen
vrij naauw bepaald, en flechts twee Sacramenten
vastgefteld, en het Vagevuur in twijfel getrokken.
Omtrent dezen tijd fchreef REGINALD POLE, een
man uit Koninklijk bloed, zijn Boek over de eenheid
der Kerk, tegen de Opperhoofdigheid des Konings,
in hetwelk hij allerhevigst tegen denzelven uitvoer,
fchrijvende, dat de Koning dus dadelijk het hoofd
was geworden van de vergadering der boosdoenders,
en van de gemeente des Satans ; hij verweet hem
onmenfchelijke wreedheid tegen de Roomschgezinden,
vergeleek hem met den Koning NEBUKADNE-
ZAR, en de Koningin ANNA BOELEIN met JEZA-
BEL; en fchilderde HENDRIK af als wreeder dan
NERO en DOMITIAAN. Men meent, dat hij dus
hevig fchreef, ten einde zelf zich te zuiveren van
vermoeden van Lutheranerij; HENDRIK, hier door
zeer verbitterd, ontveinsde echter in het eerst zijn
misnoegen, en fchreef aan POLE, dat hij in Engeland
zou terug keeren, en fommige plaatfen in zijn
Boek duidelijker verklaren; doch dewijl POLE tegen
deze vriendelijke woorden op zijne hoede was ,
verklaarde de Koning hem fchuldig aan misdaad van
gekwetfle Majefteit, ftelde 50,000 Dukaten op zijn
hoofd,

G E S C H I E D E N I S . 30I
hoofd, verklaarde alle zijne goederen verbeurd , en r aC. G.
aari5i7«
deed de bloedverwanten van POLE zijne wraak ten J ot 1552.
Hrengfte ondervinden. Het werk van POLE , die na- ,
derhand te Rome den Kardinaalshoed verkreeg, werd
door verfcheidene Engelfche Geestelijken wederlegd.
In het jaar 1537 beviel de Koningin JOANNA SEY- 1 IDUAHD
/I gebo-
MOUR van eenen Zoon, EDUARD , tot groote blijden.Doodfchap van Koning HENDRIK , die dit kind terfiond /an de
Koningin
tot Prins van Walles benoemde en tot zijnen opvol­
;. SEYger
op den troon verklaarde. De Koningin overleed MOUR.
twee dagen na hare bevalling. Een groot verlies
zeker voor de zaak der Hervorming, welke zij, niet
minder dan ANNA BOELEIN, maar met meer beleid
en bedaardheid was toegedaan. De Roomschgezinden,
onder welken STEVEN GARDINER bijzonder
uitmuntte, verdubbelden nu hunne woelingen, om
den Koning tegen de Hervormden op te hitfen ,
doch, dewijl CRANMER des Konings gunst bleef
behouden, konden zij hun doel niet ten volle bereiken.
Integendeel werd de afkeer van HENDRIK
van den Paus hoe langer hoe grooter, toen Paus
PAULUS III den ban, welken hij reeds in het jaar
1535 vastgefteld en geteekend had, nu in 1538
openlijk afkondigde, en bij denzelven hem van het
Rijk vervallen verklaarde, hetwelk de Paus aan den
Koning van Schotland aanbood, dien hij, gelijk alle
Koningen, vermaande, HENDRIK te beoorlogen.
HENDRIK, die zich aan den magteloozen ban niet De Bijbel
bekreunde, ging voort met zijne werkzaamheden , in het Engel
sch
als Hoofd der Engelfche Kerk; fommigen van de­ overgezet
zelve waren heilzaam voor de Hervorming, waartoe
in

3^2 K E R K E L I J K E
m C. r . in de eerfte en voornaamfte plaats behoorde de Ver-
Jaarisi; _ taling van den Bijbel in het Engelsen, welke op
tot issr
zijn bevel reeds in het jaar 1536 ondernomen , nu
te Parys gedrukt, en ais de druk daar door FRAN­
COIS I verhinderd werd, te Londen voltooid, in dit
jaar 1538, op een bevel des Konings, door CROM-
WEL opgefteld, ten gebruike in de Engelfche Kerk
werd ingevoerd, met last, dat er een exemplaar van
dezelve in elke Kerk gelegd zou worden, met vrijheid
voor ieder een, om dezelve te lezen, waar bij
gevoegd was een bevel, om het volk het Euangelie
volgens den Bijbel te prediken en te vermanen tot
werken van liefde, barmhartigheid en geloof, en
af te manen van alle vertrouwen op de goede werken
van anderen, of Bedevaaiten naar heilige Beelden of
Overblijffelen; men moest verders de menfchen leeren,
de Beelden niet te vereeren, maar enkel aan te
zien, als Boeken der Leeken enz.
JOAN NI- Doch niettegenftaande zoodanig voor de Hervor­
CHOLSONj
gezegd ming heilzaam befluit, wisten de Roomschgezinden,
LAMBERT inzonderheid GARDINER, den Koning te beduiden,
ter dood
dat hij zich tegen den Pausfelijken ban en deszelfs
gebragt.
uitwerking het best zou beveiligen , door gettrengheid
tegen de Ketters en voornamelijk de Sacramentarisfen,
onder welken naam die genen begrepen
werden, die de ligchamelijke tegenwoordigheid van
CHRISTUS in het Avondmaal ontkenden. Onder dezen
fchijn werd dus tegen de Hervormden op nieuw
eene hevige vervolging aangevangen. In dit jaar
1538 in de maand November, werd onder anderen
j^ANN^s NICHOLSON, gezegd LAMEERT, ter dood
ge-

G E S C H I E D E N I S . 303
gebragt; welk geval daarom te merkwaardiger is ,
omdat zijn dood ook door Euangelifchen bevorderd
Werd, TAYLER, BARNS, CRANMER en CROMWEL,
die naderhand allen zelve eenen geweldigen dood
om het Euangelie ondergaan hebben. De Koning
zat zeif voorbij het verhoor van dezen man, en re­
detwistte zelf met hem over de Transfubftantiatie ,
gelijk ook CRANMER, die toen nog overhelde tot
het gevoelen van de eigenlijke en ligchamelijke te­
genwoordigheid, hoewel hij naderhand dit gevoelen
heeft veranderd (*); de Roomschgezinden GARDI-
NER, TONSTAL, STOKLEY enz. vielen den waardi-
gen man ook hard met hunne tegenwerpingen. De
uitOag was, dat LAMBERT, die, blijkens zijne ver­
antwoording, door hem in zijne gevangenis gefchre­
ven, en aan den Koning aangeboden , een geleerd
en godvruchtig man was, als een hardnekkig Ketter
ten vure veroordeeld is geworden, welk vonnis ook
aan hem in het openbaar ten uitvoer gebragt werd.
Van dit geval lezen wij een berigt van TH. CROM-
WEL zeiven in eenen Brief aan THOMAS WYAT (f),
gedagteekend den 28 (ten November 1538, waar uit
wij zien kunnen, hoe veel vooroordeelen vermogen:
„ De Koning," fchrijft CROMWEL, „ heeft, uit
,, eerbied voor het hoogwaardig Sacrament des AI-
,, taars , wel openlijk willen tegenwoordig zijn, in
„ de zaal van Westmunfler, bij het verhoor en de
„ veroordeeling van eenen ellendigen Sacramentaria
(*) GERDES /. C. pag. 285.
Q~) Biblioth, Angl. T. I. p. 158,
fchen
na C. G.
Jaarisi?.
tot 1552.

304 K E R K E L I J K E
1)9 C. G , „ fchen Ketter, die den stoften November verbrand
Jaari5i7
lot 1552, ' „ is geworden. Het was een wonder om te zien ,
„ met welke deftigheid en majestueus voorkomen ,
„ zijne Majefteit den pligt van Opperhoofd der En*
„ gelfche Kerk vervuld heeft, met welke zachtmoe-
„ digheid hij dezen ongelukkigen heeft trachten te
„ bekeeren, met welke kracht van redenen hij met
„ hem geredentwist heeft. Ik wenschte, dat de
„ Vorsten en Mogendheden van de Christenheid bij
„ dit fchouwfpel hadden kunnen tegenwoordig zijn.
„ Voorzeker zouden zij zich over de wijsheid en
„ het oordeel van zijne Majefteit verwonderd , en
gezegd hebben, dar de Koning de voortreffelijkfte
„ Vorst der Christenheid is. Dit alles is op de
„ plegtigfte wijze gefchied, en ik twijfel niet , of
„ uwe vrienden zullen u daar van naauwkeurig be-
„ rigt hebben." Men kan ligtelijk begrijpen , welken
lof de Roomschgezinden den Koning hebben
toegezwaaid, die met zich zeiven hoog ingenomen,
nu te meer aangefpoord werd , om zijnen ijver voor
den Roomfchen Godsdienst te doen blijken, niettegenftaande
zijnen haat tegen het Roomfche Hof.
Zes arti­ Het eerfte gevolg van dezen ijver was , het afkelenomtrent
het breken der onderhandelingen met de Protefiantfche
geloof Vorsten van Duitschland, die ter vereeniging voorvastgenamelijk
op drie ftukken aandrongen: 1) op de befield.diening
van het Avondmaal onder beide gedaanten
van brood en wijn; a) op het gebruik der moedertaal
in den Godsdienst, en 3) op de vrijheid van
trouwen voor de Kerkdijken. Doch de Koning was
zoo ver van deze artikelen afkeerïg, dat hij, aangezet

G E S C H I E D E N I S . 305
zet door den Hertog van Nortfolk, GARDINER en ia C. G.
andere Pausgezinden, in het jaar 1539 aan het Par­ faarisi/.
:ot 155alement
een voorftel liet doen, om de volgende zes
artikelen vast te ftellen, welke inderdaad de hoofdfom
der Roomfche leere uitmaakten: Het eerfte artikel
bevatte de leer der Transfubftantiatie, dat van
het brood en wijn in - het AvOndmaal niets overblijft,
maar dat onder derzelver gedaante het ware
ligchaam en bloed van CHRISTUS verborgen is. Het
tweede artikel beweerde, dat men het Avondmaal
flechts onder eene gedaante behoeft te houden. Het
derde, dat het huwelijk den Priesteren ongeoorloofd
is; het vierde, dat de gelofte van onthouding niet
gebroken mag worden; ten vijfde, dat de bijzondere
Misfen nuttig en voorderlijk zijn; en eindelijk,
dat de Oorbiecht in de Kerk onderhouden moet
worden, als noodzakelijk tot zaligheid, CRANMER ,
die zelf gehuwd was, verzette zich in het Parlement
hevig tegen dit voorftel van den Hertog van
Nortfolk; doch vergeefs. Het Parlement, al lang
gewoon, den Koning in alles te believen , ftelde
deze artikelen met eene akte vast, onder bepaling van
de doodftraffe tegen de overtreders. Deze artikelen
werden in het jaar 1539 afgekondigd, als eene onverbrekelijke
wet. Ook werden er Geloofsonderzoekers
aangefteld, ten einde op de overtreders het oog
te houden. Deze gingen doorgaans nog verder dan
de letter der artikelen voorfchreef; bij voorbeeld
zulken, die niet of zeldzaam ter Misfe gingen ,
werden even zoo fchuldig verklaard, als die de Mis
tegenfpraken. Spoedig werden meer dan 500 men-
HERV. II. V fchen

na C. G.
Jaari5i 7.
tot 1552.
1
306 K E R K E L I J K E
fchen in de ftad Londen alleen in de gevangenis geworpen,
onder welken zich de Bisfchoppen SHAXTON
van Salisbury en LATIMER van Wigorn bevonden,
die van hunne Bisdommen afgezet zijnde, gevangen
gebleven zijn, tot den dood des Konings. CRAN­
MER. zelf liep het grootfte gevaar, omdat hij de artikelen
in het Parlement had tegengefproken. Hij
bleef echter in gunst, vooral dewijl hij zich ten
blijke van zijne gehoorzaamheid beriep, dat hij zijne
huisvrouw reeds naar Duitschland terug had gezonden.
Ondertusfchen maakte het groot getal gevangenen
de uitvoering der bedreigde ftraffe moeijelijk,
hetwelk CRANMER, CROMWEL, de Hertog van Suffolk,
en de Rijkskanfelier AUDLEY , ook met zoo
veel ernst den Koning onder het oog bragten, dat
hij aan alle deze gevangenen pardon verleende. De
Duitfche Vorsten, met welke HENDRIK thans in onderhandeling
was, beklaagden zich ook bij hem zoo
fterk over de ftrengheid dezer artikelen, dat hij beloofde,
deze wet, zonder de uiterfte noodzakelijkheid,
niet ten uitvoer te zullen brengen, gelijk wij
ook niet vinden, dat er voor den dood van CROM­
WEL iemand deswegens gevonnisd is geworden.
Dit echter was nog in datzelfde jaar 1539 eene
vertroosting voor de Hervormden, dat, op 'sKonings
bevel, het lezen van den Bijbel in de moedertaal niet
illeen in de Kerken, maar ook aan elk in zijn huis
vergund werd. GARDINER , die zich hier tegen
verklaarde, daagde in tegenwoordigheid des Konings
:RANMER uit, dat hij bewijzen zou, dat het gezag
Ier zoogenoemde Apostolifche Kerkregelen niet zoo
ge-

G E S C H I E D E N I S . 507
gewigtig was, als flat der Heilige Schrift ; maar na C. O.
CRANMER beantwoordde hem zoo overtuigend, dat faa:i5i7.
wt 155a.
de Koning zich liet ontvallen , dat CRANMER een
oud krijgsman was, en dus voor eenen nieuweling
ongeraden, om hem moeite aan te doen.
In dezen toeftand van zaken, raadde CROMWEL ,
bedoelende aan de zaak der Hervormden , eenen nieuwen
fteun te geven, den Koning, die thans weduwenaar
was , een huwelijk aan met ANNA VAN KLEEF ,
Zuster van den Hertog van Kleef, Gulik, Berg, KLEEF.
enz. die wegens hare fchoonheid beroemd was ; Dood van
CROMWEL
doch deze ftaatkundige raad viel voor CROMWEL
ongelukkig uit, en kostte hem het leven. Het huwelijk
werd gefloten, en de Prinfes kwam, op het
einde des jaars 1539, in Engeland aan. De Koning,
van ongeduld brandende , was haar tot Rochester
te gemoet gereisd, alwaar hij haar onbekend
zag. Doch op het eerfte gezigt beviel de Prinfes
aan HENDRIK niet, zoodat hij haar terftond terug
zou gezonden hebben, indien hij de Vorsten van
hare maagfchap niet ontzien had; de Koning trouwde
haar dan, maar verklaarde tevens geene gemeenfchap
met haar te willen of te kunnen hebben; ook
had hij toen reeds zijnen zin gevestigd op KATHA­
RINA HOUWARD , Dochter van EDMUND HOU-
WARD, Broeder van den Hertog van Nortfolk. Zoodra
deze Hertog en de overige begunftigers der
Roomschgezinden dit te weten kwamen, leiden zij
de fchuld op CROMWEL , tegen wien zij verfcheidene
befchuldigingen opzochten, waar van het gevolg
was, dat hij op 'sKonings last in de maand Jnnij
V a des
HF.NDniK
trouwt
zijne vierdehuisvrouw
ANNAVAN

308 K E R K E L I J K E
na C. G des jaars 1540 in den Towr gebragt werd , alwaar
Jaarisn hij zes weken gevangen zat, en toen, zonder dat de
tot 1552
Koning aan eenige verdediging of verzoek bet oor wilde
leenen, en niettegenftaande CRANMER alle pogingen
aanwendde, om zijnen vriend te behouden, den nSften
Jnüj
van dat jaar, openlijk onthoofd is, een uitmuntend
Staatsdienaar en een ijverig begunftiger van de
zaak der Hervorming , over wiens dood de Koning
gezegd wordt, te laat berouw gehad te hebben.
In dit jaar 1540 fcheidde HENDRIK zich van zijne
Gemalin ANNA VAN KLEEF, onder het voorwendfel,
dat zij reeds, toen zij nog niet huwbaar was,
verloofd was geweest aan den Zoon des Hertogs
van Lotharingen. Kort daar op trouwde hij zijne
vijfde huisvrouw, de bovengemelde KATHARINA
HOUWARD, welke hij, gelijk wij zien zullen, twee
Geloofs- jaren daarna liet onthoofden.
onderwijs CROMWEL had eenige maanden , voordat hij in
opgefteld
en inge­
ongenade bij den Koning viel, een voorftel gedaan,
voerd. tot het opftellen van een Geloofsonderwijs of Katechismus
in de Engelfche Taal, ten einde de gemoederen
te vereenigen; dit werk werd na zijnen
dood ook door de Roomschgezinden ijverig aangedrongen
, die nu fchoon fpel meenden te hebben.
Daar werd dan een zoodanig onderwijs, onder den
titel: The Inftitution of a Christen Man, vervaardigd,
waar toe CRANMER en GARDINER, hoe zeer
zij in gevoelens verfchilden, de hand leenden. Dit
Onderwijs of deze Katechismus was dus ook weder
een gemengd zamenftel van Hervormde en Roomsengezinde
leer. Het handelde in het gemeen over het
Ge.

G E S C H I E D E N I S . 309
Geloof, deszelfs aard en natuur ; het bevatte eene
korte uitlegging van het Geloofsformulier der Apos­
telen , de leere van de zeven Sacramenten; eene
verklaring der X Geboden, ook van het Gebed des
Heeren, en de groetenis des Engels aan MAR IA ;
voorts over den vrijen wil, de regtvaardigmaking,
goede werken enz. De verdiensten der goede wer­
ken werden erkend, maar met zekere bepaling; tot
het regtvaardigend Geloof werd ook de deugd en
goede werken gevorderd, de dienst der Beelden en
Heiligen bleef insgelijks, maar zuiverder en befchei-
dener. Het Bijgeloof in vele zaken werd veroor­
deeld, en de Kerk vrij verklaard van alle Paufelijke
magt enz.
Thans moesten velen weder de flagtoffers worden
van de verfchifen om den Godsdienst. Onder de­
zen wordt in het jaar 1540 genoemd een Leeraar,
BARNS , deze had in de Pauluskerk te Londen over
de regtvaardigmaking gepredikt , in den zin van
LUTHER, en werd deswegens op aandrang van
GARDINER en BONNER ten vure veroordeeld, welk
vonnis aan hem en twee Priesters, THOMAS GERARD
en WILLIAM HIERONYMUS, beide van Lutheranen]
befchuldigd, voltrokken is. Doch te gelijker tijd
werden ook verfcheidene Pausgezin den gehangen of
verbrand, omdat zij tegen de door den Koning
voorgefchrevene artikelen gefproken of gehandeld
hadden. Ook poogden GARDINER , geholpen dooi
EDMUND BONNER , Bisfchop van Londen, in hei
jaar 1541, de vrijheid, om den Bijbel te lezen, aar ;
het volk weder te ontnemen, onder anderen ondei
V 3 he
ia C. G.
[aar.1517.
ot 1552.
Vervolging.

na C. G
JttriSn
tot 1555
De Koningin
KATUARI
NA HOU-
WAI. D
onthoofd
3;o K E R K E L I J K E
het voorwendfel, dat er zeer vele gebreken in de
vertaling waren ingeflopen, welke zij dus ingetrokken
wilden hebben, echter met belofte, dat eene
nieuwe vervaardigd zou worden. Doch CRANMER
gaf aan den Koning den raad, om de Overzetting door
de Hoogefcholen te Oxford en Cambridge te laten
nazien, waar door de bedoeling der Roomschgezinden
mislukte. Te dezen tijde werd ook , wegens
het gebrek aan Predikers, op bevel des Konings,
een Homilienboek ingevoerd, hetwelk eene beknopte
en godzalige behandeling der Zondags- en Feestteklten,
en andere korte Kerkredenen bij bijzondere
omftandigheden behelsde, om door zulken den volke
te worden voorgelezen, die geen regt hadden ,
om te prediken. Dewijl de Predikers van dien tijd
zich dikwijls door hunnen ijver lieten vervoeren ,
werd ook de gewoonte ingevoerd, om de Preeken
te lezen, welke nog tot onze tijden in Engeland
in gebruik is.
In datzelfde jaar 1541 , werd de Koningin KA­
THARINA HOUWARD , met welke HENDRIK in het
eerst zeer was ingenomen, befchuldigd en overtuigd
van overfpel, en daarom den I2den Februarij 1542
onthoofd, met hare medepligtigen, en fommigen,
die van haar gedrag kennis hadden gehad , onder
welke die Juffrouw ROCHFORD , die de onfchuldige
Koningin ANNA BOELEIN, met wier Broeder zij getrouwd
was , van bloedfchande met dezen haren man
valfchelijk beticht had. CRANMER had de ontdekking
van het misdadig gedrag der Koningin, welke
aaii hem gefchied was, het eerst aan den Koning
be-

G E S C H I E D E N I S . 311
bekend gemaakt, niet zonder zijn groot gevaar, de­ na C. G.
wijl de Koning zoo groote liefde voor deze zijne
faarisv.
:ot 1552.
Gemalin had, dat hij op Allerheiligendag des vorigen
jaars, bij het gebruiken van het Heilig Avondmaal,
God openlijk gedankt had, voor het gelukkig
en vreedzaam huwelijk, hetwelk hij mogt genieten,
om welks voortduring hij bad, en zijnen Hofkapellaan
verder gebood te danken en te bidden. Nu
werd CRANMER te meer in 's Konings gunst bevestigd,
terwijl de Roomschgezinden den invloed der
Koningin, die op hunne hand was, misfen moesten.
Koning HENDRIK werd in het jaar 1542 in eenen
oorlog ingewikkeld met de Schotten, hetwelk hem
den 2olten Januarij 1543 een Parlement bijeen deed
roepen, in hetwelk twee BUls werden goedgekeurd,
over het vastflellen van den waren en het affchaffen
van den valfchen Godsdienst. In dezelve werd de
vertaling des Bijbels van TYNDAL en alle Boeken ,
die van de leere , in het jaar 1540 vastgefteld ,> verfchilden,
verboden, maar het lezen van den Bijbel
overigens toegelaten, echter niet aan het gemeen ,
hetwelk gewezen werd tot het bovengemeld Godsdienstonderwijs,
en bepaald tot het lezen der Pfalmen,
het Gebed des Heeren, de groetenis des Engels
en van de XII Geloofsartikelen in het Engelsch;
ook mogten geene Boeken over den Godsdienst zonder
's Konings goedkeuring gedrukt worden. Verders
werd verboden , in Tooneelftukken Godsdienftige
zaken of uitleggingen der Heilige Schrift te
mengen, gelijk toen in Engeland, even als in
Duitschland, Zwitferland en ook in de Nederlan-
V 4 der,

na C. G den ter bevordering van de Hervorming in Tooneel-
Jaari5t7
vertooningen, of volksliedjes , meermalen gefchied-
tot 1552
de (*). Eindelijk werd de ftrengheid der ftraffen
veel gematigd. De Kerkdijken werden verwezen,
om bij de eerfte overtuiging hunne dwalingen te
verzaken, bij de tweede, dezelve af te zweeren ,
doch bij de derde veroordeeld tot den brandftapel.
Burgerlijken of Leeken werden bij de derde overtuiging
geftraft met verbeurdverklaring van hunne goederen
, en met eeuwige gevangenis. Eindelijk , het
geen te voren in deze gevallen geene plaats had ,
den befchuldigden werd toegeftaan, zich van getuigen
ten hunnen voordeele te bedienen, en bij flot werd
de geheele zaak aan des Konings welbehagen overgelaten,
die naar zijn goedvinden over den Godsdienst
beftellingen zou mogen maken, welken de
onderdanen flechts hadden te gehoorzamen.
De Koning
trouwt
zijne zesdeGema­
lin KA­
THARINA
PAURE
31* K E R K E L I J K E
Evenwel werden nog in de maand Julij van dit
jaar in het Bisdom Windfor drie perfonen verbrand,
omdat zij Boeken gelezen hadden , die verboden
waren , en zich hadden uitgelaten tegen de Misfe,
zonder dat des Konings Gemalin, want hij was
voor de zesde keer getrouwd met KATHARINA PAR-
RE, eene weduwe van Sir LATIMER, fchoon de
Hervorming begunftigende, iets tot behoud van deze
ongelukkigen had kunnen uitwerken.
Zelfs onderftonden GARDINER en zijn aanhang
eene befchuldiging bij den Koning in te leveren tegen
CRANMER , dien zij voorftelden als een' tegen-
(*0 GERDES T. IV. p. 315. Not.
ftre-

G E S C H I E D E N I S . 313
ftrever van de zes artikelen, en een' begunftiger der n
Ketters. De Koning fprak er CRANMER over aan , J :
die bekende, dat hij de gemelde artikelen had te- „
gengefproken, eer zij vastgefteld waren , maar betuigde
zich federt naar dezelve gedragen te hebben;
de Koning vraagde hem, of hij getrouwd was, en
openhartig erkende CRANMER, dat hij eene vrouw
had, maar dat hij haar zelve naar Duitschland had
terug gezonden, om aan het verbod van het huwelijk
der Geestelijken te gehoorzamen. De Koning,
getroffen door 'smans opregtheid, ftelde hem de
befchuldiging ter hand, en drong bij hem aan, om
zijne befchuldigers in regten te vervolgen, hetwelk
CRANMER christelijk en edelmoedig weigerde, veel
eer waarfchuwde hij zijne befchuldigers, met bijgevoegde
vermaning, om zich in het vervolg te wachten,
ja hij was zelfs voor een' van hen , die bij
den Koning om bijzondere redenen in ongenade gevallen
was, een voorfpraak.
In het jaar 1544 werd op voorftel van CRANMER
befloten, het Pausfelijk Kerkelijk regt af te fchafferi,
en 32 kundige mannen benoemd, om een nieuw
Kerkelijk regt en Kerketucht te ontwerpen. Dit had
had echter geenen voortgang voor de regering van
EDUARD VI.
In het volgende jaar 1545 werden nog eenige bijgeloovige
plcgtigheden, als de aanbidding van het
kruis, en het luiden der klokken daags voor St.
Andriesdag op bevel des Konings afgefchaft.
HENDRIK, die thans in den oorlog met Frankryk
en Schotland was ingewikkeld, poogde de genegen-
V 5 heid
1 C. G.
lari 517.
>t 155a-
Verve •
Sing-

Ha C. G
Jaari5i7
tot 1552.
314 K E R K E L I J K E
heid zijner onderdanen te winnen , door zoo veel
mogelijk de beide Godsdienstpartijen genoegen te
geven. Hij benoemde dan in plaats van THOMAS
ATJDLEY , een' begunftiger der Proteftanten , die
overleden was , een' fterken Roomschgezinden ,
THOMAS WRIOTHESLEY, tot Kanfelier, ten genoe-
ge der Roomfchen, en in deszelfs plaats tot Staats-
fecretaris WILLIAM PETERSEN, een'bijzonder vriend
van CRANMER. Naar Frankryk overftekende, droeg
hij het bewind van zaken gedurende zijn afwezen
op aan de Koningin, gevende haar tot Raden den
Aartsbisfchop van Kanterbury CRANMER , den Kan­
felier, den Graaf van Hartfort, en den Staarsfe-
cretaris PETERSEN. De vrede met Frankryk geflo­
ten zijnde, kwam de Franfche Admiraal D'ANNE-
BAUT als Gezant van FRANCOIS I. in Engeland
over in het jaar 1546. Deze deed in naam van
zijn' Koning aan HENDRIK , ten aanzien van den
Godsdienst, eenige opening tot het affchaffen der
Mis, waar over men in onderhandeling trad, fchoon
het fpoedig bleek , dat dit bij geen van beide deze
Vorsten ernst was, daar FRANCOIS te zelfden tijde
de vervolging zijner Proteftantfche onderdanen voort­
zette, en HENDRIK insgelijks de Hervormden op
nieuw vervolgde. Onder anderen werd SHAXTON ,
Bisfchop van Salisbury, die reeds fedett het jaar
*539 gevangen was geweest, in het jaar 1546 ter
dood veroordeeld, doch hij herriep zijne gevoelens,
en verkreeg vergiffenis. Naderhand is hij, onder
Koningin MARIA, één der hevigfte vervolgers van
de Hervormden geweest.
Stand-

G E S C H I E D E N I S . 3i5
Standvastiger gedroeg zich ANNA ASKOUGH, uit ia C. G.
een adelijk gedacht. Ongelukkig getrouwd met eenen [aari5i7.
•.ot 1552.
man, die een buitenfporig ijveraar was voor het
Roomfche geloof, werd zij door denzelven, zoodra
hij ontwaar werd, dat zij de Hervorming was toegedaan
, uit zijn huis verdreven , en vervolgens te
Londen gevangen genomen. Zij was eene vrouw
van veel kunde, en van een goed doorzigt in zaken
van Godsdienst, en ervaren in de Heilige Schrift;
in hare gevangenis gedroeg zij zich verftandig ,
kloekmoedig en ftandvastig; zij onderging de wreedfte
folteringen, haar aangedaan, opdat zij hare medegeloofsbelijders
zoude ontdekken, zonder iemand
te noemen. Ter dood veroordeeld, en reeds naar
den brandftapel gevoerd wordende, werd haar van
's Konings wege pardon aangeboden , indien zij wilde
herroepen, maar beloften konden haar zoo min
bewegen, als de vreeze des doods, om haar geloof
te verzaken. Zij ftierf met een' bedaarden moed en
onwankelbaar vertrouwen, en haar dood ftrekte tot
bemoediging van eenige anderen, die te gelijk met
haar denzelfden dood om den Godsdienst lijden
moesten (*).
De Roomschgezinde partij hier mede niet te vre­ CRANMER
de, deed eene nieuwe poging, om ook den Aarts­
in gevaar.
bisfchop CRANMER te verderven. Zij befchuldigden
hem bij den Koning, als het hoofd der Hervormden,
en deden den Koning opmerken, dat men te
ver-
(*) Men leze het roerend verhaal van deze waardige
vrouw bij GERDES /. c. ƒ>. 334-352.

na C. G . vergeefs bijzondere lieden ftrafte om de Ketterij, zoo
Jaari5i;
tot 1552 • lang derzelver begunftiger en hoofd in het hoogde
' aanzien en waardigheid bleef. Zij verkregen ook
werkelijk van den Koning, dat CRANMER, indien
men gewigtige oorzaken tegen hem had, naar den
Towr zou gebragt worden. Maar tevens ontdekte
de Koning aan hem de geheele zamenzwering zijner
vijanden, met raad, om voor de Regters te verfchijnen,
maar zich op den Koning te beroepen,
indien zij hem geene behoorlijke vrijheid lieten, om
zich te verdedigen; zelfs ftelde hem de Koning zijn'
eigen zegelring ter hand, om dien in dat geval te
vertoonen, en aan zijn beroep op den Koning dus
kracht te geven, CRANMER dien raad volgende,
beriep zich op den Koning, die zijne vijanden toen
hevig bedrafte, verklarende, dat hij nooit zou dulden,
dat zijn' getrouwden dienaar eenige moeite
werd aangedaan, en dat hij veeleer die genen zou
ftraffen, die iets met geweld of list tegen hem zouden
willen ondernemen.
Ook de
Koningin
KATHARI­
NA 1'AERE
3i6 K E R K E L IJ K E
Zoo ver ging echter thans de domheid der
Roomschgezinde partij, dat zij eenen aanflag vorm­
de, om de Koningin KATHARINA PARRE zelve te
verderven. De Koning, die van een' gemelijken en
gramdorigen aard was, welke met den ouderdom
en ligchaamsongemakken van dag tot dag verflimmerde,
had eenig misnoegen tegen de Koningin opgevat,
omdat zij menigmaal bij hem ten voordeele
der Hervormden fprak, en dit eens aan den Bisfchop
GARDINER te kennen gegeven. Deze zat
hier op niet ftil, maar fpande met den Kanfelier
aan,

GESCHIEDENIS. 3*7
aan, om de Koningin te befchuldigen, die men te i ia C. G.
aarisv.
last leide, dat zij eene begunftigfter en voorfpraak .
ot 1552.
was geweest van de onlangs om Ketterij verbrande
ANNA ASKOUGH , dat zij en hare Staatjuffers Ketterfche
Boeken hadden en lazen enz. Men was
reeds zoo ver gevorderd, dat men eene Akte van
befchuldiging had opgefteld, welke van den Koning
geteekend en gezegeld was, met bijgevoegd bevel,
om de Koningin naar den Towr te brengen. Doch,
door eene bijzondere befturing der Voorzienigheid ,
verloor de Kanfelier deze Akte, die hij in zijn' boezem
geftoken had. Zij werd door eenen vriend der
Koningin gevonden, en aan haar ter hand gefield.
De Koningin ontftelde op het zien van 's Konings
hand, 'maar begaf zich, zonder den moed te verliezen
, naar den Koning, om , ware het mogelijk t
zijne drift te bedaren. De Koning begon terftond
met haar over zaken van Godsdienst te fpreken.
De Koningin gaf hem ten antwoord: Dat de vrouw
bij de eerfte fchepping aan den man onderworpen
was, en dat het haar voegde, zich van den man te
laten onderwijzen, gelijk zij bijzonder noodig had,
van eenen zoo ervarenen en wijzen Koning onderwezen
te worden. ,, Neen, bij MARIA ! hernam
de Koning: gij zijt een uitnemend Leeraar, gij zijt
bekwaam, mij te onderwijzen, en hebt niet noodig
van mij te leeren." Het antwoord der Koningin was:
Dat zij thans befpeurde, dat de vrijheid, welke zij
dikwijls in gemeenzame gefprekken genomen had,
misduid werd, hoewel zij dit enkel had gedaan ,
om door tijdverdrijf 's Konings ongemakken te ver-
zach

na C. G . zachten, en van hem te leeren , gelijk zij ook dank­
Jaari5i7
baar erkende, veel van hem geleerd te hebben. Als
tot 155a
het zoo is, zeide HENDRIK , dan zijn wij weder verzoend
, en haar omhelzende, nam bij haar weder in
zijne genade aan, met belofte van eene llandvastige
liefde, 's Anderen daags kwam de Kanfelier , hier
van onbewust, met 40 man van de Lijfwacht, om
de Koningin naar den Towr te brengen. De Koning,
die met de Koningin juist in den tuin wandelde
, hem ziende aankomen, trad hem te gemoet,
en voer in hevige drift tegen hem uit; men hoorde
hem den Kanfelier, fchurk! gek! beest! fchelden ,
en hem gebieden, aanftonds uit zijne oogen te gaan.
Dus werd de Koningin bewaard, en de onderneming
tegen haar viel op het hoofd van hare vijanden.
De Bisfchop GARDINER durfde federt dien tijd den
Koning niet onder de oogen te komen ; maar bijzonder
trof 's Konings toorn den Hertog, van Nortfolk
en deszelfs Zoon , den Graaf SURREY. Zij
werden om Staatsmisdrijven beiden ter dood verwezen
, en het vonnis op den ioden Januarij 1547 aan
den Zoon voltrokken; de Vader behield het leven ,
door den dood des Konings, die in den nacht voor
den dag, welke ter doodftraf van den Hertog beftemd
was, overleed, in den ouderdom van 56 jaren,
in het 38de jaar van zijne regering.
GelukkigevoortgangderHervormingonder
EDU-
AKD VI.
318 K E R K E L I J K E
De dood van HENDRIK en de regering van zijnen
opvolger EDU-ARD VI. veroorzaakten eene groote
verandering ten goede van de Hervorming; alle vervolging
om den Godsdienst werd terltond gellaakt,
en alles bereid en gefchikt, om de Hervorming vol-
ko-

G E S C H I E D E N I S . 3*9
komen tot ftand te brengen, HENDRIK liet Hechts na C. G.
eenen eenigen Zoon na, EDUARD VI, dien hij bij Iaari5i7.
tot 155a-
JOANNA SEYMOUR verwekt had , wel is waar,
flechts 9 jaren oud, maar in alles ver boven zijne
jaren fchrander en kundig, en van eenen godvruchtigen
imborst. HENDRIK had, bij uiterften wil ,
eenen Raad van 16 perfonen tot Voogden over zijnen
Zoon aangefteld, welke terflond met eenparige
4S>
ftemmen het oppergezag onder den titel van Protector
, (Befchermer,) des Konings en des Rijks ,
opdroeg aan EDUARD , Graaf van Herford , Broeder
van de Koningin SEYMOUR, en Oom van Koning
EDUARD, een' godvruchtig en verflandig man, die
openlijk de partij der Hervormden was toegedaan.
De jonge Koning werd in de beginfelen van het
Hervormd Geloof onderwezen door RICHARD COX ,
een geleerd en deugdzaam man, en gaf terflond bij
het begin zijner regering reeds blijken van zijne gezindheid
, toen hij den 7den Februarij 1547 den
Aartsbisfchop CRANMER in zijne waardigheid op
nieuw bevestigende, dien vermaande, om niet alleen
zelf zijn ambt naar den regel van het Euangelie
waar te nemen, maar ook te zorgen, dat het
onderwijs en beduur der Gemeenten aan kundige en
godvruchtige Leeraren werd opgedragen.
De Protector, onderfleund door CRANMER, hoe
zeer de Kanfelier, Graaf van Southampton , GARDI­
NER , BONNER en TONSTALL , die leden van den
Raad waren, zich hier tegen kantten, floeg terflond
de hand aan het werk, om de Hervorming , met
beleid, voort te zetten en te voltooijen. In de eerl
fte

naC G.
Jaari5i7.
tot 1552.
PETRUS
MARTVR
en anderen
naar
Sso K E R K E L I J K E
fte plaats werden de beruchte zes artikelen, die on­
der de vorige regering waren vastgefteld, nu ver­
nietigd, te gelijk met al de Plakaten van Koning
HENDRIK, omtrent den Godsdienst, en twee tegen
de Lollarden, of aanhangers van WIKLEF, tot wel­
ken ook die van LUTHER gerekend werden; voorts
werden de Beelden uit de Kerken genomen, en de
[childerijen , welker plaats vervangen werd door
[tichtelijke fpreuken uit de Heilige Schriften. Insge­
lijks alle Crucifixen, in wier plaats de wapens van
len Koning gefield werden, met gepaste bijfchrif-
:en, op gelijke wijze, uit de Heil. Schrift ontleend.
De Procesfien of omgangen werden verboden, goe­
ie Homilien of Kerkredenen ten dienfte der Kerken
Afgegeven, de omfchrijving van het Nieuwe Testa-
nent door ERASMUS werd in het Engelsch vertaald,
:n te gelijk met den Bijbel in de Kerken gelegd ,
3m van elk gelezen te kunnen worden. Bij befluit
nn het Parlement werd het gebruik des Avondmaals
ander beide gedaanten van brood en wijn voor al­
les , ook voor de Leeken, vastgefteld, en de ftille
Misfen afgefchaft. De Kanfelier werd, om misfla-
j;en in zijn ambt begaan, afgezet, GARDINER en
BONNER werden, gedurende de zitting van het Par­
lement, in hechtenis genomen , opdat zij deszelfs
befluiten niet zouden tegenwerken, maar zoodra het­
zelve gefcheiden was, weder op vrije voeten gefield
en eene algemeene Amnestie afgekondigd.
Doch alzoo men , ter voortzetting der Hervor­
ming , in Engeland meestal gebrek had aan kundige
en geoefende Leeraren, werden op raad van CRAN­
MER

G E S C H I E D E N I S . 331
HER derwaarts genoodigd PETRUS MARTYR VER- 1 ia C G.
MILI , en B E R N . O C H I N U S , Italianen , vervolgers aan . 517.
ot 155a.
JOANNES A L A S C O , een Pool. en eindelijk MARTI-
NUS B U C E R U S en P A U L U S F A G I U S , welke met an- '.
dere vreemdelingen, die thans in Engeland over- '
kwamen, aan de Hervorming aldaar groote dienften
bewezen hebben.
PETRUS MARTYR was geboortig van Florence.
en in het Augustijner Klooster opgevoed, hij had
te Padaa zich in de Griekfche Taal en in de Wijsbegeerte
geoefend, en vervolgens te Bologna op het
Hebreeuwsch en de Godgeleerdheid ijverig toegelegd,
maar de zeden zijner Ordensgenooten wat
ftreng beftraffende, maakte hij hunnen haat tegen
zich gaande, om welken te entgaan hij zich naar
Napels begaf, alwaar hij in het geheim eene Gemeente
verzamelde. Van Imr begaf hij zich naar
Lucca, alwaar hij IMMANUEL TREMELLIUS, een*
geboren Jood, CELSUS MARTINENGO, en anderen,
tot zijne medehelpers had 5 dasr na genoodzaakt
zijnde, Italië te verlaten, kwam hij te Zurick, van
daar te Bazel, en eindelijk te Straatsburg, en v&n
hier ging h ;
j over naar Engeland., alwaar hij voor
de Hervorming uitnemend nuttig geweest is.
BERNARDINUS OCHINUS , vanSiene. in een Brands»
ianerKlooster; opgevoed, nam, nog jong zijnde, het
kleed en de ftrenge levenswijze der Kapucijnen aan,
wier naam toen begon bekend te worden. Hij werd
fpoedig voor den besten Prediker gehouden van geheel
Italië. Doch door zijne leeringen over de regtvaardigheid
niet uit de wet maar door JEZUS CHRISTUS tn an-
HERV. II. X de-
Lngeland
,niboden
;ERNAR-
JU-ÜS
DCHINUS.

? C, c dere van d
JjÖli vl;;
tot 1552
1
RoonTche leer afwijkende , in den haat
van den Pr.us zelven vervallen zijnde, verliet hij in
' het jaar 154.2 zijn Kloos'er in Italië, en verhuisde
JOANNES
A LAii.'J.
MAITlN.
32a K E R K E L I J K E
met PETRUS MARTYR naar Zwitferland, en wel
naar Geneve, alwaar hij de Hervormde leer omhels­
de. Thans kwam hij met MARTYR in Engeland,
naderhand uit Engeland terug gekeerd, predikte hij
het Euangelie te Zurich. Doch eindelijk heeft hij,
door zijne bijzondere gevoelens, tot vele onlusten en
twisten aanleiding gegeven, gelijk wij in het vervolg
zien zullen.
JOANNES A LASCO was de bekende Hervormer der
Oostfriefche Kerken, en thans Euangelieleeraar te
'Émbden ', hij kwam in het jaar 1548 naar Engeland,
op aandrijven van PETRUS MARTYR, hebbende daar
toe voor eenen zekeren tijd verlof gekregen van de
Gravinne ANNA VAN OLDENBURG, waarom hij, zij­
ne zaken in Engeland verrigt hebbende, naar Emb-
den terug keerde, doch wegens de verwarringen ,
welke daar en in geheel Oostfriesland plaats hadden,
over het Interim van Keizer KAREL , moest hij zich
weder naar Engeland begeven, alwaar hij gebleven
is tot de regering van Koningin MARIA.
MARTINUS BUCBRÜS , te Selftad in den Elzas ge­
boren , is bekend door zijne geleerdheid, godsvrucht
en arbeidzaamheid ter bevordering der Hervorming.
Hij is irt Engeland, na een tweejarig verblijf al­
daar , overleden , den 28ften Januarij des jaars
1551. Kort voor zijn' dood herhaalde hij menig­
maal , dat, bij zoo grooten ijver van velen, om
God te kennen en de Kerk te hervormen, hij nog-
tans

T> E S C II I E D E N I S. 3^3
'tans vreesde, dat hunne loffelijke pogingen niet ge-1 ia C. G.
aar 15 7-
lukkig voortgaan of lang beftendig zijn zouden, |
ot 1552»
door gebrek van tucht, waar door de ondeugenden
befhaft en de orde in den dienst behouden bleven.
Zijn vriend PAULUS FAGIUS van Rytmbern in i 'AUI.OS
;AGiUS.
den Paltz, die met BUCERUS werkte aan eene ver­
klaring van den geheelen Bijbel, zoodat BUCERUS
het Nieuwe en FAGIUS het Oude Testament bear­
beidde, werd door den dood, al vroeger dan BU­
CERUS, te weten, in het jaar 1549, weggerukt.
Door deze mannen, onderfteund door CRANMER, Voortgang

344 K E R K E L I J K E
tin C. G vervolgens tot de meening der Lutheranen en gaf
Jaari5i7
tot den Katechismus van JUSTUS JONAS in eene Engel­
1552
fche vertaling uit, doch nu overreed door de redetien
van MARTYR en JOANNES A LASCO, nam hij
Ie leere der Hervormden aan, zoo als ook de Bis-
'chop REDLEY deed. Thans werd ook de Liturgie
1 Ier Engelfche Kerk opgefteld, welke in zich bevatte
< le Formuliergebeden, de Formulieren van de bedie-
J ïing der Sacramenten, de overige Kerkplegtigheden,
< n eindelijk de wijze van bevestiging der bedienaren
l les Goddelijken woords. De drie eerde Hukken
1 naken het Book of common praijer der Engelfche
1 Cerk- uit, hetwelk, met eenige verandering onderKo.
1 lingin ELIZABETH gemaakt, nog het dienstboek dier
1 [erk is. Ook werd er eene Geloofsbelijdenis der
1 ingelfche Kerk opgefteld en aangenomen, welke uit
1 i [LII artikelen beftond, die onder de regering van
1 XIZABETH tot XXXIX gebragt zijn , en de Ge-
1 jofsbelijdem's der Engelfche Kerk tot heden toe
l itmaken. Ook werd het Kerkelijk Regt gezuiverd
c n een Kerkelijk Wetboek opgefteld, bevattende LI
: rtikelen, hetwelk echter geen openbaar gezag ver-
I reeg, door den voor de Hervorming zoo ongeluk-
l igen als vroegtijdigen dood van Koning EDUARD
\ Th
Straf der Daar wij hier van het Kerkelijk Wetboek fpre-
Ketteren. ^
en, mogen wij niet voorbij aan te teekenen, dat
z ïlfs de Hervormden , bij voorbeeld , CRANMER ,
u dezen tijde nog in begrip waren, dat de Ketters
Q et den dood geftraft moesten worden; dus werden
d ; Wederdoopers en anderen, die behalve in den
Kin-

G E S C H I E D E N I S . 3*5
Kinderdoop, ook omtrent de Godheid van CHRIS­ M C. G.
[arm 17.
TUS, deszelfs menschwording en voldoening, om­
tot 1552»
trent de Drieëenheid, in gevoelen, van de algemeen
aangenomene leer verfchüden , tot ftraffe, ja
tot den branclftapel veroordeeld. Het doet het karakter
van den jongen Koning EDUARD eere aan,
dat hij hier in van anders zeer uitmuntende Kerkhervormers
verfchilde. Zekere vrouw van de fecte
der Wederdoopers, met name JOANNA BOCHER , of
VAN KENT , was, om hare begrippen van de
mënschwording van den Zaligmaker, veroordeelc
om verbrand te worden, CRANMER vergde der t
jongen Koning, om dit vonnis met zijne oncfertee
kening te bekrachtigen. Doch hij weigerde dit vol
Ibekteiijk, zeggende: „ Dat men door dergelijke von
nisfen over zaten, die het geloof of het gewete 1
betroffen, zich aan diezelfde wreedheid fchuldi r
maakte, van welke men de Roomfche Kerk, ms t
zoo veel regt, befchulcligde." CRANMER was onl
huist, maar, hoe zeer hij ceders zeer zacht va
aard was, bleef hij aanhouden, om 's Konings bi
krachtiging, zoo dat deze eindelijk zich genoodzaal
zag, de ondertekening te doen, doch niet zondi
tranen te ftorten s en onder herhaalde betuiging, d It
hij deze veroordeeling niet voor zijne rekening wih !e
nemen, maar die ter verantwoording aan den Aart s-
bisfchop overliet.
Ondertusfchen bleef'sKonings oudfle Zuster,
Prinfes MARIA, Dochter van KATHARINA van A
ragon, bij den Roomfchen Godsdienst, dien
X 3
v
le 'sKonings
r_ Zuster
MARIA.
zij blijft
an

na C. G. van hare moeder had ingezogen, volharden , zon­
Jaari 51 7. der zich door eenige voordellen te laten bewegen ,
toe 1552.
om den Hervormden aan te nemen. Alhoewel nu
Rcomsch
gezind,
maar KLI-
ZABI-.TÏI
wordtin
de Hervormde
leer ondei
wezen
Dood van
den BértogvanSflmmerfetb,P10ttecor.
.-,.6 K E R K E L I J K E
deszelfs oefening thans verboden was, duldde men
nogtans, dat zij hare eigene Priesters had, die voor
haar de Mis vierden in hare woning; nogtans alles
zoo in het geheim, dat niemand reden bad, om zich
daar aan te ergeren. Maar de Princes ELIZABETH ,
Dochter van ANNA BOELEIN , genoot het onderwijs
van MATTHEUS PARKER. , en omhelsde de Hervor­
ming, welke zij naderhand met zoo veel aanzien
en waardigheid in Engeland gevestigd en gehand­
haafd heeft.
Het ongelukkig einde van den Protector, den
Hertog van Sommerfeth, was in het jaar 155a een
groot verlies voor de Hervormden in Engeland. In
het jaar 1549 had hij zich in de treurige omRan-
digheid bevonden, dat zijn Broeder THOMAS SEY­
MOUR , Admiraal van Engeland, door het Parle­
ment ter dood was veroordeeld en onthoofd ge­
wórden. Deze THOMAS SEYMOtfR bezat eene on­
bepaalde eerzucht, en had, na vergeefs naar een
huwelijk niet de Prinfes ELI'ZABETH gedaan te heb­
ben , KATHARINA PARRE getrouwd, de weduwe van
HENDRIK Vilï. Niet te vrede, met deze eer, wil­
de hij, gelijk zijn Broeder Protector was, bijzon­
der zich laten verkiezen tot Beftiturder of Gouver­
neur van den jongen Koning, waar over de hoogst-
gaande twist en uveedrast tusfehen hem en zijnen
Broeder den Protector ontdond. Evenwel met ziin
voor-

G E.S C H I E D E N,I $. 3*7
voornemen voortvarende, wist hij van den Koning
een gefchrift te verkrijgen , - waar bij deze aan het
Parlement verzocht, dat THOMAS SEYMOUR tot zijn'
Gouverneur mogt worden aangefteld. De Protector
en de Raad konden dit niet dulden, en dagvaardden,
hem voor zich, zonder dat hij verfcheen, waar op
zij befloten, hem naar den Towr te zenden, welk
befluit hem gedwee maakte voor eenen tijd. Zijne
Gemalin, de gewezene Koningin PARRE , was on-
dertusfchen in het jaar 1548 overleden. Na haren
dood ftond hij op nieuw , doch vruchteloos , naar
de band van de Prinfes ELIZABETH ; door deze her­
haalde mislukking vergramd, befloot hij den Koning
met geweld naar zijn Kasteel te vervoeren, en zijn
Broeder afgezet hebbende, de befturing van het Rijk
meester te worden, vergeefs poogde zijn Broeder de
Protector hem van zijne voornemens af te brengen;
hij werd dan eindelijk in den Towr gezet, en door
het Parlement ter dood verwezen zijnde, den i3den
April 1549 onthoofd, niet zonder dat de Protector,
die met den Raad zijn vonnis onderteekend had ,
zich den haat van velen door dezen dood zijns
Broeders op den hals laadde. In het volgende jaar.
1550 ondervond hij reeds de gevolgen van deze
daad, daar men hem van verfcheidene misdaden be-
fchuldigde, en hij van alle zijne waardigheden ont­
bloot werd. Doch in het jaar 1551 weder in gunst
herlleld zijnde, werd hij door den Graaf van War­
wik, naderhand tot Hertog van Northumberlanu
benoemd, wiens Dochter met zijn' Zoon getrouwe
wa3, valfchelijk befchuldigd, als had hij eenen aan-
X 4 fl*f
na CG.
Jaaris 17.
cot 155*'

m C. G
JaariS!7.
Dood van
Koning j
EOUAUL)
VI. *
3»8 K E R K E L I J K E
flag op deszelfs leven gemaakt. In de maand Oetober
1551 werd hij net zijne vrouw en alle zijne
aanhangers in den Towr gezet, en vervolgens ter
dood gevonnisd over de misdaad van Felonie, of
beraamden moord en manflag. Ingevolge van dit
vonnis werd hij dea aafcn January 1552 openlijk
>n;hoofd, tot algemeene dïoefhc-ü van bet volk,
] letwelk hem beminde. Velen doopten hunne zak-
« toeken tér gedachtenis in zija bloed; en men ver-
I iaafc, dat, wanneer deze zelfde Hërfog van Nort-
; mmberland naderhand oadcr de roering van Kolingin
MARIA naar dea Towr gebïagt werd, zekere
dele vrouw hem een' van deze bebloede neusdoeken
ertoonde, zegende: Zie hier het bloed van dien
ëugdzamen, den Oom van de:i ulunantendjlen Forst.
Ttt bloed, door uwe fnoode kunfiénarijtn vergoten,
egint r.u openlijk wraak ven tt te eifchen!
Doch Cs awaarfls lieg trof de hj.vormiii.» in
ingeland, c.oc:- den ;'ood van dj:j voottreffelijkea
[ooing EDUARD VI, ia het jaar i 5 5 3. Hij had
:eds vaa hot begin van dat jaar af gewörfteld met
e ;ne bcr^dag op de borst, die tot tering over-
S ing, warr uit een gerucht ontftond, dat hij ver»
g :ven was, waar van toch geen vaste blijk of eenig
b ïwijs voorhanden is. Hei gevaar, waar in zijn
]£ ven verkeerde, ontwarende, verdubbelde de god-
V uchtige jongeling zijne zorg voor de armen, daar
t( e zich van den raad van JOAN REDLEY, Bisfchop
v; m Londen, bedienende, meermalen gaf hij 00!; zijn<
1 bekommering omtrent het lot van den Godsdienst
te keunen, wanneer, bij zijn' dood, zijne Zuster
MA-

GESCHIEDENIS. 3»9
MARIA hem zou opvolgen; van welke bekommering MC. G.
Jaari5i7.
des Konings de Hertog van Northumberland ge­
tot 155»*
bruik maakte, om hem over te halen, dat hij zijne
beide Zusters MARIA en ELIZABETH, als wier regtmatige
geboorte aan twijfeling onderworpen was,
uitfluitende, JOANNA GRAV, die hem het naaste in
den bloede beflond, en met den Zoon des Hertogs
getrouwd was, bij uiterften wil tot de opvolging
bettende, eene uitmuntende Prinfes, die met haar
geheele hart der Hervorming was toegedaan. Doch
deze beltemming kostte haar het leven, gelijk wij
zien zullen.
EDUARD ftierf, gelyk hij geleefd had, godvruchtig.
Zijn feaffte gebed, hetwelk hij met geflotene
oogen en zonder dat hij meende gehoord of verflaan
te worden, uitboezemde, was door een' of anderer
opgeteekend, en liep op dezen zin: „ O Heen
God! verlos m«j uit dit ellendig en moeijelijk le
" ven, en neem mij op in de vergadering uwe:
uitverkorenen. Echter niet gelijk ik wil, maa;
' uw wil alleen gefchiede! O Heere, aan u be
" veel ik mijnen geest. Gij Heere weet, hoe ge
„ lukkig en zalig mijn flaat zou wezen, indien il I
„ bij en met u ware!
„ Doch, bewaar dit leven, om uwer uitverko
„ renen wil, en herflel mij in vorige gezondheid »
„ opdat ik u getrouwelijk dienen moge.
„ Ach mijn Heer en God, wees uw volk gur
„ flig en genadig, en behoud uw erfkoningrijl
„ Ach Heere God, bewaar uw uitverkoren vol k
„ van Engeland. Ach, mijn Heer en God, b
X 5 „ fcher n

na C. G. „ fcherm dit Rijk en weer van hetzelve de Paperij;
Jaarisi7.
„ en verdedig den waren Godsdienst en de zuivere
tot 1552.
„ vereering van uwen naam, opdat ik en mijn volk
„ uwen allerheiligften naam mogen loven en groot-
»
i
]
1
1
l
J
v
o
e
V
li
V
h
2
V
z
si
d
e£
al
w
le
Z£
n i a k e n
' A
(*)•" Kort daar na den dood
roeiende naderen, zeide bij tegen den Ridder sio-
JEY : Mijne krachten begeven mij! en met de
voorden : Heere ontferm u mijner, en ontvang
lijnen geest ! blies hij in deszelfs armen den katten
adem uit, in den jeugdigen ouderdom van 16
iren, in het 7de jaar van zijne regering, EDUARD
Jov&t van alle Gefchiedfchrijvers van dien tijd hooelijk
geprezen, als een wonder van zijne eeuw,
an een allervoortreffelijkst karakter, en die natuur*
jke begaafdheden en verkregene kundigheden bezat,
'aar door men hem , fchoon nog in zijne eerfte
ugd, aan de grootfte mannen gelijk kon ftellen.
ijne deugd en godsvrucht, met weike hij geene
:rtooning wilde maken, blonken, gedurende zijne
ekte, op eene bijzondere wijze in hem uit, en
jn ijver voor den gezuiverden Godsdienst verdien-
: des te meer den hoogften lof, omdat dezelve
n verlichre ijver was, en gepaard ging met eene
jemeene zuivere en welbeftuurde menfchenliefde,
aar door hij, boven de vooroordeelen van zijnen
:ftijd verheven, afkeerig was van alle onverdraagamheid
en vervolging.
wordt y
Koningin
33o K E R K £ L Ij K E
Volgens den uitetflen wil van den Koning EDUARD
', werd zijne Nicht JOANNA GRAY, Dochter van
(*) GERDES /. c. T. IV. Monum. p. r.33.
den

G ES e iiï EDËNIS. 33*.
den Hertog van Suf alk, a!s Koningin uitgeroepen , n C. G,
doch naauwelijks waren acht dagen verloopen , of Iaari5i7.
tot 155a.
alles verklaarde zich ten voordeele van 's Konings
oudfte Zuster MARIA, Dochter van HENDRIK VIII
en KATHARINA van Arragon, van welke deze Koning
zich had doen fcheiden. Zij was met eenen
bijgeloovigen ijver bezield voor de Roomfche Kerk ,
in welker leere zij was opgevoed, en bij welker oefening
zij ftandvastig gebleven was , gedurende de
regering van haren Broeder EDUARD. Haar natuurlijk
karakter, hetwelk daar in door den aard van
haren Godsdienst verfterkt werd, was heerschzuch»
tig en overhellende tot wreedheid. Haar eerfte werk
dus, na dat zij hare mededingfter JOANNA GRAY,
aan welke echter de kroon tegen haren eigenen zin,
als 't ware, was opgedrongen , benevens derzelver
voorftanders en naastbeftaanden ter dood had laten
brengen, welken deze deugdzame Vorstin met alle
blijken van godsvrucht en gelatenheid onderging ,
was, door het Parlement de handelingen en vastheb
lingen onder EDUARD'S regering te doen vernietigen,
de echtfcheiding van HENDRIK met KATHARINA van
Arragon te veroordeelen, en zijn huwelijk met de
zelve voor wettig te doen verklaren, waar uit t«
gelijk voortvloeide , dat EDUARD en de Prinfes ELD
ZABETH als bastaardkinderen moesten aangemerkt
worden. Zij wilde zelfs terftond , zich openlijk
met den Paus verzoenen , en het Pausdom wedei
invoeren, indien niet GARDINER, dien zij tot harer
Kanfelier benoemd had, met meer voorzigtigheid ,
haar dit afgeraden en vermaand had, langzaam daai
. , me

tm C. G mede voort te gaan. Eerst dus werd er een Pla­
Jaari5i7
lot 1551. kaat, op naam der Koningin , afgekondigd , waar
bij zij erkende, het Roomsch-Katholijk Geloof te
ziin toegedaan, doch tevens verzekerde , dat niemand
zou gedwongen worden, voor dat de zaken
van den Godsdienst met gemeene overeenfiemming
zouden geregeld wezen, dus genoeg te kennen gevende,
wat men van hare regering te wachten had.
Kort daar op werd, onder voorwendfel, om allo
bewegingen voor te komen, aan ieder een verboden
te leeren of te prediken, zonder openbaar verlof,
ivaar door den vooriTanderen der Hervorming de
mond gefloten werd. Ook werden alle ongeoorloofde
bijeenkomflen om den Godsdienst of om andere
redenen onder zware ftraffen verboden. Den Duitfche
en Franfche Leeraars , die onder EDUARD
n Engeland waren overgekomen, werd gelast, het
rlijk te verlaten; gelijk ook JOANNES A LASCO, met
reien der zijnen, en ook PETRUS MARTYR Enge-
'and verlieten. Ook beloofde het huwelijk van MA-
UA met FILIPS, Zoon van Keizer KAREL V, naierhand
zoo berucht in de Gefchiedenis van Nederland,
onderden naam van FILIPS II, niet veel
uinfligs voor de Hervorming van Enge/and.
Hevige
Vervolging.
33a K E R K E L I J K E
Op deze wijze trok het onweder te zamen, hetwelk
ira in eene allerhevigfle vervolging uitbrak, CRAN­
MER , REDLEY, Bisfchop van Londen, LATIMER
nn Worchester, een grijsaard van 80 jaren, benerens
vele anderen, werden gevangen genomen, die
rervolgens ter dood gebragt en aan de vlammen op­
i geofferd zijn. In het jaar 1554 kwam de Kardinaal
PO-

G E S C H I E D E N I S . 335
tOLUS, (POLE,) als Legaat van den Paus, in En ia C. G.
(aaris'7geland
over, wien de Koningin tot Aartsbisfchop van
LOt 155»-
Canterbury of Kantelberg benoemde. Deze onthief
teiüond het Koningrijk van den ban , welken de
Paus over dat land had uitgefproken, en bragt de
verzoening der Engelfche Kerk met den Paus tot
ftand, met vernietiging van alle de befluiten , die
onder HENDRIK VIII en EDUARD VI tegen den Paus
en het Pausdom genomen waren, POLUS echter,
die listig maar van geweld en vervolging afkeerig
was, gelijk hij zelf eenmaal in vermoeden gevallen
was van Lutheranerij, drong iteeds aan op eene
zachte behandeling der Hervormden , maar GARDI­
NER onderfleunde de drift der Koningin en drong
door, dat de wetten met ftrengheid ten uitvoer werden
gebragt. ROGER , HOOPER , SANDER , TAYLEE
en andere uitmuntende mannen , werden toen ter
vure gedoemd en lieten hun leven op den brandfta
pel, om hun geloof, en zonder dat hun eenige re
gelregte overtreding van de wetten kon worden t<
last gelegd. Deze hevigheid verwekte zoodanig eer
misnoegen en verontwaardiging onder het volk, ter
wijl zeer velen daar door in hun geloof geflerk
werden, dat GARDINER eerlang de voortzetting der
zelve overliet aan BONNER, Bisfchop van Londen,
Zelfs zagen de Koningin en Koning FILIPS zich ge
noodzaakt, om te veinzen en door hunnen Biecht
vader te laten verklaren, dat zij eenen afkeer had
den van het Ketterdooden, zoodat alle hatelijkheu t
dezer vervolging op de Geestelijkheid viel, die des
aiettegenftaande met drift en woede voortfloeg. Ii l
he c

83* K E R K E L IJ K E
na C. G I)e
t j'aar 1555 werden 67 lieden, ter zaken van den
Jaari5i7
tot 1552 Godsdienst verbrand, onder welken vier Bisfchop.
pen en dertien Ouderlingen. In het jaar 1556 nog
85, welker namen genoemd worden in de Kerkgefchiedenis.
In dit jaar werd ook CRANMER , na
eene gevangenis van drie jaren, ter dood gebragt.
Deze man, aan wien de Hervorming zoo veel vcrfchuJdigd
was, wankelde in het begin, verloochende
fchrifrelijk zijn geloof en deed belijdenis van de
Roomfche leer,; doch, ziende, dat dit hem niets
baatte, tegen den haat der Koningin , die op zijnen
dood bleef aandringen, herftelde hij zich, en beleed
met de grootfte blijken van berouw en leedwezen
zijne zwakheid, en duldde den vreesfelijken dood
met de uiterfte kloekmoedigheid , hebbende zelf zijne
regterhand, met welke hij zijne verloochening
onderteekend had, vooraf in de vlammen geftoken
en gehouden, tot zij geheel verbrand was.
Men zegt, dat men zijn hart geheel en ongefchonden
onder de asfche gevonden heeft, hetwelk van
velen als iets bijzonders zal opgemerkt zijn. Daags
na 'smans dood aanvaardde POLUS deszelfs Aartsbisdom
, waarom men op hem toepaste de woorden,
welke de Profeet ELIA in last kreeg, om aan den
hraëlhifchen Koning ACHAB aan te zeggen: Hebt
VÏ doodge/lagen, en ook eene erfelijke bezitting
'ngenomen? (1 Kon. XXI. 19.)
Ja, men woedde niet alleen tegen de levenden,
1 naar ook de dooden konden de wraak der Geeste-
] ijkheid niet ontgaan. Wij hebben boven gezien,
lat van de Euangelieleeraars , die in Engeland waren
over-

G E S C H I E D E N I S . 335
overgekomen, MART. BUCERUS en FAGIUS aldaar na C. G.
[aariJiT.
overleden waren. Tegen deze overledenen werd in
cot 1552.
het jaar 1557 eene regtspleging gehouden. Zij werden
, als of zij nog in leven waren , gedagvaard,
om voor hunne Regters te verfchijnen. Nadat deze
dagvaarding, op onderfcheidene tijden, tot driema.
len toe, herhaald was, en er natuurlijk niemand dei
gedaagden te voorfchijn kwam, werden de getuiger 1
teaen hen gehoord, en vervolgens hunne vonnisfet :
opgemaakt, volgens welke zij, als hardnekkige Ketters
, veroordeeld werden , om verbrand te worden !
welk vonnis ook aan hunne doode ligchamen, na
dat men ze had opgegraven, met de gebruikelijk*
plegtigheden, werd uitgevoerd. Op deze wijze wil
de het Bijgeloof zich wreken aan ce gedachtenis vai t
twee voortreffelijke mannen, van welke het Pausdon I
zoo veel afbreuk geleden had, en dacht men moge
lijk, ook de vruchten van hunnen arbeid tc zullei 1
vernielen (*). Men voerde ook eene foort van ge
loofsonderzoek in, fchoon de Regtbank der Inqui
fitie niet werd opgerigt, en in dit jaar 1557 werdei 1
weder 97 menfchen door het vuur verteerd ; gelijl
nog 39 in het jaar 155S. Sommigen tellen in he t
geheel 2S4 menfchen, die gedurende de regering va: 1
WARIA, om den Godsdienst, den dood geleden heb
ben, volgens anderen beloopen dezelve een cetal va
1
800, reeds in de twee eerfte jaren der vervolging.
Voc r
(*) In de uitgave der werken vnn BUCERUSƒ>. 915. ftaj i
eene Verhandeling, onder den titel: Hifi. di accufaiione
C'judimnatione atq::: con;bustiont Martini Buceri.

336 K E R K E L I J K E
naC. ( ï Voor het overige was de regering van MARIA
Jaansi;
' rampfpoedig voor Engeland. Haar huwelijk met
tot 15S!
FILIPS If, hetwelk onvruchtbaar was, wikkelde haar
Dood va ti in eenen oorlog met Frankryk in, gedurende welke
UA&1A.
Calais, de eenige ftad van aanbelang, welke de
Engelfchen in Frankryk nog bezaten , verloren
ging. Dit verlies, en dat MARIA zich door haren
Gemaal, die naar Spanje gekeerd was, met minachting
zag behandelen , gelijk hij ook geen of weinig
acht gaf op hare belangen, bij het fluiten van den
vrede met Frankryk, deed haar een kwijnend leven
leiden, en verhaastte haren dood, na eene regering
van vijfjaren, in den ouderdom van 48 jaren,
in het jaar 1558. Haar dood, en die van den
Kardinaal POLUS, (POLE,) die in hetzelfde jaar
overleed, maakte een einde aan de vervolging der
Hervormden.
Koningh 1 Te weten, hare halve Zuster, ELIZAEETH , Doch­
EL1ZA-
BETH ter van ANNA BOELEIN , hare opvolgfter op den
voert de troon, eene Prinfes, begaafd met groote hoedanigHervorheden,
en met meer dan mannenmoed bezield, was
ming in.
in hare jeugd in den Hervormdeii Godsdienst onderwezen
en opgevoed, en beleed denzelven openlijk.
Gedurende de regering van hare Zuster MARIA was
zij als in eene geftadige gevangenis gehouden , en
had verfcheidene keeren gevaar van haar leven geloopen,
waarom zij genoodzaakt was, haar geloof,
zoo veel mogelijk was, te verbergen, en ook van
tijd tot tijd de Misfe te hooren; doch voornamelijk
had zij hare behoudenis te danken aan de Staatkun­
de van FILIPS, die, zijn huwelijk met MARIA on-
vrucht-

G E S C H I E D E N I S . 337
Vruchtbaar ziende, vreesde, dat, na den dood van na C. G.
ELIZABETH, het Rijk van Engeland zou overgaan faartsï?.
tot 1S5&«
op MARIA STUART, Koningin van Schotland, waar
door Engeland en Schotland onder een hoofd zouden
komen, hetwelk FILIPS voor zijne belangen en
inzigten nadeelig oordeelde.
Zoodra ELIZABETH , tot algemeene blijdfchap des
Engelfchen volks, de regering aanvaard had, be«
noemde zij PARKER , die haar onderwijzer geweest
was, tot het Aartsbisdom van Kanterbury, en NIC.
BAKON, een' zeer geleerd en uitmuntend man, tot
Kanfelier, hoewel onder eenen minderen titel, en
beval, dat het Avondmaal onder de beide gedaanten
van brood en wijn zou bediend worden. Voorts
ging zij, ten aanzien van den Godsdienst, met alle
omzigtigheid en beleid te werk, voet voor voet met
de Hervorming voortgaande, om alle opfchuddingen
voor te komen , en de binnpnlnnriovif» rust te behouden.
Zoodra het Parlement in het jaar 1559
bijeen was gekomen, werd haar de titel van Opperhoofd
der Engelfche Kerk opgedragen, welken titel
zij weigerde aan te nemen, fchoon zij met der daad
de zaak zelve behield; de uitoefening van het beftuur
der Kerk werd aan eene Commisfie uit het
Hoogerhuis aanbevolen. Dewijl de Pausgezinden niet
ophielden van den Predikftoel tegen Ketterij en nieuwigheden
uit te varen, en bewegingen te verwekken
, werd aan dezelven de vrijheid ontnomen, om
openlijk te prediken, ten zij hun daar toe verlof
gegeven was onder het groot zegel. Vervolgens
werd er een openlijk mondgefpiek gehouden ovet
HERV. II. Y het

33« K E R K E L I J K E
na C. G het gebruik der moedertaal in den Godsdienst, over
Jaari5i7 de Mis, en de magt der bijzondere Kerken , om
tot 1552,
fchikkingen te maken in den eeredienst. De Roomschgezinden,
het onderfpit delvende , braken hetzelve
af, onder voorwendfel, dat het hun, zonder Pausfelijk
verlof, niet vrijftond, iets omtrent den Godsdienst
vast te ftellen , of over zaken , die door de
Kerk bepaald waren, te redetwisten. De Kerkenorde,
onder EDUARD opgefteld, werd met eene kleine verandering
vernieuwd, bij voorbeeld, met betrekking tot
de ligchamelijke tegenwoordigheid van CHRISTUS in
het Heilig Avondmaal, waar van met zoo algemeene
bewoordingen werd gefproken, dat dezelve niet
regelregt ontkend werd. ELIZABETH wilde in het
eerst ook de Beelden in de Kerken behouden, maar
bij nader inzien, gaf zij bevel, dezelve weg te nemen.
Voorts was zij tegen niemand geftreng. In
het cciot wtrJcn wol ettelijken, die weigerden den
eed van Suprematie te doen, in de gevangenis geworpen
, maar ook weder terflond ontflagen , en
niemand werd verhinderd , het land te verlaten ;
zelfs zij, die verkozen, hun ambt neder te leggen ,
ontvingen jaargelden. De Geloofsbelijdenis , die
reeds onder EDUARD VI opgefteld was, werd nagezien
en tot 39 artikelen gebragt, en als de Geloofsbelijdenis
der Engelfche Kerk uitgegeven en aangenomen.
Eindelijk werd er eene nieuwe Overzetting
des Bijbels gemaakt, en in het jaar 1561 uitgegeten.
Op deze wijze werd de Hervorming onder
ieze Koningin voortgezet en voltooid, niettegenlaande
alle listen door de Paufen in het werk ge­
]
field,

GESCHIEDENIS. 339
.fteld, en het fmeden van aanilagen tegen de Ko­ na C. G.
ningin ; ook niettegenftaande de hevige verfchillen , Jaarisi7.
tot 1552.
welke voornamelijk over den eeredienst door hen,
die Puriteinen genoemd werden, verwekt, doch van
dit een en ander zal nog in het vervolg gelegenheid
voorkomen, te fpreken.
Het Koningrijk van Schotland was, te dezen tijHervorde,
nog niet met Engeland onder één hoofd verming in
Schoteenigd.
Ook in dit Koningrijk was de toeftand der land.
Christelijke Kerk, niet minder dan in de overige
landen van Europa, allertreurigst, door de onkunde
, bijgeloof, gierigheid en het liederlijk leven,
welke en andere ondeugden de Geestelijken in dat
land beheerschten; waar uit men tot den diepvervallenen
toeftand van den Godsdienst onder de gemeente
het befluit ligtelijk kan opmaken. Zoo groot
was de domheid onder de Geestelijken, dat de meesten
van hen geloofden, dat net nieuwe Testament
een nieuw Boek was, door LUTHER gefchreven (*);
een Nieuw Testament te bezitten en te lezen werd
voor eene misdaad des doods waardig gehouden.
Een Bisfchop, DUNCALDE, voerde FOREST, een'
Regulier Kanunnik, die gefladig uit het Oude en
Nieuwe Testament predikte, te gemoet: Dat hij
God dankte, dat hij zoo vele jaren geleefd had ,
zon-
(*) BUCHANANUS Hift. Scot. L. XV. welke uitmuntende
Schrijver een vrij getrouw berigt geeft, van de
Hervorming van dit Rijk. Onder andere Schrijvers over
dit onderwerp verdient vooral gelezen te worden RO-
BERTSON , in zijne Cefchiedenis van Schotland.
Y a

naC. G. zonder van een Oud of Nieuw Testament te weten,
Jaansi7 en dat hij met zijn Pontificale en Breviarium te
tot 15S2.
vrede was geweest. Evenwel was reeds in de XVde
eeuw de beoefening der Wetenfchappen uit Frankryk
in Schotland overgebragt, en de Aartsbisfchop
van 67. Andrews WARDLAV, had in 141a eene Hoogefchool
in zijn Aartsbisdom opgerigt, wiens voorbeeld
door anderen gevolgd was. Eenige aanhangers van
WIKLEF werden ook in Schotland gevonden, onder anderen
werd JOHN RASBY, een Engelschman, om het
verfpreiden van deze gevoelens, ten tijde van gemelden
Aartsbisfchop, ten vure gedoemd. Op het einde
dier eeuw hadden zich ook vele Lollarden op de
grenzen tusfehen Schotland en Engeland vertoond,
en hunne leer ijverig voortgeplant.
PATRICIUS
HAMIL-
TON.
340 K E R K E L I J K E
Zoodra het gerucht, aangaande de begonnene Hervorming
van Duitschland en Zwitferland in Schotland
was uvei g

GESCHIEDENIS. 341
BERT , en onder denzelven de eerfte op deze nieu-1 ia C. G.
we Hoogefchool eenige Hellingen verdedigde, welke aansi7.
ot 1552*
met de Euangelifche leer overeenkwamen. In zijn
Vaderland terug gekeerd, verfpreidde hij, als de eerfte
Apostel van Schotland, de Euangelieleer onder
velen, met alle vrijmoedigheid. Doch de Geestelijkheid
wist hem naar St. Andrews te lokken, onder
voorwendfel van met hem over de leere te fpreken ,
gelijk hij dan onder anderen met ALEXANDER CAM­
BEL , Prior der Dominicanen, die onder de Geestelijken
voor zeer geleerd geacht werd , verfcheidene
gefprekken gehouden heeft over de uitlegging der
Heilige Schrift, met zoo veel kracht van redenen ,
dat CAMBEL door overtuiging beleed, dat de voornaamfte
leerftukken , door PATRICIUS verdedigd ,
waarheden waren. Doch deze zelfde ALEXANDER
CAMBEL, de gunst der' Geestelijken hooger fchattende
dan de overtuiging der waarheid, werd de
befchuldiger van PATRICIUS, die op den eerden
Maart 1527 voor de vergadering der Geestelijken
gedagvaard werd, nadat zij eerst den Koning JA­
KOB V, die nog geheel jong was, op hunne zijde
gebragt, en deszelfs verlof verkregen hadden, zonder
hetwelk zij den edelen jongeling niet zouden
hebben durven aanvallen, PATRICIUS toonde zoo
veel ijver, om de leere van CHRISTUS te belijden,
dat hij zich op den laatften Februarij reeds voor de
vergadering van twaalf Geestelijken ftelde, die door
de overigen tot zijne regters benoemd waren, en
van welken CAMBEL één was. Deze regters waren
fpoedig gereed, om zijn vonnis op te maken, hem
Y 3 als

34a K E R K E L I J K E
ni C. G. als een' Ketter te veroordeelen en aan den wereldlijJaan5i7ken
arm over te geven, ingevolge van welk vonnis
tot 1552
de edele jongeling in den ouderdom van 23 jaren
nog dien zelfden namiddag verbrand werd (*). Zij­
ne goederen werden verbeurd verklaard.
De voornaamfte {tellingen, welke JAKOB BETON,
Aartsbisfchop van St. Andrews, tegen PATRICIUS
HAMILTON inbragt, en om welke deze ten vure ge­
doemd werd, waren: „Dat de mensch geen' vrijen
wil heeft. Dat er geen Vagevuur is. Dat de Hei­
lige Aartsvaders reeds voor het lijden van CHRISTUS
in den Hemel zijn opgenomen. Dat de Paus geene
magt heeft, om te binden en te ontbinden. Dat de
Paus de Antichrist is. Dat elke Priester dezelfde
magt bezit, als de Paus. Dat hij PATRICIUS HA­
MILTON Bisfchop zij. Dat niemand eene Bulle van
eenen Bisfchop noodig heeft. Dat de gelofte van
den Paapfcheu Oodsdicnst eene vervloekte gelofte is.
Dat de Pausfelijke wetten niemand verpligten. Dat
alle Christenen, die dezen naam waardig zijn, open­
baar moeten maken, dat zij in den genadefraat ver-
keeren. • Dat niemand zalig wordt, ten zij hij gepre­
destineerd zij tot de zaligheid. Dat de Onchristen
en Ongeloovige in doodelijke zonde ligt. Dat God
(*) FR. LAMBERT, zijn gewezen leermeester, berigt
dit uiteinde van PATRICIUS kortelijk in eene Voorrede op
zijne verklaring van de Openbaring van JOANNES, door
hem in het jaar 1528 uitgegeven, en aan den Landgraaf
van Hesfen opgedragen. Vergelijk GERDES /. c. pag.
210, 212.
de

G E S C H I E D E N I S . 343
de oorzaak der zonde is, in dien zin, dat, als hij na C. G.
aan de menfchen zijne genade onttrekt, dezen ook
Jaari517.
tot 1552.
zondigen. Dat het eene duivelfche leere is , wanneer
iemand den zondaar boete oplegt voor de zonden.
Dat PATRICIUS twijfelde, of alle kinderen ,
die terftond na den doop fterven, al of niet zalig
zijn. Dat de Oorbiecht geenszins noodzakelijk zij."
HAMILTON ging den dood ftandvastig te gemoet,
en leed dien godvruchtig. Zijne laatfte woorden
waren: Heere, hoe lang zullen deze duisternis/en
dit Koningrijk bedekken? Hoe lang zult gij zoodanige
tijrannij onder de menfchen dulden? Heere
JEZUS ontvang mijnen geest!
Opmerkelijk is de volgende bijzonderheid , welke
ons de Gefchiedenis meldt (*). Als de bovengemelde
ALEXANDER CAMBEL, zijne plaats hebbende
onder de twaalf regters, PATRICIUS hard viel en
hem drong, om zijn geloof te verzaken, zcidc deze,
die driftig van aard en een jongeling was, mei
ernst: ,, Snoodfte der menfchen, die thans veroordeelt,
hetgeen gij weet, en aan mij zelveh, korte
dagen geleden, bekend hebt, waarheid te zijn. Ik
dagvaarde u heden voor den regterftoel van den levenden
God! " ALEXANDER ontftelde op deze
woorden zoo hevig, dat hij, van dien oogenblik af,
van zijn verftand beroofd werd, en niet lang daai
na, in eene ontzetbare woede, den geest gaf.
De onfchuld en ftandvastigheid van PATRICIUS
hac
(*) FOX Ecclejtast. Hijlory Vol. II. fol. 184. b. BÜ
CHANAN. Hifl. Scot. p. 429,
Y 4

na C. G
Jaari5i7
tot 1552
34* K E R K E L I J K E
had ondertusfchen bij velen die uitwerking, dat zij
de Hervorming omhelsden , en fommigen, bij het
voortduren der vervolging, met hun bloed hun geloof
verzegelden. Onder anderen werd een Benedic*
tyner Monnik, met name FOREST, door eenen anderen,
die men hem als zijn Biechtvader in de gevangenis
toegevoegd had, verraden, dat hij hem in
de biecht beleden had, dat de gevoelens van PATRI­
CIUS HAMILTON zeer wel konden verdedigd worden;
waar op hij als een Ketter het vonnis des doods
ontving. Deze FOREST , ter dood geleid wordende,
riep een wee uit tegen de Monniken , omdat zij het
geheim der biecht niet bewaarden , maar daar van
een verfoeijelijk misbruik maakten , om onfchuldige
menfchen ter dood te kunnen brengen.
Hevig ging de vervolging haren gang; in het
jaar 1534 werd benevens anderen zekere DAVID
STRADO op den brandftapel gebragt, fchoon men
volftrekt geene befchuldiging tegen hem wist in te
brengen, dan dat hij weigerig was om zijne tienden
op te brengen.
De Koning JAKOB V betoonde zich dus ijverig
voor het Roomfche geloof, waar toe zijne ftaatkundige
inzigten en belangen hem voornamelijk bewogen,
dewijl hij met HENDRIK VIII, Koning van
Engeland, in geene te vreedzame betrekking ftond.
Deze had hem wel verfcheidene gefchriften tegen
het gezag van den Paus gezonden, met vermaning,
om zich met hem tegen den Paus te vereenigen ,
doch deze poging was vruchteloos. Koning JAKOB
ftelde dezelve in handen zijner Geestelijkheid, die
de-

G E S C H I E D E N I S . 345
deze gefchriften veroordeelde, en den Koning ge- i aC. G.
aari5i7.
lukkig noemde, dat hij zoo godslasterlijke gefchrif- |
ot 1552.
ten niet ingezien of gelezen had. Anderszins had
Koning JAKOB geheel geene achting voor de Schot-
fche Monniken en Priesters. Zelfs is het bekende
Hekeldicht, Franciscanus genoemd, door BUCHA-
NANUS, op bevel en aandrijven van den Koning ,
die om zekere redenen op de Franciskanen verbit­
terd was, opgefteld. Schoon die Dichter en ver­
maarde Gefchiedfchrijver niet lang daar na, in het
jaar 1539, door den Koning aan de Geestelijkheid
en derzelver woede werd overgelaten, en het met
eenen wreden dood zou bekocht hebben, indien hij
niet gelukkig uit de gevangenis ontkomen was (*}.
Het huwelijk van Koning JAKOB met MARGARE-
THA, oudfte Dochter van den Koning van Frank­
ryk , FRANCOIS , fcheen eenige verademing aan de
Hervormden te beloven, dewijl deze Vorstin onder
het oog van hare Moeije, MARGARETHA , Koningin
van Navarre, opgevoed zijnde, van den Euange­
lifchen Godsdienst niet vreemd was. Maar de vroe­
ge dood dezer Koningin, die in datzelfde jaar 1538
aan de tering overleed, deed deze hoop ras verdwij-
nen, en de vervolging werd door den Aartsbisfchop
BIÏTON met allen ijver voortgezet.
In het volgende jaar 1540 hertrouwde de Koning
met MARIA van Lotharingen, uit de familie dei
Gul
(*) BUCHANANUS verhaalt dit zelf breeder, in de Ge
fchiedenis van zijn eigen leven, welke ook voor de uit
gave zijner Poëmata in i:mo. geplaatst is.
Y 5

34ö K E R K E L I J K E
na C. G
Gulzen, welke het Pausdom met zoo veel kracht
Jaar 1517.
in Frankryk handhaafden. Dit gaf der Geestelijkheid
tot 1552.
moed, en fpoorde haar aan , om de Hervorming
met alle magt te keer te gaan. Doch daar tegen
waren zeer velen van den Adel tot dezelve gene­
gen. De Koning, die door weelde en goede fier te
maken, doorgaans geld gebrek, en verfcheidene na­
tuurlijke kinderen had , voor welke hij een beflaan
wilde bezorgen, werd door de eene en andere partij
om het zeerst aangezocht. De Adel vertoonde hem
de onmetelijke rijkdommen en bezittingen der Gees-
telijken, en fpoorde hem aan, om, op het voor­
beeld van den Koning HENDRIK VIII van Engeland,
de Abdijen en Kloosters te vernietigen, en derzelver
goederen aan zich te trekken. Daar tegen deden de
Geestelijken hem opmerken, dat hij aan zijne natuur­
lijke kinderen voordeelige Abdijen, Prebenden enz. kon
I èhenken, en beloofden hem uit de verbeurdverkla­
] ring der goederen van veroordeelde Ketters jaarlijks
[oo,ooo Dukaten te zullen bezorgen, ook vleiden
sj hem met het uitzigt, dat de Paus hem ligtelijk
;ebruiken zou tot hoofd van een verbond tegen
[oning HENDRIK. De Geestelijkheid onderlteund
oor de Koningin, kreeg bij den Koning de over-
and, die terflond vier van zijne Zonen met Abdijen
n Priorfchappen befchonk, en aan de Geestelijken
iKOB HAMILTON, een Bastaardbroeder van den
rraaf van Aran, tot Regter bijvoegde, om naar
a len onderzoek te doen, en hen te vervolgen, die
v in Ketterij verdacht waren; waaromtrent de Gees-
tt lijken verzekerden, dat men niet vele moeite zou
heb-

G E S C H I E D E N I S . 347
-hebben, alzoo duizenden menfchen geene zwarig­ ft C. G.
[aari5i7.
heid maakten, de Boeken van het Oude ën Nieuwe
:ot 1552.
Testament te lezen, over de magt van den Paus
vrij te fpreken, en door de oude plegtigheden der
Kerk te verachten, aan de perfonen, aan God en
den Godsdienst gewijd, alle gehoorzaamheid en eerbied
te onttrekken. En nu verhief zich de woede
der vervolging ten hoogden toppunt. Onder anderen
werd een Ridder van het Gulden Vlies, JOHN BORTH-
WIKE, gemeenlijk Kapitein BORTHWIKE genoemd, van
Ketterij befchuldigd, en voor de Kerkelijke Regtbank
vanDAVID BETON, Aartsbisfchop van St. Andrews,
en der overige Prelaten van Schotland, gedagvaard;
doch hij ontging het gevaar, door naar Duitschland
te wijken. De Geestelijken veroordeelden den afwezenden
als een Ketter, na eenige punten tegen
hem opgefteld en uitgegeven te hebben ; zij verklaarden
zijne goederen verbeurd , en verhrandden
zijne beeldtenis openlijk, BORTHWIKE , zoodra hij
de punten van zijne befchuldiging ontvangen en gelezen
had, fchreef tegen dezelve eene deftige en
uitmuntende verantwoording, welke hij, ter befchaming
van zijne onbevoegde Regters , in openbaren
druk uitgaf (*).
Deze hevige ftorm duurde echter niet lang. De Dood van
gemelde Regter HAMILTON verviel eerlang bij den
Koning
JAKOB V
Koning in ongenade en verloor het hoofd op een van
fchavot. Niet lang daar na , in het jaar 154a , Schotland.
overleed de Koning zelf. Deze was in eene kom-
(*) GERDES Scrin. Antiq. T. III. Part. I. N. IV.
mer-

34* K E R K E L I J K E
na C. G . merlijke zwaarmoedigheid van geest vervallen , en
Jaarisi;
• werd gedurende dezelve door ontrustende droomen
tot 1552
verfchrikt, waar van BUCHANANUS eenen zeer merkwaardigen
verhaalt. De Koning zag, in zijnen
droom, den gewezen Regter HAMILTON met den
blooten degen op hem aanvallen, en hem eerst den
regter en vervolgens den linker arm afhouwen, met
bedreiging, dat hij eerlang wederkomen en hem ook
het leven benemen zou. De Koning, zich over dezen
droom kwellende , kreeg eerlang tijding , dat
zijne beide Zonen ten zelfden tijde overleden waren
, de één te St. Andrews, de andere te Sterling.
«ARIA
ÏTUART
Koningir
en JAKO,
HAMIL­
TON Onderkoning.
Koning JAKOB V liet bij zijne weduwe MARIA
van Lotharingen ééne Dochter na, die niet meer
dan zeven dagen oud , en de erfgename van zijn
Koningrijk was. Zij is naderhand, door hare treurige
lotgevallen, onder den naam van MARIA STU-
ART, zeer berucht geworden. Volgens een oud gebruik
in Schotland werd er een Onderkoning aangefteld,
en JAKOB HAMILTON, Graaf van Aran ,
naastbeflaande der jonge Koningin , tot dien post
benoemd. Deze Graaf had , voordat hij Voogd van
het Rijk werd, de leer der Hervormden goedgekeurd
en zelfs beleden, doch toen hij in het bewind gefield
was, had de vrees voor de Roomfche Geestelijkheid,
en in het bijzonder voor den Kardinaal
BETON , Aartsbisfchop van St. Andrews, zoo veel
vat op hem, dat hij zijn geloof verzaakte, en van
den Roomfchen Godsdienst openlijke belijdenis deed;
zijnde het waar beftuur van zaken in handen der
Ko-

GESCHIEDENIS. 3^9
Koningin weduwe en van den Kardinaal, terwijl de ia C. G.
Onderkoning niet meer dan de fchaduw van het ge­
[aar'517.
tot 1552.
bied behield.
De Kardinaal, zoo wreed als heerschzuchtig van Wreedheden
van
aard, voerde nu den Onderkoning met zich rond,
den Kar­
door verfcheidene gewesten van Schotland, onder dinaal BE­
TON voorwendfel, van oproerige bewegingen te fluiten, en
derzelver
maar inderdaad, om de aanhangers der Hervorming ftraf.
op te zoeken en ter dood te brengen; gelijk alom Merkwaardige
in het jaar 1544. en 1545 gebeurde. Zelfs de onbijzonfchuldigfle menfchen werden,, om kleine overtredinderheden van G.
gen der Kerkelijke voorfchriften, ten vure veroor­
WISHART.
deeld. Te Perth werden vier menfchen ter dood
gebragt, omdat zij op eenen verboden dag vleesch
hadden gegeten ; en eene kraamvrouw met haar
kind, omdat zij in den barensnood de Maagd MA­
RIA niet om hulp gebeden had.
Onder de menigte der genen, die te dezen tijde
om den Godsdienst ter dood gebragt werden, is
inzonderheid merkwaardig GEORGE WISHART, of
GUISCARD , wien BUCHANANUS Sophocardiusnoemt,
hetwelk eene overzetting van den naam WYSHART
in het Grieksch is, naar de gewoonte van die tijden.
Deze man, uit een edel geflacht in Schotland
gefproten, had zijne Letteroefeningen in Engeland op
de Hoogefchool te Cambridge voltrokken, en daar
ook de beginfelen van de Hervormde leere aangenomen.
In het jaar 1544 in zijn vaderland wedergekeerd,
verbleef hij te Dundee, eene ftad 8 of 10
mijlen van St. Andrews, alwaar hij met allen ijver
tegen de overal heerfchende gebreken en zedebederf
pre

K E R K E L I J K E
na C. G. predikte. De Kardinaal BETON, dit vernemende,
Jaari5i7. fchreef aan de regering der plaats, om dezen nieu­
tot 1552.
wen Prediker te beteugelen, waar op WISHART of
GÜISCART verboden werd te prediken, en opfchuddingen
te maken. Hij antwoordde : „ Dat
hij geene opfchuddingen maakte, en dat dit in allen
gevalle de weg niet was, om dezelve voor te ko«
men, als men de Gezanten van God verwierp, die,
wanneer hij heenging, andere Gezanten zenden zou;
dat het te vreezen ftond, dat zij zich op deze wijze
een gevaar op den hals zouden halen, hetwelk hij
hun voorzeide, dat hen fchielijk zou treffen, waarom
hij hen vermaande, zich met ernftige boetvaardigheid
tot God te bekeeren." Dundee vervolgens
verlaten hebbende, begaf hij zich naar het westelijk
gedeelte van Schotland, alwaar hij vele volgelingen
kreeg. Dewijl de Aartsbisfchop van Glasgow, JOHN
BETON, niet wlWe dulden, dat hij in eenige Kerk
predikte, predikte hij te platten lande, onder den
blooten hemel; en als zijne aanhangers zich met
geweld van de Kerken wilden meester maken, verbood
hij htm zulks ernftig , zeggende : „ Dat hij
het woord des vredes verkondigde, om welks wil
men geen bloed mag vergieten." Na het verloop
van omtrent eene maand, openbaarde zich de pest
of eene befmettelijke ziekte in Dundee, waar op hij
terflond derwaarts keerde, en daar zijn prediken hervatte,
terwijl de genen, die min of meer befmet waren,
zich buirens huis, de gezonden binnens huis plaatften
en hij zichzelven zoodanig, dat hij van allen gehoord
kon worden; hij bediende ook de armen met hulp
en

G E S C H I E D E N I S . 351
en vertroosting, en was als een getrouw herder voor n C. O;
allen nuttig. 'Eens na het eindigen der preek poog­ [aan 517.
:ot 155a.
de een Priester hem met eene pook of ponjaard te
doorfteken. Het volk toefchietende, zoude dezen
zeiven in woede hebben doodgeflagen, maar GUTS-
GARD nam hem in den arm en befchermde hem, te
kennen gevende, dat hij niet gekwetst was, maar
nu ligtelijk kon opmaken , wat hem flond over te
komen. Van dien tijd af ftelde hij zich den dood
voor oogen, en vermaande zijne vrienden, dat zij
den moed niet zouden verliezen, dat hij wel zou
henen gaan, en dat eenige weinigen hem zouden
volgen, doch dat binnen niet heel langen tijd bet
ganfche Land tot het licht der Euangeliewaarheid
bekeerd zou worden. Voorts ging hij ijverig voort
met zijne prediking, onder grooten toeloop des
volks, hetwelk zijn onderwijs met graagte hoorde
en aannam.
Ondertusfchen werd er eene vergadering van Geestelijken
in de maand Januarij 1545 gehouden te
Edemburg,\x\ de nabuurfchap van welke Had GUIS-
CARD zich thans onthield, bij zekeren Edelman
JOHN COCBURN. De gemelde vergadering van zijn
verblijf kennis gekregen hebbende, werden er terflond
Ruiters afgezonden, om hem gevangen naar
Edemburg te brengen, COCBURN echter weigerde,
den Leeraar over te leveren, tot dat de Graaf van
BOTHWEL zich zeiven ten borg had aangeboden ,
dat hem geen leed gefchieden zou. Maar de Geestelijken,
hunnen roof in handen hebbende, voerden
hem van Edemburg naar St. Andrews, alwaar zij
hem

3 5a K E R K E L I J K E
aa C. G hem fpoedig als een' Ketter veroordeelden , zonder
Jaari5l7. dat hem eene regtmatige verdediging vergund werd.
lot 1552,
De Kardinaal Aartsbisfchop van St. Andrews, DA-
VID BETON, fchreef aan den Onderkoning, dat hij
eenen regter zou benoemen, om het doodvonnis aan
den veroordeelden te voltrekken. De Onderkoning ,
door eenen godvruchtigen en nadrukkelijken Blief
van DAVID HAMILTON zijnen bloedverwant en vriend
afgefchrikt, fchreef aan den Kardinaal weder: „Dat
hij deze zaak niet overhaast moest behandelen, maar
dezelve in ftaat houden tot zijne overkomst, alzoo
hij tot den dood van dezen man zijne toeftemming
niet zou geven , voordat zijne zaak naauwkeurig
onderzocht zou zijn. Bijaldien de Kardinaal echter
hier mede voortvoer, dat de ftraf op deszelfs
hoofd zou nederkomen, terwijl hij, voor zich,
mids dezen betuigde, vrij te zijn van moord en
bloed." De Kardinaal, door dit antwoord, hetwelk
hij niet verwacht had, getroffen zijnde, en vreezende
, dat de gevangene hem door het volk met geweld
zou ontrukt worden, befloot, in hevige woede
ontdoken, voort te varen, terwijl hij aan den Onderkoning
fchreef: „ Dat hij hem den voorgaanden
Brief niet gefchreven had, als of hij, in eenig opzigt,
van hem afhankelijk ware, maar omdat hij
het vonnis met zijn' naam onderteekend had willen
hebben, ten blijke van hunne overeenftemming
voor het publiek."
Vervolgens haalde men GEORG GUISCARD uit den
Kerker, en JOHN VINIRAM, een geleerd man, die
heimelijk de zaak der Hervorming was toegedaan ,
kreeg

G E S C H I E D E N I S . 353
kreeg last, eene preek te houden, in welke hij uit na C. Öj
Matth. XIII aanmerkte : Dat het goede zaad, Jaarisr^
tot I552i
daar in de gelijkenis gemeld, het woord Gods is ,
maar het kwade zaad, Ketterijen, want dat Ketterij
is een valsch gevoelen, volftrekt ftrijdig met de H.
Schrift, en met hardnekkigheid verdedigd; dat dezelve
ontftaat en gevoed wordt door de onkunde
der Herderen van de Kerk, die niet weten, de Ketters
te overtuigen, of de dwalenden weder te regt
te brengen door het Geestelijke zwaard , d. i. het
woord van God. Vervolgens den pligt van eenen
Bisfchop of Opziener uit den Brief aan TIMOTHEUS
verklaard hebbende, toonde hij, dat er flechts eene
weg zij, om Ketterij te ontdekken, wanneer namelijk
dezelve getoetst wordt aan het woord van God*
Na deze preek, welke inderdaad tegen de Geestelijkheid
gerigt was , die hier niet zamengekomen
was, om de Ketterij te wederleggen , maar om de
Ketters, te ftraffen, werd een foort van verhoor met
GUISCARD gehouden, in hetwelk hij met alle befchuldigingen
en fcheldwoorden werd overladen ,
welke men gewoon was, tegen de zoogenaamde
Ketters op een te ftapelen, waarna hij in het Kasteel
in de kamer van den Bevelhebber terug gebragt
werd.
'sAanderen daags 's morgens kwamen hem twéé
Franciskanen aanzeggen, dat hij moest fterven,herri
vragende, of hij hun, naar het gebruik, wilde
biechten? GUISCART antwoordde: Dat hij met de
Broederen niets te doen had , en niet gaarn met
hen fpreken zou; doch indien zij hem een' dienst
HERV. IK £ wil*

354 K E R K E L I J K E
n- C. G.
wilden bewijzen , dat bij begeerig was te fpreken
Jnarj5i7. met den geleerden man, die gisteren gepredikt had.
toe 1552.
VINIRAM kwam daar op, met verlof der Bisfchoppen,
hem op het Kasteel bezoeken, en berstte, hem
ziende, in eenen vloed van tranen uit. Bedaard
zijnde, vraagde hij GUISCARD : Of hij het Sacrament
des Avondmaals wilde gebruiken? „ Zeer
gaarne," antwoordde deze, „ indien het, naar de
inftelling van CHRISTUS, onder de beide gedaanten
van brood en wijn, bediend wordt." VINIRAM,
bij de Bisfchoppen gekomen, berigtte, dat de gevangene
heilig verzekerde , onfchuldig te zijn aan
alle de misdaden, van welke hij befchuldigd werd;
dat hij daar mede echter niet bedoelde , om den
dood te ontgaan, maar om zijne onfchuld, die aan
God genoeg'bekend was, ook bij de menfchen niet
onbetuigd te laten. De Kardinaal driftig geworden ,
duwde den fpreker toe: „Wij weten ook al lang,
wie gij zijt." Vervolgens op de vraag: Of hij aan
den veroordeelden het gebruik van het Heil. Avondmaal
vergunde, na met de Bisfchoppen gefproken te
hebben , antwoordende : „ Dat het niet billijk
fcheen, dat een hardnekkig Ketter, die door de
Kerk veroordeeld was, eenige weldaden der Kerk
genieten zou."
Dit befcheid aan GUISCARD overgebragt zijnde,
sis nu de Bevelhebber van het Kasteel hem noodigde,
om met hem en zijne dienaren te ontbijten ,
nam GUISCARD deze noodiging met dankbaarheid aan.
Onder het ontbijt fprak hij omtrent een half uur lang
tot hen, over het Avondmaal van CHRISTUS, deszelfs

G E S C H I E D E N I S . 355
Eelfs lijden en dood, hen vermanende, dat zij, met ia C. G.
aflegging van alle boosheid, haat en nijd, de liefde faari5i7.
:at 1552.
betrachten en zich echte leden van CHRISTUS zouden
betoonen, waar na hij, God gedankt hebbende,
een brood nam en brak, aan ieder een ft.uk
overreikende; insgelijks den beker genomen en zelf
daar uit gedronken hebbende, gaf hij hun dien over,
hen biddende, dat zij dus met hem voor het laatst
de gedachtenis van CHRISTUS zouden vieren in dit
Sacrament; dat voor hem een bitterder kelk bereid
was , om geene andere reden, dan omdat hij het
Euangelie gepredikt had. Toen, de dankzegging gedaan
hebbende, begaf hij zich weder naar zijne ka-'
mer, om in eenzaamheid te bidden.
Weinig tijds daar na kwamen twee fcherpregters,
een van welken hem een zwart linnen kleed aantrok,
terwijl de ander verfcheidene zakjes met buskruid
aan al de deelen van zijn ligchaam vastmaakte.
Intusfchen werd op het plein voor het Kasteel
een houten fchavot opgeflagen en de brandftapel gereed
gemaakt; de vensters van het Kasteel werden
met tapijten en kusfens verfierd , uit welke de Kardinaal
met zijnen ftoet het lijden van den onfchuldigen
man wilde aanfchouwen. Deze nu aan den
brandflapel vastgemaakt, en van den Bevelhebber
van het Kasteel, die zoo digt bij hem ftond , dat
hij zelf door de vlam gezengd werd, vermaand
wordende, om goedsmoeds te zijn, en God om de
vergeving zijner zonden te bidden, zeide tegen den
Bevelhebber: „ Deze vlam doet wel mijn ligchaam
fmart aan, doch heeft mijnen geest niet gebroken.
Z 2 Maar

ia C. G,
]aarl5i7
tot 1552.
356 K E R K E L I J K E
Waar hij, die daar van de hoogte zoo trotsch op
ons nederziet, zal op diezelfde plaats binnen weinig
dagen zoo fchandelijk, als nu overmoedig, liggen."
Door het digthalen van het koord om zijnen hals
belette men hem het verder fpreken. Deze wreed­
heid van den Kardinaal werd door de Geestelijken
en Monniken hoogelijk geprezen, ais een loffelijke
ijver voor de zaak der Kerk, maar maakte hem te
gelijker tijd bij zeer vele Edelen en Burgers gehaat ;
weinige weken daar na, in welken tusfehentijd hij
het huwelijk van zijne oudfte Dochter met den Zoon
van den Graaf van Strafford gevierd en eenen togt
langs de kusten gedaan had, om die tegen de En-
gelfchen in veiligheid te Hellen, werd er eene za-
menzwering tegen hem gefmeed door vijftien jonge
lieden, hebbende NORMAN LESLEY aan het hoofd ,
die, anders een getrouw dienaar van den Kardinaal,
met denzelven over eene bijzondere zaak verfchil
had gekregen, hetwelk met wederzijdsch fchelden en
bedreigen geëindigd was. De zaamgezworenen, het
Kasteel overrompeld hebbende, vermoordden den
Kardinaal met verfcheidene wonden , en vertoonden
zijn lijk uit hetzelfde venfter, uit hetwelk hij het
treurig fchouwfpel van GUISCARD aanfehouwd had ,
aan het volk, ten einde zijne aanhangelingen af te
fchrikken, om hem te hulpe te komen. Hunne daad
werd echter , fchoon wel door fommigen ver-
fchoond, echter door niemand goedgekeurd of ge­
prezen, ook hadden de moordenaars, volgens de
Gefchiedenis, allen, in vervolg van tijd, een bekla-
«elijk einde.
* De

G E S C H I E D E N I S . '57
De Onderkoning, van den Kardinaal ontflagen ,
behandelde nu de Hervormden niet Hechts met meer
befcheidenheid, maar ging zelfs eenigen tijd daarna,
tot hunne gemeenfchap over, welk voorbeeld door
vele Grooten gevolgd werd. Hier door genoten de
Hervormden eenigen tijd rust, te meer, dewijl ook
de opvolger van den Kardinaal BETON niet zoo bloedgierig
was als deze, maar meer dorflende naar goed
dan naar bloed ; terwijl de Hervormden zich te vrede
hielden, dat zij in afzonderlijke bijeenkomften
God in ftilheid dienen en onbefchroomd den Godsdienst
belijden mogten. Het gevolg hier van was,
dat de Hervorming zich met grooten voortgang door
het geheele Rijk verfpreidde, waar aan veel toebragt,
dat vele voorname en andere Schotfche Edellieden,
die eenigen tijd krijgsgevangenen in Engeland
geweest waren, het licht van waarheid , hetwelk
zij daar gekregen hadden, in hun vaderland
overbragten, waar door de Hervorming grootelijks
bevorderd werd.
Deze rust werd echter weder met treurige tijden Ver­
van vervolging, inlandfche beroerten en oorlogen nieuwdevervol­
afgewisfeld, toen de Koningin weduwe MARIA VAN
gingdoor
de Ko­
LOTHARINGEN in het jaar 1554 de regering van het
ningin
Rijk in haar dochters naam aanvaardde. Deze VorstRegenin,
geheel en al gehecht aan de belangen der Guitesfe.zen, die in Frankryk zoo veel invloed hadden, en
zich de hevigfle tegenftanders van alle Hervorming
betoonden, wendde alles aan, list en geweld, om
de vervolging te fluiten , maar was niet in ftaat ,
derzelver voortgang te beletten.
Z 3 De
ra C. G.
jaari5i7.
•ot 1552.
Voortgang
der
Hervorming.

35?, K E R K E L I J K E
na C. G. De Bisfchoppen, die nog (leeds een' fterken ,arrn
Jaa"5i7 hadden, door de Koningin onderfleund , onderna­
tot 1552
men nu op nieuw hevige vervolgingen , doch niet
zonder groot ongenoegen en gemor des volks. Bijzonder
geraakten de gemoederen aan het gisten ,
door het ftraf vonnis, hetwelk in het jaar 1558 uit*
gefproken werd te St. Andrews, door de Geestelijkheid,
tegen GUALTER MILL, een ongeleerden
Priester, die van Ketterij verdacht was, omdat hij
eenigen tijd nagelaten had de Mis te vieren en op
verfcheidene plaatfen gepredikt had. Deze man gaf
op de vragen en tegenwerpingen, hem door deGeestelijken
gedaan , zoo fnedige en vrijmoedige antwoorden,
dat men zich over zijnen moed en vertrouwen
verwonderen moest, daar hij door zijne jaren
en ook van aard en geitel zwak was. De Burgers
van St. Andrews waren over zijne veroordeeling zoo
verontwaardigd, dat niemand als Regter over hem
wilde zitten, of iets te koop had , om het vonnis
ten uitvoer te brengen. Hier door werd 's mans
leven eenen dag verlengd. Den volgenden dag bood
zich een van de huisgenooten des Aartsbisfchops
als Regter aan, en de Aartsbisfchop gaf zelf zijne
eigene koorden, welke vereischt werden tot deze
uitvoering, wordende dezelve ook voltrokken , terwijl
het volk, om ziin ongenoegen te toonen , en
ter gedachtenis van 'smans dood een' grooten hoop
fleenen opeenftapelde, ter plaatfe, waar hij denzelven
geleden had.
Oproer
Het misnoegen tegen de Koningin Regentes ram
ea oorlof des te fterker en algemeener toe, omdat deze Vorstin
,

G E S C i i i E D E N I S . 259
in , die zich door de Guizen geheel liet beheerfchen, i ia C. G.
aan bij haren toeleg, om het Pausdom door gewetens-; 517.
ot 155a.
dwang te handhaven , zich ook had voorgemeld ,
om de Burgerlijke vrijheden van den Adel en het
Volk te vernietigen. Dit ftond niet te dulden. De
Grooten en Edelen van het Rijk meenden , dat zij
zich tegen zulke verderfelijke ondernemingen moesten
aankanten, en met hen vereenigden zich verfcheidene
fteden, om de vrijheid van het vaderland, zoo
in het Kerkelijke als Burgerlijke, te verdedigen. In
het jaar 1557 werd eene verbindtenis, Convenant
genoemd, tot ftand gebragt, en den 3den December
te Edemburg geteekend, waar bij de Schot fche
Natie zich tot onderlinge befcherming verbond , en
aan welke de Schotfche Kerk zich, federt dien tijd,
altijd gehouden heeft. Ingevolge dezelve eischteu
de verbondenen van de Koningin , met betrekking
tot den Godsdienst, dat men bij denzelven zich
van de landstaal zou mogen bedienen, dat de verkiezing
der Bedienaren van Gods woord aan het
volk zou ftaan, en dat men geene anderen dan godvruchtige
en kundige Leeraren beroepen, maar onkundigen
en zedeloozen weeren zou. De Koningin
ziende, dat zij den tijd moest toegeven , antwoordde
listig, dat men de landstaal zou mogen gebruiken,
doch dat het den Leeraren der Hervormden te
Edemburg noch te Leith zou vrijftaan te prediken.
Doch, als aan den Koning van Frankryk, FRAN­
COIS II, met wien de jonge Koningin MARIA trouwde
, door het Parlement de kroon van Schotland ook
was opgedragen , hervatte de Regentes den moed,
Z 4 en

na C. G.
Jaari517
tot 1552
JOHN
50*0 K E R K E L Ij K E
en verklaarde in eene vergadering te Sterling, in
het jaar 1559, dat zij niet zou dulden , dat de
Koninklijke Majefteit ongeftraft gehoond zou wor«
den, maar dat zij dezelve met een doorluchtig
voorbeeld zou handhaven. De Hervormden imeek-
ten haar om gewetensvrijheid , maar kregen het
trotsch befcheid, dat in weêrwil van hen en hun­
ne Dienaren, dezelve, al predikten zij zuiverder dan
de Apostel PAULUS, evenwel het land zouden moe­
ten ruimen. Als de Hervormden haar op eene be-
fcheidene wijze hare beloften herinnerden , hernam
zij, dat men woordhouden van de Vorsten mogt
vergen, in zoo verre het aan dezelve gepast fcheen,
dat te volbrengen. De Afgevaardigden der Gemeen­
ten gaven bier op te kennen, dat zij haar dan de
gehoorzaamheid zouden moeten onttrekken; door
welk ftout antwoord de Koningin fcheen te beda­
ren , maar fpoedig keerde zij tot geweldige maatre­
gelen weder.
Den tweeden Mei van dit jaar 1559 keerde JOIIN
KNOX van Geneve in zijn vaderland Schotland te­
rug. Deze wordt, met regt, als de voornaamfle
Hervormer van Schotland aangemerkt, en heeft het
meest tot bevordering der Hervorming in ziin va­
derland gearbeid. Hij was in het jaar 1503 te
Geffort, niet ver van Hoddingtott, in Lothian ge­
boren , uit een oud gedacht, in de westerfche ftreek
van Schotland. Hij werd op de Univerfiteit van
St. Andrews onder JOHN MAJOR, beroemd wegens
ziine geleerdheid, opgekweekt, en overtrof, in hec
kort, zijnen Leermeester. P.iester geworden, leide

GESCHIEDENIS. 3ÖI
hij zich toe op het lezen der Kerkvaderen , inzon­ ia C. G.
derheid van AUGUSTINUS , wiens fchriften hij hoog faarisi^.
:ot 1552.
achtte. Van THOMAS WILLIAM eenige kennis van
de Proteftantfche leer gekregen hebbende , begaf hij
zich tot het lezen van de Heilige Schrift, en liet
de geheele Schoolgeleerdheid varen. Doch, dewijl
hij hierom vele aanvechting moest dulden, week
hij van Edemburg naar Hamehtown, alwaar hij
«ene belijdenis van zijn geloof opftelde, om welke
hij van den Kardinaal BETON , Aartsbisfchop van
St. Andrews, als een Ketter veroordeeld , en van
zijne bediening beroofd werd , die hem ook ter
dood zou hebben laten brengen, indien hij niet door
een Schotsen Edelman nog in tijds gered was geworden.
Nu verliet hij zijn vaderland , en begaf
zich in Engeland, alwaar hij eenige jaren lang gepredikt
heeft. Na den dood van Koning EDUARD
VI vertrok hij naar Frankfort aan den Main, waar
hij in September 1554 tot Predikant in de Engelfche
Gemeente werd aangefteld. Doch befchuldigd wordende
van hoog verraad tegen Keizer KAREL V,
deszelfs Zoon Koning FILIPS en de Koningin van
Engeland, verliet hij, op raad der regering , die
ftad, en kwam in het jaar 1555 te Geneve. Hier
fchteef hij zijn zoogenoemde bezuingeklank tegen de
vrouwelijke regering, waar toe de harde behandelingen
der beide Koninginnen MARIA, van Schotland
en Engeland, aanleiding hadden gegeven. Wanneer
vervolgens de Adel hem liet verzoeken , om terug
te komen, en de hand te leenen aan de regeling
van den Eeredienst en Kerketucht, kwam hij in het
Z 5 jaar

362 K £ R K Ë L Ij K E
na C. G. jaar 1559, het 54de van zijnen ouderdom , weder
Jaari5i7, in zijn vaderland en werd als Predikant te Edem­
tot 1552.
burg aangenomen. Zijn dienst was, in deze verwarde
tijden, ten hoogde noodig voor de Schot fche
Kerk, maar tevens zeer moeijelijk. Hij moest van
vriend en vijand veel verdriet dulden, ja zelfs van
Edemburg wijken naar St. Andrews, doch zijn
moed en dandvastigheid kwam alles te boven. Menigwerf
liep hij gevaar van het leven, hetwelk hij
niet zonder merkwaardige bewaring der Voorzienigheid
ontkwam. Op zekeren tijd, bij voorbeeld ,
kwam er een kogel door het vender vliegen, daar
hij gewoon was bij den avondmaaltijd te zitten ,
doch dewijl hij juist op dien dag zijne plaats aan
de andere zijde der tafel genomen had , trof hem
de kogel niet, die den kandelaar van de tafel wegnam.
Hij volhardde in zijnen Euangeliedienst getrouw
tot aan zijnen dood. Toen hij zijn einde voelde
naderen, vermaande hij zijne Gemeente, om naar
een' ander Predikant om te zien, en als zij LAW-
SON, een' Hoogleeraar in de Wijsbegeerte te Aberdeen,
verkozen hadden, deed KNOX zijne Affcheidspredikatie,
fchoon hij naauwelijks den doel kon beklimmen,
en leide zich dienzelfden achtermiddag te
bed. Hij was nu omtrent 70 jaren oud. Weinige
dagen voor zijn' dood verzocht hij de Ouderlingen
en Diakenen bij hem te komen, en zeide hun: Dat
hij nu haast voor eeuwig bij zijn' Heiland zou zijn,
dat hij niet anders, dan het zuiver Euangelie, had
gepredikt, en in zijn ganfche leerambt geen ander
doel-

G E S C H I E D E N I S . 363
doelwit had gehad, dan de onwetenden te onder- 1 ia C. G.
wijzen, en de ongehoorzamen te verootmoedigen ,, [aar 1517.
ot I55«waar
op hij den z/iRen November 157a den geest
gaf. Men begroef hem op het Kerkhof van St.
yEGiDius te Edemburg. Onder de groote menigte
menfchen van allerlei rang bevond zich ook de Graaf
van Morton , naderhand Regent van Schotland, bij
deze begrafenis tegenwoordig. Deze, niettegenftaande
KNOX hem meermalen met eene meer dan gemeene
ftrengheid had berispt, kon zich niet bedwingen,
van uit te roepen: Daar ligt de Man, die nimmer
het aangezigt van eenig mensch gevreesd heeft l Dus
'smans loffpraak in weinige maar veelbeteekenende
woorden bevattende.
KNOX gedachtenis is bij de Hervormden in Schotland
Reeds in zegening gebleven , waarom hij
ook de Apostel der Schotten is genoemd geworden.
Hij heeft weinig gefchreven, nademaal hij
altijd plag te zeggen , dat God hem tot mondelijk
onderwijs der onwetenden, maar niet tot Boekenfchrijven
geroepen had. Echter zijn er eenige
van zijne Predikatiën over het eerfte Boek van MO-
ZES en de Pfalmen, gelijk ook eenige kleine Verhandelingen
tegen de Mis en tegen de Wederdoopcrs,
in Duitschland gedrukt. Ook is er eene Kerkelijke
Gefchiedenis van Schotland onder zijn' naam
uitgegeven, welke hij ten deele zelf heeft vervaardigd
, ten deele anderen uit zijne fchriften en gefprekken
hebben opgefteld.
Wij willen hier nog bijvoegen het karakter van Deszelfs
dezen vermaarden man, zoo als hetzelve door den karakter.
naauw

3'4 K E R K E L I J K E
«a C. G naauwkeurigen ROBERTSON is afgemaald(*). „IJver,
J«ansi7'
tot 1552.
„ onvertfaagdheid, belangeloosheid waren deugden ,
„ welke hij in eene uittekende mate bezat. Daar-
„ enboven was hij niet onbedreven in de Geleerdheid,
welke in die eeuw meest gezocht werd ;
„ hij muntte uit in die foort van Welfprekendheid,
„ welke gefchikt is om de aandacht op te wekken
„ en de driften te roeren. Zijne zetregels waren
„ echter dikwijls al te geftreng, en de hevigheid
„ van zijnen aard overmatig. Daar hij zelf geftreng
„was, en niet van buigen wist, gebruikte hij
„ geene toegeeflijkheid met de zwakheden van an-
„ deren. Geen acht flaande op het onderfcheid
„ van rang of karakter, uitte hij zijne vermaningen
met eene bitterheid en hevigheid , meer gefchikt
„ om te vertoornen, dan tot bedaren te brengen.
„ Dit haalde hem dikmaals onbetamelijke en onpligt-
„ matige uitdrukkingen ten monde uit, ten aanzien
„ van de perfoon en het gedrag der Koningin.
„ Nogtans maakten deze zelfde hoedanigheden,
„ welke nu zijn karakter min beminnelijk doen
,, voorkomen, hem bekwaam, om tot een werktuig
„ der Voorzienigheid te verftrekken, ter bevorde-
,, ring der Hervorming, onder een barsch volk, en
„ ftelden hem in ftaat, om gevaren onder de oogen
„ te zien, en zwarigheden te overwinnen , door
,, welke een perfoon van een' zachter en buigzamer
„ aard gemakkelijk zou hebben kunnen terug gefto-
„ ten worden. Door zich met onvermoeide vlijt
(*) Qefeh. van Schotland IV". Bock.
» op

G E S C H I E D E N I S . 365
op de Letteroefeningen en andere bezigheden toe li C. G.
te leggen, als mede door de menigvuldigheid en
(aan 517.
:ot 1552»
den ijver zijner openbare Redevoeringen 5 had hij
„ een genei, hetwelk van nature fterk was, geknakt.
Gedurende eene fleepende ziekte liet hij
„ de grootfte kloekmoedigheid blijken, en verwacht»
„ te de aannadering van zijnen dood met eene groot*
„ moedigheid , onaffcheidelijk van zijn karakter.
Hij was gefladig bezig in godvruchtige verrigtirw
„ gen, en vertroostte zich zeiven met die vooruit-
„ zigten der Onflerfelijkheid, welke brave menfchen
niet alleen voor neêrflagtigheid beveiligen, maar
„ hen, zelfs in de laatfte oogenblikken, met blijd-
„ fchap vervullen." — Doch wij keeren, na dezen
uitflap, tot de Gefchiedenis der Hervorming
van Schotland weder.
De ingezetenen van Penh hadden openlijk de Her­ BuTger^
oorlog ra
vorming aangenomen, de Koningin Regentes fchreef
Schotland
aan den Bevelhebber der ftad, dat hij alle bewegingen
beteugelen en alle nieuwigheden weeren zou,
doch bekwam van denzelven ten antwoord: Dat hij
geen regt had over de ziel,maar alleen over het lig»
chaam. Op gelijke wijze aan den Bevelhebber van
Dundee last gegeven hebbende, tot het vatten en
overzenden van PAULUS MEFAN , een' Leeraar der
Hervormden, waarfchuwde de Bevelhebber hem, en
raadde hem, de ftad te verlaten. Eindelijk aan de
leden van het Convenant geboden hebbende , om
het Pafchen op de wijze der Roomfche Kerk te
vieren, was er niemand, die haar gehoorzaamde.
De Koningin Regentes hier door ten hoogfte ge-
ftoord,

?66" K E R K E L I J K E
i?s C. G. ftoord, dagvaardde al de Bedienaren der Kerken van
Juri5*7J
het geheele Koningrijk te Sterling, doch dezen ver-
tot 1552.
fchenen daar met zoo grooten aanhang, dat zij volftrekt
niets tegen hen durfde ondernemen , en integendeel
hun alle veiligheid beloofde. Velen , die
zich hier op verlieten, keerden toen naar huis ;
maar de Koningin, hare belofte ter zijde ftellende,
verklaarde allen, die op den laatften da^, in de oproeping
bepaald, niet verfchenen, voor halftarrigen,
en bande ze uit het Rijk. Hier bij kwam, dat het
volk van Perth, in eenen algemeenen opftand, de
Beelden en Altaren, en andere gedenkteekens van
den Roomfchen eeredienst vernidde en verbrak, en
ook de Kloosters der Dominikanen, Franciskanen
en Karthuizers beroofde en verwoestte , wordende
derzelver inkomften ten dienfte der armen beftemd.
Toen de Koningin dit vernam, berstte zij in de hevigfte
bedreigingen uit, dat zij dit fchandelijk ftuk
met den brand der ftad cn bet bloed van derzelver
Burgeren wilde wreken. Het voorbeeld van Perth
werd fpoedig door de overige lieden gevolgd , in
welke de Beelden gebroken en ter Kerken uitgeftommeld
werden.
In dezen ftaat van zaken, verzamelde de Koningin
Regentes een leger, beftsande uit Schotten en
Franfchen, hetwelk zij op Perth deed aanrukken ,
om hare bedreigingen ten uitvoer te brengen. Doch
als zij de voorftanders van den gezuiverden Godsdienst
in groote menigte gereed vond , om geweld
met geweld te keeren, begon men van een vergelijk
te handelen, hetwelk fpoedig getroffen werd, op
voor-

GESCHIEDENIS. 36?
voorwaarde, dat de Schot fche troepen van weêrs- a 1 C. G.
kanten zouden worden afgedankt, de Had voor de] aan Si 7.
ot 1552.
Koningin zou openftaan , om er eenige dagen te'
vertoeven, doch zonder dat iemand der Burgeren
eenig leed zou gefchieden, ook zouden er geene
Franfchen binnentrekken. Slecht nogtans werd dit
verdrag door de Koningin gehouden; zoodra zij in
de Had was gekomen , werden vele Burgers met
zware geldboeten, anderen met bannisfement, geftraft,
de regering veranderd, en eene bezetting van
Schot fche bezoldelingen in dezelve gelegd. Over
deze trouweloosheid onderhouden, ontzag zij zich niet
te zeggen, dat men de Vorsten niet zoo flipt bij
het woord moest houden, ten minfte dat men aan
Ketters zijne beloften niet behoefde geftand te doen;
ja dat zij door haar geweten niet terug gehouden
werd, om deze geheele gezindte uit te roeijen. Deze
was echter de laatfte dag van voorfpoed voor dé
Koningin, en de eerfte van hare algemeene verachting
en val, alzoo er alom door het ganfche Rijk
de hevigfte bewegingen ontftonden.
De Hervormden namelijk, een leger verzameld
hebbende, deden eenen aanval op de ftad Carlisle,
in den uiterften hoek van Fyfe, alwaar zij de Altaren
omkeerden , de Beelden verbraken , en al de
toerusting van den Misdienst vernielden. Van daar
voortgetrokken naar St. Andrews, Hoopten zij daar
insgelijks de Kerken, aan de Heiligen gewijd, en
maakten de Kloosters der Franciskanen en Dominikanen
met den grond gelijk. Vervolgens heroveren
zij Perth, vermeesterden Sterling, en dreven
de

S63 K E R K E L I J K E
öa C. G de Koningin met hare Schotten en Franfchen naaf
Jaari5i7 Dumbar, en kwamen eindelijk te Edemburg, al­
tot 1552
waar zij insgelijks het Bijgeloof affchaften en de
Kerken van alles zuiverden, wat tot den Misdienst
behoorde. Dus werd de Koningin genoodzaakt ,
om een ftilftand van wapenen toe te flaan van den
elften Julij tot den ioden Januarij 1569, onder gunftige
voorwaarden voor de Hervormden* Niemand
zou gedwongen worden tot eenigen eeredienst, welken
hij niet verkoos te volgen , er zou in Edem»
burg geene bezetting mogen gelegd worden , het
ParLment zou op den ioden Januarij vergaderen «,
om fchikkingen te maken omtrent den Godsdienst.
Ondertusfcnen, toen Koning FRANCOIS deze voorwaarden
weigerde te bekrachtigen, maar integendeel
Franfche troepen naar Schotland overzond, hervatte
de Koningin Regentes weder den moed, en verzekerde
heilig, dat zij eerstdaags ftraf zou oefenen
over de vijanden der Heiligen en der Koningin. Dus
ontftak op nieuw een hevige krijg, waar in de
Franfchen de Koningin en de Engelfchen de Hervormden
onderfteunden. De Gefchiedenis van dezen
oorlog te befchrijven behoort niet tot ons beftek;
dit alleen zij genoeg. Dewijl de Schotten door
de magt en het leger van ELIZABETH onderfteund
wordende, niet beteugeld konden worden , kreeg de
Koning van Frankryk verdriet in eenen oorlog, die
hem op veel verlies van volk en geld te ftaan kwam.
Men handelde weder van vrede, die ook onder bemiddeling
van ELIZABETH tot ftand kwam j de
Koningin Regentes zag zich genoodzaakt, in het
jaar

GESCHIEDENIS. 369
jfiaf 1560 de regering neder te leggen, en ftierf kort na C. G
daar na, met groote teekenen van berouw over haar Jaari5!7tot
1552.
gehouden gedrag, en niet zonder eenig getuigenis
te geven aan de waarheid, welke zij vervolgd had.
De vrede, welke op den 8ften Julij 1560 gefloten Vrede en
vastttel-
werd, had tot voorwaarden, dat de Franfchen en
ling der
Engelfchen Schotland zouden verlaten, dat de KoHervorningin
MARIA, met toeflemming van haren Gemaal ming.
FRANCOIS, eene algemeene Amnestie zou afkondigen,
welke zou bekrachtigd worden door het Parlement,
ten dien einde door de Koningin bijeen te roepen. Ook
kwam hetzelve werkelijk bijeen, en nam, na eenige
beraadflagingen, de volgende befluiten omtrent den
Godsdienst. De Pausfelijke magt zou in Schotland geheellijk
afgefchaft wezen; de wetten, welke gemaakt
waren ten voordeele van den Roomfchen Godsdienst
en Bijgeloof, werden vernietigd; die de Misfe zouden
lezen, hooren enz. zouden aan ftraffe onderhevig
zijn; de Geloofsbelijdenis , welke door KNOX
was opgefteld, werd aangenomen en bekrachtigd.
KNOX had dezelve, gelijk ook eene Kerketucht,
ontworpen, naar de wijze van dienst- en tuchtoefening,
welke te Geneve in gebruik was, en welke
hij, daar ter plaatfe, van nabij had leeren kennen.
Hij had, door zijnen ijver en de kracht zijner uitnemende
welfprekendheid, de meeste leden van het
Convenant doen begrijpen, dat er niets beters kon
worden uitgedacht, gelijk zij dan ook in alle de
Kerken van het Koningrijk werd ingevoerd.
De jonge Koningin MARIA STUART, die gedeel-
HERV. II. A a , e_

37o K E R K E L I J K E
Ba C. G. telijk in Frankryk was grootgebragt, en lettert haar
]fari5i7. huwelijk met Koning FRANCOIS II. daar gebleven
tot 1552.
was, keerde in het jaar 1561 , na den dood van
haren Gemaal, naar Schotland weder. In den Roomfchen
Godsdienst opgevoed , was zij wel genegen ,
om de gemaakte fctiikkiflgefl te vernietigen, en alles
wederom op den ouden voet te brengen; doch zij
vond de Hervorming zoo wel gevestigd, en de gemoederen
zoodanig te^en het Pausdom ingenomen,
dat zij niet dan met veel moeite voor zich zelve de
vrijheid kon verkrijgen, om in eene afzonderlijke
huiskapeïle de Mis te hooren. Hare verdere lotgevallen
en treurigen dood, daar zij, na eenige jaren
in Engeland gevangen gezeten te hebben, op bevel
van Koningin ELIZABETH, in het jaar 1587, haar
hoofd, op een fchavot, heeft moeten verliezen, kan
men in de Wereldlijke Gefchiedenisfen lezen.
JAKOB STUART, de zesde van dien naam onder
de Schotjche Koningen, haar zoon en opvolger, beleed
den Hervormden Godsdienst, en befchermde
denzelven in zijn Rijk; hij meende zelfs, door het
uitgeven van eenige werken, zijn' ijver en bekwaamheid
te moeten toonen , om godsdienftige onderwerpen
te behandelen. Desniettemin zijn er geweest,
die beweerd hebben, dat hij het Pausdom in zijn
hart was toegedaan, en dat hij zulks bij gelegenheden
betoond heeft; zijne pogingen, om in Schotland
de regering der Bisfchoppen weder in te voeren
, kunnen tot deze meening aanleiding gegeven
hebben. Dezelve gelukten hem echter niet, en de
Schot-

G E S C H I E D E N I S . 371
Schotfche Kerk bleef vasthouden aan haar nu een­
maal aangenomen Kerkbeftuur, in den vorm der
Kerk van Geneve. JAKOB verbeeldde zich, dat het
Bisfchoppelijk Kerkbeftuur het meest gefchikt was ,
om het Koninklijk gezag te onderfchragen , waar­
omtrent hij zeer jaloersch was. Een vermaard En-
gelsch Gefchiedfchrijver zegt, dat hij inderdaad
noch goed Proteftantsch, noch goed Roomsch
was (*>. In het jaar 1603 voegde hij bij het Ko­
ningrijk van Schotland- de beide Koningrijken van
Engeland en Ierland, welke reeds lang onder een
hoofd vereenigd waren, en welke hem te deel wer­
den, door het overlijden van Koningin ELIZABETH.
Sedert dien tijd is de Hervormde Godsdienst de
volks-, of gelijk men plag te zeggen, de heer-
fchende Godsdienst in Schotland, gelijk in Enge­
land, gebleven.
In Ierland onderging de Hervorming dezelfde lot­
gevallen en beurtwisfelingen, als in Engeland, de­
wijl het met dit land onder een en hetzelfde Opper­
hoofd ftond. De eerfte beginfelen der Hervorming
werden op dit Eiland gelegd door GKORGE BROWN,
onder de regering van HENDRIK VIII, toen deze
Vorst, na het verwerpen van het Pausfelijk gezag ,
verklaard was voor het Opperhoofd der Kerk van
Engeland op aarde Deze GEORGE BROWN was
een Engelschman van geboorte, en een Monnik van
de Augustijner Orde, Prior van deze Orde in En­
(*) RAPIN Hifi. cTAngleterre T. VII. p. 256-259.
Aa a
ge-
na C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
Hervorming
van
Ierland.

3 7i K E R K E L I J K E
na C. G geland, een man van een blijgeestig voorkomen ,•
Jaari5i7. openhartig in zijne bedrijven en handelingen, mede­
tot 1552.
lijdend en mededeelzaam jegens de armen, met ontferming
aangedaan over de algemeene onkunde en
het ontzettend Bijgeloof des Ierfchen volks, aan hetwelk
hij ernftig en welmeenend raadde, hun vertrouwen
eeniglijk op CHRISTUS te Rellen; dezen
raad HENDRIK VIII ter ooren gekomen zijnde, bragt
hem bij dien Vorst in kennis en gunst, zoodat hij
door denzelven in het jaar 1535 tot Aartsbisfchop
van Dublin, de Hoofdlïad van Ierland, benoemd
werd. Terflond begon hij met ijver de zaak van
den Godsdienst te behartigen, en de Kerken van
zijn Bisdom van alle Bijgeloof te zuiveren, onder
welke gedaante hetzelve zich ook vertoonde, hij liet
de Beelden uit de Hoofdkerken te Dublin en uit al'e
Kerken van zijn Sticht wegnemen, ook de Heilige
OverblijfTelen of Reliquien vernietigen , hij fchafte
ongerijmde en bijgeloovige gebruiken af, en liet de
Tien Geboden, het Gebed des Heere, en de Geloofleuze
der Apostelen in vergulde lijsten bij de Altaren
ophangen. Hij was de eerfte der Geestelijken, die
zich in Ierland van den Roomfchen Godsdienst afwendde,
om de Hervorming der Engelfche Kerk te
omhelzen (*). Koning HENDRIK toonde kort daar
na, dat zijne opperhoofdigheid door hem niet als
een
(*) Men zie een merkwaardig opftel in het Latijn,
onder den titel P.hoenix, geplaatst in het Scrin. Antiq.
yan GERDES Tom. VII. ^

G E S C H I E D E N I S . 373
een bloote titel werd aangemerkt; want hij bande na C. G.
de Monniken uit Ierland, en vernietigde hunne Jaari5i7<
tot 1553.
Kloosters. Onder de regering van zijnen Zoon
EDUARD VI maakte men nog grooter voortgangen
in het vernietigen des Bijgeloofs, waar toe de Aartsbisfchop
BROWN met allen ijver werkzaam was ,
wordende daar in onderfleund door de gunstrijke
bemoediging, welke de Koning verleende aan allen,
die zich ijverig kweten in de zaak der Hervorming.
Doch de vroegtijdige dood van dezen uitmuntenden
Vorst en de komst van zijne Zuster MARIA tot den
troon van Engeland, gaven een treurig vooruitzigt
voor de Hervorming. Evenwel, het zij dat men
van de zoogenoemde Ketters in Ierland, of omdat
hun getal klein was, of omdat zij zich meer bedekt
hielden, tot dus verre in Engeland niet veel gehoord
had, of het zij dat MARIA in Engeland zelve
genoeg te doen vond, hoe het zij, de • bevelen dezer
Koningin, om ook in Ierland de belijders der
nieuwe leer te vervolgen en uit te roeijen, werden
eerst tegen het einde van haar leven derwaarts afgezonden,
doch tevens de uitvoering van dezelve
gelukkiglijk en niet zonder blijkbare tusfchenkomst
der Voorzienigheid voorgekomen; waaromtrent wij
het volgende merkwaardig verbaal lezen (*): „Koningin
MARIA, nadat zij met de Proteftanten in
En-
(*) Men zie de aanteekening van den geleerden MA-
CLAINE op MOSIIEI.M Kerkelijke Gefchiedenis VI. Deel,
Bladz. 138.
Aa 3

?"4
K E R K E L I J K E
na C. G Engeland ftrengelijk had gehandeld, onderteekende ,
Jaat'5'7 in het laatst van hare regering, eenen Lastbrief,
tot 1552
om met hen in Ierland denzelfden weg in te flaan;
ten einde zulks met te meer kracht ten uitvoer te brengen,
benoemde zij zekeren Dr. COLE tot eenen der
Gelastigden. Deze Doctor met zijnen Lastbrief, op
zijne reize, te Chester gekomen zijnde, maakte de
Burgemeester dezer ftad, gehoord hebbende, dat
hare Majefteit eenen Bode naar Ierland had gezonden,
en zelf der Kerke genegen zijnde, zijne opwachting
bij den Doctor, die, onder het fpreken
met den Burgemeester, uit een' Reiszak een lederen
beurs te voorfchijn bragt, er deze woorden bijvoegende
: Hier is een Lastbrief, welke de Ketters in
Ierland, ( dus noemde hij de Proteftanten, ) zal
geesfelen. De goede vrouw van het huis, ELIZA­
BETH EDMONDS genaamd, die den Proteftantfchen
Godsdienst was toegedaan, en insgelijks eenen Broe­
der had van denzelfden Godsdienst, JOHN EDMONDS
genaamd, te dier tijd Burger te Dublin, werd van
des Doctors woorden grootelijks aangedaan ; doch
haren tijd afwachtende, terwijl de Burgemeester affcheid
nam , en de Doctor hem naar beneden uitgeleide
deed, opende zij de beurs, nam er den
Lastbrief uit, en leide een ftuk papier in de plaats,
met een fpel kaarten daar in gewonden , waar van
klaver-boer de bovenfte lag. De Doctor weder in
zijne kamer gekomen 'zijnde, en geen vermoeden
hebbende van hetgeen er gebeurd was, pakte de
beurs weder in als voorheen. Den volgenden dag
ver-

GESCHIEDENIS. 375
vervolgde hij zijne reis tot aan den zeekant, en na C. G.
wind en weder hem gunftig zijnde, zeilde hij naar }aari5i7.
tot 1552.
Ierland, en zette den 7den October des jaars 1558
te Dublin voet aan land. Vervolgens in het Kasteel
gekomen zijnde, werd hij van Lord FITZ -
WALTERS, toenmaals Stedehouder van het Konii.grijk,
ontboden, om voor hem en den geheimen
Raad te verfchijnen. Nadat hij binnengekomen
was, en eene aanfpraak had gedaan, de redenen
van zijne komst openleggende, gaf hij de beurs aan
den Stedehouder over , die dezelve hebbende laten
openen , opdat de Geheimfchrijvef den Lastbrief
mogt lezen, werd er niets anders in gevonden dan
een fpel kaarten, waar van klaver-boer boven lag.
Dit ontzettede niet alleen den Stedehouder en den
Raad, maar ook den Doctor, die hem verzekerde,
dat hij eenen Lastbrief had gehad, doch dat hij
niet wist, waar dezelve gebleven was. De Stedehouder
gaf hem hier op ten antwoord: Bezorg ons
eenen anderen Lastbrief, wij zullen middelerwijl
de kaarten verfchieten. De Doctor, in zijnen geest
ontfteld, vertrok, en keerde naar Engeland terug;
aan het Hof gekomen zijnde, verkreeg hij eenen
anderen Lastbrief; doch terwijl hij aan den zeekant
op een' goeden wind wachtte, kreeg hij tijding,
dat de Koningin overleden was. Dit was het behoud
der Proteftanten in Ierland"
Koningin ELIZABETH fchepte zoo veel genoegen
in dit geval, hetwelk haar door FITZ-WALTERS,
bij deszelfs terugkomst in Engeland, verhaald werd,
dat

376 KERKELIJKE GESCHIEDENIS.
na C. G. dat zij om de gemelde ELIZABETH EDMONDS zond,
Jaari5i7. wier Mans naam was MATTERSHEAD , en haar ,
tot 1552.
zoo lang zij leefde, een jaargeld toeleide van 40
Ponden Sterlings.
De Hervorming is vervolgens in Ierland, door
Koningin ELIZABETH , op dezelfde wijze, als in
Engeland, ingevoerd en vastgefteld.

A L G E M E E N E
K E R K E L I J K E
GESCHIEDENIS,
DER
CHRISTENEN.

A L G E M E E N E
K E R K E L I J K E
GESCHIEDENIS,
DER.
CHRISTENEN,
DOOR.
IJSBRAND VAN HAMELSVELD.
TWEE EN TWINTIGSTE DEEL.
MET PLAATEN.
TE HAARLEM BIJ
F R A N C O I S BOHN,
tn g e drukt ter zijner eigene Drukkerije.
MDCCCÏI.

I N H O U D
VAN HET
TWEE EN TWINTIGSTE DEEL.
Z E S D E B O E K .
Bevattende het zesde tijdperk; beginnende met de Kerkhervorming
in het begin der zestiende eeuw.
EERSTE A F D E E L I N G i
Gefchiedenis der Kerkhervorming, in het begin der zestiende
eeuw, tot den vrede van Pasfau.
A C H T S T E H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming in de Neder-
I a n d e n
- • • . Bladz. i.
KER.

}
KERKELIJKE
GESCHIEDENIS.
Z E S D E B O E K .
ÜEVATTENDE HET ZESDE TIJDPERK; BEGINNENDE
MET DE KERKHERVORMING IN HET BEGIN DER
ZESTIENDE EEUW.
E E R S T E A F D E E L I N G .
GESCHIEDENIS DER KERKHERVORMING IN HET BEGIN DER
ZESTIENDE EEUW, TOT AAN DEN VREDE VAN 1-ASSAU.
A C H T S T E H O O F D S T U K .
Gefchiedenis der Hervorming in de Nederlanden.
Jrlet wordt tot roem der ingezetenen van Neder» na C. G.
land algemeen erkend, dat zij, gelijk in andere op- Jaans 7.
tot 1552.
zigten, zoo ook omtrent den Godsdienst van ouds
af, ernsthaftig en nadenkende geweest zijn. Al Staat van
vroeg werd onder hen het Christendom bekend, en denGcdsdienst
in
vooral, federt de prediking van WILLEBRORD en de Neder-
WINFRIED of BONIFACIUS , werd hetzelve in deze .anden.
landen gevestigd. Van toen af heeft het, te midden
van het diep verval van geleerdheid en ware
kennis van den Godsdienst, in Nederland niet ont-
HERV. III, A bro

K E R K E L I J K E
naC. G broken aan eene zucht, om waarheid en echte gods­
Jaari5J7 vrucht naar te fporen en te beoefenen; reeds in het
tot 1552,
jaar 712 leest men van eene fcheuring, die te Gent
ontdaan was, maar door tucht en zedebetering der
Geestelijken genezen werd (*). Hoe hoog ook de
magt der Roomfche Paufen in deze eeuwen gedegen
was, men vond onder de Utrechtfche en andere
Bisfchoppen in België en Nederduitschland zulken ,
die den Roomfchen Kerkvoogd mannelijk durfden
tegenfpreken; gelijk in de IXde eeuw het voorbeeld
van GUNTHEK en PETGAUD, Aartsbisfchoppen van
Keulen en Trier, aantoont, die uit naam eener Sijnode
te Aken vergaderd, op welke ook HUNGER ,
elfde Bisfchop van Utrecht, tegenwoordig was,
een' nadrukkelijken Brief fchreven aan den Paus NI-
GOLAUS I. (f) Ook werd op eene Sijnode te
Rheims, in het jaar 992, op welke insgelijks Nederlandfche
Bisfchoppen tegenwoordig waren, hartige
taal gefproken tegen de heerschzucht van den
Paus. In de verfchillen tusfehen den Paus HILDE-
BRAND of GREGORIUS VII en den Keizer HENDRIK
IV, koos Bisfchop WILLEM van Utrecht des Keizers
zijde, en hielp in het jaar 1076 op eene
Sijnode te Worms mede bewerken, dat deze Paus
afgezet en in den ban gedaan werd, om welke reden
de Paus den Bisfchop insgelijks in den ban
3eed. WILLEM'S opvolger KOENRAAD was niet minder
(*) HOOFT Nederl. Hifi. I. 32.
(f) Bij BRANDT Hifi. der Reform. I Deel, Bladz. 36,
/an de uitgave in 8vo. 1787.

G E S C H I E D E N I S . 3
der een ijverig voorftander van den Keizer tegen ra C. Ö,
den Paus. A's Paus PASCHALIS II op het einde der faansif.
:ot 15534
elfde eeuw de Kerk van Luik in den ban gedaan,
en de uitvoering van den ban aan ROBERT , Graaf
van Vlaanderen, aanbevolen had, fchreef de Kerk
van Luik
Brief (*>
hem deswegens eenen nadrukkelijken
Doch, niet allen verzetteden zich Bisfchoppen eii
Geestelijken, tegen de overheerfching der gemoederen
, maar ook vele anderen , fchoon zij als
Ketters deswegens gebrandmerkt, vervolgd en hun
alle fnoode dwalingen en fporeloosheden toegefchreven
werden. Zoo waren er in de Xüdc eeuw onder
den naam Catharen Ketters bekend, en al vroeger
, onder anderen te Keulen, die voor Maniche'èn
werden gehouden; van welken men weet, dat zij
de Transfubftantiatie, de voorbidding der Heiligen,
het Vagevuur enz. hebben verworpen (f). De Beghards
en Beguinen of Bagynen waren lieden, die
zich vereenigden, mannen en vrouwen afzonderlijk,
om zich in godsvrucht te oefenen, en die in (rilheid
van hunnen handenarbeid leefden , en door weldadigheid
jegens de armen en door gastvrijheid uitmuntten
, alhoewel zij fpoedig als Geestdrijvers en Dweepers
voor den haat der Monniken blootlïonden (§).
In de Xlde eeuw waren vele lieden door de Bisdommen
van Luik en Kameryk verfpreid, die ondef
(*) /. c. Pag. 47.
(t) Kerk. Gcfch. XIX Deel, Bladz. 319,
(S) Kerk. Gcfch. XIX Deel, Bladz. 306. volgg.
A a
dert

na C. G den naam van Gundulfianen bekend zijn , en zeke­
Jaar 1517. ren GANDULF of GUNDULF van den kant van Italië
to
t 1552,
als hunnen Leermeester erkenden, en belijdenis deden
, dat zij geen' anderen regel des geloofs eerbiedigden,
dan de Heilige Schrift, en welke in eene
Sijnode te Arras in het jaar 1025 veroordeeld zijn
geworden (*).
In het laatst der Xlde of het begin der Xllde
:euw predikte TANCHELYN uf TANCHELM in deze
ancien vele waarheden met groote toejuiching , en
sijne leer fchoot onder anderen te Antwerpen diepe
vonelen (f). In de Xllde en volgende eeuw nanen
vele Waldenzen, door de hardfte vervolgingen
jedrukt, de wijk naar de Nederlanden, alwaar hun-
1e leere veel bijval vond, ook vertaalden zij den
3,|bel in Neêrduitsch rijm, gevende van hun doen
leze reden: Dat daar in, dus luidt hunne taal ,
xroote nutfehap was; no boerte, no fabulen , no
'rufe, no faloerde, mer were woerden. Dat hier
•n daar was een her de coerste, mer dat het pit
1 •nde die foetheid van goedt ende felicheid der in
vel was te bekinnen (§). Vreesfelijk was de vervolging,
welke deze Waldenzen in de Nederlanden
1 lebben moeten ondergaan, bijzonder in Vlaanderen,
1 )mtrent de jaren 1236 tot 1238, voornamelijk door
oedoen van eenen Monnik ROBRECHT , die zelf te
I
| K E R K E L I J K E
vo-
(*) GERDES Hifi. Ev. Ren. T. III. p. 1,2.
(t) Kerk. Gefch. XIX Deel, Bladz. 359.
(§) BOXHORN Nederl. Hifi. Bladz. 50. Zie ook vaa
c e IValdenzen Kerk. Gefch. XIX Deel, Bladz. 330.

G E S C H I E D E N I S . 5
voren een Waldenzer geweest was. In twee of drie
maanden tijds, werden omtrent 50, zoo mannen
als vrouwen, verbrand, of levende begraven. De
wreedheid vond nog fmartelijker pijnen uit dan de
vuurftraffe. De kleederen der eliendigen tot den na­
vel uitgefchud, en de huid zoo ver afgevild zijnde,
bond men hen aan palen; daar bragt men dan ge­
heele korven en zwermen van horzelen of bijen om­
trent, die de gevilden in de verfche wonden van
dat raauwe vleesch met hare angels ftaken , en aan
alle kanten, zonder ophouden, dag en nacht pijnig­
den; tot dat zij ten laatfte, aan het eind gemarteld,
den geest gaven (*).
In de XlVde eeuw ontftond een gezelfchap van
godvruchtige lieden te Antwerpen,. die zich aan
werken van barmhartigheid toewijdden, door het
oppasfen van zieken en kranken , inzonderheid bij
de toenmaals heerfchende pest en befmettelijke ziek­
te, en door het zorgen voor de begrafenisfen en
het beftellen der lijken. Men noemde hen, wegens
hunne matigheid, Matemannen , naar hunne Cellen
of geringe woningen, Celliten of Cellebroeders, en
naar de Lijkzangen, die zij op eenen treurigen toon
zongen, Lollards of Lolards (f). Ook deze goede
menfchen moesten menige mishandeling van de af-
gunftige Geestelijken ondergaan, èn werden niet zel­
den als Dwepers vervolgd.
In het midden der XÜIde eeuw was er te Ant-
(*) BOXHORN /. c. Bladz. 139.
(t) Kerk. Gefch. XVIII Deel, Bladz. i5=.
A 3
wer-
na C. G.
Jaansi7.
tot 155a.

na C. G
Jaarisi7
tot 1552
Zedebederf
der
Geestelijken.
6 K E R K E L I J K E
werpen cen Priester, WILLEM KORNELISSE , die
ontkende, dat CHRISTUS ligchamelijk onder de ge­
fruite van brood en wijn in het Avondmaal tegen­
woordig zij, en die meer andere leeringen van het
Roomfche Geloof verwierp. Nadat hij reeds vier
jaren overleden was geweest, werd hij befchuldigd
aan deze Ketterijen, gelijk men het noemde, fchul-
dig te zijn geweest; waarom NICOLAUS, Bisfchop
van Kameryk, zijne beenderen liet opgraven en ver­
branden (*). Bij welk voorbeeld door de Schrijvers
nog andere gevoegd worden.
Ondertusfchen was het zedebederf der Geestelijken
in de Nederlanden niet geringer dan elders. De
trotschheid en pracht der Bisfchoppen ging alle be-
fchrijving te boven. De Bisfchoppen van Utrecht
waren te gelijk aanzienelijke Vorsten, die Hertogen
en Graven onder hunne Leenmannen hadden , en
menigvuldige oorlogen voerden. Het voorbeeld der
bisfchoppen werd van de mindere Geestelijken ge­
volgd , die zich zoo veel mogelijk aan het gezag
der O/erheid onttrokken; en geen wonder, zij ver­
meerderden hunne bezittingen en inkomften, en de­
wijl zij veelal de eenigen waren , die de pen wisten
te voeren, werden meest overal de Geestelijken tot
Schrijvers en Geheimfchrijvers gebruikt, zoodat zij
in alie zaken inzage hadden; hier door is het ook
gebeurd, dat naar het woord Clericus nog heden
Schrijvers en Secretarisfen Klerken genoemd wor­
den ;
(*) j. BASEL. deNederl. Sulpicius Bladz. 178. gevoegd
iehter BOSHORN Nederl. Hifi.

GESCHIEDENIS. 7
den; indien iemand zich met woorden of daden te­ ia C. G.
gen hen durfde verzetten, dezen verfchrikten zij. 'aari5i7.
ot 155a.
door hunnen ban en vervloekingen. Men leest een
formulier van zoodanige vervloeking, in eene Sijnode,
te Aken opgefteld in het jaar 816, van dezen
afgrijfelijken inhoud (*): „ Uit last van den Vader,
en den Zoon, en den Heiligen Geest, en de
Heilige MARIA, de Moeder van onzen Heere JEZUS
CHRISTUS , en van den Heiligen MICHIEL en JAN
den Dooper, en de Heilige PIETER en PAULUS ,
Prinfen der Apostelen, en den Heiligen STEVEN,
en alle Martelaren, en den Heiligen SYLVESTER,
en alle Confesforen , en de Heilige ALDEGUND , en
alle de Heilige Maagden, en alle de Heiligen, die
zijn, in den hemel of op der aarde. Wij vervloeken
en fcheiden af van de Heilige Moeder de Kerk,
die (dit of dat) gedaan hebben, of daarvan geweten,
of daartoe geraden hebben. Dat de vloek hen
fchende in hunne huizen, fchuren, bedden, veld ,
akker, weg, hofftede, en alle fteden en burgten.
Dat zij vervloekt zijn in bosch, vervloekt in rivieren
, vervloekt in Kerken , en hare Hoven ; vervloekt
voor den Rigter, vervloekt in het vechten en
ftrijden; vervloekt in het bidden, in het fpreken, in
het zwijgen, eten, drinken, en flapen; vervloekt in
het waken, tasten, wandelen, zitten, ftaan en loopen;
en rusten en rijden. Dat zij vervloekt zijn in
het
(*) Bij BOxnoRN Nederl. Hifi. Bladz. Ï6t. volg. en
uit hem bij BRANDT Hifi. der Reform. I Deel, Bladz.
73- volgg.
A 4

na C. G
Jaar 1517
tot 1552.
* K E R K E L I J K E
het hooren, zien en fmaken; vervloekt in alie hunne
werken. De vloek fchende hunne hoofden, oogen ,
en al hun ligchaam, van de kruin des hoofds af ]
tot de zolen toe van hunne voeten. Ik bezweer u\
Duivel, en alle uwe trawanten, door den Vader\
en den Zoon, en den Heiligen Geest, dat gij geene'
rust neemt, dag ofte nacht, tot dat gij hen gebragt
zult hebben tot eeuwige en tijdelijke fchaude, 't zij
met hen te doen verdrenken, of hangen, of verflin-
den van de wilde dieren, of verfeheuren van het
wild en grijpende gevogelte, of verbranden met den
tmre, of te doen omkomen door hunne vijanden ;
loet hen van al, wat er keft, gehaat worden!
^aat hunne kinderen weezen worden, en hunne
1 rouwen weduwen. Niemand en zij hun voortaan
1 ot eenen helper, en niemand ontferme zich over
1 mnne weezen. En even gelijk als LUCIFER is ge-
1 meten uit den hemel, en ADAM verbannen uit het
] 'aradijs, laat hen ook zoo uitgefmeten en verban­
t en worden uit deze wereld, uit al hun goed en
l ave, en laat hen begraven worden bij de ezelen.
1 ,aat heu deel hebben aan de ftraffe van DATAN en
é BIRAM, en JUDAS en PONÏTUS PILATUS, en met
I He die, welke tegen God hunnen Heer gezegd heb-
l en: Wijk van ons, wij willen geene kennis heb-
b en van uwe wegen. " Op dit woord namen de
v loekers twee brandende kaarsfen, die zij uitblusch-
ti tn, met deze verfchrikkelijke woorden: „ Ik be-
z •veer u, Duivel, en alle uwe trawanten, dat, even
g tlijk deze kaarsfen uitgebluscht worden in onze
h; inden, gij ook uitdoet en wegneemt het licht van
hun*

G E S C H I E D E N I S . 9
hunne oogen, ten zij dat zij zich bekeeren, en vol­ ia C. G.
doening geven. Het gefchiede zoo! het gefchiede [aan 517.
:ot 1552.
zoo! Amem!" Door zoodanige onchristelijke vervloekingen,
die des noods met de wreedfte mishandelingen
achtervolgd werden, verwekten de Geestelijken
zich ontzag bij de eenvoudigen, zoodat zich
niemand tegen hen durfde verroeren.
Van tijd tot tijd echter verhieven mannen van beter
geest hunne Hem. Omtrent het jaar 1290 fcherpte
HENDRIK van Gend, Aartsdiaken te Doornik,
zijne pen tegen het misbruik der Geestelijke goederen
en de Paufelijke magt. Hij fchreef onder anderen:
„ Dat een Prelaat een dienaar en onderdaan
der wet ware, en geen Heer. Dat ook het kwaad
niet goed werd, omdat de Paus het toeliet of gebood
(*)." Ook begonnen de Vorsten toe te letten
op het gedrag en de inhaligheid der Kerkelijken ,
gelijk Graaf GUY of GUIDO van Vlaanderen in een
Plakaat van het jaar 1294, en WILLEM, Graaf van
Holland, met een Plakaat in het jaar 1328.
In het begin der XlVde eeuw werd de Orde der
Tempelieren, die wegens hun ongebonden leven ,
zuipen en zwelgen zich ten kwade berucht hadden
gemaakt, alom en ook in Nederland uitgeroeid,
waar van wij elders gefproken hebben (f).
De vermaarde NICOLAUS A LIRA, die in het begin
der XlVde eeuw geleefd heeft, en die door zijne
fchriftverklaring gezegd wordt, LUTHER te zijn
(*) BRANDT /. C. Bladz. 70. GERDES /. C. p. 3.
CO Kerk. Gefch. XVill Deel, Bladz. 206.
A 5
voor-

mC. G
JaariS!/.
tot 1552.
10 K E R K E L I J K E
voorgegaan, wordt van fommigen voor een' Bra.
bander gehouden (*).
Mier en elders gingen intusfchen de vervolgintren
haren gang. In het jaar 1380 liet de Bisfchop van
Utrecht, FLORIS VAN WEVELINKHÖVEN, het lijk
van eenen MATTIIEUS LOLLARD opgraven, op het
voorplein van het Bisfchoppelijk Hof verbranden en
le asfche in de flads grachten werpen (f).
In het jaar 1583,(200 lees ik bij BOXHORN, doch
verkeerd voor 1383,) raakten de Monniken xzZierik-
:ee va lijden, door hunne eigene baldadigheid. Een
I vlonnik, Broeder DIRK OUDERGEESTE genoemd,
rerd van eenen anderen Monnik doorftoken, waar
< P de Overheid het geheele gezelfchap het Klooster
1 itdreef, en anderen in hunne plaats Helde; doch
t eze verliepen zich zoodanig in overdaad , dat zij
1 leest alle losrenten , welke aan het Klooster be­
l oorden, verkochten. Men befloot dan degenen,
I ie van de te voren verdrevenen nog overig waren,
V reder terug te roepen en te hertellen. De anderen \
d it verflaaiKle, pakten, op zekeren nacht, boeken,
b :dden, vaten, kelken en andere Kerkelijke huis-
r: iad, die voorhanden was, bijeen, en ruimden het
K looster fteelswijze. Dit Geestelijk bankroet flaat
il een oud ftadsboek met deze woorden aangeteeh
:nd: Anno MCCCLXXXVIII. Obfervantiales Spo-
li iverunt Conventum Zirichfeenpum de mobilibus
h imobilibus, dat is: In het jaar 138S beroofden
(*) GERDES /. c. pag. 4. Vergel. Kerk. Gefch. XIX
D tel, Bladz. 63. (f) BRANDT /. c. Bladz. 80,
de

G E S C H I E D E N I S . II
4e Obfervanten het Convent te Zierikzee van roe- ia i C. G.
rende en onroerende goederen (*).
[aari5i7.
ot 1552.
De Koophandel, welken de Nederlanders toen
reeds op Engeland dreven, gaf gelegenheid, dat de
boeken, leere en gevoelens van JAN WIKLEF, die in
deze XlVde eeuw leefde, herwaards werden overgebragt,
en dat velen in dezelve fmaak vonden en ze
omhelsden (f).
Op gelijke wijze werden in de XVde eeuw de gevoelens
van JOANNES HUS al vroeg in de Nederlanden
overgebragt. Paus MARTYN V liet in het jaar
1420 tegen de Husfiten, die de wapenen hadden opgevat,
ter befcherming van hunne godsdienftige vrijheid
, alomme en ook hier te lande eene kruisvaart
prediken, in welken togt vele Edelen en Poorters
der deden deel namen , en den togt naar Bohemen
aanvaardden. De ftad Dordrecht alleen leverde daar
toe 56 van hare Burgers (§). De togt liep ongelukkig
af, en de Nederlanders van denzelven teruggekeerd,
bragten de gevoelens der Husfiten mede ,
die zij in hunne leere, handel en wandel nader hadden
leeren kennen. Hier door fchenen ook de verdrukte
Waldenzen het hoofd weder op te fteken.
Eene groote vergadering van dezelven werd, in het
jaar 1421, te Douay in Vlaanderen , ontdekt, verfbord
(*) BONHORN /. c. Bladz. 18S, 189. BRANDT Bladz.
81. doch deze heeft te regt het jaar 138?.
Ct) Men zie van WIKLEF Kerk. Gefch. XIX Deel,
Bladz. 372. volgg.
(§) BOXHORN Ncderl. Hifi. Bladz. 230.

12 K E R K E L I J K E
m C. G ftoord en gevangen. Al wie volftandig bleven, die
Jaarisi7
tot
een groot getal uitmaakten, verwees men ten vure.
1552
De anderen ontgingen dat lijden, met hun geloof te
verzaken, en zich naar het Pausdom te voegen (*).
Verval
Het verval der Kerk nam echter hand over hand'
der Kerk.
toe. Het gezag der Paufen was zoo hoog gedegen
, dat er elk den last van gevoelde. Zij matigden
zich overal het begeven der openftaande Bisdommen
en andere mindere Geestelijke waardigheden
aan. Zij trokken, als zij het goedvonden , de Kerkelijke
gefchillen voor hunne Regtbank te Rome ,
zelfs ondernamen zij in wereldlijke zaken uitfpraak
te doen. Hunne inkomften vermeerderden zij door
allerhande uitvindingen. Het verleenen van verlof
tot verbodene huwelijken en andere dingen , de inromften
van het eerfte jaar der open vallende Kerkeijke
ambten, onder den naam van Annaten bekend,
le Tienden, de belastingen , weike, van tijd tot
:tjd, op de Geestelijken gelegd werden , de kruisvaarten
, van welke men niet zonder geld ontflagen
1 ton worden, het prediken der Aflaten, en vele anlere
middelen, zelfs de Simonie of verkooping van
Kerkelijke ambten niet uitgezonderd, dienden, voor-
| ïamelijk, om de Paufelijke fchatkist te vullen en
s Paufen aanzien te vermeerderen. De bijzondere
] ïisfchoppen waren niet minder, dan de Paus, gezet
» >p de uitbreiding en bevestiging van hun wereldlijk
1 ;ebied, waar van inzonderheid de Bisfchoppen me-
i lige ergerlijke voorbeelden gaven. De Proosten ,
C) BRANDT /. c. Bladz. 89.
de

G F. S C H I E D E N I S. »3
de Dekens, en alien, die eenig Geestelijk Regtsge- na C. G.
bied onder de Bisfchoppen oefenden , volgden der­ Jaar 1517.
tot 1552.
zelver voorbeeld. De Kloosterlingen, die voorga­
ven, der wereld afgeftorven te zijn, ftapelden fchat-
ten op fchatten, en verliepen zich , door weelde
dartel geworden, in velerlei ongebondenheid. Hier
te lande, waren zij bezitters van de meeste lande­
rijen, en dreven allerlei neering en koophandel, zij
hielden herbergen en zelfs openbare hoerhuizen ,
terwijl de ingezetenen, zwaarder lasten moetende op­
brengen, tegen de Monniken niet markten konden.
Het gemeen , zoo kwaad een voorbeeld hebbende
aan zijne voorgangeren, bekreunde zich even luttel
met het befchaven en verbeteren zijner bedorvene
zeden. De Godsdienst der meesten, die nog den
naam van vroom droegen, beftond in het eeren van
de Beelden en Overblijffelen der Heiligen, en in het
bezoeken van Kerken en andere Godsdienfiige ge-
ftichten. Het gezag der Kerk in geloofszaken was
thans de hoofdleer in den Godsdienst (*).
Ten aanzien van de Aflaten verdient hier aange­ Aflaten,
merkt te worden, dat de grootfte misdaden daar bij
zoo wel op prijs gefield en voor geld vergeven wer­
den, als de kleine. De prijskaart, daar zich de
Biechtvaders omtrent den afkoop der zonden naar
fchikken moesten, was bij het Pausfelijke Hof ge­
field. Wij willen er flechts een enkel flaaltje uit
bijbrengen. De abfolutie van allerhande onkuisheid
door een' Klerk bedreven, ook met Nonnen , bui­
(*) WAGENAAR Faderl. Hifl. IV Deel, Bladz. 24.
ten

14 K E R K E L I J K E
na C. G ten of binnen de muren van een Klooster , of met'
Jaansi7. bloedverwanten of aangetrouwden , of met zijns
tot 155a.
Geestelijke dochter, werd gezet op 36 Tournoifen,
3 Dukaten; de onkuisheid tegen de natuur, op 90
Tournoifen, 12 Dukaten, 6 Carl. De pntflaging
van een' eed, om zijne zaken uit te voeren , kostte
voor een' perfoon en in eene verbindtenisfe, 7 Tournoifen,
11 Dukaten, 3 Carl. Vader-, Moeder-,
Broeder-, Zuster- en Vrouwenmoord flond op 4
Tournoifen, 1 Dukaat, 8 Carl. Op dezen voet werd
aan zeker' Jonkheer, HENDRIK van Montfoort, omtrent
het jaar 1448 , eene foort van Vadermoord
vergeven. Hij had zijn' Vader in hechtenis gehouden,
tot den dood toe, en dat kwaad heeft hem
RUDOLF, Bisfchop van Utrecht, voor eene geldboete
kwijdgefcholden (*).
De euvelmoed der Geestelijken ging zoo ver, dat
Hertog FILIPS van Burgondien, te dezen tijde, Heer
der Nederlanden, dezelve te beteugelen noodzakelijk
achtte. Door zijnen invloed gaf RUDOLF VAN DIEP­
HOUT, Bisfchop van Utrecht, in het jaar 1433, een
algemeen bevel, waar bij het regtsgebied der Provifolren
en Dekens, en ook het regt der Kerken en
Kerkhoven bepaald werd (f). Eenige jaren later,
Ci445») poogde deze Vorst den koophandel der
Kloosterlingen en het aanwinnen van landerijen, ten
behoeve der Bedelordens, door een ernflig Plakaat
te fluiten, Doch, uit vreeze, zoo het fchijnt, dat
(*) BRANDT /. c. Bladz. 107.
(f) WAGENAAR /. c. Bladz. 29.
de-

GESCHIEDENIS. 15
deze beteugeling van het vermogen en gezag der 1
Geestelijkheid hem bij den Paus in den haat mogt
brengen, fchreef hij, in het jaar 1447, eenen vleijenden
Brief, opgeiteld door JOANNES GODEFRIDI ,
Aartsbisfchop van Utrecht, aan Paus NICOLAUS V,
waar bij hij zijne landen der Geestelijke hoede en
tucht van zijne Heiligheid aanbeval.
De Paus zelf fcheen overtuigd van de noodzake-: 3e Kar-
lijkheid eener Hervorming der Geestelijkheid in deze' linaalN.
?AN CUïA
landen, en vaardigde, om die te bevorderen, den
Kardinaal NICOLAUS van Cufa herwaards af. Deze
Kardinaal van Cufa (*) was uit een gering geflacht
geboren te Cufa, een dorp aan den Moezel, in het
Aartsbisdom Trier, door zijne geleerdheid bragt hij
het zoo ver, dat hij in het jaar 1448 den Kardinaalshoed
bekwam (fj). In het jaar 1450 kwam hij
in de Nederlanden als Paufêlijke Legaat, om , ter
gelegenheid van het Jubeljaar, volle vergeving van
alle zonden aan te kondigen, doch niet van de
fchuld en ftraffe derzelven. Zoo fprak de Kardinaal
zelve, en hij voegde daar bij: „ Dat men, door
het doen van veeljarige boete in dit leven, of door
het opbrengen van den laatflen penning , hier na- .
maals in het Vagevuur, eerst van deze ftraffe en
fchuld kon ontheven worden, ten ware men zich ,
door
(*) Wij hebben ook vnn hem gefproken, als van een
Geleerden XIX Deel, Bladz. 50. en van zijn gezegde,
dat de Schrift de Kerk volgt, we.lke eer is dan de Schrift
XVIII Deel, Bladz. 234.
(t) GERDES /, c. pag. 6. fqq.
ia C. Gi
aar 1517.
ot 1552.

i« K E R K E L I J K E
na C. G. door het doen eener vrijwillige gifte, voorzag van
Jaari5i7.
tot 1552.
Aflaatbrieven, welke de Kerk, uit haren fchat van
de verdienden der Heiligen, den volke liet aanbieden
: en door welken de zielen gezuiverd en in ftaat
gefield werden, om, terflond na dit leven, de hemelfche
heerlijkheid te verwerven." Op dezen voet
predikte hij gemeenlijk. Doch, fomtijds verklaarde
bij ook, dat de regte Aflaatsbrieven, die te Jongden
Dage gelden zouden , uit de Heilige Schriften
gehaald moesten worden, en dat de Paufelijke meer
iienden, om de Kerkdijken te verrijken, dan om de
^eeken te verbeteren." Men ontving hen met allen
1 :erbied, Wereldlijken en Geestelijken haalden hem
i n , met vanen , met kruifen, met het luiden van
] flokken. Men zong: Gezegend zijt gij, dien wij
l tu al lang verwacht hebben in onze duisternis. De
] kardinaal van Cufa was te gelijk gezonden, om
] [loosters en Kerken te bezoeken en te hervormen,
] lier vond hij veel werks aan, zoo wel als aan het
1 veeren der misbruiken en bijgeloovigheden in den
( }odsdienst, welke alom in zwang gingen. Hij
] :antte zich tegen dezelve, in openbare redevoerini
;en, te Utrecht, te Dordrecht, te Haarlem, te
r
.eyden, en elders, gedaan. Zijne redenen vonden
i ngang bij fommigen ; doch de meesten bleven aan
< !e oude dolingen en gebreken verflaafd. Hij droeg
i i zijne Predikatiën meermalen zaken voor, die van
e ene regte hervorming niet vreemd waren. Te
J laarlem predikte hij tegen de Bedevaarten naar
l Vilfenach. Dit was eene flad in de Mark Prieg-
t, itz, alv\aar door de kracht van drie bloedige Hostien

G E S C H I E D E N I S . |f
iitn vele wonderwerken gezegd werden te gebeu­ naC. Ö»
ren (*_). „ De Beelden der Heiligen mogten, zijns Jaari5i?»
tot 1552*
oordeels, alleen geëerd worden, voor zoo ver zij
derzelver deugden herinnerden. Bewees er iemand
eene eer aan, die naar Afgoderij zweemde , of liep
er het volk ie fterk naar, dan moest men ze uit
de Kerk wegnemen. De bloedige Hostiën, die men
het volk, als wonderen, om geld zien liet, behoorden
, meende hij, nergens vertoond te worden." In
Duitschland, en veeliigt ook hier, heeft hij gewild,
dat men de Hostie niet in het openbaar omdragen
zou. „ Het Avondmaal was, zeide hij, ingefteld,
om genuttigd te worden; niet, opdat men er mede
zou pronken." De Kardinaal keerde eerlang naar
Rome terug, niet zonder eenig nut hier te lande te
hebben uitgevoerd (f> Hij is in het jaar 1464 in
Italië overleden*
Onder de genen, die in de XIVde eeuw misbrui­ GERRIT
ken aanwezen, en zuiverder leere verkondigden , DE GROOf
rekent men met regt GERARDUS, of GERRIT DE
GROOT , van Deventer, alwaar hij in het jaar 1340
geboren is. Wij hebben reeds elders van hem gefproken
(§). Hij was een Diaken der Kerk, maar
geen Priester, die gemeenelijk plag te zeggen: Voor
ai het goud van Arabien zou ik de zorg der zie.
len den tijd van eenen nacht niet op mij willen
nemen. In eenen Brief aan HENRICUS ELINGE EI-
LI*
Cj) JAC BASEL, Nederl. Sulpitius Bladz. 25-.
WAGENAAR /. c. Bladz. 33. VOlgi BRANDT Bl. itf.
(§) Kerk. Gefch. XVIII Deel, Bladz. 164.
HERV. III. B

na C. ( ; LIUS befchuldigt hij de Religieuzen van zijnen tijd,
Jaari5i
i van hoererij, dronkenfchap,
tot 155
gierigheid , geveinsdheid,
overdadigheid, luiheid, kuiperijen, en van
MATTHYS
C.RAB0.
18 K E R K E L I J K E '
alle foorten van zonden. Hij voegt er bij, dat zij
noch God noch menfchen vreesden, waarom hij
een wee over hen uitfpreekt, en de Ifraffen, door
de zonden verdiend, voorftelt, en verzekert, dat
zij dezelve zullen ondervinden, indien zij zich niet
bekeeren. Niet alleen in bijzondere Brieven , maar
ook in eene openlijk uitgegevene Verhandeling tegen
de hoererende Priesters, vaart hij ernftig tegen de
bedorvene zeden der Geestelijken uit; hij is in het
jaar 1384 overleden. Men getuigt van hem , dat
hij te Amfterdam de eerfte Predikatie in de Neder-
duitfche taal gedaan heeft (*).
Omtrent het jaar 1430 bevond zich te Deventer
insgelijks een Prediker Monnik, MATTHYS GRAEO^
die zeker Boek had gefchreven tegen het ongeregeld
leven der Geestelijken, hetwelk hij, daar over aan-
gefproken zijnde, niet alleen erkende, maar daaren­
boven verklaarde, van voornemen te wezen , met
zulk fchrijven voort te varen, Hier over werd bij
bij het Geestelijke Hof te Utrecht verketterd , en
FREDERIK VAN BLANKENHEIM , Bisfchop van
Utrecht, bragt de zaak voor de Kerkvergadering van
Konflans. Door hetzelve werd hij in de gevangenis
geworpen, en met den brandffapel bedreigd ; hier
door verfchrikt, bekende hij fchuld, en weden-iep
het-
(*) JAC. R E V . Hifi. van Deventer I Boek p. 28, 34.
iASEL. de Nederl. Sulpitius Bladz. 219.

v
G E S C H I E D E N I S . 19
hetgeen hij gefchreven had (*). GERDES (f) trekt 1
ia C. O.
evenwel in twijfel, of niet deze GRABO alleenlijk , .
ot 155a.
ten einde zijne Monniken te verheffen, andere Gees- [
telijken hebbe zwart gemaakt, en daarom veroordeeld
zij geworden, om te herroepen, en Nederland te
verlaten. Ondertusfchen had zijn fchrijven zoo veel
te vvege gebragt, inzonderheid te Deventer, en elders
in Overysfel, dat de Overheden der fteden zich
met kracht begonnen te verzetten tegen de magt der
Geestelijken, en ftaande te houden, dat ook dezen
aan het wereldlijk gezag onderworpen waren.
Hoe het zij , zeker is het, dat men, te dezen
tijde, vele voorbeelden ontmoet van godvruchtige
lieden, die de zeden der Kerkelijken poogden te
hervormen, van waar de overflap tot de Hervorming
der leere ligter gemaakt werd. Men noemde
zulke lieden Reformateurs of Hervormers van de
Geestelijken. Bij BOXHORN (§) lezen wij eene zwa-
re klagte van eenen Nederlandfchen Monnik , die
niet genoemd wordt, over de Geestelijken, in eenen
Brief, die uit de borst en met alle vrijmoedigheid
gefchreven is. Onder anderen zegt hij : ,, De
plaatfen, in welke hunne voorzaten den ftoel van
alle tucht en deugdzaamheid geplant hadden, tredende,
in hunne eenzaamheid, 'gelijk als te velde
tegen het vleesch , de wereld , en den Vorst der
wereld, den Duivel, en de overhand hadden behouden,
(*) BUXTORF Bladz. 221. BRANDT Bladz. 89.
(t) l. c. pag. 5.
(§) Bladz. 218.
B 2

m C. G
Jaari5i7
tot 1552
sa K E R K E L I J K E
den, zijn geworden tot bordeelen , en legers van
aardfche duivelen, in dezelve heerscht niet alleen de
onkuisheid, maar ook overdaad, dronkenfchap, eigendom
van goederen, en eene oneindelijkheid van
andere fouten."
HENDRIK LOEDER, Prior van het Klooster Vrendesweel
bij Noorthoorn, een (batig man, hield zich
bezig, om die van zijne Orde hier te lande te vermanen
tot een gefchikter leven, dan zij tot hier toe
geleid Baddert; van hem lezen wij bij denzelfden
BOXHORN eenen ftralTen Vermaanbrief aan zijne Broederen
(*).
Digt bij Haarlem ftond zeker Klooster, Onzer
lieve Vrouwe Vijïtatie, daar de Prior JAN VAN
KEMPEN, geboortig uit het Sticht van Keulen, het
doen en laten der Kloosterlingen , in zijne gefprekken
met deze woorden overhaalde : ,, Wij willen
nederig zijn, zonder veracht te worden; geduldig ,
zonder verdrukking te lijden; gehoorzaam, zonder
ander dwang te ftaan; arm, zonder iets gebrek te
lebben; deugdzaam, zonder eenige moeite te doen
n het plegen van deugden; leedwezen toonen, zon-
1 ler eenige pijn of fmart te gevoelen; geprezen zijn,
tonder lof te verdienen ; bemind zijn, zijnde zelve
tonder liefde ; geëerd, zonder tucht en heiligheid
( ies levens te toonen. CHRISTUS, onze Heer, dede
1 tooit zulks; maar leerde wel uitdrukkelijk, dat men
£ eweld moest doen op het Koningrijk der Hemelen ,
e n alle ongelijk geduldig dragen (f)."
On-
(*J Bladz. 223.
(t) isoxHoRN Bladz. 234. BRANDT Bladz.96.

GESCHIEDENIS. 21
Onder de middelen, van welke de Monniken zich
bedienden, om geld en goederen te verzamelen ,
behoorde, dat zij de rijkfte en vermogendfte lieden
wisten te bepraten, om zich in een Klooster te begeven
, en zich, gelijk men fprak , met alle hunne
bezittingen aan den dienst van God over te geven.
Dus werden de Kloosters erfgenamen, ten nadeele
dtr wettige erfgenamen, waar door vele aanzienelijkè
gedachten verarmden. Ondertusfchen maakte dit
den haat tegen de Geestelijken niet weinig gaande.
In Gelderland liet zich dus zekere Jonkheer , AL-
BERT VAN WYNGAARDEN , door fchoon (preken ,
in het Klooster van Windeshelm , als Geestelijke ,
vastmaken. Doch zijn Broeder, dit zeer hoog opnemende
, dreigde het Klooster in brand te (teken ,
zoodat de Monniken genoodzaakt waren, het rietendak
van hunne flaapplaats te bedekken met (leenen,
en alle nachten twee Monniken bij de poort op
fchildwacht te (lellen, tot dat de zaak, met de
overgave van eenige goederen, bijgelegd werd. De
gedachte ALBERT VAN WYNGAARDEN ondertusfchen,
nu in het Klooster gekomen, en tot den Priester 1
,ia C. G.
Jaari5i7.
f
ot 1552.
-
(laat verheven wezende, verfoeide de pracht van
kleederen en kostelijke kelken , en ander fieraad ,
welke men tot hier toe in de Misfe ten toon fpreidde,
zeggende: Dat in zoo heiligen dienst niet het
ligchaam of de oogen, maar alleen de ziel gefierd
en gediend behoorde te worden (*).
Zulke vermogende lieden, welke men zoo ver
(*) BOXflORN Bladz. 22(5.
B 3
niet

21 K E R K E L I J K E
VU C. G niet kon brengen, om zich in ten Klooster te laten
Jaansi7. opfluiten, bekoorde men, tot milde erfmakingen aan
tot 1552.
Kerken en kloosters, door de beloften van menigvuldige
zielmisfen, ten beste van hunne zielen na
den dood. Dan, ook deze Misfen werden eerlang
zoo hatelijk, bij de door dit middel meer en meer
verarmde Edellieden , dat zij die den fchandelijken
naam gaven van Ruiters- dat is, Roovers - Misfen,
want ruiten noemde men in dien tijd rooven (*).
In de XlVde eeuw, het jaar wordt niet genoemd ,
liet zich HENDRIK WILDE , een Regulier Monnik
van 's Hertogenbosch , te Amflerdam in Holland ,
te Tienen in Brahand, en elders, niet alleen hooren
tegen het leven der Geestelijken, maar hij zocht
ook fommige ongerijmdheden omtrent het ftuk der
leere te verbeteren. Prior onder de zijnen geworden,
liet hij vele dartele liederen, welke eenige geile
Monniken , tot opritfing van het vleesch, tusfehen
de Koorzangen ingevoegd hadden, uit het Koorboek
fcheuren. Als hem zijne Kloosterbroeders de
jaarlijkfche gedachtenis van eenige overledenen , die
de Kerkelijke voorbede na hun verderven begeerd
hadden, voordroegen, gaf hij hun ten antwoord :
„ Laat hen voor ons bidden; onze voorbidding is
hun niet noodig."
JAN VAN BROEKHUIZEN, Prioor van het Reguliersklooster
te Leiderdorp, verliet zijn ambt, omdat
hij geen deel wilde hebben aan de draden en
plagen, die zijne Monniken, dit waren zijne woorden,
(*) Ibid. Bladz. 127,

G E S C H I E D E N I S . 23
den, met hunne onverzettelijke overdaad, verdienden
(*).
GOZEWYN TVACON, een Regulier Monnik van
Zwol, riep tegen het inflokken van landen en beemden
, en dat het hechten van akkers aan akkers ,
niet anders beduidde, dan dat de harten van de
Geestelijken, den hemel vergetende of niet kennende,
alleenlijk aan het aardfche en vergankelijke waren
vastgenageld. Hij zag ook van verre te gemoet
en voorzeide duidelijk, hetgeen door de ondervinding
bevestigd is, dat deze euveldaden , in korten
tijd, aan alle Geestelijken al hun nog overig aanzien
bij velen zou benemen (f).
Ten einde den nadeeligen indruk, welken deze 3ENDRIK
MANDE.
en foortgelijke gezegden en gefchriften van achtenswaardige
mannen konden veroorzaken, voor te komen,
bedachten de Geestelijken en Monniken velerlei
listen; men fprak, om de Kerkelijke achtbaarheid
ftaande te houden , van heme^fche droomen ,
geestelijke gezigten en heilige openbaringen , die
fommige Monniken ontvangen hadden, meest betreffende
den ftaat der dooden, daar dan het Vagevuur
bijkwam, en de zielmisfen aan vast waren.
HENDRIK MANDE, uit eerlijken huize te Dordrecht
geboren, voor dezen Geheimfchrijver van Graaf
WILLEM VI van Holland, en van de Gravin MAR-
GRIETE , ook ten Hove wel gezien, werd met den
tijd het hooffche leven zat. Hij liet zich voorftaan,
(*) BRANDT Bladz. 97. EOXHORN Bladz. 235.
(t) BOXHORS Bladz. 237.
B 4
dat
ia C. G.
[aan S17.
ot 1552.

=4 K E R K E L I J K E
na C. G. dat hem CHRISTUS zelf verfchenen was, en tot het
Jaariji?
tot i 5 5 2. Geestelijk leven porde. Dus verliet hij het Hof, en
zette de Monnikskap op, in het Klooster te Windesheim,
bij Zwolle. Hier kreeg hij de inbeelding
van nieuwe gezigten; hij verkeerde in zijne eenzaamheid
met de Engelen, die hem onbekende zaken
aanbragten. Hij werd, als een tweede PAU­
LUS, dit gaf hij voor, en de Monniken wilden het
wel gelooven, ten derden hemel opgetrokken. Mm
ftrooide onder het volk uit, dat hij daar, in een'
heerlijken omgang, verfcheidene Monniken, die in
het Klooster geftorven waren, had gezien. Op zijne
beurt op de Kloosterpoort pasfende, hoorde hij,
Ilt werd gezegd, kloppen, en liet vervolgens eenen
ongeling in, helder van aangezigt, die op zijne
/rage: Wie hij was? antwoordde: Het Lam! en
laarbij: Dat het Klooster het huis zijns Vaders
: vas, en dat, die daarin woonden , zijne regte
Broeders waren. Het gerucht van deze Openbarin-
I ;en overal verfpreid zijnde, wilde elk weten, wat,
( n wie hij al in den hemel gezien had. Het Kloos-
t er werd dagelijks overloopen van vragers, en voor
t e antwoorden mildelijk begiftigd. Daar na liet men
1 em , om zijne gezigten meer te doen gelden, rond-
t rekken, voornamelijk in Holland, van ftad tot ftad,
i: izonderheid ook te Delft, daar hij veel geloof
v ond, en veel geld verzamelde. Tegen de arme
li eden zeide hij gemeenelijk: Ik heb de zielen uwer
V rienden in den hemel gezien en gelaten; maar te-
S sn de lijken, dat hij hunne bloedverwanten in een
P
jjnelijk Vagevuur had hooren jammeren, biddende,
dat

GESCHIEDENIS. 25
dat zij, op het fpoedigfte, daar uit mogten verlost
worden. En daar op paste dan eene vermaning tot
milddadigheid, bijzonderlijk voor de Monniken van
zijn Klooster, om, door hun voorbidden , de ge­
pijnigde zielen te verlosfen. Doch , met den tijd
verminderde zijn geloof: de menigvuldigheid, vreem-
digheid, en ongerijmdheid der gezigten maakte, dat
ook de eerfte voor verdichtfelen gehouden werden ,
om der laatfte wille. Ook ftond er een andere Mon­
nik tegen hem op, JAN DE WIT, van Utrecht, die
de ijdelheid zijner gedachten ontdekte. Hij overleed
daar na in het Klooster Stoa bij Beverwyk (*).
In het midden der XVde eeuw was er een Regu­ JANBUSCH
lier Kanunnik van het Kapittel te Windesheim,
bettraft
JAN
het leven
BUSCH, die het Kloosterleven met deze woorden der Mon­
overhaalde: ,, De oude ijver was verkoud en ver» niken.
vallen. Het vleesch en de wereld hadden de over­
hand genomen in de gedachten der Monniken , die
fteeds en alleen genegen waren tot hun eigen gemak
en winfte, tot wellusten van het vleesch, ijdelheden
der wereld, liefkozerij van de Grooten, verwaande
grootachting van zich zeiven; navolgende in de we­
reld, hetgeen zij, als buiten en tegen de wereld ge­
field, behoorden te verachten. Dit kwam van het
tijdelijk goed, hetwelk zij bezaten: daar door kre­
gen zij een weerzin van het Geestelijke , en fielden
al hun genoegen in het vergankelijke. De devotie
had den Kerkelijken groote rijkdommen gebaard ,
(*) BRANDT Bladz, 97. uit BOXHORN Bladz. 238.
B 5
maar
na C. G.
Jaarisi^.
tot 1552.

•a C. i 7. maar die hadden hunne moeder verflikt. Hier door
Jaar 151
tot 155
?• was de regte Godzaligheid, eertijds opgewekt en on-
' derhouden in den fchoot der nederigheid en armoede,
nu ver te zoeken." Ja, hij zeide: ,, Dat de
gezette regel in geene Kloosters onderhouden werd;
dat er geene plaats te vinden was, om God in ftil.
heid te dienen, en de wereld te verlaten; fchrikkende
de Monniken en zich des belgende, als men van
Reformatie fprak." Hij heeft verfcheidene fchriften
nagelaten, en verhaalt in één derzelve, dat, als
er twee Monniken, Broér BERTHOLD en Broêr
KLAAS VAN SCHOONHOVEN te Windesheim ia het
verftand waren geraakt, de andere Broeders ftraks
oordeelden, dat zij te zeer hadden gevast; en dat
men daarom federt den nieuwelingen deze drie vragen
voorftelden: Of zij wel konden eten, wel flapen,
en hunnen Overfte gehoorzamen? (*)
Vervolgingtegen
de
Waldenzen.
a

G E S C H I E D E N I S . *7
denzelven. Ten vure veroordeeld zijnde, betuigden 1 a C. G,
zij hunne onfchuld, en riepen openlijk uit: Dat j aar 1517.
ot 155a.
zij nooit in de Faudery, (zoo noemde men de ver- ,
gadering der Tooveraren en Duivelen,) geweest,
maar dat zij door de Regters bedrogen waren, met
fchoone beloften van lijf en goed te zullen behouden,
indien zij bekenden, hetgeen men hun voorhield.
Eenigen zeiden, dat zij door de pijn tot bekentenis
gedwongen waren. Daar na baden zij, dat
men hen hielp bidden, en bevalen, in het midden
der vlammen , hunne zielen aan God. Sedert bragt
de tijd de waarheid en de onfchuld aan den dag ;
want, in het jaar 1491, werden deze ongelukkigen,
nevens anderen, die te dier zake waren gevangen
geweest, door een vonnis van het Parlement van
Parys onfchuldig verklaard , in hunne eer en goederen
hertteld, en de Regters in zware geldboeten
verwezen (*).
Onder de genen, die ook met hunne fchriften pogingen
deden, de verdorvene zeden der Geestelijken
te beteren, en hen tot Godzaligheid op te leiden ,
mag in de XVde eeuw ook geteld worden THOMAS
A KEMPIS , van wien en van zijn nog in onze tijden
geacht boekje de Imitatione Christi, ( over de
navolging van CHRISTUS,) elders (f) gefproken
(*) BRANDT Bladz. 113, T
li.
(t) Kerk. Gefch. XiX Deel, Bladz. 179. De waardige
grijsaard DE PERPONCHER heeft onlangs eene nieuwe
Hollandfche Overzetting van dat Boekje begonnen uit te
geven.
is.
THOMAS
A KEMPIS.

na C. G. is. Men verhaalt van hem, dat*hij veelal gewoon
Jaari5i7.
was te zeggen : Dat hij in alles rust gezocht ,
tot 1552.
maar nergens gevonden had, dan in hoekskens en
boekskens.
J. WESSEL.
28 K E R K E L I J K E
In dezen zelfden tijd leefde Doctor JAN WESSEL
HERMANSZ. , GESVORT of GANSFORT, zoo men
meent, naar een dorp in Westfalen, hoewel anderen
willen, dat hij den bijnaam Ganfevoet of Goofevoet
zal gevoerd hebben, omdat hij een verdraaide
roet gehad hebbe (*) ; bij was een zeer geleerd
man, die volgens ERASMUS (f), vele leerflellingen
net LUTHER gemeen heeft gehad, maar dezelve veel
1 Christelijker en zediger heeft voorgeteld, dan LUrHER
en de zijnen naderhand deden, LUTHER heeft
1 bmmige kleine fchriften van hem uitgegeven, met
( :ene Voorrede, waar in hij erkent, dat WESSEL
1 vaarlijk van God geleerd was, en dat deszelfs leere
:oo na met de zijne overeenkwam, dat hij fchrijft:
i , Indien ik hem eer gelezen had, zou ik LUTHER
an mijne vijanden hebben kunnen fchijnen , alles
1 lit WESSEL ontleend te hebben , zoo volkomen
f temt beider geest overeen." Toen hij zeer oud was
t eworden, zeide hij tegen JAN OSTENDORP, nader-
1 and Kanunnik van Sint Levynskerk te Deventer:
, Gij naarfiig Jonkman, zult den dag beleven, dat
5
(*) GERDES T. III. Evang. Renov. p. 10, rr. Wij
h ebben van hem gefprokea Kerk. Gcfch. XVIII Deel,
1 !adz. 235.
(f) In Liiello Epistoiico ad fratrcs Getm. infer. &
0 r. Fris. 0Ap. T. X. p. 1622.
de

G E S C H I E D E N I S . 29
de leere van deze nieuwe twistzieke Theologanten, na C. G.
THOMAS, BONAVENTURA, en anderen van hetzelfde
Jaari5i7.
tot 1552.
flag, van alle regte Christelijke Theologanten verguisd
zal worden." Hij overleed, in den ouderdom
van 70 jaren, te Groningen, in het jaar 1489, en
mag, met alle regt, onder de voorloopers der Hervormers
geteld worden (*).
JAN VAN WEZEL, (JOANNES DE VESALIA,) een JAN VAN
WEZEL.
vriend van JAN WESSEL, verdient naast hem geplaatst
te worden.' Deze werd- ,door de Monniken
vervolgd, en te Mentz als een Ketter veroordeeld,
in het jaar 1479, en in het Auguttyner Klooster te
Mentz opgefloten, alwaar hij kort daar na geftorven
is (f). BRANDT fchrijft (§), dat hij te Mentz
om zijn prediken tegen het Pausdom verbrand is
geworden. Hoe het zij, bij deze gelegenheid liep
WESSEL insgelijks groot gevaar, maar hij ontkwam
hetzelve, door de gunst der Bisfchoppen van Utrecht
en Munfler, welke hij genoot; ook had hij den
haat en nijd der Godgeleerden weten te ontwijken,
door zich op de Geneeskunde toe te leggen, en zich
daar mede te generen.
Ook was de uitmuntende geleerde RUDOLPHUS I t.AGRI-
AGRICOLA (**), tijdgenoot, landsman en gemeen-' :OKA.
zame vriend van JAN WESSEL. JOSQUYN VAN
CRONINGEN plag te verhalen, fchrijft MELANCH­
THON,
(*) GERDES heeft dit met opzet bewezen /. c. p. 13.
(t) Kerk. Gefch. XVIII Deel, Bladz. 238.
(§) /. c. Bladz. 138.
(**)Zie van hem Kerk. Gefch. XV Deel, Bl. 171.

3 K E R K E L I J K E
iw C. G, THON (*), dat hij, in zijne jonkheid, deze twee
J»ari5i7. vrienden wel bijeen had gezien, met weemoedigheid
tot 1552.
fchreijende en zuchtende over de verdorvenheid der
Kerk. Hij hoorde hem ook de ontheiliging des
Avondmaals in de Misfe , het ongetrouwd leven der
Priesteren, en het verheffen der menfchelijke werken
en overleveringen tegenfpreken. Evenwel werd AGRI-
JAN VAN
AMSTER­
DAM.
JAN VAN
GOCH.
COLA in een Minderbroederskleed begraven. Het zij
dat hij zulks zelf begeerd had, of dat men hem,
na zijn' dood, zulke kap heeft aangetrokken , als
men wilde. Hij ftierf te Heidelberg den 28ften van
Wijnmaand 1485, in het XLIffte jaar zijns ouderdoms
(f).
Onder WESSELS vrienden werd ook geteld JAN
VAN AMSTERDAM, zijn leerling, die zijnen meester,
ter zake van het verfchil over het Vagevuur, de
Aflaten en voorbiddinge tegen Meester ENGEL-
BRECHT VAN LEYDEN en den Deken te Naaldwyk,
met een langen Brief na deszelfs dood verdedigd
heeft.
Omtrent dezen tijd liet zich ook JAN VAN GOCH,
genaamd PUPPER, een Priester en Overfle van dè
Kloostermaagden in Thabor, te Mechelen, tegen de
leere des Pausdoms hooren. Hij leefde met WESSEL
van Groningen, en was van hetzelfde verftand, gelijk
zijne fchriften getuigen. Hij beweerde , onder
anderen, dat wij alleen door CHRISTUS verdienden
en het gelóóf geregtvaardigd worden, en niet door
(*) In Orai- de Pita R. Agricolae.
Q) BRANDT /. c. Bladz, 140.
eeni-

G E S C H I E D E N I S . 3r
eenige eigene werken. Daar zijn flechts eenige var na C. O.
zijne fchriften gedrukt, en dat nog onvolkomen oi • laan 517.
tot 155».
verminkt. Echter zijn zij, zoo wel als de Boeker
van Doctor WESSEL, door het Concilie van Trentt
verboden.
Te Groningen was ook, te dien tijde, een Min­ TILEMAN,
derbroeder van zeer hooge jaren , TILEMAN ge.
noemd, die aan zeker Burger JAN LUDEK, die hem
in de biecht klaagde, dat men zijn gemoed met i!<
weet niet welke menfchelijke inzettingen verflriki
hield, tot antwoord gaf: Dat op dit ft.uk veel u
zeggen was, maar het ftond niet vrij; want die
waarheid fprak, liep zeer groot gevaar. Doch ech­
ter hij moest de zaak dus vatten: Dat CHRISTUS
voor ons geftorven en alleen onze Zaligmaker zij,
op wien men alleen moest vertrouwen : Dat alle
andere dingen, als Aflaten en dergelijke, niet dan
loutere beuzelingen waren, daar men derhalve geen
werk van maken moest (*).
Met het begin der volgende XVIde eeuw brak
eindelijk de Hervorming der Kerk openlijk en meer
algemeen door. Het is opmerkelijk, hetgeen men
vindt aangeteekend, dat de Nederlandfche Abten op
den doopdag van KAREL , naderhand als Keizer
de vijfde van dien naam, geboren op den XXIVften
van Sprokkelmaand des jaars 1500, aan den jongge­
borenen de Boeken des Ouden en Nieuwen Testa-
ments hebben opgedragen, met dit opfchrift: On­
derzoekt de Schriften, als hadden zij een voorge­
(*) BRANDT /. c. Bladz, 140-142.
voel,
Begin der
Hervorming
met
het begin
derXVldé
eeuw.
ERASMUI.

3* K E R K E L I J K E
ira C G. voel, dat in zijnen leeftijd en onder zijne regering
Jaari5T7 dit onderzoek bij velen zou vermenigvuldigd wor­
tot 1552.
den (*). De Drukkunst, omtrent het midden der
voorgaande eeuw uitgevonden, had gelegenheid gegeven
lot het herleven der geleerdheid en weten*
rchappen, en er Honden vele geleerde mannen op,
die niet nalieten de gebreken en leemten in de Kerk
aan te wijzen. Onder dezen was ERASMUS (f) van
Rotterdam een der uitmuntendfien. Deze heeft in
zijne fchriften de leere en het leven der Monniken ,
3e laatdunkende onwetendheid van het eigenzinnig
Bijgeloof, de wijlpfche ongebondenheid, de onredelijke
onrekkelijkheid, de ongeregtige gewetensdwang,
ia de wreede Kettermoorderij der Kerkelijken met
:ene vrijmoedige pen ontdekt en beftraft; fchoon hij
jleef vasthouden aan de Roomfche Kerk, die hij
1 jegreep, dat, des vermaand zijnde, zich zelve zon-
i ler fcheuring behoorde te hervormen (§).
Doch in het jaar 1517 begon M. LUTHER, gelijk
m) op zijne plaats gezien hebben (**), daar toe
tanleiding krijgende door de fchandelijke kramerij
net de Aflaten, het werk der Hervorming. Hij
verd terflond door de Geleerden alomme toegejuicht.
:RASMUS zelf had van hem en zijn oogmerk een
toed gevoelen, meenende, dat God hem gezonden
i ïad, om de zeden der menfchen, der Kerke en
Schr>
(*) BRANDT /. c. Bladz. 147.
(t) Zie van hem Kerk. Gefch. XV Deel, Bl. 188.
(§) BRANDT Bladz. 148. volgg.
C*yKeri. Gefch. XIX Deel, Bladz, 38. volgg.

G E S C H I E D E N I S » 53
Scholen te 'verbeteren. Doch , of zachter of vrees- na C O.
achtiger van aard , of de rust des levens en de faari 517.
:ot 155».
gunst, in welke hij bij vele Grooten ftond , niet
willende opofferen aan de gevaren, aan welke het
belijden der waarheid toen blootfteide, begon hij al
ras fommige dingen in LUTHER. en deszelfs doen af
te keuren, en voornamelijk deszelfs hevigheid te berispen.
Merkwaardig zijn de woorden van FREDE­
RIK CANIRMIUS van Delft, in eenen Brief aan KAS-
PAR HEDIO van Mentz, aangaande ERASMUS (*):
„ Het fmart mij zeer, dat ERASMUS van dag tot
„ dag koelder wordt, en zoo veel ik kan oordee-
5, len, heimelijk herroept, het gene hij te voren
„ wat vrij mogt fchijnen gezegd of gefchreven te
3, hebben. En ik herken daar in eene kinderach-
,, tige vrees, die meer de eer der menfchen ont-
„ ziet, dan de eer van God. Doch zulke Nicode-
„ musfen zijn er bij ons in grooten getale." Ondertusfchen
had ERASMUS door zijne eerfte fchriften
zich den haat der Monniken en van vele Geestelijken
op den hals gehaald. De Predikftoelen daverden
van fcheldwoorden, welke tegen hem werdeft
uitgeworpen. Men overviel hem van alle kanten
met paskwillen en fchimpfchriften. Men noemde
hem Errasmus, Arasmus, ( van arare, ploegen ,
omwroeten,') Erajlnus, (van errare en ajinus,')
Behemoth, Duivel, vijand der Religie, Godslasteraar,
Lasteraar van de Maagd MARIA, Scheur*
maker, Falsaris, Voorlooper van den Antichrist,
(*) GERDES /, C. p. 30.
HERV. III. C
den

34 K E R K E L I J K E
ha C. G. den Antichrist ze!ven, een Hoofdketter, den oor»
}aansi7. fprong en het hoofd der Luther fche Factie, een
tot 1552.
erger Ketter dan LUTHER. Uit zijnen Hof had LU­
THER zijn doodelijk zaad vergaderd. Het ei was
van ERASMUS gelegd , van LUTHER uitgebroeid.
IVIaar, als men eenige Monniken, die hem met vuile
verwen op den Predikftoel voor het volk hadden
ifgefchilderd, vraagde: ,, Wat voor Ketterij zij in
zijne Boeken hadden gevonden?" gaven zij tot antwoord:
„ Dat zij die niet gelezen hadden , maar
Jat er echter gevaar in Hak, wegens het duister
Latijn." Zoodanige waren de verdedigers van den
3
j aus en van de Kerk ! Aan de andere zijde ftiet
1 le laauvvheid en achterhoudendheid van ERASMUS
< le voorftanders der Hervorming geweldig tegen de
-1 >orst (*). En toen hij zich liet overhalen, zelfs
jenoegzaam tegen zijnen zin, om tegen LUTHER
1
>ver den vrijen wil de pen op te vatten, maakte
4
] lij deszelfs drift gaande. LUTHER noemde hem:
, een' blinde, een' ellendige, die CHRISTUS niet
l [ende, die vervreemd was van het verftand der
t Christelijke zaak, ruw van geest, en nog hangende
an de letter," en in de hevigheid van den twist
iog verder uitvarende , noemde hij hem eenen
I
itheist, die met LUCIANUS niet geloofde, dat er
en God was; eenen Epikurist, die met EPIKURUS
c
jet geloofde, dat God zich bemoeide met men­
1
selijke zaken; een' Scepticus, of twijfelaar in din-
{
en, die de Christelijke Belijdenis raakten; zen vijand
é
der
(*) BRANDT /. c. Bladz, 161-164.

G E S C H I E D E N I S . 55
(fer Christelijke Religie; een Lasteraar. Bij de hena
C. G.
vigflen van LUTHERS vrienden werd onder het volk Jaar 1517.
tot 155a.
geftrooid, dat*ERASMus met geld was omgekocht,
om tegen hem te fchrijven, dat hij koophandel dreef
met het woord Gods; eenigen gaven hem den naam
van BALASM (*). Ter verfchooning van LUTHER'S
hevigheid tegen ERASMUS verflrekt, dat LUTHER
zeer gevoelig was, dat een zoo groot man, als
ERASMUS, die zoo veel goeds gezegd had, en nog
daarftellen kon, zich had laten bewegen, om tegen
hem te fchrijven over een onderwerp, waar in LU­
THER zoo veel belang ftelde. Dus fpreekt LUTHER
zelf (f): „ Indien ik wat te ftraf mogt fchrijven
„ tegen uwe Verhandeling, zulks zult gij mij ver-
„ geven. Ik doe dit niet uit een kwaadwillend
„ hart, maar het heeft mij aangedaan, dat gij door
„ uw aanzien deze zaak van CHRISTUS ZOO fterk
„ benadeeld hebt, fchoon gij met uwe geleerdheid en
„ inderdaad niets verrigtet enz." Dat LUTHER/ooit
zijn gevoelen in zijn Boek over den knechtelijken wil
verdedigd, zou herroepen of veranderd hebben ,
wordt zonder genoegzamen grond gezegd (§). ERAS­
MUS overleed in het jaar 1536. Hij leed veel aan
de jicht, zijne gewone kwale, evenwel hield hij,
gedurende die pijnlijkheid der leden , flechts een
weinig gerust hebbende, nooit op van fchrijven ,
maar ftelde het boekje van de zuiverheid der Kerk
(*) BRANDT Bladz. 235, 236".
(f) De Serv Arbitr, p. 193. Ed. SCUMID»
(§) VENEMA Hifi. Eccl. T. VII. >. 48.
C a
op,

3

G E S C H I E D E N I S . 37
ten uit haalden. De regering der bijzondere (leden, r aC. G.
alwaar Aflaten te koop waren, gaf hier van aan de I aan 517.
ot 1552naaste
fteden kennis, en verleende vrijgeleide aan
misdadige koopers, tot zekeren beftemden tijd. Ook
gefchiedde dit te dezen tijde. Ondertusfchen waren
velen ook begeerig, om te weten, wat er tegen
de Aflaten gefchreven werd; fpoedig was hier van
het gevolg, dat de leere van LUTHER ingang vond,
zoodat PIET ER DAMASZOON VAN DER MYLE , Bur­
gemeester, en FLORIS OEM VAN WYNGAARDEN ,
Penfionaris van Dordrecht, in het gemelde jaari5i8
reden vonden, om zich, daar ter (lede , tegen de
aanhangers van LUTHER te verzetten. Ook zat er
thans een Bisfchop op den Utrechtfchen zetel, FI­
LIPS van Burgondien, die zelf zijne gedachten over
het verbeteren van eenige misbruiken liet gaan, (prekende
met zijne gemeenzame vrienden dikwijls van
het verminderen der Feestdagen, van het betoomen
der knevelarijen van Proviforen en Dekens, van het
aanflellen van goede en het weeren van zwetfende
en domme Predikers, en van verfcheidene andere
zaken, die op de Kerkhervorming zagen. Een groot
deef van de levens der Heiligen hield hij voor grollen,
lezende, in derzelver plaats, de Heil. Schriften,
welker gemeene Latijnfche Overzetting hij gewoon
was, met die van ERASMUS te vergelijken.
Hij betuigde ook zeer te verlangen naar dien tijd ,
in welken de Geestelijken het huwelijk mogt vrijgelaten
worden. Hoewel fommigen dit verlangen aan
zijne bijzondere geneigdheid tot de vrouwen toefchreven.
Van den Paus, de Kardinalen en hel
C 3 gan

3§
K E R K E L I J K E
na C. G , ganfcbe Roomfche Hof, hetwelk hij gezien had ,
Jaari5i7 • fprak hij niet dan met verontwaardiging, verklaren­
tot 1552
de rondelijk, dat de Heidenen beter plagten t: leven,
dan zij, die nu den Christenen wetten voorfchreven
(*).
Rhetho- Het was, volgens het gene wij tot hier toe gerijkers
be zien hebben, niet te verwonderen , dat de Hervor­
gunliigen
de Herming fpoedig in den Nederlandfchen grond wortelen
vorming. fchoot; het zaad daar toe was al vroeg uitgeworpen;
waar toe ook de liefhebberij der Nederlanderen
voor de oefening der Rijm- en Zangkunst het
hare toebragt. Van overoude tijden deden zich hier
te lande fraaije geesten op, die, zich in gezelfchappen
vereenigende, hun werk maakten van de Rijmoefening.
Dezen noemden zich, of lieten zich van
anderen benoemen met den naam van Rhethorijkers.
Hun rijmen liep in het eerst vrij wat in het wild,
allengs werd het meer befchaafd en ingebonden. Zij
verkregen vele vrijheden , vergaderplaatfen werden
hun door de Wethouderfchap verfchaft, zij werden
vaa de Vorsten des lands zelve begunftigd. Deze
waren gewoon, niet alleen verfcheidene gedichten
uit te geven, en in dezelve te leeren, of ook de
bedorvene wereld fcherpelijk, nu boertsvvijs, dan met
ernst, door te halen, maar zelfs in het openbaar
heele perfonaadjefpeleii, als op een Tooneel, te ver*
toonen, en daar in ieder, het geen zijnen pligt betrof,
te gemoet te voeren. In het begin waren in
Nederland alleen de Geestelijken hier mede bezig,
die
(*) WAGEN AAR Faderl. Hifi. IV Deel, Bl. 417-119.

G E S C H I E D E N I S . 39
die deze oefening veelal misbruikten, om de We-1 ia C. G.
reldlijke Overheden door fchimpen verdacht te ma­ aar 1517.
ot 15S2.
ken, en daartegen te gewagen van de armoede en
nooddruftigheid van de Kerk, hoe aan dezelve de
Tienden en Renten onthouden werden. Doch vervolgens
ondernamen ook Leeken foortgelijke oefenfpelen
van den geest, en ontzagen zich niet, openmondig,
daar het pas gaf, de Geestelijken op hun
zeer te tasten. Ook begonnen zij, van tijd tot tijd,
Hatelijke onderwerpen te behandelen, bij voorbeeld
over het onderzoek der Heilige Schrift, verkeerden
zin, ftervende menfchen, enz. Men fchreef vragen
ter beantwoording uit, rakende het ftuk van den
Godsdienst, het Geloof, de verfterking en vertroosting
van het gewisfe en dergelijke meer. De antwoorden
daar op gegeven, bonden zich niet aan
het gevoelen van den Paus of der Roomfche Kerk,
maar aan fchriftuur en redenen. — Dit noemden zij
[pelen van zinnen , voornamelijk in Vlaanderen ,
zoo wel in dorpen als lieden, dagelijks geoefend(*).
Men noemde zoodanige Genootfchappen Kamers,
Gilde- of Refereinkamers. Wij hebben een voorbeeld
van zoodanige opgegevene vraag , en de daar
op ingekomene antwoorden. In het jaar 1539 had
de Kamer van de Fonteinisten te Gent eene Kaarte
uitgezonden, om deze vraag te beantwoorden: Welke
den flervenden men[che de meeste troost ware'?
Negentien Kamers kwamen daar op bijeen , om de
vraag op te losfen, en verfehenen volgens gewoonte
(*) BOXHORN Ned. Hifi. Bladz. tf%. volgg.
C 4
op

40 K E R K E L I J K E
na C. G op een fraai toegefteld Tooneel. Elk gaf het wel­
Jaari5i7
bedachte antwoord over. Doch de Antwerpenaars,
tot 1552,
de Kamer van Violieren genoemd, trokken den eerften
prijs, omdat hunne oplosfing was: De verrijzenisfe
des vleefches door CHRISTUS lijden , dood
en opftanding, is voor den flervenden mensch de
meeste troost; en die van Wynoxbergen den tweeden
prijs, zijnde derzelver antwoord : De meeste
troost is voor den flervenden het betrouwen, dat u
CHRISTUS en zijn Geest gegeven zij. Juist, na.
derhand, het antwoord op de eerfte vraag van den
Heldelbergfchen Katechlsmus. Zoodanige Euangelifche
antwoorden kwamen van geheele Kamers, en
waren te voren wel overwogen; zij werden openlijk
op een Tooneel voor al het volk uitgefproken, en
van al de Regters, over die antwoorden zittende,
geloofd, en den voorgeftelden prijswaardig gekeurd.
Dit was het oud geloof der godvruchtig denkende
Nederlanderen. EMANUEL VAN METEREN is de
Gefcbiedfchrijver, die ons dit verhaald heefr, uit de
gedrukte antwoorden, welke alle de Referein-Kamers
hadden overgeleverd (*), en hij voegt er bij: dat
deze Belijdenis geheten is: Het Landsjuweel, zoodat
zulke Christelijke vragen goede teek enen waren
van een goed opregt Christelijk Geloof, en dat onze
Voorouders zich toen zoo zeer niet bemoeiden met
veel bij geloovige ingebroken e plegtigheden, daar de
Apostolifche eerfte Kerk niet veel van wist of gehruikte!
Zoo oordeelde deze voortreffelijke Gefchied»
(*) Nederl, Uil. I Soek op het einde.

GESCHIEDENIS. 4*
fchiedfchrijver. Doch deze zelfde antwoorden Ha­ na C. G.
ken den Monniken te zeer in het oog , bijzonder , Jaansi7.
tot 1552.
omdat zij openlijk voor al het volk gedrukt waren ,
zoodat zij van Keizer KAREL V wisten te verkrijgen,
dat dit Huk, alhoewel met octrooi gedrukt,
onder de verbodene gefchriften werd geplaatst , in
deszelfs Plakaat, geteekend den XXIIften van Herfstmaand
1540 (*). Zijn Zoon, Koning FILIPS, verbood
, ook naderhand , gelijk HOOFT (f) fchrijft,
met een Plakaat, dat te Brusfel den XXVIften van
Louwmaand des jaars 1559 werd uitgegeven , het
divulgeren, zingen of fpelen, doen divulgeren, zingen
of fpelen in het openbaar, in gezelfchap of in
het heimelijk, eenige Kamerfpelen, Baladen , Liedekens,
Komedien, Batamenten, Refereinen, of andere
diergelijke fchriften, . . . daar inne gemengeld
waren qusestien, propofitien, of materiën, beroerende
onze religie of geestelijke luiden, ... en belangende
de fpelen van zinne, die gefpeeld werden ter
eere Gods, of van zijne Heiligen, of tot vermaking
van den volke, die moesten niet gefpeeld worden
, ten zij dat die eerst gevifiteerd werden, bij den
principalen Pastoor, Officier, of Wet van de plaatfen,...
en dat men van denzelven daartoe verlof verkregen
hadde... Dit werd ook verftaan fland te grijpen voor
de ftomme fpelen, die men hier vertooningen noemde ($),
(*) BRANDT /. c. Bladz. 341. BOXH. Hift. I. 4.
(f) Hift. I. 37, 38. Verg. BRANDT Bladz. 526.
(§) Een voorbeeld van zoodanige vertooning heb ik
bijgebragt Kerk. Gefch. XX Deel, Bladz. 201.
C 5
te

42 K E R K E L I J K E
n« C. G . te weten, deze Rederijkers vertoonden ook Blijfpe-
Jaari5i?
• len, die zij Esbatementen of Batementen, en Kluch'
tot 155a
'ten, die zij Kluiten oi Zotte Kluiten (*) heetten.
Zekere LOURENS JANSZ. , Factoor der Rederijkka­
mer de Wyngaardranken , onder-de zinfpreuk Liejde
bovenal te ÉÈdrlem, dichtte in het jaar 1564 zulk
eene klucht, waar in hij een' man, Slecht en regt
geheten, met eenen lantaarn, bij helderen dag, ge­
lijk DIOGENES, naar menfchen zoekende, ten too-
neele voerde. Sedert maakte hij verfcheidene zinne-
fpelen en kluchten. Omtrent het jaar 1583 bragt
hij een ftuk te voorfchijn, hetwelk hij een Cluijt
van onzen lieven Heers Minnevaar noemde; waar
in de vertooners zijn: Onfe lieve HeersMinnevaer,
deszelfs Wijf Lubbeken, Goed^ Onderwijs, de Koster,
de Portier en de Paus (f). Doch misfchien heb­
ben wij ons reeds te lang met de Rederijkers bezig
gehouden (§).
De leer van LUTHER maakte dus al vroeg opgang
in de Nederlanden, waar van ERASMUS reeds ge­
tuigt, in Brieven, gefchreven in het jaar 1518, uit
Antwerpen en Leuven , zelfs in het volgende jaar
15ij fchreef hij aan LUTHER zeiven: ,, Gij hebt
(*) Men weet, dat Zotte in de taal van dezen tijd
geen fchimpwoord is.
(j-) Zie de fchets eener Gefchiedenis der Rederijkeren
in het II Deel van de IFerken van de- Nederl. Maatfch.
der Letterkunde te Leyden 1774.
(§) Vergel. GERD. Hifi. Euang. Reform. Tom. III. p.
117. Not. 143, T. IV. p. 315.
in

GESCHIEDENIS. 45
in Engeland lieden, die zeer met uwe fchriften zijn na C. G.
ingenomen, en dat onder de grootften. Ook zijn [aan 517.
tot 1552.
er zulken hier, (te Leuven,) die de uwen begunftigen.
Te Antwerpen is zekere Proost, JAKOB,
gezegd SPRENG , een Prior van het Augustijne
Klooster aldaar, een echt Christen, dfè ongemeen
veel van u houdt, zijnde voor dezen uw Leerling
geweest, gelijk hij zich beroemt, deze predikte genoegzaam
de eenige onder allen CHRISTUS; de overigen
predikten fabelen van menfchen of hun eigen
belang en voordeel; Doch tevens meldt ERASMUS
aan LUTHER de woede der Godgeleerden van Leu»
ven , tegen hem en zijne fchriften (*); deze Leu»
venfche Leeraars, alhoewel niet allen, want onder
hen waren ook fommige uitmuntende mannen, die
anders van LUTHER gevoelden , waren onder de
Nederlanders de eerften, die de pen tegen LUTHER
opnamen, en reeds den 7den November 1519 eene
veroordeelende Bulle tegen hem in het licht gaven,
waar in zij uitdrukkelijk zeiden, dat zij zoo veel in
hen was het eerfte belet hadden, dat LUTHERS
fchriften op hunne Univerfiteit gelezen werden, ook
lieten zij 's mans fchriften openlijk verbranden.
Doch zij gingen voor het overige in hunne fchriften
en predikatiën zoo ongefchikt te werk, dat zij,
volgens verhaal van ERASMUS en van LUTHER
zeiven in de beantwoording van hunne Bulle , zich
zeiven bij het volk fchandelijk ten toon Helden (f).
(*) ERASM. Epist. 427. p. 445.
(t) GERDES T. III. p. 18-20.
Om

na C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
Eerfle
Plakaat
van Kei-
zentAREL
V. tegen
LUTHER
in de Ne­
44 K E R K E L I J K E
Om den voortgang van LUTHERS leer te fluiten,
geloofde Keizer KAREL V, tot middelen van geweld
te moeten komen. In het jaar 1521 had hij
een Keizerlijk Edikt of Plakaat uitgevaardigd , gedagteekend
den Sflen Mei, tegen LUTHER , zijne
leer en fchriften (*). Dit Plakaat werd terflond
hier in de Nederlanden, als tot des Keizers Erflan­
den behoorende, afgekondigd, door MARGARETHA
derlanden van Oostenryk, Moeders Zuster van den Keizer ,
afgekondigd
en die toen deze landen , van wege den Keizer , als
Inquifi- Landvoogdesfe befluurde. Ondertusfchen fchijnt dit
teursbenoemd. Plakaat in het eerst niet ftreng uitgevoerd te zijn.
Maar in het volgende jaar benoemde de Keizer
Meester FRANCOIS VAN DER HULST , Raad in Braband,
dien ERASMUS in zekeren Brief een' wonderlijken
vijand der geleerdheid noemt, en den Karme­
lieter Monnik NIKLAAS VAN EGMOND tot Inquifiteurs
of Geloofsonderzoekers. Van dezen laatften
fchrijft ERASMUS, het is een uitzinnig mensch, met
een zwaard gewapend, die mij, (ERASMUS,) veel
meer haat, dan hij LUTHER doet. Het Keizerlijk
Plakaat, waarbij van deze hunne benoeming kennis
werd gegeven, behelsde onder anderen, dat elk,
die LUTHERS leere eenigzins toegedaan was, binnen
dertig dagen na den XXIXflen van Grasmaand voor
VAN DER HULST gedagvaard werd, omme daar af,
dus luidt het Plakaat, bermhertelijck ende met mifericordie
geinflrueert, ghepurgeert ende ghecorrigeert
te worden. Deze Geloofsonderzoekers wierpen daar
" - - op
(*) Kerk. Gefch. XIX Deel, Bladz. 106..

GESCHIEDENIS. 45
op vele menfchen in de gevangenis, en daarna zoch­
ten zij, wat zij hun te last zouden leggen, fchrijft
ERASMUS , er bij voegende : Deze dingen wist de
Keizer niet, en het was nogtans wel noodig , dat
hij die wist. Wanneer wij hier van Inqui/ïteurs en
Inquifitie lezen , moeten wij opmerken, dat men
daar bij niet moet denken aan de tot fchande van
het Christendom beruchte Spaanfche Inquifitie. Ko­
ning FILIPS fchreef, in het jaar 1565, dat de In­
quifitie, als gepleegd van zijn vaders tijd af, tot
dien tijd toe, voor niets nieuws kon gehouden wor­
den , waar tegen die van Brahand beweerden, dat
zij nooit met Inquifitie gekweld of daar aan onder­
worpen geweest waren (*). Beiden beweerden iets ,
dat in zekeren zin waar was. De Inquifitie, zoo
als zij in Spanje plag te vangen, en te veroordee-
len, zonder aan den Wereldlijken Regter iets anders
over te laten, dan de uitvoering van de door haar
gevelde vonnisfen, was in Nederland voor de tijden
van Koning FILIPS niet ingevoerd. ' Evenwel had
Keizer KAREL een Geloofsonderzoek ingefteld en
Inquifiteurs benoemd, doch deze moesten den We­
reldlijken Regter in het gevangennemen en de ver­
dere regtspleging der befchuldigden kennen. Zij
werden zelfs in alle fteden, als bij voorbeeld De­
venter (f), niet toegelaten. Evenwel breidde hunne
magt zich allengskens verder uit, geftijfd door de
ftrenge Plakaten, die, vaa tijd tot tijd, op het ftuk
(*) HOOFT Nederl. Hift. p. 66 volgg.
(t) GERDES Tom. lil. pag. 211.
der
ïaC. G.
[aar 1517.
:ot 1552.

46 K E R K E L I J K E
na C. G. der Ketterijen uitkwamen, gelijk het Plakaat van het
Jaari5i7.
toe 1552 jaar 1550 ook in het bijzonder daar toe diende.
Men vindt ook eenen Brief van Paus KXEMENS VII.
in het jaar 1525, aan den Kardinaal DE MARCHA ,
Bisfchop van Luik, gefchreven, waar bij deze Prelaat
tot Opper- Inquiftteur over de Nederlanden
wordt aangefteld, omdat, gelijk er wordt bijgevoegd,
1
de aangeftelde Inquifiteurs geen gezags genoeg had.
den, om de hoe langer hoe meer inkruipende Ketterijen
tegen te gaan en uit te roeijen (*).
COSN.
Spoedig begon men ondertusfchen de vervolging
CRAPHEUS
Secretaris tegen de aanhangers en begunftigers der leere van
van Ant­ LUTHER. Een der eerften, die hier van ondervinwerpen
,
om den ding had, was CORNELIUS GRAPHEUS, of SCHRY-
Gods­ VER, van Aalst, Secretaris der ftad Antwerpen.
dienst
een man van voortreffelijke geleerdheid en zeer ge­
vervolgd.
acht bij ERASMUS. Deze had een zeer nuttig boekje
van JAN GOCH van Mechelen (f) over de vrijheid
van den Christelijken Godsdienst in het Nederduitsch
vertaald, en daar eene Voorrede voor gefchreven.
Dit haalde hem den haat der Geestelijken op den
hals. Hij werd weldra ter verantwoording geroepen,
en niettegenflaande hij leedwezen betuigde over
het gefchrevene, en zich gereed verklaarde, om hetzelve
te herroepen, in de gevangenis geworpen, en
genoodzaakt, openlijk op een fchavot zijn gefchrijf
:e verbranden, waar na men zijn vonnis uitfprak,
jijne goederen verbeurd verklaarde, hem van zijn
(*) J
dem pag. 45.
(t) Zie hier voor Bladz. 21.
ambt

G E S C H I E D E N I S . 47
ambt afzettende en de ftad Brusfel tot zijn verblijf na C. G.
bepalende, zonder naar Antwerpen te mogen we]aari5i7.
tot 1552.
derkeeren. Hij verviel hier door in eenen behoeftigen
ftaat, fchoon het hem naderhand vergund werd,
naar Antwerpen te keeren, alwaar zijne zaken in
wat beter ftand kwamen, gelijk hij zich ook door
zijne uitgegevene werken eenen naam verworven
heeft (*). *
In het voorbijgaan verdient hier aangemerkt te
worden, dat de Predikers tegen LUTHER nu en dan
door hun ongefchikt uitvaren van den Predikftoel
aanleiding gaven tot opfchuddingen onder het volk,
hetwelk hen openlijk uitjouwde en befpotte; waar van
een voorbeeld te Dordrecht plaats gehad hebbende,
door ERASMUS gemeld wordt (f). Ook dat fommigen
in Nederland al vroeg de pen hebben opgevat
ter wederlegging der leere van LUTHER , zoo
als JAC. LATOMUS , wiens gefchrift door LUTHER
is wederlegd geworden, EUSTACHIUS DE ZICHE-
NIS, eigenlijk genoemd VAN DE RIVIEREN, een Do-
minikaner Monnik; eindelijk JAN DRIEDO of DRIE-
DOENS, niet onervaren in de Schoolfche Godgeleerdheid,
volgens ERASMUS (§).
Wij hebben, in het voorgaande, (5/. 43.) eenig gewag (AKOB
ge- SPRENG.
CO BRANDT heeft Hift- der Reform. I Deel, Bladz.
177. den Brief van GRAPHEUS aan den Bisfchop van
Palermo medegedeeld, waar in het verhaal van 'smans
vervolging door hem zeiven befchreven wordt.
: (f) Ep. 491. p. 537. Ep. 562. p. 620.
CS) GERDES /. C. p. 21, 22.

naC. G, gemaakt van JAKOB SPRENG , Proost te Antwerpen },
Jaari.517
als een begunftiger van LUTHERS gevoelen. Van
tot 1552,
dezen moesten wij nog verhalen, dat hij in de gevangenis
geworpen, uit vrees voor den brandftapel,
zijn gevoelen herroepen heeft in de maand Februari)
1520, met eenige anderen. De gemelde JAKOB werd
echter niet lang daarna op nieuw gevat, doch doof
behulp van eenen Franciscaner ontvlugtte hij deze
gevangenis, en is te Bremen een waardig Leeraar
van het Euangelie geworden (*).
Zware
vervolging.
48 K E R K E L I J K E
Van nu af was de vervolging in deze landen
zwaar, ter zake van den Godsdienst, zoodat men
verhaald vindt, dat enkel onder de regering van
Keizer KAREL V meer dan 50,000 menfchen op
verfchillende wijzen ter doocfzijn gebragt, onthoofd,
verdronken, opgehangen, levende begraven, verbrand
enz. En geen wonder, dewijl tot de zoogenoemde
Ketterijen of Ketterfche bedrijven, om welke zoo
vele menfchen , met de uiterfte woede, vervolgd
werden, voornamelijk gerekend werd het overtreden
van nietwaardige Kerkelijke inftellingen of willekeurige
voorfchriften. Het was, bij voorbeeld, genoeg,
om iemand in hechtenis te doen nemen, en zelfs
aan den brandftapel te brengen, indien hij, op de
zoogenaamde vastendagen, vleesch gegeten, of indien
hij eenig verboden boek gelezen had, alfchoon
hij deszelfs inhoud niet had goedgekeurd. En nogtans
werd met alle deze wreedheden niet anders
uitgevoerd, dan dat de Euangelieleer, hoe langs
(*) GERDES pag. 23.25.
hoe

G E S C H I E D E N I S . 49
hoe meer, de opmerkzaamheid der menfchen tot na C. G.
zich trok, en derzelver voortgang daar door groote- Jaari5i7.
tot 1552.
lijks bevorderd werd.
Het eerfte bloed, federt LUTHER was opgedaan ,
Het Au­
werd in Nederland geftort te Antwerpen. Het gegustijner heele Klooster van Augustijner Monniken aldaar
was verdacht geworden van Lutheranerij. Men nam
verfcheidene Monniken gevangen, van welken eenige
bezweken, en hunne gevoelens herriepen. De Prioor
HENDRIK VAN ZUTFEN was onder de gevangenen.
Deze, dus genoemd naar zijne geboorteftad , daar
hij in het jaar 1488 geboren was , heette eigenlijk
HENDRIK MOLLERUS. Bewogen door het gerucht
van LUTHER, was hij in het jaar 1521 te Witten»
berg gekomen, en aldaar tot Baccalaureus der Godgeleerdheid
bevorderd, na openlijk eenige Hellingen
verdedigd te hebben, over de zonde, over de bedorvene
natuur des menfchen, over de wet, het
Euangelie, geloof en liefde. Van daar wedergekeerd,
onthield hij zich korten tijd te Dordrecht, en kwam
toen weder te Antwerpen in zijn Klooster, in hetwelk
hij zijne medebroeders, door vermaningen en
voorbeeld, tot de kennis der waarheid en de beoefening
der godzaligheid opwekte. Doch weldra
berstte de vervolgzucht los. Men nam hem met
vele Monniken gevangen, en het geheele Klooster
werd te gronde gefloopt in de maand October 1522.
HENDRIK ontkwam de gevangenis, door hulp van
eenige vrouwen, die op zekeren avond de gevangenis
overweldigden. Hij week vervolgens ten lande
uit, en kwam te Bremen, waar hij twee jaren ver-
HERV. III. D toefd
Klooster
ceAntwerpenverwoest.Bijzonderheden
van HEN­
DRIK. VAN
ZUTFEN.

Bi C. G. toefd en het Euangelie gepredikt heeft, doch toen
Jaari5i7 naar Dithmarfen beroepen zijnde, werd hij daas
tot 1552.
door de bijgeloovige Boeren doodgeflagen (*).
Marteldood
van
HENDRIK
VOES en
JAN ESCH.
5o K E R K E L I J K E
Van de gevangene Monniken bleven er drie volftandig,
twee van dezelven, HENDRIK VOES en JAN
ESCH, te Brusfel te regt gefield wordende, werden
gevraagd: wat zij geloofden? zij antwoordden: het
geen in de Boeken des Ouden en Nieuwen Testaments
en in de XII Artikelen des Geloofs begrepen
is. Men vroeg nader : Of zij ook de befluiten der
Kerkvergaderingen en Kerkvaderen geloofden? Het
antwoord was: ja, in hetgeen met de Heil. Schrift
overeenkomt. Of zij gevoelden, dat iemand , die
de befluiten der Vaderen en van den Paus overtreedt,
eene doodzonde begaat? zij beleden, dat
men dit alleen van de Goddelijke geboden gevoelen
kon. Toen zij hier bij bleven volharden , werden
zij ter dood veroordeeld. Zij dankten God, dat zij
iets zouden mogen lijden voor de eer van zijnen
naam, en nog dienzelfden dag, den eerflen Julij ,
ondergingen zij den dood des vuurs blijmoedig, en
met wonderbare ftandvastigheid. Toen zij naar den
paal geleid werden, riepen zij met luider ftemme:
dat zij ftierven als Christenen. Aan den paal gebonden
, verhaalden zij, toen men het vuur aan-
bragt,
(*) Men vindt zijn eigen verhaal van zijne gevangenis
en ontkoming in eenen Brief van hem bij GERDES
Tom. III. Mon. p. 13. volgg. alwaar ook zijne Hellingen,
door hem teWittenberg verdedigd, gelezen kunnen
worden.

GESCHIEDENIS. $g
bragt, de twaalf Artikelen van het Geloof, en hie­ na C. 6.
ven den Lofzang, Te Deum Laudamus, aan, dien faarisi^.
;ot 155a»
zij eikanderen, vers om vers, beurt om beurt, toezongen,
tot dat de vlam de Hem en het leven verflikte.
Van den éénen verhaalt men, dat hij, het
vuur aan zijne voeten ziende ontfteken, gezegd hebbe:
Dit fchijnen mij als rozen te zijn, die men
onder mij ftrooit. Men hoorde hen ook in het midden
van het vuur tot verfcheidene malen JEZUS roepen.
Om de hatelijkheid van zoodanige bloeddorftige
wreedheid aan godzalige menfchen te ontgaan
of te verzachten, dorsten eenige Monniken de fabel
uitftrooijen, dat een der verbranden aan zekeren
Augustijner was verfchenen , en hem bekend had
gemaakt, hoe hunne zielen behouden waren, dewijl
zij zich in hun uiterfte, te weten in het vuur, nog
bekeerd hadden. En dit was door de voorbede van
de Heilige Maagd gefchied , want zij waren daags
voor den dag van hare vifitatie verbrand. Maar de
genen, die digtst bij het vuur waren geweest, en
bijzonder'de Scherpregter, getuigden het tegendeel.
De derde Monnik werd weder in de gevangenis gebragt,
en in het geheim van kant geholpen. Die
geval is boven alle twijfeling gefteld,doordien ERAS­
MUS hetzelve, met al de gemelde omftandigheden t
zelf verhaalt, in eenen Brief (*), en er in denzeiven
bijvoegt: Te Brusfel zijn eerst twee verbrand,
en van toen af begon die ftad LUTHER eerst te deeg
te begunftigen. Ook heeft LUTHER de gedachtenis
(*) Epist. 1060. T. II. Ep. p. :2c?.
D &
van

5- K E R K E L I J K E
BuC. G. van dezen marteldood vereerd met een Lied, waar
Jaar is 17. van het begin is: Ein neues Lied wir heben aan
tot 1552,
enz. (*)
Redetwist
te
Groningen
over
In het jaar 1523 werd in de ftad Groningen een
merkwaardige redetwist, (Disputatio,') gehouden,
over verfcheidene ftukken van den Godsdienst, en
den Gods­ bijzonder over de Wereldlijke Magt, welke de Paus
dienst.
van Rome zich aanmatigde (f). Ook fchreef LU­
THER in dat jaar zijnen Brief aan alle de Broeders
in CHRISTUS, die in Holland, Braband en Vlaanderen
zijn, ten einde hen te bemoedigen en te verfterken
in het geloof; in welken Brief hij ook gewaagt
van het uiteinde van de bovengemelde VOES
en ESCH, die hun bloed voor de eer en de zaak
van JEZUS geftort haddéh.
De Her­ Ondertusfchen won de Hervorming in Nederland
vorming
meer en meer veld, niettegeuftaande de hevigheid
wint veld
onder de der vervolging. Antwerpen, in welke ftad, uit
vervol­ hoofde van den toenmaals aldaar bioeijenden Koopging.handel,
zich vele vreemdelingen bevonden, Engelfchen
en Duitfchers, die der Hervorming waren
toegedaan, wies het getal der Hervormden van dag
tot dag. In het jaar 1524 predikte de Pastoor te
Mels, twee uren gaans van Antwerpen, tegen het
Pausdom , en dat fomwijlen in het open veld, door
den grooten toeloop van volk. Deze zeide eens ,
zich zeiven en de andere Priesters befchuldigende:
Wij
(*) Vergel. BRANDT /. c. Bladz. 191. GERDES, ubi
r
upra pag. 31.
(t) GERDES pag. 32.

GESCHIEDENIS. $j
Wij zijn erger dan JUDAS; hij verkocht en leverde :ia C. G.
den Heere: wij verkoopen hem «, en wij leveren faari5ï7.
;ot 1552.
hem niet. Dit veroorzaakte een nieuw Plakaat tegen
hem en zekeren Augustijner Monnik, die te
Antwerpen leerde , waar bij 30 Karelsguldens op
hun lijf gezet werden. Desniettemin kwam er op
eenen Zondag veel volks bijeen op eenige fcheepstimmerwerven,
om den Monnik te hooren. Doch
als hij, men weet niet, door welke verhindering ,
niet verfcheen , klom iemand uit den hoop, NI-
COLAAS genaamd, die welgeoefend was in de Heil.
Schrift, op een fchip, en onderwees de menigte.
Doch, deswegens van twee vleeschhouwersknechts,
vlammende op het geld, op het lijf des Predikers
gefteld, aangetast en aan de Overheid overgeleverd,
werd hij in een' zak gedoken, en bij de fladskraan
verdronken (*).
De komst van den verdreven Koning van Dene­ Lof van
marken CHRISTIERN II (f), te Vere en vervolgens IZA3ELLA
Of ELIZAte
Middelburg in Zeeland, gaf ook gelegenheid tot BETH,
uitbreiding van de leere van LUTHER en der Her­ Koningin
vorming. Deze Vorst begunliigde de Hervorming ,
vanDenemarken.
en zijne Gemalin IZABELLA of ELIZABETH , eene
Zuster van Keizer KAREL V. en den Roomschkoning
FERDINAND, wordt befchreven als eene godzalige
en voor de waarheid ijverige Vorstin. Haar
Broeder FERDINAND zou eens gezegd hebben, dat
hij liever gewenscht had, dat zijne Zuster op zee
(*) BRANDT Bladz. 216. GERDES pag. 37.
ver-
(f) Zie Kerk. Gefch. XXI Deel, Bladz. 06. volgg.
D 3

54 K E R K E L I J K E
m C. G. vergaan was, dan dat zij ooit met LUTHER te Wit»
Jaari5i7- tenberg had gefproken. Maar daar tegen zou de
tot 1552.
Koningin op een' anderen tijd haren Broeder FERDJ«
NAND te gemoet gevoerd hebben: dat, hoewel zij
van ééne moeder met hem ter wereld gebragt was,
en zij alles wilde doen, wat haren Broeder zou behagen,
zij zich echter aan Gods woord houden, en
geen gezag van eenig mensch in den Godsdienst erkennen
wilde, al ware het ook, dat hij haar daarom
niet voor zijne Zuster zou willen erkennen, hetwelk
zij geduldig verdragen zou. Zij overleed te Gend
den ioden Januarij 1545. Van haar overlijden fchrijft
LUTHER, in eenen Brief aan JOANN. AGRICOLA(*):
„ De Koninklijke vrouw, eene ware Koningin ,
„ ELIZABETH , Gemalin van den Koning van De-
t, nemarken, is overleden, gelijk Koning CHRIS-
TIERNUS zelf mij gefchreven heeft, doch zij is
„ in een groot geloof geftorven, na het Avondmaal
„ wettig ontvangen te hebben, naar de inftelling
„ van CHRISTUS; ook heeft men haar, hoe zeer
,, daar toe aangezocht door de Grooten, niet kun-
,, nen overreden, om tot het geloof van den Paus
,, weder te keeren. Te weten, CHRISTUS heeft
„ ook eens eene Koningin ten hemel willen verhef-
„ fen (f)."
VeleNon- Men vindt op het jaar 1524 aangeteekend , dat
nenvlug­ vele Kloosterlingen hunne Kloosters verlieten. In
ten en
trouwen. Holland) mijn vaderland, fchrijft ERASMUS, in ze-
(*) Epist. Tont. II. pag. 311,
(t) GERDES pag. 38 , 39.
k*

G E S C H I E D E N I S . 55
keren Brief, nemen de Nonnen overal de vlugt, en 1 ia C. G.
trouwen in den Heere. De Inquifiteur NIKLAAS ' aari5i7.
ot 1552»
VAN EGMOND werd van den Keizer en den Paus,
om eenige mishandelingen , uit zijn' dienst gezet.
FRANCOIS VAN DER H U L S T , zijn ambtgenoot, liep
gevaar van aan den lijve geftraft te worden. Maar
kort daar na verkreeg hij weder nieuwe magt, en
de Inquifitie werd hem weder toevertrouwd (*).
De Monniken geraakten alom bij het volk in Hoh
land, Zeeland en Vlaanderen in eenen doodelijken
haat. Men wierp te 's Hertogenbosch, in eenen oploop,
al de Minderbroeders en Dominikanen ter ftad
uit. Te Antwerpen gingen de buiten vergaderingen
voort, zonder op de Plakaten des Keizers, der
Landvoogdesfe, of der Wethouderen te pasfen.
Intusfchen was er op den eerften April deszei ven Weuw
jaars 1524 in Holland weder een Plakaat uitgeko­ Piakaat.
men, waar bij het drukken van eenig Boek verboden
werd, zonder vooraf onderzocht en goedgekeurd
te zijn, ten einde het verfpreiden der nieuwe
leere op alle mogelijke wijze te beletten.
In het jaar 1525 werd in Holland in den Haag IAN DE
SAKKER
het eerfte voorbeeld gegeven van doodftraf, om de
'lOANNES
leere van den Godsdienst, na het opftaan van LU­ LMSTORI-
THER, door het worgen en verbranden van JOAN­ USJ eerde
Mnrtelaar
NES PISTORIUS of JAN DE BAKKER , hetwelk eenige
in Hol­
breedere melding verdient. Deze JAN DE BAKKER , land.
uit eerlijke maar geringe ouders te Woerden geboren,
was eenigen tijd Koraal-Zanger te Utrecht,
(*) BRANDT Bladz. 217. GERDES p. 43.
en

na C. G. en genoot vervolgens het onderwijs van JOANNES
Jaari5i7.
RHODIUS, Beftumder of Rector van het Collegium
tot 1552.
Hieronymitanum aldaar, van wien, als zijnde zeer
genegen voor de Hervorming, hij de zucht tot
waarheid al fpoedig overerfde. Zijn Vader, die
Koster was, voor den Zoon vreezende, nam hem
tot zich, om hem in zijn ambt behulpzaam te zijn.
Doch de Zoon liet geene gelegenheid voorbijgaan ,
om zijne medeburgers met het Euangelie bekend te
maken, en velen tot de Hervorming over te halen.
Men zond hem dan , ter voltooijing zijner Letteroefeningen
, naar Leuven, met aanbeveling aan ERAS­
MUS, die gastvriendfchap had gehad met zijnen Va-
3er. Hier maakte hij , in korten tijd, ongemeene
vorderingen, en werd, doch tegen zijnen zin , op
landrang des vaders, tot Priester gewijd. Als Priester
predikte hij vrijmoedig tegen de heerfchcnde dwalingen
en gebreken, waar op hij door de Geesteijkheid
van Utrecht geroepen werd, ter verantvvoorling;
toen hij weigerde te' verfchijnen, werd hij van
len Kastelein van het Kasteel te Woerden, op last
< Ier Staten van Holland, bij welke de Utrecht fche
feestelijkheid hem van halflarrigheid befchuldigd
1 ïad, in hechtenis genomen; doch weder ontflagen
:ijnde, reisde hij naar Wittenberg, alwaar hij drie
] Baanden vertoefde. Wedergekeerd in het vaderland,
ring hij weder aan te prediken, waarom de Gees-
1 elijkheid van Utrecht hem tot eene ballingfchap van
( irie jaren veroordeelde, en tot eene bedevaart naar
i lome, ten einde daar de Ketterij af te zweeren en
loete te doen. DE BAKKER , verre van hier aan te
\
56 K E R K E L I J K E
vol-

G E S C H I E D E N I S . 57
voldoen, reisde door Holland rond, en (richtte de 1
Hervormden hier en ginds in het geheim; onder anderen
zal hij CORNELIS HONIUS of HOEN en WIL­
LEM GNAPHAEUS, die thans te Delft om het geloof
gevangen zaten, ook bezocht en vertroost hebben.
Omtrent dezen tijd, het jaar 1523, befloot hij
eene vrouw te trouwen, ook hield hij op, de Mis
te lezen, ja leide zijn Priesterfchap neder, en zocht
zijn beftaan met den arbeid van zijne handen , bij
aanhoudendheid echter voortgaande in bijzondere
huizen in het geheim te prediken.
Wanneer te dezen tijde de Paus met eene nieuwe
uitvinding Aflaten om niet aanbood aan allen , die
op zekere plaatfen en tijden de Mis hoorden, beijverde
onze BAKKER zich, om de nietigheid en
arglistigheid dezer uitvinding aan te toonen , en zijne
medeburgers te waarfchuwen. De Geestelijkheid,
door het een en ander in woede uitberftende, bragten
te wege, dat hij, op uitdrukkelijk bevel vandeLandvoogdesfe
MARGARETHA , gevat, en in 1525 ter dood
gebragt werd, toen hij naauwelijks in het zeven en
twintigfle jaar zijns ouderdoms getreden was. Mees­
ter NICOLAUS COPINUS A MONTIBUS, GODSCHALK
ROSÉMUND , en RUARD TAPPER van Enkhuizen ,
waren in het eerst zijne voornaamfte Geloofsonderzoekers,
aanklagers en beftrijders uit de Kerkelijken;
Meester JOOST LOVERING, of LAURENS, Prefident
van den grooten Raad te Mechelen, zat daar na
over het beleid en het befluit dezer regtspleging ,
van wege de Wereldlijke Overheid; deze was ook
een voornaam lid der Inquifitie, die door ERASMUS,
D 5 in
ia C. G.
aan 517.
ot 1552.

«a C. G.
Jaarisi^.
tot 1552.
58 K E R K E L I J K E
in eenen Brief aan BILEBALD PIRKHEIMER, befchreven
wordt, de geleerdheid meer dan doodelijk
te haten. Zij hadden met hem, gedurende zijne
gevangenis, veel woordenftrijds, drijvende, dat men
al de inzettingen en overleveringen der Roomfche
Kerke moest aannemen tot regelen van geloof en leven;
dat men de Ketters moest dwingen, of uitroeijen
met den zwaarde; dat de Priesters tot den
ongehuwden Haat verbonden waren, DE BAKKER
betuigde, niets te willen vastltellen, dan hetgeen in
de Heilige Schrift was uitgedrukt, in den zin en
meening van den Heiligen Geest, die dezelve had
ingegeven, om welken te verdaan, men niet noodig
had, andere woorden te gebruiken, dan van de Schriftuur
zelve. Hij wilde de indellingen der Kerk wel
onderhouden, doch in zoo verre die met Gods
woord overeenkwamen. Geweld was niet geoorloofd
in den Godsdienst; men moest de menfchen
niet dwingen in te gaan, anders dan God hen
dwingt, door overtuiging en verlichting der waarheid.
Hij beklaagde zich, dat men in hem een
kuisch en eerlijk huwelijk , door God toegelaten,
niet wilde dulden, daar de hoererij en allerlei onkuischheid
onder de Priesters zeiven dagelijks gepleegd,
gebiecht, vergeven en op nieuws bedreven
werd; hij had de gave der onthouding niet, en
moeite genoeg gedaan, door vasten en bidden, en
zwaren arbeid, en zich van allen Herken drank te
onthouden, om die te verkrijgen, maar vergeefs ,
waarom hij het noodig had geoordeeld, een eerbaar
huwelijk aan te gaan, hij had wel, toen hij Piies-
ter

G E S C H I E D E N I S .

6a K E R K E L IJ K E
na C. G. Zoon te behouden, denzelven tot herroeping zot!
Jaari5l7. bewegen. Doch de zaak viel anders uit. De Va­
tot 1552.
der verfterkte en bemoedigde den Zoon met deze of
dergelijke woorden: „ Zijt welgemoed, volhard in
„ het goede. Ik ben bereid , naar het voorbeeld
„ van ABRAHAM, mijnen zeer lieven Zoon, die mij
„ nooit misdaan heeft, op te offeren."
Toen hem zijn fterfuur werd aangezegd, ontving
hij deze aanzegging met wonderbare en ongewone
gemoedsblijdfchap , en bragt den geheelen nacht
door met overdenkingen, het lezen van den Bijbel ,
en tusfehen beide, met eenen gerusten flaap. Den
volgenden dag, den isden September des jaarsissj,
werd hij op een hoog ftellaadje ontwijd. Vervolgens
hing men hem een kort geel kleed om het lijf,
en zette een' geelen hoed met oorlappen, als eene
zotskap, op zijn hoofd. Voorbij het gevangenhuis
ten dood gaande, riep hij tot de genen , die ook
ter zake van het geloof gevangen zaten, met luider
ftemme: „ Ziet, zeer lieve Broeders, ik heb mijnen
voet nu gezet op den dorpel des martelaarfchaps.
Hebt goeden moed, als lterke helden van
JEZUS CHRISTUS, opgewekt door mijn voorbeeld.
Verdedigt de Euangelifche waarheid tegen alle ongeregtigheid."
Op deze Item werd met een vrolijk
geroep, gejuich en handgeklap der gevangenen geantwoord.
Zij hieven verders Kerkelijke Gezangen
aan, en hielden niet op, voordat de Priester den
geest gegeven had. Tot den brandftapel geleid ,
beklom hij dien moedig, drukte zijnen rug tegen
den ftaak, en fchikte den ftrop , die hem worgen
zou,

GESCHIEDENIS. 61
zou, zelf om zijnen hals, roepende met luide Item- na C. G.
me: Hel, waar is uw roem? ó Dood, waar Jaari5i7.
tot 1552.
„ is uwe overwinning? de dood is verflonden in
„ de overwinning van CHRISTUS." En daar na:
„ Heere, vergeef het hun, want zij weten niet 3
„ wat zij doen!" Ten laatlte: ,, ó JEZUS CHRIS-
„ TUS, Zoon van God, gedenk mijner! ontferm u
„ mijner!" Hij ging, toen hem de adem verflikt
werd, uit, als in een' zachten flaap, zonder trekking
der leden, fchudding van het hoofd, of verdraaijing
der oogen. Dit was het uiteinde van JAN
DE BAKKER, die dus, in den Haag, de eerfte in
Holland, na het opftaan van LUTHER, ter dood
werd gebragt (*).
Men zou den volgenden dag de andere gevange­ CORNELIS
nen, te weten den Monnik EERNARDUS, GERARD
HONIUS
(HOEN)en
WORMER, en WILLEM VAN UTRECHT, mogelijk WILLEM
ook WILLEM GNAPHAEUS , gedood hebben, ten GNAPHAE­
US.
ware de ftandvastigheid van DE BAKKER de gemoederen
der Rigteren eenigzins verzacht had. WILLEM
GNAPHAEUS, Rector van het Gytnnafïum in den
Haag, was met KORNELIS HONIUS of HOEN reeds
in het jaar 1523 onverhoord in de gevangenis geworpen,
daar men ze drie maanden had gehouden,
waar na men hun, onder borgtocht, den Haag tot
een verblijf gaf voor twee jaren, gedurende welke
HONIUS overleed (f). GNAPHAEUS werd, na het
ver-
(*) BRANDT Bladz. 219. Volgg. GERDES p. 4. 47-52. !
• (f) Van dezen HONIUS of HOEN is nog een Brief overig
over den waren zin der woorden: Dit is wijn ligchaam,

61 K E R K E L IJ K E
na C. G verloopen dezer twee jaren, ontflagen, alzoo er gee­
Jaari5i7 ne befchuldigers waren opgekomen. Maar wegens
tot 1552.
zeker gefchrift bij hem opgefteld, ter vertroosting
eener arme weduvv, wier zoon den Monnikskap had
/erworpen, werd GNAPHAEUS gedurende de gevangenis
van JAN DE BAKKER weder gevangen genonen,
en na veel ondervragens in zeker Klooster
/erzonden, om daar drie maanden lang te bier en
:e brood boete te doen. Daar na bedenkende den
zwaren nood der tijden, wegens de vervolging in de
Nederlanden en den Boerenkrijg in Duitschland,
fchreef hij een Boekje, zijnde een gefprek tusfehen
ÏHEOFILUS, ook TOBIAS en LAZARUS, onder den
titel: Vertroosting en Spiegel der Kranken, opge-
[teld, hetwelk, buiten zijn weten, te overhaast uitgegeven,
echter veel nut deed, en in korten tijd
dikwijls herdrukt werd; één der Drukkers van hetzelve
is daarom ter dood gebragt. Eindelijk moest
hij het vaderland verlaten. Omdat men, in de vasten
, bij zijne haardftede, een ftuk worst in den pot
met erwten had gevonden, door eene zwangere beluste
vrouw daar in gedaan , werd men weder tegen
hem gaande. Het Hof was twee dagen bezig, om
chaam, bij GERDES T. I. Hift. Ev. Ren. Nonum. pag.
2:8. volgg. Hij zal ook met GNAPHAEUS en JOA. RHO-
DIUS de Overzetting van het Nieuwe Testament in het
Nederduitsch vervaardigd hebben, welke in het jaar 1523
gedrukt is, hoewel dezelve eigenlijk was de Vertaling
van LUTHER uit het Nederduitsch overgebragt. GERDES
Tom. III. pag. 35,
dit

G E S C H I E D E N I S . 63
dit ftuk te overleggen. Men hoorde de Geneeshee-
ren, wien gevraagd werd, of zwangere vrouwen ,
ook door de natuur, belust konden worden, om
vleesch in de vasten te eten. Men ftreek vonnis
tegen hem, die afwezende was uit den Haag, dat
men hem zou vangen, ook wel dooden, waar men
hem zou bekomen. Zijne moeder, eene oude zwak­
ke vrouw, werd in de boeijen, en zijne eenige zus­
ter in den kerker geworpen, men ftelde eenige Ge-
regtsdienaars in zijn huis, die op zijne kosten teer­
den. Zulke behandeling bewoog hem, zijne vei­
ligheid in het jaar 1526 in vreemde landen te zoe­
ken (*).
Merkwaardig is het verhaal nopens den dood van BERNARD
eenen Karmeliter Monnik, BERNARD, een' man van een Karmeliter
50 jaren, die te dezen tijde te Britz , een plaatsje ter dood
vijf of zes mijlen van Mechelen, ter vuurftraffe ver­ gebragt.
oordeeld, driemaal te vergeefs in het vuur gewor­
pen werd, hetwelk telkens gebluscht werd, zoo dat
men hem met een' hamer het hoofd infloeg. Het
lijk in het vuur geworpen zijnde, werd, zegt men,
het vuur weder gebluscht, en het lijk was nergens
te vinden, waar uit een gerucht ontftond, dat de
onfchuldige lijder ten hemel was opgenomen (f).
JAN CASTELLAN van Doornik werd in Lotharin­ |AN CAS-
(*) Hij zelf geeft van deze bijzonderheden een ver­
haal in de Voorrede op het bovengemelde Boekje TO-
BIAS en LAZARUS; waar uit GERDES pag. 33, 55. en
BRANDT Bladz. 228. hun verhaal ontleend hebben.
(t) GERDES pag. 52.
na C. G.
Jaari5i7i
tot 1552.
I'ELLAN,
gen-

K E R K E L I J K E
naC. G. gen den iaden Januarij 1525 verbrand, nadat men
Jaari5i7. hem eerst, met veel plegtigheden , ontzet en ont­
tot 1552.
wijd had van de Priesterlijke Orde (*). Hij had in
Doornik en vervolgens te Metz veel dienst gedaan
met het verkondigen van het Euangelie. Te Doornik
vond de Euangelieprediking over het geheel veel
toeloop, zoodat men die ftad fomüjds het Vlaam*
fche Geneve noemde. Ook heeft geene fiad meer
bloedgetuigen en ballingen ter zake van den Godsdienst
opgeleverd, dan Doornik,
Nieuw
Plakaat.
Kort na den dood van JAN DE BAKKER , werd
niet alleen het oude Piakaat tegen de Lutheranen
vernieuwd, maar bovendien werd een nieuw Plakaat
afgekondigd, bij hetwelk alle heimelijke of openbare
vergaderingen verboden werden, om te lezen of te
fpreken van het Euangelie, de Brieven van den
Apostel PAULUS en andere Geestelijke Ichriften; dezelve
uit te leggen; of binnens huis of over tafel te
disputeren over het Geloof, de Sacramenten, de
magt van den Paus of der Conciliën, of andere
Geestelijke zaken. Tevens werd belast, alle Ketterfche
Boeken te verbranden; en niets te drukken,
ten zij het eerst overzien ware bij den Raad enz.
Brief der De Landvoogdesfe fchreef ook den zaden van
Land­ Herfstmaand aan de bellotene Heden van Holland,
voogdesfe.
dat zij te letten hadden op de Predikers, Parochiepapen
en Schoolmeesters binnen dezelve Reden, en
den a7llen van die maand fchreef zij aan de Kloosters
(*) Men zie zijn vonnis bij GERDES Tom. III. Mon.
pag. 68.

G E S C H I E D E N I S . 6$
\
ters eenen Brief, welken wij, om deszelfs merk­
waardigheid, uit BRANDT (*) zullen overnemen,
dewijl er uit blijkt, hoe men, inderdaad , algemeen
overtuigd was, van de noodzakelijkheid eener Hervorming
:
,, MARGARIETE enz.
„ Eerfaeme, lieve ende beminde. Wij fijn volkomelijken
onderricht, dat die dwaelinge, die on-
„ der den gemeinen volke gerefen is , meest toe-
„ kompt ende gekomen is uit de indiscrete fermoe-
„ nen van de Predikanten, Religieufen ende ande-
„ ren: om waer in te remediëren is onze meininge,
„ dat gij voortaene nijemant en fult uitfeijnden ,
„ omme te preken, ofte gedogen binnen uwen con-
„ vente te preken, dan den geenen, die voorfienig,
„ verftandig, ende van goede manieren fijn , ende
„ wel geëxerceert ende geoeffent i'n de manieren van
„ preken: ende dat gij defelve fulks onderwijst ,
„ aleer hij preken fal, dat hij hem wachte, 't ge-
„ meine volk te fcandeliferen met onbehoorlijke fa-
,, buien, redenen ende narratien, als ook wel ge»
„ fchiedt is: dat hij ook niet en vermaene van
„ MARTINUS LUTHER, ofte fijne keringen, noch
,, ook van de opinie van de Ketters, die hier voor-
„ tijds geweest fijn: denfelven uwe Predikanten
„ adverterende, foo verre lij contrarie doen, dat
„ fij daer van bij u gecorrigeert fullen worden ,
„ ende gefuspendeert van 't officie, welke correc-
(*) /. c, Bladz, 232. " U

66
K E R K E L Ij K E
»aC G. „ tie gij ten effecte fult brengen van 't prediken te
Jaari5i7. „ benemen. Boven dezen is onfe meeninge , dat
'tot 1552.
„ die Tcrminarisfen van uwen convente niet lan-
,, ger en fullen mogen blijven in heure terminen ,
„ dan die weeke, die fullen preken , ende die felve
„ weke geëxpireert fijnde, terftondt weder tot huis
„ ende heuren convente keeren, fonder voor of na
„ defelve weeke hen voorder in die termine te mo-
„ gen onderwinden; waer van wij 11 adverteren.,
„ ten einde dat, indien dit contrarie gebeurde, ons
„ van noode foude fijn, voorder daer inne te voor-
„ fien tot uwen fchande en fchade; 't welk wij als
„ nu om beters wille gelaten hebben, ende hebben
„ niettemin gelast onfen Wethouders, ons te ad-
„ verteren, indien contrarie van defe gebeurde ende
gij hiér inne gebrekelijk waert. Eerfaeme , lieve ,
" beminde, ons Heere Godt fij met u. Gefchreven
„ in den Hage den fevenentwintigften Septembris
„ des jaers vijftienhondert vijfentwintig."
Behalven een voorgaand Plakaat tegen het ont­
Nieuwe
Plakaten. vangen, herbergen of begunftigen van rondzwervende
Geestelijke perfonen, en een ander van den
iaden van Louwmaand des volgenden jaars 1526 ,
op het ft.uk van Ketterij, kwam er nog een in
Vlaanderen uit, van den I7den van Hooimaand,
gedeeltelijk genoegzaam overeenftemmende met den
Brief der Landvoogdesfe, en voorts verbiedende alle
openbare of heimelijke bijeenkomften, en het fpreken
over en behandelen van geloofszaken; maar ook een
bevel, om nevens de Boeken van M. LUTHER, PO-
WE-

G E S C H I E D E N I S . 6 i
MER ANUS, CARELSTAD, MELANCHTHON, OECO
! na C. G.
LAMPADIUS , FRANCISCUS LAMBERTUS , JUSTU! 1 Jaari5i7.
tot 1552.
JONAS en anderen van zijne aanhangers met hem ge
voelende, alle Euangelien, Zendbrieven, Profetien,
en andere Boeken der Heil. Schrifturen; in Duitsch'
VJaamsch, of Walsch, met Kantfchriften en Uit
leggingen, inhoudende leeringen van LUTHER, t«
brengen in eene openbare plaatfe, en aldaar te verbranden.
Op pene, dat degenen, die bevonden zou
worden , eenige van de voorfchrevene Boeken bi
zich te hebben, na de afkondiging van dit Plakaatj
gebannen zou worden, op verbeurte van
goed.
lijf en
Niet alleen beijverde men zich, om de leere der Verdichte
Roomfche Kerk te handhaven door Plakaten en met Wonderwerken.
den geweldigen arm; maar men ftrooide ook ten
dien zelfden einde wondergebeurtenisfen uit; bij
voorbeeld, dat een Beeld van onze Lieve Vrouw
gezien zou zijn, tranen Hortende over het toenemen
der Lutherfche Ketterij en foortgelijke (*).
Daarentegen gebruikten de Hervormers middelen Bijbel in
van eene geheel andere natuur, tot voorftand van retNederduitsch
hunne leere; het onderzoek namelijk der waarheid
vertaald.
en ftandvastig geduld in het lijden voor dezelve.
Ten aanzien van het eerfte werd al vroeg gezorgd,
om den Bijbel in het Nederduitsch te vertalen, en
aan de lieden in handen te geven. Zoodra de fchriften
van het Nieuwe Testament door LUTHER in
het Hoogduitsch vertaald, in het jaar 1522 waren
(*) GERDES /. C. p. 57.
E a
uit-

68 K E R K E L I J K E
na C. G. uitgegeven, werden dezelve ook in het Nederduilsch
Jaar 1517 overgebragt, en reeds in die taal in het jaar 1523
tot 1552.
in 8ro gedrukt, te Amfterdam bij DOEN PIETERS-
SOON , in Engelenburg, gelijk de Drukker zichzelven
noemr. Doch het liep nog eenigen tijd aan,
eer ook het Oude Testament in het Nederduitsch
gedrukt verfcheen. 'ia het jaar 1525 kwam hetzelve
in het kleinfte formaat in i6mo uit, in 4 deeltjes,
te Antwerpen bij j. ROEMUND. Doch de eerfte
Nederlandfche Vertaling van den geheelen Bijbel zag
eerst daar na het licht in twee Deelen in Folio, te
Antwerpen bij JAKOB VAN LIESVELD , zijnde dit de
vermaarde Liesveldfche Bijbel, welke verfcheidene
malen herdrukt is geworden, en laatftelijk in het
jaar 1542, nog bij het leven van LIESVELD, welke
uitgave voor de beste wordt gehouden. De Drukker
zelf, VAN LIESVELD , is in het jaar 1545 te
Antwerpen onthalsd, omdat hij in de Aanteekeningen
op den kant van den Bijbel, naar een ander exemplaar,
gedrukt had: „ Dat de faelicheit der men-
,, fchen alleen compt door JESUM CHRISTUM. "
Deze uitgave des Bijbels werd in een Plakaat van den
Keizer in 1546 verboden, gelijk wij zien zullen (*).
Ook vergaderde iemand de allertroostelijkfte fchriftuurplaatfen,
welke hij afzonderlijk in het licht gaf,
onder den titel: Fontein des Levens. Alhoewel nu
dit boekje niets dan fchriftuurwoorden, zonder eenige
uitlegging, vervatte, was het evenwel den hevigften
voorftanderen van het Pausdom zeer in den
weg,
(*) Zie GERDES p. 57-02. BRANDT Bladz. 363.

G E S C H I E D E N I S . 09
weg, zoodat zeker Brabandsch Franciskaner de reis
aannam naar Amfterdam, waar het eerst was ge­
drukt, en den geheelen druk kocht, welken hij ver­
brandde; maar het werd terflond in verfcheidene
plaatfen herdrukt (*).
In het volgende jaar 1527, werd WENDELMOET
KLAAS DOCHTER, eene weduwe van Monnikendam,
eene deugdzame vrouw, maar die het Euangelie
vrijmoediglijk beleed, en zich daar niet van liet af­
trekken, eerst op het Kasteel van Woerden gevan­
gen gezet, en van daar naar den Haag gevoerd, en
den 2often November ter dood gebragt. De Mon­
niken fielden wel alle pogingen van beloften en be­
dreigingen in het werk, om haar van haar geloof
af te trekken, maar zij bleef tot het einde toe ftand­
vastig. Men dreigde haar met de ftraffe des vuurs,
maar haar antwoord was: „ Is u die magt van
„ boven gegeven, ik ben bereid te lijden. " Als
hare nabeftaanden en anderen haar in den Kerker
bezoekende , een derzelven zeide : „ Gij fchijnt
„ mij toe, den dood niet te vreezen, maar gij hebt
„ dien nog niet gefmaakt!" voegde zij hem toe:
„ Dat is waar; maar ik zal dien nooit ftnaken ,
„ want CHRISTUS heeft hem voor mij ondergaan,
„ en gezegd: {Joann. VIII. 51.) Indien iemand
„ mijn woord bewaart, hij zal den dood niet fma-
„ ken in eeuwigheid." Tegen zekere edele matro­
ne, die zeer veel van haar hield, en haar zeide :
„ Waarom zwijgt gij niet liever, mijne lieve WEN-
(*) BRANDT Bladz. 261.
E 3
„ DEL-
ia C. G.
faari5i7.
ot 1552.
Dood van
VBNDEL-
(IOET
(LAAS
DOCHTER/
f

70 K E R K E L I J K E
aa C. G. S, DELMOET, en denkt en gelooft in uw hart, wat
Jaari5i7, „ gij wilt, opdat gij dit leven nog wat moogt getot
1552
„ nieten?" hernam zij: „ Ach Zuster, gij weet
,, niet, wat gij zegt. Met het hart gelooft men
„ ter regtvaardigheid; met den mond belijdt men
„ tot zaligheid." Eindelijk door het geheele Hof
van Holland vermaand wordende, om zich te bekeeren,
en hare dwaling te herroepen , was haar
woord: „Ik hange mijnen Heer en God aan,
„ dien ik noch om des levens, noch om des doods
„ wil verlaten zal." Men vraagde haar, „wat zij
„ van de Mis dacht? „ Ik weet het," zeide zij,
,, dat gijlieden deze ronde ouweltjes als God er-
„ kent, maar ik verfoei ze als den Duivel." Aangaande
de Heiligen en derzelver voorbidding beleed
zij, geenen anderen Middelaar of Voorfpraak te kennen,
dan JEZUS CHRISTUS alleen. Men vermaande
haar, toen haar de dood werd aangezegd, dat zij
hare zonden aan eenen Priester zou biechten. Haar
antwoord was: ., Ik ben al lang geltorven, doch
,, het is de geest van CHRISTUS, die mij levende
„ maakt. Ondertusfchen heb ik alle mijne zonden
,, aan CHRISTUS, mijnen Heere, gebiecht, die heeft
„ mij alle mijne zonden genadig vergeven. Doch ,
,, heb ik iemand van mijne naasten misdaan , ik
,, bidde, dat die het mij vergeve." Ter doodftrafTe
uitgevoerd wordende, als zekere Monnik haar gedurig
inviel, haar een kruisbeeld voorhoudende, dat
zij haren Zaligmaker, met eenen kus, zou vereeren,
zeide zij: „ Ik ken dezen houten Zaligmaker niet;
„ mijn Zaligmaker is in den Piemel, ter regterhand
„ Gods,

G E S C H I E D E N I S . 71
„ Gods, des Almagtigen Vaders." Voorts verhaalt ia C. G.
men, dat deze WENDELMOET, nu den brandftapel [aan 517.
:ot 1552.
beklommen hebbende, in den oogenblik , dat men
haar zoude worgen, zediglijk hare oogen gefloten
en haar hoofd geneigd hebbe , als fchikte zij
zich , om te llapen. Dus gaf zij den geest, zijnde
eerst geworgd en toen verbrand. Eenigen rekenen
haar onder de Martelaren der Doopsgezinden, doch
zonder grond, dewijl men niet leest, dat haar iets
omtrent den Doop te last is gelegd (*).
In de eerfte maanden van het jaar 1528, Januarij Nieuwe
Plakaten.
en Februarij, werden weder nieuwe Plakaten van
wege den Keizer op het ftuk van den Godsdienst
uitgegeven. Te Doornik lag te dezen tijde een
Augustyner Monnik, HENDRIK genaamd, zijnde een
Vlaming, gevangen. Hij was de eerfte, die te
Kortryk het Euangelie predikte, vervolgens had hij
de Monnikskap afgeleid, en eene vrouw getrouwd.
Hij werd daar over te Kortryk gevangen genomen
en naar Doornik gebragt. Men bood hem het leven
aan, indien hij bekende, dat de vrouw, die hij getrouwd
had, niet zijne echtelijke huisvrouw, maar
zijne hoer of bijzit ware. Doch hij weigerde, onder
deze voorwaarde, zijn leven te verlengen, en
werd dus, ftandvastig blijvende bij het gene hij geleerd
had, in de maand Mei des jaars 1528 levende
verbrand (f).
In het jaar 1529, in welk jaar te Kameryk del tfieuw
'lakastt.
(*) GEEDES pag. 62, 63. BRANDT Bladz. 242, 243.
Q) GERDES p. 63, 64. BRANDT Bladz. 249.
E 4
vre- ]

74 K E R K E L I J K E
na C. G vrede gefloten werd tusfehen Frankryk en den Kei­
Jaari5i7
zer, waar in men van wederzijde overeenkwam, om
tot 1552.
de Luther fche Ketterij uit te roeijen, gaf KAREL V
een nieuw Plakaat uit, hetwelk den 25lten van Wijn­
maand werd afgekondigd , en waar bij degenen ,
die de verboden Boeken binnen zekeren tijd niet
overleverden, ter dood werden verwezen, zonder
genade of uitftel en verdere lrrenge bepalingen om­
trent degenen , die van Ketterij verdacht of be-
fchuldigd werden, met breede beloften aan de aan-
brengeren derzei ven. Den 2often van die maand
was te Mechelen zekere WILLEM VAN ZWOL, ter
zake van Lutheranerij, verbrand (*).
In het jaar 1530 werd in '$ Gravenhage TEUNIS
TEEKSZOON van Naar den, een jongeling van vier­
entwintig jaren, wegens zijnen ijver tegen het Paus­
dom , verbrand. Hij was eerst een fcholier te Leu­
ven geweest, zeer ongebonden van leven, tot dat
hij daar na te Naarden, op eene wandeling, als
uit den hemel ter reder werd geflagen , en voor
dood t'huis gebragt, waar na hij een' afkeer van
het kwaad, en met een van het Pausdom kreeg, en
de Hervorming predikte. Daar over gedaagd zijnde,
reisde hij gewillig naar den Haag. Men liet hem
eens gaan, daar na vvaarfchuwen, en ten laatfte
vasthouden; zelfs in de gevangenis werd hem nog
gelegenheid gegeven , om te ontkomen, dan hij
zocht dit niet. Naar het vuur gaande, dankte hij
God, en zong een oud lied : Ik arm fchaepken
(*) B'iA^DT Bladz. =4p. GERDES. p. 65-^8.
aan

G E S C H I E D E N I S . 73
aan der heide enz. Hij trok de muilen van zijne na C. G.
voeten, de kousfen van zijne beenen, en deelde die Jaansi?.
tot 1552.
den armen (*).
In Gelderland werd de Hervorming met geweld Vervol­
belet, eenen vasten voet te vatten. De Hertog KAging
in
Gelder­
REL VAN EGMOND , die in gedurige oorlogen een land.
onrustig leven voerde, misfchien, uit de verandering
in den Godsdienst, ook verandering in de burgerlijke
regering vreezende, ftelde alle pogingen in het
werk, om de Hervorming te weeren. Hij gaf zijne
oogmerken daar toe te kennen in eenen vleijenden
Brief aan den Paus, in het jaar 1525 gefchreven (f);
in het jaar 1529 gaf hij een ftreng Plakaat uit te
Arnhem, tegen de Lutheranery, welk Plakaat geteekend
was den i7den April. Een der eerden, die
in Gelderland het Euangelie verkondigden, was
ADOLF CLARENBACH, beftuurder van het School te
Wezel, die te Keulen den 28(ten September 1529
ten vuurdood verwezen is. Behalve dezen CLAREN­
BACH heeft GERHAUDUS GELDENHAUR, gezegd VAN
NIMWEGEN, een geleerd man, en vriend van ERAS-
MUS , veel dienst aan de Hervorming gedaan. Hij
week naderhand ten lande uit naar Duitschland, en
is te Marpurg in het jaar 1542 overleden. Hij heeft
verfcheidene fchriften nagelaten, een van welken,
behelzende aanteekeningen van ERASMUS op de wet-,
ten tegen de Ketters, en verfcheidene Brieven van
VAN NIMWEGEN, over de Hervorming en het ftraf-
(*) BRANDT t. a. p.
(t) Men leest dezen Brief bij GERDES ƒ>. 4-5.
E 5
fen

na C. G
Jaan 5i7
tot 1552
74 K E R K E L I J K E
fen der Ketteren, aan Keizer KAREL, aan de Duit­
fche Vorsten te Spiers verzameld, aan KAREL,Her­
tog van Gelder, en aan FILIPS, Landgraaf van
Hes fen, uitgegeven te Straatsburg 1527 in 8vo. de
genegenheid van ERASMUS zoo zeer van hem ver­
vreemde, dat deze een' fcherpen Brief tegen de val-
fche Euangelifchen fchreef, welke door de Godge­
leerden van Straatsburg is beantwoord geworden ,
waar op ERASMUS weder geantwoord heeft (*_). Die
ERASMUS , die altijd van gematigdheid fprak en
roemde, die zoo vreesachtig was, dat hij in het jaar
1521 fchreef, dat, indien LUTHER alles godzalig
gefchreven had, hij ERASMUS nogtans geen gemoed
had, om voorde waarheid levensgevaar te ondergaan ,
fchreef nu in het jaar 1530 fchimpend en fcherp aan
die van Nederland en Oostfriesland eenen langen
Brief, om zich niet fchuldig te maken aan het op­
roer, daar het Lutherdom door werd voortgezet;
en om , gelijk hij fprak, zich binnen de arke te hou­
den , om door den Zondvloed niet te vergaan ; in
CHRISTUS fcheepken te blijven, om door de golven
niet verzwolgen te worden; in den fchaapslial der
Kerk te volharden, om geene prooi voor den wolf
te worden, of voor den Satan, die altijd rondgaat,
zoekende, wien hij zou mogen verflinden. Hij toon­
de zich te fchamen, dat hij vriendfchap onderhou­
den had met voorname Hervormers, en verklaarde,
niet verder met hen te doen te hebben (f).
(*) GERDES pag. 41. Not.
Niet-
CX) GÜRDES p. ~c-7J. BRANDT Bladz. 254. en 301-3II.

G E S C H I E D E N I S . 75
Niettegenftaande dit alles, ging de Hervorming

na C. G
Jaari5i7
tot 1552
Een geheelhuisgezin
te
Limburg
verbrand.
76 K E R K E L I J K E
Die van Deventer weigerden echter in het jaar 1532
des Keizers Kommisfarisfen tot het Geloofsonder­
zoek toe te laten, bewerende, dat de verdachte
perfonen bij den Burgemeester en den Raad behoor­
den onderzocht te worden.
Maar te Limburg was de vervolging door Kei­
zerlijke Gelastigden zwaar. Onder anderen werden
daar op den houtmijt verbrand zes perfonen uit één
huisgezin, de man, de vrouw, en twee dochters
met derzelver mannen, wegens derzelver afkeer van
het Pausdom. Als deze naar den berg Rotfelt,
eene kleine mijl van de ftad gelegen, ter dood ge­
voerd werden, hoorde men hen alle zes, als met
ééne (tem, den ganfchen weg langs, niet anders
dan Pfalmen zingen. Daar na riepen zij, malkan­
deren vertroostende en verlrerkende, den naam des
Zaligmakers JEZUS aan, tot den laatften fnik des
levens toe. Op gelijke wijze werden anderen te
Atrecht, 's Hertogenbosch en elders ter dood ge­
bragt (*).
Om dezen tijd namen de opfchuddingen door de
oproerige Herdoopers verwekt, eenen aanvang, van
welke te zijner plaatfe gefpróken zal worden. Wij
maken er hier flechts, in het voorbijgaan, gewag
van, omdat derzelver oproerige ondernemingen den
haat van velen tegen de Hervorming meer en meer
aanvuur len, die geen behoorlijk onderfcheid wisten
te maken, waar door menigen ongelukkig werden.
In het jaar 1534 werd in 's Hertogenbosch JOOST
(*) GERDES f. 80. BRANDT Bladz 0-62, 2
'-t.
(h

G E S C H I E D E N I S . 77
de Pottebakker om den Godsdienst onthoofd , en n C. G.
WILLEM WIGGERTSZOON heimelijk op het Slot te |aari5i7.
tot 1552.
Schagen. YSBRAND SCHOL , een Priester van Amfterdam,
niet ongeleerd en zeer welfprekend , liep
ook in het oog, en werd van Ketterij befchuldigd.
Tweemalen vond zijne verantwoording plaats, maar
ten derdemale beticht zijnde, werd hij naar Brahand
gezonden, een' tijd lang te Vilvoorden gevangen
gehouden, en eindelijk in Brusfel ten vure verwezen
(*).
In het jaar 1536 trof de vervolging WILLEM TYN­
DAL , een' Engelschman, die zijn vaderland ontweken,
zich te Antwerpen onthield, en van daar de
vertaling van het Nieuwe Testament, hetwelk hij
in het Engelsch had overgezet, aan zijne landgenooten
overzond, hij werd daar over gevangen en
naar Vilvoorden gevoerd, en ten laatfle verworgd
en verbrand (f).
Toen de Keizer in het jaar 1540 door Frankryk Nieuw
in de Nederlanden was gekomen, om een oproer Plakaat.
,
hetwelk te Gend ontdaan was, te (lillen, werd er
een nieuw Plakaat op het (tuk der Ketterij en Ketterfche
Boeken uitgegeven, waar op de vervolging
met nieuwe hevigheid vernieuwd werd, waar van
ons bedek ons niet toelaat alle bijzonderheden te
vermelden, die men bij BRANDT en andereGefchiedfchrijvers
breeder verhaald vindt (§). Deze vervolging
(*) GERDES p. I07. BRANDT Bladz. 267.
(f) Men zie meer van hem bij GERDES p. 107. fqq.
(§) BRANDT Bladx. 342. volgg.

?8 K E R K E L I J K E
na C. G ging verfpreidde zich door het geheele land, alleen
Jaarist?
is opmerkelijk, dat men aangeteekend vindt, dat in
tot 1552
de ftad Groningen, voor de komst van den Hertog
van Alba hier te lande, niemand om zake van den
Godsdienst ter dood is gebragt, niettegenftaande in
dezelve ftad velen der Hervormde leere waren toegedaan,
en zelfs in het Klooster van Aduard, deszelfs
Abt ALBERT VAN HARDENBERG, een uitmuntend
en geleerd man, deze leere aan zijne Kloosterlingen
inboezemde, die naderhand te Bremen en
Embden een Leeraar derzelve tot aan zijn' dood toe
geweest is (*).
AL3ERT Op den coften van Wintermaand des jaars 1542
PIGU1US
overleed ALBERT PIGHIUS van Kampen, Kanunnik
van Kampen.
van de St. Janskerk te Utrecht, vermaard door zijne
gefchriften tegen BUCERUS en anderen, ter verdediging
van het Roomfche Geloof. Hij was een
geleerd man, die echter, hoe zeer een beftrijder der
Hervormden , het vermoeden van onregtzinnigheid
niet heeft kunnen ontgaan, zoo zelfs , dat eenige
van zijne Boeken op de lijst der verbodene Boeken
geplaatst zijn geworden. Zijn dood, zegt
men, werd verbaasd , door verdriet , omdat hij
geene kans zag, om, met hoop van goeden uitflag,
het werk van BUCERUS: Over de ware beyrediging
der Kerk in leere, plegtigheden en
tucht, te gelijk met een antwoord op de lasteringen,
gelijk de titel heeft, van ALBERT PIGHIUS
van Kampen, onlangs tegen de Belijdenis en ver-
(*) GERDES pag. 157, 159.
ant'

G E S C H I E D E N I S . 79
nntwoording der Proteftanten in het licht gegeven, na C. G.
te beantwoorden (*).
Jaari5i7.
Op het volgende jaar
tot 1552.
1543 wordt ons opgetee-
kend de gevangenis en ontkoming yan FRANCISCUS FRANC.
DRYANDER, eigenlijk DE ENZINAS, hetwelk in het DRYAN­
DER.
Spaansch eene foort van eikenboom beteekent, van
waar, naar de gewoonte dier tijden, de naam DRY­
ANDER genoemd is, van het Griekfche Drys, een
eik of eikenboom. Deze DRYANDER was een Span­
jaard, zeer geacht bij de Duitfchers en Nederlan­
ders, die door MELANCHTHON ten fterkden werd
aangeprezen aan den Aartsbisfchop CRANMER , als
een' man van groote geleerdheid en deftige zeden.
DRYANDER, in het jaar 1543 in de Nederlanden
zijnde , ondernam eene vertaling van het Nieuwe
Testament in het Spaansch, ten diende zijner land-
genooten, hij liet dezelve te Amfterdam drukken ,
met een' opdragt aan den Keizer , met den titel;
Het Nieuwe Testament, dat is, het Nieuw Ver»
bond van onzen eenigen Verlosfer en Zaligmaker,
JEZUS CHRISTUS. Doch een Monnik, anders niet
onkundig, wien hij het eerde . blad afgedrukt had
overgegeven, kon het woord verbond niet verdra­
gen, en zwoer bij zijne kap, dat FRANCISCUS geen
ander oogmerk met deze vertaling had, dan om de
Ketterij van LUTHER aan zijne landgenooten in te
boezemen, DRYANDER was genoodzaakt het woord
verbond weg te nemen en den titel te laten herdruk­
(*) GERDES pag. I63.
ken ,

80 K E R K E L I J K E
na C. G ken, doch nu (lootte zich een ander niet ongeleerd
JW1517.
tot 1552.
Monnik, dat er op den titel gelezen werd: eenigen
Verlosfer en Zaligmaker. Andermaal was DRYAN­
DER ook dezen hier in te wille; doch nu deelde hij
niemand iets meer van zijn werk mede, voordat hij
zelf bij den Keizer gehoor verkregen, en dien zijn
werk had aangeboden. De Keizer ontving hemgun-
(lig, en beloofde hem zijne befcherming, mids er
niets in het werk ware, hetwelk met regt kwaad
vermoeden kon verwekken, DRYANDER antwoordde
, dat -dit Boek boven alle vermoeden was, als
zijnde van God zeiven oorfpronkelijk, wiens woord
daar in, door zijnen Zoon geopenbaard , gelezen
werd. De Keizer (lelde het werk in handen van
eenen Monnik, zijnen Biechtvader, PETRUS A SOTO
genoemd. Deze, DRYANDER lang hebbende opgehouden
, deed hem eindelijk te Brusfel gevangen nemen,
in welke gevangenis hij vijftien droevige maanlen
heeft doorgcbragt, wordende zelfs door zijnen
v^ader en Oomen onophoudelijk aangezocht, om te
rerroepen, maar daartegen ook veel troost genieten-
1 le door de aanfpraak en bemoediging van eenen me­
t iegevangenen, om het geloof, GILLIS TILLEMAN
1 jenoemd, en wordende in zijne gevangenis ook van
3 neer dan 400 menfchen bezocht , die allen der
:uivere leere waren toegedaan. Hij ontkwam einde-
1 ijk gelukkig zijne gevangenis, gelijk hij dit alles
:elf verhaald heeft, en begaf zich toen mar Duitsch-
i and, zonder dat wij van zijne verdere lotgevallen
I aeer weten, alleen dat de aanprijzing van hem door
BB*

GESCHIEDENIS. Si
* MELANCHTHON aan den Aartsbisfchop CRANMER
laat vermoeden, dat hij ook naar Engeland gereisd
is (*).
De bovengemelde GILLIS TILEMAN was niet zoo Hevigheid
der
gelukkig, ais DRA-ANDER , om te ontkomen, maar
vei vol­
heeft met eenige andere belijders der waarheid in ging.
het jaar 1544 den dood moeten ondergaan. Hoe
zeer men voorts ijverde tegen deze belijders, kan
het voorbeeld der ftad Leuven getuigen, in welke
alleen, gedurende den loop des jaars 1543, wel 20
of 30 menfchen ten vure gedoemd zijn. Ook gebruikte
men allerhande listen, om de voorftanders
der Hervorming te ontdekken en in handen te krijgen.
Men vermaande het volk van de Predikftoelen,
om de genen, die zij kenden, aan te brengen ,
en foemde dit ais een bij God verdienftelijk werk.
Men onderrigtte ook het volk, op welke wijze en
door welke vragen zij hen ontdekken konden. Om
de Herders en Leeraars te ontdekken, liet men derzelver
beeldtenis affchilderen en op publieke plaatfen
voorhangen, met belofte van eene groote geldfomme
voor den aanbrenger (f).
Ondertusfchen, terwijl de belijders van het Euan­ Wanhoop
gelie met ftandvastigheid en vertrouwen den wreed- van JAC.
LAT OMUS
ften dood ondergingen, vindt men daartegen ver­ en andefcheidene
voorbeelden van zulken, die in het geloof ren.
der Roomfche Kerk, hetwelk twijfeling omtrent de
zaligheid aanraadt, volhardende , in de akeligfte
(*) GERDES pag 165-172.
(t) GERDES pag. 173.
HERV. III. p
vvan-
na C. G.
Jaan 5i7.
tot 1552.

» K E R K E L IJ K E -
na C. G. wanhoop geftorven zijn. Dit wordt verhaald van
Jaari5i7
tot 155a. zekeren GUARLACH, een' Leeraar der Heil. Schriften
bij de Monniken van St. Geertruid te Leuven, van
eenen ARNOLD VAN BOMMEL, een' jongeling, die
zich zeiven, op eene ellendige wijze, vermoordde;
maar bijzonder van TACOBUS LATOMUS, Kanunnik ,
Doctor en Profesfor der Theologie te Leuven, die,
in het eerst der Hervorming niet ongenegen , doch
[chielijk veranderende, dezelve, zoo veel in hem
was, had zoeken te verdrukken. Hij fchreef tegen
ÏRASMUS , tegen LUTHER , tegen OECOLAMPADIUS
:n tegen TYNDAL (*). Maar ééns op een' tijd te
Brusfel den Predikftoel beklimmende, om voor Keiier
KAREL te prediken, werd hij zoo verbaasd, en
rerward, dat niemand verdaan kon, wat hij zeggen
vilde, en de geheele vergadering aan het lagchen
aakte. Die fchande behaald hebbende, keerde hij
/eder naar Leuven, daar de fchaamte over deze
:hande, en het overdenken van hetgeen hij tegen
2 ijn gemoed gedaan had, het hem zoo bang maakt
;n, dat hij tot wanhoop verviel. Dikwijls ontviel
h
em in zijne lesfen, dat hij tegen de waarheid had
8 eftreden. Om deze Item te fmooren,werd hij door
d e andere Theologanten, voornamelijk door RUARD
1 APPER van Enkhuizen, binnens huis opgefloten,
d
sar hij den XXIXften van Mei 1544 een droevig
ei
nde nam, op elke aanfpraak uitroepende: „ Dat
hij verdoemd, dat hij van God verworpen was,
J! dat hij op geene zaligheid, noch vergiffenis
„ hoop-
(*) Verg. boven Bladz, 47.

G E S C H I E D E N I S . S3
,, hoopte, omdat hij met opzet tegen God geftre-
,, den had."
In dit jaar 1544, anderen zeggen, in 1541, overleed
te Leuven JAN ALLARD van Amflerdam, die,
wegens zijne geleerdheid en welfprekendheid, bij
ERASMUS, PETR. NANNIUS, CONRADUS GOCLENIUS
en LUDOVICUS VIVES, in hooge achting was. Deze,
fchoon hij LUTHER niet. zeer gunftig was, en
in de gemeenfchap der Roomfche Kerk gebleven is,
liet echter niet na , fommige dingen aan te wijzen ,
die in den handel der Kerkdijken te beftraffen waren.
Op den titel van Allerheilig/Ie Vader aan den
Paus gegeven, merkt hij aan: Dat de Paus daar
door geftadig vermaand werd, om in heiligheid des
levens, en niet in rijkdommen of gebied uit te munten
(*> Ook wees hij aan, dat eertijds de uitdeeling
der Kerkelijke fchatten aan de Diakenen ftond,
die' voornamelijk zorg droegen voor de armen; en
daar op volgt deze wensch : Gave God, dat de
Kerk hedendaags zulke Diakenen had, wien men
die heilige bediening aanbeval. Ja, hij leide den
Bisfchoppen, en aan al de Geestelijken, Kerkdiefte
te last, omdat zij de goederen der Kerk en der behoeftigen
tot hun eigen en der hunnen gemak in het
geheel aanleiden, daar zij uit dezelve niet meer dan
nooddruft behoorden te trekken. Hij was van nature
hardhoorend, maar glad van tong , waarom
ERASMUS van hem zeide: Dat de tong goedmaakte,
hetgeen aan de ooren gebrak. Hij heeft zich
(*) Kot. ad Ri7o. AGRICOL. T. II. p- 170.
F 2
in
na C. Ci,
faari5i7<
tot 1552.
FAN'AL-
LARD.

na C. G. in het Geraeenebest der Geleerden verdienftelijk ge­
Jaarisi^.
maakt, door de uitgave van de werken van RU«
tot 1552.
DOLPHUS AGRICOLA. Bij zijnen uiterften wil maakte
hij alle zijne Boeken aan de arme weeskinderen te
Amflerdam, en fchreef zich zeiven , doelende op
zijnen naam ALLARD , dit graffchrift:
Plakaat
tegen de
School te
Wezel.
84 K E R K E L I J K E
Tota regit tellus, qui tellus tota vocamr.
als wilde hij zeggen:
Al d' aard* bedekt hem nu, die ALKARD wordt geheten(">
In Holland was den XXVIflen van Januarij dezes
jaars 1544 het herbergen der gevlugten, ter zake
van Ketterij en het bezorgen hunner goederen, op
nieuw bij Plakaat verboden; en als die van Wezel
eene nieuwe School wilden oprigten, en zulks overal
bekend maakten, om leerlingen te lokken, zonder
daar in den Keizer of den Paus gekend te hebben ,
werd door een Plakaat, den 7den Maart te Brusfel
uitgegeven, aan de ingezetenen dezer landen verboden,
hunne kinderen, broeders, nee ven of anderen
van hunne magen , vrienden, of anderen, {taande
onder hunnen laste, en bewind, daar henen te zenden:
op peene van gehouden te zullen worden als
Ketters, en als zoodanigen geftraft te worden, naar
inhoud der Plakaten (f). De ftad Wezel, ftaande
onder de regering van WILLEM, Hertog van Kleef,
had reeds in het jaar 1542 openlijk de Hervorming
(*) GERDES p. I77. BRANDT Blddz. 353,
Ct) BRANDT Bladz. 348.
aan-

GESCHIEDENIS. S5
aangenomen, en na een gehouden mondgefprek met na C. G.
de Roomfchen, in het jaar 1543 de Mis geheel af- Jaari5i7.
tot 1552.
gefchaft; federt was zij eene toevlugtsplaats geworden
voor de Protestanten, die in Braband, Vlaanderen
en de overige Nederlanden de hevigheid der
vervolging zochten te ontwijken.
Onder de eerfte Hervormde Leeraars dezer ftad
was IMAN ORTZEN, gemeenlijk de Zeeuw genaamd,
omdat hij in het dorp de Oude tong bij ZitrikMe,
in het jaar 1505 geboren was. Hij was een zeer
geleerd man, en werd in het jaar 1536 naar Wezel
beroepen, alwaar hij de Hervormde Leer met grooten
ijver verkondigde, en de Kerk hervormde ; in
het jaar 1548 werd hij, op last van Keizer KAREL,
door de voorftanders van het Interim verdreven ,
maar in het jaar 1560 terug geroepen , is hij, in
het jaar 1571, te Wezel geftorven en aldaar begraven
(*).
Te Gend werd den i8den December weder een
Plakaat uitgegeven, vervattende eene nadere verklaring
op het prenten of drukken en verfpreideii der
Boeken : ,, Die iets gedrukt had, zonder octrooi,
al werden er geene dwalingen in gevonden, zou
eeuwiglijk gebannen worden , en bovendien 300 Carolieguldens
verbeuren. Niemand mogt iets drukken
in de Spaanfche, Engelfche, Italiaanfche of andere
vreemde taal. Ook niets, zonder namen van
Schrijver, Prenter, (Drukker,) of van de plaats,
waar het gedrukt was, of met valfche namen. Dit
(*) GERDES pag. I"Q. Not.
F 3
eenj
Nieuw
Plakaat
tot ver­
bod van
Boeken.

na C. G,
Jaar 1517.
Wt 1552
8

G E S C H I E D E N I S . 8 7
„maar als Christenen. Daarom weent niet over ons!" na C. G.
Ter ftrafplaats gekomen, vertroostten zij malkander, Jaari

88 K E R K E L I J K E
m C. G „ Ondat ik hem daar zoek en niet in het bederfe­
lijk brood, moet ik den dood ondergaan."
tor [552
Toen
zii den houtflapel opklom, en haar voet waggelde,
zeide zij: Mij dankt, dat ik vallen zal; de Reg­
ter dit verftaande, van haren zin, om af te vallen,
riep; Houdt op, zij is bedacht op afval. „Geen-
„ zins," hernam zij: ,, Maar het blok, daar ik
„ op trad, wankelde, verre zij het, dat ik CHRIS-
„ TUS zou verlaren (*>"
De God­ De Godgeleerden van Parys hadden in het jaar
geleerden
van Leu­
'•543 aldaar eenige leerftukken openlijk laten afkonvenkondigen
en in druk gegeven, welke door den Koning
digen
eenige
leerstuk­
van Frankryk met zijn gezag bevestigd waren; ten
einde de Ketters re ligter te kunnen overwinnen.
ken af. Dit voorbeeld werd door de Godgeleerden van Leu­
ven in dit jaar 1544 gevolgd, die XXXII artikelen
jpgefleld hebbende, dezelve, insgelijks door den Kei­
zer bekrachtigd, plegtig lieten afkondigen. Zij wa-
ren de volgende: ,, Dat het Mis-offer van CHRJS-
„ TUS ingefleld, en heilzaam is voor levenden en
„ dooden. Dat men de Heiligen moet aanbidden,
t, opdat zij onze voorfprekers zijn mogen bij CHRIS-
,, TUS. Dat de zelfflandigheid van brood en wijn
,, bij de wijding veranderd. Dat het alleen den
,, Priesteren geoorloofd is, het brood in den wijn
, te wijden , en dat het geheele Avondmaal van
, CHRISTUS flechts tot hen alleen behoort. Dat
, de Kloostergeloften moeten gehouden worden.
, Dat door de Sacramenten hetVormfel en deOor-
(*) GER'jhS pag, l8^-l82 v
„ biecht

G E S C H I E D E N I S . 89
„ biecht, de Heilige Geest wordt medegedeeld. na C. G.
Dat de zielen uit het Vagevuur verlost worden Jaari5i7.
tot 1552.
„ door het gebed, vasten en goede werken. Dat
„ de wetten der Kerk omtrent het vasten en het
onderfcheid der fpijzen het geweten verbinden.
„ Dat er een Opperbisfchop der Kerk is, wien allen,
„ volgens Goddelijk regt, gehouden zijn te gehoor-
„ zamen. Dat men vele dingen gelooven en als
„ noodzakelijk moet aannemen, welke in de Schrift
„ niet gemeld worden. Dat het Vagevuur door de
,, Pausfelijke AfLten wordt kwijrgefcholden. Dat
,, zelfs onreine en ondeugende Priesters het lig-
,, chaam des Heeren wijden, indien zij flechts de
„ bedoeling hebben , om dat te wijden. Dat men
„ alle doodzonden aan den Priester moet openba-
„ ren, en de facramentele abfolutie van hem ont-
„ vangen. Dat de mensch eenen vrijen wil heeft,
„ waar door hij wel of kwalijk kan handelen , en
„ van de zonde opflaan door boetvaardigheid. Dat
„ de vergeving der zonden niet verkrepen wordt
„ alleen door het geloof, maar door de liefde en
,, ware boetvaardigheid. Dat de Kerk en wettiglijk
„ zamengeroepene Kerkvergaderingen niet kunnen
,, dwalen, en dat men haar moet gehoorzamen.
,, Dat het oordeel en de uitlegging der Schrift aan
„ de Kerk behoort, indien er iets betwistbaars is
„ enz." (*)
Het jaar 1545 werd reeds in de maand Februari) Dood van
met bloed geteekend, op welken dag PETRUS BRUL- rETRUS
BRULLY.
LY
(*) GERDES p. 137, I38.
F5

9° K E R K E L I J K E
na C. ( ï. LY te Doornik met klein vuur verbrand werd. Hij
Jaansi
£ was Leeraar te Straatsburg, maar werd in de maand
tot 155
September 1544 door die van Doornik verzocht,
om hun het Euangelie te prediken. Hij verkondig,
de hetzelve hier en te Rysfel in het geheim, flechts
eenen korten tijd. Als men hem naarfpoorde, en
hij zich niet langer wist te verbergen , lieten die
vzw Doornik hem met een touw over den flads wal,
opdat hij dus zoude omkomen. Ongelukkig gebeurde
het, dat één hunner , toen hij reeds op den
grond zat, die hem vaarwel wilde zeggen,en daarom
van den muur afklom, een' losfen fieen van boven
neder ftiet, welke den ongelukkigen man een been
brak; het geraas van den val en het gekerm van
den gewonden deed de naaste wacht toeloopen, die
hem vatte en naar de gevangenis bragt. Hij bleef
volftandig bij de leer, welke hij verftond, waarheid
te zijn, vertroostte zijne medegevangenen en zijne
huisvrouw (*) door Brieven, zag den hardflen dood
rustig te gemoet, en riep, vol vertrouwen, in het
midden van een langzaam vuur, zijnen Schepper en
Zaligmaker aan, tot den einde toe (f).
Leeraars Daar bevonden zich te dezen tijde nog meer an­
onder het
kruis.
deren, die, met groot gevaar, de Hervorming in
deze landen predikten, te weten: GERARDUS GAL-
LINACEUS, . . . GALENUS, HERMANNUS MODET,
PE-
(*) Men leest eenen zijner Brieven ann zijne huisvrouw
bij GERDES Tom. III.- Euang. Renov. ÏMonument.
pag. 96.
(tj GERDES p. 184. BRANDT Bladz. 355.

G E S C H I E D E N I S . 9-
PETRUS GABRIEL , CHRISTOPHORUS FABRICIUS ,
HERMANNUS JOANNES, die eertijds Monniken ge­
weest waren. Ojk FEITO, ANTONIUS NICOLAUS,
CORNELIS COOLTUIN, die te voren Priesters waren,
eii uit burgerlieden, ADRIAAN HAAMSTEDE, de eerfte
Schrijver van het Nederlands Martelaarsboek ,
AGG. SIM, P. DELEIN, P. CARP , CASPAR HEIDA-
NUS, ELLAUD GERR1TS , EVERHARDUS GERARDUS,
PETRUS HASARDUS, ^EG-IDIUS , . . . JAN ARENTS-
ZOON, PIETER CORNELISZOON. Doch eenigen daar
van geraakten in later tijd tot het Predikambt.
Terwijl de bovengemelde BRULLY te Doornik geVervolvangen lag, zijn er ook eenigen van zijne Toehoorging.deren verbrand. Dewijl de Wethouders, naar het
oordeel der Geestelijken, evenwel te flap waren tegen
de Ketters, werd de Raadsheer KAREL TIS-
NACH van Brusfel naar Doornik gezonden. Zeker
Burger, BEROIBAN genaamd, vergeefs in zijn huis
gezocht zijnde, gaf zich, door een' verkeerden ijver,
zeiven aan; doch moest voor deze roekeloosheid
-boeten, dewijl hij den lof der ftandvastigheid miste.
Door de zware bedreigingen van den wreedftendood
yerfchrikt, wederriep hij zijne eerfte belijdenis, zonder
daar mede iets anders te winnen, dan dat hij
niet door het vuur, maar met het zwaard gedood
werd. Doch een ander, PIETER MIÖCE , die ook
te dier tijd gevangen was, volhardde in het geloof.
Vergeefs hield men hem de herroeping van BERGI-
BAN voor, dien hij erkende, dat God verzocht had,
door zijne roekeloosheid. ,, Wat mij aangaat, "
zeide hij, „ zoo mij God zulk een middel , om
„ te
na C G.
Jaari5i7.
tot 1552»

na C. G. „ te ontkomen, gegeven had, ik zou mij wel uit
Jaari5i7.
„ uwe handen gehouden hebben: en daarom, tertot
1552
„ wijl gij mij hebt, doet met mijn ligchaam, het-
„ geen u goeddunkt, mijne ziel is onder uw ge»
,, bied niet.
Gemeente
vnn
vlugtelingen
in
Engeland
9a K E R K E L I J K E
Nog werd er een kleermaker met Ketterij beticht,
en nevens zijne vrouw gevangen. De man bezweek,
wederriep, en kreeg het zwaard. Maar zijne vrouw
gedroeg zich mannelijker, en liet zich om haar geloof
met'de aarde bedelven. Dit bedelven met aarde
ging hier dus toe: Men leide haar op het fchavot
in eene kist zonder dekfel, van lengte en van
breedte, dat er haar ligchaam naauwelijks in paste;
om dit voorts van boven wel te fluiten, werden er
drie ijzeren handboomen dwars door gebragt, één
omtrent de borst, de ander op den buik, de derde
op de beenen; aan het einde van deze fmoorkist,
omtrent het hoofd, was een gat gemaakt, daar de
beul eene flrop doorflak, die, om haren hals gelegd
, van onder het fchavot werd toegetrokken ,
toen men het ligchaam met aarde bedekte (*). Doch
wij zwijgen liever van meer andere voorbeelden van
de wreedheid der bijgeloovigheid.
Om dezen tijd begaven zich velen, om de hevigheid
der vervolgingen te ontgaan , naar Engeland.
alwaar zij, in de laatfle jaren der regering van HEN­
DRIK VIII, begunftigd door deszelfs laatfle Gemalin
KATHARINA PARR , eene fchuilplaats vonden , en
eene gemeente ftichtten, welke, in het begin, wel
(*) BRANDT Bladz. 359.
ge-

na C. G
Jaari5i7
tot 1552
Vervolging.
94 K E R K E L I J K E
in de jaren 1542, 1543 en 1544; met nog zeventien
andere drukken.
Gedurende de jaren 1547, 1548 en 1549 werden
alom in Friesland, Vlaanderen, Braband, Holland,
vele menfchen om den Godsdienst ter dood gebragt,
de meeste echter op de befchuidiging van Herdooperij.
Merkwaardig onder anderen is de dood van
zekeren Meester NIKLAAS , een' man van wetenfchap
in Frankryk geboren, die zich te Geneve eenen tijd
lang onthouden, en nu door Nederland naar Engeland
reizende, te Bergen in Henegouwen de kleine
Gemeente, welke zich daar tegen het Pausdom kantte,
ten verzoeke van zijnen reisgenoot AUGUSTYN
BARBIER, een' Henegouwer, bezocht, vertroost en
verllerkt had met zijne gaven, hij werd daar over op
den weg vier mijlen van Doornik aangetast, en nevens
zijne vrouw, en de echtgenoote van AUGUS­
TYN, die het, voor dien tijd, ontkwam, naar Bergen
gevoerd. Zijne huisvrouw liet zich, door belofte
van het leven, verleiden, om het huis te ontdekken
, waar men hem te voren geherbergd had.
Meester NIKLAAS onderging den vuurdood gemoedigd,
in het midden van het vuur hoorde men hem
nog tweemalen met opgeheven hoofde roepen : O
teuwige Vader, ik beveel mij in uwe handen. Met
geen minder kloekhartigheid en vertrouwen op Gods
genade, liet zich MARIA, de huisvrouw van AU­
GUSTYN BARBIER , levende bedelven, en van den
beul te bersten trappen. Daar na werd ook AU­
GUSTYN, haar man, te Beaumont gevangen en ter
dood gebragt. Hij droeg zich van gelijken, fchoon
hij

G E S C H I E D E N I S . 9 i
h§ anders- kleinmoedig van aard was, zeer hartig . 1 na C. G.
toert het die nood vereischte. Hetgeen hij de waar Jaar 1517.
. tot 1552.
heid van het Euangelie verdond te zijn, beleed hi
vrijmoediglijk. Iemand, die tot hem zeide: Het
1
toch mededogen met u zeiven, en wilt gij uw leven
niet behouden, behoud ten minde uwe ziel,
gaf hij, hem bedankende voor zijne gunst, ten antwoord
: „ Ik heb, dit ziet gij wel, zoo groote
„ deernisfe met mij zeiven en met mijne ziel, dat ik,
„ om niets te doen tegen mijn geweten, mijn lig-
„ chaam liever overgeve, om gebrand te worden.
,, Hier in acht ik mij wel gelukkig: want ik lijde
,, niet om mijn boos leven , maar alleen om het
„ woord van JEZUS CHRISTUS , daar alle Martela-
„ ren hun bloed om hebben vergoten, gelijk ik ook
„ hoop te doen (*)."
Onder al dit bloeddorten deed de Keizer zijnen Prins FI­
Zoon FILIPS uit Spanje komen , en huldigen voor LIPS van
Spanje
aandaanden Vorst der Nederlanden , en erfwachter
wordtin
van zijnen Vader. Kort daar na verklaarde de Kei­ de Nederzer
zich met een Plakaat, den 2oden October 1549 landengeïhuldigd. te Brusfel geteekend, ten aanzien van het verbeurd
verklaren van de leenen, landerijen en andere goe>
deren der Ketteren. Te voren, den i7den Julij,
was er nog een Plakaat gemaakt tegen de nieuwe
Christenen, dat is , Joden, die, om de Inquifitie
te ontgaan, het Christendom beleden, hoewel zij
in het geheim als Joden leefden, en die in groote
menigte uit Portugal herwaards waren gevlugt. Het
(*) BRANDT Bladz. 36C-370.
ver-
I

96 K E R K E L I J K E
naC. G. verlof van hier te lande hun verblijf te mogen heb-»
Jaar 1517. ben, hun voor dezen toegeftaan, werd thans inge­
tot 1552
trokken, en allen, die federt den tijd van zes jaren
in het land waren gekomen , gelast, met hunne
vrouwen, kinderen en goederen te vertrekken, binnen
eene maand, op peene van geftraft te zullen
worden in lijf en goed. Eenigen bleven, bijbrengende
, dat zij uit Portugal niet vertrokken waren,
om de Inquifitie te fchuwen ; maar dezen werd den
3often van Bloeimaand 1550 met een ander Plakaat,
dat veel fcherper was, het land ontzeid.
Plakaat Een nieuw Plakaat , geteekend te Brusfel, den
ter invoering
van 29ften van Grasmaand 1550, was nog fcherper en
de Inqui­ ftrenger dan al de vorige, en fprak klaar van het infitie.voeren
der Inquijitie, op de wijze der Spaanfche „
waar door de fchrik de gemoederen van alle Ingezetenen
vervulde. Deze Regtbank trouwens van Geloofsonderzoek
ftaat bekend als het uiterfte toppunt
van menfchelijke wreedheid en boosheid, om niet
alleen het ligchaam maar ook de ziel te martelen en
te moorden, en den onfchuldigften zeiven van goed
en bloed te berooven (*). GROTIUS zegt (f), dat
verdacht te zijn, genoeg was, om iemand ten Kerker,
(*) Men "leze: het werk van j. LAVALLéE: Gefchie­
denis der Godsdienftige Inquifitie in Italië, Spanje en
Portugal, van haar begin tot op de verovering van
Spanje, waar van het eerfte Deel, uit het Fransch vertaald,
in het verleden jaar 1810 bij den uitgever dezei
FR. BOHN in het licht is gekomen.
(f) Arm. I. 10.

G E S C H I E D E N I S . 97
ker, en een bewijs van klein gewigt, om iemand 1 ia C. G.
ter pijnbank te brengen: dat de Inquifiteurs een' ie-1 aan 517.
ot 155agelijk,
in wat (iaat of magt hij ook gefield was,
onder eede mogten ondervragen, en dat zij, door
dit listig middel, niet alleen tot de verborgenheden
der huizen, maar ook der gemoederen konden indringen.
Op het fpreken werd acht gegeven, maar
ook op het zwijgen; de vriendfchappen waren oedriegelijk,
en men had den aanklager dikwijls aan
zijne zijde, zoodat nu genoegzaam bleek , dat er
niemand zoo onfchuidig ware, die, in weerwil dezer
menfchen, zijn leven en eere befchermen kon»
Dit Plakaat verwekte ook alomme veel ongenoegen ,
voornamelijk te Antwerpen, thans bloeijende in neering
en koophandel, alwaar de leere der Hervorming
door eenige Predikanten heimelijk gepredikt werd ,
met name door GEORGIUS SYLVANUS, of VAN DEN
BOSCH, en GASPAR HEIDANUS, of VAN DER HEI­
DEN , Grootvader van den vermaarden Godgeleerden
ABRAHAM HEIDANUS. De regering der ftad vervoegde
zich met ernftige vertoogen aan de Landvoogdesfe,
vrouwe MARIA, ten einde de zaak bij
den Keizer, haren Broeder, te bemiddelen, dat de
ftad van de Inquifitie mogt bevrijd blijven. Zij werd
onderfteund door den Raad van Braband, en door
eenige Braband fche fteden.
Vrouw MARIA, eene Vorstin van goedertieren'
imborst en van zoo groote befcheidenheid in geloofszaken
, dat Paus PAULUS III den Keizer reeds
in het jaar 1539 had laten aandienen, dat zij den
Lutheranen in het geheim gunfte droeg, en verftand
HERV. III. G met

na C. G . met hen hield, vond zich ten hoogden verlegen ,
Jaari5i; • en eindelijk genoodzaakt , zelve in perfoon naar
tot 1552
' Augsburg te reizen, daar de Keizer toen op den
Voortgangdervervolging.
r,c? K E R K E L I J K E
Rijksdag was. Met veel moeite bragt zij hier bij
haren Broeder te weeg, dat het Plakaat door een
ander, te Augsburg, den «5dcn van October uit­
gegeven, werd veranderd, en in eenige artikelen,
de uitheemfchc kooplieden en handelaren betreffen­
de , verzacht; men liet er ook de woorden Inqui-
fiteur en Inquifitie uit. Voor het overige was dit
Plakaat zoo dreng en fcherp als het voorgaande,
en weder voorzien van eene lijst van Boeken , door
de Godgeleerden van Leuven op nieuw veroordeeld,
en door den Keizer verboden. iNüettegendaande de­
ze verzachting, gedoogden die van Antwerpen de
afkondiging van dit Plakaat niet, voordat hun de
Kanfelier van Braband met Brieven verzekerde, dat
zij met geenerhande Inquifitie belast zouden wor­
den, maar dat hunne inwoners en Kooplieden bij
hunne oude voorregten zouden gehandhaafd wor­
den. Ook werd de afkondiging des Plakaats bij de
Wethouders niet ingewilligd, dan onder eene fchrif-
telijke verklaring tegen het flot van het Plakaat ,
waar bij alle oppofitie of appellatie enz. tegen het­
zelve voor nietig werden verklaard (*).
In het volgende jaar 1551 en verders ging de ver­
volging voort, met de grootde hevigheid te woe­
den. Wij kunnen niet allen hier opnoemen, die
door dezelve zijn omgekomen. Men mag die bij
(*) GERDES pt 2II-2I8. BRANDT Bladz. 374"3 8
5'
ERANDT

G E S C H I E D E N I S . 99
BRANDT en andere Gefchiedfchrijvers lezen , maar 1 ia C. G.
kunnen wij niet voorbij aan te teekenen de buiten­ aari5i7.
ot 1552.
gewone iTandvastigheid en moed, welke de genen,
die om hun geloof de wreedfte doodltraffen lijden
moesten , niet alleen mannen , maar ook zwakke
vrouwen, betoonden. Zij eindigden dikwijls hun
leven in het vuur, onder het zingen van Pfalmen
en Liederen. Daar werden er gevonden, die, wanneer
de fcherpregter den houtmijt achter hunnen rug
wilde aanlteken, hem toeriepen : „ Hij zou zulks
voor hunne oogen doen, want indien zij het vuur
gevreesd hadden, zouden zij niet op deze plaats
gekomen zijn, die zij hadden kunnen ontvlugten."
In het jaar 1551 werd,een eenvoudig man, met
lijn' zoon, zwager en dochter, te Valencien ter
dood verwezen. Als deze man met listige fpitsvinnigheden
werd lastig gevallen, wees hij de beltrijders
van zijn geloof af, met de woorden: "„Ik ben
wel zoo geleerd niet, dat ik op alle uwe tegenwerpingen
kan antwoorden; maar ik verlaat mij op de
waarheid van het Euangelie; gij moogt zeggen, wat
gij wilt." Te Antwerpen leed met anderen zekere
JERONIMUS SEGERTS den dood; deze fchreef in den
Kerker aan 'zijne huisvrouw, die ook gevangen was,
op dezen zin: „ Ik bevinde , dat de Heere met
„ ons is. Wij zijn zoo wel gemoed , de Heere
„ hebbe lof en dank. Wij roepen, wij zingen met
„ malkanderen. Wij bedrijven zulke vreugde, om
„ malkanderen te troosten en te Herken, de Heere
geeft zulke (lerkheid en kracht, dat wij hem riet
„ ten volle danken kunnen, wegens de groote ge-
G 2 „ na

«a C. G
Jaarisi?.
tot 1552
Merkwaardigebijzonderheden.
10c K E R K E L I J K E
„ nade, vin hem ontvangen." Hij werd den tweeden
van September verbrand. Zijne huisvrouw,
zwanger zijnde , moest wachten , tot zij bevallen
was, en werd toen in de Schelde verdronken.
In zekere ftad, werd een oud man van 75 jaren,
wit van haar, mager van lijf, deugdelijk van ze­
den, godvreezende van harte, gevangen. Als deze,
omringd van eene menigte burgers, den Baljuw met
de Leenmannen zat te wachten , om zijn doodvonnis
te hooren, fprak hem één der Leenmannen, die
reeds tegenwoordig was, den ouden man aan, ten
aanhooren van het volk: Allerbeste man, hoe
„ blijft gij dus in uwe vervloekte doolingen, of ge-
,, looft gij dan niet, dat er eene hel is?" — „Dat
er eene hel is, mijn Heer!" fprak de oude man:
„ dat geloof ik zekerlijk; maar dat ik in dooling
„ ben, weet ik niet." „ Ja gij zijt daar in," zeide
de ander, „ en dat in zoo fchrikkelijke doolin-
„ gen, dat gij, daarin ftervende, eeuwig verdoemd
„ zult zijn." — „Weet gij dat wel, mijn Heer?"
vraagde de gevangene. ,, Ja ik , zekerder dan ze-
„ ker," fprak de Leenman, nu half verhopende,
eere te zullen behalen in het bekeeren van dezen
grijsaard. Maar die gaf hem een heel onverwacht
antwoord, zeggende: ,, Zoo zijt gij dan moorde-
„ naars van mijne arme ziel." Terflond kwam er
groote ftilte onder het omftaande volk, begeerlijk
luisterende naar deze redenen, welke den Leenman
irerdrooten, des hij half befchaamd en in grammen
noede tot den gevangenen riep: ,, Wat zegt gij
, daar, gij ftoute boeve? Dat wij moorders zijn
„ van

G E S C H I E D E N I S . 101
„ van uwe ziel?" Daar de oude man hem op te na C. G.
gemoet voerde: „ Word niet toornig, mijn Heer, Jaar'517.
tot 1552.
„ door het geluid van de waarheid. Gij weet zelf
„ wel, dat het geloof eene gave Gods is, dat ik,
„ noch iemand, Gode die zalige gave mogen ont-
„ weldigen, dat God zijne gaven geeft den eenen
„ vroeg, den anderen fpade, gelijk hij de wijngaar-
„ deniers in den wijngaard beriep. Neem nu, dat
„ ik die gave nog niet ontvangen hadde, gelijk gij,
,, behoort gij mij misdeelden daarom te dooden ?
,, Zou God, zoo gij mij nog liet leven, mij nog
„ over eene week, maand of jaar , die heilzame
„ gave niet mogen mededeelen , zoo wel als u ?
„ Zoo gijlieden mij dit verhindert, doordien gij mij
„ afl'nijdt den tijd der genade, wie anders dan gij-
„ lieden zijt moorders van mijne ziel ? " Deze rede
bewoog het hart der omftaanda burgeren, zoodat
er geen klein gemor en beweging onder hen ontilond,
zulks, dat de Leenman en de Geregtsdienaars,
zoo haastelijk als angftelijk, met den gevangenen
uit de'Vierfchaar naar bet Stadhuis liepen,
waar zij, wat van den angst bekomen , met den
anderen dezen onnoozelen ouden man ter dood veroordeelden,
en nog dienzelfden morgen deden onthoofden.
Toen de vervolging te Amfterdam op het heetfie
was, hoorde iemand, die in Waterland t'huis hoorde,
dat men dén zijner Geloofsgenooten aldaar zou
verbranden. Hij ijlde derhalve uit Waterland fladwaards,
maar kwam zoo fpade, dat hij den boom
aan den IJ-kant reeds gefloten vond; door eenig
G 3 geld

IC2 K E R F . E L IJ K E
naC. G. geld te geven geraakte hij in de ftad, liep naar den
]aari5i7.
Dam, en plaatfie zich op de trappen van de Waag.
tot 1552,
Van daar den gevangenen op het fchavot ziende
treden, dreef zijn ijver, om zijnen naaste te fterken,
hem zoo hevig, dat hij hem toeriep: Broeder,
flrijd vromelijk l Op dit geluid fchoten eenigen
toe, om den roeper te grijpen, doch leiden de
handen op een' verkeerden, die zich angftiglijk ontfchuldigde,
hetgeen den eeiften roeper, ten einde
den verkeerd betichten te redden, te voorfchijn
bragt, zeggende: Ik ben de man, die ftraks zoo
riep. Op deze bekentenis werd hij vastgezet, ondervraagd,
verwezen, en binnen veertien dagen omgebragt.
BRANDT meldt ons ook (*), van geloofwaardige
lieden gehoord te hebben, die het van
hunne ouderen hadden, dat, als men te Amfterdam,
op zekeren tijd, een' Doopsgezind Leeraar zou verbranden,
hunne voorouders naar deszelfs echtgenoote
gingen, om haar in die droevige uur en gelegenheid
te troosten; maar dat zij de vrouw niet t'huis
vonden, en te vergeefs bij hare vrienden zochten.
Daar na op den middag t'huis komende bij hare
kinderkens , vraagden zij haar, waar zij geweest
was? daar zij op uitberstte: ,, Op den Dam. Wat
,, meent gij, dat ik mijnen Bruidegom in den nood
zou verlaten? Ik moest hem zijnen laatften hoog-
,, tijd zien houden."
Zekere kramer, ook Doopsgezind, SIMON geheten,
weigerde, daar hij te Bergen op Zoom zijne
(*) Bladz. 301.
kraam

G E S C H I E D E N I S . 103
Kraam op de markt had voorgefleld, voor het brood 1a C. G.
des Sacraments, dat voorbij werd gedragen, neder faari5i7.
ot ISS2.
te knielen. Dus werd hij gevangen, ter dood verwezen,
en buiten de ftad verbrand. Hier bewees
zijne wonderbare vrijmoedigheid en volftandigheid in
het uiterfte hare kracht op den Drosfaard , die zijnen
hals had geëischt, en zijn einde gezien. Want
t'huis komende , viel "hij ftraks van ontlteltenisfe ,
uit verwondering en naberouw, in groote krankheid
, naar ziel en ligchaam, gedurig roepende :
Och SIMON ! SIMON ! De Monniken zochten zijn
gemoed te vrede te ftellen, maar al hunne vertroosting
vond bij hem geen vat; ook nam de ziekte in
het kort de overhand, en hij eindigde in die vertwijfeling
zijne dagen.
In het jaar 1554 den 2often April, werd GELEYN
DE MEULERE , gezegd KAAN , Schoolmeester van
Vlaamfche leerkinderen tot Oudenaarden, van Ketterij
berucht, omdat hij zich naarftig in de Schrift
had geoefend , gevangen en voor PIETER TITEL­
M A N , den Deken te Ronfen, als Inquipteur van
Vlaanderen, te regt gefteld. Deze man, eene vrouw
en vijf kleine kinderkens hebbende, was ten hoogfte
benaauwd. Hij beproefde dus, om zich door middel
van regten te redden, maar de Inquifiteur eischte,
ja bezwoer hem eindelijk, dat hij hem op zijne
vragen zou antwoorden, gebruikende daar toe de
woorden van den Zaligmaker Matth. X. 32. Mark.
VIII. 38. en van PETRUS I Pelt: III. 15. en begeerende
op ftond rekenfchap van zijn geloof. En
nu ftreek de vorige beklemdheid op eenmaal den
G 4 School-

na C. G
Jaari5i7
tot 1552
Verkeerde
ijver
van fommig^n.
ïo4 K E R K E L I J K E
Schoolmeester van het hart, de liefde voor zijn?
vrouw en kinderen week voor de krachtige beweging
zijner ziel, die hem bij zich zei ven deed zeggen:
„ O mijn God, het is nu tijd, fta mij bij,
,, naar uwe belofte!" Toen keerde bij zich, vol
moeds, tot den Kettermeester, met deze woorden:
„ Vraag nu, wat gij wilt, ik zal u rondelijk ant-
„ woorden, hetgeen mij Gods geest zal ingeven te
,, fpreken, en niets verzwijgen." Ook leidde hij,
ondervraagd zijnde, met alle vrijmoedigheid , eene
belijdenis af van zijn geloof. Men zocht hem tot
herroeping te verleiden, door de belofte van dan
tot zijne vrouw en kinderen weder te zullen keeren,
doch zijn eindelijk antwoord was: ,, Ik zou dat
„ wel doen, zoo het niet tegen God en mijn ge-
„ weten flreed. En daarom zal ik, noch om vrouw,
„ noch om kinderen, noch om eenig fchepfel ter
„ wereld, mijne religie, welke ik wete, waarachtig
,, te wezen, verlaten; zoo lang mij God met zijne
„ genade bijfiaat." Hij bleef dan bij zijn geloof,
werd door den Inquifiteur verketterd, aan de wereldlijke
Overheid overgeleverd, verworgd en verbrand
(*).
Met dit alles, gebeurde het nu en dan, dat een
verkeerde ijver dezen en genen bezielde, die daar
door zich zeiven in lijden bragt. Wij willen daar
van één en ander voorbeeld bijbrengen. Te Gend
werd veel gefproken van zekeren Monnik, van wien
men zeide, dat hij, in zijne Predikatiën, geene hijge-
(*) BEASDT Bladz, 3p5-3pj>*

GESCHIEDENIS. 105
geloovigheden, maar Christelijke waarheid leerde. : ia C. G.
Zekere OTTO VAN DER CATELYNE, Damastwerker
[aan 517.
ot 1552.
van Genei, korts te voren ter zake van de Religie
uit Engeland naar Oostfriesland gevlugt, en nu in
zijne Vaderftad teruggekomen, vervoegt zich op
eenen tijd in de Kerk, waar die Monnik toen
predikte, en buiten OTTE'S verwachting beweerde,
dat het Misbrood, door kracht der vijf woorden ,
daar de Priester het mede heiligde, in CHRISTUS
waarachtig ligchaam veranderde, en dienvolgens ,
dat CHRISTUS daar ligchamelijk geëerd , aangebeden
en gegeten werd. Na de Predikatie ligtte OTTE den
hoed, en roept luidkeels, terwijl de Monnik nog
op den ftoel Hond: ,, Hoor, mijn vriend , uw ge-
„ heele fermoen firijdt tegen de Heilige Schrift;"
zich aanbiedende, om de valschheid zijner Hellingen
voor de ganfche vergadering te willen betoogen. De
Monnik raadt hem, dat hij heen zou gaan. De ander
komt nader bij, en zegt met nog grooter vurigheid:
,, O gij valsch Profeet, die het volk wijs-
„ maakt, dat het brood het ware ligchaam is van
„ CHRISTUS den Heere, die, nadat hij voor ons
,, had geleden, ten Hemel is gevaren!" Ondertusfchen
rijst er eene groote beroerte onder het volk.
Al wat er is, mannen en vrouwen, roepen : Ach
vriend! wat wilt gij doen! Hij antwoordde met
groote hevigheid: ,, Het zijn al te zamen valfche
„ Profeten, die u verleiden. Gelooft hen niet."
Door den drang van het volk raakt hij uit de Kerk.
Men raadt hem, zich weg te maken. Hij weigert
dit, en zegt: „ Hetgeen ik in het openbaar ge-
G 5 « zegd

na C. G
Jaarisi?.
tot 1552.
106 K E R K E L I J K E
„ zegd heb, ftaat wel te overwegen." Daar op
gaat hij voort, doch werd ftraks gevangen en eer­
lang den 27ften April des jaars 1555 aan eenen ftaak
verworgd, geblaakt, en eindelijk aan de galg ge­
hangen , omtrent het dertigfte jaar van zijnen ou­
derdom.
Een ander, BERTRAND LE BLAS, Fluweeltrijp-
werker van Doornik, begeeft zich op Kersdag van
dat jaar, naar de Vrouwekerk, de Hoofdkerk der
ftad, en rukt den Priester, toen dezelve in de Mis
het zoogenoemde Sacrament ophief, het geheiligd
brood uit de handen, roepende met luider ftemme:
„ Meent gij, misleide menfchen , dat dit JEZUS
„ CHRISTUS, de ware God en Zaligmaker, is?"
„ Ziet," voer hij voort, terwijl hij het tusfehen
djne handen aan ftukken brak, het ter aarde wierp,
:n met zijn' regtervoet vertrapte: „ Dit is, om de
„ eere Gods te kennen te geven, en te vertoonen,
„ dat dit geene magt heeft." Deze daad, op zul­
] ten dag, en hoogtijd, bragt zulke verwondering en
"chrik onder het volk, dat BERTRAND zich ligtelijk
i n die gemeene ontfteltenis zou hebben kunnen ber­
den; maar hij week niet éénen voet, en werd daar
1 >p aangegrepen. In de gevangenis werd hij ver-
I chrikkelijk gepijnigd, om zijne medelanders te ontlekken.
Dan hij noemde niemand. Den a8flen van
t 'ie maand werd een ijsfelijk vonnis aan hem vol-
1 rokken. Men fleepte hem op eene horde, den
1 nond met een ijzer gefloten, naar de markt. Daar
verd zijne regterhand en voet tusfehen twee gloei­
ende ijzers, vol fcherpe punten, gekneld en ge-
j
fchroeid ,

GESCHIEDENIS. 107
fchroeid, tot dat zij hare gedaante verloren en Hom­ na C. G,
pen werden. Men tornde hem de tong uit den Jaarisi/.
tot 1552.
hals, en, omdat hij echter, met het gekrijsch en
geluid, hetwelk hij Haan kon, tot God riep, werd
zijn mond weder gefloten. Vervolgens bond men
zijne handen en voeten ruggelings aan malkanderen,
en het midden zijns ligchaams in de keten van eene 1
wip, en zoo werd hij, in het gewigt hangende, op
en neder getrokken over een klein vuur, tot dat hij
geroost en gebraden, na het bewijs van ongeloofelijke
hardvochtigheid , in het uitflaan van zulk een
lijden, den geest gaf. Zijne asfche werd, toen hem
de vlam verteerd had, in de Schelde geworpen (*).
Omtrent dezen tijd gaf ANASTASIUS VELUANUS,
of van de Feluwe, dus naar den oord genoemd ,
waar hij een gedeelte van zijn leven had doorgebragt,
zijnde Pastoor geweest te Garder, een klein
dorp op de Fel uw, anderhalf mijl van Harderwyk,
een Boekje in het licht, onder den titel: Der Leeken
Wegwijzer, of kort onderrigt van alle voorname
punten des Christelijken Geloofs, met eene Voorrede
aan de Ridderfchap, fleden en landfchap van
het Vorflendom Gelder en Graaffchap Zutfen , en
alle liefhebberen der Goddelijke waarheid. In deze
Voorrede geeft hij een verhaal van hetgeen hem wegens
zijn geloof was wedervaren. Na omtrent zes
jaren te Garder gepredikt te hebben , werd hij in
het jaar 1550 gevangen binnen Arnhem gevoerd ,
en daar door hevige bedreigingen tot het herroepen
(*) GERDES pag. 252. BRANDT Bladz. 463.
van
ANASTA­
SIUS VE­
LUANUS.

10S K E R K E L I J K E
na C. G. van zijn geloof gedrongen. Zijne voornaamfte vij­
Jaarisi7.
anden
tot 1552.
waren FRANCISCUS SONNIUS en JAN GRU­
WEL. Men had twee fchriften bij hem gevonden ,
in het déne waren zijne fermoenen gefchreven ; het
andere was van gelijken inhoud als de Wegwijzer,
dien hij nu in het licht gaf, benevens een beklag
over den gevangen Keurvorst van Sakfen, en den
Landgraaf FILIPS van Hesfen, en het afzetten van
HERMAN VAN NIEUWENAAR , Aartsbisfchop van
Keulen. Inzonderheid beklaagde hij het, dat de
Keizer zich van den Paus zoo ellendig liet bedrie­
gen. Niettegenftaande zijne herroeping werd hij tot
eene eeuwige gevangenis verwezen en den derden
Februarij op een' toren van het Slot te Hattem ge­
bragt, waar SONNIUS en GRUWEL hem evenwel uit
beloofden te zullen ontllaan, indien hij, in de ge­
vangenis, zoo veel voor den Paus wilde fchrijven,
als hij tegen denzelven gefchreven had , waar toe
hem vergund werd, eenen Bijbel, eenige oude Doc­
toren, en pen en inkt te gebruiken. Omtrent twee
jaren gezeten hebbende, werd hij in het jaar 1551
in December ontflagen, onder borgtogt, dat hij niet
van huis zou gaan. In dezen flaat hield SONNIUS
hem nog anderhalf jaar, tot op den Pinkfierdag van
het jaar 1553, wanneer hem toegelaten werd, van
Hattem te fcheiden, met fcherp bevel, om binnen
veertien naastvolgende dagen te Leuven te wezen ,
en zich daar drie jaren in de Pausfelijke Theologie
te oefenen. Kost en kleederen moest hij zoeken
met Misfen en Koorzang, gelijk hij uit opengebro-
kene Brieven, hem aan de Leuven/ene Theologanten
me-

GESCHIEDENIS. ie 9
medegegeven, vernam. Hij kwam te Leuven, doch na C. G.
bleef daar flechts drie dagen, zonder iemand der Jaari5i7.
tot 1552.
Theologanten te fpreken. Van hier begaf hij zich
naar Straatsburg, alwaar hij den Wegwijzer fchreef
met een oogmerk , om de verloochening van zijn
geloof, waar door zijn geweten bezwaard was,
door eene openbare belijdenis van hetzelve in eenigerlei
wijze te beteren. Ook bidt hij ootmoediglijk
allen, die bij zijn ongeluk, (zoo noemt hij zijne
herroeping, ) geweest waren, of daar van gehoord
hadden, hem dat om JEZUS wille te vergeven , en
zijnen arbeid Christelijk te verflaan. Ik hope, voegt
hij er bij, voortaan met Gods hulpe ftandvastig bij
de waarheid te blijven, en bid de Pastoren, dat
zij hunnen dienst naarftiglijk bedenken, en dat zij
zich des gevaarlijken wederroepens hoeden (*).
Zonderling was het, dat, onder zoo zware vervolging,
als hier te lande plaats had tegen allen ,
die op eenige wijze de Hervorming zochten en begunfligden,
aan de Hoogduitfche krijgslieden, die,
uit hoofde van den oorlog met HENDRIK II, Koning
vnn Frankryk, in de Nederlanden dienden ,
en Luthersgezind waren, toegelaten werd, hunne
eigen Predikanten te hebben, zoo wel in het leger
als in de bezettingen der fteden. Deze verkondigden
aan een ieder, die bij hen kwam en met hen
verkeerde, het woord van God, en oefenden hunne
Re-
(*) GERDES p. 11%, 219. BRANDT Blüd.Z. 4'8. V 'Igg.
welke lantfte Bladz. 412. uittrekfels uit dit werkje me­
dedeelt.
Hoog­
duitfche
foldaten
genieten
vrijheid
van Godsdienst.

no K E R K E L I J K E
sa C. G. Religie, zonder van iemand bedrad te worden. Dit
Jaari5ir.
gefchiedde nog, in het jaar 1554, te Antwerpen.
tot 1552.
onder het Regiment van LAZARUS SWEND , zoo
veel maanden lang, als hetzelve met Koningin MA­
RIA daar was. In welken tijd den Duitfchers verlof
werd gegeven, om in de vasten vleesch te koopen
en te eten. Dus ftond den vreemden vrij, hetgeen
den ingezetenen den hals kostte (*).
Verftroo- Wij hebben boven (f) gefproken van de gemeenijing
der
te van vreemdelingen, die te Londen eene fchuil-
gemeente
in Engeplaats zochten tegen de vervolgingen, die hen in
land. hun vaderland drukten. In het jaar 1548 kwam JO­
ANNES A LASCO , een Poolsch Edelman , die te
Embden het Leeraarambt bekleedde , op verzoek
van PETRUS MARTYR over, om deze gemeente te
regelen en te beduren; in het volgende jaar keerde
hij terug naar Embden, maar was kort daar na genoodzaakt
, uit hoofde van de onlusten om het zoogenoemde
Interim, Embden te verlaten , en zich
weder naar Engeland te begeven , alwaar hij tot
het jaar 1550, en het begin der regering van Koningin
MARIA, het beduur der Kerk heeft waargenomen.
Zeer werd deze gemeente begundigd door den
Godvruchtigen Koning EDUARD VI, die haar eene
Kerk en de openlijke oefening van haren eeredienst
naar hare eigene indellingen vergunde. Zij werd
bediend door vier Leeraren , GUALTERUS DELOE-
(*) GERDES p. 239. BRANDT Bfadz, 299 > 4OO.
(f) Bladz. 92.
NUS ,

GESCHIEDENIS. 171
JVÜS, MARTINUS MICRONIUS , FRANCISCUS RIVE- na C. G.
RIUS, en RICHARDUS GALLUS, JOANNES A LASCO
Jaari5i7.
tot 1552*
was Superintendent, en had tot zijnen getrouwen
medehelper als Ouderling JOANNES UTENHOVEN ,
die ten gebruike dezer gemeente de Pfalmen van
David in het Nederduitsch berijmde en op Muzijknoten
ftelde, tot openbaar gebruik in de vergadering.
Zoo bloeijende was de ftaat dezer gemeente,
dat men binnen kort meer dan 3 of 4000 ledematen
derzelve telde.
Doch de ongelukkige dood van Koning EDUARD
VI in het jaar 1553 bragt eene geheele omwenteling
van dezen voorfpoed en eene verftrooijing der gemeente
te weeg. De vervolging, door Koningin
MARIA aangerigt, noopte een aantal van de leden
dezer gemeente, Engeland te verlaten, en zich naar
Denemarken in te fchepen. Zij gingen, ten getale
van omtrent 173 menfchen, meest Nederlanders en
Franfchen, den i 7den September in zee. Na veel
fukkelens kwamen zij in het holfte van den winter
in Denemarken aan, doch hier vonden zij geen
broederlijk onthaal, zoo groot was de haat en partijfchap
tusfehen Broederen te dezen tijde, door de
verkeerde drift der Lutherfche Godgeleerden ! hun
werd zelfs geweigerd, in Denemarken te overwinteren,
zoodat de vlugtelingen zich weder op eene onveilige
zee begeven moesten, den fteven wendende
naar Duitschland, alwaar zij bij die van Rostok,
Wismar, Luhek en Hamburg geen gunftiger onthaal
of gastvrijheid vonden , voornamelijk door het
aandrijven van JOACHIM WESTPHALUS , een' Ham-
bur

na C. G. burger Godgeleerde, een' man van ftrengen en ofi«'
Jaari5i7. buigzamen aard, die gewoon was, de genen , die
tot 1552.
in Engeland ter zake van het geloof leden , ( fchandelijk
en onchristelijk!) Martelaren van den Duivel
te noemen.
Keizer
KAREL V
draagt de
Nederlanden
over
aan zijnen
Zoon
FILIl'S II.
Plakaten
vernieuwd.Vervolging.
312 K E R K E L I J K E
Eindelijk zochten en vonden ook de vlugtelingen
in het jaar 1554 eene veilige fchuilplaats in Oostfriesland
en te Embden, alwaar zij met alle gastvrijheid
ontvangen werden, terwijl fommigen zich
verder naar Frankfort, anderen naar Dantzig, naar
Wezel en elders heen begaven (*).
Ondertusfchen kregen de Nederlanders eenen anderen
Heer, alzoo Keizer KAREL V in October des
jaars 1555 afftand deed van deze landen, en dezelve
overdroeg op zijnen Zoon FILIPS II. van dezen
naam. Tevens nam vrouw MARIA , Koningin weduwe
van Hongaryen, haar affcheid van de Staten,
in wier plaats EMANUEL FILIBERT, Hertog van
Savoye, als Landvoogd, door Koning FILIPS werd
aangefteld (f).
Eene der eerfte zorgen van den nieuwen Landsheer
was, de Plakaten, op het ftuk van den Godsdienst
, door zijnen Vader uitgegeven , te vernieuwen
en te bevestigen, door een Plakaat, geteekend
den 2often Augustus des jaars 1556, ja reeds voor
(*) GERDES pag. 216', 238.
(t) Wij hebben nopens den afftand van Keizer KA­
REL V het één en ander aangeteekend Kerk. Gefch. XX
Deel, Bladz. 268. volgg. men voege hier bij GERDE*
p. 246. BRANDT Bladz. 246, 497. volgg.
het

G E S C H I E D E N I S . 11 \
, het einde des voorgaanden Jaars 1555 , den aSftei 1 na C. G.
November, had hij het Berigtfchrift, in het jaa: • Jaari5i7.
tot 1552.
1550 door Keizer KAREL aan de Inquifiteurs gege
ven, vernieuwd ; en wel op die wijze, dat, ir 1
plaats van den heimelijken last, dien zij te vorer
hadden, nu aan de Officieren en Regteren, bij de
opene Brieven van het Plakaat, weêr bevolen werd.
de voorzerde Inquifiteurs, in het uitvoeren van hunnen
last, bij te ftaan en te helpen. Doch die van
Antwerpen wezen, om deze reden, de afkondiging
van dit Plakaat van de hand, gelijk het ook, kort
daar na, op 's Konings last, in Braband wederom
ingetrokken werd (*). Ook vindt men, dat de
Friezen zwarigheid gemaakt hebben, om dit Plakaat
af te kondigen , gelijk dan ook de Koning hun eene
verzachtende verklaring van het Plakaat deed toekomen
(f).
Middelerwijl ontbrak het der Vervolging aan geeMerkne ftoffe om te woeden. Merkwaardig is onder vele waardig
lijden van
andere voorbeelden, het lijden en de dood van ze­
R03ERT
keren ROBERT OQUIER, met zijne huisvrouw en OQUIER,
twee zonen. Te Rysfel, eene niet onaanzienlijke met zijne
vrouw en
ftad in Vlaanderen , begonnen de Minderbroeders twee zo­
den Wethouderen op den Predikftoel te last te legnen.gen, dat zij te flap waren, en de Ketterfche vergaderingen
, die dagelijks toenamen, door de vingeren
zagen. Daar over viel men dan op zekeren avond
in
(*) BRANDT Bfodz. 450, 4 5I. WAGENAAR fW. ' Bifiy
VI Deel, Bladz. 8.
(t) GERDES pag. 250 , 2 5t.
HERV. III.

114 K E R K E L I J K E
na C. G in het huis van dezen ROBERT OQUIER , een voor­
jaansi?. naam lid der heimelijke gemeente; men doorzocht
tot 1552.
het huis, en vond eenige verbodene Boeken. De
oudfte zoon, BOUDEWYN, dien men vooral zocht,
was niet te huis , doch ondertusfchen aankloppende,
werd hij, nevens zijnen vader, moeder en broeder
gevangen. Zij gedroegen zich ftandvastig ,. en
beantwoordden , verhoord wordende, de vragen ,
die hun gedaan werden , met alle vrijmoedigheid.
Eén der VVethouderen vraagde: Wat werd er in
uwe vergaderingen gedaan ? waar op de oudfte zoon
BOUDEWYN het woord nam, en zeide: ,, Ik zal
„ het u miine Heeren , als het u belieft, in het
„ breede verhalen." Verlof hebbende, om te fpreken,
ving hij aan: „ Wanneer wij daar vergaderd
„ zijn, in den naam des Heere, om zijn heilig
„ woord te hooren, dan vallen wij allen gelijkelijk
„ op onze knieën ter aarde, en belijden in demoe-
„ digheid des harten onze zonden voor de hooge
Majefteit Gods. Daar na bidden wij al te za-
,, men, dat Gods woord toch regt verkondigd, en
„ zuiver gepredikt worde. Wij bidden ook voor
,, onzen Heere , den Keizer, en voor al zijnen
„ Raad, opdat het Gemeenebest in vrede, en ter
„ eere Gods geregeerd worde. En gij, mijne Hee-
„ ren, wordt er ook niet vergeten, als onze Over-
„ heden, den goeden God voor u biddende en voor
„ de ganfche ftad, ten einde hij u in het goede
„ handhave. Dunkt het u, dat wij, met dus te
„ vergaderen, zulk eene groote misdaad begingen?
„ Bovendien ben ik bereid, belieft het u, deze ge-
„ be-

G E S C H I E D E N I S . 115
n beden zelve te hooren , die voor u op te zeg-na
C. G.
,, gen." Eenige gaven met gebaar en teekenen te Jaari5i7.
tot 1552.
kennen, dat hij het doen zou. Daar op boog hij
zich bij hen neder, en ftortte zijn gebed met zulken
hartelijken ijver, vurigheid des geestes, en diepe
beweging, dat eenigen der Regteren de tranen uit
de oogen vloeiden. „En dit zijn," fprak hij, toen
opftaande, ,, de dingen, die in onze vergaderin-
„ gen omgingen." Zoo beleden eens de oude Christenen
hetzelfde van hunne Godsdienftige vergaderingen
voor de Heidenfche Regters (*). Men bragt
den vader en zoon vervolgens op de pijnbank, om
te ontdekken, wie aan hun huis verkeerd hadden ,
doch zij noemden niemasd, behalve eenigen, die
bekend of ontvlugt waren. Binnen vier dagen ver­
wees men ROBERT en zijnen zoon BOUDEWYN ten
vure.
Ter dood zullende gaan, werd de vader van de
Monniken geraden, dat hij ten minfte een gekruist
Christusbeeld in de hand zou nemen, en met één
bonden zij het hem in de handen; daar BOUDEWYN
het weder uitrukte, roepende: „ Mijn vader, wat
„ doet gij? Zult gij een Afgodendienaar wezen in
„ uw laatfte uur?" „ Dat het volk," voegde hij
er bij, het beeld wegwerpende , ,, zich aan ons
„ niet ergere, omdat wij geen' CHRISTUS van hout
begeeren; want wij dragen JEZUS CHRISTUS ,
„ den Zoon des levenden Gods, in onze harten ,
„ en wij gevoelen zijn heilig woord, gefchreven in
(*) FUWIUS Epist. Libr. X. Ep. 56.
H 2
„ het

n& C. G. „ het ciiepfte van onze gemoederen, met gulden Iet-
tot 1552.
116 K E R K E L I J K E
,, teren." Op het fchavot gekomen , verzocht hij
zijne Geloofsbelijdenisfe te mogen doen, ten aanhooren
van het volk. Maar het was: ,, Zie daar uw'
Biechtvader, hebt gij wat te belijden , belijd het
hem." Met dat woord trok men hem naar den Haak.
Daar begon hij ftraks den XVIden Pfalm te zingen,
en een Minderbroeder te roepen: „Hoort de fnoo-
„ de dwalingen, die zij zingen , om het volk te
„ bedriegen." Z^gt gij," voer hem BOUDEWYN
daar op in : „ dat de Pfalmen van den Profeet
„ DAVID dwalingen zijn? Maar het is uwe oude
„ gewoonte, den Heiligen Geest dus te lasteren!"
Tot zijn' vader riep hij, zich naar hem omkeerende:
„ Zijt goeds moeds, mijn vader, het zal haast
,, gedaan zijn." In het vastmaken, zeide de oude
man tot den beul, want die floeg hem met een' hamer
op de voeten, om die nader aan den paal te
brengen: ,, Mijn vriend, gij kwelt mij; waarom
,, handelt gij mij zoo hard?" Een Monnik, dit
hoorende, viel daar op uit: „ O die booswich-
,, ten! zij willen den naam van Martelaren dragen,
„ en, wanneer men ze wat oneffen aanraakt, dan
„ krijten zij , als of men ze vermoordde." —
Meent gij," dus liet zich de zoon toen hooren:
,, dat wij de pijn of den dood vreezen? gansch
„ niet: Hadden wij dien gevreesd, wij zouden on-
„ ze ligchamen tot dezen fmadelijken dood nooit
„ hebben overgegeven." Tot verfcheidene malen herhaalde
hij deze woorden: ,, O God, eeuwige Va-
„ der, laat toch de offerande onzer ligchamen u
„ aan-

G E S C H I E D E N I S . n ?
„ aangenaam zijn, in den naam van uwen welbe- na C. G.
minden Zoon!" ,, Booswicht, gij liegt," borst Jaansi7.
tor 1552.
daar zekere Minderbroeder op uit : ,, het is uw
„ Vader niet, gij hebt den Duivel tot uwen vader."
In dezen ftrjid hief de jongeling zijne oogen ter hemel,
en keerde zich tot ROBERT zijnen vader met
deze woorden: „ Zie mijn vader, ik zie de he-
„ melen geopend, en tienhonderd duizendmaal dui-
„ zend Engelen hier rondom ons, zich verblijdende
„ over de belijdenisfe der waarheid, welke wij voor
„ de wereld gedaan hebben. Laat ons dan ons
•„ zeiven verheugen, mijn vader, want Gods heer-
„ lijkheid ftaat voor ons open." Eén van de Monniken
fchreeuwde daar tegen aan: ,, Ik zie de hel
,, geopend, en hier zoo vele duizend Duivelen te-
',, genwoordig, om u ter helle te • voeren." En te
gelijk riep er iemand van de omflanders met luider
ftemme: „ Houd moed, BOUDEWYN! houd u vro-
,, melijk! uwe zaak is goed! ik ben van de uwe!"
Dit gezegd hebbende , maakte hij zich weg, en
ontkwam het; niettegenftaande de fiadswachten,
dienaars en gezworenen in het geweer, en bij der
hand waren. In het midden van de vlam, ja zelfs
toen het vuur hen van onderen meest verteerd had,
hoorden de omftaanders hen nog tegen malkanderen
fpreken, en hoe de zoon den vader moed infprak,
tot dat zij den geest gaven. Daar zijn nog Brieven,
door den zoon BOUDEWYN in de gevangenis
aan de verdrukte gemeente te Rysfel gefchreven, in
welke hij haar bemoedigde, tegen valfche Leeraars
wairfchuwde, en haar de gerustheid van zijn geil
3 moed

JiS K E R K E L I J K E
na C. G. moed te kennen gaf. Dergelijke Brieven fchreef ook
JaariSi/ de jongfte broeder MARTEN OQUJER.
tot 1552.
De moeder JOANNA liet zich eerst door de Monniken
tot wederroeping van haar gevoelen bewegen ,
en zocht ook haren zoon MARTEN om te zetten:
maar deze riep, toen zij bij hem kwam, al fchreijende:
,, Ach moeder, wat hebt gij gedaan! hebt
„ gij den Zone Gods, die u vrijgekocht heeft,
,, verloochend? Eilaas! wat heeft hij u gedaan,
,, dat gij hem zoo hebt ontëerd en verongelijkt ?
Nu treft mij het ongeluk, dat ik meest vreesde.
„ O mijn God! waarom hebt gij mij dit laten beleven,
dat mijn hart doorfnijdt ?" Deze woorden
troffen het gemoed van de moeder, die, tot
zich zelve komende, haren val met tranen beleed,
en haren Schepper te voet viel. ,, O goede God,"
riep zij, zoo luid als haar zoon: ,, zijt mij gena-
„ dig, bedek mijne misdaden onder de verdienften
,, van uwen Zoon. Geef mij krachten , om mijne
„ eerfte belijdenisfe te bevestigen , en verflerk mij
„ tot den laatften fnik mijnes levens!" en tot de
Monniken, die daar na bij haar kwamen: „ Weg
„ Satans, gaat van hier , want aan mij hebt gij
,, nu niet meer. Ik wil mijne eerfte belijdenisfe
,, onderteek^nen, is het niet met inkt, het zij dan
„ met mijn bloed." Sedert droeg dit zwakke vat
zich zoo mannelijk, als haar zoon, die zich noch
door bedreigingen, noch door beloften liet te rug
trekken. Als hij op het fchavot begon te fpreken,
zeide de moeder: „ MARTEN, fpreek luide, opdat
men verftaan mag, dat wij geene Ketters zijn."
1
Maar

GESCHIEDENIS. 119
Maar men wilde niet gedoogen, dat hij zijn geloof na C. G.
voor het volk beleed. Dit bewoog haar, terwijl faari5i7.
tot 1552.
men haar aan den paal bond, om tot de omftanders
re zeggen: ,, Wij zijn Christenen: en dat wij
„ lijden, gefchiedt niet om moord of diefte; maar
„ omdat wij niet anders gelooven willen, dan het
„ woord Gods." Dus verdroegen zij, hunne zielen
den Heere JEZUS aanbevelende , den dood des
vuurs, omtrent acht dagen na het verbranden van
ROBERT en BOUDEWYN OGUIER (*).
Het volgende geval is merkwaardig. In de BeMerkverwyk, in Holland, werd zekere Bakker, AUGUS- waardigegebeurte­
1 YN genaamd, ten vure verwezen. Deze zag, ter nis.
dood gaande, iemand van zijne bekenden, dien hij,
zijn affcheid van hem nemende, Gode beval. De
ander riep hem vriendelijk toe: ,, Ik hoop, dat wij
,, hier namaals eeuwiglijk bij één zullen zijn." Zeker
Burgemeester, zeer bitter en bloedgierig, die
zich fomwijlen had laten ontvallen, „ dat hij wel
„ turf en hout zou willen geven, om dezen Bak-
„ ker te verbranden," hoorde dien wensch, en
Voer daar tegen uit met deze woorden: ,, Hij zal
„ niet komen, .daar gij zult komen, maar gaat van
„ dit in het eeuwige vuur." Op dit onbarmhartig
oordeel, verdaagde hem AUGUSTYN binnen drie dagen
voor Gods gerigt. Zeker eene verfchrikkelijke
daging. De Bakker, op een ladder gebonden , en
zoo in het vuur geworpen, had, zoo wordt verhaald
, den geest zoo haast niet gegeven , of de
Bur-
(*) BRANDT Bladz. 452-460. GERDES pag. 253-255.
H 4

»a C. ( i Burgemeester werd bevangen met eene razende ziek-
Jaarisi
[ te, die hem, niet roepende dan turf en hout, turf
tot 155:
en hout, binnen den derden dag tot een lijk maak­
Berigt
van de
gevangenis
en
dood van
ANGELUS
MERULA.
120 K E R K E L I J K E
te (*).
CAROLUS RKGIUS, of DE KONING, voor dezen
Karmeliter Monnik te Gend, die van de Roomfche
Kerk geweken, zich eenigen tijd in Engeland ont­
houden , de uitlegging van JAN BALE over de Open­
baring, en de Historie van FRANCISCUS SPIRA, in
het Nederduitsch had overgezet, en federt, wegens
de .vervolging van Koningin MARIA, naar Emhden
was gevlugt, geraakte kort daar na, in het jaar
-557 •> daar hij zijne geloofsgenooten in Brahand
en Vlaanderen bezocht en verfterkte, te Brugge in
hechtenis, daar hem het geestelijk geregt, na veel
aanvechting, onder anderen door de belofte van een
rijk Kanoniekaat, welke hij kloekelijk wederftond,
eindelijk heeft verketterd, ontwijd, en aan de we­
reldlijke Vierfchaar overgeleverd, die hem ten vure
doemde, welken dood hij den 27(101 April met ge­
duld en kloekmoedigheid uitftond (f).
Wij moeten niet voorbijgaan, hier te befchrijven
de mishandelingen en het geweld , aan ANGELUS
MERULA of ENGEL WILLEMSZ. VAN MERLE aange­
daan, en het merkwaardig uiteinde van dezen waar-
digen man, hetwelk ook onze Vaderlandfche Ge-
fchiedfchiijver WAGENAAR belangrijk genoeg geoor­
deeld heeft, in zijne Vaderlandfche Hifiorie aan
(*) BRANDT Bladz. 461.
(tj GERDES p. 202, ft-fS* BRANDT Bladz. 463,
te

GESCHIEDENIS. i«
te teekenen (*). Deze ANGELUS MERULA of EN­ na C. G.
GEL WILLEMSZ. VAN MERLE , de Oudoom van Jaar 1517.
tot 1552.
PAULUS MERULA , naderhand Profesfor in de Hidorien
te Leyclen, die ook 'smans lotgevallen en laatfle
einde befchreven heeft (f), was geboren in het
jaar 1482, uit een deftig gedacht in den Briel, in
het jaar. 1507 verkreeg hij te Parys den titel van
Meester in de Konden, {Artium Magister,) en
Licentiaat in de Theologie, en werd te Utrecht in
het jaar 1511 in de Domkerk tot Priester gewijd,
vierende in dat jaar zijne eerde Misfe te Briel in
de Hoofdkerk. Hij werd vervolgens om zijne geleerdheid
en Hoüandfche vroomheid door Heer jo-
DOCUS of JOOST, Heere van Kruiningen, Heenvliet
en Ilazerswoude, als Pastoor te Heenvliet beroepen.
Ijverig zijnde in zijnen dienst, en te dien einde de
Heilige Schriften naardig onderzoekende, begon hij
fpoedig te merken, met hoe vele gebreken en dwalingen
de Roomfche Kerk bezoedeld was. Hij gaf
dit ook fomwijlen, als het pas gaf, doch met behoedzaamheid
, te kennen, het ongeraden oordeelende,
om, hetgeen hij met Gods woord drijdig vond,
op eens en in één' oogenblik te veranderen. Eerst
(*) V Deel, Bladz. 408.
(f) De titel van dit werkje, hetwelk zeer zeldzaam
voorkomt, is: Fidelis et fuccincta rerum adverfus An-
ge/um Merulam tragice ante annos XLVII. per qnadri-
ennium et quod excurrit, ab Inquifitoribus gestarum,
commemoratio Auctore PAULO G. F. P. N. MERULA &C.
L:igd. Batav. iö no. 4to.
Hj
in

na C. G
J a
a" S17.
tot 1552
K E R K E L IJ K E
in het jaar 1555 beftond hij eenen aanvang ter verbetering
te maken, door in het Misboek iet te veranderen,
hetgeen de verdienden en het middelaarfchap
der Heiligen raakte. Op deze wijze , voet
voor voet gaande, droeg hij zijnen Toehoorderen ,
ook den Heere VAN KRUININGEN, nu en dan verfcheidene
leeringen, fomwijlen openlijk op den Predikftoel,
fomwijlen in bijzondere gefprekken, voor
he tegen het Pausdom aanliepen. Ook bragt hij te'
Weeg, dat de Heer, die hem de hand boven het
I ïoofd hield, fommige dingen in het Kerkelijke hervormde;
en bij voorbeeld, het offeren aan zekere
i keiden te Heenvliet verbood, als ook eenige bijge-
] oovige ommegangen. Doch deze fleer overleden
ijnde, vond de Pastoor bij deszelfs zoon JAN VAN
2 :RUININGEN, de vorige gunst of vooriland niet,
Izoo deze, anders zachtmoedig en mededogend van"
1 ard, zich tegen de hevigheid der Kerkdijken niet
v urfde verzetten. Heer ENGEL werd dus fpoedig
d oor de Geestelijken ten Hove bedragen. Door eenen
d ÏT Raadsheeren werd de zaak ter onderzoeking aanb
;volen aan FRANCISCUS SONNIUS, den Onder-In-
q iifiteur, die in het jaar 1553 te Heenvliet geko.
rr en, onderzoek deed naar de verandering in het
fv tisboek, des Pastoors boeken, papieren en fchrif-
te n doorzocht, en over XVII punten befchuldigin-
g< n vond, zamengeileld uit getuigenisfen van zijne
T aehoorderen, te weten, dat hij geleerd had: Dat
n in de Heiligen niet moest aanbidden, als welke
or ze middelaars bij God niet zijn kunnen; dat men
de Beelden niet moest vereeren of vertieren , of
vvatcli-

G E S C H I E D E N I S . 123
waschkaarfen voor dezelve ontfteken; dat geloften ia C. G.
en bedevaarten nietigheden en beuzelingen waren, [aan 517.
ot 1552.
dat hij het offeren van vreemdelingen aan zekere
Beelden in de Kerk te Heenvliet had verboden, als
ook de plegtige omgangen, en dat hij door zijn prediken
oorzaak was , dat er geene bedevaarten meer
gefchiedden naar de Heilige CORNELIUS en LEO-
NARD ; dat hij federt lang den lof der Lieve Vrouw,
Salve Regina, had geweigerd te zingen; dat hij de
verdienftelijkheid van onze goede werken loochende,
en dat de voldoening een derde deel der boete zij;
dat hij geleerd had, dat het beter was, tien Misfen
dan cdr.e Preek te verzuimen; dat men niets gelooven
moet, dan hetgeen in Gods woord en de Heil.
Schriften bevat is, welke den menfchen geene bepaalde
vastedagen of onderfcheid van fpijzen enz.
voorfchrijven; dat geene geloften verbindende waren,
buiten de Heilige Schrift; dat men de Monniken-Ordens
niet moest achten; dat God alleenlijk
den geest en het hart in den Godsdienst vordert;
dat hij velen met Brieven vermaand had, om alle
menfehelijke leeringen, regelen, inzettingen en plegtigheden
te verwerpen. Eindelijk , dat hij beweerd
had, dat geene Kerkelijke voorfchriften of overleveringen
iets konden gelden, welke in de H. Schriften
niet gevonden werden. Toen Heer ENGEL zich
op deze befchuldigingen zoodanig verantwoordde,
dat zijn befchuldiger geen vat op hem had, begeerde
SONNIUS van hem fommige boekjes, in welke
zijne Predikatiën met zijne eigene hand waren gefchreven.
Eenigen rieden het overleveren af, om
het

is4 K E R K E L I J K E
Bl C. G . het gevaar dat er in (tak. Doch MERULA kon van
Jaarisi;
zijn opregt gemoed niet verkrijgen, dat hij zich zou
tot 155!
onttrekken. ,, Indien ik," fprak hij: ,, de din-
„ gen, welke ik mijn volk geleerd heb, verberg,
„ dan zal men mogelijk een gerucht uitdrooijen,
„ als of ik de mijnen had bedrogen, of willen be»
„ driegen. Hetgeen ik mij niet gefchaamd heb te
,, prediken, zal ik mij niet fchamen, openbaar te
„ maken." Hij liet dan zijne Predikatiën volgen.
Onder eenen grooten hoop Boeken en Brieven ,
welke SONNIUS daar na wegvoerde , vond hij het
Boekje, genaamd Interim, met eenige aanteekenin-
gen van MERULA tegen het Pausdom. Uit deze en
de overigen vermenigvuldigden nu de punten van
befchuldiging wel tot een getal van honderd en vijf­
tig. Hier over werd de Pastoor te Heenvliet in
hechtenis genomen. Op al de befchuldigingen ant­
woordde hij ondertusfchen in het kort, bij gefchrif-
te, verklarende, dat al hetgeen hij op het Boekje
Interim had aangeteekend, niet drekte tot iemands
fmaad, maar alleen tot onderzoek der waarheid, te
meer, daar hij te dien tijd verdaan had, dat de Bis­
fchop van Utrecht, ja zelfs de Aartsbisfchop van
Keulen wilden, en daar op drongen, ten einde hij ,
van wegens Nederduitschland, het Concilie, het­
welk bedemd was, om te Trente bijeen te komen,
nevens anderen, in tijd en wijle, zou bijwonen.
fVliddelertijd zocht SONNIUS den Heer van Krui-
vingen te bewegen , om toe te laten, dat men den
gevangenen naar Utrecht zou vervoeren. De Heer
weigerde zulks, maar dond ten laatde toe, ter be­
geer-

G E S C H I E D E N I S .
fceérte van den Stadhouder, en op het goedvinden ia C. G.
van het Hof, dat men den Pastoor, van zijnen we­ [aan 517.
:ot 1552.
ge, in den Haag op de Voorpootte zoude bewaren.
In den Haag (telde SONNIUS , en daar na ook
RUARD TAPPER, Grootinquifiteur van Nederland.
zich tegen hem. Na eenige onderhandelingen verzocht
SONNIUS het Hof, dat men den beklaagden
naar Utrecht zou brengen, en de Heer VAN KRUI-
NÏNGEN bewilligde daar in , maar ENGEL MERULA
deed, door zijn Broeders Zoon WILLEM MERULA ,
'een verzoekfchrift bij de Staten van Holland inleveren,
dat hij in den Haag zich mogt verantwoorden,
waar op de Staten zijne vervoering beletteden. Daar
tegen hield SONNIUS de zaak flepende, ten einde
den ouden man door het verdriet der langdurige
gevangenis gedwee te maken, terwijl deze vergeefs
aanhield om afdoening zijner zaak, of dat men hem
onder borgtogt den Haag voor gevangenis mogt geven,
te meer, omdat de winter genaakte, en hij,
behalve zijn' ouderdom, met vele ziekten en kwalen
werd bezocht.
Eindelijk bragt men te wege, dat de Landvoogdesfe
MARIA aan het Hof van Holland fchreef, dat
men' de gevangenis van den ouden man verligren ,
en hem door bewaarders in eene verzekerde plaats
bewaren zou. Hij werd daar op in zeker Convent,
de Proosdij van Middelburg genaamd, in het westeinde
van den Haag gelegen, overgebragt, en daar
eenige maanden in ruimer gevangenis gehouden. Ondertusfchen
werd, door het. beleid van zijne partijen,
zijne zaak van Koningin MARIA aan den Inquifiteur
TAP

126 K E R K E L I J K E
BSC G. TAPPER en eenige anderen aanbevolen, TAPPER.
Jaari5i7. daar op in den Haag gekomen, verzwaarde terflond
tot 1552.
de gevangenis van den Pastoor weder. Ter begeerte
van vrouw MARIA, benoemde echter het Hof
twee Heeren uit den Raad, om de handelingen met
den gevangenen bij te wonen, en toe te zien, dat
men wegens zijne hardhoorigheid, geene bitterheid
tegen hem bedrijven mogt. Echter werd de oude
man gedwongen, om 108 artikelen, uit zijne papieren
getrokken, op (taande voet met ja of neen te
beantwoorden. Dit deed hij in den tijd van één
uur, zonder eenige bedenking; en daar op verdedigde
hij eene maand lang de hoofdflukken van zijn
geloof, dikwijls in het bijzijn van den Stadhouder
en de Raden van het Hof, tegen TAPPER en de zijnen,
mondelijk en fchriftelijk, met onverwinnelijke
welfprekendheid en wonderbare ftandvastigheid. Men
gebruikte voorts allerhande kwellingen tegen den ouden
man, weigerde hem affchriften van door hem
overgeleverde antwoorden, welke hij verzocht, ter
behulp van zijn geheugen. Als hij deswegens aan
de Raadsbeeren klaagde , was het antwoord : dat
zij van de Koningin alleen gelast waren, om getuigen
te zijn van hetgeen er gebeurde, en dat zij geene
Regters waren. Daar na bragt men hem uit de
Proosdij weder in zijne oude gevangenis op de
Voorpoort, en op al den woordenftrijd volgden bedreigingen
des doods, om hem te doen wederroepen.
Als die geene kracht hadden , zocht men hem
door NIKLAAS VAN NIEUWLAND, (een Hollander
van Egmond, die zich A NOVA TERRA noemde,)
Naam-

G E S C H I E D E N I S . 127
Naam-Bisfchop van Hebron, Suffragaan te Utrecht, na C. G.
en toen Pastoor te Haarlem, met fchoonfpreken te Jaansi?tot
1552.
rug te trekken; doch Heer ENGEL verklaarde ook
aan dezen, dat, fchoon hij had kunnen dwalen, en
ook nog kon dwalen, zijn gemoed hem echter tot
nog toe niet kon overtuigen, eenige doling of fcheuring
onder het volk geflrooid te hebben, als ook,
dat hij te geenen tijde van deze artikelen zou wijken:
,, Dat men God alleen in den nood moest
„ aanroepen en bidden ; CHRISTUS alleen houden
„ voor den middelaar en voorfpraak; dat het eeren
,, der Beelden ijdel, onnut, en onbehoorlijk was;
„ dat de regtvaardigmaking alleen uit het geloof
,, was, niet uit eenige werken; dat de verdienden
„ van CHRISTUS lijden en derven de eenige voldoe-
,, ning van alle onze zonden was."
Ondertusfchen viel er iets voor, hetwelk de Inquifiteurs
voor het hoofd floeg, en in grooten angst
bragr. Het volk kwam van alle kanten uit andere
fteden naar den Haag toefchieten, toen men meende,
dat het vonnis geveld zou worden. De ganfche
vergadering der Staten van Holland was bewogen
met het ongeval en de ellende van den ouden
man; ten aanzien van zijnen goeden naam, zijne
uitnemende geleerdheid , wonderbare welfprekendheid
, ongemeene vromigheid, en onuitputtelijke
milddadigheid jegens de armen , die nu riepen :
„ dat zij van hunnen vader, voorftander, bezor-
„ ger, eenigen troost en noodhelper in al hunne
,, armoede en troost, beroofd werden." Hij had,
een man zijnde van groote middelen, onder anderen
in

ia3 K E R K E L I J K E
na C. G. in de irad den Briel eenige woonplaatfcn voor bè-'
Jaari5i7. hoeftigen gedicht. Men vreesde voor oproer. Al­
tot 1552
les riep uit éénen mond, met name de Regtsgeleerden,
dat het Hof in deze zaak , door de Kettermeesters,
kracht en geweld gefchiedde; dat alle orde
en dijl van regtspleging gebroken werd. Niettemin
oordeelden anderen , dat nooit een Ketter in
hunne handen viel , die den dood beter verdiend
had; doch met dén moesten zij bekennen, dat zij
hem niet zouden kunnen branden, zonder zich zeiven
aan het grootde gevaar bloot te dellen. Nu
bedachten zij eene valschheid, welke men niet zou
geloofd hebben, dat in Christenen en in Godgeleerden
mogelijk ware. De bovengemelde Bisfchop
van Hebron viel den ouden man, toen deze op zekeren
dag, meenende zijn vonnis te zullen hooren ,
van de Voorpoort op de Raadkamer was gebragt,
blootshoofds en met gevouwene handen te voet,
hem met vleijende en aandoenelijke woorden fmeekende:
dat hij zich zeiven zou behouden , betuigende,
dat men het met hem in de hoofdzaken
eens was, en dat het geheele verfchil alleen betrof
eenige Kerkelijke gewoonten en plegtigheden, die
middelmatig waren; hem biddende, dat hij in dezen
zich met de Kerk en hare meening zou voegen en
zulks te kennen geven, opdat er geen oproer onder
het volk mogt ontdaan; dat hij, de gewigtige Geloofsartikelen
ter zijde zettende, en in derzelver geheel
latende, alleenlijk had te bekennen: dat hij
fommige middelmatige punten, gewoonten en ceremoniën
, die lang in gebruik waren geweest, wat
on-

G E S C H I E D E N I S . ȣ
onwijsfelijk en buitens tijds had willen affchaffen , ia C. ö.
en dat hem dit leed deed. ,, Doe zoo en leef, gij [aar 1517.
,, en wij met u," zeide de huichelaar. „ En inot
1552.
„ dien gij uwe confcientie daar door bezwaart, wij
Hellen onze zielen voor den hoogften Regter te
pande, dat die geftraft worden, en de uwe on-
„ fchuldig blijve."
MERULA, door deze aanfpraak bewogen, vraagde
den Heer VAN ASSENDELFT, Prefident van den
Raad, wat zijne Edelheid meende , dat men behoorde
te doen? Deze antwoordde met korte woorden
: Vraag het u zeiven van binnen, geen* ander
van huiten. De Pastoor, door zijne hardhoorigheid
hem niet wel verftaande, en zich fchamende,
een' Heer van zoo groot een aanzien met meer
vragens moeijelijk te vallen , duidde het antwoord
tot zijn voordeel, en liet zich voorftaan, dat men
den raad goedkeurde; te meer, omdat de Bisfchop
luidkeels riep: Waarom hij nog twijfelde, dewijl
de Hceren van het Hof den vooiflag toeftemden ?
Hij liet zich dan leiden. Men bragt hem ftraks op
de rolle, daar het volk, uit alle lieden van Holland
en daar omtrent, bijeen was vergaderd. Doch nu
las men niet de gemelde middelmatige punten, maar
de hoofdartikelen, en dat zoo haastig en binnens
monds, dat Heer ENGEL het niet verftaan kon, ten
dele wegens zijne doofheid, ten deele, vermids eenigen,
bij de Inquifiteurs daar toe opgemaakt, hem
onder het lezen aan de praat hielden. Men las ook:
,, Dat hij afzwoer en vervloekte alle Ketterij , zoo
van LUTHER als andere; alle dwalingen, ftrijden-
HERV. .III. I „ d»

l 5o K E R K E L I J K E
na C. G. „ de met het regtzinnig geloof en de infielling def
Jaari5i7. „ Roomfche Kerk ; geloofde al hetgene bij die Kerk'
tot 1552.
„ werd geloofd; beloofde met duren eede te zullen
,, blijven in de waarheid en eenigheid van die Kerk:
„ die daar tegen deden, waren, oordeelde hij, den
,, eeuwigen vloek waardig. Daar in het toekomen-
„ de iets tegen gevoelende of voortbrengende , zoo
• onderwierp hij zich der Itrengheid der Canonieke
„ regten. Verzocht, dat men God, wegens zijne
„ dolingen , daar hij van afflond, voor hem bid-
„ den zou. Die door hem verleid waren, bad hij
„ om vergiffenis." — Na het lezen werd met luider
ftem gevraagd, of hij, hetgeen er gelezen was,
niet in dier voegen wederriep? Zijn antwoord was:
Ja! niet denkende, dan op de middelmatige dingen,
die naar zijn goeddunken en meening veranderd
en verbeterd waren. Voor de onderteekening
echter begeerde hij alles te lezen, maar de Kettermeesters
riepen: „Men moest zich haasten, om
het gerucht van het volk, en dat er nog meer ftond
te doen." Terflond werd er eene wonderlijke verandering
onder het volk befpeurd, de gunst en het
medelijden verkeerde in ongunst, in toorn en vloeken.
Den gevangenen trof de fchande, zijne vrienden
de fchaamte.
Toen volgde het vonnis, hetwelk zijne boeken en
alle andere fchriften , naar Ketterij fmakende, ten
vure doemde; hem afzette van zijne Pastorij en alle
Kerkelijke bedieningen; belastte zijne afzweering en
nieuwe belijdenis, binnen vijftien dagen, op een
Zondag of ander Feest, van den Predikftoel in de
Kerk

G E S C H I E D E N I S . 131
Kerk te Heenvliet te doen afkondigen. Voorts werd na C. ÖÏ
hij verwezen tot een' eeuwigen Kerker, om aldaar Jaar 1517.
tot 155a»
te brood en water van droefheid boete te doen* en
zijne zonden te beweenen; bovendien in al de kosten
der geregtshandeling, ter begrooting en befcheidenheid
van den Inquifiteur RUARD. DUS verre bad
de oude man nog geene achterdocht van eenig bedrog;
maar weêr op de Voorpoort gebragt, en hoo-
rende uit zijnen Neef WILLEM MERULA , hoe men
hem had verfchalkt, en nu vast roem droeg op zijne
wederroeping, zag hij de dubbelheid in het harte,
en welke reden van ergernis den volke door den
fchijn zijner onbettendigheid was gegeven. Dit,
hoewel buiten zijn weten en tegen zijnen wil gefchied,
bedroefde hem uitermate, zijn gemoed werd
vol, en Hortte zich uit in deze klagte: ,, O mijn
„ God, hoe bedriegelijk hebben die getabberde ach-
„ terklappers en faamroovers met mij gehandeld !
„ Scheen ik dan, die nu dus dénen voet al in het
„ graf heb, en naar den loop der natuur half dood
5, ben, den dood zoo gevreesd te hebben, dat uwé
„ waarheid geweld is gefchied, en trouweloozelijk
,, afgezworen! Dat zij verre van mij, allergenadig-
„ fte Vader , zulks heb ik nooit gedacht, nooit
kwam mij zulk een groot fchelmftuk in den zin,
„ zulke raadflagen heb ik nooit aangegaan met de.
„ vijanden uwer waarheid. O God, zij hebben mij
„ deerlijk bedrogen, en uw volk misleid."
Zijne treurigheid veroorzaakte hem fpoedig eeili
krankheid, welke de Raden van het Hof bewoog ,
dat zij hem, onder borgtogt van zijnen Neef, ert
I a mét

13* K E R K E L I J K E
naC. G. met goedvinden van den Bisfchop van Hebron, naar
Jaari5i7. Delft lieten brengen, in het Klooster van St Mag-
tot IS5J.
dalena. Hier fchreef hij eene bondige wederlegging
van het Kerkelijk vonnis, dat over hem gegaan was.
Ondertusfchen was de Inquifiteur RUARD TAP­
PER , die thans naar Leuven gekeerd was, bedacht,
om Heer ENGEL naar Leuven te doen vervoeren.
Dit gebeurde ook, na eenige tegenkantingen, in het
jaar 1555. Nu had men hem buiten het oog van
zijnen bevoegden Regter. Hem werd het Cellebroeders
Klooster tot eene gevangenis gegeven, en alle
toegang van vrienden belet; de gemeene tafel en
aanfpraak der Monniken verboden; driemaal ter weke
, maandag, woensdag en vrijdag, water en brood
aangeregt. Eenigen zeggen, dat hij in een duifter
hok, bij twee zinnelooze menfchen , die in hunne
eigene vuilnisfe lagen, werd opgefloten, en bijna
van den ftank verflikte : Dat de Cellebroeders in
het heimelijk fpraak met hem hielden; hem gehoor
gaven; zich zijner erbarmden ; en in het bedelen
bij de deuren, want zij waren Bedelmunniken, onder
de burgers bekend maakten, hetgeen zij uit hem
verftaan hadden, hoe hij bedrogen was, en daarnevens
zijne godvruchtigheid en lijdzaamheid. Dit
maakte hem groote gunst. Ook riep hij nu openlijk,
dat hij wilde blijven bij al wat hij ooit had
gepredikt, gebroken, of gefchreven.
Om hem van zijn gevoelen te trekken, volgde in
het begin des jaars 155(5 weder een nieuwe woordenflrijd,
maar hij bleef ftandvastig, en verklaarde,
bereid te zijn, om voor de waarheid zoo gewillig
in

G E S C H I E D E N I S . 133
in het vuur te gaan, als in de eetplaats, om fpijze na C. G.
te nemen. Zijne boeken en fchriften werden hem faari5i7.
tot 1552.
meermalen ontnomen ; zijn nooddruft onthouden.
Men dreigde hem bij nacht in een' zak te verdrinken;
maar ook dit kon zijne ftandvastigheid niet
verwrikken. Eenige lieden van achtbaarheid zochten,
door hunne voorbede, RUARD's toorn te ftillen,
doch zonder iets uit te rigten. Evenwel fcheen
deze Kettermeester op een' tijd zoo ver bewogen ,
dat hij den Pastoor van St. Jacobs te Leuven aan
Heer ENGEL zond, om eenige fchikking met den
gevangenen te maken. Maar RUARD wilde gebeden
zijn, en geen gewag gemaakt hebben van het gepleegde
bedrog. Vervolgens eischte hij , dat ME­
RULA op nieuw op vele punten zou antwoorden ,
die daar tegen vorderde, dat men hem eerst zijne
fchriften zou wedergeven. Middelerwijl begon men
te Leuven meer en meer kennis te krijgen van des
gevangenen zaak. Vele leden der Akademie riepen ,
dat men ongelijk en geweld deed. Een Doctor en
Profesfor der Godgeleerdheid fprak zoo veel goeds
van hem, dat TAPPER denzelven bij zich ontbood,
en hem beval, zoo hij niet in zijne ongenade wilde
vallen, nu zoo veel kwaads van hem te ftrooijen,
als hij te voren goeds van hem gezegd had. Ook
verbood men hem Brieven te ontvangen of af te
zenden, ten zij men die eerst las.
RUARD eindelijk ziende, op deze wijze niet tot
zijn oogmerk te komen, verzocht aan Koning FI­
LIPS, dat hij den gevangenen buiten Braband mogt
vervoeren. Dit toegedaan zijnde, bragt men den
I 3 Pas

134 K E R K E L I J K E
na C. G Pastoor eerst naar de Abdij van Lifieux in Hene*
Jaarisi/ gouwen, daar men hem alle middelen tot zijne ver­
tot 1552
weering met alle zijne boeken en papieren ontnam ,
en omtrent een jaar ophield. Toen bad hij Koning
FILIPS , dat hem het geheele Klooster tot eene gevangenis
mogt gegeven worden. Maar het verzoekfchrift
werd van den Koning, (want men had dien
wijsgemaakt, dat de oude Pastoor een Relaps of
wederafvallige was,) aan den Inquifiteur TAPPER
gezonden, met bevel , om den gevangenen naar
Bergen te zenden , en daar een einde van zijn geding
te maken. Men voerde hem dan den vierden
Junij 1557 van Lifieux naar Bergen, op het Slot,
in een' gruwzamen Kerker. Onder het volk ftrooide
men uit, dat deze Ketter in dén der naastgelegene
dorpen gevat was; en onder dezen dekmantel
zond TAPPER eenigen naar Bergen, die hem als
een' onbekenden van zijn geloof ondervraagden , en
eindelijk verklaarden, te wezen Relaps of vervallen'
Ketter. Dit vervoeren naar Bergen was zoo heimelijk
gefchied, dat WILLEM MERULA hetzelve heel
fpade vernam, en zich zoo haast niet naar Brits fel
kon fpoeden, of hij verftond uit den Inquifiteur
RUARD, toén daar zijnde, dat het vonnis gegaan
was, en dat hij zijnen Oom niet in het leven zou
vinden. Dewijl er echter den 24ften Julij iet was
voorgevallen, waar door de uitvoering van het vonnis
verhinderd was, kwam hij den 26ften ten tien
uren voor den middag te Bergen, juist, wanneer
de Pastoor uit de gevangenis gehaald werd, om ter
dood te gaan, leunende op eenen ftok, en zoo verval-

G E S C H I E D E N I S . 135
vallen en ongedaan, dat hij bijna onkenbaar was; na C. G.
want hij had nu omtrent zes weken in den Kerker jaarisi7tot
1552.
van het Slot gelegen, gepijnigd met honger en
dorst, met vuiligheid en ongedierte. Men verhaalt,
dat bij den Kettermeesteren, zijne Regters, verwezen
zijnde, in dezer voege aanfprak: „ Dewijl gij
,, mij met logenen in Holland hebt verltrikt; dewijl
„ gij mij met bedrog en diefilal, als dieven past,
„ hebt weggevoerd, en dat tegen de voorregten des
„vaderlands, (volgens welke ik in geene andere
„ Provincie mogt voor regt betrokken , veel min
,, ter dood gebragt worden,) dewijl gij mij fchelm-
.,, achtelijk en goddeloozelijk hebt veroordeeld, dank
„ ik den allerhoogften Vader in der eeuwigheid,
,, dat hij mij, doven ouden man, tot nog toe zoo
,, trouweloozelijk opgefloten, magt heeft gegeven,
,, om u heden uwe bedriegerijen en fchelmftukken te
,, verwijten: en daar na dit mismaakt ligchaam,
,, deze grijze haren, en diepe rimpelen, (daar uwe
,, wreedheid alle vrolijkheid, verwe, bloed en le-
„ ven, dat de ouderdom had overgelaten, heeft
„uitgemergeld,) aan Gods eeuwigen naam, als
,, een belijder der waarheid en onvertfaagd marte-
„ laar, op te offeren. Gij vermoordt mij wel in
„ dit woest onwetend Walschland, als in eene fpe-
„ lonk: nogtans is er onder dit volk iemand, die
„ mijne zake verftaat; ja deze kolen , daar ik in
„ verbrand zal worden, zullen niet koud worden,
,, of het gerucht van uwe moorderij zal tot de mijnen
in Holland overvliegen."
Maar toen hij, den voet buiten den Kerker zet-
I 4 ten«

136 K E R K E L I J K E
na C. G. tende, zijnen Neef zag, keerde hij zich tot hem
Jaari5i7.
met deze woorden: „ Mijn Zoon, nu is die laattot
1552.
„ He uur, daar ik met al mijn hart naar gewenscht
„ en verlangd heb, gekomen. Dit is de uur , in
„ welke die groote God," (dit zeggende, hief hij
zijne oogen op, en ftrekte zijne regterhand naar den
Hemel, want hij ging, krank en onmagtig zijnde,
ongebonden,) „ mij gelegenheid heeft ge-
„ geven, om niet alleen al hetgeen ik tot nog toe
„ tegen Gods vijanden, uit zijn heilig woord, in
„ het openbaar en bijzonder heb beleden, met mijn
„ bloed te verzegelen en met eenen bitteren dood
„ te bevestigen, maar, om ook openlijk te betui-
„ gen, dat geen van al die dingen, die zij in het
,, Hof van Holland tegen mij verfierd hebben ,
,, waarachtig zij. Uit Holland van de ééns, plaats
„ naar de andere gefleept, ben ik ten laatfle hier
„ gekomen, bereid zijnde, mij zeiven in het geheel
,, aan CHRISTUS, mijnen Zaligmaker, tot eene zui-
„ vere offerande op te dragen. Naar God verlangt
„ mijne ziel , die de tegenpartijders roekeloozelijk
„ zeiden, des Duivels eigendom te zijn. Dat zij
„ verre, dat zij verre! Dat oordeelen zij verkcer-
„ delijk, en maken het den volke wijs ; eensdeels
„ wegens de leeringen, die nogtans met Gods
„ woord overeenkwamen, en zij niet magrig waren
„ te wederleggen; anderdeels ten aanzien van mijn
„ ligchaam, dat, hoewel uitgeteerd, nogtans zoo
„ onwaardiglijk is gehandeld, dat er een ieder de
„ walg van heeft. Want, aanfchouw deze vui-
„ ligheden, hebben er uwe oogen een' afkeer van,
„ de

G E S C H I E D E N I S . 137
,, de flank zelf zal zich openbaren. Dieven en
,, moordenaars worden gunftiger gehandeld. Ga
nu henen en verkondig den vrienden, bekenden,
,, en anderen in het vaderland, hetgeen gij gezien
„ hebt, en hooren zult. Gij zijt mij, zoo lang
„ men het u toeliet, getrouwelijk bijgebleven. U,
„ mijn erfgenaam, kwam al het mijne toe: maar
verdraag het verlies van uw erfdeel , met zulke
„ kloekmoedigheid, als ik het verlies mijns levens.
„ Het verftand ontbreekt u niet, noch de geleerd-
„ heid, die gij weet, dat ik, zoo lang het mij die
„ luiden toelieten, in u heb opgekweekt. Gij komt
,, tot uwe jaren; neem haar tot eene medehulpe,
„ welke ik u, nog vrij zijnde, heb toegefchikt.
,, Ik heb met mijn onderwijzen een goed werk ge-
„ wrocht in de huisgezinnen van de HEERMANS en
„ KERKWERVEN. God zal den wasdom geven.
„ Betrouw op hem, die de beginfelen zal zegenen.
,, Help, zoo veel gij kunt, de woonplaatfen vor-
„ deren, die ik voor de armen in den Briel heb
„ gefiicht. Och mogten de armen de woningen en
„ de kleine inkomfien, die ik hun heb gemaakt,
„ behouden! Ik hoop, dat 'slands Fiskaal gena-
„ diger zal zijn, dan de Inquifiteurs." Op deze
woorden drongen hem de Geregtsdienaars voort,
niet zonder zijnen Neef, wegens de gemeenzame
zamenfpraak, te dreigen, „ Zie," fprak hij toen :
„ Ik ga henen. Ik dank God, den allergenadigffen
,, Vader, dat ik in het openbaar zal fterven , en
„ dat daar door aan mijne partijen het middel benomen
is, om deze mijne volftandigheid, mij van
I 5 „ God
ra C. G.
[aan 517.
ot 155a.

138 K E R K E L I J K E
Ba C. G. „ God ingeftort, met lasterleugenen te bezwaren :
Jaari5l7. ,, hetgeen zij buiten twijfel zouden gedaan hebben,
tot 1552
,, indien zij, ( hetgeen ik altijd vreesde,) mij met
„ vergif hadden van kant geholpen, of in de ge-
„ vangenis verfmoord, of, ( hetgeen zij mij in de
,, Abdij van Lifieux poogden te doen,) in eenen
„ zak verdronken. Mijn bloed zal echter den
,, brand, die tegen hen opgegaan is, niet uitblus-
„ fchen: dezelve zal in korten tijd uitberften in veel
„ grooter vlammen, welke zij, noch hunne nako-
„ melingen, niet magtig zullen zijn te fmooren."
Als hem daar op zijn Neef met deze woorden vertroostte
en vermaande: ,, Geloof vastelijk, dat gij
„ het heil des Heeren binnen korten tijd in het
„ land der levenden zult zien. Houd u daarom
„ mannelijk en verbeid den Heere ftandvastelijk
werden zij van één getrokken. Maar de Pastoor
tusfehen een' Franciskaner en den beul voortgaande,
liet niet af, het volk in de Franfche taal, (hetwelk
den Monnik en anderen, als hun onverwacht voorkomende
, zeer voor het hoofd ftiet,) over den
ganfehen weg te vermanen, „ tot waarachtige ken-
„ nis, liefde en vreeze Gods ," mitsgaders, ,, tot
„ het geftadig overdenken van den dood en de ver-
„ dienften des eenigen Zaligmakers JEZUS CHRIS-
„ TUS , en tot verzaking van eigene werken;" verklarende
, dat het dene der voornaamfte oorzaken
van zijnen dood ware, beweerd te hebben : Dat
men God alleen moest aanroepen. Buiten de ftad
komende, bij het brandhuisje van ftroo, met mutzaarden
en ander hout omleid en geftut, daar men
hem

G E S C H I E D E N I S . i 3 9
hem in zou (lellen , verzocht hij, zijn gebed tot naC. G.
God te mogen uitftorten. Die werd bewilligd. Maar Jaarisi/.
met gebogene knieën en gevouwene handen in den
tot 1552.
ingang van het huisje vuriglijk biddende, zeeg hij
ten laatfte ter regterzijde neder. De omflanders
meenden, dat hij, uit fchrik voor de aanftaande
pijne, in onmagt viel, doch daar op toefchietende,
vonden zij hem zonder leven, en ten einde van zijn
lijden. Dit was de uitgang van Heer ENGEL ME­
RULA, waar in men eene bijzondere goedheid van
God heeft opgemerkt, alzoo God zijne ziel juist op
dat uur fcheen tot zich te nemen, ten einde hij ,
die door vele ziekten en eenen ouderdom van vijf
en zeventig jaren, en het ongemak van eene bijna
vijfjarige gevangenis, alreeds gebroken en afgemarteld
was, in zijn uiterfte geene fmart van het vuur
zou gevoelen. De fcherpregter , door zulken verhaasten
en ongemeenen dood verfchrikt, weigerde
voort te gaan, zeggende, dat het geregt voldaan
was. Dies (laken eenigen der Geregtsdienaren het
vuur in het huisje; maar het ligchaam , hetwelk
daar buiten lag, en derhalve ongefchonden bleef,
werd daar na met ander vuur tot asfche verbrand
(*).
In Groningen had REGNERUS PRAEDINIUS, die Voort-
zich dus noemde, omdat hij'in het dorp Winfum rang der
hlervor-
in de Ommelanden, en dus in Pradiis geboren, ning in
was,
(*) Ik heb dit b:Iangrijk verhaal meestal woordelijk
afgefchreven uit BRANDT Bladz. 463-402. Men verhel,
eok GERDES p. 257.267.

140 K E R K E L I J K E
Ba C. G. was, in het jaar 1508, beftuurder van de Scho­
Jaar 1517 •
len (*_), in de harten der hem toebetrouwde jeugd,
tor 1552
de zaden der Hervorming geftrooid, zoodat er te
Gronin­ Groningen niet weinigen dezelve omhelsden , en
gen.
eene bijzondere gemeente uitmaakten. Deze , die
van Embden verzocht hebbende, hen met raad en
daad behulpzaam te zijn, ontving van daar FEYTO
RUARDI, om hare belangen te behartigen, en haar
het Euangelie te prediken. Hij deed zulks eenigen
tijd, doch geheel in het geheim, wordende de vergaderingen
meest bij den nacht gehouden, niet zonder
vreeze voor de lagen der vijanden van de Hervorming
(f).
Hetzelfde gebeurde te Amfterdam, werwaards NI­
COLAUS CARIN^EUS van Embden overkwam, ook
vindt men, dat die van Embden in het jaar 1553
door GERARD TEN CAMP Brieven hebben gezonden
aan de gemeente te Amfterdam en te Alkmaar, om
hen te vermanen, dat zij den gemelden CARIN^EUS
van het noodzakelijk levensonderhoud zouden verzorgen
(§).
Niettegenftaande de ftrenge Plakaten op het drukken
van Boeken, verfchenen er nogtans van tijd tot
tijd werken in het licht, ter bevordering der Hervorming
, doch welke doorgaans zonder naam of met
een onbekenden naam , en buiten 's lands gedrukt
werden. Dus gaf JOANNES SARTORIUS van Amfterdam
(*) Vergelijk van hem GERDES pag. 192.
(f) GERDES pag. £

G E S C H I E D E N I S . 141
dam in het jaar 1558 zijne uitbreidingen aan den na C G.
dag over de groote en kleine Profeten, te Bazel, Jaari5i7.
tot 1552.
onder den bedekten naam van JOANNES TOSARRIUS ,
welke door letterverzetting zijnen eigenen naam uit­
drukte. Hij was te voren in hechtenis geweest ,
en naauwelijks den dood, zonder echter zijn gelooi
te verzaken, ontkomen. Hij leefde een' tijd lang
in ballingfchap, hield zich buiten de gemeenfchap
der Roomfche Kerk, en eindigde ten laatfle zijne
dagen den 28ften Maart 1567 te Delft, anderen
zeggen, te Noordwyk. Behalve zijne ervarenheid in
de Latijnfche, Griekfche en Hebreeuwfche Talen ,
was hij ook geleerd in zijne moedertaal , waar van
eene vertaling van ettelijke honderden Latijnfche en
Griekfche fpreek woord en in het Nederduitsch tot
een bewijs kan verflrekken (*).
Te Antwerpen werd titans het Euangelie in flilte HADRIA­
NUS VAN
gepredikt, behalve door CASP.UEIDANUS, ook door
HAEMSTE-
HADRIANUS CORNELISZOON VAN HAEWSTEDE. De- DE eerfte
Ze fchreef in het jaar 1557 aan die van Embden, fehrijver
van een
terwijl hij verzocht, dat zij nog eenen bekwamen
Neder­
man naar Antwerpen zouden zenden, tevens om duitschMarte­
hunnen raad, of het niet oorbaar ware, uit hoofde
laarsboek
van het getal en de aanzienelijkheid der gemeente , predikt te
om openlijk en zonder fchroom te vergaderen en te Antwerpen
in het
prediken; wij weten niet, welk antwoord die van openbaar
Embden hem hier op hebben laten toekomen, doch
zoo veel is zeker, dat hij zich verflout hebbe, te
Antwerpen, in het jaar 1558, op Sacramentsdag,
(*) BRANDT Bladz. 493.
op

14a K E R K E L I J K E
99 C. G. op de Maere, bij het Hooge Kruis, hetwelk daar
Jaansi7. in het midden van de ftraat Itaat, openlijk te pre»
tot 1552.
diken, ten aanzien van den omgang der Geestelijken
, welke toen voorbijging. Wat hem daar over
wedervoer, wordt niet verhaald (*); doch van elders
weten wij, dat VAN HAEMSTEDE , in dat jaar,
te Aken eene Nederduitfche Gemeente vergaderd
hebbe, befbaande uit dertien huisgezinnen, meestal
van Antwerpfche Kooplieden, terwijl te zelfden tijde
eene Franfche Gemeente aldaar belfond van twintig
huisgezinnen. Deze gemeente werd voorts eenigen
tijd bediend door JOANNES THEODORI, (JAN DIR-
KENS,) en HERMES BACKERELius, die van Embden
derwaarts waren gezonden. Ook lezen wij ,
dat VAN HAEMSTEDE in dat jaar 1558, om de vervolging
te ontgaan, Antwerpen heeft moeten verlaten,
misfchien wel uit hoofde van het bovengemelde
openbaar prediken. Hij begaf zich toen naar
Nor den in Oostfriesland, bij zijne Zuster KATHA­
RINA VAN HAEMSTEDE, eene weduwe. Hij was
de eerfte Schrijver van eene Nederduitfche Hijlorie
der Martelaren, onder den titel : Gefchiedenisfe
ende de dood der vromen Martelaren, die om het
getuijgenisfe des Euangeliums haar bloed ge/lort
hebben, van de tijden Christi af, tot den jare
1559 ioe
» bijeen vergaderd op het kortfte Ao. 1559
den iSden Maart, in tfo. Dit is naderhand in
het jaar 1653 herdrukt door de bezorging van JOH»
cystus, met Platen, en vermeerderd met het leven
(*) BRANDT Bladz. 495.

G E S C H I E D E N I S . 143
ven en den dood van 80 Martelaren, VAN HAEM­ raa C. G.
STEDE droeg zijn werk op aan de Staten van Ne­ faansi7.
:ot 1552.
derland, van Braband, Gelderland, Vlaanderen en
Holland. In het gemelde jaar 1559 begaf hij zich
naar Engeland, alwaar hij, bij de Gemeente der
vreemdelingen, die nu onder de regering van Koningin
ELIZABETH herfteld was, den Euangeliedienst
heeft waargenomen. Doch , hier geraakte hij in
moeijelijkheid met EDMUND GRINDALL , Bisfchop
van Londen, die Superintendent genoemd werd van
de beide Kerken der vreemdelingen, omdat hij zich
over de Herdoopers en eenige van hunne leeritukken
niet ongunftig had uitgelaten. De Bisfchop wilde
hem tot herroeping noodzaken, en toen VAN HAEM­
STEDE dit weigerde, deed hem de Bisfchop in den
ban, en ontzette hem van zijnen dienst, VAN HAEM­
STEDE keerde terug naar Oostfriesland, en zette
zich neder te Olderfum, alwaar hij zich op den
landbouw toeleide. Op aanhoudend verzoek echter
der Gemeente van Londen ftak hij weder naar Londen
over, maar werd den ioden Augustus 1562 gelast,
Engeland te verlaten, waar op hij zich weder
naar Friesland begaf, alwaar hij in datzelfde jaar
zijne dagen geëindigd heeft (*).
r
Te Antwerpen werd JAN DU CHAMP , een Hene ervoI- \
gouwer van Bavay, Tafelhouder te Antwerpen, ge- ing.
l
vat, en in het jaar 1558 ter dood gebragt, om de
belijdenis van het geloof; gelijk te Brusfel GILLIS
VERDIKT van Hilverfeel, en vervolgens ook dezes
(*) GERDES pag. 270-276.
Broe-

naC. G.
Jaari5i7
tot 1552.
Beginfelen
der
Hervorming
in
ÏVoordhollnndofYVestfriesland.
CORNELIS
K00L-
STUVN.
144 K E R K E L I J K E
Broeder ANTONY VERDIKT , een Diaken van de heimelijke
Gemeente te Antwerpen, die overgekomen
was, om zijnen Broeder te vertroosten en in den
nood te verzorgen; welke trouwhartigheid hij met
den dood moest bekoopen (*).
In het Noorderdeel van Holland, of West friesland,
begon te dezen tijde de Hervorming ook ingang
te vinden» Te Enkhuizen beftrafte zekere
Pastoor, Heer JAN genaamd, eenige Paufelijke dolingen,
waarom hij door de Geestelijkheid aan den
Bisfchop van Utrecht beklaagd, en door dezen voor
zijne Vierfchaar te regt gedaagd werd; doch de
Wethouderfchap van Enkhuizen ftelde zich hier tegen,
met name de Burgemeester JAN GROOT AL-
BERTSZOON, die zelf naar Utrecht toog, en den
Bisfchop afvraagde: Of JANS flem ook te Utrecht
was gehoord? De Bisfchop, over deze vrijmoedigheid
verwonderd , liet, na eenig verder gefprek ,
zijnen ophef tegen den Pastoor vallen, zonder dat
men verder weet, of deze zich federt naar den tijd
gevoegd hebbe, en Pastoor gebleven zij, of nier.
De Regering van Enkhuizen was over het algemeen
gematigd omtrent het ftuk der Religie, en verfchoonde,
zoo veel mogelijk, hare burgeren: dikwijls
werden zaken, die op vele plaatfen met den
dood werden geftraft, te Enkhuizen afgedaan met
uitbanning , kleine geldboeten of andere ligte ftraffen.
Onder de genen, die hier het Pausdom, federt
LUTHERS opltaan, tegenfpraken, was ook Heer
(*) BRANDT Bladz \95-\97>
COR-

G E S C H I E D E N I S . 145
CORNELIS KOOLTUYN, Priester van Alkmaar, al­
waar hij zijnen dienst getrouw waarnemende, fpoe­
dig aan de beftraffing van de Geestelijkheid onder­
hevig was; hij werd van daar naar Enkhuizen ge­
roepen, en als hij ook hier tegen Bijgeloovigheden
en misbruiken predikte, werd hij, door zijne vijan­
den, welhaast bij den Inquifiteur RUARD befchul-
digd, die hem voor zich in den Haag daagde, ten
einde zich te verantwoorden. Hij toog derwaarts ,
verzeld van eenige Enkhuizer burgers; hij vond de
Regtbank , die over hem zou oordeelen, ttrliond
partijdig, en eerlooze lieden werden, als getuigen,
tegen hem gehoord en geloofd. Dus zou hij geen
goed einde hebben kunnen te gemoet zien, ten ware
zijne Enkhuizer burgers hem verbeden hadden bij
Meester RUARD TAPPER; die hun medeburger was, .
De Pastoor werd dan terug gezonden , doch met
vermaning, van zich te beteren, om niet als een
Relaps of hervallen' Ketter behandeld te worden,
Te Enkhuizen wedergekeerd, ging hij in zijiwn
dienst voort, als te voren; waar op fchielijk weder
een Brief van befchuldiging volgde, door eenen
Meester CRISPYN en eenen Meester GERRIT KERST
van Haarlem, over zes of zeven artikelen ; hei ge-
lukte hem, te kunnen bewijzen, dat deze Brief dooy
Meester CRISPYN met eene verfcheidene hand tweemaal
gefchreven, en de een met een valfchen naam on­
derteekend was. Hij ontving toen onder de hand
van.RUARD TAPPER den raad, om zich van predi-
ken te onthouden. Op begeerte der burgeren ge-
hoorzaamde KOOLTUYN, en maakte nu zijn werk'
HERV, III. K W B
ia C. O.
[san 5i7.
:ot 155a.

146* K E R K E L I J K E
na C. G van het bezoeken der kranken en ellendigen. Doch
Jaar is 17. dit mogt hem niet lang gebeuren , want hij werd
tot 1552.
bij den Onderinquifiteur SONNIUS befchuldigd, dat
hij, op deze wijze, zijn fenijn veel meer fchoot in
heimelijke vermaningen, dan hij ooit in zijn open­
baar preken gedaan had. Hij werd door SONNIUS
weder ten Hove gedaagd, maar de gemeente te
Enkhuizen wilde zijn vertrek niet gedoogen, en ver­
wierf ook met groote bede een bevelfchrift van den
Opperinquifiteur RUARD aan SONNIUS, met last, om
KOOLTUYNS zaak te laten varen, onder beding ,
dat hij van Enkhuizen zou vertrekken , indien hij
weigerde, de ceremoniën voor te ftaan , van het
Vagevuur te prediken, de menfchen te vermanen
tot het aanroepen van MARIA en den dienst van an­
dere Heiligen. Dit te beloven of te doen, kon de
Pastoor niet van zich verkrijgen. Als vele vrienden
der gemeente hem baden, zijnen vijanden in deze
kleinigheden toe te geven , toonde hij hun breed­
voerig aan, dat hij in het ftuk der Mis meer ge­
daan had, dan zijn geweten hem toeliet, en hoe
bezwaarlijk het voor hetzelve zijn zoude, indien hij
der bijgeloovigheid, ja der Afgoderij, gelijk hij zich
uitdrukte, eenigzins wilde te gemoet komen. „Voor
„ zulken ontrouwen dienst," dus befloothij, „kan
„ ik niets anders verwachten, dan, als ik andere
„ menfchen gepredikt heb, dat ik zelf verworpen
„ worde, en mijnen loon ontvange met de genen,
„ die tot CHRISTUS zullen roepen: Heere, Heere,
„ hebben wij niet in uwen naam geprofeteerd , en
„ in uwen naam duivelen uitgedreven, en vele
„ krach-

G E S C H I E D E N I S . i 4 7
„ krachten gedaan ? voor antwoord hoorende: lk
,, heb u nooit gekend. Gaat weg van mij , gij ,
„ die de ongeregtigheid werkt. Hierom mag ik u,
„ mijne lieve burgers, niet te wille zijn, en ik moet
„ u, als Satans, doen achterftaan."
Nu verliet hij Enkhuizen , en keerde met het zijne
naar Alkmaar, alwaar hij zich begaf tot het onderwijzen
van kinderen, en den ganfchen Roomfchen
eeredienst verliet, behalve dat hij nu en dan de
Pastoren, ter nood, van een Sermoen verligtte. Hier
over werd fpoedig de Procureur - Generaal Meester
CHRISTIAAN DE WAERDT, bij die van den Hove,
op aanftoken van zijne vijanden , gezonden, om getuigenisfe
van hem te hooren. Niet lang daar na
werd hij in de plaats verkoren van Meester LAU-
RENS ZAS, dien hij zijn' zeer geleerden Meester, en
een' vroom dienaar der Gemeente en Christen-Predikant
noemt. Maar alzoo hij geheel geen' doen
wilde hebben met Misfen, Vespers, Vigiliën, Loven
en Ommegangen, zoo was zijne prediking niet
ontvankelijk. Hij was flechts twee weken in openbaren
dienst geweest, en had naauwelijks twee Sermoenen
gedaan, of er kwam voor hem verbod van
prediken van den Vikaris des Bisfchops vanUtrecht.
Hier bleef het niet bij; dewijl er vele eenvoudige
menfchen, zoo te Alkmaar als elders, tot onderzoek
en kennis van zaken kwamen , werd de haat
der Geestelijken zoo zeer ontfleken, dat eindelijk de
Onder-Inquifiteur NICOLAUS DE CASTRO, op eenige
nieuwe en zware klagte, met zijne dienaren van
Utrecht naar Alkmaar kwam, met meening, om
K a hem
•w C. G.
[aari5i7.
tot 155a.

148 K E R K E L I J K E
na C. G. hem te verrasfen en geweldiglijk te vangen, waartoe
Jaari5i7. hij verzocht, dat de Schout hem de hand zou bie­
tot 1552.
den: Maar KOOLTUYN, van iemand gewaaifchuwd,
week uit zijn huis en vlood naar Embden. Na zijne
vlugt, zocht men de menfchen te Enkhuizen en
Alkmaar diets te maken, dat de leeringen, welke
hij te dier plaatfen gepredikt had, noodwendig valsch
moesten zijn , dewijl hij dezelve niet had durven
verdedigen, of zijn leven daar voor (tellen. Dit gaf
aanleiding, dat KOOLTUYN, om alle ergernisfe der
eenvoudigen voor te komen, zich fpoedde, een
boekje in het licht te geven, het Euangelie der Armen
genaamd, vervattende de voornaamfte leeringen,
om welke hij verketterd en vervoigd was. Voor
hetzelve had hij eenen Brief geplaatst aan zijnen
vriend TIMOTHEUS, in welken hij de vervolgingen
der Inquifiteuren tegen hem verhaalt, en aantoont,
dat hij niet gehouden zij, zich voor hen te veiantwoorden,
die geene vrije verantwoording uit en volgens
de Heilige Schriften wilden toelaten; verders
bewijst hij, dat men verpligt zij, het gevaar te ontgaan,
en dat het enkel roekeloosheid is, wanneer men
zich loszinnig aan hetzelve blootfielt; als ook, dat
de waarheid der leer'tukken niet afhangt van den
dood voor dezelve, alzoo deze niet bewijst, dat zij
waarachtig zijn, maar dat de bloedgetuige ze voor
waarachtig houdt, alzoo de waarheid der leeringen
rust op de getuigenis des Heiligen Geesres, in de
Heilige Schrift geopenbaard. Deze Brief was den
I2den Januarij 1559 gefchreven. Kort na zijne vlugt
werden zijne goederen te Alkmaar, bij vonnis van
den

G E S C H I E D E N I S . i 4!
den 7den Februarij 1559 verbeurd verklaard, en tei na C. G.
behoeve des Konings aangetast. Sedert werd hij te Jaari5i7.
tot 1552,
Embden tot den Kerkendienst beroepen , dien hij
aannam, en met groote flichting bekleedde (*).
Niet lang na het vertrek van KOOLTUYN, geraakte
JAN BUIDELMAKER, wonende te Alkmaar, te
Enkhuizen in hechtenis , omdat hij zeker boekje
van KOOLTUYN verkocht en onder het volk gebragt
had. Waaricbijnlijk was het dit Euangelie der Armen.
Hij werd deswegens voor zijn leven uit de
ftad gebannen.
Omtrent dezen tijd werd édn van de Schepeneii Wroe­
te Antwerpen, KASPAR DE RENIALME, toen hij, te ging van
KA SP/IK
Vierfchaar zittende, eenigen, ter zake van het geRENIALloof, had helpen verwijzen, op (taande voet, daar ME,.
ter plaatfe, zoo in het harte geflagen, en bij zich
zeiven verwezen, dat hij half wanhopende t'huis
werd geleid, en kort daar na ftierf, roepende: dat
hij het onfchuldig bloed had veroordeeld. Thans
had men te Antwerpen drie honderd Guldens op het
lijf van eenen Predikant, en vijftig Guldens op dat
van eenen Ouderling, Diaken of ander Dienaar der
Kerk gezet (f).
De felheid der vervolging (tiet ondertusfchen ve­
len geweldig tegen de borst, die niet konden ver-
ftaan, dat men op deze wijze den Godsdienst en
het vreedzaam Euangelie kon of mogt voorftaan of
de dwalenden te vuur en te zwaard te regt te bren­
(*) BRANDT Bladz. 506-519.
(tj) BRANDT Bladz. 520
K 3 •

15° K E R K E L I J K E
na C. G. gen. De ftandvastigheid der lijders, in het hart der
Jaari5i7. omftaanders overflaande , maakte dezen onvertfaagd
tot 1552.
in het openlijk betoonen van medelijden; men begon
tevens met de veroordeelden, luider ftemme, Pfalmen
aan te heffen en te zingen, in grooter getale , dan
veilig was, aan te vangen. Eindelijk ging het zoo
hoog, dat op verfcheidene plaatfen de gemeente, het
geduld verliezende, tot een' oploop kwam , en fom­
wijlen de verwezenen den beul ontweldigden of
poogden te ontweldigen. Van zoodanige gezindheid
des volks hebben wij boven (*) in het verhaal der
vervolging van ENGEL MERULA een voorbeeld ge­
zien ; in 's Hertogenbosch werd een Doopsgezinde
gevangen, dien men ter dood wilde brengen, niette-
genftaande hij zijn geloof verzaakt had , bij nacht
met geweld uit den Kerker geholpen. Toen ADRI-
AAN de Schilder , door de hevigheid van zijn'
eigen vader verraden, en HENDRIK BOKHALT, kleer­
maker, den ipden Januarij dezes jaars 1559, te
Antwerpen, aan de ftaken vastgemaakt , om ver­
brand te worden , riepen: „ Wij lijden niet om
„ eenige misdaad, of Ketterij, maar alleen om de
,, belijdenis van de waarachtige leere des Euange-
,, liums;" ontftond er een oploop onder de ge­
meente, onder een hevig geroep: [laat dood! [laat
dood ! Men liep over eikanderen ; de huizen en
winkels werden gefloten; de beul nam de vlugt;
de Markgraaf kon nergens heen; de Schout week
in de Kerk. Evenwel ftilde de beroerte , en het
(*) Bladz. 1=7-
von-

G E S C H I E D E N I S . 151
vonnis werd uitgevoerd. De beginfelen van foortnn C. G.
gelijke beroerte vernam men daar weder in het ein­ Jaari5i7.
tot 1552.
de van Sprokkelmaand, toen men KORNELIS HALE-
WYN, Slotemaker, en HERMAN JANSZOON van Amfterdam,
Busmaker, ter dood bragt. Kort te voren
werd BOUDEWYN LE HEU te Brusfel, in den morgenftond,
onder de galg onthoofd, om den toeloop
van het volk te mijden.
Reeds in het voorgaande jaar 1558 waren, in het
heimelijke, vredesonderhandelingen begonnen met
Frankryk. Bij gelegenheid dezer onderhandelingen
vertoonde de Bisfchop van Atrecht, naderhand zoo
berucht onder den naam van Kardinaal van Gr onveile
, aan den Kardinaal van Lotharingen , in een
afzonderlijk mondgefprek: „Hoe leed het den
,, Koning van Spanje deed, dat de twee magtigfte
,, Rijken van Europa eikanderen, door een' gedu-
„ rigen oorlog, verzwakten, daar men , met ver-
„ eenigde krachten, de Turken, de oude vijanden
„ der Christenheid, behoorde te keer te gaan: of,
„ om nader bij huis te blijven , de Ketters , nog
„ erger vijanden der ware geloovigen, dan de Tur-
„ ken, uit te roeijen. Dezen, vervolgde hij , ver-
„ fpreidden hun vergiftig zaad in de Nederlanden,
„ zoo wel als in Frankryk; terwijl de oorlog de
„ Koningen belet, behoorlijk, tegen dit inkruipend
„ verderf, te waken. De Kardinaal , befloot hij ,
„ zou dan zijnen Koning eenen zonderlingen dienst
„ doen, en zich zei ven eenen eeuwigen roem ver-
,, werven, zoo hij eenen vasten vrede tusfehen de
„ twee Koningen wist te bewerken , opdat men ,
K 4 „ na-
Vredemet
Frankryk.
Ovx-rleg
0111 de
Ketters
uit te roeijen,
door
PrinswTL-
LEM van
Oranje
ontdekt.

lis C, G
Jsfi'1517
tot 1552
Dood van
J 5 Ï K E R K E L I J K E
naderhand , met gemeen overleg , de Ketterij ,
„ beide in Frankryk en de Nederlanden, mogt
,, kunnen te onder brengen (*)."
In het jaar 1559 werd de vrede tusfehen Spanje
èn Frankryk werkelijk tor Hand gebragt. Bij de
openlijke punten van het verdrag beloofden de Ko­
ningen eikanderen , den Katholtjken Godsdienst te
zullen handhaven , waar door men , waarfchijnlijk ,
de uitroeijing der Ketteren verflond. Ook zouden
zij het houden eener algemeene Kerkvergadering hel­
pen bevorderen, tot Gods eere, en bevrediging der
gewMèn. Onder de gijzelaars, welke, ter verzeke­
ring van het nakomen van het vredeverdrag, naar
Frankryk vertrokken, was ook WILLEM, Prins van
Oranje. Deze, met Koning HENDUIK, ter jagt uit­
gereden, en met dtnzelven in een gemeenzaam ge­
fprek geraakt zijnde, ontdekte de Koning hem, ge-
vallig, den toeleg, om, met gemeen goedvinden,
de Ketterij te dempen , meenende, dat het geheim
aan den Prins vertrouwd was, fchoon deze er nog
niets van vernomen had. De Prins heeft naderhand
verklaard (•(•), dat hij, in dien tijd, reeds voor­
nam , dezen aanflag tegen te gaan , en de Span-
iaards, die denzelven ftonden uit te voeren , ten
lande uit te doen vertrekken (§)•
Kort te voren, den nden Maart, ftierf te Brusfi*
(*) WAGENAAR Vaderl. Hijl. VI Deel, Bladz. 30,31*
(f) Apologie van WILLEM I. Bladz. 77.
(

G E S C H I E D E N I S . 153
fel RUARD TAPPER van Enkhuizen, Deken te Leuven,
en Groot-Inquifieur der Nederlanden, in het
LXXilIfle jaar zijnes ouderdoms. Hij was bij de
heviglte Pausgezinden in hooge achting wegens zijnen
feilen ijver tegen de zoogenoemde Ketters; maar
de anderen verfoeiden zijne bitterheid. Behalve hetgeen
wij van zijn gedrag omtrent den ouden ENGEL
MERULA verhaald hebben, zijn er meer voorbeelden
van zijnen geweldigen aard. Hem gaat na, dat hij,
fprekende van het dooden ter zaken van Godsdienst,
deze taal voerde: „ Daar is niet veel aan gelegen,
,, of degenen, die dus fterven, fchuldig of on-
„ fchuldig omkomen, wanneer flechts het volk door
„ het voorbeeld afgefchrikt wordt; hetwelk meest
„ gefchiedt met het dooden van lieden , die door
„ geleerdheid, rijkdom, en overheidsambten of adel-
„ dom uitfleken." De drie Boeken over de Leuvenfche
Artikelen, onder zijnen naam uitgegeven, waren
, zegt men, door de Leuvenfche Theologanten
zamengefteld. In dezelve vond men geheele Hoofdftukken
uit de fchriften van MELANCHTHON en KAL-
VYN, zoodat men, hetgeen, met Plakaten hoog en
duur was verboden, nu veilig in RUARDS Boeken
lezen kon. Als ook RUARD zich op zekeren dag
bij den Prefident VIGLIUS beklaagde: „Dat de on-
,, achtzaamheid der Burgerlijke Overheden in het
„ uitvoeren der Plakaten , op het ftuk van den
„ Godsdienst uitgegeven, oorzaak was, dat deKet-
„ ters in Nederland toenamen ," ontkende de Prefident
dit, zeggende: „ Dat zulks door zijne en
K 5 „ zij-
ia C. G.
[oar^ijf.
ot 155a.
IUARD
rAPl'ER,
S

na C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.
154 K E R K E L I J K E
„ zijner medebroederen fchuld gefchiedde," en wan­
neer TAPPER dit hevig tegenfprak, ging VIGILIUS
dus voort: „ De Ketterfche leeringen, welke wij
„ op zware ftraffen verbieden, te lezen, maakt gij
,, in uwe Boeken, die met privilegie zijn voorzien,
„ gemeen." De ander daar op zeggende: „ De
„ wederleggingen voeg ik daar bijkreeg van den
Prefid ent dit antwoord: ,, Ik weet dat wel, maar
de lezers, die zeer naauw letten op de argumen-
„ ten der partijen, lezen de wederleggingen met
„ geene aandacht, of zij verftaan ze niet genoeg."
Hij dorst of wilde niet zeggen, dat zij niet bondig
waren. Meester RUARD had zijnen Landsheer ,
Keizer KAREL , dikwijls moeijelijk gevallen, met
dergelijke voorftellingen, om vervolging te verwekken.
Doch eindelijk bekwam hem zijn ijver heel
hvalijk. In dit jaar 1559 te Brusfel gekomen, versocht
hij gehoor bij Koning FILIPS, met oogmerk,
sm een nieuw Plakaat te verzoeken. Als men hem
1 :en' tijd buiten liet (laan wachten, verftoutte hij
ïich, om, gelijk hij bij des Konings Vader, den
Eveizer, wel gewoon was, door de Lijfwachten tot
n de binnenkamer des Konings door te dringen;
loch de Koning, die niet zoo minzaam en infchik-
! ielijk was, als zijn Vader, gaf hem geen' antwoord
laar zijn' zin, en deed hem de deur uiiftooten.
Dit ontftelde hem dermate, dat hij , al kijvende op
ie Raadsheeren, fchielijk nederftortte, fchuimbekte,
:n op de tanden knerste, zonder meer te fpreken,
1
)f weer tot zich zeiven of tot de zijnen te keeren.
Dus

G E S C H I E D E N I S . 155
Dus is hij, ten huize van den Profident VIGILIUS ,
in zijne kleederen , uit dit leven gefcheiden (*).
In den Herfst des jaars 1559 nam Koning FILIPS
de reize aan naar Spanje, hebbende tot Landvoogdesfe
der Nederlanden benoemd zijne bastaardzuster
MARGARETHA , Hertogin van Parma, en Stadhouders
verordend en aangefteld over de bijzondere
gewesten, en onder dezen WILLEM VAN NASSAU ,
Prins vau Oranje, over Holland, Zeeland, Utrecht,
Westfriesland, Foorne en den Briel. Op zijne
reize werd de Koning door een' geweldigen florm
beloopen; en men wil, dat hij, aan land gekomen,
betuigd zou hebhen, dat hij geloofde, door de
Voorzienigheid gefpaard te zijn , om zijne magt
voortaan te bededen tot het uitroeijei) der Ketterij.
Ook deed hij, terdond na zijne aankomst, een groot
getal van menfchen, te Scville en te Fdlladolid,
om het geloof, ten vure doemen (f).
Voor zijn vertrek had FILIPS der Landvoogdesfe
en haren heimelijken toegevoegden Raad het onderhouden
der Plakaten, bij zijnen Vader en bij hem
gemaakt, ten hoogde aanbevolen. Ook werden aan
alle Stadhouders en Geregtshoven der Landfchappen
Brieven in denzelfden zin gefchreven: „ dat hij de
voornoemde Plakaten ftiptelijk wilde uitgevoerd hebben
, zonder eenige oogluiking; dat ook alle Wethouders
, die in het fluk van den Godsdienst koel
waren, voor verdacht zouden gehouden, en daar
(*) BRANDT Bladz. 531. VOlgg GERDES p. 36".
(f) BRANDT Bladz. 530. WAGENAAR VI Deel, Bl. 56.
te-
na C. G.
Jaari5i7*
'ot 1552.
Koning
nuPsvertrekt
naar
Spanje.

na C. G.
Jaan5i7
tot 1552.
FILIPS
riet eene
Hoogefchool
te
Douayop
Oprigting
van nieuweBisdommen.
156 K E R K E L I J K E
tegen geprocedeerd, en niemand tot eenige regering
benoemd noch toegelaten zou worden, die bennet,
geteekend of verdacht ware van Ketterij."
Ook vond de Koning geraden, eene Hoogefchool
te Douay op te rigten , opdat zijne Nederlandfche
Onderzaten, die Wahch fpraken, zich niet te Ge­
neve , alwaar de Hervorming ingevoerd was, zouden
behoeven te laten onderwijzen. Ook had Paus PIUS
IV hem hier toe verlof gegeven. Doch die van
Leuven, voor bet verval hunner Hoogefchool duch­
tende , waren, over deze nieuwe inrigting , zeer te
onvrede.
Algemeener nogtans was het misnoegen over het
oprigten van nieuwe Bisdommen hier te lande ,
waar over zelfs de oude Bisfchoppen en de Kloos­
terlingen morden. De eerlten, omdat hier door hun
Geestelijk Regtsgebied werd ingekort , de laatlten,
omdat een gedeelte hunner inkomften tot onderhoud
der nieuwe Bisfchoppen werd beltemd, en omdat
de Leden der Staatsvergadering door dezelve ver­
meerderd werden. De Koning had , met het oprig­
ten van nieuwe Bisdommen, een dubbeld oogmerk,
vooreerst om zijne inlandfche Geestelijkheid aan het
gebied van buitenlandfche Prelaten te onttrekken,
en ten tweeden, om door deze nieuwe Bisfchoppen
de Inquifitie hier te gemakkelijker te kunnen invoe-
Ten. Te weten, daar waren tot hier toe maar vier
Bisdommen in de Nederlanden geweest, van Ka-
tneryk, van Utrecht, van Atrecht en van Doornik.
Het Bisdom van Utrecht (fond onder het Aartsbis.
dom van Keulen , en de drie anderen onder het
Aarts-

G E S C H I E D E N I S . 157
Aartsbisdom van Rheims. FILIPS wees den Paus na C. G.
de onvoegzaamheid hier van aan, als ook, dat het
faarr5i7.
tot 1552.
getal van vier Bisdommen te weinig was in de Ne­
derlanden , daar het getal der Ingezetenen meer en
meer aanwies, en de nieuwe gezindheden overal het
hoofd begonnen op te Heken. Derhalve had PAU­
LUS IV, bij eene Bulle van den i2den Mei i559>
veertien nieuwe Bisdommen bij de vier oude ge­
voegd , te weten: Mechelen , Antwerpen , Haar­
lem , Deventer, Leeuwaarden, Groningen, Middel­
burg , ''sHertogenbosch, Roenmonde, Namen, St.
Omer, Tperen, Gend en Brugge; en van deze 18
Bisdommen werden Kameryk, Mechelen en Utrecht
tot Aartsbisdommen verheven. Het Aartsbisdom
van Mechelen werd aan ANTONY PERENOT, tot
hier toe Bisfchop van Atrecht, opgedragen , en,
toen deze federt door den Paus PIUS IV tot Kardi­
naal verheven was, onder den naam van Kardinaal
van Granvelle, tot eerften Zetel van gansch Neder­
land verklaard (*). Het algemeen misnoegen over deze
nieuwigheden gaf aan de nieuwe gezindheden moed,
om het hoofd op te Heken, en de menigte vermeer­
derde, zegt HOOFT, na reede, dat de fchreumte af­
nam; omhelzende vele het nieuwe, eer zij wisten,
wat het inhad, en mogelijk te gretiger (f). De
meesten evenwel, die om het geloof leden, hadden
grondiger kennis van de noodzakelijkheid der Her-
vor-
(*) BRANDT Bladz. 540. volgg. WAGENAAR VI Deel,
Bladz. 6:.
(f) Nederl. Hift. pag, 37.

aaC. G,
Jaansi7
tot 1552.
Vervolging
in
het iaar
I5ÓO,
158 K E R K E L I J K E
vorming, en gewigtiger redenen, om van het Pausdom
af te wijken.
In dit jaar 1560 ging de vervolging, bij aanhoudendheid,
voort in hare woede, doch tevens openbaarde
zich meer en meer de tegenzin van al wie
menfchelijk en Christelijk dacht, tegen het geweld
en bloedvergieten ter zake van gevoelens en geloof.
CHRISTIAAN DE QfJEKER , JAKOB DIENSSAART, «1
JOHANNA KONINGS, van Steenwerk, in Vlaanderen,
die naar Engeland waren geweken, waar men, onder
de regering van Koningin ELIZABETH, zijn geloof
in vrijheid beleven mogt, omtrent dezen tijd
eene reis naar hun vaderland doende , werden te
Veurne gevat, en niettegenstaande de Aartsbisfchop
van Kantelberg en andere Prelaten, eenen Brief ter
hunner voorfprake aan de Magiftraat fchreven, welken
zij met deze nadrukkelijke woorden eindigden :
„ Wij, dien de Koninklijke Magiftraat last gegeven
„ heeft in de zaken der Religie, hebben tot nu
„ toe niemand van de uwen, of eenig vreemdeling,
„ eenige moeijelijkheid aangedaan, om zake van den
,, Godsdienst, bij zoo verre zij zich niet oproerig-
,, lijk hebben gedragen. Maar , indien nu de ge-
,, nen , die zich aan onze opzigt hebben aanbcvo-
,, len, en Ledematen onzer Gemeente zijn, in an-
,, dere landen dus gehandeld worden, dan worden
„ wij bedwongen, (hoewel wij het ongaarne doen,)
„ andere volken met gelijke mate in te meten. Doch
,, wij verhopen alles goeds van uwe redelijkheid ,
„ maar vermanen u, dat gij u te eenetnaal affcheidt
„ van allen raad, die tot onnoozel bloedvergieten
„ ftrek-

G E S C H I E D E N I S . 159
„ {trekken mogt, 't en zij gij in dat ftrenge geregte
„ des levenden Gods, (in wiens handen het vree-
,, lelijk is te vallen,) wilt vallen; en te zwaarder,
,, indien gij, de waarheid bekennende , het on-
,, noozel bloed vergiet;" werd op dit fchrijven
niet gelet, maar de gevangenen ter dood veroordeeld.
Toen zij naar de Vierfchaar gingen , waar
zij hun vonnis zouden hooren, liepen er velen van
hunne Geloofsgenooten naar hen toe, hen langs den
weg vertroostende, vermanende, de haijd gevende,
en hen geleidende. Ja aan den {taak {taande,' daar
zij van zelve naar toe gingen hoorden fommigen
zekeren Karmeliter Monnik, JAN BELS genaamd,
zeggen: JOHANNA , Jlrijd vromelijk ! de kroon der
glorie is u voorbereid. Toen men hun de ketens aan
den hals en voeten vastmaakte , hieven zij den
CXXXften Pfalm op. Zij werden geworgd , verzengd
en op het galgeveld aan {taken gehangen ,
doch kort daar na van de broederen afgenomen en
begraven (*).
Insgelijks werd te dezen tijde te Hontfchooten gevangen
JAN HERREWYN, gezegd GEERSTEKOORN,
van Houtkerke in Westvlaanderen, die kort te voren
te Londen eenigen fmaak in de leere der Hervorming
had begonnen te krijgen. Hij was bijna
tot dien tijd toe van een ongebonden .levensgedrag
geweest, daarom fprak hij, ter dood gaande, van
den trap van het regthuis, tot het volk: „ Dus
„ beloont de ellendige wereld de dienaars des Hee-
(*) BRANDT Bladz. 546-549.
„ ren
ia C. G.
[aar 1517.
ot 1552.

160 K E R K E L I J K E
»C. G, „ ren JEZUS CHRISTUS. Eertijds, toen ik dronk
Jaarisir, ,, en klonk, toen ik juichte en dobbelde, toen ik
tot 1552,
,, in alle ongebondenheid en goddeloosheid leefde ,
was ik buiten gevaar van deze banden , ik was
„ overal welkom , en wel gewild, maar zoo haast
ik mij tot de godzaligheid begon te begeven ,
werd mij de wereld tot vijand. Sinds heeft zij
„ mij beflreden, vervolgd, in den Kerker gewor-
,, pen, en nu voert ze mij ter dood. Maar de
„ dienstknecht is niet meêr dan zijn Heer. Naar-
„ dién zij Hem vervolgd hebben , zullen zij ook
.,, ons vervolgen." Hij zong in het gaan ook den
CXXXften Pfalm. Als er een Minderbroeder tot
hem riep: JAN, bekeer «, hef is nog tjjd, x riep
het volk: Gij fchijnheilig, bekeer liever u zeiven:
en als zich de Monnik tot de aanfchouwers keerende,
hen vermaande, dat zij zich niet zouden laten
ontdichten, al hoorden zij den Ketter van God zingen
, werd er van eenigen gezegd : Zwijg gij ,
niemand is er in ontflicht. Zelfs velen van de omftanders
zongen zachteiijk nevens hem, ettelijken
met luider ftemme. Meer dan vier honderd fpraken
hem troost en moed in. Ja iemand uit den hoop
geleidde hem met de hand in het brandhuisje, daar
men hem verworgen en verbranden zou , en verfterkte
hem met woorden tot den einde toe, in het
bijzijn van den beul en geregtsdienaars , die meer
ontfreld waren en verbaasd dan de man, dieu zij
ter dood bragten.
Als, door het aandrijven van den Inquifiteur TI­
TELMAN , Deken van Ronfen, zekere JAN DE
CREUS,

G E S C H I E D E N I S . idt
C'REUS , gevangen en veroordeeld zijnde , verzocht
zijne belijdenis aan het volk te mogen verklaren ,
zeide één der Schepenen: ,, Men zal u zulks niet
,, toelaten; het volk heeft er genoeg van gehoord.
„ Wij zijn het ook niet, die u dooden, maar het
s, Plakaat des Konings."
In het jaar 1561 deeg de woede der vervolging 1 Iet jaar
fteeds hooger. Te Rysfel zette men de menfchen 561*
gevangen om een of ander zegswoord tegen de
Roomfche Kerk, lang geleden, of zonder nadenken
gefproken, en verwees hen daar ove:, fchoon zij
nog kleine kennis hadden van de waarheid, en zwak
waren in het geloof, ten vure. Dus werden er in
het begin des jaars 1561 vier mannen verbrand; in
Februarij ook zekere JAKOB VAN LOO , en in dezelfde
maand werd JAN DE BOSSCHER , Diaken def
Kruiskerk te Antwerpen, bij nacht in het heimelijk
op den Steen gedood. Men dacht hem te verdrinken,
maar behalve dat de tobbe zeer eng, en hij
groot van perfoon was , had de beul zoo weinig
waters genomen, dat hij den man dus niet kon verfmooren
, en ten laatlle gedwongen was , hem te
doordeken, JAN DE KEIZER , een Ouderling van
de heimelijke Gemeente, werd den iyden Maart op»
den Steen verdronken.
PIETER ANNOOD en DANIEL GALLAND, die, om
hun geloof te beleven, nevens anderen, naar Engeland
meenden te vlugten, moesten te Duinkerken
, waar zij fcheep dachten te gaan, door beulS
handen derven, ANNOOD, een teeder man zijnde,
begon, op het gezigt der pijnbank , te wankelen in
HERV. III. L zij-
10 C. ö.
'aariji?.
ot 1553.

ï6a K E R K E L I J K E
na C. G. zijne vastigheid, maar weder moed vattende , beriep
Jaari5i7. hij zich op zijne eerfie belijdenis, en bad de Broe­
tot 1552
deren om vergiffenis zijner zwakheid. Op den weg
naar de Vierfchaar, om zijn doodvonnis te hooren,
verhaalde hij de drie oorzaken, die hem in dit kruis
blijmoedig maakten: Voor eerst: dat hij leed om
:ene goede zaak. Ten tweede: dat hij in zijn lijden
verzekerd was van de zekere en alreeds tegenwoorlige
hulp van God. Ten derde: omdat zulke haast
voorbijgaande verdrukking hem den weg opende tot
:ene eeuwige vreugde.
Geheime Den derden Augustus, als Antwerpen vol vreug-
en ook ie was, door de fchouwfpelen der Rederijkers, ver-
openlijke
nachtversameMen zich de Hervormden in een bosch bij
gaderingen.
Markfem, waar de Drosfaard hen overviel. Hier
'
iet zich de vergadering, die omtrent 4 of 500
1 nenfchen fterk was, van vijf of zes vervol­
i gers ffooren. De Predikant ontkwam het; fommi-
I >en werden gevangen, en één derzelven onthalsd,
re Doornik dorsten fommigen, uit ijver zonder ver-
i land, bij nacht openlijk op de ftraten zamen te ko­
1 nen, en luidkeels de Franfche Pfalmen van CLE-
I tENT MAROT en BEZA te zingen. Dit tergde de
\ ervolging. JAN DE EANOY, een Ouderling der
Ooornikfche Gemeente , alhoewel hij dit ontijdig
i jveren had beftraft, werd niettemin den 27fïen No-
1 ember verbrand. Men moet dezen niet verwarren,
;elijk de Jezuiet STRADA gedaan heeft, met eenen
i
IATTHEUS LANNOY, eertijds Priester, en te voren,
1
t
m zijn ontuchtig leven, in beeldtenis gehangen.
I )eze thans gevangen en in gevaar des doods zijnde.

G E S C H I E D E N I S . ïg 3
de, week nevens den Predikant HENDRIK PENNI
TIER af, en verzoende zich met de Roomfche Kerk
na C. Ö.
jaar 1517.
gevende de redenen van hun doen in druk, die vai 1
ancieren wederlegd werden (*> Te Falenchyri, ?
waar men insgelijks openlijk bij nacht Pfalmen ha< I
gezongen, raakten twee Predikanten, FILIPS MAIL
LARD en SIMON FAREAU, gevangen. Als dezet t
naar de ftrafplaats geleid werden, ontftond er eer
oploop onder het volk; de geregtsplaats werd overweldigd,
en de Regters moesten de gevangenen .
onder eene hagelbui van fteenen, weder naar de gevangenis
voeren. Doch ook deze werd opengebroken
en de twee Predikanten verlost.
kostte federt eenigen het leven (f).
Dit bedrüi
Te Amfterdam werd de Schout WILLEM DIRKSZ. De
BARDES, die in den haat der Regering was, door Schout
het bedrijf van Meester HENDRIK DIRKSZOON, Burgemeester
aldaar, van zekere vrouw, in de wandeling
genoemd Gele Fy, befchuldigd van Herdooperij,
waar bij zich verder tot getuigen lieten gebruiken
een ander vrouwsperfoon, VOLKJE WIL-
7
van AmflerdainvanKetterij
beticht
LEMS, zekere Notaris CORNELIS MARTSZ. SWART,
en ADRIAAN JANSZ. SLYPER. FLORIS EGBERTZOON,
Onder-Kettermeester of Inquifiteur, en Vicarius of
Pastoor van de Oude Kerk te Amfterdam, was mede
ijverig in de weer, om den Schout te verderven.
Van dezen FLORIS EGBERTS wordt verhaald
hoe
(*) BRANDT Blatiz. 555.557.
Ct) BRANDT Bladz. 557.560. WAGENAAK Vad. Hïjl,
VI Deel, Bladz. ri.
L 2

164 K E R K E L I J K E
na C. G. hoe hij, voor zijne komst te Amfterdam, Pastoor
Jaari5i7 zijnde xzEdam, aan de Doctoren te Leuven fchreef,
tot 1552.
dat zij den Keizer KAREL V zouden raden, aan de
Lutheranen twee Steden in Holland aan de Zee in
te ruimen, om in vrijheid te bewonen, doch dat hij
EGBERTS , als de meeste hoop bij den anderen ware,
al het volk daar in verbranden zou. De Schout BAR-
DES, de lucht gekregen hebbende, van hetgeen tegen
hem in til was, vervoegde zich bij vrouw MA­
RIA, de toenmalige Gouvernante, en bragt te wege,
dat VOLKJE , naar onderzoek van zaken , in den
Haag werd getrokken en daar vastgehouden , ook
werd FY HARMENS bij nacht opgelicht, en ten Hove
in hechtenis geleverd. De gevangenen het feit beleden
hebbende, werden ook Meester HENDRIK en
de Pastoor in hechtenis genomen , gelijk ook de
Notaris en SLYPER naar den Haag werden gevoerd.
Nu volgde het vonnis, SLYPER werd in het openbaar
gegeesfeld, de Notaris ondeugende tot zijnen
dienst verklaard en beiden gebannen. De Pastoor
moest openlijke bekentenis doen, en hem werd de
ftad en vrijheid van Amfterdam, als ook het oefenen
van het Kettermeesterfchap verboden, VOLKJE
ftierf in de gevangenis, FY werd verwezen , dat
haar de tong uit den hals getornd, haar hals aan
een' paal geworgd, het ligchaam gebrand en op het
galgeveld gefield zou worden. De Burgemeester
wist zich aan de ftraffe te onttrekken , door alles
te loochenen, hebbende hij zich weten te wachten
van fchrift van zijne hand aan iemand te geven.
De twist tusfehen den Schout en den Burgemeester
had

G E S C H I E D E N I S . 165
had middelerwijl, onder grooten en kleinen, eene na C. G.
partijfchap verwekt, die met de namen van Schoufaari5l7.
:ot 1552.
tisten en Meester Hendrik Dirkisten lang fland
hield, en eene verbittering voedde, die naderhand
tot dadelijkheden uitborst (*). Meester HENDRIK
werd in het vervolg, zoo veel vermogt de partijdigheid
in de jaren 1563 en 1564, weder tot Burgemeester
verkoren, maar de Schout in het jaar 1565
van zijn ambt verlaten (f). Hij had een' afkeer
van de vervolging, en bewees den Hervormden zoo
veel gunst, als hem de gefteldheid der tijden eenigzins
toeliet. Ook fchreven hem de ijverigften der
genen, die tegen het Pausdom waren, zekere groote
weldaad toe, hoewel zij nooit zeker wisten ,
waar hun die van daan kwam. Deze beflond hier
in: dat, als er eenige zwarigheid of vervolging op
handen was, zoo kreeg men onverziens, en bedektelijk,
eene leuze , welke door de ganfche fiad liep,
door den mond van eenen , die het anderen vertrouwde,
te weten: JOZEF nam de moeder en het
kind, en vlugtte naar Egypte. Als dit woord eenigen
der genen, die de Roomfche Kerk ontweken,
ter oore kwam, ver (laken zij zich , of gingen, zoo
de flads poorten nog niet gefloten waren , uit der
llad. Sommigen gebruikten dezen vond : Zij begaven
zich, met hunne vrouwen aan hunne regterhand,
als vrijsters en vrijers, bij nacht op ftraar,
en
(*) BRANDT Bladz. 560-566. WAGENAAR Befchr, van
Amfterdam. I Deel, Bladz. 260-262. Folio. Vaderl. Hift.
V Deel, Bladz. 411. (f) WAGENAAR Bladz. 273.
L 3

166 K E R K E L I J K E
na C G. en als er eenige wacht of onraad kwam, gingen zij
Jaan5i7. bij malkanderen op een' floep zitten. Maar als nu
tot J552.
de zwarigheid over was, werd het woord der leuze
, dat onder de vertrouwden liep: Zij zijn dood,
die het kind naar 't leven fionden (*). De Schout
BARDES, van zijn ambt verlaten zijnde, hield openlijker
de zijde der Hervormden; dit baarde hem, ten
tijde van ALBA, onheil. Hij was onder degenen,
die te Amfterdam vogelvrij werden verklaard , befchuldigd
wordende, dat hij de beroerten had helpen
ftooken, en ten dien einde verfland gehouden
met den Prins van Oranje, met den lieer van BRE-
DERODE, en in cijfer met DIRK VOLKAARTSZOOM
KOORNHERT ja, dat hij zelfs een' Kahinischheeraar
in den Haag gebragt had. Hij raakte eerlang
in hechtenis bij het Hof, en werd, na lang zitten,
bij goeddunken van den Raad der beroerten , flrengelijk
gefolterd, en zelfs met roeden gegeesfeld , in
den ouderdom van LXX jaren. En fchoon hij dit
alles, met onbezweken moed, uitftond, zoo dat de
Raad hem zuiver fchouwde van de beroerte; hij
werd nogtans, onder voorwendfel, dat hij aan andere
zijdgangen fchuldig was, aan de lange koorde
gehouden. Ook hield men eene groote fomme gelds
in, die de Koning hem fchuldig was. De fcheuring
des lands hier op volgende , voegde hij zich
aan de zijde der Bondgenooten , hetgeen oorzaak
was, dat zijne meeste middelen , als gelegen onder
Amfterdam, welk de Spaanfche zijde hield, hem te
(*) BRANDT Bladz. 56;, 568.
on-

G E S C H I E D E N I S . 167
onbruik werden gemaakt; hetwelk hem niet» alleen m C. G.
zijne gezondheid , maar ook eindelijk zijn verftand jnarisi7.
tot 155a.
kostte. In dezen ongelukkigen toeftand bragt BAR-
DES het overlchot zijner dagen door te Delft, daar
liet den Prins van Oranje, hem aanfprekende , naderhand,
beklag en tranen afdrong, dat zoo eel een
verftand derwijze geknakt en vervallen was (*).
Omtrent dezen tijd, werd Heer ANDRIES DIRKS
De Pas­
V A N CASTRICUM, Pastoor van Sint Pancras-Kerk toor van
St. Pan­
te Enkhuizen, die zich tegen het Pausdom begon
kras Kerk
te verzetten, door RUDOLPHUS STRAKMANS, Deken te Enk-
van Westfriesland, te Hoorn gedagvaard zijnde, alhuizen
,
door eedaar
in hechtenis genomen, doch door eenige EnknigeEnkhuizer .Burgers verlost en weggeholpen. Tien Burhuizer Burgers
gers werden door den Schout van Enkhuizen daar /erlost.
over in regten betrokken, maar mids zekere boete
betalende, weder losgelaten (f).
In het jaar 1562 werd, onder anderen, een arm 3en blin-
blind man, ANDRIES MICHIELSZOON, den 23ften ' lete
Mei ter dood gebragt. De Voogden van het Blin- \
Doornik
'erbrand.
denhuis hadden hem veroorloofd, naar Frankryk te
trekken, om eenigen raad voor zijne blindheid te
zoeken, hier hoorde hij te St, Germain en Laye
eenige Predikatiën tegen het Pausdom, die hij, thuis
gekomen, aan zijne bekenden vertelde. Hij werd
daar op gevangen, en dewijl hij fommige Hellingen
weigerde af te zweeren, ter dood verwezen. Naar
den
(*) WAGENAAR Befchrijving van Amfterdam. I Deel
Bladz. 311.
(f) BRANDT Bladz. 56O.
1.4

m C. G. den worgpaal gaande, bedankte hij zijne Regters,
. J"ri5»7
tot 1552.
De Neclerlandfche
belij
denis
•wordt op
gcl'teld.
ï6U K E R K E L I J K E
dat zij hem zoo lang in hechtenis hadden gehouden
, te kennen gevende , dat hij daar door te
beter ondenigt en te meer verfterkt was geworden
in de kennisfe der waarheid. Doch tevens tastte hij
hen in bet gemoed met deze woorden: „ O Reg-
,, ters! Regters! gij hebt mij geoordeeld: ik oor-
„ deel niet, maar daar zal er één zijn, die u zal
,, oordeelen."
Omtrent dezen tijd heeft GUIDO DE BRES , met
ADRIANUS SARAVJA , HERMAN MODET Of STRYCKER,
GODEFRiED WINGEN , en nog één of iwee andere
Leeraars, een gefchrift in het Wahch of Fransen
opgefteld, hetwelk vervolgens in het Nederduitsch
gebragt is, onder den titel: Bekentenisfe of belijdenis
fe des geloofs, in het gemeen, en eendragteiijk
van de geloovigen , die in de Nederlanden os er al
verftrooid zijn, ende naar de zuiverheid des heiligen
Euangeliums onzes Heeren JEZUS CHRISTUS
begeeren te leven. De vermaarde FRANCISCUS JU-
NIUS heeft dezelve in het Jaar 1566, volgens het
goedvinden der Sijnode, die in dat jaar was gehouden,
overzien, en ze den Broederen te Geneve toegezonden,
opdat zij dit gefchrift, van hen goedgekeurd
zijnde, met die goedkeuring in druk zouden
geven. Zij werd, in het jaar 1563, voor het eerst
in het Neder- en Hoogduitsch uitgegeven ; maar in
het jaar 1566 werd zij wat korter in één getrokken,
en in het Walsch en Nederduitsch gedrukt. Zij beitond
uit XXXVII artikelen, in de meeste van wei-,
ke zij van het Pausdom afweek, ook in fommige,
bij*

G E S C H I E D E N I S . 169
bijzonder in het (luk van het Avondmaal, van de
Augsburgfche Confesjie; van de Doopsgezinden in
het (luk van den Doop, de menschwording van
Gods Zoon, en het Overheidsambt; zij volgt ten
meesten deele de Belijdenis der Hervormde Franfche
Kerken; gelijk deze den naam voerden van Refor
mis, zoo hebben de belijders van deze belijdenis
zich ook federt, hier te lande, Gereformeerden of
Hervormden genoemd. Anderen noemden hen Cal
vlnlsten, omdat zoo wel de Franfche als deze Ge­
loofsbelijdenis, gefield was naar het gevoelen van
CALVIN. Nogtans behielpen zich de Nederlandfche
Hervormden fomwijlen met den titel van Augsburg­
fche Confesfie, omdat die ten Hove min hatelijk
was dan de Franfche of Calvinifche. Te voren had
men onder de Gereformeerden in Nederland de Lon-
denfche Katechismen aangenomen , de groote en
kleine, en de Kerke of Zedetucht naar den regel
der Heilige Schrift geoefend.
Zorgelijk werd thans de Staat des Lands bij de De Heer
Landvoogdesfe ingezien. De verfchillen om den vanivioN-
Godsdienst
riGNY
namen fleeds toe , en niettegenflaande
naarSpan-
de hevigheid der vervolging wies het getal der Onje gezon»
Jen.
roomfchen gefladig aan; de Edelen waren in het al­
gemeen misnoegd over den invloed en heerschzucht
van den Kardinaal van GRANVELLE; en de Burger­
oorlog, welke thans in Frankryk weder ontfloken
was, en in welken de SpaanfcheKoning zich meng­
de, dreigde de landen met onheilen van buiten. De
Landvoogdesfe vond dan goed , den Heere van
MONTiGNY naar Spanje te zenden, ten einde aan
L 5 den
na C. G.
[aan 517.
tot 155a.
De naam
Gereformeerden
komt in
gebruik.

M C. G.
f**ttSi 7.
tot 1552,
De vervolging
houdt aan
in het jaar
1563.
170 K E R K E L I J K E
den Koning den waren toeftand des lands voor te
nellen, en zijne hulp en raad te verzoeken, MON-
TIGNY keerde in het jaar 1562 uit Spanje terug en
bragt goede woorden en beloften mede, maar geene
wezenlijke hulpe. Hij had den Koning, op deszelfs
vraag: wat hij voor de oorzaak hield van al
de vervreemding en klagten der Nederlanderen ?
voorgemeld: dat het misnoegen ten deele ftheen
voor te komen uit de vermeerdering van het getal
der Bisfchoppen, zoo heimelijk beleid, zonder weten
of beraad der Landfchappen en derzelver Stede*
bouderen; daar de vrees uit ontftond voor eene invoering
der Geloofsinquifitie op den voet van Spanje:
ten deele uit den haat, dien groot en klein den
Kardinaal toedroeg, en dat zoo onverzoenelijk, dat
er grooter oproer uit te vreezen ftond. Hier op gaf
de Koning, den Kardinaal ontichuldigende, ten antwoord:
dat het hem nooit in den zin was gekomen,
door deze vermeerdering van Bisfchoppen, de
Inquifitie in te voeren naar de wijze van Spanje. —
Dat hij in perfoon binnen kort in de Nederlanden
wilde komen, en dan tegenwoordig zijnde, zijn' eigen
en der Landfchappen wensch voldoen enz. (*)
Men voer ondertusfchen voort met de vervolging.
Den i3den Maart 1563 ftelden JOOST RINESTEIN
VAN TIELT en MICHIEL DE BAY , die in de plaats
van RUARD TAPPER en MICHAEL DRUTIUS Inquifiteurs
Generaal waren geworden, den Doctor WIL­
HELMUS LINDANUS, gekoren Bisfchop van Roer-
(*) BRANDT Bhldz. 57S.
mon-

G E S C H I E D E N I S . i 7 l
monde, tot Onder-Inquifiteur over Holland, Zee­
na C. G.
land, Utrecht, Gelderland, Friesland, Groningen Ïaari5i?-.
enz. Tot vordering der Inquifitie diende ook een tot 1552.
Ptakaat, den 2often van Maart te Brusfel geteekend,
bevelende, dat niemand zou toegelaten worden in
Holland'te komen wonen, zonder behoorlijk getuigenis
van zijn geloof volgens de Roomfche Kerk ;
dat de vrederouwen onder eede zouden moeten beloven,
geene kinderen te zullen ontvangen, of goede
toezigt te nemen, dat dezelve behoorlijk gekerftend
werden; dat de Pastoren en Kapellanen boek
of register zouden houden van al de kinderen, die
zij zouden doopen. Dat de Officiers zich naarftiglijk
zouden informeren op alle Herdoopers en degenen
, die Conventiculen houden, achtervolgens de
Plakaten, door Keizer KAREL V gegeven; voorts
werd verboden, op Zon- en Heilige dagen, ten
minfte gedurende de Hoogmisfe en het Sermoen
voor noen, in herbergen te gaan drinken enz.; den
ouderen werd belast, hunne kinderen ter Schole en
ter Kerke te fchikken enz. Den Officieren werd bevolen,
niet alleen de huizen der Boekverkooperen te
vifiteren, maar ook toe te zien, dat geene kramers
met boeken omgaan of die verkoopen; ook te onderzoeken,
of zij die ook in hunne marsfen hebben
, of onder de waren verbergen. Al die kennis
hebben, dat er ergens eenige verbodene vergaderingen
, of conventiculen , gehouden werden, zullen
fchuldig zijn, dat den Officier der plaatfe te kennen
te geven; en zal hun voor elk huis, daar hij op
hun aanbrengen bevinden zal, conventiculen gehouden

na C. G
Jaansi7.
tot 1552
172 K E R K E L I J K E
den te wezen, gegeven worden XXV Carolus Gul­
dens, die hem in zijne rekening gepasfeerd zullen
worden (*).
Te zeiven dage fchreef de Landvoogdesfe aan den
Raad van Holland, dat men dit en vorige Plakaten
zou afkondigen en vernieuwen, ook overal bekend
te maken, dat, zoo iemand binnen eene maand niet
ter Kerke kwam, hij arbitralijk zou geftraft, en
hardnekkiglijk wegblijvende, vier maanden gebannen
worden. Men moest ook tegen de Wethouders van
Tekfel , die in het onderhonden der voorgaande Pla­
katen onachtzaam waren geweest, ftrengelijk voor­
zien. In Vlaanderen en Braband ftonden de Magi-
ftraten het Pausdom meer ten dienst, tot grooter
bezwarenis der Gereformeerden.
Om de Gereformeerden te beter te ontdekken ,
kwamen er eenige Kommisfarisfen van Brusfel te
Doornik , alwaar in dit jaar reeds een en ander
om hun geloof de doodftrafFe geleden hadden. De­
ze Kommisfarisfen deden de verdachten bij eede ver­
klaren , of zij, volgens de gewoonte der Roomfche
Kerk, hadden geleefd, en in het toekomende wil­
den leven; driemaal 'sjaars te Biecht, en te Sacra­
ment, ook op Zondagen en andere hoogtijden ter
Misfe gaan. Over het weigeren van dezen eed heeft
men NICASIUS DE LA TOMBE den i2den Novem­
ber, en ROGIER, DU MONT den tweeden December
verbrand.
Op gelijke wijze werd in dit jaar ook te Antwer­
(*) BRANDT Bladz. 570.58a.
pen

G E S C H I E D E N I S . 173
pen zekere Metfelaar, WOUTER OOM genaamd, en na C. O.
JAN DE WOLF van Oudenaarde, omdat hij zijn kind Iaansi7.
tot 1552.
in de vergadering der Gereformeerden had laten doopen,
op den Steen verdronken.
Het ongenoegen tegen den Kardinaal van GRAN-
VELLE bleef intusfchen (leeds voortduren. Men
fmaalde op hem, door eene fchertfende livrei, die,
door den Graaf van EGMOND uitgevonden was, en
eerst in eene zotskap, den dienaren op de mouw
gedikt, beftond, doch naderhand in een bondel pijlen
veranderd werd. Men (lak hem zelfs, te eenigen
tijde, een fpotprent in de hand, in welke hij
zelf vertoond werd, zittende te broeijen op een deel
eijeren, daar Bisfchoppen uit kwamen, terwijl hem
een duivel boven het hoofd zweefde, met dit bijfchrift:
Hic est filius meus, ipfum audite. „ De-
,, ze is mijn zoon, hoort hem." De Prins van
Oranje, en de Graven van Egmond en Hoorne,
fchreven, als leden des Raads van State, eenen
Brief aan den Koning , in welken zij ten (lerklten
drongen op het vertrek des Kardinaals , fchoon zij
tevens verklaarden : ,, dat, wat den Godsdienst
,, betrof, zij den Koning altijd de pligten van goe-
,, de onderdanen en Katholijke Leenmannen bewij-
,, zen zouden, oordeelende zij, dat men het den
„ voornaamfien Heeren, den Adel, en andere brave
,, lieden te danken had, dat de Godsdienst nog,
,, in den tegenwoordigen gerusten ftaat, werd ge-
„ oefend. Dat, waarlijk, het gemeene volk reeds
„ zeer befmet was, en dat de levenswijze en het
„ gezag van den Kardinaal hier aan geen goed
„ deed."
De Kardinaal
vsn
GRANVEL-
L ;
. verlaat
de Nederlanden.

aa C. G „ deed." Het antwoord van den Koning op dezen.
Jaarisi7
Brief beftond in eenige algemeene uitdrukkingen van
tot 1552
welwillendheid en eene belofte van zijne overkomst;
hetwelk aan deze drie Heeren zoo veel misnoegen
gaf, dat zij uit den Raad van State bleven ; ook
weigerden de algemeene Staten te vergaderen, daar
GRANVELLE tegenwoordig was. Dit één en ander
bewoog den Koning, otn GRANVELLE ten lande uit
te doen vertrekken, gelijk in Maart 1564 gebeurde,
onder voorwendfel, van zijne moeder in Bourgondi'è
te gaan bezoeken.
De vervolgingvermindert.
174 K E R K E L I J K E
Terflond na het vertrek van GRANVELLE hernamen
de drie Hteren hunne plaatfen in den Raad
van State, en het gezag van dezen Raad had terflond
merkelijken invloed op de getneene zaken. De
vervolging, niet zoo zeer gehandhaafd wordende als
te voren , minderde allengskens. In Grasmaand
maakte men in Holland zwarigheid, om hit Plakaat
af te kondigen, waar hij iemand, die in geene
maand ter Kerke geweest was, ftraf baar verklaard
werd. Ook kanteden zich de Staten van dat gewest,
wat later, tegen het vervoeren van twee gevangenen,
om Ketterij. Oranje gaf van tijd tot
tijd in gefprekken met de Afgevaardigden der Staten
opening van zijne inzigtc-n , op het Huk van den
Godsdienst. Hij oordeelde, „dat het getal der
,, Ketteren, hier te lande, zoo groot was, dat de-
,, zeiven onmogelijk, door vuur en zwaard, kon-
,, den worden uitgeroeid: doch dat men hier toe
„ andere middelen, als, de zedebetering der Gees-
„ telijkheid , het prediken eener gezonde leere en
„ dier-

G E S C H I E D E N I S . 173
,, diergelijke ter hand 'laan moest." En zich ah na C. G,
lengskens nader verklarende, voegde hij er bij: „ dat Jaar 1517.
tot 1552.
„ zedebetering en het wel prediken , fchoon heil-
„ zaam in zich zeiven, de Ketterij niet t'eenemaal
„ zou kunnen verdrijven; maar dat geraden was ,
„ de Plakaten in te trekken, of ten minfte te ver-
„ zachten, gehengende de tijden thans zoo vele
„ ftrengheid niet; waar van men ook tot hier toe
„ geheel geene vrucht had gezien." Somtijds ging
hij, in deze gefprekken , zoo ver, dat hij niet
fchroomde te zeggen: „ dat er geen ander middel
overig was, dan aan ieder, in zijn huis, vrijheid
„ van Godsdienstoefening, en alomme het houden
„ van het Avondmaal onder beiderlei gedaante toe
„ te ftaan." Oranje had reeds in het jaar 1562
aan al de ingezetenen van zijn Prinsdom, beide
Roomfchen en Onroomfchen , vrijheid van Godsdienst
verleend, evenwel verzocht hij wat later den
Koning, door deszelfs Gezant in Frankryk, de zaken
van zijn Prinsdom te willen vorderen; hetwelk,
zeide hij, gefchapen ftond verloren te gaan, omdat
hij het bij het heilig oud Roomsch Geloof had zoeken
te bewaren (*_). '
De Prins bediende zich veel van den raad van
FRANCISCUS BALDUINUS van Atrecht, een geleerd
man, kundig in de Godgeleerdheid, en tevens in
de Regten, door zijne befcheidenheid in Kerkelijke
zaken vermaard; de Graaf van Hoorne hield GEOR-
GIUS CASSANDER in hooge achting. Deze CASSAN-
DER
(*) WAGENAAR Faderl. Hift. VI Deel, Bladz. 74.

na C. C
Jaarisi;
toe 1555
De vervolging
verheft
zich op
nieuw.
t?6 K E R K E L I J K E
DER was uit Vlaanderen geboren, en de glans zij*
ner godsvrucht, gematigdheid en geleerdheid was
zoo groot, dat de Keizers FERDINAND en MAXI-
MILIAAN zijne hulp met allen ernst verzochten, tot
heeling der wonden van de Christenheid. Hij over­
leed den 3den Februarij 1566 (*).
De Koning hierentusfehen, beval der Landvoog-
desfe , bij Brief op Brief, het uitroeijen der Kette­
rij; de Jezuiet STRADA verhaalt, hoe hij haar, bij
fchrijven van eigen' hand, de manier berigtte, om
de genaamde Ketters te achterhalen; genoegzaam het
fpoor daar toe aanwees, zelfs lijsten overzendende,
waar op zij, met _ verklaring van ieders buurte ,
foort, ouderdom, en geftalte , Honden afgemaald.
Evenwel had de Ketterftraffe geen' eenerlei uit­
gang*
Te R.upehnonde zat een Priester gevangen, die
het Pausdom verlaten had. Deze wist, met zijne
medegevangenen, het Kasteel, waar zij zaten, in
brand te Heken , op hope, van in de verwarring te
zullen ontkomen; maar de foldaten, fchielijk toe-
fchietende , bluschten den brand , en grepen de
brandfiichters, die geHraft werden. De Pn'tster
kreeg het zwaard, omdat hij het Pausdom weder
toeviel, en het gevoelen der Gereformeerden ver­
zaakte, ja vervloekte.
Meer viel er te Antwerpen te doen over het ver­
branden Van CHRISTOFFEL SMIT, Of FABItlCIUS ,
die ftandvastiger was. Deze was te Brugge, zvy
(*) BRANDT Bladz. 588-59.%
M

G E S C H I E D E N I S . 177
ne geboorteflad, een Karmelirer Monnik geweest , na C. G.
doch had, het Klooster en het Pausdom verlatende, faari.517.
:ot 1552.
eene vrouw getrouwd, en zich eenigen tijd in Engeland
onthouden. Thans bediende hij te Antwerpen
de Hervormde Gemeente, federt zes maanden,
als Leeraar; toen hij in hechtenis raakte, te gelijk
met OLIVIER DE BOK van Aalst, Profesfor der Latijnfche
Taal te Heidelberg, herwaarts gekomen ,
om zijne bijzondere zaken te verrigten. De laatfle
werd echter, op aanfchrijven van zijnen Overheer,
den Keurvorst Paltzgraaf, den eerflen September
weder ontflagen. Maar FABRICIUS werd ten vure
gedoemd, die zich kloekmoedig, geduldig en gelaten
gedroeg. Zelfs fchreef hij voor zijn' dood een'
Brief aan Lange MARGRIET , een Bonetverkoopfler,
die hem verraden had , haar dat vergevende, en
haar tot boete vermanende. Des nachts voor zijn'
fterfdag vergaderde het volk, in groote menigte ,
voor den Steen of Kerker, meenende, dat men hem
in het donker zou ombrengen. Zij bragten den
ganfchen nacht over met het zingen van Pfalmen en
Geestelijke Liederen. Den volgenden morgen, den
4den October, ter dood geleid wordende, en vreezende
voor een oproer, dewijl het volk van alle
kanten toefchoot, fprak hij de menigte met deze
woorden aan: „Mijne lieve Broeders, dat zich
„ niemand voordoe, om mij te verlosfen. Laat de
„ Heer zijn werk in mij volbrengen." Sommigen
zeiden toen: „ Strijd vromelijk, waarde Broeder,
„,want dit is de ure." De Markgraaf, dat hoorende,
riep tot zijne trauwanten : Vangt, [mijt,
HERV. III. M flaat

178 K E R K E L IJ K E
na C. G. (laat dood! en dreigde te fchieten. Op de markt
Jaari.517 gekomen, knielde FABRICIUS bij den houtftapel, om
tot 1552.
God in dien uiterften nood te bidden; maar men
rukte hem terflond naar de mutzaard, drong hem
aan den paal, daar hem de beul met eene ijzeren
ketting aan vasthechtte , ook een' drop om den
hals wierp, om hem het bidden en fpreken te beletten.
Nu begonnen verfcheidene omflanders Pfalmen
aan te heffen, onder anderen den CXXXften.
De Helbaardiers riepen, dat zij zwijgen zouden, en
raakten van het dreigen aan het flaan; maar het
volk aan het werpen met fteenen, zoo vinnig, dat
;erst de beul met zijne dienaars en helbaardiers, en
daar na de Markgraaf, de Schout, en andere Wethouders
de vlugt namen. Men had den Markgraaf,
;er hij week, hooren roepen: „ Ei, Burgers,
„ flaat ons bij. Schutters, flaat ons bij. Mijne
„ lieve Burgers, wij zijn het niet, die hem doo-
„ den, maar des Konings gebod. Ziet , wat gij
doet, het is des Konings geregt." Maar niemand,
die een' voet voor hem verzette , of hand
voor hem uitflak. Men liet het volk begaan. Eenigen
fprongen in het Perk, om den Predikant te
ontzetten, rukten de mutzaarden weg, trokken de
keten los, dan het was te laat. Want de beul had
hem, eer hij zich wegmaakte, met een' ijzeren hamer
het hoofd ingeflagen, en van achteren met een
ponjaard dóorfteSèft. Dus liet men het vuur, dat
al omfleken was, branden, en zag er den man ,
(want het brandde zeer langzaam,) fchoon hij zoo
doodelijk gekwetst was, nog lang in leven, zijn
hoofd

G E S C H I E D E N I S . 17 %
hoofd verroeren, zijn' mond, en lippen, en hande tl na C. G»
open en toedoen, tot dat hij eindelijk, in het vuu r Jaarisi7.
_ tot
vallende, den geest gaf. Echter bleef dit fchrikke
155a.
lijk mismaakt ligchaam, na het blusfchen van he
vuur, wel acht uren liggen, tot een deerlijk fchouw
fpel van vrienden en vijanden; ten laatfle werd he
aan een' grooten Heen gebonden in de Schelde vei
zonken. Dusdanig was het einde van CHRISTOFFEI
FABRICIUS in het 37fle jaar zijns ouderdoms. He
oproer hield nog eenige dagen aan, met bedreiging,
dat men zijnen dood wilde wreken. Doch feder
werd één van degenen, die met fteenen geworpei 1
hadden, op last der Gouvernante, gehangen. Hiet
door bragt zij den fchrik in de anderen, en de ftac
in rust (*).
Te Rysfel werden daar na twee mannen om der Die van
Godsdienst met het vuur gedood , zonder tegen- Brugge
wederftand.
Maar te Brugge werd de Inquifiteur van
ftaan den
Vlaanderen door de Wethouders in zijn vervolgen Inquifi­
gefluit. Zij lieten drie van zijne dienaars, die, zonteur
van
Vlaandeder
toeftemming van den Magiftraat, eenen zoogeren.noemden Ketter naar de gevangenis leidden , vatten
, en te water en brood opfluiten, tot dat er met
de Gouvernante over dit ftuk gehandeld werd.
Zij deden verders bij de Gouvernante hun beklag,
over den Inquifiteur , die , zeiden zij , ongetwijfeld
oproer in hunne ftad verwekt zou hebben,
indien zij, door dit middel, het gemeene volk niet
wel te tijde hadden nedergezet.
(*) BHANDT, Bladz 598 602.
M %
Met

naC. G
Jaari5i7.
tot 1552.
Brief van
JAN GRU­
WEL Deken
van
Westfriesland
aan den
Schout
van
Hoorn.
iSo K E R K E L I J K E
Met dit al hielden de Kerkelijken den ouden voet.
Zij deden eenen Engelschman, te Brugge geltorven
, in ongewijde aarde begraven , omdat hij geweigerd
had, de Sacramenten naar de Roomfche
wijze te ontvangen. Maar de Engelfche Natie deed
daar over aan den Raad van Srate te Brusfel haar
beklag, en bragt zoo veel te wege , dat men den
Wethouderen belastte, den dooden te ontgraven ,
en op eene eerlijke gewijde plaats ter aarde te heftenen.
Te Brusfel werd iemand, die ter zake van den
Godsdienst op de Galeijen gebannen was , door
twaalf gewapende mannen met geweld uit den wagen
getrokken.
Hoe ver de ijver der Geestelijkheid tegen de zoogenaamde
Ketters te dezen tijde gegaan zij, en hoe
zij zich van de Heilige Schrift wisten te bedienen ,
om de Overheid te bewegen , haar ten diende te
ftaan, mag blijken uit eenen Brief van JAN GRU­
WEL , toenmaals Deken van Westfriesland, aan
Meester JOOST VAN HUIKESLOOT , Schout van
Hoorn, welken BRANDT (*), uit kwaad Monniken-
Latijn vertaald, in zijn werk geplaatst heeft, waar
uit wij denzelven overfchrijven:
„ Na wenfchinge alles goeds, door hem, die on-
„ zer aller waarachtig heil is."
„ Achtbare Heer Schout l
„ Ik bid en fmeek u door de ingewanden of ont-
,, fermingen van JEZUS CHRISTUS , dat gij zorg-
(*) BRANDT Bladz. 619.
„ vul-

G E S C H I E D E N I S . 181
„ vuldiglijk let op de kudde van der Beets, alzoo na C G.
de kwaden en de vijanden der Kerk niet worden [aan 517.
:ot 1552.
„ geftraft, dewelke God, en de Heilige Moeder de
,, Kerk, (loutelijk beftrijden. Behalve die zés on-
„ mondige kinderen, in CHRISTUS en in de Kerk
,, niet wedergeboren, zijn daar bij gekomen drie
„ zwangere vrouwen, dewelke den uiterften tijd
„ van baren niet afwachtende, hare eigene woon-
„ plaatfen verlaten, en vreemde en onbekende ge-
,, zocht hebben. Gij weet wel, wat de godvruch-
,, tige Brieven des eerwaarden Heers van Haarlem"
(den Bisfchop van Haarlem, die insgelijks over dezelfde
zaak aan den Schout gefchreven had , )
,, vermelden, en mijne waarachtige klagten, uit wa-
,, ren ijver der zielen uitgeftort, allen prikkel des
,, nijds ter zijde gefield. Indien dat kwaad door
„ Gods hulpe en uwen bijftand niet wordt tegen-
,, gegaan, zoo is het met de zaak van CHRISTUS
,, in der Beets gedaan. Gij weet ook de Canons
„ wel, die dus luiden: Als de dwaling niet wordt
„ tegengeftaan, dan wordt zij toegejlaan. En we-
,, derom: Die een ander van de dwaling niet te-
„ rug roept, terwijl hij kan, betoont, dat hij zelf
,, dwaelt. En gij kent de wet Gods, daar gezegd
„ wordt: Ten zij gij uwen kleinflen broeder toe-
„ brengt, zoo zult gij mijn aangezigt niet zien.
„ Omdat gij den doodfchuldigen man hebt vrij ge»
„ laten, zal uwe ziele zijn voor zijne ziele. Ik
„ heb u gefield tot eenen wachter over het huis
,, Israels. Verders: Ik zal zijn bloed van uwe
„ handen eifchen. Melk hebt gij gegeten, met wol-
M 3 „ le

182 K E R K E L I J K E
na C. G. le zijt gij gedekt geweest, doch mijne kudde
Jaar 1517.
„ hebt gij niet gewijd. Dat zwak, krank, verrot
1552.
„ broken, verworpen en verloren was, hebt gij niet
„ gezocht. Daar zal een zeer hard oordeel gaan
„ over degenen , die boven anderen gefield zijn.
„ Waar toe dienen deze Schriftuurplaatfen, dan al-
„ leen, opdat wij alles achter den rug ftJlende ,
„ het voorbeeld onzes Zaligmakers zouden navol-
„ gen: De Zoon des Menfchen is gekomen, om
„te zoeken en zalig te maken, dat verloren was.
„ Dit alles kunt gij buiten eenig gevaar van regten
„ te wege brengen, het zij met in regten te roe-
pen, of de fchepen in de haven van Hoorn te
beflaan. Dit doende, zult gij uwe ziele, en de
„ zielen uwer onderdanen, behouden. Want wordt
„ de verongelijking des naasten geftraft, wie wreke
„ dan CHRISTUS ongelijk niet? Dan hier van ge-
„ noeg. Dit alleen bid ik van harte, dat de zalig-
„ heid der zielen, die ons door CHRISTUS dood
verworven is, u ter harte ga. Uit Wfdenes, de-
„ zen XlVden van October in het jaar onzer ver-
„ losfing 1564."
,, Uw Achtbaarheids onwaardig Dienaar
„ en altijd toegedaanfle GRUELIUS."
De lieden uit de Beets, een plaatsje in Noordhol­
land, op welke deze Brief ziet, werden door den
Schout van Hoorn, op dezen Brief, voor het geregt ge-
daagd, en eisch tegen hen gemaakt, van voor eerst in
beflotene hechtenisfe te gaan. Dan men weet niet,
dat hier iets anders op volgde, dan dat de gerot pe­
nen

G E S C H I E D E N I S . 183
nen zich voor eenigen tijd aan eene zijde hielden ; na C. G.
want de Hoornfcke Magiftraat zag, in het fluk van laar 1517.
tot 155a.
den Godsdienst, zoo veel door de vingeren , dat
zich daar vele (chippers en kooplieden, uit Zeeland,
van Amfterdam, en elders, die t'huis verdacht waren
van onzuiverheid, en wijken moesten, ter nederlloegen.
Dies nam hier de zeevaart zoo toe, dat
men moest omzien naar meerder havening, voor de
fchepen. Daar zich de Pater van Sinte Marie Convent
over liet hooren, dat hij raad wist , om de
haven te vergrooten. Men zoude maar, floeg hij
uit, al de Ketter fche Schippers, die van huiten waren
ingekomen, aan een'' kant helpen, gelijk dat
behoorde, de havens zouden dan wijd genoeg wezen.
Door dezen raad kreeg hij den naam van Havewijder,
en was federt bij de Burgers in geen aanzien.
Men handelde, in dit jaar, om den Graaf van
Egmond naar Spanje te zenden, ten einde den Koning
mondeling verflag te doen nopens den flaat
dezer landen. Als men, hier toe befloten zijnde,
zijn berigtfchrift zoude opflellen, liet zich de Prins
van Oranje rondelijk tegen den Prefident VIGLIUS
uit, ,, dat men den Koning onbewimpeld verkla-
,, ren moest, dat men, midden in zoo groot een
„ verval der Geestelijkheid, den ouden Godsdienst,
„ door Plakaten, Inquifitie en Bisfchoppen , niet
„ kon behouden. Dat de Koning zich bedroog ,
„ als hij waande, de befluiten der Kerkvergadering
„ van Trente, die, zelfs bij Kathoujke Vorsten,
,, in Duitschlund, veracht werden, hier te lande,
,, te zullen doen aannemen. Dat hij hier om veel
M 4 „ be-
Sterke
taal van
WILLEM
van Oranje
tegen
VIGLIUS,

na C. G . „ beter zou doen, als hij de Plakaten introk of ma-
Jaari5i7
• „ tigde. Dat, wat hem, Oranje, betrof, hij zich
tot is 5's
' „ aan den Katholijken Godsdienst wilde houden ;
doch echter niet kon goedkeuren, dat de Vors-
„ ten wilden heerfchen, over der menfchen gemoe-
,, deren, hun de vrijheid van geloove en Godsdienst
„ benemende."
VtGLIUS
krijgt
eene beroerte.
184 K E R K E L I J K E
De nadruk en levendigheid, waar mede de Prins
dit fprak, ontflelden den ouden man zoodanig, dat
hij, den nacht met diep peinzen hebbende doorgebragt,
des morgens, bezig met zich te kleeden ,
eene beroerte kreeg, van welke hij allengskens nog
wederom bekwam, JOACHIM HOPPERUS, een Fries.
geboren te Sneek, die een Verhaal der Nederlandfche
Beroerten gefchreven heefr, werd bij voorraad
in zijne plaats aangefteld (*).
EGMOND De Graaf van EGMOND reisde hier op naar SpanrznrSpanje,
van waar hij, binnen vier maanden, in het jaar
je gereisd
verwerft 1565, terug keerde, zonder des Konings ftrengbeid
geene eenigszins te hebben kunnen verzachten. Immers,
verzach
ting van wat den Godsdienst betrof, had de Koning ver­
den Koklaard, dat hem deze meer dan eenige andere zaak
ning.
ter harte ging; dat hij liever duizend levens, zoo
hij die had, zou willen verliezen, dan in denzelven
eenige verandering gedoogen. Alleen gaf hij toe ,
dat men zou mogen overleggen, of er ook eenige
andere ftraffe op de Ketterij, die vooral niet onge-
Itraft moest blijven, kon worden ingevoerd , waar
door
(*) BRANDT Bladz. 610-614. WAGENAAR VI Deel, Bl.
104-106.

G E S C H I E D E N I S . 185
door de vermetelheid der Ketteren betoomd, en hun M C. G.
te gelijk de eere benomen werd, die zij meenden te Iaaris.1.7»
:ot 1552.
behalen, met, tot hun uiterfte toe, ftandvastig te
blijven.
Gedurende de reize en het verblijf van EGMOND Vervol­
in Spanje, werden in Vlaanderen de Plakaten op
ging in
Vlaande­
het (luk der Ketterij flrengelijk in het werk gefield. ren.
Te Ronfen werd JOOST DE CREUL met het zwaard
gedood. Sommigen zeggen, dat de Predikatiën van
den Deken van Ronfen, PETRUS TITELMAN, hem
en anderen, voor eenige jaren, het eerst de leer der
Hervorming hadden ingeboezemd, en nu was deze
TITELMAN, als Inquifiteur, de hevigfle vervolger.
Te Rysfel werd JAN DISRENEAUX verbrand , of
liever door den rook verflikt, eer het vuur nog regt
ontlteken was.
JAN DE GRAAF van Ekkergem, voor dezen Molenaar
te Heynsdyk, in Hulfterambacht, werd den
26flen Februarij 1565 te Hukt verworgd en verbrand
met het Nieuwe Testament om den hals.
Men verhaalt, dat er bezwaarlijk hout en ftroo was
te krijgen, om hem te branden, alzoo de Burgers
weigerden, het daar toe te verkoopen.
Te Doornik werden twee jongelingen, HUGO DES-
TAILLEUR en JAN PIK , groote boezemvrienden ,
ook door hunne gelijkheid van gevoelens omtrent
den Godsdienst, den 2often van Oogstmaand des
verleden' jaars gevat, daar zij buiten de ftad zamen
zekere Schriftuurplaats overwogen, ook droegen zij
gelijke banden met gelijk geduld, tot dat zij den
M 5 22ften

MS C. C
Jaari5?7
to; 1552
1S6 K E R K E L I J K E
22ften Maart dezes jaars 1565 hunne belijdenis tnet
gelijken dood bekrachtigden.
Te Brugge zocht de Parochiaan van Sint IVouburg,
ADRIAAN SMOUT, de Inquifitie de hand te
bieden, vast opfchrijvende, wie in de vasten te
Biecht en daar na te Sacrament kwamen. Iemand
der inwoners, door deze Inquifitie verfchrikt , ging
tegen zijn gemoed te Biecht, en ontving het Sacrament;
maar hing dat in een' doek, bedektelijk, op
Paaschdag, aan den ring van de portaaldeur, met
een briefje van dezen inhoud: ,, Weet, Heer
„ AORIAAN SMOUT , dat ik u bier weêr breng ,
„ hetgeen gij mij gegeven hebt; want ik wil het
„ aldus onder ééne gedaante niet hebben. Ik heb
„ het ontvangen met een wroegend gewisfe , en
„ daarom terflond met dezen fnuitdoek uit mijn'
„ mond geveegd. Doet er nu mede , hetgeen u
goeddunkt. Gij hebt mij, met uw opfchrijven,
„ een droevig benaauwd hart gemaakt; maar zie,
„ dit komt er af, van de lieden zoo vervaard te
„ maken. Laat mij, op een' ander tijd, in mijn
„ gemoed gerust blijven. Nogtans zal ik voortaan
,, op al uw dreigen niet meer achten, mij kome
„ daar af, wat het wil. Had ik geweten, dat mij
1, dat uiterlijk eten van binnen zoo beroerd zou heb-
„ ben, ik zou liever hebben willen vallen in de han-
, den der menfchen, dan in de gramfchap Gods.
, Maar ik betrouwe, dat God zich mijns erbarmen
z a !
•
(*) BRANDT Bladz. 61 pi
In-

G E S C H I E D E N I S . 1S7
Ingevolge van 'sKonings last, werden tegen den na C. G.
25(len Mei 1565 eenige God- en Regtsgeleerden ten jaari5i7.
toe 1552.
Hove befchreven, om te helpen raden omtrent het
ftraffen der Ketteren. Zij gaven hunne meening Raadple­
over alles in gefchrift over, welke hier op uitkwam: ging over
'sKonings
,, Voor eerst, was er voor het leereii der Gemeente antwoord
„ zorg genoeg gedragen bij de Kerkvergadering van door EG-
MONDme-
„ Trente, welker befluiten, zonder uitftel, hier te
degebragt
„ lande, afgekondigd en ingevoerd moesten wor-
„ den. Het overige moest, door de naarftigheid
,, der Priesteren, op welken de Bezoekers en I11-
„ quifïreurs behoorlijk acht geven moesten, worden
,, uitgevoerd. Ten anderen: was de zedebetering
„ der Kerkdijken , zoo wel als het houden der
„ Scholen, in de derde plaats, insgelijks, door de
„ gemelde Kerkvergadering , geregeld ; zoodat het
,, alleen op het onderhouden dier regelen zou aan-
,, komen. Ten vierden: was het ongeraden , de
„ Plakaten te veranderen, die, voor meer dan 35
„ jaren gemaakt, en tweemaal vernieuwd waren.
„ Evenwel kon men den Geregtshoven heimelijken
„ last geven, om alleen hardnekkige Ketters met den
„ dood te ftraffen; om onderfcheid te maken tusfehen
„ gezindheid en gezindheid; en vooral ook op de jaren,
„ ftaat en andere hoedanigheden der perfonen acht
„ te geven, dezelven, of ter dood, of tot de ga-
,, lei, of tot ballingfchap en verbeurdverklaring van
„ goederen, veroordeelende. De Predikanten en
,, Leeraars moesten echter allen als hardnekkigen
*
„ worden gehandeld. Doch zulken, die, uit los
„ heid of nieuwsgierigheid, zonder aan Ketterfche
» ge

na C. G.
]as"5i 7.
tot 1552
De Koning
be
veelt het
aannemen
der Kerk
vergadering
van
Trente.
188 K E R K E L I J K E
„ gevoelens vast te zijn, de Plakaten overtraden ,
„ kon men met geesTelen, geldboeten, ballingfchap,
„ of op diergelijke wijze, ftraffen. Ten befluite ,
,, vond men dienftig, dat er openbare ommegangen
,, en gebeden werden gedaan, om van den Hemel
„ te verwerven, dat er niet een ftip van het Heilig
,, Katholijk Geloof verloren mogt gaan, met hoe
„ groote gevaren het ook, in het openhaar of ver-
,, borgen, mogt worden gedreigd (*)."
De Graaf van EGMOND was zeer onvergenoegd
over deze ftrengheid, en beklaagde zich openlijk ,
dat dezelve niet overeenkwam met de beloften, hem
door den Koning mondeling gegeven. Ook rees
het algemeen misnoegen van velen te meer, toen de
Koning thans, in het jaar 1565, gebood, dat de
befluiten der Kerkvergadering van Trente, hier te
lande, alomme zouden aangenomen worden, met uit­
zondering alleen van de zoodanige , welke geacht
konden worden der Koninklijke Hoogheid te na te
komen. De afkondiging der Kerkvergadering g e-
fchiedde eerlang in bet Aartsbisdom van Kameryk ,
niet zonder veel tegenftand der Geestelijken. Te
Mechelen bleef het werk treken, omdat daar thans
geen Aartsbisfchop tegenwoordig was. Te Utrecht
lag de Aartsbisfchop overhoop met zijne Geestelijk­
heid, waarom het daar insgelijks haperde (f).
On,
(*) BRANDT Bladz. 621-623. WAGENAAR VI Deel, Bl.
in, 112.
(f) BRANDT Bladz. 623. WAGENAAR VI Deel, Bladz.
113, 114.

G E S C H I E D E N I S . 189
Ondertusfchen kwam er een Brief des Konings na C. G.
nit Spanje, waar in de Koning, betreffende de klag- Jaar 1517.
tot 1552.
ten van EGMOND, verklaarde: „ dat zijne meening
„ nimmer geweest was, de Inquifitie af te fchaf-
,, fen; dat hij den Graaf wel gezegd had, te wil-
„ len, dat men zou overleggen, of er ook eenige
,, verandering kon gemaakt worden in de ftraffen
,, der Ketteren, ten einde hun den roem te bene-
,, men, welken zij op hunne ftandvastigheid droe-
„ gen; doch dat hij, gedurende dit overleg, met
,, de ftraffe wilde voortgegaan hebben." Het ge­
fchrift der God- en Regtsgeleerden werd door den
Koning hooglijk geprezen ; alleenlijk, dat hij nog
zoo veel verzachting der Plakaten , als zij zouden
hebben toegegeven, niet gehengen wilde; maar be­
weeren bleef, dat zijn Vaders Plakaten en de zijne
met de vereischte matigheid waren opgefteld , en
derhalve, in allen deele, moesten worden naarge-
komen.
Dit fchrijven ontftelde de voornaamfte Heeren van
den Raad van State, VIGLIUS zelf, die de gevol­
gen dieper inzag, meende , dat men 's Konings
fchrijven geheim moest houden, tot men hem eerst
onderrigt had, hoe het hier werd opgevat. Doch
de Landvoogdes befloot, 's Konings last ftiptelijk te
achtervolgen. Zoodra dezelve openbaar werd, ont-
ftond er alomme groot gemor en blijken van mis­
noegen. De vier Hoofdlieden van Braband beklaag­
den er zich fchriftelijk over, en beweerden , dat
Braband nooit aan de Inquifitie onderworpen was
geweest, hetwelk door den Raad van Braband en
de
Schrijven
van den
Koning
omtrent
hetftuk
van den
Godsdienst.
Algemeen
misnoegen.

190 K E R K E L I J K E
MC. G. de voornaamfte Heeren van den Raad van State er­
]aari5i7.
kend werd. Te 'y Hertogenbosch zou het tot een
tot 1552.
oproer zijn gekomen, indien de Wethouderfchap het
afkondigen van 's Konings last niet had uitgedeld.
Elders liep nu de moed der menigte over tot ongeduld
, en vervoerde ettelijken tot zulke ftoutheid ,
dat zij fommigen, die om het Geloof gevangen waren
, roet geweld uit de hechtenis togen. Men deed
vast overal te grooter weer, om de gevangenen los
te maken, naardien het nu bekend was geworden ,
hoe men de lieden in het heimelijk ombragt; te
weten, hen niet durvende openlijk ter dood te leiden
, bond men de ellendigen met de hoofden tusfehen
de beenen, dompelde hen in een vat vol water,
en verdikte hen dus (*).
Die van Reeds in het jaar 1564 hadden de vier Leden van
Vlaanderenklagen
Vlaanderen zich fchriftelijk beklaagd over het ge­
over den weldig gedrag van den Deken van Ronfen, PETRUS
Inquifi­
TITELMAN; doch van de Gouvernante niets dan
teur p-
SHTELMAN goede woorden en belofte ontvangen; en als de
nieuwe Bisfchop van Brugge in Maart 1566 den
Wethouderen eenige punten toezond, welke ftrekken
moesten om de Inquifitie te bevorderen, en de Inquifiteur
insgelijks zich ten hoogde over de Weth.'iiderfchap
van Brugge bij den Raad van Vlaanderen
beklaagde, vernieuwden de vier Leden van
dat Landfchap hunne klagten en vertoogen bij de
Landvoogdesfe herhaalde reizen, tot eindelijk die
van Brugge verworven, dat den Raad van Vlaan-
(*) BRANDT Bladz, 632 , 633.
de-

G E S C H I E D E N I S . IQI
deren de hand gefloten en belast werd, de ftukken na C. G.
ten Hove te zenden, en den Inquifiteur verboden , f aan 517.
tot 1552.
eenige verdere vervolgingen te doen (*).
Op gelijke wijze, als die van Vlaanderen, over Die vnn
TITELMAN, hadden ook de Friezen geklaagd over Friesland
klagen
WILLEM LINDANUS den Inquifiteur, en verzocht , over den
dat er een ander in zijne plaats mogt aangefteld Inquifiteur
w.
worden. Doch vergeefs: zoodat hij fteeds trotfcher
LINDANUS
werd, en in den vollen Raad.durfde zeggen: „Hij
„ wist, wat zijn last was, en wat hem te doen
„ Hond;" ook : ,, dat die van den Hove den
„ Ketteren te veel toegaven, en al te flap waren ,
„ om die te ftraffen."
Daartegen voer men allerwege openlijk uit tegen
de Inquifitie, en het regende alomme Schimpfchriften
en Blaauwboekjes. Ook vond men aan de Kerkdeuren,
aan de Poorten van het Hof, en aan de
Huizen van den Prins van Oranje, en van den
Graaf van EGMOND , gefchriften aangeplakt, waar
in men hunne hulp tot voorftand der goede zaak
inriep. De Landvoogdes werd dagelijks lastig gevallen
, door Edelen, Burgers, Staten en Steden ,
klagende over de Inquifitie. Aan de andere zijde
vielen ook de Inquifiteurs en andere Kerkelijke Regters
der Landvoogdesfe klagtig, dat men hun geen
behoorlijk ontzag toedroeg. Zelfs verzochten fommigen
ontflageu te worden van hunne ambten. Doch
onder de gefchriften van dezen tijd, vond men ook
(*) BRANDT Bladz. 632-6p.
boek-

m C. G
Jsari5i7
tot 1552
De belijdenis
der
Gereformeerden
liomtin
het licht.
191 K E R K E L I J K E
, boekjes, die de vrijheid van Godsdienst met klemmende
redenen verdedigden.
Ook kwam te dezen tijde een nieuwe druk in het
licht van de Belijdenis der Gereformeerden. Dezelve
droeg thans eenen Brief aan den Koning in het
voorhoofd; waar in de Hervormden betuigden,
voor God en zijne Engelen, dat zij geen oproer in
den zin hadden, en niets anders begeerden, dan onder
de gehoorzaamheid van de Overheden in zuiverheid
der confcientien te leven, God te dienen ,
en zich naar zijn woord en heilige geboden te reformeren.
— Zij verklaarden, ten bewijze hier van,
dat zij in de Nederlanden meer dan honderdduizend
mannen fterk waren, zonder dat er eenig blijk van
oproer in iemand hunner gezien , of één woord ,
daar toe ftrekkende, gehoord werd. Doch het begrooten
van zulk eene menigte werd ten Hove misduid
, en voor eene bedreiging genomen, ORANJE ,
EGMOND en HOORNE deden echter ook hun best ,
om de Landvoogdesfe te verzekeren, dat het getal
der Onroomfchen zoo groot was, dat men het onmogelijk
zou kunnen uitroeijen: terwijl anderen haar
voorhielden, dat men het verre boven de waarheid
uitmat. Doch de voorzigtigften gingen tusfehen beiden
, ziende het kwaad, gelijk men fprak, niet zoo
gevaarlijk aan, dat men het voor ongeneefelijk had
te houden; noch zoo gering, dat men het vrijelijk
verwaarloozen mogt; terwijl de Landvoogdesfe , gefiingerd
door verfchillende overleggingen, naauwelijks
wist, welke zijde zij te houden had.
Ver-

G E S C H I E D E N I S . IQ<
Verfcheidene Stadhouders, met name de Prins van na C. G.
Oranje, de Graven van Mansfeld en Megen , de Jaari5i7.
tot 155a.
Markgraaf van Bergen en de Heer van Montigni,
verklaarden ook, in den aanvang des jaars 1566,
aan de Landvoogdesfe. „ dat zij geenen wil noch
„ middelen hadden, om de Plakaten uit te voeren,
„ en de hand te leenen aan de Inquifitie ; en dat
zij, zoo de Koning en hare Hoogheid hier op
„ bleven aanhouden, liever zich van hunne ambten
,, wilden ontdaan." Zelfs verlieten Oranje en
Hoome , omtrent dezen tijd, dadelijk het Hof,
voorgevende, dat zij zich , in hunne bijzondere
Heerlijkheden, gingen onthouden, zonder zich meer
met de regering te bemoeijen (_*).
Intusfchen hadden eenige honderd Edelen zich Verbond
vereenigd tot een verbond, hetwelk men het Com­ der Edelen.promis
noemde, om het invoeren der Inquifitie, op
alle gevoegelijke wijze, te verhinderen; onder dezen
waren zelfs Roomfche Edellieden. Tot dit verbond
werd de eerde aanleiding gegeven , volgens fommigen
te Breda, ter gelegenheid van de bruiloft des
Heeren van Montigny, maar volgens het verhaal
van FRANC, JUNIUS den tweeden November 1565 te
Brusfel in het huis van den Graaf van Kuilenburg,
daande te Brusfel op de Paardenmarkt, daags voor
de bruiloft van ALEXANDER FARNEZE , Prins van
Parma, Zoon der Landvoogdesfe (f).
(*) BRANDT Bladz. 643-649. WAGENAAR VI Deel,
Bladz. 128 132.
(t) Men zie het werk van den Geleerden j. w. TB
IlERV. III. N WA-
De

104
K E R K E L I J K E
na C. G. De gemelde FRANCISCUS JUNIUS , uit een edel
Jaari5i7. geflacht te Bourges geboren , bekleedde te dien tij­
tot 1552.
de het ambt van Predikant in de heimelijke Fran­
BijzonderheJen
van FR.
JUNIUS.
fche Gemeente te Antwerpen, daar hij onlangs te
voren , naauwelijks twintig jaren oud, maar met
ongemeene geleerdheid, en andere uitftekende gaven
des verliands en gemoeds veifierd, van Geneve tot
dezen dienst gezonden was. Hij arbeidde hier met
mond en pen, onder vele gevaren , voor de zaak
Ier Hervorming. Onder anderen ftelde hij eenige
politieke vermaningen op, met menfchelijke redenen
ta voorbeelden uit de Gefchiedenisfen bevestigd ,
3ver welke hij door den Magiftraat dikwijls werd
ngedaagd, ook voor het Stadhuis eenige reizen be­
tend gemaakt, zelfs in zijn aanhooren , dat dege-
;
le, die den maker kende en den Wethouderen
lanbragt, voor dat aanbrengen 3 of 400 Guldens
genieten zou. Eindelijk werd ontdekt, dat hij met
Sraaf LODEWYK VAN NASSAU in het heimelijk had
gehandeld van zekere aanfpraak aan den Koning ,
welke JUNIUS gefchreven had. Nu werd er naar
ïem door den Schout gezocht in het huis van den
I3urger, bij wien hij inwoonde; maar JUNIUS was
;en half uur te voren naar Breda vertrokken, om
laar de Gemeente te bezoeken. Deze waren de be-
rinfels zijner zwarigheden, gedurende deze vervol-
ring ; daar hij zich zoo kloekmoedig in gedroeg ,
VATF.R: Hifloiie wan het verhond en de faeekfthrtjten
Ier Nederlandfche Edelen ter verkrijging van vrijheid
'» Godsdienst en Burgerflaat, in de jaren 1565-1567.
dat

G E S C H I E D E N I S . i 9 S
dat hij, te eenigen tijde,, ter zelfder ure, predikte, na C. G.
wai-neer men op de markt eenige Hervormden ter }aari5i7.
tot 1552.
dood bragt, en dat flaande ter plaatfe , van waar
men, door de glazen venlleren, de vuren zag flikkeren,
in welken zijne Geloofsgenooten verbrand
werden (*).
De Edelen befloten hebbende, een verzoekfchrift Verzoek­
aan de Landvoogdesfe in te leveren, vervoegden fchrift
door de
zich, omtrent den aanvang van April 1566, in eene Edelen
aanzienlijke menigte, te Brusfel, en traden, op den ingeleverd.
vijfden gehoor verkregen hebbende, Hatelijk ten Hove,
hebbende aan hun hoofd HENDRIK , Heer van
Brederode, gefproten uit het aloude Grafelijk Huis
van Holland, en leverden hun verzoekfchrift over ,
in hetwelk zij nadrukkelijk voorflelden, hoe verderfelijk
de Inquifitie en flrenge Plakaten op het ftuk
van den Godsdienst voor den Lande waren, en derzelver
opfchorting tot op 's Konings naderen last
verzochten. Doch het befcheid, hetwelk hun gegeven
werd, beflond flechts in algemeene beloften ,
terwijl de Landvoogdesfe zelfs zich niet duidelijk
wilde verklaren, hoe zij het bedrijf der Edelen aanmerkte,
hetwelk dezen niet zeer naar den zin was.
Onder het gaan en keeren der Edelen ten Hove , Oor-
was hun de naam van Geux of Geuzen aangewaaid, prong
ran den
welk woord fomtnigen meenen gefmeed te zijn van
ïaam
het Nederduitsch Guit , zoo veel zeggende , als Geuzen.
fielt,
(*) FR. JONII Vita, ab ipfo Confcripta ap. GERDES in
Scrin. Antiq. Tom. I. tart. IL pag. 201-2^. BRANDT
Bladz. 654-657.
N 2

tofi- K E R K E L I J K E
M C. G fielt, landlooper, of bedelaar, anderen willen , dat
Jaari5i7 het zoo veel zou aanduiden als zonder zorg en kom­
tot 1552,
mer , en gewoonlijk den Bedelaren gegeven wordende;
het zij, dat de Heer VAN BARLAIMONT hun
allereerst dezen fcheldnaam hebbe aangewreven ,
zeggende tegen de Landvoogdesfe: „ dat zij voor
„ zulken hoop Geux of fchooijers, niet behoefde
„ bevreesd te zijn;" het zij, dat hun dezelve door
anderen voorgeworpen is, om de geringheid van hun
genootfchap te befchimpen. Hoe het zij , de verbondenen
lieten zich dezen fchimpnaam welgevallen,
en gebruikten hem vervolgens als eene leuze. Men
groette eikanderen met denzelven, en dronk op elkanders
gezondheid, onder het roepen van Vivez les
Geux! Lang leven de Geuzen ! Ook droegen zij
gouden penninkjes, aan een rood lint of fluijer om
den hals, vertoonende aan de ééne zijde 'sKonings
beeldtenis, en aan de andere een* bedelzak , door
twee handen vastgehouden, met dit of dergelijk bijfchrift
: Fidelles au Roy, jusques a la befdfe,
dat is : den Koning getrouw, tot den bedelzak.
Anderen droegen een houten napje, aan een' zilveren
band, op de borst of aan den hoed: Sommigen
uit het gemeen, een bedelaarsklap in de hand; en
velen kleedden zich in aschgraauw gewaad, zijnde
de kleeding der Bedelmonniken. Ook wordt verteld,
hoe men op zekeren maaltijd „ bij den Heer
VAN BREDERODE aangeregt, malkanderen uit een
houten nap vol wijns befcheid deed, welke dronk ,
met den nap, en een bedelaars tas, die den drinker
telkens om den hals werd gehangen, rondging, malkan-

G E S C H I E D E N I S . 197
kanderen onderling opwekkende , om , ten beste na C. G.
des vaderlands, bij hun voornemen getrouw te blij­ Jaari5i7.
tot 155a.
ven, met dit rijm, onder het eten en drinken opgezongen
Par ci pain , par ce fel, ff par cette befage,
Jamais les Gtux ne changeront pour chofe que Vort fasfe.
Dat is:
Bij dit brood, bij dit zout, en deez' bedeltas daar toe,
"Nooit zal de Geus veranderen, men doe dan wat men doe.
Hier tegen liet de Hertog VAN AARSCHOT korts
daar na aan het beeld van Sinte MARIA van Hal,
In Henegouwen , eene bedevaart doende , eenige
Lievevrouwebeeldjes, naar dit beeld van Hal gemaakt,
en op zilveren penningen uitgedrukt , aan
den hoedband hechten. Dit werd fpoedig het teeken
voor hen, die zich aan de Pausfelijke Kerk verbonden
hielden, en was aan den Paus zoo aangenaam,
dat hij deze penningen, naar de wijze der Roomfche
Kerk, wijdde , en den genen , die ze droegen,
aflaten vergunde (*).
Kort na het inleveren van het verzoekfchrift der
Edelen, had de geheime Raad eene Moderatie of
matiging der Plakaten ontworpen , welke men aan
den Koning, aan de Geregtshoven en de Staten der
bijzondere gewesten toezond en mededeelde. De
Staten van Holland hadden reeds befloten, een dergelijk
vertoog, als de Edelen, te doen, en daar toe
Gemagtigden ten Hove gezonden, om het der
(*) BRANDT Bladz.

na C. G Landvoogdesfe a^.n te bieden, doch deze GemagJaari5i7tigden
lieten zich affchrikken en bewegen, om het
tot 1552.
geheel te veranderen, en zoo over te geven , het­
BERGEN
en MON-
TIGNY
naarSpan
je gezonden.
Inhoud
van het
ontwerp
van Moderatie.
i 93 K E R K E L IJ K E
welk bij de Staten zeer kwalijk genomen werd, zon­
der dat men weet, welk antwoord de Landvoog­
desfe daar op gegeven hebbe , fchoon hetzelve niet
gunftig fchijnt geweest te zijn (*).
Terflond na het ontwerpen der matiging werden
JOAN VAN GLIMES , Markgraaf van Bergen , en
FLORIS VAN MOMMER.ANCI, Heer van- Montigni,
naar Spanje gezonden, om den Koning mondeling
opening van alles te geven ; doch deze boodfchap
is bij de uitkomst voor beiden ongelukkig geweest,
alzoo zij nooit weder naar huis zijn gekeerd.
Het ontwerp van Moderatie, waar van wij fpra­
ken, kwam, hoofdzakelijk, hier op uit: ,, Dat de
„ Leeraars, Bewindslieden , Schrijvers, en aanhou-
„ ders van Vergaderingen van oen Onroorofchen
„ Godsdienst, benevens zulken , die openbare er-
,, gernis gaven, en de hoofden der nieuwe Leere
,, herbergden, met de galge geftraft zouden wor-
„ den, en hunne goederen verbeurd , daar het de
„ Handvesten gedoogden. Die hunne Ketterij ver-
„ zaakten, zouden het zwaard krijgen , en hunne
„ erfgenamen hunne goederen. Aan gemeene en
„ boetvaardige Ketters zou genade, bewezen, doch
„ de onboetvaardige, met ballingfchap geftraft wor-
„ den, blijvende dezen nogtans hunne goederen
,, bezitten, mits zij ze hunnen wettigen erven na-
(*) WAGENAAR. VI Deel, Bladz. 150-15.
„ lie-

G E S C H I E D E N I S . 199
„ lieten: maar zij zouden ze verbeuren , zoo zij ia C. G.
,, ondernamen, andere Ingezetenen te verleiden. De [aar 1517.
:ot 1552.
Herdoopers alleen, geen berouw toonende, zouden
hunne goederen verbeuren, daar verbeurte
,, plaats kon hebben. Daar het anders gelegen wa-
,, re , zouden ze terflond aan hunne erfgenamen
„ vervallen. Hervallene Ketters , mits op nieuw
„ berouw toonende, zouden met ballingfchap ge-
„ ftraft worden; doch Herdoopers, in zulken ge-
„ valle, niet zachter dan met den dood." De Staten
der Provinciën, aan welke dit ontwerp gezonden
was, verwierpen hetzelve , eenige keurden het
goed, met eenige verandering. Doch, als het gemeen
den inhoud van hetzelve inzag , vreesde elk,
dat men de Landzaten , door eene zoogenaamde
verzachting der Plakaten, zocht te verftrikken , en
noemde men, omtrent dezen tijd, de matiging of
Moderatie, fchimpswijze, Moorderatie (*). Men
zag ook, uit de ondervinding, dat er op. den afkeer
, welken groot en klein tegen de vervolging betoonde,
weinig acht werd geflagen, alzoo dezelve
nog geftadig bij aanhoudendheid haren gang ging.
Trouwens, men vindt in de Gefchiedenis der Voort­
Martelaren, in dit jaar 1566, wederom vele voor gang der
beelden van zulken, die hun leven , ter zake des
vervolging.
Geloofs, hebben geboet (f); men zocht ook, door
list, den bovengemelde 11 FRANCISCUS JUNIUS in
handen te krijgen, doch hij ontkwam het gevaar
nog
(*) BRANDT Bladz. 6fè. WAGENAAR VI Deel, Bl.157.
(I) BRANDT Bladz. C78 -6,8.2.
N 4

na C. G.
Jaari5!7
tot 1552
Men begint
in
Vlaanderen
en
voorts alomopenlijk
ie
prediken.
soo
K E R K E L I J K E
nog in tijds, gelijk hij zelf in zijne korte Levensbe-
fchrijving verhaalt, daar wij boven melding van ge-»
maakt hebben.
Tot hier toe hadden de Gereformeerden , heime­
lijk, in bijzondere huizen, gepredikt, doch in Junij
1566, begonnen zij zulks openlijk te doen, eerst in
Walsen -Vlaanderen, en Artois, daarna in Bra­
band, en eindelijn ook, in Hooimaand, in Holland
en het Sticht van Utrecht. Waarfchijnlijk , gelijk
dit ook door JUNIUS gemeld wordt, wilde men daar
door de uitwerking der Moderatie beletten , welke
eens vooral ingevoerd zijnde, de t'eur voor alle ver­
dere Hervorming Hond re fluiten ; anderen meenen ,
dat fommige Edelen, ziende zich in 'sKonings on­
genade vervallen, uit vertwijfeldheid het gemeen daar
toe hebben opgehitst. Hoe het zij , de Onroom-
fchen vergaderden eerst in bosfehaadjen, daar na in
het open veld: in den beginne ongewapend ; doch
toen men hen dreigde of ftoorde, kwamen ze, ge­
wapend met zinkroers en zijdgeweer, en eerlang
zelfs met busfen en heibaarden , ter preke. De
tijd en plaats der preken werd, of in ftilte, onder
de goedgunners, of zelfs openlijk, bij aangeplakte
briefjes, bekend gemaakt: wanneer het volk, bij
duizenden, uit de naastgelegene Heden, tot gehoor
kwam. De Leeraars waren, gedeeltelijk , uit Frank­
ryk herwaarts gekomen, en predikten in de Walfche
Tale. Doch eerlang werden er andere ontboden ,
van Embden en ook van andere plaatfen. Verfchei­
dene Priesters en Geestelijken hier te lande verlieten
ook hun gewoon gewaad , en predikten de leere
der

GESCHIEDENIS. 201
der Hervorming in hunne Kerken, zoo lang men
het hun toeliet. Ook deden zich eenige vrome
handwerkslieden op, om het volk te leeren en te
vermanen. De vergaderingen, die zeer talrijk wa­
ren , werden zeldzamer gefroord , nadat men begon­
nen had , dezelve gewapend bij te wonen. Ook
Honden er fchildwachten op de toegangen, die van
den minften onraad bij tijds kennis gaven, en daar­
enboven hun werk maakten, om de voorbijgangers
te noodigen tot de preke, en den weg derwaarts
aan te wijzen. Voor aan , Honden ook doorgaans
Boekverkoopers, die aan de inkomenden verbodene
boeken voor geld omdeelden. De Predikant leerde
veeltijds van een' wagen, waar op men eene foort
van predikHoel in der ijl wist toe te Hellen. Som­
tijds werd hem de ftoel, door de ijverigden, nage­
dragen, boven welken een zeil gefpannen werd, om
hem voor den regen en heeten zonnefchijn te be-
fchutten, terwijl het volk beneden den wind van hem
geplaatst werd, om te beter te kunnen hooren (*).
De Roomschgezinde Schrijvers verhalen, dat de HERMAN
MODKT,
eerfle openbare Preek gehouden is in Vlaanderen bij
of STlïY-
Oudenaarde, op den weg mzrGend, op den iaden KER, doet
JUIlij , door HERMAN MODET, of STRYKER, Van de eerfte
openbare
Zwol, eertijds Monnik , maar nu Predikant onder Preek in
de Gereformeerden te Oudenaarde. In dezelve zouVlaanderen.den zich wel 7,000 menfchen hebben laten vinden.
KORNELIS KROESEN, Schout te Gendbrugge, meen­
(*) WAG NAAR VI Dal, Bladz. nJi-163. BRANDT
Bladz. 685-.SS,
N 5 '
de
na C. G.
Jaar 1517,
tot 1552.

na C. G
Jaari517
tot 1552
PETRUS
DATHE-
KUS.
202 K E R K E L IJ K E
, de deze vergadering te flooren, en reed, te paard
gezeten, met een degen in de eene en een handroer
in de andere hand, op den Predikant aan; doch deze
verftak zich, op het eerfte gerucht, in het naaste
bosch; en het volk onthaalde den Schout met
eene hagelbui van fteenen, zoodat hij gewond om
een goed heenkomen zag, en ter naauwer nood den
dood ontvlugtte. Hier door gemoedigd, kwam men
den 23ften Julij weder in grooten getale , op eene
groote weide, niet ver van Gend, bijeen. Twee dagen
werd hier gepredikt. Toen bragt men de vergadering
te Deinfe over, daar na te Erke.'o, in het
gewest van Brugge, en zoo voorts door geheel
Vlaanderen.
In die zelve dagen predikte PETRUS DATHENUS
te Poperingen, en daaromtrent in Westvlaanderen.
Hij was daar Monnik, en, na het verlaten van het
Klooster, eenigen tijd in den Paltz onder de Gereformeerden
geweest, maar nu , toen de zaken in
keer ftonden, wedergekeerd; nadat hij DAVIDS Pfalmen,
naar de Franfche Dicht- en Zangmaten van
CLEMENT MAROT en THEODORUS BEZA, in het
Nederduitsch had berijmd en aan den dag gegeven.
Deze heeft hij, met eene Voorrede, den 23ften van
Maart te Frankendaal geteekend, aan alle de Nederlandfche
Gemeenten en Kerkendienaren, zuchtende
onder het Kruis, opgedragen; gelijk zij ook in
het kort alomtne, daar de Predikatiën doorbraken ,
openlijk gezongen werden. Dit werk, hoewel daar
in door zijne onervarenheid in de Hebreeuwfche taal
verfcheidene misflagen waren begaan , hebbende hij
het-

G E S C H I E D E N I S . £203
het zei« uit het Fransch vertaald, en, hoewel het na C. G.
hem, gelijk hij naderhand zelf bekende, te haastig
:ot 1552.
als eene ontijdige geboorte was afgedrongen , werd
evenwel, te dien tijde, toen de Nederduitfche Rijmkonst
nog t'eenemaal onbefchaafd was, bij velen
hoog geprezen , en maakte hem geen kleine gunst.
Wij weten, hoe het tot in onzen leeftijd fteeds bij
de Hervormden in ons land in gebruik gebleven ,
en eerst in het jaar 1773 met eene nieuwe en betere
Pfalmberijming verwisfeld is. Voorts voorzien met
groote welfprekendheid, door lange oefening verkregen
, trok hij veel meer aanhangs achter zich ,
dan andere Leeraars, en verkreeg, verhaalt men, in
het kort wel 15,000 menfchen tot het gehoor zijner
Predikatiën (*).
Buiten Antwerpen werd op den a4ften Junij en Openbare
vervolgens openlijk gepredikt in zeker heesterbosch
Preek te
Antwer­
des Heeren van Berchem, met zoo grooten toeloop, pen.
dat de Wethouderfchap, voor erger beducht , er
aan de Landvoogdesfe kennis van gaf. Ondertusfchen
wapenden zich de Hervormden, die bier zeer
talrijk waren, niet, gelijk zij betuigden, om oproer
te verwekken, maar, om zich zeiven tegen list en
geweld te befchermen ; ook leverden zij een verzoekfchrift
in aan den Magiftraat, om vrije Godsdienstoefening
te mogen hebben ; doch de Hertogin
gaf te dezen tijde een nieuw Plakaat uit, den 3den
van Hooimaand, meest overeenkomende met het
ontwerp van Moderatie, doch bevelende, dat men
(*j BRANDT Bladz. 6ps.
de

na C. C \. de Predikatiën zou verftooren, en de nieuwe Predi-
Jaansi;
'• kanten met de koorde
tot 155!
ftraffen. Doch, dit verwekte
' flechts nieuwe verbittering. Ook baatte het niet ,
Te 's Hertogenbosch.
204 K E R K E L I J K E
dat de Magiftraat fcheen den Lutherfchen boven de
Gereformeerden gunfle te willen bewijzen, waar door
de fcheure grooter werd. In dezen ftand van za­
ken, bewoog de Hertogin \ echter niet zonder moei­
te, den Prins van Oranje, die den titel van Erf.
burggraaf van Antwerpen voerde , om zich naar
Antwerpen te begeven, en orde te ftellen tegen ver­
dere beroerte. De Prins hoorde de partijen met op­
lettendheid, en floeg in den breeden Raad voor,
om 1200 Waardgclders aan te nemen, om de rust
der ftad te beveiligen , doch dit wilde de breede
Raad niet inwilligen, maar bood zich aan, dat de
Burgers zelve allen dienst doen zouden, daar men
de knechten toe gebruiken wilden (*). Met zeer
veel moeite bragt de Prins het zoo ver, dat een
groot gedeelte der Gereformeerden, of, gelijk men
ben ook noemde, /Calvinisten , beloofde, het ge­
weer neder te leggen. Ook gelukte het hem , het
preiiiken binnen de ftad te verhinderen, hetwelk de
Hervormden reeds vastgefteld hadden, en dus de
rust meer of min te herftellen (f).
Op den voorgang van Antwerpen, werd ook bui­
ten 's Hertogenbosch, den 2iftenjulij, in het Bosch-
vel d,
(*) WAGENAAR Bladz. 164. fchrijft : dat de Prins
werkelijk ï2oo Waardgelders uit de Burgerij bezoldigd,
hebbe, tot verzekering van de rust der üad,
(f) BRANDT Bladz. 602-; 07.

G E S C H I E D E N I S . 205
veld, op den hoogen Kamp, bij de Bosfchersloot, na C. G»
onder fommige bomen, door eenen Jaari5i7.
KORNELIS VAN
DIEST, gepredikt, en het prediken federt alle Zonen
Feestdagen voor- en namiddag vervolgd. Men
ging hier ongeftoord ter preke, en bragt er ook kinderen
ten doop. Het zelfde gebeurde te Doornik,
Rysfel, Valenchyn, alwaar ook de kinderen in het
open veld door de nieuwe Predikanten gedoopt en
de lieden getrouwd werden.
Terwijl de Prins van Oranje zich in Antwerpen De open­
ophield, was de openbare Preek in de voornaamfte bare
Preek in
Heden van zijn Stadhouderfchap aangevangen, FLO- Holland
RIS VAN PALLAND, Graaf van Kuilenburg, liet de begonnen
Kerk zijner (tad van Beelden zuiveren, en daar in,
door zekeren Leeraar, GERAROUS genaamd, de
Hervormde Leere prediken. Vele Hollanders, hier,
meer dan ééns, ter gehoor geweest zijnde , gaven
eindelijk, in den aanvang van Ju lij, eikanderen in
bedenking, of het niet haast tijd werd, om ook in
Holland met de openbare Preek te beginnen. Men
had, te dezen tijd, in Plolland, flechts twee Predikanten,
PIETER GABRIEL , een Vlaming, en JAN
ARENDSZ. van Alkmaar, een' Mandemaker van zijn
handwerk, PIETER GABRIEL had, met zijne huisvrouw,
te Amfterdam gewoond, in de Engelfche
fteeg. Hier leerde hij, in het geheim, in zijn huis,
alle Zondagen, den Heidelbergfchen Katechismus,
met groot gevaar, wegens de llrafheid der Wethouderfchap,
en van den Schout PIETER PIETERS­
ZOON , die in plaats van BARDES gekomen was ,
zoodat men de ftad tegenwoordig niet Amfterdam,
maar
tot 1552.

na C. G . maar Moorddam noemde, om het menigvuldig bran-
Jaarisi-
• den en bloedvergieten. Thans was GABRIEL naur
tot 1552
elders vertrokken, JAN ARENDSZOON woonde met
Preek bij
Hoorn.
»o6 K E R K E L I J K E
vrouw en kinderen te Kampen, daar hij, insgelijks,
in het heimelijk , voor weinig perfonen predikte-;
ook begaf hij zich fomwijlen in Holland , om de
gemeenren te bezoeken. Hij was uit Alkmaar ver­
dreven , door de bitterheid van Meester ELBERT
HUIK, een'Amfrerdammer, die de Pastorie der Alk-
maarfche Kerk van eenige Utrechtfche Kanunniken
gepacht hebbende voor 500 Guldens, federt de op­
komst der Hei vorming zijn inkomen zag verminde­
ren, en daarom op dezelve hevig- raasde en tierde.
Maar eerlang werd deze vervolger met zulk eene
krankzinnigheid en vertwijfeling aan Goas genade
bezocht, dat hij te Amfterdam in het Dolhuis raak­
te , daar hij meer dan 25 jaren gelegen , en in het
jaar 1594 zijn leven geëiuoigd heeft (*).
Zes Burgers van Amfterdam , REINIER KANT ,
FRANK DE WAAL, KORNELIS JANSZ. KOSTER, AL­
BERT HEYES , WILLEM FLORISZOON en LAURENS
JAKOBSZOON, REAAL bijgenaamd, omdat hij op het
Water in de Gouden Reaal woonde (f) , JAN
ARENDSZOON in Amfterdam ontboden hebbende ,
(*) BRANDT Bladz. 712.
raad-
(t) Deze LAURCNS REAAL was een der ijverigf'.e voor-
flanders der Hervormden, naderhand meermalen Schepen
der «tad Amfterdam, ook Raad en Burger-Hopman, daar
na Kornel, en eindelijk Raad ter Admiraliteit in Zeeland.
Uit zijne gedenkfehriften heeft BRANDT zijne ver-
ha-

G E S C H I E D E N I S . ao 7
•mdflaagden met hem over het aanvangen der open­ ia C. G.
bare Preek in Hollands, in eene zamenkomst buiten [aan 517.
:ot 155a.
de Sint Anlonispoort, tusfehen de Stad en Houtewaal
, aan den IJkant, in het riet. Men befloot
vooreerst te Amfterdam nog ftil te zitten; doch op
den iaden Julij deed JAN ARENDSZ. de eerfte Predikatie
buiten Hoorn, voor het Reguliers Kloostei
op het veld, dat men over moet, als men van Blokker
naar Swaag en de Bangert te voet wil gaan.
Juist op dien tijd waren bij geval de Burgemeesters,
met den fchout Meester JOOST HUIKESLOOT, den
Onderfchout HENDRIK KORVER , en twee jonge
Zuidhollandfche Edellieden bij de Reguliers Monniken
te gast; vernemende, dat er digt bij gepredikt
werd , begaven zich de Schout, de Onderfchout,
een van de Monniken, en de twee Edellieden, derwaarts
dicht achter den Predikant, die echter met
zijne rede voortging. Toen fprong de Monnik in
de floot, die den weg van het Klooster fcheidde ,
en fchreeuwde zeer ijsfelijk , meenende daar door
het volk op de loop te krijgen. Als zich echter
niemand verroerde, riep de Schout, die den Predikant
iets hoorde bijbrengen uit het Xde Hoofdftuk
van JOANNES Euangelie: Ja, ja, ik zal u wel heren
JOANNES in het tiende, en ging naar het Klooster.
De Onderfchout hoorde den Predikant tot het
einde der Preek, ook de Edellieden, die, wederom
ter maaltijd komende, tot de Monniken dorflen
zeghalen
nopens het prediken in Holland voornamelijk ontleend.

Ha C. G.
Jaari5i7,
tot 1552.
Buiten
Haarlem.
ao8 K E R K E L I J K E
zeggen, dat hun de rede niet kwalijk beviel. —
De tegenwoordigheid des Heeren van BREDERO-
DE, die zich thans te Hoorn bevond, en van daar
naar Amfterdam toog, bemoedigde de Hervormden
zoo flerk, dat men befloot, den volgenden Zondag
den aiflen Julij, voor de tweede reize in Holland
openlijk te prediken te Overveen, even buiten Haarlem,
bij het Huis te Kleef, onder het gebied des
Heeren van BREDERODE. Vergeefs fielden Burgemeesters
van Amfterdam, zelfs door het uitflrooijen
van allerhande gerugten, alles in het werk, om dit
te verhinderen, te Haarlem hield men op dien dag
de poorten gefloten; doch toen deze te elf uren geopend
werden, kwam het volk, en daar onder vele
Amfterdammers, in grooten getale te Overveen, daar
het meeste volk reeds den ganfchen nacht geweest
was en op het veld geflapen had; nu predikte PIE­
TER GABRIEL over Efez. II. 8, 9, 10, en dat,
hoewel hij zeer klein en zwak van perfoon was ,
omtrent vier uren lang, in een' zeer heeten zonnefchijn.
Des anderen daags werd de Preek te Overveen
hervat door JAN ARENTSZ. die daags te voren
ook buiten Alkmaar gepredikt had ; hij predikte
over eenige woorden uit den CXVIIlden Pfalm, voor
zeer groot gehoor , alzoo men nu geene poorten ge-
Qoten had. Hier verfchenen ,ook vele Geestelijke
perfonen onder de Toehoorders, zich ten hoogflen
verwonderende, dat deze Mandemaker, een flechte
[^eek, de Heilige Schrift zoo gefchikt en bekwaam
verklaarde, en in een zoo lang fermoen, hetwelk
1
)mtrent vier uren duurde, zulk eene goede orde
ge-

GESCHIEDENIS. * 0 Q
gebruikte. Vele Amfterdammers waren daar weder
tegenwoordig, die t'huis gekomen en gevraagd zijnde,
waar zij geweest waren, vrijmoedig bekenden:
,, Wij hebben Gods heilig woord den menfchen
„ klaar en rein hooren voordragen, hetwelk van de
„ Papen met menfchelijke leeringen verduisterd, en,
„ tot dezen tijd toe, befmet is geworden."
Middelerwijl werd er in eene bijeenkomst te Buik- Buitea
floot ook befloten, op den laatilen dag van Hooi­ Amitea>
dam.
maand buiten Amfterdam te prediken. Dit gefchiedde,
insgelijks, door JAN ARENDSZ. niet verre van
de Haarlemmerpoort, regt over het KarthuizerKlooster,
op eene plaats, de Rietvink genoemd, in de
tierde Kamp, doch buiten het regtsgebied der flad.
Men had op dien morgen een vertoog overgeleverd
aan Burgemeesteren, met kennisgeving en veifchoning
van hetgeen zij deden, en verzoek , dat het
den Heeren Raden zou gelieven zelve ten gehoor te
komen, of de Herders, die voor hunner onderzaten
zielen zorge droegen, te zenden, om te verflaan ,
of er iets tegen de leere der Godzaligheid, of tegen
den vrede en eendragt, geleerd of aangerigt werd.
De Raad befloot, na overweging, hier over ook het
gevoelen der Schutterijen in te nemen, de meestea
van welke verklaarden : „ Dat men de buitenpre-
„ dikatien gedoogen zou, voorts bereid zijnde, de
,, Wethouders en flad met lijf en goed tegen allen
„ overlast te befchermen, tot welk einde hun de
„ wapenen bevolen waren." De Preek had dus
voortgang, onder welke, volgens verhaal van WA-
HERV. III. O GE­
US. C. G.
Jaar 1517.
toe 1552.

aio K E R K E L I J K E
na C. G /OENAAR. (*) , door KORNEL1S VAN TEILINGEN
Jaari5t; • Diaken, twee en twintig Guhiens verzameld wertot
1552
' den. Het prediken op de Rietvink, en naderhand
op de lastaadje, aan den IJkant, genoegzaam onder
de ftad, werd, in de volgende maand , eenige reizen
hervat. De Schout PIETER PIETERSZOON poogde
de tweede bijeenkomst op den vierden Augustus
te (tooren; doch het rot Schutters , dat de dagwacht
had aan de Haarlemmerpoort, belette het
hem. Men toog hier vervolgens ook gewapend ter
preek, welke de Schout toen ongemoeid liet, zijnde
hem ook te dezen tijde, door den Prins van Oranje,
als Stadhouder van Holland, belast, dat hij zich
voorzigtig en matig gedragen, en niemand, wegens
den Godsdienst, geweld aandoen zou. Waar door
hem de hand voor dien tijd genoegzaam gefloten was.
In Water.
land;büi
ten Alkmaar
en
Enkhuizen.
In deze dagen predikte men ook te Sloterdyk,
eene Ambachtsheerlijkheid der flad. Te Buik/loot
over het T, in Waterland, werd door JAN ARENDS­
ZOON en PIETER GABRIEL , om den derden en vierden
dag, gepredikt. ALLERT GERR'TSZOON en
PIETER KORNELISZOON predikten, te dezen tijde,
fomwijlen buiten Alkmaar \ en in verfcheidene plaatfen
van het Noorderkwartier. Op Sint Jakobsdag
deed PIETER KORNELISZOON van Alkmaar de eerfte
Predikatie voor die van Enkhuizen, op de groene
Wyjing, achter Grootenbroek, daar vele Toehoorders
van verfcheidene plaatfen bijeenkwamen.
Thans
(*) VI Deel, Bladz. 167.

GESCHIEDENIS. tf'l
Thans liep er een gerucht, dat de Gouvernante, na C. Ö4 ten einde de beroerte, die in het land was, te (lil­ Jaar 1517,
len , de Predikatiën zou toelaten in al de fteden a
tot 1553*
daar die vóór den 2iften Augustus begonnen zou
den zijn. Dit deed velen in de overige fteden var
Holland verlangen, dat dit werk ook bij hen werd
aangevangen. Dies werd PIETER GABRIEL terflond
gezonden naar Delft, daar men hem de eerfle open-
lijke Predikatie bij de Hoornbrug, tusfehen die flad
en den Haag, liet doen, en kort daar na predikte
hij in den Haag zeiven, zoo in het Voorhout, als
op den Fyverberg, en zelfs voor het huis van den
Prefident van den Hove, Mr. KOKNEUS SLUIS, die
den Predikanten nog onlangs zwaar had gedreigd,
doch nu het prediken door een glasvenfter aanzag ,
zonder het te kunnen beletten, wordende de verga­
dering door eene menigte gewapende Delffche Schut­
ters befchermd.
In Augustus werd ook door PIETER GABRIEL ge­
predikt, te Oostbroek, omtrent een uur gaans van
Utrecht. Daarna door JAN AREND

au K E R K E L I J K E
na C. G , buiten de Tollefteegpoort, benevens den weg naar
Jaarisn • Vreeswyk of de Vaart.
tot 1552
Men beproefde ook, om de Preek te houden buiDordten
Dordrecht en buiten Gouda, doch hier kwam
recht en niemand te voorfchijn, om de Preek te hooren ;
Gouda
weigerer zelfs mompelde men te Gouda, dat men deze nieu-
de preek wigheidpredikers van kant behoorde te helpen , en
te huwde: 1
bij een Heelmeester of Barbier, die het gerucht van
eene te houden Preek onder het volk had gebragt,
werden door eenige jongens de glazen ingeflagen.
Maar buiten Gornichem werd, naar het fchrjnt ,
al in Julij, op een' Waard van den Graaf van
Hoorne, en ook elders, gepredikt, ADRIAAN VAN
In Zee­
DEN HEUVEL DIRKSZOON, Burgemeester der ftede,
en een groot getal van Burgeren , waren hier der
Hervorminge toegedaan. Ook ondernam men buiten
Leyden, te Rynshurg, te Wadding, en elders daaromtrent,
te prediken: waar toe JAKOB, Heer van
Wyngaarden, gehouden werd, de meeste aanleiding
gegeven te hebben.
Te Middelburg in Zeeland, heeft de Predikant
land. WILLEM VAN HOORN , onder de begunftiging van
verfcheidene leden der Regering, al vroeg in het
openbaar geleerd. Ook predikte men, in eene Zoutkeet
van de weduwe BASTIAAN MATTHYSZOON, op
den Dijk, buiten Amemuiden: voorts te Vere, te
Vlisfingen, te Zierikzee, te Tholen en op vele andere
plaatfen in Zeeland enz. (*)
In
(*) Men zie van dit alles breeder BRANDT Bl. 709-741,
WAGEN AAR VI Deel, Bladz. 164-169.

G E S C H I E D E N I S . 213
In dit jaar 1566 wordt door oor- en ooggetuigen na C. G.
en ook door den deftigften onzer Nederlandfche Ge- jaari5i7.
tot 1552.
fchiedfchrijveren , den Drosfaard PIETER HOOFT,
een zonderling geval gemeld, hetwelk te Amfterdam Zeldzaam
plaats had met de Armeweeskinderen, die met eene geval met
de Arme­
vreemde bezoeking gekweld werden. Een groot deel weeskin
kinderen, knechtjes en meisjes, wel tot zeventig deren te
Amfter­
toe, werd, niet alleen, in velerlei wijzen, geplaagd
dam.
en gepijnigd, zulks, dat het hun nog na de verlosfing,
al hun leven, aanhing; maar zij klauterden
, als katten, bij wanden en daken op, gaven
gezigten, zoo helsch en averregts, dat de mannelijkfte
harten van die neep fchenen te kwijnen. Zij
fpraken, zegt men, vreemde talen, en met lispende
tongen vreemde dingen, ja van hetgeen op dien
oogenblik elders, zelfs in deVroedfchap, gefchiedde.
Het gebeurde, zoo verhaalt LAURENS REAAL , dat
één dezer kinderen tegen TRYN GERRITS, toen ter
tijd Weesmoeder, die het in zijne benaauwdheid
vasthield, uitborst in deze woorden: ,, Uw zoon,
„ JAN KLAAS ," (die een Lid der Vroedfchap was,)
„ zal naar den Haag reizen, en daar niets goeds
„ aanregten, want dus is het in den Raad befio-
„ ten." Het lijden daar op wat afnemende, gaat
zij met het kind naar het Stadhuis, en komt daar
juist, als haar zoon , met andere Raden , in het
fcheiden der Vroedfchap, van de trappen treedt, en
vraagt hem, of hij naar den Haag zou reizen ? Hij
verfchrikt en bekent het: Zij voegt er bij: dit kind
heeft het g-zeid. Men maakt het den Burgemeesteren
bekend, en ziet het (Tuk, nu ontdekt zijnde,
O 4 die

314 K E R K E L I J K E
na C. G. dieper in, zulks, dat de reize geftaakt werd. —•
Jaarisi; Een jonge zag, in het huis van een' Beeldhouwer
tot 1552
in de Kalverftraat, een fteenen tafereel van het laatfte
Oordeel, om hoog, aan den muur hangen, en
gevraagd hebbende, of hij het er eens af wilde halen?
vloog bij bij den wand op, rukte er het Huk
af, en fmeet het tegen den grond. Anderen klommen,
zoo gezeid werd, bij den toren der Oude
Kerk, naar boven, tot aan de Ipeelklokken, daar
zij eene wijle bleven zitten, tikkende met de knokkels
op de klokken, en zingende: Wij zullen hier
niet vnn daan gaan, of Barnet je zal in het vuur
ftaan. Zij bedreven ook veel gebaars aan de deuren
van fommige vrouwen, die hen, zoo zij zeiden,
betooverd hadden; en verflonden door Barnetje,
zekere JACOBA JACOBS-DOCHTER , anders JA-
PIKJE BAMEN, die men van elders weet, dat, door
hen en anderen, befchuldigd werd, als de oorzaak
vaii deze tegenwoordige bezoeking der Weezen,
waarom zij zich, eeilang, door het geregt, deed
zuiver fchouwen. Den öchout PIETER PIETERS­
ZOON fcholden zii, om zijne wanftaltige lengte ,
voor een' Deventer Koek, omdat hij hun met dergeluKe
kinderkost den mond^zocht te floppen, dien
hij veel meer daar mede opende. Zij verweten hem
lelijke itukken , uit afkeer, zoo de Onroomfchen
Dieenden, van de vervolging der Gereformeerden ,
welke hij, omtrent dezen tijd, fterk zou gedreven
hebben. Men vond er, die zeiden : ,, dat zij,
„ zoo alle bergen met zwaarden belleken waren ,
„ gaarne van boven door de punten dalen wilden,
„ als

G E S C H I E D E N I S. 215
„ als zij daar na Gods aanfchijn flechts in genade ja C. G.
aanfchouvven mogten." Voorts wordt getuigd , [aari5i7.
ot 1552.
dat deze kinderen zelden kwaad deden , dikwijls
zeggende, onder het wijzen naar omhoog: dat de
groote Man hun zulks verbood, of belette. .Meermalen
liepen zij naar het water, als wilden zij er
infpringen: maar op den kant gekomen , bleven ze
pal ftaan, zeggende: de groote Man verbiedt het ons.
De waarheid van dit zeldzaam geval kan niet in
twijfel worden getrokken; de toeloop van menfchen
naar het Weeshuis was zoo groot, dat het Geregt
op den iaden Januarij dezes jaars 1566 reeds bij
openbare afkondiging beval, dat niemand zich,
zonder verlof der Regenten, in het Weeshuis vervoegen
en ophouden zou. Dergelijk een verbod
gefchiedde den 5den Februarij met betrekking tot
het Klooster der PAULUS Broederen , werwaards
eenige kinderen, tot bevordering van derzelver genezing,
gebragt waren. Van dezen teekent REAAL
aan, dat deze kinderen, hoe naauw zij ook in dit
Klooster bewaard werden, fomtijds middel vonden,
om floten en deuren open te breken, en bij tienen
en vijftienen, langs de ftraten te loopen, waar van
de waarheid, ten aanzien van het loopen langs de
ftraten, ook blijkt uit eeneStadskeure van den i;Jden
Junij. Het ongemak duurde vele maanden , doch
verdween allengs , hoewel hun , ook nadat zij er
van verlost waren, de overblijffelen der kwale , al
hun leven, aanhingen (*).
Mid»
(*) BRANDT Bladz. 741. WAGENAAR Amfterdam ï.
O 4 Deel,

na C G
Ï3ari5i7
tot 1552.
V oortgang
der
openbare
Preek.
fii5 K E R K E L I J K E
Middelerwijle was de Magiftraat van Amfterdam
met allen ernst bedacht, om het openbare prediken
der Hervormden te weeren, ten minde, om te zor­
gen , dat dit niet binnen de flad gefchieden mogf.
Op den 2iflen Augustus predikte JAN- ARENDSZ. op
de Lastaadje, zijnde genoegzaam de voorltad van
Amfterdam, aan de Oostzijde, en den oever van
het T. Na de Predikatie werd hij door de Toe­
hoorders in de flad binnengebragt; fe:iert predikte
men altemets op de Lastaadje, zeifs in zekeren
fpijker van JAN WILLEMSZOON WVNGAARD , waar
de vergadering zoo toenam, dat de fpijker en plaats
daaronrrent te kiein werd; ook werden op verzoek
der Gereformeerden van Embden en elders verfchei­
dene Predikanten naar Haarlem overgezonden, die de
Gemeenten aldaar bedienden.
Vergade­ De verbondene Edelen kwamen in Junij in grooring-
d r
E leien te
ten getale te St. Truyen, in het Bisdom van Luik,
StTruyen te zamen, om te raadplegen over hunne zaken, en
wat bun ter hand ftond te nemen , in de tegen­
woordige omflandigheden. De Gereformeerden,ook
die van de Augsburgfche Confesfte, fchikten hier
Gtmagtigden aan de Edelen, heul aan hen zoeken­
de,
Deel, Bladz. =7;. 275 die ook zijne gedrchten over
de oorzaken van zulk een zeldzaam ongemak hier bij­
gevoegd heeft : De ftads Registers noemen deze kin­
deren , ellendig ziek, grootelijken gekweld en met eene
zonderlinge pasfie bevangen. In het jaar 16 0 heeft ook
in I-et Weeshuis te Hoorn iets dergelijks plaats gehad.
Men zie BLEKER Betoov. IVer. IV Boek. XXV Hoofdft.

G E S C H I E D E N I S . «17
de, om in de vrijheid des geloofs voorgedaan te
worden. Ten dien einde (lelden zij hun een ver­
zoekfchrift in handen, FRANCISCUS JUNIUS ver­
haalt (*_), dat hij, en PEREGRJN UK LA GRANGE.,
uit Daufinè, eene zeer vrome en goedaaruge ziele,
die roet hem van Geneve was gekomen , bij eene
Sijnode te Antwerpen, in het laatst van Julij ge­
houden , fchoon zij zulks weigerden, tegen hunnen
dank, naar de vergadering te St. Truyen werden
gezonden, met eene korte Geloofsbelijdenis van uit­
drukkelijke fchriftuurwoorden , door JUNIUS zamen-
gefield, welke zij den Edelen moesten overgeven ,
dat zij daar gekomen , zagen, wat er te doen was,
zonder iets uit te rigten, doordien iemand zich daar
t'ontijde tusfehen dak, dien het de Heere, voegt er
JUNIUS bij, vergeve.
In Spanje werd, gedurende dit alles, bij den KoBefluit
ning geraadpleegd over de middelen , om de in de­ des Koningsomze
landen ontdane beroerten te dillen en de rust te
trent de
herdellen. Door de onlangs naar Spanje gezondene Inquifitie
Gezanten, BERGEN en MONTIGNI, waren daar toe de Plakaten
en
voorgeflagen: het vernietigen ckr Inquifitie; het ma­ eene altigen
der Plakaten; en het verleenen eener algemeene gemeenevergiffe­
vergiffenis. Ten laatde delde de Koning omtrent
nis.
deze drie punten vast: „ dat de Paufelijke Inquifi-
,, tje mogt gefchorst blijven, mids de gewone Bis-
„ fchoppelijke hare kracht behield. Dat men , in
Nederland, een nieuw ontwerp' van matiging der
„ Plakaten mogt opdeden, waar bij 'sKonings acht-
„ baar-
(*) In zijn Leven bij GERDES Scrin, Antiq. I. f. c.
O 5
na C. G.
!aarisi7.
tot 155a.

2i8 K E R K E L I J K E
Ba C. G. „ baarheid en het Roomfche Geloof bewaard werd,
Jaari5i7_. „ zullende hij dan, hier op, de vereischte orde beeot
1552
„ ramen. Dat ook de Landvoogdesfe vergiffenis
,, zou mogen verkenen aan de Bondgenooten alleen,
„ of ook aan anderen, naar dat zij het raadzaam
„ vond, mids dezen niet geregtelijk van misdaden
„ overtuigd waren. Dat zij echter, voor het toe-
„ ftaan dezer drie punten, verzekering hebben moest,
Beeldüorming.
dat de Heeren, zich hier mede latende genoegen,
,, voortaan de behoudenis van den Godsdienst en
,, 'sLands rust, uit al hun vermogen, behartigen
„ zot den. Voorts moesten alle verbonden, zamen-
„ komften, preken en openbare ergernisfen worden
„ afgefchaft , of zoo de wederfpannigen hier toe
,, niet konden worden gebragt, en daarentegen de
„ wapenen opnamen, mogt de Landvoogdes zich
„ van de Benden van ordonnantiën en van de ge-
„ wone bezettingen bedienen, ter harer befcher-
„ ming. Des noods, mogt zij zelfs een genoeg-
„ zaam getal van Waardgelders aannemen , over
„ dezelve zulke Hoofdlieden {tellende, als zij zelve
„ bekwaamst oordeelde (*)."
Het befluit des Konings werd aan de Landvoog.
desfe overgezonden, maar echter niet afgekondigd ,
alzoo VIGLIUS , BARLAIMONT en anderen weigerden,
in het afzijn der voornaamfte Heeren, hier in
te Hemmen. Doch, terwijl de Koning dus op looden
fchoenen ging, eer hij zoo weinig van zijne
ftreng-
(*) BRANDT Bladz. 759-76:. WAGENAAR VI De(l,
Bladz. 172.

G E S C H I E D E N I S . 219
ftrengheid- afweek, raakte hier het ganfche land op na C. G.
de been, overhoop en in beroerte, door de Beeldtot
1552,
Hu rmiug, welke te dezer tiide uitborst, en in wei­
nige weken bijna alle oorden van Nederland door­
liep, en zulk eene bijstere verwoesting maakte, aan
Beelden, Schilderijen, Boeken, Kruisfen, Altaren,
Sacramentshuizen en allerlei Kerkfieraden, te platten
lande en in de fteden, dat men, het graauw, welk
er de hand in had, aanziende voor te zwakke werk­
tuigen, om zoo veel ijsfelijks, in zoo weinig tijds,
uit te voeren, tot de vreemde gedachten kwam, dat
er booze geesten onder gewerkt hadden (*).
Zeldzaam is het, dat deze Beeldenftorming, wel­
ke den iaden Augustus, den dag voor Maria's
Hemelvaart, in IVestvlaanderen eenen aanvang nam,
door eenige weinigen van het geringlte graauw, daar
zich ettelijke roovers, dieven en hoeren onder ver­
mengd hadden, begonnen en meest overal volvoerd
werd; het is ondertusfchen twijfelachtig , of deze
ruwe hoop niet aangezet en aan het hollen gebragt
zij, door lieden van meerder aanzien. De Spaansch-
gezinde Schrijvers befchuldigen of verdenken de
Edelen, te St. Truyen vergaderd, van het ontwer­
pen van dit (tuk , doch zonder bewijs of waar­
schijnlijkheid, daar er onder dezelve zoo vele opreg-
te Roomschgezinden gevonden werden. Anderen
hebben den Prins van Oranje, of zijnen Broeder,
Graaf LOOEWYK, aan deze fchennis fchuldig ge­
houden. Doch de Prins zelf heeft zich hier van
(*) STRADA de bclïo Belg. Dec. I. Libr. V. p. 242.
ge-
Aanleggers
van
dezelve.

220 K E R K E L I J K E
na C. G. gezuiverd in zijne Verantwoording , en heeft zich
Jaar 1517
ook altijd afkeerig betoond van de woestheid der
tot 1552.
Beelddormeren; zelfs is hij wel eens van fommige
Onroomfchen gelasterd, omdat hij oordeelde , dat
de Kerken niet, dan na voorgaanden last der Over­
heden , behoorden gezuiverd te worden. Eindelijk
heeft men ook de fchuld van deze onderneming te
last gelegd aan de Hervormden in het gemeen , en
in het bijzonder aan derzelver Leeraars. WAGE­
NAAR (*) houdt het niet ongegrond, dat fommigen
uit de Hervormden, ja uit de Edelen zelve, in dit
werk de hand gehad, of het, ten minde, met ge­
noegen aanfchouwd hebben. Hij zoekt dit waar-
fchijnlijk te maken, uit aanmerking, dat men onder-
dellen mag, dat het den Hervormden , die reeds
zoo talrijk waren, verdroten zal hebben, met het
naderen van den winter, langer in het open veld ,
bijeen te komen. En, zegt hij, gelijk, onder aller­
lei gezindheden, boozen en goeden zijn, hebben de
eerden geoordeeld, dat zij zich , met geweld, in
het bezit mogten dellen van de Kerken, die hun ,
zekerlijk, geweigerd zouden geweest zijn, als zij er
alleenlijk om verzocht hadden. Ook merkt hij aan,
dat die genen onder de Edelen, die, uit wanhoop
aan 's Konings genade, of uit begeerte naar veran­
dering;, het werk gaarne tot dadelijkheden zagen
voortflaan, hier onder geroeid zullen hebben. On­
dertusfchen is de vraag eigenlijk niet, of er onder
den woesten hoop niet ook zulken gevonden zijn ,
(*) VI Deel, Bladz. 180.
die

G E S C H I E D E N I S . aar
die zich Gereformeerden noemden, ja of niet hier aa C. G.
en ginds zelfs Heden van meer aanzien zich in het Jaari5i7.
cot 1552.
werk gemengd, en het met genoegen aangezien hebben
; maar de vraag is: wie het eerst dit werk beraamd
, en uitgedacht hebben , wie er de eerfte
aanleggers van geweest zijn? En dan is het zeker,
dat het gros der Gereformeerden , en hunne
Leeraren, niet alleen toen het geweld gepleegd
werd, maar ook, in het vervolg, bij verfcheidene
gelegenheden, dit werk, als onbehoorlijk,
afgekeurd, en ook plegtig hunnen afkeer daar van
betuigd hebben, bijzonder deden zij dit openlijk en
plegtig in een verzoekfchrift, hetwelk kort daar na,
in de tegenwoordigheid der Afgevaardigden van
de meeste Nederlandfche Gereformeerde Kerken ,
en in den naam dier Kerken , te Antwerpen
werd opgefteld , om bij Koning FILIPS te worden
ingeleverd, hetwelk bij den Gefchiedfchrijver
BOR geheel te vinden is (*). De Kerk van Antwerpen
leverde een gefchrift in aan de Wethouderfchap
van Antwerpen; in hetzelve „ betuigden zij
„ voor God, dat hetgeen in het wegnemen en bre-
„ ken der Beelden was voorgevallen, buiten hunne
„ kennis en toeftemming gefchied ware (f)." HER­
MAN MODET , of STRYCKER , toenmaals Leeraar
van de Gereformeerde Kerk te Antwerpen, zegt in
eene verantwoording, welke hij korts daar na heeft
uitgegeven: „Dat hij, en dus ook de geheele Confifto-
» ne,
(*) Gedeeltelijk ook bij BRANDT Bladz. 114. II Deel,
in Octavo. (f) BRANDT Bladz. 22.

naC. G,
Jaai'1517
tot 1552
S2s K E R K E L I J K E
„ rie, van deze Beeldftorming, toen die eenen aari-
„ varig nam, niet meer wetenfcbap heeft gehad ,
„ dan van de uur van zijnen dood;" daar bij voe­
gende een verhaal, hoe hij zelfs, ter begeerte der
Wcthouderfchap, met gevaar van zijn leven, ge­
tracht in.d, toen het werk gaande was, de gewel­
denarijen in veifcheidene Kerken, door vermaningen
tot het volk, te helpen weeren (*). De uitmun­
tende FRANCISCUS JUNIUS, die toen te Gend was,
beroept zich op de Raadsheeren van den hoogen
Raad van Vlaanderen, tot bevestiging, dat hij,
door dieu Raad gelast, om de fJeeliknftormers al­
daar over hun voornemen te onderhouden, zich ge­
trouwelijk gekweten had; en hij vnegt er bij: „voor-
„ waar, nooit hebben mij zulke geweldige en on-
„ geregelde raadflagen behaagd; nooit is er, meen
„ ik, iemand bij mij geweest, dien ik, zelfs met
„ het allerminfte teeken, getoond heb, dat mij zoo-
„ danige handelingen gevielen. Met deze betuiging
„ wil ik mijne eigene, als ook ml. er vrome mede*
„ broederen, (want de ongeregelde eigenmeester-
„ fchapdrijvers acht ik niet,) getrouwheid openlijk
„ kondgemaakt hebben." Ook verhaalt hij , dat,
het graauw reeds bijeengeloopen ziinde, omtrent drie
uren, voor dat het werk regt aanging, zekere LIE­
VEN ONGENA bij hem om raad kwam , hem vra­
gende, of hij, wanneer het volk van Gend op den
VP"-irang van de Antwerpenaars , de Beelden ver-
nielde, ook zeif de hand aan het werk zou flaan ,
(*) BRANDT II Deel, Bladz. 14. volgg.
of

G E S C H I E D E N I S . 223
of niet? JUNIUS gaf hem ten eerfte dit antwoord: na C. G.
„ Van ons moet niet gedaan worden, dan volgens Jaar1517.
tot 155a.
„ ons beroep : gij hebt geen ordinaris beroep;
„ naardien gij geen Magiftraat, noch met ordinari-
„ fche autoriteit verzien zijt : ook hebt gij daar
„ toe geen extraordinarisch beroep; dewijl gij mij
„ om raad vraagt, en zelf met zulks te doen te
,, kennen geeft, dat gij tot deze zaak niet extra-
„ ordinaris zijt beroepen (*)." Men kan derhalven
de Hervormden met geene reden befchuldigen. Ondertusfchen
heeft het mij meermalen verwonderd ,
dat men zoo weinig acht heeft geflagen, op hetgeen
dezelve JUNIUS ingewikkeld fchijnt te kennen te geven
, wanneer hij te zelfde plaatfe zegt, dat „ de
„ Beelden (tonners, die hem en zijnen Broederen on-
,, bekend waren, van onbedachte ofte kwaadwillige
„ lieden opgemaakt, op al de Kerken en Kerken-
„ beelden aanvielen." Welke of hoedanige lieden
bedoelt JUNIUS met deze kwaadwillige ? Duidelijker
fpreken de Nederlanders in hun Request aan
Keizer MAXIMILIAAN en de Rijksvorsten te Spiert
in het jaar 1570 ingeleverd, waar hunne woorden
te aanmerkelijk zijn , dan dat wij die hier geene
plaats zouden geven: ,, Ondertusfchen," zoo fpreken
zij (f), „ is het gebeurd, eerst wel in West»
„ Vlaanderen, daar na ook in zeer vele andere fte-
„ den, bijna op denzelfden tijd , dat de Schilde-
„ rijen, Beelden, en Altaren in de Kerken gebro-
(*) BRANDT Bladz. 29. volgg.
(t) GERDES Serin. éntiq. T. VIII. p. 612.
„ ken

224 K E R K E L I J K E
na C. G. „ ken werden; of door de list der vijanden, die er
Jaari5i7.
tot 1552. „ reeds voorlang op ui geweest waren, om eene
„ gelegenheid te hebben, om hec volk ie befchul-
„ digen, opdat zii dus, onder een fchoorifchijnend
„voorwendfel, foldafen werven, en den Herken
„ arm zouden kunnen gebruiken, of door verkeer-
, den ijver van fommigen — is onzeker. Dit blijkt
, ondertusfchen, dat in vele Heden de Papen het
, eerst begonnen, de kostelijke beelden en vaten
i , uit de Kerken weg te brengen, dat vervolgens de
1 , jongens hen volgende, en het graauw, de overige
t , meestal nedergeworpen hebben: dar ook op 1'oms
, mige plaatfen de Roomfche Magiiiraten, en on-
5 , der die zulke, die het meest gebeten waren op
s , den Euangelifchen Godsdienst, op publiek gezag,
5 , de Beelden, Schilderijen, en andere uitwendighe-
» , den, hebben nedergeworpen ; en dat, op hun
5 , gezag en voorbeeld, fommige goede Burgers,
5 , meenende, dat dit gefchiedde volgens Refolutie
s , van de hooge Regering , hetzelfde gedaan' heb-
5' , ben enz." Ook weet men, hoe een VARGAS ,
• aderhand, in den Raad der Beroerten, durfde be-
V -eeren: dat alle > Lands ingezetenen , wegens het
E eeldenftormen, ook zonder uitzondering van de
E oomschgezinden, als die, tot wering van hetzelve,
n iets gedaan hadden, tot de galg moesten verwezen
vs orden; of, zoo als hij zich in kwaad Latijn uit-
di ukte: Haeretki fraxerunt templa, boni nihil
xerunt contra, ergo clebent omnes patibulare.
fi
Kort ver­ Doch laat ons beknopt verhalen , hoe het zich
haal van m et deze BeeldHorming hebbe toegedragen. De eerfte

G E S C H I E D E N I S . s 2;
fte Kerkplondering gefchiedde, volgens STRADA , he: : na C». G,
eerst omtrent St. Otner, van waar de plunderaars Jnari5i7.
tot 1552.
zich vervolgens naar Tperen begaven , alwaar zij.
eenige Kerken afgeloopen hebbende, op MARIA'S de Beeld-
Hemelvaartsdag, van de Burgers in de ftad gelaten llonning.
werden. Vervolgens plunderden zij nog verfcheidene
Kerken in de fteden en dorpen op de Leye; een
deel van dit gezelfchap trok verders naar Douay,
en een ander deel naar Seklyn; maar die van Seklyn
op de Kerkfchenders aanvallende , vernoegen er
velen en verftrooiden de rest.
Te Antwerpen deed de Magiftraat, nadat de Beeld-
Prins van Oranje, op aanfchrijven der Landvoogftorming te Antdesfe,
uit die ftad vertrokken was, het Mariabeeld, werpen.
dat anders in dezen tijd van het jaar acht dagen ten
toon plag te ftaan, uit den weg en in het Koor
brengen. Dit gaf aanleiding tot eenige moedwilligheden
, bijzonder van jongens , evenwel liet het
volk zich van Kerkmeesteren gezeggen, en verliet
de Kerk, die gefloten bleef. De Magiftraat deed
intusfchen niets het minfte, om verdere moeijelijkheden
voor te komen; zoodat den volgendén dag,
den 2often Augustus , de moedwil bij en in dé
groote Kerk weder eenen aanvang nam, welken de
Schout vergeefs poogde te ftillen. Tegen den avond,
met het ondergaan der zon, viel men aan het breken
der Beelden en aan het pionderen , met zoo
veel drift, dat voor middernacht, deze Kerk , een
der prachtigfle gebouwen van Europa, tot een hollen
en akeligen romp gemaakt was; en toch gefchiedde
alles met zoo veel eendragt en orde, dat
HERV. III. p nie.

226 K E R K E L I J K E
na C. G. niemand in zoo grooten oploop in het allerrninfre
Jaansi/,
gekwetst werd, hetwelk in fommiger oogen zoo
tot 1552,
wonderlijk fcheen te zijn, dat zij den Helfchen
Geesten ook hun deel in dit bedrijf toefchreven ,
hetwelk, zoo men zegt, door een honderd rabauwen
, geholpen van een' hoop hoeren en jongens ,
uitgevoerd werd. Het gemeen, nu aan het hollen
zijnde, vloog naar de andere Kerken en Kloosters,
waar zij niet alleen de Beelden, maar ook de Monniken
mishandelden , waar onder de Minderbroeders
het het kwaadffe hadden. Bij deze gelegenheid had
een Monnik der Barrevoeters, die twaalf jaren in
den Kerker van het Klooster gezeten had, het geluk,
van zijne vrijheid weder te krijgen (*). Drie
etmalen duurde deze woede, terwijl de Magiftraat
en Burgerij zich ftilhielden. Den 22ften Augustus
werd den Wethouderen aangediend, dat de Gereformeerden
voornemens waren, dien voormiddag in
twee voorname Kerken te prediken, en wel de Leeraar
(*) De Monniken waren meermalen gewoon, de ge­
nen, daar zij iets tegen hadden, heimelijk te ftraffen, ja
van het leven te berooven. ERASMUS fchiijft in zekeren
Brief, dat MATTI-IEUS, Kardinaal van Sion, eens op eenen
maaltijd, verhaalde, hoe de Dominikanen eens op zeker
Dorp, eenen jongeling levende begroeven , omdat de
Vader, een Ridder, zijnen Zoon met bedreigingen we-
dereischte. Ook zag zeker Edelman in Polen, die, wel
befchonken, bij geval in de Kerk in flaap was geval­
len, twee Franciscanen, na het zingen der nachtgezangen,
levende begraven. Zie BRANDT II Deel, Bl. 11.

GESCHIEDENIS. 227
aar der Walen TAFFIN in de Burg, een plaatsje, na C G.
dus genoemd , te tien uren, en HERMAN MO faansi7.
tot 1552.
DET in de groote Kerk te acht uren. Op verzoek
der Wethouderen echter deed TAFFIN zijne Hoorderen
zonder Preek fcheiden; maar MODET, voorwendende
, dat hij het volk, hetwelk reeds vergaderd
was, anders niet wist te ftillen, hield tot hetzelve
flechts eene vermaning nevens het gebed,maar
volvoerde het voorgenomen werk, door des namiddags
te twee uren eene Predikatie te houden.
Den volgenden dag deed de Magiftraat een gebod
afkondigen, om alle geftolen goederen binnen 24
uren te regt te brengen, en van verder geweld af
te laten, op Itraffe van de galg. Te gelijk traden
zij met de Hervormden in onderhandeling, dat deze
het volk tot rust zouden vermanen; doch inmiddels
ging men in de groote Kerk weder met ftroopen
voort, alwaar nu fommigen de handen floegen aan
de wapenen des Konings en der Vliesridderen.' Nu
echter wist de Magiftraat middel, om het geweld te
fluiten. De Markgraaf, fommigen van de wet, met
de roeidragers, nevens eenigen van de gilden, en
fchutters togen derwaarts, verdreven de woeste menigte,
en grepen tien of twaalf van de belhamels.
Ondertusfchen hadden de Gereformeerden een gefchrift
ingeleverd ter hunner ontfchuldiging, betuigende,
in dit alles geen deel gehad te hebben, en
de Wethouders zonder hun uitdrukkelijk iets in te
willigen, gaven hun echter te verflaan, dat zij zich
geheel zouden onthouden van eenige Kerken, die
opgenoemd werden, hetwelk de Gereformeerden zoo
P a ver

na C. G verflonden, dat men hun het gebruik der overige
Jaai-1517
vergunde , waar op de Duitfchen des Zondags
tot 1552
'smorgens in de Burgkerk predikten, maar'voorts
zich benevens de Wallenen vergenoegden met Preken
in de nieuwe ftad. Maar de Magiftraat, willende
voordeel doen met den twist tusfehen de Lutherfchen
en de Gereformeerden, ontbood den Parochiaan
van het Kiel, die daar voor de Lutherfchen
predikte, dat hij zulks voortaan in St. Joris
had te doen.
Te'sIIertogenbosch.
Te Bergen
op
Zoomen
Lier.
928 K E R K E L I J K E
Van Antwerpen floeg de razernij voort naar 'sHertogenbosch,
alwaar den 22ften Augustus in de Sint
Janskerk de Beelden gebroken werden, en vervolgens
in de overige Kerken en Kloosters, KORNE-
LIS VAN DIEST, Leeraar der Hervormden, die den
2iften Julij de eerfte Preek gedaan had buiten de
ftad in het Boschveld, deed nu op den 24 en 25ften
Augustus de eerfte Predikatiën in de St. Janskerk.
Sedert werd ook eenigen tijd in de St. Jacobs- en
Pieterskerken, ook in de Kapellen van St. Kornelis
en Anna bij fommige Predikanten gepredikt.
Breda, Bergen op Zoom, en andere Brabandfche
fteden, leden dergelijke Kerkfchending. Voor
Lier vertoonden zich acht mannen van Antwerpen,
om te zien, zeiden zij, of men daar de Beelden had
weggenomen. De Magiftraat liet twee van hen in
3e ftad komen ; en zonder verder navraag , in de
Kerken rondleiden, en alles wegnemen, wat zij zeilen,
dat men breken moest. Ten laatfte vraagde
emand uit de Wet, uit wiens magt zij dat deden?
Mijne Heeren," was het antwoord, „ wij zijn
„ in

G E S C H I E D E N I S . aa s
,, in uw geweld , en meent gij, dat wij dit na C. G.
„ zonder last of toeflemming doen, gij zult haast Jaari.517.
;ot 1552.
„ verdaan, met wien gij te doen hebt." Men hield
zelfs deze twee nog vrij van de teerkosten, die in
de herberg gevallen waren.
Te Mechelen werd zoo veel tegendand aan de Te Me­
Beelddormers geboden , dat zij het werk lieten chelen
geftuit.
fteken.
Te Gend kwam zoo haast geene tijding van het
tyoorgevallene te Antwerpen, of het volk kwam op
de Vischmarkt bijeen, en bepaalde den volgenden
dag, om ook hier het werk met zekere geregeldheid
te volbrengen. Men vond zelfs goed, aan den
Baljuw kennis van dit befluit te geven. Het gefchiedde.
De Baljuw, heel verwonderd, vraagde,
van waar die last kwam ? Men gaf hem ten antwoord:
van zijne Majejleit ! Zonder verder onderzoek,
gaf hij hun nu eenigen van zijne Helbaardiers
en twee Stadsdienaars mede , die geboden ,
dat niemand iets meer zou doen, dan die Afgevaardigden
zouden zeggen. Daar op werd de Beeldftorming
begonnen, en men ging van Kerk tot
Kerk in orde voort. Des anderen daags ging men
buiten tot twee mijlen in het rond, in al de gewijde
plaatfen, op dezelfde wijze, te werk.
Te Oudenaarde waren de Beelden te voren gebroken.
Te Aalst, Dendermonde en Kortryk hield
men de Kerkfchenders buiten;. ook vonden zij te
Brugge de poorten gefloten. Te Doornik werden
Kerken en Kloosters geplunderd ; en als men hier
vernam, dat de Kanunniken al het goud, zilver en
P 3 kost-
Te Gend.
Te Oudenaarde
enz. en
Doornik.

Te Valenchyn.
In Zeeland.
330 K E R K E L I J K E
aaC. C [.kostbaarheden in de aarde hadden begraven, begon
Jaarisi; men ook in de aarde te wroeten. Toen gebeurde
tot IS5!
'het, dat ook de grafïïede van Hertog ADOLF VAN
GELDER werd opengebroken , en zijn ligchaam ,
hetwelk gebalfemd was, uit het graf gerukt en daar
heen geworpen. Deze ADOLF VAN GELDER had
weleer de handen aan zijn' eigen vader, Hertog AR-
NOUD VAN GELDER, geflagen, dien bij nacht van
het bed gehaald, en ongekleed, blootbeens, in bittere
koude, vijf Duitfche mijlen van de ftad Grave
tot Buren toe, te voet doen gaan, hij zelf te paard
rijdende, en hem dus in een' donkeren toren, geheele
zes maanden lang, gevangen gehouden. Hij
was naderhand door Hertog KAREL van Bourgondlê
genoodzaakt geworden, zijnen vader te ontdaan, en
zelf gevangen gezet, tot hij, door de wederfpannige
Gentenaars verlost zijnde, van dezen tot hun hoofd
verkoren werd, wanneer hij voor Doornik van de
Franfchen verflagen en te Doornik begraven was.
Te Falenckyn namen de Gereformeerden , nadat
de Beeldflorming door het graauw gefchied was,
insgelijks eenige Kerken in. Ook werden daar omftreeks
te platten lande verfcheidene Abdijen geplunderd.
Maar de Heer VAN TOUR en de Baljuw van
Auchem, vielen op de belhamels aan , floegen er
400 dood en verdrooiden de rest.
De plundering, te Brusfel belet zijnde , floeg
fchie.'ijk naar Zeeland over. Te Middelburg begon
zij op den 22ften Augustus. Verfcheidene leden
der Regering waren hier der Hervorming toegedaan.
Men viel in de Abdij der Lieve Vrouw, die deerlijk

G E S C H I E D E N I S . 231
lijk geplunderd werd. Den Burgemeester ADRIAAN ia C. G.
KLAASZOON gaat na, dat hij het volk hier toe zou [aari5i7.
:ot 1552.
hebben opgehitst; mogelijk heeft hij flechts bevel
gegeven, om de Beelden met orde weg te nemen.
De St. Pieterskerk werd insgelijks van Beelden beroofd.
Den 24flen moest men, op den eisch van
het gemeen, 21 gevangenen flaken , die om den
Godsdienst gevangen zaten, en de Gereformeerden
in de ftad laten prediken. Te Vlisjlngen, Vere en
door gansch Walcheren had dezelfde opfchudding
plaats. Te Arnemuiden werd, zoo men wil, het
werk begunfligd door den Baljuw JAN EPENSZOON,
die den Beeldftormeren de Kerkdeur zou hebben
doen openbreken. Te Tholen en elders in Zeeland
werden de Beelden ook ter Kerke uitgeftommeld.
In het Sticht van Utrecht, en in de Aartsbis- Te
fchoppelijke ftad zelve, gefchiedde zulks op den 24 Utrecht.
en 25ften, met veel verwoedheid. Eerst werd de
St. Geertruids Kerk geplunderd, vervolgens eischte
men, dat aan de Gereformeerden twee Kerken zouden
ingeruimd worden; als de Vroedfchap zich verfchoonde
, met te zeggen, dat zij niet fterk genoeg
was, om op een zoo gewigtig ftuk te befluiten ,
zeide een der fprekers: Eet ham met mostard, zoo
wordt gij fierk! welke onbefchoftheid hem federt
den hals gekost heeft. Het volk intusfchen , dat
gewapend op de Marieplaats ftond, valt in de Buurt-
St. Jakobs- Sr. Nicolaas- en St. Geertruids - Kerken,
en in die van de Predikheeren en Minderbroeders
, daar alles verbrijzeld werd. Eindelijk
P 4 was

na C. G.
Jaai-1517
tot 1552
In Holland
te
Amllerdnm,
232 K E R K E L I J K E
was de Wethouderfchap genoodzaakt, om aan de
Gereformeerden de St. Jakobskerk toe te liaan.
In Holland ontftond de woede te zelfden tijde.
Te Amfterdam kwamen op den 23llen Augustus
eenige Kooplieden 's morgens te negen uren op hunne
vergaderplaats in de Warmoesftraat, verhalende,
wat Beeldltorm zij op den 2i(len te Antwerpen gezien
hadden. Terflond op deze mare, lieten de
Burgemeesters den Pastoren, Papen, Monniken en
Bagiinen aanzeggen, dat elk het dierbaarfle van den
inboedel van Kerken en Kloosters zou bergen. Straks
was er een geloop en gedraaf der Geestelijkheid
langs de ftraten, met kleinoodien, goud en zilverwerk,
kelken, Sacramentshuisjes, pullen en misgewaden.
Dit gefchiedde juist om elf uren, op den
middag, toen de ambachtslieden van den arbeid naar
tiuis gingen om te eten; en baarde veel opfchudiing.
Eenigen ontnamen den Geestelijken hetgeen
Stj droegen en bragten het weder in de Kerken, anleren
begaven zich naar de Oude en Nieuwe Kerk.
j h de Nieuwe Kerk werd geen moedwil gepleegd,
ilzoo de Geestelijkheid daar dien namiddag geen
ifesper zong, terwijl eenige burgers het gemeen ,
] net goede woorden, de Kerk deden ruimen, die ter-
i tond gefloten werd. Maar in de Oude Kerk viel
1 neer te doen. Hier begon de Geestelijkheid te
1 wee uren de Vesper te zingen, ook werden er vele
I ;inderen ten doop gebragt, daar de Kapellanen het
Exorcismus , of de Uitzweering over gebruikten ;
1 vaar op fommigen riepen: „ Gij Paap, laat af
„ van

G E S C H I E D E N I S . 233
„ van den Duivel uit de kinderen te zweeren. Gij ia C. G.
„ hebt de wereld met uwe valschheid lang genoeg
[aan 517.
tot 1552.
„ bedrogen. Doop in den naam van JEZUS , gelijk
de Apostelen deden." Sommige vrouwen gingen
toen met de kinderen ongedoopt naar huis. Ettelijke
kinders werden in de Nederlandfche taal gedoopt,
en de Vesper, hoewel het volk vast morde,
ten einde gebragt. Maar tusfehen drie en vier uren
kwam er een Korendrager, JASPER genaamd, in het
Noordoosteinde der Kerk, digt bij het Sacramentshuisje
; hier vond hij WYN KORNELIS , de huisvrouw
van den Burgemeester SIMON KOPS, die hij
met deze woorden aanrandde: „ Zie daar hangt
,, dat gruwelijk, dat godslasterlijk gedicht! " met
eens nam hij het bordje, daar het opftond, in de
hand, en las het haar voor, luidende de vier eerfte
regels dus :
Hier leit bedooten in dit Slot,
Jhefus Christus, waarachtig mensch ende Godt,
Alfoo hij van Maria es gebooren;
Die dit niet gelooft, die es veilooren.
Het uitgelezen hebbende, fmeet hij het voor zijne
voeten aan ftukken, hetwelk, door het breken van
het glas, dat er voor was, een groot geraas in de
Kerk maakte. Hier op begonnen fommige jongens
met fteenen naar de Beelden en Autaren te werpen.
Zekere WYN ADRIAAN OKKERS, huisvrouw van ju-
RIAAN TER MEULEN, wierp een houten Mariabeeldje
met haar toffel naar het hoofd, hetwelk haar ,
benevens hare dienstmaagd, die daar bijitond , federt
het leven gekost heeft. Vergeefs poogde de
P 5 Schout

234 K E R K E L I J K E
naC. G , Schout PIETER PIETERSZOON , met 40 fladswakers
Jaari5i7
• het graauw te verdrijven, beter gelukte het eenige
tot 1552
Schutters met zachte woorden, zoodat de Kerk verlaten
en gefloten werd. Men hield vervolgens den
ganfchen nacht op de markt de wacht; doch zoo
groot was de angst van Burgemeesteren, dat zij
zich door den Raad elk vijf of zes Helbaardiers ter
hunner befcherming lieten toevoegen. Den volgenden
dag liet de Vroedfchap eene keure afkondigen,
waar bij: „ voor dien tijd en tot nader orde der
Hertogin en Vlies-Ridderen werd toegeftaan , dat
men alle Beelden uit de Kerken zou wegnemen en
de Kerken gefloten houden tot nader orde. De Predikatie
zou buiten de ftad gefchieden , zonder den
Predikant of den Toehoorderen eenig belet te doen.
Den Burgeren werd veroorloofd , zich, in krankheid,
van zulke perfonen, Priesters of andere Kerkedienaren
te doen berigten, als hun gewisfe medebeholpen
was. —• De Pastoren, over ftraat gaande
met het Sacrament, hadden, om alle rumoer te ftillen,
geene fchel te roeren. De Kerkfchenderij zou
iroortaan verboden zijn op lijfftraffe , ter befcheidenheid
van het geregt, naar gelegenheid van zaken."
Men deed deze keure eenige voorname Hervormden
:erst voorlezen, om er hun gevoelen op te verftaan,
die te kennen gaven, dat zij geen vermogen hadden
, om het graauw te vrede te ftellen; dat zij
nets anders zochten, dan CHRISTUS te prediken;
tij noodigden Burgemeesteren, om met eigene ooren
:e komen hooren, wat er bij hen gepredikt werd;
daar één der Burgemeesteren op antwoordde: ,, Ik
„ ftond

G E S C H I E D E N I S . 235
(tond veel liever tot de ooren toe in het water." \ laC. G.
Evenwel werd aan de Hervormden het gebruik van aan 517.
ot 1552.
het Kerkje der Zieken bij het Leproozenhuis ver-'
gund , bij onweder. Ten Hove werd ondertusfchen
deze toegevendheid der Amlterdamfche Regering zeer
euvel opgevat, en door de Landvoogdesfe fchamperlijk
beftraft in eenen Brief, omdat de Regering zulks
onbedwongen en uit haren vrijen wil gedaan had.
Ook zeide zij, toen men haar de keure voordroeg:
,, Die van Amfterdam hebben nog geen rood hemd
„ gezien."
Wat er ten aanzien der Beeldftorming in den [n den
Haag zij voorgevallen, daar omtrent zijn de verha­ Haag.
len niet eenparig. Volgens de berigten bij BRANDT (*)
vervoegden zich twee lieden, ADRIAAN MENNINK
en DIRK JOOSTEN bij den Prefident van het Hof
SUIS , van hem arbeidsvolk afvorderende, om de
Beelden weg te nemen. Anderen echter verhalen,
dat de laatstgemelde DIRK JOOSTEN, toen Treforier
van den Haag, bij den Prefident ontboden zij geweest,
die hem afvraagde, of hij ook last had, om
de Beelden te breken? waar op deze ja tot antwoord
gaf. De Prefident, bij wien nog eenige Heeren
van het Hof waren, benevens HIPPOLITUS VAN
PERSYN, Prefident van het Hof te Utrecht, verzocht
hem toen, zonder verder te vragen, dat men
het werk in ftilligheid, zonder beroerte te maken ,
zou verrigten, waar toe hij twaalf arbeiders te hulp
gaf, dien zeven ftuivers voor arbeidsloon belovende,
O Bladz. 45. volgg.

na C. G de, welke ook betaald werden. Doch hier van ver-
Tchilt het verhaal, hetwelk wij bij WAGENAAR.
tot 1552
vinden
(*). Deze berigt ons, dat er in het vonnis
Te Delft.
Te Leyden.
335 K E R K E L I J K E
van DIRK JOOSTEN, hetwelk nog voorhanden is,
van dit geval niets vermeld is, voorts verhaalt WA­
GENAAR, dat het graauw, onder het oog van den
Raad, in bet Klooster der Predikheeren is gevallen ,
de Beelden verbroken en de Boeken vernield heeft.
Zelfs, zegt hij, werden er de kisten opgeflagen, en
het geld uit dezelve geroofd, waar mede federt ze­
kere WOUTER WILLEMSZOON en anderen beticht
werden. De Kapelle van Wasfenaar, in het bij­
zonder , werd hier deerlijk verwoest. Men gaf den
Heere van Hofwegen na, dat hij zich beroemd zou
hebben, de Haagfche Beeldftormers met 600 Edelen
te zullen befchermen, zoo iemand ondernam, hun
tegenlïand te doen.
Op gelijke wijze, ontmoeten wij verfchillende be-
rigten, omtrent Delft; volgens fommigen, is deze
ftad vrijgebleven, hoewel er naderhand, in de maand
October, verfcheidene Kerken en Kloosters gefchon-
den zijn; volgens anderen beeft de Regering aldaar
de Beelden uit de Kerken en Kloosters doen weg­
nemen , en desniettemin zij het graauw in dezelve
gevallen, en hebbe al wat nog overig was , ge-
broken.
Te Leyden begon de Beeldenftorm op den 24ften
Augustus, in de St. Pieterskerk. De Lieve Vrouwe-
Hooglandfche- en andere Kerken werden , nader­
(*) VI Deel, Bladz. 185 en 185.
hand ,

GESCHIEDENIS. 237
hand, ook beroofd. De Hervormden predikten fe­ na C. G.
dert in de Minderbroederskerk en in het
even buiten de ftad.
Voskuil, Jaar 15*7.
tot 1552.
Te Dordrecht wisten de Burgemeester AREND Te Dordrecht
en
VAN DER MYLE en anderen alle handdadigheid te
Gouda.
beletten. Hetzelfde gelukte te Gouda den Slotvoogd
KORNELIS VAN DER M Y L E , Zoon van den Dordfchen
Burgemeester. In October des volgenden jaars
1567 heeft men echter, ook te Dordrecht, in twee
Kerken de Beelden gebroken.
Haarlem is geheel vrij gebleven; fommigen ver­ Haarlem
en Rothalen,
dat Rotterdam ook verfchoond is, evenwel
terdam.
moet er eenige Beeldfcheniiis gepleegd zijn, hetwelk
zekere JAKOB FRANSZOON SNAP , naderhand , met
den hals heeft moeten boeten.
Het Noordelijk gedeelte van Holland liep ook niet InNoord-
Holland.
vrij. Te Alkmaar werden, gelijk elders, de Kerken
geplunderd. Hoorn werd , meent men , verfchoond,
ten deele door de voorzigtigheid der Wethouderen
, ten deele door de befcheidenheid van
CLEMENT MAARTSZOON en andere hoofden der Gereformeerden
, die het gemeen met goede vermaningen
in toom hielden. Te Enkhuizen fchijnt men
het ook bij dreigen gelaten te hebben.
In Friesland werd de rust later geftoord , over
het geheel had men in dit gewest de zaken van den
Godsdienst met de meeste befcheidenheid behandeld,
zoodat in geen gewest minder onnozel bloed
vergoten is, waar van men de eere veelal aan den
Graaf van Arenberg, Stadhouder van dat landfchap,
toefchrijft. Te Leeuwaarden echter heeft men den
6den
[n Friesand.

na C. G . 6den September alle Beelden , Altaren en fieradefi
Jaansii
• uit de drie Parochiekerken geworpen. Doch met
tot 1552
' toelating van den Raad, die zelfs de Leeraars der
Gereformeerden, in ééne dezer Parochiekerken, OU
denhove genaamd, op ftoel bragten. ANTONIS KLAAS-
In Groningen
en
tla Om­
melanden
In Gelderland
en Overysfel.
238 K E R K E L I J K E
ZOON predikte daar 'smorgens, en MARTINUS ELIAcus
'snamiddags; ook werd er den i5den het
Nachtmaal uitgedeeld. Te Sneek werd het Beeldftormen
door de Wet en vele Burgers, die er zich
tegenftelden, verhinderd; maar de Mis en andere
Kerkelijke dienften moest men ophouden. Desgelijks
te Franeker, waar de Gereformeerden eenige
Predikatiën deden, zonder Kerkplondering.
Groningen, waar men nooit iemand om het geloof
had zien dooden, was van de laatfle, dien het
ongemak overkwam; doch niet verder, dan dat de
Gereformeerden de Minderbroederskerk innamen, en
de Beelden en Altaren Hechtten , echter bij verlof
der Wethouderen, die hun ftads arbeidsvolk beitelde,
om de vloer van puin en belemmering te zuiveren,
en ter preke bekwaam te maken. Hetwelk
evenwel eenigen der werklieden, in het jaar 1569,
het leven kostte. In de Ommelander Dorpen , te
Winfum , Grashuizen , Westeremden , Ten Post ,
Middelflum en elders , werd menige Kerk , tegen
wil en dank der Overheden, geplunderd.
In Gelderland viel de Beeldenftorm ook op de
Kerken van Arnhem, Nimwegen, Roermonde , Venlo,
Harderwyk en de andere omliggende fteden en
dorpen. Verfcheidene Overysfelfche fteden (tonden
denzelfden moedwil uit , met name Kampen en
Zwol.

GESCHIEDENIS. 239
Zwol. Maar te Deventer, daar KASPER KOOLHAAS na. C. G.
van den sden September tot den 6den Mei des vol­ Jaari5i7.
genden jaars, met wil en weten, ja op het beroep
tot 1552.
der Overheid, gepredikt heeft, klaagde niemand
over muiterij of oproer. Men brak er geene Beelden.
Den Pausgezinden werd in de oefening van
hunnen Godsdienst geen belet gedaan, dan alleen
door befcheidene tegenfpraak in de openbare Predikatiën,
en bijzondere vermaningen uit het woord
van God. Door welke zachte bejegeningen de twee
gezindheden, als goede Burgers, in eendragt bij den
anderen bleven wonen, en velen het Pausdom verlieten.
De Landvoogdesfe Hertogin van Parma, verfchrikt De Land­
door de tijdingen der Beeldftorming aan alle oorden, voogdes
befluit
befloot eindelijk , geraadpleegd hebbende met den een wei­
Raad van State, in het ftuk van den Godsdienst nig toe te
geven.
een weinig toe te geven, en trof den 23(ten Augustus
een verdrag met de verbondene Edelen, belovende
uit 'sKonings naam, „ het Land te ont-
„ heffen van de Inquifitie; dat er op het ftuk van
den Godsdienst een nieuw Plakaat ftond te wor-
„ den gemaakt; doch dat zijne Majefteit nog niet
„ had vastgefteld, of er de Algemeene Staten op
,, zouden gehoord worden,.waar toe de Landvoog-
„ des hem echter zou trachten te bewegen. Dat
„ zij den Edelen Brieven van verzekering, tot hun
genoegen, zou leveren, waar bij de Koning ver-
„ klaren zou, aan het voorledene niet te willen ge-
„ denken, mids elk zich, voor het toekomende,
„ kwete van zijnen pligt, en beloofde niets te zul-
„ len

840 K E R K E L I J K E
na C. G. „ len beftaan tegen den Koning, deszelfs Staten ert
Jaari5i7.
„ Onderzaten; en daartegen zijn best te zullen doen
tot 1552.
„ om de beroerten te ftillen, het befchadigen van
„ Kerken en Godshuizen te beletten , en het afleg-
„ gen der wapenen te wege te brengen. De Preek
,, zou ook, zoo veel mogelijk, verhinderd worden,
,, daar zij niet aangevangen was. Eindelijk, moes-
„ ten de Edelen hun vermogen aanwenden, om allen,
die, ter zake van het geloof, misnoegd wa-
„ ren, zich te doen onderwerpen aan hetgeen de
„ Koning, met toeflemming der Algemeene Staten,
„ befluiten zou." Doch dit verdrag werd fpoedig,
en wel allereerst van de Spaanfche zijde, gekrenkt,
te Brusfel, daar men de Gereformeerden belette, te
Vilvoorden ter preke te gaan, en die het zich binnen
de ftad veroorloofde , zou het met de galgboeten.
Straf der Middelerwijl deden niet alleen de Stadhouders,
Beeld-
maar de verbondene Edelen zelve hun best, om het
ftormeren
verdrag te doen naarkomen. Oranje, te Antwerpen
gekomen, deed drie van de gevangene Beeldflormers
met de galg, de rest met ballingfchap of anders
ftraffen. Voorts maakte hij met de Onroomfchen
een verding, waar bij hun het prediken binnen de
flad, en het houden van Kerkelijke Vergaderingen ,
op welke de Prins echter Gemagtigden uit de Wethouderfchap
zenden mogt , toegeftaan werd. Het
verlenen van zoo veel vrijheid werd den Prins door
de Hertogin kwalijk genomen , doch hij verantwoordde
zijn gedrag met klemmende redenen. De
Nederduitfche Gereformeerden vielen vervolgens op
den

G E S C H I E D E N I S . 241
den a5(T:en September in de Mollekensraam aan het na C Ö»
timmeren van eene nieuwe Kerk , die hun was in- Jaarisi/.
tot 1552*
gewilligd. Aan de ronde Kerk der Walfche Ge*
meente had men, twee of drie dagen te voren, den
eerden deen gelegd. Te Mechelen gelukte het ook
den Graaf van Hoogflraten, de wanorde weg te nemen
en de rust te herdellen. Te Doornik had
Hoorne, met veel moeite en gevaar, een dergelijk
Verding, als te Antwerpen, gemaakt, uitgenomen,
dat bij hetzelve het prediken buiten de dad alleen
geoorloofd gedeld werd. Egmond bragt insgelijks
te Gend een dergelijk verdrag te wege, als Oranje
te Antwerpen tot dand gebragt had, doch ook hem
en Hoorne werd zulks ten kwade geduid, offchoon
Egmonds Edelman, CASEMBROOD, eene vergadering
van Onroomfchen betrapt hebbende, er twaalf van
verdoeg, twee en twintig met de galg, en omtrent
dertig met geesfeling drafte , die van Kerkfchennis
beticht werden.
De overeenkomst, welke men den 27den Augustus
getroffen had, werd, op bevel der Landvoogdesfe,
te niet gedaan. Men bezoldigde hier 500 man
ten laste der dad, door middel van welken de Preek
naar buiten gedreven werd.
Te Amflerdam hadden de Gereformeerden zich Te Am*
inmiddels voorzien van Predikanten, en den Pastoor [lerdara
worden
van Sint Marten, een Dorp bij de Zyp in Noord­ Predikant
holland , NICOLAUS SCHELTIUS, daar toe beroepen, :en verïorem
die het beroep aannam, en eerlang zijne eerde Predikatie
deed over Matth. XIII. 31, buiten de St.
Antonispoort, in het Sieken of Leprozen Kerkje,
HE-RV. HL Q het

a C. G hetwelk, door last van Burgemeesteren, van Beel­
Jaai-1517 den gezuiverd was. Deze SCHELTIUS, die, fchoon
tot 1552
nog Pastoor zijnde, eene wettige huisvrouw, en bij
dezelve zes kinderen had, te Warmenhuizen in
NoordhoIIand geboren, was een man , vroom en
godzalig van wandel, wel geoefend in het Hebreeuwsch
, meer dan gemeen in het Grieksch ;
fprak zuiver Latijn, had de Oudvadets wel gelezen,
en predikte, hetwelk de Monniken zelve bekennen
moesten, geleerd. Behalve deze had de Amfterdam.
fche Gemeente nog twee Predikanten, PIETER GA­
]
94a K E R K E L I J K E
BRIEL en JAN ARENDS. PIETER GABRIEL was in
de Latijnfche en Griekfche talen tamelijk ervaren.
Hij had al de Zendbrieven van den Apostel PAU­
LUS bijna van buiten geleerd, de Schrijvers van dezen
tijd veel gelezen, en leerde derhalve met fterke
bewijsredenen, JAN ARENDSZOON verftond wel niet
dan zijne moedertaal, maar daar tegen was hij begaafd
met een kloek verftand en gezond oordeel ,
m tot verwondering toe belezen in de Heil. Schriftuur
; hij fprak altijd in de netfte orde , zijn ijver
maakte hem vrijmoedig, en met zijne welfprekendieid
wist hij de harten der menfchen te roeren ,
3ok redekavelde hij zeer diepzinnig. Evenwel was
lij rekkelijk omtrent verfchillen, die zijns oordeels
net te eenemaal noodzakelijk waren, en zocht die
]
net zachtmoedigheid bij te leggen.
Door zulke Predikanten wies de toeloop van het
1 'olk; ook vermeerderde het getal der armen, waar-
< mi goedgevonden werd, eenige der Broederen tot
1 )iakenen aan te Hellen, om de aalmoezen onder de
preek

G E S C H I E D E N I S . 243
preek te verzamelen, hetwelk te dezen tijd in hou­ naC. G.
ten fchorelen gefchiedde. Ook zijn er eenige oude Jaar 1517.
tot 155a.
deugdzame Zusters tot Diakonesfen verkozen. Velen
bragten toen hunnen overvloed van kleinoodien
en kleederen den Diakenen, of maakten die tot
geld, en Helden hun dit in handen. Deze gedroegen
zich ook getrouwelijk in het uitreiken der giften;
deelende, zeggen de gedenkfchriften van RE­
AAL (*), den nooddruftigen zonder aanzien van
perfoon, het zij van wat Religie die waren.
Met dit al was de rust in de ftad niet verzekerd, Nieuwe
alzoo er dagelijks oorzaken plaats hadden van on­ beroerte
te Amgenoegen;
onder anderen ontltond er den 26ften
Ilerdam.
September een oploop, welke de ganfche ftad op
de been hielp, bij gelegenheid, dat een overledene
Hervormde, SIMON MUTS genaamd, in de Nieuwe
Kerk zou begraven worden. Hier hadden Burgemeesters
eene wacht van 40 man geplaatst, met
last, om niemand, dan alleen het lijk, in de Kerk
te laten, zelfs niet de namaagfchap, die het lijk
verzelde. Hier door raakte het gemeen gaande, en
drong, toen de deur voor het lijk geopend werd ,
mede ter Kerk in , en als één der Wachters zijn
roer velde, en een' man döor den arm fchoot, werd
de drift van het graauw nog meer ontlteken, zoodat
de wacht overweldigd en genoodzaakt werd ,
met achterlating van hun geweer, de vlugt te nemen.
Men bedreef hier echter geen meer geweld;
toen de doode begraven was, ruimde het volk de
(*) Bij BRANDT Bladz. 86.
Qa
Kerk,

naC. G
Jaansi7,
tot 1552
044 K E R K E L I J K E
Kerk, die terflond gefloten werd. Doch , op een
gerucht, dat er ieis te doen-was in het Minderbroeders
Klooster, flreefde het gemeen derwaarts ,
en hetzelve, nietregenftaande de poaingen van eenige
voorname Onroomfche Burgers, die hen zochten
te (tillen, overweldigd hebbende , plunderden zij
hetzelve. Des anderen daags, wanneer weder een
lijk in de Nieuwe Kerk ter aarde gebragt was,
fchoolde het volk weder bij die Kerk zamen, maar
als de wacht hen nevens het lijk gewillig inliet,
werd het lijk in flilte begraven, waar na het volle
de Kerk weder uitliep, naar het Karthuizer Klooster,
pas buiten de flad, alwaar zij eenige glazen in
het Pand en Beelden in de Kerk braken, en velen
den ganfehen nacht bleven, etende en drinkende van
hetgeen zij er vonden. Zij zouden echter den volgenden
dag zich door eenige Schutters met zachte
woorden hebben laten bewegen, om het Klooster te
ruimen, indien niet de Schout PIETER PIETERS­
ZOON ware gevolgd, en vier van hen gegrepen en
gebonden naar de flad gebragt had. Straks liepen
eenigen om hun geweer, roepende : dat zij niet
zouden gedogen , dat iemand ter zake van het
Beeldenflormen het leven zou laten. Dus flond de
ftad overeinde, en Wethouderen ging zulke vreeze
aan, dat zij aan den Schout last zonden , om de
gevangenen te ontflaan, hetwelk gefchiedde; echter
wilden eenigen den Schout te lijve, en joegen hem
in een bakkers huis, daar hij zich achter den oven
verfteken moest.
De gemeente had het op deze twee Kloosters der
Min-

G E S C H I E D E N I S . 245
Minderbroederen en der Karthuizers meer geladen,
dan op achttien anderen, die onbefchadigd bleven,
omdat in het eerfte, als in een tweede Stadhuis ,
alles, wat de vervolging der Onroomfchen betrof,
vooraf beraadflaagd werd, terwijl de Karthuizer-
Broeders, om hun gasten en brasfen, daar die van
de Regering dikwijls deel aan hadden, zeer in het
oog liepen bij de Gemeente. Het gevolg van dit
oproer was, dat er op den 3oden September eene
keure bij de Regering beraamd werd, tot welker
onderteekening men de voornaamfte Hervormden bewoog,
opdat het de gedaante van een verdrag zou
bebben, waar bij aan de Gereformeerden de Minderbroeders
Kerk werd afgedaan; terwijl het overige
meest overeenkwam met het verdrag, hetwelk te
Antwerpen getroffen was. Voorts beloofden de Predikanten
met eede, den Wethouderen in burgerlijke
zaken onderdanig en getrouw te zullen zijn , waar
tegen zij, met handtasting , in der ftede befchutting
en befcherming genomen werden. Ondertusfchen
duurde het nog eenige weken , voordat in
October JAN ARENDSZOON de eerfte Preek in de
Minderbroeders Kerk hield, nadat die Kerk van al
de gebrokene Beelden en Altaren gezuiverd en met
ftoelen en banken voorzien was. Ook werden er te
dezen tijde Ouderlingen aangefteld tot het beduren
der Gemeente. Maar het verzoek der Gereformeerden,
dat men bij den Prins van Oranje de goedkeuring
van het verdrag zou bewerken, werd bij de
Wethouderfchap ontzeid.
na C. G.
faari5i7.
tot 155a.
De Oosterlingen van de Lutherfche gezindheid ,
De Lu-
Q 3 die

S46 K E R K E L I J K E
na C. G die hier te Amfterdam getrouwd waren, of ter
Jaari5i7
koopmanfchap lagen, en daarom Leggers genoemd
tot 1553
' werden, vernemende wat den Gereformeerden was
therfcher toegedaan, ftrooiden door de geheele ftad uit: dat
te Amfterdamkan­
de Kalvinisten in het ftuk van het Avondmaal verten
zich fchilden van de Augsburgfche Confesfie , die in
tegen de
Duitschland bij zoo vele Vorsten was aangenomen.
Gereformeerden.
Om den twist te voeden, liet de Wethouderfchap
zich verluiden, dat er vrede noch rust in het land
zou zijn, indien men de Augsburgfche Confesfie niet
toeliet. Hier op leverden deze Oosterlingen een
verzoekfchrift in aan Burgemeesteren, om de Sint
Olofskapel tot eene Kerk te mogen gebruiken. Dit
ter kennis van de Gereformeerden gekomen zijnde ,
verklaarde de Predikant JAN ARENDSZ. openlijk van
den Predikftoel het X en XlIIde artikel dier Belijdenis,
handelende van het Avondmaal en de Sacramenten,
en trachtte aan te toonen , dat de Hervormden
in het wezenlijke van de leer der Lutherfchen
niet verfchilden, en dat er bij hen geene dwalingen
omtrent het Avondmaal geleerd werden. Dit
mogt nu, ten aanzien van de Lutherfchen, aan het
oogmerk voldoen, maar daar tegen werd het hoog
opgenomen bij de Gereformeerden te Antwerpen,
die ftraks hunnen Predikant KASPER VAN DER HEI­
DEN herwaarts zonden, met twee Ouderlingen. Deze
beftraften de Amfterdammers over deze verklaring
, en begeerden , dat men die herroepen zou ,
dreigende zelfs met de Excommunicatie of Kerkelij.
I een Ban. Met moeite bragten het de Amfterdamners
zoo ver, dat zij in rust gelaten werden, on­
j
der

G E S C H I E D E N I S . 247
der belofte, dat zij hunne verantwoording, met be na C. G.
fiotene Brieven, aan de Gemeente te Antwerpen Jaar 1517.
tot 1552.
zouden overzenden, en daar bij bleef het , fchrijft
BRANDT (*), ,, want in het korte viel de Hertog
van ALBA hun beiden met eene Spaanfche Excommunicatie
op het lijf. Toen kreeg elk zoo veel met
zich zeiven te doen , dat de lust, om de Broederen
te kwellen, wel degelijk verging."
Ondertusfchen maakten de Hervormden SchikkinAvondmaalgegen, om het Avondmaal in de Minderbroederskerk
houden
te houden, hetwelk ook op den isden December in deMin-
voortgang had, niettegenftaande het fchrijven van derbroederskerk,
den Prins van Oranje, toen te Utrecht zijnde, om
hetzelve te fchorsfen tot zijne komst. Te geftelden
dage kwamen bij de duizend perfonen ten Avondmaal,
hetwelk door JAN ARENDSZ. bediend werd.
Het verzoek der Lutherfchen werd intusfchen door
de Wethouderfchap afgeflagen, of uitgefleld, tot de
komst des Prinfen van Oranje.
Het onderfcheppen van zekere geheime Brieven Oranje
van FRANCISKO D'ALAVA , 's Konings Gezant in komt in
Holland.
Frankryk, gaf aanleiding tot eene zamenkomst van Zijne ver-
eenige voorname Heeren te Dendermonde, ten einde rigtingen
te Utrecht
over den ftaat van 'sLands zaken te raadplegen ,
hoewel men tot geen vast befluit kon komen ; na
deze bijeenkomst vertrok de Prins van Oranje naar
Bolland', te Utrecht gekomen, ftelde hij zijne pogingen
in het werk, om er de rust te vestigen ,
gelijk hij ook een verdrag met de Onroomfchen bewerk»
(*) Bladz. 103.
Q 4

na C. G .werkte, die zich lieten bewegen, om zich te verge-
Jaar 1517 noegen met de vrijheid van Prediken buiten de ftad,
tot 155a
waar toe hun zekere plaats aan de ftads Cingel bui­
Te Amfterdam.
Te Leyden.
248 K E R K E L I J K E
ten de VVittevrouwenpoort werd aangewezen (*).
Denzelfden dag, tuen de Gereformeerden te Am-
Jlerdam het Avondmaal hielden, den i5den Decem­
ber, kwam de Piins des avonds te Amfterdam, al­
waar hij omtrent zes weken bleef. Hij had reeds
terftond bij zijne komst in Holland, door Brieven
de Gereformeerden aldaar traenten te bewegen, om
de Minderbroederskerk weder te ontruimen en de
Preek buiten de ftad te brengen; doch vergeefs (f;.
Maar thans floot hij een verdrag met de Kalvhn-
fchen, waar bij bedongen werd, dat zij, de Min­
derbroederskerk ruimende, bekwame plaatfen buiten
de ftad, tot oefening van hunnen Godsdienst, zou­
den mogen gebruiken, waar toe hij hun het Huis-
zitten-armenhuis, en eenige fpijkers of pakhuizen
aanwees (§).
Te Leyden werd den 2Sften Januarij 1567 een
verdrag met de Onroomfcben gefloten, die verklaar­
den, dat zij zich hielden aan de Augsburgfche
Confesfte, en die beloofden, den Magiftraat behulp­
zaam te zullen zijn in het weeren van andere ge­
zindheden.
Weinige dagen later ,* vertrok de Prins weder naar
Ant-
(*) BRANDT Bladz. 134, 135. WAGENAAR VI Deel,
Bladz 200.
(t) BRANDT Bladz. 134.
(§) BRANDT Bladz. I8l IS/,

G E S C H I E D E N I S . 249
Antwerpen, daar hij in het begin van Sprokkel­
maand 1567 aankwam. De gevoelens der Hollande­
ren gepeild hebbende, Helde hij , ie dezen tijde ,
een gefchrift op, over den ftaat des Lands, waar in
hij openlijk beweerde , dat men elk vrijheid van
Godsdienstoefening verleenen moest, wilde men het
land in rust houden. Doch dit gefchrift, gelijk meet
andere, vond ten Hove geenen ingang (*).
Vergeefs hadden ook de Kalvinifchen een ver­
zoekfchrift overgeleverd, hetwelk aan den Koning
gerigr was, waar bij zij dertig Tonnen Gouds of
drie Millioenen Guldens beloofden te zullen opbren
gen, indien men hun vrijheid van Godsdienst wilde
vergunnen. Sommigen verhalen, dat hetzelve te
Antwerpen in eene vergadering van Afgevaardigden
uit alle of de meeste Nederlandfche Kerken ontwor­
pen was; ten minfte is het zeker, dat het in ver*
fcheidene fteden, als te Gorinchem, te Middelburg,
te Flisfingen, te Fere, te Utrecht, en ook te Am­
fterdam , aan de Wethouders vertoond werd , om
derzelver voorfpraak daar op ten Hove te verzoe­
ken. Dan dit aanbod werd niet aangenomen ; men
behaalde er zelfs ondank mede, alzoo het, naar de
meening der Spaanschgezinden, naar vermetelheid
riekte, en naar eenen toeleg, om vreemde Heeren aan
te lokken,om hunnen bijftand aan de Hervormden aan
te bieden, die zulke aanzienelijke fomraen opbrengen
konden (f). Te
(*) Men vindt een uittrekfel van dit gefchrift bij
BRANDT Bladz. 107. volgg.
(f) BRANDT Bladz. 112, volgg.
Q 5
na C. G,
Joari5i 7.
tot 1552.
Verzoekfchrift
der
Hervormden
, om
vrijheid
V!HiGods«
dienst.

m C. G
Jaari5i7
tot 1552
Valenchyn
Wordt
voor oproerig
verklaard
250 K E R K E L I J K E
Te Valenchyn ftonden thans de zaken zeer hagchelijk.
FILIPS van St. Aldegonde, Heer van Noirkarmes,
die daar het bevel had, had wel een verdrag
op den 2often October 1566 met de Onroomfchen
getroffen, maar hetzelve was flecht onderhouden,
door NOIRKARMES zeiven, die van de Landvoogdesfe
verwierf, dat zij bevel gaf, om bezetting
binnen de flad te brengen, alwaar men dezelve weigerde
in te nemen, waar op de flad den i4den van
Wintermaand voor wederfpannig en vijand verklaard
en door NOIRKARMES terflond belegerd werd. Men
had zich binnen de flad, doch vruchteloos, gevleid
met hoop op hulp der verbondene Edelen. Een
hoop onbedreven volk uit Westvlaanderen, zonder
ervaren hoofdman, der flad eenige hulp willende
toebrengen, werd door den Bevelhebber van Douaï
ligtelijk geflagen. De Onroom fchen van Doornik ,
ten getale van 3,000, uitgetrokken , werden door
NOIRKARMES overvallen , en gedeeltelijk terug geragd
binnen Doornik, welke flad hier op bezetting
noest innemen; ook werden daar alle vreemde Leertars
en Hoofden der Gereformeerden, die men be-
1 rappen kon, opgehangen, evenwel werd te gelijker
1 ijd een gebod aan het krijgsvolk afgekondigd , bij
] letwelk hun verboden werd, die van de fecte van
j CALVYN, gelijk het verbod fprak, in eenigerhande
I nanier te beletten, ter plaatfe te gaan , welke hun
ot de Preek was toegewezen, maar hen daar in on-
t
;ekweld en met vrede te laten , volgens het verding
1
net den Adel gemaakt. Falenchyn federt hevig be-
1
t
choten zijnde, ging op den 24fren Maart 1567 over

GESCHIEDENIS. i5S
bij verdrag, NOIRKARMER deed terftond na het in- na C. G.
nemen der ftad, GUIDO DE BRES en PEREGRIN DE J:mri5i7.
LA GRANGE, Leeraars der Kalvinifchen, nevens andere
aanzienlijke Burgers, vatten en ter dood brengen.
Zij ondergingen den dood met ftandvastigen
moed, betuigende, dat zij niets hadden gepredikt ,
dan Gods zuivere waarheid. Zeldzaam was het ,
dat er bij het ter dood brengen van GUIDO DE BRES
eene groote beroerte onder de foldaten ontflond, die
de markt bewaarden. Zij liepen, zonder dat men
wist, wat hen dreef, door de ftad, met groote onftuimigheid,
fchietende zoo wel op de Pausgezinden
als op anderen, zoodat velen gekwetst, eenigen
doodgefchoten werden. Voorts werd te Valenchyn
de Predikatie en oefening van den Godsdienst verboden.
Ook ontzonk den Gereformeerden elders de
moed, zijnde het gemeene zeggen, dat de Landvoogdes
in Valenchyn de neutels van alle andere fteden
gevonden had.
Omtrent dezen tijd werd te Haarlem zeker mond-
• gefprek over den Godsdienst gehouden , tusfehen
Heer JAN HOOGENLAAG , Priester, Heer KLAAS PIE­
TERSZOON , Kapellaan van de groote Kerk, Heer
JAN LAP , Proost van de Witte Heeren ter eener ,
en JAN ARENTSZOON, REINIER KANT, en nog een'
derden, ter andere zijde. Men fprak met eikanderen
van 's morgens ten 9 tot 11, en na den middag
van 2 tot 4 uren , met zoo grooten toeloop
van volk, dat de Burgemeesters , vreezende voor
opfchudding, het verder gefprek deden verbieden.
cot I55*«
Mondgefprekover
den Godsdienst
te
Haarlem
gehouden
Eer wij den verderen voortgang der beroerten in Lotgevalde

252 K E R K E L I J K E
na C. G de: Nederlanden vermelden, kunnen wij niet afzijn,
Jaari5i7
hier eenige bijzondere lotgevallen en zonderlinge be­
tot 1552.
waringen te verhalen van den vermaarden FR. JU­
len van NIUS of DUJON , van wien wij reeds hier voor ge-
FR.JUNH7'
fproken hebben (*), welke hij zelve in het kort be­
grip van zijn Leven heeft opgeteekend. Wanneer
EGMOND in het jaar 1566 in Vlaanderen ijverig be­
zig was, om de Beeldftormers te ftraffen, en de
Preek buiten de fteden te brengen , gelijk hij dit
onder anderen te Gend door een verdrag met de
Onroomfchen beitelde, waar bij hun eene plaats
buiten de ftad tot den Godsdienst, niet ver van het
Karthuizer Klooster, werd aangewezen, liep JU­
NIUS groot gevaar, omdat de Edelen hadden toege-
ftaan, dat men geene uitheemfche Leeraren in de
Nederlanden zou dulden. Ook hield men hem in
het bijzonder verdacht, dat hij gebruikt werd tot
handelingen met buitenlandfche Prinfen, en befchul-
digde hem van de hand gehad te hebben in deBeeid-
ftorming, fchoon hij in beide opzigten zijne onfchuld
betuigd en aangewezen heeft. Ondertusfchen werd
JUNIUS verfcheidene malen zonderling bewaard.
Reeds hebben wij daar van een voorbeeld gezien;
de Heer VAN WAKKENE, Hoogbaljuw van Gend,
kwam eens bij avond iii zijne verblijfplaats , om
hem heimelijk te vatten , zoo als JUNIUS naauwelijks
een uur te voren op reis gegaan was naar Brus­
fel (f). Eens met eene fchuit naar de Karthuizers,
(*) Bladz. 194.
(t) Boven Bladz. 195.
de

G E S C H I E D E N I S . 253
de predikplaats der Hervormden, varende, kwam de­
zelve Hoofdbaljuw met een groot getal gewapende
Helbaardiers hun aan den oever te gemoet, en ge­
bood allen, die in de fchuit waren , aan land te
flappen. Men was bekommerd over JUNIUS , wat
van hem worden wilde; maar hij, op God vertrou­
wende, gebiedt hun, goeds moeds te zijn, en zich
om hem niet te bekommeren , maar aan land te
gaan, zonder naar hem om te zien , als of hij er
niet was. Dus traden zij allen, 25 flerk, uit, en
JUNIUS op zijne beurt, zijnde de middelde. Deze
gaat door de Helbaardiers heen , den Overfle groe­
tende, die zich heel van zijn paard buigende, zijn
oog flipt liet gaan, of er ook nog iemand in de
fchuit ware. Dus ontkwam JUNIUS deze lage.
Die van Brugge verzochten hem, door hunnen
Kerkedienaar JAN MUNT , van de Gemeente van
Gend te leen, en JUNIUS was gehouden, hoe zeer
tegen zijnen zin, aan dit verzoek te voldoen. Te
Brugge gekomen, deed hij, digt bij de flad , eene
Predikatie in het Framch , gelijk MUNT in het
Vlaamsen predikte. Des avonds meende men in de
ftad te keeren, maar MUNT, dien JUNIUS met voor­
dacht vooruit had laten gaan, werd aan de poort
tegengehouden en gelast terug te keeren. JUNIUS
dit van verre ziende, kwam de ftad niet nader, en
bragt, na eenig omzwerven , dewijl ieder vreesde
hem in te nemen, den nacht door in een hutje ,
daar hij met moeite in ontvangen werd. Des ande­
ren daags werden de Predikanten na de Predikatie
ge-
na c. G;
jaari5i7.
tot 1552.

*0ê K E R K E L I J K E
m C. G. geleid naar de naburige ftad Damme, waar zij twee
dagen eerlijk onthaald werden.
tot 1552.
Den volgenden dag zou de Graaf VAN EGMOND
te Brugge komen, om in die ftad alles te regt te
brengen. Dus werd daags voor zijne komst op zijn
bevel een Plakaat afgelezen, waar bij 800 Guldens
op zijn lijf gezet werden voor den genen, die JUNIUS
levende, en 400 voor den genen, die hem dood in
handen zou leveren. De Gereformeerden over de
komst van den Graaf verlegen , dewijl er niemand
bij de hand was, wien zij in de onderhandelingen
met den Graaf wisten te gebruiken, befloten JUNIUS
ten dien einde bij zich te ontbieden. Terwijl dit te
Brugge voorviel, ontbood de Magiftraat van Damme
JUNIUS bij zich op het Raadhuis. Hier werd
hij van de Wethouders zeer beleefd aangefproken :
,, Wij begeeren niet," zeiden zij, „ dat gij door
„ ons toedoen in gevaar zoudt vervallen : en be-
„ trouwen wederom, dat gij geen ander hart hebt
„ jegens ons, onze ftad, en welvaren: men kan
„ het niet verbergen, wat Plakaat er gisteren te
„ Brugge, in onze Hoofdftad, tegen u is afgekon-
„ digd. Wij derhalve, als lieden, die u , en ook
,, het Gemeenebest toegedaan zijn, raden u, dat gij
nog dezen dag van hier vertrekt: want op mor-
„ gen zullen wij datzelve Plakaat ook hier aflezen.
„ Indien de Raad van Brugge onze traagheid be-
„ ftraft, wij zullen ons hier mede ontfchuldigen,
,, dat het gebod wat laat tot ons gekomen is, en
,, daarom niet tijdiger heeft kunnen afgekondigd
„ wor-

G E S C H I E D E N I S . sft
Worden." Terwijl JÜNIUS nog verlegen ftond , ia C G.'
werwaarts zich te begeven , dewijl hij de taal van fasrisi/.
het land niet verftond, komt een Bode van Brugge,
ot J55».
om hem, volgens het bovengemeld befluit , derwaarts
te noodigen; JUNIUS gaf zijn woord, indien
de Bode middel wist, om hem veilig binnen Brugge
te geleiden. De Bode bezorgde toen aan JUNIUS de
kleeding van eenen metfelaar, in welke hij naar
Brugge ging. Daar de avond gevallen en de poort
gefloten was, ging JUNIUS door het klinket gelaten
naar binnen , en door beide de wachten, alwaar het
gebeurde, dat een der wachthoudende burgers, hem
aanziende voor zijn' buurman of ander goeden bekende,
hem groette met de woorden: goeden avond
Compeer! Zoodat niemand bedacht was, om JU­
NIUS te hinderen of iets te vragen. Eenige dagen
te Brugge hebbende doorgebragt, gedurende welke
hij de zaken der gemeente bezorgde, keerde hij weder
naar Antwerpen, alwaar hij zich volgens het
verdrag op den 2den September met de Gereformeerden
gemaakt, als een vreemdeling, vond uitgefloten.
Niet kunnende befluiten, om ledig te zitten, vertrok
JUNIUS, dewijl de Gemeente niet begeerde, dat
hij Nederland zou verlaten, den i4den October naar
Limburg, alwaar de Gemeente, op haar verzoek,
van de Antwerpenaars verkregen had , dat men
zijnen dienst zou mogen gebruiken. In het land
van Limburg bejegenden hem vele zwarigheden.
Zoo haast had hij zijne voeten niet in Herve gezet,
een Dorp, hetwelk door het maken van goede kaas
be

Kt C. G
Jaar 1517
tot 1552
a$6* K E R K E L I J K E
bekend is, of er ontftond een oproer, waar in hij
zich niet mengde. Den volgenden dag werd hij
naar Limburg geleid. Hier weigerden de Wethou­
ders zijnen dienst toe te laten, waar op hij in een
Dorp Summan genaamd, keerde. Des vrijdags den
l8den October, deed hij de eerfte Predikatie bij de
Limburgers op het veld, niet Ver van Herve. Ou­
der de Preek ftond een man 'achter hem , met een'
jagtfpriet gewapend , die hem den dood gezworen,
had. Maar hem hoorende, werd hij bewogen, en
luisterde met een bedaard gemoed en vreedzaam naar
den Prediker, tot bet einde der rede toe. Ka de
Pieek gingen de Toehoorders met den Predikant ,
omtrent 130 fterk, naar Herve, om het middagmaal
te eten. Doch nu kwamen er Geregtsdienaars van
Limburg, om den Predikant te grijpen. Men liep
te wapen en bezette alle toegangen naar het huis ,
om JUNIUS te befchutten; maar deze raadde, dat
men liever zorgen zoude, dat bij het mogt ontko­
men, ten einde bloedftorting te mijden. Men wist
hem eindelijk , door het afbreken eener hegge,
eenen weg te banen, zoodat hij behouden te Lim­
burg kwam; waar óp zijne vervolgers, verflaande,
dat hij ontkomen was, zonder verder iets te onder­
riemen, vertrokken.
Hier begon hij des Zondags den 2often October
te prediken; na de Preek begaf hij zich , omtrent
twee uren buiten de ftad, naar eene plaats, die ge-
meenelijk de Hooge Berg Gods wordt genoemd, om
daar des namiddags te prediken. Onder de Preek
begaf zich het volk tweemaal op de vlugt; eerst
door

G E S C H I E D E N I S .
door een lós gerucht en tijding van een' jonge ; na G. ö.
maar de tweedemaal op het gezigt van eene bende laan 5 \ft Ruiters, door den Bisfchop van Luik opgemaakt,
tot i'ssa.
om JUNIUS te vangen. Doch nu vatte het volk
moed, en fchikte zich, om de Ruiters te ontvangen
, in de wapenen; zelfs vele vrouwen dreigden
met fteenen te werpen; op welk gezigt de Ruiters
aftrokken, en JUNIUS kwam weder in Limburg ,
alwaar hij, omtrent den tijd van een half jaar , de
Gemeente met zeer groot genoegen gefticht heeft.
Omtrent twee weken na het laatstgenoemde geval,
gebeurde er iets merkwaardigs, hetgeen aan
JUNIUS onder de menigte een groot aanzien gaf. In
een Dorp, gelijk JUNIUS meent, van het Land van
Luik, dat naar de Valei van St. Denys wordt genoemd,
was zekere oude en kinderrijke vrouw, die
met eene zware wanhoop gekweld werd, en voorgaf,
dat zij met hare kinderen van God eeuwig
verdoemd was. In deze wanhoop had zij nu al
meer dan dertien jaren doorgebragt; in diervoege ,
dat de Mispriesters de duivelbanning en uitzweering
dikwijls over haar hadden beproefd, als of zij bezeten
was, en de geburen haar vaak met banden en
flagen hadden te keer gegaan. Zij dwaalde met de
wilde beesten door de bosfchen, fchuwde alle gezelfchap,
verbrak alle banden, en ftelde zich zoo
aan, dat elk zich diets maakte, het was de booze
geest, die haar kwelde. Dan, als eens, op zekeren
avond, eenige lieden uit het Dorp Perviers naar
Limburg willende gaan, deze vrouw zagen fchuilen,
riepen zij haar met zoete woorden, en belazen
HERV. III. R haar

058 K E R K E L I J K E
na C. G haar zoo zacht, dat zij zich tot JUNIUS liet leiden.
Jaarisi7 Ingelaten zijnde, mompelde zij in het eerst binnens
tot 1552
monds, met morren, zonder hem iets op zijne vragen
te antwoorden, maar latende de oogen al zwijgende
rondsom over de omftanders gaan. Hij zulks
merkende, ftond op, en luisterde een of twee van
de omftanders in het oor, dat hij de vrouw niet
aan het fpreken zou krijgen, in tegenwoordigheid
van zoo vele getuigen , hen verzoekende , om de
een na den ander weg te gaan, en over een uur of
twee weder te keeren. Dit gefchied zijnde , verhaalde
de vrouw, moed fcheppende , aan JUNIUS,
dat zij nu al over de 13 jaren weduwe zijnde, door
hare buurvrouwen befchuldigd en van hare verdoemenis
verzekerd was geworden, omdat de bezorging
van hare negen kinderen haar zoo had belemmerd,
dat zij geen' tijd kon vinden, om God te dienen ,
dat is, fprak zij , den dienst der Misfe bij te wonen.
Dat zij daar door tot eenen ftaat van wanhoop
was vervallen, en ook aan de zaligheid van
hare kinderen wanhoopte, en daarom een gruwel
had, van die te zien. JUNIUS, dus de bron van
hare kwelling ontdekt hebbende , fprak haar vertroostend
toe, haar met weinige woorden onderrigtende:
„ dat, hetgeen die buurvrouwen meenden,
„ door haar verzuimd te zijn geweest, geen dienst
„ van God geweest was; maar dat zij integendeel
,, God waarlijk en naar zijnen wil gediend had ,
„ met eenen heiligen dienst, wanneer zij als moe-
,, der hare wezen bezorgde, gelijk ook JACOBUS
„ den waren Godsdienst had befchreven." De
vrouw

G E S C H I E D E N I S . 259
vrouw vond troost en rust in zijne redenen , en 1 a C. G.
ging dienzelven avond, met een bezadigd gemoed , i aari5i7.
hares wegs, daar ieder zich over verwonderde. Ja, . 3t 1552*
nu zag men velen, wat ook JUNIUS daar tegen
leerde en hunne onwetendheid beflxafte, hunne zieken,
tot zijne groote droefheid, tot hem brengen,
om genezen te worden.
Men moet zich, inderdaad, over de onnoozele
eenvoudigheid van die tijden verwonderen. Een
Franciskaner, die te Vervier: predikte, had op zich
genomen, om openlijk een gefprek met den Leeraar
te houden, en dien te befchamen ; maar op weg
geflagen, verontfchuldigde hij zich, met te zeggen,
dat hij iets vergeten had , en keerde weder naar
huis. Als men nu in het veld de komst van den
gemelden Franciskaner verwachtte, poogde zeker
oud man door de groote menigte, die hier verzameld
was, door te dringen, verzoekende, den Leeraar
te mogen zien. JUNIUS , dit verfiaande , vermaande,
dat men den man door zou laten, om nader
te komen. Maar deze toen , met een nederig
gelaat, JUNIUS, van voren en achteren, van top tot
teen, naauwkeurigst befchouwende, borst ten laatfte
uit in deze woorden: Hei, nu zie ik, dat het niet
waar is, hetgeen men mij van u had verteld. En
als JUNIUS daar op vraagde, wat dit was? gaf hij
ten antwoord : dat gij gekloofde voeten hadt.
Zoo loogenachtig was de onbefchaamdheid der Monniken,
dat zij zulke dingen den onnoozelen befionden
wijs te maken. Doch als zij nu onverrigter zaken
van die plaats fcheidden, zag men een voor-
R a beeld

na C. G.
Jaarisi".
tot 1552.
260 K E R K E L I J K E
beeld van bijgeloovigheid van eene andere foort. Ze­
ker iemand groef eene zode uit, met eerbied , van
die aarde, daar de voeten van JUNIUS op gedaan
hadden, terwijl hij den Franciskaner tot het mond­
gefprek verwachtte. Doch, wij keeren weder tot de
Gefchiedenis.
Pogingen Te Vianen was te dezen tijde een Boek gedrukt ,
tot veree- hetwelk de overeenkomst daande hield tusfehen de
nigingderGerefor­
leere der Lutherfchen en Hervormden. De Landmeerdenvoogdesfe,
misfehien uit vreeze, dat de vereeniging
en Lu­
der beide gezindheden dezelve te derk zou maken ,
therfchen
hier te verbood hetzelve ten fcherpde , hetzelve ten vure
lande.
veroordeelende, en ter flraffe verwijzende dengenen,
bij wien het zou gevonden worden. Doch die ver­
eeniging was ook hier te lande nog verre te zoeken.
Zelfs deed de onbefuisde ijver van eenige hevige
Lutherfche Leeraren, zoo fommigen willen , aange­
vuurd door de list van den Prefident VIGLIUS, ten
einde, door het doken van den twist, de kracht der
Onroomfchen te verzwakken, vier heethoofdige Lu­
therfche Predikanten, MATTHIAS FLACIUS ILLYRI-
CUS, JOAN SPANGENBERG, JOAN FELIX Of ZALI­
GER , en HERMAN HAMELMAN , uit Duitschland
overkomen, die de Gereformeerden uitdaagden tot
een' woordendrijd over het verfchilpunt des Nacht-
maals, en der allenthalvigheid van CHRISTUS lig­
chaam. Daar de redenen ophielden , begonnen de
fcheldwoorden en fmaadfehriften, terwijl ANTONIUS
CORANUS tot vrede vermaande in eenen Brief, welke
den 22den Januarij 1567 geteekend en in hetFransch
:n Nederduitsch gedrukt is. Di.ze ANTONIUS CO-
RA-

G E S C H I E D E N I S . 2

na C. G.
Jaari5i7.
tot 1552
In Vlaanderen
2Ö2 K E R K E L I J K E
wordt het
Prediken paald, en meer ingetrokken, MAILGAART DE HONingetrok
GERE werd te Tperen gevangen gebragt, omdat hij
ken, en
Predikan­ op ongeoorloofde plaatfen te platte lande had gepreten
ter dikt, en ter galge verwezen. Terwijl hij op het
dood gebragt.
fchavot eene aanfpraak aan het volk deed, ontftond
er onder hetzelve een groot gedruis. De foldaten,
die bij het geregt ftonden, voor oproer vreezende,
fchoten onder de menigte; zoodat velen gekwetst
en omtrent 25 gedood werden, en daar onder vinnige
Pausgezinden. De Predikant, die het van den
ladder aanzag, vermaande vast elk tot ftilte , beval
Gode zijnen geest, en leed den dood met geduld.
Te Mechelen
wordt de
bemoeiden zich niet alleen, om de Beeldftormers te
ftraffen, maar ook om de Preek te doen ophouden.
In Vlaanderen, waar de Graaf van EGMOND in
alles de Landvoogdesfe zocht te believen , werd de
vrijheid van prediken van dag tot dag naauwer be­
Te Mechelen ontbood de Magiftraat den tweeden
Februarij den Predikant MARTINUS SMETIUS, nevens
Predikant eenige Ouderlingen der Gereformeerden, op het ffad-
M. SMETIhuis , begeerende , dat het prediken zou geftaakt
usgedood. worden. Dezen antwoordden, in gemoede aan deze
begeerte niet te kunnen voldoen, maar wilde de Magiftraat
het verbieden, dan zouden zij gehoorzamen.
Als daar niets op volgde, gingen zij met de Preek
voort, doch de vergadering werd door den geweldige
overvallen, en de Predikant gevangen naar
Vilvoorden en van daar door Mechelen naar het
Ziekehuis te Walem gevoerd, en daar aan een' eikenboom
opgehangen. Broeder PIETER LUPUS of
WOLF,

G E S C H I E D E N I S . 263
WOLF , een Karmeliter Monnik, had gepoogd, SME- na C. G.
TIUS weder tot het Roomsen Geloof over te bren Jaari5i7.
tot 1552.
gen, doch daar in misfende, verdichtte hij eene wederroeping,
als met de eigene hand van SMETIUS
gefchreven, welke hij door déne zijner Biechtdochteren
onder den man bragt; maar CORNELIS SPEKS,
een Ouderling der Gemeente, bezorgde, dat dit gefchrift,
in het bijzijn van lieden van eer, met des
Leeraars eigen hand werd vergeleken , wanneer de
valfche hand klaarlijk ontdekt werd.
In Gelderland wist de Graaf van ME GEN de openbare
Preek te doen (laken, en de fchade, aan Kerken
en Kloosters veroorzaakt, te doen boeten bij ver­
drag. Al de Predikanten werden uit Elburg, Nimwegen,
en Harderwyk verdreven. In Overysfel en
Friesland bragt de Graaf van Aremberg hetzelfde
te weeg; doch de Inquifitie en ftrenge Plakaten beloofde
hij te doen ftilftaan. Men vertrouwde nogtans
zoo weinig op deze belofte, dat wel zeventig
Edelen, die het verbond geteekend hadden , naar
Amfterdam en elders de wijk namen, AREMBERG
had hun eenen fchrik aangejaagd , door het vatten
van JAKOB VAN ILPENDAM , Geheimfchrijver van
EREDERODE, die federt te Brusfel onthalsd werd.
Met Groningen gelukte het hem eerst in Junij, onder
allerlei glimpige beloften, bezetting in die ftad te
krijgen, welke meest bij de Onroomfchen onder het
dak geholpen werd.
In Gelderland,Overys­
fel , Friesland
en
Gronin­
gen.
De Hertogin, het Bondgenootfchap aan het wag­ Nieuwe
gelen ziende, befloot, hetzelve den laatften flag te eed ge­
R 4 gevorderd.

na C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.
Eerfte
jezuiet
te Gend.
ark K E R K E L I J K E
geven, door eenen nieuwen eed (*) af te vorderen
van alle Leenmannen des Konings. Velen deden
den eed; ORANJE en HOOGSTRATEN weigerden den-
zelven, ook BREDERODE en eenige anderen. Kort
hier na verzocht BREDERODE gehoor bij de Her­
togin, dan het werd hem geweigerd. Toen zond
hij haar een Verzoekfchrift toe , waarbij hij om
vrijheid der Preeke en afdanking van het aangeno­
men krijgsvolk durfde aanhouden. Doch hier op
kwam zulk een antwoord, dat BREDERODE zelf,
benevens den Graaf VAN DEN BERG en verfcheidene
anderen hunnen zoen met den Koning zochten te
maken. Toen dit mislukte, verviel men, uit wan­
hoop, tot het beramen van geweldige middelen. De
Graaf VAN WEGEN getracht hebbende bezetting te
brengen in 's Hertogenbosch, alwaar men de Beeld-
ftorming op nieuw hervat had, werd daar in door
BREDERODE verhinderd, die ANTONIE VAN BOM-
BERGEN derwaarts zond, en zich van de ftad ver­
zekerde, doch deze hield het hier niet lang , maar
verliet na korten tijd de ftad weder, welke toen
Spaanfche bezetting inkreeg.
Beter gelukte het MEGEN te Utrecht, hetwelk hij
onverziens introk, en al de Predikanten van daar
verdreef, en toen de Preek liet (tilftaan.
Te midden van deze middelen van geweld, ver­
zuimde de Roomfche Geestelijkheid ook geene ande­
(*) Men leest den eed , zoo als die door gemeene
Ambtenaren gedaan werd, bij BRANDT Bladz. 208.
re.

G E S C H I E D E N I S . 265
re. Den elfden Maart 1567 kwam binnen Gend de
eerfte Jezuïet op den Predikftoel , dien men daar
gehoord had. De nieuwheid der zaak trok veel
volk onder zijn gehoor , en niet weinigen werden
door bem van de Hervorming afgewend; waar tegen
de Kalvinifche Leeraars trachtten te voorzien, door
ernftiger preken, en milde uitdeeling onder de fcha-
mele Gemeente; doch de Wethouderfchap verbood
toen, penningen te dezen einde in te zamelen.
In den aanvang dezes jaars oniftond te Amfter­ Oproer te
dam eene nieuwe beroerte. De Wethouderfchap deAmfterdam.zer ftad meende krijgsvolk aan te nemen en zich
daar mede te fterken. Dit door BREDERODE en
ORANJE ontdekt zijnde, raakte de Burgerij op de
been en tegen eikanderen in de wapenen. Men zag
een akelig fchouwfpel te gemoet, daar de vader der
eene, de zoon der andere partij was toegedaan, en
broeders tegen broeders optrokken. Twee broeders,
JAN en KORNELIS PIETERSZONEN, in Deventer el-
kanderen in de wapenen geholpen hebbende, vraag­
den elkanderen waarheen het gemunt was. Ik, zei­
de JAN, ga naar de markt, na dien van den ou­
den Godsdienst; en ik, zeide de ander: naar de
ftraten bij die van den alleroudften: dan zoo het
op ftaan gaat, ontzie mij niet, ik zal u niet ont­
zien. De befcheidenfte Onroomfchen , en onder de-
zelveii ADRIAAN PAUW, een voornaam Koopman ,
hielpen echter deze drift door redenen tot bedaren,
tot geluk der Regenten, die eerlang met de Gemeen­
te in onderhandeling kwamen, en een verdrag flo­
ten, volgens hetwelk, onder anderen, het aannemen
R 5 van
ia C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.

266 K E R K E L I J K E
Ba C. G van krijgsvolk geftaakt moest worden. Inmiddels
Jaansi7.
kwam BREDERODE zelf in de ftad. De Hertogin
tot IS52
zond terftond den Geheimfchrijver van den Ge heimen
Raad, JAKOB DE LA TORRE, naar Amfterdam,
met last aan de Wethouderen, om BREDERODE
goedfchiks of met geweld te doen vertrekken, DE
LA TORRE opende aan BREDERODE zijnen last, doch
deze vorderde denzelven fchriftelijk te zien, hetwelk
LA TORRE , geen gefchreven last hebbende , niet
doen kon. Burgemeesters lieten vervolgens BREDE-
RODE verzoeken, dat hij wilde vertrekken, waar op
hij antwoordde: dat hij zou handelen, gelijk hij
het verftond. Ondertusfchen werd zijne herberg,
waar de Prins van Oranje uithong, van de Burgerij
met eene wacht van 100 mannen bewaakt. Eenige
Edellieden overvielen toen DE LA TORRE in zijne
t
herberg op den Dam, en ontnamen hem zijne papieren,
welke zij aan BREDERODE ter hand fielden,
waar op de Geheimfchrijver , voor erger beducht,
heimelijk de ftad verliet. De Onroomfchen leverden
ÏU een verzoekfchrift in, begeerende, dat men 3 of
)oo knechten bezoldigde, en BREDERODE tot Overle
der ftad aannam. De Overheid bewilligde hier
i n op het welbehagen des Prinfen van Oranje, die
] iet eerfte goedkeurde, maar zijne toeftemmiug wei­
j gerde tot het aanftellen van BREDERODE. De ge-
] nelde knechten werden aangeworven , die men ,
( >mdat zij eiken dag of nacht drie en een' halven
i tuiver trokken, den naam kregen van de Reaalvacht,
BREDERODE bleef vervolgens nog eene maand
1
ang te Amfterdam.
LAU-

G E S C H I E D E N I S . a6 7
LAURENS JAKOBS REAAL verhaalt ons, bij deze ia C. G.
gelegenheid , een gefprek, tusfehen hem en den |aari5i7.
Burgemeester SIMON KOPS
:ot 1552.
voorgevallen, wanneer
het bovengemelde verzoekfchrift werd ingeleverd ;
waar uit men nopens den aard dier tijden het een
en ander leeren kan. De Burgemeester KOPS zich
naar REAAL keerende, zeide tegen hem: „ LAU-
„ RENS JAKOBSZ., u had ik niet toevertrouwd, dat
„ gij u zeiven zoo ver in deze zaak zoudt hebben
„ verloopen; hoewel ik, eer gij trouwdet, wist,
„ dat gij luiterdet. Dan het verwondert mij, dat
,, uwe Schoonmoeder u zulks toelaat, en het doet
mij van harentwege wee; want wij zijn lange ja-
„ ren buren geweest." Hier op antwoordde RE­
AAL: „ Mijne Schoonmoeder, die mij in het zoe-
„ keu mijner zaligheid niet verhindert, doet als eene
„ wijze vrouw: en ware het, dat uw Zoon, JAN
„ KOPS, zijn loopen naar den Overtoom, om Delfts
„ bier te drinken, naliet, zich ook ter Preke voeg-
„ de, een eerlijk en tuchtig leven zocht te leiden ,
„ gelijk zijn' Haat wel zou betamen, en zoo ijver-
„ de om zijne eeuwige zaligheid , ik meen niet,
„ dat het mijn Heer de Burgemeester zou willen
„ verhinderen." ,, Ik ftond veel liever," voer de
ander daar tegen in, ,, ten halze toe in het wa-
,, ter." REAAL daar op: ,, Al zacht, Heer Bur-
„ gemeester, de zaken zullen, hoop ik, zulk een
,, keer nemen, dat de Burgemeesters nog al te za-
„ men bij ons ''ter Preke zullen komen." Toen
ontftelde zich de Burgemeester dermate, dat hij in
de

m C. G
Jaarisi7
tot 1552.
Oproer te
Antwerpen.
De Gere.
formeerden
alom
verjaagd.
263 K E R K E L I J K E
deze woorden uitborst: ,, Ik zat liever in het bof*
,, deel tusfehen zeven hoeren."
Kort daar na ontftond er ook te Antwerpen eene
geweldige beroerte, JAN VAN MARNIX, Heer van
Thouloufe, Broeder van FILIPS VAN MARNIX, Heer
van St. Alegonde, Oranje's boezemvriend, dien een
aanflag op Walcheren mislukt was, had zich met
eene bende volks nedergefligen te Oosterweel, in het
gezigt van Antwerpen. Hier werd hij door de fol-
daten der Landvoogdesfe overvallen en geflagen, hij
zelf fneuvelde en al zijn volk werd verftrooid. Op
het gerucht van dit gevecht, raakten de Kalvini-
fchen te Antwerpen op de been, en wilden ter roode
Poort uit, om hunne broederen bij te fpringen, het­
welk hun door ORANJE en HOOGSTRATEN niet zon­
der levensgevaar belet werd. De Prins moest hier
hooren, dat men hem , met het zinkroer op de
borst, fchold voor eenen verrader, die oorzaak was
van den moord daar buiten. Twee dagen bleven de
Kalvinifchen in de wapenen , onder het geltadjg ge­
roep : Papen uit! Papen uit! Eindelijk bewoog
ORANJE de Lutherfchen en de uitheemfche Kooplie­
den , om zich te wapenen, waar door de oproerïgen
tot nadenken gebragt, en de rust herfteld werd (*).
De tegenwoordige ftaat van zaken deed den Ge­
reformeerden thans alom den moed ontvallen. Die
van Kameryk hadden hunnen Aartsbisfchop verdre­
ven ; thans ruimden zij deze ftad , in welke de
Aarts-
(*) WAGENAAR Bladz, 223-22Ö. BRANDT Bl. 216-220.

GESCHIEDENIS. aóg
Aartsbisfchop met een deel krijgsvolk terug keerde, na C. G.
hoewel hij zich met gematigdheid gedroeg, en zich Jaar 1517.
tot 1552.
alleen met de goederen der vlugtelingen vergenoegde.
De Bisfchop van Luik verdreef ook, met magt
van wapenen, de Onroomfchen uit Ma/eik en Hasfeit;
die van Maaftricht, bevreesd geworden dooi
den aantogt van den Heer van NOIRKARMES , joegen
de Gereformeerde Predikanten ter ftad uit. Ook
verlieten de Gereformeerden 's Hertogenbosch , terwijl
de Hertogin geld zette op het lijf van twee der
voornaamfte Predikanten, HERMAN MODET en PE­
TRUS DATHENUS.
FRANCISCUS JUNIUS onthield zich nog te LimBijzonburg. Deze was door twee Geestelijken, een' Franderheden van FR.
ciskaner en een' Jezuïet, tot een mondgefprek uit­ JUNIUS.
gedaagd. Doch hier van kwam niets , dewijl zij
uitvlugten maakten omtrent de plaats, waar men dit
gefprek houden zou. Zij ftrooiden wel uit , dat
JUNIUS van hen overwonnen was, en de vlugt had
genomen; doch alzoo hij bleef voortgaan met prediken,
verviel deze leugen van zelve, en gaf hem
te meer toeloop van volk. Doch, als men nu zeker
berigt ontving, dat er krijgsvolk in aantogt was,
om JUNIUS te vatten, gaf hem één der Schepenen
van de ftad, met voorkennis der Regering , kennis
van het nakende gevaar, waar op JUNIUS nog dienzelfden
avond de ftad verliet, met voornemen, om
zich naar Duitschland of elders te begeven.
Eer wij van Limburg affcheiden, verdient hier Merk­
gewaagd te worden van een merkwaardig geval , waardig
geval.
daar omtrent gebeurd. Men bragt zekeren Biecht-
va

na C. G
Jaansi7
tot 1552.
Oranje
verlaat
Letland.
BREDERO-
a?o K E R K E L I J K E
vader, ter zake van den Godsdienst, naar den paal,
om verbrand te worden. Deze zong op den weg,
met eene wonderlijke kloekhartigheid, Pfalmen en
Lofzangen. De Ambtman dier plaats belastte hem
te zwijgen, maar de ander ging voort met zingen ,
en de vreugde zijner hope te belijden. Daar op
deed de Schout in arren moede, zijne tong tot digt
aan den wortel affnijden. De man ftierf in ftilte en
vrede. Niet lang daar na werd den Ambtman een
zoon geboren, wiens tong hem uit den mond hing
tot op de kin, zoo dat hij die nooit binnen zijne
lippen heeft kunnen ophalen. Eene bijzonderheid,
welke uit de getuigenis van eenen Roomschgezinden
Gerïgtfchrijver is aangeteekend (*).
De Prins van Oranje berigt ontvangen hebbende,
dat in Spanje befloten was, den Hertog van Alba
met een leger herwaarts te zenden, befloot, zijne
ambten neder te leggen en naar Duitschland te vertrekken;
hij verliet den nden April 1567 Antwerpen,
na een teder affcheid van den Graaf van Egmond
te Wittehroek genomen te hebben, en na een
dag of twee te Breda vertoefd te hebben, zette hij
de reis voort naar zijn Grwiïdnp Nas/au in Duitschland.
Te gelijk met den Prins verlieten de Onroomfche
Leeraars Antwerpen, welke ftad, zonder eenige
voorwaarden te bedingen , thans bezetting innam.
Terflond werden de Kerken der Onroomfchen omvergehaald.
Op het voorbeeld van den Prins van Oranje, wa­
(*) BRANDT Bladz. 237.
ren

GESCHIEDENIS. 271
ren duizenden der ingezetenen insgelijks bedacht op 1 « C. G.
hun behoud; eene menigte vlugtelingen kwam uit . aari5i7.
verfcheidene gewesten te Amfterdam , alwaar men ot ' 1553,
hun de poort voor het hoofd floot , en belastte , : >E en de
terflond te vertrekken. Een treurig fchouvvfpel ver3nroomchenvertoonde zich hier. Zoo veel ellendige lieden met
atenAm- vrouwen en kinderen, zonder hope of uitzigt, uit ierdaro.
den eenen nood in den anderen omzwervende. De
medelijdende burgers, zoo Roomfchen als Onroomfchen,
ontvingen hen, zoo goed zij konden, in de
huizen en tuinen der voorflad, en verzamelden voor
hen eenigen nooddruft van fpijze, kleederen en teergeld.
Men huurde en betaalde vele fchepen , die
hen op Embden t\ elders vervoerden. Ondertusfchen
was de bekommering te Amfterdam ook groot.
De Gemagtigden der Hervormde Gemeenten in Holland
hadden, te Amfterdam vergaderd zijnde, onlangs
nog befloten, met prediken voort te varen ,
ten minfte tot het bij Plakaat op nieuw zou verboden
worden. Doch nu, den i7den April, vergden
de Burgemeesters de Gereformeerden de preke te Haken,
hetwelk men echter heufchelijk uitftelde , tot
nader befcheid van hooger hand. Op den aoflen
dier maand hielden de Gereformeerden eenen plegtigen
Vast- en Bededag. Doch den 25ften boden de
Gereformeerden, uit eigene beweging, aan, de preke
te ftaken, mids men hun vrijheid en tijd gave, om
hunne onroerende goederen te gelde te maken , en
met de roerende het land te verlaten. Dit werd
hun toegeftaan, en den 27ften, omtrent elf uren in
den

27a K E R K E L I J K E
na C. G. den nacht, vertrok de Heer van BREDERODE naar
Ja!iri5i7. Embden.
tot 1552.
Hij overleefde zijn ongeluk niet lang. Sommigen
Dood van fchrijven, dat hij, zijne droefgeestigheid, alleen door
den Heer
fterk drinken, zoekende te verdrijven, in eene heete
van BRE­
DERODE. koorts viel, die hem den isden Februarij 1568, op
het Slot Harnhof of Harenburg, in de Veste Reke-
linghuizen, uit het leven rukte. Hij werd te Gem-
men in het land van Kleef begraven. Kort voor
zijn vertrek hadden eenige voorftanders van vrijheid,
Onroomfchen en Roomfchen , plegtig gezworen,
den honderdften penning hunner goederen te zullen
opbrengen, ter vervulling van 11,000 Guldens , die
aan verfcheidene kosten waren ©efteed. Tot ont­
vangst van deze penningen (telde men eene kist met
een gat in het dekfel en drie floten. Doch eenigen
hadden zich zeiven zoo ver vergeten, dat er bij het
openen niet boven de 750 Guldens in de kist ge­
vonden werden, die der waardinne des Heeren van
BREDERODE, in mindering zijner verteerde kosten ,
werden toegeteld.
Eenig volk van BREDERODE, begeleid door GYS-
BUECHT en DIEDERIK VAN BATENBUUG en andereu
kwam daags na zijn vertrek te Amfterdam, alwaar
zij buiten gehouden zijnde, overfcheepten naar Wa­
terland. Te Hoorn werden zij , door de Heeren
iran BATENBURG en anderen, omtrent 100 in getal,
irerlaten, die zich over de Zuiderzee naar Friesland
neenden te begeven , doch bij Harlingen door een
I chip met krijgsvolk aangehouden en te Harlingen
op-

G E S C H I E D E N I S . 27;
opgebragt werden. Vier en twintig werden er op na C. G.
de galeijen gebannen, zeven gehangen en eenigen [aari5i7. kregen ontflag. Doch de gebroeders
tot 1552.
BATENBURG,
BEYMA en GALAMA , Friefche Edellieden, werden
tot de overkomst des Hertogs van ALBA gefpaard.
Het overige volk van BREDERODE , te Medenblik
fcheep gegaan , landde aan den Muiderdyk en ftreefde
de Veluwe en Betuwe door naar Heus/en, alwaar
zij, over den Rhyn getrokken, de vendels fcheurden
en verliepen.
De mare, dat de Heer van NOIRKARMES met zij­ Vlugt der
ne benden naar Amfterdam kwam, deed de genen, Gereformeerden
die zich het meest uitgelaten hadden, naar een goed uit Am­
heenkomen zien. REINIER KANT vertrok den suften fterdam.
April, op den avond. Des anderen daags werd
LAURENS REAAL wegens Burgemeesteren verzocht,
zich voor een' tijd aan een' kant te fchikken, tot
men zag, waar het heen wilde. Hij ging daar op
fcheep in eene boeijer, nevens VRANK DE WAAL ,
MATTHYS JANSZOON Bonnetvetkooper, en ADRIAAN
KROMHOUT , met zijne huisvrouw en dochtertje van
14 jaren. Zij voeren op Medenblik , alwaar zij gewaarfchuwd
werden, dat er eenige Ruiters van Alkmaar
derwaarts kwamen; waarom zij zich met eene
haringfchuit uit de haven op de rede lieten roeijen,
alwaar zij een klein vaartuigje enkel meteen'jongen in
hetzelve vindende, terftond daar mede onder zeil gingen,
en het onder Wieringen zetten, daar de fchipper,
des anderen daags gevolgd zijnde, hun verhaalde, dat
de Ruiters kort na hun vertrek gekomen waren en
hen gezocht hadden. Deze fchipper bragt hen vervol-
HERV. III. S gens

274 K E R K E L I J K E
na C G, gens op Vlieland; doch hier vonden zij zich in
Jaari5i7 groote verlegenheid ; daar was noch fchuit , noch
tot 1552,
fchip, noch pink bij land, maar al wat zeilen kon,
naar Embden, Bremen en elders heenen. Ook kwam
er fchrijvens van Burgemeesteren van Amfterdam ,
aan den Schout van het Eiland, om REAAL en zijn
gezelfchap aan te houden. Doch de Schout weinige
dagen te voren overleden zijnde, viel de Brief in
handen van ADRIAAN KORNELISZOON , Goudfmit
van Alkmaar, doch thans op Vlieland wonende,
die het fchoutsambt tot nader orde bediende, en het
gezelfchap trouwhartig waarfchuwde, radende hun,
om ten fpoedigfte te vertrekken. Toen vonden zij
eene oude krabbefchuit, omtrent drie lasten groot,
die wel een half jaar in den grond had gelegen, bij
nacht boven water, en (faken daar mede, hoe lek
dezelve ook was, in zee , en bragten het dus, met
het uiterfte levensgevaar, eindelijk den 23ften Mei
te Embden.
De drie De drie Predikanten JAN ARENDSZOON, PETER
Predikan­ GABRIEL, en NICOLAUS SCEIELTIUS, begaven zich
ten door
de Ballin­ insgelijks naar Embden, daar de Amfterdamfche uitgenongewekenen
hen nog onderhielden, mits verbonden
derhouden.
blijvende aan de Gemeente te Amfterdam , om die
in tijd en wijle ten dienst te ftaan. SCHELTIUS
[tierf in het volgende jaar aan de pest, die daar
zeer hevig ontftoken was. PIETER GABRIEL raakte
in het jaar 1572, toen Holland tegen den Spanjaard
Dpftond, in de Kerkedienst te Delft, bij leening ,
Jaar hij 'sjaars daar aan overleed, JAN ARENDS­
ZOON kwam nog weder binnen Alkmaar, zijne vader-

G E S C H I E D E N I S . 27 5
derftad, daar bij in datzelfde jaar 1573, gedurend - na C. G.
de belegering dier ftad, zijne dagen gerustelijk tei 1 faarisijf,
einde bragt.
toe 1552.
Te Hoorn werd CLEMENT MAARTSZOON, die dei 1
TeHoom
27ften Aprii op het Keeren zijne laatfte Predikath I en Enkhuizen
gedaan had, den aóften Mei nevens EVERT GOR
houdt de
TER, zijn' mededienaar, gelast, de flad te ruimen, Preek op.
Omtrent dezen tijd, in den voorzomer, hoorden d«
Enkhuizer Gereformeerden de laatfte Predikatie ir
het openbaar bewesten Broekerhaven, buiten dijks ,
bij de Watermolens. Men predikte daar na nog
eenige reizen bij nacht in fornmige burgerhuizen ,
doch dit duurde niet lang. Daar en elders werden
de Predikanten verjaagd, en de Predikatiën, op vele
plaatfen, met geweld geftoord, velen van de Gereformeerden
werden gevangen, gehangen, onthoofd.
Overal woedde de vervolging weder met vernieuwde
hevigheid.
Geen gewest van Nederland, of het had of kreeg
Wonder­
een ander aanzien. Eene wonderlijke wisfeling van lijkever
gemoederen, zoo het fcheen, vertoonde zich , in andering.
verfcheidene gelegenheden. Met gelijke hevigheid ,
als men onlangs de Beelden en Altaren had afgeworpen,
brak men nu de Kerken der Gereformeerden
en Lutherfchen. Derzelver bindten en balken
werden aan ettelijke oorden, voornamelijk in Vlaanderen,
tot galgen gebezigd; en de (lichters daaraan
gehangen. Velen, dien het vertrekken ongelegen
kwam, voegden zich naar den tijd; gingen dagelijks
ter Misfe, daar zij in jaar en dag niet geweest waren;
kochten de Papen om, en valsch getuigenis,
S 2 van

nC. G.
]aari5i7.
tot IS52.
Komst
van den
Hertog
van AI,RA.
EGMOND
en HOOR­
NE enz.
gevangen
276 K E R K E L I J K E
van altijd Katholijk geleefd te hebben, te Biecht en
te Sacrament geweest te zijn. De rijke huizen Hon­
den open , de disch gedekt voor de Geestelijkheid ,
die nooit met grooter eerbiedenis en nederigheid
werd gevleid. De anderen daarentegen, achterhaald
op woorden, op werken, en dikwijls bedrogen van
degenen, die met hen ter preke plagten te loopen ,
vonden zich nergens veilig: want ettelijken zochten
zich zeiven te bevrijden door hunne naasten te be­
zwaren en in nood te brengen. Eenigen, onder
fchijn van vrijheid des gewisfens te zoeken, maakten
zich t'zoek voor hunne fchuldeifchers, dien zij niet
zagen te voldoen.
Zoo groot was het getal der vlugtelingen, dat de
Hertogin zelve het in zekeren Brief, door haar aan
den Koning gefchreven, op 100,000 perfonen be­
paalde, hetwelk vervolgens nog wel met 20,000 ver­
meerderd is. Vergeefs poogde zij ook door Brieven
het vlugten tegen te houden, waar tegen de Gere­
formeerden eene verantwoording van hun gedrag in
het Fransch gefchreven in druk lieten gaan.
Ondertusfchen kwam de Hertog van ALBA met
een Spaansch leger in de Nederlanden, en werd den
28ften Augustus 1567 te Brusfel ingehaald. Reeds
op den 9den September werden de Graven van EG­
MOND en HOORNE gevangen genomen, als ook AN-
TONI VAN STRALEN, Burgemeester van Antwerpen,
en JOAN CASEMBROOD, Heere van Bakkerzeel, EG-
MOND'S Geheimfchrijver. De Graven zaten te Brus­
fel tot op den 22ften, wanneer zij naar Gend ge­
voerd werden, daar zij, tot diep in het volgende
jaar.

GESCHIEDENIS. 277
jaar, lewaard werden. Men vindt, dat GRANVEL­
LE, die toen te Rome was, op het hooren der ge­
vangenis van EGMOND en HOORNE , gevraagd zou
hebben : of men den zwijger, bedoe'ende den Prins
van Oranje , ook had weten te bekomen ? verder ,
toen hier op neen geantwoord werd, zeggende: dat
men aan den éénen zwijger meer gevangen zou heb­
ben, dan aan al de overigen. Deze Vorst name­
lijk was ftilzwiigende van aard, en plag te zeggen,
dat geene geveinsdheid den grond verbergen kan van
eenen, die zich aan het /praten laat krijgen.
Het vangen van zoo aanzienelijke lieden verfpreid-
de alomme vrees en fchrik, en joeg wederom eene
geheele menigte ingezetenen ten lande uit. Onder
anderen verliet de Abt van St. Bernards bij Ant­
werpen, THOMAS TILLIUS, of VAN THIELT , zijne
Abdij en 60,000 Guldens inkomens, trouwde in het
land van Kleef, en werd daar na Leeraar der Her­
vormde Kerk, eerst te Haarlem, en toen te Delft,
daar hij geltor ven is. Duitschland, Frankryk, En­
geland, Embden, en Oostland, liep vol vlugtelin­
gen, die medenamen, hetgeen zij konden, en de
onroerende have achterlieten, om er het lijf ten min-
fte af te brengen.
Nog waren zij gelukkig, die bij tijds weken, al- ;
laad van
zoo ALBA , voor het einde van September, een ïeroer- -
en opge»
nieuw Geregtshof in ftelde, onder den naam van \
Raad der Troubelen of der Beroerten, voor welken
alles , wat eenige betrekking had tot de voorgaande
of tegenwoordige bewegingen , gebragt en afgedaan
moest worden. Deze Regtbank handelde fpoedig
S 3 heej
na. C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.
Algemeene
vlugt.

278 K E R K E L I J K E
na C. G. heel willekeurig, geweldig, ja met zoo groote (treng-
Jaari5i7. heid, dat zij eerlang bij de Nederlanders den naam
tot 1552.
van Bloedraad kreeg. Deze Raad zou beftaan uit
twaalf leden, blijvende ALBA zelve het Hoofd van
dezen Raad, die alleen in zijnen naam vonnis (treek.
Doch velen der eerst benoemde leden onttrokken zich
binnen kort van denzelven, zoodat het werk eindelijk
op drie of vier leden, ja genoegzaam op JAN DE
VARGAS, een' Spanjaard, alleen aankwam, wien de
Hertog het voornaamfte gezag in den Raad overliet.
Een monfter van wreedheid was deze man, ook
naar het getuigenis van Spaanschgezinde Schrijvers,
die hem de matelooze (trengheid aantijgen, welke de
Nederlanders ALBA te last leggen, VARGAS werd
wakker bijgedaan door JAKOB HESSELS, die Raadsheer
geweest was te Gend. Dezen geeft men na,
dat hij, gewoon zijnde te flapen in den Raad, wanneer
zijne Item gevraagd werd, half ontwaakt, alleenlijk
plag te zeggen: ad patitulum, ad patibulum,
naar de galg, naar de galg.
Geweldi­ Naauwelijks had deze Raad zitting genomen , of
ge Kreng»
elk, die zich min of meer gemengd had in de jong­
heid van
dezen de beroerten, werd er voor gedagvaard. Die niet
Raad. verfcheen, gelijk bijna niemand deed, werd met verbeurdverklaring
zijner goederen en met ballingfchap
geftraft. Die men betrappen kon, werden meest allen
ter dood gebragt. Het branden, het vierendeelen,
het hangen, het onthalzen, het bannen op de
galeijen was dagelijksch werk; zijnde er fchier geene
fchuld zoo gering, die men geene lijfftraffe waardig
keurde. De Raad der Beroerten hield de Onroom-
fche

G E S C H I E D E N I S . 279
fche Leeraren en Kerkedienaren, en zulken, die de na C. G.
wapenen tegen den Koning hadden aangenomen, niet Jaari5i7.
tot 1552.
alleen voor doodfchuldig; maar rekende ook onder
de halsftrafbare misdaden , het inleveren en toeftaan
van allerlei fmeekfchriften tegen de Inquifitie, Plakaten
en nieuwe Bisfchoppen; het geheugen der
Preke, het niet wederftaan der Kerkplunderaren, het
zeggen of beweren, dat de Raad der Beroerten zich
naar Handvesten of Vrijheden te fchikken had :
voorts het huisvesten van Onroomfche Leeraren ,
het maken en zingen van Geuzen Liedjes, het bijwonen
van Kalvinifche begrafenisfen, het zeggen ,
dat de nieuwe Godsdienst ook binnen kort in Spanje
opgang zou maken, en dat men God meer gehoorzamen
moest dan den menfchen , met andere diergelijke
uitdrukkingen (*). De galgen, verhaalt de
Drosfaard HOOFT (f), hingen gerist, de raden, de
ftaken, de boomen aan de wegen ftonden verladen
met lijken, gewurgd, onthalsd, verbrand: zoodat
de menfchen nu in de lucht, tot ademfchepping gefchapen
, als in een gemeen graf en woning der
overledenen verkeerden. Elke dag had zijne deerlijkheid,
en het baffen der bloedklokke, dat met de
dood van namaagden den éénen, of vriend den andere,
in het hart klonk. De Wethouders der fteden,
die men hield te flap tegen de Ketters geweest
te zijn, zelfs die van Amfterdam, werden voor dezen
Raad befchuldigd.
(*) WAGENAAR VI Deel, Bladz, 254.
(t) Hifi. IV Boek. Bladz. 153.
S 4
Toen

na C. G.
Jaari5i7
tot 1552.
De Hertog
van
ALBA
wordt
Landvoogd.
280 K E R K E L I J K E
Toen de Hertog van ALBA op het einde van het
jaar 1567 de Landvoogdij der Nederlanden aanvaardde,
welke de Hertogin van PARMA nedergelegd
hebbende, den 3oden December naar Italië vertrokken
was, vermeerderde deze ftrengheid nog merkelijk,
welke men reeds moest achten, den hoogden
top bereikt te hebben. Terdond in het begin des
j;ars 156S werden de Prins van Oranje en andere
gevlugte Heeren openlijk ingedaagd; ook werd'sPrinfen
Zoon, FILIPS WILLEM, Graaf van Buren, dien
de Vader, vertrouwende op des jongelings onfchuld
en op de vrijheden der School, daar gelaten had,
van daar opgeligt en naar Spanje gevoerd, daar hij
28 jaren lang gevangen werd gehouden. Men verhaalt,
dat VARGAS, toen de Beduurders der Hooge
School hem vertoonden, hoe zulk een vervoeren
fireed met de voorregten der School, hun in kwaad
Latijn zou geantwoord hebben : non curamus vestros
privilegios: wij kreunen ons niet aan uwe voorregten.
De Prins van Oranje, kennis van zijne indaging
gekregen hebbende, verantwoordde zich deftig
in eenen Brief aan den Prokureur Generaal JAN
DU BOIS, van welken Brief hij aan ALBA zeiven een
affchrift zond.
De Advo- In Januarij of Februari) werd de Advokaat JAKOB
kaatvAN
VAN DEN ENDE, bij den Graaf van BOSSU, thans
DEN i.NDE
wordt ge in Oranje's plaats Stadhouder van Holland, te eten
vangen genoodigd zijn, vastgehouden en naar Brusfel ver­
genomen.
voerd , daar hij op Treurenberg gevangen gezet
werd. Hij bleef gevangen tot den i2den Maart des
aars 1569, wanneer hij op Treurenberg overleed.
Twee

GESCHIEDENIS. 281
Twee jaren later werd zijne gedachtenis echter vrij-
gefproken van den eisch, tegen hem gedaan. Ook
werden toen zijne goederen, die reeds waren aange-
flagen, wederom vrijgegeven.
Op gelijke wijze werd Meester ROELAND DE RY- Ook Mr.
KE , Penfionaris der ftad Leuven, fchoon even als ROELAND
DE RYKR
VAN DEN ENDE , voor opregt Roomsen Katholijk en D. v.
gehouden, in hechtenis genomen, op onzekere ver­ KOORN­
HERT.
moedens, tot dat het hem al zijn' welvaart kostte.
Insgelijks DIRK VOLKERTSZOON KOORNHERT, Se­
cretaris der Burgemeesteren van Haarlem, die naar
den Haag gevoerd, aldaar maanden lang gezeten
heeft. Hij fchreef in zijne gevangenis, zonder het
gebruik van eenig Boek te hebben, zeker Zinnefpel
van Lief en Leed, van Hope en Vreeze, en van
een Christelijk gelaten Harte. Hier heeft hij ins­
gelijks het Lof der Gevangenisfe, het Kompas der
Ruste en andere Dichtftukjes opgefteld. Eindelijk
wist hij zich zoo fchrander te verantwoorden , dat
men hem den Haag tot eene gevangenis gaf. Dan
daar na gewaarfchuwd, dat er fchrijven van Brusfel
was, met last, om hem weder in hechtenis te (tel­
len, nam hij in het heimelijk de wijk naar Haarlem,
en vertrok voorts ten lande uit.
Het vangen en vervolgen hield de ganfche Lente
van het jaar 1568 door fterk aan. De Hertog had
zelf een' toeleg gefmeed, om de Onroomfchen, op
Vasten - avond , aan vele oorden tevens, te verras-
fen; doch fommige Schouten, en onder anderen
JAN VAN BEERENDREGT , Schout van Leyden, en
de Schout van Monnikendam , waarfchuwden de
S 5 lie-
na C. G.
faari5i7.
tot 1552.
£ware
/ervol'
;ing.

282 K E R K E L I J K E
os C. G. lieden tegen deze lage, waar door velen het gevaar
Jaar 1517.
ontkwamen.
lot 1552.
Dien zelfden nacht, den 3den Maart, kwam de
Kastelein van Medenblik, Jonker KORNELIS VAN
RYSWYK, te Hoorn, om eenige Burgers dier ftad in
hunne huizen te overvallen, maar hij vond niemand,
alzoo ook dezen te voren gewaarfchuwd waren. De
gevlugten werden toen ingedaagd, en hunne goederen
geveild, doch niemand der Burgeren wilde op
dezelve bieden of die koopen. Ook gedroegen zich
3e Wethouders van Hoorn met hunne vorige bescheidenheid
tevens kloekzinnig, om hunne Burgers
/an gevaar te bevrijden; zulks, dat er onder de
1 geestelijkheid fommigen zoo driftig waren, dat zij
] ïen voor Geestelijke en Wereldlijke Vierfcharen daaglen.
Zekere Heer DIRK, de Pastoor van de groote
] Cerk, een onverltandig ij veraar , befchuldigde hen
roor het Geestelijk Hof van Utrecht, als lieden ,
^ lie geen weer deden, om de Ketters uit te roeijen.
] )an daar tegen wisten de Wethouders den Deken
\

G E S C H I E D E N I S . 283
dan van het bed aan tafel, en van de tafel naar ia C. G.
bed te gaan, zoodat niemand toegang bij den Ge- Jaari

na C. G.
Jaari5i7
tot 1552.
284 K E R K E L I J K E
alles ffcil en gerust was: daar waren de Burgers de­
voot, en ijverig in het oude Katholijk Geloof; daar
had men nooit Beelden geftormd, noch Kerken be­
roofd; daar werd van geene fecten of nieuwigheden
gehoord. Dus fprekende, vraagde hij telkens bij ie­
der punt: Heer DIRK, is het zoo niet? Daar de
ander, wiens bitterheid door den wijn wat vermild
was, niet dan met ja zeggen op antwoordde; zoo­
dat hij, dewijl de aanzittende Heeren zijue tegenge-
tuigenisfe zelve gehoord hadden , daar nu tot geen
befchuhügen komen konde. Dies vertrok hij, maar-
kwam van fchaamte en fpijt niet weder binnen
Hoorn. Derhalve deed de Magiftraat hem door aan-
geflagene fchriften indagen, op verbeurte van zijn
ambt; en zelfs befchuldigen voor een' huurling, die
den wolf ziende komen, zijne fchapen verliet, en
zich op de vlugt begaf (*).
Te Enkhuizen werden insgelijks verfcheidene Bur­
gers befchuldigd, doch men vindt niet, welke von-
nisfen over hen door Schepenen geveld zijn , dan
dat eenige uit hunne goederen gezet en ten lande
uitgebannen zijn; ook hadden velen reeds de ftad
verlaten; nog een aanmerkelijk getal mannen en
vrouwen verlieten 's winters de ftad, en vloden over
de Zuiderzee, die toen fterk was toegevrozen, naar
Embden. Ettelijke anderen, die zich te Enkhuizen
met woord of daad tegen de Roomfche Kerk had­
den gekant, werden , mits betooning van leedwezen,
in kleine boeten verwezen en voorts ontflagen.
(*) VELIÜS Chron. van Hoorn Bladz. 157.
Doch

GESCHIEDENIS. aS

Ba C. G.
Jaari5i7>
tot 1552
Veldflag
bij Heili
gerlee.
Vonnis
tegen
ORANJE.
Dood van
verfcheideneEdelen
en van
EGMOND
en HOOR­
NE.
286" K E R K E L I J K E
enz. Daar de Prins de Hervormde leer met deze
benaming van het zuivere woord en dienst van God
bedoelt, moet men befluiten , dat hij thans den
Hervormden Godsdienst openlijk beleden hebbe,
welken hij in Duitschland moet hebben aangenomen
, alzoo geloofwaardige Schrijvers getuigen , dat
hij, bij zijn vertrek uit de Nederlanden, van denzelven
nog weinig fmaak had (*).
Graaf LODEWYK , een klein leger op de been gebragt
hebbende, trok met hetzelve in Groningerland,
alwaar het hem gelukte, op den 2sflen Mei
den Graaf van AREMBERG bij het Klooster Heiligerlee
te flaan, in welken flag deze Graaf zelf fneuvelde,
waar na Graaf LODEWYK het beleg voor
Groningen floeg.
ALBA, vol fpijts over deze nederlaag, toefde nu
niet een vonnis uit te geven tegen den Prins van
Oranje, deszelfs Broeder LODEWYK, de Graven
VAN HOOGSTRATEN, VAN KUILENBURG, en VAN
DEN BERGE , waar bij zij op den hals gebannen ,
ïn hunne goederen verbeurd verklaard werden. Het
huis van Kuilenburg te Brusfel werd ter aarde toe
geflecht. Dit vonnis werd den 28flen Mei uitgebroken.
Doch eenige Edelen en anderen, die gevangen
zaten, werden veroordeeld, om onthalsd te
worden, onder welken waren de Broeders GYSBERT
en JAN VAN BATENBURG, en anderen; en op den
jden Junij werden ook de Graven van EGMOND en
HOORNE op het Schavot te Brusfel onthoofd. De
(*j) WAGENAAR VI Deel, Bladz. 27-J,
dood

G E S C H I E D E N I S . *8?
dood dezer beide Graven vervulde het geheele land ia C. G.
met droefheid en tevens met haat tegen den Hertog [aari5i7.
van ALBA. Verfcheidene Schrijvers verhalen , dat
ot 155a.
aan EGMOND zijn dood door den veruitzienden WIL­
LEM VAN ORANJE vrij duidelijk was voorfpeld, toen
hij op zijn vertrek naar Duitschland affcheid van
hem nam, en EGMOND zeide: Vaarwel, Prins zonder
goed! waar op ORANJE hernam: Vaarwel,
Graaf zonder hoofdl Ook is bij velen geloofd, dat
Doctor GEMMA FRISIUS , Profesfor der Medicijnen
te Leuven, en vermaard Starrenkijker, den Graaf
van HOORNE , korts voor deszelfs laatfte reize naar
Brusfel, voor zijn ongeval had gewaarfchuwd; doch
hier tegen ftrijdt, dat GEMMA meer dan elf jaren te
voren uit den tijd was geweest; of men moest Hellen,
zegt BRANDT (*), dat deze voorfpelling was
gefchied door zijnen Zoon CORNELIUS GEMMA ,
een' zeer groot kenner van de verborgenheden der
natuur, die in dezen tijd te Leuven leefde. Dan,
voegt dezelve BRANDT hier bij: of de Starren iets
tot het beloop des menfchelijken levens doen; en
indien ja, of zulks door eenige wetenfchap daar uit
te halen zij; wordt bij de fterke verftanden onzer
eeuw, meer dan ruimelijk getwijfeld: niet hier aan,
dat verfcheidene toekomende dingen, met min of
meer bewimpelings, het zij uit openbaringe van
geesten, of anderzins, verkondigd zijn.
Na deze lrrafgerigten trok de Hertog van ALBA met j\
zijne geheele magt tegen Graaf LODEWYK op, dien hij lai
ederigvaa
(*) II Deel, Bladz. 298.
"bij

aC. G,
Jaarisi;
tot 1552.
Graaf LO
EEWYK.
Zware
vervolging-
a88 K E R K E L I J K E
bij Remmingen, een Dorp aan de Eems, geheel verfloeg,
zoodat de Graaf zelf het ter naauvvernood ontkwam.
Sedert toog ALBA naar Groningen, daar men
nu den nieuwen Bisfchop JAN KNYF moest aannemen.
Van hier begaf zich de Hertog in perfoon over Amfterdam
op Utrecht, en van daar op *sHertogenbosch,
daar hij meer dan 60 vlugtelingen , meest
Burgers en Inwoners van Utrecht, ter dood deed
brengen. Onder de gevonnisden was ook de weduwe
VAN DIEMEN , wel 84 jaren oud, die op een'
ftoel gebonden en zoo onthalsd werd, omdat zij te
voren den Predikant JAN ARENDSZOON had geherbergd
, doch waarfchijnlijk beftond hare grootfte
misdaad in haren rijkdom , dewijl zij, gelijk eenigen
zeggen, zelve Roomschgezind was.
In alle lieden bijna werden doodvonnisfen uitgevoerd.
Te Haarlem werden den 2Qften Junij drie
mannen met de koorde gedood; een van dezen,
HEYNS ADRIAANSZOON , had eenige Refereinen en
Liederen, ook eene Echo of Weergalm tegen het
Pausdom gedicht. Hij werd, nadat de twee anderen
den geest hadden gegeven, wegens eenig fchielijk
gerucht en daar op volgende beroerte, op Burgemeesterskamer
gerukt, aldaar aan een' ladder verworgd,
en toen bij de anderen gehangen. Te Delft
had men Meester HERMAN SCHINKEL , een' man
van geleerdheid, die zich met Boekdrukken geneerde
, den 8ften April in hechtenis genomen. Eenigen
noemen hem Leermeester in de ftads groote
Scliole. Hem werd het drukken van ettelijke Boeken
tegen 's Konings Plakaat te laste geleid. Na
vijf-

G E S C H I E D E N I S . 289
vijftien weken zittens werd hij gevonnisd, en hoe­ na C. O.
wel zes Schepenen den gevangenen vrijfpraken , Jaansi7.
tot 1555U
bragt de zevende, die zich daar tegen kantte , met
het bijbrengen van hetgeen hun, zoo zij SCHINKEL
loslieten, door 's Konings toorn en ongenade te
wachten ftond, zoo veel te wege, dat de zes hunne
Hemmen introkken en veranderden. Men verwees
hem dan ten zwaarde. Van dien zevenden
verhaalt men, dat hij, vier jaren daar na , in de
gevolgde verandering, den rok met het omkeeren
der zaken fchielijk omkeerde, en federt ia den Haag
in zeer groote ambten gebruikt is geworden. Merkwaardig
was de kloekhartigheid van dezen SCHIN­
KEL; in de gevangenis dichtte hij nog een goed getal
Latijnfche Dichtftukken. Toen hij naar de ge*
regtsplaats werd geleid, fprak hij met HADRIANUS
JUNIUS van Hoorn over eene plaats in SENECA'S
Octavia, vers 42, waar hij meende, dat men voo?
Tamais behoorde te lezen Thamefis. Zoo zeer verachtte
hij den dood. Daags voor zijn' fterfdag den
ESften Julij, fchreef hij eenen Brief van affcheid aan
zijne huisvrouw, als ook drie Brieven aan zijne
twee dochtertjes , naauwelijks zes , en aan zijn
zoontje, BRUIN , naauw anderhalf jaar oud , ten
einde hem daar bij eenmaal te gedenken , met de
krachtigfte betuiginge van vaderliefde en zorge. Hij
was naauwelijks 32 jaren oud, toen hem dit lijden
overkwam. In Herfstmaand daar aan waren eenige
inwoners van Delft op een' Zondag, den i2den
September, buiten de ftad bijeen; in deze bijeenkomst
werd door een' hunner, PIETER FLORISZ^
HERV. III. T eert

Vervolging
in
Atnrterdam.
290 K E R K E L I J K E
na C G . een Kapittel of twee uit het Nieuwe Testan ent
Jaarisiï • voorgelezen, en men zong een of twee Pfalmen.
tot 1552
' Dit werd bij de Wethouderfchap geoordeeld te fmaken
naar het beginfel van Conventiculen of verbodene
Vergaderingen; dén dezer Burgeren, ADRIAAN
ADRIAANSZOON , deswegens gevangen, moest blootshoofds
, barvoets, in linnen kleederen , met eene
brandende waskaars in de hand, in de Vierfchaar ,
God en het geregt om vergiffenis bidden , en de
kaars brengen in de Nieuwe Kerk, voor het Sacrament,
en voorts tot Kersmis alle Zon- en Heiligedagen
in de genoemde Kerk de Mis en Predikatie
hooren; ook zich tegen dien hoogtijd met de Kerk
verzoenen. Met eenen verwees men hem in de kosten.
De overigen waren gevlugt, en werden gebannen,
fommigen met verbeurdverklaring van hunne
goederen, anderen met eene geldboete.
Te Amfterdam werden den laatften Junij wel 140
vlugtelingen openlijk ingeroepen, en daar op gebannen,
JAKOB SIMONSZOON DE RYK , Koopman in
granen, was van den Schout beticht, dat hij aan
zekere Korendragers eene ton Engelsch bier ten beste
beloofd had, zoo zij de Minderbroederskerk wilden
breken, hetwelk bleek valsch te zijn. Maar
federt werd getuigd, hoe zij het bier op die voorwaarden
van hem geëischt, en hij geantwoord had:
dat de Minderbroederskerk hem niet in den weg
Hond; zijnde daar op in zijn huis gegaan. Om het
verzwijgen van dit zijn wedervaren voor de Overheid,
werd hij gebannen, en al zijne have aangeflagen.
Ook moest Meester MAARTEN KOSTER , ter
za-

GESCHIEDENIS. 291
zake van zijne dienden, aan Burgemeesteren in het
jaar 1566 op hun verzoek gedaan, doch welke zij
hem nu als eene doodfchuld toerekenden , de ftad
ruimen. Al wat de Wethouders te voren den Ge­
reformeerden, om beterswil, en den volke uitnood,
hadden ingewilligd of ingeruimd, en, zoo als de
tijd thans liep, zwaarlijk verantwoord kon worden,
zochten zij nu op den hals van anderen te fchuiven.
Hun te wil geweest te zijn, kon eene zware mis­
daad worden; inzonderheid als men niet bewijzen
kon, last gehad te hebben.
ADRIAAN PAAUW werd in October voor den Bloed­
raad gedaagd, doch hij , wetende , wien hij voor­
had, week het land uit; fchoon men hem te voren,
om hetgeen hij gedaan had, van ftadswege bedankt
en beloofd had, te zullen vrijwaren.
Om de Wethouders , wegens het voorgevallene
bij het plunderen van het Minderbroeders Klooster,
buiten last te houden , moest PIETER KAARS , de
Hopman der Nachtwacht, die het goedvinden der
Burgemeesteren te dien tijde had uitgevoerd, nu het
flagtoffer worden. Men verwees hem , die den ou­
derdom had van 70 jaren, voor 50 jaren op ééne
der Spaanfche Galeijen, en maakte, volgens REAAL ,
met den Roeimeester koop, om den ouden man in
de Spaanfche Zee over boord te werpen ; dit al­
toos is zeker, dat hij Spanje, daar de galei naar
toe voer, nooit gezien heeft.
WILLEM MAARTENSZOON KALF, Baljuw van At»'
ftelland, lag ook lang gevangen over het ontflaan
der vier gevangenen, die bij de Beeldftorming in
T a het
na C. G.
faari5i7.
tot 155a.

na C. G.
Jaari5i7
tot 1552
afja K E R K E L I J K E
het Karthuizer Klooster geweest waren, en zou er
het leven niet afgebragt hebben , indien LAURENS
REAAL geen fchriftelijk blijk van den last der Wethouderen
onder zich gehad , en hem deszelfs affchrift
van Embden toegezonden had.
EGBERT MEINAARTSZOON , een Kuidekooper ,
Vader van SEBASTIAAN EGBERTS , naderhand Burgemeester
, werd, niettegenftaande men hem den
9den Mei 1567 een getuigfchrift onder ftads zegel
gegeven had, dat hij ter goeder naam en in geene
opfpraak van Ketterij of mishandeling Bond , nogtans
door den Onderfchout den 2den Maart dezes
jaars 1568 aangetast, en drie maanden onverhoord
gelaten, daar na fcherp verhoord en zelfs op de
pijnbank gebragt. Deze ftond hij niet alleen door ,
maar het bewijs van den Schout bijgebragt, werd
ook valsch bevonden. Evenwel liet men hem zitten
en den Schout PIETER PIETERSZOON tijd, om
de zaak voor den Raad der Beroerten te brengen ,
op welks aanfchrijven hij veroordeeld werd, om op
den 9den van October onthoofd te worden. Doch,
in de gevangenis had hij het water gekregen , hetwelk
hem des avonds voor dien dag wegnam. De
Schout hield ettelijke uren voor zijn overlijden bij
den Geneesheer, die over hem ging, aan, dat deze
hem met eenige dranken of andere artzenijen het leven
zoo lang zou rekken, dat men hem op een' ftoel
te beftemden tijde zou mogen onthalzen. De Geneesheer
antwoordde: dat hij geen God was , die
's menfchen leven in de hand had ; en dat de krau-
1 te, naar zijn gevoelen, middernacht niet halen zou.
Waar

GESCHIEDENIS. 29$
W aar mede de Schout kwalijk te vrede van hem
na C. G.
fcheidde. Hij koelde echter zijnen moed aan het Jaari5i7.
doode ligchaam; hetwelk hij in den Kerker, opeen' tot 1552.
IToel gebonden, deed onthalzen, door eenige Monniken
van der Cellebroederen Orde kisten , en des
nachts in de aarde zetten, digt bij de Boekerij , aan
de nieuwe zijde, oostwaarts van de zuider gevel der
Nieuwe Kerk, op het ellendige Kerkhof, alzoo genoemd,
omdat het ongewijd was, en afgezonderd
ter begrafenis der omgebragten van beuls hand, en
der genen, die geltorven waren, zonder de Sacramenten
te genieten.
Op denzelfden pden October werden nog twee
Burgers, ALBERT HENRIKSZOON , en PIETER DE
WIT, met het zwaard ter dood gebragt; van dezen
PIETER DE WIT verhaalt de Gefchiedfchrijver HOOFT,
dat hij van verfcheidene oude lieden heeft hooren
vertellen, dat dezelve bij gelegenheid eener beroerte
het leven van den Burgemeester JOOST BUIK bebba
behouden, door te verbieden, dat men een roer loste,
hetwelk op denzelven gerigt was, welke weldaad
men hem nu tot eene misdaad aantijgde , als
had hij zich een onbehoorlijk gezag aangematigd.
WYN OKKERS, die haren toffel naar een Mariabeeld
geworpen had, werd, benevens hare dienstmaagd,
die dit had aangezien, in een wijnpijp met
water op het fchavot verdronken, en haar man ju-
RIAAN TER MEULEN gebannen, PIETER JANSZOON
KIES wist zich bij den Onderfchout en Cipier DIRK
VAN BREMEN los te koopen, en dus den dood te
ontkomen.
T 3 Te

naC. G>
Jaar 1517.
BOGAARD, tot 1552.
naderhand vermaard Predikant te Utrecht
en in den Haag, ijverig gezocht, omdat hij open­
Te
lijk tegen het Pausdom gepredikt had; hij ontkwam
Schoonhoven
en met de vlugt, en onthield zich eenige jaren te
Utrecht. Dantzig, tot dat hij in de gevolgde omwenteling
1572 naar Schoonhoven keerde, en daar zijn ambt
weder bekleedde.
Dus zijn ook tc Utrecht, den 22ften dier maand,
twee Burgers, JAKOB COSYNS en JAN DE RIDDER,
met de koorde gedood, omdat zij de nieuwe Predikatiën
gehoord hadden; wordende bij vonnis al
hunne goederen verbeurd verklaard, JAN VAN AME-
RONGEN werd daar te zelfden dage , wegens het
Beeldbreken , omgebragt.
In Vlaan In Vlaanderen en Brahand werd echter ongelijk
deren en meer bloeds vergoten; wij kunnen onmogelijk in alle
Braband.
bijzonderheden treden , en zeggen alleen , dat in
'f Hertogenlosch , behalve veifcheidenen , die onthoofd,
gehangen en verbrand zijn geworden , den
24ften Maart 55 Burgers, met verbeurdmaking hunner
goederen , gebannen, en nog 40 anderen ingedaagd
werden.
Getrouw
heid van
eene
$4 K E R K E L I J K E
Te Schoonhoven werd de Pastoor PIETER. JANS-
ZOON UITENBOGAARD , Neef Vail JOANNES UITEN-
In 's Gravenhage werd den siften December een
Landman, KORS STEVENSZOON , Diaken der heimelijke
Gemeente te Naaldwyk, met het zwaard
geregr.
PIETER VAN K E U L E N , Goudfmit van zijn handwerk,
Ouderling der heimelijke Gemeente te Breda,
over eenigen tijd in hechtenis genomen, werd van
zij-

GESCHIEDENIS. s 9:
zijne dienstmaagd, negen maanden lang, zoo open
lijk in het geloof verfterkt, en in zijne banden vertroost,
terwijl zij hem dagelijks zijne fpijze bragt,
dat het den vervolgeren ten laatfte verdroot. Men
liet haar derhalve ook vastzetten , en na omtrent
twee maanden zittens met hem ten vure voeren.
Hem deed men eerst worgen, haar levende verbranden.
In dit einde fprak zij haren meester moed in,
zoo lang als hij verftaan kon: maar daar na hooide
het volk, met verwondering over zulk eene kloekmoedigheid,
haar, in het midden der vlammen, God
groot maken.
Alzoo op deze wijze velen, tot den uiterften
adem toe, hun geloof beleden, dewijl ook de houten
ballen, die men anders in den mond plag te
fteken, dikwijls losraakten en uitvielen, bedacht de
wreedheid daar tegen een ijsfelijk gereedfchap. Dit
waren twee ijzertjes, waar de tong tusfehen gefchroefd
werd, en vooraan zoodanig gefchrookt met
een gloeijend ijzer, dat zij, zwellende, pal te ftaan
had, zonder flibberen, of inwaarts te kunnen. Zoo
wrongen zich de geketenden in de pijne van den
brand, en floegen een hol geluid, gelijk het loeien
der genen, die onder dien tijran van Sicilië, in den
gloeijenden koperen os, dat meesterftuk van PERIL-
LUS , geworpen waren, ARNOUT VAN ERP , een
man van onbefprokene opregtheid, plag te verhalen,
hoe hij, aanfehouwende het martelen van eenigen
, alzoo gemuilband, hoorde, dat twee Monniken
, onder het volk ftaande, de één tegen den anderen
zeiden: Hoor hoe zingen ze, zouden ze ook
T 4 dan-
na C G.
Jaari5i7.
tot 155a.
dienstmaagd*
Onmenfchelijke
wreedheid.

m C. G. •ïanfen? Welke onmenfchelijkheid hem, hoewel dat
Jaari5i7. pas maar elfen ten einde zijner kindsheid zijnde ,
tot 1552.
met zoo hevig een toorn ontftak, dat hij zich ter
naauwernood bedwong, van eenige handdadigheid
aan den Monnik te plegen, en zich zeiven, met al
de zijnen, ten gereeden verderve brengen (*>.
Vruchte- In de maand Augustus kwam de Prins van Oranloozete
te veld, met een aanzienlijk leger, doch ALBA ,
togt van '
die een ervaren krijgsman was, wist hem zoo lang
den Prins
van Oran- op te houden, tot de Prins, uit gebrek aan geld ,
genoodzaakt was , zijn leger af te danken , zoodat
deze togt geheel vruchteloos afliep. Door zijne
overwinning trotsch geworden , liet ALBA zich in
het Kasteel van Antwerpen een metalen Standbeeld
oprigten, hetwelk onder zijnen opvolger Don LOUIS
Zware
vervolging.
.96 K E R K E L IJ K E
DE REQUESENS weder is omgeworpen. De Paus
PIUS V was met het verijdelen van 's Prinfen oogmerken
zoo wel in zijnen fchik , dat hij in Maart
1569 aan ALBA een' gewijden hoed en zwaard ten
gefchenk zond, als aan eenen treffelijken voorvechter
van het Roomfche Geloof.
Na het verdrijven van den Prins van Oranje ,
wakkerde het vervolgen, veroordeelen en ftraffen
wederom aan; doch te gelijk ook het vlugten van
vele ingezetenen. Meer dan ioo,coo huizen acht
men hier door geruimd te wezen van degenen , die
hunne middelen, neering en handteering in vreemde
landen bragten. Bijzonder wil men, dat, omtrent
dezen tijd, eene groote menigte van Wollenwevers
(*) nocrr Bladz, 173.
uit

G E S C H I E D E N I S . 297
uit Vlaanderen geweken is, die 's Lands bloeijende na C. G,
handwerken naar Duitschland, en vooral ook naar Jaari5i7.
tot 1551.
Engeland, hebben overgebragt. Men kan van het
getal der gewekenen eenigzins oordeelen uit het getal
der zulken, die door den Raad der Beroerten geregtelijk
ingedaagd zijnde , gebannen werden , hetwelk
in November dezes jaars, al meer dan 3,000
beliep. Ook gaf men weder een Plakaat uit, op
het ftuk der Boeken, welke van nieuws verboden
werden.
Te Groningen kwam KAREL QUARRE, Raad van
Braband, kennis nemen omtrent het ftuk der Kerkplondering
en andere misdaden van dezen tijd. De
ftads Bouwmeester, JAN BARNENDE , werd met de
ftads Metfelaars en Timmerlieden in hechtenis genomen,
die in het jaar 1566 de Minderbroederskerk
hadden opgeruimd en voor de Hervormden gereed
gemaakt, op last van Burgemeesteren , doch die
thans ontkenden, daar toe last gegeven te hebben.
De Bouwmeester brak met twee arbeidslieden uit
den Kerker, maar de anderen, drie of vier in getal,
werden tot het zwaard gedoemd.
Te Valenchyn werden in Januarij 1569, binnen
drie dagen tijds, 57 mannen, meest Burgers, onthalsd.
Die van Limburg moesten thans hunne befcheidenheid
in geloofszaken en het dulden der Hervormden
ontgelden; ook werden in Vlaanderen en
zelfs te Brusfel velen ter dood gebragt.
Terwijl ALBA in dit jaar den tienden Penning'
ejschte van den verkoop van alle roerende goederen,:
welke eisch 110.0de werd ingewilligd en een algemeen 1
Te Groningen.
Hende
.•'enning
:n Waergeuzen
T 5 mis

Streng
Plakaat
omtrent
denGodsctienst.
298 K E R K E L I J K E
na C. G. misnoegen veroorzaakte, rustte Prins WILLEM van
Jaari5i7.
Oranje zich ter Zee toe, op raad van den Admi­
tot 1552.
raal DE COLIGNY, en gaf bedellingen uit, om de
Spanjaarden te water te befchadigen. In het eerst
echter verrigtte dit zeevolk , hetwelk men de Wa­
tergeuzen noemde, weinig van belang, dan dat zij
verfcheidene fchepen namen, en hier en daar op de
eilanden en eenige plaatfen in Friesland en Noord-
holland eene landing deden en plunderden.
Middelerwijl liet de Hertog van ALBA den Stad-
houderen der bijzondere landfchappen last geven ,
om, als het misbrood, of de heilige olie tot berig-
ting der kranken, over ftraat gedragen werd, op
ieders aanftellen, woorden en gelaat te doen letten ,
en degenen, daar men eenige oneerbiedigheid aan
befpeurde, te ftraffen : de dooden, dien de Geeste­
lijkheid de gewijde aarde weigerde, op het galge-
veld te voeren, aan ALBA bekend te maken , en
hunne goederen op te fchrijven: de vroedvrouwen
bij eede te verbinden, dat zij de ontvangene kinde­
ren , binnen vierentwintig uren, den Priester van
haar Kerspel zouden aangeven, opdat men wiste,
of zij op de Roomfche wijze gedoopt waren. Deze
orde werd den eerden Junij in Holland bekend ge­
maakt. Ook werd het Plakaat van Keizer KAREL
V, omtrent het uitroeijen der Ketterijen, in het jaar
1550 te Augsburg uitgegeven, op nieuw bekrach­
tigd; en ten einde de vermeende Ketters te ontdek­
ken , hield de Landvoogd aan alle hoeken zijne ver-
fpieders, die bij het volk zeven duivers lieden ge­
noemd werden, omdat zij hunne betaling ontvingen
in

GESCHIEDENIS. aoo
in penningen, op die waarde geflagen (*). Dus ia C. G.
ging dan de wreedheid haren ouden gang; onder faari5i7.
:ot 1552.
anderen werd te Antwerpen zekere WILLEM TA-
VART , een oud man van omtrent 80 jaren , ten
vure gedoemd; maar, toen men hem de handen
bond, en de tong vastmaakte, in flaauwte gevallen
zijnde, deed men hem weder in den Kerker voeren,
en daar verdrenken.
Te Brugge bevond zich thans zekere Franciskaner
Monnik, Broer CORNELIS ADRIAANSZOON van
^Dordrecht, die, dus wordt hij beichreven (f),
overloopende van gal, glad van tong, ftijf van kaken
, ten rijkfte begaafd met den geest van onbefchaamdheid
, den Predikftoel betrad, en met ongefnoerden
monde, en woorden van walgende vuiligheid
, niet alleen tegen de Onroomfchen , maar
zelfs tegen de Overheden , bulderde. Boven deze
openbare ergernis, was eene verborgene in het licht
gebragt, hoe hij zich kittelde, met het geheim des
harten van verfcheidene vrouwen en maagden te
doorritfelen; en haar zoo dwaas wist te broeden ,
dat zij hem de inwendigfte gedachten van vleefchelijke
bekoringe, en alles wat nacht en flaapkamer
bedekt houden, in biecht meldden; ja, zich moedernaakt
voor hem uitkleedende, die onkuisheid kwanswijs
met roeden lieten uittuchtigen; waar over hij
eindelijk, ten aanftaan van den Magiftraat, in het jaar
1563,
(*) BOR Nederl. Hifi. V Boek. fol. 224. HOOFT V
Boek. pag'. 196.
(f) HOOFT XIII. p. 5Ö8, 569.
Broêr
CORNBLl»

300 K E R K E L IJ K E
na C. G. 1563, Klooster en ftad moest ruimen, en door zij­
Jsari5i7.
nen Overfte naar Tperen verzonden werd. Na drie
tot 1552
jaren, in het jaar 1566, zonder verlof wedergekeerd,
haaide hij de Wethouders, die het hem gedaan had­
den, fchandelijk over, en ging met fchelden en tie­
ren den ouden gang, onverlet; eerst mits de hijs-
terheid, thans mits de bitterheid des tijds, als nie­
mand aan den Staf der Geestelijkheid baffen darde.
En, dus doende, bragt hij de landvoogdij van ALBA
door, tot dat de dingen een zwaai namen. Als
loen beftond hij tegen het bedrijf des Hertogen ,
met gelijke losfigheid, uit te varen. Sedert, hoe de
wind van 'slands verlichting bet opftak, hoe hij
bet de kap daar naar keerde: weshalve men hem
auldde: mogende zelfs de andere gezindheden wel
reelen, dat zich de Roomfche, door al zulke ont-
1 :erfels eener Kerke, afzigtig maakte.
Men heeft twee Deelen in Octavo van zijne Ser-
• j noencn uitgegeven. Wij willen een enkel Haaltje
?an zijne wijze van fchelden en tieren op den Pre-
» fikftoel opgeven, doch zoo echter , dat wij onze
( Gefchiedenis niet willen bezoedelen met zijne vuilig-
1 leden. Op den isden December 1566, als de Lu-
t her fche Leeraars te Antwerpen gekomen waren (*) t
\ oer hij met deze woorden tegen de Augsburgfche
( lonfesfie uit: „ Ba ziet toch eens, hoe zij ter-
I fcond, als zij gehoord hebben,dat deze vermaledijde
( leuzen willen veranderen van Religie , komen ge-
1 jopen met hunlieder Duivelfche Confesfie van Augs-
(f) Boven Bladz. 260*
burg,

G E S C H I E D E N I S . 301
burg, bij ja juist, hoe wij zitten er al naar en ia C. G.
wachten, tegen dat gijlieden komt, ba al gereed ,
;ot 1552.
ou ba, het is wonder, hoe gij zoo lang gebleven
zijt met ulieder jente Confesfie van Augsburg, die
eerst zoo liefelijk, loofelijk en bedriegelijk van dien
valfchen, verdoemden, helfchen Ketter, dien grooten
wijffelaar, dien ongeftadigen dobbelen PHILIP-
PUS MELANCHTHON gefield was, en die hij namaals
voort met zijn duivelsch , helsch fenijn zoo gansch
verdorven, en naar zijnen Ketterfchen zin vervalscht
heeft, dat zich de Zwinglianen, /Calvinisten, of
Sacramentarisfen met de Confesfie van Augsburg
willen en kunnen behelpen en befchermen: Daarom
ik" . . . doch wij willen de waardigheid der Gefchiedenis
met zijne vuiligheden niet onteeren. Liever
willen wij, om zijne ongeftadigheid te bewijzen
, nog een ftuk van een fermoen plaatfen , van
het jaar 1572, nadat de Watergeuzen den Br iel
hadden ingenomen. Hij zeïde: „Hou goê Jiên, heb
ik het u niet wel gezeid, dat de tiende penning de
Geuzen al in het land zal brengen, wat zullen wij
zijn ? Ja goê Üên! al Geus, het is beter, dan zij
zijn in een misverftand, maar wij zullen wel accorderen:
want zij houden den Koning voor hunnen
Prins en Heer. Ja het zal wel zijn, hebt gij het
nu niet wel gerokt, ei, gij Spanjaards, Spanjaards,
gij maakt ons al Geus, ja wie zou dit al geloofd
hebben, dat men zoo haast zou veranderen ? Ik
wilde wel om velen, dat ik nooit zulke fermoenen
gedaan had, daar af dat de Geuzen een boeksken
gemaakt hebben van mijn fermoenen. Wat wil het
wor

B8 C. G . worden toch ? ei booze generatie van Spanjaards,
Jaari5i7 • zijn wij niet wel betooverd geweest ? Heeren van
tot 1552
Brugge, ziet nu wel toe, het kost al ons lijf, indien
wij niet en fpelen: Spanjaards uit!> onze kinders
gekken met ons, de Geuzen hebben het ons
wel gezeid, wat er van komen zou."
Vier gewezen
Pastoors
in den
Haag ter
dood gebragt.
302 K E R K E L I J K E
Deze was zijne dagelijkfche wijze van prediken,
vele jaren, tot het jaar 1576, wanneer hem het prediken
verboden werd; ook was toen zijn Klooster
verfbord , omdat men eenige Monniken fchuldig
bevonden had aan onnatuurlijke misdaden, waarom
ook drie van deze Monniken verbrand en twee gegeesfeld
werden. Broer CORNELIS leefde nog eenigen
tijd, doch ellendig gekweld met verfcheidene
ziekten; hij is geftorven te Brugge in het jaar 1581
of 1582 (*).
De vervolging hield ondertusfchen den ouden voet.
In Februarij des jaars 1570 werd CUNERUS PETRI,
een wreed mensch, als Bisfchop te Leeuwaarden ingevoerd,
wien ALBA uitdrukkelijk belastte, het Concili
van Trente af te kondigen, en toe te zien, dat
zijne Geestelijkheid de Plakaten op het ftuk der Ketterij
onderhield. Kort daar na, den nden April,
deed men te Pamele in Vlaanderen twee mannen
om het geloof verbannen. In den Haag werden
vier Pastoors, met name AREND DIRKSZOON vos ,
die in de Liere bij Delft; SYBRAND JANSZOON ,
die te Schagen; ADRIAAN JANSZOON, die te TsfeU
tnon-
(*) EM. VAN METEREN Nederl. Hift. VHI Bock. fot.
149 > I5°-

G E S C H I E D E N I S . 303
monde, en WOUTER SIMONSZOON, die te Mutifter na C. G.
bij 's Gravenzande gedaan had, na drie jaren zit- Jaarisi/.
tot 1552.
tens, den iaden Mei bij het Geestelijk geregt als
Ketters verwezen, en op den 2?den ontwijd. Dit
ontwijden gefchiedde in dezer voege: Nadat zij uit
den Kerker geleid waren in zeker vertrek, hing men
hun de fieraden om, tot de bediening des Altaars
gevorderd. Toen bragt men hen in eene andere kamer,
voor den Bisfchop van 's Hertogenbosch, daande
tusfehen twee Abten. Deze fchoor ieder wat
haars van het hoofd, fchrapte hun met een zilveren
mes zachtelijk de kruin, en tippen der vingeren,
waar mede zij het geheiligde brood plagten op
te heffen. Voorts deed hij hun het misgewaad af,
zeggende in het Latijn: Ik trek u het kleed der
geregtigheid uit, hetwelk gij willens verworpen hebt.
Waar op de Pastoor van Lier in dezelfde taal voegde
: neen, maar het kleed der ongeregtigheicl. Met
eene zeiden de Pastoren hun aan, dat zij allen wel
beter wisten, dan zij deden. Doch , als toen de
Bisfchop met een verzekerd gelaat zijne hand op de
borst leggende, en met duren eede God aanroepende,
betuigde: Niet beter te weten; en in zijn hart
te gevoelen, dat de Roomfche Godsdienst de zekerfle
was, om zalig te worden , gaf hem AREND
DIRKSZOON , een man van 70 jaren, die hem best
gekend had, dit antwoord: Gij hebt ook de waarheid
voor dezen wel geweten: maar die door uwe
kwaadwilligheid verworpen : daar gij rekenfehap
van geven zult, ten dage des oordeels. Op dit
zeggen zag men den Bisfchop ftaan beven, en het
ont

304 K E R K E L I J K E
naC. G. ontftelde al de omftanders; want velen kenden de­
Jaarisi/. zen Pastoor voor een' geleerd, verftandig, en God­
tot 1552,
zalig man. De Bisfchop daar na leverde hen aan
de Heeren van den Raad over met de gewone bede,
dat men hen genadiglijk wilde handelen : daar de
grijze Pastoor op uitborst : Otiam Pharifaice! dat
is: hoi Farizeesachtig gaat men te werk ! Dus
keerden zij weder in de gevangenis. Den 2pften ,
op een' maandag tegen den avond, werd hun aangezegd,
dat zij 's anderen daags zouden fterven. Op
deze tijding hieven zij hunne handen met vreugde
ten hemel, God dankende, dat de dag hunner ontbinding
voor handen was, en zingende met luider
ftemme den löden PfaJm. Dien zeiven avond hielden
zij, tot onderlingen troost, des Heeren Avondmaal
in den Kerker. Ook verzochten zij aan hunne
Geloofsgenooten, dat men hen dien overigen tijd
met geene aanfprake meer zou moeijelijk vallen,
maar God voor hen bidden. De ganlche nacht werd
bij hen doorgebragt met bidden , zingen van Pfalmen
, en het lezen der Heilige Schriften. Op den
«often zag men hen, na het hooren van hun vonnis
, te Hove, ter dood treden, de Gemeente met
wonderlijke vrijmoedigheid vermanende, en hunne
zielen aan God aanbevelende. De vader van ADRI­
AAN JANSZOON nam zijnen zoon waar , in het afkomen
van de Hofpoort, en ontzag zich niet, zijne
ftandvastigheid met woorden te ftijven, zeggende :
Mijn lieve zoon, ftrijd nu vromelijk : want de kroon
des eeuwigen levens is voor u bereid. Het verder
fpreken werd den vader van de dienaars belet, maar
de

GESCHIEDENIS. 305
de zuster vervolgde de redenen des vaders : Mijn na Ci G.
broeder, zeide zij, blijf voljlandig, het zal niet Jaansi7«
tot 155a.
lang duren; het eeuwige leven /laat voor u open.
Ondertusfchen fchijnt noch den eenen noch de andere
deswegens iets kwaads wedervaren te zijn,
waar uit genoeg fcheen te blijken, dat het Hof niet
dan uit drang tot zoodanige daden van wreedheid
gekomen is. Ook wurgde men deze vier Pastoren,
eer men hen verbrandde (*).
Den iaden Mei kwam een nieuw Plakaat in het
licht, omtrent het drukken van Boeken , hetwelk
het geheele bewind van drukken onder het opzigt
van eenen Gemagtigde of Hoofddrukker ftelde.
Te Mechelen werd de Geestelijkheid van dat
Aartsbisdom bijeengeroepen, om fchikkingen te maken
ter invoering van het Concilie van Trenten.
Alle ambtenaars moesten eenen eed afleggen: dat
zij waren in de gemeenfchap der Roomfche Kerk,
en geen deel hadden met eenigp (ectpn nf ketterijen,
maar die, zoo veel in hen was, wederftaan zouden.
De Staten 'sLands van Utrecht waren middeler­ Vonnis
wijl voor den Raad der Beroerten gedaagd, om zich egen dio
?an
wegens het voorgevallene in het jaar 15Ó6 te ver­ Jtrechc.
antwoorden; men befchuldigde hen, dat zij te flap
geweest waren tegen de Onroomfchen. In Julij werd
een vonnis tegen hen uitgefproken, waar bij de vijf
Kerken van Utrecht, de Edelen, die het verdrag
met de Onroomfchen gemaakt hadden, en de fteden
(*) BRANDT Bladz. 371.
HERV. III. V
Utrecht»

a C. G. Utrecht, Amersfoort, Wyk te Duur ft ede en Rhet-
Jaari5 7 nen vervallen werden verklaard van het voorregt ,
tot 1552
om ter Staatsvergadering te mogen verfchijnen, met
verbeurtenis van alle andere vrijheden, tot dat de
Koning ander bevel geven zou. Die van Utrecht
beriepen zich wel op den Koning, doch met weinig
vrucht.
Algemee­ Twee dagen na het uitfpreken van het vonnis tenevergifgen
Utrecht, op den ióden van Julij, deed de Herfenisafge
kondigd. tog te Antwerpen eene algemeene vergiffenis afkondigen
voor alle berouwhebbende Ketters, Doch alzoo
de Leeraars, Ouderlingen en Diakenen der Onroomfchen
; zulken, die Leeraars hadden geherbergd;
die de wapenen hadden opgevat tegen het
vaderland; die daar toe penningen hadden verzameld
of bijgebragt; die eenig geweld aan Geestelijke
goederen en perfonen hadden gepleegd; de verbondteekenaars
en inleveraars van het verzoekfchrift aan
de Hertogin; alip Rpgenten, Overften van plaatfen
en Ambtenaars, die zich in den oproer gemengd
hadden, en verfcheidene anderen van de vergiffenis
waren uitgefloten, ten ware zij binnen zes maanden,
welke tijd naderhand verlengd werd, in perfoon of
door Gemagtigden , voor den Hertog verfchenen ,
vond men naauwelijks iemand , die zich op deze
vergiffenis verlaten durfde. Ook zag men geen einde
van de vervolging , en werden alom vele menfchen
ter zake van het geloof ter dood gebragt (*),
Schlk-
306 K E R K E L I J K E
De oorlog ter zee werd intusfchen met kracht
voort-
(*_) BRANDT Bladz. 390.

G E S C H I E D E N I S . » ö ?
voortgezet, waaromtrent de Prins van Oranje eenige
betere orde beraamde, gevende in eenen beitellingsbrief,
gedagteekend den joden Augustus, aan
zijnen nieuwen Admiraal, den Heer van LUMBRES ,
te kennen: dat hij ten allen tijde de eer, den dienst
en glorie van God , en de vrijheid en verpligting
van zoo menige arme, benaauwde en verdrukte
Christenen boven alle dingen der wereld had ge.
zocht. Onder anderen gebood hij, dat elk fcbip
een' Kerkendienaar zou hebben , om Gods woord
te verkondigen , gebeden te doen, en de foldaten
met de fchippers in Christelijke zedigheid te houden.
Deze Watergeuzen maakten federt dett meester
in zee. In maart 15%! namen zij onder anderen
eene vloot van 30 groote fchepen.
13 C. G a
Jaari5i 7.
tot 1552.
kingen op
den oorlog
ter
Zee.
Middelerwijl was ALBA wederom te rade gewor-1
den, om den tienden Penning door te drijven. Dit c
bleef echter overal tegenlhmd vinden, en de bijzon- {
dere Staten maakten geen' haast met hei afkondigen 1
LBA
ringt aaft
p den
enden
'enning.
van des Hertogs Plakaat deswegens. De Hertog gaf
wel eer.igzins toe, door eenige matiging in dit Plakaat
te brengen, maar eindelijk dit tegendribbelen
tnoede, befloot hij den tienden Penning met geweld
in te voeren, en eerst wel te Brusfel, alwaar hij
zijn verblijf hield. Hij gebood dan in de Lente des
jaars 157a der Wethouderfchap dier ftad denzelven
te doen heffen, en zij begon dadelijk hand aan het
werk te Haan. Maar nu floten vleeschhouwers,
bakkers en brouwers hunne winkels , zeggende,
niets te koop te hebben. Elk raakte op de been.
ALBA nog niet gezind, om het ftuk op te geven,
V » bs-

508 K E R K E L I J K E
n*C. G. aefluit, eenige winkeliers te doen vatten, en in hun­
JaariSi7. ne eigene deuren te doen ophangen , om dus den
tot 1552.
overigen fchrik aan te jagen. En wil men, dat de
beul reeds last had, om zeventien droppen en ladders
van tien of twaalf voeten gereed te maken,
ja, dat de bezetting in de wapenen, en Don FREDE­
RIK, Zoon van den Hertog , ten huize van VIGLIUS,
bezig was, om de vonnisfen te ftellen, toen de tijding,
dat de Watergeuzen den Eriel hadden ingenomen
, den Hertog van befluit deed veranderen en
het heffen van den tienden Penning ftaken.
Nieuwe Voordat wij deze merkwaardige gebeurtenis en de
en flrikte groote omwenteling , daar op gevolgd , verhalen ,
orde omtrent
het moeten wij echter gewag maken van nog eene -of
drukken twee bijzonderheden, behoorende tot de gebeurte-
van Boeken.nisfen
van het jaar 1571. Het eerfle is eene nieuwe
en flrikte orde op het drukken en verkoopen van
Boeken. Daar was al federt eenige jaren door de
Inquifitie eene lijst van verbodene Boeken opgefteld
en uitgegeven, maar op last van den Paus PAULUS
IV ging men verder. Daar werd eene lijst opgemaakt,
die in drie deelen verdeeld was. Het eerfle
deel begreep de namen der genen, wier geheele
werken, van welke ftoffe die ook handelden , ook
van zaken, die geen Godsdienst raakten, te eenemaal
verboden werden. En onder dezen werden
niet alleen gefield degenen, die eene leere , ftrijdig
met de Roomfche, beleden hadden , maar ook velen,
die in de gemeenfehap met die Kerk geleefd
hadden, en geftorven waren. Het tweede deel vervatte
de namen der Boeken, die in het bijzonder
ver-

G E S C H I E D E N I S . 309
veroor leeld waren, zonder dat men de andere Boe­ na C. G.
ken verbood, welke die Schrijvers gefchreven had­ Jaari5i7.
tot 1552.
den. Het derde behelsde eenige fchriften van ongenoemde
Schrijvers. Ook maakten de Inquifiteurs
eene lijst van 62 Boekdrukkers, verbiedende al de
Boeken, die zij gedrukt hadden, het zij van welk
Auteur, van wat ftof, of in welke taal dezelve gefchreven
waren. Het Concilie van Trenten befloot
weder eene lijst te maken van de verbodene Boeken,
maar ook, dat men daarenboven de andere Boeken ,
van welke ftoffe die ook handelden , door Theologanten,
die men betrouwde, op den toets zou Hellen;
en dezelve met raad en goedvinden der Bisfchoppen
, of hoofden der Inquifitie , zuiveren van
hetgeen bevonden zou worden, der Roomfche Kerk
nadeelig te wezen. Dit befluit werd thans in de
Nederlanden, op last van ALBA , te werk gefield ,
onder het toezigt van den geleerden BENEDICTUS
ARIAS MONTANUS. Vervolgens werd er een Index
expurgatorius vervaardigd, een Register van zuivering
van hetgeen men in de Boeken wilde uitgemonflerd
of uitgefchrapt hebben, welk Register op
's Konings kosten bij CHRISTOFFEL PLANTYN gedrukt,
maar geheim gehouden en alleen aan de Beoordeelaars
, (Vifltateurs,) van Boeken in het geheim
medegedeeld werd, om zich daar naar te gedragen.
Volgens den inhoud van dit heimelijk Register heeft
men, in korten tijd, vele treffelijke Boeken, met
tiitfchrapping van zeer aanmerkelijke zaken, verminkt,
en ten deele bedorven. Ook bleef dit Register
eenige jaren verborgen, en werd eerst in het
V 3 jaar

fla C. G.
Jaar 1517.
tot 1552.
Sijnode
van NederlandfcheKerken
te
Embden.
<
3io K E R K E L I J K E
jaar 1586 door FRANCISCUS JUNIUS, van Limburg
naar Duitschland geweken, en toen ter tijd Profes-
for der Theologie te LIeidelberg, die het van goe­
der hand had ontvangen, in het licht gegeven, en
de druk van PLANTYN , ter eeuwiger gedachtenis
van zulk een ftout beftaan, in de Pahzifche Boeke-
kamer ten toon gefield (*_).
Ondertusfchen hielden de Nederlandfche Kerken,
die onder het Kruis zaten , ea in Duitschland en
Oostvriesland verftrooid waren , zekere vergadering
te Embden, daar KASPAR VAN DER HEIDEN, toen
Predikant van Frankendaal, voorzat. Men ftelde
hier orde op het houden van Confifiorien, Klasfen ,
Sijnoden, en verdere verzorginge der Gemeenten.
Het eerfte artikel, hetwelk men hier maakte , was
van dezen inhoud: „ Geene Kerke zal over eene
„ andere Kerke, geen Dienaar des woords, geen
„ Ouderling, noch Diaken, zal de één over den
„ anderen heerfchappij voeren , maar een iegelijk
„ zal zich voor alle vermoeden en aanlokkingen ,
„ om te heerfchappen, wachten." Dit fcheen ge­
kant tegen de Bisfchoppelijkheid, die onder de
Roomschgezinden , en ook, doch op eene andere
wijze, in de Reformatie van Engeland, Zweden ,
Denemarken en Duitschland, plaats had gehouden.
Ook „ werd er bij de Broederen goedgevonden ,
„ de Belijdenis des Geloofs der Nederlandfche Ker-
ken, tot bewijs der eendragtigbeid in de leere,
te ondert ...kenen; insgelijks ook de Belijdenis der
(*) ÜI'ANDT E/adz, 394-40:.
,j Ker»

G E S C H I E D E N I S . 311
,, Kerken in Frankryk; om daar mede hunne ver- na C. G.
„ bindtenisfe en eenigheid met dezelve te betuigen. Jaari5i7. tot 1552.
,, Tot deze onderfchrijving zou men ook de Leer-
„ aars, die toen buiten de vergadering waren, en
„ ook die voortaan tot den dienst zouden beroepen
,, worden, vermanen." In een van de beraamde
artikelen, (art. V.) ftond, „ dat men in de Ge-
„ meenten der Franfche fpraak den vorm van den
„ Geneeffchen Katechismus, en in de Gemeenten
„ der Nederduitfche taal den vorm van den Hei-
„ delbergfchen behoorde te gebruiken, doch of daar
„ eenige Kerken een' anderen vorm van Katechis-
„ mus, den woorde Gods gelijkvormig , gebruik-
„ ten, die zouden niet gedwongen worden te ver-
,, anderen."
In het begin van het jaar 1572 woedde de Ge­ Groote
loofsdwang nog hevig voort. Te Dordrecht werd jmweneling
in
nog den 28den Maart JAN VAN KUIK , kundig Glas- iet jaar
fchrijver en Schilder, een man van onbefproken le­ [572.
vensgedrag , maar Doopsgezind, met nog eene
vrouw van Molenaarsgraaf, ten vure gedoemd ,
gelijk te Delft den 5den Februarij twee Doopsgezinden
verbrand waren, doch op den eerden April
daaraan volgende werd de dad den Br iel, die men
voor den fleutel van Holland hield, door de Watergeuzen
bemagtigd. . Verfcheidene merkwaardige
bijzonderheden liepen hier zamen. ALBA had kort
te voren de dad van bezetting ontledigd, om Utrecht
naar zijnen zin te dellen. Op zijn aandaan, deed
de Engelfche Koningin ELIZABETH, de vloot der
V 4 Wa

naC. G
]aari5i7.
tot 1552.
312 K E R K E L I J K E
Watergeuzen hare havens ruimen. Deze vloot thans
26 fchepen fterk, bemand met 250 foldaten, en in
het geheel met 600 man, ftond onder bevel van
WILLEM , Grave van der Mark , Heere van Lumei,
dien de Prins van Oranje thans tot Admiraal had
aangeiteld.- Reeds eenigen tijd hadden fommige Be­
velhebbers en bijzonder JAKOB SIMONSZOON DE RYK,
voorheen Graankoper te Amfterdam, nu Bevelheb­
ber van een Oorlogfchip , op zijne eigene kosten
uitgerust, den Vlootvoogd en de andere Hoplieden
voorgehouden, dat zij te eerlijk geboren waren, om
hun leven in het zeefchuimen te flijten, hen aanzet­
tende , om iets loffelijks en van meer gevvigt, ten
diende des vaderlands, te ondernemen. Nu verdo­
ken van, eene veilige ichuilplaats in de Engelfche
Zeehavens , wendt men den deven naar Tek/el,
maar door tegenwind beloopen, wordt men als ge­
leid, om den mond der Maze in te loopen, en het
thans weerlooze den Brie/ te bemagtigen. Dit gelukte
zonder eenigen tegendand, en de gevolgen gingen
alle mcnfchelijke verwachting te boven, BOSSU, van
Utrecht opgebroken, deed eene vergeeffche poging-,
om den Briel te herwinnen, en maakt den haat te­
gen de Spanjaarden door het ganfche land grooter,
door het fchenden van zijn gegeven woord te Rot­
terdam. Nu verdreef Flisftngen in Zeeland zijne
bezetting ; ook Fere verkoos 's Prinfen zijde. Ia
Noordholland gebeurde hetzelfde met Enkhuizen.
En eer het jaar nog half verdreken was, had geheel
Holland en Zeeland zich tegen de Spanjaarden ver­
klaard,

G E S C H I E D E N I S . 313
klaard, uitgezonderd Amfterdam in het eerstgemelde, na C. G.
Middelburg en Goes in het laatstgemelde landfchap. Jaari5i7.
tot 1552,
Onder meer andere zonderlingheden, bij het om-
flaan dezer fteden gebeurd, verdient aanmerking het
volgende , te Gouda voorgevallen. Hier liep één
der Burgemeesteren uit verbaasdheid, terwijl de ftad
op den ioden Junij door fchaars 60 mannen bemag-
tigd werd, ten huize eener weduwe, om het lijf te
bergen. Hij van haar in eene fpinde gefloten, vraag­
de, of hij daar al veilig was? Zij antwoordde:
Och ja, Heer Burgemeester! mijn man is daar
„ menigmalen in verborgen geweest, als hij van u
„ en anderen gezocht werd, en de Kastelein er
„ voor flond." Dit koelzinnig verwijt was het
zwaarfle , dat hem wedervoer in wederwraak der
gepleegde vervolging.
Maar te Gorkum werd de omwenteling door weWreedderwraak vuil bezoedeld. Deze ftad ging den 2Ö(ten heid te
Gorkum
Junij over. De Priesters, Geestelijken , en vele
gepleegd.
Roomschgezinde Burgers op het Slot gevlugt, moes­
ten dit des anderen daags overgeven, mits behou­
dende het leven, anderen zeggen, op genade of on­
genade. Nu nam de ongeregeldheid, moedwil en
wreedheid haren gang. Negentien Geestelijke per­
fonen werden naar den Briel gevoerd, en tusfehen
den 8 en oden Julij, behalve drie, die het Pausfe-
lijk Geloof verzaakten , nevens de Pastoors van
Heynoord en Munfter, en nog een Monnik, door
last van LUMEI, met veel fmaads en pijns,ter dood
gebragt, zonder op de Brieven des Prinfen van
Oranje te pasfen, daar wel ernftelijk in belast werd,
V 5 zoo
Opmerkelijkgeval
te
Gouda.

K E R K E L I J K E
na C. G zoo wel Geestelijken als Wereldlijken in hunne vrij­
Jaarisi7 heden te handhaven (*_).
tot 1552
Dordrecht, Haarlem en andere plaatfen hadden ,
eer zij van partij wisfelden, bedongen, dat ten aanzien
van den Godsdienst en Geestelijkheid alles in
ltaat zou blijven, doch het duurde niet lang, of de
Beelden werden uit de Kerken gehaald, en de Gereformeerde
eerdienst ingevoerd. Dus maakten zich
de Hervormden te Hoorn meester van de Groote
Kerk, in welke den 5den Julij de Predikant LEO-
NARDUS , anders de Roogans genaamd, de eerfte
Predikatie deed. Daar na werd CLEMENT MAAR-
TENSZOON, die zich te Embden onthield, weder ingeroepen,
en op St. Jakobsdag tot Leeraar aangenomen
, op eene wedde van 250 Guldens jaarlijks.
Berigt- De Prins van Oranje gaf ondertusfchen zijne infchriftvanzigten
omtrent het ftuk van den Godsdienst, daar
den Prins
aan SONOI heen ftrekkende, dat ieder zijn geloof ongehinderd
omtrent zou mogen beleven en uitoefenen, te kennen in zijn
denGods-
Berigtfchrift aan Jonkheer DIEDERIK. SONOY, dien
dienst.
hij tot zijnen Stadhouder in Noordholland aanfielde:
,, dat hij de hand daar aan zou houden, opdat het
,, woord Gods aldaar werd verkondigd en gepre-
„ dikt: mits ook toelatende de oefening van Gods-
,, dienst denzelven woorde conform, indien de in-
„ gezetenen , of eenigen van die dezelve begeer-
,, den, zonder nogtans te gedoogen , dat die van
,, de Roomfche Kerk eenige overlast gedaan werd ,
,, of dat hun belet gefchiedde in de oefening van
(*) BRANDT Bladz, 413.
„ hun-

GESCHIEDENIS. 3i 5
„ hunnen Godsdienst, ter tijd en wijle hij daar anders na C. G.
„ op zou geordineerd hebben." — Verders, dat hij Jaar 1517.
tot
de Wethouders en inwoneren onder anderen zou
1552.
doen zweeren: „ in geener manieren te gedoogen,
„ dat iemand in het prediken of de oefeninge van
„ het waarachtig woord Gods, navolgende het Eu-
„ angelium, hinder, letfel, of ftooring gedaan zou
„ worden, of in zijn geweten onderzocht, of ter
„ zake van dien, bij Inquifitie of Plakaten, ver-
„ volgd zou worden. En zij zouden desgelijks
„ dien van den Godsdienst der Roomfche Kerk geen
„ hinder of letfel doen."
Op gelijke wijze deed de Prins, op de eerde verVergadegadering
der Staten van Holland, welke den isden ringder
Julij bijeenkwam, bij monde van den Heer van AL- Staten
van Hol­
DEGONDE , aangaande den Godsdienst voordellen : land te
„ dat er vrijheid van Godsdienst zou gehouden Dordrecht
en
„ worden, zoo wel van den Gereformeerden als befluit
„ van den Roomfchen: dat een iegelijk in het zij- derzelve
omtrent
„ ne, in het openbaar, in Kerken of Kapellen, zoo
lenGods-
„ het gevoegelijks! bij de Overheid zou gefchikt wor- lienst.
„ den, vrije oefening van denzelven zou gebruiken,
„ zonder dat aan iemand belet, hinder of moeije-
„ nisre gedaan zou worden, en dat de Geestelijke
„ perfonen in hunne daten vrijelijk en onbekom-
„ merd zouden blijven; zoo zij zich maar in geene
„ vijandfchap of ongehoorzaamheid verliepen." Welk
voordel van den Prins door de Staten overgenomen
en in een befluit veranderd werd.
De omwenteling in Holland en Zeeland werd zeer
ergen
I
begunftigd en ALBA verhinderd, om derzelver voort " 1 Hene.
g 3 uwen
gang

3i6 K E R K E L I J K E
naC. G gang met nadruk te weeren, door het verrasfen der
Jaarisi7. ftad Bergen in Henegouwen, den 24ften Mei, door
tot 1552
Graaf LODEWYK VAN NASSAU; dit deed den Hertog
veroverd, van ALBA zijne voornaamfte magt derwaarts trek­
Tweede
ken, om die ftad te heroveren; terwijl ook Gelder­
veldtogt
vanoRAN- land, een gedeelte van het Sticht van Utrecht, en
IE. Friesland tot des Prinfen zijde overfloegen. Ook
kwam de Prins van Oranje wederom te veld, met
oogmerk, om den Hertog van ALBA te noodzaken,
de belegering van Bergen op te breken. Oranje
maakte zich in zijnen optogt meester van verfcheidene
fteden, doch was niet in ftaat, om zijn krijgsvolk
te beteugelen, dat het in dezelve geene geweldenarijen
bijzonder omtrent de Geestelijken pleegde.
Te Roermonde, hetwelk den i4den Augustus ftormenderhand
werd ingenomen, werden twee Karthuizers,
twee oude Priesters, PAULUS VAN WAAL-
WYK, des Bisfchops Kapellaan, in het Klooster vermoord
; een Diaken in de Kerk; en REINIER LIN-
TER , een Minderbroeder , voor de Misbroodskas.
Hier tegen gaf de Prins wel een fcherp Plakaat uit,
waar bij onder lijfftraffe verboden werd, iemand,
het zij Geestelijk of Wereldlijk, te misdoen, befchadigen
of verkorten, in goed of in bloed. Doch
het mogt weinig baten. Te Oudenaarden , hetwelk
met geweld bemagtigd werd, werd veel moedwils
gepleegd aan de Geestelijken, en zestien derzelven ,
toen men naderhand de ftad verlaten moest, aan
handen en voeten gebonden, in het water gefmeten,
daar zij allen op één' na verdronken; ook werd de
Baljuw der ftad doorftoken. Het leger verder naar
den

G E S C H I E D E N I S . 317
den kant van Bergen voortgetrokken zijnde, kreeg na C. G.
men onder weg tijding van den moord der Huge- Jaari5i7.
tot 1552.
tiooten te Parys; welke tijding en de vastigheid van
ALBA'S leger, die zich in zijn voordeel hield, het
ontzet der ftad verhinderde, welke zich den ioden
September op eerlijke voorwaarden overgaf, waarna
de Prins met zijn leger terug trok en hetzelve afdankte,
begevende zich in perfoon naar Holland.
De gewonnen' fteden werden verlaten , en Mechelen,
daar men 'sPrinfen volk gewillig ingelaten had,
door ALBA aan het krijgsvolk prijs gegeven, en drie
dagen achtereen vervuld met roof, moord en vrouwenfchennis.
De tegenwoordigheid des Prinfen van Oranje was Wreed­
in Holland des te gewenschter, daar LUMEI ,'sPrinheid van
LUMEI.
fen Stedehouder, woest van aard en ongezind of
onbekwaam was, om zijn krijgsvolk in toom te
houden; inzonderheid was hij verbitterd op de Geestelijkheid,
welke op verfcheidene plaatfen te deerlijk
mishandeld werd. In October had hij de Rad Schoonhoven
veroverd, onder voorwaarde: dat de genen,
die in de ftad wilden blijven, niet misdaan zouden
worden. Maar zoo haast was hij niet in de ftad
gekomen, of twee Monniken gewaar wordende, beval
hij hen dadelijk 'te wurgen. De Roomschgezinden
willen, dat er toen nog twee Monniken door
de foldaten zijn afgemaakt; en daar na nog twee
binnen het Slot van Gouda, waar zij zich vervoegd
hadden, om LUMEI te verzoeken, dat hij toch zijn
krijgsvolk in toom wilde houden, hetwelk hun
Klooster met onverdragelijken overlast te gronde
hielp.

na C. G. hielp. DIRK VOLKERTSZOON KOORNHERT, thaf!3
Jaari.517. uit zijne ballingfchap in het vaderland gekeerd , en
tot 1552
Secretaris der Staten van Holland geworden , die
omtrent dezen tijd het bekende Lied : Wilhelmus
van Nas/ouwen had gedicht (*_), kreeg van de Staten
last, om onderzoek te doen naar het gedrag
van fommige Hoplieden omtrent de opgezetenen te
platte lande, maar geraakte zoo zeer in den haat
bij LUMEI, dat hij raadzaam achtte, het land weder
te verlaten, zich naar Xanten in het land van
Kleef begevende. Doch KOORNHERT had zich ook
vele vijanden gemaakt, door zekere zijne drie Boekjes
: Van de Toelating en Decreten Gsds, waar in
hij de meeningen van KALVYN en BEZA tegenfprak,
en poogde te wederleggen.
Gelder­ Zoodra het leger van den Prins van Oranje afge«
land en
dankt, en Bergen overgegaan was, zond ALBA zijnen
Friesland
gaan we­ Zoon, Don FREDERIK , met een leger naar Gelderder
aan de land , welk gewest door den Graaf VAN DEN BERG
Spaanfchen
verlaten zijnde, zich aan de Spaanfchen onderwierp,
over. gelijk ook Friesland deed. Alleen bood de ftad
Moord te
Zutphen
en te
Kaarden,
ïlaarlem
door de
Spanjaardenbemagtigd.
318 K E R K E L I J K E
Zutphen eenigen wederftand, doch van de bezetting
verlaten zijnde, moest de burgerij de poorten voor
het Spaanfche leger openen , hetwelk terflond aan
het moorden en plunderen viel, en de flad aan acht
oorden in den brand flak. De moord te Zutphen
werd kort daar na gevolgd door dien van Naarden ,
op den eerden van December, niettegendaande aan
de ingezetenen mondeling vergiffenis was toegezegd.
(*) BRANDT Bladz. 42S.
Hier

G E S C H I E D E N I S . 3 i 5
Hier werd niets verfchoond, flechts 60 Burgers bena
C. O.
hielden het leven, waar van 40 ontkwamen, en de jaarisiy.
overigen gerantfoend werden. Men zag hier op tot 4552,
fchuld of onfchuld, noch onderfcheid van Godsdienst
; beiden , Pausgezinden en Gereformeerden
kwam eenerlei lijden over. Kerk noch Klooster,
noch ander Godshuis, -of eenige gewijde of ongewijde
plaats bleef van fchenden, fchaken , pijnigen,
moorden of branden verfchoond. De Spaanfchen
bedoelden hier mede den Landzaten den fchrik aan
te jagen, maar het viel tegen hunne verwachting
uit. Roomfchen en Onroomfchen vatten een' nieuwen
haat tegen zulke wreedheden op, en de Hollandfche
fteden, welke het met den Prins hielden,
namen een eenparig befluit, zich in geene handeling
met de Spanjaarden in te laten, maar zich tot het
uiterfte te verdedigen , waar van men weldra Haarlem
een voorbeeld zag geven, welke ftad in December
1572 belegert zijnde, een zwaar beleg ftandvastig
doorftond , en eerst zeven maanden daar na
in Julij 1573 overging, maar toen ook hare ftandvastigheid
met de ongenade der Spanjaarden , moord
en plundering, bezuren moest.
Doch, niet minder woest handelde van de andere
rVTislisn-
zijde de Graaf VAN DER MARK, Heere van LUMEI. deling
Wij hebben daar van reeds meer dan een voorbeeld i'an Pater
HUIS door
ontmoet; doch boven allen fnood was het ombren­ LUMEI.
gen van KORNELIS MUIS , een man van 72 jaren,
en Pastoor van het St. Agnieten Klooster te Delft\
alwaar de Prins thans zijn' intrek genomen had.'
LU

320 K E R K E L I J K E
nflC. G, LUMEI liet hem in December 1572, op een los ver*
Jaari5i7, moeden, dat hij, met zijne beste middelen , naar
tot 1552.
den vijand wijken wilde, vatten, hevig pijnigen, en
tegen 'sPrinfen wil, eer men hem te regt gedeld en
verhoord had, te Leyden ophangen (*). Doch,
in Januarij 1573, werd hij, benevens zijn' Luitenant
, BAR.THOLD ENTES , in* hechtenis genomen, en
hem, onder andere punten van befchuldiging, ook de
moord van Pater MUIS, en die van JOOST TOL ,
Priester te Leyden, een' vroom man, en liefhebber
des vaderlands, te laste gelegd. Zijn' Hofmeester,
die hem in zijne bedrevene wreedheid tegen de Pausgezinden
ten diende had gedaan, werd op last der
Staten met de koord gedraft. LUMEI verdedigde
zich fchriftelijk, op zijn krijgsmans, vergoelijkende
zijne wreedheid jegens de Roomschgezinden met den
ijver voor den Hervormden Godsdienst. De zwakheid
der tegenwoordige Regering gedoogde echter
niet, eenen man van zoo veel aanziens, en die den
lande zoo vele dienden had gedaan, aan den lijve
te draffen. Men ontdoeg hem dan; doch het leed
niet lang, of hij, fchijnende eenigen onraad met zijne
Walen te brouwen , werd wederom gevat, en
buiten Rotterdam op het Slot Honingen gelegd.
Van hier ontfnapt, maakte hij den Prins en de Staten
nog vrij wat fpels, tot in Julij des volgenden
jaars, wanneer men hem met zijne goederen ten
lande uit naar Luik vertrekken liet, daar hij, drie
(*) BRANDT Bladz. 436.
of

G E S C H I E D E N I S . 32*
of vier jaren later, aan de beet van een' dollen na C. Ó.
bond, of j zoo anderen willen , door vergif, aan faari5i7»
tot 155a.
zijn einde geraakt is (*).
In Westfriesland en het Noorderkwartier, leden Hopman
de Huisluiden, te dezen tijde, ook veel van SONOI'S
krijgsvolk, waar onder de Hoplieden en Bevelheb»
bers de gemeenen voorgingen in baldadigheid. Zekere
Hopman, WICHIEL KROK, had zich reeds aan
zoo vele fchelmftukken fchuldig gemaakt, dat zijne
foldaten verklaarden, niet langer onder hem te willen
dienen. Dikwijls was hij, op belofte van beterfchap,
verfchoond: doch onlangs, indronkenfchap,
te Langendyk, eenen Priester neus en ooren afgefneden,
toen aan den Haart van zijn paard voortgefleept,
en eindelijk doorfteken hebbende, deed
SONOI hem vatten, en in den Voorhof van het huis
te Schagen onthalzen , welke ftraf vooreerst eenig
ontzag verwekte.
Het was om dezen tijd, dat SONOI den Prins, in ]
gefchrifte, den gevaarlijken toeftand des lands on- (
irief van
'RANJE
an EONO!
der het oog bragt, met verklaring, dat men in de- <
m geen'
ze benarde omftandigheden des vijands geweld niet ~ loed te
zou mogen verduren, indien de Prins geen vast ^ erliezen
verbond met eenige Mogendheden gemaakt, en bekwaam
ontzet voor handen had. De Prins antwoordde
hier op onder anderen: „ Had God Haar.
„ Urn dat ongeluk laten overkomen, dat gaf geene
„ reden, om zijn Goddelijk woord daarom te ver-
„ loochenen, en te verlaten. Was daarom de fter-
(*) WAGENAAR VI Deel, Bladz. 455.
HERV. III. x
MICHIEL-
KROK
onthoofd

322 K E R K E L I J K E
na C. G, „ ke hand Go s eenigzins verkort ? zijne , Kerk en
Jaar 1517, „ Gemeente te niet gebragt? De liefde verwekte
tot 1552,
medelijden over Haarlem : doch naardien het
„ bloed der Martelaren te allen tijde het zaad der
Kerke was geweest, zoo behoorden de Landza-
,, ten, ziende, waar de vijand op «it was, en dat
hij Goddelijke noch menfchelijke verbonden hield,
„ maar de waarheid in het geheel zocht te onder-
,, drukken, des te meer gemoedigd te zijn, om de-
„ ze regtvaardige zaak te verdedigen, en die om
„ het verlies van déne ftad niet te verlaten. Te
„ meer, omdat men dezelve met geene kracht kon
„ overweldigen, en veel min zoo veel fterker fte-
den , die God lof nog overig waren , om zijn
,, woord te verkondigen, en zijnen naam te eeren ,
,, en nu nog meer dan te vooren gehard , om het
vijandelijk geweld te wederftaan, zou kunnen ver-
„ meesteren. Men vraagde naar zijne verbindtenis
„ met andere Vorsten. Vóór het aanvaarden van
„ de befchermïng der Christenen en andere verdruk-
„ ten in dit land, ftond hij in een vast verbond ,
„ en had het met den opperften Vorst van alle
Vorsten aangegaan , die nooit zijne betrouwers te
„ leur ftelde, en gewisfelijk ten laatfte zijne en hun-
„ nc vijanden te fchande zou maken. Doch wilde
„ hij ondertusfchen zich zeiven noch den vaderlan-
,, de bezwijken, maar goed en bloed wagende, de
„ middelen te werk ftellen, die hem de Heer der
„ heerfcharen had toegefchikt." Deze redenen , of.
fchoon men ze meer godvruchtig dan (taatkundig
mogte achten, waren nogtans regt gefchikt, om de
Be*

G E S C H I E D E N I S . 323
Heden, in dezen benaatiwden tijd, met hoop en
moed te vervulJen (*).
'bPrinfen uitzigten bleken ook, door de volgende
gebeurtenisfen, niet ijdel te wezen. Alkmaar door
de Spaanfchen belegerd zijnde, werd gered en behouden.
Gedurende deze belegering overleed hier
de Predikant JAN ARENDSZOON, die zoo veel voor: jevangett
de zaak der Hervormden had gedaan. Deze$ zegt
men, dat in zijne krankheid zijne bekende vrienden,
Meester NANNING VAN FOREEST, FILIPS CORNE-
LISZOON en anderen, voor zijn ziekbed deed komen,
en hen hartelijk tot kloekmoedigheid opwektej
en met de verzekering des aanilaande verlosfing vertroostte.
God', zeide hij, zal eene goede uitkomst
geven, en de vijand ditmaal de flad niet overwinnen.
Ook werd Geertruidenberg door 's Prinlèrl
volk verrast; en BOSSU, de Stadhouder van Holland
voor de Spanjaarden, op de Zuiderzee, met
zijne Vloot geflagèö en zelfs gevangen ; terwijl AL­
BA in de grootfte verachting geraakte, en zich thans
te Amfterdam onthoudende, zich daar niet veilig
achtte, maar die flad bij nacht verliet, zonder zelfs
zijne fchulden te betalen , welke hij daar gemaakt had*
Dewijl ALBA om geld verlegen was , had hij irt
September 1573 de Algemeene Staten befchreveii $
om van hen geld te verkrijgen, waar tegen die van
Holland en Zeeland de Algemeene Staten in eenert
gedrukten Brief vermaanden, liever zich met hen té
vereenigen tot verdediging der Burgerlijke en Gods*
(*) BRANDT Bladz, 444-/1.4^
st. 2
dien-
na C. Öi
jaar!5i7;
:ot 1554*
Alkmaar
ontzet,
vösso ge­
lagen en

na C. G.
Jaari5i7.
tot 1552.
ALBA verlaat
het
land. Don
LOUIS DE
REQÜE-
SENSVOlgt
hem op.
S24. K E R K E L I J K E
diende vrijheid. Te zelfden tijde kwam er op
naam van den Prins en de Staten van Holland en
Zeeland een verzoekfchrift aan den Koning in het
licht, dat bij hen van de geweldenarijen van ALBA
wilde verlosfen. ,, Wij verzoeken," zeiden zij daar
in, „ van uwe gehoorzaamheid niet omflagen te
„te wezen, maar alleen, dat onze confcientien
„ voor God den Heere mogen bevrijd blijven ; dat
,, wij zijn heilig woord mogen hooren, en hetzelve
„ navolgen, om den alleropperften Regter te jong-
„ ften dage rekening van onze zielen te mogen ge-
„ ven."
Maar ALBA verdrietig en vol fpijt, dat hij niet
flaagde in het onderbrengen dezer landen, maar
ziende integendeel de verwarringen en de afkeer
van zijn bewind toenemen, terwijl er voor zijnen
Raad der Beroerten, omtrent dezen tijd, wel 15,000
zaken onafgedaan hingen, verzocht en verkreeg van
den Koning zijn ontflag van de Landvoogdij, onder
voorwendfel van zwakheid en ouderdom. Zijn op­
volger Don Louis DE REQUESENS , Groot-Kom-
mandeur van Kastilie' en Stedehouder van Milaan,
kwam den i^den November te Brusfel, en den
iQfteti dier maand ftelde ALBA het bewind in zijne
handen. Hij bleef echter nog tot den iften Decem­
ber te Brusfel; gaande den iSden op reize, en ne-
nende zijnen weg op Genua, van waar hij te water
n Spanje kwam. De Koning ontving hem gunfli-
i ïer dan men verwacht, en in de Nederlanden zelfs
1 eeds verfpreid had. Het is waar, hij werd kort
J lier na, ter oorzake van een huwelijk, door Don
1'RE-

GESCHIEDENIS. 3*5
FREDERIK op zijnen raad tegen den zin des Konings na C. G.
aang.-gaan, te Uzeda gevangen gezet, maar na den jaari5i7.
:ot 1552.
dood des Konings van Portugal in vrijheid gefield,
kreeg hij zelfs het bewind over het leger, gefchikt,
ora Portugal te bemagtigen; en is in het jaar 1582
den iiden December in hoogen ouderdom te Lisfabon
overleden. Zijne vrienden en vijanden zijn het
eens, dat hij een doorliepen en geoefend 'krijgsman
is geweest, doch dat zijne trotschheid en kleinachting
voor anderen, en zijne matelooze ftrengheid ,
die tot wreedheid ontaarde , den Koning zeiven ,
wiens gezag hij hier in top zocht te vijzelen, meer
fchade dan voordeel heeft gedaan. Men geeft hem
na, dat hij zich, op zijne reize uit Nederland, bij
Graaf LODEWYK van Konlngfte'in , Oranje's Oom
van Moeders zijde, beroemd zou hebben, gedurende
zijn bewind over deze landen, hetwelk maar zes
jaren geduurd had, 18,600 menfchen, om het geloof
en wederfpannigheid-, te hebben doen ombrengen,
en nog durfde VARGAS wel zeggen : ,, dat
s, Nederland door malle barmhartigheid verloren
„ ging (*).
Onder de genen, die dit jaar 1573, ter zake van Vervol­
den Godsdienst, op fchavotten ftierven, wordt geginggedurendewag gemaakt van eenen Edelman van Gend, met hetjaar
name ANTONIS UITENHOVE , dien ALBA levende 1573.
liet braden; doende hem, tot' kortswijl der Spanjaarden
, gefloten aan een' langen keten , in een'
ring van vuur rondloopen, tot dat zulk een woeste
(*) WAGENAAR VI Deel, Blacfc, 455.
X 3
en

326 K E R K E L I J K E
na C. G. en wreedaardige dood den trawanten zeiven jam­
jaar 1517. merde , en met hunne heibaarden, tegen 's Hertogs
tot 155.?..
dank, verkort werd. Te Oudenaarden en te Brusfel
en elders werden ook anderen op den vuurftapel
gebragt.
Gocïs- Maar in al de fteden en plaatfen, die thans tegen
dienst de Spanjaarden in oorlog waren, hield het Kettervrijheidin
rlülland dooden en de gewetensdwang tevens op. De Room­
enz. fche Geestelijken hadden wel in de eerfte verwarringen
der omwentelingen hier en ginds veel moeten
lijden, gelijk wij daar van voorbeelden gezien hebben,
waar van de Roomschgezinden veel ophefs
gemaakt en Martelaarsboeken gefchreven hebben ;
maar alles was gefchied door ongebonden krijgsvolk,
of door een' woesten LUMEI, tegen de wetten
en het oogmerk der Regering. Ook waren verfcheidene
handdadigen aan zulken moedwil geftraft, zoodra
de verwarde zaken flechts eenigzins de handhaving
der wetten gedoogden. Het is ook waar, dat
de beloften, bij het omilaan van fommige fteden,
ten aanzien van het gebruik der Kerken enz., gedaan,
niet firikt gehouden zijn geworden, doch ook
dit was veelal de fchuld der tijden. Eerlang werd
ook bij de Staten van Holland, op zekere dagvaart
te Leyden, ftaatsgewijze befloten, dat men de oefening
van den Roomfchen Godsdienst zou fchorfen
en verbieden. Dan dit was niet naar den zin en
het gevoelen des Prinfen van Orar.je, hoewel hij het
in vervolg van tijd verdedigde in zijne verantwoording
in het jaar 1580, zeggende: ,, dat zij, die
„ in den beginne tot 'sLands behoudenisfe hadden
j, goed

G E S C H I E D E N I S . 327
„ goed en uitgevonden, dat de eene en andere Re- w C. G.
„ ligie zou aangehouden worden, daar na door de [aari5i7.
ot 1552.
,, ftoute aanflagen, flimrne trekken, en ve:raierijen
„ van de vijanden, die onder de ingezetenen vermengd
waren, ondervonden hebben, dat hun
„ Staat in gevaar fiond van een onvermijdelijk verderf,
ten ware dat zij de oefening van den Roornfchen
Godsdienst deden ophouden; omdat degenen,
die daar belijdenis van deden, ten minfte
„ de Priesters, den Paus bij eede, (gelijk zij ook
overal deden,) hadden hulde gezworen, van wel-
,, ken eed zij meer werks maakten, dan van den
,, anderen, dien zij het land hadden gedaan." En
wat verder: „ Het is niet redelijk, dat zulke lie-
„ den een privilegie zouden genieten, door welks
„ middel zij het land in 'svijands handen zochten
,, te leveren. Zij zochten onder anderen lijf en
,, goed te verraden; geen één , of twee , of drie
privilegiën; maar al de vrijheden, die van ouden
tijde buiten aller menfchen gedachtenisfe, en van
„ gedachte tot gedachte, bij de voorzaten en voorouders
waren bewaard en onderhouden."
De Pausgezinden, dus uit de Kerken verbannen,
behielden niettemin hunne Godsdiendige Vergaderingen
in bijzondere huizen, daar men hen met hunnen
eeredienst en plegtigheden nog langen tijd liet
begaan. De lieden van deze gezindheid werden toen
ook niet ligtelijk tot hooge ambten gevorderd of
toegelaten; niet uit kracht van eenige wet, hoedanige
er toen niet bedond, maar uit voorzigtigheid
en misvertrouwen. Doch ook meest al de oude
X 4 Wet

na C. G.
Jaari5i7,
ïot 1552
Algemeen
Pardon.
3=8 K E R K E L I J K E
Wethouders, fchoon zij ook Rootnsch waren, had
men in (iaat gehouden: maar ettelijke verlieten het
land; fommigen werden met den tijd, door het aón-
wasfen der andere partij, in de gewonelijke verkie­
zingen, verbijgegaan, en eenigen aangehouden tot
hunnen fterfdag toe. Men ontving nu den Gods­
dienst, die te Geneve, in den Paltz. en elders
meer geleerd werd, in de openbare Kerken ; doch
zoo dat tevens alle wetten of dwang ter zake van
den Godsdienst verfoeid werd , als (makende naar
Inquifitie. De andere gezindheden, de navolgers
van de Augsburgfche Geloofsbelijdenis, of de Lu­
therfchen , en al de Doopsgezinden , genoten ook
vrijheid van Godsdienst in bijzondere vergaderplaat-
fen. Te Woerden was den Lutherfchen de openbare
Kerk ten gebruike vergund , omdat de Hertog van
Brunswyk, die Luther sch was, deze ftad in pand-
fchap bezat (*).
Van de Spaanfche zijde, maakte de nieuwe Land­
voogd insgelijks den fchljn, als wilde hij eenen zach-
teren weg inflaan dan zijn voorzaat. Trouwens ,
alhoewel de vervolging bleef aanhouden , werd er
den 6den Junij 1574 «ft naam dés Konings eene al­
gemeene vergiffenis afgekondigd te Brusfel, voor al
de Nederlanden, onder voorwaarde , van binnen
twee maanden te biechten en zich door een' Pries-
ter te doen ontdaan van de zonden; doch met uit-
(luiting van verfcheidene perfonen, omtrent 54, al­
leen in Holland. Paus GUEGORICS XIII bevestigde
{*) BRANDT Blad». 456-471,
de.

GESCHIEDENIS. 5=9
deze vergiffenis met eene bulle ten behoeve van de
boetvaardigen. Maar deze vergiffenis vond geen geloof
en deed dus geene uitwerking.
De flad Leyden, die reeds federt November des
vorigen jaars 1575 belegerd was geweest,werd door
de Spanjaarden in het voorjaar 1574 verlaten , op
de aannadering van Graaf LODEWYK van Nasfau,
doch deze werd met zijn leger op de Mokerheids
geflagen, en verloor in den flag het leven , op den
I4den April 1574. Hier op hervatten de Spanjaards
onder BALDES de belegering van Leyden den aóften
Mei. De flad verduurde het geweld der Spanjaarden
moediglijk, niettegenflaande zij door feilen hongersnood
en pest tot het uiterfle gebragt was , tot
den 3den October, wanneer zij ontzet werd; in het
volgende jaar 1575 werd de Hooge School te Leyden
gefticht.
na C. G.
[aan 517.
tot 1552.
Leyden
belegerd
en ontzet
Gedurende deze belegering van Leyden , werd Eerfte
Sijnode
van den róden tot den aSflen Julij de eerfle Provin­
te Dordciale
Sijnode of Kerkvergadering der Predikanten recht.
van Holland te Dordrecht gehouden , met voorwe»
ten en believen van den Prins van Oranje en 'sLands
Staten. - Hier werd eene foort van Kerkenorde, beftaande
uit 91 punten, opgefteld en geregeld, en
onder anderen befloten : „ Dat de Heidejbergfche
Katechismus in alle Kerken zou worden geleerd.
„ Dat men de Predikanten de Nederduitfche Geloofsbelijdenis
zou doen onderfchrijven, en in de
„ gehoorzaamheid der Klasfen verbinden. Dat de
„ Schoolmeesters de gemelde Belijdenis insgelijks
t, zouden onderfchrijven, zich aan de Kerkefucht
A 5 „ on

330 K E R K E L I J K E
na C. G. „ onderwerpen, en der jonkheid den Katechismus
Jaari5i7
„ leeren. De Ouderlingen en Diakenen zouden berot
1552,
,, nevens de Belijdenis ook de Artikelen der Kerke-
„ lijke tucht onderteekenen. Tot uitroeijing der
„ valfche leeringen zouden de Kerkedienaren het
(, volk van den Predikfloel vermanen, de Bijoelflhe
„ Schriften naarfliglijk te lezen, de ongezonde Ket-
„ terfche Boeken te mijden, doch de namen dier
„ Boeken zouden zij in hunne afmaning fpaarlijk
, noemen. De Boekverkoopers van hunne gezind-
, heid zouden zij vermanen, zulke Boeken te druk-
,, ken noch te verkoopen: ook in de huisbezoeking
, zouden de Predikanten toezien, of er bij de Le-
(, dematen in hunne huizen ook fchadelijke Boeken
, waren, om hen te vermanen, die weg te doen.
, De Monniken of Papen, zich tot den Kerken-
, dienst begeerende te begeven, zouden niet alleen
, de leere des Pausdoms, maar ook hunne beroe-
, pinge verzaken; en die eerst in den dienst opge-
, nomen werden , zou men ook vragen, of zij de
, Heilige Bijbelfche Schriften niet hielden het woord
, Gods en de eenige volmaakte leere der Godzalig-
, heid te wezen, die fommierlijk in den Katechis-
, mus was begrepen, en in deze gemeente opreg-
, lelijk werd geleerd. De Pfalmen, door PETRUS
, DATHENUS in dicht overgezet, met de andere
, Gezangen, daar bij gefield, zou men alleen in
, de Kerken gebruiken , tot dat in de algemeene
, Sijnode anders zou belloten worden. Aangaande
, de Feestdagen is befloten, die af te zetten, en
, alleen met den Zondag te vrede te zijn. Doch
„ des

G E S C H I E D E N I S . 331
„ des Zondags voor Christ- (Kers - ) dag , zou f a C. G.
„ men de gevvonelijke ftoffe van CHRISTUS geboor- ] aari5t7.
„ te in de Kerk mogen behandelen , en het volk ' ot 1552.
9, van de affchaffing van dezen Feestdag vermanen.
,, Op Paasch- en Pinkfterdag zou het in der Leer-
„ aren vrijheid ftaan, van de Verrijzenis en de Zen-
„ ding des Heiligen Geestes te prediken. In het
„ Doopen werd raadzaamst geoordeeld , ééne be-
„ fprenging te gebruiken. Aangaande de Doopsge-
], zinden, zou men de Overheden vermanen en bid-
„ den, dat zij niemand ontvangen noch lijden zou-
„ den, dan die wettelijk zou zweeien, haar ge-
„ hoorzaam te zijn. Dat men degenen, die hier
alreeds woonden, zou vermanen tot het gehoor
„ van Gods woord te komen, hunne kinderen te
„ laten doopen, en zulks weigerende, in de tegen-
„ woordigheid der Predikanten ontbieden, en be-
velen, hun gevoelen te verklaren en te verant-
„ woorden. Ook zouden de Predikanten in hunne
„ heimelijke verzamelingen zoeken te komen, en te
,, bewijzen, dat hun handel onregt ware. Tegen
„ degenen, die tot- de Mennonieten waren geval-
„ len, zou men voortvaren tot affnijdinge. En wat
„ aanging de Papen , die heimelijk doopten en
„ trouwden, dat men zijn best zou doen bij de
„ Overheden der plaatfen, om die te weren, en
„ zoo die daar niet toe deden, bij de hooge Over-
„ heid." Onder meer bijzonderheden, welke door,
de Predikanten op deze Sijnode befloten werden,
was ook het weren der orgelen en van het orgelfpel
uit de Kerken. In het antwoord, hetwelk de-
zel

nr C. G. zelve gegeven heeft op eenige gewetensgevallen , ver­
]«ari5i7.
klaart zij het Huwelijk voor Burgerlijk, en houdt
tot 1552.
eenen Lombaardhouder onbevoegd, om ten Avond­
Inkomen maal te gaan. Deze Kerkenorde is echter door de
der Predikanten
Staten niet met derzelver gezag bekrachtigd ; maar
door de deze befioten omtrent dezen tijd , de Predikanten
Staten
vastge­
jaarlijks voor anderen uit de gereedfte middelen van
fteld, den lande te voldoen, zullende de Magiftraten des­
Predikanten
te
Leerdam
gehangen
Opdragt In het volgende jaar 1575 werd de hooge O ver­
derhooge 1
leid en het Bewind van Zaken, gedurende den oor-
Overheid
aan den 1 Og, door de Staten ,van Holland aan Prins WIL»
Prins. 1 .EM VAN ORANJE opgedragen, met bijzonderen last
<
332 K E R K E L I J K E
wege , ten beste mogelijk, overeenkomen; doch hun
in de fteden niet boven 300, en op de dorpen niet
bovenzoo Guldens mogen toeleggen 1
.
Gedurende de belegering van Leyden veroverden
de Spaanfchen Wurkum, Aiperen en Leerdam ; in
3eze plaats werd de Predikant JOOST DE JONGE en
de Schoolmeester ROOIER JOOSTEN, benevens eenen
Leeraar van buiten, QJJIRYN DE PALME , met de
toorde gedood; welke wreedheid alleen diende, om
3ok ter andere zijde de bitterheid grooter te maken,
re Antwerpen en elders werd in dit jaar een aantal
Hervormden ter dood gebragt.
rp het ftuk van den Godsdienst : ,, Dat hij de
j , oefening van den Gereformeerden Euangelifchen
3 , Godsdienst zou handhaven, doende den Room-
, fchen ophouden, en Stellende, tot vordering van
3
5
, voorzeiden Gereformeerden Godsdienst, drie of
, vier bekwame perfonen, als algemeene Commist
, farisf.n in het (tuk van den Godsdienst, om te
i
„ Iet-

G E S C H I E D E N I S . 333
„ letten op de bekwaamheid van de Predikanten en na C. G.
te voorzien op hun onderhoud , zonder toe te jaar 1517.
tot 1553.
laten, dat men op iemands geloof of confcientie
zoude onderzoeken, of dat iemand, ter zake van
„ dien, eenige moeijeiris , ongelijk of letfel aange-
,, daan werd. Doende voorts bij rade van dezelve
Gecommitteerden aangaande de oefening van den-
„ zeiven Godsdienst Hellen zr-odanige goede orde,
„ als naar gelegenheid van zaken, tot de meeste
genistheid , en zonder vermindering van Gods
,, eere, bevonden zou worden te behooren, ook,
„ ware het nood, met advijs der Staten."
In dezen Hand van zaken, wonnen de Spanjaar­ Moord te
den Buren, Oudewater, Schoonhoven en Krimpen. Ou de water.
Te Oudewater, hetwelk ftormenderhand overweldigd
werd, werd gruwelijk gemoord en geblaakt.
Onder anderen lieten hier het leven de moeder , de
zuster, twee broeders en andere bloedvarwanten
van JAKOB HERMANSZOON, naderhand bekend door
den naam van ARMINIUS, die toen ter tijd te Marburg,
bij RUDOLPHUS SNELLIUS , zijnen landsman
van Oudeivater, ter Schole was. De Nederduitfche
Predikant JAN JANSZOON, of JOANNES CELA-
SIUS, werd, nadat hij zijn' zoon voor zijne oogen
had zien dooden, en zijne huisvrouw eenige wonden
toebrengen, onbekend in het leger gebragt, en
voor 500 Guldens gerantzoeneerd; maar door eene
Bagijn ontdekt zijnde, hong men hem aan de galge.
Als iets opmerkelijks werd ter dagvaart van Holland
verhaald, en in het Redster der Staatsbefluiten aangeteekend,
dat zijn ligchaam , na zestjen maanden
&e

na c. a
Jaarisi?
tot 1552,
Schrikkelijkehandel
van
SONOI
omtrent
eenige
Roomfchehuislieden
in
Noordholland.
334 K E R K E L I J K E
gehangen te hebben, nog zoo vol en blank gevonden
werd, en het aangezigt zoo weinig ingevallen,
als of hij flechts vier dagen dood geweest was (*),
De Franfche Predikant CHRISTIAAN DE LA CUE.IL-
LERIE gaf zich, onder den naam van ANTONIE ,
voor een foldaat uit, waar door hij voor 100 Kronen
losraakte. Te Schoonhoven ontkwam de Pastoor
PIETER JANSZOON UITENBOGAARD de handen der
Spanjaarden wonderlijker wijze, en werd federt te
Delft beroepen, daar hij de Kerk eenige jaren , tot
zijnen dood toe, bediend heeft.
Was de bitterheid van deze zijde zoo groot tegen
de Onroomfchen, in Noordholland werd , aan de
andere zijde, een fchouwfpel van niet minder wreed*
heid en onregtvaardigheid, tot fchande van de menfchelijkheid,
aangerigt tegen eenige gegoede Roomfche
huisluiden in Noordholland. Op eene befchuldiging,
door eenige landloopers, die men gevat had,
ingebragt van eene voorgenomene brandftiebting,
fchoon zij naderhand die befchuldiging herriepen ,
en daar op ftierven, werden eenige huislieden gevangen
genomen. De voornaamfte waren JAKOB of
KOPPE KORNELISZOON en zijn zoon NANNING van
Wognum, en PIETER NANNINGSZOON van Benningbroek,
alle drie R.oomscbgezind. Deze gevangenen
werden met de uitgezochtfte wreedheden gepijnigd ,
zoodat KOPPE KORNELISZOON onder het pijnigen
voor de voeten zijner Regteren den geest gaf. NAN­
KING KOPPESZOON, door de pijn overmand, en door
(*) WAGENAAR VII Deel, Bladz. 6\.
be-

G E S C H I E D E N I S . 335
belofte van het leven te zullen behouden , bewo­
gen , beleed eindelijk , al wat men hebben wilde,
en werd toen , door de Regtbank , welke SONOI
had aangefteld, en die bij de ingezetenen fpoedig
den naam van een' tweeden Bloedraad gekregen
had, veroordeeld, om het hart uit het lijf gerukl
en gevierendeeld te werden. In zijn uiterfte, fchoor
men hem dronken gemaakt had , en de Predikant
TURIAAN EPESZOON hem geduriglijk in de rede viel,
deed hij echter de ernlligfte betuigingen van on­
fchuld. Aanmerkelijk is het, dat hij den Predikant,
binnen drie dagen, voor bet Goddelijk gerigt daag­
de, en dat deze, hier op mistroostig naar huis ge­
gaan , terftond ziek te bed viel, en binnen den ge-
zetten tijd een lijk was. Daar men van tijd tot tijd
meer lieden in hechtenis nam, vervoegden zich de
Wethouders van Hoorn wegens deze zaak aan den
Prins van Oranje, waar door deze fnoode handel,
hoewel niet dan met moeite, gefluit, en de overige
gevangenen op vrije voeten gefield werden.
Waarlijk, men had, in plaats van door zooda­
nige bitterheid de gemoederen geheel te vervreem­
den, veel meer de genegenheid van alle ingezetenen
ten hoogfte noodig, om beftand te zijn tegen de
Spaanfche magt, die voornamelijk, door het bemag-
tigen van Zierikzee, waar door Holland van Zeeland
werd afgefcheiden, hoe langer hoe gevreesder werd.
De benaauwdheid, waar in men zich bevond, deed
het oog wenden naar buitenlandfche hulp, waar toe
echter eerst Engeland, en toen Frankryk vergeefs
werden aangezocht; en het was te dezen tijde of wat
la-
na C. fï.
jaar 1517*
tot 1552.
Wanhopige
voorflag
van den
Prins v;;a
Oranje.

336 K E R K E L 1 J K E
E C . G, later in het jaar 1576, dat de Prins den wanhopi*
Jaari5i7. gen voorflag zou gedaan hebben , om mannen ,
tot 1552.
vrouwen en kinderen, met de beste tilbare have in
fchepcn te laden, alle dijken en dammen door, en
de molens aan brand te flekcn, en het gaufcbe land
te verwoesten en voor den vijand onbruikbaar temaken
, ten einde, gelijk daar van de voorbeelden van
oude volken waren, gezamenlijk ergens eenen anderen
hoek der wereld in te nemen, alwaar men buiten
flavernij van ligchaam en gemoed zou mogen
leven (*).
Dood van Doch, toen de nood op het hoogst gerezen was,
den Land­
kwam er verademing. Den sden Maart 1576 overvoogd
ItEQUE- leed de Landvoogd Don LOUIS DE REQUESENS, na
SKNS en eene korte ziekte van flechts vijf dagen, wordende
gevolgen
daar van.
de regering aan den Raad van State aanbevolen ,
waar op eene algemeene muiterij der Spaanfche foldaten
volgde; hetwelk fpoedig ten gevolge had, dat
de overige Nederlanden met die van Holland en
Zeeland in onderhandeling kwamen. Ooi. kwamen ,
op fterk aandrijven v-an Oranje, Holland en Zeeland,
den 25flen April, lot een nader en naauwer
verbond, bij hetwelk, ten aanzien van het ftuk van
den Godsdienst, den Prins „ niet alleen magt werd
„ gegeven , de Roomfche Religie te doen ophou-
„ den, maar ook ce exercitie van alle andere Reli-
,, gien het Euangelie tegen zijnde; zonder Inqui--
,, fitie op iemands geloof of confeientie te gedo-
„ gen;
(*) BR ANDT Bladz. 498. WAGENAAR Vil Deel, Bladz.
88. volgg.

G E S C H I E D E N I S . 337
'„ gen; doende verders, aangaande het fluk van na. C. G.
Religie, al zulke goede orde (tellen, als bevon- Jaari5i7.
tot 155a.
„ den zou worden te behooren, ook des noods
„ zijnde met advijs van de Staten."
In dit jaar 1576 werden ook op naam des Prinfen Kerkelij­
van Oranje en der Heeren Staten van Holland en ke wet ingefteldop
Zeeland en hunne bondverwanten eenige Kerkelijke naam van
Wetten ontworpen, welke echter geenen voortgang
gehad hebben, door de gevolgde handelingen
met de andere Nederlandfche Landfchappen en het
vertrek des Prinfen van Oranje naar Braband. Het
ontwerp dezer wetten is echter merkwaardig genoeg,
dat het hier in deze Gefchiedenis eene plaats vinde,
alzoo er de meening en inzigten derzelve op het
beleid van Kerkelijke zaken uit blijkbaar is. Het ontwerp
liep op dezen zin :
,, Wij WILLEM Prinfe van Oranje, . . . door
autoriteit van den onverwinnelijkften Koning PHÏ-
,, LIPS van Hlspanje, . . . Gouverneur van Hol»
land, Zeeland, Friesland, en van de Provincie
„ van Utrecht, en wij Staten van Holland en Zee-
„ land, met onze geasfocieerden : Niets meer,
„ (als billijk is,) ter harte genomen hebbende,
„ dan dat in onze fteden, en andere plaatfen van
„ onze jurisdictie, de Leere des Heiligen Euange-
,, liums op het allerzuiverst voorgedragen worde,
„ en dat ook zelfs de Kerken op het allerbest ge-
,, gouverneerd worden, hebben goedgevonden deze
„ wetten met rijpen rade te (lellen , dewelke wij
„ ook onverbrekelijk willen onderhouden hebben ,
„ en heeft ons oorbaarlijk gedacht, dat wij dezelve
HERV. III- Y „ meest
den Prins
en der
Staten.

338 K E R K E L I J K E
na C. G. „ meest zouden maken op de bedieningen van de
Jaari5i?\ „ Kerkelijke regering, dewelke voornamelijk vier in
tot 1552.
„ de Heilige Schriftuur bevonden worden; namelijk
van Pastoren , die ook Bisfchoppen, Ouderlin-
,, gen, en Dienaars in de Heilige Schrift genoemd
worden , wier ambt in het leeren van Gods
„ woord, en de Sacramenten te bedienen, voorna-
,, melijk beltaat: van Doctoren, in plaats van wel-
,, ken zijn nu ter tijd de Profesforen van de Theo-
„ logie: van Ouderlingen, wier principaalfte ambt
„ eertijds is geweest op de zeden te waken, en de
,, overtreders met minnelijke vermaningen weder op
„ den regten weg te brengen , en van Diake-
„ nen, die de zorg hebben van de armen en kran-
„ ken."
„ 1. De Magittraat van iedere hoofdftad zal, op
„ het aangeven en met raad van hunne Predikanten
„ voor hunne ftad, en al de plaatfen van hunne
,, jurisdictie, Predikanten verkiezen."
,, 2. In de fteden, bij ons bezeten, en aan onze
„ zijde komende, zullen van elders Predikanten ge-
,, zonden worden, totdat de Magiftraten derzelve ,
„ den behoorlijken eed gedaan hebbende, de be-
„ fcherming van onze Gereformeerde Religie hebben
„ aangenomen."
„ 3. De Overheden van de kleine fteden, die on-
„ ze zijde volgen, zullen regt hebben, om de Pre-
„ dikanten te verkiezen, totdat derzelver hoofdlieden
,, bij ons zullen wezen gevoegd."
„ 4. Niemand, zonder verkoren , beroepen , of
„ gezonden te zijn, zal zich zeiven in het heilig
„ en

GESCHIEDENIS. 3 3 !
„ en waardig Predikambt indringen, ten zij hij met na C. G.
„ fchande verftoten, of ook, indien de zaak zulks Jaari5i7.
tot 1552.
„ eischt, finadelijk geftraft wil wezen."
„ 5. Ieder verkoren ftads Predikant zal voor de
„ Ouderlingen worden geëxamineerd, of hij met
,, geleerdheid, betamelijke uitfprake, en een opregt
goed leven, tot dat ambt bekwaam is."
„ 6. Dewelke bekwaam bevonden zijnde, zullen
,, hem den Magiftraat prefenteren, opdat die op de
,, voorfchrevene verklaring confentere , dat hij op
„ den Stoel voor den volke gebragt worde."
„ 7. Doch alvoren hij op den Stoel gebragt zal
,, worden, zal zijn naam drie zondagen van den
„ Predikftoel afgekondigd worden, opdat, ingevalle
„ iemand iet van hem wiste, waarom hij niet toc-
,, gelaten zou behooren te worden, hij hetzelve on-
„ dertusfchen voortbrenge."
,, S. Indien zich niemand opponeert, of die zich
opponeert, niet en bewijze, zal hij voor den Ma-
„ giftraat deze belofte met de formeele woorden bij
„ eede bevestigen."
„ Ik zwere bij den almagtigen God, en onzen
„ Heere JEZUS CHRISTUS, dat ik een getrouw on-
„ derzaat zal wezen den Koning van Spanje, . . .
„ zijnen Stadhouder in deze Provinciën den Prinfe
,, van Oranje, ... en ook dezen Magiftraat, ia
„ al hetgene tegen den wille Gods en mijn ambt
niet zal ftrijden; en dat ik naar mijn vermogen
„ zal arbeiden, dat ook het volk in de meeste ftil-
„ ligheid, en onderdanigheid, dezelve insgelijks ge-
„ hoorzame: Daarenboven zweer ik, dat ik het
Y 2 „ woord
i

340 K E R K E L I J K E
na C. G. „ woord Gods op het allerzuiverst zal handelen,
Jaari5i7r „ en dat ik hetzelve met zulke naarftigheid zal
tot 1552.
„ verkondigen, dat het in deze mijne toevertrouw-
,, de Gemeente de meeste vruchten voortbrenge,
„ en dat ik hetzelve naar mijne affectie niet voegen,
„ noch naar iemands behagen draaijen zal; maar
„ dat ik hetzelve in de beste trouw zal uitleggen,
„ alleen ter eere Gods, en profijt van deze Ge-
,, meente: lestelijk, dat ik opregtelijk alles zal doen,
,, wat een vroom en getrouw Herder toefiaat, en
„ behoort te doen , en dat ik dezen dienst om
„ geenerlei voordeel of achterdeel zal verlaten."
• „ 9. In het bevestigen zal iemand van de Pre-
dikanten eene oratie van het Predikambt doen,
„ daar na zullen ook gebeden worden gefiort, op-
„ dat God den nieuwen Predikant kracht verleene,
,, om den aangenomen' dienst wel uit te voeren,
„ hetwelk wij hebben geacht genoegzaam te we-
,, zen, omdat de oude ceremoniën tot zoo affchu-
,, welijke fuperfiitien verloopen zijn."
„ 10. De Predikanten van elke hoofdflad, en van
„ de plaatfen, die daar onder ftaan , zullen om
„ de andere week bijeenkomen in de hoofdftad,
5, daar zij onder behooren, om te confereren van
„ de leeringe, opdat zij die zuiver en eendragtelijk
,, behouden."
„ 11. In gevalle eenigen niet compareren , ten
„ zij daar wettige oorzake ware, zal hun hetzelve
„ fchande zijn, en indien zij hardnekkiglijk af te
„ blijven voortvaren, zullen ook betamelijk bedwon-
„ gen worden."
« ia*

G E S C H I E D E N I S . 341
„ ia. En, opdat kennelijk zij, hoe vlijtig een na C G.
iegelijk in de Studiën is, zullefl de Predikanten Jaari5i7. tot 155a.
„ in ' dezelve bijeenkomften bij gebeurten eenigen
„ tekst der Heilige Schrift uitleggen, waar op den
,, anderen vrij zal ftaan te argueren , ingevalle iet
„ kwalijk gezegd of gedaan ware."
,,13. Indien eenige controveifie van de leeringe
,, ontftaat, zullen de Predikanten dezelve onder zich
„ bijleggen, en bij zoo ver de zaak zulks vereischt,
„ zullen de Ouderlingen daar toe roepen ; indien
,, ook als dan niet kan overeengekomen worden ,
,, zal de zaak der Overheid aangebragt worden ,
„ die bezorgen zal, dat dezelve bekwamelijk veref-
,, fend worde."
„ 14. Een Predikant, fchuldig in eene eerlooze
„ misdaad, zal, van zijn officie ontbloot zijnde,
„ naar de befchrevene wetten worden geftraft."
„ 15. De aanklager, indien hij niet bewijst, zal
„ lijden de ftraffe tot de calumnie ftaande."
„ 16. Van die misdaden der Predikanten, waar
„ over bij de wet geene ftraffe gefield is, en nog-
„ tans ergernisfe geven, als namelijk , ongewone ,
„ onbekwame uitlegging der Heilige Schrift, curi-
„ eufe opzoekingen van ijdele kwestien, invoering
„ van eenige nieuwigheid in de Gemeente, nalatig-
„ heid in de ftudien, flappe beftrafting der gebre-
„ ken, boefachtige kluchten, leugenen, achterklap-
„ pinge, dartelheid der tonge, ligtvaardigheid, ar-
„ gelist, gierigheid, onmatige gramfchap in dispu-
,, tatien en beftraffingen, te groore bitterheid; on-
„ gebondenheid in kleedinge, giften of manieren en
Y 3 „ an

n» C G.
Jaari5i7.
tot 1552.
342 K E R K E L I J K E ,
„ andere dingen des gemeenen levens, en dergelijke
„ meer, zullen de Ouderlingen, de zaak bevonden
,, hebbende, aan de Overheid te kennen geven, en
„ met éénen hun gevoelen daar op zeggen, doch
,, dat in allen gevalle het opperfle oordeel van de
,, ftraffe altijd aan de Magiftraat verblijve."
„ 17. In geringer gebreken, dewelke niet dan
„ eene fimpele vermaninge verdienen, zal onderhou-
„ den worden de maniere, bij den Heere voorge-
„ fchreven, zoodat men ten uiterfte de zaken aan
„ de voornaamften van de Kerk zal brengen."
„ 18. En opdat al de Predikanten, zoo van ie-
„ dere hoofdftad, als de onderhoorende plaatfen,
„ zoo veel mogelijk is, de gebreken van hunne
,, vergaderingen mogen keeren , zullen alle drie
„ maanden onder zich onderzoek doen, en zoo zij
,, ergens iets kwaads vernemen, zullen daar tegen
„ tijdelijk behoorlijke middelen aanwenden."
„ 19. Twee van de Ouderlingen eiker hoofdftad,
,, en twee of één van de Predikanten, zullen alle
„ jaren het land, onder dezelve hoofdftad behoo-
„ rende, te zamen omgaan , onderzoekende, hoe
,, op iedere plaats de Predikanten zich dragen, en
„ indien zij in iemand iet onbehoorlijks bevinden,
,, hetzelve den Magiftraat der hoofdftad aangeven,
„ opdat dezelve naar gelegenheid der zaken tijdelijk
,, daar in voorzie."
„ 20. Dezelve, en voornamelijk één van de Die-
„ naars, zullen met eene Predikatie het volk ver-
„ manen, dat zij naarftig ter Predikatiën komen, en
„ hun leven naar uitwijzen der geboden van Gods
,, woord aanilellcn." ,, 21.

G E S C H I E D E N I S . 343
„ 21. De Magiftraat van iedere plaats zal, bij na C. G.
„ raad der Predikanten, ordonneren, wanneer en Jaansi7. tot 1552.
hoe dikwijls de Predikatiën dienen gedaan, zulks
,, dat in allen gevalle, in volkrijke plaatfen, ten
„ minfte driemaal ter weke, gepredikt worde , en
,, zal overal des Zondags na den noen de Heidel-
,, bergfche Katechismus uitgelegd worden."
„ 22. De Doop zal bij de Predikanten alleen wor-
,, den geadminiftreerd, en dat volgens het formu-
„ lier achter den Katechismus gefteld , en na de
,, Predikatie, zoo menigmaal als er kinderen gepre-
„ fenteerd worden, zal de Doop niemand gewei-
,, gerd worden."
„ 23. Indien de vaders zelve de kinderen ten
,, Doop prefenteren, dat is godvruchtig en loffelijk,
,, doch of hetzelve niet gefchiedde, zal de Doop
„ evenwel voortgaan."
„ 24. Het zal niet noodzakelijk wezen, getuigen
,, over den Doop te hebben, en zal een iegelijk tot
„ getuigen worden geadmitteerd."
„ 25. De namen van de gedoopten, en derzelver
„ ouders, zullen in een publiek boek worden ge-
„ fteld."
„ 26. Indien eenigen , zwak van geloof, ver-
„ zochten, hunne kinderen, ziek wordende, t'huis
gedoopt te hebben , men zal derzelver begeerte
,, naarkomen, zoo nogtans, dat, indien het moge-
„ lijk is, ettelijke godzaligen over den Doop mogen
„ wezen."
„ 27. Het Nachtmaal des Heeren zal viermaal
,, 'sjaars worden gehouden, op Paasch- en Pink-
Y 4 „ fler

344 K E R K E L I J K E
m C. G. fterdag, den eerftenZondag in September, enden
Jaar 1517.
tot 1552.
eerften Zondag na de geboorte van CHRISTUS."
28. De Predikanten zullen des Zondags voor het
„ houden des Nachtmaals, den dag verkondigen ,
„ opdat die kinderen, die eerst tot het Nachtmaal
„ gebragt zullen worden , ondertusfchen bij hen
„ komen, om te verklaren uit den Katechismus ,
„ de Belijdenisfe des Geloofs, en zullen met éénen
„ in het gemeen vermanen, dat die voor hen ver-
,, fchijnen, die misfchien beter begeeren onderrigt
„ te wezen, doch zullen ernftelijk indrukken, dat
„ zich een iegelijk beproeve en toezie, dat hij niet
„ onwaardig aan de tafel des Heeren koir.e, en
„ zich het oordeel etc en drinke, niet onderfchei-
, dende het ligchaam des Heeren."
„ 29. Daar veel perfonen in de gemeente zijn,
, zullen de Predikanten zich gewennen, het Nacht-
, maal ordenlijk al pasferende uit te reiken."
„ 30. De Predikanten zullen de namen van aller-
j , lei ondertrouwde perfonen, van wier regt tot het
1 , huwelijk blijk is, drie Zondagen van den Stoel
3 , afkondigen, en, indien ondertusfchen geene ver-
, hindering en worde voortgebragt, in de verga-
, dering van de gemeente het huwelijk bevestigen,
3 , het zij op Zondag of eenigen anderen dag, dat
s , er Predikatie gedaan wordt, uitgezonderd als het
s , Nachtmaal des Heeren, of eenige ingeltelde Bid-
3: of Vastendag wordt gehouden."
„ 31. De Magiftraat van elke plaats zal van al-
3! lerlei verfchillen van huwelijkszaken oordeelen, vol­
33 gens de wetten, daar op onlangs bij ons gemaakt."
33 32.

GESCHIEDENIS. 345
,, 32. De Predikanten zullen aan geene zieken 1 1a C. G.
,, hunne perfonen, noch hulp weigeren, om te ver-. nari5i7.
ot 1552.
„ troosten en te onderrigten."
„ 33. De zieken zullen bezorgen, dat de Predi-
„ kanten tijdelijk, en als zij van publieke diensten
„ vrij zijn, geroepen worden."
,, 34. De Magiflxaten van elke plaats zullen be-
„ hoorlijke orde op de plaatfe van de begrafenisfe
,, ftellen, en daar in ernftelijk letten op de gezond-
„ heid en eerbaarheid, en dat alle gelegenheid van
„ bijgeloovigheden weggenomen worden."
,, 35. De Predikanten zullen degenen, die in ge-
„ vangenisfe gehouden worden, niet vergeten; maar
„ bij dezelve, doch niet dan met toelating van de
„ Magiltraten, gaan."
„ 36. Dewijl hedendaags de Profesforen van de
,, Theologie in der Doctoren plaatfen zijn, zoo
,, hebben wij dezelve, gelijk als de Profesforen van
,, de andere Kunlten en Wetenfchappen , in onze
„ nieuwe Univerfiteit van Leyden gefteld, en zul-
„ len zorg dragen, dat dezelve , volgens de wet-
„ ten, hunlieden voorgefchreven, met de Heilige
„ Schrift zuiverlijk uit te leggen, geleerde en waar-
„ dige Herders formeren."
„ 37. Maar de Magiftraat van elke plaats zal
„ zorg dragen, dat zij voor hunne jeugd godvree-
„ zende Schoolmeesters beftellen, dewelke haar zoo
„•de ware Religie als geleerdheid inplanten, en de
„ Pfalmen op de aangenomene wijzen leeren zin-
» gen."
„ 38. Den genen, die de ware Religie niet toe-
Y
5 „ ge-

na C. G,
Jaari5i7.
ïot 1552,
346 K E R K E L I J K E
„ gedaan zijn, zal nimmer meer toegelaten worden
„ te leeren."
„ 35;. De Magiftraat van iedere plaats zal naar
„ derzelver menigte velen of weinigen uit den hun-
„ nen verkiezen, mannen , die opregt en in het
,, ftuk van de Religie niet onervaren zijn , dewelke
„ den Herders in Kerkelijke zaken behulpzaam, en
„ hunne bijeenkomften bij zullen zijn; opdat, of er
„ iet ware, hetwelk de Overheden dienden te we-
„ ten, zijlieden het haar aangeven, en hetgeen van
,, hun officie in deze wetten op deze plaats be-
„ grepen is, doen."
„ 40. Aangezien in deze Provincie allerlei armen
,, zonderling zeer wel zijn voorzien, zoodat wij in
„ de inkomften en dispenfiers niet ligtelijk iets te
„ veranderen hebben geoordeeld, zullen ten minfte
„ de Overheden bezorgen, dat er bekwame en god-
vruchtige dispenfiers gefteld worden , welke den
„ armen naar derzelver nooddruft weten te hulpe
„ te komen, hetwelk, indien het gefchiedt, zal de
,, bedelarij kunnen weggenomen worden, en de ar-
„ men in officie gehouden: hetzelve zal gevoegelijk
„ kunnen gefchieden, indien deze ellendigheden
,, weggenomen zijnde, de vrede ons Rilheid bij-
„ brenge, hetwelk God, de fontein en oorfprong
„ alles goeds, eerstdaags wille verkenen. Amen."(*_)
Gendfche De moord en plundering, welke onder andere
Bevrediging.
plaatfen Antwerpen op den 4den November 1576
van de muitende Spanjaarden moest bezuren, welke
(*) BRANDT Bladz. 502-524.

G E S C H I E D E N I S . 347
ke onder den naam van Spaanfche Furie berucht is lis C. G.
geworden, verhaastte de vereeniging der overige Ne­ Jaari5i7.
tot 1552.
derlandfche Provinciën met die van Holland en Zeeland,
door de Pacificatie of Bevrediging, welke
den 8ften November te Gend geteekend werd , ten
doel hebbende, het verdrijven der Spaanfche foldaten
uit alle de gewesten, en alle verwarringen, door
het bijeenroepen der Algemeene Staten, te doen ophouden.
Ten aanzien van den Godsdienst werd bij
het 5de Artikel dezer Bevrediging vastgefteld, „dat
„ men de Plakaten, eertijds uitgegeven op het ftuk
„ der Ketterij, mitsgaders de keuren over halszaken
„ bij den Hertog van ALBA gemaakt, zou naken,
„ tot dat bij de Algemeene Staten daar in anders
„ voorzien werd; ondertusfchen zou niemand zich
„ vervorderen buiten Holland en Zeeland en de
„ plaatfen met hen vervoegd, iets te ondernemen
„ tot nadeel van het Roomfche Geloof." Dewijl
men echter in Holland en Zeeland beducht was ,
dat vele uitgewekene Roomschgezinden, ingevolge
deze Bevrediging, wederom in het land zouden komen,
vonden de Staten van Holland geraden, eenen
fcherpen eed op te ftellen, welken alle uitgewekenen
doen moesten, eer het hun zou vrijftaan, zich hier
wederom neder te zetten. Zij moesten bij denzelven
beloven: „niets tegen den Hervormden Godsdienst
„ of deszelfs oefening te zullen raden of in het
„ werk ftellen, en geene pogingen te zullen aan-
„ wenden, om eenigen anderen Godsdienst hier te
„ doen oefenen, immers niet voordat zulks, na het
„ verjagen der Spanjaarden, door eene wettige ver-
« ga

348 K E R K E L I J K E
na C. G. „ gadering der Algemeene Staten , beraamd zon
Jaari5i7- „ zijn." De Prins zag nogtans ongaarne, dat men
tot 1552.
de lieden boven de punten der Gendfche Bevrediging
bezwaarde. Ook meent men (*), dat de eed
naderhand in zoo verre verzacht is, dat men alleenlijk
de handhaving der Gendfche Bevrediging behoefde
te beloven, zonder omtrent den Godsdienst tot eenige
bijzondere verklaring gehouden te zijn.
Amfter­ Hoe zeer de Gendfche Bevrediging van vele
dam blijft Roomschgezinden zelve, door de Profesforen in de
bij denR.
Gods­ Godgeleerdheid en Regten te Leuven, en door meest
dienst. alle de Prelaten , Abten , Dekens en Pastoren van
Nederland, ten minde naar den toenmaligen ftaat
van zaken, voor heilzaam en nuttig, zelfs voor den
Roomfchen Godsdienst gekeurd werd, echter vond
dezelve weinig fmaaks, niet alleen bij Don JAN VAN
OOSTENRYK, 'sKonings Bastaardbroeder, die in dit
[aar 1576 als Landvoogd van wege den Koning
herwaards gekomen was, maar ook bij anderen ,
inzonderheid bij de tegenwoordige regering van Amfier
dam, die het aanfchrijven der Staten van Holland,
om zich onder het Stadhouderfchap van den
Prins met de overige fteden van Holland te vereenigen,
niet alleen onbeantwoord lieten, maar rond uit zeiden:
„ dat zij niet alleen geene openbare oefening van den
Gereformeerden Godsdienst, maar ook geene be-
,, grafenisfe van Gereformeerden, noch in de ftad,
„ noch binnen de vrijheid van dien, konden ge-
„ dogen."
(*) WAGENAAR VII Deel, Bladz. 11S.
On-

G E S C H I E D E N I S . 349
Onder andere vermaarde mannen, die in dit jaar tia C. G.
1576 overleden, Itierf den iaden October Keizer Jaari5i7.
tot 1552.
MAXIMILIAAN II, wiens dood hier te melden ftaat,
omdat dezelve ook invloed had op de Nederland' Dood van
fche zaken; trouwens , volgens het verhaal van Keizer
MAXIMI­
HOOFT (*), als zeker Burgemeester van Alkmaar LIAAN II.
in het bijzijn des Prinfen van Oranje uitviel: zoo is
er een weifelaar dood, werd hem van den Prins daar
op geantwoord: Ik heb er een" vader aan verloren.
Zijne befcheidenheid in het ftuk van den Godsdienst
wordt van allen hooglijk geroemd; hij verfoeide allen
gewetensdwang, zeggende op zekeren tijd tegen
den Bisfchop van Olmutz : Daar is geen grooter
zonde, dan te willen heerfchappij voeren over de
confcientien. Zijne zinfpreuk was het woord van
ABRAHAM: God zal het. voorzien! Zijn goede en
godvruchtige inborst en vroom gemoed vertoont zich
zoo geheel bijzonder in éénen zijner Brieven, twee
jaren voor zijn' dood aan LAZARUS SCHWEND gefchreven,
dat wij denzelven gedeeltelijk hier willen
overfchrijven, te meer, omdat daar in ook van de
Nederlandfche zaken gefproken wordt (f). Hij
fchrijft dan, als volgt:
,, Beminde SCHWEND !
„ Ik heb uwen Brief wel ontvangen, en,gelezen.
Uw Christelijk en trouw beklag , waar door gij be­
tuigt, dat u mijne ziekte ter harte gaat, is mij ui-
ter-
(*•) XI Boek. Bladz. 451.
(t) Men leest den geheelen Brief bij BRANDT Bladz.
535.

35° K E R K E L I J K E
m C. G termare aangenaam. De eeuwige God, die alles in
Jsari5t7
zijne hand heeft, handele met mij naar zijnen va­
tot 1552,
derlijken wille. Want voor alles zeg ik hem dank,
als die alleen allerbest weet, wat mij nut en zalig,
ook wat mij fchadelijk zij. Ik nel mij in zijnen
Goddelijken wil geduldig en ten volle te vrede.
Want zoo loopen de zaken van deze wereld , dat
men daar in weinig vermaaks en rust kan vinden.
Maar alles is overal vervuld met zwarigheden, trouweloosheid
en flinkfche ftreken. De Heere ontferme
*ich onzer, en verwaardige zich , dit kwaad van
zijne Christenheid af te wenden. Het en zou voorwaar
geen wonder zijn , dat iemand in dezen ftand
van zaken als voor het hoofd geflagen en buiten
zinnen wierd. Daar veel van ware te fchrijven. Ik
begin door Gods genade allengskens te bekomen ,
en met fteun van een' ftok te gaan. God zij in alle
zijne werken geprezen. Wat de Nederlandfche
zaken betreft, omtrent dezelve kan ik al
zoo weinig goedvinden, dat men de maat te buiten
gaat. Ten tegendeele ben ik wel indachtig, hoe
dikwijls en tot wat einde, ik den Koning van Spanje
heb gefchreven en ten beste geraden. Maar wat
zal ik veel zeggen ? de Spaanfche raad was veel aangenamer,
dan mijn getrouwe raad. En nu worden
zij gedwongen, bij zich zeiven hunne dooling te
bekennen, en dat zij zelveu de voornaamfte oorzaak
zijn van dit kwaad. Ik heb een goed oogmerk gehad,
opdat die treffelijke en edele landfchappen niet
zoo elleudiglijk zouden verloren gaan. En hoewel
zij mijnen raad niet wilden volgen, zoodat ik reden
heb,

G E S C H I E D E N I S . 351
heb, mij van het raadgeven te onthouden, nogtans na C. G.
zal ik mij daar zoo niet van onthouden, of ik zal ]aansi7. tot 1552,
nog trouwelijk al doen, wat ik kan. God geve ,
dat er eene gewenschte vrucht uit voortkome , en
dat men eindelijk van zulke fcherpe hulpmiddelen
affta, en het bij die eerfte late blijven. En om
kort te gaan, laat de Spanjaarden handelen naar
hun welgevallen , nogtans zullen zij Gode, dien
regtvaardigen Regter, eens rekenfchap van hunnen
handel moeten geven. Wat mij aangaat, ik zal,
belieft het Gode, eerlijk, Christelijk, getrouwelijk ,
ongeveinsdelijk, en opregtelijk handelen ; zekerlijk
vertrouwende, dat God, met zijn zegen en genade,
mij zal helpen; opdat ik met mijne daden en raadflagen
Gode en menfchen moge behagen. Dat doende
, zal ik naar deze ondeugende en fnoode wereld
niet vragen. . . Hier mede beveel ik u Gode, dia
alles naar zijn welgevallen befture tot heil der Christenheid
en van ons allen. In Weenen den 22ften
Februarij des jaars 1574.
MAXIMILlANUS."
In het jaar 1577 vervoegden zich de meeste nog
Verfchei­
overige fteden van Holland en Zeeland aan de StaatdeneHefche
zijde, behoudens den Roomfchen Godsdienst, den gaan
D ver, ook
doch zonder verder iemand te moeijen om zijn geAmfterloof; ook keerden die van Utrecht onder het Staddam,onderbehouderfchap van den Prins van Oranje, onder uitding van
gedrukt beding, „ van den Roomfchen Godsdienst vrije oefening
„ in alles onverkort te houden; daar niet te komen
van den
„ met eenig krijgsvolk, of met eenige Leeraars, om R- Godsdienst.
„ de

na C. G. „ de Gereformeerde Religie te oefenen: geene Gees-
«ot 1552.
„ telijke beneficiën te geven dan aan Roomschge»
„ zinden, bekwaam geoordeeld bij den Aartsbis-
„ fchop; de vrijdommen te handhaven; het regts-
„ gebied van den Aartsbisfchop in kracht te laten."
Door tusfchenfpraak van Utrecht werd den 8flen
Februarij het verdrag insgelijks met Amfterdam getroffen,
waar bij onder andere punten bedongen
iverd: „ Dat binnen de ftad, vrijheid en ambachts-
,, heerlijkheid van Amfterdam, geene andere Religie
,, zou mogen gepredikt noch geoefend worden,
„ dan de oude Katholijke Roomfche Religie , daar
zich niemand tegen verzetten zoude , met woorden
of werken. De Plakaten, op het ftuk van
„ 'den Godsdienst, zouden gefchorst worden, vol-
„ gens den vrede van Gend. Niemand zou eenig
,, beletfel of moeijenisfe gefchieden, in het gaan en
,, keeren bij dage , en te bekwamer tijd van de
;, Predikatie en oefening der Gereformeerde Religie,
, buiten de ftaü en viijheid derzelve. Den Gere-
„ formeerden zou men eene ongewijde, nogtans
, bekwame en eerlijke plaatfe aanwijzen ter begra-
, fenis hunner dooden; te gefchieden zonder zang,
, vermaning , of andere uitwendige plegtigheid ,
, met geleide van zes en twintig perfonen ten hoog.
>
, fte. Het zou allen burgeren, gebannen, gedre-
, ven, of geweken bij eigen' wille uit de ftad, ge-
, oorloofd zijn, weder te keeren, en hun poorter-
!
, en gilderegt te genieten. Men zou den Koning
, als Grave, den Prins van Oranje als zijnen Stad-
, houder, en der ftad, onder deszelfs gehoorzaam-
!
35* K E R K E L I J K E
» heid,

G E S C H I E D E N I S . 35 \
3, beid, hulde en trouwe zwéeren. . . De Geeste • na C. Ö.
„ lijkheid zou daar in de orde des Bisfchops var 1 faari5i7.
tot 1552.
,, Haarlem volgen."
Terwijl Don JAN, op een verdrag, waar bij dt : PIETER
, PANIS te
Gendfche vrede met het vertrek der Spanjaar det,
Meche­
was toegedaan, tot Stadhouder des Konings aange len otn
nomen zijnde, zich in Julij te Mechelen bevond, hetgeloof
onthalsd.
werd met zijne toedemming, niettegendaande eer
erndig en vriendelijk voorfchrijven des Prinfen van
Oranje, dat men toch de votige toonelen van wreedheid
niet mogte vernieuwen , door de Schepenen aldaar
zeker Kleermaker, PIETER. PANIS geheten, ter
dood verwezen, en openlijk onthalsd, omdat hij
eene Predikatie der Gereformeerden had bijgewoond.
Zijne geburen deden vele moeite, om hem vrij te
krijgen bij den Schout, WILLEM DE KLERK, Heer
van Boevekerk, wien deze titel niet bij geval aangewaaid
fcheen, naar het ligtvaardig antwoord, waar
mede hij hen afzette, zeggende „ dat er geene
1
„ genade voor zoo hardnekkig een Ketter was, die
„ noch om den drop, noch om het vuur te ont-
„ gaan, zijne gezindheid wilde verzaken, en ik,"
voegde hij er bij , „ zou om roiins geloofs wil
„ mijn' vinger in geene brandende kaars willen fte-
„ ken."
Don JAN ontdekte kort daar na zijne inzigten dui­ De oofdelijker,
door het bemagtigen van het Kasteel van logvernieuwd, Namen, waar op hij van de Nederlandfche Staten fezuieteri
voor vijand werd verklaard, die des Keizers Broe­ lit Antiverpender
, den Aartshertog van Oostenryk, MATTHIAS ,
tot Gouverneur der Nederlanden verkoren, dellende
HERV. III. z d e n
,'erdre-
/en enz»

na C. G. den Prins van Oranje tot zijnen Luitenant Stad­
Jaari5i7, houder aan. Tevens verboden zij niet alleen allen
tot 1552
Pastoren, Parochiepriesters, Predikanten en anderen,
alle oproerige leeringen, predikatiën of gefprekken,
maar vorderden hun ook eenen eed af, dat zij de
Gendfche bevrediging handhaven en Don JAN voor
vijand zouden houden. De Jezuïeten te Antzverpen
weigerende dezen eed te doen, werden de ftad uitgeleid,
als ook negentien Minderbroeders, die insgelijks
zwarigheid tegen den eed maakten. Om dezen
eed te ontgaan togen ook al de Minderbroeders
uit Utrecht. Op gelijke wijze ging het ook in andere
fteden. Daar na deden de Staten ook bij een
fcherp Plakaat het zenden van Annaten of eerfte
jaargelden naar Rome verbieden.
Omwenteling
te
Amfterdam.
354 K E R K E L I J K E
De Onroomfchen bijzonder te Amfterdam, werden ,
middelerwijl, door zulk een gedrag zeer geflijfd in de
gedachten, dat zij de waarheid op hunne zijde hadden;
de wedergekeerde ballingen verlterkten hun getal, en
konden zich ook niet vergenoegen, dat zij van alle beftuur
waren uitgefloten. Op den 25flen Mei 1578,
zijnde Zondag, predikte THOMAS VAN THIELT, gewezen
Abt van St Bernards bij Antwerpen, van wien wij
in het voorgaande gefproken hebben , aan den St.
Antonisdyk, buiten de vrijheid der flad voor de Onroomfchen.
Den volgenden morgen , den 26flen,
vervoegden zich eenige aanzïenelijke Onroomfchen
op het Stadhuis, om te beproeven, of en wat de
Regering hun zou willen toeflaan. Maar bij deze
was niets te winnen. Dit maakte de gemeente gaande.
Men vermeesterde den Dam, en ftoof het Stadhuis

G E S C H I E D E N I S . 355
huis in, haalde den Schout en de oude en regeren­ na C. G.
de Wethouders daar af of uit hunne huizen , en Jaaris^
tot 1552.
bragt hen op de waag. Van daar werden zij meest
allen, nevens verfcheidene Papen en Minderbroeders,
tusfehen twee regels foldaten door, naar het Water
gevoegd, en in verfcheidene vaartuigen fcheep gebragt,
onder het gefchreeuw van het gemeen: dat
men hen naar de galg voeren moest, daar zij me»
nig eenen aan geholpen hadden. Zij werden, maar
pas buiten de ftad, aan den Antonisdyk opgezet.
Dit alles liep zonder bloedftorting af. Doch het gemeen
ftoof terftond naar het Klooster der graauwe
Monniken of Minderbroeders, waar Beelden en Altaren
gefchonden en verbrijzeld werden. Den derden
dag daar aan maakten de Schutters eene nieuwe
Vroedfchap, Burgemeesters en Schepenen, ten overftaan
van Gemagtigden der Staten. De Kerken bleven
ruim eene week gefloten. Toen ging er de nieuwe
Wethouderfchap heenen. en liet door eenige
timmerlieden de overige Beelden wegnemen. Voorts
begonnen de Hervormden eerst in de Oude en eenige
dagen daar na in de Nieuwe Kerk te prediken.
De eerfle Predikanten, die men beriep, waren JO­
ANNES KEUCHLINUS en PETRUS HARDENBERG. De
Lutherfchen en Doopsgezinden hielden ook openlijke
Godsdienftige vergaderingen in de ftad, met kennis
en verlof der Wethouderen, die zelfs, fchoon tegen
den zin van eenigen hunner Geloofsgenooten , den
Roomschgezinden toelieten, in het heimelijk te vergaderen.
Te Haarlem werd het werk door de foldaten op 1
Z 2 eene 1
re Haaasesn.

355 K E R K E L I J K E
na C. G. i :ene ruwere wijze uitgevoerd. Op den 29ften vair
Jaari5i7. Mei, zijnde Sacramentsdag, vielen zij met geveld
tot 1552.
geweer in de groote Kerk, die opgepropt van volk
vas; eenige, zoo Burgers als Geestelijken, werden
rier gekwetst, en een Priester, PIETER BALLING,
ioorftoten; voorts werden van het gemeen de Vrouvekerk,
het Franciskaner en Dominikaner Klooster
geplunderd. Het ongebonden krijgsvolk werd federt
laar elders verlegd, en de moorder van den Priester
BALLING door de Staten van Holland met den dood
jeltraft. De groote Kerk bleef gefloten tot in November,
wanneer de Regering die aan de Gereformeerden
inruimde, terwijl echter aan de Roomschgezinden,
bij openbare afkondiging, de vrije oefening
van hunnen Godsdienst beloofd werd.
De Gereformeerdenver­
zoeken in
Eraband Middelerwijl werd te Dordrecht in dit jaar 1578 eene
en Vlaanderen
Nationale Sijnode van Gereformeerde , Nederland­
vrijheid fche, Hoogduitfche en Walfche Kerken gehouden,
van Godsdienstoefening.
Eerfte
NationaleSijnode
te Dordrecht.
In Braband en Vlaanderen onthielden de Gereformeerden
zich nog van geweld, maar begonnen van
tijd tot tijd openlijk op meer plaatfen te prediken.
van den tweeden tot den achttienden Junij toe. Met
toeftemming en goedvinden van deze vergadering leverden
de Gereformeerden van Braband en Vlaanderen
een verzoekfchrift in aan den Aartshertog MAT-
THIAS en den Raad van State om vrijheid van
Godsdienstoefening op den 22ften derzelve maand.
Zij wezen daarin aan: „hoe veel zij om den Gods-
„ dienst geleden hadden, en te gelijk, dat de Span-
„ jaards met al hun vervolgen alleenlijk den aan-
„ was van het getal hunner geloofsgenooten hadden
„ te

G E S C H I E D E N I S . 357
„ te wege gebragt; op dezen grond verzochten zi i na C. G.
„ op het ernftigst om vrije Godsdienstoefening, toi Jaari5i7.
tot 1552.
„ op eene algemeene of ten minfte eene Nederland-
„ fche Kerkvergadering. De Gendfche vrede, die
„ dit niet fcheen te gehengen, was reeds door de
„ Spanjaarden verbroken , en behoefde derhalve
„ door de Staten niet gehouden te worden. De
,, Heidenfche Keizers hadden de Christenen , de
„ Christenfche Keizers de verfchillende gezindhe»
,, den geduld. Verfcheidene Vorsten vergenoegden
,, zich met het uiterlijke, zonder over het gemoed
,, te willen heerfchen. De Paus zelf verdroeg de
„Joden, waarom zou men hen ook niet dulden,
„ die van hunne zijde de Roomschgezinden onge»
,, ftoord laten, en hier voor borg van eenige tref-
„ felijke uitheemfche Vorsten of andere verzekeringen
geven wilden."
Na veertien dagen toevens, leverden zij een tweede
verzoekfchrift in, waar bij zij het vorige krachtiger
en fterker aandrongen, en verfcheidene punten
voordroegen tot verzekerdheid der beide gezindheden.
Met aanbieding, dat de Gereformeerden met
hooge woorden voor God betuigen zouden, dat zij
geen voornemen hadden, om de Prelaten en andere
Kerkelijke perfonen, belijdenis doende van de Roomfche
Religie, te verftooren, het zij in hunne perfonen
, goederen , of oefening van hunnen Godsdienst.
Tegen welke zij niets zouden voornemen te
doen, maar alle moeijenisfe naar vermogen verhinderen.
De Aartshertog en de Raad van State, deze ileligions
Z 3 fmeek

na C. G.
JaariSi7'
tot 1552
of Geloofsvredeontworpen.
!53 K E R K E L I J K E
meekfchriften ontvangen hebbende, maakten een
ontwerp van eenen Religions- of Geloofsvrede, waar
in zij meenden, dat de Landfchappen genoegen zouden
behooren te nemen. Dit ontwerp beftond uit
dertig leden, welker voornaamften op dezen zin uitliepen:
,, Dat alle wederzijdfche beleedigingen, na
„ de Gendfche Bevrediging voorgevallen, zouden
„ gehouden worden als niet gefchied , en dat elk
„ voortaan zijn gevoelen vrijelijk zou mogen bele-
,, ven. Dat de Roomfche Godsdienst in Holland
„ en Zeeland wederom herfteld zou worden, mids
„ zij, die het begeerden, in de groote fteden en
„ dorpen niet minder dan honderd huisgezinnen
„ fterk waren, in de kleinere het grootlte getal uit-
„ maakten. Dat den Onroomfchen op gelijken
„ voet vrijheid van Godsdienstoefening gegund zal
,, worden, door gansch Nederland. Dat de Wet-
,, houders hier toe aan de eene en andere gezind-
„ heid bekwame plaatfen zouden aanwijzen, binnen
,, welke de Godsdienstoefeningen zouden moeten
,, gefchieden. Daar flechts eene Godsdienstoefening
,, gedoogd werd, zou men nogtans geen onderzoek
,, doen op iemands geloof. Die in eens anders
„ Kerk kwam, zou geenen aanftoot mogen geven,
en zich naar de gewoonte aldaar moeten fchik-
,, ken. De Onroomfchen zouden de Zondagen ,
„ Kersdag, de Apostelsdagen , die van Maria's-
,, boodfchap, Hemelvaart en Lichtmis, nevens die
„ van het Sacrament, met het fluiten van winkels
„ en het nalaten van handwerk en koopmanfchap,
,, vieren moeten. In het begeven van ambten zou
men

G E S C H I E D E N I S . 359
„ men niet op de Geloofsgezindheid ; maar alleen na C. G.
,, op de bekwaamheid der Perfonen hebben acht te Jaari5i7.
:ot 1552.
„ geven. Eindelijk zouden er in elke ftad, nevens
„ de Wethouders, jaarlijks vier perfonen van eer en
„ aanzien gekozen worden, om onderzoek te doen
„ op alle overtredingen dezer Geloofsvrede, op wier
„ berigt, mits het ten minlte door drie hunner ge-
teekend ware, de Magiftraat onverwijld regt zou
moeten doen."
Dit ontwerp van den Geloofsvrede, in elk gewest
bekend geworden zijnde, fmaakte noch den Roomfchen
noch den Onroomfchen. De eerfte wilden aan
de anderen nergens in toegeven, en deze laatfte wilden
zich nu niet genoegen, met buiten gevaar van
ftraf te zijn, of zich in het verborgen te houden ,
maar zij fielden zich tegen de ftijfzinnige Magiftraten.
In Henegouwen, daar men weinig Onroomfchen
en integendeel vele gevlugte Geestelijken had,
werd de Geloofsvrede verfoeid, als een proefftuk
van goddeloosheid. Te Antwerpen weid hij aangenomen
, en aan de Gereformeerden eenige plaatfen
tot hunne Godsdienstoefening toegeliaan. De Staten
van Utrecht wezen den Geloofsvrede van de
hand, op het aanflaan van het Lid der Geestelijkheid.
De Groninger Ommelanden daar tegen omhelsden
hem; ook de ftad Leeuwarden, alwaar de
Jakobijnenkerk den Hervormden werd ingeruimd. In
Gelderland werd, onder begunltiging van den Stadhouder,
Graaf JAN VAN NASSAU , de Hervormde
Godsdienst met geweld ingevoerd. Ook werd dezelve
te Goes in Zeeland met vernietiging van het
verdrag van voldoening gevestigd,
Z 4 Ner

na C. G
Jaarisi7
tot 1552
Opfchud
ding te
Gend.
360 K E R K E L I J K E
Nergens echter was de baldadigheid hooger gefe.
gen dan te Gend. PETRUS DATHENUS , eertijds
Monnik te Poperingcn, die reeds federt het jaar 1566
• in Zeeland gepredikt had, thans Leeraar te Gend,
en met den titel van Raad van Hertog JOAN KAZI-
MIR voorzien, voer hevig uit tegen het punt van
den Gendfchen vrede, waar bij aan de Roomschgezinden
vrijheid van Godsdienst werd toegedaan, hij
fchold zelfs op den Prins van Oranje, die zich verklaard
had, dat men geene verandering met wanorde
maken moest, en die beweerde , dat men verpligt
was, zijn woord te houden , en noemde hem te»
mand, die God noch Godsdienst eerbiedigde. Men
weigerde de Roomfche Bijgelovigheden langer te
dulden. Papen en Geestelijke perfonen werden ui't
de dad verjaagd, en hun een jaarlijksch inkomen
toegelegd uit de Geestelijke goederen. Men doeg de
handen aan de rijke Abdijen, kostelijkheden en kleinodiën
der Kerken. Men verkocht het geestelijk
huisraad, en keerde alles het onderde boven ; men
brak Kerken en Kloosters af, verfmolt het koper en
de klokken der Kerken, welken men tot gefchut
vergoot, terwijl men de dad Gend verderkte cn zich
van verfcheidene omliggende deden en plaatR-n meester
maakte. Te Tpcren werden de woningen des
Bisfchops en van eenige Kanunniken geplunderd.
Oor- Hoogst euvel namen voornamelijk de Staten van
iprong Henegouwen en de overige Walfche Provinciën, die
der Malcontenten
den Godsdienstvrede verworpen hadden, dit gedrag
der Gentenaren op, en fpoedig kwam het tot de
wapenen. De Walfchen droegen tot roem hunner
Godsdiendigheid groote Paternosters, of gebedentellers

G E S C H I E D E N I S . 361
Iers om den hals, waarom zij bij de Gentenaars na C. G.
Paternostersknechten geheten werden, maar zij noem­ jaar 1517.
tot 1552.
den zich zeiven Malcontenten, dat is, Misnoegden,
en wilden, dat men den Roomfchen Godsdienst en
de Geestelijken te Gend in hunnen eerften ftand en
goederen zou herftellen, waar tegen de Gentenaars
eischten, dat men het openbaar oefenen van den
Gereformeerden Godsdienst door geheel Nederland
zou bewilligen, dan zouden zij ook den Roomfchen
weder inruimen. Dus ontftond er een binnenlandfche
krijg, welke eindelijk ten gevolge had, dat de
Walfche Provinciën zich met de Spaanfchen verzoenden
en tot des Konings gehoorzaamheid wederkeerden.
De bitterheid te Gend werd intusfchen zoo groot, HESSELS
en VISCH
dat men, den vierden October 1578, JAKOB HESte
Gend
SELS en JAN VISCH, voor eenige maanden in een opgehan­
oproer gevangen, buiten de ftad, op den weg naar gen.
Kortryk, beiden aan eenen boom opknoopte, HES­
SELS was een Lid van den Raad der Beroerte geweest,
en daarom in den algemeenen haat, wien ,
gelijk boven (*) verhaald is, de woorden naar de
galg! naar de galg! gereed op de tong lagen, zoo
dat zijne huisvrouw hem ééns te gemoet voerde:
^ gij hebt dat hangen altijd in den mond: hoede
„ God, dat het u zeiven niet eens overkome!" JAN
VISCH, voor dezen Baljuw van Ingelmunjler, had
zich in dat ambt ook fel tegen de Onroomfchen gedragen.
Onder anderen wordt hem nagegeven , dat
bij uit zeker pleit een' haat opgevat hebbende op
(*) Bladz. 278.
Z 5
eenea

aa C. G . eenen HENDRIK DE KREUS van Codsfelde , denzet-
Jaari5i;> • ven, als ter zake van Ketterij en oproer, te Tperen
tot 1552
' in hechtenis deed nemen. Waar daar na hoorende,
dat deze, een ftokoud en welhebbend man, vergif,
fenis had bekomen, zond hij, als om zijnen ijver
tot. den Roomfchen Godsdienst te toonen , uit eigen
hoofde, op een' Zondag morgen, eenen Monnik
met den beul in den Kerker, hem aanzeggende, dat
hij fterven zou , eer des Bisfchops Mis geëindigd
was. De gevangene zat te dier ure aan den ontbijt
met eenige vrienden, gekomen om hem te bezoeken,
en eischte ziening van het vonnis, zoekende
nitftel, als die wist, dat zijn genadebrief onder weg
was, welke ook 'sanderen daags kwam. Maar hij
moest voort, en hing geworgd op de markt, als de
Bisfchop en Baljuw uit de Kerk kwamen , zonder
eenig ander blijk ter zijner bezwarenisfe, dan dat hij
zijnen zoon had gehuisvest, die van den Hervormden
Godsdienst was. Hij liet eene vrouw met zes
kinderen achter, die mannelous, vaderloos, goedeloos,
in armoede treurden, tot dat zij door den
Gendfchen vrede weder aan het hunne raakten.
JUSTUS
VELSIÜS.
36a K E R K E L I J K E
In dit jaar 1578 onthield zich binnen Haarlem,
Leyden, den Haag, en andere plaatfen in Holland,
Doctor JUSTUS VELSIUS , zich uitgevende voor
eenen, van God gezonden, om de wereld te hervormen.
Te dien einde deed hij eerst bedektelijk,
daar na openlijk, eenige Predikatiën. Hij beloofde
zijne leere met wonderwerken te bevestigen, onderftond
ook, doch vergeefs, eenen blinde ziende , en
een' kreupele gaande te maken; zeggende, toen het
hem mislukte, dat het aan hun geloof fchortte. Aan
de

G E S C H I E D E N I S . 36*3
de Staten van Heiland had hij, den achttien No-, ia C. G.
vember des verleden jaars , zekeren Brief gefchre- . aansi7.
ot 155a.
ven, beftralfende in denzelven alle menfchen wegens
hunne nalatigheid en laatdunkendheid. Ook dorst
hij hen voor weêrfpannigen en ongodsdienftigen over
te halen, die wetten maakten in de zaken van den
Godsdienst, daar zij geen' Godsdienst hadden; benuttende
zijn fchrijven met deze woorden : „ Ik
„ zeg het hun in der waarheid Gods, ja niet ik ,
„ maar de Heilige Geest Gods zelf, die in mij is,
„ dat, indien zij van zulk een voornemen en laatdunkendheid
niet ophouden, zij zich zeiven Gods
,, toorn op den hals zullen halen. . ." Te Leyden
ging hij op zekeren dag in de Kerk op eene bank
ftaan prediken, en kreeg vele Toehoorders , die hij
tegen 's anderen daags uitftelde, om aldaar weder te
prediken. De Magiftraat, dit verttaande, belastte,
de Kerk dien dag gefloten te houden. Hem , ter
gefielde uur naar de Kerk gaande, werd van eenigen
aangezegd, dat z,ii gefloten was. Hij antwoordde
: Voor mij zal zij niet gefloten zijn , als ik
kom, en vorderde weg, van velen gevolgd. Komende
omtrent de Kerk, kwam er een arbeider met
eene lange ladder uit de deur, daar hij tegen indrong,
gelijk ook eene menigte van volk , dat bij
hem was. Dus predikte hij op dezelfde bank, hetwelk
eenige eenvoudige menfchen voor mirakel hielden.
Ook zeide hij, den volgenden dag ter zei ver
plaatfe en ure weder te zullen leeren. Maar de
Wethouders , beducht voor tweedragt onder de burgerij,
deden hem voor den dag uit de ftad brengen.
Hier

Verklaring
van
Mr. WIL­
LEM Alt-
TUS.
364 K E R K E L I J K E
na C. 3, Hier over te onvrede, fchreef hij een' zeer heviger*
Jaarisi 7- Brief aan den Magiftraat, denzelven fcheldende voor
c o t
155
, erger dan Turken, die hij , ten dien dage , met
hunne Satanifche valfche Leeraren, den Satan overgaf,
om in het helfche vuur geftraft te worden.
Onder den Brief Hond gefchreven : Des regtvaardigen
Oordeelaars der Levenden en Dooden, JEZUS
CHRISTUS , wien alle magt gegeven is in Hemel en
cp Aarde, geroepen dienaar, JUSTUS VELSIUS Haganus.
In het jaar 1579 gaf hij een Boekje uit,
met dezen titel: Een feer fcheon en heerlijk Tractaetgen
, begrijpende een vroeg- en avondtgebedt...
met twee fchriften , om fich felven f onderfoeken.
Het befluit van dit Boekje zeide : ,, Een iegelijk
,, zie toe, want mij verachtende en verwerpende ,
,, (ik zeg het u bij de eeuwige waarheid Gods, )
„ zoo zal hij niet alleen in mij , maar ook mede in
,, den Heiligen Geest zondigen , met eene zonde ,
„ die nooit zal vergeven worden." Deze VELSIUS
was voorheen een tretfeiijic Geneesheer en Wijsgeer,
die veel had gefchreven, en onder de geleerde mannen
gefteld wordt, die uit den Haag oorfpronkelijk
zijn. Maar hij was te dezen tijde zeer oud, en zoo
eenigen meenden, door veel lezens, in zijn verftand
en zinnen gekrenkt (*).
Den vijfden Februarij 1579, deed Mr. WILLEM
ARTUS, Raad des Prinfen van Oranje, zekere verklaring
voor de Wethouders der ftad Mechelen,
welke hij ook twaalf jaren te voren in den grooten
(*") BÜANDT Bladz. 62Ï.629.
Raad

GESCHIEDENIS. $6$
Raad des Konings had gedaan, en welke aanmer­ na C. G.
kelijk was. Hij verklaarde, „ dat hij zich niet Jaan 517.
tot 1552.
alleen had gewacht en onthouden, van zich on-
„ der eenige bijzondere fecte te begeven: maar ook
,, van zich te befmetten met haat, nijd, of partij-
,, fchap, om verfcheidenheid van bijzondere gevoe-
„ lens, vallende op het uitleggen der Heil. Schrif-
„ tuur, buiten het gemeen en vruchtbaar Christen-
,, geloof van onze zaligheid en verlosfing door den
,, dood van JEZUS CHRISTUS , den Zoon van God,
hetwelk door de liefde werkt, in de hope der
„ opltanding en des eeuwigen levens. Voorts, dat
„ hij aangaande de openbare politie, zoo wel van
„ Religie, als van de wereldlijke bediening, zich
,, als gemeen perfoon , hebbende noch begeerende
„ eenigen publieken last, altijd gefchikt had, en in
„ het toekomende verftond te fchikken naar het-
,, gene, dat, (alle bevelen der boosheid uirgeflo-
„ ten,) openbaar was of zoude zijn ontvangen of
„ toegelaten. En aangaande het nuk zijner con-
„ fcientie in het bijzonder, wilde hij rekenfehap ge-
,, ven voor Gods regt vaardig oordeel. Biddende
„ hem in geene andere achting te houden, en zijne
,, verklaring in het goede te ontvangen, met betui-
„ ging van zich in de voorzeide Christelijke eenig-
„ heid, en burgerlijke gehoorzaamheid , te willen
„ houden, verzoekende daar van befcheid, onder
„ het zegel der ftad." Dit werd hem gegeven. Hij
gaf ook een klein gefchrift aan den dag, met den
titel: Vreedzaam advijs of berigt der Christelijke
Religie en eenigheid derzelve. In dit fchrift wees
hij

na C. G hij aan : „ hoe alle opregte Christenen moesten
Jaari5i7
„ overeenkomen in drie grondpunten of hoofdftuk-
tot 1552.
ken: in het geloof, in de liefde, in de hoop;
„ maar aangaande de rest, rakende de opbouvving
en volmaking der kennisfe van God, en deszelfs
„ wil, was het niet noodig, dat zij allen overeen-
„ kwamen, en van een gevoelen waren , ja elk
mogt en moest desaangaande volgen het getuige-
„ nis zijner confcientie, en het verftand hem van
„ God gegeven. Want van elk zou geëischt wor-
,, den, naar dat hem veel of weinig gegeven was.
„ Niettemin moest ieder zich benaarfiigen , om in
„ kennis te wasfen, en in alle goede werken vrucht-
„ baar te zijn, verwachtende elk zijne volkomene
„ volmaaktheid in het eeuwig leven (*)."
Unie van
Utrecht
gefloten.
36"6* K E R K E L I J K E
Weinig weken te voren, den 8ften Januarij 1579,
hadden de Walfche Provinciën; of die van Artois,
Henegouwen en Douai, zich verbonden, om de
Roomfche Religie, 'sKonings gehoorzaamheid, en
den Gendfchen vrede te handhaven, maar den Religionsvrede
te helpen weren. De Prins van Oranje,
merkende, waar dit heen wilde, had daar tegen
op eene andere verbindtenis doen werken , hoewel
om redenen van Staat niet openlijk in zijn perfoon,
maar zich bedienende van zijnen Broeder, Graaf JAN
VAN NASSAU, en bragt nu te wege , dat die van
Gelderland en Zutphen, Holland en Zeeland, het
Sticht van Utrecht, en de Frlefche Ommelanden tusfehen
den Eems en de Lauwers, zich den tienden Ja-
(*) BRANDT Bladz. 629, 630.
nu-

G E S C H I E D E N I S . 367
nuarij dezes jaars 1579 te Utrecht nader verbonden, ia 1 C. G.
én die vermaarde Unie of Vereeniging tekenden , 'aari5i7- .
ot 1552.
welke vervolgens als de grondflag van het Gemeenebest
dér zeven vereenigde ( geünieerde ) Gewesten,
want federt hebben zich nog andere gewesten , behalve
de bovengenoemde, bij het verbond gevoegd ,
gehouden is geworden. Met betrekking tot den
Godsdienst, luidde het XlIIde Artikel van dit verbond
dus: „ Dat Holland en -
'Zeeland zich in het
,, ftuk van den Godsdienst, nq^J^n goeddunken,
„ zullen mogen gedragen. Doch de andere Provincien
dezer Unie zullen zich mogen fchikken
naar den Geloofsvrede, bij den Aartshertog MAT-
„ THIAS en die van zijn Rade, bij advijs der algemeene
Staten, alreeds ontworpen: of daarin zulke
orde ftellen, als zij tot behoudenis der rust en-
„ welvaart van elke Provincie of Stad, en tot hand-
„ having der geregtigheden van Geestelijken en We-
„ rddiytpn dienltig vinden zullen , zonder hier in
„ door eenige andere Provincie eenigzins gehinderd
,, te mogen worden; mids nogtans elk vrijheid van
„ Godsdienst behoude, en men niemand, ter oor-
,, zake van den Godsdienst, achterhale of onderzee-
„ ke: gelijk reeds bij de Gendfche Bevrediging vast-
„ gefteld is." Over dit Artikel viel echter terftond
eenige zwarigheid. Sommigen verftonden, dat men
bij hetzelve verklaard had, niemand in het bondgenootfehap
te willen ontvangen, dan die den Geloofsvrede,
of ten minfte de twee Godsdienften , den
Roomschkathoüjken en den Hervormden, zou toelaten:
weshalve, tot nadere opheldering, op den eerften
Februarij, werd vastgefteld : ,, dat men niet
„ voor

358 KERKELIJKE GESCHIEDENIS.
mC. G. „ voorhad, eenige Provinciën of Steden, die zich
Jaari5i7. „ alleen aan den Roomfchen Godsdienst wilden hou*
tot 1552.
„ den en in welken het getal der Hervormden zoo
,, groot niet was, dat aldaar volgens den Geloofs-
„ vrede de Hervormde Godsdienst behoorde ge«
,, oefend te worden, van het Bondgenootfchap uit
„ te fluiten; maar dezelve integendeel daar in te
„ willen ontvangen; mids zij de punten van het»
,, zelve naarkwameA, en zich als goede Patriotten
,, gedroegen ^zrjnde de Wening niet, dat de eene
„ Provincie ofjiaTTzich het bedrijf van de andere
„ in het ftuk van den Godsdienst zal aantrekken."
En hier mede zullen wij dit Hoofdftuk en dit Deel
befluiten, dewijl van toen af de Hervormde Godsdienst
in het Nederlandsch Gemeenebest zich gevestigd heeft,
als de Godsdienst van den Staat, terwijl echter andere
Gezindheden, alhoewel met meer of min naauwe
bepalingen, vrijheid van Godsdienstoefening, en elk
der ingezetenen volkomene en ongeftoorde vrijheid
van Geloof hphhon kiijue» gc«;stv.«.