Het dossier kerkklanken kunt u hier downloaden als - Kerk Laren

leizen in Napels (1746) en 1 bij de Villa Doria Pamphili,
Rome (1758–1759). Van deze waterorgels heeft alleen
die bij het Palazzo del Quirinale het overleefd. Athanasius
Kircher’s illustratie in het boek Musurgia universalis
(1650) werd lang beschouwd als een fantasierijke representatie
van een hypothetische mogelijkheid, maar
blijkt nu een getrouwe weergave te zijn in elk detail van
een werkend waterorgel, wanneer het vergeleken wordt
met een orgel uit de grot in Quirinale, met slechts 1 verschil:
de tekening ws in spiegelbeeld. Er zijn nog restanten
van het waterorgel in de Villa d'Este maar het mineraalrijke
water van de rivier dat door de orgelgrot valt
heeft afzettingen veroorzaakt die het meeste bewijs van
het bestaan van dit orgel onzichtbaar heeft gemaakt.
In de vroege 17e eeuw werden ook in Engeland waterorgels
gebouwd. Zo bouwde Cornelius Drebbel een waterorgel
voor koning James I (1651), en Salomon de Caus
bouwde diverse waterorgels in Richmond tijdens zijn
werkzaamheden voor prins Henry. Er stond ook een waterorgel
in Bagnigge Vale te Londen, bij het zomerverblijf
van Nell Gwynn (1650–1687), en Henry Winstanley
(1644–1703), de ontwerper van de Eddystone vuurtoren,
zou een exemplaar hebben gebouwd bij zijn huis in Saffron
Walden, Essex. Na het huwelijk van prinses Elizabeth
met Frederik V van de Palts, ontwierp Salomon de
Caus hun tuinen bij het kasteel van Heidelberg, dat beroemd
werd door zijn fraaie en intrigerende waterwerken.
Er heeft ook een waterorgel overleefd in de tuinen
bij Heilbronn, Württemberg, en delen van een waterorgel
zijn nog te zien bij de tuinen van Schloss Wilhelmshöhe
in Kassel. De gebroeders Francini bouwden
waterwerken en orgels in Saint-Germain-en-Laye en Versailles.
Schloss Wilhemshohe Kassel
Verval en herontdekking
Tegen het eind van de 17e eeuw echter nam de aandacht
voor waterorgels af. Omdat het onderhoud kostbaar
was, raakten vele orgels in verval en vergetelheid.
Rond 1920 waren alle waterorgels stuk en vervallen.
(Het zogenaamde waterorgel bij kasteel Hellbrun, Salzburg,
is in feite een pneumatisch orgel dat door hydraulische
aangedreven balgen werkt.) Veel van de mechanismen
van de kapotte waterorgels werden verkeerd
begrepen, totdat de Nederlandse ingenieur Van Dijk in
1954 de methode herontdekte waarmee de luchttoevoer
werkte. Hij ontdekte dat dit hydraulisch principe gelijk
was aan dat van de luchttoevoer aan smeltovens uit de
16e en 17e eeuw. De belangrijkste factor is een natuurlijke
eigenschap van water: wanneer door de zwaartekracht
water neerwaarts wordt getrokken in een afvoerpijp,
dan wordt lucht meegezogen. Zowel water als
lucht arriveren dan in een windkamer die op behoorlijke
afstand onder de afvoerpijp is gesitueerd. Hoe langer de
verticale pijp, hoe krachtiger de zuiging is en hoe groter
het volume aan meegezogen lucht is. In het reservoir (de
windkamer) wordt het water gescheiden van de lucht en
de samengeperste lucht wordt dan in een windlade gevoerd
bovenop de windkamer, met deze perslucht worden
dan de orgelpijpen tot klinken gebracht. Twee geperforeerde
spatplaten of diafragma's zorgen dat er geen
waterspetters in de orgelpijpen kan komen. Het water
dat van de lucht is gescheiden, verlaat de windkamer
met dezelfde hoeveelheid als het er in loopt en dit water
wordt weer gebruikt om een waterrad aan te drijven,
dat op zijn beurt het speelwerk (de cilinder met
pinnetjes) aandrijft. Om het orgel te starten dient een
tapkraan die op de ingangspijp gemonteerd is, opengedraaid
te worden. Als deze kraan open staat, wordt er
een continue stroom water door het apparaat gevoerd,
en zolang deze stroom aanhoudt zal het waterorgel spelen.
Veel waterorgels hadden eenvoudige luchtdrukregulerende
onderdelen. Bij het Palazzo del Quirinale
stroomt het water van de heuveltop-bron (soms rijkelijk,
maar soms ook nauwelijks genoeg om het orgel 30 minuten
achtereen te laten spelen) via het paleis zelf naar
een reservoir dat zich ongeveer 18 meter boven de windkamer
bevond in de orgelgrot. Dit verval zorgde voor
voldoende lucht om het gerestaureerde zes registers
bevattende orgel te laten spelen.
Het waterorgel van de Efteling
Onder renaissanceschrijvers over het waterorgel was in
het bijzonder Salomon de Caus informatief. Zijn boek uit
1615 bevat een korte bouwbeschrijving, tips over de
stemming en registers, en vele gravures waarop instrumenten,
mechanismen en scènes waarin waterorgels zijn
gebruikt, zijn afgebeeld. Het boek bevat ook een voorbeeld
van passende muziek, het madrigaal "Chi farà fed'
al cielo" van Alessandro Striggio, dat door Peter Philips is
bewerkt.