Het dossier kerkklanken kunt u hier downloaden als - Kerk Laren

Speelhulpen
Het bespelen van een orgel is een lichamelijke activiteit.
Alle ledematen worden ingeschakeld om het beste
van jezelf te geven. In het aanvangstadium was er maar
één eenvoudig manuaal dat als begeleiding diende. Door
de eeuwen heen werd het instrument een erkend soloinstrument.
Koppelingen
Bij een orgel met verschillende manualen en pedaal, kan
men door middel van een koppeling vanaf één manuaal
de andere manualen automatisch laten meespelen. Afhankelijk
van de mechaniek en manualen spreekt men
van schuifkoppeling, manuaalkoppeling, pedaalkoppeling.
Sinds de 19de eeuw bouwt men orgels met octaafkoppelingen
(subkoppels) zodat het octaafbereik zich
nog vergroot.
Tremulant
Een pijporgel maakt in principe gebruik van lucht onder
constante druk, maar niets weerhoudt de bouwers ervan
om daar ook mee te experimenteren. De tremulant is
dan ook op meerdere orgels in gebruik: in de 18eeeuwse
instrumenten als inliggende tremulant, op romantische
orgels met zwelwerk als opliggende tremulant.
Het woord komt van tremulare, wat trillen betekent.
Door de luchttoevoer met twee tot acht trillingen per
seconde te variëren voordat deze hij de pijp bereikt ontstaat
een klank in schokjes. De inliggende tremulant: in
een horizontaal lopend windkanaal wordt een schuinliggend
kaderwerkje geplaatst waarop een klep rust. Op de
klep bevindt zich een metalen veer met op het uiteinde
een loden gewicht. Met behulp van een metalen staaf
kan de klep omhoog worden gezet zodat de wind ongehinderd
door het kanaal kan stromen. Wordt de klep losgelaten
dan ligt ze op het kaderwerk en zal door de aanstromende
wind worden omhooggedrukt. De veer met
gewicht zorgt voor tegendruk zodat een s laande beweging
ontstaat waardoor de luchtstroom "tremuleert". De
opliggende tremulant: de bouwer bouwt op een verticaal
lopend windkanaal een extra balgje dat beheerst wordt
door een veer en een gewicht. Door het register (of pedaal)
te selecteren, loopt dat extra balgje vol met lucht
en de veer stoot het balgje terug leeg in de vertakking.
De lucht komt dus in schokjes terecht bij de pijpen
(zoals bij de bloedsomloop), zodat de klank ook in
schokjes ontstaat.
Plenum
Wanneer van de registers alle labialen zijn ingeschakeld,
spreekt men van het (Klein) Plenum (vol). Soms wordt
met het (Klein) Plenum alleen het zogenaamde Prestanten-koor
bedoeld. Als alle registers 'zijn getrokken' (=
aan staan), wordt dat 'Tutti' genoemd (of Groot Plenum).
Het orgel speelt dan met zo groot mogelijk volume. In
het Frans wordt dit aangeduid met respectievelijk "Plein
Jeu" (het volle werk zonder tongwerken) en "Grand
Jeu" (inclusief de tongwerken).
Zweltrede en zwelkast
In de 19de eeuw ging het orgel veel gelijkenissen vertonen
met een symfonieorkest, er waren allerlei soorten
klankkleuren en speelhulpen. Maar toch wilden bouwers
al eeuwen een orgel vervaardigen dat van fortissimo
(zonder grote 'schokken') naar pianissimo zou kunnen
gaan en omgekeerd. De grote vooruitgang om dit te bereiken
bestond er in om een 'werk' in te bouwen in een
geïsoleerde kast die langs de voorzijde dankzij jaloezieën
open of gesloten kon worden. Het resultaat was zeer
effectief zodat dit een onmisbaar gedeelte van de orgelbouwkunst
werd. Later zouden nog meer pogingen in die
zin ondernomen worden zodat het Recit Expressif als
zelfstandig instrument zou doorgroeien tot een nieuw
instrument; het Orgue Expressif, beter bekend als het
harmonium.
Stemming en onderhoud
De intoneur zorgt ervoor dat alle registers een mooie
kleur, uitspraak en karakter krijgen. Om de pijp tot op
juiste frequentie te stemmen moet men de lengte minutieus
kunnen veranderen. Een goed orgel moet minstens
twee keer per jaar aan een grondige stembeurt onderworpen
worden, waarbij elke pijp wordt gestemd. Door
de variaties in de luchtvochtigheid en temperatuur gaat
het metaal uitzetten of krimpen, waardoor de corpuslengte
verandert. Dit is een van de redenen waarom een
kerk zeer langzaam wordt opgewarmd. Ontstemming
wordt daarnaast in belangrijke mate bepaald door de
temperatuur en consistentie van de lucht in de pijp.
Warme lucht is dunner dan koude en geeft daardoor een
hogere toon. Het stemmen gebeurt afhankelijk van het
register door middel van een systeem eigen aan de pijp:
de stemrand, stemkrul, stemhoed, stemring of stemlap
een beetje te verplaatsen.
Het Grootste orgel ter wereld vind u in Passau (D)