Het dossier kerkklanken kunt u hier downloaden als - Kerk Laren

Dossier Kerkklanken
No 1.
Het Orgel

Dossier Kerkklanken
Lijntrekken (Berkelbode 15/7/1981)
No 1.
Het Orgel
1. Het pijporgel
2. Het waterorgel
3. Het draaiorgel
4. Het elektronische orgel
5. De techniek
6. Het Fuhrerorgel
7. Het archief
Onze mina was apetrots toen ze in de krant las, dat ze zowat tweehonderduizend
heb op ´ehaald. Daor hebt ze in Laorne nooit volle met te doon, want
toen noa de oorlog in ´46 geld mos komm´n veur de herbouw, had´n ze zoo
vier en tachtig duuzend bie mekaar en noe in ´81 twee ton, jao de tied verandert.
Terecht was meneer Teenstra trots toen hij ze allemaol bedankte. Daorum
zeg ok P.W., M.Z.(makkeluk zat)´t orgel kump´trechte. G.K. (grote klasse)
PIERWAAIER UUT LAORNE
PS pasop daj moa´n nit aruumd (geroemd of opgeruimd) wordt

1. Het pijporgel
Het pijporgel heeft een lange geschiedenis achter de
rug. Het is een van de weinige 'antieke' instrumenten die
nog frequent worden bespeeld. Het pijporgel heeft
(zoals zoveel instrumenten) hoofdzakelijk in Europa een
grote bloeiperiode gekend, vooral om religieuze redenen.
Maar ook in de rijkere burgermilieus was een positief
als begeleidingsinstrument eeuwenlang geen zeldzaam
verschijnsel. Het is dus een luxe-instrument dat
vroeger high–tech was, maar juist omwille van zijn vrij
complexe maar logische bouw is het een duurzaam instrument.
Elk orgel is verschillend van klank omdat orgels
doorgaans niet in serie worden vervaardigd. Bovendien
worden orgels aangepast aan de ruimte waarvoor
ze bestemd zijn en aan de functie die deze ruimte
heeft.
Oudheid
Een echte geboortedatum voor het orgel is niet bekend.
De oudste bronvermelding dateert uit ongeveer 246 voor
Christus. Rond deze datum construeerde de Griek Ktesibios
van Alexandrië een muzikaal speelgoed dat mechanisch
door pompen wordt bediend. Hij noemde zijn instrument
hydraulis (ὕδραυλις, van de Griekse woorden
ὕδωρ (hydoor) voor water en αυλός (aulos) voor pijp).
Dit apparaat bezat wel de vaste delen van wat wij nu
een orgel noemen, maar de druk werd geregeld door
water, zoals de naam aangeeft. Het was een eenvoudig
instrument met slepen die men met de hand bediende.
Tot zeker in de vierde eeuw na Christus was de hydraulis
nog in gebruik als populair luxe-instrument. De oudste
orgelresten, uit 228 na Christus, zijn gevonden in Aquincum
en gerestaureerd.
De eerste grote verandering bestond erin om de luchtdruk
te stabiliseren in een blaasbalg, vermeld door Julius
Pollux (2de eeuw na Christus). Dit apparaat werd organum
pneumaticum genoemd (Grieks: ὕδραυλικὸμ
ὄργαμομ, hydraulikon organon, letterlijk waterbuiswerktuig;
zie Athenaeus van Naucratis (Ath. 4174C).
Aanvankelijk was het orgel klein en verplaatsbaar: het
zogenaamde portatief (van het Latijnse portare, dragen).
De tweede grote evolutie was die naar het zogenaamde
kistorgel of positief (van ponere, neerzetten).
Men kon dit orgel ergens vast neerzetten. In de Kerk
werd het orgel gebruikt voor de begeleiding van gezangen.
Thomas van Aquino (1225-1274) omschreef het orgel
als een instrument dat 'de ziel verheft'.
Middeleeuwen
In de Middeleeuwen werd het orgel geïntroduceerd in
talloze kerken. Daarnaast zou het er kwalitatief op vooruitgaan
en werd er al aan basbegeleiding gedacht. Het
oudste bespeelbare orgel ter wereld bevindt zich in een
kerk te Sion in Zwitserland. Het dateert van 1388 of
1435. Het is een zogenaamd "zwaluwnestorgel", met andere
woorden, het hangt aan de muur. Dit middeleeuwse
orgel is nog in zeer goede staat en origineel wat de
intonatie betreft.
De middeleeuwse orgels hadden een zeer eigen karakter,
zij kenden geen registers zoals later het geval is.
Voor de 15e eeuw kende men enkel het bestaan van het
blokwerk: er stonden wel verschillende rijen pijpen in,
maar deze konden niet apart bespeeld worden. Met de
uitvinding van het 'wellenbord' werd ook de mechaniek
verbeterd; de tractuur werd een ware doolhof van latjes
en kleppen, waardoor een meerstemmig spel mogelijk
wordt en de melodie sierlijker kan worden uitgevoerd.
In de laatste decennia van de Middeleeuwen werd het
pedaal in Italië ingevoerd. Langzaam verspreidde dit
extra klavier voor de voeten zich naar de rest van Europa
en op het einde van de 14de eeuw kwam er hier en
daar een pedaal voor van 12 noten met een zelfstandige
registratuur.
Franse en Duitse orgelbouw tot 1800
De eeuwwisseling 1500-1600 bracht zowel op technisch
als op muzikaal gebied vernieuwingen. Het blokwerk,
dat niet de mogelijkheid had om begeleid solowerk uit
te voeren, kreeg een vervangend systeem, nl. de springlade.
De springlade gaf de organist de mogelijkheid de
aparte registers te gebruiken. Dit bracht met zich mee
dat kort na 1500 het orgel meer kleur en effecten kreeg.
Elk land ontwikkelde zijn eigen typische smaken, met de
daaraan vasthangende nieuwe registers, zoals de "flûtes"
de "quintadena" en de "rohrflöte". Ook het regaal, dat
oorspronkelijk een apart instrument was, deed zijn intrede.
In de 17de eeuw beleefde Frankrijk zijn gouden eeuw.
De macht van de koning is op dat moment bijna even

groot als die van de Paus in Rome. Lodewijk XIV laat zich
een groot lustslot bouwen te Versailles en uiteraard is er
een kapel met een orgel. Daarnaast wordt er ook een
orgel gebouwd voor de Dauphin met als doel de 'nietreligieuze'
muziek. Het Franse klassieke orgel kende een
waar hoogtepunt in het midden van de 17de eeuw. Een
zeer verfijnde registratie kwam tot stand. Voor het eerst
in de geschiedenis resulteerde de orgelbouw in een
pracht van kleur, effecten en samenspel. Dat deze Franse
school wellicht heel de Europese orgelbouw heeft beïnvloed,
zal niemand betwijfelen. Ook de orgelliteratuur
in Frankrijk is zeer karakteristiek. De belangrijkste componisten
staan in dienst van de Zonnekoning. Het orgel
kan ingedeeld worden in het 'Grand Orgue', 'Positif' en
het 'Récit'. Er zijn nog een paar Franse orgels die overblijven
zoals het Grand Orgue gebouwd door Dom François
Bédos de Celles (1709 – 1779) te Bordeaux.
Gottfried Silbermann was één van die orgelbouwers, die
in Parijs vol bewondering de Franse school proefde. Later,
toen hij terugkeerde naar Duitsland, zou hij onder
invloed van het Parijse orgel de Duitse orgelbouw laten
uitgroeien. Naast Silberman moet men de componist en
organist J.S. Bach vermelden, daar zijn werken furore
maakten op de orgels van Silbermann. Dit wordt wel algemeen
aangenomen maar het is waarschijnlijk niet het
geval, Bach moest niets hebben van de 1/5 kommastemming
van Silbermann en had meer waardering voor het
werk van Hildebrand.
De invloed van Frankrijk op Duitsland was echter niet zo
verregaand dat de Duitse orgelbouw een imitatie van de
Franse zou zijn. Bach had grondige kritiek op de Franse
orgelbouw: de cimbels en de mixturen waren volgens
hem niet scherp en hoog genoeg. Vandaar dat het Duitse
orgel een zeer scherpe en doordringende klank mee
kreeg. Het bijzondere van een Duits orgel, en meer bepaald
van een Silbermann-orgel, lag in de eenheid van
het instrument, zonder dat het afbreuk deed aan de polyfone
schrijfwijze van Bachs composities.
Romantiek
Op het einde van de 18e-eeuw is het orgel volledig klaar
voor de Romantiek en dit onder andere dankzij Dom Bédos
die een compleet werk schreef: L'art du Facteur
d'Orgues (1766) dat nog jaren zal dienen al basis voor
restauraties en nieuwbouw. Het bouwen van orgels is
een grote kunst geworden. Alle evolutie die had geleid
tot de pracht en de praal van het Franse hof, zou later
zeker nog van pas komen zelfs al kwam er een politieke
aardverschuiving op 14 juli 1789. De Franse Revolutie
breekt uit en s leept geheel Europa mee. De eeuwige
macht van de kerk wordt ter discussie gesteld en kunst is
nu een zaak van iedereen. De Franse kunstwereld zal pas
opbloeien met het keizerrijk dat Napoleon Bonaparte
uitroept. Parijs blijft de stad van het licht en de kunst.
In deze prille nieuwe maatschappij worden de grote namen
uit de romantiek geboren. Deze periode, die in de
Sturm und Drang-mentaliteit zijn wortels heeft, bloeit
gedurende de 19de eeuw in geheel Europa. De romantiek
betekende voor de orgelmuziek het uitbouwen van
crescendo's en decrescendo's. Dit bracht enkele nieuwe
technische veranderingen met zich mee. Een eerste vernieuwing
was het fortissimo-pedaal. Dit was een pedaal
waarmee men in één klap een aantal registers kon aan-
of afzetten. Een tweede vernieuwing bestond reeds in
de Spaanse orgelbouw, maar werd in de Romantiek verder
uitgebouwd: de ontwikkeling van een zwelkast. Dit
was een ges loten kast met een aparte windlade die in
een zeer snel tempo kon geopend worden, zodat een
crescendo-effect werd bereikt.
Het orgel evolueert mee met de symfonische muziek en
groeit uit tot het 'Orgue Monumental'. Orgelkasten verdwenen
en in de plaats daarvan kwamen pijpvlakken in
een vrije opstelling. Deze enorme projecten konden niet
meer voorzien worden van een mechanische tractuur,
zodat we terecht kwamen bij de pneumatiek. Dit was
wellicht de grootste uitvinding van de orgelbouwers in
de late 19de eeuw . Elke bouwmeester ging er prat op
een eigen systeem te ontwikkelen met de daaraan verbonden
documenten van het octrooibureau.
De klank wordt veranderd door systematisch meer en
meer aliquoten weg te laten of te vervangen door vulwerken.
De gehele registratie bestaat dus voornamelijk
uit 2-4-8-16-32voeters die een stabiele klank geven. De
tongwerken worden verbeterd en worden talrijker. Er
worden orgels gebouwd met alle stijlen door elkaar, het
chamadewerk dat zo typerend is voor een Spaans orgel,
wordt nu geïntroduceerd in het Franse orgel. Het klavier
groeit verder uit zodat het resultaat meer iets weg heeft
van een symfonisch orkest dan een solo instrument.
20e en 21e eeuw
Het controversiële karakter van de 20e eeuw had ook
zijn gevolgen in de orgelbouw. Men kan twee richtingen
onderscheiden. Een eerste richting geloofde steevast in
de grote vernieuwingen van de pneumatische en de elektrische
tractuur. Deze technieken brachten op alle ge-

ied enorm veel mogelijkheden met zich mee. Na een
dertigtal jaren echter bleken deze systemen niet de ideale
vondst te zijn. Zij gingen niet lang mee en men
kreeg al snel een tweede groep bouwers die terugkeerde
naar de oudere systemen.
Het orgel is nu een volwassen instrument dat zijn eigen
taal en leefwereld heeft ontwikkeld, het doet zijn naam
van koningin der instrumenten alle eer aan. De tijd van
de wiskundige muziek à la Bach is voorbij, maar niet
vergeten. De muziek wint veel aan kracht en gevoeligheid.
Veel componisten schrijven ook neer wat ze voelen,
ook al valt dit niet altijd in goede aarde. De kunst is
vanaf dan een vrij medium zodat iedereen er zijn eigen
visie kan vertolken. Om aan al die expressiviteit te voldoen
volstaan instrumenten als een klavecimbel en een
viola da gamba niet meer. Er is nu ook vaak contact tussen
de bouwer van het instrument en de muzikant.
Ook componisten onderling groeperen zich zodat ze eenzelfde
richting uitvaren. Het publiek verbreedt zich ook
zodat een bredere waaier van klassen aan cultuur doet.
Vaak wordt er door de componisten ook naar het publiek
toegewerkt. Ze zijn volledig onafhankelijk, zo zijn bestellingen
geen prioriteit meer. De artiesten krijgen kans
om zich te vervolmaken, ze evolueren en sommigen worden
virtuoos.
St Bavo Haarlem (Nederlands beroemdste orgel)
Windvoorziening (conflatorium)
Om lucht door de orgelpijpen te kunnen blazen wordt
een balg opgepompt - dit wordt de windkast genoemd.
Vroeger kwamen er blaasbalgen aan te pas (veelal handmatig
bediend, of met de voeten, de zogenaamde calcant),
maar tegenwoordig wordt in dat windwerk steeds
meer elektrisch voorzien door het toepassen van een
speciale ventilator (windmachine). Door het niet meer
toepassen van de windkast moeten balgen in kleinere
afmeting nog steeds worden toegepast om lokaal in een
orgel de winddruk te stabiliseren. De meeste speeltafels
hebben twee rijen toetsen (klavieren of manualen).
Oude orgels bedienden met manualen alle kleppen via
een mechanisch stangenstelsel, de zogenaamde tractuur.
Dit kon er toe leiden dat deze orgels zwaar te bespelen
waren (tot wel 2 kg per toets). Eind 19e eeuw
werd de pneumatische tractuur uitgevonden waarbij de
mechanische bediening van registers en de verbinding
tussen toets en pijp door middel van luchtdruk tot stand
kwam. Nadeel hiervan was dat zo'n orgel soms trager
(lui) reageerde. Nog recenter werd de elektropneumatische
tractuur ontwikkeld waarbij de toetsen
van de klavieren voorzien zijn van schakelaars en waarbij
hiermee ingeschakelde elektromagneten de kleppen
in de windladen bedienen.
Voordelen van elektromagnetische tractuur zijn bijvoorbeeld:
De speeltafel kan mobiel zijn opgesteld en kan
zelfs op grote afstand van het orgel worden geplaatst.
De toepassing van elektrotechniek maakt het mogelijk
vaste registercombinaties in bijvoorbeeld verschillende
klankgroepen en klanksterkten toe te passen.
Tegenwoordig wordt echter bij nieuwbouw van orgels
veelal teruggegrepen naar de aloude mechanische tractuur.
Het voordeel hiervan is immers dat de organist
echt "voeling" heeft met het instrument. Een goed ontworpen
mechanische toetstractuur hoeft in het geheel
niet zwaar te bespelen te zijn. Bij grote symfonische
orgels wordt gebruikgemaakt van zogenaamde barkermachines.
Deze bevorderen een lichte speelaard, daar zij
de mechanische toetsbeweging via kleine balgjes versterkt
doorgeven aan grote, zwaarder bewegende ventielen.
Manualen en pedaal
Een pijporgel heeft doorgaans een of meer manualen en
een pedaal, dat met de voeten bespeeld wordt. Het aantal
manualen kan oplopen tot zeven bij zeer grote orgels.
Met registerknoppen kunnen series pijpen gekoppeld
worden aan (een deel van) de manualen of het pedaal.
Een organist leest doorgaans van bladmuziek die in
twee tot vier balken genoteerd wordt van boven naar
beneden: beide handen (en pedaal)
Registratuur en pijpwerk
Dit is het derde grote deel van het orgel en tegelijk het
belangrijkste, want hier ontstaat de klank. Net zoals bij
alle andere klavierinstrumenten is er voor elke toets één
klank, die vastligt (uitgezonderd de aliquoten). Een orgel
haalt zijn klank uit de pijpen, waardoor lucht stroomt.
Hetzelfde principe als bij de fluit–familie, alleen kan een
speler van een fluit zelf de toon bepalen door al dan
niet de gaatjes af te dekken, waardoor de lengte van de
resonantieruime (= buis) vergroot wordt. Omdat men
niet de mogelijkheid heeft om de lengte van de pijp te
laten variëren is men dus genoodzaakt om per noot één
pijp te bouwen. Let wel: dat betekent niet dat er per
toets ook één pijp klinkt; dat is afhankelijk van welke
registers ingeschakeld zijn.

Speelhulpen
Het bespelen van een orgel is een lichamelijke activiteit.
Alle ledematen worden ingeschakeld om het beste
van jezelf te geven. In het aanvangstadium was er maar
één eenvoudig manuaal dat als begeleiding diende. Door
de eeuwen heen werd het instrument een erkend soloinstrument.
Koppelingen
Bij een orgel met verschillende manualen en pedaal, kan
men door middel van een koppeling vanaf één manuaal
de andere manualen automatisch laten meespelen. Afhankelijk
van de mechaniek en manualen spreekt men
van schuifkoppeling, manuaalkoppeling, pedaalkoppeling.
Sinds de 19de eeuw bouwt men orgels met octaafkoppelingen
(subkoppels) zodat het octaafbereik zich
nog vergroot.
Tremulant
Een pijporgel maakt in principe gebruik van lucht onder
constante druk, maar niets weerhoudt de bouwers ervan
om daar ook mee te experimenteren. De tremulant is
dan ook op meerdere orgels in gebruik: in de 18eeeuwse
instrumenten als inliggende tremulant, op romantische
orgels met zwelwerk als opliggende tremulant.
Het woord komt van tremulare, wat trillen betekent.
Door de luchttoevoer met twee tot acht trillingen per
seconde te variëren voordat deze hij de pijp bereikt ontstaat
een klank in schokjes. De inliggende tremulant: in
een horizontaal lopend windkanaal wordt een schuinliggend
kaderwerkje geplaatst waarop een klep rust. Op de
klep bevindt zich een metalen veer met op het uiteinde
een loden gewicht. Met behulp van een metalen staaf
kan de klep omhoog worden gezet zodat de wind ongehinderd
door het kanaal kan stromen. Wordt de klep losgelaten
dan ligt ze op het kaderwerk en zal door de aanstromende
wind worden omhooggedrukt. De veer met
gewicht zorgt voor tegendruk zodat een s laande beweging
ontstaat waardoor de luchtstroom "tremuleert". De
opliggende tremulant: de bouwer bouwt op een verticaal
lopend windkanaal een extra balgje dat beheerst wordt
door een veer en een gewicht. Door het register (of pedaal)
te selecteren, loopt dat extra balgje vol met lucht
en de veer stoot het balgje terug leeg in de vertakking.
De lucht komt dus in schokjes terecht bij de pijpen
(zoals bij de bloedsomloop), zodat de klank ook in
schokjes ontstaat.
Plenum
Wanneer van de registers alle labialen zijn ingeschakeld,
spreekt men van het (Klein) Plenum (vol). Soms wordt
met het (Klein) Plenum alleen het zogenaamde Prestanten-koor
bedoeld. Als alle registers 'zijn getrokken' (=
aan staan), wordt dat 'Tutti' genoemd (of Groot Plenum).
Het orgel speelt dan met zo groot mogelijk volume. In
het Frans wordt dit aangeduid met respectievelijk "Plein
Jeu" (het volle werk zonder tongwerken) en "Grand
Jeu" (inclusief de tongwerken).
Zweltrede en zwelkast
In de 19de eeuw ging het orgel veel gelijkenissen vertonen
met een symfonieorkest, er waren allerlei soorten
klankkleuren en speelhulpen. Maar toch wilden bouwers
al eeuwen een orgel vervaardigen dat van fortissimo
(zonder grote 'schokken') naar pianissimo zou kunnen
gaan en omgekeerd. De grote vooruitgang om dit te bereiken
bestond er in om een 'werk' in te bouwen in een
geïsoleerde kast die langs de voorzijde dankzij jaloezieën
open of gesloten kon worden. Het resultaat was zeer
effectief zodat dit een onmisbaar gedeelte van de orgelbouwkunst
werd. Later zouden nog meer pogingen in die
zin ondernomen worden zodat het Recit Expressif als
zelfstandig instrument zou doorgroeien tot een nieuw
instrument; het Orgue Expressif, beter bekend als het
harmonium.
Stemming en onderhoud
De intoneur zorgt ervoor dat alle registers een mooie
kleur, uitspraak en karakter krijgen. Om de pijp tot op
juiste frequentie te stemmen moet men de lengte minutieus
kunnen veranderen. Een goed orgel moet minstens
twee keer per jaar aan een grondige stembeurt onderworpen
worden, waarbij elke pijp wordt gestemd. Door
de variaties in de luchtvochtigheid en temperatuur gaat
het metaal uitzetten of krimpen, waardoor de corpuslengte
verandert. Dit is een van de redenen waarom een
kerk zeer langzaam wordt opgewarmd. Ontstemming
wordt daarnaast in belangrijke mate bepaald door de
temperatuur en consistentie van de lucht in de pijp.
Warme lucht is dunner dan koude en geeft daardoor een
hogere toon. Het stemmen gebeurt afhankelijk van het
register door middel van een systeem eigen aan de pijp:
de stemrand, stemkrul, stemhoed, stemring of stemlap
een beetje te verplaatsen.
Het Grootste orgel ter wereld vind u in Passau (D)

2. het Waterorgel
Het waterorgel is het alleroudste type pijporgel dat
heeft bestaan, beter bekend als het hydraulische orgel.
De uitvinding van het instrument wordt toegeschreven
aan Κτησίβιος (Ktesibios van Alexandrië).
Het waterorgel werkt doordat door water samengeperste
lucht rechtstreeks door natuurkrachten (bijvoorbeeld
een waterval) door pijpen wordt geblazen. Waterorgels
spelen doorgaans zonder menselijke tussenkomst. Zowel
antieke als moderne beschrijvers hebben het instrument
vaak verward met de Grieks-Romeinse 'Hydraulis', een
soort pneumatisch orgel waarin de lucht werd samengeperst
door handmatig bediende pompen, en waarin water
werd gebruikt als middel om de luchtdruk constant
te houden. Er stroomde dus niet zoals bij het stoomorgel
(een 'Calliope') natte lucht door de muziekpijpen van
een waterorgel. Afgezien van de methode van aanblazen
van de pijpen is een waterorgel vergelijkbaar met een
speeldoosorgel, die een trommel bevat met pinnen
waarin het muziekstuk is geprogrammeerd, en een windkamer
en pijpwerk. Klassieke waterorgels die draaien op
een water- en lichtcombinatie, zijn in de Efteling en
Slagharen te zien als attractie.
Antieke tijd
Waterorgels zijn beschreven in oude teksten van Ktesibios
in Alexandrië (in de 3e eeuw voor Christus), in werk
van Philon van Byzantium (ook in de 3e eeuw v.C.) en
door Hero van Alexandrië (ongeveer in 62 n.C.). Net zoals
het principe van waterklokken (clepsydra) uit Plato's
tijd, werden waterorgels niet als speelgoed gezien, maar
hadden ze een speciale betekenis in de Griekse filosofie.
Ze maakten gebruik van modellen en simulacra van dit
type. Hydraulisch aangedreven waterorgels werden gebruikt
om vogelgeluid te simuleren, of om een angstaanjagend
geluid te produceren, zoals in het standbeeld van
Memnon in Thebe. In dit laatste geval werd zonnewarmte
gebruikt om een sifon met water van een gesloten
tank in een andere over te leiden, waarbij samengeperste
lucht werd geproduceerd die door de orgelpijp werd
gevoerd
Via Arabieren en Byzantijnse Rijk naar Europa
Arabische en Byzantijnse ingenieurs ontwikkelden onder
andere een automatisch waterorgel (beschreven door de
Banū Mūsā in hun 9e-eeuwse traktaat), en een
'muziekboom' die zich in het paleis van kalief al-Muqtadir
(die heerste van 908 tot 932) bevond. Aan het eind van
de 13e eeuw bereikte de hydraulische automaten Italië
en de rest van West-Europa. Gedurende de Renaissance
werd de magische aantrekkingskracht en de metafysische
connotatie ervan onder volgelingen van hermetische
en esoterische stromingen groter. Waterorgels werden
in tuinen, grotten en kassen van koninklijke paleizen
geplaatst, en in de villa's van rijke patriciërsfamilies om
de toeschouwers te imponeren, niet enkel door de geproduceerde
muziek maar veeleer doordat de automaten
ook waren uitgerust met visuele elementen – dansende
figuren, vogels die hun vleugels bewogen en hamerende
cyclopen – deze werden allen aangedreven door de pinnen
op de muziekcyclinder. Andere types waterorgels
werden uit het zicht gespeeld en werden gebruikt om
muziekinstrumenten te simuleren die schijnbaar door
standbeelden werden bespeeld in mythologische scènes
als ‘Orpheus die viool speelt', ‘De wedstrijd tussen Apollo
en Marsyas’ en ‘Apollo en de 9 Muzen’.
Het beroemdste waterorgel stond bij de Villa d'Este in
Tivoli. Het werd gebouwd tussen 1569 en 1572 door
Lucha Clericho (Luc de Clerc) en voltooid door Claude
Venard). Dit orgel stond ongeveer 6 meter hoog onder
een boogbrug en werd door een magnifieke waterval
aangedreven. Het is beschreven door Mario Cartaro in
1575 als een apparaat dat ‘madrigalen en vele andere
stukken speelde’. Er zat ook een toetsenbord op. G.M.
Zappi (in Annalie memorie de Tivoli, 1576) schreef:
‘Wanneer iemand opdracht tot spelen gaf hoorde men
eerst een tijdje trompetten spelen, en daarna heerste
consonantie …. Talloze bezoekers konden niet geloven
dat dit orgel uit zichzelf kon spelen, louter door waterkracht,
en men dacht vaak dat er iemand in het orgel
verstopt zat’.
Naast automatische bespeling is nu bekend dat op zijn
minst drie muziekstukken op het toetsenbord zijn gespeeld
door een muzikant. Andere Italiaanse waterorgels
staan in Pratolino, nabij Florence (circa 1580 gebouwd),
in Isola de Belvedere, Ferrara (een orgel van voor 1599),
bij het Palazzo del Quirinale, Rome (gebouwd door Luca
Biagi in 1598, gerestaureerd in 1990), bij de Villa Aldobrandini,
Frascati (1620), in één van de koninklijke pa-

leizen in Napels (1746) en 1 bij de Villa Doria Pamphili,
Rome (1758–1759). Van deze waterorgels heeft alleen
die bij het Palazzo del Quirinale het overleefd. Athanasius
Kircher’s illustratie in het boek Musurgia universalis
(1650) werd lang beschouwd als een fantasierijke representatie
van een hypothetische mogelijkheid, maar
blijkt nu een getrouwe weergave te zijn in elk detail van
een werkend waterorgel, wanneer het vergeleken wordt
met een orgel uit de grot in Quirinale, met slechts 1 verschil:
de tekening ws in spiegelbeeld. Er zijn nog restanten
van het waterorgel in de Villa d'Este maar het mineraalrijke
water van de rivier dat door de orgelgrot valt
heeft afzettingen veroorzaakt die het meeste bewijs van
het bestaan van dit orgel onzichtbaar heeft gemaakt.
In de vroege 17e eeuw werden ook in Engeland waterorgels
gebouwd. Zo bouwde Cornelius Drebbel een waterorgel
voor koning James I (1651), en Salomon de Caus
bouwde diverse waterorgels in Richmond tijdens zijn
werkzaamheden voor prins Henry. Er stond ook een waterorgel
in Bagnigge Vale te Londen, bij het zomerverblijf
van Nell Gwynn (1650–1687), en Henry Winstanley
(1644–1703), de ontwerper van de Eddystone vuurtoren,
zou een exemplaar hebben gebouwd bij zijn huis in Saffron
Walden, Essex. Na het huwelijk van prinses Elizabeth
met Frederik V van de Palts, ontwierp Salomon de
Caus hun tuinen bij het kasteel van Heidelberg, dat beroemd
werd door zijn fraaie en intrigerende waterwerken.
Er heeft ook een waterorgel overleefd in de tuinen
bij Heilbronn, Württemberg, en delen van een waterorgel
zijn nog te zien bij de tuinen van Schloss Wilhelmshöhe
in Kassel. De gebroeders Francini bouwden
waterwerken en orgels in Saint-Germain-en-Laye en Versailles.
Schloss Wilhemshohe Kassel
Verval en herontdekking
Tegen het eind van de 17e eeuw echter nam de aandacht
voor waterorgels af. Omdat het onderhoud kostbaar
was, raakten vele orgels in verval en vergetelheid.
Rond 1920 waren alle waterorgels stuk en vervallen.
(Het zogenaamde waterorgel bij kasteel Hellbrun, Salzburg,
is in feite een pneumatisch orgel dat door hydraulische
aangedreven balgen werkt.) Veel van de mechanismen
van de kapotte waterorgels werden verkeerd
begrepen, totdat de Nederlandse ingenieur Van Dijk in
1954 de methode herontdekte waarmee de luchttoevoer
werkte. Hij ontdekte dat dit hydraulisch principe gelijk
was aan dat van de luchttoevoer aan smeltovens uit de
16e en 17e eeuw. De belangrijkste factor is een natuurlijke
eigenschap van water: wanneer door de zwaartekracht
water neerwaarts wordt getrokken in een afvoerpijp,
dan wordt lucht meegezogen. Zowel water als
lucht arriveren dan in een windkamer die op behoorlijke
afstand onder de afvoerpijp is gesitueerd. Hoe langer de
verticale pijp, hoe krachtiger de zuiging is en hoe groter
het volume aan meegezogen lucht is. In het reservoir (de
windkamer) wordt het water gescheiden van de lucht en
de samengeperste lucht wordt dan in een windlade gevoerd
bovenop de windkamer, met deze perslucht worden
dan de orgelpijpen tot klinken gebracht. Twee geperforeerde
spatplaten of diafragma's zorgen dat er geen
waterspetters in de orgelpijpen kan komen. Het water
dat van de lucht is gescheiden, verlaat de windkamer
met dezelfde hoeveelheid als het er in loopt en dit water
wordt weer gebruikt om een waterrad aan te drijven,
dat op zijn beurt het speelwerk (de cilinder met
pinnetjes) aandrijft. Om het orgel te starten dient een
tapkraan die op de ingangspijp gemonteerd is, opengedraaid
te worden. Als deze kraan open staat, wordt er
een continue stroom water door het apparaat gevoerd,
en zolang deze stroom aanhoudt zal het waterorgel spelen.
Veel waterorgels hadden eenvoudige luchtdrukregulerende
onderdelen. Bij het Palazzo del Quirinale
stroomt het water van de heuveltop-bron (soms rijkelijk,
maar soms ook nauwelijks genoeg om het orgel 30 minuten
achtereen te laten spelen) via het paleis zelf naar
een reservoir dat zich ongeveer 18 meter boven de windkamer
bevond in de orgelgrot. Dit verval zorgde voor
voldoende lucht om het gerestaureerde zes registers
bevattende orgel te laten spelen.
Het waterorgel van de Efteling
Onder renaissanceschrijvers over het waterorgel was in
het bijzonder Salomon de Caus informatief. Zijn boek uit
1615 bevat een korte bouwbeschrijving, tips over de
stemming en registers, en vele gravures waarop instrumenten,
mechanismen en scènes waarin waterorgels zijn
gebruikt, zijn afgebeeld. Het boek bevat ook een voorbeeld
van passende muziek, het madrigaal "Chi farà fed'
al cielo" van Alessandro Striggio, dat door Peter Philips is
bewerkt.

3. HET DRAAIORGEL
De Veronica
Een draaiorgel is een automatisch spelend pijporgel.
Naast orgelpijpen kan een draaiorgel ook andere instrumenten
hebben, bijvoorbeeld slagwerk.
De pijpen van een draaiorgel zijn meestal van hout, een
enkele maal van metaal, meestal zink. De pijpen worden
van lucht (bij orgels spreekt men van "wind") voorzien
door een blaasbalg. Het draaiorgel is verwant met andere
pijporgels, met als grootste verschil dat andere pijporgels
door mensenhanden en -voeten worden bediend
en het draaiorgel door een bewegend muziekpatroon,
meestal een kartonnen draaiorgelboek. De eerste draaiorgels
werkten met een houten cilinder met daarop metalen
pinnen en bruggen voor de aansturing van de ventielen.
Aansturing
In 1892 kreeg de Frans-Italiaanse orgelbouwer Gavioli
een patent voor het kartonnen orgelboek. Dit systeem
werd later gevolgd door papieren of kartonnen rollen.
Gavioli's patent maakte gebruik van lamellen (toetsen)
die door de gaten in het orgelboek naar boven kwamen
en zo kleine ventielen openden om onderdelen van het
orgel aan te sturen. Duitse fabrieken ontwikkelden rond
1900 alternatieve systemen om Gavioli's patent te ontgaan.
Deze systemen waren gebaseerd op het principe
van ontluchting door de gaten in het boek, en de mechanische
toetsen waren niet meer nodig. Alle oude draaiorgels
werken volgens een van deze systemen.
Als nieuwste aanwinst wordt voor de besturing nu ook
een computer gebruikt, die wordt aangestuurd met midibestanden.
Door het gebruik van midibestanden is nu
veel meer mogelijk. Het repertoire van een orgel is nu
zeer uitgebreid, omdat men geen grote hoeveelheid orgelboeken
meer mee hoeft te nemen. Ook zijn er nu arrangementen
mogelijk die veel complexer zijn dan met
een boek mogelijk is. De schakeltijd van een door MIDI
aangestuurd orgel is zeer kort, waarmee de timing natuurlijker
is en de muziek beter klinkt. Als men hetzelfde
arrangement zou willen spelen met een boek, zou het
boek uit elkaar vallen. Men kan nu vooraf bepalen welke
muziek men wil horen en verzoeknummers zijn meteen
te programmeren. Het draaiorgel dat met midibestanden
werkt heeft dus grote voordelen. Ook andere instrumenten
kunnen aangestuurd worden door de midifiles, zoals
een percussiegroep en een glockenspiel of xylofoon.
Soorten draaiorgels
Het bekendste soort draaiorgel in Nederland is het grote
straatdraaiorgel, dat ook wel een pierement wordt genoemd.
Daarnaast kunnen het dansorgel en het kermisorgel
als varianten van het draaiorgel beschouwd worden.
Het dansorgel is vooral bekend in het zuiden van Nederland,
in het noorden is het kermisorgel bekender. In andere
Europese landen wordt straatmuziek gemaakt door
kleine, draagbare orgels, die tegenwoordig in Nederland
"handdraaiorgels" worden genoemd. De laatste jaren ziet
men steeds meer van deze kleine orgels in Nederland
verschijnen. De meeste van deze orgeltjes worden nu in
Duitsland vervaardigd en zijn moderne vormen van de
voorlopers van de Nederlandse orgels. Replica's van oude
Berlijnse Leierkasten, zoals deze draaiorgeltjes in Duitsland
genoemd worden, worden onder andere gemaakt
door de Orgelbaumeister Hofbauer uit Göttingen (Dld).

Werking
Door aan een draaiorgel te draaien, gaat het orgel spelen.
Als men er een orgelboek inlegt en het klavier sluit,
zijn de mechanische luchtkleppen gesloten. Op dat moment
is het orgel klaar om te spelen. Als men vervolgens
aan het orgelwiel gaat draaien, komt de blaasbalg in
beweging. Dit zorgt voor de lucht. De lucht gaat door
luchtgeleiders naar het orgelklavier.
Deze luchtstroom wordt naar het juiste instrument geleid.
Door de gaatjes in het orgelboek te variëren van
lengte, ontsnapt lucht voor een langere of kortere duur.
Voor elke toonhoogte en elk instrument worden het tijdstip
en de duur van een noot in de muziek via de gaatjes
in het papier aangegeven. Wanneer er met de correcte,
constante snelheid wordt gedraaid, klinkt het muziekstuk
het best. Het draaiwiel is vaak voorzien van een
aanhangsel genaamd de druif. Deze moet door een houtbewerker
en ijzerman speciaal gemaakt worden. Het
specialisme wordt door niemand meer beoefend, op een
enkele gespecialiseerde orgelbouwer na. De functie is
het bewegen van de blaasbalgen en het orgelboek door
het klavier draaien.
Geschiedenis
Orgel in Parijs omstreeks 1898
De oorsprong van de draaiorgels ligt vermoedelijk in Italië.
De Italiaan Ludovico Gavioli begon omstreeks 1850 in
Parijs met het vervaardigen van kleine straatdraaiorgels
die zó succesvol waren dat hij als de vader van het moderne
draaiorgel beschouwd kan worden. Later gingen
ook andere Fransen, Belgen en Duitsers deze instrumenten
vervaardigen. In 1875 begon de Belg Leon Warnies
als eerste een draaiorgelverhuurbedrijf in Amsterdam,
waarna er nog velen volgden. Warnies wordt beschouwd
als de grondlegger van de typisch Nederlandse straatdraaiorgelcultuur.
Zijn nazaten zijn nog steeds actief in
de Nederlandse draaiorgelwereld, onder andere in het
draaiorgelbedrijf Perlee Orgels te Amsterdam.Ook de
Firma van Eijk uit Terwolde bouwt sinds 1979 draaiorgels.
Deze draaiorgels zijn vernoemd naar s childers. bijvoorbeeld:
de Frans Hals, de Johannes Vermeer, de Anton
Pieck en de Ruisdael.
Tegenwoordige tijd
Nog altijd zijn draaiorgels op straat te bewonderen.
Vooral in Nederland heerst er nog een straatorgelcultuur,
maar in zowat heel Europa worden orgelmanifestaties
georganiseerd, bijeenkomsten met meerdere draaiorgels.
Het Utrechtse Museum Speelklok bezit een groot
aantal orgels van diverse soorten. Een van de voornaamste
Nederlandstalige verenigingen voor draaiorgels werd
in 1954 opgericht, een vereniging van liefhebbers, de
Kring van Draaiorgelvrienden (KDV). Er zijn nog ongeveer
zestig actieve orgelspelers in Nederland. Op dit moment
is 's werelds grootste transportabele draaiorgel de Victory.

4. Het Electronische orgel
Een concertorgel is een pijporgel dat gebruikt kan worden
als soloinstrument en voor begeleiding van
(symfonie)orkesten en koren en dat daartoe opgesteld
staat in een concertzaal of schouwburg. Het is in eerste
instantie afgeleid van het kerkorgel. Een concertorgel
staat qua bouw en klank veel dichter bij een kerkorgel
dan bij een theaterorgel. Concertorgels staan in Nederland
onder andere in De Doelen in Rotterdam, het Concertgebouw
in Amsterdam en De Oosterpoort in Groningen.
Vergelijking tussen concertorgel en kerkorgel
Kerkorgels hebben vaker een open opstelling. Ze hebben
dus geen zwelpedalen of zwelkasten, wat inhoudt dat
een crescendo gerealiseerd dient te worden door meer
registers open te trekken. Concertorgels daarentegen
hebben als doel ze te gebruiken als soloinstrument en
voor begeleiding van een symfonieorkest en eventueel
koren, dus moeten de stemmen daarop aangepast zijn.
Als het orkest een crescendo maakt, moet het orgel
mee. Maar met een open opstelling lukt dat niet, want
dan verandert de klank van het orgel en dat is niet gewenst.
Daarom worden concertorgels veelal geheel in
een zwelkast gebouwd, of tenminste het soloklavier. Dit
heeft ook gevolgen voor de dispositie. Kerkorgels staan
in stenen gebouwen met houten banken en stoelen,
waar vaak veel nagalm is. Concertorgels staan in zalen,
waar coulissen hangen, waar wandbekleding is en comfortabele
pluche stoelen zijn. Dit heeft vanwege de geluidsdemping
grote gevolgen voor de intonatie van het
instrument. Soms maakt men, net als bij theaterorgels,
gebruik van hogere luchtdrukken.
Vergelijking tussen concertorgel en theaterorgel
De soorten muziek die als regel op concertorgels worden
gespeeld wijken nogal wat af van de soorten muziek
waarvoor het theaterorgel is gebouwd. De muziek in de
concertzaal is overwegend klassiek, waar in het theater
overwegend lichte muziek wordt gespeeld. Een dansorgel
is een orgel dat vroeger in danszalen of balzalen
stond. Ze waren in gebruik bij cafés en bij kermissen. De
orgels kwamen uit België, maar waren ook in het zuiden
van Nederland bekend. Deze soort orgels zijn behalve
van orgelpijpen vaak voorzien van extra instrumenten
zoals accordeons, percussie-instrumenten en saxofoons.
Nieuwe techniek
Al sinds de jaren zeventig worden pijporgels via elektronische
weg nagebootst. Ook in kerken heeft die techniek
ingang gevonden. Daarbij wordt de klank via een digitale
techniek verkregen, namelijk sampling. De klank is dan
redelijk natuurgetrouw. Een andere techniek die gebruikt
wordt om een pijporgel na te bootsen wordt
acoustic modelling genoemd. Eigenlijk vallen dit soort
digitale orgels onder de synthesizers.
De ondes-Martenot (Frans: Martenot-golven), kortweg:
ondes, is een van de vroegste elektronische muziekinstrumenten.
De monofone ondes-Martenot maakt gebruik
van een elektronenbuis om een geluidsgolf te genereren.
Uitvinding
Uitvinder Maurice Martenot (1898-1980) was een Franse
cellist met belangstelling voor radio-techniek. Het idee
voor zijn uitvinding ontstond gedurende de Eerste Wereldoorlog
toen Martenot radio-operateur in het Franse
leger was. Daar verkreeg hij de bijnaam le chien mexicain
(de Mexicaanse Hond), vanwege zijn fascinatie voor
het gelijknamige, Chihuahua-achtige bijgeluid dat destijds
veelvuldig het radioverkeer verstoorde. Hij slaagde
erin om, gebruikmakend van de Mexicaanse Hond, op het
radiotoestel te musiceren. Dat idee zou later de basis
vormen voor zijn ondes-Martenot.
Techniek
Het instrument biedt de mogelijkheid met de rechterhand
één toon tegelijk voort te brengen op het klavier,
of een glissando met de 'ring' vóór het pianoklavier. Door
een klein uitschuifbaar toetsenbord kan de speler met
de linkerhand een grote knop geleidelijk indrukken om
het volume te verhogen en een achttal kleine knoppen
om de toonhoogte te variëren. De toetsen van het klavier
en de ring zijn gevoelig: door eenvoudig de toets of
de 'ring' te laten bibberen kan de ondes-martenotspeler
een vibrato laten horen. Het instrument is gebruikt door
de pioniers van de elektronische muziek bij het Philips
Natuurkundig Laboratorium en te horen op de opnames
van Popular Electronics. Early Dutch electronic music
from Philips Research Laboratories, 1956-1963
Ook de rockband Radiohead maakt veelvuldig gebruik
van de ondes-Martenot, bespeeld door Jonny Greenwood.

Het hammondorgel is een elektromechanisch orgel, ontworpen
en gebouwd door Laurens Hammond, dat in april
1934 gepatenteerd werd. Hoewel het hammondorgel
oorspronkelijk verkocht werd aan kerken als goedkoop
alternatief voor het pijporgel, werd het later ook gebruikt
voor jazz en, in grotere mate, voor rock en gospel.
Achtergrond
Als imitatie van een pijporgel, dat rijen van pijpen van
verschillende registers (klankkleuren) heeft, gebruikt
het hammondorgel additieve synthese van golfvormen
van harmonische series om het geluid te vormen. Net als
in Thadeus Cahills eerdere telharmonium worden de
golfvormen gemaakt door mechanische toonwielen.
Omdat de golfvormen worden gemaakt door mechanische
toonwielen en niet door elektronische oscillatoren
wordt het hammondorgel elektrisch en niet elektronisch
genoemd. De klankopwekking in het door Hammond gepatenteerde
toonwielorgel vindt plaats door een in het
orgel geplaatste as die met een constante snelheid ronddraait.
Op deze as bevinden zich een soort tandwielen
(de toonwielen) met elk een ander aantal vertandingen.
Bij de toonwielen worden opneemspoeltjes (pickups)
geplaatst waarin door de vertandingen van de draaiende
toonwielen een wisselspanning (=toon) wordt opgewekt.
Hoe meer vertandingen er per tijdseenheid passeren hoe
hoger de door het opneemspoeltje afgegeven frequentie
van de wisselspanning, en dus de toon. Na de introductie
van digitale technieken (zoals sampling) kwamen er orgels
met een goede imitatie van de beroemde klank. Ook
Hammond (inmiddels een Japanse producent Suzuki Musical
Instruments) maakt nu digitale orgels (zoals de X-B3
en de portable XK3/XK2/XK1). Vaak worden les liespeakers
gebruikt bij hammondorgels, ondanks dat Leslie in
het begin een concurrent van Hammond was. Bij hammondorgels
wordt dit geluidssysteem toegepast in de
vorm van een lesliebox. In deze separaat opgestelde geluidskast
draait een trommel met een gleuf erin rond en
verspreidt het geluid van de in de trommel geplaatste
luidspreker.
In het Engels wordt keyboard gebruikt als de verzamelnaam
voor alle elektronische muziekinstrumenten met
een klavier. Meestal beslaat het zes tot acht octaven. In
de Nederlandse taal wordt het keyboard vaak verward
met andere elektronische toetsinstrumenten. Met een
keyboard wordt – in de Nederlandse taal – doorgaans het
toetseninstrument bedoeld dat naast talloze klanken ook
een begeleidingsautomaat aan boord heeft die via akkoorden
wordt aangestuurd. Deze 'arrangeerkeyboards'
bieden de mogelijkheid om gebruik te maken van automatische
begeleiding in diverse stijlen en genres. Het
'arrangeerkeyboard' is in feite de opvolger van het vroegere
huisorgel.
Een andere tak binnen de familie is de synthesizer. Deze
is in vergelijking met de arrangeerkeyboards geavanceerder
waar het gaat om klanken en klankbewerking.
Aan de andere kant is er vaak geen automatische begeleiding
en geluidversterking aanwezig. Deze worden
daarom hoofdzakelijk gebruikt om te componeren of in
een band te spelen. Tegenwoordig bestaat de synthesizer
zowel in hardware- als in software-vorm.
Een synthesizer is een elektronisch muziekinstrument
dat klanken en geluiden kunstmatig (meestal elektronisch)
opwekt. Met een synthesizer is het mogelijk het
op te wekken geluid vergaand te beïnvloeden, zodat
nieuwe, nog niet bestaande klanken gemaakt kunnen
worden. Ook kunnen sommige synthesizers de klanken
van reeds bestaande (akoestische) instrumenten, bijna
perfect nabootsen (bijvoorbeeld piano of orgel). De uitvinding
van de synthesizer is een belangrijke revolutie
geweest in de muziekwereld. De synthesizer is een van
de meest veelzijdige instrumenten ter wereld vanwege
het oneindig aantal mogelijke klankkleuren dat er mee
gemaakt kan worden. Muziekgenres als trance, dance,
synthpop, electro, elektronische muziek, techno, house
etc. zouden zonder de uitvinding van de synthesizer
nooit ontstaan zijn.
De eerste elektrische synthesizer werd in 1876 uitgevonden
door Elisha Gray, die beter bekend is als een van de
uitvinders van de telefoon. Robert Moog bracht de eerste
commercieel verkrijgbare synthesizer uit (1963).

5. De techniek van het orgelbouwen
In dit hoofdstuk worden een aantal technische aspecten
van de orgelbouw behandelt. te beginnen met een globaal
technische bestek van ons orgel.
Offerte voor een nieuw te bouwen orgel te Laren (G).
De dispositie is gelijk aan die zoals met de Fa Reil
is overeengekomen. Schild stelt 1 wijziging voor:
i.p.v. Sifflit 1,1/3 een scherp 3 st. op het Rugwerk.
Weergave van de omschrijving in hoofdpunten:
Orgelbouw: er wordt een orgel gebouwd met 2
klavieren volgens het s leepladensysteem en met
een mechanische traktuur. Er wordt alleen eerste
kwaliteit eiken of mahonie gebruikt.
Sleepladen: deze zijn bestand tegen verwarmingssystemen,
ze worden vervaardigd van eikenhout
en speciaal gelijmd hechthout. Er zijn eiken slepen,
die met leren ringen afgedicht worden. De
laden worden zo geconstrueerd en bevestigd dat
ze niet kunnen doorzakken.
Speeltafel: deze wordt tussen hoofd- en rugwerk
ingebouwd. De manuaten bestaan uit staartklavieren,
de ondertoetsen worden met granaatappelhout
belegd en de ahorn boventoetsen met ivoor.
De pedaaltoetsen zijn van eikenhout. De registertrekkers
van edelhout gedraaid komen links en
rechts van de klaviatuur.
Alfred Fuhrer ~Orgelbauw
Firmant Fritz Schild
Emsstarsse 64 – 2940 Wihemshaven
Speelmechaniek: deze wordt zo gemaakt dat er
een goede, aangename aanslag gewaarborgd is.
Registermechaniek: de wellen hiervoor worden
van vierkantig ijzer gemaakt, de trekstangen van
massief eiken.
Windvoorziening: er wordt een balg met dubbele
vouwen gemaakt van eikenhout, evenals de kanalen.
De Windmotor: (220/380 volt) wordt in een geluidsisolerende
kast van fichtenhout ingebouwd.
Deze installatie levert een flexibele, natuurlijk
ademende wind.
De Orgelkas: deze wordt van eikenhout gemaakt,
het hout wordt gerookt en mat gelakt, waardoor
het uiterlijk van oud eiken verkregen wordt. De
kas krijgt een raamconstructie met panelen en
deuren. De massieve kast geeft aan de klank een
vol karakter en een grote draagkracht. De open
ruimteen boven de pijpenvelden worden met
zaagwerk gesloten. De vloeren ter afdekking van
de mechaniek voor pedaal en rug-positief zijn in
de prijs begrepen. Een goede toegang tot alle
werken is gewaarborgd.
Pijpen: de pijpen van de prestantenfamilie zijn
van 27% tin, de prestantanten van de fluienfamilie
zijn van 23% tin, de holpijp en roerfluit zijn van
15% tin. De subbas is van eiken evenals de grootste
24 pijpen van de Quintadeen. De tongwerken
hebben houten stevels en de bekers zijn van 27%
tin, kelen en krukken van messing.

Materiaalgebruik voor orgels
Voor de bouw van orgels wordt al eeuwen traditioneel
veel hout gebruikt. Hout heeft een aantal expliciete
voordelen, zo is hout duurzaam, eenvoudig te bewerken
en goed te combineren met andere materialen zoals
leer, papier (perkament) etc. Bovendien hebben veel
houtsoorten goede esthetische eigenschappen.We onderscheiden
twee soorten hout in de orgelbouw : constructiehout,
dit wordt gebruikt voor stellingwerk, draagbalken
en kastdelen en specifieke houtsoorten voor bewegende
delen, edele houtsoorten voor verfraaiing etc.We
noemen een aantal bekende houtsoorten met hun toepassingen.
Eikenhout
Houtsoort die traditioneel vaak in orgels wordt gebruikt.
Eikenhout is er in vele soorten. Het Slavonische eiken
was wereldberoemd vanwege de gelijkmatige structuur
en dito eigenschappen. Wordt gebruikt voor windladen
(cancellenraam) kassen, windkanalen en pijpen. Tegenwoordig
is dit veelal Frans eiken. Vroeger werd ook
Noord europees (Hollands) eiken gebruikt. Bijvoorbeeld
de orgelmaker van Oeckelen paste dit toe voor zijn houten
pijpen. Dit eiken was veel zachter en ongelijker van
structuur als het Slavonische eiken. Amerikaans- en Japans
eiken is feitelijk alleen toepasbaar voor stellingwerk
en /of raamwerken en achterzijden van kassen.
Het heeft een grotere neiging tot trekken en is vaak erg
wild getekend. Eiken kan met kleuren door het te roken,
te beitsen en/of met was te behandelen. De fraaie tekening
blijft dan zichtbaar.
Mahoniehout
Mahonie is eveneens een houtsoort die op meerdere
plaatsen in de wereld groeit. Vooral in centraal Amerika
(Cuba, Jamaica, de Grote Antillen). Mahonie wordt gebruikt
voor windladen (pijpenstokken, roosters en kleppenkasten)
Kassen, balgen, windkanalen en pijpen. Omdat
mahonie in veel grotere stammen wordt aangeleverd
kan men grotere delen uit één stuk maken. Vooral voor
grote orgelpijpen en voor forse kasdelen heeft dat voordelen.
Bovendien heeft mahonie een rechtere stam,
minder grillig als de eikenstam en mede daardoor minder
afval. Mahonie laat zich goed afwerken met blanke
of getinte laksoorten. Ook hier blijft de tekening mooi
zichtbaar. Wanneer men mahonie toepast als pijpenstok
is er een geringere kans op aantasting van de pijpvoeten
door looizuur. Ook werkt mahonie nauwelijks. Daarom is
het eveneens goed toepasbaar voor windkanalen en balgen.
Grenenhout
Grenen is weer zo’n houtsoort die in verschillende streken
groeit. Beroemd was het Riga-grenen afkomstig uit
de baltische staten. Mooi gelijkmatig recht hout. Werd
vroeger veel gebruikt voor pijpen. Tegenwoordig is grenenhout
meer een verzamelnaam voor naaldhout waarbij
de kwaliteiten onderling sterk kunnen verschillen.
Grenen wordt in elk geval nog steeds gebruikt voor constructies
zoals lade- en balgenjukken, kas, en soms nog
voor pijpen.
Vurenhout
Net als grenen een naaldhoutsoort, vaak grover van
structuur en ook vaak met knoesten. In principe uits luitend
geschikt voor draagbalken en kastdelen.
Red cederhout
Een houtsoort die licht is van gewicht, rood van kleur en
die vrijwel niet werkt. Wordt toegepast voor speelkleppen,
mechaniekdelen zoals balansen, walsen en abstracten.
Oregon Pine
Werd vroeger vaak toegepast voor balgen, windkanalen,
jukken, pijpen en abstracten. Komt tegenwoordig minder
voor.
Ebbenhout
Sierhoutsoort van een vrijwel zwarte kleur (soms donker
bruin met zwarte strepen) wordt gebruikt voor registerknoppen,
boventoetsen, bakstukken en andere decoratieve
doeleinden.
Palissander
Wordt eveneens toegepast voor decoratieve doeleinden.
Palmhout
Licht gekleurde houtsoort. Werd in het verleden gebruikt
als draaischijf om voorslagen van windladen te vergrendelen,
ook gebruikte men het wel voor walsramen. Tegenwoordig
wordt het nog wel gebruikt voor de lichte
boventoetsen waneer de ondertoetsen donker van kleur
zijn (b.v. ebben of palissander) .

Beuken
Fraaie, heel gelijkmatige houtsoort die vaak wordt
toegepast voor mechaniekregels die niet mogen
werken.
Plaathout
We kennen allemaal Triplex, drie laagjes fineer op
elkaar gelijmd met formaldehyde lijm. Inmiddels is
er, speciaal voor de timmerbranche het meubelplaat
uitgevonden : een laagje fineer gelijmd op
een laag om en om gelegde latjes. Uiteindelijk
kwam daar de watervast verlijmde multiplexen uit,
beter bekend als Supra hechthout®. Voorzien van
een buitenlaag eiken- of mahoniefineer en geschikt
voor het maken van panelen in orgelkasten, zeker
in ruimten met sterk wisselende klimatologische
omstandigheden.
Fineer
Fineer is een dun laagje hout dat meestal gebruikt
wordt voor decoratieve doeleinden. Zo kunnen
goedkopere plaatmaterialen bekleed worden met
een laagje Fineer om het uiterlijk wat op te waarderen.
Werd in het begin van de 20e eeuw regelmatig
gebruikt, zelfs voor kasdelen.
Metaal
Er worden in een orgel verschillende soorten metaal
gebruikt. Allereerst voor constructies.
Staal
Stalen profielen worden toegepast voor onder andere
een staalconstructie waarop de laden, balgen,
mechaniekdelen een plaats vinden en waaraan de
kas verankerd kan worden. Bij grotere orgels heeft
een staalconstructie het onbetwiste voordeel dat
het veel stabieler is als een houten constructie en
dat het niet werkt bij klimatologische veranderingen.
Staal wordt geleverd in allerhande profielen.
Voor voorbeelden zie : www.mcb.nl
Staal kan ook worden gebruikt voor het maken van
walsramen en wellenborden. In de 19e eeuw begonnen
orgelmakers het voordeel van stalen walsen te
zien: geen torsie als gevolg van krimpen of uitzetten,
redelijk eigen gewicht, duurzaam, ijzersterk.
Verder wordt staal gebruikt voor delen in de mechanische
registertractuur.
Aluminium
Lange tijd werd aluminium gepromoot als vervanger
voor staal (of hout) in de mechanieken. Walsen etc.
werden van aluminium gemaakt. De duurzaamheid
van aluminium blijkt in de praktijk begrensd te zijn
en vaak blijken aluminium delen te corroderen en
te vergaan. Storingen zijn daarvan het gevolg.
Fosforbrons
Mengsel van koper en tin. Door tijdens het proces
enig fosfor toe te voegen lost het koperoxyde op en
is de legering in een goede kwaliteit te maken.
Wordt o.a. toegepast voor ventielveren, mechaniekdraden,
pulpeetdraden etc. Stemkrukken en
soms tongen (wel moeilijk bewerkbaar)
Messing
Kelen en tongen van tongwerken (tongen vaak gewalst)
ook wel ventielveren en sommige draaipunten.
Orgelmetaal
Dit specifieke metaal bestaat in principe uit twee
componenten : Lood en tin.
Tin : Tinerts wordt vooral gewonnen op Banka, Malakka
en Billiton. Ook in Engeland en Duitsland
(Saksen) wordt wel tin gewonnen. Tinerts is meestal
behoorlijk verontreinigd, een grondige zuivering
tijdens het smelten is daarom belangrijk. Tin komt
in de handel als Bloktin (broodjes van 25 kg, soms
zwaarder). Tin kan worden gegoten en geplet. Wanneer
tin dunner is als 0,1 mm spreken we over tinfolie,
dit wordt soms gebruikt om loden frontpijpen
te bekleden.
Lood
Lood wordt op vele plaatsen in Europa gewonnen
uit looderts. Het erts moet worden gezuiverd van
verontreinigingen. Lood is een zacht en week materiaal,
is gemakkelijk te vervormen, te snijden, te
gieten en te pletten. Al in de Romeinse tijd werd
lood toegepast voor buizen van de waterleiding.
Al vroeg ontdekten orgelbouwers de voordelen van
lood als materiaal om orgelpijpen van te maken.

Het nadeel van lood voor grote pijpen is dat deze
te zwaar werden en inzakten. Door nu de materialen
lood en tin samen te voegen ontstaat orgelmetaal.
Orgelmetaal met veel lood (85% en meer).
Pijpen van orgelmetaal met veel lood hebben een
warmere klank, meer resonantie laten horen dan
pijpen met een hoger tinpercentage. Bij oude orgels
blijkt dat dit argument wel waar is maar….
door het hoge loodgehalte (met vaak relatief dikke
wanden) zie je dat het pijpwerk doorzakt, voeten
zakken door waardoor de voetopening deformeert
en de klank nadelig beïnvloedt wordt. Voor frontpijpen
is het geheel ongeschikt omdat de pijpen
snel blauw-grijs verkleuren.
Een goede orgelmaker zal voor verschillende registergroepen
verschillende tinpercentages selecteren
(dit is mede afhankelijk van de gekozen ‘stijl’ van
het orgel) Enkele voorbeelden uit de praktijk :
Frontpijpen : 75% tin, binnenpijpen prestanten/
fluiten 25% tin, Mixtuur 60% tin tongwerkbekers 40%
tin. Ander voorbeeld : Frontpijpen, mixturen en
Strijkers : 80% tin, Open fluiten 60% tin, prestanten
– fluiten : 40% tin. Tongwerken 40 tot 60% tin. Derde
voorbeeld : Frontpijpen 40% tin, binnenpijpen
12% tin, tongwerk 25% tin.
Het gesmolten orgelmateriaal wordt gegoten in platen.
Vroeger werd het materiaal uitgestort op een
zandbed waarna het kon afkoelen. Dit is een uiterst
tijdrovend werk waarbij niet zelden verontreinigingen
optraden. De afgekoelde en uitgeharde platen
moesten dan met de hand op dikte worden geschaafd.
Tegenwoordig worden de platen gegoten op een
met linnen bespannen gietbank. Dit proces werkt
sneller, gelijkmatiger dus goedkoper. Het op dikte
schaven gebeurt op een schaaftrommel. Sommige
orgelmakers geven ook vandaag de dag weer de
voorkeur aan gieten op zand. De grote vraag is echter
of dit tijdrovende procédé daadwerkelijk iets
toevoegt aan het uiteindelijke product. Verschillende
deskundigen hebben hierover totaal verschillende
meningen. In het kader van deze algemene beschouwing
laten we het graag over aan de kritische
luisteraar; ieder oordele zelf of de meerkosten worden
goedgemaakt door de betere kwaliteit.Het proces
van pijpen maken is goed te zien op :
www.stinkens.nl
Koper
Roodkoper is, met name in de eerste 25 jaar na de
Tweede Wereldoorlog regelmatig toegepast als materiaal
voor orgelpijpen. Soms voor de grotere pij-
pen in het orgel zoals de Prestant 8’ of de Bourdon
16’ maar ook voor schalbekers van tongwerken.
Sommige orgels hebben zelfs roodkoperen frontpijpen.
Door de akoestische eigenschappen van koper
is de klank vaak harder en grover. Ook moeten koperen
pijpen goed nabehandeld worden om oxydatie
te voorkomen. Anno 2005 komen koperen pijpen
nauwelijks meer voor.
Zink
Zink heeft in de orgelbouw een hele negatieve
naam, het zou minderwaardig voor orgelpijpen. De
vraag is of deze stelling terecht is. We zien in het
einde van de 19e eeuw zink gebruikt worden door
vrij veel orgelbouwers. Wat je ziet is dat de verwerking
van zink niet altijd even solide was. Toch
zie je bij de orgels van Loret, Mutin en andere ,
veelal romantische/symfonische bouwers, zink gebruikt
worden voor pijpen groter als 4 voet. Voor
een Cello of Contrabas kan zink een uitstekende
vervanger zijn. Als materiaal voor frontpijpen is
zink wat lastiger toepasbaar.
Leder
Leder (of leer) is een belangrijk materiaal in de
orgelbouw. Leer wordt meestal gebruikt voor het
winddicht afsluiten van delen. Dit kunnen statische
delen zijn zoals voorslagen voor windladen, windkanalen
maar ook bewegende delen als ventielen en
balgen.In de pneumatiek wordt bovendien leder
gebruikt voor balgjes.
Voor ventielen gebruikt men bij voorkeur jong materiaal,
bijvoorbeeld lamsleder, dat heeft een grote
souplesse en is meestal zeer egaal. Balgleer mag
wat dikker zijn het moet echter altijd soepel zijn
en mag niet hard zijn. Het leer is meestal wit schapenleer
dat wordt gelooid met aluin, eierdooier,
tarwemeel en zout. Bij het beleren van ventielen of
een complete balg verdient het aanbeveling om het
leer te betrekken van een zelfde partij huiden, dit
omdat deze gelijktijdig gelooid zijn en meestal afkomstig
zijn van een zelfde schapenras.

De Nederlandse schapen leveren over het algemeen
een kwalitatief goede huid voor orgelbouwdoeleinden.
Voor pneumatiekbalgjes gelden andere eisen als
voor ventielleer. De balgjes moeten worden gemaakt
van een leersoort die snel reageert wanneer
er wind in de balgjes geblazen wordt. Lange tijd
gebruikte men hiervoor similileer. Eigenlijk is dat
geen leer maar een darmproduct; het is volkomen
luchtdicht en erg soepel. Nadeel is wel dat het snel
uitdroogt, waardoor het leer scheurt.Rundleder
wordt meestal alleen gebruikt voor zittingen van
orgelbanken.Het moge duidelijk zijn dat de orgelmaker
zijn leer met zorg moet uitkiezen voor het
bestemde doel.
Lijm
Een niet onbelangrijk materiaal in de orgelmakerij
is lijm. Was dit vroeger bij de oude orgels vaak een
probleem omdat men nauwelijks echte sterke lijmen
had (veelal gebruikte men warme beenderlijm)
tegenwoordig zijn er lijmsoorten te kust en te keur.
Voor elk specifiek onderdeel is het goed zich af te
vragen welke lijmsoort de beste kwaliteiten heeft.
Bij met name de cancellenramen, die het hart van
de windladen vormen, is het goed een lijmsoort te
kiezen met een vullende werking die ook een zekere
mate van elasticiteit heeft. Hierdoor is de kans
op schade door klimatologische invloeden zo klein
mogelijk. Bij oude orgels zie je vaak dat een gedemonteerde
lade uiteen valt doordat de beenderlijm
op veel punten gewoon is gebroken.
Ook kan een cancellenraam worden gelijmd met
een twee componenten houtlijm. Past men dan ook
zwaluwstaart verbindingen toe dan ontstaat een
zeer sterke verbinding die tegen een
(klimatologisch) stootje kan. Voor het goed winddicht
verlijmen van sponsels kan men de lade met
verdunde lijm uitgieten. In deze is op dit moment
Enziflex W30 een uitstekende lijmsoort met vele
positieve eigenschappen.
Gelet op het grote aantal lijmsoorten op de markt
maar ook op de steeds aanscherpende milieueisen
waardoor sommige lijmsoorten minder geschikt blijken,
is het in het kader van deze verhandeling weinig
zinvol hier te diep op in te gaan.
Been / Ivoor
Voor toetsen wordt (in geval van witte ondertoetsen)
bij nieuwe orgels meestal been gebruikt in
plaats het vroegere ivoor. Ivoor is tegenwoordig
een beschermd product. Overigens, voor restauratiewerk
kan men mondjesmaat nog ivoor kopen. Dit
betreft dan ivoor dat beschikbaar komt van olifanten
die een natuurlijke dood sterven. Voor nieuwe
orgels wordt been toegepast. Het is wel zaak om
het been goed te sorteren : 1e klas been is zeldzaam.
Vaak zie je adertjes en plekjes in het been.
Na een aantal jaren gaat zich daar vuil in afzetten.
Een alternatief is kunststof, het nadeel hiervan is
dat de meeste kunststoffen na een 25 – 30 jaar verharden
en broos worden.
Kunststoffen
Er is de afgelopen 30, 35 jaar veel geëxperimenteerd
met kunststoffen in de orgelbouw. Allereerst
kwamen er Pertinax slepen. Pertinax is een kunststof
bestaande uit Fenol Formaldehyde, dit is een
hard, bakelietachtig materiaal. Pertinax werd veel
gebruikt in de elektrotechniek voor o.a. printplaten,
het materiaal is chocolade bruin van kleur,
moeilijk te zagen en te boren. Bij verspanende bewerkingen
breken er gemakkelijk kleine stukjes af.
Nylon heette vroege een onverslijtbaar materiaal te
zijn, bijzonder geschikt voor lagers etc. Daarom
werd het toegepast in o.a. draaipunten van mechaniekdelen.
Helaas blijkt nylon minder duurzaam
omdat het relatief snel verhardt en dan z’n positieve
eigenschappen verliest. Het probleem van veel
kunststoffen is dat ze zogenaamde weekmakers
bevatten die het materiaal hun eigenschappen
geeft waardoor ze hun bekendheid krijgen. Deze
weekmakers ‘verlaten’ het materiaal na verloop
van tijd waardoor het materiaal harder en brozer
wordt. Afhankelijk van de functie is zulk materiaal
tussen 15 en 30 jaar aan vervanging toe.
Zo werden in de zestiger en begin zeventiger jaren
kunststof telescoopringen toegepast tussen pijpstok
en sleep. Deze ringen bestonden uit een deel dat in
de pijpstok werd bevestigd en een bewegende binnenring
die door middel van een spiraalveer op de
sleep gedrukt werd. Na z’n 15 – 20 jaar blijken deze
ringen te gaan haperen, in hoofdzaak door veroudering
van het materiaal. Voor bijvoorbeeld de automobieltechniek
is die periode van 15 – 20 jaar ruim

Het Leichelorgel in Laren en later verhuist naar Ommeren

6. Het Fuhrer orgel
Albert Führer wurde 1905 geboren. Nach einer abgeschlossenen
Tischlerlehre erlernte Führer das
Orgelbauhandwerk bei der damals renommierten
norddeutschen Firma P. Furtwängler & Hammer und
machte sich im Jahre 1933 selbständig. Sein Meisterstück
war die 1938 erbaute Orgel der Elisabeth-
Kirche im wangerländischen Westrum. Nach dem
Zweiten Weltkrieg dehnte sich das Absatzgebiet der
Firma auf große Teile Norddeutschlands aus. Alfred
Führer starb 1974.
Aus Führers Werkstatt stammen über 700 Instrumente,
darüber hinaus wurden etliche Orgeln restauriert
und erweitert. Alfred Führers Neffe Fritz
Schild (* 1933) lernte bei ihm ab 1951 Orgelbau und
kehrte nach Jahren in verschiedenen anderen Betrieben
1960 wieder in die Firma zurück.
Fuhrerorgel Rittagshausen
Nach dem Tod Führers 1974 übernahm Schild zusammen
mit der Witwe Liddy Führer (1906-2001)
die Geschäftsführung der Firma.
Die Orgelrestaurierungen Führers aus den 1940er
bis 1960er Jahren galten damals als Pionierleistungen,
werden aus heutiger Sicht jedoch vielfach als
unzulänglich betrachtet. Nicht selten ging historische
Substanz verloren und wurde auf einen fälschlich
angenommenen Ursprungszustand hin rekonstruiert,
sodass die meisten dieser Maßnahmen in
den letzten Jahrzehnten wieder „re-restauriert“
werden mussten. Die Neubauten aus dieser frühen
Phase wiesen in der Regel eine neobarocke Disposition
auf. Durchweg wurde jedoch solide gearbeitet
und der Einsatz von langlebigen Materialien bevorzugt.
Unter der neuen Leitung vollzog die Firma eine
stärkere Hinwendung zu aus ihrer Sicht traditionellen
Materialien, handwerklichen Techniken und eine
Rückbesinnung auf die klassischen Klangideale
des Orgelbaus. Modellhaft steht die Orgel der altreformierten
Kirche in Bunde [2] für diese Neuorientierung.
Schild führte neben Neubauten auch Restaurierungen
durch und erstellte umfangreiche Dokumentationen.
Als Schild im Jahr 2000 in den Ruhestand
ging, übernahm Heiko Lorenz (* 1959) die Firma.
Die sich schon länger abzeichnende Krise konnte
nicht mehr abgewandt werden: 2003 musste das
Unternehmen wegen Insolvenz aufgeben werden.
Mitarbeiter gründeten den Betrieb in Wilhelmshaven
2004 unter dem Namen Heiko Lorenz Orgelbau
GmbH neu. Andere ehemalige Mitarbeiter gründeten
im selben Jahr den Ostfriesischen Orgelservice.
Fuhrerorgel Steinhagen

Fuhrerorgel Hamburg Fuhrerorgel Hellern Fuhrerorgel Osnabruck

Dispositie
Hoofdwerk (manuaal 2): Quintadeen 16' - Praestant 8' -
Gedekt 8' - Octaaf 4' - Quint 2⅔' - Octaaf 2' - Mixtuur 1⅓'
4-6 sterk - Cornet 8' 5 sterk, vanaf f - Trompet 8'.
Rugwerk (manuaal 1): Holpijp 8' - Praestant 4' - Roerfluit
4' - Nasard 2⅔' (uit Sesquialter) - Sesquialter 2⅔' 2 sterk -
Woudfluit 2' - Scherp ⅔' 3 sterk - Dulciaan 8'.
Pedaal: Subbas 16' - Praestant 8' - Octaaf 4' - Trompet 8'.
Koppelingen: Hoofdwerk aan Pedaal. Rugwerk aan Pedaal
Rugwerk aan Hoofdwerk. Tremulant gehele werk.
Mechanische sleepladen. Manuaalomvang: C-g3. Pedaalomvang:
C-f1.
Temperatuur: gemodificeerd Werckmeister. Winddruk: 78
mm. WK.