—–Rudolf Steiner Het esoterische christendom - Uitgeverij Christofoor

—–Rudolf Steiner
Het esoterische
christendom
—–Vertaald door
—–Hylcke Brandts Buys
—–Met een nawoord van
—–Jelle van der Meulen
Uitgeverij Vrij Geestesleven/Zeist

De tekst van dit boek berust op verslagen van voordrachten
die niet door Rudolf Steiner zijn gecorrigeerd.
De vertaling is gebaseerd op de uitgaven:
Das Ereignis der Christus-Erscheinung in der ätherischen Welt
Rudolf Steiner Gesamtausgabe nr.118
3e druk, Rudolf Steiner Verlag, Dornach 1984
Das esoterische Christentum und die geistige Führung der Menschheit
Rudolf Steiner Gesamtausgabe nr.130
4e druk, Rudolf Steiner Verlag, Dornach 1995
Rudolf Steiner/Werken en voordrachten
© 1999 Stichting Rudolf Steiner Vertalingen, Nuth
Typografie Françoise Berserik
Illustraties (vrij naar de bordschetsen van Rudolf Steiner)
door Teun Berserik
Omslagillustratie door Rudolf Steiner,
bordtekening bij de voordracht van 19 april 1924
in Mysterienstätten des Mittelalters (ga 233a)
© Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung, Dornach, Zwitserland
isbn 9060385314/nugi 631/612
isbn van de gehele serie 9060385004

—–Bij deze uitgave
De voordrachten die in deze uitgave zijn opgenomen – Rudolf
Steiner hield ze tussen 1910 en 1912 – waren van meet af aan zeer
omstreden. De gezichtspunten die Steiner hierin met betrekking
tot het christendom naar voren bracht, riepen heftige reacties op.
Met name in kerkelijke kringen, maar ook in de Theosofische
Vereniging waar Steiner indertijd werkzaam was, kon men hem
moeilijk volgen in zijn radicale visie op Christus. Zo was de inhoud
van deze voordrachten er de oorzaak van dat hij in 1913 uit
de Theosofische Vereniging werd gezet.
Ook voor de huidige lezer bevatten de voordrachten gezichtspunten
die op zijn minst als ongebruikelijk kunnen worden ervaren.
In de kern gaat het daarbij om het inzicht dat Christus een
werkelijk wezen is met wie elk mens een individuele verbinding
kan hebben. Om de werkelijkheid van Christus te kunnen ervaren,
aldus Steiner, heeft niemand een kerk of een priester
nodig. Ieder mens kan op eigen kracht de betekenis van Christus
onderkennen.
Maar er was meer. Rudolf Steiner zag Christus niet alleen als
een historische werkelijkheid, maar ook als een wezen dat sinds
zijn dood en opstanding in Palestina voortdurend actief blijft.
Een werkelijk wezen houdt immers nooit op werkzaam te zijn.
Steiner voorspelt dan dat Christus in de twintigste eeuw, terwijl
hij zich in de geestelijke wereld bevindt, op een nieuwe wijze
werkzaam zal worden. Hij spreekt van ‘de verschijning van
Christus in de etherische wereld’, een gebeurtenis die in zijn
5

ogen even belangrijk is als de gebeurtenis op Golgotha. Een
bewuste ontmoeting met de wederkerende Christus beschouwde
Steiner als de belangrijkste spirituele ervaring die men vanaf de
twintigste eeuw kan opdoen.
Volgens Steiner kan men in uiterlijke (exoterische) zin gemakkelijk
aan deze wederkomst van Christus voorbijgaan, juist omdat
hij met gewone ogen niet valt waar te nemen. In innerlijk (esoterisch)
opzicht gaat het echter om een geestelijke gebeurtenis die
beslissend is voor de verdere ontwikkeling van de mensheid.
Steiner wijst in dit verband op het belang van spirituele begrippen
voor een bewuste verhouding tot die beslissende gebeurtenis.
Zonder een helder begrip van zaken als karma, etherische wereld
en helderziendheid kunnen allerlei verschijnselen die samenhangen
met de verschijning van Christus in de etherische wereld niet
worden begrepen. Steiner zag de antroposofie dan ook als een
bijdrage tot een beter begrip van het ‘esoterische’ christendom.
In zijn nawoord beschrijft Jelle van der Meulen de omstandigheden
waaronder deze voordrachten werden gehouden. Hij gaat
in op de spirituele achtergrond van het christendom en met name
op de rol van Christian Rosenkreutz daarin. Tenslotte werpt hij
de vraag op in hoeverre de ‘voorspellingen’ die Steiner met betrekking
tot de etherische Christus in 1910 deed, inderdaad zijn
uitgekomen.
6
De redactie—–

—–Inhoud
Het verschijnen van Christus in de etherische wereld
Geesteswetenschap en de nieuwe helderziendheid
—–Heidelberg 27 januari 1910—– 13
De zin van reïncarnatie. Het verlies van de oude helderziendheid en de
ontwikkeling van het ik-bewustzijn. De vier Joega’s. De incarnatie van
Christus in het Kali Joega. Einde van het Kali Joega en opkomst van
een nieuwe helderziendheid. De wederkomst van Christus in een etherisch
lichaam. Paulus’ ervaring voor Damascus.
Innerlijke en uiterlijke ontwikkelingsmogelijkheden
—–Pforzheim 30 januari 1910—– 32
Twee ontwikkelingsstromen in de mens. De individuele stroom, die
door de incarnaties gaat. De algemeen-menselijke ontwikkeling in
zevenjaarsfasen. Over het belang van spirituele opvoeding. De evolutie
van de aarde en de ontwikkeling van de ziel door de incarnaties heen.
De mogelijkheden van het karma benutten.
Boeddhisme en paulinisch christendom
—–Keulen 27 februari 1910—– 51
Boeddha: de wereld is Maya. Paulus: louter je ziel, om de geest achter
de Maya waar te nemen. De nieuwe helderziendheid en het waarnemen
van Christus in de etherische wereld. De toekomstige Maitreya-
Boeddha.
7

Geheimen in het heelal: komeet en maan
—–Stuttgart 5 maart 1910—– 58
Macrokosmos en microkosmos. De polariteiten zon en aarde, hoofd en
ledematen; komeet en maan, vrouwelijk en mannelijk. Invloeden van
maan en kometen op het aardse leven. De komeet van Halley en het
menselijk bewustzijn.
De wederkomst van Christus in de etherische wereld
—–Stuttgart 6 maart 1910—– 77
Voorchristelijke en na-christelijke bewustzijnsontwikkeling. De tijdperken
van Abraham, Mozes en Salomo en hun spiegeling in de na-christelijke
tijd. De helderziendheid van de toekomst. Het vooruitzien van
karmische consequenties. De ervaring van Paulus voor Damascus.
Valse messiassen. Het land Shambala.
Pinksteren, het feest van de vrije individualiteit
—–Hamburg, eerste pinksterdag, 15 mei 1910—– 97
De achtergrond van het pinksterfeest. Volksprincipe (vrouwelijk principe),
individueel (mannelijk) principe en algemeen menselijk principe
(Christus). De Heilige Geest en de ontwikkeling tot vrije mens. Onbeweeglijke
en beweeglijke feesten. De Christus-impuls als impuls van de
vrijheid. De reïncarnatiegedachte in het boeddhisme en in de na-christelijke
tijd. De pinkstergedachte in de toekomst.
Het esoterische christendom
Het christendom van de rozenkruisers
—–Eerste voordracht. Neuchâtel 27 september 1911—– 119
De verduistering van het geestelijk leven in de dertiende eeuw en de
voorbereiding van een nieuwe cultuur. De kring van twaalf wijzen
rond een bijzonder kind: de dertiende. De vernieuwing van hun wijsheid
door de dertiende. De instandhouding van diens etherische lichaam
na zijn dood. De wederbelichaming van deze individualiteit in
Christian Rosenkreutz. Het ontstaan van de rozenkruiserstroming.
8

Exoterisch en esoterisch werk van de rozenkruisers. De wet van de
honderd jaren.
Het christendom van de rozenkruisers
—–Tweede voordracht. Neuchâtel 28 september 1911—– 131
De wijze waarop Christian Rosenkreutz zijn leerlingen roept. De vroegere
rozenkruiserscholing aan de hand van natuurprocessen (alchemie)
en de toekomstige scholingsweg. De nieuwe ervaring van Christus. De
toekomstige Maitreya-Boeddha.
De etherisering van het bloed
—–Bazel 1 oktober 1911—– 142
De kosmische achtergrond van gedachten, gevoelens en wilsimpulsen.
Het samenspel van intellect en moraliteit overdag en in de nacht. De
etherisering van ons bloed door de daad van Christus op Golgotha. Het
vermogen om de etherische Christus waar te nemen. Het gebruik van
‘onderfysieke’ natuurkrachten als elektriciteit en magnetisme. De opbouw
van een nieuwe, morele cultuur en de werkzaamheid van de toekomstige
Maitreya-Boeddha.
Jesjoe ben Pandira
—–Eerste voordracht. Leipzig 4 november 1911—– 166
Voorstellingen, gevoelens en wilsimpulsen in relatie tot ons eigen wezen
en tot de hogere werelden. De verschijning van Christus op steeds hogere
niveaus, in overeenstemming met de geestelijke evolutie van de
mensheid. De Christus-impuls als morele impuls. De nieuwe bodhisattva:
Jesjoe ben Pandira, Maitreya-Boeddha en de morele kracht van
diens woord.
Jesjoe ben Pandira
—–Tweede voordracht. Leipzig 5 november 1911—– 184
Zelfopvoeding. Versterking van de wil door aanvaarding van het lot.
Verdieping van het gevoel door oplettendheid. Bevordering van het
denken door inleving. De nieuwe bodhisattva en het principe van
zelfopvoeding. Zijn ontwikkeling tot Maitreya-Boeddha.
9

De opdracht van Christian Rosenkreutz
—–Neuchâtel 18 december 1912—– 200
Het materiële wereldbeeld van de moderne natuurwetenschap tegenover
de geest van Boeddha en Franciscus van Assisi. De zorg van
Christian Rosenkreutz: de dreigende splitsing van de mensheid door
deze twee wereldbeschouwingen. De werking van de Marssfeer in het
leven na de dood. Een occulte bijeenkomst in de zestiende eeuw onder
leiding van Christian Rosenkreutz en met medewerking van Gautama
Boeddha. De nieuwe opdracht van Boeddha op Mars.
Nawoord en aantekeningen
Nawoord (Jelle van der Meulen)—– 215
Aantekeningen bij Het esoterische christendom—– 231
Aantekeningen bij het nawoord—– 251
Bibliografie—– 253
Levensoverzicht—– 257
Rudolf Steiner/Werken en voordrachten—– 261
10

—–Nawoord
De betekenis van Christus voor de ontwikkeling van de mensheid
behoort tot de centrale thema’s in het werk van Rudolf Steiner.
Hij behandelde dit onderwerp niet als theoloog, alhoewel hij zich
ook in theologische aspecten verdiepte.° Hij ging primair van zijn
eigen ervaring uit en vergeleek die naderhand met alle mogelijke
overleveringen. Rudolf Steiner ervoer Christus als een concreet
geestelijk wezen, waartoe ieder individueel mens een eigen verhouding
kan vinden, zonder de hulp van een kerk of een priester.
En omgekeerd: in zijn ogen is de mens een wezen dat nadrukkelijk
door Christus wordt gezocht.
In zijn beschouwingen over Christus wees Steiner dan ook
vaak op verschijnselen die duiden op de feitelijke werkzaamheid
van Christus. Dat kunnen verschijnselen zijn die zich voordoen
in de natuur, in de menselijke ziel, in het sociale leven of in de
kosmos. Het ervaren en vooral ook het begrijpen van die verschijnselen
stond centraal in veel van zijn beschouwingen.
Weerstanden
Deze zienswijze van Rudolf Steiner riep veel weerstand op. In
kerkelijke kringen heerste de mening dat een persoonlijke verhouding
tot Christus ofwel onmogelijk is, ofwel uitsluitend en
alleen door de bemiddeling van een kerkelijk instituut tot stand
kan komen. Steiners radicale opvatting dat elk mens persoonlijk
215

en op eigen kracht toegang kan vinden tot Christus, werd hoogmoedig
en zelfs gevaarlijk gevonden. Dominees en priesters die
van deze zienswijze kennis namen, meenden dat het nodig was
hun gemeenten of parochies daartegen te beschermen. Vanaf
ongeveer 1910 tot aan zijn dood in 1925 heeft Steiner dan ook te
maken gehad met heftige tot zelfs vijandelijke kritiek uit deze
hoek.
Maar minstens zo heftig was de tegenstand die hij ondervond
in de kringen waar hij werkzaam was toen hij over Christus begon
te spreken en te schrijven: de theosofische beweging. Onder
leiding van Annie Besant en in navolging van Helena Blavatsky
was de Theosofische Vereniging sterk op de oosterse esoterie
georiënteerd. De esoterische leer van vooral het hindoeïsme werd
in die kringen als een spiritueel hoogtepunt beleefd, terwijl het
christendom in dit opzicht een veel bescheidener betekenis werd
toegedacht. De gehele terminologie van de theosofie was gebaseerd
op oosterse begrippen, waarvan overigens ook in het vroege
werk van Steiner sporen zijn te vinden. Veel meer dan de bijbel
of andere christelijke teksten werden in de theosofische beweging
oude oosterse teksten gelezen en becommentarieerd. Zo zijn de
twee hoofdwerken van Helena Blavatsky, De geheime leer en Isis
ontsluierd, geënt op oude oosterse wijsheden. En ook de geestelijke
leraren, de ‘meesters’ op wie zij zich beriep, bevonden zich
in het Oosten. Het centrum van de Theosofische Vereniging was
dan ook gevestigd in Adyar bij Madras, India.
De wederkomst: fysiek of etherisch?
Christus was in de visie van de theosofen slechts een van de
geestelijke wezens die de ontwikkeling van de mensheid begeleiden;
een eenmalige en beslissende rol werd hem niet toebedeeld.
Vanaf het begin dat Rudolf Steiner in de theosofische beweging
werkte, zag hij dat fundamenteel anders. Voor hem waren de
dood en de opstanding van Christus, die hij vaak aanduidde als
het ‘mysterie van Golgotha’, juist een eenmalige en beslissende
216

gebeurtenis, centraal voor de gehele ontwikkeling van de mensheid.
Vanaf het moment dat Christus zich door zijn dood en
opstanding met de aarde had verbonden, kon ieder mens met
Christus in verbinding komen en daardoor zijn eigen wezenskern
(het hogere Ik) leren kennen. Zonder de oVerdaad van Christus
en zonder hem in die daad te volgen, kon de mens volgens Steiner
niet in vrijheid tot zijn ware menselijke wezen komen.
De apostel Paulus was in de visie van Steiner het grote voorbeeld.
Zijn ontmoeting met Christus voor de poort van Damascus
– Paulus heette toen nog Saulus – bracht een radicale wending
in zijn leven. De leer die hij voorheen had bestreden, zou hij
vanaf dat moment gaan verbreiden. Volgens Steiner kon elk
mens zijn eigen ‘Damascus-ervaring’ hebben. Met name in de
twintigste eeuw, zo voorspelde hij in 1910, zouden meer en meer
mensen zo’n ervaring hebben. In zijn antroposofische terminologie
noemde hij dat de ontmoeting met de ‘etherische Christus’.
De moeilijkheden met de theosofische beweging ontstonden,
toen leidende personen in die beweging, met name Annie Besant
en Charles Leadbeater, in de toen nog jonge Jiddu Krishnamurti
de wederkomende Christus zagen. Krishnamurti zou de nieuwe
‘wereldleraar’ worden, door hem heen zou Christus spreken. In
feite spraken zij van een tweede fysieke incarnatie van Christus,
die de theosofische leer zou gaan verspreiden. Rudolf Steiner kon
met deze visie niet instemmen, omdat hij de fysieke incarnatie
van Christus in het lichaam van Jezus van Nazareth als eenmalig
beschouwde. Christus bevond zich na de opstanding en de hemelvaart
in de geestelijke wereld, en was daar met name werkzaam
in het gebied dat direct aan de fysieke wereld grenst: de
etherische wereld. De proclamatie van een ‘wedergekeerde’
fysieke Christus zou de oriëntatie op de ‘etherische’ Christus
blokkeren en daarmee de ervaring van diens werkzaamheid bemoeilijken.
Volgens Steiner zou de gedachte aan een tweede
fysieke incarnatie van Christus de aandacht afleiden van de geestelijke
werkzaamheid van Christus, die zich in de twintigste eeuw
versterkt zou manifesteren.
Van 10 tot 12 januari 1910 onderging Krishnamurti in Adyar
217

een inwijding, om hem geschikt te maken als ‘voertuig’ voor het
wezen dat Leadbeater en Besant de wederkerende Christus
noemden. Rudolf Steiner bevond zich op dat moment in Stockholm,
waar hij voordrachten hield over het evangelie volgens
Johannes in samenhang met de drie andere evangeliën. Op 12
januari, de laatste dag dus van de inwijding van Krishnamurti die
zich duizenden kilometers verder voltrok, sprak Steiner voor het
eerst over het zichtbaar worden van Christus in de etherische
wereld in de loop van de twintigste eeuw. Het lijkt alsof hij de
culminatie van de inwijding van Krishnamurti aangrijpt om over
de etherische Christus te spreken.° Helaas is van deze voordracht
geen stenografisch verslag gemaakt, zodat we de inhoud ervan
niet kennen.
Uiteindelijk heeft het verschil van inzicht over de betekenis
van Christus ertoe geleid dat Rudolf Steiner met de gehele Duitse
afdeling van de Theosofische Vereniging (waarvan hij voorzitter
was) uit de internationale Theosofische Vereniging werd
gestoten. Het bestuur van deze vereniging kon niet accepteren
dat Steiner in Krishnamurti niet de nieuwe incarnatie van Christus
zag.
Overigens zou ook Krishnamurti zelf zich van de hem toegedachte
rol als voertuig van Christus distantiëren. Na veel innerlijke
worstelingen maakte hij zich in 1929 los van de theosofische
beweging, met de mededeling dat hij Christus niet was. Vanaf
dat moment begon Krishnamurti met zijn beroemde ‘talks’,
waarin hij steeds weer het autonome karakter van het individu
benadrukt. Wanneer hij zijn toehoorders toeriep ‘het verleden los
te laten’, wist hij waar hij het over had.°
Esoterisch christendom
De titel van deze uitgave luidt: Het esoterische christendom. In
dubbel opzicht is deze uitdrukking van betekenis. Allereerst
wilde Steiner ermee benadrukken, vooral voor zijn theosofische
toehoorders, dat er niet alleen aan oosterse stromingen maar ook
218

aan het westerse christendom een esoterische, dat wil zeggen
‘verborgen’ zijde zit. In de voordrachten die in deze uitgave zijn
opgenomen, wordt dan ook uitgebreid ingegaan op een typisch
westerse vertegenwoordiger van het esoterische denken en handelen:
Christian Rosenkreutz. En ook wordt beschreven hoe
oosterse inspiratoren, zoals Boeddha, zich tot Christus verhouden.
Rudolf Steiner wilde de esoterische traditie en werkelijkheid
van het christendom naast en in samenhang met die van het
Oosten belichten.
Bij de term esoterisch christendom ging het Steiner verder om
historische gebeurtenissen die achter de coulissen van het gewone
leven plaatsvinden. Zo beschouwde hij het instituut van de
kerk, met de gehele bekende geschiedenis ervan, als ‘exoterisch’,
dus voor iedereen zichtbaar. Maar achter de uiterlijke geschiedenis
van het christendom gaat een ‘innerlijke’ schuil. Steiner wilde
de westerse mens duidelijk maken dat ook het christendom een
onzichtbare kant heeft, die je kunt leren kennen wanneer je leert
vertrouwen op je geestelijke vermogens. De antroposofie beschouwt
hij als een geesteswetenschap die de verborgen kant van
het christendom beschrijft en toegankelijk maakt.
Wat is concreet bedoeld met de esoterische werkelijkheid van
het christendom? Een goed voorbeeld biedt de al genoemde
apostel Paulus. Voor het historische christendom is hij iemand
die een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van het
christendom. Hij heeft reizen gemaakt, de leer van het christendom
verspreid, brieven geschreven die in de bijbel zijn opgenomen,
enzovoort. En zijn ervaring voor de poort van Damascus
wordt vanuit dit perspectief dan gezien als een belangrijke gebeurtenis
in zijn leven: de bekering van Paulus.
Esoterisch gesproken gaat het echter óók om nog iets anders.
Want volgens de esoterische beschouwingswijze blijven handelingen
van personen altijd actueel werkzaam, en zeker als deze
handelingen een grote stap in de ontwikkeling van de mensheid
markeren. De gebeurtenis voor de poort van Damascus wordt in
dit licht gezien als een ‘oer-ervaring’, die nooit alleen maar geschiedenis
wordt, maar in de actualiteit van de geestelijke wereld
219

werkzaam blijft en bepaalde ervaringen aanhoudend mogelijk
maakt. Door de Christus-ontmoeting van Paulus is er in de geestelijke
wereld iets mogelijk gemaakt, namelijk dat ook andere
mensen een vergelijkbare ervaring hebben. Het ‘esoterische’
karakter van deze gebeurtenis ligt in het feit dat door de ontmoeting
van Paulus met Christus in de geestelijke wereld een oerbeeld
is ingeschreven, dat we niet alleen met ons verstand kunnen
begrijpen, maar ook met hart en ziel kunnen ‘meemaken’.
Paulus heeft in de geestelijke wereld een poort gebouwd waar
ieder mens doorheen kan.
In de esoterische wetenschap gaat het in hoofdzaak dus niet
om het opstellen van een leer, maar om het opsporen van concrete
handelingen die in de geestelijke wereld paden hebben gebaand
die voor ieder mens begaanbaar zijn. Dat geldt ook voor de
esoterische beschouwing van het christendom. Volgens Steiner
gaat het ook bij Christus niet om diens leer, maar om de daden
die hij heeft gesteld. Om die reden gaf Steiner een van zijn boeken
de titel Het christendom als mystiek feit.° Christus’ opstanding
uit de dood heeft in de ontwikkeling van de mensheid een nieuwe
mogelijkheid geschapen. Doordat het metamorfoseprincipe van
dood en opstanding als wetmatigheid in de etherische wereld is
ingeschreven, is het vanaf dat moment voor mensen mogelijk
geworden deze metamorfose ook zelf door te maken. Met de
‘navolging van Christus’ is volgens de esoterische wetenschap
dan niet bedoeld het letterlijk naleven van bepaalde normen,
maar het durven te sterven om ‘nieuw te worden’.
Christian Rosenkreutz
Zo hebben tal van historische figuren in het verborgene handelingen
verricht die van grote betekenis zijn voor ieder mens. Ook
de beschouwingen die Rudolf Steiner in de onderhavige voordrachten
aan Christian Rosenkreutz wijdt, zijn zo te begrijpen.°
Christian Rosenkreutz is volgens de gangbare geschiedkunde
geen werkelijk historische figuur geweest omdat van hem ieder
220

concreet spoor ontbreekt. Volgens de esoterische wetenschap is
er echter wel degelijk sprake van een menselijke individualiteit.
Steiner noemt in deze uitgave twee incarnaties van hem in de late
middeleeuwen. Deze twee levens culmineren beide in een bijzondere
soort van inwijding. In de door Christian Rosenkreutz
gestichte rozenkruiserschool ging het om deze christelijke inwijding.
Voorzover er sprake is van een rozenkruiserleer, bestaat die
alleen om de vermogens te verwerven dergelijke inwijdingsprocessen
te ervaren en te begrijpen.
Steiner maakt met betrekking tot de werkzaamheid van Christian
Rosenkreutz heel concreet hoe een esoterische handeling
blijvend werkzaam is. Hij beschrijft hoe Christian Rosenkreutz
van zijn etherische lichaam (het onzichtbare wezensdeel dat de
levensprocessen in de mens stuurt en bijeenhoudt) als het ware
een plek heeft gemaakt in de geestelijke wereld, waar bepaalde
inzichten kunnen worden ervaren die ten dienste staan van de
mens die zich esoterisch wil scholen. Dit moet feitelijk worden
opgevat: in de etherische wereld – waar ook Christus werkzaam
is – bevindt zich een plaats die innerlijk ‘bezocht’ kan worden en
die als een bron van inspiratie kan worden beschouwd. In het
befaamde rozenkruisermanifest uit 1614, de Fama Fraternitatis,
dat vanuit die inspiratie geschreven is, wordt de ontdekking en
inrichting van die etherische plek imaginatief beschreven. Onder
andere door het mediteren van deze beelden uit dat manifest kan
het etherische lichaam van Christian Rosenkreutz worden gevonden.
Maar ook kunnen van dit etherische lichaam inspiraties
uitgaan die langs onbewuste weg mensen tot handelingen aanzetten.
Enkele voorbeelden daarvan biedt het werk van Goethe, die
volgens Steiner openstond voor inspiraties die uitgaan van het
etherische lichaam van Christian Rosenkreutz. In zijn L’evolution
divine du Sphinx au Christ noemt de Franse schrijver Edouard
Schuré° nog een paar andere boeiende voorbeelden, zoals Cain
en Manfred van Byron en Prometheus Unbound van Shelley.
221

Hulp voor eigen oordeelsvorming
De voordrachten in deze uitgave werden in de loop van bijna drie
jaar gehouden. Steiner hield de eerste serie voordrachten tussen
januari en mei 1910; ze hebben als hoofdthema de verschijning
van Christus in de etherische wereld. In negen Duitse steden en
in het Italiaanse Palermo spreekt hij achtereenvolgens vanuit
steeds verschillende invalshoeken over dit thema. Het is duidelijk
dat hij een rondreis maakt door Duitsland om het onderwerp
bekend te maken en gezichtspunten aan te dragen voor een juist
oordeel over de wederkomst van Christus. Dat dit niet valt los te
zien van de ontwikkelingen in de toenmalige Theosofische Vereniging,
is hierboven al benadrukt. Zes van deze voordrachten
zijn in deze uitgave opgenomen.
De tweede serie voordrachten hield Steiner tussen september
1911 en december 1912. Ook in deze tijd maakte hij een rondreis,
nu door Italië, Zwitserland en Duitsland. De voordrachten over
de etherische Christus vormen de inhoudelijke achtergrond van
deze tweede reeks, waarin tal van onderwerpen worden besproken.
Zo spreekt hij onder meer over het christendom van de
rozenkruisers, over Christian Rosenkreutz zelf, over de samenhang
tussen het bloed van Christus en het etherisch worden van
het menselijk bloed, over de betekenis van Jesjoe ben Pandira als
christelijke ingewijde, over de opgave van de toekomstige Maitreya-Boeddha
en over de missie van Boeddha op Mars. Van
deze voordrachten zijn er eveneens zes opgenomen.
De samenhang tussen de verschillende onderwerpen in de
onderhavige voordrachten is niet eenvoudig te vinden. Voor een
deel heeft dat te maken met het feit dat de lezers van nu niet
meer zo bekend zijn met de vraagstukken waar de toehoorders
van toen mee leefden. Veel in de tekst is impliciet gebleven,
doordat Steiner bij zijn toehoorders het een en ander bekend
veronderstelde, zoals de verhoudingen en de verschillende stromingen
binnen de theosofische beweging. Maar daarnaast hangt
het gecompliceerde karakter van de voordrachten samen met de
aard van de zaak zelf. Het begrijpen van de esoterische inhoud
222

van het christendom vereist voorkennis en het bewust ervaren
van de geestelijke (etherische) wereld is niet vanzelfsprekend.
Zoals zo vaak onderneemt Rudolf Steiner in de hier opgenomen
voordrachten – om een zinswending van T.S.Eliot te gebruiken
– ‘a raid in the inarticulate’: een rooftocht in het ongezegde.
Hij doet dat echter niet als dichter, alhoewel veel van de
beelden die hij gebruikt een poëtische schoonheid hebben. Hij
probeert het ongezegde juist met begrippen nauwkeurig te omlijnen,
zodat het zowel voor het gevoel als voor het logische verstand
van de lezer toegankelijk wordt. Dat de inhoud van de
begrippen die hij hanteert ongebruikelijk is, zoals de ‘etherische
wereld’, vloeit dan ook voort uit de aard van de zaak. Hij probeert
immers iets zodanig helder te maken, dat de toehoorder er
niet alleen een gevoel bij kan krijgen maar er ook een oordeel over
kan vormen.
Mondiaal en karmisch bewustzijn
Er zijn twee hoofdlijnen te noemen die de verschillende thema’s
met elkaar verbinden. De eerste is hierboven al indirect aangeduid.
Rudolf Steiner maakt duidelijk dat er geestelijk gesproken
geen strikt onderscheid kan worden gemaakt tussen Oost en
West. Zo op het eerste gezicht lijkt het erop dat hij tegenover het
oosterse religieuze beleven het westerse christendom plaatst.
Maar dit is niet het geval. Nauwkeurige lezing van deze voordrachten
leert dat Steiner weliswaar de westerse spirituele inbreng
sterk benadrukt, als tegenwicht tegen de eenzijdige kijk die
in de theosofische beweging heerste, maar dat hij in wezen een
perspectief inneemt dat geldig is voor de gehele mensheid. Hij
doorbreekt het dualisme van Oost en West en betoogt dat de
vertegenwoordigers ervan met elkaar samenwerken. Zo beschrijft
hij Boeddha als een mensheidsleraar wiens voortdurende werkzaamheid
niet los gedacht kan worden van de impuls die Christus
in de mensheid bracht. Hetzelfde geldt voor de Maitreya-Boeddha,
wiens huidige en toekomstige opdracht niet alleen van be-
223

lang is voor de boeddhisten, maar voor alle mensen.
De tweede hoofdlijn ligt besloten in het begrip karma. Door
alle voordrachten heen loopt als een rode draad het inzicht dat
dankzij de geestelijke werkzaamheid van Christus de mens op
aarde een andere verhouding kan krijgen tot zijn lot. Het oude
begrip van karma, dat vaak verbonden wordt met fatalisme,
ondergaat volgens Steiner een transformatie door hetgeen Christus
heeft gedaan en doet. Door de werking van Christus kan de
mens niet alleen ervaren dat het leven wordt bepaald door karmische
wetmatigheden, maar ook dat deze wetmatigheden de individuele
vrijheid van mensen niet langer uitsluiten. In theologisch
opzicht sluit deze visie aan bij iemand als de Duitse theologe
Dorothé Sölle, die meent dat juist het vrije handelen van mensen
mogelijk maakt dat de ‘genade’ van Christus zich openbaart.
In de voordracht van 6 maart 1910 beschrijft Steiner hoe ‘in
de toekomst’ mensen de ervaring zullen hebben dat in hun ziel
‘een soort droombeeld’ opstijgt nadat zij een handeling hebben
verricht, iets hebben gedaan. Dit droombeeld, aldus Steiner,
wordt dan beleefd als een nabeeld, dat de ‘karmische consequentie’
uitdrukt van de betreVende handeling. De werking van de
etherische Christus leidt er dus volgens Steiner toe dat de mensen
meer en meer zullen weten wat zij doen, in tegenstelling tot
de mensen uit de tijd van de fysieke aanwezigheid van Christus
op aarde, over wie deze zegt: ‘Vader, vergeef het hun, want zij
weten niet wat zij doen.’
In een voordracht gehouden op 8 mei 1910, die niet in deze
uitgave is opgenomen, spreekt Rudolf Steiner in dit verband van
een sterke toename van de werking van het menselijk geweten.°
En in nog andere voordrachten, zoals die van 6 maart 1911,° ook
niet in deze uitgave opgenomen, legt hij een verband tussen het
‘Christus in mij’ en het optreden van morele impulsen in de
menselijke ziel.
224

Kenmerken van de wederkomst
Nu doet zich de vraag voor of deze voorspellingen van Rudolf
Steiner inderdaad zijn uitgekomen. De beschrijvingen zijn zo
concreet, dat het mogelijk moet zijn de vraag te beantwoorden of
deze verschijnselen inmiddels hun intrede hebben gedaan. Dit
geldt ook voor het verschijnsel dat hij bijvoorbeeld in de voordracht
van 30 januari 1910 beschrijft, waarbij ‘een groter aantal
mensen’ de etherische Christus zal waarnemen en met hem zal
‘omgaan als met een fysieke persoon’. Kan thans worden vastgesteld
dat dergelijke ervaringen zich inderdaad hebben voorgedaan
en zich nog voordoen?
Voordat die vraag kan worden beantwoord, moet nog op twee
aspecten worden gewezen. Steiner verklaart herhaaldelijk dat de
verschijnselen zich hoe dan ook zullen voordoen, maar dat daarmee
nog niet is gezegd dat ze ook zullen worden onderkend, laat
staan begrepen. En als ze niet worden begrepen, aldus Steiner,
dan zal er veel onheil uit ontstaan. Wanneer spirituele belevingen
niet als zodanig worden herkend maar bijvoorbeeld worden
afgedaan als psychische ziekteverschijnselen, kan de mens er geen
bewuste verhouding toe krijgen. En dat is volgens Steiner nu
precies waar het om gaat: het verkrijgen van een bewuste en
daarmee vrije verhouding tot Christus en de inspiraties die van
hem uitgaan. Een cultuur die spirituele ervaringen categorisch
ontkent, zal niet in staat zijn de hierboven beschreven verschijnselen
naar hun wezen te herkennen. Of zoals Johannes Lenz in
zijn boek Die Taten der Apostel schrijft: ‘De werking [van de
levende geest] op omstanders heeft een dubbel karakter, die ook
vandaag de dag waargenomen kan worden. De een vraagt zich af
wat eruit kan ontstaan en ziet er een mogelijkheid en een kans in
voor de toekomst; de ander spot ermee en ziet er slechts symptomen
in van dronkenschap.’°
Het tweede aspect betreft het volgende. Als moment waarop
Christus in de etherische wereld zal verschijnen, noemt Steiner
de jaren dertig van de twintigste eeuw, in het bijzonder 1933. In
een voordracht die hij jaren later, in 1924, voor de priesters van
225

de Christengemeenschap houdt, brengt hij dat jaartal ook in
verband met het ‘dier uit de afgrond’, dat in de Openbaring van
Johannes wordt beschreven. Steiner zegt dan volgens notities van
zijn toehoorders: ‘Voordat de etherische Christus door de mensen
op de juiste wijze kan worden begrepen, moet de mensheid
de ontmoeting met het dier, dat in 1933 opstijgt, doorstaan.’° Dit
dier, dat de naam Sorat en het getal 666 draagt, wordt door Steiner
ook wel de zonnedemon en de antichrist genoemd.
Steiner legt hier een uitdrukkelijk verband: de mensen moeten
eerst de zonnedemon ontmoeten; dan pas kan de ontmoeting met
de etherische Christus plaatsvinden. In de geschiedenis van de
twintigste eeuw is het jaartal 1933 natuurlijk veelzeggend: het is
het jaar dat de nationaal-socialisten in Duitsland aan de macht
komen. Maar waar het hier om gaat is dat Steiner in 1924, tegenover
de priesters van de Christengemeenschap, iets zegt dat hij
in 1910 ongezegd laat, en wel dat aan de ontmoeting met de
etherische Christus een andere ontmoeting voorafgaat: die met
het kwaad.
Voor een karakteristiek van de verschijning van de etherische
Christus is het belangrijk dit te weten. Kennelijk is het volgens
Steiner dus zo dat de verschijning van de etherische Christus in
eerste instantie valt af te lezen aan het optreden van de krachten
der duisternis. Het beeld dat hier ontstaat, is dat het licht van
Christus in de geestelijke wereld de krachten der duisternis wekt
– die dus te verstaan zijn als schaduwen waarachter het licht zich
bevindt. Die schaduwen zijn op twee manieren op te vatten: als
verschijnselen die de aanwezigheid van het licht verraden of dit
licht juist afdekken. Het hangt dan van het oordeel van de mensen
af, welke betekenis aan de schaduwen en daarmee aan de
werking van het kwaad wordt toegedacht.
Op zichzelf volgt dit eigenlijk al uit hetgeen Steiner zegt over
de toenemende kracht van het geweten. Wanneer immers van
binnenuit het geweten begint te werken, als een morele kracht die
uitsluitend is gestoeld op het individu zelf, en niet op de normen
en waarden die van buitenaf worden gesteld, brengt dat allereerst
onrust. Het wekken van het geweten leidt tot een pijnlijk en
226

onzeker proces: de bekende normen en waarden worden ondergraven,
terwijl de inhoud van de nieuwe moraliteit nog moet
worden gewekt. Het zou een vergissing zijn te menen dat de
etherische Christus de oude normen en waarden op een goede
dag eenvoudig vervangt door een nieuwe ethische inhoud; in
werkelijkheid gaat het om een ingrijpend proces dat elk individu
zelf doormaakt en dat hij of zij als een crisis kan ervaren. Het zijn
dus in de praktijk van het leven eerst de schaduwen die zich
tonen, de onzekerheden, angsten, de wisselvalligheden van het
menselijk hart. Pas als deze schaduwen zijn doorleefd en er een
innerlijke zekerheid is ontstaan, die niet langer wordt gedragen
door uiterlijke factoren, kan worden gesproken van een autonoom
geweten. Dan pas is afscheid genomen van aardse zekerheden,
van algemeen erkende doelstellingen en van in de ziel diepgewortelde
drijfveren, zoals de zucht naar macht en rijkdom.
Steiners beschrijving komt er concreet op neer dat je een smartelijk
proces van zelfkennis en wereldkennis zult moeten doormaken
om je vrij te kunnen oriënteren op de werking van de geest.
Concrete aanwijzingen
In het licht van deze twee aspecten kun je opnieuw naar de twintigste
eeuw kijken. Wanneer je bij wijze van hypothese Steiners
opvatting serieus neemt dat het gaat om verschijnselen die alleen
te begrijpen zijn met behulp van geesteswetenschappelijke begrippen
en dat het kwaad een belangrijke en zelfs onmisbare rol
vervult, kunnen veel maatschappelijke en persoonlijke crises
anders geduid worden.
Er zijn sinds de Tweede Wereldoorlog enkele denkers en
kunstenaars opgedoken die dachten en werkten in de lijn die
Steiner aangeeft. Juist door een bewuste ontmoeting met het
kwaad probeerden zij zich een weg naar het licht te banen. Een
voorbeeld is de joodse psychiater Erich Neumann die direct na
de oorlog het boek Ethiek voor de toekomst. Dieptepsychologie en
nieuwe ethiek° schreef. De titel van het boek geeft al aan dat de
227

omgang met psychische verschijnselen volgens Neumann tot een
nieuwe ethiek kan leiden, die niet is gebaseerd op min of meer
uiterlijke normen en waarden, maar op innerlijke ervaringen.
Centraal in zijn boek staat de bewuste omgang met de ‘schaduw’,
die elk mens heeft. Juist de ontmoeting met onze schaduw leidt
volgens Neumann tot de ontmoeting met onszelf.
Een ander voorbeeld is niemand minder dan Picasso, die zijn
kunstzinnig werk als een uiting van zijn strijd met de ‘duende’
(Spaans voor ‘kwelgeest’) zag. Juist de strijd met het duistere in
onszelf en in de wereld – met strijd is hier niet bedoeld het ontkennen
of het bestrijden ervan – leidde volgens Picasso tot het
omvormen van het kwaad en daarmee tot de lichtheid die zijn
werk vaak kenmerkt. Zijn beroemde schilderij Guernica is daarvan
een voorbeeld: het verbeeldt de verschrikkingen in onszelf
die leiden tot de verschrikkingen van de oorlog. Door die verschrikkingen
te verbeelden – dat wil zeggen in het bewustzijn te
brengen – ontstaat de mogelijkheid er een menselijke verhouding
toe te krijgen.
De gehele cultuur echter lijkt een dramatisch proces door te
maken, waarbij traditionele normen, waarden en daarmee verbonden
sociale relaties worden ondergraven. Kenmerkend is dat
mensen veelal niet meer reageren als ‘katholiek’, ‘protestant’ of
‘socialist’. De wereldbeschouwingen die voor de Tweede Wereldoorlog
nog duidelijk zichtbaar waren in de samenleving,
hebben een belangrijk deel van hun invloed verloren. Mensen
zoeken naar een individuele positie tegenover de gebeurtenissen.
Het gevolg daarvan is dat de persoonlijke ervaring en de inzichten
die daaruit ontstaan, steeds belangrijker worden.
Verder kan worden gewezen op een inmiddels tamelijk omvangrijke
literatuur over zogenoemde ‘Christus-ervaringen’. In het
boek Ich bin bei Euch van Wolfgang Garvelmann° zijn enkele
indringende ervaringen verzameld en becommentarieerd, waarbij
opvalt hoe verscheiden die ervaringen kunnen zijn. Ook is in dit
verband het onderzoek te noemen dat werd gedaan door twee
theologen uit Stockholm naar zogenoemde Christus-ervaringen,
en dat werd gepubliceerd onder de titel Sie erlebten Christus.° De
228

eide theologen, Gunnar Hillerdal en Bernd Gustafsson, plaatsten
in 1972 een oproep in een Zweedse krant waarin zij lezers
uitnodigden te vertellen over persoonlijke ervaringen met Christus.
Zij kregen daarop zo veel reacties dat het een aantal jaren
later mogelijk was een boek te publiceren met meer dan 100
concrete beschrijvingen.
De ‘Damascus-ervaring’ blijkt een hoogst individuele en meestal
heel onverwachte ervaring te zijn. De eigen levenssituatie en het
eigen lot zijn bepalend voor de aard van de ervaring en de wijze
waarop ze zich voordoet. Te vaste voorstellingen van hoe de
ontmoeting met de etherische Christus eruit zou moeten zien,
blijken het herkennen ervan eerder in de weg te staan.
Betekent dit dat je maar beter kunt afwachten tot het zo ver is?
Zoals Rudolf Steiner in deze voordrachten aangeeft, zou dat een
verkeerde conclusie zijn. De ontwikkeling van de mensheid staat
volgens hem op een tweesprong. Het onderkennen en begrijpen
van deze nieuwe ervaringen, die helemaal niet zo overweldigend
hoeven te zijn dat ze meteen opvallen, heeft volgens hem geen
vrijblijvend karakter meer. Niet alleen het persoonlijk karma is
ermee gemoeid, ook de verdere ontwikkeling van de cultuur
hangt ermee samen. Terwijl het mysterie van Golgotha vrijwel
onopgemerkt voorbij kon gaan en toch voor alle mensen plaatsvond,
heeft de verschijning van Christus in de etherische wereld
alleen waarde voor zover mensen er op eigen kracht daadwerkelijk
iets mee doen. De voordrachten in deze uitgave dienen ertoe
mensen op dat spoor te brengen.
Jelle van der Meulen*—–
* Jelle van der Meulen (1950) is redacteur van de reeks ‘Rudolf Steiner/Werken
en voordrachten’ en hoofdredacteur van Motief – maandblad
voor antroposofie. Hij publiceerde Om gegronde redenen. Antroposofie
hier en nu, Zeist 1996.
229