Lejupielādēt - Zvaigzne ABC

821.174(072)Zi 470Ðî darba autortiesîbas ir aizsargâtas.Izdevumu reproducçt, kopçt vai citâdipavairot aizliegts bez apgâda rakstiskas atïaujas.© Apgâds Zvaigzne ABC, 2002, papildinâjumi 2005ISBN 9984-22-716-22

SATURA RÂDÎTÂJSPriekðvârds ............................................................................................. 4Daþi metodiski ieteikumi, kâ izmantot“Grâmatu lasîðanai un domâðanai” ...................................................... 5Ieteicamâ mâcîbu vielas sadale ............................................................ 15Paskaidrojumi par darbu stundâ ......................................................... 28Mâris Èaklais .................................................................................... 28Lasîsim par Rîgu .............................................................................. 33Valdis Rûmnieks ............................................................................... 38Mâris Rungulis ................................................................................. 45Latvieðu folklora ............................................................................... 53Cittautu pasakas............................................................................... 62Kârlis Skalbe..................................................................................... 67Hanss Kristians Andersens ............................................................. 74Viks .................................................................................................... 80Andra Neiburga ................................................................................ 87Guntis Berelis ................................................................................... 90Mirdza Kïava .................................................................................... 93Anna Sakse ....................................................................................... 99Jânis Klîdzçjs .................................................................................. 102Elvins Brûkss Vaits ........................................................................ 105Dþanni Rodâri ................................................................................. 111Tûve Jânsone .................................................................................. 115Çrihs Kestners ................................................................................ 116Paskaidrojumi par darba lapâm ......................................................... 1264. klasç apgûstamâs zinâðanas un prasmes latvieðu valodâ ............ 1383

PRIEKÐVÂRDSRokasgrâmata ir metodisks palîglîdzeklis skolotâjam Valsts pamatizglîtîbasstandartâ (Rîga, 1998), Dzimtâs valodas pamatizglîtîbasstandarta projektâ (Rîga, 2002) izvirzîto prasîbu îstenoðanai latvieðuvalodâ. Tâ izmantojama, strâdâjot ar mâcîbu komplektu “ZÎLE. Latvieðuvaloda 4. klasei. Grâmata lasîðanai un domâðanai”.Mâcîbu komplektâ ietilpstZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiGrâmata lasîðanai un domâðanaiZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiDarba lapu komplekts GLDZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiRokasgrâmata skolotâjiem darbâ ar Grâmatu lasîðanaiun domâðanaiZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiValodas gudrîbu grâmataZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiDarba lapu komplekts VGGZîle. Latvieðu valoda 4. klaseiRokasgrâmata skolotâjiem darbâ ar Valodas gudrîbu grâmatu“Zîle. Latvieðu valoda. Didaktiskie materiâli” izmantojami visâ sâkumskolasposmâ gan mâcîbu stundâs, gan ârpusstundu nodarbîbâs.Katrai klasei paredzçts viens DM komplekts. To izmantojot, skolçniattîstîs izziòas darbîbu, radoðâs spçjas, uzmanîbu, pilnveidos valodasprasmes.4

DAÞI METODISKI IETEIKUMI,KÂ IZMANTOT “GRÂMATULASÎÐANAI UN DOMÂÐANAI”Lîdz ar skolçniem, kuru mâcîbu gaitas jau vairâkus gadus pavadamâcîbu materiâls “Zîle”, arî pats mâcîbu lîdzeklis jau sasniedzis 4. klasi.Skolçni no bikliem zinîbu apguves iesâcçjiem kïûst par prasmîgiem pasaulesizzinâtâjiem. “Zîle” paplaðina apskatâmo jautâjumu loku un dziïumugan ìeogrâfiski, gan saturiski.Mâcîbu lîdzeklis turpina iepazîstinât skolçnus ar grâmatu pasauli,kura palîdz ceïot laikâ un telpâ, iepazît jaunas vietas, cilvçkus, reâliesoðus un paðu vai autoru izfantazçtus tçlus, augus, dzîvniekus, dabasparâdîbas, cilvçku savstarpçjâs attiecîbas un daudz ko citu. “Grâmatulasîðanai un domâðanai” veidojâm tâ, lai izvçlçtie teksti skolçniem bûtuinteresanti saturiski un vienlîdz arî sniegtu jaunas zinâðanas, lai skolçnigûtu materiâlu sev svarîgu jautâjumu noskaidroðanai un apsprieðanai,pilnveidotu savu vârdu krâjumu, apjauðot, ka arî valodas attîstâs, kavienu vârdu vietâ sarunvalodâ izmantojami arî citi, ka vienu un to paðudomu var izteikt daþâdi, ka literârâ tekstâ tiek izmantoti îpaði izteicieni,utt. Tiek saglabâta tradîcija ievietot lappuðu malâs papildinformâciju,kas ir gan lasâmais materiâls tiem, kuri âtrâk tikuði galâ ar pamattekstu,gan arî rosinoðs informatîvais materiâls ikvienam, kura interesipar noteiktu tçmu ierosinâjis lasîtais teksts un saruna klasç. Lappuðumalâs dotie vârdu skaidrojumi vai mudinâjumi pateikt citiem vârdiemun paðiem atrast grûtâk saprotamus vârdus veido bçrniem draudzîguun lietiðíu attieksmi pret tekstu. Ar ðo materiâlu var strâdât, vienlaikusnodarbinot gan veiklos lasîtâjus, gan tos, kuriem tikðana lîdzi saturaizpratnei prasa lielâkas pûles un vairâk laika.Lasâmie teksti kïuvuði gan apjoma ziòâ garâki, gan saturiski unmâkslinieciski daudzveidîgâki. Mâcîbu grâmatâ ievietotie daiïdarbufragmenti apzinâti nav saîsinâti, jo teksta saîsinâðana traucç tâ uztveriveselumâ, tas bieþi vien zaudç emocionâlo nokrâsu, pazûd autora valodassavdabîgums. Apzinoties, ka visiem bçrniem nav vienâds lasîtprasmeslîmenis, iesakâm: visi teksti nav obligâti jâizlasa visiemskolçniem.5

Darbu ar tekstiem skolotâjs plâno, apzinoties savas klases skolçnulasîtprasmi.Atcerieties: skolçniem ïoti patîk, ja viòiem lasa priekðâ. Nekautrçjietiesun arî 4. klasç atseviðías teksta daïas nolasiet jûs, skolotâji! Ðâdapriekðâ lasîðana ïauj aptvert lielâka apjoma vai sareþìîtâk lasâmu darbuun radît pamatu kopîgai diskusijai.Vçl viens ieteikums: tâ kâ bieþi vien dienâ ir 2 latvieðu valodas stundasun tâs parasti seko viena otrai, tad iesakâm abas stundas veltît vainu darbam ar tekstiem (GLD), vai arî valodas gudrîbu izzinâðanai(VGG).Mâcîbu grâmatas veidoðanâ ievçrots tas pats princips, kas 3. klasçGLD – II: ðis mâcîbu lîdzeklis bçrnus iepazîstina ar grâmatu autoriemun viòu darbiem. Jau 1., 2. un 3. klasç bçrni ir iepazinuðies ar O. Vâcieða,V. Belðevicas, J. Baltvilka, M. Cielçnas, U. Ausekïa, I. Ziedoòa,Ç. Kûïa, J. Ðirmaòa, M. Èaklâ, V. Rûmnieka, M. Runguïa, K. Skalbes,Vika, M. Kïavas, A. Sakses, J. Klîdzçja, A. Lindgrçnes darbiem. Tagadðiem rakstniekiem pievienojuðies arî vairâkâs paaudzçs bçrnu iemîïotirakstnieki: dâòu pasaku meistars Hanss Kristians Andersens, amerikâòurakstnieks Elvins Brûkss Vaits, itâïu bçrnu rakstnieks DþanniRodâri, Somijas zviedru rakstniece Tûve Jânsone, vâcu rakstnieks ÇrihsKestners, kâ arî latvieðu rakstnieki Andra Neiburga un Guntis Berelis.Ir izmantoti fragmenti no folkloras, mûsdienu autoru darbiem, vairâkâspaaudzçs populârâm bçrnu grâmatâm. Ðâdu fragmentu iekïauðana varstiprinât bçrnu un vecâku vai vecvecâku attiecîbas, jo rada pamatu kopîgâmsarunâm. Vietâm izteikts draudzîgs mudinâjums atrast un lasîtvisu grâmatu kopumâ, piedâvâjot grâmatas vâka attçlu, pârtraucotfragmentu saistoðâ vietâ, utt. Taèu tas nenozîmç, ka visas ðîs piedâvâtâsgrâmatas visiem bçrniem ir obligâti jâizlasa. Tâs lasâmas gadîjumâ, jabçrniem ir radusies interese par tâm.Lai skolotâjus nemulsina tas, ka 4. klases “Zîlç” ir arî ieskats folklorâ(latvieðu un cittautu). Folkloras sadaïâ ir virkne vârdu, kuri mûsdienubçrnam var bût samçrâ sveði vai arî kuru nozîme laika gaitâ var bûtmainîjusies. Skolotâjam vajadzçtu bieþâk uzaicinât skolçnus atrast neskaidrosvârdus. Skolotâjs var tos vienkârðâ valodâ paskaidrot vai arîrosinât bçrnus paðiem atrast skaidrojumus. Lîdzîgi ir arî ar sakâmvârduskaidrojumu un izmantoðanu. Aicinâm skolotâjus un skolçnus meklçtpierâdîjumus ðo sakâmvârdu dzîvotspçjai un izmantojumam mûsdienâs.Zinâma atkâpe no vienojoðâ principa ir tematu “Lasîsim par Rîgu”un “Fabulas” iekïauðana.Lai vizuâli saskatîtu autoru daudzveidîbu, kâ palîgs mazajiem lasîtâjiemir kartes ar atzîmçtâm rakstnieku dzimtajâm vietâm. Grâmatas6

priekðlapâ ir izveidota laika lînija, kas palîdzçs saskatît, kuram laikaposmam kurð no autoriem pieder. Tas palîdzçs saprast, kâpçc daþostekstos ir daudz mûsdienâs reti sastopamu vârdu, kâpçc daþu vârdunozîme mums asociçjas ar kaut ko citu, u. tml.Rokasgrâmatâ skolotâjam, turpinot iesâktâs tradîcijas, esam piedâvâjuðaspapildinformâciju par atseviðíiem autoriem. Ðo informâciju pirmâmkârtâm vajadzçtu uztvert kâ informâciju skolotâjam, lai viòampaðam veidotos priekðstats par konkrçto autoru. Balstoties uz doto papildinformâciju,skolotâjs var sagatavot stâstîjumu skolçniem. Reizçmatseviðíus fragmentus no rokasgrâmatas varat nolasît skolçniempriekðâ, pirms tam izsverot, vai skolçniem tie bûs saprotami.4. klases “Zîle” turpina skolçnus iepazîstinât ar literatûru, ar labiemtekstiem, kurus var izmantot gan lasîtprasmes pilnveidoðanai, gan nopietnuun saturisku sarunu uzsâkðanai par nozîmîgâm tçmâm. Tâ kâ4. klase ir sava veida robeþlînija pârejai uz atðíirîgu mâcîbu darba organizâcijudaþâdos mâcîbu priekðmetos, ðo laiku vajadzçtu izmantot nevien daudzveidîgu tekstu lasîðanai un to mâkslinieciskâs vçrtîbas iepazîðanai,bet uzsvçrt arî daþâdu lasîðanas tehniku nozîmi, prasmi atrastdaþâdos tekstos jaunu informâciju, lasît un pârstrâdât informâciju, atgrieztiespie izlasîtâ vçlreiz, ja tas nepiecieðams, neuztverot to kâlasîtprasmes trûkumu vai neveiksmi. Grâmata ïauj veikt ðâdas darbîbas,un skolotâju pienâkums ir izmantot tâs.(Izmantota Aijas Tûnas recenzijapar Grâmatu lasîðanai un domâðanai “Zîle” 4. klasei)Mâcîbu materiâlâ piedâvâtas daudzveidîgas metodes, kâ strâdât artekstiem, lai saistîtu tos ar bçrnu lîdzðinçjo pieredzi, lai sekmçtu viedokïudaudzveidîbu, iesaistîtu arî citas nodarbes jomas, piemçram, rakstîðanu,zîmçðanu, dabas iepazîðanu, veidoðanu, muzicçðanu u. c. Ðeitizmantota dubultâ dienasgrâmata, literârâs zîmîtes, vârdu skaidrojumi,dzejoïu sacerçðana, plakâtu un reklâmu gatavoðana, veselâ salikðana nodaïâm, argumentu meklçðana, Venna diagramma (salîdzinâðana ar apïupalîdzîbu) un citas idejas. 4. klases “Zîlç” vairâkkârt piedâvâjam veidotpraktiskos projektus, piemçram, veidot savas klases grâmatu kartotçku,veikt uzdevumus pçc kartç sniegtâs informâcijas (tekstâ par Rîgu) utt.Darbu vçl vçrtîgâku var padarît lîdzîgas darbîbas veikðana, izmantojotsavas pilsçtas, rajona centra vai reìiona karti, kâ arî tâdu jautâjumuapkopoðana, kuri skolçniem paðiem rodas pçc teksta izlasîðanas.Darba daþâdoðanai, lai sekmçtu skolçnu kritiskâs domâðanas attîstîbu,piedâvâjam daþas stratçìijas, kuras ir apgûtas, apmeklçjot Sorosafonda kursus “Lasîðana un rakstîðana kritiskâs domâðanas attîstîðanai”.7

ATSTÂJ PÇDÇJO VÂRDU MANÐis paòçmiens atvieglo pârdomas un refleksiju pçc teksta izlasîðanas.To var izmantot kopâ ar metodisko paòçmienu “Dubultâ dienasgrâmata”.· Kâds skolçns nolasa citâtu, kuru viòð ir izrakstîjis no teksta (piemçram,kas visvairâk iespaidoja, samulsinâja, atgâdinâja personiskopieredzi, iepriecinâja, apbçdinâja vai tml.).· Pârçjie skolçni izsaka savas domas, komentârus par ðo citâtu.· Pats skolçns, kurð to ir nolasîjis, pagaidâm neizsakâs.· Skolotâjam bûtu jâseko, lai pârçjie skolçni nenovirzâs no tçmas.· Arî skolotâjs var izteikt savas domas par minçto citâtu.· Kad visi ir izteikuðies un vairâk neviens nevçlas neko teikt, tadpçdçjo vârdu (savu komentâru) pasaka skolçns, kurð ir nolasîjiskonkrçto citâtu.· Pçc tam diskusija vairs neturpinâs. Arî skolotâjs vairs nekâdâ veidânekomentç citâtu vai skolçna izteiktos komentârus.· Turpmâk cits skolçns lasa savu citâtu, un process var sâkties nojauna.PILDSPALVA VIDÛ· Skolçni ir sadalîjuðies grupâs (piemçram, no 3 lîdz 7).· Ir izlasîts kâds teksts, vai arî nekas nav lasîts.· Skolotâjs pasaka jautâjumu par tekstu (varbût par kâdu klasesproblçmu). Jautâjums var bût gan skolotâja izvirzîts, gan skolçnasadomâts.· Katrs no grupas izsaka savas domas par uzdoto jautâjumu.· Pârçjie grupas biedri neiejaucas, nekomentç.· Katrs, kurð ir izteicies grupâ, noliek galda vidû pildspalvu (var bûtcits priekðmets, bet katram personisks).· Kad visi izteikuðies, visas pildspalvas atrodas galda vidû.· Skolotâjs paòem vienu pildspalvu no galda vidus (pçc nejauðîbasprincipa).· Skolçns, kuram pildspalva pieder, izsaka savas domas par minçtojautâjumu.Ðis paòçmiens veicina arî mazâk aktîvu skolçnu iesaistîðanos darbâ.ZINI, GRIBI ZINÂT, MÂCIESJa skolçniem ir jâapgûst kaut kas jauns (arî par valodas un literatûrasjautâjumiem), tad daþkârt skolotâjs domâ, ka bçrni par to neko nezina.Skolotâjam nevajag dot gatavas atbildes bçrniem, bet ïaut viòiem paðiemtâs atklât. Lai panâktu, ka skolçni paði atklâj jauno un aktualizç savuvarçðanu, var izmantot paòçmienu “Zini, gribi zinât, mâcies”.8

· Tiek izveidota tabula.Ko, mûsuprât,zinâm?Ko gribamuzzinât?Ko iemâcîjâmies?· Tiek aizpildîta pirmâ tabulas kolonna. Te var izmantot daþâduspaòçmienus: individuâli, pâros, grupâs. Beigâs visi papildina savusierakstus cits no cita.· Lîdzîgi aizpilda tabulas otro kolonnu “Ko gribam uzzinât?”.· Turpmâk seko apjçgðana: iepazîðanâs ar doto informâciju, vingrinâðanâs.· Visbeidzot tiek aizpildîta tabulas treðâ kolonna “Ko iemâcîjâmies?”.· Varbût ir palikuði neatbildçti jautâjumi, uz kuriem skolçni var turpinâtmeklçt atbildes.AUTORA KRÇSLSKad skolçni ir uzrakstîjuði kâdu radoðo darbu (tas var bût gan ïotiîss, gan ïoti garð), viòi varbût vçlas ar to iepazîstinât klasesbiedrus.Skolotâjam tas bûtu jâsekmç. Tad var izmantot Autora krçslu. Tas varbût kâds krçsls, kas novietots klases priekðâ vai citâ çrtâ vietâ, kâ arîspeciâli izveidots krçsls (kâds veco laiku, speciâli nokrâsots, izgreznotskrçsls vai tml.). Tas ir kâ spçles elements, kas iedroðina skolçnu nolasîtsavu darbu. Skolçni savus darbus Autora krçslâ lasa brîvprâtîgi.“Zîlç” vairâkkârt esam piedâvâjuðas skolçniem klasç diskutçt parvienu vai otru jautâjumu.Lai noorganizçtu labu diskusiju un prasmîgi to vadîtu, skolotâjamiepriekð nopietni jâsagatavojas ðai diskusijai.SKOLOTÂJA UZDEVUMI, VADOT DISKUSIJU(pçc kursu “Cilvçktiesîbu izpratnes veidoðanajaunâkâ skolas vecuma bçrniem” materiâliem)Skolotâjam jâveicina· Jautâjumu uzdoðanaJâiedroðina bçrni uzdot jautâjumus. Svarîgi, lai tie bûtu paðu bçrnuizdomâti.· Skaidrîba un saprotamîba9

Jârûpçjas, lai visi bçrni saprastu, kas tiek sacîts. Ja kâdam ir grûtîbasformulçt savu domu, var palûgt citus palîgâ.· Saskaòotîba, konsekvenceNeïaut bçrnam neapzinâti nonâkt pretrunâs ar sevi. Tam jâpievçrðuzmanîba, jâcenðas tikt skaidrîbâ. Arî paðam skolotâjam jâcenðasbût konsekventam.· Izteikto domu pamatoðanaNe tikai lûgt bçrnam pamatot paða teikto, bet arî iedroðinât skolçnusvaicât cits citam pçc domas pamatojuma.· Kritçriju formulçðana un izmantoðanaKritçriji – domâðanas instrumenti droða sprieduma pieòemðanai,kas palîdz mums vçrtçt, klasificçt (lietas, parâdîbas u. c.). Sâkotnçjitos var iepazît praktiski, pçc tam – izskaidrot kritçrija jçdzienu.· Iespçjamo risinâjumu daudzveidîguma, alternatîvu saskatîðanaFilozofiskiem pçtîjumiem raksturîgas daþâdas risinâjuma iespçjas.Bçrni drîz vien aptvers, ka viòiem reti bûs jâsaskaras ar jautâjumiem,uz kuriem iespçjama tikai viena noteikta atbilde. Bçrni jâiedroðinameklçt daþâdus redzes punktus, bût elastîgiem savâsdomâs.· Iepriekðçjo pieòçmumu atklâðanaNereti savos spriedumos bçrni nepieïauj loìiskâs kïûdas, taèu païaujasuz maldîgiem pieòçmumiem, notiek pârsteidzîga secinâðana –t. s. “âtrie secinâjumi”.· Secîga domas attîstîbaJâveicina bçrna domas secîgums, lai bçrns pats apzinâtos, kas izrietno viòa teiktâ.· Paðkritika, paðkorekcijaÏoti nozîmîga tâ ir pçtîjuma procesâ. Jâatbalsta bçrna vçlme citâdiformulçt jautâjumu, izlabot, papildinât savu domu. Svarîgi, lai tasnotiktu publiski, tad tâ darbojas kâ psiholoìiskais stimuls.· Citu viedokïa respektçðanaIkvienam jâbût uzmanîgam pret savu biedru uzskatiem. Jâveicinasavstarpçja cieòa un spçjaw klausîties citu teiktajâ,w gaidît savu kârtu, nepârtraukt otru,w nerunât vienam paðam,w apzinâties, novçrtçt citu ieguldîjumu.Jâòem vçrâ, ka cieòa nav piekriðana. Svarîgi noðíirt izteiktâsdomas un paða cilvçka kritizçðanu.10

· Diskusijas pamattçmas saglabâðanaJâraugâs, lai neveidotos tçmu “mozaîka”. Bûtiski ir nenovirzîtiesno diskusijas galvenâ aspekta. Jâveicina kustîba no atseviðíâ uzvispârîgo. Svarîgi, lai bçrni paði apjaustu savu progresu, mâcîtosizdarît kopsavilkumu.SOKRATISKIE JAUTÂJUMI(pçc kursu “Cilvçktiesîbu izpratnes veidoðanajaunâkâ skolas vecuma bçrniem” materiâliem)1. Noskaidrojoðie jautâjumiVai tu vari to iz(pa)skaidrot?izskaidroðanaKo tu ar to domâ?definçðanaVai tu vari minçt kâdu piemçru?piemçru minçðanaKâ tas palîdz ...?atbalsta sniegðanaVai kâdam ir radies kâds jautâjums? pçtîðana/jautâðana2. Jautâjumi, kas iedziïinâs pamatojumâKâdçï tu domâ, ka ...?argumentu veidoðanaKâ mçs zinâm, ka ...?pieòçmumiKâds ir tavs pamatojums?pamatojuma sniegðanaVai vari minçt kâdu piemçru/pretçju piemçrupretçju piemçru?minçðana3. Jautâjumi, kas pçta, aplûko alternatîvus viedokïusVai tu vari formulçt citâdi?viedokïa(pâr)formulçðanaVai ir (iespçjams) kâds cits viedoklis? pârdomâðanaKâ bûtu, ja kâds ierosinâtu ...?alternatîvi viedokïiKâ bûtu, ja kâds, kas tev nepiekrît, pretçjs argumentsteiktu ...?Ar ko atðíiras ðie viedokïi?atðíirîbu saskatîðana4. Jautâjumi, kas pârbauda domâto, no teiktâ izrietoðoKas izriet no tevis teiktâ, ko mçsdomâtais, netieðivaram no tâ secinât?izteiktaisVai tas saskan ar iepriekð sacîto?saskaòotîbaKas izrietçtu no tâ un tâ ...?sekasVai tam ir kâds vispârîgs likums?likumu vispârinâðanaKâ tu varçtu pârbaudît, vai tâ ir patiesîba? patiesîbas pârbaude5. Jautâjumi par jautâjumiem/diskusijuVai tev ir kâds jautâjums (par to un to)? jautâðanaKâda veida jautâjums tas ir?analîze11

Kâ teiktais/jautâjums var mumspalîdzçt ...?Pie kâ mçs esam nonâkuði/kurð varizdarît kopsavilkumu?Vai esam pavirzîjuðies tuvâk atbildei uz (ðo)jautâjumu/problçmas risinâjumam?saistîðanarezumçðanasecinâðanaIesakâm reizçm diskusiju organizçt netradicionâli. Tas varçtu skolçnosizraisît lielâku interesi.KLUSÂ DISKUSIJA(pçc kursu “Cilvçktiesîbu izpratnes veidoðanajaunâkâ skolas vecuma bçrniem” materiâliem)Ðis uzdevums ir labs veids, kâdâ grupai likt pârdomât daþus jautâjumus,savstarpçji sazinoties, bet bez sarunâðanâs. Tas var palîdzçttiem dalîbniekiem, kam, lai izteiktu savu attieksmi, ir nepiecieðamslaiks vai kam grûtîbas sagâdâ runâðana lielâ grupâ. Tas var bût arî ïotinoderîgs ievaduzdevums kâdai konkrçtai tçmai.Nepiecieðams: ïoti liela papîra loksne (var pat salîmçt vairâkas lielâsloksnes); biezi flomâsteri vai pildspalvas; lîmlente; lozungs, fotogrâfija,karikatûra vai kâds cits ierosinâjums diskusijas sâkðanai (uzrakstîtsvai uzzîmçts uz atseviðías mazâkas lapas).Uzdevums: visi sçþ (stâv) aplî ap papîru, kas noklâts uz grîdas. Tâcentrâ ir novietots kâds tçls, teiciens, situâcijas apraksts, lozungs, karikatûra,zîmçjums vai fotogrâfija. Dalîbniekus lûdz kaut kâdâ veidâ pçcpaðu izvçles reaìçt (komentçt, uzdot jautâjumu, atbildçt uz cita jautâjumuutt.) uz to.Pçc paskaidrojuma visiem ir jâklusç. Ja dalîbnieks vçlas izteikt viedokli,tas jâdara rakstiski. Visas idejas, viedokïi utt. jâuzraksta uz lielâpapîra (centrâ ir ierosinâjums diskusijai). Var reaìçt arî uz kaut ko, koir rakstîjis cits dalîbnieks. Var nosaukt pretargumentus, piebilst, uzdotjautâjumus utt.Vairâki dalîbnieki drîkst rakstît vienlaikus; noteikums ir – neviensnerunâ!Vadîtâjs vçl paskaidro, ka diskusija jâbeidz pçc piecpadsmit minûtçmvai arî brîdî, kad neviens vairs neraksta.Pçc klusâs diskusijas daïas var turpinât mutisku diskusiju. Jautâjumivar bût par doto tçmu, dalîbnieku domâm un izjûtâm, analizçjotkluso diskusiju.12

PAR SKOLÇNU SASNIEGUMU VÇRTÇÐANUSâkumskolâ vçrtçðana tiek realizçta ar mçríi – ne tikai nomçrît, ciktu zini un proti, bet vçrtçðanas procesâ meklçt vçrtîgo sevî un citos.Skolotâja vçrtçjumam cieði jâsaistâs ar skolçna paðvçrtçjumu, savstarpçjuvçrtçjumu. Katrs bçrns ir unikâls. Svarîgi ir saprast attîstîbas procesu.Katram bçrnam tas var bût atðíirîgs: vienam âtrâks, citam lçnâks,vienam vienmçrîgs, citam lçcienveida. Arî intereses mainâs: vienas pazûd,citas parâdâs no jauna. Kâ skolotâjs spçj ðîs izmaiòas pamanît,veicinât, plânot, vadît? Kâ raksturot ðo mainîbu? Te ir jâieklausâs arîbçrna viedoklî. Viòð jâmâca kritiski izvçrtçt sevi, savus sasniegumus,savas neveiksmes. Virzîtâjspçks ir panâkumi – to jau es protu, arî tospçðu.Viens no vçrtçðanas uzdevumiem ir katra skolçna personîbas individuâlaattîstîba, lîdz ar to skolçnam un skolotâjam kopîgi jâatrod atbildesuz ðâdiem jautâjumiem.· Kâds ir individuâlais guvums un izaugsme, sasniedzot mâcîbumçríi?· Kâdi personîbas sasniegumi izpauþas mâcîbu darba un sociâlajâjomâ?· Kâda pieredze – zinâðanas, prasmes – tiek iegûta?· Kâ iegûto pieredzi var izmantot jaunâ situâcijâ?· Kâ skolçns pats var novçrtçt savus sasniegumus?Tâpçc nepiecieðams kopîgi veidot paðvçrtçjuma sistçmu.Paðvçrtçðanas sistçmas veidoðana notiek katrâ mâcîbu nodarbîbâ,kurâ skolçniem tiek piedâvâts vçrtçt paðiem sevi. Tâdçjâdi skola veicinaskolçna patstâvîbu, veido pozitîvu attieksmi pret mâcîbâm, motivç.Lai pilnveidotu skolçna pieredzi vçrtçðanâ, tiek izstrâdâti skaidrivçrtçðanas kritçriji. Pretstatâ situâcijai, kad skolçns, saòemot darbu arvçrtçjumu “nepietiekami”, neko tâ arî neuzzina par padarîto un sasniegto,ðoreiz pirms tçmas mâcîðanâs tiek izvirzîti kritçriji: kam un kâir jâbût, lai konstatçtu, ka mâcîbu viela ir apgûta. Ðâda pieeja veicinaprasmi novçrtçt ne tikai sevi, bet arî citus. Kritçriji ir kâ orientierimâcîbu procesâ, un lîdz ar to vçrtçðana nav atkarîga no autoritâtes unsociâlajâm attiecîbâm.Paðvçrtçjuma process notiek, ja skolçns ir pieòçmis izvirzîtos kritçrijusun izmantojis tos savas mâcîbu darbîbas vçrtçðanâ.Svarîgi, lai kritçrijus izvirzîtu paði skolçni, pretçjâ gadîjumâ neîstenojasatgriezeniskâs saites process un bûtîbâ nenotiek paðvçrtçðana,bet tikai atdarinâðana – tiek izpildîti skolotâja norâdîjumi.13

Paðvçrtçðanai skolçni ir jâsagatavo. Jâïauj izprast mâcîbu procesanorisi un katra individualitâtes vçrtîbu.(Izmantoti asoc. prof. Elfrîdas Krastiòas rakstiun “Vçstis Skolai”. – 2001. – janv.)4. klasç, kâ zinâms, dzimtajâ valodâ un matemâtikâ skolçnu sasniegumusvçrtç 10 ballu skalâ. Nevajadzçtu aizrauties ar katras bçrna atbildesnovçrtçðanu ballçs, jo tas nemaz nav iespçjams un arî nav vajadzîgs.Tâpat kâ iepriekð, arî 4. klasç iespçjami daudz jâïauj skolçniempaðiem izvçrtçt savu darbu, kâ arî vçrtçt citam cita paveikto.Daudz svarîgâk ir mâcîbu stundas noslçgumâ, kâda vingrinâjuma vaispçles beigâs, dienas beigâs utt. kopîgi pârrunât paveikto, dodot iespçjusavas domas izteikt visiem skolçniem (kuri vçlas). To var darît, sasçþotiesaplî vai kâdâ citâ skolçniem pieòemamâ veidâ. Var runât visi pçckârtas, vai arî viens ir vadîtâjs (skolçns vai skolotâjs), kurð dod vârdupârçjiem. Bçrni izsaka savas domas, pamatojot, kâpçc viòi tâ domâ.Pârrunas par nodarbîbâs veikto var organizçt arî, izmantojot “balto”un “melno” krçslu (pçc kursu “Cilvçktiesîbu izpratnes veidoðana jaunâkâskolas vecuma bçrniem” materiâliem).Aiz “baltâ” krçsla stâvot, drîkst teikt tikai to, kas bija labs, aiz“melnâ” krçsla stâvot, – tikai to, kas bija nepatîkams vai grûts. Vienmçrkatrs runâtâjs sâk un beidz runât aiz “baltâ” krçsla, tâ cenðoties atrastko labu arî tajâ gadîjumâ, kad nodarbîba (spçle, darba diena u. tml.)nemaz nav patikusi.Nevajadzçtu uzspiest obligâti izteikties pilnîgi visiem bçrniem. Runâtie, kuri vçlas, turklât nebûtu jâorganizç debates pçc skolçnu teiktâ. Nopieredzes varam sacît, ka skolçni labprât vçlas izteikties.Mâcîbu grâmatâ “Zîle” 4. klasei atseviðíâs vietâs esam piedâvâjuðaspaðvçrtçjuma un savstarpçjâ vçrtçjuma paraugus. Aicinâm tos izmantotarî citviet.Iesakâm par skolçnu paðvçrtçjumu lasît arî apgâda Zvaigzne ABCizdotâ þurnâla “Sâkums” numuros.Lai jums veiksmîgs ðis mâcîbu gads!Mâcîbu procesâ ieteicams izmantot programmu Latvieðu valoda 1.–9. klasei (ISEC, 2005) paralçli autoru piedâvâtajai mâcîbu vielas sadalei(15. lpp.).Skolotâjs pats izvirza katrai valodas stundai uzdevums atbilstoðikalses sagatavotîbas lîmenim un vajadzîbâm (ailei Pieturas punkti irieteikuma raksturs).14

IETEICAMÂ MÂCÎBU VIELAS SADALE*Teksts un darba lapas Pieturas punkti**Lpp.,st. skaitsAutorstçmaIevads3.–8. Durvis · Mâris Èaklais – latvieðu dzejnieks2–3 st. Logs · Dzeja, dzejas valodaSlieksnis · Dzejolî izteiktâ domaUz zemeslodes, zem saules... · Pârdomu logsKâda ir jûra? · PiecrindeValodiòaDiviBrînumsMâris Èaklais· Objekta iepazîðana, izmantojot redzi,garðu, oþu, tausti· Faktu pierakstîðana1. darba lapa · Grupçðana(Darba lapu secîbu var mainît · Aprakstspçc skolotâja ieskatiem) · Receptes secîba· Atðifrçðana· Paðvçrtçjums* Literârâs lasîðanas un runas attîstîbas stundas ðajâ tabulâ nav iekïautas.** Lai attîstîtu visas èetras valodas prasmes, skolotâjs pats izvirza katrai valodas stundai uzdevumus atbilstoðiklases sagatavotîbas lîmenim un vajadzîbâm, òemot vçrâ ðos pieturas punktus.15

9.–21. Pçc Andra Akmentiòa. · Rîga – Latvijas galvaspilsçta3 st. Fragmenti no grâmatas · Senâ Rîga“Trîs brâïi” · Darbs ar informatîvu tekstuFragmenti no grâmatas “Mana · Darbs ar kartiRîga” (sastâdîjusi Gundega Sçja) · Vçstules uzbûve, forma, pareizrakstîbaApstaigâsim Rîgas centru · Iztçle un fantâzijaun Vecrîgu · Salîdzinâðana, grupçðana· Rotaïa22.–36. Pasaka par labo Tinci un · Valdis Rûmnieks – latvieðu rakstnieks,Briesmîgo muðu dramaturgs, literatûrzinâtnieks5 st. · Prognozçðana un pasakas sacerçðana pçcvirsraksta un balstvârdiem· Salîdzinâðana· Apraksts, vçstîjums· Plâna veidoðana pçc TV raidîjumanoskatîðanâsFragmenti no grâmatas · Lasîðana lomâs“Ozola grâmata” · Iztçle un fantâzija· Informâcijas apkopoðana· Prognozçðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmes veidoðana· Apraksts· Viedokïa pamatojums2. darba lapa “Ozols” · Iepriekðçjo zinâðanu aktualizçðana· Grupçðana· Jautâjumu izvirzîðana par doto tçmuLasîsim par RîguValdis Rûmnieks16

· Darbs ar informatîvu tekstu· Îpaðvârdi, sugas vârdi37.–52. Fragments no grâmatas · Mâris Rungulis – latvieðu bçrnu dzejnieks“Ilmârs un Laima”. Ilmârs un rakstnieks7–8 st. I. Ar zîmuli pierakstîtâ burtnîca · Prognozçðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmes veidoðana· Iztçle un fantâzija· Teikas par pilîm· Plâna sastâdîðana· Pierâdîjumu meklçðana tekstâFragments no grâmatas · Pârdomas par tekstu (zîmîtes)“Ilmârs un Laima”. Ilmârs · Teksta varoòu rîcîbas analîzeII. Atgadîjums ar Ineses bizçm · Kâ rîkoties, ja kâds dara pâri citam?Fragments no grâmatas · Lomu spçles“Ilmârs un Laima”. Ilmârs · PrognozçðanaIII. Cik Rolandam ir svarîgi · Iztçle un fantâzijaIneses solîjumi · Savu izjûtu pauðana· Tçlu raksturojums· Çdiena receptes pierakstsTauta · Dzejoïa satura saistîba ar pieraksta formuPie jûras · Dzejoïa sacerçðanaVarþu dziesmiòaNo apakðas lasâms dzejolis3. darba lapa · Mîklu sacerçðana· Objektu kopîgâs un atðíirîgâs pazîmes· PaðvçrtçjumsMâris Rungulis17

53.–65. Latvieðu folklora · Priekðstats par folkloru5 st. · Folkloras vâcçji· Vakarçðana· AtðifrçðanaTautas pasaka “Galdaut, klâjies!” · Pasakas un tautasdziesmupamatdomas saistîba· Sakâmvârdi, to lietojums ikdienas situâcijâs· Pasakas varoòu raksturojums· Plâna sastâdîðana· Iztçle un fantâzija· Pasaku salîdzinâðanaTautas pasaka “Bârenîte · Darbs grupâs, veicot individuâlusun mâtes meita” uzdevumus· Paðvçrtçjums par darbu grupâ· Plâna sastâdîðana· Pârdomas par pasaku· Iespçjamâs izmaiòas pasakas saturâTautas pasaka “Kumeïa perçðana” · Sakâmvârda atbilstîba pasakaiTautas teika “Attapîgie piebaldzçni” · DiskusijaTautas pasaka “Gâganu kari” · Pasakas valodaTautas teika “Kalpa un · Smieklîgais pasakâssaimnieka naudas podi” · Sakâmvârdu lietojums ikdienas situâcijâsSkaitâmpanti · Savas rîcîbas prognozçðana· Stâsta vai pasakas sacerçðana pçcsakâmvârda· SkaitâmpantiLatvieðu folklora18

· Grâmatu ieteikðana klasesbiedriem· Grâmatas pase66.–76. Vâcu tautas pasaka “Rûíîði” · Ieskats cittautu pasakâs5 st. · Attieksme pret naudu· Pateicîba par labiem darbiem· PaðvçrtçjumsKrievu tautas pasaka · Krievu tautas pasaku îpatnîbas“Muïía Jemeïa” (salîdzinâjumâ ar latvieðu tautas pasakâm)· Diskusija “Gudrîba un muïíîba”· Tçla raksturojumsZiemeïamerikas nçìeru pasaka · Diskusija “Spçks un atjautîba”“Kâ brâlîtis trusîtis uzvarçja · Pasakas darbîbas karteziloni” · Sakâmvârdi4. darba lapa · Darbs ar tekstu – tibetieðu pasaku· Sinonîmi· Plâna sastâdîðana· Zîmîtes, jautâjumi un atbildes par tekstu· Sakâmvârdi· Reklâma77.–87. Pasaka par vçrdiòu · Kârlis Skalbe – latvieðu rakstnieks8–9 st. · Dubultâ dienasgrâmata· Savas rîcîbas prognozçðana· Kârdinâjums· Izlases lasîðana· Darbs grupâs – tçla raksturojumsÂrzemju folkloraKârlis Skalbe19

· Pretstati pasakâ· Savstarpçjâ vçrtçðana· Valodas tçlainîba· Salîdzinâjumi· Sava darba paðvçrtçjums (Nepabeigtieteikumi)· Dzîves pamatvçrtîbasLabuma meklçtâjs · Atbilþu prognozçðana – personîgâsattieksmes izteikðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmesveidoðana· Darbs grupâs – ilustrâcijas, atziòas· Kas tev ir LABUMS?· Pasaku salîdzinâðana· Piecrinde par laimi· Valodas tçlainîba5. darba lapa · Darbs ar tekstu: G. Pûpolvalka. “Pûpolu5. darba lapa (1. turpinâjums) biezputra”5. darba lapa (2. turpinâjums) · Teksta noskaòas, darbîbas ritma grafisksattçlojums· Izjûtu attçloðana krâsâs· Izlases lasîðana· Izvçles uzdevumi meitençm un zçniem· Cimdu raksts· Îpaðvârdi· Pârdomu logsKârlis Skalbe20

88.–111. Hanss Kristians Andersens · H. K. Andersens – dâòu pasaku8 st. meistars· Neparastâ saskatîðana apkârtnç· Pasaku lugas sacerçðana pçc afiðas· H. K. Andersena pasaku varoòi· Literârâs pasakasCûkgans · Prognozçðana· Tçlu rîcîbas vçrtçjums· Darbs grupâs – rotaïas sadomâðana· Tçlu raksturojums· Pasakas turpinâjuma sacerçðanaPieci no vienas pâksts · Pârdomu logs· Dzejoïa sacerçðana· Ko nozîmç bût noderîgamSniega karaliene · Mîlestîba· Pasaku luga· Lugas inscençðana· Sava darba izvçrtçðana, atbildot uzjautâjumiem6. darba lapa · Klausîðanâs uzdevumi· Jautâjumi, atbilþu prognozçðana· Brîvais raksts· Zîmîtes, pasakas fragmenta ilustrâcija,paraksts zem tâs· Vçrtçðana, uzslavaHanss Kristians Andersens21

112.–121. Kâ tik te visa nav! · Viks – latvieðu rakstnieks3 st. · Savu izjûtu pauðana· Dabas nozîme cilvçka dzîvç· Humors literârajâ pasakâPasaka par oli · Ceïojuma karte pçc pasakas satura· Pasaules izzinâðana· Piedzîvojumu aprakstîðanaZilais putniòð · Dzejoïu sacerçðanaMîïdziesmiòa · Dziesmas ar Vika vârdiemZîlîtes ziòa · Ìimenes pieredzes aktualizçðanaDzejoïvilciens · Savu domu izteikðanaKas patîk naudai?Galvenâ122.–130. Fragments no grâmatas · Andra Neiburga – latvieðu rakstniece3–4 st. “Tille un Suòu vîrs” · Cilvçku savstarpçjâs attiecîbas· Tçlu salîdzinâðana· Suòi – uzticamâkie cilvçka draugi131.–139. Fragments no grâmatas “Agnese · Guntis Berelis – latvieðu rakstnieks un4–5 st. un Tumsas Valdnieks” literatûrkritiíis· Labâ un ïaunâ cîòa· Smieklu vara· Valoda – darbîbas dinamikas atspoguïotâja· Salîdzinâjumi· PaðvçrtçjumsViksAndraNeiburgaGuntis Berelis22

140.–143. Par kâdu zâbaku pâri · Mirdza Kïava – latvieðu rakstniece2 st. · Savu domu pamatojums· Pârdomu logs· Lielîba, sevis izcelðanaKâ margrietiòai gadîjâs · Prognozçðana un pasakas sacerçðana pçcbalstvârdiem· Tçlu rakstura îpaðîbas. Savu domupamatojums7. darba lapa · Darbs ar tekstu: L. Briedis “Pasaka parZilo gaisa balonu”· Brîvais raksts par draudzîbu· Plâna sastâdîðana· Pârdomu logs144.–153. Kâ tas varçja notikt? · Anna Sakse – latvieðu rakstniece5 st. · Annas Sakses literârâs pasakas· Savstarpçjâs attiecîbas kolektîvâ, savaviedokïa pauðana· Tçlu raksturojums· Pasakas inscençðanaSkaistule Salna · Emocionâli vçrtçjoða attieksme· Valodas tçlainîba un bagâtîba· Salîdzinâjumi· Teicienu skaidrojumsJasmîns · Kâ iegût vçlamo· Nepiekâpîba· Tçlu raksturojums· Pasakas vai dzejoïa sacerçðanaMirdza KïavaAnna Sakse23

154.–161. Fragments no grâmatas · Jânis Klîdzçjs – latvieðu rakstnieks4 st. “Cilvçka bçrns” · Jâòa Klîdzçja darbs “Cilvçka bçrns”Boòs pie krusttçva · Pârdomu logs· Valodas bagâtîba8. darba lapa · Vasara laukos· Aptauja· Radoði uzdevumi162.–165. J. Plotnieks. “Gailis” · Fabulas jçdziens3 st. P. Sils. “Þagatas” · Fabulâs izzobotâs rakstura îpaðîbasL. Pçlmanis. “Slimie runèukiòi” · Fabulu sacerçðanaI. Lasmanis. “Lapsa un krauklis”9. darba lapa · Tçla raksturojums· Fabulas sacerçðana166.–177. Fragments no grâmatas · Elvins Brûkss Vaits – amerikâòu rakstnieks5–6 st. “Ðarlotes tîkls” · SinonîmiVientulîba · Dienas reþîms, tâ analîze, sava dienasreþîma plânoðana· Salîdzinâðana· Çdienkarte, tâs noformçðana· Savu domu pamatojums· Vientulîba· Vârdu stars (vârdu nozîmju nianses)· Vârdu nozîmju skaidroðana· Vçstules rakstîðanaJânisKlîdzçjsFabulasElvins Brûkss Vaits24

Fragments no grâmatas · Sâkums draudzîbai“Ðarlotes tîkls” · Ziòojums, paziòojumsÐarlote · Savu domu pamatojums· Tçlu raksturojums (informâcijaspârneðana tabulâ)· Salîdzinâðana· Plâna sastâdîðana178.–188. Fragmenti no grâmatas · Dþanni Rodâri – itâïu bçrnu rakstnieks5 st. “Dþelsomîno Melu zemç” · Diskusija “Fantazçðana un meloðana”· Prognozçðana· Izlases lasîðana· Sakâmvârdi· Melu pasaku sacerçðana10. darba lapa · Klausîðanâs uzdevums10. darba lapa (turpinâjums) · Pasakas siþeta lîkne189.–207. Stâsts par neredzamo bçrnu · Tûve Jânsone – Somijas zviedru6 st. rakstniece· Pasakas prognozçðana pçc virsraksta· Ìimenes loma bçrnu dzîvç· Ironiska attieksme· Tçla izaugsme, tâ salîdzinâðana pasakassâkumâ un beigâsStâsts par pçdçjo pûíi pasaulç · Patiesas draudzîbas nosacîjumi· Sinonîmi· Mîïvârdiòi, to lietoðana· Stâstîjuma veidoðana 1. personâDþanni RodâriTûve Jânsone25

11. darba lapa · Draudzîba· Grupçðana· Emblçma208.–226. Fragments no grâmatas · Diskusija“Emîls un Berlînes zçni” · Informâcijas atspoguïoðana diagrammâ10 st. Stâsts vçl nemaz nesâkas · Neparastâ vçroðana· Apraksts· Anketa par grâmatu lasîðanuFragments no grâmatas · Vârdu un teicienu skaidrojumi“Emîls un Berlînes zçni” · Darbs grupâs – tçlu raksturojumsUzrodas zçns ar autotauri · Paðvçrtçjums un savstarpçjâ vçrtçðana· Kâ var nodot steidzamu ziòu?Fragments no grâmatas · Sinonîmi“Emîls un Berlînes zçni” · Pienâkumu sadaleDetektîvi pulcçjas · Diskusija· Grupu darba turpinâjums (tçluraksturojums)Fragments no grâmatas · Grupu darba turpinâjums (tçlu“Emîls un Berlînes zçni” raksturojums)Arî no kniepadatas savs labums · Lasîðana lomâs· Savu izjûtu pauðana· Darbs pâros – intervija ar kâdustâsta varoni· Interviju analîze (vçrtçjums)· Asociâcijas (priekðmeta zîmçjums –teksts)Çrihs Kestners26

Fragments no grâmatas · Çrihs Kestners stâsta par sevi“Kad es vçl biju mazs zçns” · Informâcijas atraðana tekstâ, tâs analîzeAptuveni astoògadîga zçna · Çriha Kestnera grâmatas bçrniemaptuvena dienas gaita · Grâmatu anotâcijas12. darba lapa · Darbs ar tekstu “Indîgais velnarutks”· Uzmanîgi ar indîgiem augiem!· Brîdinâjuma plakâts13. darba lapa “Man ir” · Uzmanîbas noturîba· GLD lasîtâ aktualizçðana14. darba lapa “Man ir” · Uzmanîbas noturîba· Sakâmvârdi15. darba lapa · Olimpiskâs spçles15. darba lapa (turpinâjums) · Klausîðanâs uzdevums· Darbs ar informatîvu tekstu· Salîdzinâðana, izmantojot doto plânu· Jaunâkâs informâcijas noskaidroðana· Skolas olimpisko spçïu norises plânoðana· Savu domu pamatojums· Atðifrçðana27

PASKAIDROJUMIPAR DARBU STUNDÂMÂRIS ÈAKLAIS3.–8. lpp.(darbs 2–3 stundâm)DurvisLogsSlieksnisUz zemeslodes, zem saules...Kâda ir jûra?ValodiòaDiviBrînumsPieturas punkti· Mâris Èaklais – latvieðu dzejnieks· Dzeja, dzejas valoda· Dzejolî izteiktâ doma· Pârdomu logs· PiecrindeJa esat ar “Zîli” bijuði kopâ arî iepriekðçjos mâcîbu gados, tad esatlasîjuði daþus M. Èaklâ dzejoïus, kuri bija iespiesti mâcîbu grâmatâ,piemçram, “Spoku stâsti”, “Mâja”.4. klases “Zîlç” iekïauti daþi dzejoïi no cikla “Te ir mana mâja”(“Durvis”, “Logs”, “Slieksnis”, “Uz zemeslodes, zem saules...”). Lasotðos dzejoïus, vçlams atcerçties dzejoli “Mâja” (“Zîle”. Latvieðu valoda2. klasei – GLD II). Citus cikla dzejoïus (“Viþòi Daugavâ”, “Jumti”, “Grîda”,“Griesti”, “Kâ lai izstâsta”) skolçni var atrast M. Èaklâ grâmatâ“Íocis” (R.: Liesma, 1984).Skolotâju grâmatâ piedâvâjam divus cikla “Te ir mana mâja” dzejoïus.28

MâjaTe ir mana mâja,te ir mana mamma,Viòa staigâ, pie sevisdungodama.Te ir mana mâja.Te ir mans tçtis.Viòð vakaros ilgidebesi pçtî.Te ir mana mâja,mans brâlis un mâsa,mana spçle un lelle,un mana pasaka.Te nav vien gulçt,te nav vien çst.Te ir mana ìeogrâfija,te ir mana vçsture.Kâ lai izstâstaVasara, un mugurâ – zaïa blûzîte,zila debess, silta lîèa krûzîte,asu ragu, viïòiem nenograuþama.Kolka, smiltît mana, nenoglauþamâ!Ruden, brâlît, þirgto rudentiò,mûþam neizmâcâmais tu, studentiò,kur tu òçmi, negaidîtais lûsi,Valkas krusu, Slokas krusu, Talsu krusu?Kâ lai pastâsta, kur tâdu ziemu dabû –tâ kâ sniegavîra seju baltu, labu,kurâ ogles gail kâ Jâòu rîta oglesvai pie Gaujas, Daugavas, vai Ventas, Ogres?Vieglâk ir ar pavasara stâstu,kad pçc ziemas jûti pçkðòu glâstu,tomçr neizskaidrojams un neizstâstâms ir,vai no Grîòiem vai no Slîteres ðî sirds...Kâ lai izstâsta, kas mana Latvija –bira, nobira, un atkal zaïa gatve...29

Jautâjumi un uzdevumiPçc dzejoïa “Valodiòa” izlasîðanas var rosinât skolçnus meklçt tautasdziesmas,izteicienus, arî citu autoru dzejoïus par valodu un tos apkopotklases krâjumâ “Valodiòa”. Protams, nepiecieðams arî pârrunâtjautâjumus, saistîtus ar dzimto valodu.13. Kaut arî mâcîbu grâmatâ ir uzdevums rakstît piecrindi “Brînums”,skolotâjs var rosinât skolçnus rakstît citas piecrindes, saistîtasar M. Èaklâ dzejoïos izteiktajâm domâm, piemçram, piecrindi “Valoda”,“Mâja” u. tml.Skolçnu vecâkiem, kâ arî skolotâjiem droði vien atmiòâ ir kâdreizïoti populârâ brâïu Ziemeïu dziedâtâ dziesma, kas sâkâs ar vârdiem“Uzsniga sniedziòð balts...”.Ðîs dziesmas teksta autors ir Mâris Èaklais. Dzejolis “Vendijasdziesmiòa” ir no dzejoïu cikla “Minkuparkâ – Pîters Pens”. Rosinietskolçnu vecâkus atcerçties un iemâcît saviem bçrniem ðo dziesmiòu.Vendijas dziesmiòaUzsniga sniedziòð balts,smalks kâ vissmalkâkie milti.Uzsniga sniedziòð balts,zemei palika silti.Vienmçr uz pasaules kâds,kuram bez tevis ir aukstiun pat aiz pasaules vçlvajaga siltas plaukstas.Saule kad miegu guï,mçness kad staigâ pa parku,spuldzes kâ actiòas spîdun pat vçl izdzçstas sargâ.Pelnruðíît, laiks ir laiks,tagad tavs ceïð ved uz pili!Paciet ðîs grambas vçl,drîzi nâks mâkoòi zili.Vienmçr uz pasaules kâds,kuram bez tevis ir aukstiun pat aiz pasaules vçlvajaga siltas plaukstas.Ja tevi nemîl neviens,tev taèu ir ko mîlçt.Labajâ nosprûst naids,bulta – ozola zîlç.30

Varbût kâdu jauku klases vai skolas pasâkumu var bagâtinât UldaFridrihsona dziesma ar Mâra Èaklâ vârdiem.Doremî valsis3. Saule, mçness,zvaigznes virs mumssavus mûþîgos ceïusturp iet,labi vçl, ka pasaulçmît:DOREMÎ31

LASÎSIM PAR RÎGU9.–21. lpp.(darbs 3 stundâm)Pçc Andra Akmentiòa. Fragmenti no grâmatas “Trîs brâïi”Fragmenti no grâmatas “Mana Rîga”(sastâdîjusi Gundega Sçja)Apstaigâsim Rîgas centru un VecrîguPieturas punkti· Rîga – Latvijas galvaspilsçta· Senâ Rîga· Darbs ar informatîvu tekstu· Darbs ar karti· Vçstules uzbûve, forma, pareizrakstîba· Iztçle un fantâzija· Salîdzinâðana, grupçðana· RotaïaSkolotâjiem varbût radîsies jautâjums: kâpçc grâmatas veidotâjas atkâpuðâsno ðîs grâmatas veidoðanas principa (autors un viòa daiïradebçrniem)? Kâpçc ne Liepâja, Valmiera, Valka, Cçsis, Lîgatne, bet tieðiRîga?Bet Rîga taèu ir Latvijas galvaspilsçta, kura nesen atzîmçja 800 gadujubileju. Kaut vai neklâtienç katram vajadzçtu nedaudz iepazît ðo pilsçtu.Protams, mâcîbu grâmatâ nevarçjâm ietvert milzum daudz informâcijaspar Rîgu, un tas arî nav vajadzîgs. Ierosmei esam iekïâvuðas atseviðíus,mûsuprât, interesanti uzrakstîtus fragmentus. Lai gûtu vairâk informâcijasvai folkloras materiâla par Rîgu, skolçni to var meklçt savâ mâjas,skolas, pilsçtas, pagasta bibliotçkâ. Tâtad bçrniem atkal ir iespçja pilnveidotsavu pieredzi darbâ ar informâcijas avotiem – grâmatâm.Fragmenti no grâmatas “Trîs brâïi”Jautâjumi un uzdevumiPareizâs atbildes 1.–9. jaut.1. – B2. – A3. – C4. – A5. – B6. – B7. – C8. – A9. – B10. Uzdevuma mçríis ir mâcîties orientçties pilsçtas kartç. Tikpatlabi varçtu izmantot arî savas pilsçtas vai pagasta karti, meklçjot tajâkâdas konkrçtas vietas.32

Fragmenti no grâmatas “Mana Rîga” (sastâdîjusi Gundega Sçja)Jautâjumi un uzdevumi2. Iesakâm skolçniem, kuri vçlas, pamçìinât veikt skrîvera pienâkumusklasç kâdâ klases audzinâtâja stundâ, kâdâ aktivitâtç u. c.Informâcija par Rîgas vçstures un kuìniecîbas muzeju.Apmeklçjumu dienas un laiki:01.05.–30.09. 01.10.–30.04.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 10–17Muzejs izveidots 1773. gadâ no ârsta Nikolausa fon Himzeïa privâtkolekcijasun ir viens no vecâkajiem muzejiem Eiropâ. Atrodas Doma ansamblî, koveido baznîca, gotiskâ krusteja, klostera telpas un pagalms, kâ arî klasicismastilâ celtâ Kolonnu zâle. Ansamblis ir 13.–20. gs. arhitektûras piemineklis. Ekspozîcijâatspoguïota Rîgas vçsture no tâs pirmsâkumiem lîdz 1940. gadam, Latvijaskuìniecîbas vçsture no 10. gs. lîdz mûsdienâm. Muzeja krâjumâ glabâjaspusmiljons materiâlu, regulâri tiek iekârtotas izstâdes. Muzejs piedâvâ arî ekskursijaspa krâjumu novietnçm, Doma baznîcu un krusteju, izglîtojoðas programmasskolçniem, konsultâcijas.(www.muzeji.lv)4. Rîgas Domes deputâti tiek ievçlçti uz 4 gadiem.7. Daþas teikas par Rîgu.Nostâsts par apakðzemes ejâm RîgâTas noticis pirms vairâk nekâ simts gadiem. Kâdâ rudens naktî, kad visirîdzinieki jau gulçjuði dziïâ miegâ, pie Doma baznîcas zvaniía dzîvokïa durvîmatskançjuði dobji klaudzieni. Vecais zvaniíis vçl samiegojies devies atvçrt durvisun ieraudzîjis mâjas priekðâ uz kâpnçm stâvot trîs melnos apmetòos ietinuðosvîrus ar dziïi pâr acîm uzmauktâm platmalçm. Viens no sveðajiem lauzîtâvalodâ prasîjis, lai zvaniíis iedod baznîcas atslçgas, jo viòiem jânokâpjot apakðzemesvelvçs. Zvaniíis no sâkuma atteicies, bet pçc garâkas sarunas viòi vienojuðiesun sveðie devuði vârdu, ka viòiem nav ïaunu nodomu un zvaniíis varçðotviòus pavadît, ja vien ïaus aizsiet sev acis. Tâ viòi devuðies baznîcâ. Zvaniíis araizsietâm acîm vests cauri vairâkâm durvîm, viòi kâpuði daudzus pakâpienuslejup, gâjuði saliekuðies pa drçgnâm apakðzemes ejâm, lîdz sveðie atvçruði smagasdzelzs durvis. Zvaniíim noòemts acu aizsçjs, un lîdzpaòemtâs lâpas gaismâatklâjusies neliela velvçta telpa. Gar sienâm plauktos gulçjuði noputçjuði pergamentavîstokïi, kaktâ stâvçjusi dzelþiem apkalta lâde, kas bijusi pilna ar zeltaun sudraba naudas gabaliem. Sveðinieki paòçmuði trîs zelta gabalus un iedevuðitos zvaniíim, teikdami: “Òem tos un paturi, lai rîtâ tu nedomâtu, ka esi sapòojis.”Pçc tam vecajam vîram atkal aizsietas acis un viòð pa tâm paðâm ejâmizvests no pazemes baznîcâ. Nâkamajâs dienâs zvaniíis baznîcâ rûpîgi meklçjisslepenâs ejas, bet neko nav atradis.33

Protams, tâ ir tikai teika, bet gribot negribot rodas jautâjums – vaitas tieðâm nevarçtu bût noticis îstenîbâ.Zem Vecrîgas nav îstu apakðzemes eju, bet ir apakðzemes telpas, kasir seno çku pirmie stâvi vai pagrabi. Pagrabi daþkârt ir izbûvçti arîlîdzâs çkâm zem trotuâriem un pat zem ielâm, lai paplaðinâtu noliktavutelpas.Teika par Rîgas dibinâðanuVecos laikos, kad Rîga vçl nebijusi, ïoti garð vîrs, Lielais Kristaps, nesiscilvçkus pâri Daugavai, brizdams pa ûdeni pretî tai vietai, kur tagad atrodasRîga. Dzîvoðanai un gulçðanai Kristaps uzcçlis bûdu Daugavas labajâ krastâ.Reiz naktî guïot tas dzirdçjis, ka uz Daugavas kreisâ krasta raud mazs bçrns.Viòð tûlît gâjis pçc bçrna un to nesis pâr Daugavu. Daugavas vidû bçrns palicistik smags, ka Lielais Kristaps to tik ar lielâm mokâm pârnesis un noguldîjissavâ bûdâ. Nâkoðajâ rîtâ, kad Kristaps pamodies, bçrnu atradis pârvçrstu lielâkastç, pilnâ ar zelta naudu. Kristaps ðo naudu glabâjis neizdotu lîdz savai mirðanasdienai. Pçc viòa nâves nauda izlietota Rîgas dibinâðanai. Pirmâs Rîgasmâjas celtas taisni tai vietâ, kur atradusies Kristapa bûda.Rîgas Pçtera baznîcaTas noticis tanîs laikos, kad Pçtera baznîca bijusi tikko uzcelta. Toròa galâesot bijis nodomâts uzlikt zelta gaili par Rîgas simbolu. Visâdi prâtojuði ungudrojuði, kâ varçtu gaili toròa galâ piestiprinât. Kâ uzlikuði, tâ otrâ rîtâ atraduði,ka gailis nokritis vienâ zinâmâ vietâ pie baznîcas durvîm. Un tâ tasatkârtojies ïoti daudzas reizes. Nu sâkuði domât, kâpçc tas gailis tâ darot. Nevarçdamipaði saprast, gâjuði pie kâdas vecas vecenes, kuru visi turçjuði par burvi.Viòa nu tos pamâcîjusi, lai nemaz nepûloties zelta gaili piestiprinât, jo zeltucilvçki tik ïoti gribot, ka viòi lûdzot Dievu, lai tas gailis nokrît zemç, un tadviòi to kâdâ naktî varçtu nozagt. Nu namdari vairâk arî nemaz nepûlçjuðies unuzlikuði Pçtera baznîcas galâ vienkârðu metâla gaili.Iesakâm rosinât skolçnus meklçt teikas un nostâstus arî par savupilsçtu, pagastu.Apstaigâsim Rîgas centru un VecrîguJautâjumi un uzdevumiTâ kâ grâmatâ iespiestajâ kartç ieraksti ir ïoti sîki, bûtu interesanti,ja jûs uzaicinâtu skolçnus uz ðo stundu paòemt lîdzi palielinâmos stiklusvai lupas (ja tâdas kâdam ir) un strâdât ar tiem, pçtot karti. Veicotuzdevumus mutiski, skolçni var sîkâk komentçt marðrutus, minot arîvirzienus, uz kuru pusi jânogrieþas.34

2. Viens no variantiem: ðíçrsojot Marijas ielu, Raiòa bulvâris, KriðjâòaBarona iela, ðíçrsojot Aspazijas bulvâri, Audçju iela – Pçtera baznîca;Skâròu iela, ðíçrsojot Kaïíu ielu, Ðíûòu iela, Doma laukums, Pilsiela – Rîgas pils.3. Viens no variantiem: Rîgas cirks, Meríeïa iela, Kriðjâòa Baronaiela, ðíçrsojot Aspazijas bulvâri, Audçju iela, Kalçju iela – Konventasçta; Skâròu iela, ðíçrsojot Kaïíu ielu, Ðíûòu iela, Doma laukums –Doma baznîca, Doma laukums, Smilðu iela, Basteja bulvâris – Bastejkalns.4. Viens no variantiem: Doma baznîca, Doma laukums, Zirgu iela,Vaïòu iela, Kaïíu iela, ðíçrsojot Aspazijas bulvâri, Brîvîbas bulvâris,ðíçrsojot Raiòa bulvâri, Meríeïa iela – Vçrmanes dârzs.5. Latvijas Nacionâlo teâtri, tâ izrâdes.6. C marðruts.7. A – Rîgas vçstures un kuìniecîbas muzejs.B – Valsts Mâkslas muzejs.8. Piemçram:· amata vai profesijas nosaukums: Tirgoòu iela, Audçju iela, Kalçjuiela, Aldaru iela, Amatu iela, Meistaru iela, Inþenieru ielau. c.;· ievçrojamu cilvçku vârdâ, uzvârdâ nosauktâs ielas: Kriðjâòa Valdemâraiela, Raiòa bulvâris, Kriðjâòa Barona iela, Aspazijas bulvâris,A. Kalniòa iela, J. Alunâna iela u. c.;· ielas, kuru nosaukumos ietverti augi, dzîvnieki: Zirgu iela, Alksnâjaiela;· ielas, kuras nosauc daþâdas vietas: Muitas iela, Noliktavas iela,Toròa iela, Pils iela, Vaïòu iela, Skâròu iela, Teâtra iela, Skolasiela u. c.Protams, te var bût vçl citi iedalîjuma principi. Pirms notiek grupçðana,vajadzçtu vienoties, vai ielas un bulvârus skatîs vienoti vai atseviðíi,kâda ir atðíirîba. Ðo uzdevumu varçtu veikt grupâs. Te navviena pareiza varianta.Runâjot par ielu nosaukumiem, varçtu noskaidrot, ko nozîmç ðie vârdi.9. Vispirms jânoskaidro, kas tas par teâtri (Latvijas Nacionâlâ opera).Viens no variantiem: Vanðu tilts, Kriðjâòa Valdemâra iela, Bastejabulvâris, Aspazijas bulvâris – Latvijas Nacionâlâ opera.10. Vispirms jânoskaidro, kurð ir latvieðu tautasdziesmu krâjçjs(Kriðjânis Barons).Viens no variantiem: autoosta, 13. janvâra iela, Marijas iela, Elizabetesiela – Kriðjâòa Barona memoriâlais muzejs.35

11. Skolçni var saukt visus ap Pilsçtas kanâlu esoðos objektus, kâarî nedaudz pafantazçt, stâstot, kâdi apstâdîjumi, kâdi koki ir apkârt,ko dara cilvçki ap kanâlmalu, u. tml.12. Uzdevumus tâtad var izdomât par ðo Rîgas plânu, kâ arî par citu –par savas pilsçtas, pagasta plânu.Varbût skolçni zina vai arî var sameklçt atbildes uz ðâdiem jautâjumiem.· Kâ sauc Rîgas îsâko ielu? (Rîgas îsâkâ iela ir Atgrieþu iela Vecrîgâ.Tâs garums ir 30 metri.)· Kâ sauc Rîgas garâko ielu? (Garâkâ Rîgâ ir Brîvîbas ielas maìistrâle,kas savieno pilsçtas centru ar Berìiem.)· Kura ir ðaurâkâ iela Rîgâ? (Ðaurâkâ ir Rozena iela. Tâ atrodaslîdzâs Doma laukumam un ir aptuveni 2 metrus plata.)Atbildes var sameklçt, piemçram, Viïòa Purçna un Agra Liepiòagrâmatâ “Gadu kârtâm Rîga auga” (Zvaigzne ABC, 1996). Ðis komiks irvelte Rîgas astoòsimtgadei. Autori piedâvâ lasîtajam neparastu iespçju –iejusties daþâdu laikmetu Rîgâ.Papildinformâcija par Rîgas ielâmSenâkie Rîgas ielu nosaukumi ir zinâmi no 14. gs. Daïai ielu tie palikuðigadsimtiem nemainîgi, daïai nosaukumu nozîme laika gaitâ tautas izpratnçmainîjusies, bet daþu ielu nosaukumi, izzûdot paðâm ielâm, protams, nav saglabâjuðies.Viduslaikos ielu nosaukumi radâs it kâ paði no sevis, no daþâdâm iesaukâm;reizçm ielas nosauca pçc tâ, kas ievçrîbas cienîgs atradâs ðajâs ielâs vai arî arko te tirgojâs, kâdas nozares amatnieki te dzîvoja un strâdâja, kâdas ievçrojamasceltnes – baznîcas, klosteri u. tml. – ðajâs ielâs bija uzceltas, arî pçc tâ, uzkurieni pa ðîm ielâm varçja nokïût – vai nu pie Rîgas upes, uz Smilðu kalniem,uz ordeòa pili vai arî kur citur. Reizçm ielu nosauca pçc tâs apdzîvotâjiem – vainu tie bija citu tautîbu pârstâvji, vai klostera mûki, vai pat gûstekòi, kas smakatoròa pagrabos. Vairâkas ielas nosauca tâ cilvçka vai dzimtas vârdâ, kam ielâbija lielâkie gruntsgabali vai lepnâkie nami.Lîdz pat 17. gs. nozîmîgâkâ Rîgas iela, pa kuru iekïuva pilsçtâ, bija Smilðuiela. Tâ sâkâs pie galvenajiem pilsçtas vârtiem. Vârtiem lîdzâs atradâs lielaisSmilðu tornis, kuru vçlâk nosauca par Pulvera torni. Ielas turpinâjums vedapâri Smilðu kalniem. Pa ðo ielu iebrauca Rîgâ no Vidzemes puses. Smilðu ielasnosaukums no 14. gs., kad tas pirmo reizi pieminçts, lîdz mûsu dienâm palicisnemainîgs.No 14. gs. nemainîgs saglabâjies arî Tirgoòu ielas nosaukums. Tajâ atradâstirgotâju mâjas, kur pârdeva preces, kuras nevarçja iegâdâties lîdzâs esoðajâtirgus laukumâ pie râtsnama. Turpat tuvumâ bija Sîktirgotâju iela, kuru tagadsauc par Krâmu ielu.36

Daïa ielu laika gaitâ zaudçja savu sâkotnçjo nozîmi, un rîdzinieki nemanotpârdçvçja tâs. Piemçram, Ðíûòu ielâ pilsçtas centrâ nekad ðíûòu, ne arî noliktavunav bijis. Sâkumâ iela saucâs plate sutorum, die Schustraße, die Schumacherstraße,tâtad Kurpju vai arî Kurpnieku iela. Ielâ dzîvoja amatnieki, kasnodarbojâs ar kurpnieka darbu. Samçrâ garo nosaukumu izrunâ saîsinot, radâsScheunenstraße – Ðíûòu iela. Lîdzîgâ kârtâ Heringstraße – Siïíu iela, kur pârdevasiïíes, ar kurâm nedrîkstçja tirgoties tirgus laukumâ, – pârvçrtâs 1802. gadâtîri paradoksâli par Herrenstraße – Kungu ielu. Tâdas paðas pârvçrtîbas notikuðasar vairâku citu ielu nosaukumiem, piemçram, no Cûku ielas – Schweinstraßeiznâca Schwimmstraße – Peldu iela, bet Audçju ielas – vâcu Weberstraße –nosaukums radies no Bewerstraße – Bebru iela (de bewer, lejasvâcu – “bebrs”).Pçc A. Caunes “Rîga zem Rîgas” (Rîga, Zinâtne, 1985)Teika par Rîgas ielu nosaukumiemSenâk, kad Rîgâ ielas taisîðana bija pabeigta, strâdnieki íçruði ciet pirmocilvçku, kurð ielâ parâdîjies, un noprasîjuði viòa vârdu. Tâ raduðies Marijas,Dârtas, Lienes, Augustes, Alberta, Jâòa, Matîsa un citu ielu nosaukumi.VALDIS RÛMNIEKS22.–36. lpp.(darbs 5 stundâm)Pasaka par labo Tinci un Briesmîgo muðuPieturas punkti· Valdis Rûmnieks – latvieðu rakstnieks, dramaturgs, literatûrzinâtnieks· Prognozçðana un pasakas sacerçðana pçc virsraksta un balstvârdiem· Salîdzinâðana· Apraksts, vçstîjums· Plâna veidoðana pçc TV raidîjuma noskatîðanâs· PiecrindeVarbût, runâjot par Valdi Rûmnieku, jums var noderçt tas, ko ValdisRûmnieks raksta savâ “Gandrîz nopietnâ autobiogrâfijâ ar daþiem dramatiskiembrîþiem”. Sniedzam tikai atseviðíus fragmentus no ðîsautobiogrâfijas. Visu tekstu varat izlasît grâmatâ “Bçrnu rakstniekistâsta par sevi” (Garâ pupa, 1998).37

Fragmenti no “Gandrîz nopietnas autobiogrâfijasar daþiem dramatiskiem brîþiem”Kaut daþubrîd ðíiet, ka gadu man ir milzum daudz, îstenîbâ esmu dzimis1951. gada 6. oktobrî. Varçtu teikt, ka esmu îstens rîdzinieks, ja vien daudzipiedzîvojumi, pârdzîvojumi un darbi nebûtu uzrakstîti Murjâòos, kur dzîvojudaudzas vasaras jau no 1953. gada. Ar Rîgu arî nemaz nav tik vienkârði – visasapzinîgâs sajûtas un piedzîvojumi sâkas 1954. gada pavasarî, kad pârvâcâmiesdzîvot Meþaparkâ piecdzîvokïu mâjâ ar varen lielu sçtu. Un tad, iekâpjot vecajâ,labajâ tramvajâ ar vaïçjo platformu, nemaz neteica – brauksim uz centru, betgan – brauksim uz Rîgu, itin kâ Meþaparks piederçtu Tukumam vai vismazSaulkrastiem. Meþaparks ir brîniðíîga vieta, un, lai to aprakstîtu, vajag biezuíieìeïa smaguma grâmatu. Pateikðu vienîgi, ka visu mûþu te esmu nodzîvojisun negribçtu no tâ nemaz ðíirties.Mana mamma – Laima Rûmniece ir tulkotâja no vâcu, èehu, slovâku unkrievu valodas. Savu tçvu – Frici Rûmnieku, tulkotâju, atdzejotâju un redaktoru,atceros no tiem jaukajiem brîþiem, kad viòð no klinðainâs Lojas upîtesMurjâòos nesa lielas foreles, kad gâjâm sçòot un griezâm baravikas kâ traki.Bet ar rakstniekiem sapazinos âtri vien. Vispirms – uz eglîtçm ejot Rakstniekusavienîbâ, ar Hariju Heisleru Puzç makðíerçðanâ sacenðoties un, protams,ar Jâni Sudrabkalnu, kurð dzîvoja mums blakus dzîvoklî. Velns mani allaþdîdîja. Nu, piemçram, paòemu grâmatu, ieeju. “Sudrabonkul, palasi!” Dzejniekslabprât lasa. Bet man nav miera. Sâku urbties dzejniekam acîs kâ ar koríaviïíiem. Dzejnieks sâk stostîties. Es vçl vairâk ieurbjos. Dzejniekam aizcçrtaselpa. Es paíeru grâmatu un iesaucos: “Tad tâ arî bûtu teicis, ka nemâki lasît!”Protams, ne jau vienmçr bija tik traki. Daudzi sirsnîgi brîþi pavadîti kopâ.Kad nu par trakiem bçrnu gadiem iesâkts stâstît, jâpiemin vçl divi svarîgifakti: literârâ darbîba un rakðana (jâ, jâ, pareizi uzrakstîts – rakðana). Literârâdarbîba izpaudâs pasaku rakstîðanâ, kaut nemâcçju vçl rakstît, bet pazinurakstâmmaðînas burtus un labprât iemçìinâju roku. Tâ arî 1958. gadâ tapuðidivi gabaliòi – Paniòu pîrâgs un Gludeklis un pankûka. Bet rakðana gâja vaïâMurjâòos – kopâ ar citiem bçrniem meklçjâm “senos kaulus” un “senâspudeles”. Pamats bija nopietns – arheologi Murjâòos daudz rakuðies, un arîpaðu sçtâ atradâm apzeltîtu zviedru armijas virsnieka pogu. Rakâm pamatîgi –divi metri dziïumâ, pçc tam plânus zariòus virsû, vçl sûnas un kâdu baravikuklât. Jâ, negantîbas brîvâ dabâ man ïoti patika, varbût tâpçc, ka skolâ bijubriesmîgi kârtîgs. Pirmâ skola bija turpat Meþaparkâ – 47. septiògadîgâ (vçlâkpârdçvçja par 9. astoògadîgo). Skoloties man tîri labi patika, izòemot divusbriesmîgus priekðmetus – zîmçðanu un rasçðanu. Ilgi aizkavçjos fotopulciòâ unangïu valodas olimpiâdç lîdz 3. vietai republikâ nokïuvu ...* Jocîgos atgadîjumus no skolçnu pieredzes varçtu apkopot klaseskrâjumâ. Varbût skolçniem mâjâs ir saglabâjuðâs fotogrâfijas, kurâsiemûþinâts kâds jocîgais atgadîjums. Tâs varçtu krâjumu papildinât38

vizuâli. Katrs skolçns varçtu izveidot savu lapu klases jocîgo atgadîjumukrâjumam. Bûtu ïoti jauki, ja skolçnu vecâki palîdzçtu bçrniem veidotðîs lapas, atsaucot atmiòâ “jautros stâstus”. Lîdzîgu krâjumu varçtuveidot ar nosaukumu “No klases dzîves”. Tas varçtu bût interesantsmateriâls, piemçram, lai padarîtu dzîvâku klases skolçnu vecâku sapulci(ja visi skolçni piekrît ar ðo krâjumu iepazîstinât vecâkus). Protams,ievietojot krâjumâ kâdu aprakstu, noteikti tas jâsaskaòo ar aprakstâmânotikuma dalîbniekiem. Varbût skolçns nemaz nevçlas, lai konkrçtaisnotikums tiktu publiskots. Reizçm taèu gadâs, ka tas, kas vienam ðíietnevainîgs joks, otru ir sâpinâjis. Esiet smalkjûtîgi!Un vçl – skolotâji, lûdzu atcerieties, ka ne viss, kas ðíiet jautrs mums,pieauguðajiem, tikpat jautrs ðíiet arî bçrniem.Iespçjams, skolçniem ir zinâmas apgâda “Garâ pupa” izdotâs Kurmîðaburtnîcas. 5. burtnîcâ “Kurmîtis atbild” (1993) Valdis Rûmnieks(Kurmîtis) ir asprâtîgi atbildçjis uz Jânîða jautâjumiem. Lûk, daþi notiem.Jânîtis jautâ: “Kad labâk sçòot – no rîta vai vakarâ?”Kurmîtis atbild: “Ja sçòo meþâ, tad vienalga, ja Centrâltirgû, tad no rîta, jasavâ pagrabâ, tad vakarâ.”Jânîtis jautâ: “Kâ atðíirt mellenes no brûklençm, ja meþâ ir stipri tumðs?”Kurmîtis atbild: “Pârbaudâmâs ogas jâaizber aiz krekla un jâpagrozâs. Jaogas saspieþas, tâs ir mellenes, ja iekrît dziïâk, – brûklenes.”Jânîtis jautâ: “Kâ vislabâk uzrâpties eglç?”Kurmîtis atbild: “Tas atkarîgs no veïas pulvera daudzuma mâjâ – ja tâ irdaudz, eglç jâkâpj ar biksçm, ja maz, – labâk bez.”Jânîtis jautâ: “Kâdâ krâsâ ir Ziemassvçtku vecîða bârda?”Kurmîtis atbild: “Ja Ziemassvçtku vecîtis nav çdis melleòu klimpas, tadbalta.”Jânîtis jautâ: “Kur visâtrâk var atrast zilâs vizbulîtes?”Kurmîtis atbild: “Izdevniecîbas Zvaigzne 1993. gadâ izdotajâ grâmatâ IepazîsimLatvijas augus, 76. lappusç.”Interesanti bûtu, ja skolçni paði asprâtîgi atbildçtu uz daþiem Jânîðajautâjumiem.· Kas ir dziïâks – sniegs vai miegs?· Kâ regulçt âtrumu slidojot?39

· Kâpçc stundâ nedrîkst þâvâties?· Kâ atðíirt jaunu baraviku no vecas?· Kâdâ krâsâ jâbût kâjâm, lai mamma neliktu tâs mazgât?Skolçni savas atbildes var uzrakstît, kâ arî uzzîmçt atbilstoðus zîmçjumus.Ja skolçni vçlas, var salîdzinât savas atbildes ar Kurmîða atbildçm5. burtnîcâ.Papildus varat izmantot “Zîles” didaktiskâ materiâla jautâjumu unatbilþu spçli, ðoreiz tieði jautâjumus. Skolçni varçtu izlozçt jautâjumusun izdomât tiem asprâtîgas atbildes.Jautâjumi un uzdevumi3. Ðajâ gadîjumâ skolçni paði darbojas kâ autori. Gan ðajâ, gan citâsmâcîbu stundâs, kad skolçniem jâprezentç (brîvprâtîgi) paðu uzrakstîtais,iesakâm izmantot Autora krçslu.6. Pçc teksta daïu izlasîðanas noteikti vajadzçtu pârrunât, ar ko aprakstsatðíiras no vçstîjuma.8. TV raidîjumam “Panorâma” ir pietiekami labi saskatâma struktûra,tomçr, lai uzrakstîtu tâ plânu, skolçniem jâveic analîzes un sintçzesdarbs. Ja skolçniem ðis uzdevums varçtu sagâdât grûtîbas, varbûtir lietderîgi vienoties klasç, kurâ vakarâ visi skolçni (arî skolotâjs) noskatîsiesðo raidîjumu, kâ arî pierakstîs, par ko tajâ tika runâts, betnâkamajâ dienâ raidîjuma plânu, pârrunâjot visu raidîjumu, varçturakstît kopîgi.Fragmenti no grâmatas “Ozola grâmata”Pieturas punkti· Lasîðana lomâs· Iztçle un fantâzija· Informâcijas apkopoðana· Prognozçðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmes veidoðana· Apraksts· Viedokïa pamatojumsJautâjumi un uzdevumiPirms teksta lasîðanas var noskaidrot, kâdas asociâcijas skolçniemizraisa vârdi fantastisks detektîvs ar pakaïdzîðanos.40

4. Uzdevumu var veikt individuâli vai pâros. Rosiniet skolçnusinformâciju apkopot îsi, kodolîgi. Piemçram.R Jânis un Pçcis nopirka utenîsâkumâ apíepusiO veca sprâdze, apmçram 2000 gadusprâdzei ir pinumi un vijumiK par to ieinteresçjas Janèa tçtisA tâ tiek aiznesta uz laboratorijutâ ir no zelta un sudraba sakausçjumaS sprâdzi izpçtîja rotaslietu zinâtâja Anna Vçtraïoti neparastaS tâda sprâdze nekur pasaulç nav atrodamaP sprâdzei lîdzîgs zîmçjums ir Ðveicç izdotajâ grâmatâ“Nezinâmâ pasaule”R par sprâdzi nedrîkst apkârt pïâpât vçrtîba nav zinâmavçrtîbu varçtu noteikt Sotbijas izsolçD pçc apstrâdes sprâdze laistîjâs, daþi vijumi aplupuði,nodrupuði vai ar skâbi noçdinâtiZ valdîba domâ, ka sprâdze jâpârvieto uz Latvijas BankasseifiemEIzmantojot apkopoto informâciju, skolçni varçtu uzrakstît nelieluaprakstu par sprâdzi. Varbût bçrni varçtu arî uzzîmçt, kâdu viòi iztçlojasðo mîklaino sprâdzi.5. Senlietai nav obligâti jâbût rotaslietai. Var noderçt jebkurð kâdreizsaimniecîbâ lietots priekðmets, piemçram, ogïu gludeklis, koka karote,mantota no vecvecmâmiòas, u. c.Lai uzrakstîtu aprakstu, iepriekð jâsavâc informâcija par ðo lietu,aptaujâjot ìimenes locekïus un citus cilvçkus, kuri varçtu kaut ko zinâtpar to. Skolçni var arî apmeklçt muzeju, lai, iztaujâjot muzeja darbiniekus,aplûkojot lîdzîgas lietas, kaut ko vairâk noskaidrotu par savu41

senlietu. Savâkto informâciju nepiecieðams apkopot. Var izmantot daþâduspaòçmienus, piemçram, faktu karti:vecumsizmantojumsizskats...SENLIETA......cilvçkiizcelðanâsIzmantojot faktu karti, var rakstît senlietas aprakstu.Senlietu pçtîðanu var iekïaut arî projekta darbâ.7., 8. Ja bçrniem rodas interese par detektîva (izmeklçtâja) darbu,iesakâm klases audzinâtâja stundâ uzaicinât ar skolçniem tikties kâdupolicijas darbinieku. Bçrni iepriekð varçtu sagatavot jautâjumus, kurusuzdot viesim.Ja skolçni ir ieinteresçjuðies par detektîvþanra literatûru, iesakâmklasç sarîkot ðî þanra grâmatu izstâdi attiecîgajam vecuma posmam.Skolçni, kuri jau ir lasîjuði detektîvus, varçtu ar tiem iepazîstinât citusskolçnus. Nav noslçpums, ka bieþi vien tieði detektîvþanra literatûra irtâ, kas rosina skolçnu lasîtprieku.Pçc fragmentu izlasîðanas iesakâm skolçniem piedâvât atminçtkrustvârdu mîklu. Krustvârdu mîklu min pâros. Vienam skolçnam tiekiedota krustvârdu mîkla ar atminçjumu ierakstiem horizontâlçs, otram –ar atminçjumu ierakstiem vertikâlçs. Visiem ierakstiem ir saistîba arfragmentiem no “Ozola grâmatas”. Skolçni viens otram savu mîklu nerâda.Minçðana notiek pakâpeniski. Pirmais skolçns nosauc kâdu savaatminçjuma numuru un uzdod uzvedinoðu jautâjumu. Otrs skolçns min.Kad uzminçjis pareizi, ieraksta atminçjumu savâ krustvârdu mîklâ.Turpmâk otrs skolçns uzdod uzvedinoðu jautâjumu par kâdu no saviematminçjumiem. Pirmais skolçns min un pçc tam atminçjumu ieraksta.Tâ mainoties, abi bçrni atmin krustvârdu mîklu pilnîbâ. Ðâda krustvârdumîkla trenç skolçna prasmi formulçt jautâjumu, definîciju,42

apgalvojumu, turklât pietiekami interesantâ un neparastâ formâ tiksatsaukts atmiòâ fragmenta saturs.43

37.–52. lpp.(darbs 7–8 stundâm)MÂRIS RUNGULISFragments no grâmatas “Ilmârs un Laima”. IlmârsI. Ar zîmuli pierakstîtâ burtnîcaPieturas punkti· Mâris Rungulis – latvieðu bçrnu dzejnieks un rakstnieks· Prognozçðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmes veidoðana· Iztçle un fantâzija· Teikas par pilîm· Plâna sastâdîðana· Pierâdîjumu meklçðana tekstâJautâjumi un uzdevumi7. Rosiniet skolçnus meklçt mâjas, skolas, pagasta vai pilsçtasbibliotçku krâjumos teikas, nostâstus par pils noslçpumiem. Nâkamajaistundai lîdz ar to bûtu noslçpumaina aura. Atkal iespçja veidot klaseskrâjumu, ðoreiz – “Pilis un to noslçpumi”.Piedâvâjam daþas teikas.Bauskas pilsBauskas pilî kâdâ pagrabâ Zviedrijas íçniòð paglabâjis lielu naudas lâdi untos kalpus, kuri naudas lâdi nonesuði pagrabâ, licis nonâvçt, baidîdamies, katie noslçpumu neizpauþ. Ðai pagrabâ nevar neviens ieiet, jo, tiklîdz ieiet kâdugabaliòu pa kâpnçm, uguns nodziest un pat vislielâkais pârdroðnieks iet atpakaï,jo ðai tumsâ katram paliek baigi.Dobeles pilsGar Dobeles pili nâcis reiz vçlâ naktî viens muzikants. Iznâcis no pils viensmelns jaunskungs un saucis ðo spçlçt. Jaunskungs to òçmis pie rokas, un abiuzkâpuði uz pils aizsargmûra. Melnais pavçlçjis muzikantam, lai spçlçjot, cikilgi tik varot, naudu viòð neþçloðot. Viòð tik spçlçjis, bet pa to laiku viòampiebiruðas pilnas kabatas zelta naudas un priekðâ arî augusi naudas guba. Bet,kad sâcis gailis dziedât, muzikants nav varçjis vairs paspçlçt, tad saucis, lai tonoved zemç, bet neviens no pils ïaudîm nerâdîjies. Tad par laimi uz rîta pusigâjuði gar pili ïaudis. Tie viòu nocçluði zemç. Muzikants gâjis dziedâdams mâjâs,jo naudas tam netrûcis.44

Kokneses pilsViens vecîtis kâdâ jaukâ vasaras dienâ aizgâjis pastaigâties uz Daugavmalu,pastaigâjies un apskatîjis veco Kokneses pili. Vecîtis pagâjis pils apakðâ un redzçjisvienas noslçgtas durvis. Bijis tâ ap pusdienas laiku. Kad vecîtis gribçjisattaisît aizslçgtâs pagraba durvis, tâs arî attaisîjuðâs. Ceïinieks, gribçdams redzçt,kas pagrabâ, traucies iekðâ. Pagrabâ gulçjis ïoti liels, melns suns un ieplestâmacîm skatîjies uz vecîti. Pagrabâ bijusi ïoti liela naudas èupa, un vecîtissâcis grâbt naudu. Vienreiz piegrâbis pilnas kabatas un iznesis ârâ. Lai grâbtuvçl, gâjis otru reizi un iznesis vçl pilnas kabatas zelta naudas, bet melnais sunsgulçjis un skatîjies kâ agrâk. Vecîtis gâjis atkal treðo reizi pçc naudas, bet ðoreiz,ârâ ejot, durvis aizcirtuðâs un nocirtuðas vecim daþus pirkstus – kâ ziedojumupar paòemto naudu. Tamdçï neviens nedrîkst nâkt Kokneses pils pagrabâ pçcnaudas bez ziedojuma.Par Altenes pilsdrupâmKur tagad rçgojas pussagruvuðas pils drupas, tur senâk bijusi varena Altenespils. Ðinî pilî dzîvojis kâds bargs un skops kungs. Viòð pçc graða skaidrivai ugunî lçcis. Ðis kungs sakrâjis daudz naudas, kuru glabâjis kâdâ no pilspagrabiem. Ðo naudas krâtuvi neviens neesot zinâjis. Ieejot pusnaktî pils drupâs,varot dzirdçt dziïi zem drupâm naudas þvadzoòu. Tur staigâjot skopaispilskungs ar divâm naudas lâdçm, kuras viòam par sodu pie kâjâm piesietas.9. Skolçni varçtu arî paði paklaudzinât gan skolas sienas, gan sienassavâ dzîvoklî, lai sajustu skaòu atðíirîbu. Pçc tam varçtu pârrunât,kâpçc skaòa atðíiras, kas to ietekmç.Teksta 6. daïaPievçrsiet uzmanîbu tam, kâ zçns izdomâja, kur varçtu bût atslçgas.Vai arî ar mums bieþi vien nenotiek tâpat, meklçjot kâdu pazuduðulietu? Sâkumâ “apgrieþam kâjâm gaisâ” visu dzîvokli vai mâju un tikaipçc tam, visu rûpîgi pârdomâjot, secinâm, kur varçtu atrasties zudusîlieta. Arî zçns atslçgas atrada, pateicoties tam, ka sâka atmiòâ pârcilât,ko darîja tçvs îsi pirms doðanâs prom.Stâsta varoòa – Ilmâra ìimene dzîvoja pilî, kas bija vairâk nekâ700 gadu veca. Varbût jums var noderçt neliela informâcija par bruòiniekupilîm.Ceïojot pa Eiropu, bieþi kalna galâ var redzçt vecas bruòinieku pilis. Arîmûsu paðu zemç ir daudz tâdu piïu vai pilsdrupu, piemçram, Koknesç, Cçsîs,Siguldâ, Dobelç, Çdolç, Ventspilî, Rîgâ un citur. Celdami pilis augstâs, meþonîgâs,grûti pieejamâs vietâs, bruòinieki nedomâja par daiïumu. Pirmajâ vietâbija droðîba. Bruòinieki domâja, ka taisnîba panâkama vienîgi ar ieroèiem.Dzîve bija ïoti nedroða, un tâpçc katram, kam kaut kas piederçja, bija jâsargâ45

savs îpaðums no ienaidnieku un laupîtâju uzbrukumiem. Visi bûvçja stiprasmâjas, kur dzîvot un glabât savu mantu. Pils bija nocietinâta dzîvesvieta, kurâcilvçki ar savu îpaðumu varçja rast paslçptuvi briesmu brîdî.Jo varenâks bija pilskungs, jo lielâka un stiprâka bija viòa pils. Valdniekapils bija pamatîgi nocietinâta pçc visâm tâlaika inþenierzinâtnes prasîbâm, untur varçja atrast patvçrumu liela daïa pavalstnieku. Arî dzîvojamâs telpas pilîbija ierîkotas ar visâm iespçjamâm çrtîbâm. Vienkârðo bruòinieku pilis bijalîdzîgas, taèu mazâkas, un, tâs bûvçjot, vairâk domâja par droðîbu nekâ parskaistumu un çrtîbâm.Ceïot pilis, vispirms bija jâsameklç izdevîga vieta – tâda, kur pati daba jaugarantç zinâmu droðîbu. Vislabâkâs bija vietas, kuras daba pasargâja no trimpusçm un kur celtniekiem vajadzçja nostiprinât tikai vienu pusi. Lîdzenumânebija viegli atrisinât ðo uzdevumu. Vispiemçrotâkâs bija salas upçs vai ezeros,uz kurâm varçja nokïût tikai pa paceïamu tiltu vai ar laivâm.Tomçr vislabprâtâk bruòinieki cçla savas pilis kalnainâs vietâs. Lieliskinoderçja stâvs kalns, kas bija pieejams tikai no vienas puses. Izdevîga bija arîvieta, kur satek kopâ divas upes, jo arî ðeit bija jânostiprina tikai viena puse.Ja pils bija jâceï kalnâ, kur tuvumâ nebija ne upes, ne ezera, inþenieriemvispirms bija jâpainteresçjas, kâ iespçjams iegût ûdeni. Ja tuvumâ nebija avota,raka dziïas akas. Visïaunâkajâ gadîjumâ izlîdzçjâs ar cisternâm, kurâs uzkrâjalietusûdeni, ðo ûdeni filtrçja caur smiltîm un padarîja derîgu dzerðanai.Uz pili parasti veda ïoti ðaurs celiòð – tik ðaurs, ka tur pietika vietas tikaivienam jâtniekam. Tâdçï ienaidniekam nebija iespçjams uzbrukt pils modrâssardzes neievçrotam.Îpaði pamatîgi aizsargâja ieeju îstajâ cietoksnî. Gadîjâs, kad kâds nelûgtsatjâjçjs ar visu zirgu iegâzâs vilku bedrç, vçl nesasniedzis pils grâvi. Tomçr îstâaizsardzîbas lînija sâkâs ar pils grâvi, ko raka pçc iespçjas dziïu, lai uzbrucçjinevarçtu to aizbçrt. Grâvi parasti piepildîja ar ûdeni.Aiz grâvja bija siena; daþu pili apjoza tikai viena siena, citas – vairâkas. Nosienu stipruma bija atkarîga visas pils droðîba, tâpçc sienas vislabprâtâk cçlauz klints pamata no lieliem akmens bluíiem, ko savienoja ar dzelzs skavâm,starpas aizpildîja ar grants un kaïía maisîjumu un aizlçja ar alvu.Visievçrojamâkâ pils daïa bija galvenais tornis, ko cçla no seviðíi lieliemakmeòiem, lai tas spçtu turçties pretî daþâdajâm kara maðînâm. Mûra sienâmbija jâbût tik augstâm, lai bulta nespçtu pârlidot tâm pâri. Virs sienas bija platforma,pa kuru pils iemîtnieki varçja brîvi pârvietoties. No ârienes viòus pasargâjamûra izciïòi.No pagalma uz platformâm varçja nokïût pa kâpnçm. Pa platformâm mçdzapastaigâties pils iemîtnieki, kad gribçja ieelpot svaigu gaisu, ðeit sagaidîja viesusun pavadîja aizbraucçjus.Un tomçr viduslaiku bruòiniekiem ðíita, ka sienas vienas paðas nerada pilijpietiekoðu droðîbu. Lai atvairîtu ienaidnieka uzbrukumu, tas bija jâsaòemkrustugunîs. To panâca, uzceïot vairâkus toròus zinâmâ atstatumâ citu no cita(lai varçtu apðaudi veikt no vairâkiem punktiem vienlaikus).46

Visgrûtâk aizsargâjamais punkts pilî bija vârti. Par svarîgu tika uzskatîts,lai pilij bûtu tikai vieni vârti. Bet, tâ kâ ïoti bieþi pilî patvçrumu meklçjaapkârtnes ïaudis un ap pilîm ar laiku izveidojâs pilsçtiòas ar vairâkiem vaïòiem,tad bieþi vien nebija iespçjams iztikt ar vieniem vârtiem vien. Pie vârtiem varçjanokïût pa paceïamo tiltu: ja tas bija pacelts, ienaidniekam bija jâpârkïûst pârigrâvim, kas tieði ðajâ vietâ bija seviðíi dziïð. Ja ienaidniekam izdevâs noraut tiltuun ieòemt pils vârtus, pils bija apdraudçta. Tomçr arî ðajâ gadîjumâ viss vçl nebijazaudçts, jo pils iemîtnieku rîcîbâ bija vçl viens iespaidîgs aizstâvçðanâs lîdzeklis –nolaiþamâs restes, ko pazina un lietoja jau senie romieði. Reizçm nolaiðanasmehânisms bija ierîkots tâ, ka, nezinâtâjam ejot pa pils vârtiem, tas sâkadarboties pats no sevis un aizsprostoja ceïu ar smagâm dzelzs restçm.Vârtu toròa augðstâvâ dzîvoja vârtu sargs. Viòð sargâja ieeju dienu un nakti,un, lai nekas nemazinâtu sarga modrîbu, sieva nedrîkstçja pie viòa dzîvot.Miera laikâ vârtu sargs pavadîja laiku gluþi omulîgi: sçdçja uz sola pie vârtiem,tçrzçja un iebaudîja ar draugiem pa malkam. Tiklîdz sargs pamanîja kaut koaizdomîgu, viòð tûlît brîdinâja sardzes kareivjus. Savâ augstajâ vietâ viòð pirmaisieraudzîja rîta gaismu un, saulei uzlecot, ar dziesmu vai taures skaòâmmodinâja pils iemîtniekus.Ârçjâs sienas iekïauto telpu sauca par priekðpili. Tâ bija vesela pilsçtiòa.Ðeit bija pils kapela, baseins ar ûdeni, kalpotâju dzîvokïi, smçde un pat dzirnavas.Priekðpils bija pils pirmâ aizsarglînija. Ja priekðpils krita ienaidniekarokâs, ja tika ieòemtas arî pârçjâs sienas un dzîvojamâs telpas, pils iemîtniekinocietinâjâs galvenajâ tornî jeb donþonâ, kurâ viòi varçja turçties pretî, kamçrviòiem bija pârtika, jo ieòemt donþonu bija ïoti grûti. Tipisks donþons ir Turaidaspilî.Lai sekmîgâk varçtu aizstâvçties, ðis tornis bieþi vien bija pilnîgi izolçts un,ja iespçjams, celts uz klints. Tomçr, torni ceïot, bija jâpadomâ par ûdeni, jo, janebija ûdens, pils ïaudis bija spiesti aiz slâpçm padoties. Toròa sienas bija ïotibiezas. Senos laikos toròi visbieþâk bija èetrstûraini, vçlâk – apaïi.Ieeja tornî bija 7–14 metru augstumâ. Tornî iekïuva pa kâpnçm, kuras ïotiâtri varçja noòemt vai pavisam iznîcinât. Vajadzîbas gadîjumâ no blakus çkâmuz torni pârsvieda nolaiþamos tiltus.Tornî parasti bija ierîkota mantu krâtuve, kurâ glabâjâs dârglietas un nauda.Toròa pagraba stâvu – tas ir, visu telpu no pamata lîdz ieejas durvîm – aizòçmacietums.Senâk tornî dzîvoja pats pilskungs ar savu ìimeni. Bet vçlâk cilvçki sâkavairâk domât par savâm çrtîbâm un iekârtoja sev patîkamâkas dzîvojamâs telpas.Sargi bija novietoti arî citos toròos. Lai aizdzîtu miegu, viòi visu nakti sasaucâsun sazinâjâs ar tauru skaòâm. Naktî pilî ielaida tikai tâdus cilvçkus, kurispçja pierâdît, ka ir draugi.Bez dârza neiztika neviena pils. Ja zemes platîba atïâva, pilî atstâja arî laukumubruòinieku vingrinâjumiem. Ja tas nebija iespçjams, ðâdu laukumuiekârtoja pils tuvumâ.(Pçc Annas Grçviòas “Viduslaiku pils”. Zvaigzne ABC, 1995)47

Fragments no grâmatas “Ilmârs un Laima”. IlmârsII. Atgadîjums ar Ineses bizçmPieturas punkti· Pârdomas par tekstu – zîmîtes· Teksta varoòu rîcîbas analîze· Kâ rîkoties, ja kâds dara pâri citam?Jautâjumi un uzdevumi2. Izlasot ðo fragmentu, skolçni varbût bûs pârsteigti par Ilmârarîcîbu, jo Ilmârs taèu ir invalîds (to skolçni uzzinâja, sâkot iepazîties arpiedâvâtajiem grâmatas “Ilmârs un Laima” fragmentiem).Gan ðajâ, gan klases audzinâtâja stundâ vçlams pârrunât, kas “palîdzçja”Ilmâram tâ rîkoties.Pârrunâjiet arî, kâ atbrîvoties no aizspriedumiem pret cilvçkiem arspeciâlâm vajadzîbâm. Ja tomçr skolotâjs nav gatavs runât par ðo tçmu,tad labâk to neakcentçt. Jau 3. klasç GLD – I skolçni lasîja M. Cielçnasdarbu “Tauriòð, tauriòa çna un Leons”, kur Leons arî bija invalîds.Rokasgrâmatâ skolotâjiem 3. klasei – I daïâ 53. lpp. piedâvâjâm spçli,kura ïâva izpçtît, kâ aizspriedumi ietekmç mûsu izvçles iespçjas unizjûtas ikdienas dzîvç. Varat to atsaukt atmiòâ.6. Ðî uzdevuma sakarâ varbût jums var noderçt spçle “Kritizçtâs grupas”(pçc kursu “Cilvçktiesîbu izpratnes veidoðana sâkumskolâ” materiâliem).Kritizçtâs grupasÐis uzdevums noder, lai veicinâtu iecietîbu pret ignorçtajâm, apspiestajâm,kritizçtajâm grupâm; lai padziïinâtu izpratni par atstumðanasdaudzveidîgajâm izpausmçm, kâ arî lai dotu iespçju veicinât un novçrtçtatstumto, ignorçto grupu stiprâs puses.Nepiecieðams: vairâkas lielas papîra lapas, rakstâmrîki, lîmlente.Skolotâjs lûdz skolçnus pârdomât, vai viòi kâdreiz jutuðies apspiesti,kritizçti, atstumti, piemçram, kâ fiziskâ, materiâlâ, mâcîbu sasniegumuziòâ atðíirîgi, sportiskâ ziòâ atðíirîgi u. tml. Skolotâjs lûdz, lai skolçninosauc ðâdas grupas no savas pieredzes un pieraksta tâs uz lapas. Tadlûdz no pierakstîtajâm grupâm izvçlçties vairâkas, kas tiks apskatîtastuvâk. Skolçni sadalâs darba grupâs un izvçlas kâdu no tikko izceltajâmgrupâm. Kritçrijs izvçlei ir tas, cik katram tuva un aktuâla ir ðî grupa.Tad skolotâjs lûdz katrai grupai pârdomât ðâdus jautâjumus.1. Kas tev patîk grupâ, kurâ tu esi?2. Ko, tavuprât, cilvçkiem, kas nav ðajâ grupâ, nekad nevajadzçtuteikt vai darît?48

3. Ko jûs vçlçtos sagaidît no grupas, kas apspieþ vai noniecina jûs?Atbildes uz ðiem jautâjumiem vçlams pierakstît uz lielâm lapâm.Nobeigums.1. Piestiprinât lapas pie sienas un ïaut skolçniem tâs brîvi aplûkotun izlasît.2. Lûgt pârstâvjiem no grupâm pastâstît pârçjiem, kâ veicies darbs.Pirms spçles skolotâjam nepiecieðams rûpîgi pârdomât, vai ðo aktivitâtiviòð savâ klasç var veikt, lai nesasniegtu iepriekð minçtajiem spçlesmçríiem pretçju efektu.Papildinformâcija par koðïâjamo gumijuKâpçc cilvçki koðïâ koðïâjamo gumiju? Tas palîdz mums atslâbinâties. Ðodienmçs bieþi izmantojam ðo lîdzekli. Bet jau tad, kad koðïâjamâ gumija vçlnebija izgudrota, cilvçks, lai atslâbinâtos, gribçja kaut ko pakoðïât. Tâpçc daþâdâszemçs cilvçki koðïâja sveíus un pat lapas vai zâli.Koðïâjamo gumiju raþo no kauèuka un citâm elastîgâm izejvielâm. Cilvçkizelç kauèuku jau simtiem gadu! Maiji un citi Centrâlamerikas iedzîvotâji kauèukukoðïâja jau daudzus tûkstoðus gadu pirms balto cilvçku ieraðanâs.Jaunanglijas indiâòi zelçja egïu sveíus, un amerikâòu kolonizatori ðo ieradumupâròçma no viòiem. 19. gadsimta sâkumâ pirmâ koðïâjamâ gumija, kopârdeva ASV, bija izgatavota no egïu sveíiem.19. gadsimta seðdesmitajos gados koðïâjamâs gumijas raþoðanai sâka izmantotkauèuku. To bija ïoti çrti koðïât, un gumija spçja saglabât smarþu. Lîdz arto koðïâjamâs gumijas popularitâte strauji pieauga.Mûsu dienâs 20 % koðïâjamâs gumijas masas sastâv no elastîgâs bâzes, 19 % –no kukurûzas sîrupa, 60 % – no cukura un 1 % – no aromatizatora. Lai gumijupadarîtu elastîgâku, ðim maisîjumam pievieno lîdz 25 % piensulas vai citas lîdzîgasvielas. Ðos produktus iegûst no savvaïas kokiem, kas aug tropu meþos.Kokâ izdara griezumu, un piensula satek konteineros. Ðo sulu savâc, karsç unveido kubiòu formâs.Lai izgatavotu koðïâjamo gumiju, tâs pamatkomponentus mazgâ, samaï, sterilizçun samaisa. Maisâmajos katlos uzkarsçtajai masai pievieno kukurûzassîrupu, cukuru un aromatizatorus. Pçc tam gatavo maisîjumu izrullç un sagrieþplâksnîtçs vai kubiòos. Galvenais aromatizators ir çteriskâ eïïa, kuru iegûst nopiparmçtrâm.(Enciklopçdija “Kas? Kur? Kad?”)Iesakâm pârrunât, kad, kurâ vietâ, cik ilgi u. tml. var koðïât koðïâjamogumiju. Skart gan çtiskos, gan veselîbas aspektus. Skolçni varçtupastâstît, kâ gadîjumâ, ja ar koðïâjamo gumiju ir sasmçrçts apìçrbs vaitâ nejauði iekïuvusi matos, to iztîrît. To droði vien ir nâcies kâdreiz darîtskolçnu vecâkiem. Jâpârrunâ arî, kâ un kur izmest koðïâjamo gumiju.49

Fragments no grâmatas “Ilmârs un Laima”. IlmârsIII. Cik Rolandam ir svarîgi Ineses solîjumiPieturas punkti· Lomu spçles· Prognozçðana· Iztçle un fantâzija· Savu izjûtu pauðana· Tçlu raksturojums· Çdiena receptes pierakstsJautâjumi un uzdevumiIzlasot tekstu, skolçni varçtu uzdot jautâjumus, kurus viòi vai nugribçtu noskaidrot, vai arî par kuriem gribçtu runât. Turpmâko sarunustundâ varçtu balstît uz bçrnu jautâjumiem, papildus izmantojot, janepiecieðams, mâcîbu grâmatâ piedâvâtos jautâjumus un uzdevumus.Arî citâs stundâs pçc teksta lasîðanas ieteicams bçrniem piedâvâtiespçju JAUTÂT.1. Rosiniet skolçnus pastâstît, kâdas lomu spçles viòi spçlç. Varbûtpadalieties pieredzç, kâdas lomu spçles jûs bçrnîbâ spçlçjât. Centietiesarî klasç piemçrotâ situâcijâ izspçlçt kâdu lomu spçli.5. Ðo uzdevumu vçlams veikt rakstiski un uzrakstîto apkopot “Mâjunoslçpumu grâmatâ”.11. Svarîgi bûtu ievçrot tradicionâlo receptes pieraksta formu. Sâkumâ– nosaukums, tad – nepiecieðamie produkti, to daudzums, pçc tamvai blakus – darba gaita.Papildus iesakâm rosinât skolçnus pastâstît ðajâ fragmentâ aprakstîtonotikumu, bet iztçlojoties sevi kâ Inesi, Ilmâru vai Rolandu. Skolçnsnotikumu stâsta pirmajâ personâ. Pievçrsiet uzmanîbu, ka ðî irizlases atstâstîðana, piemçram, Rolands var pastâstît ðo notikumu, sâkotno brîþa, kad viòð atver durvis.TautaPie jûrasVarþu dziesmiòaNo apakðas lasâms dzejolisPieturas punkti· Dzejoïa satura saistîba ar pieraksta formu· Dzejoïa sacerçðana50

Jautâjumi un uzdevumiAtsauciet atmiòâ, kurus Mâra Runguïa dzejoïus skolçni jau lasîjuðiiepriekðçjâs “Zîlçs”!2. Pirms sâkam zîmçt (aplicçt u. tml.) savas ìimenes koku, klaseskoku, pagasta vai pilsçtas koku, tautas koku, nepiecieðams nopietnipârrunât, kas varçtu bût ðî koka saknes, uz kâ koks balstâs. Kas koku“baro”? Kas veicina ðî koka “augðanu”? Kurâ gadîjumâ koks “zaïo”,kurâ – “kalst”? Kad putniem bûtu patîkami nolaisties uz ðî koka, vît tâzaros ligzdas, perçt mazuïus?Jau iepriekð skolotâjam vajadzçtu padomât, kâdi materiâli bûs nepiecieðami,lai veidotu koku.Izvçrðot plaðâk pçtniecisko darbu ðî uzdevuma sakarâ, ir iespçja topârvçrst projekta darbâ.4., 5. Iesakâm mâjas grâmatu plauktos vai bibliotçkâs sameklçt daþâduautoru bçrnu dzejoïu grâmatas, kurâs arî ir neparastâ formâ uzrakstîtidzejoïi. Ar atrastajiem dzejoïiem iepazîstiniet cits citu!Arî ðie dzejoïi var noderçt kâ rosinâjums paðiem sacerçt savus – neparastâformâ pierakstîtus dzejoïus.Iesakâm skolçnu uzrakstîtos dzejoïus apkopot klases “Neparastodzejoïu grâmatâ”.VGG “Zîle” skolçni ir lasîjuði M. Runguïa dzejoli “Putenis”. Ðoreizpiedâvâjam iemâcîties L. Greitânes dziesmu ar M. Runguïa vârdiem.PutenisL. Greitânes mûzika M. Runguïa vârdi51

2. Piegaudoja, pieauroja 3. Sabradâja, samîcîjaCeïâ visas akas,Vilku, zaíu pçdas.Atlocîja, aizlocîja Pârvçrtâs par cepuri –Daudzas meþa takas.Staba galâ sçdâs.PiedziedâjumsPiedziedâjumsLATVIEÐU FOLKLORA53.–65. lpp.(darbs 5 stundâm)Pieturas punkti· Priekðstats par folkloru· Folkloras vâcçji· Vakarçðana· AtðifrçðanaAplûkojot tematu “Latvieðu folklora”, nevajadzçtu skolçniem uzspiestmâcîties kâdas definîcijas – kas ir folklora u. tml.Jautâjumi un uzdevumiPirms ðifrçtâ teksta lasîðanas vajadzçtu sagatavot papîra lapiòas,kur pierakstît atðifrçtos simbolus. Protams, nebûs iespçjams visu veikliatðifrçt. Bieþi vien jâpalasa teksts uz priekðu, lai pçc konteksta vai kâcitâdi varçtu noteikt apslçpto vârdu. Ja ðifrçtâ lasîðana sagâdâ nopietnasgrûtîbas, varat ðo darbu veikt kopîgi. Kad visi simboli atðifrçti,tekstu vajadzçtu izlasît vçlreiz, lai to uztvertu pilnîbâ.Skolotâju rokasgrâmatâ dodam secîbâ vârdu atðifrçjumus: mîkla,sakâmvârds, daina, pasakas, teikas, sakâmvârdi, mîklas, âtrrunas, dainas,deja.Ðajâ stundâ kopâ ar skolçniem vajadzçtu pârrunât vârda “mantojums”nozîmi.52

Kur manta, tur arî mantojums. Ir manta, kas pieder vienamcilvçkam vai ìimenei. Ir arî tâda, kas pieder katram un visiem. Diemþçlnereti tas, kas pieder visiem, ðíietami nepieder nevienam. Ko tad mçsvaram mantot? Varam mantot kâdu lietu, bet varam arî – zinâðanas,dziesmu utt. Kam pieder tautasdziesma? Kam pieder pasakas? Arîfolklora ir mantojums.Papildinformâcija par Kriðjâni Baronu(Izmantotas grâmatas:Saulcerîte Viese. Mûþa raksts. – Rîga: Liesma, 1985.Sastâdîjis K. Arâjs. Kriðjânis Barons. – Rîga: Zinâtne, 1984.Sastâdîjuðas Ligita Bîbere un Mâra Misiòa. Paliekamdziesma. KriðjânimBaronam 150. – Rîga: Liesma, 1987.)Kriðjânis Barons dzimis Struteles muiþâ Kurzemç 1835. gada 31. oktobrî.No savu vecâku astoòiem bçrniem viòð bija pats jaunâkais.(K. Barona biogrâfija)Tautasdziesmas pirms K. Barona ir krâjuði un kârtojuði baltvâcu mâcîtâji,bet viòi darinâja herbâriju, neticot ne ðo dziesmu, ne paðas latvieðu tautas nâkotnei.Fricim Brîvzemniekam bija patiesi laimîga doma – uzticçt paða aizsâktotautasdziesmu vâkðanas darbu Kriðjânim Baronam. Darba tikums, godaprâts,pacietîba, nesavtîba, râmums – ðîs îpaðîbas bija kâ radîtas lielâs misijas veikðanai.Pusgadsimtu K. Barons darîja savu darâmo.(Pçc Jâòa Stradiòa)Tâtad – katrai mazai èetrrindei, seðrindei, katrai mazai dziesmiòai – savazîmîte. Arî variantiem. Desmittûkstoð, simttûkstoð zîmîðu. No sâkuma KriðjânisBarons tâs glabâ tukðâs papirosu èaulîðu kârbiòâs. Bet 1880. gadâ, kaddarbs izvçrsies gandrîz neaptveramâ plaðumâ, viòð pasûta îpaðu skapi pârrakstîtomateriâlu glabâðanai un sistematizâcijai. Skapim ir divas puses, katrâ35 atvilktnes, katrai atvilktnei – 20 nodalîjumi, un katrâ no ðiem nodalîjumiemvar ievietot lîdz 200 zîmîtçm kopâ ar norâdîjumiem par tautasdziesmu teicçjiemun vietâm, no kurienes dziesmas iesûtîtas.(Saulcerîte Viese)Atceros, kâ, izvilkdams atvilktni pçc atvilktnes, viòð man râdîja mazu,melnu ðíirstiòu, kur pçc daïâm un nodaïâm bija sakârtojis un salicis neskaitâmâsdainas. Ik atvilktnç bija daudz mazu apcirknîðu, kur katrâ arBarona paða roku uz ðauriem èetrkantainiem papîrîðiem rûpîgi norakstîtas unpa kârtai saliktas bija mazâs, brîniðíîgâs dziesmas.53

Noliecies ar savu sudrabaino bârdu, smaidîdams viòð stâvçja pie atvçrtâskapîða pats kâ balts sapnis, par kuru es nekâ skaistâka nevaru iedomâties, joviòð te bija sakrâjis savas tautas dvçseli.Man likâs, ka es redzu sirmu dziesmu dravnieku, kas atvçris savu stropu.Ap viòa galvu grieþas neskaitâmi zeltainu biðu bari, viòu zançðana piepildadebesis. Ikkatrai dainai ir sava dvçsele. Tâ lido un dzied.Arkls, kas iet caur zemi un ar lemeða galu norauj apraktas mantas ðíirstamvâku, izkaisîdams visapkârt spoþus zelta gabalus, nevar lîdzinâties Barona laimîgajairokai, kura prata bagâtîbu ne vien atrast, bet to arî ar brîniðíîgu rûpîbusavâkt un sakârtot.(Kârlis Skalbe. Kriðjâni Baronu pieminot. 1938)... jau toreiz pilnîgi baltais Barontçvs mums, jaunajiem, bija par priekðzîmi.Rîta saule, kura pirmâ nâca viòa darbistabâ, viòu nesastapa pie rakstâmgaldatikai paðâ vasaras vidû. Visâ mâjâ vçl valdîja klusums, kad viòa pirksti jauðíirstîja mazâs tautas dziesmu zîmîtes, kâdu viòam bija tûkstoðu tûkstoðiem. ..Tiklîdz viòð bij zinâmu laiku nostrâdâjis pie savâm dainâm, viòð iznâca vai nuar ûdens spaini, ar lâpstu, vai zâìi un likâs pie darba. Bieþâk viòus abus armammu varçja sçtâ sastapt pie veïas izþauðanas. Tur mâjas galâ auga viòastâdîts ozols, kuru vasaras karstumâ ik dienas vajadzçja aplaistît. Dârzs unpuíu dobes prasîja daudz ûdens. Plîtei vajadzçja malkas. Ciemiòi, kuri bieþipie viòa nâca, gan pazîstami, gan gluþi sveði, bieþi viòu sastapa malkas ðíûnîtî,kur viòð katru pagalîti ar mçru atmçroja un tik korekti nozâìçja, it kâ tâ bûtunegrozâma rinda tautas dainâ. Uz balkona saules pusç bij ierîkota tâ kâ mazadarbnîca. Tur stâvçja skrûvbeòíis un nepiecieðamâkie galdnieka instrumenti.Arî te bieþi varçja Barontçvu vçrot. Ik dienas, kad vien laiks nebij pârâk slikts,Barontçvs gâja savu stundu meþâ pastaigâties. .. Meþâ ik dienas bija kaut kasjauns, ko redzçt un atrast. Barontçvs bieþi vien pârnâca ar savâdiem èemuriemrokâs. Tie bij þuburaini paegïi, kuri otrâ dienâ pârvçrtâs par skaistiem, kaulamlîdzîgiem dvieïu pakaramiem.(Jânis Jaunsudrabiòð)Man klints akmini neveïat,Man pieminekli neceïat:No latvju dainâm tas jau celts,Un nerûsçs ðis tautas zelts.Bet stâdat blakâm ozoluJo kuplu un jo zarotu:Ja draugs vai nedraugs atnâktu,Lai pavçni tie atrastu.Papildinformâcija par Pçteri Ðmitu(Kriðjânis Barons)Dzimis Raunas Lisçnieðu Pekðos zemnieku ìimenç. Mâcîjies Raunas draudzesskolâ, Cçsu apriòía skolâ un Rîgas guberòas ìimnâzijâ. 1891.–1896. g.studçjis slâvu valodas Maskavas universitâtç. Specializçjies íînieðu valodâ. Sakrâjisïoti bagâtu bibliotçku japâòu, íînieðu, mandþûru, mongoïu, evenku,54

arâbu, kâ arî latvieðu, krievu, vâcu, angïu, lietuvieðu, somu, igauòu, zviedru,franèu, itâlieðu, poïu, idiða valodâ; bibliotçku novçlçjis Latvijas Universitâtei.Bûdams prom no Latvijas, viòð intensîvi pievçrsies latvieðu folkloras, etnogrâfijasun mitoloìijas jautâjumiem un par tiem regulâri rakstîjis. Viòa folklorasvâkumi un pçtîjumi kïuva par kapitâliem darbiem.Miris Rîgâ, apbedîts Meþa kapos.“Latvieðu mitoloìija” (1918), “Latvieðu pasakas un teikas” 15 sçj. (1925–1937), “Etnogrâfisku rakstu krâjums” 4 sçj. (1912–1937), “Latvieðu tautas ticçjumi”4 sçj. (ap 37 000 vienîbu; 1940–1941).(Literatûras rokasgrâmata skolçniem. Zvaigzne ABC, 1995)Iesakâm pârrunât ar skolçniem, ka arî mûsdienâs tiek vâkta un pierakstîtafolklora – gan no senâkiem laikiem, gan mûsdienu. Arî skolçnivarçtu bût mûsdienu folkloras teicçji, kaut vai apkopojot viòu lietotosskaitâmpantus, anekdotes u. c. Uzaiciniet bçrnus atcerçties vai sameklçt,kurð no “Zîlç” pieminçtajiem autoriem ir apkopojis mûsdienu bçrnufolkloru. (Mâris Rungulis ir vâcis bçrnu folkloru, apkopodams to grâmatâ“Burbuïmâtei deguns garð” u. c.)Folklora ir ïoti plaðs temats, to pilnîbâ aplûkot kâdâ mâcîbu lîdzeklînav iespçjams. Lai aplûkotu kopumâ tautasdziesmas, pasakas, teikas,anekdotes, rotaïas, mîklas utt., kâ vienojoðo elementu izvçlçjâmies vakarçðanu,kad, darbus darot, var stâstît pasakas, minçt mîklas, spçlçtspçles, dziedât dziesmas, pat jautri apdziedâties.Kâdâ no mâcîbu stundâm vai svçtkus svinot varbût arî jûs varatsarîkot apdziedâðanos, kuras nolûks ir uzjundît cilvçkos jautrîbu, optimismu.Apdziedot apìçrbu, raksturu, savstarpçjâs attiecîbas, uzvedîbuu. c., tiek izteiktas asprâtîgas piezîmes. Te svarîgs ir arî çtiskais aspekts.Rîkojot apdziedâðanos klasç, uzmanieties, lai tâ nekïûst par kâda skolçnaapsmieðanu. Ja jûtat, ka klases kolektîvâ apdziedâðanâs var sasniegtpretçjo efektu, aizskarot kâdu skolçnu, tad labâk to nerîkojiet.Piedâvâjam daþus apdziedâðanâs tekstus. Skolçni pçc tam var paðisacerçt apdziedâðanâs tekstus pçc ðiem paraugiem.Ðis puisîtis lielîjâsKâ lielais muiþenieks;Ielâpiòð mugurâKâ lielais ezeriòð.Kas tâ tâda dziedâtâjaAr to cauru lindraciòu?Ej mâjâs, ðíetin’ diegus,Salâp’ savu lindraciòu!Lielas meitas, mazas meitas,Visas manim lîdzi dîca;Kâ tâm nebij lîdzi dîkt,Paðas dziesmu nemâcçja.Èaklas, èaklas jûs, meitiòas,Liela darba darîtâjas:Jums mutîte nemazgâta,Neslaucîta istabiòa.55

Protu, protu, redzu, redzu,Tais mâjâs slinkas meitas:Logi, soli nemazgâti,Mçslu èupa pagultç,Istabiòa gan slaucîta,Pabeòíîtes neslaucîtas.Melni vçrði, balti ragiNâk pa ceïu baurodami.Tie nebija melni vçrði,Tâ dzied puiði nemâkuïi.Sen dzirdçju, nu redzçjuTo slavenu tçva dçlu.Gar zemîti kâjas vilka,Uz acîm cepurîte.Apdziedâðanos vienmçr vajadzçtu beigt ar ðâdu vai lîdzîgu tekstu:Dziesmu dçï, labi ïaudis,Ienaidiòa neturiet.Ne tâ manis darinâta,Vecâsmâtes tapinâta.Piedâvâjam arî kâdu apdziedâðanâs rotaïas melodiju (Valdis Muktupâvels.Dindaru, dandaru. Latvieðu rotaïas un spçles. – R.: Avots,1989).Pirmajâ daïâ dzied divas rindiòas no apdziedâðanâs èetrrindes,otrajâ daïâ – piedziedâjumu:Cauri viïòiem âtrâk, âtrâk,Lai negrimstam dibenâ.Rotaïas aprakstsRotaïnieki pa pâriem nostâjas dârziòâ. Visi dziedâdami iet pa apli. Piedziedâjumâpârinieki saíeras un pârmaiòus grieþas labajos un kreisajoselkoòos.Iesakâm jums kâdâ vakarâ arî savâ klasç pavakarçt. Ja iespçjams,to vislabâk izdarît kâdâ lauku sçtâ.Ïoti labs un vçrtîgs palîgs jums darbâ var bût metodiskais lîdzeklis“Gadskârtu grâmata” (Mâra Mellçna, Valdis Muktupâvels, Ernests Spîès,Iveta Irbe. – R.: Atols, 1995).56

Tautas pasaka “Galdaut, klâjies!”Pieturas punkti· Pasakas un tautasdziesmu pamatdomas saistîba· Sakâmvârdi, to lietojums ikdienas situâcijâs· Pasakas varoòu raksturojums· Plâna sastâdîðana· Iztçle un fantâzija· Pasaku salîdzinâðanaMîklu atminçjumi: auns; galds, galdauts, trauki, çdiens; runga.Jautâjumi un uzdevumi1. Mûsdienâs bçrniem (reizçm arî pieauguðajiem) grûtîbas sagâdâsakâmvârdu izpratne. Tâdçï bçrni visbieþâk cenðas izvairîties no sakâmvârdulietojuma. “Zîles” autores uzskata, ka, lietojot sakâmvârdus, iepazîstotiesar tiem, skolçni mâcâs izprast pârnestâs nozîmes, vingrinaprâta spçjas u. c. Arî valodu bagâtâku, asprâtîgâku, trâpîgâku dara sakâmvârdulietojums. Skaidrojot, kâ sakâmvârdi attiecas uz pasaku,bçrni mâcâs meklçt kopsakarîbas, izteikt un pamatot savu viedokli. Savukârt,meklçjot saikni ar dzîves gadîjumiem, kuros varçtu teikt vienuvai otru sakâmvârdu, skolçni mâcâs lietot tos ikdienâ.4. Skolçni varçtu ne tikai pastâstît, kâdas brînumdâvanas viòi piedâvâtubrâïiem, bet arî tâs pagatavot vai uzzîmçt rokdarbu vai vizuâlâsmâkslas stundâs. Katrs skolçna radoðais darbs taèu arî ir brînums!Papildus varçtu pafantazçt, kâdus brînuma çdienus piedâvâ brînumgaldauts.Auns atgremoja dukâtus. Pafantazçjiet, ko par ðo naudu varçtuiegâdâties klasei, skolai vai kâ citâdi to izmantot.Teksta satura atkârtoðanai piedâvâjam darbu ar deformçtu tekstafragmentu (ðoreiz pasakas 1. rindkopa).Vienam bijuði dçli: divi ,muïíis. Kâdu dienu viensvirsû plîties, lai laiþot viòugâjis, gâjis, bet kâ pardabût. Beidzot saticis vienudçls sâcis tçvam. Tçvs laidis. Nu gudraisnevarçjis nekur darbaun lûdzies, lai jau dodot kâdu. Vîrs atteicis: “Ja esi mierâ ar to , ko nolaba prâta samaksâðu gada galâ, tad nâc ðurp.”57

Turpmâk seko tests satura uztveres pârbaudei.APGALVOJUMIVîrs iedeva pirmajam dçlam galdautu.Galdauts ir vairâk vçrts nekâ nauda.Dçls saimniekam teica: “Tas ir tâdsgaldauts, kam jâsaka:“Galdaut, klâjies!””Galdauts bija raibs.Mâjâs tçvs par galdautu bija priecîgs.Otro dçlu tçvs palaida pasaulç,kad dçlam bija 18 gadu.Vîrs otram dçlam par algu iedeva aunu.Auns atgremoja latus.Otrais dçls nakti pârlaida pie tâ paðasaimnieka, kur brâlis.Saimnieks samainîja aunus.Tçvs sâkumâ negribçja laist muïíîtipasaulç.Muïíîtim, pasaulç aizejot, kâjâs bijapastalas.Muïíîtis algâ saòçma bçrza þagaru.Saimnieks nodomâja: “Rungu gan eslabâk neaiztikðu.”No rîta muïíîtis pârgâja ar galdautu,aunu un rungu mâjâs.Gudrie brâïi bija skaudîgi.JÂNÇTEKSTÂ NAVMINÇTSTautas pasaka “Bârenîte un mâtes meita”Pieturas punkti· Darbs grupâs, veicot individuâlus uzdevumus· Paðvçrtçjums par darbu grupâ· Plâna sastâdîðana· Pârdomas par pasaku· Iespçjamâs izmaiòas pasakas saturâ58

Mîklu atminçjumi: aita; govs; krâsns.Jautâjumi un uzdevumi1. Ðoreiz darbs grupâ ir nedaudz atðíirîgs no citâm reizçm. Bçrniveic katrs savu uzdevumu, bet beigâs iepazîstina grupas biedrus ar savuveikumu. Skolotâjam jau laikus vajadzçtu padomât, kur skolçni varçsatrast nepiecieðamo informâciju. Varbût jau iepriekð uz klasi atnestskaidrojoðo vârdnîcu, tautasdziesmu krâjumus, sakâmvârdu krâjumus.Tâpat jâpadomâ, kâdi materiâli bûs nepiecieðami darba veikðanai, untie laikus jâsagatavo. Ja kâds skolçns grupâ ir darbu pabeidzis, bet citivçl strâdâ, viòð varçtu doties talkâ kâdam no grupas biedriem.Kad skolçni iepazîstinâs cits citu ar savu veikumu, ja nepiecieðams,rosiniet viòus pamatot savu viedokli.Pçc tam vajadzçtu izveidot èetras grupas:· skolçni, kuri skaidroja neskaidros vârdus,· skolçni, kuri salîdzinâja pameitu un îsto meitu,· skolçni, kuri meklçja tautasdziesmas,· skolçni, kuri meklçja sakâmvârdus.Ðajâs grupâs skolçni iepazîstina cits citu ar savu veikumu, reizç papildinotvai labojot to.Pçc tam bçrni atgrieþas iepriekðçjâs grupâs un iepazîstina grupasbiedrus ar papildinâjumiem un korekcijâm.Papildus piedâvâjam uzdevumu ar kïûdainiem teikumiem (pçc satura).Skolçniem jâatrod kïûdas un jâlabo tâs.· Kâdai mâtei bija trîs meitas: divas îstâs meitas un pameita.· Pameita bija èakla un nepaklausîga, bet mâtes meita slinka unizlutinâta.· Reiz îstâ meita lika pameitai pakulas vçrpt.· Pameitai vârpstiòa iekrita akâ, un pameita pati ielçca akâ.· Pameita neslauca govi, bet devâs tâlâk.· Pameita nocirpa aitiòu un devâs atpakaï.· Pameita izvilka kukuïus un apçda tos.· Mâjiòâ dzîvoja vecs, vecs vîriòð.· Pameita pie vecâ vîriòa palika divas dienas.· Kad pameita izgâja pa vârtiem, sâka lît sudraba lietus.59

Varbût stundâ var noderçt ðîs tautasdziesmas:Acis darba izbijâs,Rokas darba nebijâs,Rokas darba nebijâs,Zinâjâs padarot.Darba dçï neraudâju,Darb’ atradu, kur iedama;Tik tâdçï vien raudâju, –Barga sveða mâmuliòa.Ai, dzîvîte, ai, dzîvîte!Pie dzîvîtes vajadzçjaVieglu roku, vieglu kâju,Laba, gudra padomiòa.Tautas pasaka “Kumeïa perçðana”Tautas teika “Attapîgie piebaldzçni”Tautas pasaka “Gâganu kari”Tautas teika “Kalpa un saimnieka naudas podi”SkaitâmpantiPieturas punkti· Sakâmvârda atbilstîba pasakai· Diskusija· Pasakas valoda· Smieklîgais pasakâs· Sakâmvârdu lietojums ikdienas situâcijâs· Savas rîcîbas prognozçðana· Stâsta vai pasakas sacerçðana pçc sakâmvârda· Skaitâmvârdi· Grâmatu ieteikðana klasesbiedriem· Grâmatas paseJautâjumi un uzdevumiKumeïa perçðanaMîklu atminçjumi: zirgs, guríis.Gâganu kari1. Ðis uzdevums veicams pirms pasakas lasîðanas.Par grâmatas pasi (uzdevums malâ)Ðî ideja aizgûta Ðalvas Amonaðvili vadîtajos kursos.Grâmatas pasei dotie izmçri nav obligâti jâievçro. Varat dot arî citusizmçrus. Svarîga ir izmçru pieraksta forma.Klasç izveidotâ kartotçka ir lîdzvçrtîga klases bibliotçkai, turklâtskolçni paði ir ieinteresçti to veidot, kâ arî tiek uzturçta interese lasîtgrâmatas, ieteikt tâs citiem.60

Kartotçku, protams, varat papildinât ar citu grâmatu pasçm (jebkurugrâmatu, kuras bçrnus interesç, ne tikai pasaku grâmatu).Piedâvâjam papildu uzdevumu.Vispirms skolçni burtu èetrstûrî atrod lietu un personu nosaukumus,kas saistîti ar tekstiem “Kumeïa perçðana”, “Attapîgie piebaldzçni”,“Gâganu kari”, “Kalpa un saimnieka naudas podi”. Vârdi meklçjamihorizontâlçs un vertikâlçs, bet lasâmi var bût arî no pretçjâs puses.Atrastos vârdus var izmantot kâ lîdzekli, lai atsauktu atmiòâ iepriekðminçtâs pasakas un teikas. Skolçni izvçlas vârdu un paskaidro, kurâpasakâ vai teikâ ðî lieta vai persona darbojas un kas ar to tekstâ saistîts.Vârdu èetrstûris.A L O S A I M N I E K SA S G U R Í I S L A C IP I E B A L D Z Ç N I ES R A B E D R E D V E VI E A S D O P M U Â N ANÌKA LPSNGÌM IÛÒUV Î RS I N I ÂÒÍ I N A B C D E U Â T RÐ L G S I Z Â K K Þ E IB K S I Í A Z S K I L ZInformâcija skolotâjiem. Ðajâ èetrstûrî ir vârdi: kungs, zemnieks,guríis, ola, cienmâte, pods, zaíis, âþi, piebaldzçni, kungudçli, vâìi, vîrs,sieva, bedre, ziròi, âzis, ðíûnis, kliòìeris, kalps, saimnieks.Daþi vârdi ir sastopami ne tikai vienâ pasakâ vai teikâ, tâpçc skolçniskaidrojot varçtu pieminçt atðíirîgas pasakas vai teikas.CITTAUTU PASAKAS66.–76. lpp.(darbs 5 stundâm)Vâcu tautas pasaka “Rûíîði”Pieturas punkti· Ieskats cittautu pasakâs· Attieksme pret naudu· Pateicîba par labajiem darbiem· Paðvçrtçjums61

Pasakas nenoliedzami bçrnu vidû ir ïoti populâras.Sâkot iepazît cittautu pasakas, skolçni jâaicina klasç izveidot savumîïâko ârzemju pasaku grâmatu izstâdi. Skolçni îsi pastâsta, kas konkrçtâstautas pasakâs viòiem ðíita visaizraujoðâkais.Klasç varçtu kopîgi izveidot domu karti, kurâ fiksçt skolçnu domaspar to, kas ir kopîgs un atðíirîgs ârzemju pasakâs un latvieðu tautaspasakâs. Uzmanîba jâpievçrð pasaku siþetam, tçliem un pasakâs paustajâmatziòâm.cittautupasakasSkolçniem jânonâk pie secinâjuma, ka katra tauta pasakâs atspoguïosavu dzîvesveidu, ìeogrâfiskâs îpatnîbas, paraþas un ieradumus, priekðmetus,augus, dzîvniekus, kâ arî mçríus un centienus.Jautâjumi un uzdevumi4. Íçniòieni varçtu arî uzzîmçt, kâ arî salîdzinât ar citâs pasakâsraksturotâm íçniòiençm.6. Ðo uzdevumu varçtu izvçrst kâ nelielu diskusiju.7. Lai pamatotu izvçlçto apgalvojumu, skolçnam tas vispirms jâsameklçtekstâ.8. Skolotâjam jâpieòem ikviena atbilde, ja vien skolçns to spçj argumentçt.10. Skolçniem bûtu jânonâk pie secinâjuma, ka ne jau priekðmeti bijagalvenie, kas palîdzçja ganiòam kïût laimîgam, bet gan viòa raksturaîpaðîbas.11. Novçlçjumus vçlams rakstît uz lielas papîra lapas un atstât aplûkoðanai.12. Ðis uzdevums varçtu izvçrsties par jautru, artistisku stundasnoslçgumu. Melodiju nesacer katrs skolçns, bet klases skolçni sadalâs 3vai 4 cilvçku grupâs un uzstâjas ar savu priekðnesumu.Krievu tautas pasaka “Muïía Jemeïa”Pieturas punkti· Krievu tautas pasaku îpatnîbas (salîdzinâjumâ ar latvieðu tautaspasakâm)· Diskusija “Gudrîba un muïíîba”· Tçla raksturojums62

Jautâjumi un uzdevumiApvienojot 1. un 2. jautâjumu, iespçjams veidot nelielu diskusiju.· Vai Jemeïa bija muïíis?· Kâ izpauþas muïíîba?· Vai Jemeïas brâïi bija gudri?· Kâ izpauþas gudrîba?· Vai bût citâdam un rîkoties citâdi nozîmç bût muïíim?· Vai muïíis var kïût gudrs?· Vai gudrais var kïût muïíis?· Kas jâdara, lai muïíis kïûtu gudrs?Latvieðu tautas pasaka “Ar lîdakas palîgu”Vienreiz kâds bârenîtis bija nodots par cûkganu pie niknas, niknas saimnieces.Gatava pûce tâ bijusi, ne cilvçks. Bârenîtim klâjies ïoti nelabi: viòambijis jâgana cûkas un tad vçl jâaptek gandrîz visi sçtas soïi; saimniece ar meitâmtikai ðâ tâ nolocîjâs.Reiz saimniece saka: “Puika, ðodien tu, cûkas ganîdams, izkurinâsi pirti!”“Jâ, jâ!”Bet pirts bija tik veca un caura, ka, ja trîs dienas kurinâsi, tad kaut cikmatîsi siltuma; bet bârenîtim – vai gribi vai negribi – jâizkurina pa vienu dienuun kur nu vçl cûkas vienâ gabalâ jâskrien atgriezt. Tomçr bârenîtis daudz nekoneskumst, viòð pârdomâ tâ: “Ik cûkas atgriezîðu, ik pârsteigðos no lauka krâsnijuzmest un vienu spaini ûdens ienest. Kas zina, lîdz vakaram sasteidzu arî.”Iesâkumâ nekas nekaitçja, bet vçlâk cûkas nâca paçduðas – nekur patapt.Atgrieþ, atgrieþ – atkusti nost, labîbâ iekðâ. Nu nabadziòð noskraidâs, tîri parmuïíi tapdams. Bârenîtis raud. Te par laimi palîdzîba klât. Kâ izcels no dîíapilnu spaini ar ûdeni, tâ pamana tur mazu zivtiòu gar íimençm urbjamies.“Ai, nejçdziò, nu tu dabûsi karstumâ pasust!”“Labo puisît, nenes mani pirtî, laid dîíî atpakaï!”“Ej, zivtiò, ej! Ko es tevi skumdinâðu!”“Paldies!” zivtiòa dîíî ieteicâs. “Tu palîdzçji man, es tev. No ðîs dienas tevklâsies citâdi. Pasaki tikai tos vârdus: “Ar lîdakas palîgu!” – tûliò visi darbipadarîsies!”“Labi, tad lai ar lîdakas palîgu ðî vecâ nepiekurinâmâ pirts nodeg!”Un, skat, acumirklî pirts deg brîkðíçdama. Saimniece, to redzçdama, izskrienar þagaru un tâ bârenîtim virsû: “Ðe tev, kûrçj! Aplams kûrçjs, kâds nav –pirti dedzinât! Ðe tev!”“Ar lîdakas palîgu! Kad tevi suòi apstâtu, ko peri!” kûrçjs iesaucâs, un tûliòsuòi plucina saimnieci, ka vai nu. Saimniece kliedz, suòi rej, troksnis bez gala.“Ar lîdakas palîgu! Lai suòi nozûd, lai jauna pirts gadâs ar siltu ûdeni, araukstu ûdeni, ar stipru, bet mîlîgu garu!”Tûliò suòi nozûd, pirts gatava, ûdens sasildîts, auksts ûdens arî ienests ungars, nemaz saprast, cik mîlîgs!63

Nu ies visi pçrties. Noperas sievietes, noperas vîrieði – jau nokrçsla; betganiòa neviens nesauc ar cûkâm mâjâ. Uz vienu reizi: uhû! – lai dzenot mâjâ.Pârdzen cûkas, ganiòam jâiet vienam paðam pçrties. Noperas – sen jau zvaigznes;vakariòas atdzisuðas, citi jau taisâs pie miera, tik ganiòam jâçd tumsâaukstas atliekas un tad vçl pie tam mudîgi, jo vçl jâienesot þagari citrît brokastuvârît. Bet bârenîtis ðoreiz çzdams nesteidzas, viòð iesakâs tik: “Ar lîdakas palîgu!”Tûliò þagari paði ienesas.No rîta priekð saulîtes saimniece modina bârenîti: “Vai vçl neesi izgulçjies?Tûliò augðâ brokastu sildît, lai meitas svçtrît dabû pagulçt!”Bârenîtis uzsilda – meitas vçl guï; nav neviena, kas palîdzçtu katlu nocelt.“Ar lîdakas palîgu! Kaut katls ienestos istabâ, bet putru nevienam nedotu,iekams pats smelðu!”Necik ilgi – meitas paver acis.“Re, mâsiò, putra gatava, smelsim tik nu!” viena iesaucas un tâ tûliò piekatla klât. Bet, lîdzko taisâs smelt, baukt! – pavârnîca pa pieri.“Kas tas?” ðî atlec nost. Nâks otra meita smelt. Baukt! – pavârnîca pa pieri.Nâks vîri smelt. Baukt! baukt! – pa pieri. Putrâ esot velns iekûlies, to vairsnevarot strçbt! Bet bârenîtis atsaka: “Blçòas! Dodiet man podu, gan es iesmelðu.”Labi! Ðim padod podu. Un, lûk, pavârnîcai ne prâtâ nenâk vairs pa pieri sist.Visi paçd. Pçc brokasta saimniece saka: “Puika, ðodien tu, cûkas ganîdams,pieraugi, ka meitâm þagaru netrûkst!”Bet puika domâ: “Ja man pat svçtdienâ jânokraujas ar þagariem, tad labâklai ar lîdakas palîgu visi þagari sadeg!” Tûliò þagaru kaudzç uguns un nu deg,ka brikðí vien. Saimnieks gan sauc vaimanas: mâjas nodegðot; bet nekâ: tâlâknedeg ne lûdzams, tik þagari vien sadeg.No rîta jâbrauc vîriem uz meþu pçc malkas – nav vairs ne skalgana, kâ apdeguði.Jâbrauc cûkganam garâm. Cûkgans ievaicâjas: “Kur tad nu ar cirvjiemvasaras laikâ?”“Pçc malkas – vakar jau viss sadega.”“Blçòas! Ko nu vasaru malkâ brauksiet, jûs jau apsmies, bet palieciet piemanâm cûkâm, es braukðu pakaï.”“Nu, un vai par tevi nevar smieties?”“Kas nu mani, zçnu, ievçros? Bet jûs, lielus vîrus, tâ cita lieta.”Labi! – lai braucot. Bârenis aizbrauc meþâ un iesaucas: “Ar lîdakas palîgu!Kaut piecdesmit ratu vieni otru galâ sakabinâtos un mans zirgs piecdesmitvezumu pavilktu!”Tûliò vezumi piekraujas, un ðis nu brauc uz mâju, ka èîkst un grab vien.Ðaipus íçniòa pilij iet labi, nâk pilij tuvâk, íçniòa meita pirmâ ierauga neredzçtosçrmus: lai nâkot visi viòai lîdz skatîties, tas laikam esot burvis, tâbraukdams. Drîzâ laikâ saskrien ap bârenîti pasaul ïauþu: kas viòð tâds esot?64

“Prasiet íçniòa meitai, ko jûs man prasât?” bârenîtis atbild un brauc tâlâk.Visi nu apstâj íçniòa meitu, kas tas tâds esot.“Burvis laikam, kas gan cits!” ðî atbild, bârenîti apsmiedama.“Tâ!” bârenîtis pukojas. “Tagad tu mani saukâ par burvi, bet, kad tavs dçlsar zelta âbolu rokâ meklçs tçvu, redzçs, vai tad arî sauksi mani par burvi?”Un, skat, no rîta bârenîða vârdi piepildîjuðies. Íçniòð ierauga savai meitaidçlu ar zelta âbolu rokâ.“Kur tavs tçvs?” íçniòð uzprasa dçlam.“Kam zelta âbolu sniegðu, tas bûs mans tçvs!”Un, kamçr ðie tur runâ, bârenîtis patlaban brauc atkal pçc malkas, jo saimniekamïoti paticis, ka ðim tâda spçja uzreiz tik daudz malkas pârvest. Mazaisdçls ar âbolu rokâ pamanîjis ðo tur tuvumâ, un tâ no pils ârâ un bârenîtimpakaï. Íçniòð skatâs, kas tur notiks. Bet dçls vairâk neko: pasniedz bârenîtimâbolu, sacîdams: “Tas ir mans tçvs!”Íçniòð top ïoti dusmîgs: viòð sagrâbj bârenîti, sagrâbj savu meitu, sagrâbjmazo dçlu un visus trîs kopâ ieslçdz cietumâ. Beidzot sasauc visus augstmaòuspârrunât, ko bûðot ar cietumniekiem iesâkt. Sprieþ, sprieþ – nosprieþ, ka visitrîs pakarami.Treðâ dienâ bûðot kârt. Labi. Pienâk tas brîdis, ðos izved no cietuma, un nuvçl noprasa pats íçniòð savai meitai: vai bûðot cûkganu aizmirst vai ne?“Neparko!” ðî atbild, baltas asaras raudâdama. Tad nieki nelîdzot – jâkarot!Aizved pie kârtavâm, bârenîtis ne vârda nesaka; bet, lîdz taisâs íçniòa meitaiklât íerties, tâ uzsauc pilnâ kaklâ:“Ar lîdakas palîgu! Kaut visi jûs, kârçji, par akmeòiem pârvçrstos, tâdçï kanemâkat saprast, kas tas ir: tos ðíirt, ko nebûs ðíirt. Un kaut ðî pils ar saviemcietumiem sadegtu par pelnu èupiòu!”Acumirklî visi pârvçrðas par akmeòiem, un pils nodeg lîdz pamatam. Betíçniòa meita sâk þçloties par to, kâdçï esot apgâjies tik bargi, visus ar nâvi unuguni sodîdams.“Nebrçc nemaz!” bârenîtis atbild. “Zinu gan, ko daru, tâdçï: Ar lîdakas palîgu!Kaut visi akmeòi atkal pârvçrstos par cilvçkiem un kaut nodeguðâs pilsvietâ gadîtos zelta pils!”Tûliò visi atdzîvojas, un varena zelta pils arî gadâs. Íçniòð nu vairs nedomât nedomâja bârenîti ar savu meitu ðíirt. Tûliò pieòem viòu par savu znotu,un nu bârenîtis vairs nebija cûkganiòð, bet jaunais íçniòð zelta pilî.Ziemeïamerikas nçìeru pasaka“Kâ brâlîtis trusîtis uzvarçja ziloni”Pieturas punkti· Diskusija “Spçks un atjautîba”· Pasakas darbîbas karte· Sakâmvârdi65

Pirms sâkt lasît ðo pasaku, vçlams atcerçties un pârrunât, kâdstçlots zaíis latvieðu tautas pasakâs.Jautâjumi un uzdevumi3. Ðo uzdevumu var veikt arî grupâs, un konflikta risinâðanas ieteikumusviens skolçns no grupas dara zinâmus klausîtâjiem.4. Viena grupa raksturo izvçlçto tçlu, otra grupa pçc noklausîðanâsuzdod jautâjumus un izsaka secinâjumus par grupas darbu.Vçlams katrai grupai savu tçlu arî uzzîmçt.77.–87. lpp.(darbs 8–9 stundâm)KÂRLIS SKALBEPieturas punkti· Kârlis Skalbe – latvieðu rakstnieksMums visiem patîk pasakas. Mçs labprât klausâmies, kad tâs stâsta,un lasâm arî paði. Bet vai ikviens no mums zina, kas ir pasaku íçniòð?Jâ, mums, latvieðiem, tâds ir, un tas ir Kârlis Skalbe. Latvieði var lepotiesar brîniðíîgu, sirsnîgu dzejnieku un pasaku meistaru, kas droðiun pârliecinoði nostâjas blakus dâòu Hansam Kristianam Andersenamvai itâlim Dþanni Rodâri – ar savu latvisko smalkumu, tçlainîbu un dabiskudvçseliskumu.Kas mîl pasakas, mîlçs arî pasaku íçniòu.Antons AustriòðPasaku íçniòðPils un bûda mirdzçt sâk –Ciemâ pasakíçniòð nâk.Kalçjs ceïa malâ kaï,Kaíîts dzirnaviòas maï.Puíîte no zemes liedRaudzîties, kas tur tâ iet,Gaismas tâlas pavadîts.Dûdo sila balodîts.Lîèi, âres ziedçt sâk –Pasakíçniòð ciemâ nâk.66

Papildinformâcija par Kârli SkalbiKârlis Skalbe piedzima 1879. gada 7. novembrî Vidzemç, Latvijas visaugstâkajâdaïâ – Vidzemes centrâlajâ augstienç, netâlu no Gaiziòkalna. Viòa tçvsir kalçjs, kas Incçnu kalnâ jau uzcçlis savu kalvi, un te Incçnu kalçja mâjiòâ,piedzimst Kârlis Skalbe – devîtais un pçdçjais bçrns ìimenç – pastarîtis. Pirmaispavasara prieks ir basâm kâjâm, mçrcçjot papçþus aprîïa peïíçs, aizskrietuz tçva smçdi. K. Skalbe atmiòâs raksta: “Atceros, ka toreiz sçdçju Incçnu smçdçuz ûdens siles un raudzîjos, kâ çze kvçlo. Pret tçvu man bija liels respekts, unes arî sâku mçìinâties kalðanâ. Kâdreiz uzkalu pat laikam dûcîti, bet nu sliktugan.” Atmiòas par tçvu sniedzas tikai lîdz zçna astotajam mûþa gadam, jo tadtçvs mirst ar sirdstrieku. Visas rûpes par ìimeni sagulst uz mâtes pleciem, kasiet jebkurâ darbâ, lai kaut kâ izvilktu savu bçrnu pulciòu. Vispâr viòa bijusi arbezbçdîgu un priecîgu dabu, veiklu, bagâtu, viegli plûstoðu valodu. Trîs gadusK. Skalbe apmeklç Veïíu pagastskolu un vçlâk piecus gadus Vecpiebalgas draudzesskolu. Apstâkïi ir tik trûcîgi, ka pirmdienâs, dçlu uz Veïíu skolu vedot,nedçïas uzturam var iedot tikai kukuli maizes un groziòu ceptu kâïu. Tâdçï lîdzar skolas gaitâm bija jâsâk arî ganu gaitas pie apkârtçjiem saimniekiem: èetrasvasaras saulç un vçjos, krusâ un lietû. Mâcîbas skolâ K. Skalbem veikuðâs.Taujâts par savu bçrnîbu, K. Skalbe nesûrojas un nesûdzas, bet ar smaiduatbild: “Mana bçrnîba pagâja kâ pasakâ. Ja arî tur bija kâds rûgts piliens, tadtas pazuda âtrâk kâ rasas lâsîte no puíes zieda, saulei sildot.”Îpaðas attiecîbas rakstniekam ir ar dabu. Dabas tuvumâ aizrit K. Skalbesmûþa dienas jau no agras bçrnîbas. Savâs atmiòâs viòð raksta: “Es dzîvojuatseviðíi, mazâ mâjiòâ meþa ielokâ. Apkârt bija skaista daba, bet uz bçrnadvçseli daba dara lielu un dziïu iespaidu. Atceros veco lazdu krûmu, veco bçrzuun trîs egles smçdes kalniòâ. Kokus es mîlu tâpat kâ cilvçkus... tâ tas bij. Reizçmes pârâk ilgi skatîjos uz baltâm padebeðu pilîm, kuras uzkâpa un nozudaaiz bçrzu birzîm, un bieþi aizmirsu, kur paliek mana gana rîkste.” Jau bçrnîbâviòð raudzîjies Piebalgas ezeru acîs, vçrojis Gaujas pirmos nedroðos soïus.K. Skalbes dçls Jânis Skalbe par savu tçvu raksta: “Kokus viòð sveicinâja kâradus vai draugus. Visi koki, kas auga ap “Saulrietiem”, pat alksnis un necilaiskrûmiòð, bija viòam mîïi un tuvi, un nevienu bez viòa atïaujas nedrîkstçja nocirst.Reiz, kad mçs bijâm nocirtuði daþus alkðòus ap mâju, tçvs ilgi to nevarçjapiedot un vienmçr ar dusmîbu pieminçja.”Pçc Vecpiebalgas draudzes skolas mâcîbas vairs nevar turpinât. PieaudzisK. Skalbe strâdâ gan par laukstrâdnieku, kolportieri, skrîvera palîgu, gan parvçrðu dzinçju uzpircçjiem. Paðmâcîbas ceïâ K. Skalbe iegûst skolotâja tiesîbas.Jânis Skalbe atmiòâs par savu tçvu raksta: “Pârdomu brîþos tçvs sev apkârtnekâ nemanîja, tad ilgi un daudz ar viòu vajadzçja runât, lîdz viòð kaut koatbildçja. Tas bija manâ bçrnîbâ. Atceros: tçvam pçkðòi bija ievajadzçjies briïïu.Tâs nekur neatrazdams, viòð sasauca mûs visus: “Jân, Ilze, mamma, kur manabrille?” Izrâdîjâs, ka brille bija viòam uz acîm, bet, savâs domâs dzîvodams, tonemaz nemanîja. Tad nu visi gardi nosmçjâmies. Viòð visu mûþu bijasapòotâjs. Domâja daudz un ilgi, lîdz radâs kâds dzejas motîvs, kâds siþets67

pasakai. Tas bija jâiznçsâ sevî, lîdz radâs iespçja to uzlikt uz papîra. Ne dzejas,ne pasakas tçvs mums priekðâ nelasîja. Kad lûdzâm, lai parâda vai izlasapriekðâ, viòð atbildçja, ka tur jau nekâ neesot, vajadzçjis uzrakstît labâk.Kad tçvs rakstîja, mçs viòu centâmies netraucçt. Kad gadîjâs kâdreiz ieietdarbistabâ, viòð bija iegrimis it kâ sevî, it kâ transâ. Rakstîdams bieþi kustinâjalûpas. Uzrakstîto daudz strîpoja. Daþreiz viòam arî strîpotais nepatika, tad saðvîkotolapiòu nolika pie malas turpat uz galda. Ðâdu saðvîkâtu lapiòu radâsdaudz, kamçr uzrakstîja tâ, kâ paðam patîk. Ðîs sastrîpotâs lapiòas mçs – jaunie– pievâcâm, lai otrâ baltajâ lapiòas pusç varçtu kaut ko uzrakstît.Vestes kabatâ tçvs allaþ nçsâja apmçram trîs centimetrus garu zîmuïa galuun, kad, kafejnîcâ sçþot, bija kaut ko izdomâjis, tad uz salvetes atzîmçja daþusvârdus vai veselu rindiòu un ðo salveti iebâza vestes kabatâ. Kaut gan viòarokraksts bija ïoti skaidrs, uz salvetçm viòð rakstîja ïoti âtri un citiem nesalasâmi.Tâ uz viòa rakstâmgalda ðad tad parâdîjâs ðâdas ar daþiem vârdiem vaiteikumiem aprakstîtas salvetes.Tçva grâmatu iznâkðanu mçs, mâjinieki, uzòçmâm ar lepnumu un prieku.”Kârlis Skalbe mira sveðumâ 1945. gada 14. aprîlî.Pavaicâjiet skolçniem, kuru Kârïa Skalbes pasaku bçrni lasîja 3. klasç(ja strâdâjuði ar “Zîli”, tâ ir pasaka “Kaíîða dzirnavas”).Kârlis Skalbe rakstîjis arî dzeju. Lûk, viens no viòa dzejoïiem.Dziesmu kalçjsBij man runcis pelçks – malçjs,Pats es biju dziesmu kalçjs,Ceïa malâ smçde mana,Plçðas dûc un âmurs zvana.Mâmiòa ja ïauj mums vaïu,Nâciet, lai jums dziesmas kaïu.Jânîtis lai nâk ar vçjuUn lai plçðas pûð, cik spçju.Pçterît’s mans draudziòð – ak tasBûs mans uzsitçjs uz laktas.Kad tik nepiedeg jums pirksti!Tûliò dzelze metîs dzirksti.Pûtiet çzç sârtu liesmu:Es jums kalðu saules dziesmu.Saule – mûsu mâte labâ,Labi savus bçrnus glabâ.Kausç sniegu, kausç ledu,Puíes dzirdina ar medu.Augðâ tâ starp zvaigznçm valda,Laukâ bçrnus sauc pie galda.Paber bçrniem sârtas ogas,Audzç puíes, briedç rogas.Un pâr birzi – tavus skatus!Izlaiþ savus zelta matus.Bet par sauli nu bûs gana:Sisen’s pusdienu jau zvana.68

Pasaka par vçrdiòuPieturas punkti· Dubultâ dienasgrâmata· Savas rîcîbas prognozçðana· Kârdinâjums· Izlases lasîðana· Darbs grupâs – tçla raksturojums· Pretstati pasakâ· Savstarpçjâ vçrtçðana· Valodas tçlainîba· Salîdzinâjumi· Sava darba paðvçrtçjums (Nepabeigtie teikumi)· Dzîves pamatvçrtîbasJautâjumi un uzdevumi1. Veidojot “Dubulto dienasgrâmatu”, skolçni izrakstîs, viòuprât,svarîgâkos teikumus. Iesakâm skolotâjam pievçrst uzmanîbu tam, vaiskolçni izrakstîjuði arî ðâdus teikumus, par kuriem klasç varçtu diskutçt.· Mâte teica: “Saka jau, saka, ka katra laime esot zemç aprakta: kasprotot, tas atrodot. Tev jau, dçls, viòa pati iekâpusi rokâs. Glabânu! Kas tâdu dabû, tâ mûþam pietiek.”· Viòð (Ansis) mija savu laimi zeltâ un sudrabâ.· Viòam (Ansim) nebij laika pacelt acis: ikkatrs svabads mirklis maksâjavçrdiòu.· Saule gan nebija pçrkama, bet viòâ jau varçja sildîties katrs suns,kas izlaidies gulçja pie vârtiem.· Ikkatrs vârds man maksâ vçrdiòu.· Tâ nobeidza viòð (Ansis) savu dzîvi ar tukðumu krûtîs. Viòa sirdivairs neatrada jauna mîlestîba, un pirkstus, kuri bij raduði tikairaust, vairs nespçja atliekt saldâ devçja vara.9. Pretstatu tabulu iesakâm sâkumâ veidot kopîgi. Rosiniet bçrnusizrakstît gan citâtus, gan domas pateikt saviem vârdiem. Iesakies skolçniemtabulâ nerakstît ïoti blîvi, jo, lasot III daïu, varbût vajadzçs papildinâtierakstus.Varbût lietderîgâk tabulu jau laikus sadalît horizontâlâs rindâs pçcdotâ vai paðu izstrâdâtâ plâna. Ierosmei minçsim arî kâdu piemçrupretstatu tabulas ierakstiem.69

IzskatsDarbsRîcîbaPasakas I daïâ Pasakas II un III daïâAnsis solîja: “Es uzceltusavai mâtei siltuprieþu istabiòu ar sarkanuskursteni uz jumta.Tad pa vakariem viòainebûtu jâsçd tumsâ. Turvara lukturos degtu augstas,baltas sveces kâ mâcîtâjamâjâ un nekad netrûktusâls un maizes ...”Un mâte gâja atpakaï uzsavu tumðo kaktu, kur vçji lodâjapa izdrupuðiem pakðiemun lietus pilçja no caurâ jumta.Reiz dçls viòai bij solîjis siltuprieþu istabiòu. Bet vai nu viòambij vaïas tagad par to domât!Un jaunos namos, ko viòðcçla, bij tik dârgi dzîvokïi – vaitur piederçja bût tik vecam unprastam cilvçkam? ...Raksturaîpaðîbas...Ja nepiecieðams, veidojiet visu tabulu kopîgi, jo skolçniem naviepriekðçjas pieredzes ðâdâ darbâ. Mâcieties kopîgi!10. skançja kaltizâìi elsojakrâsnis zvçroja11. · Viòa namos bij ïauþu kâ ðûnâs biðu.· viòi sakrâja akmeòu ðûnâs daudz draudzîbas un mîlestîbas kâsalda medus· pirksti kâ kukaiòi drebçdami râpoja pa zelta un sudraba gabaliem· viòa domas pastâvîgi grozîjâs ap to (vçrdiòu) kâ zeltkâjainasbites ap asinssarkanu ziedu· Zili un dzelteni tauriòi laidâs no zieda uz ziedu – paði kâ vçjaatrauti ziedi.· klusas, sîkas ûdensstraumes kâ mirdzoði sudraba vaguliòi· ûdens atkal bij maigs un zaïð kâ zâle70

14. Ðî uzdevuma mçríis ir savstarpçjâ vçrtçðana, kuras rezultâtânotiek gan mâcîbu materiâla uzlaboðana, gan mâcîðanâs. Iesakâm mâcîbustundâs bieþâk izmantot daþâdus savstarpçjâs vçrtçðanas metodiskospaòçmienus. Ðo vçrtçðanu nekâdâ gadîjumâ nevajadzçtu saistîtar vçrtçjumu ballçs.17. Kad skolçni pabeiguði teikumus (paðvçrtçjumu), vajadzçtu atvçlçtvçl daþas minûtes, lai pârrunâtu, kâ skolçni jutuðies, kas viòiempalîdzçjis, ko skolçni vçlas turpmâkajâs stundâs utt. Protams, jâievçrobrîvprâtîbas princips. Ðâdâ sarunâ gan skolçni, gan îpaði skolotâjs gûstïoti vçrtîgu informâciju, kas var noderçt, plânojot turpmâko darbu.Labuma meklçtâjsPieturas punkti· Atbilþu prognozçðana – personîgâs attieksmes izteikðana· Emocionâli vçrtçjoðas attieksmes veidoðana· Darbs grupâs – ilustrâcijas, atziòas· Kas tev ir LABUMS?· Pasaku salîdzinâðana· Piecrinde par laimi· Valodas tçlainîbaJautâjumi un uzdevumi8. Ðo uzdevumu varçtu veikt arî rakstiski, interesanti to noformçjot,piemçram:LABUMSLABUMSL – l ...A – a ...B – b ...U – u ...M – m ...S – s ...LABUMS71

Var klasç kopîgi veidot “LABUMA” ziedu vai koku u. c., kur katrsskolçns, arî skolotâjs pievieno savu lapiòu. Vçlams pârrunât veikumu,pafilozofçt, kas ir “LABUMS”.11. · kâ garas zelta lâses no tiem (vezumiem) birst vârpas· melns skurstenis kâ lâcis tup uz jumta· vilinâdama ar acîm, kuras ir zilas kâ jûra12. izkaptis zvanalakta gavilçplçðas ðòâcuguns rûclakta skandzelzs dzirkstîdzirkstis lidoIesakâm darbâ izmantot 3. klases darba lapu komplekta – II GLD1. darba lapu, tikai vârda “grâmata” vietâ jâlieto vârds “pasaka”.Varçtu izmantot arî Jûrmalas Alternatîvâs skolas ieteikto “Stâstakoku”.“Stâsta koks”“Stâsta koku” nevar iestâdît, tas ir jâizveido. Tu vari izveidot “Stâsta koku”,izpildot zemâk dotos norâdîjumus.Ieraksti prasîto attiecîgajâs lînijâs!Uzraksti1) galvenâ varoòa vârdu,2) divus vârdus, kas raksturo stâsta galveno varoni,3) trîs vârdus, kas apraksta, kur notiek stâsta darbîba,4) èetrus vârdus, kas apraksta, ko galvenais varonis cenðas sasniegt,5) piecus vârdus, kas raksturo problçmas, ar kurâm saskaras galvenaisvaronis,6) seðus vârdus, kas stâsta, kâ galvenais varonis sasniedz iecerçto,7) septiòus vârdus, kas apraksta labâko stâsta epizodi,8) astoòus vârdus, kuros tu pasaki, kâpçc tu ieteiktu vai neieteiktu ðo grâmatuizlasît savam draugam!72

Darba lapâ varçtubût uzzîmçts koks,kura fonâ ir astoòinumuri ar attiecîgosvîtriòu skaitu.Darba lapa arîvarçtu izskatîtiesðâda:HANSS KRISTIANS ANDERSENS88.–111. lpp.(darbs 8 stundâm)Pieturas punkti· H. K. Andersens – dâòu pasaku meistars· Neparastâ saskatîðana apkârtnç· Pasaku lugas sacerçðana pçc afiðas· H. K. Andersena pasaku varoòi· Literârâs pasakasPapildinformâcija par Hansu Kristianu AndersenuAndersena nepârtrauktos braucienus (viòð daudz ceïoja) ar pilnâm tiesîbâmvar nosaukt par ceïojumu ne tikai pa pasauli, bet arî pie saviem diþenajiemlaikabiedriem. Jo, lai kur Andersens brauca, viòð vienmçr iepazinâs ar saviemiemîïotajiem rakstniekiem, dzejniekiem, mûziíiem un mâksliniekiem.Tâdas pazîðanâs Andersens uzskatîja ne tikai par dabiskâm, bet pat parpilnîgi nepiecieðamâm. Diþo laikabiedru prâta un talanta spoþums pildîja viòuar paða spçka apziòu.73

Pastâvîgâ satraukumâ, zemçm, pilsçtâm, tautâm un ceïabiedriem nemitîgimainoties, “ceïa poçzijas” viïòos, apbrînojamâs tikðanâs un ne mazâk apbrînojamâspârdomâs pagâja visa Andersena dzîve.Viòð rakstîja visur, kur vien viòu pâròçma rakstîtalkas. Kas var saskaitît, cikdaudz ðvîku viòa asâ un steidzîgâ spalva atstâjusi uz Romas un Parîzes, Atçnuun Konstantinopoles, Londonas un Amsterdamas viesnîcu alvas tintnîcâm!Andersens rakstîja ïoti âtri, kaut arî vçlâk ilgi un piekasîgi laboja savusrokrakstus.Viòð rakstîja âtri tâpçc, ka viòam piemita improvizâcijas spçjas. Andersensbija îsts improvizçtâja paraugs. Strâdâjot viòam apkârt drûzmçjâs neskaitâmitçli un domas. Bija jâsteidzas, lai uzrakstîtu, iekams tie vçl nebija pagaisuði noatmiòas, nebija izdzisuði un paslçpuðies no vçrîgâ skatiena. Jâbût apveltîtamar apbrînojamu asredzîbu, lai uzreiz uztvertu un iemiesotu tçlos to, kas uzliesmoun acumirklî apdziest kâ zibens ðautra pçrkona debesîs.Improvizâcija – tâ ir dzejnieka trauksmaina atsaukðanâs uz jebkuru sveðudomu, uz jebkuru ierosmi no ârpuses, tûlîtçja ðîs domas pârvçrðana tçlu unharmonisku ainu plûsmâ. Tâ iespçjama tikai tad, kad ir bagâtîgs vçrojumu krâjumsun lieliska atmiòa.Konstantîns PaustovskisJautâjumi un uzdevumiIesakâm atsaukt atmiòâ 3. klasç lasîto par Astridu Lindgrçni. Viòa,rakstot savas grâmatas, vispirms tâs stenografçja.Par Hansu Kristianu Andersenu jûs varat izlasît grâmatas HanssKristians Andersens “Pasakas” (Rîga: Liesma, 1987) priekðvârdâ, kâ arîgrâmatâ “UPS Universâls palîgs skolçniem. Literatûra. Mâksla” (Rîga:Juventa, 1997).3. Rakstot lugu, pilnîgi pietiktu ar daþiem dialogiem. Ja kâdam skolçnamir îpaða interese, var, protams, mâjâs brîvajos brîþos uzrakstît arîgarâku ludziòu.CûkgansPieturas punkti· Prognozçðana· Tçlu rîcîbas vçrtçjums· Darbs grupâs – rotaïas sadomâðana· Tçlu raksturojums· Pasakas turpinâjuma sacerçðanaJautâjumi un uzdevumiPçc pasakas izlasîðanas iesakâm skolçniem piedâvât atminçt krustvârdumîklu. Krustvârdu mîklu min pâros. Vienam skolçnam tiek iedota74

krustvârdu mîkla ar atminçjumu ierakstiem horizontâlçs, otram – aratminçjumu ierakstiem vertikâlçs. Visiem ierakstiem ir saistîba ar pasaku.Skolçni viens otram savu mîklu nerâda. Minçðana notiek pakâpeniski.Pirmais skolçns nosauc kâdu sava atminçjuma numuru un uzdoduzvedinoðu jautâjumu no pasakas par ðo atminçjumu. Otrs skolçnsmin. Kad uzminçjis pareizi, ieraksta atminçjumu savâ krustvârdu mîklâ.Turpmâk otrs skolçns uzdod uzvedinoðu jautâjumu no pasakas par kâduno saviem atminçjumiem. Pirmais skolçns min un pçc tam atminçjumuieraksta. Tâ mainoties, abi bçrni atmin krustvârdu mîklu pilnîbâ. Ðâdakrustvârdu mîkla trenç skolçna prasmi formulçt jautâjumu, definîciju,apgalvojumu, turklât pietiekami interesantâ un neparastâ formâ tiksatsaukts atmiòâ pasakas saturs.Mîkla ar ierakstiem horizontâlçs75

Mîkla ar ierakstiem vertikâlçs2., 6., 8., 9. uzd. pildot, var izmantot minçjumu tabulu (sk. “Rokasgrâmatuskolotâjiem” 3. klasei – II 21. lpp.).5. Pçc uzdevuma veikðanas skolçni varçtu izpildît paðvçrtçjumaanketu.Apvelc vai pasvîtro tev piemçroto atbildi!· Es ïoti centos iesaistîties grupas darbâjânç· Es uzklausîju citu viedoklijânç· Es izteicu savas domasjânç· Es iedroðinâju grupas biedrusjânç· Kâ tu juties, veicot ðo uzdevumu?ieinteresçts, dusmîgs, jautrs, apmierinâts, sarûgtinâts, garlaikots76

· Pabeidz teikumus!Man patika, ka ...Galvenais, ko es ...Pasaku “Cûkgans” noteikti var lasît lomâs, kâ arî inscençt.Pieci no vienas pâkstsPieturas punkti· Pârdomu logs· Dzejoïa sacerçðana· Ko nozîmç bût noderîgamTests teksta izpratnes pârbaudei1. Vienâ pâkstî bija· pieci ziròi· èetri ziròi· piecas pupas2. Ziròiem pasaules krâsa mainîjâs· no dzeltenas uz zaïu· no zaïas uz baltu· no zaïas uz dzeltenu3. Ziròi pçc pâksts pârsprâgðanas nonâca· svârku kabatâ· puikas plaukstâ· bçrna mutç4. Pçdçjais zirnis pçc izðauðanas gaisâ nonâca· taisni uz saules· pâri dârza sçtai· uz jumtistabiòas loga apmales5. Sieviete bija· èakla, nabadzîga· èakla, bagâta· nabadzîga, slinka6. Pavasarî vispirms· zirnis aizripoja tâlâk· no ziròa izplauka zieds· no ziròa izspraucâs zaïð stiebriòð77

7. Meitene· cerçja, ka izveseïosies· necerçja, ka izveseïosies· nepriecâjâs par zirni8. Mâmiòa· izravçja ziròu dobi· piesçja zaïo stiebriòu· nepievçrsa zirnim uzmanîbu9. Meitene· pateicâs zirnim par izveseïoðanos· pateicâs mammai par izveseïoðanos· pateicâs pârçjiem ziròiem par izveseïoðanos4. Uzrakstîtos dzejoïus, protams, ieteicams apkopot grâmatiòâ, toatbilstoði noformçjot.Sniega karalienePieturas punkti· Mîlestîba· Pasaku luga· Lugas inscençðana· Sava darba izvçrtçðana, atbildot uz jautâjumiemIesakâm skolçniem izlasît arî H. K. Andersena pasaku “Sniega karaliene”,lai labâk iepazîtos ar ðo darbu, jo luga ir saîsinâts variants.Ja ðo lugu nolemsiet iestudçt, aiciniet palîgos arî skolçnu vecâkus.Viòi ar savu izdomu varçtu kïût par izrâdes dekoratoriem.Kad luga izlasîta, svarîgi bûtu pârrunât siþetu, raksturot varoòus,pievçrst uzmanîbu valodas tçlainîbai.Skolçni varçtu mçìinât katru lugas daïu attçlot krâsâs, pçc tam pamatojot,kâpçc tieði tâdas krâsas izvçlçjuðies.Strâdâjot ar ðo lugu, skolçni var veidot arî “Dubulto dienasgrâmatu”(sk. “Rokasgrâmatu skolotâjiem” 3. klasei – II, 20. lpp.), no katras daïas(ja iespçjams) izrakstot, viòuprât, svarîgâkos teikumus, kâ arî izsakotdomas par ðajos teikumos pausto. “Dubulto dienasgrâmatu” var apvienotar lugas satura attçloðanu krâsâs.78

Darba lapu var iekârtot, piemçram, ðâdi:Roþu dârziòðTeikumiKomentâriÐo laukumuskolçns varizkrâsot lugasdaïai atbilstoðâskrâsâs(pçc izjûtas)ZiemaÐo laukumuskolçns varizkrâsot lugasdaïai atbilstoðâskrâsâs(pçc izjûtas)Ðâdi darbu turpina par visâm daïâm. Noslçgumâ kopîgi pârrunâ veikumu.112.–121. lpp.(darbs 3 stundâm)Kâ tik te visa nav!VIKSPieturas punkti· Viks – latvieðu rakstnieks· Savu izjûtu pauðana· Dabas nozîme cilvçka dzîvç· Humors literârajâ pasakâPapildinformâcija par Viku (Viktoru Kalniòu)Lûk, ko par savu bçrnîbu un skolas laiku raksta Viks.Pamatskolâ man par draugu vairâkus gadus pçc kârtas turçjâs zçns, kasmitinâjâs seðstâvu îres namâ uz Èaka ielas iepretî toreizçjâs Augustînes (vçlâk79

Alauksta) ielas ziemeïu galam, Âdolfs Paegle. Klasç nezinâju otru tik godprâtîgu,taisnîgu un labsirdîgu vîru. Ja kâdam no todienu laikabiedriem vajadzçtupieðíirt patiesi îsta drauga statusu, tad Paîtim (tâ mçs viòu dçvçjâm) jau nukatrâ ziòâ. Mûsu abu attiecîbas varçtu raksturot ar vârdu – simbioze, jo Paîtimar mâcîbâm neveicâs tik spoþi kâ man, savukârt es lepojos ar to, ka mans draugsir viens no klases fiziski spçcîgâkajiem zçniem, pats ar kaut ko tâdu nepavisamneizcçlos, jo agrâ bçrnîbâ un arî vçlâk mani cita pçc citas piemeklçja smagasslimîbas un vienotrreiz atrados, kâ mçdz sacît, uz robeþas.Kâpçc es to stâstu? Tâpçc, ka bçrni vienâ un tanî paðâ vecumâ mçdz bûtvisai atðíirîgi ne vien pçc izskata, svara, temperamenta, bet arî pçc tâ, cik ikviensspçj ðo pasauli ielâgot, apgût vai vismaz iepazît tâs likumsakarîbas....Pamatskola patiesi ieliek pamatus. Pamatus attiecîbu veidoðanai starp gluþisveðiem cilvçkiem. Ja ìimenç bçrns allaþ atrodas tâdâ kâ droðîbas zonâ, tadskola jau ir pirmais poligons, kur plançtas jaunais iemîtnieks iepazîst kaut vai,piemçram, naidîgumu. Bet naidîguma izpausmes, izrâdâs, ir daþâdas. Viena notâm ir skaudîba. Tu man nepatîc tâpçc, ka tev ir kaut kas jauns, kâ man nav.Elementâri.Praktiskajos darbos tika uzdots pagatavot papîrgrieþamo nazi. No koka.Mâjâs pârnâcis un sagaidîjis vakarâ tçvu atgrieþamies no rûpnîcas, pastâstîjupar uzdoto mâjas darbu. Tçvs, notiesâjis vakariòu maltîti un izlasîjis Cîòu (bijatâds laikraksts), izvçlçjâs no aiz plîts niðâ sakrâmçtajâm malkas pagalçm piemçrotâkoun ar kabatas nazi atplçsa platu un biezu skalu. Tûlît sapratu, kapats tâdu rezultâtu nebûtu sasniedzis – ne to iemaòu, ne zinâðanu.“Kâdu tad tu to papîrnazi gribi?” tçvs man uzmeta skatienu. “Uzliec uzpapîra.” Uzlikt uz papîra – tçva valodâ tas nozîmçja nevis uzlikt nazi uz papîraburtiski, bet gan – uzzîmçt. Paòçmu papîra strçmeli, zîmuli un uzvilku iedomâtânaþa formu. Tçvs paskatîjas, pârtvçra manu zîmuli un “uzlika” naþa kontûrasuz skala. Ar pieaugoðu interesi vçroju, kâ skals, kabatas nazim atðíeïotskaidu pa skaidai, pakâpeniski iegûst papîrnaþa veidolu. Gandrîz tâdu paðu uztâfeles bija uzkrîtojis praktisko darbu skolotâjs. Sapratu, ka, paðam darbojoties,bûtu sabojâjis ne vienu vien skalu. Patiesîbu sakot, tçvu no darba pârnâkamgaidot, jau biju nogâjis malkas ðíûnîtî, lai ar cirvi mçìinâtu atðíelt no malkaspagales kaut ko piemçrotu, taèu rezultâts bija tik èâbisks, ka par atrâdîðanutçvam nevarçja bût ne runas.Nu, kad tçva rokâs redzçju topam îsti glîtu darinâjumu, arî pats sakârojupielikt roku.“Varçsi padarboties ar pucpapîru,” sacîja tçvs, piegâjis pie darbarîkuatvilktnes un izòemdams smilðpapîra loksni. Tçvam piepalîdzot, nazis galugalâ izdevâs gluds. Ja nopulçtu, izskatîtos kâ no veikala. Tad izdomâju, ka tâdsbalts, pliks nazis mani neapmierina, un ar krâsu palîdzîbu uzveidoju parakstam. Pat mâte uzteica.Nâkamajâ rîtâ, par skaisto nazi vien domâdams un ticçdams, ka darbs tiksnovçrtçts ar visaugstâko atzîmi, devos uz skolu. Praktiskajâm nodarbîbâm allaþ80

atvçlçja pçdçjo stundu. Nazi biju jau parâdîjis vienam otram un turçju to solaplauktâ. Pçc kâda no starpbrîþiem, ienâcis klasç un apsçdies solâ, iebâzu rokuplauktâ, lai pârliecinâtos, vai nazis ir. Nazis bija gan, bet... apliets ar tinti.Mans todienu blakussçdçtâjs (vârdâ nesaukðu) nebija atnesis tik glîti nostrâdâtupapîrnazi, kâds bija man. Kad pienâca praktisko nodarbîbu stunda,pastâstîju, nazi râdîdams, ka tintes traipu atklâju pçc starpbrîþa. Pieteicâs klasesbiedri,kas apgalvoja, ka no rîta redzçjuði nazi nenotraipîtu. Mans nazis nopelnîjapiecnieku (tâlaika visaugstâko novçrtçjumu). Mana blakussçdçtâjaveikums – tikai trijnieku. Vçl ilgi sâpçja sirds par klasesbiedra nodarîjumu. Esviòam neko neteicu, taèu rûgtums palika. Visvairâk þçl bija paða naþa, jo tasnepavisam nebija vainîgs. Atcerçjos, ar kâdu rûpîbu tçvs to darinâja – cik nogurisviòð vakaros atgrieþas mâjâ no darba.Krietnu laiku vçlâk manî radâs blakusdoma, ko gan nevienam neizpaudu,proti, varbût manam sola biedram mâjâs nebija palîga pie naþa pagatavoðanasun vîram nâcâs pûlçties vienam paðam? Ja tâ, tad diez vai mans nazis bûtuiznâcis labâks, ja to bûtu nâcies darinât man paðam no sâkuma lîdz galam. Vçlvçlâk ienâca prâtâ, ka mana sola biedra ìimenç bçrnu audzinâðana, iespçjams,bija nostâdîta pareizâk....Un tad – nepârspçjamais laiks, kas iesâkâs ar lasîtprasmes apgûðanu! Pasaulestrauji sâka atklât mums savus noslçpumus, un mçs, alkatîgie mazgadîgiepçtnieki, par varîtçm lauzâmies iekðâ piramîdas labirintâ, ik pçc jauna pagrieziena,negaidîti pârsteigti, iesaukdamies: Ai! Latvieðu un cittautu pasakas, íiparupiedzîvojumi, Slavenais pîlçns Tims, Doktora Dûlitla gaitas, Ko es redzçju,Meþa avîzes, Robinsons Krûzo, Margaritas Stârastes Ziemassvçtku nakts,Maksis un Morics, brînumu pilnie K. Èukovska dzejoïi, Kapteiòa Granta bçrni(bet vai Staburaga bçrni par matu neinteresantâki?), Jaunîbas Teku sçjumi,þurnâli Atpûta un vçl, un vçl, un vçl – mums nekad nebija diezgan! Un tas bijatikai sâkums, impulss – grâmatâs atklâto un izjusto tûlît vajadzçja uzmodelçtîstenîbâ, un tâ dzima mûsu rotaïas. Par Robinsona salu pârtapa Zvaigþòu ielas29 lielais dârzs, ziemâ istabas krçsli un dîvâni pârvçrtâs kuìos, tçva radiodetaïukomplekti – Bagâtîbu salas dârgumos, bet vasarâs, kuras vadîjâm Dikïu Morçnos,mûsu izgudrotos nosaukumus, bieþi vien aizgûtos no þurnâliem un grâmatâm,ieguva tuvçjâs birztalas nostûri. Nosaukumus pieðíîrâm pat insektiem.Atceros – kad kûtsaugðâ ieveda jauno sienu, tas mudþçja no sîkajâm pïavasdzîvîbiòâm, kas neïâva iemigt. Knosîjâmies, kasîjâmies, jo kukainîði lîda, loþòâjapa mûsu augumiem, droði vien brînîdamies un pçtîdami, lîdz beidzottikâm izvesti no pacietîbas, metâm segu nost ar saucieniem: “Vai liksiet mierâ,visâdi snuíainie, trîslçcçji un kukaiòblusas!”Galvenais – trîslçcçji! Nezinu, kâ tas vârds ieðâvâs prâtâ, bet tur nu tasbija un palika. Trîslçcçji. Kâ tâdi trîssoïlçcçji vieglatlçtikâ. Snuíainos vçl tagadatpazîstu siena laikâ, bet kukaiòblusas... Vai arî kukaiòiem ir blusas?...Mçs ar brâïuku! mûsu spçles!...81

Viena no visaizraujoðâkajâm bija tâ saucamâ “ieòemðana”! To, protams,izgudrojâm paði. Îstenîbâ spçle ir pavisam vienkârða – pârðíirot ilustrçta þurnâlalapu, aði ar pirkstu jânorâda uz attçlu, kurð patîk vislabâk.“Es ieòemu ðito!”“Es to!”Un tûlît seko pçtîðana, izvçrtçðana – kuram paveicies vairâk, kuram ne tikdaudz. Un to smieðanos, ja brâïuka bilde iegadîjâs neinteresanta, “nevçrtîga”!Bet tâ bija labdabîga smieðanâs, jo nâkamajâ lappusç smçjçjam varçja nepaveikties,“ieòemðana” bija jâizdara zibenîgi (saskaòâ ar spçles noteikumiem)....Bçrnîbâ mana vislielâkâ îstenîba bija Robinsons Krûzo. Kur es to atradu?Grâmatâ! Grâmata ir viena no pasaules diþâkajâm burvîbâm, daudz diþâka parnomoda îstenîbu, diþâka par cilvçka mûþu, jo pârspçj to laikâ un telpâ. Varçtusacît, ka grâmata ir piefiksçts sapnis. Grâmata un sapnis – tas skan lîdzvçrtîgi.Ja man vaicâtu, kur es vçlçtos atrasties, pamosties no îstenîbas... Uzminiet,kâda bûtu mana atbilde. Uzminiet nu!Pasaka par oliPieturas punkti· Ceïojuma karte pçc pasakas satura· Pasaules izzinâðana· Piedzîvojuma aprakstîðana“Bçrnu rakstnieki stâsta par sevi” (Garâ pupa, 2000)Jautâjumi un uzdevumi2. Zîmçjot oïa ceïojuma karti, skolçni, kur iespçjams, varçtu izmantottopogrâfiskâs zîmes. Lîdz ar to veidotos saikne ar dabas zinîbâs apgûto.Karti var zîmçt arî, izmantojot kâdus paðu izdomâtus zîmçjumus. Jebkurâgadîjumâ svarîgi, lai bçrni pierakstîtu klât, kas tâ ir par vietu. Jakarti veido plaðâku, var papildus îsi konspektîvi pierakstît, kas konkrçtajâvietâ ar oli notiek. Protams, nav zinâmi virzieni, kâdos olis irceïojis, lîdz ar to debespuðu norâdes nav svarîgas. Kad karte izveidota,to ïoti veiksmîgi var izmantot, lai pastâstîtu par oïa ceïojumu.Oïa ceïojumâ bija ðâdi objekti.JÛRA ä MEÞS ä CEÏÐ ä PUTNA LIGZDAOLU KASTE TV PILSÇTA CEÏÐ LAUKIääVEIKALS ä LAUKI ä MEÞS ä CEÏÐääää82

Kâ vçl izmantot ðo oïa ceïojuma karti? Kartç ar numuriòiem varçtuapzîmçt katru objektu, pçc tam rîkot IZLOZI. Arî tekstâ olis pabija TVun piedalîjâs IZLOZÇ. Izlozei vajadzçtu sagatavot izlozes bumbiòas (galdatenisa bumbiòas vai ko citu), uz kurâm uzrakstîti tie paði numuriòi,kas kartç. Skolçni (viens vai pâros) izlozç vienu bumbiòu un atkarîbâno tâ, kuru numuriòu izlozç, veido stâstîjumu par vietu, kurâ olis pabijis,turklât stâstîjumâ izmanto ne tikai pasakâ pausto informâciju, betnedaudz stâstîjumu “apìçrbj”, iztçlojoties un pastâstot sîkâk, kas ar olikonkrçtajâ vietâ varçja notikt.4. Nepiecieðams pârrunât vârda “cilts” nozîmi. Kâ saprast – “oïucilts”?Papildus bûtu vçrts pârrunât, kâ skolçni saprot tekstâ minçtos teicienus:· ka neiziet plâni,· labu galu tas neòems,· ripoja nauda.Varbût skolçni paði var tekstâ sameklçt teicienus, kurus bûtu nepiecieðamsskaidrot. Te atkal varçtu izmantot zîmîtes.Tekstâ autors raksta par jûras balsi, kas sastâvçja no viïòu skaòâmun kaiju valodâm.Lai akcentçtu dzirdes gleznas, kâ arî valodas bagâtinâðanas nolûkâskolçni varçtu rakstît neliela formâta radoðus darbiòus, piemçram, parmeþa balsi, skolas balsi, lauku sçtas balsi, lielveikala balsi u. tml.Papildus iesakâm rakstît “Dzîvo dzejoli” (pçc Sorosa fonda kursu“Lasîðana un rakstîðana kritiskâs domâðanas attîstîðanai” materiâliem)par oli.Rakstot dzejoli, var rakstît vârdus, vârdu savienojumus vai teikumus.Skolçniem jâcenðas pçc iespçjas vairâk iztçloties, kâds tad ir olis. Vçlams,lai skolotâjs iepriekð katram skolçnam sagatavotu “dzejoïa shçmu”.1. Vârds2. Kâdas èetras pazîmes raksturo oli?3. Kâ mâsa, brâlis, draugs utt. ir olis?4. Ko olis mîl?83

5. Kâ jûtas olis?6. Kam vajadzîgs olis?7. No kâ baidâs olis?8. Kam sevi veltî olis?9. Ko olis gribçtu redzçt?10. Kur dzîvo olis?11. Uzvârds olimÐo “Dzîvo dzejoli” skolçni raksta, gan izmantojot tekstu, gan arî pçcsavâm izjûtâm. Pirmajâ rindâ “Vârds” jâraksta “olis”, jo dzejolis taèu irpar oli. Savukârt rindâ “Uzvârds” skolçni raksta sinonîmu vârdam“olis”.Kâ jûs saprotat, ðis nav dzejolis tradicionâlajâ izpratnç. Te nav jâbûtatskaòâm, vienotam ritmam utt.Noslçgumâ skolçni, kuri vçlas, Autora krçslâ var nolasît savus dzejoïus.“Dzîvo dzejoli” var rakstît arî pçc citu tekstu lasîðanas, kâ arî izmantotklases audzinâtâja stundâ, runâjot par çtiskâm vçrtîbâm u. c.Matemâtikas stundâ, piemçram, – par kvadrâtu, latvieðu valodas stundâ,piemçram, – par lietvârdu utt. var rakstît “Dzîvo dzejoli”.84

Zilais putniòðMîïdziesmiòaZîlîtes ziòaDzejoïvilciensKas patîk naudai?GalvenâPieturas punkti· Dzejoïu sacerçðana· Dziesmas ar Vika vârdiem· Ìimenes pieredzes aktualizçðana· Savu domu izteikðanaJautâjumi un uzdevumi2. Varbût dzejoli par sauli skolçni varçtu pierakstît interesantâ formâ,lîdzîgi kâ mâcîbu stundâs, kad iepazinâs ar Mâra Runguïa dzejoïiem.Mçs piedâvâjam skolçniem, rakstot dzejoli, katru rindiòu iesâkt arvienu no vârda “saule” burtiem. Protams, var arî katru vârdu rindiòâsâkt ar vienu un to paðu burtu, bet tâ uzrakstît dzejoli bûs diezgan grûti.Par sauli varçtu rakstît arî “Dzîvo dzejoli”.5. Katrs skolçns uz lapiòâm uzraksta, kas viòam ir· galvenais,· sirsnîgâkais,· svarîgâkais,· nozîmîgâkais.Neierobeþojiet skolçnus un mudiniet viòus aprakstît ne tikai lietas,bet arî procesus, abstrakcijas u. tml., nopietni apdomâjot. Pçc tam grupâsskolçni varçtu iepazîstinât cits citu ar uzrakstîto, pamatojot savuviedokli.Darbu turpinot, visi skolçni (arî skolotâjs) varçtu nosaukt paða uzrakstîtâsvçrtîbas, un tâs vajadzçtu pierakstît uz tâfeles vai lielâmlapâm, grupçjot: galvenais, sirsnîgâkais, svarîgâkais, nozîmîgâkais.Turpmâkajam darbam varçtu bût vairâkas iespçjas.· Varbût ir kâds ieraksts, kas atkârtojas vai ir lîdzîgs visos sarakstos.Tad skolçni varçtu meklçt, kas ir kopîgs visiem sarakstiem, padiskutçtpar to un varbût nonâkt pie secinâjuma, ka galvenais,sirsnîgâkais, svarîgâkais, nozîmîgâkais ir kaut kas viens, katramsavs.· Iespçjams no katra saraksta individuâli izvçlçties 3–5 vçrtîbas, pçctam grupâ vienoties par grupas 3–5 vçrtîbâm (vçlâk arî klasç), betnevajadzçtu par katru cenu panâkt ðo vienoðanos, jo var taèu85

gadîties, ka katram ir kaut kas tik ïoti individuâls, ka nav iespçjamsvienoties. Svarîgi, lai skolçni pamatotu savus viedokïus.Iespçjamas arî citas vçrtîbu spçles.122.–130. lpp.(darbs 3–4 stundâm)ANDRA NEIBURGAFragments no grâmatas “Tille un Suòu vîrs”Pieturas punkti· Andra Neiburga – latvieðu rakstniece· Cilvçku savstarpçjâs attiecîbas· Tçlu salîdzinâðana· Suòi – uzticamâkie cilvçka draugiLasot stâstu, jâpievçrð uzmanîba mazâs Tilles izjûtâm. Tille ir ïotinelaimîga, jo viòa ir zaudçjusi mâmiòu un palikusi viena. Tille, izmisumadzîta, dodas pie vienîgâ mâjas iedzîvotâja Suòu vîra un viòa suòiemMûka un Prinèa.Pirms fragmenta lasîðanas ieteicams noklausîties stâsta ievaddaïu.Kâdâ pilsçtâ dzîvoja dîvains vîrs. Tam vîram nebija ne sievas, ne bçrnu, nedraugu, ne draudzeòu, viòam bija tikai mazs vienistabas dzîvoklîtis pagrabastâvâ, divi suòi un kaíis. Nams, kurâ atradâs vîra dzîvoklis, patiesîbâ bija vecskoka bûcenis, sen paredzçts nojaukðanai, un lielâkâ daïa nama iedzîvotâju jaubija pârvâkuðies uz dzîvi citos pilsçtas rajonos jaunâs mâjâs. Viòu pamestajosdzîvokïos tikai vçjð klejoja iekðâ un ârâ caur izsistajâm logu rûtîm un peles unþurkas skribinâja vecas grâmatas un avîzes. Daþam varbût ne visai patiktumitinâties tâdâ tukðâ mâjâ, kur neskan cilvçku balsis un bçrnu smiekli, kursestdienu vakaros neklaigâ radio un svçtdienâs trepju telpâs neizplûst cepeðuun sutinâtu kâpostu smarþas. Bet mûsu vîrs, kâ jau teicu, bija dîvains vîrs, unlikâs – jo vairâk iedzîvotâju pamet veco namu, jo apmierinâtâks viòð kïûst. “Nu,nu,” viòð mçdza teikt saviem suòiem un kaíim, kad no vecâs mâjas izvâcâskârtçjâ ìimene, “drîz mçs te paliksim vieni paði, un es vis nedomâju, ka tuvâkâlaikâ mûs kâds te traucçs.” Tâ vîrs teica, jo viòð labi zinâja, ka celtniekiempietiek darba citâs pilsçtas vietâs un pamestais nams, vietçjo iesaukts par “brûnomâju”, ar savâm tukðajâm logu acîm ðai nomalç var vçl nostâvçt ne vienu viengadu, mçmi runâjot par cilvçku nolaidîbu un vienaldzîbu.Tâ nodomâjis, vîrs apsçdâs savâ vienîgajâ krçslâ un uz veca, noskaòota akordeonauzvilka skumju melodiju, un abi suòi, acis pievçruði, dziedâja lîdzi ðodziesmu bez vârdiem.86

Man jums jâpastâsta, ka vîrs no vecâ nama nekur nestrâdâja un vecais akordeonsbija viòa vienîgais peïòas avots. Kad mâjâs vairs nebija nekâ vairâk kâsakaltuðas maizes doniòas un suòiem vçderi jau pierâvuðies gluþi pie mugurkaula,vîrs òçma savu akordeonu un devâs uz pilsçtu. Tur viòð spçlçja gâjçjutuneïos, tukðu cepuri priekðâ nolicis, un steidzîgi garâmgâjçji, pat neapstâdamies,lai uzklausîtu, ko stâsta smeldzîgâs melodijas, meta viòa cepurç baltasun sârtas naudiòas. Daþreiz vîram veicâs, un viòð atgriezâs mâjâs, sapircis pârtikuveselai nedçïai, tad suòi dabûja katrs pa trauslam teïa kaulam, bet kaíiszivi – gandrîz tik lielu kâ pats. Tomçr bieþâk gadîjâs, ka vîrs atgriezâs noskumisun gandrîz tukðâ, jo cilvçki bija gâjuði viòam garâm nodurtâm acîm, galvasapkaklçs ierâvuði, katrs pats savu rûpju un domu pâròemts. Visbieþâk tâ notikalietainâs, drçgnâs dienâs, un tâdu dienu zemç, kurâ vîrs dzîvoja, nebija mazums.Suòi mâcçja noteikt, kâ saimniekam veicies, vçl viòam tikai pâr pagalmunâkot un nama ârdurvis verot. Tâdâs reizçs viòi nemetâs saimniekam pretim,priecîgi smilkstçdami, bet sagaidîja to, skumji guïot, galvas uz íepâm nolikuði,un raudzîjâs viòâ grûtsirdîgi mierinoðiem skatiem.– Ðvaki ðodien, mîlîði, ðvaki, – vîrs teica, un suòi lîdzjûtîgi nopûtâs.Suòi bija jau krietni pusmûþâ un daudz savâ dzîvç pieredzçjuði. Viòi bijasatikuði gan labus, gan ïaunus cilvçkus, gan dzîrojuði, gan badu cietuði, ungalvenâ atziòa, pie kuras viòi bija nonâkuði savâ suòa mûþâ, bija tâ, ka vîrs,viòu saimnieks, tomçr ir labâkais un uzticamâkais no visiem vîriem zemes virsû,un, kamçr vien viòi visi var bût kopâ, ir labi tâ, kâ ir.Vîrs saviem suòiem bija ielicis skaistus un neparastus vârdus, – Princis unMûks tos sauca, lai gan viòu rados nebija ne karaïu, ne bîskapu un pat ne kâdagodalgota sugas ciltstçva. Mûks bija liels, melns suns stâvâm ausîm un gredzenâsagrieztu asti. Ja nebijis ðîs astes, viòu varçtu noturçt par vilku sugas suni, jotam bija spçcîgas krûtis un masîvas íepas, un purns gluþi kâ vilkam. Spalvagan tam bija viscaur ogïu melnumâ, kâ vilku suòiem nemçdz bût, un acis –dzintara krâsâ, kas dîvaini kontrastçja ar melno spalvu. Varbût neparastâs krâsasdçï varçja likties, ka viòa skatâ jauðama neuzticîba un viltîba un reizçmuzliesmo meþa zvçra neapvaldîtais niknums. Jâ, iespçjams gan, ka tâds bija arîMûka raksturs. Viòð neuzticçjâs nevienam, izòemot savu saimnieku, un arî tampakïâvâs ar paðcieòas pilnu nosvçrtîbu. Viòa dabâ bija kas padrûms un smagnçjs,viòð nemçdza skaïi izrâdît ne prieku, ne pateicîbu, un ne reizi mûþâ tasnebija diedelçjis saimnieka glâstu vai labu vârdu. Klusçjoðs un nekustîgs viòðstundâm varçja gulçt pie saimnieka kâjâm aizvçrtâm acîm, tikai ausîm reizçmviegli un jutîgi ietrîsoties, kas liecinâja, ka Mûks neguï, Mûks nav dumji unbezrûpîgi aizmidzis, kâ palaikam to mçdz darît izlutinâti un labi paçduði sugassuòi lepnos dzîvokïos, kuri jûtas tâ, it kâ saimnieks sargâtu viòus, nevis otrâdi.Nç, Mûks sargâja saimnieku, un to viòð uzskatîja par savas dzîves galveno uzdevumuun sûtîbu. Ja gadîjâs, ka vîra dzîvokli apmeklçja kâds cilvçks (tas gannotika ârkârtîgi reti), tad Mûks ne mirkli nenolaida no viesa savu dzintarainoacu skatienu un modri sekoja katrai kustîbai, pat katram izteiktam vârdam.87

Liekas, ka Mûks saprata cilvçku valodu, vçl vairâk – viòð varbût mâcçjasaklausît cilvçka balsî arî to, kas vârdos paliek nepateikts. Jo kâ gan citâdi viòðreiz bûtu uzbrucis jaunam puisietim, kurð teicâs esam ûdensvada meistars unrunâja tik laipnâ un pieglaimîgâ balsî, un râdîjâs tik draudzîgs – lîdz brîdim,kad Mûks bez kâda brîdinâjuma ieklupa tam rokâ, kuru puisietis bâza kabatâ,– un tam no kabatas izvçlâs asaru gâzes baloniòð. Tolaik daudz tâdu slamstumçìinâja tikt pie vieglas peïòas, iekïûstot dzîvokïos, apdullinot saimniekus argâzi un pçc tam aplaupot. Un vçl tajâ laikâ pilsçtâ klîda valodas, ka ubagi – tiegan esot bagâti, pa simt rubïiem dienâ lçtticîgi ïautiòi sametot viòu caurajâscepurçs! Nezinu, nezinu, varbût bija pilsçtâ arî tâdi ubagi, bet mûsu vîrs tâdsnebija, un velti sârtvaidzis slamsts kûlâs uz ðo nomales dzîvoklîti un ïâvaMûkam sakost sev roku.Tâds bija Mûks.Princis tâds nebija.Princis bija liels krçmkrâsas suns garu, lçkðíainu spalvu. Viòð bija tâ noaudzis,ka viòa galvâ nevarçja saskatît ne acu, ne ausu, kâ ar aitas vilnu apaugusifutbola bumba tâ izskatîjâs, un pats viòð ðïûkâja pa istabiòas grîdu kâmilzîga bonierçjamâ birste. Kad viòð gulçja, bija grûti noteikt, kur ðim radîjumampriekða, kur (atvainojiet) pakaïa. Seviðíi, ja viòð ar íepu bija piesedzissavu melno, mitri spîdîgo degunu, kas pa gabalu darîja viòu lîdzîgu leduslâcim.– Kad es kïûðu bagâts, – mçdza teikt vîrs, – es nopirkðu tev platu, sarkanukaklasiksnu ar îstiem kalnu kristâliem, un tad tu patieðâm bûsi Princis... Bettik bagâts, lai nopirktu siksnu ar dimantiem, es nekad nebûðu, – viòð vçl piemetinâjapats sev.Raksturâ Princis bija daudz nenosvçrtâks un maigâks nekâ Mûks. Viòð vairâkuzticçjâs cilvçkiem, labprât dauzîjâs kâ nepieaudzis kucçns un reizçm uzmâcâssaimniekam ar, Mûkaprât, necienîgu mîlestîbu, mçìinâdams ieraustiestam klçpî, laizot muti un visâdi citâdi valðíçjoties. Mûks tâdâs reizçs nicîginovçrsâs. Viòam bija kauns par tik neapvaldîtu Prinèa uzvedîbu un reizç arîmazs greizsirdîbas velniòð ieknieba sirdî – vai tieðâm saimnieks tâdu buèoðanosun mîlçðanos varçtu noturçt par îstu, dziïu un patiesu mîlestîbu, mîlestîbu lîdznâvei, tâdu, kâ juta Mûks.Tests teksta izpratnei1. Nams, kurâ dzîvoja Suòu vîrs, bija paredzçts nojaukðanai.2. Suòu vîrs bçdâjâs, kad nama iedzîvotâji pameta veco namu.3. Vecais vîrs nekur nestrâdâja, un akordeons bija viòa vienîgais peïòasavots.4. Suòi nemâcçja noteikt, vai saimniekam veicies.5. Suòi bija jauni un nepieredzçjuði.6. Mûks bija liels, melns suns.7. Mûks neuzticçjâs nevienam, izòemot saimnieku.8. Princis bija nosvçrtâks un skarbâks nekâ Mûks.88

Jautâjumi un uzdevumi3. Ðo uzdevumu ieteicams veikt rakstiski un salîdzinât ar klasesbiedruveikumu.5. Jânonâk pie viena kopîga viedokïa.131.–139. lpp.(darbs 4–5 stundâm)GUNTIS BERELISFragments no grâmatas “Agnese un Tumsas Valdnieks”Pieturas punkti· Guntis Berelis – latvieðu rakstnieks un literatûrkritiíis· Labâ un ïaunâ cîòa· Smieklu vara· Valoda – darbîbas dinamikas atspoguïotâja· Salîdzinâjumi· PaðvçrtçjumsPirms fragmenta lasîðanas skolotâjs nolasa “Laikaveèa stâstu”.Laikaveèa stâstsTais tâlajos laikos, kad tika izstâstîta pirmâ pasaka, radâs ðî zeme. Tâ irvieta, kur notiek pasakas un rodas jaunas pasakas, kur dzîvo un satiekas pasakuiemîtnieki. Kopð tâ laika te ir krâjuðâs un vairojuðâs visas iespçjamâspasakas: izstâstîtâs, uzrakstîtâs un pat tikai izdomâtâs. Pasaku sakrâjâs tikdaudz, ka tâs saskârâs un saaudâs savâ starpâ, un sâka patstâvîgi veidot jaunaspasakas. Pamazâm saradâs burvji un karaïi, princeses un raganas, rûíi un milþi,bârenîtes un treðie tçvadçli, pûíi un visâdi jokaini pasaku dzîvnieciòi, varenistiprinieki un ûdensvîri, laumas un fejas, tâpat arî pasaku pilsçtas un pilis,pasaku kalni, alas, upes, jûras, vientuïas salas un bezgala daudz kâ cita. Turklâtneviens nezina, kas dzîvo un kas notiek tâlajâs aizkalnu alâs. Mûsu zemes paðâvidû ir Pilsçta, bet Pilsçtas vidû – Pils, kurâ parasti pulcçjâs galvenie burvji unkaraïi. Man pat liekas, ka viòu bija pârlieku daudz, ðo burvju un karaïu, un viòivairâk maisîjâs cits citam pa kâjâm un strîdçjâs savâ starpâ nekâ nodarbojâs arsvarîgâm lietâm. Varçtu teikt, ka mûsu zeme bija ïoti laimîga zeme, jo, kâzinâms, visâm pasakâm ir laimîgas beigas. Bet ir arî citas, ïaunas un neìçlîgaspasakas, un tâs ir briesmîgas, riebîgas un ðausmîgas tikai tâpçc, lai tâdas bûtu.Îstenîbâ ïaunâs pasakas ir ïoti garlaicîgas un neinteresantas, jo tajâs nemitîgikaujas un plçðas visâdi briesmoòi – un tâ viòi kaujas bez gala. Un, lûk, lai ðîsïaunâs pasakas neaizklîstu pasaulç un netraucçtu cilvçkiem dzîvot, tâs tika89

iesprostotas ïauno pasaku zemç. Tâ tas ritçja gadu tûkstoðiem. Visas pasakasaizvien beidzâs laimîgi, un neviens pat nenojauta, ka pasakâm varçtu bût arîsliktas beigas. Visi bija aizmirsuði par ïauno pasaku zemi. Bet tad pienâca brîdis,kad daþiem briesmoòiem izdevâs atrast spraugu un ielauzties pie mums.Tiesa, mûsu zemç bija pietiekoði daudz burvju un balto magu, lai patriektujebkuru iebrucçju, un tâ tas arî bûtu noticis ðoreiz, ja vien...Ja vien briesmoòi nebûtu atraduði sabiedroto – ïauno tumsu, kas ieradâslîdz ar viòiem. Ïaunâ tumsa ir pilna ar moðíiem, kurus sauc par Laikarijçjiem,un tie nu patiesi ir visïaunâko pasaku cienîgi neradîjumi. Tie uzreiz aprija laikuun rij joprojâm – viss laiks saplûst Laikarijçju nepiepildâmajâs rîklçs. Acumirklîapstâjâs Pilsçtas Lielais Pulkstenis, apstâjâs kabatas pulksteòi, rokas pulksteòi,sienas pulksteòi, kamîna pulksteòi un visi citi pulksteòi, kâdi vien pasaulçbija. Tas nebûtu nekas briesmîgs, jo es protu salabot jebkuru bojâtu laikrâdi.Tomçr ne jau pulksteòu mehânismi bija vainîgi – vairs nebija paða laika,ko skaitît! Pat saules pulksteòi vairs nedarbojâs, jo, laikam sastingstot, apstâjâsarî saule, saðíîda sîkâs drusciòâs, kas izklîda pa visu pasauli. Ðîs saules atliekascilvçki iedçvçja par liesmekïiem un sâka no tiem baidîties, domâdami, ka liesmekïito vien grib, kâ nodedzinât viòu mâjas. Bet liesmekïi nav ïauni – tie tikaiir pieraduði pie cilvçkiem un mîl uzturçties mâjokïu tuvumâ. Un tâpçc ïaudisnepârtraukti vajâ liesmekïus, gan nespçdami tiem neko nodarît. Savukârtliesmekïiem ir iepaticies cilvçkus kaitinât, piemçram, sapulcçties lielâ barâ,ielîst kâdâ mâjâ un tad izlikties, ka patieðâm grib to nodedzinât. Tie lieliskijûtas visur, kur ir liela burzma un sajukums. Bet mums tagad vairs nav saules,drûma krçsla valda pat paðâ dienas vidû, un no debesîm saules siltuma vietâmiglo nerimstoðs lietus.Viens no ïauno pasaku zemes briesmoòiem nosauca sevi par Tumsas Valdnieku,apmetâs Pilî un sâka valdît. Aizmiguðie cilvçki klausa uz vârda tam, kurðviòiem kaut ko pavçl, un tic visam, kas tiek stâstîts. Tâpçc Tumsas Valdniekamir ïoti viegli valdît. Viòð sasauca Pils sargkareivjus un paziòoja, ka tagad viòð irto pavçlnieks. No tâ brîþa sargkareivji pârvçrtâs paklausîgos Tumsas Valdniekakalpos, kas dara visu, ko viòð liek, un nemaz nedomâ, vai darîtais ir ïauns vailabs. Pçc tam Tumsas Valdnieks paziòoja, ka viòð ir visas pasaules tumsas pavçlnieks,un stingri noliedza cilvçkiem naktîs iziet no mâjâm, klaiòot pa meþiemvai nokâpt pagrabos. Meþi, lauki un pagrabi pagaidâm vçl ir brîvi no Laikarijçjiem– to nav tik daudz, lai aizpildîtu visu pasauli. Tumsas Valdnieksnegrib, ka cilvçki tumsâ ilgi paliek vieni – ja nu kâds piepeði atmostas untuvumâ nav Laikarijçju, kas viòu atkal iemidzinâtu? Turklât Valdnieks zinaGrâmatâ ierakstîto paredzçjumu: Tumsas Valdnieka nâve atnâks naktî, notumsas. Tâpçc viòð briesmîgi baidâs no îstâs, parastâs tumsas, un tâpçc viòðPilî visus kaktus ir piepildîjis ar Ïauno tumsu, bet durvis uz pagrabiem stingrinoslçdzis. Un tâpçc viòð baidâs arî no visiem parastâs tumsas iemîtniekiem –pûcçm, sikspâròiem, naktstauriòiem, kaut arî pûlas iegalvot, ka nakts lidoòi irviòa kalpi. Valdnieks gaidît gaida, kad Ïaunâ tumsa bûs pâròçmusi visu pasauli,jo tad viòð beidzot varçs justies droðîbâ.90

Mûsu smalkie un stiprie Pils sargi – kâdi viòi tagad izskatâs? Kâdreizspoþâs bruòas sarûsçjuðas, ieroèi salauzti vai pazuduði, nav jau vairs ieroèumeistaru, kas prastu tos salabot vai pagatavot jaunus. Lepnâ Pils pamazâmbrûk kopâ, jo mûrnieki, jumiíi un citi meistari aizmirsuði savu amatu, nemaznerunâjot par to, ka pat visnemâkulîgâkais burvis, ja vien viòu izdotospiespiest nodarboties ar tâdâm ikdieniðíâm lietâm, varçtu uzcelt Pili no jaunatukðâ vietâ ar vienu burvju nûjiòas mâjienu. Bet burvju nûjiòas mitrumâsatrunçjuðas, burvju paklâjus un cepures saçduðas kodes, un visâdi citi burvjurîki pârvçrtuðies nekam nederîgâs lietâs. Pils aizsarggrâvî ûdens izsusçjis, joneviens nemâk salabot slûþu ierîci, kas ielaiþ ûdeni no upes. Paceïamais tiltsjau sen vairs nav paceïams. Mâjas lçni sabrûk, ielu bruìi izspârda zirgu pakavi,akas izsusç, Pilsçtas mûrî izdrûp milzu robi... Kâdreiz Pilî cauru nakti lîdzpaðam rîtam notika varenas pasaku balles, kuru gaitâ notika brînumi un radâsjaunas pasakas, bet tagad lielâkâ daïa telpu ir pamestas un pieputçjuðas, joTumsas Valdnieks apdzîvo tikai mazu Pils daïu. Pasaku zeme ir pârvçrtusiesposta zemç, un drîz vairs neviena pasaka nebeigsies laimîgi.Man izdevâs patverties no Laikarijçjiem Lielâ Pulksteòa pagrabâ, un pagaidâmes te esmu droðîbâ, jo neviens nezina, kur mani meklçt, un, ja arî zinâtu,nemâcçtu atvçrt slepenâs durvis. Cauri tâm pat Laikarijçji nespçj izkïût. Tâ este sçþu un gaidu, aizmidzis gan neesmu, tomçr kaut ko lîdzçt nespçju.– Bet, kâ redzu, – Laikavecis pamâja Lielajam, – ðeit ir vçl viens atmodinâtscilvçks. Agnese ir atnâkusi no citas pasaules, kur pasakas ir izdomâtas un kurarî Laikarijçji varçtu bût tikai izdomâti. Tâpçc ðeit, kur pasakas ir îstas, Laikarijçjiemnav pâr viòu varas. Un tâpçc viòai izdevâs atmodinât lielo cilvçku –bet tikai uz laiku. Tiklîdz Agnese vairs nebûs blakus, un viòa taèu var aizietjebkurâ brîdî, lielais cilvçks tikai îsu mirkli spçs pretoties Laikarijçjiem.Tomçr tas vçl nav labo pasaku gals. Es jau teicu, ka gaidîju jûs. Es zinâju,ka jûs nâksiet, jo ir Grâmata, un tajâ ir visas pasakas, kâdas vien iespçjamsizdomât, tur ir mûsu zemes vçsture un arî tas, kas vçl tikai notiks. Grâmatâ irrakstîts – ðos vârdus es izlasîju sensenos laikos, kad vçl nesapratu, ko tie nozîmç:nâks mazâ meitene, nâks lielais cilvçks un nâks putns, un Tumsas Valdniekstiks padzîts.Jautâjumi pârrunâm1. Kâda bija laimîgo pasaku zeme?2. Raksturo ïauno pasaku zemi! Vai arî tu esi lasîjis vai skatîjies TVkâdu ïaunu pasaku? Pastâsti!3. Kas bija ïaunâs tumsas sabiedrotie?4. Kâdus ïaunus darbus veica Laikarijçji?5. Kâpçc Tumsas Valdniekam bija viegli valdît?6. Kâdas pârmaiòas notika Pilî, kad tur iemitinâjâs Tumsas Valdnieks?7. Kâds uzdevums Grâmatâ bija paredzçts Agnesei?91

Jautâjumi un uzdevumi9. Ðo uzdevumu var variçt. Skolçni var zîmçt, kâdu viòi iztçlojasTumsas Valdnieku.15. Agneses raksturojumu var veikt pçc ðâdas shçmas.· Portrets· Rakstura îpaðîbas· Domas· RîcîbaStundas noslçgumâ var veidot stâsta tçlu grupçðanu.Gaismas unlabâs tumsastçliÏaunâs tumsastçliMIRDZA KÏAVA140.–143. lpp.(darbs 2 stundâm)Par kâdu zâbaku pâriPieturas punkti· Mirdza Kïava – latvieðu rakstniece· Savu domu pamatojums· Pârdomu logs· Lielîba, sevis izcelðanaPapildinformâcija par Mirdzu KïavuMums katram no bçrnîbas nâk lîdzi mûsu mîïâkâs pasakas. Varbût tâs irtautas pasakas, varbût brâïu Grimmu, H. K. Andersena, bet varbût arî KârïaSkalbes, Annas Sakses vai Imanta Ziedoòa pasakas. Vai nav lieliski, ka pasakukoks ir tik krâðòs, ka tâs ir tik daþâdas un nekad nebeidzas?Senâ pasaka ietiecas jaunos apvârðòos. Pasakâ paliek brînums vai noslçpumainîba,skumjas vai humors un atziòu zelta graudi, nâk klât mûsdienu varoòiun notikumi. “Pîïuka Jaunais gads”, “Vâverçns Toms un viòa draugi”,“Raibâ vasara” un citas ir Mirdzas Kïavas pasakas bçrniem.92

Bet ne tikai pasakas raksta Mirdza Kïava. Varbût skolotâji varçtu skolçnusiepazîstinât ar viòas grâmatu “Mçs esam pasaulç”. M. Kïava raksta:“Pedagoìijas institûtâ biju studçjusi Bioloìijas – íîmijas fakultâtç un vairâkusgadus skolâ mâcîjusi attiecîgos priekðmetus. Tâdçï, dabiski, sava darbatematiku sâku meklçt ðajâ nozarç. Izðíîros rakstît par neciliem un pat daþkârtnepamatoti nicinâtiem Latvijas dzîvniekiem: vardçm, krupjiem, tritoniem, èûskâm,íirzakâm.Tam bija sens pamats. Jau agrâ bçrnîbâ, dzîvojot Neretas “Riekstiòos”, bieþivçroju lielas un mazas vardes. Seviðíi man patika mazas vardîtes. Neapnikusivarçju bradât pa lieliem novadgrâvjiem, palîdzot izkïût no turienes nejauðiiekrituðajâm mazajâm vardîtçm. Vecâki mûs, bçrnus, mâcîja, ka jâciena katradzîva radîba, jo dabâ katrai radîbai sava vieta. Sâkot skolas gaitas, ar izbrînuvçroju, ka daþi mani klases biedri ar nepatiku skatîjâs uz vardi. Vçl trakâk tasbija, kad nokïuvu Rîgâ, tur daþi mani vienaudþi ar ðausmâm raudzîjâs uz ðâdunejauði sastaptu radîjumu. Ar krupjiem bija vçl nesaprotamâk, uz tiem daþinolûkojâs pat ar pretîgumu. Man tas nebija saprotams. Latvieðu tautâ lîdzâsvisâdiem seniem ticçjumiem ir bijis acîmredzot arî pozitîvs krupja vçrtçjums,jo tautasdziesmâs bieþi krupis tiek dçvçts par “krupîti”.To pârdomâjot, radâs doma vienkârðâ un saprotamâ veidâ pastâstît bçrniempar abinieku dzîvesveidu un nozîmi. Es iedomâjos arî par odzi un citiem râpuïiem.Dîvaini, ka Neretas “Riekstiòu” apkaimç èûskas nekad netikamanîtas, kaut arî ne pârâk tâlajos “Ðausmânos” èûsku bija atliku likâm.Mana iepazîðanâs ar èûskâm sâkâs pusaudzes gados, vçlâkajâs ganu gaitâs,kad vecâki bija jau pârcçluðies uz dzîvi Rîgâ. Visvairâk èûsku redzçju kâdaMâlpils meþsarga mâjâs, kur ne tikai ganîbas mudþçja no ðiem râpuïiem, betreizçm odze iemaldîjâs arî mâjas pagalmâ, par siena pïavu nemaz nerunâjot.Man ar èûskâm izveidojâs îpatnçjas lîdzâspastâvçðanas attiecîbas. Viòas neskrçjaman virsû, un es centos viòâm nemît uz astes. Daþreiz vajadzçja taisîtakrobâtisku lçcienu, lai tiktu pâri cinim, kad pçkðòi âtrâ skrçjienâ pamanîjuuz ciòa gozçjamies odzi. Saprotams, ka man toreiz kâjâs bija tik vien kâ tiepaði “zâbaki”, ar kuriem biju nâkusi pasaulç, bet man vienmçr laimçjâs.”Par savu bçrnîbu Mirdza Kïava raksta grâmatâ “Es dzîvoju Mûsmâjâs”.Ðo grâmatu rakstniece ir veltîjusi Jâòa Jaunsudrabiòa simtgadei.Varbût skolçniem bûs interesanti uzzinât par Mirdzas Kïavas pirmoskolas dienu. Noklausoties stâstu, skolçni varçtu atcerçties savu pirmoskolas dienu. Te ir iespçja salîdzinât: kâ bija agrâk, kâ – tagad, un pârrunât,kâdas bija Mirdzas izjûtas pirmajâ skolas dienâ.Pirmâ skolas dienaKad pâris dienu mazgâja, grieza, ðuva, brauca, pirka, tad beidzot biju apìçrbta.Paðai savas drçbes, nevis Zentas pavalkâtâs! Ar to vien manâ dzîvçsâkâs jauns posms. Brûna vadmalas kleita, ko mâte uz âtru roku divos vakarossaðuva, melns satîna priekðauts, matos rudzupuíu zila lente, kâjâs baltas, îsas93

zeíîtes ar divâm zilâm svîtrâm uz atloka. Pats dârgâkais – cietas, gaiði brûnasâdas kurpes. Tâs gan divi numuri par lielu, mâte baidîjâs, ka apaugs. Bet, tâkâ kurpçm aizpogâjama siksniòa, nekâda vaina nebija.Pirmâs skolas dienas priekðvakarâ jau laikus ieliku priekðauta kabatâ daþasnepiecieðamas mantiòas.Zenta man lika nostâties istabas vidû un grozîja uz visâm pusçm.– Pieòemsim, ka var iztikt. Bet kas tev kabatâ? – viòa neuzticîgi mani aplûkoja.– Nekas... mutauts.– Tad iesim.Ejot cauri meþiòam, vairâkas reizes paklupu uz egïu virszemes saknçm.Ganos, staigâjot basâm kâjâm, tas nekad negadîjâs.– Tâda kâ aizmigusi, – Zenta râjâs. – Bet tagad klausies, kâ skolâ jâuzvedas.Vispirms tu pateiksi “labrît” un pakniksçsi. Parâdi, kâ to dara.Mçìinâjums neizdevâs. Nebiju radusi ganîdama govju priekðâ kniksçt.– Nesaki neko lieku! Skolotâjs ir ïoti nikns!– Nikni ir tikai suòi, – es atbildçju.Zenta nopûtâs un vairâk nerunâja. Acîmredzot veltas pûles.Cauri skolas dârza âbelçm pazibçja dzeltenais divstâvu nams, man sâkatrîcçt ceïgali un pakrûtç spiest “tâ kâ uz sliktu dûðu”.Mums pretî nâca jauns vîrietis sniegbaltâ kreklâ, zilâs bikses uzrotîtas lîdzceïgaliem, kâjas basas, toties baltas un tîras, ne jau tâdas kâ man – vienâsskrambâs un krevelçs.– Kniksç! Kniksç! – Zenta èukstçja. – Tas ir skolotâjs. – Pati viòa skaïi teica“labrît”.Es, protams, neklausîju, vai tad var kniksçt cilvçkam, kurð staigâ apkârtbasâm kâjâm kâ tâds ganu puika.Skolotâjs to seviðíi ïaunâ neòçma, bet laipni sarunâjâs ar Zentu.– Tas ir labi, ka tu, aizejot uz Neretas skolu, atstâj mums vietnieci.Tad viòð jautâja man:– Kâ tevi sauc, un cik tev gadu?– Mani sauc par Mirdzu, un man ir septiòi gadi.– Mums paðreiz jaunâkajam ir deviòi gadi, bet gan jau iztiksim.Skolotâjs padeva Zentai roku, un viòa atvadîjâs.Aiz âbeïdârza skolas priekðâ stiepâs ar granti nobçrts garens sçtsvidus, gluþikâ liels dzeltenîgs dvielis, izklâts þâvçðanai. Pie durvju stenderes saulç spîdçjadivritenis. Laikam skolotâja.Kaut arî skolas çka neizrâdîja ne mazâkâs pazîmes gâzties, tâs sienu cîtîgibalstîja divi bçrnu bariòi. Tie, tâpat kâ es, sanâkuði âbeèniekos daþas dienaspirms skolas sâkuma.– Nu, Mirdza, ej pulkâ, – sacîja skolotâjs un aizgâja.Pirmajâ pulciòâ grozîjâs kâdas èetras meitenes, labi ìçrbuðâs. Vienai patlaka kurpes! Otrai balta ðpicu krâdziòa! Sejas visâm viegli iedeguðas, agru rîtasauli nav redzçjuðas, vasarâ pa vaïu dzîvojuðas.94

Otrâ bariòâ pâris melnîgsnçju meiteòu un vairâki zçni, melni kâ èigâni.Tiem nav bijis laika çnu meklçt.Skolotâjam viegli teikt: – Ej pulkâ! – Bet kurâ? Laikam gan tajâ, kur ganuzîmes skaidri salasâmas.Par laimi, drîz atskançja zvans, un mçs gâjâm uz klasi. Skolotâjs mûs sagaidîjapie durvîm. Pavisam pârvçrties! Strîpaina kaklasaite, labi iepletçtasbrûnas bikses, dzeltenas kurpes.Klases telpa liela, gaiða un tîra. Tâdu es to arî biju iedomâjusies. Soli trîsrindâs. Priekðâ mazliet atstatâk skolotâja galds. Ieòçmu brîvo vietu pie loga.Skolotâjs iepazîstinâja ar skolas kârtîbu. Kuru izsauc, tam jâpieceïas. Ja gribko teikt vai jautât, jâpaceï roka. Tad viòð it kâ dziïâk ievelk elpu un svinîgâkisaka:– Jums, bçrni, ir laime mâcîties skolâ, kuru savâ laikâ apmeklçjis plaði pazîstamaisrakstnieks Jânis Jaunsudrabiòð. Tas jûs mudina mâcîties seviðíi uzcîtîgi.Centîgâkajiem bûs tiesîbas pirmajiem saòemt lasîðanai no skolas bibliotçkasviòa “Balto grâmatu”.Es klusîbâ stingri apòçmos labi mâcîties, lai pirmâ dabûtu izlasît “Baltogrâmatu”, par kuru Zenta man piestâstîjusi pilnu galvu.Tûliò pat sâkâs rçíinâðanas stunda. Pagaidâm gan lika tikai saskaitît.– Pïavâ ganâs divas govis, ja pienâk klât vçl trîs, cik tad govju?Kas tur ko rçíinât! To taèu katrs zina, ka pïavâ ganâs piecas govis. No tâdiemrçíiniem kïuva garlaicîgi.Arî skolotâjs droði vien garlaikojâs, jo bieþi skatîjâs pa logu. Gribçju viòuiepriecinât. Man taèu priekðauta kabatâ no Zentas paslçptas skaistas lupatiòas.Pacçlu roku.– Nu, ko Mirdza teiks?– Tagad spçlçsim ðuvçjas, tas bûs jautrâk.Skolotâjs pavçra muti, bet nepaspçja neko pateikt, kad es jau atradosviòam blakus, izvilku no kabatas drçbes strçmelîtes un saliku uz galda. Visastik skaistas! Tâ zilâ – matu lentes liekais gals, brûnâ – no kleitas drçbes, melnâ,spîdîgâ – no priekðauta, raibâ – no mâtes saplîsuðâ galvas lakatiòa.Skolotâjs tomçr nebija seviðíi sajûsminâts par maniem dârgumiem un atdevatos atpakaï.– Spçlçties, Mirdza, skolâ drîkst tikai starpbrîþos.Pie tam viòð mazliet iesmçjâs, bet klase dârdçja smieklos.Tâds kauns, ka gribçjâs zemç ielîst. Cik maz vajadzîgs, lai sabojâtu visudienu!Uz mâjâm ejot, domâju:“Vai tikai ganos nebija labâk?”(Mirdza Kïava “Es dzîvoju “Mûsmâjâs””. – R.: Liesma, 1977)95

Mirdzas Kïavas dzejoïiTie ir labiPliku, plaku,Blaku, blaku,Lec pa taku,Divi, divi,Kas tie divi?Tie ir labi,Labi abi,Divi maziVardulçni.StrîdsReiz dârzâ sârts apaïîgs tomâtsUn zaïð guríis, lîks kâ komats,Pa niekiem iesâka strîdu lieluPar visiem sen zinâmu vielu:Kurð esot varenâks?Es esmu garâks,Tâ saka guríis.Bet tomâts atbild,Viòð esot apaïð kâ zemeslode,Pçc viòa tîkojot katra bode.Tâ viòi ilgi strîdçjâs,Uz vienas vietas mîdîjâs,Lîdz strîdoties pârplîsa abi.Vai tagad viòiem ir labi?Tests pasakas “Par kâdu zâbaku pâri” teksta izpratnei1. Kâdâ mâjâ dzîvoja zâbaku pâris, kurð bija· íildîgs,· draudzîgs,· slinks.2. Abi zâbaki bija· brûni,· melni,· dzelteni.3. To, ka saimnieks visus darbus dara galvenokârt ar labo roku,ievçroja· labâs kâjas zâbaks,· kreisâs kâjas zâbaks,· abi zâbaki.4. Labâs kâjas zâbaks nolçma iet prom, kad viòð bija· nobridies,· tîrs,· piekusis.5. Kreisâs kâjas zâbaks· neiebilda pret labâs kâjas zâbaka aizieðanu,· devâs lîdzi labâs kâjas zâbakam,· mçìinâja noturçt promgâjçju.96

6. Ceriòu krûmâ labâs kâjas zâbakam bija· jautri,· garlaicîgi,· skumji.7. Visi, kas satika labâs kâjas zâbaku,· izturçjâs nicinoði,· priecîgi sasveicinâjâs ar zâbaku,· vçlçjâs zâbaku paturçt sev.8. Mâjâs labâs kâjas zâbaku· priecîgi sagaidîja,· aiznesa kurpniekam,· iemeta nederîgo mantu kastç.9. Pasakas beigâs· labâs kâjas zâbaks izlikâs aizmidzis,· jutâs lepns par savu ceïojumu,· turpinâja lielîties.Iesakâm skolçniem mainît pasakas darbîbu brîdî, kad labâs kâjaszâbaks tupçja ceriòkrûmâ. Kâ bûtu, ja kreisâs kâjas zâbaks netiktu izmestsnederîgo mantu kastç, bet tam tiktu piemeklçts cits atbilstoðszâbaks vai arî kreisâs kâjas zâbakam tiktu rasts cits pielietojums? Kâizmainîtos pasakas darbîba?Kâ margrietiòai gadîjâsPieturas punkti· Prognozçðana un pasakas sacerçðana pçc balstvârdiem· Tçlu rakstura îpaðîbas. Savu domu pamatojumsJautâjumi un uzdevumi2. Iesakâm skolçniem (kuri vçlas) savas pasakas lasît, sçþot Autorakrçslâ.Kad tauriòð pielidoja pie margrietiòas, viòð gribçja sacît tai ko glaimojoðu.Kâ skolçni saprot vârdu “glaimojoðs”? Varçtu pârrunât, ko glaimojoðutauriòð bûtu teicis, ja nebûtu pamanîjis uz margrietiòas kâtakukaiòus.Var veikt arî ðâdu uzdevumu. Skolçni uz lapâm vai burtnîcâ salîdzinasevi ar kâdu no pasakas varoòiem, pçc ðâda parauga pabeidzot teikumus:Es lîdzinos , jo ...Es nelîdzinos , jo ...97

Es gribçtu draudzçties ar , jo ...Papildus iesakâm uzrakstît pasakai turpinâjumu.144.–153. lpp.(darbs 5 stundâm)ANNA SAKSEKâ tas varçja notikt?Pieturas punkti· Anna Sakse – latvieðu rakstniece· Annas Sakses literârâs pasakas· Savstarpçjâs attiecîbas kolektîvâ, sava viedokïa pauðana· Tçlu raksturojums· Pasakas inscençðanaPapildinformâcija par Annu SaksiIeklausîsimies rakstnieces Annas Sakses atmiòu stâstîjumâ.Es uzaugu sîkzemnieka ìimenç, kâ jûs zinât, meþa vidû, un meþs arvien bijismans labâkais draugs. Meþâ esmu pavadîjusi skaistâkos brîþus savâ dzîvç, turmeklçjusi mierinâjumu grûtâs stundâs. Arî te, Rîgâ, pçc kara dzîvoju Meþaparkâ,starp priedçm, bçrziem, kïavâm, pîlâdþiem. Tieði pret manu logu augegle, un tâ katrâ gadalaikâ ap mani, kaut arî miniatûrâ, ðalko meþs, plaukst undzeltç bçrzi un kïavas, sarkst pîlâdþu íekari, bet ceriòu krûmos un koku lapotnçvîtero putni.Mana darba dzîve – ganu gaitas – sâkâs agri bçrnîbâ, bet ganîðana notikatikai pa meþu, kâdu atïauju pret atlîdzîbu un atstrâdâðanu deva Augulienesmuiþas barons. Vçl tagad atceros katru koku meþâ, lielo akmeni Raganu purvâ –“pïavâ”, ko arî rentçja no muiþas pïauðanai un rudeòos ganîðanai...Par Raganpurvu klîda teika, it kâ tur pusnaktî raganas velçjoties. Vai nutâ bija iedoma, bet daþreiz likâs, it kâ no turienes, no pârpurvotâ gala, naktîstieðâm bûtu sadzirdami kaut kâdi plakðíi... Tagad tas aizaudzis ar eglîtçm, tâpat kâ aizauguðas visas iemîtâs taciòasun ceïð no aciòas uz Jânuþu pusi, pa kuru staigâju uz Lejasciema skolu – 6kilometri turp, 6 atpakaï; vakarpusçs pçc skolas vçl labîbas vai kartupeïu laukâ,vakaros pie mazas petrolejas lampiòas vai mçnesnîcâ – mâcîbas. Es to neizjutukâ lâstu, biju laimîga, ka varu iet skolâ, ka, par laimi, vidusskola ir Lejasciemâ,jo tâlâk sûtît bçrnus vecâkiem pietrûktu rocîbas. Brâlis mâcîjâs mâjâs, tikaipçdçjo vidusskolas klasi beidza Rîgâ vakara skolâ... Lauzas zemi manam vectçvam kalçjam Jânim Saksam neiedalîja ne tçvs,ne kâds cits radinieks, viòð to rentçja no kroòa – Lejas muiþas, un par “dzimtu”98

tçvs to izpirka Ulmaòa zemes reformas laikâ. .. Lauzas zeme bija kaïíu lauztuves,kur Krampânu saimniekiem, kas savu zemi bija iepirkuði no ðîs paðaskroòa muiþas, bija tiesîbas lauzt kaïíakmeni. Kad tur maz kas bija palicis, ðozemes gabaliòu, apm. 6 hektâri, saòçma nomâ mans vectçvs un pârcçla tur savusmçdi. Atceros, ka no Krampânu puses lîdz pat âbeïu dârzam vçl stiepâs meþastrçmele, tâ sauktâs “mazâs dobes”, kuru pamazâm nocirta, izlauza celmus uniestrâdâja. Visu laiku labîbâ vçl paretam auga papardes... Bez tam vçl bija “lielâs dobes”. Kaïíus lauþot, tur bija palikuðas dziïasbedres, daþas pat kâ alas. “Lielajâs dobçs” auga priedes, vçlâk tâs jau bija baïíaresnumâ.Mazliet neparasta ir Annas Sakses bçrnîbas pasaule – dîvainâs kaïíu lauzçjuatstâtâs bedres, lauki, kuros kopâ ar labîbu izaug papardes, maza mâja piesmilðaina ceïa un visapkârt meþs. Noðíirta, klusa un teiksmaina pasaule, kurasvidû maza meitene, kam vectçva un mâtes stâstîto pasaku brînumainâs bûtnesliekas dzîvojam turpat meþâ, kur jâizgana govis. Likâs, pietiktu tikai izlîst cauridîvaini noliektajam kokam, lai pârvçrstos vilkatî. Ir tik baigi un tomçr vilinoði.Un meitene, drosmi saòçmusi, to mçìina – pirmoreiz, sirdij drebot, nâkamo –jau droðâk.Vecaistçvs zinâja daudz pasaku un vakaros mums stâstîja. Nezinu, vai taslabi vai slikti, bet pret bçrnu nerâtnîbâm viòð zinâja tikai vienas “zâles” – iebiedçðanuar “auvukiem”. Kas tie tâdi “auvuki” ir, es nezinâju, bet izjutu ðauðalîgasbailes. Ja krçslâ paliku viena pati istabâ, tad bçgu uz meþu, jo meþâman nebija bailes. Vçl vidusskolas gados, lai audzinâtu sev drosmi, piespiedusevi pusnaktî iziet cauri kapiem. Tâdâ pasaulç es uzaugu, pasakas sajaucâs arîstenîbu, meþâ ieslçgtâ pasaulîte laikam izveidoja manu noslçgto raksturu.Bçrnîbas atmiòas. Vai tâm tikai tâlie gadi pieðíir pievilcîbu? Ai nç, mçs visinâkam no savas bçrnîbas, tâ veido mûsu garîgo pasauli, tâ paliek mûsos uz laikulaikiem. Veroties Annas Sakses bçrnîbas pasaulç, mums tagad, kad pârredzamrakstnieces bagâto devumu, gribas teikt, ka te gûtais tuvums dabai un folkloraspasaulei, visvairâk latvieðu tautas pasaku reâlajai fantastikai, ir divi dârgumi,kas ietekmçjuði viòas talanta izveidi. Bez Lauzas nebûtu Annas Sakses brîniðíoun gudro pasaku, nebûtu patiesîgo, reâlistisko stâstu par putniem un dzîvniekiemgrâmatâ “Lido, mans putns!”, nebûtu tik pievilcîgo “Èitas burtnîcu”.Bçrnîbâ, ganos iedama, meitene òçmusi lîdzi augu noteicçju, aizrâvusiesar botâniku. Kâdu laiku Meþaparkâ rakstniecei ir ïoti plaða istabas augukolekcija, viòa zina arî daudzu sveðu augu dabu un izcelsmi, patur prâtâ pattâdus sîkumus, ko parasti atceras tikai ðîs nozares speciâlisti.Jautâjumi un uzdevumi4. Skolçniem jânonâk pie secinâjuma, ka Eþa rîcîba nebût nav labâkapar pârçjo sapulces dalîbnieku rîcîbu un ar to nebûtu jâlepojas.5. Ja nepiecieðams, kopîgi jânoskaidro, ko nozîmç “ironiska noskaòa”.6. Ðo uzdevumu var veikt grupâs, apvienojot visu grupas dalîbniekuviedokïus. Grupas kopîgo viedokli nolasa grupas izvirzîtais skolçns.99

8. Ðo uzdevumu varçtu veikt kâ “prâta vçtru”.LabspriekðnieksSkaistule SalnaPieturas punkti· Emocionâli vçrtçjoða attieksme· Valodas tçlainîba un bagâtîba· Salîdzinâjumi· Teicienu skaidrojumsJautâjumi un uzdevumi2. Veicot ðo uzdevumu, îpaða uzmanîba jâpievçrð izteiksmîgai runai,lai bçrns ar balss palîdzîbu izteiktu vecîða emocionâlo stâvokli.3. Skolotâjam jâpieòem jebkura atbilde, ja skolçns to prot argumentçt.5. Ðo uzdevumu varçtu veikt pâros vai grupâs, konstatçt, kura grupavai pâris bijis visvçrîgâkais. Jâpievçrð skolçnu uzmanîba rakstniecesvalodas tçlainîbai un bagâtîbai.JasmînsPieturas punkti· Annas Sakses “Pasakas par ziediem”· Tçlu raksturoðana· Nepiekâpîba· Pasakas vai dzejoïa sacerçðanaJautâjumi un uzdevumi1. Daþi skolçni var izlasît ðîs pasakas iepriekð un pastâstît pârçjiem.9. Sacerçtâs pasakas un dzejoïi jâapvieno grâmatiòâ. Tâs noformçðanaivarçtu izmantot zîmçjumus no 8. uzdevuma.100

JÂNIS KLÎDZÇJS154.–161. lpp.(darbs 4 stundâm)Fragments no grâmatas “Cilvçka bçrns”Boòs pie krusttçvaPieturas punkti· Jânis Klîdzçjs – latvieðu rakstnieks· Jâòa Klîdzçja “Cilvçka bçrns”· Pârdomu logs· Valodas bagâtîbaPapildinformâcija par Jâni Klîdzçju(no intervijas Andrim Jakubânam un Çrikam Hânbergam)Româns “Cilvçka bçrns” ir daïa no jûsu dzîves. Vai, redzot tofilmâ, neizjutât kâdu pretiðíîbu?Lai kâdu românu ieliktu filmâ, vajadzîgas piecas, pat seðas stundas. Streièam“Cilvçka bçrnâ” izdevâs atrast bûtiskâko, esenci. Esmu apmierinâts. To,ko ïaudîm vajadzçja pateikt, – tâs izjûtas un dzîvesziòu, – viòam ir izdeviespateikt. Vienîgi es bûtu vçlçjies beigâs vairâk paspçt parâdît mazâ cilvçka jûtuintensitâti, pârtapðanu.Pçc pirmizrâdes skatîtâji zâlç cçlâs kâjâs un aplaudçja. Varat iedomâties,kâdu garîgu baudîjumu viòi izjutuði!No Rçzeknes man rakstîja, ka 800 cilvçku zâlç, filmu skatoties, gan smçjuðies,gan raudâjuði. Tâ bija Latgale, ko viòi nebija izjutuði un redzçjuði piecdesmitgadu. Sentimentâls jûtu un pârdzîvojumu apvienojums.Kâds jûs lîdz ðai dienai esat palicis – vai lauku zçns vai, dzîvodamsAmerikâ, kïuvis pilsçtnieks?Siltums no bçrnîbas, no tâm vietâm, kur esmu audzis, ir un paliek. Tas zçnsfilmâ jau pa daïai biju pats. Tîri biogrâfiski, – kad man bija septiòi vai astoòigadi, – pasarg’, Dievs, kâ biju samîlçjies vienâ lielâ brûtç! Viòa mani sauca parmîïo draudziòu, òçma klçpî.Kur viòa ir tagad?Viòa ir gleznotâja Zvejsalnieka mâte. Vçl esot dzîva. Grâmatâ es vçl nevaruizrunât vârdu Brigita, tâpçc saîsinâju – Bituks.Pçc ilgiem gadiem esat atgriezies bçrnîbas vietâs. Kâdi ir jûsuiespaidi?Gandrîz vai jâsaka kâ dziesmâ: skumji un priecîgi reizç ir man. Mana sievair varakïâniete, un kâdreiz, 78. gadâ, mçs bijâm Latvijâ – divas atïautâs nedçïas.Lielu pârsteigumu arî ðoreiz te, dzimtenç, man nav. Reizç priecîgi un skumji.Biju tçva mâjâs. Tur ir tikai divi koki – divi milþi. Vietçjie stâstîja, ka liepu101

mçìinâjuði nozâìçt, bet padomju darbarîki nav lîdzçjuði. Tâpçc liepa ir tikaiiezâìçta, var manît, ka cilvçki pûlçjuðies. Otra ir kïava.Ap mâju staigâjot, sajûta tâda, ka dzirdu balsis – tçvamâti, brâïus, vectçvu.Sâkot runât par mazo Boòuku, jâlûdz skolçniem atcerçties, ko viòimâcîbu grâmatâ “Zîle” ir lasîjuði par Boòuku un viòa gaitâm. Ja ir iespçjams,ïoti vçlams noskatîties filmu “Cilvçka bçrns”.Jautâjumi un uzdevumi3. Ðo uzdevumu varçtu izvçrst kâ nelielu diskusiju. Skolçni argumentçsavu viedokli.4. Ðo uzdevumu var papildinât, lûdzot pastâstît, kâdas ir lasîtâjadomas par krusttçvu.11. Klasç varçtu novçrtçt, kurð no mierinâjumiem bûtu vislabâkais.12. Ðajâ uzdevumâ skolçns var veikt salîdzinâðanu pçc Venna diagrammas.Es(atðíirîgais)kopîgaisBoòuks(atðíirîgais)162.–165. lpp.(darbs 3 stundâm)FABULASJânis Plotnieks. GailisPçteris Sils. ÞagatasLaimonis Pçlmanis. Slimie runèukiòiImants Lasmanis. Lapsa un krauklisPieturas punkti· Fabulas jçdziens· Fabulâs izzobotâs rakstura îpaðîbas· Fabulu sacerçðanaJautâjumi un uzdevumi4. Humoristiskajiem stâstiòiem jâbût îsiem, varçtu izveidot humoristiskostâstiòu grâmatu.102

4. Izspçlçjot tiesu, jâvalda labestîgai atmosfçrai.4. Varçtu veidot vienu labo padomu lapu.Ivans KrilovsVârna un LapsaIzsenis peltas liðíu mçles,Ka glaimi kaitçt var, to katrs zin; bet ko tas dod,Ja liðíi vçl joprojâm sirdîs vietu rod.Bij Vârnai laimçjies reiz tikt pie siera ðíçles, –Uz egles zara Vârna sçstUn mierâ gatavojas brokastis jau çst,Tik, sieru knâbî turot, vçl ko apcerçja.Par nelaimi, tur Lapsa garâm skrçja, –Liek siera smarþa Lapsai apstâties:Ja Kûmiòð sieru redz, – vai Kûmiòð tâlâk ies? –Uz pirkstgaliem pie koka blçde klâtu lavâs,Ar asti kuï, uz Vârnu paceï acis savasUn saldi runât sâk, kâ vien tik prot:“Prieks, mîïâ, tevi apbrînot!Kâds skaistums kaklam, spirgtums acîs,To, ðíiet, pat teiksmâ nepasacîs!Kâ spalvas spîd un deguns arîdzan!Kâ eòìelim gan balsij tavai jâatskan!Dzied, gaiðâ, nekaunies! Ar izskatu tik glîto,Ja tava balss turklât vçl meistarîgi vîtos,Par putnu karalieni tu mums izrâdîtos!”No uzslavâm kâ skurbstot Vârna galvu slija,No prieka, elpu þòaudzot, tûkst ðai rîkle kârna, –Bet, tâ kâ glaimie vârdi vçl jo saldâk lija,Tad íçrca: “Krâ!” – cik spçja, pilnâ balsî Vârna:Siers izkrita – un lîdz ar Lapsu projâm bija.5. Veicot abu fabulu salîdzinâðanu, skolçniem jânonâk pie secinâjuma,ka dzîves gudrîbu var mâcîties arî no literâriem darbiem.Skolçni par fabulu, kura patika vislabâk, varçtu veidot komiksu.103

166.–177. lpp.(darbs 5–6 stundâm)ELVINS BRÛKSS VAITSFragments no grâmatas “Ðarlotes tîkls”VientulîbaPieturas punkti· Elvins Brûkss Vaits – amerikâòu rakstnieks· Sinonîmi· Dienas reþîms, tâ analîze, sava dienas reþîma plânoðana· Salîdzinâðana· Çdienkarte, tâs noformçðana· Savu domu pamatojums· Vientulîba· Vârdu stars (vârdu nozîmju nianses)· Vârdu nozîmju skaidroðana· Vçstules rakstîðanaJautâjumi un uzdevumi1. Papïâpât – patçrzçtIesakâm Sinonîmu vârdnîcâ atrast citus sinonîmus vârdam “runât”.Pçc tam ar atrastajiem sinonîmiem veikt tekstveides uzdevumus.Runât – mçïot, tçrgât, èalot, tçrzçt, vçrpt valodas, èivinât; (veikli)bçrt/ðíilt, skaldît valodu; (klusu) èukstçt, bubinât, dudinât, dûdot, (âtri)bçrt sar., bçrt kâ pupas sar., (ilgi, gari) pâtarot sar., skandinât, (skaïi)dârdinât, taurçt, (neapmierinâti) òurdçt, rûkt, pukstçt sar., purpinâtsar., (vienu un to paðu) skandinât, zvanît sar., kladzinât sar., leijerçtvienk.2. Veidojot dienas reþîma tabulu, nevajadzçtu pârrakstît teikumusno teksta, bet ierakstus tabulâ veikt konspektîvi, noformulçjot bûtisko.3. Pirms veidot savu dienas reþîmu, klasç vajadzçtu vienoties, kuraidienai to rakstît (darbdienai vai brîvdienai). Ja nepiecieðams, vajadzçtuskolçniem paskaidrot, kopîgâs sarunâs pârrunât, kâ vislabâk pierakstîtdienas reþîmu.4. Bûtiskâkais ir forma, kâdâ tiek pierakstîta çdienkarte. Protams,skolçni var savas çdienkartes arî vizuâli interesanti noformçt.Ja iespçjams, vienojieties ar skolas pavârçm un atïaujiet skolçniemuzrakstît un noformçt arî skolas çdnîcas piedâvâtâs çdienkartes.7. Lai skolçniem bûtu vieglâk sarindot piedâvâtos vârdus (ja ðâdsuzdevums nav veikts iepriekð), iesakiet atrast vârdu (no piedâvâtajiem),104

kurð, skolçnaprât, bûtu rakstâms stara augðpusç (kâ pretpols vârdam“nekas” ðajâ gadîjumâ). Tad lai meklç vârdus, kas ir tuvâk pretpoliem,tâ pamazâm virzoties uz vidu. Ðo uzdevumu var veikt arî klasç kopîgi.Tas atkarîgs no klases sagatavotîbas.Piedâvâjam vçl daþas vârdu virknes rindoðanai.Gaiðs, spoþs, melns, balts, tumsnçjs, tumðs, bâls, blâvs.Mazs, pamazs, krietns, pamatîgs, maziòð, diþs, diþens, varens, neliels,brangs, niecîgs, milzîgs, mikroskopisks, sîks, sîciòð, liels, prâvs.Ðajâ uzdevumâ iespçjami daþâdi atbilþu varianti. Svarîgi, lai skolçnimâcîtos pamatot savu viedokli.Ja skolçniem ir interese, viòi paði var veidot citas virknes. Lai izveidotuvirknes, var izmantot sinonîmu vârdnîcas.8. Pârrâpâs – pârsvempâs.Apçd – notiesâ.10. Iesakâm skolçniem piedâvât papilduzdevumu – skaidrot daþâduvârdu nozîmes. Lai process bûtu interesantâks, to var darît uz zîmîtçm.Katrs skolçns uz zîmîtes uzraksta pazîstamu vârdu. Pçc tam apmainâszîmîtçm un raksta saòemtajam vârdam savu skaidrojumu. Var arî zîmîtçsâkumâ rakstît skaidrojumu, bet atbildot – minçt vârdu.Ðeit atkal ir iespçja pastrâdât ar skaidrojoðajâm vârdnîcâm.12. Rakstot vçstuli literârajam varonim, tekstu sâk ar uzrunu vaiuzrunas grupu. Vietniekvârdus “Tu” un “Jûs” jebkura locîjuma formâraksta ar lielo sâkuma burtu. Lieto pieklâjîbas frâzes un/vai izteikumus.Rakstot vçstuli, ievçro ortogrâfijas un interpunkcijas likumus.Ieteicams vçstuli literârajam varonim rakstît uz A4 formâta vai citasoriìinâli, glîti noformçtas lapas. Vçstules tekstu raksta un izkârto ðâdi:· vietas norâde un datums lapas labajâ augðçjâ vai kreisajâ apakðçjâstûrî;· pieklâjîbas frâzes;· ievaddaïâ norâdîts rakstîðanas mçríis;· galvenajâ daïâ izklâstîta attieksme, problçmas bûtîba, adresâtarîcîbu vçrtçjoðs raksturojums, atziòas;· nobeigumâ izteikti jautâjumi, ieteikumi, vçlçjumi;· vçstules rakstîtâja paraksts.Vçstuli raksta skaidrâ, glîtâ rokrakstâ bez svîtrojumiem vai cita veidalabojumiem.(Pçc “Lietiðíi raksti pamatskolâ”, ISEC, Rîga 2001)105

Papildinformâcija par þurkâmTikðanâs diskotçkâ(ar þurku Rattu diskotçkâ satikâs un viòas stâstîjumu pierakstîjaLatgales zoodârza biologs Mihails Pupiòð)Labvakar! Jums nav iebildumu, ka es uz jûsu galdiòa pasçdçðu? Te, starpjûsu picu un fantu. Tikai mazu brîtiòu, kamçr mana draudzene Agnese ar savupaziòu padejos.Man tâs âtrâs dejas nepatîk. Cita lieta – lçnâs. Sçdi Agnesei uz pleca unlidinies ar viòu pa zâli... âtros gabalus es parasti izlaiþu – vçl aste var sapîties.Labâk pasçþu uz galdiòa un pagaidu. Kâ tagad pie jums?Un kâpçc jûs nedejojat? Ak, arî gaidât. Savu iecerçto.Bet mani taèu jûs pazîstat? Paskatieties tik: man ir balts, pûkains kaþociòðar melniem plankumiòiem, kustîgs, mazs deguntiòð, garas, jutîgas ûsas, lielas,melnas, spîdîgas acis un slaida, eleganta aste!Pilnîgi pareizi, es esmu þurka!Kaut gan es neesmu pelçka, jo neesmu parasta, bet laboratorijas þurka,mani senèi bija pelçki. Tâpçc es esmu pelçko þurku pârstâve. Biologu valodâ –Rattus norvegicus. Bet jums es esmu vienkârði Ratta. Starp citu, pasaulçþurku ir kâdas 120 sugas.Protams, ir patîkami, ka jûs, cilvçki, vismaz austrumu zemçs, katru divpadsmitogadu saucat manâ vârdâ. Tas ir brîniðíîgi. Un saprotami. Mçs, þurkas,taèu esam tik interesanti dzîvnieki, turklât jau daudzus gadus dzîvojam ar cilvçkuplecu pie pleca. Îstenîbâ cilvçks attîstîjies un kïuvis par Cilvçku, tieðipateicoties mums.Jûsu sensenais sencis sâka domât savu pirmo domu, ieraudzîjis pirmoþurku. Un ðî doma bija: “Kâ lai tiek no viòas vaïâ...” Pirmo nûju viòð paòçmasavâs vçl nemâkulîgajâs rokâs, lai sviestu to þurkai, kura dzîvoja viòa alâ. Sapratis,ka ar to nebûs lîdzçts, viòð piesçja pie nûjas akmeni. Tâ radâs pirmieakmens rîki.Pirmais cilvçka izdomâtais mehânisms bija þurku slazds, kura konstrukcijaspakâpeniska pilnveidoðana noveda pie automobiïu, datoru, lidmaðînu un mazgabarîtadzîvokïu raðanâs. Pa civilizâcijas attîstîbas ceïu mçs arvien esam gâjuðicieði lîdzâs.Tagad mçs, þurkas, laikam esam vienîgie dzîvnieki uz Zemes, kuriem nedraudiznîcîba. Tâpçc, ka mçs jau miljoniem gadu esam pielâgojuðies dzîvei jûsupârveidotajâ pasaulç. Viena mana draudzene – savvaïas pelçkâ þurka, piemçram,audzina bçrniòus Rîgâ kâdas saldçtavas sienâ, kur gaisa temperatûracauru gadu ir – 20 °C. Bet nesen avîzç es izlasîju, ka Amerikâ kâda ievçrojamaþurku ìimene dzîvo atomspçkstacijas kodolreaktora dzesçðanas sistçmâ, kurtemperatûra ir +60 °C. Zoopsihologu pçtîjumi liecina, ka mûsu, þurku, prâtaspçjas ir ïoti attîstîtas. Ðajâ ziòâ mçs stâvam lîdzâs suòiem, ðimpanzçm undelfîniem. Starp citu – daudz augstâk par kaíiem.106

Beidzot ir pienâcis laiks, kad daudzi cilvçki ar mums draudzçjas. Tâ, kâAgnese ar mani. Varbût tâpçc, ka mçs tomçr esam ïoti lîdzîgi. Bçrnu gan mumsir vairâk. Vienâ reizç tâdu jauku, rozâ mazulîðu mums piedzimst lîdz pat pusotramdesmitam.Bet garða mums ar jums pilnîgi sakrît. Kaut arî Agnese man pçrk speciâlugrauzçju barîbu, es ar prieku iekoþu maizîti un biezpieniòu, un sieriòu(mmmmmmmmmm!), un âbolîti, un zaïu salâtu lapiòu. Starp citu, vai nepacienâsietdâmu ar picu?Vai, paldies, tik daudz es neapçdîðu, tikai pagarðoðu... Jâ, ðeit gatavo tîri labi...Vienîgais, kâdçï man þçl cilvçku, ir tas, ka jums nav astes. Iedomâjietiestikai, ar kâdiem gredzentiòiem un astes sprâdzçm varçtu izdaiïot savas piemîlîgâsastîtes jûsu meitenes!Bet nebçdâjieties. Aste nav galvenais. Galvenais ir uzticami draugi. Tâdikâ jûs un es. Atvainojiet! Redzu, ka mana draudzene Agnese atgrieþas. Uz redzçðanos!(Zîlîte, 2001. g. janvâris)Tas bija þurkas monologs, þurkas viedoklis. Varbût skolçni var izteiktsavu viedokli par ðajâ stâstâ “skartajâm” lietâm!Fragments no grâmatas “Ðarlotes tîkls”ÐarlotePieturas punkti· Sâkums draudzîbai· Ziòojums, paziòojums· Savu domu pamatojums· Tçlu raksturojums (informâcijas pârneðana tabulâ)· Salîdzinâðana· Plâna sastâdîðanaJautâjumi un uzdevumiDomâ nu!Zirneklim – 4 pâri (jo zirneklim ir 8 kâjas).Muðai – 3 pâri (jo muðai ir 6 kâjas).8. Iesakâm tabulai izmantot lielu papîra lapu, lai bûtu vieta, kurveikt ierakstus. Skolçniem vajadzçtu atgâdinât, ka tabulâ rakstâmitikai fakti, par kuriem informâcija atrodama tekstâ. Ðoreiz nebûtuvçlams rakstît informâciju, ko skolçns jau zina vai kas rakstîta malâ.Zirnekliene Ðarlote skaidro sivçnam, no kâ viòa pârtiek un kâ viòaiegûst savu pârtiku. Ðajâ stundâ varçtu ar skolçniem pârrunât jautâjumus,kas saistîti ar baroðanâs íçdi. Lai cik nepatîkami mums bûtu107

tas, ka zirnekliene apçd muðu, tomçr izdzîvoðanai tas ir nepiecieðams.Dabâ tâ ir iekârtots. Arî zirnekliene ir kâda dzîvnieka barîba.Visi augi un dzîvnieki ir saistîti cits ar citu un ar nedzîvo pasauli –augsni, gaisu un ûdeni. Dzîvie organismi çd cits citu. Lielâkâ daïa barîbasíçþu sâkas ar zaïajiem augiem, jo fotosintçzes procesâ tie barîbasvielas raþo paði. Çdot augus, zâlçdâji saòem visu nepiecieðamo enerìiju.Savukârt plçsçji saòem enerìiju, apçdot zâlçdâjus.Katrâ ekosistçmâ ir daudz baroðanâs íçþu, kas savstarpçji krustojas,veidojot sareþìîtu, labi lîdzsvarotu baroðanâs tîklu. Ja kâda suga izmirst,mainâs viss baroðanâs tîkls.Meþam raksturîga baroðanâs íçde:AUGS ä VABOLE ä STRAZDS ä VANAGS(Pçc Laisa Votsa “Dabas enciklopçdija”. – R.: Zvaigzne ABC)Papildinformâcija par zirnekliJa jûs uzmanîgi aplûkosiet zirnekli, tad pamanîsiet, ka viòa íermeòa uzbûvçir kaut kas kosmisks, kaut kas lîdzîgs aparâtam, kas varçtu pârvietoties pasveðâm plançtâm. Galva un krûtis saauguðas kopâ. Ðim veidojumam aizmugurçpiestiprinâts vçderiòð un apakðâ astoòas garas kâjas, kas ïauj augstu paceltiesno virsmas un pârvarçt daþâdus ðíçrðïus. Viena bçda – zirneklis nevar grozîtgalvu, jo tâ saaugusi ar krûtîm. Tâs ir zinâmas neçrtîbas. Pamçìiniet paði, kâjûtas zirneklis! Tomçr daba zirnekli ir apveltîjusi ar astoòâm acîm, kas novietotasgan priekðâ, gan sânos, gan galvkrûts virspusç, lai visu redzçtu arî negrozoties.Visi zirnekïi ir plçsîgi dzîvnieki, jo medî kâdu laupîjumu, parasti kukaiòus,tâpçc daþi âtri skrien, daþi slçpjas puíçs, bet vairâkumam ir skaisti íeramietîkli, kurus zirneklis izgatavo no tîmekïa.Tîmekli veido pats zirneklis: vçderiòa galâ ir vairâkas atveres, pa kurâmizplûst biezs ðíidrums, kas gaisâ sacietç un kïûst par diegam lîdzîgu pavedienu.No tâ zirneklis auþ savu tîklu, pavedienâ pârvietojas pa kokiem un zâli. Jauniezirneklîði rudeòos ar ðo tîmekïa pavedienu pat lido.Sen jau cilvçki ievçroja zirnekïu tîklus un nolçma ðos pavedienus izmantot.Pirms 300 gadiem Francijâ tika izgatavotas pirmâs zeíes un cimdi no zirnekïutîmekïiem. Radâs ideja iesçdinât zirnekïus bûrîðos un tieði no viòu vçderiòiemvilkt pavedienus uz spolçm, gluþi kâ pasakâs. Izrâdîjâs, ka tas ir iespçjams, tikaiidejas autori aizmirsa, ka zirnekïi íer dzîvus kukaiòus, tâpçc piebarot jaunâdiega raþotâjus nebija iespçjams.Zirnekïi savu laupîjumu nogalina ar indi, viòiem ir îpaði þokïi ar tâdiemasiem âíiem galâ. Cilvçki baidâs no zirnekïiem gan to îpatnçjâ izskata dçï, ganarî kaut ko padzirdçjuði par indi. Taèu jâatceras, ka ne visi indîgie dzîvnieki ircilvçkam bîstami. Un otrâdi – ne visi bîstamie dzîvnieki ir indîgi. Piemçram,108

çrces nav indîgas, bet ir bîstamas, jo pârnçsâ slimîbu izraisîtâjus. Zirnekïi irindîgi, bet Latvijâ cilvçkiem nav bîstami. Mûsu zirnekïu inde iedarbojas tikaiuz kukaiòiem, jo tie ir viòu medîbu objekti. Latvijas zirnekïus droði var òemtrokâs, tikai jâbaidâs, lai mîksto dzîvnieciòu nesaspiestu. Tropiskajâs zemçsgan mît ne visai lieli zirnekïi, kuru inde var bût bîstama cilvçkam.Arî zirnekïus paðus medî citi dzîvnieki. Putni, vardes, íirzakas, pat daþaslapsenes ikdienâ íer zirnekïus.Cilvçkam zirneklis ir îsts draugs, kas regulç dabâ kukaiòu skaitu. Pat istabâzirneklis ir noderîgs, jo íer muðas, kodes, odus. Nav jâlieto indîgie aerosoli.Zirneklis daudz apkârt nestaigâ, sçþ vienâ stûrî. Bet pieputçjuðo tîklu var noslaucît,lai auþ atkal jaunu.Reizçm var novçrot interesanto zirnekïu kâzu rituâlu, kad augumâ mazâkaistçviòð nâk ar dâvanu – muðu – ciemos pie lielâs mâtîtes. Tas ir ïoti riskantspasâkums, jo, ja dâmai kavalieris neiepatiksies vai dâvana bûs par mazu, tadmâtîte gluþi vienkârði var tçviòu apçst.Zirnekïu mâtîtes pçc oliòu izdçðanas tâs satin zîdainâ kokonâ un pasargâ.Arî laiciòu pçc mazuïu izðíilðanâs viòa tos sargâ vai pat pârnçsâ uz savas muguras.Lûk, cik interesanta ir zirnekïu pasaule!(Dzintra Rûtenberga, no þurnâla “Zîlîte”, 2001. g. janvâris)Pçc tekstu “Vientulîba” un “Ðarlote” izlasîðanas iesakâm skolçniempiedâvât atminçt krustvârdu mîklu. Kâ ar to strâdât, sk. nodarbîbasaprakstu H. K. Andersena pasakai “Cûkgans”.Mîkla ar ierakstiem horizontâlçs109

Mîkla ar ierakstiem vertikâlçs178.–188. lpp.(darbs 5 stundâm)DÞANNI RODÂRIFragmenti no grâmatas “Dþelsomîno Melu zemç”Pieturas punkti· Dþanni Rodâri – itâïu bçrnu rakstnieks· Diskusija “Fantazçðana un meloðana”· Prognozçðana· Izlases lasîðana· Sakâmvârdi· Melu pasaku sacerçðanaPapildinformâcija par Dþanni RodâriPçc Jolantas MackovasDþanni Rodâri panâkumu pamatâ ir viòa patiesi neizsmeïamâ un labestîgâfantâzija, cieðâ saikne ar tautas tradîciju un gudrs bçrniðíîgums. Rakstniekampiemît ïoti precîza bçrna psiholoìijas izjûta un izpratne, kas ïauj viòam runâtar bçrniem par jebkuru, pat visnebçrniðíîgâko jautâjumu.110

Dþanni Rodâri attieksme pret bçrnu ir ïoti demokrâtiska – viòð nekad neíiíina,nepielabinâs bçrniem un, no otras puses, nekrata arî dusmîgu râdîtâjpirkstuun visgudri nepamâca. Rakstnieka grâmatas arvien izstaro cieòu pretbçrnu, tajâs ir patiesa bçrna suverenitâtes atzîðana.Kad Dþ. Rodâri meitai Paulai bija astoòi gadi, viòa kâdu dienu pasniedzatçvam lieliem burtiem glîti uzrakstîtu lîgumu: “Es, Paulas Rodâri tçvs, paziòoju:tad, kad mana meita kïûs astoòpadsmit gadu veca, es atïauðu viòai dzîvottâ, kâ paðai patiks.” Rodâri ðo “dokumentu” pieòçma dziïâ nopietnîbâ un tûlîtarî parakstîja. Tçvs jau kopð Paulas mazotnes atbalstîja viòas patstâvîbas centienus,jo uzskatîja, ka bçrna paða redzçjums un viedoklis ir visâdi jâveicina:“Bçrni vienmçr ienes pasaulç ko jaunu, un, ja mçs centîsimies, lai mûsu bçrnimûs tikai atdarina, pasaule sâks katastrofiski novecot.”Rodâri allaþ augstu vçrtçjis un stimulçjis bçrnu jaunradi. Visus savus darbusviòð vispirms lasîja priekðâ bçrniem un sekoja viòu reakcijai. Pçc tam laboja,ja kaut kas nebija izdevies tâ, kâ gribçts. Rodâri arî vçlçjâs, lai bçrni ilustrçtuviòa grâmatas. Rakstnieka pçdçjie darbi tapa cieðâ sadarbîbâ ar bçrniemun uzlûkojami par savdabîgiem eksperimentiem, piemçram, luga “Visu stâstustâsts”, kurâ darbojas delartiskâs komçdijas varoòi, veidota, lîdzdarbojotiesjaunâko klaðu skolçniem, kâ arî teâtra akadçmijas studentiem. Savukârtstarptautiskajam bçrna gadam bija veltîta grâmata “Inventafiaba” (to varçtutulkot kâ “Pasaku izgudroðana”), kuras veidoðanâ piedalîjâs daudzi autori –labâkie Itâlijas rakstnieki, mâkslinieki, skulptori un arî daudz bçrnu. Daïabçrnu ilustrçja pieauguðo rakstnieku pasakas, citi – sacerçja pasakas paði,iedvesmojoties no profesionâlu mâkslinieku zîmçjumiem.Dþ. Rodâri ir îsts dzejnieks, un îsti dzejnieki vienmçr ir burvji. Kâ teicisOjârs Vâcietis: “Esi dzejnieks – taisi no nekâ.” Un Dþanni Rodâri arî spçj sacerçtbrîniðíîgas pasakas “no nekâ”: “Reiz dzîvoja cilvçciòð no nekâ. Degunsviòam bija no nekâ, arî mute – no nekâ un apìçrbs – arî no nekâ, pat zâbakikâjâs bija no nekâ. Kâdu dienu viòð devâs pastaigâ pa ceïu no nekâ, kas itinnekur neveda. Gâja, gâja un satika pelîti no nekâ. “Vai tev no kaía nav bail?”cilvçciòð no nekâ viòai jautâja. “Ne drusciòas!” atbildçja pelîte no nekâ. “Mûsuzemç taèu mît tikai kaíi no nekâ. Ûsas tiem ir no nekâ, nagi – no nekâ un zobi,protams, arî no nekâ. Tâ ka no kaíiem es ne puskripatiòas nebîstos, toties esïoti mîlu sieru. Un zini, ko visvairâk? Es çdu tikai caurumiòus. Tiesa gan, garðastiem nav nekâdas, bet, visvienalga, tas ir ïoti garðîgi...””Dþanni Rodâri vienmçr piemitusi stipra ticîba katra bçrna iztçles spilgtumamun talantam. Jâprot tikai to pareizi atraisît. Ðim uzdevumam rakstniekskrâjis pieredzi visu mûþu. Kâds bijis ðis ceïð?Bçrnîbas vide daudz deva paða rakstnieka iztçles veidoðanai. Tçva maizesceptuve bija îstâ vieta, kur varçja redzçt daþâdus brînumus – uguns dejas krâsnîun rûgstoðâs mîklas dzîvâs nopûtas (Dþanni domâja, ka mîklas burbuïos blçòojasmazîtiòi burvji, kas tiecas izkïût pasaulç). Brînumu pilna bija arî tuvâkâapkârtne, it îpaði ezers, kura vidû atradâs sala ar veclaiku pili.111

Bçrnîbâ Rodâri gribçja kïût gan par vijolnieku, gan rotaïlietu meistaru, ganpar mâkslinieku, taèu viòð kïuva par skolotâju. Tâdu, kas centâs ienest skolâvairâk smieklu un rotaïu. Vçlâk, balstoties uz savu skolas pieredzi, Dþ. Rodârisarakstîja veselu “Kïûdu grâmatu” (1964), kurâ “iztirzâja” raksturîgâkâs gramatikaskïûdas, kas iesprûk skolçnu burtnîcâs, tâdâ veidâ netieði sekmçdamsgrûtâko pareizrakstîbas likumu ievçroðanu. Ðîs grâmatas priekðvârdâ Rodârirakstîja: “Vai nebûtu labâk, ja bçrni mâcîtos smiedamies, nevis raudâdami? Jasavâktu visas asaras, kas kïûdu dçï izlietas visos piecos pasaules kontinentos,iznâktu tâds ûdenskritums, ka varçtu celt hidroelektrostaciju. Man tomçrðíiet, ka ðî enerìija izmaksâtu pârâk dârgi. Kïûdas ir tikpat nepiecieðamas underîgas kâ maize. Un daþkârt tâs ir pat skaistas, kâ, piemçram, Pizas tornis.”Mâcîdams bçrnus, nâkamais rakstnieks iekârtoja sev îpaðu “Fantâzijasburtnîcu”, kurâ sâka pierakstît visus savus atradumus un idejas.Papildinformâcija par pirâtiemPirâtisms kâ jûras laupîðana pastâv jau vairâkus gadu tûkstoðus. Pat senogrieíu un romieðu kuìiem uzbruka jûras laupîtâji Egejas jûrâ un Vidusjûrâ.Pirâti bija tik vareni, ka pat nodibinâja savu valsti tagadçjâs Turcijas teritorijâ.Lai tos sakautu, romieðiem 67. gadâ pirms Kristus nâcâs sûtît speciâlu ekspedîciju.Ilgs pirâtisma periods ir saistîts ar laika posmu no 1300. gada lîdz 1830. gadam.Jûras laupîtâji rada patvçrumu Ziemeïâfrikas ostâs tâdâs valstîs kâ Maroka,Alþîrija, Tunisija un Lîbija. Viòi sagrâba Vidusjûrâ eiropieðu kuìus, aplaupîjatos, bet pasaþierus un jûrniekus pârdeva verdzîbâ vai paturçja izpirkumaiegûðanai. Jûras laupîtâji turpinâja savu darbîbu ðajâs vietâs lîdz 1830. gadam,kad franèi ieòçma Alþîriju.Pirâtus sauca arî par “bukanieriem”. Ðis nosaukums attiecas uz tiem jûraslaupîtâjiem, kas darbojuðies no XVI gadsimta beigâm lîdz XVII gadsimta sâkumam“Spânijas Meinâ”. Sâkumposmâ tâ sauca Karîbu jûras piekrasti Centrâlamerikâun Dienvidamerikâ. Bet bukanieru laikos ðis nosaukums bija saistîtsar visu Karîbu jûru.Bukanieri bija jûrnieki vai bçgïi no daþâdâm zemçm, kas uzturçjâs Vestindijassalâs un ostâs. Tie medîja savvaïas dzîvniekus un kaltçja to gaïu uzspeciâlâm ierîcçm – “bukaniem”. Tâ radies nosaukums “bukanieri”.Jûras laupîtâji bieþi apraka zemç zeltu, sudrabu, dârglietas. Viòi centâsnoslçpt savu dârgo mantu. Lîdz pat mûsdienâm daudzi tic, ka jûras piekrastçno Floridas lîdz Teksasai vçl var atrast jûras laupîtâju noslçpto mantu.15. Folklorâ sastopamas melu pasakas. Ierosmei daþas no tâm.MeliTie nu gan bija laiki, kad tie lielie kâposti izauga. Bet kas tie bija par kâpostiem!No vienas galviòas septiòas mucas.Bet kas tâs bija par mucâm! Vienu svçtdienu izvâra trîs grâpjus.112

Bet kas tie bija par grâpjiem! Pie viena grâpja trîsdesmit vîru varçja paçst.Bet kas tie bija par vîriem! Katrs pie kâpostiem apçda trîs kukuïus maizes.Bet kas tie bija par kukuïiem! Trîs pûri rudzu uz katra.Bet kas tie bija par rudziem! Septiòas vârpas uz viena stiebra.Bet kas tâs bija par vârpâm! Septiòi vîri septiòas nedçïas vienu vârpu grieza!Meli bez galaKlausieties, ko stâstîðu. Redzçju divus ceptus gaiïus pa gaisu skrienot, viòiskrçja ïoti âtri, un vçders bija pret debesîm un muguras pret zemi. Viena smçdeslakta un dzirnakmens pârpeldçja pâr Daugavu gluþi lçnâm, un varde, otrâ malâtupçdama uz ledusgabala, apçda divus lemeðus, tas bija tieði Jâòu dienâ. Un turtrîs vîri – tie gribçja dzîvu zaíi noíert. Viòi gâja uz koka kâjâm: pirmais bijaakls, otrs mçms, bet treðais nevarçja ne kâjas pakustinât. Bet aklais pirmaisieraudzîja zaíi, mçmais pateica klibajam, bet klibais viòu sagûstîja. Citi gribçjapa sausu zemi ar kuìiem braukt, viòi brauca pa rudzu un mieþu tîrumiem,kamçr tika uz augsta kalna, tur tie visi noslîka. Vçzis dzina suòa vietâ zaíi, unuz jumta gala gulçja govs, kas pati bija tur uzkâpusi. Un tai zemç muðas tik lielaskâ pie mums kazas. Bet nu vajag logus attaisît, lai meli var izskriet ârâ.Ðajâs stundâs varçtu arî izspçlçt “Aègârnâs runas spçli” un “Nemelo –tikai citiem vârdiem”.(Sintija Makgregora “365 nodarbîbas ar bçrniem”. – R.: Kontinents, 2001)Aègârnâs runasVai tu spçj pateikt veselu teikumu no beigâm? Tas ir ... beigâm no teikumuveselu pateikt spçj tu vai? Pamçìini sarunâties ar otru bçrnu, sakot visu nobeigâm.Teikumu garu pateikt aègârni vari vai?Grûtâk vçl bûs, saka viòð ko, to uz atbildi dot un.To izdarît nav viegli... tas ir, viegli nav izdarît to. Nç, nav taèu grûti. Teiktgribi ko, jâizdomâ iepriekð tikai.Vai nav interesanta runâðana? Es demonstrçju, kâ tas jâdara. Tagad pamçìinitu!Nemelo – tikai citiem vârdiem“Tu melo! Muïíîbas!” Ðâdi vârdi aizskar. Pasakot kâdam tieði acîs, ka viòðir melis, var izcelties kautiòð. Îpaði tad, ja cilvçks nav apzinâti gribçjis melot.Bieþi mçdz izmantot vârdu “blçòas”, tomçr ne visâs ìimençs ðis vârds ir pieòemams.“Tas neizklausâs diezcik ticami” ir pieklâjîgâks izteiciens.Mçdz teikt, ka melotâjam pakausis kûp vai ausis kustas.Cik daþâdos veidos pieklâjîgi var pateikt vienu un to paðu? Vai vari izdomâtdaþu skaistu izteicienu, kas apzîmç melus, bet neaizvaino? Kâ pieklâjîgâ veidâiespçjams pateikt, ka meli ir meli?113

ääTÛVE JÂNSONE189.–207. lpp.(darbs 6 stundâm)Stâsts par neredzamo bçrnuPieturas punkti· Tûve Jânsone – Somijas zviedru rakstniece· Pasakas prognozçðana pçc virsraksta· Ìimenes loma bçrnu dzîvç· Ironiska attieksme· Tçla izaugsme, tâ salîdzinâðana pasakas sâkumâ un beigâsJautâjumi un uzdevumi6. Izstrâdâto ieteikumu lapas bûtu jâizliek redzamâ vietâ.12. Veicot ðo uzdevumu, varçtu parunât par jautrajâm, priecîgajâm,siltajâm un drûmajâm krâsâm.16. Ðos ieteikumus var uzrakstît uz lielas lapas un novietot pârredzamâvietâ.Stâsts par pçdçjo pûíi pasaulçPieturas punkti· Patiesas draudzîbas nosacîjumi· Sinonîmi· Mîïvârdiòi, to lietoðana· Stâstîjuma veidoðana 1. personâJautâjumi un uzdevumi8. Ðo uzdevumu ieteicams veikt rakstiski, klasç nolasît visus mîïvârdiòus.16. Ðo uzdevumu var veidot kâ “prâta vçtru”.21. Ðo notikumu varçtu “es” formâ stâstît arî mâmiòa, Snorkes jaunkundzeu. c. tçli.Ðajâ uzdevumâ varçtu arî veidot vajadzîbu karuseli, noskaidrojot, kokatrs no tçliem vçlas no pûíîða.MijaSusuriòðäMurmulisäRûíîtisäTrollîtis MuminsäSnorkes jaunkundzeMâmiòaVçlçðanâs jâraksta uz bultâm.114

ÇRIHS KESTNERS208.–226. lpp.(darbs 10 stundâm)Fragmenti no grâmatas “Emîls un Berlînes zçni”Stâsts vçl nemaz nesâkasPieturas punkti· Diskusija· Informâcijas atspoguïoðana diagrammâ· Neparastâ vçroðana· Apraksts· Anketa par grâmatu lasîðanuPapildinformâcijaÇrihs Kestners – daudzu pasaulslavenu bçrnu grâmatu autors, kas apbalvotsgan ar starptautisko jaunatnes grâmatu prçmiju, gan Hansa KristianaAndersena medaïu, – reiz teicis: “Vairums ïauþu noliek savu bçrnîbu kâ novalkâtucepuri, kâ vairs nevajadzîgu tâlruòa numuru. Kâdreiz viòi bija bçrni,tad kïuva pieauguði, bet kas tie ir tagad? Tikai tas pieauguðais, kas saglabâjisbçrna dvçseli, ir îsts cilvçks.”Kurð gan nepazîst Emîlu un Berlînes zçnus, Punktiòu un Antonu, divasLotiòas... Gan no grâmatâm, gan teâtra un kino. Ðo varoòu dçï, kurus iemîïojuðivisu vecumu lasîtâji un skatîtâji, Çrihs Kestners pie mums tiek uzskatîts pirmâmkârtâm par bçrnu rakstnieku. Un ne tikai pie mums, bet visur, kur lasaviòa darbus, jo tieði “Emîls un Berlînes zçni” atnesa viòam pasaules slavu. Taèuîstenîbâ Çriha Kestnera daiïrades loks ir daudz plaðâks. Viòð bija talantîgsþurnâlists, kurð daudz rakstîjis preses izdevumiem. Çrihs Kestners ir rakstîjisgrâmatas arî pieauguðajiem.Bet kur tad slçpjas Çriha Kestnera darbu pievilcîba?Varbût atbilde rodama rakstnieka izteikumâ: “Ja mazs zçns no krâsns apakðasizvelk pagali un uzsauc tai “nû!”, tad tas ir zirgs – îsts, dzîvs zirgs. Un, kadlielais brâlis, galvu purinâdams, aplûko pagali un mazajam zçnam saka: “Tasjau nemaz nav zirgs, bet tu gan esi çzelis,” – tad tomçr tas nenieka negroza.”Jautâjumi un uzdevumi1. Iesakâm pasaules kartç meklçt tekstâ pieminçtâs vietas, lai skolçnigûtu pieredzi, kâ orientçties kartç, kâ arî lai apjaustu, kur nosauktâsvietas ir attiecîbâ pret Latviju. Nekâdâ gadîjumâ nevajadzçtu prasît,lai bçrni atcerçtos no galvas ðos nosaukumus, kâ arî lai visi spçtu tostûlît atrast kartç.2. Iesakâm diskusijas gaitâ “neuzspiest” kâdu vienu noteiktu viedokli.Izvirziet diskusijâ jautâjumu arî par rakstniekiem, kuri raksta115

fantastikas stâstus, zinâtnisko fantastiku. Vai arî ðie autori visu uzrakstîtoir piedzîvojuði?3. Kad skolçni katrs individuâli ir uzrakstîjuði, par kâdâm tçmâmviòiem patîk lasît grâmatas, klasç kopîgi veido diagrammu. Skolçni pavienam nosauc savu tçmu (tçmas), rakstîtâjs tâs pieraksta uz tâfeles(lielas lapas). Ja tçmas atkârtojas, pie iepriekð pierakstîtâs piezîmç X.Kad visi skolçni izteikuðies, saskaita iegûtos rezultâtus un atspoguïo tosdiagrammâ.Matemâtikas stundâs skolçni paði var sastâdît teksta uzdevumus pçcðîs diagrammas un tos risinât.Diagramma var bût arî labs palîgs skolotâjam, noskaidrojot bçrnuintereses un plânojot literârâs lasîðanas stundas, kâ arî sarunâs ar skolçnuvecâkiem.Skolçni varçtu noskaidrot, par kâdâm tçmâm patîk lasît grâmatasviòu vecâkiem. Arî ðajâ gadîjumâ aptaujas rezultâtus var apkopot diagrammâ.Pçc tam bûtu interesanti abas diagrammas (skolçnu un vecâku)salîdzinât: kuras tçmas ir kopîgas, kuras – atðíirîgas.5. Iesakâm skolçniem paðiem apkopot anketas rezultâtus. Ja nepiecieðams,skolotâjs mâca skolçniem, kâ jâapkopo anketas rezultâti.Skolçni anketçðanu var veikt arî kâdâ citâ klasç un apkopot rezultâtus.Te iespçjams projekta darbs.Uzrodas zçns ar autotauriPieturas punkti· Vârdu un teicienu skaidrojumi· Darbs grupâs – tçlu raksturojums· Paðvçrtçjums un savstarpçjâ vçrtçðana· Kâ var nodot steidzamu ziòu?Jautâjumi un uzdevumi1. Pie mums Neiðtatç es esmu savârîjis ziepes.Tagad viòiem laikam ir zobs uz mani.– Bet tagad – uz priekðu, – Gustavs sacîja, – ja mçs ðeit nekâ citanedarîsim kâ tikai dirnçsim, ðis nelietis mums izspruks no nagiem.Tas tik bûs traks numurs!– Tâ, – Profesors teica, – tagad piedosim gâzi.2. Labi pazîst – mani te pazîst kâ raibu suni.Daudz brîva laika – desmit lîdz divdesmit metru lieka laika.Nelaime, neveiksme – íeza.116

6. Klasç iesakâm pârrunât, kâdiem gadîjumiem bûtu nepiecieðama“sakaru nodaïa”. Piemçri.· Rît nenotiek paredzçtâ ekskursija.· Rît uz skolu kaut kas speciâls jâpaòem lîdzi.· Rît uz skolu jânâk tâdâ tçrpâ, lai varçtu slçpot.Bçrni paði lai min daþâdus gadîjumus.7. “Sakaru nodaïu” var veidot pçc “íçdîtes” principa (kurð kuramvar piezvanît, kurð kuram tuvâk dzîvo). “Íçdîti” nepiecieðams attçlotgrafiski (uzrakstît, uzzîmçt). Ja tâda “sakaru nodaïa” ir izveidota, tadtâ var darboties ilgâku laika posmu. Svarîgi, lai loks noslçgtos. Cilvçks,kurð pirmais nodevis kâdu ziòu, arî saòem ðo ziòu beigâs atpakaï. Iesakâmto izdarît reâli.Detektîvi pulcçjasPieturas punkti· Sinonîmi· Pienâkumu sadale· Diskusija· Grupu darba turpinâjums (tçlu raksturojums)Jautâjumi un uzdevumi1. Teikt – klâstît, iebilst, atbildçt, pastâstît, atgâdinât, jautât, noprasît,sacît, paziòot, iesaukties, apgalvot, norûkt, iejaukties, skaidrot,pieteikties.3. Ja klasç nav bijusi diskusija “Kâdçï zagðana ir slikta?” (nav bijusitâda nepiecieðamîba), tad var izmantot Filipa Kama grâmatâ “Domâjamiestâsti. I.” (Lielvârds, 1997) doto vingrinâjumu un diskusijas plânu.Vingrinâjums.Vai tâ ir zagðana? Pamato savu atbildi!Situâcijas aprakstsZagðanaNavzagðanaNezinuTu kaut ko aizòemies un aizmirstito atdot.No tevis kâds kaut ko aizòemas,ko nekad nedomâ atdot.Tu lieto kâda lietas bez prasîðanas.Tu paòem kaut ko, kas tâîpaðniekam vairs nebûs vajadzîgs.117

Tu aizdod prom kâdam citampiederoðu lietu.Tu kontroldarbâ ðpiko no savakaimiòa.Tu esi atradis kâdam pazuduðulietu un paturi to.Tu paòem kâdam citam piederoðulietu, domâdams, ka tâ pieder tev.Tu norauj âbolu no kaimiòa âbeleszara, kas noliecies pâr tavu sçtu.Tu nolasi zemenes no saimniekadârza bez viòa atïaujas.Tava mâte sûta tevi uz veikalu,iedod tev naudu. Tu paturi sevizdoto atlikumu.Tu slepus noçd savas mazâsmâsiòas kûkas gabaliòu.Diskusijas plâns1. Vai zagðana ir slikta tâdçï, ka pret to ir likums?2. Vai likumi pret zagðanu ir tâdçï, ka zagðana ir slikta?3. Vai bûtu pieòemami zagt, ja tu zinâtu, ka tevi nekad nepieíers?4. Vai zagt bûtu slikti, ja visi zagtu?5. Vai apzagt zagli ir slikti?6. Ja tu bûtu zaglis, vai tie, kas tevi apzagtu, bûtu slikti darîjuði?7. Vai bûtu pareizi nozagt kaut ko, kas nekad nav ticis pazaudçts?8. Vai bûtu pieïaujami, ja tu nozagtu kaut ko cilvçkam, kas par tonemaz neuztrauktos?9. Vai bûtu pieïaujami nozagt kaut ko tâdu, ko îpaðnieks pçc tamnemeklçtu?10. Vai bûtu pareizi kâdam nozagt suni vai kaíi, ja saimnieki apietosar to ïoti slikti?11. Vai tu zagtu çdienu, ja tas bûtu vienîgais veids, kâ paçdinât tavuizsalkuðo brâli vai mâsu?12. Kâdçï zagðana ir slikta (normâlos apstâkïos)?Iesakâm klasç pârrunât arî iespçjas, kâ atdot atpakaï kâdu lietu, koesi paòçmis (nozadzis).118

Papildinformâcija par pirkstu nospiedumiemKatram cilvçkam ir kaut kas îpaðs, atðíirîgs no visiem citiem cilvçkiem pasaulç,– tie ir viòa pirkstu nospiedumi. Ja jûs uzspieþat pirkstu uz zîmogspilventiòa,bet pçc tam uz baltas lapas, rodas nospiedums, ko neviens nevaratdarinât.Tas attiecas uz jebkuru pirkstu. Katra jûsu pirksta nospiedums ir unikâlsun tâds saglabâjas visu mûþu.Jau mûsu tâlie senèi bija ievçrojuði, ka viòu pirkstu galus klâj lînijas jebraksti un katram cilvçkam tie ir citâdi. Ir atrastas íînieðu rakstu tâfelîtes, uzkurâm pirkstu nospiedums lietots paraksta vietâ.Pamatojoties uz ðiem faktiem, mçs varam sacît, ka personîbas noteikðanapçc pirkstu lînijâm pazîstama jau vismaz divus tûkstoðus gadu. Taèu viena lietair zinât, ka pirkstu nospiedumi katram ir individuâli, bet pavisam cita – ðîsziòas savâkt, zinâtniski apkopot un lietot.Pirmo lielâko ieguldîjumu personîbas noteikðanâ pçc pirkstu nospiedumiemizdarîja Marèello Malpigi 1686. gadâ. Malpigi bija itâlieðu zinâtnieks – anatoms,kas ar mikroskopu pçtîja lînijas pirkstu galos. Viòð konstatçja, ka ðîs lînijasveido daþâdas cilpas un spirâles.Ieslodzîto personîbas noteikðanai pirkstu nospiedumus oficiâli sâka izmantot1858. gadâ. Pçc daþiem gadiem tika publicçti pirmie pçtîjumi par iespçjâmizmantot pirkstu nospiedumus. Bija aprakstîta arî pirkstu nospiedumu iegûðanasmetode. Ðim nolûkam izmantoja plânu, ar îpaðu tinti klâtu plçvîti. Ðometodi lieto arî tagad.To, ka nav divu vienâdu pirkstu nospiedumu, pirmais 1892. gadâ pierâdîjaangïu zinâtnieks sers Frânsiss Galtons. Bet 1901. gadâ Londonas kriminâlpolicijaSkotlendjards pieòçma sera Edvarda Henrija izstrâdâto sistçmu – noziedzniekapersonîbas noteikðanu jeb identifikâciju pçc viòa pirkstu nospiedumiem.Ðo sistçmu, tikai nedaudz pârstrâdâtâ veidâ, izmanto policisti visâ pasaulç.Lûk, sera Henrija sistçmas bûtîba. Visi nospiedumi tika iedalîti pçc rakstatipa – cilpas, divkârðas cilpas, noslçgtâs cilpas – raketes, loki, arkas, savijumiun nejauði elementi. Ja saskaita lînijas starp diviem zîmçjuma punktiem, ikvienuno desmit pirkstiem var attiecinât uz noteiktu grupu. Ja katras grupasietvaros izdara vçl sîkâku klasifikâciju, var pavisam droði noteikt, kam piederattiecîgais pirksta nospiedums.Ðî sistçma ir tik droða, ka nospiedumus var klasificçt pçc ðîm grupâm, nemazneizmantojot noziedznieku vârdus. Un, kaut arî policijas arhîvâ ir miljoniemparaugu, vajadzîgo nospiedumu var atrast daþu minûðu laikâ.Arî no kniepadatas savs labumsPieturas punkti· Grupu darba turpinâjums (tçlu raksturojums)· Lasîðana lomâs(Pçc enciklopçdijas “Kas? Kur? Kad?”)119

· Savu izjûtu pauðana pçc teksta· Darbs pâros – intervija ar kâdu stâsta varoni· Interviju analîze (vçrtçjums)· Asociâcijas (priekðmeta zîmçjums – teksts)Jautâjumi un uzdevumi4. Pirms ðî uzdevuma veikðanas ar skolçniem varçtu pârrunât, kasjâievçro, intervçjot kâdu.Intervijâ jâizmanto daudzveidîgi jautâjumi, ievçrojot pakâpeniskumu– no vienkârðâkâ uz sareþìîtâko. Jautâjumi mçdz bût divu veidu.· Atklâtie jautâjumi – tâdi, kas rosina uz plaðâku atbildi nekâ vienkârði“jâ” un “nç”.· Slçgtie jautâjumi – tâdi, kas precizç neskaidro un uz kuriem varatbildçt ar “jâ” vai “nç”.Lieto pieklâjîbas frâzes un/vai izteikumus.Runa ir plânveida, raita, droða, pareizi intonçta.Lieto pçc uzbûves un izteikuma mçría daþâdus teikumus.Pierakstot interviju, ievçro ortogrâfijas un interpunkcijas likumus.Interviju nepiecieðams plânot, lai izvairîtos no tâs pârtapðanas bezmçríîgâsarunâ.Intervijai ir ðâdas daïas.1. Gatavoðanâs intervijai.2. Intervijas norise:· sâkums;· galvenâ daïa;· sagatavoðana publicçðanai;· noslçgums.3. Intervijas publicçðana atbilstoði mçríim.(Izmantoti “Lietiðíie raksti pamatskolâ”. – Rîga, ISEC, 2001)Lai darbu daþâdotu, pâra dalîbnieki var mainîties lomâm. Intervçtâjskïûst par intervçjamo – un otrâdi. Var arî intervçtâjs intervçt cita pâraintervçjamo, piemçram, citu Emîlu, Gustavu ...6. Ðis uzdevums palîdzçs atsaukt atmiòâ visus grâmatas “Emîls unBerlînes zçni” fragmentus. Svarîgi, lai skolçni ne tikai nosauktu asociâcijassaistîbâ ar teksta saturu, bet arî sîkâk pastâstîtu situâciju, kassaistîta ar doto priekðmetu.Var rîkoties arî ðâdi: skolçns klusîbâ izvçlas vienu no dotajiem priekðmetiemun raksturo to saistîbâ ar tekstu. Otram skolçnam jâatmin, kurðpriekðmets tas ir.120

Papildinformâcija par bankâmÐodien bankas piedâvâ tâdu pakalpojumu daudzveidîbu, ka mçsaizmirstam, ka bankai patiesîbâ ir divi galvenie uzdevumi. Pirmkârt, bankapieòem no cilvçkiem noguldîjumus un glabâ tos pie sevis, otrkârt, tâ dodaizòçmumus tiem, kas ir ar mieru maksât procentus.Bija laiks, kad cilvçki neatzina bankas, jo to darbîba saistîta ar naudu. Uzskatîja,ka parâdît interesi par naudu ir amorâli; bija pat valstis, kas saviempilsoòiem aizliedza kaut kâdâ veidâ sadarboties ar bankâm.Neskatoties uz to, banku lietas ir vecas kâ pati vçsture. Kopð tâ laika, kadir parâdîjusies nauda, radusies arî nepiecieðamîba novietot to kaut kurglabâðanâ vai arî aizdot to kâdam, kam tâ nepiecieðama. Bankas bija SenajâBabilonijâ, Çìiptç, Grieíijâ. Daþkârt naudas lietas kârtoja garîdznieki tempïos.Tempïi parasti bija tâ vieta, uz kurieni cilvçki nesa savu naudu glabâðanai.Pastâvçja likumi, kas regulçja ðâda veida darbîbu. 210. gadâ p.m.ç. ar îpaðurîkojumu naudas mijçjiem tika ieradîta vieta Româ, Forumâ.Taèu pats vârds “banka” radies Itâlijâ. Viduslaikos naudas mijçji sçdçjapilsçtas ielâs un bodîtçs. Vârds “banko” itâliski nozîmç “sols”; no ðejienes arîmûsdienu vârds “banka”.Mûsdienâs banku sistçma sâkotnçji izveidojâs Vençcijâ 1587. gadâ, kad tikanodibinâta “Banko di Rialto”. Tâ pieòçma noguldîjumus un atïâva saviemklientiem izrakstît èekus par noteiktu summu. 1619. gadâ ðo banku pâròçmasavâ îpaðumâ “Banko del Giro” un, saòemot noguldîjumus zeltâ un sudrabâ,sâka izdot kvîtis. Ðîs kvîtis sâka lietot kâ naudu. Arî 1609. gadâ dibinâtâ “AmsterdamasBanka” izdeva kvîtis, kuras sâka saukt par “bankas naudu”.(Pçc enciklopçdijas “Kas? Kur? Kad?”)Fragments no grâmatas “Kad es vçl biju mazs zçns”Aptuveni astoògadîga zçna aptuvena dienas gaitaPieturas punkti· Çrihs Kestners stâsta par sevi· Informâcijas atraðana tekstâ, tâs analîze· Çriha Kestnera grâmatas bçrniem· Grâmatu anotâcijasJautâjumi un uzdevumi2. Ðajâ uzdevumâ nevajadzçtu pârrakstît teksta teikumus vârdsvârdâ, bet mâcîties konspektîvi izrakstît paðu svarîgâko. Kad skolçniizrakstîjuði visu, ko Çrihs Kestners paveicis dienas laikâ, bçrni varçtusalîdzinât to ar savu pieredzi. Droði vien bûtu daudz kâ kopîga.4. Kad skolçni ir vçlreiz izlasîjuði, ko Çrihs Kestners saka par laiku,un izteikuði savas domas par to, der atcerçties, ka 3. klasç varbût bçrniir pildîjuði Laika darba lapu no “Zîles” komplekta.121

3. klasç skolçni iepazinâs arî ar Jâòa Baltvilka daiïradi. Varbût skolçniembûs interesanti uzzinât, ko J. Baltvilks stâsta par laiku, atbildotuz þurnâla “Zîlîte” (3/2000) uzdotajiem jautâjumiem.– Bçrnîbâ lielâkoties LAIKS plûst par lçnu. Âtrâk gribas bût pieauguðam.Âtrâk pabeigt skolu. Âtrâk... Jums zçna gados arî bija tâdas izjûtas?– Par laiku neko îpaðu neatceros. Zçna gados gaidîju, kad tçvs pârbrauksmâjâ no Ziemeïu ogïu raktuvçm.– Ja es mâcos kâdâ no pamatskolas klasçm un lîdz pieauguðâ dzîvei ir tikdaudz laika, vai vçrts jau domât par piepildîti nodzîvotâm dienâm, stundâm,minûtçm? Vçlâk, daudz vçlâk gan jau paspçðu visu atgût...– Liekas, ka pamatskolâ par to nedomâ. Varbût kâds retais, îpaðais, laimîgais.– Pçc darba gaitu pârtraukðanas “Zîlîtes” redakcijâ jûs tagad dienas vadâtkâ profesionâls rakstnieks. Kâds tagad ir jûsu dienas reþîms (laika dalîjums)?– Brîvs. Gribas kaut ko izdarît. Daþreiz arî izdodas. Reizçm dienâ. Reizçmnaktî. Neesmu cîrulis. Esmu pûce.– Panâkt laiku. Dzîvot savâ laikâ. Bût laikabiedram. Ir vçl visâdi izteicieniðajâ sakarâ. Kâdas ir jûsu tagadçjâs attiecîbas ar laiku? Draudzîgas? Kâ pasakâeþukiem un zaíim: kurð kuru noskries?– Draudzîgas. Necenðos laiku apsteigt. Nejûtu vajadzîbu padarît daudz. Vajadzçtulabi.– Tiekoties ar jums, skolas bçrni, iespçjams, ir pamanîjuði, ka jums uz rokasnav pulksteòa... Jûs apzinâti vairâties sajust laika plûdumu?– Tas man palîdz vairîties no nervozitâtes. Cik pulkstenis?! Es paskatosdebesîs. Ap diviem. Pçcpusdiena. Jau vakars. Cik minûtes? Vai nav vienalga?Es, paldies Dievam, varu to greznîbu atïauties.– Vai jûs gribçtu dzîvot citâ laikâ? Pirms? Pçc? Kâpçc?– Nç. Tikai tagad. Kâ tas man ir nolikts.– Kas, jûsuprât, ir labs laiks? Slikts laiks?– Tas atkarîgs no garastâvokïa, no daþâdiem apstâkïiem. Ja laika ziòotâjsradio vai televîzijâ saka, ka bûs labs laiks, tas nozîmç, ka spîdçs saule. Bet manlabs laiks var bût tieði tad, kad lîst. It îpaði, ja sçþu mâjâs un rakstu. Vai tad,kad zeme izkaltusi un es iedomâjos par manis stâdîtiem kociòiem – kâ tie kalstârâ. Es vispâr necieðu karstumu. Esmu tâds ziemeïnieks.Piedâvâjam krustvârdu mîklu par Çrihu Kestneru un viòa literârajiemdarbiem (visi atminçjumi atrodami “Zîlç” publicçtajos fragmentos).122

1. Pilsçta, kurâ dzimis Çrihs Kestners. (DRÇZDENE)2. Emîla mâtes amats, profesija. (FRIZIERE)3. Emîla manta, ko Gustavs nodeva glabâðanâ bufetç. (KOFERIS)4. Jaunkundze, kuras uzraudzîbâ ir Punktiòa. (ANDAHTA)5. Zçns ar autotauri. (GUSTAVS)6. Viena no vajâðanai nepiecieðamajâm vienîbâm. (SAKARNIEKI)7. Emîla radiniece, kurai viòð veda naudu. (VECMÂMIÒA)8. Bankas darbinieks. (KASIERIS)9. Ponijas Cepurîtes transporta lîdzeklis. (DIVRITENIS)10. Pilsçta, kurâ dzîvo Emîla radi. (BERLÎNE)11. Vecâkais viesmîlis, ar kuru daþkârt patçrzç Çrihs Kestners. (NÎTENFÎRS)12. Jûra, par kuru gribçja rakstît îstu românu Çrihs Kestners. (DIENVID-JÛRA)13. Punktiòas draugs. (ANTONS)14. Cik feniòu Profesors iedeva Bleieram braukðanai ar metro? (DIV-DESMIT)123

15. Apìçrba gabals, pie kura Emîls bija piespraudis naudu. (SVÂRKI)16. Ko bçrnîbâ Çrihs Kestners ïoti vçlçjâs darît, nezaudçjot ne dienu?(MÂCÎTIES)17. Ko vçl Emîls veda vecmâmiòai? (PUÍES)18. Zçns, kurð tika iecelts par telefona centrâles darbinieku. (OTRDIENIS)19. Pilsçta, kurâ dzîvoja Emîls. (NEIÐTATE)20. Iestâde, kurâ zçni centâs aizturçt zagli. (BANKA)21. Zçns, kurð nçsâja raga brilles. (PROFESORS)22. Viena no vajâðanâ nepiecieðamâkajâm vienîbâm. (DETEKTÎVI)23. Emîla mâsîcas vârds. (PONIJA)24. Transporta lîdzeklis, kurâ Emîlam nozaga naudu. (VILCIENS)25. Emîla uzvârds. (TIÐBEINS)26. Çdienreize, kurâ Çrihs Kestners bçrnîbâ çda kopâ ar abiem vecâkiem.(VAKARIÒAS)27. Objekts, aiz kura slçpâs Emîls, novçrodams zagli kafejnîcâ. (KIOSKS)Ja krustvârdu mîkla pareizi atminçta, izceltajos lodziòos, lasot noaugðas uz leju, var izlasît: ÇRIHS KESTNERS VÂCU RAKSTNIEKS.UZDEVUMS GRÂMATAS PÇCLAPÂPârrunâjot sakâmvârdus, varçtu uzaicinât skolçnus izteikt savas domaspar mâcîðanos, par grâmatâm, kâ arî par ðo konkrçto grâmatu(“Zîle”). Skolçni varçtu arî izvçlçties no sakâmvârdiem sev tuvâko,paskaidrojot, kâ viòi to saprot un kâpçc izvçlçjuðies tieði to.Uz grâmatas pçclapas ir ðâdi sakâmvârdi.· Ko jaunîbâ nemâcies, vecumâ nepratîsi.· Kamçr dzîvo, tikmçr mâcies.· Labs jâpatur, slikts jâatmet.· Gudrîba labâka par zeltu.· Gudram ir Dievs palîdz.· Ieradums nâk ar laiku un pûlçm.

PASKAIDROJUMIPAR DARBA LAPÂM (GLD)1. DARBA LAPA1. Âbola vietâ var iepazît arî kâdu citu lietu. Galvenais, lai iepazîstotvarçtu lietot visas maòas. Tabulu vçl var papildinât ar ierakstu: Ardzirdi. (Âbolu taèu var izklauvçt; tas skançs, atsitoties pret galdu; taskraukðí, kad tajâ koþ, utt.)5. Recepte pareizâ secîbâ.1. Âbolus nomazgâ.2. Âboliem iekðpusi izgrebj.3. Desu, guríi un kartupeli sagrieþ sîkos gabaliòos.4. Sagrieztos dârzeòus sajauc ar krçjumu un sâli.5. Maisîjumu sapilda âbolos.6. Ja ir redîsi, tos skaisti sagrieþ un uzliek katram âbolam virsû.7. Rotâ ar lokiem un pçtersîïu lapiòâm.6. Vecmâmiòas gudrîba skan ðâdi:Ziemâ pie âbelçm jâpiekar diegu kamoliòi, lai vasarâ bûtu daudzâbolu.Papildus skolçni varçtu sameklçt arî citus ticçjumus un gudrîbas,saistîtas ar âbolu raþu, âboliem.2. DARBA LAPAInformâciju var pierakstît arî uz tâfeles. Kad skolçni saka, ko viòizina par ozolu, uz tâfeles jâpieraksta viss, kaut arî skolotâjam skaidrs,ka daþas lietas ir pilnîgi aplamas. Turpmâkajâ ðîs stundas darbâ bçrnipaði noskaidros patieso un aplamo informâciju.Pildot ðo darba lapu, rçíinieties ar to, ka process bûs darbietilpîgsun tam bûs nepiecieðama visa mâcîbu stunda vai pat vairâk.125

Ja darba beigâs kaut kas par ozolu vçl paliek neskaidrs, to skolçnivarçtu noskaidrot mâjâs, bet nâkamajâ stundâ varçtu pârrunât.3. DARBA LAPAÐai darba lapai ideju esam aizguvuðas no A. Òesterenko broðûras“Mîklu pasaule” (Pedagoìiskais centrs “Eskperiments”, R., 1993). Javçlaties attîstît bçrnu radoðo iztçli, ðî broðûra jums var lieti noderçt.2. Papildus varçtu bût, piemçram, ðâdi ieraksti (A mîklai):sauleitâ nav tik lielagarenam balonamto nevar piepûstbçrnu grabulîtimar to nevar spçlçtiesutt.Mîkla tad skançtu tâ.Ir kâ bumbieris, bet to nevar çst.Ir kâ garens balons, bet to nevar piepûst.Ir kâ saule, bet tâ nav tik liela.Ir kâ bçrnu grabulîtis, bet ar to nevar spçlçties.4. Paðvçrtçjuma uzdevums. To var arî pârrunât.4. DARBA LAPA2. JânosvîtroA. Par ceïu, par mçness staru, par kartupeïu vaguB. ðaurajâ atslçgas caurumâ3. Sinonîmi vârdam “lielîðanâs” no pasakas ir diþoðanâs, plâtîðanâs.7. Sakâmvârdi:Tukða muca (3.) tâlu skan.Ko lîdz lieli guríi, (1.) kad tukði vidi.Kur lieli dûmi, (6.) tur maz siltuma.Prâts debesîs, (2.) deguns pelnos.Lielîba – (4.) cilvçka vâjîba.Nekâp ar desu debesîs, (5.) kad kritîs, tad ir pârlûzîs.8. Iepriekð vajadzçtu pârrunât, kâds skolçniem ir priekðstats parradio reklâmâm, kâ veidots to teksts, pârrunât dzirdçtâs reklâmas, tikaipçc tam paðiem sadomât savas reklâmas. Pçc tam skolçni varçtu savasreklâmas arî nolasît, izdomâjot, kâdâ intonâcijâ tas bûtu jâdara.126

5. DARBA LAPA8. Pareizâs atbildes:· agrâ pavasarî· ar zirgu· svçtdienâ· sniegâ· zirgs5. DARBA LAPA(1. turpinâjums)Iesakâm ðai stundai, ja iespçjams, sagâdât etnogrâfiskas seìenes,dvieïus ar tamborçtiem galiem u. tml. Varbût skolçniem mâjâs arî irsaglabâjuðies vecmâmiòu rokdarbi. Noderçtu arî rokdarbi, ko gatavojuðasskolçnu mâmiòas mûsdienâs.Pârrunâjot tekstu, vajadzçtu pievçrst uzmanîbu rakstnieces tçlainajaivalodai.Pârrunas vçrta ir II daïas beigâs izteiktâ doma: “Kamçr biju maza,man patika spilgtâs strîpas. Vçlâk, kad sâku iet skolâ, kaunçjos valkât,jo nevienam citam tâdas zeíes nebija.” Vai arî ðodien klasç bieþi viennegadâs ðâda situâcija?13., 14. Ðie uzdevumi ir diferencçti, raugoties no pieauguðâ viedokïa, –zçniem vairâk interesç meþu darbi, meitençm – rokdarbi. Protams, skolçnivar rîkoties pçc saviem ieskatiem – pildît abus uzdevumus vai samainîtiesuzdevumiem.5. DARBA LAPA(2. turpinâjums)19. Varçtu bût ðâda secîba: izbrîns, ðaubas, labsajûta, prieks, nepacietîba,sajûsma. Iespçjamas arî nianses. Tâpçc skolçniem noteikti vajadzçtusavu viedokli pamatot.20. Îpaðvârdi:Sûnu Miíelis – vârds, uzvârds (Miíelis Sûna)Zebru ezersIndulis – zirga vârdsPilsgali – mâjas nosaukumsKatriòa – cilvçka vârds (laikam – Katrîna)127

H. K. Andersens6. DARBA LAPAKlausîðanâs tekstsPrincese uz ziròaReiz dzîvoja princis, kas gribçja precçties, bet tikai ar îstu princesi. Viòðapceïoja visu pasauli, bet nevarçja tâdu atrast. Princeðu bija papilnam, bet kâlai izdibina, vai tâs ir îstas? Viòð netika nekâdâ skaidrîbâ un atgriezâs mâjâsgluþi bçdîgs, jo tik ïoti gribçja precçt îstu princesi.Kâdu vakaru uznâca briesmîgs negaiss: zibeòi ðaudîjâs, pçrkons granda,lietus gâzâs straumçm. Tas patieðâm bija drausmîgi! Tad kâds pieklauvçja piepils vârtiem, un vecais íçniòð pats izgâja ârâ tos atvçrt.Pie vârtiem stâvçja princese. Ak vai, kâda viòa izskatîjâs! Ûdens plûda viòaino matiem un drçbçm, pat no kurpçm, bet viòa sacîja, ka esot îsta princese.“Nu, to mçs drîz vien dabûsim zinât!” nodomâja vecâ íçniòiene. Viòa iegâjaguïamistabâ uzklât princesei gultu. Uz gultas dçïiem viòa uzlika zirni, bet tamvirsû divdesmit matraèus un divdesmit dûnu pçïus.Uz tiem nu princesei vajadzçja pârgulçt nakti.No rîta íçniòiene apvaicâjâs, kâ viòa gulçjusi.– Ak, briesmîgi slikti! – princese atbildçja. – Visu nakti neaizvçru ne acu.Nezinu gan, kas tai gultâ bija, bet es gulçju uz kaut kâ tik cieta, ka man visamugura vienos zilumos. Ðausmîgi!Nu bija skaidrs, ka viòa ir îsta princese, ja sajutusi zirni caur divdesmitmatraèiem un divdesmit dûnu pçïiem. Te vairs nevarçja bût nekâdu ðaubu.Tâpçc princis viòu apprecçja, jo nu viòð zinâja, ka dabû par sievu îstu princesi.Bet zirni novietoja muzejâ, kur tas vçl ðobaltdien atrodas, ja vien kâds to navpaòçmis.Tas ir patiess notikums, tik tieðâm!2. Pareizâs atbildes.Princis gribçja precçt princesi. – Jâ.Princim bija divdesmit gadu. – Tekstâ nav minçts.Kalpone uzklâja princesei gultu. – Nç.Virs matraèiem tika uzlikts zirnis. – Nç.Princese visu nakti neaizvçra ne acu. – Jâ.Kâzas svinçja vienu nedçïu. – Tekstâ nav minçts.4. Ierakstâmie vârdi:îstu, apceïoja, negaiss, zibeòi, pçrkons, lietus, pils, dçïiem, zirni, divdesmit,divdesmit, îstu princesi, muzejâ.Papildus iesakâm pârrunât arî par mûsdienu princesçm.128

10. DARBA LAPAKlausîðanâs tekstsLatvieðu tautas pasaka“Kâ nabadziòð ticis pie naudas”Reiz dzîvojis bagâts kungs un nabags, novârdzis vîrelis. Kungs nezinâjis, kurnaudu likt, bet nabadziòam vienmçr bijis jâdomâ, kur òems, ko çst. Beidzotbagâtais sev par prieku un uzjautrinâðanos izsludinâjis meïu sacîksti, apsolîdamsdot pûru zelta tam, kurð ðo pârspçðot meloðanâ. Arî nabadziòam iepaticiesnopelnît pûru zelta, un tas ieradies sacîkstç.Pienâkusi nabaga kârta.“Nu, saules brâl, ko teiksi?” jautâjis bagâtais.“Labdien, kungs!” nabadziòð atbildçjis un sâcis savus melus. “Es reiz atradumeþâ egli, kurai èiekuru vietâ auga lielas, skaistas pupas.”“Tas var bût,” apstiprinâjis bagâtais.“Es norâvu vienu pupu, pârnesu mâjâs un iestâdîju istabas priekðâ. Un kotu domâ, – pupa tûlît sâka augt. Un kâ viòa auga – sprîdi minûtç!”“Tas pilnîgi var bût,” apstiprinâjis atkal bagâtais.“Es domâju, domâju, lîdz beidzot sâku pa pupas zariem râpties uz augðu.Biju jau uzkâpis labi augstu, kad piepeði viens zars nolûza un es sâku krist.”“Tas arî var bût,” tâ atkal bagâtais.“Es kritu, kritu un droði vien bûtu nosities, un neviens to nezinâtu, ja esnebûtu uzkritis uz liela mâkoòa. Tâ nu es braucu kâ liels vîrs ar mâkoni unraudzîjos, ko dara citi cilvçki zemes virsû.”“Jâ, tam es ticu,” noteica bagâtais.“Pçkðòi es ieraugu debesu ðíûni, un, kâ mâkonis iet tam garâm, bauc! – esuz jumta virsû. Izplçðu jumtam caurumu un ielienu ðíûnî.”“Ticu,” noteica bagâtais, kuram nabadziòa meloðana jau bija sâkusi apnikt.“Tur es redzçju pie sienâm piekârtas visas zvaigznes un mçneðus, daudz,daudz. Sâku domât, kâ atkal nokïût zemç, lîdz sadomâju sametinât visus mçneðuscitu cita galâ un pa tiem nolaisties zemç.”“Jâ, tas var bût,” norûcis bagâtais.“Domâts, darîts. Mçneðu virve gatava, un es sâku tikai laisties lejâ. Bet a-û!Labu gabalu no zemes virve izbeidzâs.”“Nu, protams,” noteicis bagâtais un jautâjis: “Vai tas piedzîvojums vçl garð?Man nav daudz vaïas.”Bet nabadziòam ar’ jau sâcis aptrûkt, un tâdçï tas, rçíinâdams uz bagâtâaugstprâtîbu, spçris pçdçjo trumpi laukâ. “Es saðûpojos un laidos vaïâ, un iekritulielâ alâ...”“Ticu visam, tikai âtrâk beidz!” saucis bagâtais.“Un ko domâ: tur mans tçvs un tavs tçvs cûkas ganîja un plûcâs maizesrieciena pçc...”129

Bagâtajam tas bijis par daudz – tâdus zaimus par savu tçvu dzirdçt. “Meli!Meli!” viòð kliedzis. “Mans tçvs nekad nav cûkas ganîjis un tavu tçvu pazinis!Meli!”Bet nabadziòam tâ tikai vajadzçjis. Viòð saòçmis solîto pûru zelta un dzîvojislabas dienas.12. DARBA LAPALîdzîgi varat pârrunât arî par citiem indîgiem augiem, jo nav noslçpums,ka vçl diezgan bieþi Latvijâ bçrni saindçjas ar viòiem nepazîstamiemaugiem.13. DARBA LAPA· Dzejnieks, kurð uzrakstîjis dzejoïus par astoòiem kustoòiem, Ðlopster-Klopsteruun rûíu dusmoðanos. – Ojârs Vâcietis.· Grâmata, kuru sarakstîjusi Vizma Belðevica. – Zem zilâs debesubïodas.· Rakstnieks un dzejnieks, kurð daudz raksta par dabu. Viòa uzvârdâvar izlasît kâda dzîvnieka nosaukumu. – Jânis Baltvilks.· Rakstnieks, kurð mûs iepazîstina ar Jçrâdiòu, mazo ganiòu, pârnovadazaíi Sprici. – Alberts Kronenbergs.· Kuras ir tâs, kas gribçja mainît dzîvesvietu kâdâ Mâras Cielçnaspasakâ? – Pilsçtas mâja un Lauku mâja.· Rakstnieks, kurð uzrakstîja “Pasaku par èukbânîti un runci Maktenu”.– Uldis Auseklis.· Grâmatas, kuras sarakstîjis Imants Ziedonis. – “Krâsainâs pasakas”,“Blçòas un pasakas”.· Vieta, kurâ dzîvo daudzi Çrika Kûïa grâmatu varoòi – rûíi. – Rûpilsçta.· Zviedru rakstnieces Astridas Lindgrçnes grâmatu varoòi. –Trokðòu ciema bçrni, Karlsons, Brâlîtis, Madikena.· Valda Rûmnieka grâmata, kurâ bieþi tiek pieminçta rokassprâdze. –Ozola grâmata.· Rakstniece, kura reiz saòçma mazu papîra lapiòu, uz kuras bijarakstîts: “Paldies, ka jûs apzeltîjât kâdu drûmu bçrnîbu!” – AstridaLindgrçne.· Vârdu “Kâ ap smilðu strçliviïòus jûra skalo,tâ ap tçvu zemiskalojas mâtes valodas” autors. – Mâris Èaklais.130

· Kâdas Mâra Runguïa grâmatas varoòi. – Ilmârs, Inese, Rolands.· Pasakas “Kaíîða dzirnavas” autors. – Kârlis Skalbe.· Vâcu rakstnieks, kura grâmatas varoòi darbojas kâ detektîvi. –Çrihs Kestners.· Rakstnieka Viktora Kalniòa (“Sareþìîtâ zvirbulçna”, “TîdþerçnaÒuka” autora) pseidonîms. – Viks.· Kuri ir Hansa Kristiana Andersena pasaku varoòi? – Îkstîte, Nâriòa,Sniega karaliene.· Kârïa Skalbes pasakas galvenâ varoòa Anða vienîgais “draugs”. –Vçrdiòð.· Kuri ir Çriha Kestnera grâmatu varoòi? – Emîls Tiðbeins, Punktiòa,Antons, divas Lotiòas.· Jâòa Klîdzçja grâmata, kuras galvenais varonis ir Bonifâcijs Pâvulâns.– “Cilvçka bçrns”.Spçlçjot spçli “Man ir” par rakstniekiem un viòu darbiem, tâs gaitâvarçtu ieturçt nelielas pauzes un pârrunât kaut ko vairâk par attiecîgâskartîtes tçmu. Var nosaukt zinâmus faktus, kâ arî izteikt spriedumus,kas paticis, nepaticis, sajûsminâjis u. tml., lasot ðo darbu (ðî autoradarbus).Atgâdinâsim spçles noteikumus (lîdzîgas spçles ir 2. klases darbalapâs un 3. klases Rokasgrâmatâ skolotâjiem).Jâizgrieþ spçles kartîtes un katram skolçnam jâiedod viena kartîte(kopskaitâ 20). Pirmais skolçns (tas var bût jebkurð) izlasa jautâjumu.Tas, kuram ir atbilde, saka: “Man ir!” – un nolasa atbildi, bet pçc tamlasa jautâjumu savâ kartîtç. Tâ spçli turpina, lîdz loks noslçdzies. Spçlivar uzsâkt ar jebkuru kartîti.Variants – vienam skolçnam ir visas kartîtes, un viòam jâsaliek tâspareizajâ secîbâ.Ðajâ spçlç minçtie autori un viòu darbi, darbu varoòi ir sastopami3. un 4. klases “Zîlçs”. Spçlçjot spçli “Man ir”, iespçjams netradicionâlirestaurçt atmiòâ iepriekð lasîto. Varbût skolçni paði arî var sagatavotlîdzîgu spçli un kopâ ar klasesbiedriem to izspçlçt.Materiâlu ekonomijas nolûkâ ðîs spçles kartîðu otrajâ pusç ir spçle“Man ir” ar sakâmvârdiem, kur jâatrod sakâmvârdu turpinâjums.· Kur darbs, tur maize.· Darbs dara dzîvi saldu, slinkums – rûgtu.· Mûþu dzîvo, mûþu mâcies.· Kâda sçkla, tâda raþa.· Dari ko darîdams, apdomâ galu.· Labâk divreiz ceïu prasît nekâ vienreiz apmaldîties.131

· Labâk simts draugu nekâ viens ienaidnieks.· Ko esi apòçmies, to izdari lîdz galam.· No mazas zîlîtes izaug prâvs ozols.· Kas meklç, tas atrod.· Labâk lçnâm ar prâtu nekâ âtri bez prâta.· Ko pats negribi, to otram nedari.· Kas laimei tic, tam laime uzsmaida.· Koku pazîst pçc viòa augïiem, cilvçku – pçc viòa darbiem.· Kas slinko, tas cieð badu.· Labs draugs dârgâks par jebkuru mantu.· Laba slava tâlu skan.· Tçva mâjâs sausa garoza gardâka nekâ sveðumâ cepetis.· Droðam pieder pasaule, bailîgam – aizkrâsne.· Kâ jûgsi, tâ brauksi.Vçlams pârrunât, kurâs situâcijâs var ðos sakâmvârdus izmantot.15. DARBA LAPA1. Klausîðanâs tekstsKad sâka rîkot olimpiskâs spçles?Visaugstâkais apbalvojums, ko var saòemt sportists, ir olimpisko spçïu zeltamedaïa. Bet vai tu zini, ka ideja rîkot ðîs spçles ir vairâk nekâ 2500 gadu sena?Pçc grieíu leìendas, olimpiskâs spçles organizçjis Zeva dçls Herkuless. Pirmâsolimpiskâs spçles rîkotas Olimpijâ. Tâs notika reizi 4 gados. 394. gadâ romieðitâs atcçla.Seno grieíu izpratnç olimpiskâs spçles bija tik svarîgas, ka pat laika skaitîðanaiviòi izmantoja laika posmu starp spçlçm. Èetri gadi no vienâm spçlçmlîdz nâkamajâm saucâs olimpiâde. Olimpiskajâs spçlçs iemiesojâs seno grieíuideâls – íermenim ir jâbût tikpat labi attîstîtam kâ prâtam un dvçselei. Spçïurîkoðanu nekas nevarçja aizkavçt, to laikâ tika pârtraukti pat kari.Piecpadsmit gadsimtus pçc spçïu aizliegðanas francûzim Pjçram de Kubertçnamradâs ideja atjaunot olimpiskâs spçles. 1894. gadâ pçc viòa ierosinâjumatika sarîkots starptautisks kongress, kurâ piedalîjâs 15 valstis. Kongress atzinapar nepiecieðamu atjaunot spçles un rîkot tâs regulâri vienu reizi 4 gados. Pçcdiviem gadiem Atçnâs notika pirmâs mûslaiku olimpiskâs spçles.Turpmâkâs olimpiskâs spçles risinâjâs ik pçc èetriem gadiem. Tâs nenotikavienîgi laikâ no 1912. lîdz 1920. gadam un no 1936. lîdz 1948. gadam sakarâ arPirmo un Otro pasaules karu. Kopð 1924. gada tiek rîkotas arî ziemas olimpiskâsspçles.Nesen cilvçki nâca pie secinâjuma, ka lielo finansiâlo izdevumu dçï, kâ arîskatîtâju pulka palielinâðanai ziemas un vasaras olimpiskâs spçles nevajag132

îkot vienâ un tajâ paðâ gadâ, bet ar divu gadu starplaiku. Tâpçc olimpiskâsspçles tagad notiek nevis pçc katriem èetriem, bet ik pçc diviem gadiem.(Enciklopçdija “Kas? Kur? Kad?”)2. Pareizâs atbildes· Visaugstâkais apbalvojums, ko var saòemt sportisti, ir olimpiskâzelta medaïa.· Pirmâs olimpiskâs spçles rîkotas Olimpijâ.· 394. gadâ olimpiskâs spçles atcçla romieði.· Senie grieíi èetrus gadus no vienâm olimpiskajâm spçlçm lîdznâkamajâm sauca par olimpiâdi.· Seno olimpisko spçïu laikâ tika pârtraukti kari.· Mûsdienu olimpiskâs spçles atjaunoja Pjçrs de Kubertçns.· Ziemas olimpiskâs spçles tiek rîkotas kopð 1924. gada.15. DARBA LAPA(turpinâjums)9. Pçc ðî uzdevuma izpildes var ar skolçniem pârrunât, ka olimpiskâkustîba pilnveidojas, ceïot godâ tâdas îpaðîbas kâ· godîga cîòa· paðdisciplîna· drosme· neatlaidîba· sportisks biedriskums· sevis mobilizçðana augstu rezultâtu sasniegðanai· paðcieòa· laba veselîba· çtiska uzvedîba11. Olimpiskâ devîze:CITIUS, ALTIUS, FORTIUS! (latîòu valodâ)ÂTRÂK, AUGSTÂK, SPÇCÎGÂK! (latvieðu valodâ)Papildinformâcija par olimpiskajâm spçlçmOlimpiskie apïiOlimpiskâs kustîbas simbols ir pieci kopâ savîti daþâdas krâsas apïi: zils, dzeltens,melns, zaïð un sarkans. Apïi simbolizç olimpiskâs saimes vienotîbu un draudzîbustarp visu kontinentu tautâm. Katrs aplis tomçr nav konkrçta kontinentasimbols. Saskaòâ ar Olimpisko hartu simbols ir SOK îpaðums un to var izmantottikai ar SOK atïauju. Olimpiskâ simbola autors ir Pjçrs de Kubertçns.133

Olimpiskâ ugunsOlimpiskâ liesma simbolizç olimpiskâs saimes vienotîbu.1912. gadâ Pjçrs de Kubertçns izvirzîja ideju pirms katrâm spçlçm senajâOlimpijâ iedegt olimpisko uguni.Pirmo reizi pçc Kubertçna izstrâdâtâ rituâla uguns tika iedegta 1928. gadâpirms IX olimpiâdes Amsterdamâ. Ziemas olimpiskajâs spçlçs uguns pirmo reizidega 1952. gadâ Oslo. Olimpiskâs lâpas stafete pirmo reizi tika sarîkota 1936. gadâpirms XI olimpiâdes Berlînç. Stafetes pirmo posmu 1936. gada 20. jûlijâ veicagrieíis Konstantîns Kondulis.Olimpiskâ uguns ceïu uz kârtçjo spçïu galvaspilsçtu sâk Olimpijâ. Saskaòâar tradîciju uguns tiek iegûta Hçras tempïa drupâs antîko olimpisko spçïu norisesvietâ, izmantojot saules starus un lçcas. Atklâðanas ceremonijas laikâspçïu galvenajâ arçnâ aizdedz lielo lâpu, kas deg visu spçïu laiku. Pçdçjo posmulâpas stafetç parasti veic un lielo lâpu aizdedzina spçïu rîkotâjvalsts slavenâkieun populârâkie sportisti.XXI olimpiâdç Monreâlâ olimpisko uguni aizdedzinâja lâzers ar kosmiskâsstacijas starpniecîbu. Dzirkstele no Olimpijas lîdz Monreâlai nokïuva momentâni.XVII ziemas olimpiskajâs spçlçs Lillehammerç olimpiskâs lâpas stafetespçdçjais posms bija lçciens no tramplîna.Olimpiskais karogsOlimpiskajâ karogâ uz balta fona attçloti pieci kopâ savîti daþâdu krâsu apïi(no kreisâs: zils, dzeltens, melns, zaïð, sarkans).Olimpiskais karogs tika apstiprinâts SOK kongresâ Parîzç 1914. gadâ. Olimpiskajâsspçlçs pirmo reizi to svinîgi pacçla 1920. gadâ Antverpenç.Olimpiskais karogs tiek pacelts spçïu atklâðanas ceremonijas laikâ, tas plîvospçïu galvenajâ arçnâ.Noslçguma ceremonijas laikâ karogs tiek nolaists. Rîkotâjpilsçtas mçrs topasniedz SOK prezidentam, kurð karogu tûlît nodod tâlâk nâkamo olimpiskospçïu rîkotâjpilsçtas pârstâvjiem.Vismaz viena no seðâm olimpiskâ karoga krâsâm (ieskaitot balto) ir katrasvalsts nacionâlajâ karogâ.Kad skolçni veic salîdzinâðanu (5. uzdevumâ) un plânoðanu (8. uzdevumâ),viòiem var noderçt antîko olimpisko spçïu programma.Antîko olimpisko spçïu programma1. dienaRîts· Sacensîbu dalîbnieki un tiesneði zvçr pie Zeva statujas un altâra, kaievçros sacensîbu reglamentu un nepieïaus negodîgu rîcîbu.· Dûru cîòas, cîkstoòu un zçnu skrieðanas sacensîbas.· Ziedojumi dievam.134

PçcpusdienaFilozofu, dzejnieku un vçsturnieku uzstâðanâs.2. dienaRîtsÈetrjûgu sacensîbas hipodromâ.PçcpusdienaPieccîòa: diska meðana, ðíçpa meðana, tâllçkðana, skrieðana un cîòa.Vakars· Atlçtu parâde.· Uzvarçtâju godinâðana.· Dzîres.3. dienaRîts· Dalîbnieku parâde.· Dzîvnieku ziedoðana uz Zeva tempïa lielâ altâra.PçcpusdienaSkrieðanas sacensîbas.VakarsLielais bankets.4. dienaRîtsSacensîbas cîòâ, boksâ un pankrationâ (cîòas un boksa apvienojums).PçcpusdienaBruòoto vîru sacensîbas.5. diena· Uzvarçtâju apbalvoðana ar olîvzaru vainagiem.· Olimpisko spçïu laikâ tika slçgti politiski lîgumi un ekonomiski darîjumi,tika izbaudîta fiziskâs un garîgâs kultûras vienotîba.ApbalvoðanaIlgus gadus vienîgâ balva olimpisko spçïu èempionam bija olîvzaru vainags.Kopð 61. olimpiâdes Olimpijâ sâka uzstâdît èempionu statujas – ðâds gods tikatiem, kuri uzvarçja trijâs olimpiskajâs spçlçs pçc kârtas. Par godu uzvarçtâjiemsacerçja dziesmas. Olimpisko spçïu popularitâtes pieaugðana ietekmçja uzvarçtâjugodinâðanu. Pilsçtas, no kurâm nâca olimpiskie èempioni, sâka rîkotkrâðòas uzvarçtâju sagaidîðanas svinîbas, dâvâja viòiem vçrtîgas balvas, nodroðinâjadaþâdas privilçìijas.135

Par antîko olimpisko spçïu èempionu dûru cîòâ savulaik kïuvis arîslavenais matemâtiíis un filozofs Pitagors.Olimpiskâs tradîcijasTrîs mçneðus pirms spçïu sâkuma tâs tika izziòotas visâ Grieíijâ. Mçnesipirms spçlçm visi, kas vçlçjâs piedalîties sacensîbâs, pulcçjâs dienas gâjienaattâlumâ no Olimpijas.Olimpijâ nedrîkstçja ierasties ar ieroci.Olimpisko spçïu laikâ visâ Grieíijâ karojoðas pilsçtas un ciltis nolika ieroèus.Virs zemes valdîja miers. Olimpiskâ pamiera lauzçjiem draudçja bargs sods –nolâdçðana uz mûþu.(Olimpiskâ ABC, LOK, 1999)

4. KLASÇ APGÛSTAMÂS ZINÂÐANASUN PRASMES LATVIEÐU VALODÂ*KOMUNIKATÎVÂ KOMPETENCE· Plâno (domâs, rakstveida plânâ, attçlos vai grafiskajos organizatoros)mutvârdu un rakstveida izteikumus.· Izmanto daþâdas klausîðanâs stratçìijas (klausâs daþâdos nolûkosun pieraksta informâciju norâdîtajos veidos).· Izmanto daþâdas lasîðanas stratçìijas (lasa daþâdos nolûkos unpieraksta informâciju norâdîtajos veidos).· Izvçrtç teksta informâciju no zinâmîbas un nozîmîguma viedokïa.· Atstâsta un sacer apraksta, vçstîjuma un pârsprieduma tipa tekstus.· Atstâsta tekstu – radoði, tuvu tekstam, izlases veidâ, îsi.· Veido un izmanto monologu un dialogu daþâdâs runas situâcijâs ardaþâdiem saziòas nolûkiem.· Izmanto zinâðanas par teksta tipisko struktûru (par ievadu, galvenodaïu, nobeigumu) mutvârdu un rakstveida stâstîjumos.· Noraksta pareizi un glîti.· Pçc dzirdes raksta vârdus, teikumus, tekstus.· Izvçlas savâm lasîtâja interesçm atbilstoðus literâros darbus.VALODAS KOMPETENCEFONÇTIKA, ORTOÇPIJA, ORTOGRÂFIJA· Apzinâs, ka valoda ir galvenais cilvçku saziòas lîdzeklis.· Gûst priekðstatu par citiem saziòas lîdzekïiem.· Raksta bieþâk izmantojamâs morfoloìiskâs ortogrammas (priedçkïus,vârdu beigu lîdzskaòu burtus, salikteòus).* Vispirms respektçt 1., 2. un 3. klasç apgûstamâs zinâðanas, prasmes uniemaòas.137

· Raksta vârdus pârneðanai pçc zilbes un priedçkïa principa, dalapârneðanai salikteòus.MORFOLOÌIJA· Pazîst un veido radniecîgu vârdu saimi.· Nosaka vârda sastâvdaïas (sakni, galotni, priedçkli, piedçkli, izskaòuun salikteòu sastâvdaïas).· Zinâðanas par vârda sastâvu izmanto pareizrakstîbâ.· Gûst priekðstatu par salikto nosaukumu pareizrakstîbu.· Pazîst lietvârdus, îpaðîbas vârdus, darbîbas vârdus, personu vietniekvârdusun skaitïa vârdus.· Analizç vârdus morfoloìiski (izmantojot vârdðíiru “medaïu”).SINTAKSE, INTERPUNKCIJA· Izmanto uzrunu un uzrunas grupu radoðajâ rakstîðanâ.· Izmanto tieðo runu (piebilde tieðâs runas priekðâ) radoðajâ rakstîðanâ.· Sintaktiski pareizi veido un gramatiski pareizi lieto saziòâ vienkârðuspaplaðinâtus teikumus.· Gûst sâkotnçju priekðstatu par patstâvîgiem vârdiem un palîgvârdiem.· Pazîst teikuma priekðmetu un izteicçju vienkârðâkajos gadîjumos,kâ arî teikuma palîglocekïus (nediferencçjot).· Intonatîvi pareizi izrunâ un raksta teikumus pçc izteikuma mçría.· Lieto daþâdus teikumus (pçc uzbûves un pçc izteikuma mçría)radoðajâ rakstîðanâ atbilstoði saziòas nolûkam.STILISTIKA· Veido un izmanto mâkslinieciskâ, zinâtniskâ, publicistiskâ un darîjumustila tekstus.· Skaidro sakâmvârdu, parunu, frazeoloìismu lomu tekstâ, mâcâstos izmantot savâ runâ.· Izmanto apgûtos lietiðío rakstu veidus (apsveikumu, ielûgumu,vçstuli, zîmîti...).SOCIOKULTÛRAS KOMPETENCE· Ir priekðstats par daþâdu tautu kultûru savdabîbu.· Ir priekðstats par valodu kâ personîbas, nacionâlâs un pasauleskultûras daïu.· Ir priekðstats par rakstnieka darbu.138

MÂCÎÐANÂS KOMPETENCE· Izmanto klausîðanos un lasîðanu par informâcijas ieguves lîdzekli.· Plâno ar dzirdi uztvertu un lasîtu tekstu atstâstîjumus.· Izmanto daþâdus informâcijas avotus (uzziòu u. c. literatûru, radio,TV u. c.).· Plâno savu domu izklâstu.· Saista un izmanto dzimtajâ valodâ un citos mâcîbu priekðmetosgûto pieredzi un informâciju.· Sadarbojas ar klasesbiedriem informâcijas ieguvç, apstrâdç, izmantoðanâ.· Analizç, vçrtç savu mâcîbu darbîbu.

DAINA ÇRGLE, VITA GOLUBOVA,IVETA IKALEZÎLEGrâmata lasîðanai un domâðanai 4. klaseiRokasgrâmata skolotâjiemRedaktore I. StrelçvicaApgâds Zvaigzne ABC, SIA, K. Valdemâra ielâ 6,Rîgâ, LV-1010. Red. nr. L-1370.A/s "Poligrâfists",K. Valdemâra ielâ 6, Rîgâ, LV-1010.