Hindi - WRD, Jharkhand

çk:i 

vf/klwpuk 

jk¡ph] fnukad----------- 

-----------] ] 2012 

fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 1997 dh /kkjk 115 ¼1½ ,oa ¼2½ ds vUrxZr jkT; ljdkj dks iznÙk 

'kfDr;ksa dk iz;ksx djrs gq, >kj[k.M ds jkT;iky fuEufyf[kr fu;ekoyh cukrs gaS] tSls 

1. uke] foLrkj ,oa izkjaHk 

;g fu;ekoyh ^>kj[k.M lgHkkxh flapkbZ izcU/ku fu;ekoyh ¼2012½* dgk tk;sxkA ;g lEiw.kZ 

>kj[k.M jkT; ds fy, iz;kstuh; gksxkA ;g >kj[k.M jkti= esa vf/klwpuk+++++ fuxZeu dh frfFk ls 

izHkkoh gksxkA 

2. ifjHkk"kk,¡ 

¼d½ ^vf/kfu;e* ls vfHkizsr gS fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 1997 

¼[k½ ^lapkyu {ks=*] ty&mi;ksxdÙkkZ lak vFkok ty&mi;ksxdÙkkZ egklak ds lUnHkZ esa] ls 

vfHkizsr gS lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj }kjk js[kkafdr fdlh flapkbZ iz.kkyh ds 

dekaM {ks= esa vofLFkr yxkrkj lsV Hkw[kaM@HkwHkkx 

¼x½ ^dekaM {ks=* ls vfHkizsr gS os lHkh Hkwfe tks fdlh flapkbZ iz.kkyh vFkok ;kstuk ds 

flapkbZ ;ksX; dekaM ds v/khu [ksrh ds ;ksX; gSa 

¼k½ ^lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj* ls vfHkizsr gS jkT; esa lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds 

dk;kZUo;u ds fy, ljdkj }kjk fu;qDr izf/kdkj 

¼M-½ ^ty&mi;ksxdÙkkZ lak ¼t0m0la0 ls vfHkizsr gS fdlh ugj vFkok mlds va’k vFkok 

ekbØks fyV flapkbZ iz.kkyh vFkok fdlkuksa ds chp forj.k] lapkyu ,oa flapkbZ 

iz.kkyh ds la/kkj.k ds fy, fdlh vU; flapkbZ iz.kkyh ds izkFkfed Lrj ij fdlkuksa dk 

lak 

¼p½ ^ty&mi;ksxdÙkkZ egklak* ls vfHkiszr gS lkslkbVht jftLVªs’ku ,sDV XXI, 1860 ds 

v/khu ty&mi;ksxdÙkkZ lak dk og laxBu] ftlds ikl forj.kkRed vFkok minor 

Lrj ij flapkbZ iz.kkyh ds (overall) lexz i;Zos{k.k] lapkyu rFkk la/kkj.k ds fy, ,d 

lkFk&lkFk lVk dekaM {ks= gSA 

¼N½ ^ifj;kstuk lfefr* ls vfHkizsr gS ifj;sktuk ds Lrj ij ty&mi;ksxdÙkkZ egklak dh 

lakh—r lajpuk tks e/;e ,oa eq[; flapkbZ ifj;kstukvksa ij Hkh iz;kstuh; gks ldrh 

gSA 

¼t½ ^forj.k&iz.kkyh* 

(i) 

ŀ- 1 - 

ls vfHkizsr gS og iz.kkyh tks eq[; ugj vFkok 'kk[kk ugj vFkok fdlh c`gÙkj forj.kh 

ls lh/ks fudydj ykq forj.kh ,oa ty izokgksa dks ikuh forfjr djrh gSA

(ii) 

(iii) 

(iv) 

¼>½ 

¼´½ 

¼V½ 

¼B½ 

¼M½ 

¼kjokVj* ls vfHkçsr gS ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds vUrxZr l`ftr 

>kj[k.M ty lalk/ku fodkl lfefrA 

^foÙkh;u vf/kdj.k* ls vfHkizsr gS O;kolkf;d cSad vFkok lgdkfjrk lkslkbVh vFkok 

dksbZ Hkh vU; cSad vFkok fdlh Hkh fof/k }kjk LFkkfir laxBu@nkrk tks fdlkuksa ds 

laxBu ds lapkyu&{ks= ds fodkl gsrq /ku m/kkj@vuqnku esa nsrk gSA 

^foÙkh; o"kZ* ls vfHkiszr gS laxr o"kZ dh 1yh vizSy ls vkjaHk rFkk vkxkeh o"kZ dh 31oha 

ekpZ rd pyus okyk o"kZA 

^ljdkj* ls vfHkizsr gS >kj[k.M jkT; 䓈 ˌ dh ljdkj 

^flapkbZ iz.kkyh* ls vfHkizsr gS tyk’k;ksa] rkykcksa] cjktksa] uinh&ck¡/k] ugjksa] pSuyksa] 

iks[kjksa] fLizax iks[kjksa] fLizax pSuyksa] fyV flapkbZ ;kstukvksa] ty}kjk vkfn ls 

Qly&dVkbZ ,oa falapkbZ rFkk lec) mi;ksxksa ds fufer o`gr~ e/;e ,oa ykq flapkbZ 

iz.kkfy;k¡A 

^HkwLokeh* ls vfHkizsr gS >kj[k.M Hkw&jktLo vf/kfu;e ds vUrxZr [kfr;ku esa Lokeh 

vFkok fdjk,nkj ds :i esa vfHkfyf[kr O;fDr 

^vf/klwpuk* ls vfHkizsr gS >kj[k.M ljdkj ds ljdkjh jkti= esa izdkf’kr vf/klwpukA 

^lapkyu ;kstuk* ls vfHkizsr gS flapkbZ iz.kkyh ds dekaM {ks= ds vUrxZr flapkbZ ds 

fy, cukbZ x;h i)fr ,oa vof/k ds fooj.kksa ls ;qDr flapkbZ miyC/k djkus dh 

le;&lkj.kh 

bl fu;e esa iz;qDr 'kCn ,oa vfHkO;fDr;k¡ ^fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 1997* ls yh x;h 

gSaA bl fu;e esa iz;qDr 'kCn ,oa vfHkO;fDr;k¡ tks bl fu;e esa iz;qDr gqbZ gSa ijUrq 

tks ifjHkkf"kr ugha dh x;h gSa mudk vFkZ ogh gksxk tks fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 1997 

esa fu;r fd;k gqvk gSA 

3. lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds y{; 

- 2 -

(i) 

(ii) 

(iii) 

(iv) 

(v) 

(vi) 

(vii) 

mUgsa lkSai nh x;h flapkbZ volajpukvksa] ;Fkk ugj ekbujksa forjf.k;ksa] ykq mn~ogu 

flapkbZ;ksa] tyk’k;ksa ds lapkyu ,oa Hkkoh lU/kkj.k ds fy, ty&mi;ksxdÙkkZ lakksa ,oa 

blds lEc) laxBu&Lrjksa dks izksRlkgu nsukA 

forj.k iz.kkfy;ksa ,oa {ks= ç.kky bR;kfn lesr flapkbZ iz.kkyh ds lapkyu] la/kkj.k] 

lq/kkj ,oa vk/kqfudhj.k gsrq ;kstuk rS;kj djuk rFkk foÙkh; lgk;rk ¼;fn vko’;d 

gks½ ,oa ;kstuk ds fØ;kUo;u ds fy, mls laxr vfHkdj.kksa dks lkSaiukA 

iwjs dekaM {ks= ds fy, Qly ;kstuk rS;kj djuk ,oa ty dh _rqokj vko’;drk 

fu/kkZfjr djuk rFkk mldks dk;kZfUor djukA 

ugjksa] fyV flapkbZ@tyk’k;ksa ls ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj dh Loh—fr 

ls miyC/k djk;s x;s ty dks izkIr djuk ,oa izkIr ty dks fdlkuksa ds chp leku 

:i ls ck¡VukA 

;fn vko’;drk gks rks u, {ks= pSuyksa dk fuekZ.k] farm dk fodkl development] 

ekbØksa&fyV flapkbZ dh vf/k"Bkiu] dSpesaV VªhVesaV ;kstuk dk fØ;kUo;u] fMªi ,oa 

vU; uoksfUe"kh flapkbZ iz.kkyh dk vf/k"Bkiu ,oa budk Hkfo"; esa la/kkj.k djukA 

ty ;krk;kr conveyance iz.kkyh] ty vknku intake L=ksr] ty mn~ogu@diverting 

iz.kkfy;ksa ,oa vU; leku LFkyksa@volajpukvksa esa ejEerh dk dk;Z djuk rFkk dekaM 

{ks= esa dekaM {ks= development djukA 䓈 ˌ 

dekaM {ks= ds _rqokj mi;ksx] fdlkuksa ls izkI; ty VSfjQ] tyVSfjQ ds laxzg.k ,oa 

lEcfU/kr izkf/kdkj ds ikl mlds deposit ls lacaf/kr vk¡dM+ksa dk ljdkj ds previling 

fu;ekuqlkj losZ{k.k djuk] vfHkfyf[kr ,oa Collate djukA 

(viii) fdlkuksa] ty&mi;ksxdÙkkZ lakks ,oa lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds inkf/kdkfj;ksa ds {kerk 

fuekZ.k] ty mi;ksxdÙkkZ lakks dks izksRlkgu] ty mi;ksx esa dq’kyrk] Qly mRiknu 

,oa mRiknu’khyrk] [ksrh ij vFkok mlds ckg fodklkRed xfrfof/k;k¡ ,oa vU; leku 

dk;ksaZ dk facilitate djukA 

(ix) 

(x) 

ty mi;ksxdÙkkZ lak ds dk;Z dks lqn`

iz/kku lfpo] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj dh v/;{krk esa ,d jkT;Lrh; 

dk;Zdkfj.kh lfefr dk xBu fuEuokj fd;k tk;sxkA 

Øekad 

uke 

inuke 

1 iz/kku lfpo@lfpo] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj v/;{k 

2 fo’ks"k lfpo lg eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh] >kjokWVj] ty mik/;{k 

lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj 

3 vfHk;ark izeq[k ¼I ,oa II½] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj lnL; 

4 eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh] ,lŒ,yŒ,uŒ,Œ] >kj[k.M ljdkj lnL; 

5 foÙk foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds izfrfuf/k lnL; 

6 ou foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds izfrfuf/k lnL; 

7 eq[; egkizca/kd] ukckMZ lnL; 

8 jktLo ,oa Hkwfelq/kkj foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds izfrfuf/k lnL; 

9 funs’kd] >kj[k.M varfj{k vuqiz;ksx dsUnz] >kj[k.M ljdkj lnL; 

10 iz/kku oSKkfud ,oa v/;{k] ,p0,0vkj0ih0] iyk.Mq lnL; 

11 eq[; vfHk;ark] vuqJo.k] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj lnL; 

12 funs’kd] dsUnzh; ty vk;ksx] jk¡ph lnL; 

13 funs’kd] —f"k@ckxokuh] >kj[k.M ljdkj lnL; 

䓈 ˌ 

14 jktLo izeaMy] flapkbZ foHkkx ds izHkkjh lnL; 

15 ,oa 16 xSj&ljdkjh laxBuksa ds nks izfrfuf/k lnL; 

17 jkT; dk;ZØe izcU/kd] >kjokWVj la;kstd lnL; 

v/;{k dk;Zdkfj.kh lfefr dh cSBdksa esa fdlh fo’ks"k fuefU=r dks vkeaf=r dj ldrs gSA 

;g lfefr jkT; esa lgHkkxh ty izcU/ku ds dk;kZUo;u rFkk dekaM {ks= ds fodkl ds dk;ksaZ 

ds fy, lexz ekxZn’kZu ,oa j.kuhfrd lgk;rk iznku djsxhA lfefr okf"kZd ;kstuk ,oa ctV dks 

vfUre:i nsxh] p;fur@igpku dh x;h ifj;kstuk dh lqfo/kkiznkrk ,tsfUl;ksa ¼xSj&ljdkjh 

laxBu] okYeh vkfn½ dk vuqeksnu djsxh rFkk dk;kZUo;u ,oa vU; dk;ksaZ dh izxfr dh leh{kk djsxh 

ftlls fd vfedfYir y{;ksa dks iwjk fd;k tk ldsA 

Åij of.kZr dk;Zdkfj.kh lfefr >kjokWVj dh dk;Zdkfj.kh lfefr ds leoÙkhZ gksxh 

¼vuqlwph&1½A fo’ks"k lfpo] ty lalk/ku foHkkx lg eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh] >kjokWVj dk 

dk;kZy; jkT; esa lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks"kkax ds :i esa dk;Z djsxkA >kjokWVjk ds l`tu ds iwoZ 

,d rkRdkfyd lgHkkxh flapkbz izcU/ku dks"kkax xfBr fd;k tk;sxk ,oa ;g dks"kkax lgHkkxh flapkbz 

- 4 -

izcU/ku ls lEcfU/kr ;kstuk ds fuekZ.k] dk;kZUo;u ,oa vuqJo.k esa lqfo/kk iznku djsxh ftlesa 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks lqfo/kk iznku djus okyh ,tsUlh dk iSuyc) djus dk dk;Z Hkh 

lfEefyr gksxkA izeaMyh eq[;ky;ksa ¼jk¡ph] gtkjhckx] nqedk] pkbZcklk ,oa iykew½ esa vofLFkr 

>kjokWVj ds ik¡pksa ize.Myh; dk;kZy; vius&vius ize.Myksa dh lgHkkxh flapkbZ izcU/ku bdkb;ksa ds 

:i esa dke djsaxsA ty mi;ksxdÙkkZ lak ,oa blds lEc) ties dk;Zdkfj.kh lfefr }kjk xSj&ljdkjh 

laxBuksa ,oa vU; ,tsfUl;ksa ds rduhdh ,oa izcU/kdh; lg;ksx ls lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ,oa dekaM 

{ks= fodkl dk dk;kZUo;ui izR;{k :i ls djsaxsA 

5- ty mi;ksxdÙkkZ lak ¼t0m0la0 

0la0½] ty mi;ksxdÙkkZ egklak ,oa ifj;kstuk lfefr 

;s fuEukafdr rhu Lrjksa ij gksxh %& 

(i) xzke vFkok Vksyk Lrj % 10 gsDVj vFkok blls vf/kd ds dekaM {ks= okys ugj] ykq 

mn~ogu flapkbZ] tyk’k;ksa vkfn ds dekaM {ks= ds vUnj iM+us okys lHkh xk¡oksa@Vksyksa 

vFkok fudkl esa ty mi;ksxdÙkkZ lak cuk;s tk;saxsA ,sls ty mi;ksxdÙkkZ lak 

fdlkuksa dk ,d vukSipkfjd lfEeJ.k gksxk ,oa bldh iathdj.k ugha fd;k tk;sxkA 

g¡ykfd] ;fn vko’;drk gks rks fo’ks"k ifjfLFkfr esa Hkkjr ljdkj vFkok jkT; ljdkj 

}kjk fu/kkZfjr ekxZnf’kZdk ds vuqikyu 

esa bl Lrj ij xfBr ty mi;ksxdrkZ lak dk 

fuca/ku fd;k tk ldrk gSA 

ykq forj.kh Lrj % xk¡o vFkok Vksys 䓈 ˌ vFkok fudkl ds Lrj ds ty mi;ksxdÙkkZ lakksa 

(ii) ykq forj.kh Lrj % 

dks ,dh—r dj ,d ekbuj vFkok forj.kh Lrj dks egklak&ty mi;ksxdÙkkZ cuk;k 

tk;sxkA bldk lkslk;Vht jft"Vªs’ku ,sDV 1860 ds rgr iathdj.k fd;k tk;sxkA 

(iii) ifj;kstuk Lrj % ,d ifj;kstuk ds v/khuLFk ykq vFkok forj.kh Lrj dh lfefr;ksa ds 

in/kkjdksa ¼v/;{k] lfpo ,oa dks"kk/;{k½ dks feykdj ifj;kstuk ds lEiw.kZ dekaM {ks= 

ds fy, ^ifj;kstuk lfefr* dk xBu gksxkA ;g lfefr iath—r ugha dh tk;sxhA 

ftu ifj;kstukvksa dk dekaM {ks= vis{kk—r NksVk gS ,oa tgk¡ ,d vFkok nks gh 

ekbuj@forj.kh lfefr;k¡ cuh gSa ogk¡ ;g lfefr ugha cukbZ tk;sxhA 

5-1 ty mi;ksxdÙkkZ lak] ty mi;ksxdÙkkZ egklak ,oa ifj;kstuk lfefr ls lacaf/kr fooj.k 

(i) 

(ii) 

uke ,oa irs %& blds fy, dekaM {ks= ds fdlku lq>ko nsaxs ,oa fu.kz; ysaxsA 

lapkyu {ks= ,oa lnL;rk %& ftl dekaM {ks= ds fy, ty mi;ksxdÙkkZ lak@ ty 

mi;ksxdÙkkZ egklak cuk;k x;k gS ogh bldk lapkyu {ks= gksxk rFkk bl dekaM {ks= 

esa —f"k ;ksX; Hkwfe vFkok yht dh Hkwfe j[kus okys fdlku vFkok cVkbZnkj fdlku 

blds lnL; gksaxsA 

- 5 -

(iii) 

(iv) 

fLFkfr %& ty mi;ksxdÙkkZ lak lkekU;r% viath—r gksxk ¼dafMdk&5 ds çko/kku ds 

vuqlkj fo’ks"k fLFkfr esa iathd`r fd;k tk ldrk gS½ ,oa ty mi;ksxdÙkkZ lak 

egklak —"kd laLFkk ds :i esa iath—r gksxkA 

ty mi;ksxdÙkkZ lak ,oa QsMjs’ku esa la/kkj.kh; izys[k % 

d- flapkbZ volajpuk ¼ugj vFkok ekbuj mn~ogu vFkok izokg flapkbZ iz.kkyh vkfn½ ds 

line diagram ds lkFk —"; ,oa v—"; Hkwfe rFkk flapkbz ;ksX; dekaM {ks= dks n’kkZus 

okyk dekaM {ks= ekufp=A 

[k- lnL;ksa dh Hkwfe ds fooj.kksa ¼;ksx —"; Hkwfe] [kjhQ ,oa jch esa flapkbZ ds ;ksX; {ks=½ 

ds lkFk lnL;rk&lwphA 

x- fudklksa ls gksus okys tyizLrko ds fooj.k] fo’ks"kr% ugj iz.kkyh ds fy, 

k- ty mi;ksxdÙkkZ lak@ QsMjs’ku ds fu;e ,oa ladYi 

M- dk;kZfUor ;kstuvksa ¼dekaM {ks= fodkl ;kstuk] ykq mn~ogu flapkbZ] vkj0vkj0vkj0] 

ty laj{k.k] tykxe{ks= mipkj ;kstuk] tyNktu bR;kfn½ ds fØ;kUo;u ,oa 

ejEefr ls lacaf/kr fooj.k ¼foLr`r ifj;kstuk izfrosnu] izkDdyu] Loh—R;kns’k i= 

bR;kfn½ rFkk foÙkh; izxfr izfronsu] lefiZr fd, x, mi;ksfxrk izek.k i= vkfnA 

p- ;ksxnku iathA 

N- cSBd iathA 

䓈 ˌ 

t- jksdM+ iath] ystj iath] iklcqd] psdcqd ,oa psd iathA 

>- ty forj.k iath ¼_rqokj flapkbZ ds fooj.k lesr izR;sd fdlku ds fy, 

vyx&vyx ystj i`"Bksa ls ;qDr½ 

¥- ty iz’kqYd laxzg.k iath ¼_rqokj laxzg.k ds fooj.k lesr izR;sd fdlku ds fy, 

vyx&vyx ystj i`"Bksa ls ;qDr½ 

V- f’kdk;r ,oa vkxqUrqd iath 

B- eqfnzr vfHkJo ¼jlhn] Hkqxrku vU;½ 

M- ty mi;ksxdÙkkZ lak@ egklak }kjk vko’;d le>kh tkusokh dksbZ vU; iath] ty 

mi;ksxdÙkkZ lak viuh cSBd esa viuh vko’;drkuqlkj izkjaHk esa dqN izys[kksa dk 

la/kkj.k NksM+us dk fu.kZ; ys ldrk gSA ifj;kstuk lfefr vk/kkjHkwr foÙkh; ,oa 

iz’kklfud vfHkys[kksa ds lfgr lHkh egklakksa ds lesfdr izfrosnuksa dk la/kkj.k djsxhA 

ty mi;ksxdÙkkz lakksa] egklakksa ifj;kstuk lfefr ds lnL;ksa] ljdkjh inkf/kdkfj;ksa 

vFkok tu&izfrfuf/k;ksa dk bu vfHkys[kksa dk izs{k.k@fujh{k.k djus ds fy, ty 

mi;ksxdÙkkZ lak vFkok egklak vFkok ifj;kstuk lfefr dks iwoZ lwpuk nsuk ,oa 

mudk vuqeksnu izkIr djus dh vis{kk dh tkrh gSA 

- 6 -

6- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dk dk;kZUo;u 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds dk;kZUo;u gsrq fuEukafdr pj.k izLrkfor gS %& 

(i) 

(ii) 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku fu;e ¼2012½] >kj[k.M dk vuqeksnu 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks"kkax ds l`tu ds fy, foHkkxh; ifji=@vkns’k dk fuxZeu 

d- >kjokWVj ds eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh ds dk;kZy; vFkok fo’ks"k lfpo] ty lalk/ku 

foHkkx] >kj[k.M ljdkj dh v/;{krk esa ,d rkRdkfyd dks"kkax dh vf/klwpuk fuxSZr 

dh tk ldrh gSA 

[k- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks"kkax esa fuEukafdr inkf/kdkjh@deZpkjh ,oa miLdj gksxs % 

i- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku esa vuqHko j[kus okyk ,d inkf/kdkjh&izfr fu;qfDr 

ijA 

ii- ,d izksxzkej lg izca/ku lwpuk iz.kkyh ¼,e0vkbZ0,e0½ inkf/kdkjh ,oa ,d 

lgk;d izksxzkej&lafonk ijA 

(iii) 

iiiiv- 

dks"kkax dks vko’;d QuhZpj ,oa LFkk;h miLdj] dEI;wVjksa] fiz.Vjksa] LdSujksa 

vkfn ls ysl djus dh vis{kk gksxhA 

izR;sd izeaMyh; lgHkkxh flapkbZ izcU/ku bdkbZ ¼jk¡ph] gtkjhckx] nqedk] 

pkbZcklk ,oa iykew esa½ esa ,d inkf/kdkjh izfrfu;qfDr ij rFkk ,d izksxzkej 

lafonk ds vk/kkj ij fn;k 䓈 tk;sxk ˌ rFkk lkFk gh vko’;d QuhZpj ,oa LFkk;h 

miLdj] dEI;wVj] fizaVj] LdSuj vkfn miyC/k djk;s tk;saxsA dekaM {ks= dh 

vko’;drkvksa ,oa rRi’rk ds vuqlkj izeaMyh; lgHkkxh izcU/ku bdkbZ;k¡ l`ftr 

dh tk ldrh gSa for handling over for PIM 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks lkSais tkus gsrq jkT; esa l`ftr ugj vFkok ykq mn~ogu 

vFkok iks[kjksa vFkok dq¡vksa vFkok vU; fdlh flapkbZ iz.kkyh] tks rS;kj gks pqdh gS vFkok 

ftlls flapkbZ vkjaHk dh tk ldrh gS] ds flapkbZ&;ksX; dek.M {ks= dk feykuA ykq 

mn~ogu flapkbZ] RRR bR;kfn ds ekeys esa lgHkkxh flapkbZ izca/ku dh izfØ;k,¡ ;kstuk 

fuekZ.k ds pj.k esa gh vkjaHk dh tk;saxhA 

(iv) 12oha iapo"khZ; ;kstuk ds nkSjku lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds fy, Hkkokh HkkSfrd ,oa 

foÙkh; ;kstuk dks rS;kj djukA tc dHkh vko’;drk gksxh rks pj.k 3 ,oa 4 dk dk;Z 

fQj ls gkFk esa fy;k tk ldrk gSA 

(v) 

l{ke xSj&ljdkjh laxBuksa] okYeh ,oa vU; L=ksr laLFkkuksa esa ls mu ,tsfUl;ksa dk 

lqfo/kk iznkrk ,tsfUl;ksa ds :i esa tks fuEufyf[kr U;qure iSuyfuekZ.k] dlkSfV;k¡ iwjh 

djrs gksA 

d- os iath—r gSA 

- 7 -

[k- >kj[k.M vFkok fdlh vU; jkT; esa lkeqnkf;d laxBu] ty izca/ku] 

flapkbZ vFkok —f"k dks c

M- ty mi;ksxdÙkkZ lak ds fdlkuksa dh Qly ;kstuk ds vuq:i ty 

foeqfDr@mn~ogu ;kstuk dks rS;kj djuk ,oa rnuqlkj fdlkuksa ds [ksrksa esa 

ikuh miyC/k djkukA 

p- [ksr ds vUnj@ckgj ds fodkl dk;ksaZ] RRR] ty laj{k.k] tykxe {ks=] 

mipkj] ds fy, ;kstuk rS;kj djuk ,oa mls dk;kZfUor djukA 

N- dekaM {ks= fodkl] vU; QkeZ fodkl ds dk;Z ,oa vU; dk;ZØeksa ds lkFk 

lekxe %& dekaM {ks= fodkl ds dk;Z ,oa vU; QkeZ fodkl ds dk;Z] ;Fkk 

Hkwfeleryhdj.k ,oa cUn fuekz.k] {ks=h;izokfgdkvksa dk fuekZ.k] ckxokuh 

bR;kfn ds fy, ;kstuk ty mi;ksxdÙkkZ lakksa ,oa fdlkuksa ¼Vksyk@xkao ds 

Lrj ij½ }kjk lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dks fo|k iznku djus okyh ,tsUlh ds 

lg;ksx ls rS;kj dh tk;sxhA ty mi;ksxdÙkkZ lak vFkok xzke lHkk bl 

;kstuk dh tk¡p ,oa vuq’kalk djsxh,oa bls ty lalk/ku foHkkx rFkk vU; 

foHkkxksa ls yekxe ¼eujsxk] NHM, IAP, NFSM bR;kfn½ ds ek/;e ls foÙkh; 

lgk;rk izkIr djus ds fy, Hkst fn;k tk;sxkA vuqeksfnr ;kstuk dk 

dk;kZUo;u Vksyk@xk¡o ds Lrj ds ty mi;ksxdÙkkZ lakksa dks foi.ku lesr 

lHkh rduhdh ,oa izcU/kdh; lgk;rk miyC/k djk;sxhA 

t- lekxe rFkk dq’ky dk;ZlEiknu 䓈 ˌ ,oa vkfFkZd o`f) gsrq lgk;rk izkIr djus ds 

fy, ty mi;ksxdÙkkZ lak ,oa egklak ds in/kkjd fofHkUu foHkkxksa] lalk/ku 

,tsfUl;ksa] iapk;r ,oa vU; fuokZfpr izfrfuf/k;ksa ds lkFk lEidZ djsaxsA 

>- dk;kZfUor ;kstukvksa dh vkaf’kd ykxr dks iwjk djus ds fy, lnL;ksa ls pans 

¼udn vFkok oLrq vFkok O;fDr fnol ds :i esa½ dk laxzg.k djukA 

¥- ty iz’kqYd dk laxzg.k djuk] O;fDr;ksa@,tsfUl;ksa@ljdkj dks Hkqxrku djuk] 

visf{kr vfHkys[kksa dk lU/kkj.k djuk ,oa lHkh lEcfU/kr i{kksa dks HkkSfrd rFkk 

foÙkh; izfrosnu ,oa mi;ksfxrk izek.k i= HkstukA 

V- ty mi;ksxdÙkkZ lak ds egklak ds fy, izfrfuf/k pquus gsrq cSBdsa vk;ksftr 

djukA ugj flapkbZ iz.kkyh esa bldh vko’;drk izkjafHkd pj.kksa esa gksxhA 

fdUrq mn~ogu vFkok mU; ykq flapkbZ iz.kkfy;ksa ds ekeys esa cSBdksa dk 

vk;kstu ijoÙkhZ pj.k esa fd;k tk;sxkA 

B- ty mi;ksxdÙkkZ egklak dh lkslk;Vh jftf"Vªs’ku ,sDV] 1860 ds rgr iath— 

r djokuk A 

M- egklak ,oa lgdkjh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj ¼lgdkjh flapkbz izcU/ku dks"kkax 

}kjk ukfer inkf/kdkjh½ ds chp ,d vkSipkfjd le>kSrk djds ty 

- 9 -

mi;ksxdÙkkZ egklak dks flapkbZ lajpuk ds lapkyu rFkk la/kkj.k dk 

mÙkjnkf;Ro lkSaiukA 

kSrkA 

d- vius dekaM {ks= dh falapkbZ djus ds fy, vko’;d ty dh ek=k izkIr djus 

gsrq ty mi;ksxdÙkkZ egklak fofgr izk:i ¼vuqlwph&4½ esa vkosnu izLrqr 

djsxhA 

- 10 -

[k- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku egklak dks izpfyr nj ¼ljdkj }kjk vuqeksfnr½ ij 

vius mi;ksx ds fy, ikuh ysus gsrq vuqefr nsus dk vkns’k ¼vuqlwph&5½ fuxZr 

djsxkA 

x- ty mi;ksxdÙkkZ egklak ,oa lgHkkxh flapkbZ izf/kdkdj lapkyu ,oa la/kkj.k 

ds mÙkjnkf;Ro ds gLrkUrj.k dh izfØ;k fo"k;d le>kSrk ¼vuqlwph&6½ djsaxsA 

lgHkkxh ty izcU/ku izkf/kdkj falapkbZ volajpuk ds vo;oksa dh lwph ,oa mudh fLFkfr ds 

lEcU/k esa izys[k rS;kj djsxk rFkk ;g izys[k vuqlwph ds :i esa le>kSrs dk ,d va’k gksxkA egklak 

forj.kh] ekbujksa] {ks=h; izokfgdkvksa] vU; ekbØksa iz.kkfy;ksa dh flapkbZ fo"k;d volajpuk ds lHkh 

vo;oksa ds lapkyu rFkk lU/kkj.k izcU/ku fu;e] >kj[k.M ¼2012½ }kjk iznÙk lHkh 'kfDr;ksa dk iz;ksx 

djsxkA e/;e flapkbZ ifj;kstuvksa esa] ftuesa dekaM {ks= vis{kk—r NksVk gksrk gS] egklak leLr 

flapkbZ iz.kkyh dk mÙkj nkf;Ro ys ldsxk ,oa blesa ekeykokj vk/kkj ij head works ,oa iz/kku ugjsa 

Hkh lfEefyr gksaxhA mn~ogu flapkbZ ds ekeys esa ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak iEi gkml] mn~ogu 

midj.k ] ifjogu iz.kkyh] dq.M@fudkl] HkaMkj.k tyk’k; bR;kfn lfgr lEiw.kZ flapkbZ iz.kkyh dk 

lU/kkj.k djsxkA ;fn ugj flapkbZ iz.kkyh vFkok mn~ogu flapkbZ iz.kkyh ds fdlh va’k vFkok vo;oks 

dh {kfr igq¡pkus dk iz;kl fd;k tkrk gS vFkok ugj@forj.kh@ekbuj@{ks=h; izokfgdk dks 

vfrØfer fd;k tkrk gS vFkok ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds fdlh dke esa ck/kk [kM+h dh 

tkrh gS rks egklak d ikl lEcf/kr O;fDr;ksa vFkok 䓈 ˌ O;fDr&lewg ds fo:) fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 

1997 dh /kkjk&82&90 ds rgr dkjZokbZ djus dk vf/kdkj gksaxkA 

fdlh fof/kd ekeys ds fy, lfpo] ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak mÙkjnk;h gksxkA lHkh 

izys[kksa ij ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dh vksj ls lfpo gLrk{kj djsaxsA 

6.3 leh{kk] foLrkj ,oa vf/kxzg.k 

ty mi;ksxdÙkkZ lakksa ds LofLr ,oa fLFkfr dh leh{kk ty lalk/ku foHkkx vFkok [kqys 

cktkj ls ikfj{kfed ij yk;h x;h l{ke ,tsfUl;ksa ds }kjk dh tk;sxhA rRi’pkr~ vf/kd 

vPNk dke djus okys ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dks iqjLdkj iznku fd;k tk;sxk ,oa 

detksj ty mi;ksxdÙkkZ lak@ egklak ds lq/kkj ds mik; fd, tk;sxsA ty vkcaVu dh 

'kÙksaZ iqujhf{kr dh tk;sxh ,oa ubZ çpfyr nj ds vuq:i mudk foLrkj fd;k tk;sxkA 

;fn dksbZ ,slk ekeyk gks ftlesa egklak fdlh Nygj.k vFkok jkf’k ds xcu esa lafyIr ik;k 

x;k gS rks lgHkkxh flapkbZ izkf/kdkj flapkbZ iz.kkyh ds fu;U=.k dks gkFk esa ys ldrk gSA 

ijUrq bl fu;a=.k dks ysus ds N% eghus dh vof/k ds vUnj lgHkkxh flapkbZ izcU/ku 

izf/kdkj@lqfo/kknkrk ,tsUlh ,d u;s egklak dk l`tu djsxh rFkk mÙkjnkf;Ro dks iqu% 

uol`ftr egklak dks gLrkUrfjr dj nsxhA 

7- ty mi;ksxdÙkkZ Z lak ,oa egklak dh izksRlkgu 

- 11 -

ty mi;ksxdÙkkZ lak dks c

¼iv½ 

¼v½ 

¼vi½ 

7-3 cSBds 

(i) 

(ii) 

(iii) 

(iv) 

(v) 

(vi) 

(vii) 

dk;Zdkfj.kh lfefr dh dk;Zof/k ds lEca/k esa lkekU; fudk; ¼1ls 3 o”kZ½ viuh 

lqfo/kkuqlkj fu.kZ; ysxkA lkekU; fudk; dh dk;kZof/k dks izkjafHkd o”kksaZ esa vis{kk—r 

NksVk j[kuk mfpr gksxkA 

fdlh lnL; dh dk;Zdkfj.kh lfefr dk nks yxkrkj dk;Zfof/k rd in/kkjd cus jgus 

dks izksRlkgu ugha fn;k tk;sxk ,oa bl fLFkfr dks Vkyk tk;sxkA ;fn dk;Zdkfj.kh 

lfefr esa in/kkjd ds :i esa ubZ ;ksX; efgyk,¡ miyC/k ugha gks rks iqjkuh efgykvksa 

ds fy, nwljh yxkrkj dk;Zfof/k dh vuqefr iznku dh tk;sxhA 

;fn e`R;q vFkok R;kxi= vFkok fdlh dkj.k ls fjDr mRiUu gksrh gS rks bl izdkj 

dh fjfDr dks ukekadu ds }kjk Hkjk tk;sxkA 

ty mi;ksxdÙkkZ lak ds lkekU; fudk; dh cSBd okf"kZd :i ls vizSy eghus esa 

gksxhA 

dk;Zdkfj.kh lfefr ekfld vk/kkj ij cSBd djsxhA igys o"kZ ,oa Qly ds ekSle ds 

nkSjku bl cSBd dh ckjackjrk vis{kk—r vf/kd gksxhA 

vko’;drk ds vk/kkj ij cSBd vkjaHk gksus ds lkr fnu iwoZ lwpuk nsdj lfpo 

lkekU; fudk; vFkok dk;Zdkfj.kh lfefr dh fo’ks"k cSBd cqyk ldrs gSA 

fof’k"V ekeyksa ds fy, cSBd cqykus 䓈 ˌgsrq dksbZ lnL; lfpo ls ty mi;ksxdÙkkZ lak 

ds ,d&frgkbZ lnL;ksa ds gLrk{kj ds lkFk vuqjks/k dj ldrk gSA bl izdkj ds 

vuqjks/k ds izkIr gksus ds 15 fnuksa ds vUnj lfpo lkekU; fudk; dh cSBd cqyk;saxsA 

lkekU; fudk; dh cSBd dh frfFk] le;] LFky ,oa dk;Zlwph dh tkudkjh cSBd 

vkjaHk gksus dh frfFk ls 15 fnuk igys i= ds }kjk vFkok lapkj dh ikjaifjd jhfr ls 

tSlk dh lkekU; fudk; fu.kZ; ys] nh tk;sxhA dk;Zdkfj.kh lfefr dh cSBd dh 

tkudkjh cSBd ds vkjaHk gksus dh frfFk ls lkr fnu igys nh tk;sxhA 

,d&frgkbZ lnL;ksa dh cSBd esa mifLFkfr ls x.kiwfÙkZ iwjh gks tk;sxhA x.kiwfÙkZ ugha 

gksus ls cSBd vk;ksftr ugha dh tk;sxhA ;fn x.kiwfÙkZ iwjh ugha gksrh gS rks ogh cSBd 

mlh ckj ,s le; ij vxys lIrkg esa vk;ksftr dh tk;sxhA 

cSBd esa fu.kz; loZlgefr ls fy, tk;saxsA rFkkfi] ;fn ijLij fojks/kh fLFkfr;k¡ gks] 

;Fkk&fdlh fu.kZ; ds i{k ,oa foi{k esa leku er iMuk rks v/;{k dk er fu.kkZ;d 

er gksxkA 

(viii) cSBd dh dk;Zokgh cSBd iath esa vfHkfyf[kr dh tk;sxh ,oa vxyh cSBd esa bldh 

iqf"V dh tk;sxhA 

7-4 ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dh dk;Zi)fr 

- 13 -

(I) 

ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dk lapkyu lgHkkxh flapkbZ izcU/ku fu;e] >kjj[k.M 

¼2012½ dh O;kid :ijs[kk ds vH;Urj rFkk Lo;a ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak 

}kjk LFkkfir vfrfjDr ekudksa ds vuq:i gksxkA 

(II) ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds lkekU; fudk; dh 'kfDr;k¡ fuEuor~ gksxh % 

d- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku fu;e] >kj[k.M ¼2012½ dh O;kid :ijs[kk ds 

vH;Urj lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ds dk;kZUo;u gsrq lapkyukRed ekudksa 

,oa izfØ;kvksa dk fu:i.k 

[k- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku ¼flapkbZ ;kstuk fuekZ.k] ty forj.k le;lkj.kh] 

Qly ;kstuk] flpakbZ iz.kkkyh dk lapkyu] ty iz’kqYd laxzg.k i)fr] 

vfHkdfYir ejEefr ,oa la/kkj.k bR;kfn½] ;kstuk dk dk;kZUo;u] 

ifjogu@forj.kh vFkok tykn~ogu iz.kkyh lesr flapkbZ dh vojlajpuk 

dk la/kkj.k ,oa foÙkh; izcU/kuA 

x- HkkSfrd izxfr] ;kstuk ,oa ctV ¼okf"kZd] fu;fer ,oa vuqiwjd½] O;;ksa rFkk 

ys[kk fooj.k dh Loh—fr A 

k- vko’;dr mifu;e rS;kj djuk ,oa lEcfU/kr xzke lHkk ls mldh tk¡p 

djokuk ftlls fd ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dk dke vf/kd dq’ky 

(III) 

rFkk lkslkbVh ds mn~ns’;ksa 䓈 ˌ dks izkIr djus ds izfr ladsfUnzr gks ldsA 

M- ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dh ,d eqgj gksxh ,oa ;g ,d lqjf{kr 

LFkku ij j[kh tk;xhA eqgj dk iz;ksx ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds 

dk;Z ds fy, gksxk ,oa bls lfpo gLrk{kfjr djsaxsA 

p- dk;Zdkfj.kh lfefr ,oa ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds in/kkjdksa dks 

'kfDr;ksa dk izR;k;kstuA 

N- ,slh dksbZ Hkh vU; dk;Zdyki@izfØ;k gkFk esa ysuk tks lgHkkxh flapkbZ 

izcU/ku ds y{;ksa dh izkfIr ls laxfr j[krh gksaA 

dk;Zdkfj.kh lfefr lkekU; fudk; ds funsZ’k ds vuqlkj ty mi;ksxdÙkkZ lak@ 

egklak dh ;sktuk dk dk;kZUo;u] i;Zos{k.k ,oa vuqJo.k djsxhA blds vfrfjDr 

;g fo’ks"k fu;r dk;ksaZ ds fy, milfefr;k¡ xfBr djsxh ,oa iwoZ esa xfBr 

lfefr;ksa dks Hkax djsxh tks vc fujFkZd gks x;h gSA ty mi;ksxdÙkkZ 

lak@egklak ds in/kkjdksa dh Hkwfedk ,oa mÙkjnkf;Ro fuEuor~ gksaxs % 

(IV) ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds v/;{k ds mÙkjnkf;Ro ,oa 'kfDr;k¡ % 

d- v/;{k ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dk eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh gksaxsA 

- 14 -

[k- og lkekU; fudk; dh cSBdksa] dk;Zdkfj.kh lfefr dh cSBdksa ,oa vU; cSBdksa 

dh v/;{krk djsaxsA 

x- og cSBd esa fdlh fo"k; esa i{k ,oa foi{k esa lnL;ksa ds erksa ds lela[;d 

gksus ij fu.kkZ;d er nsaxs A 

k- og cSBd dh dk;Zokfg;k¡ gLrk{kfjr djsaxsA 

(V) ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds mik/;{k ds mÙkjnkf;Ro ,oa 'kfDr;k¡ % 

d- v/;{k dh vuqifLFkfr esa cSBdksa dh v/;{krk djuk 

[k- mudh vuqifLFkfr esa v/;{k ds dke dks gkFk esa ysukA 

(VI) ty mi;ksxdÙkkZ laK@ egklak ds mÙkjnkf;Ro ,oa 'kfDr;k¡ % 

d- cSBd cqykuk] dk;Zokgh ,oa —rdk;Z izfrosnu rS;kj djuk 

[k- ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds —R;ksa dk dk;kZUo;u] vuqJo.k ,oa izxfr 

izfrosnu dks rS;kj djukA 

x- xSj&foÙkh; ekeyksa dks vfHkfyf[kr djuk ,oa ys[kk la/kkj.k 

k- lnL;ksa ,oa lHkh lEca/k izkf/kdkfj;ksa ls i=kpkj vkfn djukA 

M- vuqikyu 

(VII) ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ds mÙkjnkf;Ro ,oa 'kfDr;k¡ % 

d- ty iz’kqYd izkIr djuk ,oa 䓈 lHkh ˌ lEcfU/kr i{kksa dks Hkqxrku djuk 

[k- jksdM+ iath] ystj] iqfLrdk] foi=ksa] vfHkJoksa ,oa vU; foÙkh; vfHkys[kksa dk 

la/kkj.k djuk 

x- okf"kZd ys[kk ijh{kk gsrq ,oa ys[kk&fooj.kh dh rS;kjh ds fy, vads{kdksa dh 

lsok,¡ ifjJfed ij ysuk ¼[kqys cktkj ls vFkok foHkkx ;k lgHkkxh flapkbZ izcU/ku 

dks"kkax }kjk fufeZr iSuy ls½ 

7-5 ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak }kjk lgHkkxh ty izcU/ku % 

flapkbZ izcU/ku ds vo;o gS ugjksa ¼’kk[kk lfgr½] ekbØks mn~ogu@vU; flapkbZ iz.kkyh dk 

lapkyu] ty dk forj.k] {ks= izokfgdk lesr ugj@ekbØks mn~ogu@vU; flapkbZ iz.kkyh dh 

ejEerh] ty iz’kqYd dk izkDdyu ,oa laxzg.k] dekaM {ks= dh Qlyksa ds mRiknu ,oa 

mRikndrk esa o`f) djuk ,oa lkFk gh mRikn ds foi.ku dh O;oLFkk djukA bu dk;ksaZ dks 

djus ds fy, fuEufyf[kr dne mBk;s tk;saxs % 

d- ugj flapkbZ iz.kkyh ds vUrxZr vius dek.M {ks= dks flafpr djus ds fy, 

visf{kr ek=k esa ty ikus ds fy, ty mi;ksxdÙkkZ lak egklak fofgr izi= 

¼vuqlwph&II½ esa vkosnu nsxkA ykq mn~ogu@tyk’k;@ikjEifjd vkgj&ikbZu 

iz.kkyh ds ekeys esa bl izfØ;k ls NwV jgsxhA 

- 15 -

[k- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj ty mi;ksxdÙkkZ egklak dks vius mi;ksx 

ds fy, izpfyr nj ¼;Fkk ty lalk/ku foHkkx vFkok ty fu;ked 

fudk;] >kj[k.M }kjk fu.kZr ,oa izR;sd 5 o"kZ i’pkr~ lehf{kr½ ij ty ysus 

dh vuqefr nsxkA 

x- lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj lhekafdr fcUnq@fudkl ls ikuh NksMsxkA 

lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj vius }kjk nh x;h lgefr ds vuqlkj 

visf{kr tyL=ko dks iwjk djus dk Hkjiwj iz;kl djsxkA 

k- Vksys vFkok xk¡o ds Lrj dk ty mi;ksxdÙkkZ lak —f"k&dk;ksaZ ds mn~ns’; ls 

NksVhufn;ksa@L=ksarksa@tyk’k;ksa ls ty mBkus dks LorU= gksxkA 

M- ty dh miyC/krk ij fopkj djrs gq, lgHkkxh flapkbZ izcU/ku dh 

lqfo/kkiznkrk ,tsUlh Qly ;kstuk esa lgk;rk iznku djsxhA 

p- Qlyksa dh ty dh vko’;drk ds vuqlkj ty mi;ksxdÙkkZ lak dekaM {ks= esa 

bl izdkj ls ty forj.k djsxk fd lHkh fdlku vius [ksr dks lhapus ds fy, 

le; ij ty ik ldsA 

N- ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak dh dk;Zdkfj.kh lfefr {ks=h; izokfgdkvksa lesr 

ty ifjogu ,o forj.k dh iz.kkyh dh ns[kHkky djsxh ,oa visf{kr ejEefr 

rFkk la/kkj.k ds fy, vko’;d 䓈 ˌ lq/kkjkRed mik; djsxhA ty mi;ksxdÙkkZ lak 

vFkok egklak }kjk izR;sd Qlyh ekSle ds i’pkr~ lHkh ejEerh ds dk;Z gkFk 

esa fy, tk;saxsA vis{kk—r cM+s vFkok fof’k"V ejEefr ,oa lU/kkj.k dk dke 

egklak vius vkUrfjd foÙkh; lalk/kuksa ls djus dk ps"Vk djsxkA ijUrq ;fn 

ifjfLFkfr ;g gS fd egklak ds ikl bl izdkj dh ejEerh vFkok lfU/kdj.k 

ds fy, i;kZIr jkf’k ugha gS rks og vkfFkZd lgk;rk ek¡xus ds fy, lgHkkxh 

flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj dks vkosnu ns ldrk gSA lgHkkxh flapkbZ izcU/ku 

izkf/kdkj ykxr ds ,d va’k ¼’ks"k ykxr egklak }kjk oguh; gksxk½ dk Hkkj 

mBk ldrk gS ftlds dy, vyx&vyx ekeys ij fopkj dj lgHkkxh 

flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj fu.kZ; ys ldrk gSA 

t- fuEuLFk {ks=ksa esa vf/kdkbZ ty dk lqjf{kr cgko lqfuf’pr djus ds fy, 

;Fkksfpr O;oLFkk,¡ dh tk;sxhA 

>- ty mi;ksxdÙkkZ lak egklak lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj dks flapkbZ 

iz.kkyh dh lqj{kk dk opu nsxkA 

¥- ty mi;ksxdÙkkZ egklak dks fdlkuksa dlkuksa ls tyiz’kqYd laxzghr djus rFkk 

iwjs lax`fgr ty iz’kqYd ds 30% vFkok ftruk ty fu;ked izkf/kdkj vFkok 

- 16 -

ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj foHkkx] >kj[k.M ljdkj dks tek djus 

ds fy, izkf/k—r fd;k tk;sxkA 'ks"k jkf’k dks ty mi;ksxdÙkkZ egklak vius 

lapkyu ,oa Hkkoh lU/kkj.k ds fy, mi;ksx esa yk;sxkA 

V- ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak ,d tyforj.k ,oa ty iz’kqYd laxzg.k iath 

l/kkfjr djsxk ftlds vUnj Hkwfe ,oa fdruh ckj flapkbZ miyC/k djkbZ xbZ 

bl laca/k esa fdlkuokj fooj.k of.kZr gksxsA buds rFkk izpfyr izfr 

gsDVs;j@,dM ty iz’kqYd nj ds vk/kkj ij fdlkuokj ek¡x rS;kj dh tk;sxh 

rFkk rnuqlkj fdlku lnL;ksa ls /kujkf’k dk laxzg.k fd;k tk;sxkA ;g iath 

fdlh Hkh fdlku ds ns[kus ds fy, [kqyh jgsxhA 

B- ;fn ftruk ty ek¡xk x;k ,oa ftrus ij mHk; i{kksa dh lgefr gqbZ mlls 

de ek=k esa ty dh vkiwfÙkZ gqbZ rFkk QyLo:i Qly dh {kfr gqbZ rks ty 

mi;ksxdÙkkZ egklak lgHkkxh flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj ds ikl ty iz’kqYd esa 

NwV ds fy, vkosnu nsxkA ;g vkosnu Qly dVkbZ ds 20 fnu igys lgHkkxh 

flapkbZ izcU/ku izkf/kdkj ds ikl igq¡p tkuk pkfg,A izkf/kdkj ifjfLFkfr dh 

tk¡p djsxkA vkosnu ij fu.kz; ysxk ,oa fu.kZ; dks ty mi;ksxdÙkkZ 

lak@egklak dks lEizsf"kr djsxkA ;fn ;g fu.kZ; tymi;ksxdÙkkZ 

lak@egklak ds fojks/k esa 䓈 ˌgksrk gS rks og vkxs mPprj izkf/kdkj ds ikl 

vihy dj ldrs gSA 

M- ty mi;ksxdÙkkZ egklak fiNys [kjhQ ,oa jch ekSle ds fy, ty iz’kqYd 

le>kSrs ds vuqlkj ljdkjh dks"kkax izR;sd o"kZ Øe’k% 31 ekpZ ,oa 30 twu dks 

tek djsaxsA 

;fn ty mi;ksxdÙkkZ lak@ egklak Hkqxrku esa pwd djrk gS rks ty 

lalk/ku foHkkx vxys ekSle esa djus okys fdlkuksa ij Hkh ykxw gksxh ,oa bl 

izdkj dh pwd djus okys fdlkuksa ds [ksrksa esa ikuh dh vkiwfÙkZ ty 

mi;ksxdÙkkZ lak vFkok ty mi;ksxdÙkkZ egklak vkxkeh ekSle esa can dj 

nsaxsA 

40% lnL; efgyk,¡ gksxhA ifj;sktuk lfefr ds v/;{k ,oa in/kkjdksa vFkok bldh o;oLFkkfidk 

lfefr dh dk;Zfof/k ,oa Hkwfedk mÙkjnkf;Ro oSls gh gksaxs tSlk fd Øe’k% ty mi;ksxdÙkkZ lak 

egklak vFkok mldh dk;Zdkfj.kh lfefr ds gksaxsA v;ksX; Bgjk, tkus vFkok e`R;q vFkok R;ki= 

vFkok vU; fdlh dkj.k ls mRiUu fjfDr dks ukekadu ls Hkjk tk;sxkA 

8- foÙk] ys[kk ,oa vads{k.k 

ty mi;ksxdÙkkZ lak dh fuf/k fuEukafdr izkfIr;ksa ls fufeZr gksxh % 

d- fdlkuksa ls izkIr pUns] lnL;rk 'kqYd ds :i esa lnL;ksa ls laxzg.k fd;k 

x;k 'kqYd vFkok fdlkuksa dks nh xbZ lsok ls izkIr 'kqYd vFkok dksbZ 

vU; cprA 

[k- jkT; vFkok dsUnzh; ljdkj ls izkIr vuqnku vFkok lqyHk _.kA 

x- foÙkh; ,tsUlh ;Fkk&nkrk vFkok foÙkh; laLFkku }kjk mxkgh x;h jkf’kA 

k- lRifÙk;ksa ,oa ifjlEinkvksa ls vk;A 

M- cSadksa vFkok fuxeksa ls izkIr dk;Zdkjh iw¡th vuqnku vFkok _.kA 

p- fdlkh vU; L=ksrksa ls vU; izkfIr;k¡ vFkok vk;A 

8-1 foÙkh; dk;Ziz.kkfy;k¡ 

d- ty mi;ksxdÙkkZ lak egklak ys[kk ,oa foÙkh; dk;Ziz.kkfy;ksa dh ekud iqLrdksa dk 

vuqlj.k djsxk ,oa rnqulkj ekud 䓈 ˌ iqLrdksa dk vuqlj.k djsxk ,oa rnuqlkj ekud 

ys[kk iqLrdsa] ;Fkk&jksdM+ iath] ystj iath] psdcqd] psdiath bR;kfn dk lU/kkj.k 

djsxkA 

[k- jk"Vªh;—r cSad vFkok lgdkjh caSd vFkok Mkdkj esa ty mi;ksxdÙkkZ lak vFkok 

ty mi;ksxdÙkkZ egklak ds uke ls ,d cpr cSad [kkrk [kksyk tk;sxkA 

x- izR;sd foÙkh; o"kZ ds vkjaHk esa dk;Zdkfj.kh lfefr lHkh laHko jlhnksa ,oa O;;ksa dks 

n’kkZrk gqvk ,d ctV rS;kj djsxh rFkk bls lkekU; fudk; ds le{k vuqeksfnukFkZ 

j[ksxhA 

k- ty mi;ksxdÙkkZ lak@egklak fuf/k dk mi;ksx vuqeksfnr ;kstu ctV ,oa jkf’k 

dh miyC/krk ds vuqlkj djsxkA dksbZ Hkh u;k O;; lkekU; fudk; dk vuqeksnu 

izkIr djds gh fd;k tk;sxkA 

M- dk;Zdkfj.kh lfefr ds inukfer rhu lnL;ksa ¼v/;{k] lfpo ,oa dks"kk/;{k½ esa ls 

fdUgha nks lnL;ksa ds gLrk{kj ls jkf’k dh fudklh dh tk;sxhA ;gh izfØ;k fdlh 

i{k dks psd ls Hkqxrku djus ds ekeys esa Hkh ykxw gksxhA 

- 18 -

p- egklak ds ys[kks dk vads{k.k foHkkx@lgHkkxh flapkbZ çca/ku dks"kkax }kjk iSuyc) 

vads{kdh }kjk fd;k tk;sxkA jftYVªkj] >kj[kaM ljdkj dk dk;kZy; bu ys[kksa dk 

vads{k.k vius vads{kdksa ds }kjk djk;sxk A 

N% egklak lgHkkxh flapkbZ çca/ku dks"kkax] ty lalk/ku foHkkx] jftYVªkj dk;kZy; ,oa vU; 

lacaf/kr dk;kZy;ksa rFkk çkf/kdkjh dks okf"kZd vads{k.k çfrosnu ,oa vU; foŸkh; çfrosnu 

lefiZr djsxkA 

tc dHkh ,slk >kj[k.M ds fdlkuksa ds fgr esa vko';d le>k tk;s rks fdlh fcUnq vFkok fdlh vuqHkkx 

vFkok vuqPNsn dk lEiw.kZr% vFkok va'kr% la'kks/ku djuk ifjo)Zu djus vFkok foyksiu djus dk vf/kdkj 

ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ds ikl lqjf{kr jgsxkA 

9- ty mi;ksxdŸkkZ lak@egklak dk fokVu iathÑr ty mi;ksxdŸkkZ egklak dk fokVu 

jftLVªs'ku ,sDV] 1860 esa fofgr çko/kkuksa ds vuqlkj fd;k tk;sxk ,oa rnuqlkj lkekU; fudk;dh 

cSBd esa 3@5 cgqer ls fokVu fd;k tk;sxkA fokVu ds mijkUr lEifŸk fdlh lnL; vFkok xSj 

lnL; dks gLrkUrfjr ugha gksxhA bldk gLrkUrj.k fdlh mlh {ks= esa dk;Zjr leku y{;ksa okyd 

vU; lekt vFkok ljdkj dks lnL;ksa ds 3@5 er ls fd;k tk;sxkA ty mi;ksxdŸkkZ lak vFkok 

egklak dh dk;Zdkfj.kh lfefr ds }kjk xcu] tkylkth] 'kfä ,oa dk;Z dk nq:i;ksx vFkok dksbZ 

Hkh vU; ÑR; dh n'kk esa lgHkkxh flapkbZ çca/ku çkf/kdkj dks ty mi;ksxdŸkkZ lak vFkok egklak 

䓈 ˌ 

dks fokfVr djus ,oa lkslk;Vh ds dk;ksZa dks lapkfyr djus ds fy, laØe.kdkyhu O;oLFkk,¡ djus 

dh 'kfä gS] ijUrq bl çdkj ds fokVu ds rhu eghuksa dh vof/k ds vUnj dk;Zdkfj.kh lfefr dks 

fQj ls xfBr dj fn;k tk;sxkA 

- 19 -

vuqlwph & 1 

>kjokWVj dh dk;Zdkfj.kh lfefe 

1 ç/kku lfpo@lfpo] ty lalk/ku foHkkx] >kj[kaM ljdkj v/;{k 

2 fo'ks"k lfpo lg eqŒdkŒinkŒ] >kjokWVj] ty lalk/ku foHkkx >kj[kaM mik/;{k 

ljdkj 

3 vfHk;ark çeq[k ¼I ,oa II½] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj lnL; 

4 eq[; dk;Zdkjh inkf/kdkjh] ,lŒ,yŒ,uŒ,Œ >kj[k.M ljdkj lnL; 

5 foŸk foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds çfrfuf/k lnL; 

6 ou foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds çfrfuf/k lnL; 

7 jktLo ,oa Hkwfe lq/kkj foHkkx] >kj[k.M ljdkj ds çfrfuf/k lnL; 

8 funs'kd] >kj[k.M vUrfj{k vuqç;ksx dsUnz] >kj[k.M ljdkj lnL; 

9 ç/kku oSKkfud ,oa v/;{k] ,pŒ,ŒvkjŒihŒ] iyk.Mq lnL; 

10 eq[; vfHk;ark] vuqJo.k] ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj lnL; 

11 funs'kd] lhŒMCywŒlhŒ] jk¡ph lnL; 

12 funs'kd] Ñf"k@ckxokuh] >kj[k.M ljdkj lnL; 

13 çHkkjh] jktLo çeaMy] ty lalk/ku flapkbZ foHkkx lnL; 

14 xSj&ljdkjh laxBu ls ,d çfrfuf/k lnL; 

䓈 ˌ 

15 jkT; dk;ZØe çca/ku] >kj[k.M la;kstd&lnL; 

v/;{k lkslk;Vh dh dk;Zdkfj.kh lfefr dh cSBdksa esa fdlh fof'k"V fueaf=r dks vkeaf=r dj ldrs 

gSa 

- 20 -

lsok esa] 

vuqlwph &2 

ty mi;ksxdŸkkZ lak egklak ds iathdj.k gsrq vkosnu çi= 

egkfujh{kd] iath;u] 

jk¡ph] >kj[k.MA 

fo"k; %& -------------------------------------------- egklak ds iathdj.k gsrq vkosnuA 

egk'k;] 

--------------------- flapkbZ ç.kkyh ds dekaM {ks= ds vUrxZr fdlku -------------------------- egklak ds 

iathdj.k gsrq lger gq, gSa ,oa ,rnFkZ vkidks okafNr çys[kksa dh nks çfr;k¡ ¼layXu½ lefiZr dh tk jgh gSA 

,rn~ }kjk vki ls -------------------------------- egklak dks lkslk;Vhu jftYVªs'ku ,sDV XXI¼18560½ 

ds rgr iathÑr djus dk vuqjks/k fd;k tkrk gSA 

vkidk fo'oklh] 

vuqyXud % 

1- egklak ds mifu;e 

2- egklak dk ladYi 

3- iath;u 'kqYd 

4- vU;] ;Fkk visf{kr 

¼çkf/kÑr gLrk{kjdŸkkZ½ 

uke] inuke ,oa gLrk{kj 

䓈 ˌ 

- 21 -

lsok esa] 

vuqlwph & 3 

ty mi;ksxdŸkkZ egklak }kjk ty dh ek¡x gsrq vkosnu dk çk:i 

lgHkkxh flapkbZ çcU/ku çkf/kdkj] 

fo"k; %& ----------------------------- egklak dks ty ds vkoaVu ,oa foeqfä ds fy, vkosnu 

egk'k;] 

---------------------------------------------------- ykq@forj.kh ds dekaM {ks= ds fdlkuksa us ------------------------------- 

egklak dk fuekZ.k fd;k gSA flapkbZ ;ksX; dekaM {ks= ,oa xk¡oksa ls lacaf/kr fooj.k fuEu çdkj ls gSa % 

xk¡o@Vksys dk 

uke 

xk¡o@Vksys dk HkkSxksfyd 

{ks=Qy ¼gsŒ esa½ 

Ñ"; dekaM {ks=Qy 

¼gsŒ esa½ 

ty mi;ksxdŸkkZ lak ¼\½ ¼ 

½ ds 

v/;{k dk uke ,oa irk 

;ksx 

egklak dh vksj ls eSa [kjhQ] jch ,oa xjek flapkbZ ds fy, 5 o"kZ dh vof/k gsrq ykq@forj.kh ls 

ty ds vkoaVu ,oa foeqfä ds fufeŸk vkosnu djrk g¡wA [kjhQ] jch ,oa xjek Qly esa ;ksx fu;ksftr Ñ"; 

Ǡ 

dekaM {ks= Øe'k % gsŒ gsŒ ,oa gsŒ çfro"kZ gksxkA egklak ,oa fdlku lgHkkxh 

flapkbZ çca/ku fu;e] >kj[k.M ¼2012½ dk ikyu djsxsa ,oa fuEufyf[kr mica/k ,oa 'kŸkksZa ds çfr fu"Bkoku~ 

jgsaxs % 

i- egklak ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj }kjk fu.khZr çpfyr nj ds vuqlkj ty 

ii- 

iii- 

ç'kqYd dk laxzg.k djsxkA 

fdlkuksa ls lax`ghr ;ksx ty ç'kqYd dk 30% lgHkkxh flapkbZ çca/ku çkf/kdkj@ty 

lalk/ku foHkkx dks tek dj fn;k tk;sxk ,oa 'ks"k 70% egklak ds Lrj ij lapkyu rFkk 

lU/kkj.k ij O;; ds fy, j[k fy;k tk;sxkA 

egklak çR;sd o"kZ ty ç'kqYd dks nks fdLrksa esa Hkqxrku djsxk ¼fiNys xjek ,oa [kjhQ ds 

fy, 31 ekpZ rd ,oa fiNys jch ds fy, 30 twu rdA 

vuqyXud % 

d- xk¡o@Vksykokj ,oa ekSleokj dekaM {ks= 

[k- egklak ds iathdj.k dh çfr 

x- egklak }kjk vkosnd ds p;u ls lacaf/kr 

ladYi 

eqgj ds lkFk gLrk{kj 

¼lfpo] ty mi;ksxdŸkkZ egklak½ 

- 22 -

vuqlwph & 4 

lgHkkxh flapkbZ çca/kau çkf/kdkj }kjk 

ty vkoaVu dk çi= 

vkns'k laŒ %&------------------------------------------------------------- 

vkosnu laŒ %&------------------------------------------------------------- 

ty mi;ksxdŸkkZ egklak dk uke %&------------------------------------------------------------- 

egklak ds v/;{k@lfpo dk uke %&------------------------------------------------------------- 

irk %&-------------------------------------- ç[kaM %&----------------------------------------- ftyk %&--------------------------------------------- 

;ksx Ñ"; dekaM {ks= %&--------------------------------------------- gsŒ ¼[kjhQ ---------------- gsŒ jch esa ---------------- gsŒ ,oa xjek esa - 

--------------------------- gsŒ½ 

ykq@forj.kh dk uke %&--------------------------------------------- 

ekbuj vFkok fudkl ,oa cgko dk LFkku %&--------------------------------------------- 

ty ç'kqYd ¼nj½ % 

1- [kjhQ ekSle 

2- jch ekSle 

3- xjek ekSle 

Hkqxrku dh frfFk % xjek ,oa [kjhQ ds fy, vxyh 31oha ekpZ] ,oa jch ds fy, vxyh 30oha twu 

Ǡ 

;g vkns'k lgHkkxh flapkbZ çca/ku fu;e] >kj[k.M ¼2012½ ,oa fcgkj flapkbZ vf/kfu;e] 1997 ds 

rgr fuxZr fd;k x;k gSA 

gLrk{kj 

¼lgHkkxh flapkbZ çca/ku çkf/kdj.k½ 

- 23 -

vuqlwph & 5 

ty mi;ksxdŸkkZ egklak ,oa lgHkkxh flapkbZ çca/ku çkf/kdkj ds e/; e 

,djkjukek dk çi= 

;g le>kSrk] o"kZ 20 ---------------- ds ---------------- eghus dh ------------------------ frfFk dks flapkbZ çca/ku çkf/kdkj 

----------------------- ¼ty lalk/ku foHkkx ds çfrfuf/k½ ,oa -------------------------- egklak ¼fdlkuksa ds çfrfuf/k½ ds e/; 

lEiUu fd;k tk jgk gSA ty lalk/ku foHkkx] >kj[k.M ljdkj esa [kjhQ] jch ,oa xjek ds ekSleksa esa Øe'k 

% -----------------------gsŒ] ------------------- gsŒ ,oa -------------------- gsŒ esa flapkbZ miyC/k djkus gsrq ------------------------------ egklak 

dks --------------------- ekbuj@forj.kh ls ty vkoafVr djus ,oa foeqä djus ds fy, LohÑfr nh gSA egklak ;g 

ty fdlkuksa esa forfjr djsxk] fdlkuksa ls ¼\½ ty laxzg.k djsxk] foHkkx dks visf{kr ty ç'kqYd Hkqxrku 

djsxk ,oa dekaM {ks= fodkl rFkk vU; Ñf"k fodkl dk;ksZa lesr dekaM {ks= esa lapkyu ,oa la/kkj.k dk dk;Z 

gky esa ysxkA ;g le>kSrk o"kZ 20 --------- ds ------------------ eghus dh ----------------- frfFk ls vxys 5 o"kksZa dh vof/k 

ds fy, çHkkoh gksxkA 

fdUrq leLr flapkbZ volajpukvksa] ifjogu ç.kkyh] flapkbZ ds fy, vf/kx`ghr flapkbZ ç.kkyh] isMksa] ugj lsok 

ds iFkksZ@ekxksZabR;kfn dk LokfeRo ljdkj ds gh ikl jgsxkA 

me; i{kksa us bl ij lgefr çnku dh gS ,oa bl le>kSrk ij vius iwjs foosd ds lkFk o"kZ ----------- ds eghus 

--------------- dh frfFk ------------------- dks gLrk{kfjr fd;k gSA 

gLrk{kj 

lfpdk]----------------------------- egklak 

lk{kh %& 1- --------------------------- 

2- --------------------------- 

Ǡ 

gLrk{kj 

lgHkkxh flapkbZ çca/ku çkf/kdkj] 

ty lalk/ku foHkkx 

lk{kh %& 1- ----------------------------- 

2- ------------------------------ 

- 24 -

Hindi - WRD, Jharkhand

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?