Samartha krupechi Vachane
Samartha krupechi Vachane Samartha krupechi Vachane
leƒZÎispÓ opuÍ rks gk nklcks/ ·Jhnklcks/ ^opus % Lokeh ek/oukƒ‚ iqÆi ifgys MkW\ lq"ek okVos ewY; 20@– :\
- Page 2 and 3: ^dkædkps fuosnu ijegal lnΩxq: Lok
- Page 4 and 5: FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF vkoMrhy] lk
- Page 6 and 7: vkjR;k] ins] vksohc* i(s vls R;kaps
- Page 8 and 9: eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee eeeeeeeeee
- Page 10 and 11: dj≥;klkBh vkEgh rqEgkyk ekxZ lkax
- Page 12 and 13: vkgs] ;ksxk˙;kl dækdjrk djk;pk gs
- Page 14 and 15: ijesΔojkus th }SrÔikph l`ÆVh fue
- Page 16 and 17: ckÌ lk÷Adkps ijh ‰ vkf. LoÔikd
- Page 18 and 19: djr vlrk - ‘iwtk ?srkrh ^frek ‰
- Page 20 and 21: ,slk cksyq nsf[ts ‰ ts.Í nSoÍ
- Page 22 and 23: soÓ yksdka ;s˜fu lksiêoka ‰ Å
- Page 24 and 25: dfVc* vkgsr\ 1644 e÷As leƒZ ÎÆ.
- Page 26 and 27: GeG gksrh\ HkjrHze. dÔu vkY;koj rs
- Page 28 and 29: ukgh\ R;k vkrk dkyckÌ xksÆVh vkgs
- Page 30 and 31: v˙;klklkBh R;kauh ikpiapohl o"sZ [
- Page 32 and 33: lsfoyÍp lsokoÍ vUu ‰ ?sryÍfp
- Page 34 and 35: Eg.ksfu mitr[Íoks cqMkyh ‰ yXu?f
- Page 36 and 37: ikikpk va÷Adkj fœVyk dk= ex ‘tk
- Page 38 and 39: 3\ rLekrΩ fopkj djkok ‰ nso dks.
- Page 40 and 41: gh vkRefuosnukph æsoVph voLƒk\ vk
- Page 42 and 43: dk; djkos=∏ lnΩxq: Eg.kys] π[wi
- Page 44 and 45: R;kosxGÍ HklyÍ ‰ rÍ HzeÔi ‰
- Page 46 and 47: ts txrΩ >kys rs ikapHkSfrd vkf. ek
- Page 48 and 49: Eg.ts ex rks Hâ Hfâ djrk djrk ÅO
- Page 50 and 51: txnkdk: ‰’ gs rqyk ekU; vkgs\ i
leƒZÎispÓ opuÍ<br />
rks gk nklcks/<br />
·Jhnklcks/ ^opus % Lokeh ek/oukƒ‚<br />
iqÆi ifgys<br />
MkW\ lq"ek okVos<br />
ewY; 20@– :\
^dkædkps fuosnu<br />
ijegal lnΩxq: Lokeh ek÷Aoukƒkaph vkKk o LokehHâkaph bPNk ;kps œyLoÔi<br />
Eg.ts gs uO;kus ^dkfær gks.kjs NksVs NksVs xzaƒ\ LokehtÓps fopkj÷Au xzaƒÔikus lk÷AdkaP;k<br />
gkrh ns≥;kpk ladYi lqVyk\ ‘lR;ladYikpk nkrk Hxoar’ R;k ladYikuqlkj ts xzaƒ<br />
^dkfær >kys R;krhy vktps gs pkSƒs ^dkæu\ ;klkBh vla“; ijekƒZ^seh eaMGÓdMwu<br />
loZ ^dkjps lgdk;Z var#dj.iwoZd ^kIr gksr vkgs\ foæs"r# vkfƒZd lgdk;Z] ^dkfær<br />
xzaƒkapk ^pkj] ^lkj loZp ckcrhr vusd eaMGh mRLœwrZi.s vkiyk lgdk;kZpk gkr iqkys\ vktpk gk pkSƒk NksVk xzaƒ ‘leƒZÎispÓ opus’\<br />
f}rh; vko`®h<br />
‘leƒZÎisph opuÍ’ iqÆi 1 ;k xzaƒkyk ijekƒZ^seh okpdkapk–lk÷Adkapk] foæs"r#<br />
Jhnklcks÷A^seh leƒZHâkapk ^frlkn œkjp pkaxyk ykHyk\ R;keqGs ;kph ifgyh vko`®h<br />
yodjp laiyh\ vusdkadMwu xzaƒkaph ekx.h ;sr gksrh\ rƒkfi f}rh; vko`®h dkkyh vkgs\ ;k<br />
xzaƒNik∫P;k dkehgh vusdkaps vkfƒZd lgdk;Z ykHys\ R;keqGs vYiewY;kr gk xzaƒ r;kj<br />
dj≥;kr vkyk vkgs\ lgdk;kZcˆy lokÛuk ÷AU;okn\<br />
Lokeh ek÷Aoukƒ lkfgR; ^dkæu<br />
^dkæd # eqêd #<br />
MkW\ lq"ek okVos<br />
ek\ fo\ nkR;s<br />
Lokeh ek/oukƒ lkfgR; ^dkæu x.sæ Ï^VlZ<br />
1020] lnkfæo isB] ukxukƒ ikjktoG] 693 cq÷Aokj isB] iq.s 411 002\<br />
Jhy{ehxq:Îik vikVZeÍV] nwj÷ofu # 24451144<br />
iq.s 411030\ nwj÷ofu # 24476442 œWDl # ·020‚24451109<br />
^ƒeko`f® #<br />
^dkæu # pkSƒs<br />
Lokeh LoÔikuan t;afr fnu<br />
© loZ gDd ^dkædkps Lok÷Ahu<br />
15 fMlÍcj 1997<br />
f&rh;ko`f® #<br />
xq:ikSf.Zek] 2 tqyS 2004<br />
xzaƒ^kIrhLƒGs<br />
Lokeh ek/oukƒ lkfgR; ^dkæu MkW\ yfyrk ukMd.hZ<br />
1020] lnkfæo isB] ukxukƒ ikjktoG] 1011@14 ‘foΔoxaxk’ fe( dks–vkWi\ lkslk;Vh]<br />
Jhy{ehxq:Îik vikVZeÍV] nhi caxyk pkSdktoG] fæokthuxj] iq.s 16\<br />
iq.s 411030\ nwj÷ofu # 24476442 nwj÷ofu # 25535043<br />
2 leƒZÎispÓ opuÍ
^kLrkfod<br />
πKkusΔojhoj rqEgh ^opus djhr vkgkr\ R;kpcjkscj nklcks÷A<br />
gk xzaƒgh rqEgh yksdkauk letkowu lkaxkok vls eyk okVrs\∏<br />
ifjozktdkpk;Z lnΩxq: Jh÷AjLokeh egkjkt ;kapk LoIuúÆVkar Lokeh<br />
ek÷Aoukƒkauk >kyk vkf. nklcks÷Akoj ^opus dj≥;kpk fopkj Lokeh<br />
ek÷Aoukƒkauh fufΔpr Åyk\ b\ l\ 1979 iklwu leƒZHâ Jherh<br />
vacwrk∫ xês ;kaP;k ‘ekr`Le`fr’ xzaƒky;kr LokehtÓuh nklcks÷A ^opukl<br />
^kjaH Åyk\ R;kp okLrwr R;kiwohZ nj lkseokjh KkusΔojh ^opus<br />
Lokehth djr vlr\ ilk;nkukojhy fuÔi. laiys vkf. nklcks÷A<br />
^opukl ^kjaH >kyk\ ngk ckjk o"sZ KkusΔojh ,sdysys] ÷;kuukekfn<br />
lk÷Auk dj.kjs] cgqla“; vuqx`ghr Jksrs ^opukyk mifLƒr vlr\<br />
R;keqGs ^opus [wip jaxr\ ^opukr ^keq“;kus lk÷Ausoj Hj fnyk<br />
tkr vlY;kus lk÷Adkauk ikjekfƒZd ^xrh lk÷A≥;kps úÆVhus ^opukapk<br />
[wip ykH gksr vls\ nklcks÷Akrhy dkgh fuoMd lekl Lokehth<br />
^opuklkBh ?sr\ nklcks÷A gk LokehtÓpk vkoMrk xzaƒ\ o;kP;k<br />
iapfoæhr gkrkr vkysyk] fuR; okpukr vlysyk xzaƒ vkf. R;kuqlkj<br />
vkpj. dÔu ^iapp ijekƒZÔi Åysys LokuqHwfrlaiUu oâs Lokehth<br />
^opu djhr vlr\ R;kosGh KkusΔojh vkf. nklcks÷A nksUgh xzaƒkaoj<br />
^opus lqÔ gksrh\ R;keqGs nksUgh xzaƒkaph Hk"k] ekaM≥;kph i*r ƒksMh<br />
fHUu vlyh rjh Kkunso vkf. leƒZ nks?kaps fopkj dls ,dp vkgsr<br />
gs Lokehth nksUgh xzaƒkrhy vksO;k mnΩ÷A`r dÔu lkaxr vlr\ gGwgGw<br />
JksR;kaph xnhZ ,o
FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF<br />
vkoMrhy] lk÷AusP;k úÆVhus R;kapk mi;ksx gks∫y vlk foΔokl okVrks\<br />
okpdkauh vkiY;k ^frf∂;k dGfoY;kl uohu xzaƒ dkkys ;kpk vkuan okVrks\<br />
lq"ek okVos<br />
ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />
Jhnklcks÷A ^opukiwohZph ^kƒZuk<br />
Jhjkepaêk d:.kleqêk ‰<br />
÷;krks rq>h jktl ;ksxeqêk ‰‰<br />
us(Ó u ;s js rqtoh. fuêk ‰<br />
dß HsVlh ck etyk lqHêk ‰‰<br />
æqdklkfj[Í iw.Z oSjkX; T;kpÍ ‰<br />
oflÆBkijh Kku ;ksxsΔojkpÍ ‰<br />
doh okfYedklkfj[k ekU; ,slk ‰<br />
ueLdkj ek>k lnΩxq: jkenklk ‰‰<br />
eyk okVrÍ varjÓ Roka olkoÍ ‰<br />
rq˘;k nklcks÷Akfl Roka cks÷AokoÍ ‰‰<br />
viR;kijh iktoh ^sexzklk ‰<br />
egkjkt;k lnΩxq: jkenklk ‰‰<br />
t; t; j?qohj leƒZ<br />
FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF<br />
ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />
4 leƒZÎispÓ opuÍ
JhleƒZ jkenklLokeh<br />
thounæZu<br />
JhleƒkÛpk tUe tkac xkaoh æÅ 1530 pS( æq* uoehl %<br />
Jhjkeuoehps fnoæh ek÷;kUgh >kyk\ R;kaps uko ukjk;.] ofMykaps<br />
ukao lw;kZthiar] vk∫ jk.wck∫ o vkMukao Bkslj\ o;kP;k ckjkO;k o"hZ<br />
æÅ 1542 e÷;s fookg^laxh ‘lko÷Aku’ æCn ,sdwu leƒZ<br />
yXueaMikrwu iGkys\ ukfædtoG xksnkojhP;k dkBh VkdGh ;sƒs R;kauh<br />
ckjk o"sZ iqjΔpj. % jkeksikluk Åyh\ o;kP;k pksfolkO;k o"hZ<br />
vkReKkulaiUu gks˜u leƒZ rhƒZ;k(slkBh ckgsj iMys\ ckjk o"sZ lca÷A<br />
HkjrHj ^okl dÔu lektfLƒrhps lw{e voyksdu R;kauh Åys vkf.<br />
æÅ 1566 e÷;s o;kP;k N®hlkO;k o"hZ rs ÎÆ.krhjh vkys\<br />
vaxkiwjP;k Mksgke÷;s jkekP;k ewrhZ R;kauk feGkY;k\ R;k ewrhÛph Lƒkiuk<br />
R;kauh pkœGyk Åyh o æÅ 1570 e÷;s rsƒs jkeuoehpk eksBk mRlo<br />
Åyk\ æÅ 1571 e÷;s Jh leƒkÛuh fæokth jktkauk vuqxzg fnyk\<br />
æÅ 1577 e÷;s fæokthjktkauh vkiY;k jkT;kph lun fH”k Eg.wu<br />
JhleƒkÛP;k >ksGhr Vkdyh\ JhleƒkÛuh rh lun ræhp<br />
fæokthjktkauk ijr Åyh vkf. jkT;kpk ÷ot Hxok dj≥;kl<br />
lkafxrys\ e÷;arjh vdjk ek:rh Lƒkiwu vdjk eB r;kj Åys\ R;koj<br />
vdjk egarkaph Lƒkiuk Åyh\ R;kuarjgh osxosxGÇk fBdk.h<br />
eBLƒkiuk dÔu R;koj ,Ådk egarkph Lƒkiuk Åyh\<br />
æÅ 1581 e÷;s nklcks÷Akps lgk næd pkj lekl fygwu iw.Z<br />
>kys\ æÅ 1596 e÷;s fæokthjktkapk jkT;kfH"sd >kyk\ æÅ<br />
1601 e÷;s fæokthjkts lÊuxMkaoj JhleƒkÛP;k lkfUu÷;kr cjsp<br />
fnol jkfgys\ æÅ 1602 e÷;s fæokthjktkauh nsg Bsoyk\ æÅ 1603<br />
ek? o| uoehl æfuokjh nqikjh JhleƒkÛuh lÊuxMkoj nsg Bsoyk\<br />
JhleƒZ vkRelk”kRdkjh lar % LokuqHolaiUu cz©Kkuh iq:"<br />
gksrs\ fo"; ^friknu djrkuk vkRe^phrhyk R;kauh loksZÁ egÂo fnys\<br />
‘eq“; gfjdƒk fuÔi.’ vls EgVys\ JhleƒkÛuh mnaM okîΩe; fuekZ.<br />
Åys\ nklcks÷A] vkRekjke] eukps Δyksd] d:.kÆVÅ] lok;k] vHax]<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
5
vkjR;k] ins] vksohc* i(s vls R;kaps okîΩe; fofo÷A ^dkjps vkgs\<br />
JhleƒkÛP;k eq[krwu ckgsj iM.kjs æCn R;kaps fæÆ; dY;k.Lokeh<br />
fViwu ?sr vlr\ dY;k.LokeÓP;keqGs JhleƒkÛps okîΩe; ejkBh<br />
Hkf"dkauk miyC÷A gks˜ ædys vls Eg.rkr\<br />
Lokeh ek÷Aoukƒ<br />
thou] dk;Z o rÂoKku<br />
Jh\ ek÷Ao foÆ.w rƒk ckGklkgsc okdMs\ tUe 1 vkWDVkscj<br />
1917\ dksd.krhy dksdcu gh tUeHweh] iq.s gh deZHweh\ o;kP;k<br />
ngkO;k o"hZ HxonΩxhrslkj[k ^ek. xzaƒ gkrh vkyk\ rsOgkiklwup<br />
HxonΩxhrsps iBu] Ïpru] euu o rnuqlkj vkpj. dj≥;kpk ^;Ru<br />
lqÔ >kyk\ brjkais”k vkiys thou dkgh osxGsp vkgs ;kph tk.ho<br />
ckyo;kiklwu gksrh\ Hkfod ÏiM] dqækxz cqf*e®k] foy”.<br />
∫ΔojfuÆBk] drZO;fuÆBk] ftˆ] ^seGi.k] foosd ;klkj[s O;kogkfjd<br />
o ikjekfƒZd xq. eqGkrp vaxh gksrs\ R;kr iq
lnΩxq:vkKk fæjks÷Ak;Z ekuwu vkiyh lk÷Auk o vkiys dk;Z ;kyk<br />
thoukr ^k÷AkU; fnys\ lnΩxq:Îisus yodjp R;kauk vkRenæZukps ÷;s;<br />
xkBrk vkys\ b\ l\ 1973 e÷;s Lokeh LoÔikuankauh vkiY;k ukƒ<br />
la^nk;kph tckcnkjh Lokeh ek÷Aoukƒkaoj lksioyh vkf. 15 vkWxLV<br />
1974 ;k fnoæh rs fut÷Akeh xsys\ rsOgkiklwu iq
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />
‰‰ Jhjke ‰‰<br />
ek>h dk;k vkf. ok.h ‰ xsyh Eg.ky var#dj.Ó ‰<br />
ijh eh vkgÍ txthouÓ ‰ fujarj ‰‰<br />
vkRekjke nklcks÷A ‰ ek>Í LoÔi Lor#fl* ‰<br />
vlrka u djkok gks [sn ‰ HâtuÓ ‰‰<br />
ek>h dk;k xsyh [jÍ ‰ ijh eh vkgs txnkdkjÍ ‰<br />
,sdk Lofgr m®jÍ ‰ lkaxsu rÓ ‰‰<br />
udk dÔa [ViV ‰ ikgk ek>k xzaƒ uhV ‰<br />
rs.Í lk;qT;kph okV ‰ BkbÛ iMs ‰‰<br />
jkgk nsgkP;k foljÍ ‰ orksZ udk ok∫V cjÍ ‰<br />
rs.s eqfâpÓ }kjÍ ‰ pkstohrh rqEgkalh ‰‰<br />
jkeh jkenkl Eg.s ‰ lnk LoÔiÓ vuqla÷Aku ‰<br />
djk JhjkekpÍ ÷;ku ‰ fujarj ‰‰<br />
JhleƒZ jkenklLokeh<br />
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />
vuq∂ef.dk<br />
1‚ xzaƒk uke nklcks÷A 9<br />
2‚ vk÷AÓ v÷;kReJo. 21<br />
3‚ vkRefuosnu Hfâ 38<br />
4‚ vtikfuÔi. 53<br />
5‚ nsgkrhr oLrq vkgs 62<br />
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />
8 leƒZÎispÓ opuÍ
1\<br />
Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰ dk; cksfyyÍ th ;sƒ ‰<br />
Jo. Åfy;kuÍ ^kIr ‰ dk; vkgs ‰‰ nk\ 1–1–1<br />
xzaƒk uke nklcks÷A ‰ xq:fæÆ;kapk laokn ‰<br />
;sƒ cksfyyk foæn ‰ HfâekxZ ‰‰ nk\ 1–1–2<br />
[Lokeh ek/oukƒ ;kaps Jh”s( lÊuxMkojhy ^opu]<br />
vkt ;k ije vkuankP;k fnoæh jke^Hw leksj vkgsr\ leƒZ<br />
leksj vkgsr\ ije HkX;kpk eaxy fnol vkgs\ leƒkÛpkp xzaƒ vkiY;k<br />
leksj vkgs\ xzaƒdR;kZyk vkiY;k xzaƒkbrÅ dkgh f^; ulrs\ dkj. R;k<br />
xzaƒke÷;s loZP;k loZ R;kps fopkj÷Au lkBoysys vlrs\<br />
ts.Í Kku gÍ ^cGs ‰ ts.Í o`®h gs ekoGs ‰<br />
ts.Í HfâekxZ dGs ‰ ;k ukao dfoRo ‰‰ nk\ 14–3–49<br />
ts.Í nsgcqf* rqVs ‰ ts.Í HoÏl÷Aw vkVs ‰<br />
ts.Í Hxoar ^xVs ‰ ;k ukao dfoRo ‰‰ nk\ 14–3–50<br />
vlk gk nklcks÷Aklkj[k xzaƒ\ leƒZ Lor# nsgkus vlrs rjh<br />
vkiY;kyk R;kaps tso
dj≥;klkBh vkEgh rqEgkyk ekxZ lkaxrks\ T;k;ksxs lq[nq#[kus u<br />
MGeG.kjs] ukuk vk?krkauh u [p.kjs] LrqrhÏunsr lkj[s jkg.kjs]<br />
ykH vykH lkj[s eku.kjs vls lekfgr eu vkiY;kyk fuekZ. djrk<br />
;s∫y\ R;klkBh gk xzaƒjkt fyfgyk xsyk vkgs\ uqlrh ikjk;.s dÔu<br />
;k dkukauh ,sdwu R;k dkukauh lksMwu |k;pk vlk gk xzaƒ ukgh\ R;kps<br />
Jo.] euu] fufn÷;kl ikfgts\<br />
Jo.kijhl euu lkj ‰ euuÍ dGs lkjklkj ‰<br />
fut÷;klÍ lk”kRdkj ‰ fu#lax oLrq ‰‰ nk\ 11–1–41<br />
Jo. euu fut÷;kl ‰ ^fprhus ck.rk foΔokl ‰<br />
jksdMk lk”kRdkj lk;kl – ‰ dj.Ífp uyxs ‰‰ nk\ 10–9–30<br />
vls leƒkÛps æCn vkgsr\ R;k æCnkae÷;s t.w loZ foΔokph<br />
æfâ ,dÔi >kysyh vkgs\ lk„;k foΔoke÷;s T;k T;k )f"equÓuh]<br />
lk÷Aqlarkauh lk÷Auk–riΔp;kZ Åyh] vkRe÷Au feGoys R;k ^paM æâhpk<br />
vkfoHkZo nklcks÷Akrhy æCnkæCnke÷;s vk
leƒkÛuk visf”r vkgs rs Eg.ts æCnkr jaxwu u tkrk R;kpk vƒZ<br />
igkok\ R;kuqlkj vkpj. djkos\ Eg.wu nklcks÷Akph Hk"k lk÷Ah] ljG]<br />
ƒksMh [McMhrp vkgs\ i. R;krhy jl brdk xksM vkgs dh R;kr<br />
lgtp jaxwu tk;yk gksrs\<br />
‘Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰’ gk Jksrk oâk laokn vkgs\<br />
leƒkÛP;kiqs nklcks÷Akoj ^opu gksrs\ vkEgh<br />
vkeph ikn(k.s [kyh Bsowu R;kpk fcàk toG Bsoyk gksrk\ ^opu<br />
laiowu vkEgh [kyh vkyks rks ikn(k.s ukghr\ fcàk vkeP;k gkrkr\<br />
Eg.ts gh vksoh eh ^opukr lkafxryh rh pksjkus mpyyh\ cgqrsd<br />
pksjkyk okVys vlkos dh gs ^opudkj lÊu fnlrkr\ ;kaP;k<br />
ikn(k.kaps vigj. ÅY;kus vkiys dY;k. gks∫y\ Eg.wu R;kus rh usyh<br />
vlkohr\ Eg.ts gk Jksrk rsƒs dækdjrk vkyk gksrk=<br />
pkaxyk Jksrk gks.s gh ijekƒkZrhy ifgyh egÂokph xksÆV vkgs\<br />
rqEgh loZ m®e Jksrs vkgkr gs x`ghr vkgs\ oâk ,dosG rso
vkgs] ;ksxk˙;kl dækdjrk djk;pk gs lxGs JksR;kyk ekfgrh ikfgts\<br />
osnkUrkps ^WfDVdy % ^kR;f”d Eg.ts ;ksx\ osnkUrkus lkafxrys] ‘tho<br />
cz©Ôip vkgs’\ gk cks÷A Ogk;yk gok vlsy rj R;k cks÷AkP;k vkM<br />
;s.kjs eu mUeu djk;yk ikfgts\ R;klkBh nh?Zdky] fujarj v˙;kl<br />
djk;yk ikfgts\<br />
l rq nh?ZdkyuSjUr;ZlRdkjklsforks úkyk dh vki. iw.Z >kyks vls ulwu<br />
;ksxlw(ka^ek.s rks dkgh lk÷Auk djr vlsy rjp ;k ujtUeke÷;s<br />
R;kyk iw.ZRo ;s≥;kpk laHo vkgs\ ;klkBh R;kpk v˙;klp djk;yk<br />
ikfgts\ Eg.wu v˙;kl Åysys Jksrs leksj vlys ikfgtsr\ R;kpcjkscj<br />
R;kaP;ktoG Hko] J*k ikfgts\ oLrqr# Hxoarkauh EgVys vkgs]<br />
‘J*ke;ksÒ;a iq:"#’ i. tj Hko] J*k ulsy] lar lkaxrkr R;koj<br />
foΔokl ulsy rj dBh. vkgs\ dkj. ijekRek gk ú'; LoÔikr ukgh\<br />
nsokps LoÔi lkaxr vlrkuk leƒkÛuh pkj ^dkjps nso ekuys vkgsr\<br />
·1‚ ukuk ^frek % cgqrsdkapk naMd ^frek iwtukr vlrks\ ·2‚<br />
vorkj efgek % jke ÎÆ. vkfn vorkjh iq:"kaP;k fBdk.h Hko<br />
vlrks\ ·3‚ varjkRek ·4‚ fufoZdkjh % tks loZ( O;kiwu vkgs] i.<br />
O;kiwu vkgs vlsgh Eg.rk ;sr ukgh\ dkj. O;kI;] O;kid vls ulwu<br />
rksp rj loZ( vkgs\ rksp ijekRek] ijcz©] fufoZdkjh] v”;] vuar<br />
12 leƒZÎispÓ opuÍ
vlwu rsƒs HâhP;k vaxkus vkiY;kyk tk;ps vkgs\ R;klkBh Hko]<br />
J*k] fuÆBk ikfgts\<br />
Jksrs fopkjrkr πdks. xzaƒ∏ leƒZ Eg.rkr] πxzaƒk uke<br />
nklcks÷A ‰∏ Jksrs r;kj rlk oâk r;kj ikfgts\ oâk r;kj i. Jksrs<br />
vuf÷Adkjh vlrhy rjø ‘m®e cht ijh lea÷A ‰ [MdÍfl ifMyk ‰’<br />
[Mdkoj iMysys cht œqdV tkrs\ rls lnΩxq: r;kj i. fæÆ; r;kj<br />
ulsy rj mi;ksxh ukgh\ R;kmyV fæÆ; vf÷Adkjh vkgs i. lnΩxq:<br />
ea(ra( lkaxrks] rjh pky.kj ukgh\ Eg.wu lnΩxq: vkf. lrΩfæÆ;<br />
,d( vkys rj R;kapk laokn væk xzaƒÔikus txkyk rkjrks\ lnΩxq:<br />
vkf. fæÆ; ,dÔi >kysys] ,dkp cks÷AkP;k ikrGhoj tj vlrhy]<br />
tls leƒZ–dY;k.] fuo`f®ukƒ–Kkunso] oflÆB–jkepaê vls vlrhy<br />
rj lnΩxq: opu dkukoj iMY;kcjkscj fæÆ; ehp rs vkgs ‘vga<br />
cz©kfLe’ Eg.wu cks÷A ?s˜u mBrks\<br />
dkukopukfp;s HsVh % ‰ lfjlkfp iS fdjhVh ‰<br />
oLrq gks˜fu mBh ‰ dof. ,dq tks ‰‰ Kk\ 18–991<br />
vlk fæÆ;] vlk xq:] vlk Jksrk] vlk oâk tj vlsy rj<br />
R;kaP;ke÷;s lqanj laokn ?Mrks\ ‘Jksrs iqlrh dks. xzaƒ\’ oâk lkaxrks%<br />
xzaƒk uke nklcks÷A ‰ xq:fæÆ;kapk laokn ‰<br />
;sƒ cksfyyk foæn ‰ HfâekxZ ‰‰<br />
ujnsgkps lkƒZd dj≥;klkBh Eg.wu vko';d rh Hfâ ^R;sdkus<br />
djkoh gh leƒkÛph bPNk\<br />
Hfâpsu ;ksxÍ nso ‰ fuΔp;Í ikorh ekuo ‰<br />
,slk vkgs vfH^ko ‰ ∫;s xzaƒÓ ‰‰ nk\ 1–1–4<br />
Hâhus nsok^r fufΔpri.s tkrk ;srs vls leƒZ Eg.rkr\ nsok^r<br />
tk;ps Eg.ts djk;ps dk;= nso vksG[k;pk dlk= nsokph y”.s dk;=<br />
euqÆ; dks.kyk Eg.k;ps= tks djrks vkf. pqdrks rks euqÆ;\ tks djrks i.<br />
pqdr ukgh rks nso« vkf. tks djrgh ukgh vkf. pqdrgh ukgh] i. ukgh<br />
Eg.≥;kph lks; ukgh rs cz©\ tks l`ÆVhph jgkVh djrks] i. pqdr ukgh\<br />
lw;Z paê BjY;kosGh mxo.kj« u|k rækp okg.kj« MkÍxj rlsp jkg.kj\<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
13
ijesΔojkus th }SrÔikph l`ÆVh fuekZ. Åyh] rh ijekƒkZyk fojks÷Ah ukgh\<br />
thokus Åysyh l`ÆVh ijekƒkZyk fojks÷Ah vkgs\ euksdfYir l`ÆVh ijekRE;kP;k<br />
vkM ;srs vkgs\ nsokæh ,dÔi gksrkuk gh }SrÔih l`ÆVh vkM ;srs\ Eg.wu<br />
Hâhus nsok^r tkrk ;srs vls leƒZ Eg.rkr\ R;k Hâhps y”. dk;= nso<br />
dækyk Eg.k;ps=<br />
nso gk loZK] loZ drkZ] vuar vkgs vls letys tkrs\ oLrqr#<br />
nso dkghp djr ukgh\ R;kP;kiklwu ts fuekZ. >kys rs R;kP;kiklwu<br />
osxGs dkkys R;k lokÛe÷;s rks<br />
vuqL;wr vkgs\ ‘,dksÒga cgqL;keΩ ^tk;S; bfr ‰’ eh ,d vkgs rks<br />
vusd Ôikauh uVkos vls R;kyk okVys\ R;k^ek.s fofo÷A Ôikauh rks<br />
uVyk] fofo÷A LoHkokauh] vkdkjkauh rks uVyk rjh rks ,dp vkgs\<br />
R;kP;ke÷;s dkgh cny >kysyk ukgh\ lqÆV nqÆV ek.lkrgh rksp ,d<br />
vkgs] vlk cks÷A v[aM jgk.s gs nsokyk feG.s vkgs\<br />
nklcks÷Akr vk.[h c„;kp xksÆVh lkafxrY;k vkgsr\ cz© Eg.ts<br />
dk;= lnΩxqÔaph y”.s] fæÆ;kph y”.s] c* eqeq”q lk÷Ad fl*]<br />
cz©kaMkph mHkj.h o lagkj.h] thoukyk vko';d vl.kjs] nsg eu<br />
cq*hyk vko';d vl.kjs] lxGs nklcks÷Akr vkysys vkgs\ ‘u Hwrks u<br />
HfoÆ;fr ‰’ vlk gk xzaƒ vkgs\ pkGhl o"kÛgwu vf÷Ad dkG gk xzaƒ<br />
ek˘;k gkrkr vlwu R;kpk daVkGk vkyk vls eyk d÷Ah >kys ukgh\<br />
nklcks÷A Eg.ts nklkyk >kysyk cks÷A Ïdok nklkauh txklkBh<br />
[qyk Åysyk cks÷A\<br />
Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰ dk; cksfyyÍ th ;sƒ ‰<br />
Jo. Åfy;kuÍ ^kIr ‰ dk; vkgs ‰‰ nk\ 1–1–1<br />
vkrka Jo. Åfy;kpÍ œG ‰ f∂;k ikyVs rRdkG ‰<br />
rqVs laæ;kpÍ ewG ‰ ;sdljka ‰‰ nk\ 1–1–28<br />
dkgh lk÷Auk djk;yk udks\ Jo.kps œG rkcMrksc feGrs\<br />
var#dj. ikyVwu tkrs\ dks.R;k xzaƒkus vls œG lkafxrys vkgs=<br />
ekxZ lkaiMs lqxe ‰ u yxs lk÷Au nqxZe ‰<br />
lk;ksT;eqâhpÍ oeZ ‰ BkbÛ iMs ‰‰ nk\ 1–1–29<br />
14 leƒZÎispÓ opuÍ
;k xzaƒkP;k Jo.kus lk;qT;eqfâ feGrs\ R;klkBh dkgh lk;kl<br />
djkos ykxr ukghr\ vj≥;kr tk˜u mxz riΔp;kZ dj≥;kpsgh dkj.<br />
ukgh\ leƒZ Eg.rkr] πnklcks÷A xzaƒkps tks Jo.] okpu] euu djsy<br />
R;kyk lk;qT;eqfâ feGsy\∏ lk;qT;eqfâ Eg.ts=<br />
vkRefuosnukps varÓ ‰ ts dka ?Myh vHsnHâh ‰<br />
r;s ukao lk;ksT;eqfâ ‰ lR; tk.koh ‰‰ nk\ 8–8–19<br />
vkRefuosnukP;k æsoVh th vHsnHfâ ?Mrs rh lk;qT;eqfâ\ rh<br />
lR; tk.koh\ vkRefuosnu Eg.ts=<br />
vkRefuosnukpÍ y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />
ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />
eh vkf. ijekRek ,dp vkgs gs vkRefuosnukps y”. vkgs\<br />
eh tho R;k ijekRE;kiklwu fHUu ukgh\ eh nsgeucq*hps Eg.ts ,dw.<br />
lalkjkps vks>s mxhpp MksD;koj ?srysys vkgs\ rs vks>s tj eh Vkdys]<br />
‘eh tho et ca÷Au ‰ et vkgs tUeej. ‰’ vls ts ladYifodYi<br />
vkgsr rs tj eh lksMys rj tho ijekRekp vkgs ‘ijekRekfp ifj<br />
funlqjk ‰’ vls Kkuksck Eg.rkr\ eh tho vkgs] eyk ca÷Au vkgs] eyk<br />
tUee`R;q vkgs] ;k loZ pqdhP;k dYiuk tj thokus lksMY;k rj ‘thok<br />
cz©Ro vkgs ‰ ladYi yksih ‰’ ‘eh nsg’ gk ladYi VkdY;kcjkscj tho<br />
cz©p gksrks gs ;sƒs lkafxrys vkgs\ vkRefuosnu >kY;kcjkscj th<br />
LokHkfod Îrh gksr vlrs] R;kyk ‘Hfâ’ vls Eg.rkr\ ex rks cksysy<br />
vƒok cksy.kj ukgh] ^opu djsy vƒok dj.kj ukgh] rks rhƒZ;k(syk<br />
tk∫y vƒok tk.kj ukgh\ ex rks xsyk vƒok ukgh xsyk rjh rh<br />
;k(kp\ væk ^dkjs lgt ts gksrs rh Hfâ\ leƒZ Eg.rkr]<br />
πvkReLoÔikiklwu d÷Ahgh foHâ ul.s Eg.ts Hfâ\∏<br />
vkiY;k thoukps lkƒZd dækus gksrs rs nklcks÷A xzaƒkr lkafxrys<br />
vkgs\ ukuk erkapk fuΔp;] ukuk lansgkaps fujkdj.] LoÔicks÷A]<br />
LoÔifLƒrh Eg.ts dk;] lar dq.kyk Eg.k;ps rs lkafxrys\<br />
lnk LoÔikuqla÷Aku ‰ gÍ eq“; lk÷AwpÍ y”. ‰<br />
tuÓ vlksu vki. ‰ tukosxGk ‰‰ nk\ 8–9–9<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
15
ckÌ lk÷Adkps ijh ‰ vkf. LoÔikdkj varjÓ ‰<br />
lrΩfæÆ;kph y”.s rj vxnh LiÆVi.s lkafxryh vkgsr\<br />
eq“; lfPNÆ;kps y”. ‰ lnΩxq:opuÓ foΔokl iw.Z ‰<br />
vuU;HkoÍ æj. ‰ R;k ukao lfPNÆ; ‰‰ nk\ 5–3–19<br />
fæÆ; ikfgts lk”sih foæs" ‰ fæÆ; ikfgts ijen” ‰<br />
fæÆ; ikfgts vy” ‰ y”h ,slk ‰‰ nk\ 5–3–22<br />
ykxrka lnΩxq:opuiaƒÍ ‰ tkyÍ cz©kaM ikyƒÍ ‰<br />
rjh t;kP;k æq* HkokƒsÛ ‰ ikyV u ÷Afjts ‰‰ nk\ 5–3–51<br />
vlk fæÆ; ikfgts\ rks fueZG] vkpkjæhy] fojâ] vfr mnkj]<br />
ijekƒZfo";h vfr rRij] ijksidkjh] fueZRljh] ije lko÷A] ^Kkoar]<br />
^seG] Hâ] ;qfâoar] cqf*oar] ú
,slÍ gÍ vo?Ífp ,sdkoÍ ‰ ijarq lkj æks÷Awu ¿;koÍ ‰<br />
vlkj rs tk.ksfu R;kxkoÍ ‰ ;k ukao Jo.Hfâ ‰‰ nk\ 4–1–29<br />
lxq.dƒk ;k ukao dhrZu ‰ v}Sr Egf.ts fuÔi. ‰<br />
lxq. j”wu fuxqZ. ‰ cksyr tkoÍ ‰‰ nk\ 4–2–23<br />
uke Lejs fujarj ‰ rÍ tk.koÍ iq≥;æjhj ‰<br />
ekgknks"kaps fxfjoj ‰ jkeukeÍ uklrh ‰‰ nk\ 4–3–22<br />
iknlsou rÍfp tk.koÍ ‰ dk;kokpkeuksHkoÍ ‰<br />
lnΩxqÔps ik; lsokos ‰ lnΩxfrdkj.Í ‰‰ nk\ 4–4–2<br />
dk;k okpk vkf. euÍ ‰ fp®Í fo®Í thoÍ ^k.Í ‰<br />
lïkoÍ HxoarvkpZuÍ ‰ ;k ukao vkpZuHâh ‰‰ nk\ 4–5–29<br />
tsƒÍ fnlrh foæs" xq. ‰ rÍ lnΩxqÔpÍ vf÷AÆBku ‰<br />
;kdkj.Í r;klh ueu ‰ vR;knjÍ djkoÍ ‰‰ nk\ 4–6–9<br />
lkroÍ Htu rÍ nkL; tk.koÍ ‰ ifMyÍ dk;Z frrqdÍ djkoÍ ‰<br />
lnk lfUu÷Afp vlkoÍ ‰ nso}kjÓ ‰‰ nk\ 4–7–2<br />
nsokl t;kph vR;ar ^hrh ‰ vki. orkZoÍ rs.Í jhrÓ ‰<br />
;s.Í dfjrka HxoarÓ ‰ l“; ?Ms useLr ‰‰ nk\ 4–8–3<br />
nsokP;k l“;RoklkBÓ ‰ iMkO;k ftoyxkalh rqVh ‰<br />
loZ vikZoÍ lsoVÓ ‰ ^k. rksfg ospkok ‰‰ nk\ 4–8–8<br />
uoeh Hâh vkRefuosnu ‰ u gksrka u pqÅ tUeej. ‰<br />
gÍ opu lR; ^ek. % ‰ vU;ƒk uOgs ‰‰<br />
vkRefuosnu tksi;Ûr >kysys ukgh rksi;Ûr thofæokps ,sD; ukgh\<br />
vkRefuosnu Eg.ts lksÒga\ eh dks.] ijekRek dks. rs vksG[k;ps«<br />
vkf. nksUgh vuU; dls vkgs rs igk;ps] gs vkRefuosnu\ ijekƒkZr<br />
xw< dkgh ukgh] loZ ^xV vkgs\ i. ^xVp xqIr >kys vkgs] R;kyk<br />
dk; dj.kj= vkeP;k ijekƒkZcˆyP;k dkgh fofp( dYiuk vkgsr\<br />
eqyhps yXu Bjys] Ïdok eqyxk ikl >kyk Eg.wu lR;ukjk;.\ oLrqr#<br />
;k xksÆVÓpk ijLij dk; laca÷Aø v˙;kl Åyk rj eqyxk ikl gks∫y\<br />
Hfâ Eg.ts vHsn Htu\ rs gks≥;klkBh ^ƒe nso vkf. Hâ<br />
vls gks˜u nsokph iwtkvpkZ djkoh ykxrs\ væh osxGsi.kus Hfâ<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
17
djr vlrk – ‘iwtk ?srkrh ^frek ‰ vkaxk ;srks varjkRek ‰’ vls<br />
gks˜u tkrs\ ‘rksp eh vkgs’ ;k cks÷Akr euqÆ; ;srks\ R;kyk iw.Z cks÷A<br />
gksrks\ vkr vkRE;kpk ^dkæ vkf. R;k ^dkækr lkjh deZs vls R;k<br />
O;âhps thou fu#LokƒhZ] fuÆdke] vkuanÔi gks˜u tkrs\ ts larkauk]<br />
HxornΩxhrsyk vfH^sr vkgs vls R;kps thou gksrs\ gk Hâhpk efgek<br />
vkgs\ vHsn Htu ,dne gks˜ ædr ukgh\<br />
vHsn Htukpk gfj[ ‰ nso Hâ >kys ,d ‰<br />
dksBs u iqjs Hsnok.h ‰ vo?h cqMkyh dgk.h ‰<br />
gkjiys nsoHâi. ‰ tuh tkgyk tuknZu ‰<br />
,dk tuknZuh nso ‰ iq
,dÔi vkgs\ R;kP;k pj.kpk nkl vkgs\ væh ‘nklksÒga’ iklwu<br />
‘lksÒga’ i;Ûrph okVpky djk;ph vkgs\<br />
gks dka rjaxq ygkuq ‰ ijh Ïl÷Awlh ukgÓ fHUuq ‰<br />
rSlk ∫ΔojÓ eh vkuq ‰ uksgsfp xk ‰‰ Kk\ 14–386<br />
,slsfu ck lejlÍ ‰ úfÆV ts mYgkls ‰<br />
rs Hfâ iß ,sls ‰ vkEgh Eg.kÍ ‰‰ Kk\ 14–387<br />
tlk rjax ygku ijarq Ïl÷Awlh vfHUu vkgs rlk tho tjh ygku<br />
vlyk rjh R;k ijekRE;kæh ,dÔi vkgs\ gk cks÷A tks brj xzaƒkrwu<br />
vkgs rksp nklcks÷Akr vkgs\ rks cks÷A tj vkiY;ke÷;s eqjk;yk ykxyk<br />
rj leƒkÛuk vfræ; vkuan gks∫y\ gh vkuanHweh vkgs\ ;k<br />
vkuanHwehr fopj.kjh ek.lsns[hy iw.Z vkuanÔi ikfgtsr\ dlys<br />
nq#[ø osnkUrækL(kP;k úÆVhus vkuan gkp [jk\ nq#[ gs [ksVs vkgs\<br />
lq[nq#[ gs lkf”HkL; vkgs\ vki. oLrqr# vkuanÔi vkgksr\<br />
vkuank*;so [fYoekfu Hwrkfu tk;Urs ‰ vkuUnsu tkrkfu<br />
thofUr ‰ vkuUna ^R;UR;fHlafoæUrhfr ‰‰ Eg.wu nsokyk Hâhus<br />
ikok;ps\ ‘Hfâpsu ;ksxs nso ‰ fuΔp;Í ikorh ekuo ‰’<br />
iwtk] ukeLej.] ÷;ku gs lxGs R;k Hâhe÷;s vkys\ vki. ckjk rkl<br />
dkgh ÷;kukyk clw ædr ukgh\ Eg.wu loZ ^dkjph lk÷Auk djkoh\<br />
vki. th lk÷Auk djrks R;kpk ifj.ke vkiY;k okx≥;kcksy≥;krwu<br />
fnlyk ikfgts\ ,[knk euqÆ; cz©fonΩ >kyk gs dækoÔu letk;ps=<br />
cz©Óps folo.Íojh ‰ mUes[ ykgs mtjh ‰<br />
tÍ okpsrÍ b;Í djh ‰ lq÷AkÏl÷Aq ‰‰ Kk\ 15–10<br />
ifgyk ifj.ke okpsoj gksrks\ okpk lq÷AkÏl÷Aq gksrs\ ‘ftÿkeÍ e÷Aqe®ek’<br />
væh ftÿk e÷Aqe®e gksoks\ fdrh yksdkaph ok.h e÷Aqe®e vlrsø<br />
dkj. ijekƒZ eqjrp ukgh\ ijekƒZ tltlk eqjsy] tltæh lk÷Ausr<br />
^xrh gks∫y rlrlk ifgyk ifj.ke ftHsoj gks∫y\<br />
lw;sZ vf÷AfÆByh ^kph ‰ txk jk.ho ns ^dkækph ‰<br />
rSlh okpk Jksr;ka Kkukph ‰ fnokGh djh ‰‰ Kk\ 15–12<br />
ukncz© [qts ‰ dSoY;gh rSlÍ u lts ‰<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
19
,slk cksyq nsf[ts ‰ ts.Í nSoÍ ‰‰ Kk\ 15–13<br />
Jo.lq[kP;k ekaMoÓ ‰ foΔo Hksxh ek÷AoÓ ‰<br />
rSlh lkflUuyh ojoh ‰ okpkoàh ‰‰ Kk\ 15–14<br />
Bkoks u iork t;kpk ‰ euÍlh eqjMyh okpk ‰<br />
rks nsoks gks; æCnkpk ‰ peRdk: ‰‰ Kk\ 15–15<br />
larkaph okpk igkoh\ d÷Ah dBksj æCn ukgh\ vki. R;kaps fæÆ;<br />
Eg.orks] ex vkiyh okpk dBksj dk= ukeLej. pkyw vlsy rj ok.h<br />
dnkfi dBksj gks.kj ukgh\ dBksj cksy.s gk xqUgk vkgs\ dks.kyk vki.<br />
cksyrks vkf. cksy.kjk dks.= ^R;sdt. tj HxonΩÔi vkgs rj<br />
vki. dks.kyk dBksj cksy.kj= dks.hgh ;soks vkiys okx.s fouez]<br />
Hk". e`nq ikfgts\ T;kph lk÷Auk fl* >kyh R;kyk gs lgt vkgs\<br />
leƒZ Eg.rkr] πgs lxGs eh nklcks÷Akr lkafxrys vkgs\∏ vlk<br />
gk vxk÷A] vikj xzaƒ vki. ^R;gh okpr vkgkr\ R;kps euu djr<br />
vkgkr\ ‘?klkekxÍ ?kl ?sryk ‰ vkodkæ ukgÓ pkok;yk ‰’<br />
vls vkiys gksr ukgh\ vki. Jo.kuarj euu djr vlY;kus<br />
vkiksvkip vkiY;k y”kr ;srs dh nso Hâ ,dÔip vkgsr\ gkp<br />
nklcks÷A xzaƒkpk vkf. brj loZ xzaƒkapk vfH^k; vkgs\ Hâ tj nsop<br />
vlsy rj nso tls okxrkr rls Hâkus okxys ikfgts\ gs lkaxk;yk<br />
udks\ jkepaê dls gksrs= vR;ar ÎikGw] n;kGw] ije ^seG]<br />
drZO;fuÆB] ,dopuh vls loZxq.laiUu gksrs\ eukr ,d] ok.hr<br />
nqljs] vkf. dk;kZr frljs vls uOgrs\<br />
cksy≥;klkfj[Í pky.Í ‰ Lo;Í dÔu cksy.Í ‰<br />
r;kpÓ opuÍ ^ek.Í ‰ ekfurh tuÓ ‰‰ nk\ 12–10–39<br />
væh ƒksj ƒksj eaMGh jkepaê] leƒZ] Jh÷AjLokeh gs vkiY;kiq
2\<br />
vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />
iq
soÓ yksdka ;s˜fu lksiêoka ‰ ÅoÓ u Hftts ekrÍ ‰‰ Kk\ 9–492<br />
vls KkusΔoj egkjkt Eg.rkr] rj leƒZ Eg.rkr %<br />
vXu x`gklh ykxyk ‰ vkf. lkodkæ futsyk ‰<br />
rks dSlk Eg.kok Hyk ‰ vkRegR;kjk ‰‰ nk\ 11–3–7<br />
nks?kaps lkax.s ,dp\ dk; œjd vkgs=<br />
v÷;kReækL( vkfnvarh ,dp vkgs\ ts Kkuksckauh] ukƒkauh<br />
lkafxrys rsp rqdksckauh lkafxrys\ mifu"ns] HxonΩxhrk ;kauhgh rsp<br />
lkafxrys\ v÷;kReækL(kfo";h KkusΔojhr osxGs nklcks÷Akr osxGs vls<br />
ukgh\ nksUgh xzaƒ ,dp lkaxrkr\ xsyh rhl pkGhl o"sZ eh ;k nksUgh<br />
xzaƒkapk v˙;kl ÅY;koj gs lkaxrks vkgs\ Ïdcgquk nklcks÷Akps oSfæÆVÇ<br />
gs dh gk xq:fæÆ;kpk laokn vlY;keqGs vkf. cgqrsd fæÆ; lkekU;<br />
ikrGhoj vlY;keqGs R;kauh ts ^Δu fopkjys rls leƒZ cksyys\ fnol<br />
dlk ?kyokok= dk; djkos= okxkos dls=<br />
txke÷As txfe( ‰ ftÿsiklÓ vkgs lw( ‰<br />
thH lkaHkGkoh\ vki. xksM cksyyks rj loZ txkr vkiY;kyk fe(<br />
feGrhy\ dMw cksyyks rj æ(qRo ok
leƒkÛps dk;Z rsp gksrs\ Hkjrkps eukyk O;fƒr dj.kjs fp( ikgwu<br />
R;kauh fopkj lqÔ Åyk\ gs fp( ikyV≥;klkBh ,d æfâ mHh dj≥;kps<br />
R;kauh Bjoys\ fæokth jktkaP;k Ôikus æfâ mHh jkfgyh\ R;kyk<br />
leƒkÛP;k ;qâhph tksM feGkyh vkf. Hkjr iqUgk mHk jkfgyk\<br />
ererkapk xYcyk ‰ dks.h iqlsuk dks.kyk ‰<br />
væh ifjfLƒrh R;kosGsyk gksrh\ væk ifjfLƒrhr gk nklcks÷A xzaƒ<br />
fyfgysyk vkgs\ ;kr ts lkaxk;ps gksrs rs lqLiÆV lkafxrys vkgs\ æCnkaph<br />
dljr ukgh\ nklcks÷Akr jksdMk ijekƒZ vkgs\ ckdh jktdkj.]<br />
lektdkj. lxGÇk xksÆVh vkgsr\ i. R;k xkS.Rokus vkgsr\ R;k R;k<br />
ifjfLƒrhyk ;ksX; væk i*rhus loZ lkafxrys vkgs\ vkrk rhp<br />
ifjfLƒrh jkfgysyh ukgh\ ƒksMh osxGh >kyh vkgs\ ifjfLƒrh dæhgh<br />
vlks R;k ifjfLƒrhyk rkÍM ns≥;klkBh ek.wl r;kj ikfgts\ vlk<br />
lokÛxkus m®e ek.wl dlk r;kj djrk ;s∫y gs leƒkÛuh lkafxrys\<br />
;k r„gsus leƒkÛpk nklcks÷A gk vkiY;k mi;ksxkpk vkgs\ dkj.<br />
loZdkGh] loZLƒGh rks ek.wl fuekZ. dj≥;kps dk;Z nklcks÷Akus Åys\<br />
vkiY;kyk letsy væk i*rhus nklcks÷A fyfgyk xsyk vkgs\<br />
eq“; gfjdƒk fuÔi. ‰ nqljÍ rs jktdkj. ‰<br />
frljÍ rÍ lko÷Ai. ‰ loZfo"bÛ ‰‰ nk\ 11–5–4<br />
gfjdƒk fuÔi. gs eq“;\ v÷;kRekP;k] ijekƒkZP;k ik;koj jktdkj.]<br />
lektdkj. loZ dkgh Ogkos gh leƒkÛph] loZ larkaph bPNk vkgs\ lalkj<br />
Vkdwu uOgs rj lalkj dÔup ijekƒZ djkok væh R;kaph vkKk vkgs\<br />
Kkunsokaps pfj( ukensokaP;keqGs vkiY;k gkrkr vkys\ leƒkÛuh<br />
Lor# pfj( fyfgys ukgh vkf. brjkauh R;kaps pfj( fyfgys rs æaHj<br />
o"kZuarj\ rsOgk nklcks÷A gsp R;kaps pfj(\ leƒkÛuh Lor# rlsp EgVys<br />
vkgs\<br />
vkRekjke nklcks÷A ‰ ek>Í LoÔi Lor#fl* ‰<br />
vlrka u djkok gks [sn ‰ HâtuÓ ‰‰<br />
Lor#fl* ts LoÔi rsp vkRekjke] nklcks÷A vkgs\ vkiY;k<br />
var#dj.kr vlysyk tks cks÷A % LoÔicks÷A rksp |k;yk gs nksUgh xzaƒ<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
23
dfVc* vkgsr\<br />
1644 e÷As leƒZ ÎÆ.k [ks„;kr vkys vkf. ex yksdkauk<br />
lkaxk;yk ykxys %<br />
nsokP;k l“;RoklkBh ‰ iMkO;k ftoyxkalh rqVh ‰<br />
loZ vikZoÍ lsoVÓ % ‰ ^k. rksfg ospkok ‰‰ nk\ 4–8–8<br />
nso Egf.ts vkiqyk ^k. ‰ ^k.klh u djkoÍ fuokZ. ‰<br />
^R;;s cksyksu mBksu xsyk ‰ pVd ykxyh yksdkayk ‰<br />
ukuk ekxZ lkaMwu R;kyk % ‰ æj. ;srh ‰‰ nk\ 15–2–19<br />
ijh rks dksBs vkMGsuk ‰ dks.Í LƒGÓ lkaiMsuk ‰<br />
os" ikgkrka ghunhuk % ‰ lkfj[k fnls ‰‰ nk\ 15–2–20<br />
mnaM djh xqIrÔiÍ ‰ fHdk„;klkfj[k LoÔiÍ ‰<br />
rsƒÍ ;sædhfrZ^rkis ‰ lhek lkafMyh ‰‰ nk\ 15–2–21<br />
gs lxGs leƒkÛps pfj(p vkgs\<br />
cksy≥;klkfj[Í pky.Í ‰ Lo;Í dÔu cksy.Í ‰<br />
r;kph opuÍ ^ek.Í ‰ ekfurh tuÓ ‰‰ nk\ 12–10–39<br />
vk÷Ah R;kauh Åys vkf. ex rs cksyys\ væh ^ek.Hwr æsdMks opus<br />
leƒkÛP;k ok.hrwu ^xV >kyh vkgsr\ R;kiSdhp ,d opu vkt<br />
vki. leƒkÛP;k lsoslkBh ?srys vkgs\ ;sƒs ,d O;fâ dks.h eksBh<br />
ulwu vki. ,desd tewu leƒkÛuk letwu ?srks vkgksr\ leƒkÛuk<br />
dk; lkaxk;ps vkgs useÅ rs vki. letwu ?sr vkgksr\<br />
jktdkj.] lektdkj. loZ xksÆVh v÷;kRekP;k ik;koj Ogk;yk<br />
ikfgtsr\ ijarq vkt jktdkj.] lektdkj. fc?Mr pkyysys fnlrs\<br />
R;kps dkj. gk v÷;kRekpk ik;kp ukghlk >kyk vkgs\ vkt Ïgnq<br />
÷AekZfo";h vukLƒk ok
;kis”k larkauh dk;] fdrh vkf. dls lkaxkos Eg.ts vkEgkyk dGsy=<br />
^iap vkf. ijekƒZ nksUghr œjd ukgh\ Ïdcgquk ijekƒZ fl* >kyk<br />
dh ex loZ ^iapp ijekƒZÔi gksrks vls larkaps Eg..s vkgs\<br />
t;ka ,sfgd ÷AM ukgÓ ‰ r;kapÍ ij( iqllh dk∫ ‰<br />
T;kpk ^iap ÷AM ukgh R;k djaVÇkyk ijekƒZ dlk gks.kj=<br />
^iap lkaMwu ijekƒZ Åyk ‰ rjh vUu feGsuk [k;kyk ‰<br />
ex r;k djaVÇkyk ‰ ijekƒZ dßpk ‰‰ nk\ 12–1–3<br />
gh leƒkÛph opus vkgsr\ vkiys thou m®e Ogk;yk gos vlsy]<br />
vkiY;k thoukyk maph feGk;yk goh vlsy rj vki.kyk dlsrjh<br />
thou ?kyowu pky.kj ukgh\ ÅOgkrjh mBk;ps] dlsrjh dke djk;ps]<br />
dkghrjh [k;ps] ^R;sd xksÆVhpk daVkGk gs cjkscj ukgh\<br />
vkaxÍvkax eksMkeksMh ‰ dk;ZtkrÓ vukoMh ‰<br />
uqlrh ijoMh ‰ tkaH;kaph ‰‰ Kk\ 14–180<br />
ts thou dks.hgh txw u;s væh larkaph % foæs"r# leƒkÛph bPNk<br />
gksrh rls thou yksd txrkuk ikgwu leƒkÛuk dk; okVr vlsy=<br />
leƒZ nksUgh xksÆVh ,dne lkaxrkr\ ^iap vkf. ijekƒZ\ ^iapkrwu<br />
ƒksMk osG dk
GeG gksrh\ HkjrHze. dÔu vkY;koj rs Eg.w ykxys\ eh vkrk<br />
ek˘;k úÆVhus iw.Z vkgs\ dks. ;s∫y R;kyk eqâ djk;yk eh leƒZ<br />
vkgs\ i. dks.h ;s∫y rsOgk ukø dks.h vkysp ukgh rj dk; dj.kj=<br />
vkiY;k o;kP;k ikapO;k o"hZ ‘Ïprk dfjrks foΔokph’ vls<br />
Eg..kjk gk egkiq:"\ tsOgk R;kauh egkjkÆV_krhy] Hkjrkrhy n;uh;<br />
fLƒrh ikfgyh rsOgk R;kauk fdrh nq#[ >kys vlsy ;kph dYiukp<br />
Åysyh cjh\ vki. œkj lq[h vkgksr vk®k\ i. tj vki. lq[klhu<br />
>kyks rj rhp ladVs iqUgk vkY;k[sjht jkg.kj ukghr\ Eg.wu leƒkÛph<br />
opus vki. ikgw ;k\ v÷;kRekP;k ik;koj tj lxGk O;ogkj] ^iap<br />
% loZ thou mHs djk;ps vlsy rj vki. v÷;kRekpk ik;k dk;<br />
rks ^ƒe tk.wu ?s˜ ;k\ dk; Åys vlrk v÷;kRe fl* gks∫y= dk;<br />
Åys vlrk vkRenæZu gks∫y] LoÔikpk vkuan vki. ^kIr dÔ ædw=<br />
dk; Åys vlrk thoukps pje y{; vkiY;kyk ^kIr gks∫y=<br />
R;klaca÷Ahph gh vksoh vkgs\<br />
vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />
iq
Í rwa tk. xk Jo. ‰ fuΔp;ÍlÓ ‰‰ nk\ 7–8–1<br />
ijekƒkZps eq“; lk÷Au vkgs Jo.] ex euu vkf. fufn÷;kl\<br />
Jo. euu fut÷;kl ‰ ^fprhuÍ ck.rk foΔokl ‰<br />
jksdMk lk”kRdkj lk;kl % ‰ dj.Ífp uyxs ‰‰ nk\ 10–9–30<br />
leƒZ iStsus lkaxrkr\ tls KkusΔoj egkjkt iStsus lkaxrkr %<br />
rs.Í dkj.Í eh cksysu ‰ cksyÓ vÔikps Ôi nkohu ‰<br />
vrÓfê; ijh Hksxohu ‰ bafê;kadjoÓ ‰‰ Kk\ 6–36<br />
rlsp leƒZ lkaxrkr\ Jo.kr lk;kl dlys= v[aM ÷;ku] v[aM<br />
cks÷A vkgs\ R;kps vuqla÷Aku Bsoys ikfgts\ R;klkBh ƒksMs foosd] oSjkX;<br />
ikfgts\ Jo.kpk v˙;kl Bsoyk ukgh rj egar ns[hy cqMrhy\ Eg.wu<br />
Jo. ikfgts\<br />
Jo.kps ,o
ukgh\ R;k vkrk dkyckÌ xksÆVh vkgsr\ R;k R;k dkGkyk ;ksX; væk<br />
xksÆVh R;k R;k larkauh lkafxrY;k\ KkusΔoj egkjktkauh rRdkyhu væk<br />
xksÆVÓoj œkjlk Hj fnyk ukgh\ dkj. R;k dkGkr ijdh;kaps vk∂e.<br />
vtwu >kysys uOgrs\ loZ( vkcknhvkckn gksrh\ leƒkÛP;k osGh<br />
okrkoj. œkjp ok∫V gksrs\ loZ( la?"Z gksrk\ vkiys yksd ijdh;kaps<br />
uksdj >kys gksrs\ ererkapk xYcyk gksrk\ væk ifjfLƒrhr<br />
KkusΔojhrhy æCn nklcks÷Akr dls ;s.kj= i. v÷;kRe nksUgh dkykr<br />
,dp\ O;klkaiklwu LoÔikuankai;Ûr v÷;kRekr dqBsgh cny ukgh\ Eg.wu<br />
u cny.kjs ts rÂo % R;k rÂokps Jo. gs v÷;kReJo.\<br />
vk÷Ah v÷;kReJo. % Jo.kyk clys] i. [wi tsowu vkys\<br />
R;keqGs rgku ykxyh] tho dklkohl >kyk\ bdMs oâs lkaxr vkgsr\<br />
i. R;kyk Jo. dls gks.kj= ƒksMs csrkus tsowu ;k;yk ikfgts\ fdrh<br />
O;kogkfjd lwpuk fnY;k igkø leƒkÛuk ts fnlr gksrs rs R;kauh fyfgys\<br />
‘dhrZuh cSlrk fuês ukxfoys’ Kkuksck] ukensokaP;k dkGhgh gsp gksrs\<br />
Jo. dk gksr ukgh= cks÷Ap ulrks\ R;k fo";kph r;kjhp ulrs\<br />
R;keqGs lkax.kjk vkf. ,sd.kjk ;kaP;kr fopkjkpk esGp clr ukgh\<br />
,dnk ,dk xkokyk ckyxa÷AokÛph ukVÅ lqÔ gksrh\ ukVd<br />
igk;yk ,d fnol ,d ikVhy vkys\ [wi Jhear gksrs\ i. ukVd<br />
igk≥;kph lao; uOgrh\ ifgY;k jkaxsps frfdV dkkys\ ‘ukgh eh cksyr vkrk ukƒk’ xk.s<br />
lqÔ >kys\ nksu rhu osGk rksp pj. dkukoj iMyk\ ikVykauk vkΔp;Z<br />
okVys\ cksyr ukgh Eg.ts dk;= vkEgh iSls fnys vkgsr\ ;kauh<br />
cksyk;yk ikfgts\ ikp lgk osGk vkGowu vkGowu rksp pj. EgVyk<br />
xsyk\ rsOgk ek( ikVykauk rs vlÌ >kys\ rs [qphZo:u mBys\ R;kauh<br />
MksD;kojpk √Vk dks iSls Vkd\∏<br />
vkrk væk ek.lkyk ^R;” xa÷AoZ tjh xkr vlys rjh dkgh dGsy<br />
dk= R;k xk≥;kr rks jesy dk= laxhrkps Kkup T;kyk ukgh rks<br />
laxhrkr je.s æD; ukgh\ T;kyk xk≥;kpk dku Ïdok let vkgs]<br />
28 leƒZÎispÓ opuÍ
xk.s ,sdwu cjs okVrs vkgs ,okys\ loZLoh rls<br />
gks.kj ukgh\ dkj. [wi vo?M Δyksd vkgsr\ ‘vuar jk?okpk æks÷A’<br />
;k ukaokps ek>s ,d iqLrd ;k eukscks÷Akaoj vkgs\ R;kr ƒksMs ;k<br />
Δyksdkaoj fnXnæZu Åys vkgs\ oLrqr# gtkj ikukapk xzaƒ ;k Δyksdkaoj<br />
gks∫y ,o
v˙;klklkBh R;kauh ikpiapohl o"sZ [pZ Åyh gksrh\ R;k x`gLƒkauk<br />
laxhrkph vftckrp xksMh uOgrh\ ,dnk ,d ^fl* xk;d xkokr<br />
vkys gksrs\ R;kaP;k eSœyhyk ;k x`gLƒkauh ;kos Eg.wu R;kaph iRuh R;kauk<br />
vkxzg djhr gksrh\ R;kauh cjhp VkGkVkG Åyh\ i. æsoVh ukbyktkus<br />
rs x`gLƒ iRuhlg eSœyhyk xsys\ xk.s lqÔ >kys\ ,o
vls Hxoar Eg.rkr\ ijesΔoj] ijekRek] vkRek gk vR;ar xqÌ] xqIr<br />
vkgs\ ;kyk tk.wu ?s≥;klkBh vf÷Ad r;kjh ykxrs\ uofo÷Ak Hfâ<br />
ifgY;kiklwu æsoVi;Ûr djk;yk ykxrs\ rjp vkRE;kfo";h Jo. gks˜<br />
ædrs\ ufpÅrk ;ejktkadMs vkRefopkj ,sd≥;klkBh xsyk\ ;ejktkauh<br />
ukuk ^yksHus nk[owu ufpÅrkyk vkReKku feGo≥;kiklwu ijko`®<br />
dj≥;kpk ^;Ru Åyk\<br />
ærk;q"# iq(ikS(kuΩ o`.hÆo cgwu iæwu gfLrfgj≥;eΔokuΩ ‰<br />
HweseZgnk;rua o`.hÆo Lo;a p tho æjnks ;kofnPNfl ‰‰<br />
bek jkek# ljƒk# lrw;kZ u ghúæk yEHuh;k euqÆ;S# ‰<br />
vkfHeZR^®kfH# ifjpkj;Lo ufpÅrks ej.a ekuq^k”h# ‰‰<br />
i. ufpÅrkus lxGÇk xksÆVh cktwyk lkÔu vkReKkukpk g± ÷Ajyk\<br />
ΔokssHkok eR;ZL; ;nUrdSrrΩ losZfUê;k.ka tj;fUr rst# ‰<br />
vfi loÛ thforeYieso roSo okgkLro u`R;xhrs ‰‰<br />
π;k nsgkyk e`R;q vkgs ex ckdhP;k xksÆVÓph dk; Ïderø eyk<br />
vkReÔi gks≥;kps Kku ikfgts\∏ ufpÅrk ;ejktkauk Eg.kyk\<br />
‘v÷;kRe Jo. djk’ vls lkax.s Eg.ts ‘v÷;kRe Jo.kps<br />
vf÷Adkjh Ogk’ vls i;kZ;kus leƒkÛps lkax.s vkgs\ v÷;kRekpk fopkjp<br />
T;kaP;k eukr ukgh R;kauk v÷;kReJo. ?Mr ukgh\ ;sƒs teysys loZ<br />
Jksrs v÷;kRekps vf÷Adkjh vkgsr Eg.wu gh vksoh ?sryh\ HxonΩxhrk<br />
lkaxrkuk KkusΔoj egkjktkauh gsp lkafxrys\<br />
tÍ visf”ts fojâÓ ‰ lnk vuqHfots larÓ ‰<br />
lksÒga HkoÍ ikjaxrÓ ‰ jfets tsƒ ‰‰ Kk\ 1–53<br />
tÍ vkdf.Zts HâÓ ‰‰<br />
ts Hâ vkgsr R;kauh HxonΩxhrk ,sdk;ph\ rls v÷;kReJo. ts Hâ]<br />
;ksxh] Kkuh vkgsr] funku ts lk÷Ad vkgsr R;kauh djkos\<br />
vk÷Ah v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />
v÷;kReJo. >kY;koj ,d vkSRlqD; vlrs dh vkrk vkReKku<br />
Ogk;yk ikfgts\ R;klkBh Jo. iqUgkiqUgk rsp djk;ps vlrs\ R;kyk<br />
nqljk ekxZp ukgh\ leƒZ Eg.rkr %<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
31
lsfoyÍp lsokoÍ vUu ‰ ?sryÍfp ¿;koÍ thou ‰<br />
rSlÍ Jo. euu ‰ ÅyÍfp djkoÍ ‰‰ nk\ 7–8–47<br />
‘vko`f®jlÎnqinsækrΩ’ vls cz©lw(p vkgs\ iqUgkiqUgk vko`f® djkoh\<br />
,dnk Jo. ÅY;kcjkscj ‘eh vkReKkuh vkgs’ vls Eg.wu mB.kjs<br />
,dp >kys rs Eg.ts KkusΔoj egkjktø<br />
dkukopukfp;s HsVh % ‰ lfjlkfp iß fdjhVh ‰<br />
oLrq gks˜fu mBh ‰ dof. ,dq tks ‰‰ Kk\ 9–991<br />
vls ãfpr gksrs\ cgqrsd osGk Jo. >kys] ekxZ dGyk rjh usedk<br />
ekxZ tk.wu ?s≥;klkBh lnΩxqÔauk æj. tkos ykxrs\<br />
lnΩxq: cz©fuÆB] Jksf(; ikfgtsr\ fæÆ;kaP;k ukuk æadk<br />
vlrkr\ R;kps lek÷Aku lnΩxqÔauk djrk vkys ikfgts\ rs Kkukps<br />
vf÷Adkjh vlkosr\ ex %<br />
rjh xq: nkfoyh;k okVk ‰ ;s˜fu foosdrhƒZrVk ‰<br />
÷Aq˜fu;k eGdVk ‰ cq*hpk rs.Í ‰‰ Kk\ 18–1011<br />
vls djk;yk ykxrs\ lnΩxqÔaph y”.s lkaxrkuk leƒZ Eg.rkr %<br />
Eg.ksfu Kku oSjkX; vkf. Htu ‰ Lo÷AeZdeZ vkf. lk÷Au ‰<br />
dƒk fuÔi. Jo. euu ‰ uhfr U;k;s e;kZnk ‰‰ nk\ 5–2–52<br />
;ke÷AÍ ,d m.Í vls ‰ rs.Í rÍ foy”. fnls ‰<br />
Eg.kSu loZfg foyls ‰ lnΩxq:iklÓ ‰‰ nk\ 5–2–53<br />
lnΩxq: ckgsj lkekU;klkj[s fnlrkr\ i. vkr v[aM LoÔikps<br />
vuqla÷Aku vlrs\ rksp eh vkgs] lfÁnkuanp eh] nsgla?krkdMwu<br />
gks.k„;k loZ dekÛpk eh lk”h vkgs\ rkacMÇk e[eyhoj LœfVdkpk<br />
[Mk Bsoyk Eg.ts rks tlk rkacMk fnlrks rlk eh nsgeucq*hP;k<br />
la;ksxkeqGs d÷Ah dkeh] ∂ks÷Ah] yksHh fnlrks\ i. R;kpk ek˘;kæh<br />
frGek( laca÷A ukgh\ vls iw.Z cks÷Akoj vlysys ts lnΩxq: vlrkr]<br />
rsp fæÆ;kyk cks÷A ns˜ ædrkr\ R;kaph lsok djkoh\ ikp ngk o"sZ<br />
Jo. ?Mys] R;kph xksMh ykxyh] vkReKkukph rGeG ykxyh dh ex<br />
tk˜u lnΩxqÔaph HsV ¿;koh] R;kaph lsok djkoh\<br />
æSys æSys u ekf.D;a ekSfâda u xts xts ‰<br />
32 leƒZÎispÓ opuÍ
lk÷Aoks u fg loZ( pUnua u ous ous ‰‰<br />
okVsy R;kyk lnΩxq: Eg.rk ;sr ukgh\ lnΩxqÔaph ijh”kp ¿;koh\<br />
R;kaP;k euke÷;s dk; bPNk vkgs rs letwu ¿;kos\ R;kaps varj oSjkX;kus<br />
Hjysys vkgs dh ukgh= ^iapke÷Awu rs eksdGs vkgsr dh ukgh= vfyIr<br />
vkgsr dh ukgh rs igkos\<br />
rksgh us(Ó ikgs ‰ Jo.Ó ,sdrq vkgs ‰<br />
ifj rsƒÓpk loZƒk uksgs ‰ uoy ns[Í ‰‰ Kk\ 5–41<br />
vls lnΩxq: iw.Z cks÷Akoj vlrkr\ loZ O;ogkj djr vlrkuk iw.Z<br />
vfyIr vlrkr\ væh lnΩxqÔaph y”.s lrΩfæÆ;kus ikj[wu ¿;kohr\<br />
ex ,dnk lnΩxq: Åys dh ex dnkfi R;kaP;kiklwu osxGs Ogk;ps ukgh\<br />
rs Eg.rhy rs djk;ps\ ÅoG xzaƒ ,ok vuqHo vkgs\∏ Eg.ts ts iw.Z cz©Kkuh]<br />
eqGkr vR;ar lÂoxq.h ^Îrh R;kauk lnΩxq:Îik dGk;yk ohl o"sZ<br />
ykxyh vls Eg.rkr\ Kkunsokauk rRdkG cks÷A >kyk vls fnlys rjh<br />
R;kauhp EgVys vkgs %<br />
rs.Í cgqrÓ tUeÓ ekfxyÓ ‰ fo”sikapÓ ikf.oGÍ >kfMyÓ ‰<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
33
Eg.ksfu mitr[Íoks cqMkyh ‰ yXu?fVdk ‰‰ Kk\ 6–471<br />
vusd tUe lk÷Auk ?Myh] Eg.wu eyk rkcMrksc Kku >kys\ ,„goh<br />
vkReKku rRdkG gks.s æD; ukgh\ R;klkBh ‘lnΩxq: iknlsou’ djkos<br />
ykxrs\ iknlsou Eg.ts lnΩxqÔaps ik; psi.s] MksÅ psi.s uOgs\ rh lsok<br />
vR;ar xkS. vkgs\<br />
,dk lnΩxqÔaps nksu fæÆ; fuR; R;kaP;k toG jkgwu R;kaph lsok<br />
djr gksrs\ ,d fæÆ; R;kaps mtos vax psir vls] ,d Mkos vax psir<br />
vls\ ,d fnol mtos vax psi.kjk fæÆ; xSjgtj jkfgyk\ rsOgk<br />
lnΩxqÔauh lkafxrys] πvkt mtos vax rwp psi\∏ R;koj R;k fæÆ;kauh<br />
lnΩxqÔaps Mkos vax fuR;k^ek.s pkaxys psiys\ i. mtos vax nkrvksB<br />
[k˜u psiys\ dkj. rh vkiyh cktw uOgrh\ æsoVh lnΩxq: R;kyk<br />
Eg.kys] πckck jsø gh lsok iqjs\∏ nqljs fnoæh nqljk fæÆ; vkyk\<br />
lnΩxqÔauh R;kyk vknY;k fnolkph gfddr lkafxryh\ R;kcjkscj rks<br />
fæÆ; jkxkowu Eg.kyk] πvls R;kus Åys dk;= eh c?wu ?srks\∏ æsoVh<br />
lnΩxq: Eg.kys] πrqeph lsok vkrk iqjs\∏ Eg.wu vls ‘lnΩxq: iknlsou’<br />
gks˜ ædr ukgh\<br />
,dk VsdMhoj ,d lnΩxq: jgkr gksrs\ R;kauk nek gksrk\ ,d<br />
fnol jk(h ckjk oktrkp R;kauk nE;kpk [wi (kl Ogk;yk ykxyk\<br />
Eg.wu R;kauh ,dk fæÆ;kyk cksykowu lkafxrys] VsdMhP;k ik;F;kæh ,d<br />
O;fâ jgkrs\ frP;k dMwu ,d fofæÆV i*rhus r;kj Åyssys iku ?s˜u<br />
;s\ R;kus ek>k nek deh gks∫y\∏ rs ,sdwu rks fæÆ; Eg.kyk] πvkiys<br />
pj. lksMwu dlk tk˜=∏ lnΩxq: dk; rs letys\ R;kauh nql„;k<br />
fæÆ;kyk iku vk.≥;kl lkafxrys\ R;k^ek.s nqljk fæÆ; rkcMrksc<br />
VsdMh mrÔu iku ?s˜u vkyk\<br />
R;kuarj dkgh fnolkauh xkokrhy ,d Jhear x`gLƒ lnΩxqÔauk<br />
vkiY;kdMs Hkstukyk cksyfo≥;kl vkys\ lnΩxqÔatoG nksUgh fæÆ;<br />
gksrsp\ lnΩxq: R;k x`gLƒkauk Eg.kys] πeh dksBsgh Hkstukyk tkr ukgh\<br />
i. ek>s gs fæÆ; vkgsr\ ;kaP;kiSdh ,dt. ;s∫y\ lnΩxqÔauh nksUgh<br />
fæÆ;kadMs ikfgys\ ,d fæÆ; Eg.kyk] πeh ;sƒs vkiY;ktoG jkgrks\∏<br />
34 leƒZÎispÓ opuÍ
nqljk fæÆ; tks iwohZ VsdMh mrÔu vkS"÷A vk.k;yk r;kj uOgrk rks<br />
Hkstukps fuea(. Lohdkjk;yk rkcMrksc r;kj >kyk\ rks Eg.kyk]<br />
πvkiyh vkKk dæh eksMw=∏ ex ifgyh vkKk uOgrh dk=<br />
lnΩxq: iknlsou Eg.ts lnΩxqÔauh ts lkafxrys rs dj.s\ R;kauh<br />
lkafxrys ‘Jhjke t; jke t; t; jke’ Eg.\ rj jk(afnol uke pkyw<br />
ikfgts\ R;kpk ÷;kl ?sryk ikfgts\ vkiY;kyk ijekƒkZe÷;s tj dkgh<br />
maph xkBk;ph vlsy] ujtUe lkƒZd dÔu ¿;k;pk vlsy rj lnΩxq:<br />
lkaxrhy R;k^ek.s lk÷Auk djk;yk ikfgts\ ujtUe gh iqUgkiqUgk<br />
feG.kjh xksÆV ukgh\<br />
ojdM nsgs gÍ dkckM ‰ ujnsg eksBÍ ?ckM ‰<br />
ijarq ikfgts tkM ‰ foosd jpuk ‰‰ nk\ 20–5–26<br />
vkRekukRe foosd ikfgts\ vkRek dks.] vukRek dks. gk tj foosd<br />
ulsy rj ujtUe ok;k tkrks\<br />
ujnsgek|a lqyHa lqnqyZHa Iyoa lqdYia xq:d.Z÷Akja ‰<br />
e;kuqdwysu uHLorsfjra iqekUHokÏC÷A u rjsRl vkRegk ‰‰<br />
rks vkRe?krdhp vkgs\ leƒkÛuh vkRegR;kjk vlk æCn okijyk vkgs\<br />
;kpk vƒZp vlk dh ;k ujtUekr ;s˜u tj vki.kyk rÔu tk;ps<br />
vlsy rj ;k i*rhus tk;yk ikfgts\ ‘vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex<br />
lnΩxq:iknlsou ‰’ lnΩxqÔaph lsok djrkuk dnkfi daVkGk ;srk dkek<br />
u;s\ R;klkBh ^ƒe lnΩxqÔapk æks÷A ¿;k;yk ikfgts\ lnΩxq: vkiksvki<br />
leksj ;s˜u mHs jgkr ukghr\ ‘lnΩxq: vkiSlk HsVsfp xk’ vls<br />
KkusΔoj egkjktkauh EgVys vlys rjh vki. R;k Hzekr jkgw udk\<br />
R;kapk fopkj œkj osxGk vkgs\ dkgh eaMGh rso
ikikpk va÷Adkj fœVyk dk= ex ‘tks ts okaNhy rks rs ykgks’ iF;<br />
ikGys dk= iF; ulsy rj vkS"÷Akpk mi;ksx dk;= T;kauh ifgys<br />
lxGs Åys vlsy R;kauk KkusΔojkaps opu ^ek.\ i. ex rks ekx.kjp<br />
ukgh nqljs dkgh\ rks Eg.sy] πeyk vkRelk”kRdkj gks˜ ns\ nso dks.<br />
rs dGw ns\ xhrk] KkusΔojh] nklcks÷Akpk vƒZ dGw ns\∏ vls R;kps<br />
ekx.s vlsy vkf. væk ekx≥;k r`Ir dj≥;kps lkeF;Z ;k larkatoG<br />
vlrs\<br />
,dnk ,d Hfxuh ek˘;kdMs vkY;k vkf. Eg.kY;k] πeh<br />
ikolyk tk.kj vkgs\ i. rsƒs Lokeh LoÔikuan œkjls cksyr ukghr<br />
vls dGys\∏ eh EgVys] πgks\ i. vkiyh vMp. dk; vkgs=<br />
ijekƒkZrhy dkgh fopkjk;ps vkgs dk=∏ R;k Eg.kY;k] πijekƒZ tk˜<br />
|k gksø i. ek>s vkf. ;tekukaps vftckr iVr ukgh] R;klaca÷Ah<br />
fopkjk;ps vkgs\∏ R;k Hfxuh vR;ar Jhear gksR;k\ caxyk] xkMÇk loZ<br />
gksrs\ i. rs ifriRuh ,desdkaleksj vkys dh fculk;ps\ eh R;kauk<br />
EgVys] πgk ^Δu Lokehth lksMo.kj ukghr\ rs Eg.rhy] ‘rqEgh<br />
ijesΔojkps uke ¿;k\’ ÷;kukyk clk\ rqeps ikgwu dnkfprΩ rqeps<br />
;tekuns[hy ækari.s ÷;kukyk clrhy\ nks?kaps eu ikyVsy\ la?"Z<br />
feVsy\∏<br />
lnΩxq:aikæh xsY;koj vki. dk; ekxk;ps rs dGys ikfgts\<br />
πeh dks. vkgs= ijekRek dks. vkgs= ijekRek vkf. eh ,dp vkgs<br />
vls loZ lar lkaxrkr R;kph vuqHwrh eyk |k\∏ vls ekxkos\<br />
nsoin vkgs fuxqZ. ‰ nsoinÓ vuU;i. ‰<br />
gkfp vƒZ ikgrka iw.Z ‰ lek÷Aku ok.s ‰‰ nk\ 6–6–32<br />
nso fuxqZ. vkgs\ ehgh rksp vkgs\ gs vuqla÷Aku dnkfigh f
lnΩxqÔaph lsok djr vlrk R;kapk ^lkn ^kIr gksrks\ lR;ukjk;.kpk<br />
^lkn osxGk\ yksd iksƒhyk u tkrk ^lknkyk tkrkr\ vlR; Hk".kus<br />
dk; gksrs rs iksƒhr lkafxrys vkgs\ ‘usgeh lR; cksykos’ gk R;kpk<br />
efrrkƒZ vkgs\<br />
lnΩxq:Îik >kY;kuarj ^ƒe y”kr ;srs rs ‘rks vkf. eh ,dÔi<br />
vkgs\ foHâ ukgh\’<br />
vkRefuosnukpÍ y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />
ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />
vkiyk vki.kl ykH ‰ gÍ Kku ije nqàH ‰<br />
tÍ vkfnvarh Lo;aH ‰ LoÔifp Lo;Í ‰‰ nk\ 5–6–15<br />
R;kyk LoÔikuan ^kIr gks.kjp\ lnΩxqÔaph ^lUurk ÅOgk ^kIr gksrs=<br />
ex vfHUuk b;k lsok ‰ fp® fe;kafp Hjsy tsOgka ‰<br />
ek>k ^lknq tk. rsOgka ‰ laiw.Z tkgyk ‰‰ Kk\ 18–1269<br />
vfHUu lsok Eg.ts vkRefuosnu\<br />
vkRefuosnuk mijh ‰ fu[G oLrq fujarjh ‰<br />
vki. vkRek varjh % ‰ cks÷A tkyk ‰‰ nk\ 6–2–41<br />
R;k cz©cks÷AÍ cz©fp tkyk ‰ lalkj[sn rks mMkyk ‰<br />
nsgks ^kjC÷AÓ Vkfdyk ‰ lkodkæ ‰‰ nk\ 6–2–42<br />
;klh Egf.ts vkReKku ‰ ;s.Í ikfots lek÷Aku ‰<br />
ijcz©Ó vfHUu ‰ Hâfp tkyk ‰‰ nk\ 6–2–43<br />
vkrka gks.kj rÍ gks;suk dka ‰ vkf. tk.kj rÍ tk;suk dka ‰<br />
rqVyh eukrhy vkæadk ‰ tUee`R;kph ‰‰ nk\ 6–2–44<br />
lalkjÓ iqaMkoÍ pqdyÍ ‰ nsoka Hâka ,sD; tkyÍ ‰<br />
eq“; nsokl oksGf[yÍ ‰ lRlaxsdÔfu ‰‰ nk\ 6–2–45<br />
é rrΩ lrΩ<br />
t; t; j?qohj leƒZ<br />
ı<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
37
3\<br />
rLekrΩ fopkj djkok ‰ nso dks. rks oksG[kok ‰<br />
vkiyk vki. æks÷A ¿;kok ‰ var;kZeÓ ‰‰ nk\ 4–9–7<br />
eh dks. ,slk fuokMk ‰ ikgkÍ tkrk rÂo>kMk ‰<br />
fopkj dfjrka m?Mk ‰ vki. ukgÓ ‰‰ nk\ 4–9–8<br />
rÂoÍ rÂo tsOgka ljs ‰ rsOgka vki. dßpk mjs ‰<br />
vkRefuosnu ;s.Í^dkjÍ ‰ lgtfp tkyÍ ‰‰ nk\ 4–9–9<br />
[Lokeh ek/oukƒ ;kaps ‘lR; lk∫ fuy;eΩ’ iq.s ;k okLrwrhy fuR;kps ^opu]<br />
nklcks÷A pkSƒk næd] uook lekl pkyw vkgs\ vkRefuosnu<br />
Hfâ\ ‘Jo.a dhrZua’ iklwu Hâhps ^dkj lqÔ >kys\ rs<br />
‘vkRefuosnuk’e÷;s ifj.r >kys] ifjiw.Z >kys\ vkRefuosnu gh eq“;<br />
Hfâ vkgs vls leƒZ letrkr\ vkRefuosnu ;kpk ƒksMD;kr vƒZ<br />
vki. nsgkus u mj.s\ ek>k nsg] ek>s eu] ek>h cqf*] ek˘;k cq*hyk<br />
gs iVr ukgh vls vki. Eg.r vlrks\ Eg.ts nsg eu cq*his”k eh<br />
dks.hrjh osxGk vkgs] vls vki. letrks\<br />
ijok ,d o`* Hfxuh HsVY;k\ l®jh vksykaMysY;k\ o`*i.kph<br />
loZ fpUgs nsgkoj fnlw ykxyh gksrh\ R;kauh eyk fopkjys] πeh vkrk<br />
dk; lk÷Auk dÔ=∏ eh R;kauk EgVys] πvkrk lk÷Auk væh dkgh dj.s<br />
æD; gks.kj ukgh\ ;ksxkpk v˙;kl vkrk te.kj ukgh\ Kku lksÒga<br />
% rksp eh ;k cks÷Akr ;s.s vkrk æD; ukgh\ R;kpk ljko<br />
ygkui.kiklwu djk;yk ikfgts\ R;klkBh iF;ik.h ikGys ikfgts\<br />
vkrk rs gks.kj ukgh\ rsOgk lksik mik; Eg.ts jkeuke ¿;k\∏ R;k<br />
Eg.kY;k] πrsƒs eu tMr ukgh\ R;k æacwdkyk jkekus ekjys gs ek˘;k<br />
cq*hyk iVr ukgh\∏ vkrk vkyh iapk∫r\ eh EgVys] πbrj lk÷Auk<br />
te.kj ukghr] Eg.wu eh rqEgkyk uke ¿;k;yk lkafxrys\ ijarq jkeuke<br />
?s.s rqeP;k cq*hyk iVr ukgh\ jke Eg.ts rqEgh ,[knh euqÆ;kÎfr<br />
letykr dk= ,[knk Bjkfod vkdkj] LoHko vls letykr dk=∏<br />
Hxoar Eg.rkr %<br />
38 leƒZÎispÓ opuÍ
votkufUr eka ew
gh vkRefuosnukph æsoVph voLƒk\ vkRefuosnu Eg.ts eh u mj.s\<br />
leƒZ vkiY;k [kl æSyhe÷;s ‘vki. dSpk’] ‘vki. dSpk’ vls ^R;sd<br />
vksohe÷;s Eg.rkr\<br />
rÂoÍ rÂo tsOgka ljs ‰ rsOgk vki. dßpk mjs ‰<br />
vkRefuosnu ;s.Í^dkjÍ ‰ lgtfp tkyÍ ‰‰ nk\ 4–9–9<br />
‘rÂokaps xkaBksMs’ gs æjhj vkgs\ rÂokr rÂo felGys Eg.ts vki.<br />
dqBs mjrks= Eg.wu vkRefuosnu vkiksvkip vkgs vls leƒZ Eg.rkr\<br />
i. vkiY;kyk rs ekU; ukgh\ vkiY;kyk gs æjhj ,os æjhj c?k\ nw÷A] rwi] yks.h]<br />
æq* vkgkj fogkj ;kus dls lqanj cuys vkgs\ eyk dkgh >kysys ukgh\∏<br />
vlk æjhjkpk o`ƒk vfHeku vkiY;kyk vkgs\ i. æjhj gs ukæoar<br />
vkgs\ ‘ekæh ika[ ika[Mh rao gs ljs’ ;ke÷;s æadk ckGx≥;kps dk;<br />
dkj.= ‘dky gksrs] vkt ukgh’ vls ?Mrs\ lk„;k larkauh gsp<br />
lkafxrys\ vkiyk vuqHogh rksp vkgs\ ækL(sgh rsp lkaxrkr\ ex R;k<br />
æjhjkph ,o
HorlÍ pkdÓ lwnyÍ ‰ tUee`R;wP;k ‰‰ Kk\ 13–1103<br />
tUee`R;wph th p∂s fœjrkr R;koj t.w gk nsg ?krysyk vkgs\ gs<br />
tUee`R;q vlw nsr\ thoukpk æsoV e`R;we÷;s vkgs gs lokÛuk iVysys<br />
vkgs\ i. rksi;Ûr thou dls ?kyok;ps gk ^Δu vkgs\ yksd<br />
fopkjrkr] “What is after death?” lar lkaxrkr] “What is before<br />
death ;kpk fopkj djk\∏ e`R;qi;Ûr thou tj m®e ?kyoys] O;ogkj<br />
m®e Åyk] yksdkaæh pkaxys okx.s ?Mys] ÷;ku÷Akj.k] ukeLej. Åys]<br />
lnΩxq:Îik laiknu Åyh] lnΩxqÔauh lkafxrysY;k ekxkZus pkyk;yk<br />
ykxyk] mifu"ns] HxonΩxhrk] KkusΔojh] nklcks÷A vkfn xzaƒkaps okpu<br />
Åys\ ækL(kauh ts lkafxrys rsp ek˘;k lnΩxqÔauh lkafxrys] rsp eh<br />
djrks vkgs vkf. ek>hgh rhp vuqHwfr vkgs vls >kys dh laiys\<br />
,d laiw.Z xaxspk ^okg pkyr vkysyk vkgs] vlk thokpk<br />
^okg vkgs\ xaxsP;k dkBh mHs vlrkuk ,dnk jkeÎÆ. Eg.kys]<br />
πunhrwu ,[knk ykdMkpk vkÍMdk ogkr ;srkuk fnlrks\ rks vkiY;kyk<br />
fnlrks R;kiwohZ æsdMks eSy rks ogkr vkysyk vlrks vkf. vkiY;k<br />
úÆVhvkM >kY;kuarjgh rks æsdMks eSy ogkr tkrks\ R;kpk ^okl<br />
vuqL;wrp vkgs\ rks fnlk;yk ykxyk dh R;kyk vki. ‘tUe’ Eg.rks]<br />
rks úfÆVvkM >kyk dh ‘e`R;q’ vls letrks\ oLrqr# vls dkgh ukgh\<br />
th rqEgh eaMGh ijekƒZ djrk vkgkr rh dkgh vkdkækrwu ,dne<br />
vkysyh ukghr\ rh ;k ekxkZus dkgh tUe pkyr vkyh rh vkrk ;sƒs<br />
vkyh\ vki. Eg.rks ;kpk tUe b\ l\ 1950 pk\ i. R;kiwohZ rks<br />
pkyr vkyk vkgs vkf. iqkys\∏<br />
R;klkBh ^R;sd deZ Åys dh ‘é rrΩ lrΩ cz©kiZ.eLrq’ Eg.wu<br />
ijesΔojkyk rs viZ. djkos\ R;kpk vkiY;kyk ysi ykxrk dkek u;s\<br />
,dnk ,dk lk÷Adkus ,Åd :i;k oxZ.h dk
dk; djkos=∏ lnΩxq: Eg.kys] π[wi dÆV ?s˜u eh gs eafnj cka÷Ays<br />
gs foljkos\ t.w dkgh >kysp ukgh vls vlkos\∏ i. lxGÇkr<br />
vo?M gh xksÆV vkgs\ vkiY;k ekuejkrckP;k dkgh dYiuk vlrkr\<br />
R;keqGs dq.h eku fnyk ukgh dh ok∫V okVrs] jkx ;srks\<br />
rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgkrka fujls ‰<br />
^ÎfrfujklÍ vkRek vls ‰ vki. dßpk ‰‰ nk\ 4–9–10<br />
lxGk ikapHkSfrdkpk ilkjk vkgs\ foosdkus R;kdMs igk;yk xsys dh<br />
dk; gksrs= ukuk ^dkjph ek.ls] iæq] >kMs>qMis fnlrkr\ i.<br />
fopkjiwoZd ikfgys rj y”kr ;srs dh gk uqlrk vkHkl vkgs\ ,[kns<br />
ewy tUekyk vkys] pGoG djk;yk ykxys dh R;kyk ‘vkyk’ vls<br />
Eg.rkr\ rh pGoG can >kyh dh ‘xsyk’ vls Eg.rkr\<br />
,[knk dks.h Kkuh >kyk rj rks Eg.sy] πeh tUekykp vkyks<br />
ukgh\ rsOgk eyk e`R;wgh ukgh\ eh c*p ukgh] rsOgk eyk eqâ<br />
gks≥;kpkgh ^Δu ukgh\ eh v[aM] vuqL;wr] ek˘;k vkuankr<br />
lfÁnkuanÔikus fLƒr vkgs\ eh lfÁnkuanp vkgs\ ek˘;kr fnl.kjs<br />
dke] ∂ks÷A] eRlj] naH gs lxGs ^Îrhps [sG vlwu eh Lor#yk ;k<br />
^Îrhiklwu ÅOgkp vyx Åys vkgs\ dk; vo?M vkgs ;kr= i.<br />
^R;”kr vo?M >kys vkgs [js\ O;klkaiklwu loZ lar lkaxr vkys\<br />
‘rr RoeΩ vfl’ ‘rsp rw vkgsl\’ Eg. ‘vga cz©kfLe’ osnkUrke÷;s<br />
lokZr eksBh vkarfjd lk÷Auk lkafxryh vkgs] rh Eg.ts ‘vga cz©kfLe’<br />
;kykp ‘vga xzgksikluk’ Eg.rkr\ ehp cz© vkgs\ osnkUrkP;k lk÷AusP;k<br />
T;k dYiuk vkgsr R;kr vkB r„gsP;k vkarfjd lk÷Auk lkafxrY;k<br />
vkgsr\ R;k Eg.ts foosd] oSjkX;] æenekfn lk÷Aulaif® vkf.<br />
eqeq”Ro« Jo.] euu] fufn÷;klu vkf. rrΩ RoeΩ inkƒZÏpru\ væk<br />
R;k vkB vkgsr\ ;k vkBkr foæs" varjax lk÷Auk Eg.ts ‘rrΩ RoeΩ<br />
inkƒZ Ïpru’ rsp rw vkgsl\<br />
;kr ‘rrΩ’pk okP;kƒZ vkgs ‘∫Δoj]’ y”kƒZ vkgs ‘cz©’\ ‘Roe’pk<br />
okP;kƒZ vkgs ‘tho’] y”kƒZ vkgs ‘dwVLƒ’\ ‘dwVLƒ’ vkf. ‘cz©’ gs<br />
,dÔi vkgsr vls vki. lnΩxqÔadMwu] vkiY;k vuqHokus letwu<br />
42 leƒZÎispÓ opuÍ
?s.s vkf. R;k^ek.s lk÷Auk dj.s gh vxnh varjaxkrhy varjax lk÷Auk<br />
Eg.wu osnkUr letrks« vkf. ;kp lk÷Auk larkaP;k okîΩe;krgh vkgsr\<br />
i. tj gs ‘rrΩ RoeΩ vfl’ dGys ukgh rj dk; djkos= ex nql„;k<br />
lk÷Auk vkgsr\ ÷;kukyk clkos\ ÷;ku ter ulsy rj ukeLej. djkos\<br />
brj lk÷Auk djkO;k\ dks.rhgh lk÷Auk Åyh rjh æsoVh ‘rrΩ RoeΩ<br />
vfl’ ;kojp tkrk ;srs\ ‘rksp eh vkgs’ ;k cks÷Akrp vki. tk.kj\<br />
‘jke jke’ Eg.r vlrkuk rks ‘jkep’ gks˜u tkrks\ fopkj djkok\<br />
fopkj Åyk dh rÂos jgkr ukghr\ gh th rÂos iljysyh vkgsr R;keqGs<br />
gk foΔokpk vkHkl vkgs\ gs foΔo vkHkflr vkgs ;kfo";hp tj<br />
æadk vlsy rj xksÆV fujkGh\ i. foΔokpk vkHkl fnlrks gs tj [js<br />
vlsy rj dkgh ƒksMs Kku vkf. cjspls vKku ;keqGs rks fnlrks\ tlk<br />
ƒksMk ^dkæ vkf. cjkplk va÷Akj vlsy rj jÊwoj liZ fnlrks\<br />
eh taft„;kyk fædk;yk gksrks\ R;kosGh eh ngk ckjk o"kZpk<br />
vlsu\ leqê fdukjk toG gksrk\ jkst jk(h vkB lkMsvkByk tso.<br />
>kys dh vkEgh dkgh fo|kƒhZ R;k fduk„;koj tk˜u okGoaVkr ækar<br />
iMr vlw\ lkxjkpk rks ?uxaHhj vkokt\ [wi Nku okVr vls\ nqikjh<br />
ækGsP;k e÷AY;k lq±hr vkEgh cjsp osGk R;k fduk„;koj tkr vlw\<br />
R;kosGsyk R;k mUgkr okGoaVkrhy Ïæiys :I;kleku Hklr vlr\<br />
vkrk gs :is vkys dqBwu= rj vkephp Hzkarh] vkepsp vKku ;krwu<br />
:is fuekZ. >kys\ eqGkr :is ukgh Ïæihp vkgs\ rls liZ ukgh] jÊwp<br />
vkgs\ nksjhoj tlk liZ vkHkflr vkgs] rlk eqGkr foΔo ;k ukaokpk<br />
inkƒZ ukgh] ijekRekp vkgs\ R;kP;koj foΔokpk vkHkl vkgs\ R;kyk<br />
osnkUrkpk æCn ‘v÷;kl’ vkgs\ Eg.ts foΔo [ksVs vkgs] vkjksfir<br />
vkgs\ ex tj gs vkjksfir vkgs rj rs dqBwu vkys] dls vkys ;kpk<br />
fopkj rjh dækyk djkok= fopkj dÔ u;s gs pkaxys\ i. rks Hkl<br />
brdk tcjnLr vkgs dh rs dls vkys ;kpk fopkj djkok ykxrks\<br />
ex lkaxkos ykxrs dh vkiY;k vKkukus] Hzkarhus gs foΔo fnlrs vkgs\<br />
eqGkr rs ukgh\<br />
;sd ijcz© lapyÍ ‰ dnkfi ukgÓ fodkjyÍ ‰<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
43
R;kosxGÍ HklyÍ ‰ rÍ HzeÔi ‰‰ nk\ 10–6–9<br />
ijekRE;kosxGk rqyk tks Hkl gksrks vkgs rks HzeÔi vkgs\ vkrk Hkl<br />
fuekZ. dlk >kyk vls tj fopkjæhy rj gh th iapegkHwrs fuekZ.<br />
>kyh R;krwu gk vkHkl fuekZ. >kyk\ uhV fopkj Åyk rj gk<br />
foΔokpk vkHkl laisy vkf. ewG tks ijekRek rsƒs cqf* tk∫y\<br />
rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgkrka fujls ‰<br />
loZ Hkl iapegkHwrkapk vlwu rw foosd dj\ vkRek dks.] vukRek<br />
dks.= lkj dk; vlkj dk;= lkj ,d ijekRekp vkgs\ ts rqyk<br />
fnlrs rs vlkj] ukæ iko.kjs vkgs\ ‘;úÆVarUuÆVa’ gh fLƒrh vkgs\<br />
i. dks.kykgh fdrhgh lkafxrys rjh y”kr ;sr ukgh\ vusd Hfxuh<br />
vardkGh Eg.rkr] ‘ek>s ek>s Hzkarhps vks>s’ Eg.ts æsoVh dGrs dh<br />
gs Hzkarhps vks>s vkgs\ oLrqr# vk÷Ah y”kr ;kos dh vkiyh pkGhæh<br />
myVwu xsyh\ vkrk rjh gfjLej. djkos Eg.ts gs Hzkarhps vks>s<br />
vkiksvki uÆV gks∫y\ gs foΔo vkHkflr vkgs] vlrΩ vkgs vls larkauh<br />
fdrhgh lkafxrys rjh vkiY;kyk rs [jsp okVrs\ gh [jsi.kph th<br />
Hzkarh rh tk;ykp ukeLej. djk;yk ikfgts\ ijesΔoj ^kIrhlkBh<br />
,dgh lk÷Auk ukgh\ dkj. vki. Lor#p ijekRek vkgksr\ i.<br />
vkiY;k vkf. ijekRE;kP;k vkM ;srs vkgs rs gs foΔo\<br />
vxk iß iaMqdqejk ‰ ;srka LoÔikfp;k ?jk ‰<br />
djhrls vkMokjk ‰ foΔokHklq tks ‰‰ Kk\ 15–46<br />
Hxoar Eg.rkr] πvjs vtqZuk] rw tj LoÔicks÷Akoj ;k;yk ykxykl<br />
rj rqyk vMƒGk dj.kjk gk foΔokpk vkHkl vkgs\<br />
v÷AΔpks÷oÛ ^l`rkLrL; æk[k<br />
xq.^o`*k fo";^okyk# ‰<br />
v÷AΔp ewykU;uqlarrkfu<br />
dekZuqcU÷Ahfu euqÆ;yksÅ ‰‰ H\ xhrk 15–2<br />
oj cz©nsokiklwu [kyh Lƒkoj taxeki;Ûr vkf. e÷;s rh lxGh ek.ls<br />
vlk rks lalkjo`” rqVk;pk dlk=<br />
vlöæL(s. ú
q>k R;kP;kæh laca÷Ap ukgh gs rw letwu ?s\ foosd dj\ fopkj dj\∏<br />
gk tj o`” [jk vlrk rj ,okys vlrs= ngkgh fnæk] paêlw;Z] loZ nso]<br />
)f"equh] ;”] xa÷AoZ] fdUuj vkf. vkiY;klkj[h ek.ls] Lƒkoj<br />
taxe loZ xksÆVh T;k o`”ke÷;s vkgsr vlk gk o`” rqV.kj dækus=<br />
ts rqVfy;k eqGkikæÓ ‰ myaMsy dka æk[kaæÓ ‰<br />
ijh rSæh xksBh dk;lh ‰ gk lksik uOgs ‰‰ Kk\ 15–50<br />
vls Kkuksck Eg.rkr\ Eg.ts gk o`” [jk uOgs\ ex ;k vlrΩæh rq>k<br />
lax tMrks dlk= rsOgk ek>k ;k foΔokæh ;ÏRdfprΩgh laca÷A ukgh\<br />
eh ijekRekp vkgs væk cks÷Akr rw jgk« vkf. ex R;k ije÷Akekyk<br />
tk;ps vkgs\<br />
rr# ina rRifjekfxZrO;a<br />
;fLeUxrk u fuorZfUr Hw;# ‰<br />
reso pk|a iq:"a ^i|s<br />
;r# ^o`f®# ^l`rk iqjk.h ‰‰ H\ xhrk 15–4<br />
tsƒwu iqUgk d÷Ah dks.h ijr ;sr ukgh] rsƒs rs feGwup tkrkr\ tæh<br />
xaxk lkxjkyk xsyh dh iqUgk d÷Ah eqjMwu ekxs ;sr ukgh\ rlk gk tho<br />
iw.Z ijekReÔip gksrks\ ,dnk vkRelkxjkyk feGkY;kuarj iqUgk ek?kjh<br />
;sr ukgh\ væh fLƒrh ^kIr gks≥;klkBh dk; djk;yk ikfgts ;kpk<br />
fopkj djk;yk gok\ gs æjhj–gk ÏiM vkf. gs cz©kaM gs nksUgh R;k<br />
rÂokapsp cuys vkgs\ eh rj lfÁnkuan vkgs\ ek>k vkf. foΔokpk<br />
;ÏRdfprgh laca÷A ukgh\ tks dkgh foΔokpk laca÷A vkgs vls eyk o<br />
nql„;kyk okVrs rksgh vkHklp vkgs\ i. gs ,dk,dh iVr ukgh\<br />
dkj. O;ogkj vkiY;ke÷;s brdk eqÔu xsysyk vkgs dh ;k foΔoke÷;s<br />
okoj.kjk eh vkf. gs foΔo nksUgh vlrΩ vkgs gs fdrhgh vkf.<br />
dks.hgh lkafxrys – vxnh Kkunso] leƒZ ;kaP;klkj“;k egkiq:"kauh<br />
lkafxrys rjh vki. rs uqlrs ,sdrks vkf. foΔokP;k ilk„;kr fæjyks<br />
dh loZ folÔu tkrks\ rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgrka fujls ‰<br />
tso
ts txrΩ >kys rs ikapHkSfrd vkf. ek>k nsggh ikapHkSfrd<br />
Eg.wu R;k nksUghpk ,desdkaæh toGpk laca÷A tMyk\ tæh ,[k|k<br />
O;luh] nk:MÇk ek.lkph nql„;k O;luh] nk:MÇk ek.lkæh x±h<br />
ters rls gs >kys] vkf. ;k nsgkfo";h o foΔokfo";h lR;Ro cqf*<br />
vkyh dh R;k lR;Âocq*hyk rsƒwu dkkysyh vkgs\<br />
‘mf®ÆBr tkxzr ^kI; ojkfUucks÷Ar’ vls LiÆVi.s mifu"ns lkaxr<br />
vkyh ‘mBk] tkxs Ogk\’ leƒZ Eg.rkr] πdkgh eaMGh gyoY;koj tkxh<br />
>kY;klkj[h okVrkr i. iqUgk ?± MksGs feGwu >ksiwu tkrkr\ Eg.ts<br />
R;kaph rh LoIukrhy tkx`rh vlrs\∏ rs Eg.rkr] πvkEgkyk loZ dGys\<br />
vkEgh lnΩxqÔauk æj. xsyks\ R;kauh vkEgkyk ‘rrΩ Roe vfl’ gk minsæ<br />
Åyk\ ‘Jhjke t; jke t; t; jke’ Eg.k;yk lkafxrys\ R;k^ek.s<br />
vkEgh lk÷Auk djk;yk ykxyks\∏ i. gh LoIukrhy tkx`rh vkgs\ dkj.<br />
mxhpp rqEgh gs loZ djrk vkgkr\ vtwu rqeP;k y”kr ;sr ukgh<br />
dk dh vki. Lo;eso ijekRek vkgksr\∏<br />
ijarq ,os ^Îfrxr fopkj dk; vkgsr rs eyk ekfgrh<br />
ukghr’ vls gks˜u tkrs\<br />
46 leƒZÎispÓ opuÍ
na æjhja dkSUrs; ”s(feR;fH÷Ah;rs ‰<br />
,r|ks osf® ra ^kgq# ”s(K bfr rf}n# ‰‰ H\ xhrk 13–1<br />
”s(”s(K fopkj pVduΩ djkok\ nsg gs ”s(] eh ”s(K] lxGÇk<br />
fBdk.h eh HÔu vkgs\<br />
”s(Ka pkfi eka fof* loZ”s(s"q Hkjr ‰<br />
loZ nsgke÷;s vlysyk tks vga rks ehp uVwu vkgs\ rh ewG vgark<br />
ehp % T;kP;koj rks ckgsjpk vga Lœqjrks vkgs rks ehp vkgs væk<br />
cks÷Akr tk≥;kpk ^;Ru djk;pk\ rls ÅY;kcjkscj vkiys LoÔi<br />
vkiksvkip vkiY;kyk dGwu ;s∫y\ gk foosd vkgs] gk fopkj vkgs\<br />
leƒZ Eg.rkr] πvlk foosd ÅY;kcjkscj lgtp y”kr ;srs dh gs<br />
vlrΩ vkgs vkf. nsgkP;k] foΔokP;k fBdk.h vlrΩcqf* >kyh dh<br />
lgtp tho jkeÔi gks˜u tkrks\ i. vMp. ghp vkgs dh<br />
fuΔpGkP;k xksÆVh cksyrkr] i. iqUgk papGkdMs ÷Akorkr\<br />
papGp∂krwu ckgsj iMyh væh eaMGh ƒksMh\∏<br />
;k fuΔpGkP;k xksÆVh lkaxrh ‰ iqUgka papGkdMs ÷Akaorh ‰<br />
papGp∂Ó fu?ksu tkrh ‰ ,sls ƒksMs ‰‰ nk\ 11–2–3<br />
ts vlrΩ rs vlrΩ] lrΩ rs lrΩ\ lrΩ vlrΩpk fuokMk dÔu lrΩyk<br />
fpdVwu jkg.kjs vxnh ƒksMs vlrkr] tls leƒZ] rqdksck\ ‘tkGksfu<br />
lalkj cSlykÍ vax.Ó’ vls rqdksck Eg.rkr\ i. ‘tkGksfu’ ;kpk vƒZ<br />
?jkyk dkMh yko.s ukgh\ eukrwu lalkj dkh eqys] eh eksBk<br />
caxyk cka÷Ayk] uohu xkMh ?sryh\ vkpk;Z Eg.rkr % rr# fdeΩ<br />
fonsæs"q ekU;# Lonsæs"q ÷AU;# ‰<br />
lnkpkjo`®s"q e®ks u pkU;# ‰<br />
euΔpsUu yXua xqjksjîΩf÷Aziìs rr# fdeΩ ‰‰<br />
;kr dk; feGoysl= rw fonsækr ekU;ekU;rk ikoykl] Lonsækr<br />
÷AU;rk feGoyhl] eksBk >kykl] i. R;kpk mi;ksx dk;= rq>s<br />
ijesΔojkdMs y” ykxr ukgh\ ‘tho cz©p vkgs’ ,o
Eg.ts ex rks Hâ Hfâ djrk djrk ÅOgkrjh ijesΔojkæh feGwu<br />
tk∫y\ ex rks ijesΔojkiklwu foHâ jkg.kj ukgh] vkf. vkRefuosnu<br />
lgtp gks˜u tk∫y\<br />
lalkjkr vxnh jewu xsysY;k ek.lkyk æsoVh okVrs dh eh<br />
mxhp ‘ek>s ek>s’ Åys\<br />
ekƒka ^iapkpÍ oks>Í ‰ ?s˜u Eg.s ek>Í ek>Í ‰<br />
cqMrkafg u lksMh œqats ‰ dqGkfHekuÍ ‰‰ nk\ 3–10–6<br />
oLrqr# vls Eg.kos dh lalkj tlk vkgs] rlk eh djrks vkgs\ ‘lalkj<br />
djk’ gs lkaxk;yk Kkuksck] rqdksck] leƒZ gs dks.h udksr\ lalkj ek˘;k<br />
æfâcq*huqlkj tlk gks∫y rlk eh lkojrks vkgs\ ;ksX; ekxkZus iSlk<br />
feGorks vkgs\ eqykaph fæ”.s pkyw vkgsr\ lokÛuk vko';d rso
vkf. txkcˆy vR;ar lR;Rocqf* vkgs rh leƒZ mMowu ykorkr\ rs<br />
Eg.rkr] πts fnlrs rks Hkl vkgs\ dk; okVsy rs djk\ jkeukekpk<br />
÷Aksæk ykok] ÷;kukyk lkr vkB rkl clk\ HxonΩxhrk] nklcks÷A]<br />
KkusΔojh ;kps Ïpru euu djk\ dkghgh djk\ ijarq nsgkP;k vkf.<br />
foΔokP;k fBdk.h th lR;Âocqf* vkgs rsokyh rj nksu<br />
rÂos ekurk ;srhy\ oLrqr# ,dp rÂo vkgs\ i. vki. letqrhlkBh<br />
nksu rÂos ekuyh\ ,d ^Îrh] ,d ijesΔoj\ tls Kkuksck Eg.rkr]<br />
πgkp fopkj lka“;kaP;k i*rhus % ,d ^Îrh] ,d iq:" væk<br />
i*rhus rqyk lkaxrks\ eh ,dp vkgs] ehp loZ HÔu vkgs oxSjs<br />
pVduΩ dG.kj ukgh\ ^Îrhpk fujkl dÔu iq:"kdMs tk;ps vkgs<br />
vls EgVys rj dGsy\ ‘,d eq“; ijesΔo: ‰ nqljh ^Îfr<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
49
txnkdk: ‰’ gs rqyk ekU; vkgs\ iapHwrkRed gh ^Îrh txrkpk<br />
vkdkj ÷Akj. dÔu rq˘;kiqh vR;ar x±h<br />
teysyh vkgs\ væh gh ^Îrh vkf. ,d ijekRek tks txrke÷;s<br />
vú'; vlysyk] vkrckgsj O;kiwu vlysyk vlk vkgs\ tæh xksMh<br />
xqGkP;k k nsg nksUgh ,dÔip vkgs\ dkj. nksUgh<br />
iapegkHwrkRed vkgs\ ex eh eh gk tks œqat vkgs] eyk ikfgts] gs<br />
ek>s vkgs gs dqBwu vk.ysl=<br />
lxGÇk larkauk vki. vkiY;k vkpkjfopkjkus] cksy≥;kus]<br />
vfHyk"sus] vklâhus (kgh HxokuΩ dÔu Vkdys vkgs vls eyk okVrs\<br />
Hxoarkaiklwu loZ lar jke ÎÆ. vkfn vorkjh iq:" ;kauk<br />
vki. vxnh gSjk. dÔu Vkdys vkgs\ vki. t.w R;kauk vkOgku nsr<br />
vkgksr dh πrqEgh lq÷AkÔup nk[ok eyk\ vkEgkyk tks dk; cks÷A<br />
|k;pk rks rqEgh |k\ vkEgh Jo. dÔ\ i. iqUgk vkEgkyk ts dk;<br />
djk;ps rs vkEgh dÔ\∏ mifu"nkaiklwu vusd xzaƒ ;k egkRE;kauh<br />
vkti;Ûr fyfgys\ rs loZ okpys\ pkj eksBs vkpk;Z >kys\ æadjkpk;Z]<br />
jkekuqtkpk;Z] oàHkpk;Z] e÷okpk;Z ;kr dks.h }Srh] dks.h<br />
fofæÆVk}Srh] dks.h Åoyk}Srh vls >kys\ R;kaps lxGs xzaƒ vkEgh<br />
okpwu rs ipoys\ oàHkpk;kÛps æq* v}Sr vkf. Hfâ nksUgh ,d(<br />
vlY;keqGs oàH la^nk; [wi eksBÇk ^ek.koj iljysyk vkgs\<br />
50 leƒZÎispÓ opuÍ
lxGÇk larkauh rks ekU; Åyk vkgs\ Eg.ts v}Srkpk cks÷A % ‘rksp<br />
eh vkgs’ gk cks÷A vkf. iqUgk Hfâ\ œkj xksM Htus Eg.r vlrkr<br />
gh eaMGh\ vls lxGs vkpk;Z ƒksj ƒksj vkgsr\ R;kaP;k xzaƒkaoj Vhdk<br />
fyfgrkuk tk.dkj Eg.rkr] ‘rs pkjgh vkpk;Z ∫Δojkps vorkj<br />
vkgsr\’ ijarq v}Srkpk cks÷A ,dne gks.kj ukgh gs y”kr ?s˜u nql„;k<br />
vkpk;kÛuh ^ƒe }Srkpk cks÷A ns˜u rs xzaƒ lq÷Akj≥;kph ijkdkÆBk Åyh\<br />
dkgh fBdk.h }Sr dkgh fBdk.h v}Sr ekukos vlsgh R;kauh lkafxrys\<br />
vls eksBeksBs vkpk;Z fuekZ. gks˜u rs cks÷A ns˜u xsys\ gtkjks ikukaps<br />
xzaƒ >kys\ vki. rs euuiwoZd okpys vkf. euuiwoZd R;kpk R;kx<br />
dÔu vkiys vkpj. tlsP;k rls Bsoys\<br />
loZ mifu"nkaps lkj væh HxonΩxhrk vkEgh okpyh\ vBjk<br />
v÷;k; eq[ksnΩxr Åys\ R;krhy deZ;ksx] Hfâ;ksx] ÷;ku;ksx] Kku;ksx<br />
lxGs okpys\ ‘;( ;ksxsΔoj# ÎÆ.ks ;( ikƒksZ ÷Auq÷AZj#’ okpys\ vkEgkyk<br />
thoukr ‘Jh’ ikfgts ‘fot;’ ikfgts vls EgVys\ i. ;k nksu eaMGÓuk<br />
vkEgh d÷Ahp fopkjys ukgh\ ‘;( ;ksxsΔoj ÎÆ.#’ vkEgkyk udks\ ‘;(<br />
ikƒksZ ÷Auq÷AZj#’ – Hâ rksgh vkEgkyk udks\ vkEgh ;k nks?kauk cktwyk<br />
lkÔu vkeP;k i*rhus ‘Jh’ feGoyh\ vkEgh lxGs xzaƒ ipowu vkeps<br />
dkgh lksMys ukgh gs vkeps oSfæÆVÇ\ væh th eaMGh ‘eh’i.kus<br />
jkfgyh R;kauk leƒZ ‘pksj’ Eg.rkr\<br />
vR;ar vkuanÔi thou txkos vlk vki. ^;Ru djrks vkgksr\<br />
tltls gs ^;Ru ;æLoh gksrkr rlrlk gk vkiY;ke÷As vlysyk pksj<br />
fu?wu tkrks\ eh dks.h ukgh\ ijekRekp ,d vkgs\ rks ;a(h eh ;a(\<br />
rks lkxj eh rjax ;k r„gspk cks÷A vkiY;kyk gGwgGw gksr tkrks\ T;kauk<br />
gk cks÷A gksr ulsy R;kauk leƒZ rGeGwu lkaxrkr %<br />
;sd eq“; ijesΔo: ‰ nqljh ^Îfr txnkdk: ‰<br />
frljk vki. dßpk pks: ‰ vkf.yk e÷AÍ ‰‰ nk\ 4–9–11<br />
eq“; rks ijekRek vkgs\ rks ,desokf}rh; vkgs\ i. rqEgkyk tj gs<br />
dGr ulsy vkf. txrΩ fnlr vlsy rj nqljh iapegkHwrkRed ^Îrh<br />
vkgs\ rh nsgkldV txrkpk vkdkj ÷Akj. dÔu vkgs\ vkrk T;kyk<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
51
fhfhfhfhfhf<br />
rw ‘eh’ Eg.rksl rks frljk pksj vkgs\ ‘,slÍ gÍ fl*fp vlrka’ %<br />
lxGÇk ækL(kauh gs fl* dÔu Bsoysys vkgs\ ‘ukfƒyh ykxs nsgvgark’<br />
ex nsg vgark jkfgyh dksBs= fopkj dÔu igk\ ikp rÂos ,d( vkyh<br />
vkf. nsg fuekZ. >kY;klkj[k fnlyk\ rÂos cktwyk dkk rwafp lkojh ‰‰2‰‰<br />
dBh. R;kojh dBh. >kyÍ ‰ vkrk u fnls mjh ‰‰3‰‰<br />
dksBs tkoÍ dk; djkoÍ ‰ vkjafHyh cksgjh ‰‰4‰‰<br />
nkl Eg.s vkEgh ÅyÍ ikoyks ‰ n;slh ukgh ljh ‰‰5‰‰<br />
fhfhfhfhfhf<br />
fhfhfhfhfhfhfhfhfhfh<br />
52 leƒZÎispÓ opuÍ
4\ vtik–fuÔi.<br />
[Lokeh ek/oukƒ ;kaps lgdkjuxj iq.s ;sƒhy ^opu]<br />
vkt eksBk vkuankpk] HkX;kpk fnol vkgs\ lk÷AdkaP;k<br />
esGkO;kr clrk mBrkuk eksBk vkuan okVrks\ dkj. lk÷Ad JksR;kaleksj<br />
cksy.s] fopkjkaps ns.s ?s.s gs œâ v÷;kRekpsp gks˜ ædrs] vkf. R;k<br />
v÷;kReke÷;sp lkjs lq[] lkjs lek÷Aku] vkuan varHwZr vkgs\<br />
nklcks÷AkrY;k næd lrjk] lekl ikap ;k vtikfuÔi.<br />
leklkoj dkgh cksykos væh loZ eaMGÓph bPNk vkgs Eg.wu gk lekl<br />
?sryk\ 17@5 gk vfræ; egÂokpk lekl vkgs\ lksÒga cks÷Akpk]<br />
lksÒga lk÷Auspk gk lekl vkgs\ ukƒ la^nk;kr th lk÷Auk pkyr<br />
vkysyh vkgs rh fuxqZ. mikluk vkgs gs ^ƒe y”kr ?srys ikfgts\<br />
lksÒga lk÷Auk gh fuxqZ. mikluk vkgs\ fuxqZ.p lxq. >kysys vkgs\<br />
fuxqZ. vkRerÂo dkgh vkdkj ?s˜u lxq. gksrs] tls rs n®k(s;]<br />
vkfnukƒ] Jhjkepaê] xksikGÎÆ.] fujfujkGs lar ;kaP;k vkdkjkus<br />
lxq. >kys\ oklp tlk œwy Ogkok] xksMhp tæh lk[j Ogkoh] ræh<br />
ewG LoÔikph xksMh ikfgts vlsy rj ;k egkiq:"kauk æj. xsY;kus<br />
rh feGrs\ uqlrh xksMh EgVys dh vkiY;kyk dkgh dGr ukgh\ i.<br />
Jh[aM EgVys dh dGrs\ ‘xksMh dGk;k dkj.s ‰ xwG ykxs ns.s’ xqGkpk<br />
[Mk fnyk dh xksMh dGrs\ rls n®k(s;kauk] vkfnukƒkauk æj. xsys<br />
dh fuxqZ. dGrs\<br />
lxq.kpsfu vk÷AkjÍ ‰ fuxqZ. ikfots fu÷AkZjs ‰<br />
lkjklkj fopkjÍ ‰ larlaxs ‰‰ nk\ 6–6–55<br />
;kp iaƒkph vkeph lk÷Auk vkgs\ lksÒga gh fuxqZ. lk÷Auk vkgs\<br />
R;kykp ‘vga xzgksikluk’ Eg.rkr\ Eg.ts iw.Z v}Srkpk gk cks÷A vkgs<br />
vkf. gh lk÷Aukgh ræhp vkgs\ lksÒga gk cks÷A vkgs\ lksÒga gh lk÷Auk<br />
vkgs\ ;sƒs lk÷Auk vkf. lk÷; nksUgh ,dp vkgs\ oLrqr# lxq.kph<br />
mikluk vkf. fuxqZ.kph lk÷Auk ghns[hy ,dp vkgsr\ jke jke<br />
Eg.rk jkefp gksbts %<br />
jkeukeh jaxs eu ‰ dSph Hwd dSph rgku ‰‰<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
53
dSpk jkgs nsgHko ‰ uqjs fnákyklh Bko ‰‰<br />
dSph vk÷Ah Åph O;k÷Ah ‰ vo?h laiyh mik÷Ah ‰‰<br />
fuR; fuokar fuHZ; ‰ Lokeh >kyk jkee; ‰‰<br />
% Lokeh LoÔikuan<br />
Eg.ts jkeuke ?sr ?sr Lokeh LoÔikuan jkeÔip >kys\ xkÍnoysdj<br />
egkjkt jkeÔip >kys\ lxq. mikluk djk« fuxqZ. mikluk djk\<br />
nksUghps lk÷; ,dp vkgs\ lxq.kiklwu lqjokr dÔu fuxqZ.<br />
mikluse÷;s tk;ps vkgs vkf. rks lfÁnkuan ^Hwp eh vkgs vlk cks÷A<br />
dÔu ¿;k;pk vkgs\<br />
dks.rhgh lk÷Auk djk;ph rj ^ƒe ,dkUrkr clk;yk ikfgts<br />
vkf. ekSu ÷Ajk;yk ikfgts\ v[aM yksdkUrkr jkfgys rj lk÷Auk gks.kj<br />
ukgh\ ÅoG ^opus ,sdwu vƒok ^opus dÔu Hkx.kj ukgh\<br />
uk;ekRek ^opusu y˙;# u es÷A;k u cgquk Jqrsu ‰<br />
;esoS" o`.qrs rsu y˙;LrL;S" vkRek foo`.qrs ruqa Loke ‰‰<br />
tuh lkaxrk ,sdrk tUe xsyk ‰ ijh oknosokn rSlkfp Bsyk ‰<br />
mBs laæ;ks okn gk naH÷Akjh ‰ rqVs okn laokn rks ghrdkjh ‰‰<br />
dks.rhgh lk÷Auk ,dkUrkr clwup djk;ph\ vki. c?k % dks.rsgh<br />
lar fnolkps ifgys pkj ikp rkl vkiys vkiY;ktoGp vlrkr\ ‘nso<br />
ek>k] eh nsokpk’ ,„goh rks larp ukgh\ rks lkj[kp tj fœjr jkfgyk<br />
rj lk÷Auk dæh gks.kj= fxjukj ioZrkoj n®k(s;kps Lƒku tj ikfgys<br />
rj y”kr ;s∫y dh ,okyh dh y”kr ;srs] ,dkUrkr clY;k[sjht lk÷Auk æD; ukgh\ i.<br />
,dkUrkr clwu djk;ps dk; gk ^Δu iMrks\ leƒZ lkaxrkr π,dkUr<br />
vkf. ekSu nksUgh vko';d vkgs\∏ 17@5 e÷;s rs Eg.rkr %<br />
,dohl lglz lklÍ tik ‰ usewu xsyh rs vtik ‰<br />
fopkj ikgkrka lksik ‰ ldG dkagÓ ‰‰ nk\ 17–5–1<br />
;sdkarh ekSU; ÷AÔu cSls ‰ lko÷A ikgrka dSlÍ Hkls ‰<br />
lksga lksga ,sls ‰ æCn gksrh ‰‰ nk\ 17–5–7<br />
54 leƒZÎispÓ opuÍ
,dkUrkr Eg.ts vki. ,dVsp ikfgts\ nqljk lk÷Ad toG vlrk<br />
dkek u;s\ vkiyh lk÷Auk >kyh dh ex brj lk÷Adkacjkscj ƒksMs<br />
fœjk;yk gjdr ukgh\ i. ,dkUrkr lk÷Auk ulrkuk yksdkUr dÔ<br />
u;s\ eq“; ,dkUr ex yksdkUr\<br />
dkagÓ xYcyk dkgh fuoG ‰ ,slk dafBr tkok dkG ‰<br />
ts.Ídfjrka foJkarh osG ‰ vki.klh œkos ‰‰ nk\ 19–9–29<br />
,dkUrkr dk; djk;ps= vareqZ[ gks˜u vkiyk Δokl dlk pkyyk<br />
vkgs rs c?k;ps\ Δokl gGwgGw deh djk;yk ikfgtsr\ lar ΔoklkoÔu<br />
vksG[ys tkrkr\ larkapk Δokl tksjkus HjkHj pkyr ukgh\ vkiys<br />
Δokl lk÷Akj.i.s fefuVkyk 15 rs 18 ,o
vgekRek gÍ d÷AÓfp ‰ foljkÍ u;s ‰‰ nk\ 5–10–38<br />
T;kph cqf* gks;s ,slh ‰ osn of.Zrh r;klh ‰<br />
æksf÷Arka ukuk ækL(kalh ‰ u iMs BkbÛ ‰‰ nk\ 8–8–29<br />
,sΔo;Z ,sls rÂorka ‰ ck.s nsgcqf* lksfMrka ‰<br />
nsg eh ,sls Hkforka ‰ v÷Aksxrh ‰‰ nk\ 8–8–30<br />
rks l# Eg.ts foΔoO;kid ^Hq vkf. vga Eg.ts ;k nsgke÷;s nsgkps<br />
vf÷AÆBku vlysyk tho] nksUgh ,dp vkgsr % tlk lkxj vkf.<br />
rjax\<br />
,dkUrkr ekSu ÷AÔu clrkuk MksGs feVysys vlkosr vkf.<br />
ækari.s vkiY;k vkre÷;s tks Δokl pkyw vkgs frdMs y” vlkos\<br />
÷Afjrka lks lkafMrka ga ‰ v[aM pkys lksga lksga ‰<br />
,slh gs vtik ldGklh ‰ ijarq dGs tk.R;klh ‰<br />
lgt lkaMwu lk;klÓ ‰ iMkÍp u;s ‰‰ nk\ 17–5–13<br />
,dkUrkr ekSu ÷AÔu clY;koj ckgsjps lxGs æCn can\ ckgsjpk<br />
dlykgh vkokt vkiY;k vuqla÷Akukr ukgh\ vkrk vkiys ,dp<br />
vuqla÷Aku ykxysys vkgs\ vkrk Δoklkcjkscj pkyysyk rks vR;ar lw{e<br />
lksÒga ÷ouh ,sdk;pk vkgs\ ,dkarkr ækar clY;koj vlk Hkl gksrks<br />
dh R;k thokps lksÒga lksÒga vls v[aM pkywp vkgs\ vkrhy lw{e<br />
lksÒga ÷ouh lkj[k pkyw vlrks\ iq
vaxBÇkoj mHs jkgwu fdrh riΔp;kZ Åyh rh R;kaph R;kaukp Bk˜dø<br />
vkiY;kyk R;k ekukus R;kauh ekxZ lksik dÔu Bsoyk vkgs\<br />
ekxZ nk˜uh xsys ‰ n;kfu÷Ah lar rs ‰‰<br />
rs.sfp iaƒs pkyks tkrk ‰ u iMs xqark dksBs dkagÓ ‰‰<br />
eksMksfu;k ukuk erÍ ‰ nsrh fl*kars lkSjlq ‰‰<br />
fuGk Eg.s ,sls lar ‰ Îikoar xq.Ïl÷Aw ‰‰<br />
rsOgk larkauh ekxZ nk[oyk\ R;k iwohZP;k )f"equÓuh tks dks.h lk÷Ad<br />
ftˆhus lk÷Auk dj.kj vlsy R;kP;klkBh ekxZ lksik dÔu Bsoyk vkgs\<br />
R;k ekxkZoÔu ljG uqlrs pkyk;ps vkgs\ R;klkBh ^ƒe ,dkUr] ex<br />
ekSu vkf. ÷;ku\ ÷Akor iGr gh lk÷Auk gks.kj ukgh\ ‘vklhu#<br />
lEHokrΩ’ vls cz©lw(p vkgs\ lk÷Auk clwup laHors\ cz©lw(kais”k<br />
vk.[h ^ek. dk;= mifu"nkapk fo"; dÔup ikapæs iapkoUu<br />
cz©lw(s O;klkauh fyfgyh\ clwup mikluk laHors\ ^ƒe nksu rhu<br />
rklkaph cSBd ikfgts\ R;k[sjht ‘lnk ;srk tkrk mBr clrk’ lk÷Auk<br />
gks.kj ukgh\ ÷;kukph cSBd ^ƒe\ ex ts lw{e æCn vkgsr ‘rs æCn<br />
lkaMwu cSlyk’ nsg LoLƒ vkgs] cqf* LoLƒ vkgs] ex eugh LoLƒ<br />
gks˜u tkrs\ ‘LofLeuΩ fLƒr#’ vls R;kyk Eg.rkr\ vki. gs lxGs<br />
uhV y”kr ?srys ikfgts\ nklcks÷Akrhy gk vR;ar egÂokpk lekl<br />
vki. fopkjklkBh ?sryk vkgs\ vki. LoLƒ clysyks vkgksr\ nsg<br />
LoLƒ vkgs] cq*hgh LoLƒ vkgs\ i. eu LoLƒ ukgh\ eu vR;ar papy<br />
vlwu R;kps pkapY; lgtklgth tk.kjs ukgh\ eukps pkapY;<br />
jtksxq.keqGs vkgs\ eu ‘gs jtksxq.kP;k [kanh ‰ rjGr vls’ vls EgVys<br />
vkgs\ eukyk iSlk] xkMh] caxyk lkj[s dkghrjh ikfgts vkgs gk<br />
jtksxq. tk.kj dlk= lÂoxq.kus jtksxq.kyk Nsn tkrks\ lk÷As jkg.s]<br />
lk÷As cksy.s] lk÷As fopkj] lk÷As vUu] larkaph laxrh] jkeuke] ÷;ku<br />
;k lÂoxq.kauh reksxq. fu?wu tkrks\ ex eukps pkapY;gh tkrs vkf.<br />
ex rks LoLƒ gksrks\ ukghrj ÷;kuklkBh MksGs feVys js feVys dh fopkj<br />
lqÔ\ Eg.wu ÷;kukph osG Bjysyh ikfgts\ R;kosGh dks.kphgh HsV<br />
¿;k;ph ukgh\ vxnh iar^÷Aku vkys rjh ukgh\<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
57
xq:nso jkuMs ;kaph ,d xksÆV lkaxrkr\ rs ÷;kukyk clys<br />
vlrkuk R;kosGps jkÆV_k÷;” MkW\ jk÷AkÎÆ.uΩ R;kauk HsV≥;klkBh<br />
vpkud vkys\ dnkfprΩ vk÷Ah osG Bjysyh vlsygh\ i. ÷;kukph<br />
ÅOgk dks.kyk ygj ;s∫y rs lkaxrk ;sr ukgh\ rh vkrwu ;s.kjh LœwrhZ<br />
vkgs\ vkrwu ;s.kjs fuea(. vkgs\ rs ÅOgk ;s∫y rs lkaxrk ;sr ukgh\<br />
ex R;kosGh fdrh oktys] Hkstukph osG >kyh vls dkgh ulrs\<br />
R;k^ek.s jk÷AkÎÆ.uΩ HsVk;yk ;k;ps gs xq:nsokauk ekfgrh gksrs\ i.<br />
R;kauk ÷;kukph LœwrhZ vkyh vkf. rs nkj ykowu clys\ rs clys<br />
rso
vkgkjkus – ik.hiqjh] HsG oxSjs – jtksxq. fnolÍfnol cfyÆB gksr<br />
tkrks\ eukps pkapY; okkyk dh ækari.kus ekSu<br />
÷AÔu LoLƒ clrk ;srs\ nsg LoLƒ] cqf* LoLƒ] eu LoLƒ\ ex –<br />
fp®fp gkjiys vo?s ‰ pSrU;fp >kys gks ‰<br />
ns[rk ns[rk vo?s ‰ foΔo ekoGys ‰<br />
ikgrk ikgrk vo?s ‰ loZLo Bdys ‰<br />
eu jkeh jaxys vo?s ‰ eufp jke >kys ‰<br />
lckÌ v˙;arjh vo?Í ‰ jkeÔi dkÍnys ‰‰<br />
vls gks˜u tkrs\ R;klkBh %<br />
rw eu gÍ ehfp djh ‰ ekf>;k HtuÓ ^se ÷AjÓ ‰<br />
loZ( ueLdkjh ‰ et ,dkrÍ ‰‰ Kk\ 9–517<br />
lxGÇk fBdk.h ,dp ijekRek vkgs vlk cks÷A >kyk dh fp®<br />
pSrU;Ôi gksrs\ T;k eukpk O;ki vlrks rs eup LoÔike÷;s fueXu<br />
gks˜u tkrs\ R;k eukyk rks Nanp ykxrks\ LoÔikP;k fBdk.h foJkarh<br />
vkgs\ brj fBdk.h foJkarh ukgh gs eukyk ,dnk dGys dh rs<br />
LoÔike÷;sp Mwc ns˜u jkgrs væh gh ÷;kukph fLƒrh vkgs\<br />
rs æCn lkaMwu cSlyk % LoLƒ >kyk\ mifu"ns Eg.rkr %<br />
;nk iapplepkofrÆBUrs Kkukfu eulk lg ‰<br />
cqf*Δp u fopsÆVfr rkekgq# ijeka xfreΩ ‰<br />
iap KkuÍfê;s] desÛfê;s tsOgk euklfgr LoLƒ clrkr] cqf* dlyhgh<br />
psÆVk Eg.ts gkypky u djrk LoLƒ jkgrs R;kyk ‘ijexrh’ Eg.rkr\<br />
rsOgk eu fLƒj dj≥;klkBh jtksxq. rkC;kr vk.k;yk ikfgts\<br />
eu fLƒj gksrs ;kpkp vƒZ rs LoÔike÷;s Mwc ns˜u jkgrs\ ,„goh eu<br />
fLƒj gks.sp æD; ukgh\ eu fLƒj gks≥;klkBh rs pSrU;Ôip Ogk;yk<br />
ikfgts\ ckdh dækus eu LoPN dj.kj= ,[k|k m®e lkc.kuh<br />
dksGlk ÷Aqryk rj rks dk; LoPN gks∫y= R;kyk ,dp ekxZ vkgs\ T;k<br />
fu[k„;krwu rks vkyk rsƒsp R;kyk Vkdk;pk Eg.ts rks ykyHMd gksrks\<br />
R;kpk dkGsi.k tkrks\ rls eu tj æq*] fueZy djk;ps vlsy R;krhy<br />
dke] ∂ks÷A] eRlj] naH bR;kfn fodkj tj dk
j rs eu LoÔike÷;sp yhu djk;yk ikfgts\ rqdksck Eg.rkr rls<br />
Ogk;yk ikfgts\<br />
dke ukgh dke ukgh ‰ >kykÍ ikgÓ fjdkek ‰‰1‰‰<br />
œkoY;k R;k dÔa psÆVk ‰ fuΔpG êÆVk cSlksfu ‰‰2‰‰<br />
ulR;k NanÍ ulR;k NanÍ ‰ tx fouksns foOgGrls ‰‰3‰‰<br />
,dk,dÓ ,dk,dÓ ‰ rqdk yksdÓ fujkGk ‰‰4‰‰<br />
vls tj >kys rj rks euqÆ; dks.kojgh jkxkor ukgh] dke ∂ks÷A<br />
Vkdwu nsrks\ tj d÷Ah jkxok;psp >kys rj vk∫ tæh eqykoj jkxkors<br />
rlk R;kpk jkx vlrks\<br />
ijh vfgrÓ dksiksfu lksi ‰ ykyuÓ e˜ tSlÍ iqÆi ‰<br />
fr;s ekrspÍ LoÔi ‰ tSls dka gks; ‰‰ Kk\ 16–123<br />
vk∫ eqykP;k dY;k.klkBh R;kP;koj jkxkors] rls rs brjkaP;k<br />
dY;k.klkBh R;kaP;koj jkxkorkr\ ukgh rj jkxorp ukghr\ ækar<br />
jkgrkr\ eh Lokeh LoÔikuankauk d÷Ah jkxkoysys cf?rys ukgh\ R;kaP;k<br />
eukfo:* dk; ƒksMÇk xksÆVh gksr vlrhy dk= Ïdcgquk larkaps vkf.<br />
brj yksdkaps usgehp fculysys vlrs\ lar T;k ikrGhoj vlrkr R;k<br />
ikrGhph % R;kaP;k eukph] cq*hph dYiuk lkekU; yksdkauk dnkfigh<br />
;s.kj ukgh\ yksd vkiY;k œwVi±hus larkauk ekstk;yk tkrkr vkf.<br />
rh œwVi±h vR;ar rksdMh vlrs\ larkauk vkiijHko ukgh] yksH ukgh\<br />
R;kauk dke ulrks] i. ^se vlrs\ ex R;k ^sekus rs dkgh xksÆVh<br />
djk;yk xsyks dh yksdkauk okVrs rsgh vkiY;klkj[sp ,d vkgsr\<br />
rsOgk nsg LoLƒ >kyk] eu LoLƒ >kys] jtksxq. xsyk] cqf* ækar<br />
vkgs] Hyrs fuΔp; djhr ukgh] ex %<br />
rs æCn lkaMwu cSlyk ‰ rks ekSuh Eg.kok Hyk ‰<br />
væk r„gsus tj dks.h lk÷Ad clyk rj R;koj Kkuksckaph ,d lqanj<br />
vksoh vkgs\<br />
æjhj okpk ekul ‰ fi;kyh ÎrfuΔp;kpk dksæ ‰<br />
,d ehokpwafu okl ‰ u ikgrh vku ‰‰ Kk\ 13–604<br />
^ƒe æjhj] eu] okpk ;kauk vkojk;ps vkgs vkf. ex ÷;kukyk<br />
60 leƒZÎispÓ opuÍ
clk;ps vkgs\ æjhj dkghgh djrs vkgs] eu dqBsgh HVdrs vkgs] ok.h<br />
dkghgh cksyrs vkgs] vls tj >kys rj fpnkdkæ Eg.tsp ewf÷uZ<br />
vkdkæ] ≤n;kdkæ ;ke÷;s rs eu ^k.klfgr fLƒj gks.s] yhu gks.s<br />
æD; ukgh\ Eg.wu gs loZ lkaHkGkos ykxrs\<br />
gk ‘vtikti’ lgt vlY;keqGs eqˆke R;kpk ti djkok ykxr<br />
ukgh\ xksj”ukƒkaiklwu loZ larkauh gkp ti lkafxryk\ eÏPNêukƒkadMwu<br />
xksj”ukƒkauk minsæ >kyk R;kr rs Eg.kys] πeh rqyk ekxZ lkafxryk\<br />
rƒkfi iq
5\ nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />
nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰ nk\ 8–8–28<br />
[Lokeh ek/oukƒ ;kaps ckjkerh ;sƒhy ^opu]<br />
JhleƒkÛpk nklcks÷Aklkj[k gk ifo( xzaƒ vkf. vki. Hkfod<br />
lk÷Ad Jksrs vlk gk nqyZH laxe vkt ;sƒs vkgs\ oâk uqlrk mi;ksxh<br />
ukgh\ R;kyk Jksrk ikfgts\ Jksrk Hkfod] Kkuh vlyk rjh mi;ksxh<br />
ukgh\ R;kyk oâkgh rlkp ikfgts\ Jksrk oâk nksUgh pkaxys feGkys<br />
rj v÷;kRekpk iwj ;k xzaƒke÷;s vkgs\<br />
nklcks÷A] KkusΔojh] ukƒ Hkxor] rqdksckaph xkƒk gs<br />
egkjkÆV_krhy pkj osnp vkgsr\ osn dG.s dBh.\ dkj. osnkaph tquh<br />
laLÎr Hk"k vkgs\ rh lokÛuk dG.s lqxe] lqyH ukgh\ R;keqGs R;kr<br />
vkiyk ^osæ gks˜ ædr ukgh\ Eg.wu larkauh eksBÇk ÎikGwi.kus gs<br />
pkj xzaƒ fygwu Bsoysys vkgsr\ ,sfgd thou vkf. ijekƒZ ;kaph lkaxM<br />
?ky.kjk nklcks÷Aklkj[k mRÎÆV xzaƒ nqljk ukgh\ lk÷Adkauk useÅ<br />
vpwd ekxZnæZu dj.kjk gk xzaƒ vkgs\ ;sƒs lxGÇk dYiuk lqLiÆV<br />
dÔu lk÷;k æCnkr ekaMysY;k vkgsr\ lar dks.kyk Eg.kos=<br />
tks tk.sy Hxoar ‰ r;k ukao cksfyts lar ‰<br />
tks ækΔor vkf. vækΔor ‰ fuokMk djh ‰‰ nk\ 6–1–16<br />
vkrk ;k[sjht nqljh larkaph y”.s lkaxk;yk udks\ lar Eg.ts dk;<br />
;kfo";h dks.kP;k eukr Hze] æadk vlsy rj ;k vksohps Lej. Åys<br />
rjh y”kr ;s∫y dh gk lar vkgs] gk lar ukgh\ vkiY;k cq*hus<br />
larkaph ikj[ gksr ukgh\ larp larkaph ikj[ dÔ ædrkr\ rsOgk ƒksj<br />
ƒksj lar eaMGÓuh larkafo";h dk; EgVys rs cf?rys Eg.ts lar dks.<br />
vkf. brj eaMGh dks. gs y”kr ;srs\ ækΔor dk; vækΔor dk;]<br />
lrΩ dk; vlrΩ dk;] ”.Haxqj dk;] fpjdky fVd.kjs dk; ;kpk<br />
fuokMk fufΔpri.s tks djrks rks lar\<br />
pGsuk
T;kps varjÓ Kku tkxs ‰ rksfp lk÷Aq ‰‰ nk\ 6–1–18<br />
yksdkae÷;s vlyks dh vki. lgtp lalkjkP;k xksÆVh cksyk;yk ykxrks\<br />
lar rks tks tuke÷;s jkgrks] R;kaP;klkj[kp fnlrks\ rƒkfi rks væk<br />
xksÆVh djr ukgh\ jkeÎÆ. ijegal Eg.r] πek˘;k lk÷AdkoLƒse÷;s<br />
dks.h lalkjkP;k xksÆVh dÔ ykxyk dh ek˘;k MksD;kr dkBh<br />
ekjY;klkj[s okVr vls\∏ lalkjkP;k R;kp R;kp xksÆVh cksywu yksdkauk<br />
daVkGk dlk ;sr ukgh= Eg.ts lar lalkjkr vlrkr] i. lalkjkP;k<br />
xksÆVhr jer ukghr vls fnlrs\ leƒkÛuh LiÆV æCnkr larkaph y”.s<br />
fnyh vkgsr\ KkusΔoj egkjktkauhgh larkaph y”.s fnyh vkgsr\ i.<br />
R;kaph Hk"k dG.s vo?M\<br />
pyka dYirÔaps vkjo ‰ psruk Ïprke.Óps xkao ‰<br />
cksyrs ts v.Zo ‰ ih;w"kps ‰‰ Kk\ 18–1798<br />
gs lxGs larkapsp o.Zu vkgs\ i. %<br />
tks tk.sy Hxoar ‰ r;k ukao cksfyts lar ‰<br />
;k lk÷;k Hk"sr vkiY;kyk lar dGrkr\ nklcks÷A gk xzaƒ lk÷Adkauk<br />
vR;ar toGpk vkgs\ c* dks. rs useÅ lkafxrys vkgs\<br />
gkrh êO;kph tiekG ‰ dkark÷;ku loZdkG ‰<br />
lRlaxkpk nqÆdkG ‰ ;k ukao c* ‰‰ nk\ 5–7–39<br />
;k y”.kr vki. cjkscj lkiMrks\<br />
voxq.kpk dÔfu R;kx ‰ ts.Í ÷Afjyk larlax ‰<br />
r;kfl cksfyts ex ‰ lk÷Ad ,slk ‰‰ nk\ 5–9–2<br />
tks larkafl æj. xsyk ‰ lartuÓ vkΔokflyk ‰<br />
ex rks lk÷Ad cksfyyk ‰ xzaƒkarjÓ ‰‰ nk\ 5–9–3<br />
minsfæyÍ vkReKku ‰ rqVyÍ lalkjca÷Au ‰<br />
úkY;kfæok; rks lk÷Ad gks˜p ædr ukgh\<br />
leƒkÛP;k nklcks÷AkoÔu gs dGrs\ Eg.wu gk xzaƒ iqUgkiqUgk okpkok]<br />
R;kpk v˙;kl djkok\ R;kr ts lkafxrys vkgs rs var#dj.kr<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
63
eqjo≥;klkBh iqUgkiqUgk R;kph vko`f® djkoh\ vls xzaƒ ,dnkp ,sdwu]<br />
okpwu Hkxr ukgh\ dkgh eaMGh Eg.rkr dh vkEgh nklcks÷A] KkusΔojh<br />
,dnk okpwu Vkdyh\ i. gs xzaƒ uqlrs okpwu Vkd≥;klkj[s ukghr\<br />
rs okpk;ps] R;kps Ïpru djk;ps vkf. R;ke÷;s lkafxrys rls gks≥;kpk<br />
vki. ^;Ru djk;pk\ gh vrh vo?M xksÆV vkgs\ ,„goh<br />
‘vko`f®jlÎnqinsækrΩ’ vls cz©lw(kauh dækyk lkafxrys vlrsø<br />
mifu"nkr )f"equÓuh] HxonΩxhrsr Hxoarkauh] KkusΔojhr Kkunsokauh]<br />
nklcks÷Akr leƒkÛuh] xkƒsr rqdksckauh] Hkxorkr ukƒkauh lkafxrys<br />
R;kP;k iqUgkiqUgk vko`Â;k djkO;kr\<br />
lsfoyÍp lsokoÍ vUu ‰ ?sryÍfp ¿;koÍ thou ‰<br />
rSlÍ Jo.euu ‰ ÅyÍfp djkoÍ ‰‰ nk\ 7–8–47<br />
rsp rsp dk; ,sdk;ps vls Eg..s cjkscj ukgh\ vki. ijesΔojLoÔi<br />
>kY;koj ex ukgh ,sdys rj ,d osG pkysy\ i. 1968 e÷;s eh<br />
^ƒe ikaolyk xsyks rsOgk iw\ Lokeh LoÔikuan ^opu ,sdk;yk clys<br />
gksrs\ KkusΔoj egkjkt KkusΔojh lkaxr gksrs] rsOgk fuo`f®ukƒ ,sdk;yk<br />
clr gksrs\ Eg.ts fuo`f®ukƒkaukns[hy iqUgkiqUgk ,sdkosls okVr gksrs\<br />
rsOgk gs xzaƒ okpwu Vkdys] ,sdwu lksMys vls Eg..s cjkscj ukgh\<br />
lalkjkyk tls vki. iás ÷AÔu Bsorks rls ijekƒkZyk vki. ÷Ajr<br />
ukgh\ ‘c?w ;k] teys rj dÔ’ vls EgVys rj vki. vkReÔi gks˜<br />
ædr ukgh\ larkauk vkiY;kdMwu vls vfH^sr vkgs dh vki. æq*<br />
ijekƒhZ Ogkos\<br />
nsg ijekƒhÛ ykfoyÍ ‰ rjhp ;kpÍ lkƒZd tkyÍ ‰<br />
ukgÓ rjh gs osƒZfp xsyÍ ‰ ukuk vk?krÍ e`R;iaƒÍ ‰‰ nk\ 1–10–61<br />
nsg ijekƒkZyk ykoyk rj R;kps lkƒZd >kys\ ukghrj nsg gs dkGkps<br />
H{; vkgs\ rks ÅOgkrjh tk.kjp vkgs\<br />
nsg tk∫y tk∫y ‰ ;klh dkG ck [k∫y ‰<br />
dka js uqetlh nxMk ‰ dßps g®h ?ksMs okMk ‰‰<br />
larkauh vkiY;kyk ‘nxM’ EgVys\ brÅ dk vki. nxM vkgksrø th<br />
eaMGh lk÷Auk djrkr] lnΩxzaƒkaps Jo. djrkr] iqUgkiqUgk R;kph<br />
64 leƒZÎispÓ opuÍ
vko`f® djrkr rh rnkdkj gks≥;kpk ^;Ru djrkr\ ‘Ïprus Ïprus<br />
rêwirk’ Ïpru djr rks tho ijekRE;kæh ,dÔip gks˜u tkrks« vkf.<br />
Lo;eso leƒZ] ukƒ] rqdksckp gksrks\ vlk gk nklcks÷A xzaƒ vkgs\<br />
ohl næd nklcks÷A ‰ Jo.}kjÍ ?srka æks÷A ‰<br />
euudR;kZl foæn ‰ ijekƒZ gksrks ‰‰ nk\ 20–10–31<br />
ohl næd nksuhlÍ lekl ‰ lk÷AdÍ ikgkoÍ lkodkæ ‰<br />
foojrka foæs"kfoæs" ‰ dGkÍ ykxs ‰‰ nk\ 20–10–32<br />
nklcks÷A xzaƒkps Jo. ÅY;kus dk; gksrs R;kps o.Zu djrkuk leƒZ<br />
Eg.rkr\<br />
vkrka Jo. Åfy;kpÍ œG ‰ f∂;k ikyVs rRdkG ‰<br />
rqVs laæ;kpÍ ewG ‰ ;sdljka ‰‰ nk\ 1–1–28<br />
ekxZ lkaiMs lqxe ‰ u yxs lk÷Au nqxZe ‰<br />
lk;ksT;eqâhpÍ oeZ ‰ BkbÛ iMs ‰‰ nk\ 1–1–29<br />
ukls vKku nq#[ Hzkarh ‰ æh?zfp ;sƒÍ Kku^kIrh ‰<br />
,slh vkgs œGJqrh ‰ ∫;s xzaƒÓ ‰‰ nk\ 1–1–30<br />
vlk gk xzaƒ vkgs\ leƒkÛps ;k egkjkÆV_koj egku midkj vkgsr\<br />
ijekƒZ vkf. O;ogkj ;kph R;kauh lqanj lkaxM ?kywu fnyh vkgs\<br />
Kkuksck Eg.rkr %<br />
t;ka ,sfgd ÷AM ukgÓ ‰ r;kpÍ ij( iqllh dk∫ ‰<br />
,sfgd lalkjns[hy T;kyk ÷AM djrk ;sr ukgh vlk tks voy”.h<br />
euqÆ; vkgs] rks tj ijekƒkZP;k eksBÇk xksÆVh uqlR;k rkÍMkus cksyw<br />
ykxyk rj dk; mi;ksx vkgsø KkusΔoj egkjktkauh gs iqUgkiqUgk LiÆV<br />
Åys vkgs\<br />
nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rw ijcz© ikgs ‰<br />
nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰<br />
nklcks÷AkP;k vkBO;k nædkrhy vkBO;k leklkrhy gh vksoh vkgs\<br />
vfræ; egÂokph vksoh vkgs\ vkBok næd gk Kkunæd vkgs\<br />
R;krhy vkBok lekl gk vkRenæZu fuÔi. lekl\ iw.Z Kkukpk gk<br />
lekl vkgs\ R;krhy gh v^rhe vksoh vkgs\ ;k vksohoÔu y”kr ;srs<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
65
dh leƒZ dks.R;k cks÷AkP;k ikrGhoj xsys gksrs\ ‘nsgkrhr oLrq vkgs’<br />
leƒZ ^ƒep lkaxrkr dh nsgkP;k ifydMs væh ,d oLrq vkgs\ lw{e<br />
oLrq xzg. djk;yk cqf* vfr lw{e ykxrs\ Lƒwy cq*hyk gk fo";<br />
xzg.p gksr ukgh\ lkekU; fo";kps Kkuns[hy vtcp vlrs\ ,dkyk<br />
fopkjys] πikaMo fdrh=∏ R;kus lkafxrys] πcktsP;k [qjkbrÅ rhu<br />
vkf. cksVs nk[oyh nksu\ Eg.ts dkghp ekfgrh ukgh\ Lƒwy úÆVhyk<br />
ts fnlrs R;kfo";h ns[hy vki. fdrh xkÍ÷AG djrks gs y”kr ;srs\<br />
lk÷Ak lalkj djk;pk] i. rksns[hy ukuk ^dkjps xkÍ÷AG ÅY;k[sjht<br />
gksr ukgh« vkf. lar rj Eg.rkr dh ÅoG lalkj dj≥;klkBh gk<br />
ujtUe ukgh\ ÅoG lalkj ÅY;kus ujtUekps lkƒZd gksrs vls dks.kgh<br />
fopkjoarkus EgVysys ukgh\<br />
nsg] nsgfo";d lxGÇk xksÆVh ;k ^R;sdkyk djk;yk ikfgtsr\<br />
i. R;k djr vlrkuk R;krhy lq[nq#[s Hksxr vlrkuk ;k nsgkP;k]<br />
lq[nq#[kP;k ifydMs ijekRek ;k ukaokph ,d oLrq vkgs\ R;k<br />
ijekRE;kph vki. vksG[ dÔu ¿;k;yk ikfgts\ rks ijekRek vpy]<br />
lukru] lfÁnkuanÔi vkgs« vkf. rÂor# rksp rw vkgsl\ loZ<br />
fopkjoarkauh] lk÷Aqlarkauh ,deq[kus gsp lkafxrys vkgs dh ‘nsgkrhr<br />
oLrq vkgs’\ i. væh dkgh oLrq vlsy ;kph cgq÷Ak dks.kyk dYiukp<br />
ulrs\ yksdkauk okVrs dh gk ,d tUe laiyk dh laiys\ vkrk dlyh<br />
oLrq= i. Lƒwy nsg ;sƒsp lairks] rlk Ïyx nsg ;sƒsp lair ukgh\<br />
rlk laiyk vlrk rj cjs >kys vlrs\ i. rls gksr ukgh\<br />
vki. tUeHj ts ts dkgh Åys vlsy % gkrkus] ik;kus]<br />
MksGÇkus] ftHsus % ts ikfgys] [kàs] cksyys vlsy rs loZ lw{e<br />
bafê;kaoj] Ïyxnsgkoj ifj.ke dÔu jkgrkr vkf. ex rks tho<br />
ÎrdekZ^ek.s m÷oZ Ïdok v÷Aksxrhyk tkrks\ Eg.wu ijesΔojkyk Lejkos\<br />
ijesΔojkph mikluk djkoh\ ,okys vlrs\ ex dq.kpkgh xGk nkck] dq.kykgh yqckMk<br />
vkiyh rqacMh Hjyh Eg.ts >kys\ i. rls rs ukgh\ ^R;sdkyk<br />
ÎrdekZpk >kMk |kok ykxrks\ rks >kMk fnY;k[sjht dq.h lqV.kj<br />
66 leƒZÎispÓ opuÍ
ukgh\ ;k Lƒwy nsgkP;k ifydMs lw{e nsg vkgs] dkj. nsg] egkdkj.<br />
nsg vkgs vkf. ;k pkjgh nsgkps fujlu ÅY;kuarj vkRek ;k ukaokph<br />
oLrw vkgs\ dækoÔu vkgs= ;kKoYD;] okfYefd] lxGs vkpk;Z]<br />
Kkunso] leƒZ ;kaP;klkj[h ƒksj ƒksj eaMGh lkaxr vlrkuk vkiY;kyk<br />
æadk dækyk= pkjgh nsgkaps fujlu >kY;kuarj nsgkrhr væh ,d oLrq<br />
vkgs\ rks vkRek vkgs\ R;kykp ijekRek Eg.rkr\ i. vkiY;kyk<br />
R;kP;kæh dk; djk;ps= leƒZ Eg.rkr %<br />
nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />
R;k ijcz©kdMs rw igk\ dls igk;ps= nklcks÷A] KkusΔojh] brj ú';<br />
oLrq ikgrk ;srkr\ i.<br />
ú';rs RoXz;;k cq*;k lw{e;k lw{enfæZfH# ‰<br />
vls T;kyk mifu"nkauh EgVys R;kyk igk;ps dls=<br />
vkRekjsok êÆVO;# JksrO;ks eUrO;ks fufn÷;kflrO;# ‰<br />
R;k lfÁnkuan ijekRE;kyk igk;yk ikfgts\ R;k[sjht vkiys thou<br />
lœy gksr ukgh\ rsƒs ikspY;k[sjht vkiys thou ÷AU; gksr ukgh]<br />
vki. lfÁnkuan gksr ukgh\ vkiY;kyk vkiyk vkuan ^kIr dÔu<br />
¿;k;pk vlsy rj R;klkBh gs djk;yk ikfgts\<br />
u laúæs frÆBfr ÔieL; u p”q"k i';fr dΔpuSueΩ ‰<br />
≤nk euh"k eulkfHDy`Irks ; ,rnΩ fonqje`rkLrs HofUr ‰‰<br />
ijekRek gk MksGÇkus ikg≥;kpk] dkukus ,sd≥;kpk fo"; ukgh\ MksGs<br />
dku can dÔu vareqZ[ gks˜u tks ;kyk ikghy] ;kpk vƒZ vlk dh<br />
tks ;kP;kæh lksÒga cks÷Akus rnkdkj gks∫y rksp R;k ijekRE;kyk ikgw<br />
æÅy\ cfgeqZ[ gks˜u R;kyk ikgrk ;s.kj ukgh\ ckgsj fnlrs rh<br />
^R;sdkph ^Îfr\ dkGk–xksjk] L(h–iq:"] ek>k–rq>k gs fnlrs\ ijekRek<br />
fnlrp ukgh\ ^Îrhp fnlrs\ Hxoarkph xq.e;h ek;k fnlrs\ Hxoar<br />
fnlrp ukgh\ ijekRE;kyk ^ƒe MksGs feVwu vkr igk;yk ykxrs\<br />
R;klkBh lxGÇk bafê;kaph] eukph ckgsjph ÷Ako can dÔu vareqZ[<br />
gks˜u ækari.s rks lfÁnkuan LoÔi ijekRekp eh vkgs ;k cks÷Ake÷;s<br />
clk;yk ykxrs\ gGwgGw vkiY;k eukP;k lxGÇk o`®h yhu Ogk;yk<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
67
ykxrkr\ R;kuarj R;k ijekRE;kps næZu gksrs\<br />
^ƒe LoÔilek÷Aku ‰ ikoksfu Bsyk vtqZu ‰<br />
losfp m?Mh ykspu ‰ rao foΔoÔi ns[s ‰‰ Kk\ 11–195<br />
^ƒe LoÔikps lek÷Aku % LoÔikuan\ ex MksGs m?Mwu txkdMs<br />
igk;yk ykxY;koj R;k O;âhph ^Îfr cktwyk gksrs vkf. loZ fBdk.h<br />
,dp lfÁnkuan ?u vkRek v[aM] vœwV HÔu vkgs gs y”kr ;srs\<br />
i. tj LoÔikps lek÷Aku gks≥;kiwohZp MksGs m?Ms Bsowu ckgsj c?k;yk<br />
ykxyks rj foΔo] lalkj] ek.ls fnlk;yk ykxrhy\ ijekRek fnl.kj<br />
ukgh\ Lƒwy xksÆVh igk;yk cqf* ykxr ukgh\ i. lw{e ijekRek tj<br />
igk;pk vlsy rj R;kpk ekxZ dk;=<br />
ijkfapplep [kfu O;r`.rΩ Lo;aHw# ‰<br />
rLekrΩ ijkîΩ i';fr ukUrjkReuΩ ‰‰<br />
dfΔp*hj# ^R;xkRekueS” % ‰<br />
nko`® p”qje`rRofePNuΩ ‰‰ dBksifu"nΩ<br />
;k bafê;kaph LokHkfod ÷Ako ckgsj vlrs\ ãfprΩ dks.h ,[knk ckgsÔu<br />
úfÆV vkr oGorks\ R;k euqÆ;kyk gk fnlrks\<br />
u p”q"k x`Ìrs ukfi okpk ukU;SnsZoSLrilk deZ.k ok ‰<br />
Kku^lknsu foæq*lÂoLrrLrq ra i';rs fuÆdya ÷;k;eku# ‰‰<br />
MksGÇkus] ok.hus] bafê;kus] rikus vƒok dekZus R;k ijekRE;kyk ikgrk<br />
;sr ukgh\ ijarq KkukP;k ^lknkus fueZy o ^lUu >kysY;k eukus gk<br />
ifjiw.Z vlysyk ijekRek ikgrk ;srks\ ;k fBdk.h ikg.s gh f∂;k]<br />
eh ikg.kjk] T;kyk igk;ps rh ,d ek˘;k[sjht nqljh oLrq væh<br />
f(iqVh uÆV gksrs vkf. T;kyk igk;ps rks vkf. ikg.kjk ,dÔi<br />
gks˜u tkrkr\ væk vƒkZus ‘ú';rs’ ‘i';rs’ gs æCn vkysys vkgsr\<br />
nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />
nsgkrhr th oLrq vkgs frps vuqla÷Aku rw dj vls leƒZ lkaxrkr\<br />
?jnkj] iSlk] lalkj ;kps Ïpru iqjs\ gs loZ vlys rj vlw ns\ i.<br />
R;kps eeRo ulkos\<br />
ekƒka ^iapkpÍ oks>Í ‰ ?s˜u Eg.s ek>Í ek>Í ‰<br />
68 leƒZÎispÓ opuÍ
cqMrkafg u lksMh œqats ‰ dqGkfHekuÍ ‰‰ nk\ 3–10–6<br />
gs eh] ek>s lksM vkf. R;k nsgkrhr ijekRE;kps vuqla÷Aku dj\ dls<br />
djæhy= eh nsg ukgh] eu ukgh] cqf* ukgh\ R;k nsg eu cq*hP;k<br />
vrhr tks ijekRek vkgs R;kyk rw igk\ R;kps vuqla÷Aku Bso\<br />
bfUê;kf. ijk≥;kgqfjfUê;s˙;# ija eu# ‰<br />
eulLrq ijk cqf*;ksZ cq*s# ijrLrq l# ‰‰ H\ xhrk 3–42<br />
ijekRek tlk lfÁnkuan rlk thogh lfÁnkuan\ ijarq thokus eh nsg]<br />
eu] cqf* vkgs vls vkiY;koj vkjksfir dÔu ?srys vkgs\ oLrqr#<br />
eukP;k dks.R;kgh O;kikjkæh] cq*hP;k dks.R;kgh fuΔp;klh rÂor#<br />
ek>k dks.rkgh laca÷A ukgh\ nsgkP;k lxGÇk gkypkyh ek˘;kæh<br />
;ÏRdfprΩns[hy laca÷A u Bsork gksrkr\ eh ÅoG R;kpk lk”h] êÆVk]<br />
^dkæd vkgs\ eyk dGY;kfæok; dks.rhgh gkypky gks˜ ædr<br />
ukgh\ eh gkr Bsoyk] mpyyk eyk dGrs\ eh MksGs feVys] m?Mys eyk<br />
dGrs\ gk dG.kjk tks vkgs rks ÅoG ;k lxGÇk Kku vKkukP;k<br />
ifydMyk KfIrek( ijekRek rksp eh lfÁnkuan vkgs\ R;kps vuqla÷Aku<br />
ckgsÔu vkr tk˜u djko;kps vkgs\ fdrh osG djk;ps vls fopkÔ<br />
udk\ ftrdk osG vlsy frrdk osG djkos\ ldkG] nqikj] la÷;kdkG]<br />
,dk osGsyk ,d nksu rkl clrk vkys rj clkos\<br />
fuR; use ^kr#dkGÓ ‰ ek÷;kudkGÓ lk;adkGÓ ‰<br />
ukeLej. loZdkGÓ ‰ djhr tkoÍ ‰‰ 4–3–3<br />
lalkj fdrh o"sZ djrks= o;kph lkBh l®jh vksykaMyh rjh lalkjkrwu<br />
eu ckgsj iMr ukgh\ R;keqGs vxnh vkiY;k toG vlysyk ijekRek<br />
vkiY;kyk fnlr ukgh\ R;kps vuqla÷Aku cGsp djkos EgVys rjh rs gksr<br />
ukgh\ eh lfÁnkuan gk cks÷A gksr ukgh\<br />
ikgs ika nw÷A ifo( vkf. xksM ‰ iklh Ropsfp;k injkvkM ‰<br />
ifj rs vOgsÔfu xksfpM ‰ væq* dk; u lsforh= ‰‰ Kk\ 9–57<br />
lar vkiY;kyk nxM] xksphM dk; dk; Eg.rkr\ i. æaHjkr<br />
uO;k≥.o yksdkaph ghp ifjfLƒrh vkgs\ tks ijekƒZ djrks rks ÷AU;\<br />
tks eq[kus ‘jke jke]’ ‘ÎÆ. ÎÆ.]’ ‘foèy foèy]’ Eg.rks] ‘lksÒga<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
69
lksÒga’ djrks R;kpk vƒZ R;kyk ijesΔoj ikfgts vkgs\ i. R;kyk<br />
ijesΔojkps useÅ fBdk. ekfgrh ukgh\ rs fBdk. vkgs ≤n;\<br />
rSlk ≤n;ke÷;Í eh jkeq ‰ vlrka loZlq[kpk vkjkeq ‰<br />
dÓ Hzkarklh dkeq ‰ fo";kojh ‰‰ Kk\ 9–60<br />
rks vkrp vkgs\ ijesΔoj brdk toG vlwu nwj >kysyk vkgs\<br />
cfgjUrΔp Hwrkukepja pjeso p ‰<br />
lw{eRok®nfoKs;a nwjLƒa pkfUrÅ p rrΩ ‰‰ H\ xhrk 13–15<br />
vfo|kdfYir ukeÔio.Z foæs"kdkj vi≤r cqf*okrΩ ‰<br />
uke] Ôi] o.Z] vkdkj ;kauh vi≤r cqf* >kY;keqGs vR;ar toG<br />
vl.kjk gk vkRekjke nwj vkgs] ijdk vkgs vls okVrs\ oLrqr# R;kP;k<br />
brdk toG dks.h ukgh\ vkiyk nsggh R;kP;k toG ukgh\ vki.p<br />
rs vkgksr rÂor#ø ,dnk ‘rksp eh’ vls EgVys dh oLrqr# rls Ogk;yk<br />
ikfgts\ i. rs gksr ukgh\ Eg.wu iqUgkiqUgk ?ksdk;ps\ ‘l# vga’ eukr<br />
;srs dh rks ‘l#’ Åokys dh Ïprk\ ex MkWDVj] vkS"÷As lqÔ\<br />
i. lar lkj[s rGeGwu lkaxrkr R;k ijekƒkZP;k okVsyk vki. vtwu<br />
ykxyks ukgh] ;kph [ar ukgh\ ijekRek gh oLrw T;k Kkukus fnlrs<br />
rs [js Kku\ ckdh loZ vKku\ vkiys ijekRE;kdMs y”p ukgh\<br />
nsgkrhr oLrw vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />
nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰<br />
rw fonsgh vkgsl\ ;k nsgke÷;s oLrhdj vkgsl\ Hxoar Eg.rkr %<br />
‘eeSokaæks thoyksÅ thoHwr# lukru# ‰’<br />
ehp rks ^R;” ;k nsgke÷;s oLrhdj >kysyks vkgs\ R;kpkp vaæ\<br />
rksp rks\ tls lw;kZps ^frÏcc vkf. lw;Z ;kr dkgh œjd ukgh] rlk<br />
70 leƒZÎispÓ opuÍ
tho nsgkP;k mik÷Ahus uVysyk vkgs\ Eg.wu R;kyk vaæ Eg.kos\ oLrqr#<br />
vki. Lo;eso vkRekjke vlrkuk R;k vkRekjkekdMs ikB fœjowu<br />
tUeHj vki. tsos lxGs<br />
vk;qÆ; uÆV >kys vkgs\<br />
Jhenk|æadjkpk;Z vkiY;k piZViÑfjdkLrks(kr Eg.rkr %<br />
;kof}®ksiktZulâlΩ rkofUutifjokjks jâ# ‰<br />
iΔpk*kofr ttZjnsgs okrkZ i`PNfr dksÒfi u xsgs ‰‰<br />
tfVyks eq≥Mh yqfappleprÅæ# dk"k;kEcjcgqÎros"# ‰‰<br />
i';Uufi p u i';fr ew< mnjfufe®a cgqÎros"# ‰‰<br />
HxonΩxhrk Ïdfpn÷Ahrk xîΩxktyyodf.dk ihrk ‰<br />
lÎnfi ;L; eqjkfjlepkZ rL; ;e# Ïd dq:rs ppkZeΩ ‰‰<br />
Ht xksfoUna Ht xksfoUna Ht xksfoUna ew
lnk O;xz\ fdrhgh iSls vlksr] vkuan ukgh\ ;kps dkj. R;kr ijekƒZ<br />
felGyk ukgh\ tj uke ?sr ^iap djrk vkyk] ‘rksp eh vkgs’ vls<br />
Eg.rk vkys] ræh cqf* >kyh rjø leƒZ Eg.rkr\<br />
T;kph cqf* gks; ,slh ‰ osn of.Zrh r;klh ‰<br />
æksf÷Arka ukuk ækL(kalh ‰ u iMs BkbÛ ‰‰ nk\ 8–8–29<br />
,sΔo;Z ,slÍ rRorka ‰ ck.s nsgcqf* lksfMrka ‰<br />
nsg eh ,slÍ Hkforka ‰ v÷Aksxrh ‰‰ nk\ 8–8–30<br />
Eg.wu nsgkrhr tks vkgs rks vkRek\ R;kyk igkos\ ÅoG nsgkdMs ikgwu<br />
pky.kj ukgh\ dks.h dkGk vlsy] dks.h xksjk vlsy] dks.h map<br />
vlsy] dks.h cqVdk vlsy] gh lxGh mik÷Ah lksMwu |koh\ ,o
i. vkiY;kyk Hwrsp fnlrkr\ Hxoar fnlrp ukgh\ tj lqusyk okVsy<br />
dh vkiyh lklw gh Hxoar vkgs vkf. lklwyk okVsy dh vkiyh lwu<br />
gh Hxoar vkgs] rjø irhyk okVsy vkiyh iRuh gh HxorΩLoÔi vkgs<br />
vkf. iRuhyk okVsy vkiyk irh HxorΩLoÔi vkgs] rjø iwohZ vkiY;k<br />
Hkjrh; laLÎrhr iRuh irhyk ‘vk;Z’ Eg.r vls vkf. irh iRuhyk<br />
‘nsoh’ Eg.r vls\ vkrk mifu"ns] HxonΩxhrk] KkusΔojh] nklcks÷A ;k<br />
xzaƒkrwu tks æq* ijekƒZ lkafxryk vkgs R;kiklwu vki. P;qr >kyks<br />
vkgksr\ [wi [kyh vkyks vkgksr\<br />
‘nsgkrhr oLrq vkgs’ T;kyk rh lkiMyh] T;kus rh tk.yh] rks<br />
ækΔor lq[kpk ÷Auh >kyk\ esgsjckck Eg.r I am not this body form.<br />
I am the ancient one. ehp rks lukru iq:" vkgs\ Lokeh LoÔikuan<br />
dnkfi nsgnq#[kus nq#f[r >kys ukghr Ïdok dks.R;k lq[kph bPNk<br />
R;kauh Åyh ukgh\ rs Eg.r nsgkP;k lq[nq#[kifydMs ,d osxGs lq[<br />
vkgs] ,d vkuan vkgs\<br />
tks rs vkR;afrd lq[ tk.w ædrks] T;kps R;kyk Kku gksrs rks<br />
Lo;eso cz©p gks˜u tkrks\ ‘cz©fonΩ cz©So Hofr’\ ,okyh R;k leƒkÛpsp gs mnΩxkj vkgsr\ ‘,sΔo;Z ,sls<br />
rÂork ‰ ck.s nsgcqf* lksMrk ‰’ rqyk ,sΔo;Z ikfgts ukø ex ,sΔo;Z<br />
nsgcqf* lksMwu feGrs\ iSækps ,sΔo;Z ukgh\ Lƒwy xq.kapsgh ,sΔo;Z ukgh\<br />
rj Hâ tsOgk Hxoarkæh ,dÔi gks˜u tkrks rsOgk Hxoarkps lkjs<br />
,sΔo;Z R;kps gksrs\ tso
vkgs\ djk;yk lq[kog vkf. vkuanÔi vkgs\ ÷;ku djrkuk dkgh<br />
nq#[ ukgh\ myV ÷;kukus eu ækar gksrs\ ,d nhM rkl ÷;kukyk<br />
clY;kuarj eu vkuanÔi gks˜u tkrs\ vki. R;k lfÁnkuan ^Hwæh<br />
,dÔi gks˜u tkrks\ lxGs tx folÔu tkrks\<br />
lR; Kkukuar xxukps ^ko.Z ‰ ukgÓ Ôi o.Z xq. tsƒs ‰<br />
rks gk Jhgjh ikfgyk foVsojh ‰ ikgrs ikg.Í nqjh lkjksfu;k ‰‰<br />
okpspk mÁkj u pys lkpkj ‰ LoÔi fufoZdkj dkÍnkVys ‰‰<br />
ukenso Eg.s T;ksrhph futT;ksrh ‰ rs gs mHh ewfrZ foVsojh ‰‰<br />
gh T;ksrhph futT;ksrh] R;k ^dkækpk ^dkæ ‘rL; Hklk loZfena<br />
foHkfr’ R;kP;k ^dkækus gs loZ ^dkfær >kys vkgs\ R;kP;k ^dkækus<br />
vkiY;kyk ^dkægh dGrks vkf. va÷Adkjgh dGrks\ vki. Eg.rks<br />
dk; xMn va÷Adkj vkgs] eh fnlrp ukgh\ ve`rkuqHo xzaƒkr ukuk<br />
^dkjkauh gs lkafxrys vkgs\ ,d ykdqMrksMÇk nqikjh pkj oktrk jkukr<br />
xsyk\ nksu rhu rkl ykdMs rksMwu neyk\ tjk foJkarh ¿;koh Eg.wu<br />
iMyk] rks R;kyk xk< >ksi ykxyh\ rks >ksiyk gs lkaxk;yk rsƒs dks.h<br />
ukgh\ R;kyk Lor#pk vkBo ukgh dh eh vkgs Eg.wu\ ex vkrk rks<br />
vkgs dh ukgh= dks.R;k Ôikus vkgs= vkrk nsg eu cqf* lxGs yhu<br />
>kys vkgsr\<br />
tks fujatuÓ funsyk ‰ rks vkf.dÓ ukgÓ nsf[yk ‰<br />
vkiqykfg fuekyk ‰ vkBoq r;k ‰‰ ve`rkuqHo 4–33<br />
ex væk fLƒrhr rks vkgs dh ukgh= vkgs\ rks LoÔikus vkgs\ fuêse÷;s<br />
gs y”kr ;sr ukgh dh eh LoÔikus vkgs\ eyk xk< >ksi ykxyh gksrh<br />
,o
vga fufoZdYiks fujkdkjÔiks ‰<br />
foHqO;kZI; loZ( losZfUê;kf. ‰<br />
lnk es leRoa u eqfâuZ cU÷A – ‰<br />
fpnkuUnÔi# fæoksÒga fæoksÒgeΩ ‰‰<br />
vlk lfÁnkuanÔikus rks v[aM jkgrks\ gh rh ‘nsgkrhr oLrq’ vkgs\<br />
tsƒs nsg eu cqf* ukgh væh gh voLƒk\ lq"qIrhdkyh ns[hy gh<br />
voLƒk vkiY;k y”kr ;srs\ R;kosGh vki. nsgkP;k vrhr vlw<br />
ædrks\ œâ vkiyk vkBo R;kosGh vkiY;kyk ulrks\ i. vkiyk<br />
vkBo jkghy vkf. nsgkrhr vki. gks˜ væh lekf÷A voLƒk tj<br />
dq.kyk ^kIr gks∫y rj leƒkÛph vksoh vkiY;k ^R;;kyk ;s∫y\<br />
nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />
rw R;kps vuqla÷Aku dj\ dls djæhy= ‘jke jke’ ‘foèy foèy’ Eg.\<br />
‘ek˘;k thohph vkoMh ‰ ia
xsys ekukeku ‰ lq[nq#[kpÍ [aMu ‰‰5‰‰<br />
rqdk Eg.s fp®Ó ‰ ukgÓ okxohr [arh ‰‰6‰‰<br />
xknhoj clwu ^opu Åys vƒok nxMkoj clwu ^opu Åys rj<br />
^opukr œjd dk; iM.kj= eku vieku ;k ojojP;k xksÆVh vkgsr\<br />
;k eukyk ræh dkgh Ïder ukgh\ dkæhe÷;s ukƒ egkjktkauk EgVys]<br />
π,oMwu Vkdysyk vlrks\<br />
rfj >M>Mksfu ofgyk fu? ‰ b;s Hâhfp;s okVs ykx ‰<br />
ft;k ikolh vO;ax ‰ fut÷Ake ek>Í ‰‰ Kk\ 9–516<br />
Hâhlaca÷Ah lkaxrkuk leƒkÛuh nklcks÷Akr ,d Δyksd ?sryk vkgs\<br />
Jo.a dhrZua foÆ.ks# Lej.a iknlsoueΩ ‰<br />
vpZua oanua nkL;a l“;ekRefuosnueΩ ‰‰<br />
uoeh Hfâ vkRefuosnu ‰<br />
u gksrka u pqÅ tUeej. ‰ nk\ 4–9–25<br />
leƒkÛuh LiÆV lkafxrys %<br />
vkRefuosnukps y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />
ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />
je. egf"Z Eg.rkr] πFind out who am I? eh dks. rs æks÷Awu<br />
dkkyk rks ;k lxGÇk txkps oSHo Hksxr<br />
jkgrks] rks fuÆdke vlrks\<br />
dke ukgÓ dke ukgÓ ‰ >kykÍ ikgÓ fjdkek ‰‰1‰‰<br />
76 leƒZÎispÓ opuÍ
œkoY;k R;k dÔ psÆVk ‰ fuΔpG êÆVk cSlksfu ‰‰2‰‰<br />
ulR;k NanÍ ulR;k NanÍ ‰ tx fouksnÍ foOgGrls ‰‰3‰‰<br />
,dk,dÓ ,dk,dÓ ‰ rqdk yksdÓ fujkGk ‰‰4‰‰<br />
vlk rks vlrks\ dkeukp ukgh dlyhø fuÆdke deZ;ksx\ R;kph th<br />
th desZ vlrkr rh fuÆdke vlrkr\<br />
vki. nsokiqs ter<br />
ukgh rs tew ns\ eqys ,sdr ukghr rh ,sdk;yk ykxw nsr\ ukuk ^dkjP;k<br />
^kƒZuk\ Hxoarkauh ;kaP;klkBh dk; dk; djk;ps= vkf. ex ;kauh<br />
dk; djk;ps= ,d doMh |k;ph vkf. R;k czk©.kdMwu lxGÇkaph<br />
^k;fΔp®s dÔu ¿;k;ph\ væk ^dkjph dqfo|k cktwyk Vkdyh ikfgts\<br />
,sΔo;Z rs dh T;kosGsyk HxoUukeladhrZu eq[krwu ;srs\ ,sΔo;Z rs tsOgk<br />
dks.h ,[knk ÷;kukyk clrks\ fdrh ÷;ku ykxys gs egÂokps ukgh\<br />
dls jkeuke ?srks gs egÂokps ukgh\ eq[kus jkeuke vkys dh rks eqâ<br />
vkgs\ rks ÅOgkuk ÅOgk rjh eqâ gks.kj\ ‘nsokfp;s }kjh mHk<br />
”.Hjh ‰ rs.s eqfâ pkjh lkf÷A;sY;k ‰’ vkiyk lalkj ikBhekxs Vkdwu<br />
”.Hj gkr tksMwu tks nsokiqkY;k[sjht jkg.kj ukgh\ rsOgk væh th nsgkrhr oLrq<br />
ijekRek R;kps lkj[s vuqla÷Aku djkos\ R;kusp ,sΔo;Z ^kIr gksrs] vls<br />
eksBÇk rGeGhus nklcks÷A] KkusΔojh lkj“;k xzaƒkrwu larkauh lkafxrys<br />
vkgs\ rqdksck Eg.rkr]<br />
;ktlkBh Åyk gksrk v±kgkl ‰ æsoVpk fnl xksM Ogkok ‰‰1‰‰<br />
vkrka fuÏΔprhuÍ ikoyks folkok ‰ [qaVfy;k ÷Akaok r`Æ.sfp;k ‰‰2‰‰<br />
lkƒZd okVs >kfy;k oÍpkpÍ ‰ ukao eaxGkpÍ rs.Í xq.Í ‰‰3‰‰<br />
rqdk Eg.s eqfâ ifjf.yh uksojh ‰ vkrk fnol pkjh [sGesGÓ ‰‰4‰‰<br />
dls oSHo vkgs c?kø væk ^dkjpk Hko] vls Kku] vlk cks÷A<br />
vkiY;k lxGÇkauk gks˜ æÅy\ vki. ^;Ru ek( ftˆhus Åys<br />
ikfgtsr\ R;klkBh lalkj Vkdwu ns≥;kps dkj. ukgh\<br />
lalkjR;kx u dfjrka ‰ ^iap mik÷Ah u lkafMrka ‰<br />
Lokeh ek/oukƒ<br />
77
FFFFFFFFFFFFF<br />
tuke÷;Í lkƒZdrk ‰ fopkjÍfp gks;s ‰‰ nk\ 6–9–24<br />
rLekrΩ fopkj djkok ‰ nso dks. rks vksG[kok ‰<br />
vkiyk vki. æks÷A ¿;kok ‰ var;kZeÓ ‰‰ nk\ 4–9–7<br />
nso dlk vkgs= lfÁnkuan\ lrΩ Eg.ts tUeej.jfgr\ fprΩ<br />
Eg.ts pSrU;e;] tk.hoe;] vkf. vkuane;\ ‘rksp eh vkgs’ vlk<br />
lksÒga cks÷Akus iw.Z cks÷A ú< >kY;kcjkscj ;kp tUeh eqâhpk lksgGk<br />
c?kok\ vkuanfuHZj thou txkos\ lalkjgh gksrks vkf. ijekƒZgh gksrks\<br />
lgt gksrks] dkgh vo?M ukgh\ ræh cqf* vkiyh gksoks\ leƒkÛpk<br />
nklcks÷A vki. iqUgkiqUgk okpw ;k\ euu dÔ ;k vkf. nsgkrhr oLrq<br />
gks˜u jkgw ;k\<br />
é rrΩ lrΩ<br />
t; t; j?qohj leƒZ ‰<br />
ı<br />
ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />
FFFFFFFFFFFFF<br />
‰‰ Jh ‰‰<br />
‰‰ vkjrh JhleƒkÛph ‰‰<br />
vkjrh jkenklk ‰‰ lnΩxq: losZæk ‰<br />
dk;kokpkeuksHkoÍ ‰ oksokGwa ijsæk ‰‰1‰‰<br />
jkenkl ewfrZear ‰ jkepaê vorkj ‰<br />
dfy;qxÓ vorjksuh ‰ Åyk HDrkapk m*kj ‰<br />
oSjkX; HfDr Kku ‰ ækafr ”ek fojDrh ‰<br />
foosd lkyaÎr ‰ ”ek n;k loZHwrÓ ‰‰3‰‰<br />
lfÁnkuan?u ‰ jkenkl ÅoG ‰<br />
fnudj Îik;ksxÍ ‰ jkepaê fueZG ‰‰4‰‰<br />
ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />
‰‰ JhjkepaêkiZ.eLrq ‰‰<br />
‰‰ t; t; j?qohj leƒZ ‰‰<br />
78 leƒZÎispÓ opuÍ
Lokeh ek/oukƒ<br />
79
80 leƒZÎispÓ opuÍ