Samartha krupechi Vachane

Samartha krupechi Vachane Samartha krupechi Vachane

samarthramdas400.in
from samarthramdas400.in More from this publisher
21.06.2014 Views

leƒZÎispÓ opuÍ rks gk nklcks/ ·Jhnklcks/ ^opus % Lokeh ek/oukƒ‚ iqÆi ifgys MkW\ lq"ek okVos ewY; 20@– :\

leƒZÎispÓ opuÍ<br />

rks gk nklcks/<br />

·Jhnklcks/ ^opus % Lokeh ek/oukƒ‚<br />

iqÆi ifgys<br />

MkW\ lq"ek okVos<br />

ewY; 20@– :\


^dkædkps fuosnu<br />

ijegal lnΩxq: Lokeh ek÷Aoukƒkaph vkKk o LokehHâkaph bPNk ;kps œyLoÔi<br />

Eg.ts gs uO;kus ^dkfær gks.kjs NksVs NksVs xzaƒ\ LokehtÓps fopkj÷Au xzaƒÔikus lk÷AdkaP;k<br />

gkrh ns≥;kpk ladYi lqVyk\ ‘lR;ladYikpk nkrk Hxoar’ R;k ladYikuqlkj ts xzaƒ<br />

^dkfær >kys R;krhy vktps gs pkSƒs ^dkæu\ ;klkBh vla“; ijekƒZ^seh eaMGÓdMwu<br />

loZ ^dkjps lgdk;Z var#dj.iwoZd ^kIr gksr vkgs\ foæs"r# vkfƒZd lgdk;Z] ^dkfær<br />

xzaƒkapk ^pkj] ^lkj loZp ckcrhr vusd eaMGh mRLœwrZi.s vkiyk lgdk;kZpk gkr iqkys\ vktpk gk pkSƒk NksVk xzaƒ ‘leƒZÎispÓ opus’\<br />

f}rh; vko`®h<br />

‘leƒZÎisph opuÍ’ iqÆi 1 ;k xzaƒkyk ijekƒZ^seh okpdkapk–lk÷Adkapk] foæs"r#<br />

Jhnklcks÷A^seh leƒZHâkapk ^frlkn œkjp pkaxyk ykHyk\ R;keqGs ;kph ifgyh vko`®h<br />

yodjp laiyh\ vusdkadMwu xzaƒkaph ekx.h ;sr gksrh\ rƒkfi f}rh; vko`®h dkkyh vkgs\ ;k<br />

xzaƒNik∫P;k dkehgh vusdkaps vkfƒZd lgdk;Z ykHys\ R;keqGs vYiewY;kr gk xzaƒ r;kj<br />

dj≥;kr vkyk vkgs\ lgdk;kZcˆy lokÛuk ÷AU;okn\<br />

Lokeh ek÷Aoukƒ lkfgR; ^dkæu<br />

^dkæd # eqêd #<br />

MkW\ lq"ek okVos<br />

ek\ fo\ nkR;s<br />

Lokeh ek/oukƒ lkfgR; ^dkæu x.sæ Ï^VlZ<br />

1020] lnkfæo isB] ukxukƒ ikjktoG] 693 cq÷Aokj isB] iq.s 411 002\<br />

Jhy{ehxq:Îik vikVZeÍV] nwj÷ofu # 24451144<br />

iq.s 411030\ nwj÷ofu # 24476442 œWDl # ·020‚24451109<br />

^ƒeko`f® #<br />

^dkæu # pkSƒs<br />

Lokeh LoÔikuan t;afr fnu<br />

© loZ gDd ^dkædkps Lok÷Ahu<br />

15 fMlÍcj 1997<br />

f&rh;ko`f® #<br />

xq:ikSf.Zek] 2 tqyS 2004<br />

xzaƒ^kIrhLƒGs<br />

Lokeh ek/oukƒ lkfgR; ^dkæu MkW\ yfyrk ukMd.hZ<br />

1020] lnkfæo isB] ukxukƒ ikjktoG] 1011@14 ‘foΔoxaxk’ fe( dks–vkWi\ lkslk;Vh]<br />

Jhy{ehxq:Îik vikVZeÍV] nhi caxyk pkSdktoG] fæokthuxj] iq.s 16\<br />

iq.s 411030\ nwj÷ofu # 24476442 nwj÷ofu # 25535043<br />

2 leƒZÎispÓ opuÍ


^kLrkfod<br />

πKkusΔojhoj rqEgh ^opus djhr vkgkr\ R;kpcjkscj nklcks÷A<br />

gk xzaƒgh rqEgh yksdkauk letkowu lkaxkok vls eyk okVrs\∏<br />

ifjozktdkpk;Z lnΩxq: Jh÷AjLokeh egkjkt ;kapk LoIuúÆVkar Lokeh<br />

ek÷Aoukƒkauk >kyk vkf. nklcks÷Akoj ^opus dj≥;kpk fopkj Lokeh<br />

ek÷Aoukƒkauh fufΔpr Åyk\ b\ l\ 1979 iklwu leƒZHâ Jherh<br />

vacwrk∫ xês ;kaP;k ‘ekr`Le`fr’ xzaƒky;kr LokehtÓuh nklcks÷A ^opukl<br />

^kjaH Åyk\ R;kp okLrwr R;kiwohZ nj lkseokjh KkusΔojh ^opus<br />

Lokehth djr vlr\ ilk;nkukojhy fuÔi. laiys vkf. nklcks÷A<br />

^opukl ^kjaH >kyk\ ngk ckjk o"sZ KkusΔojh ,sdysys] ÷;kuukekfn<br />

lk÷Auk dj.kjs] cgqla“; vuqx`ghr Jksrs ^opukyk mifLƒr vlr\<br />

R;keqGs ^opus [wip jaxr\ ^opukr ^keq“;kus lk÷Ausoj Hj fnyk<br />

tkr vlY;kus lk÷Adkauk ikjekfƒZd ^xrh lk÷A≥;kps úÆVhus ^opukapk<br />

[wip ykH gksr vls\ nklcks÷Akrhy dkgh fuoMd lekl Lokehth<br />

^opuklkBh ?sr\ nklcks÷A gk LokehtÓpk vkoMrk xzaƒ\ o;kP;k<br />

iapfoæhr gkrkr vkysyk] fuR; okpukr vlysyk xzaƒ vkf. R;kuqlkj<br />

vkpj. dÔu ^iapp ijekƒZÔi Åysys LokuqHwfrlaiUu oâs Lokehth<br />

^opu djhr vlr\ R;kosGh KkusΔojh vkf. nklcks÷A nksUgh xzaƒkaoj<br />

^opus lqÔ gksrh\ R;keqGs nksUgh xzaƒkaph Hk"k] ekaM≥;kph i*r ƒksMh<br />

fHUu vlyh rjh Kkunso vkf. leƒZ nks?kaps fopkj dls ,dp vkgsr<br />

gs Lokehth nksUgh xzaƒkrhy vksO;k mnΩ÷A`r dÔu lkaxr vlr\ gGwgGw<br />

JksR;kaph xnhZ ,o


FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF<br />

vkoMrhy] lk÷AusP;k úÆVhus R;kapk mi;ksx gks∫y vlk foΔokl okVrks\<br />

okpdkauh vkiY;k ^frf∂;k dGfoY;kl uohu xzaƒ dkkys ;kpk vkuan okVrks\<br />

lq"ek okVos<br />

ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />

Jhnklcks÷A ^opukiwohZph ^kƒZuk<br />

Jhjkepaêk d:.kleqêk ‰<br />

÷;krks rq>h jktl ;ksxeqêk ‰‰<br />

us(Ó u ;s js rqtoh. fuêk ‰<br />

dß HsVlh ck etyk lqHêk ‰‰<br />

æqdklkfj[Í iw.Z oSjkX; T;kpÍ ‰<br />

oflÆBkijh Kku ;ksxsΔojkpÍ ‰<br />

doh okfYedklkfj[k ekU; ,slk ‰<br />

ueLdkj ek>k lnΩxq: jkenklk ‰‰<br />

eyk okVrÍ varjÓ Roka olkoÍ ‰<br />

rq˘;k nklcks÷Akfl Roka cks÷AokoÍ ‰‰<br />

viR;kijh iktoh ^sexzklk ‰<br />

egkjkt;k lnΩxq: jkenklk ‰‰<br />

t; t; j?qohj leƒZ<br />

FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF<br />

ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />

4 leƒZÎispÓ opuÍ


JhleƒZ jkenklLokeh<br />

thounæZu<br />

JhleƒkÛpk tUe tkac xkaoh æÅ 1530 pS( æq* uoehl %<br />

Jhjkeuoehps fnoæh ek÷;kUgh >kyk\ R;kaps uko ukjk;.] ofMykaps<br />

ukao lw;kZthiar] vk∫ jk.wck∫ o vkMukao Bkslj\ o;kP;k ckjkO;k o"hZ<br />

æÅ 1542 e÷;s fookg^laxh ‘lko÷Aku’ æCn ,sdwu leƒZ<br />

yXueaMikrwu iGkys\ ukfædtoG xksnkojhP;k dkBh VkdGh ;sƒs R;kauh<br />

ckjk o"sZ iqjΔpj. % jkeksikluk Åyh\ o;kP;k pksfolkO;k o"hZ<br />

vkReKkulaiUu gks˜u leƒZ rhƒZ;k(slkBh ckgsj iMys\ ckjk o"sZ lca÷A<br />

HkjrHj ^okl dÔu lektfLƒrhps lw{e voyksdu R;kauh Åys vkf.<br />

æÅ 1566 e÷;s o;kP;k N®hlkO;k o"hZ rs ÎÆ.krhjh vkys\<br />

vaxkiwjP;k Mksgke÷;s jkekP;k ewrhZ R;kauk feGkY;k\ R;k ewrhÛph Lƒkiuk<br />

R;kauh pkœGyk Åyh o æÅ 1570 e÷;s rsƒs jkeuoehpk eksBk mRlo<br />

Åyk\ æÅ 1571 e÷;s Jh leƒkÛuh fæokth jktkauk vuqxzg fnyk\<br />

æÅ 1577 e÷;s fæokthjktkauh vkiY;k jkT;kph lun fH”k Eg.wu<br />

JhleƒkÛP;k >ksGhr Vkdyh\ JhleƒkÛuh rh lun ræhp<br />

fæokthjktkauk ijr Åyh vkf. jkT;kpk ÷ot Hxok dj≥;kl<br />

lkafxrys\ e÷;arjh vdjk ek:rh Lƒkiwu vdjk eB r;kj Åys\ R;koj<br />

vdjk egarkaph Lƒkiuk Åyh\ R;kuarjgh osxosxGÇk fBdk.h<br />

eBLƒkiuk dÔu R;koj ,Ådk egarkph Lƒkiuk Åyh\<br />

æÅ 1581 e÷;s nklcks÷Akps lgk næd pkj lekl fygwu iw.Z<br />

>kys\ æÅ 1596 e÷;s fæokthjktkapk jkT;kfH"sd >kyk\ æÅ<br />

1601 e÷;s fæokthjkts lÊuxMkaoj JhleƒkÛP;k lkfUu÷;kr cjsp<br />

fnol jkfgys\ æÅ 1602 e÷;s fæokthjktkauh nsg Bsoyk\ æÅ 1603<br />

ek? o| uoehl æfuokjh nqikjh JhleƒkÛuh lÊuxMkoj nsg Bsoyk\<br />

JhleƒZ vkRelk”kRdkjh lar % LokuqHolaiUu cz©Kkuh iq:"<br />

gksrs\ fo"; ^friknu djrkuk vkRe^phrhyk R;kauh loksZÁ egÂo fnys\<br />

‘eq“; gfjdƒk fuÔi.’ vls EgVys\ JhleƒkÛuh mnaM okîΩe; fuekZ.<br />

Åys\ nklcks÷A] vkRekjke] eukps Δyksd] d:.kÆVÅ] lok;k] vHax]<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

5


vkjR;k] ins] vksohc* i(s vls R;kaps okîΩe; fofo÷A ^dkjps vkgs\<br />

JhleƒkÛP;k eq[krwu ckgsj iM.kjs æCn R;kaps fæÆ; dY;k.Lokeh<br />

fViwu ?sr vlr\ dY;k.LokeÓP;keqGs JhleƒkÛps okîΩe; ejkBh<br />

Hkf"dkauk miyC÷A gks˜ ædys vls Eg.rkr\<br />

Lokeh ek÷Aoukƒ<br />

thou] dk;Z o rÂoKku<br />

Jh\ ek÷Ao foÆ.w rƒk ckGklkgsc okdMs\ tUe 1 vkWDVkscj<br />

1917\ dksd.krhy dksdcu gh tUeHweh] iq.s gh deZHweh\ o;kP;k<br />

ngkO;k o"hZ HxonΩxhrslkj[k ^ek. xzaƒ gkrh vkyk\ rsOgkiklwup<br />

HxonΩxhrsps iBu] Ïpru] euu o rnuqlkj vkpj. dj≥;kpk ^;Ru<br />

lqÔ >kyk\ brjkais”k vkiys thou dkgh osxGsp vkgs ;kph tk.ho<br />

ckyo;kiklwu gksrh\ Hkfod ÏiM] dqækxz cqf*e®k] foy”.<br />

∫ΔojfuÆBk] drZO;fuÆBk] ftˆ] ^seGi.k] foosd ;klkj[s O;kogkfjd<br />

o ikjekfƒZd xq. eqGkrp vaxh gksrs\ R;kr iq


lnΩxq:vkKk fæjks÷Ak;Z ekuwu vkiyh lk÷Auk o vkiys dk;Z ;kyk<br />

thoukr ^k÷AkU; fnys\ lnΩxq:Îisus yodjp R;kauk vkRenæZukps ÷;s;<br />

xkBrk vkys\ b\ l\ 1973 e÷;s Lokeh LoÔikuankauh vkiY;k ukƒ<br />

la^nk;kph tckcnkjh Lokeh ek÷Aoukƒkaoj lksioyh vkf. 15 vkWxLV<br />

1974 ;k fnoæh rs fut÷Akeh xsys\ rsOgkiklwu iq


eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />

eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />

‰‰ Jhjke ‰‰<br />

ek>h dk;k vkf. ok.h ‰ xsyh Eg.ky var#dj.Ó ‰<br />

ijh eh vkgÍ txthouÓ ‰ fujarj ‰‰<br />

vkRekjke nklcks÷A ‰ ek>Í LoÔi Lor#fl* ‰<br />

vlrka u djkok gks [sn ‰ HâtuÓ ‰‰<br />

ek>h dk;k xsyh [jÍ ‰ ijh eh vkgs txnkdkjÍ ‰<br />

,sdk Lofgr m®jÍ ‰ lkaxsu rÓ ‰‰<br />

udk dÔa [ViV ‰ ikgk ek>k xzaƒ uhV ‰<br />

rs.Í lk;qT;kph okV ‰ BkbÛ iMs ‰‰<br />

jkgk nsgkP;k foljÍ ‰ orksZ udk ok∫V cjÍ ‰<br />

rs.s eqfâpÓ }kjÍ ‰ pkstohrh rqEgkalh ‰‰<br />

jkeh jkenkl Eg.s ‰ lnk LoÔiÓ vuqla÷Aku ‰<br />

djk JhjkekpÍ ÷;ku ‰ fujarj ‰‰<br />

JhleƒZ jkenklLokeh<br />

eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />

vuq∂ef.dk<br />

1‚ xzaƒk uke nklcks÷A 9<br />

2‚ vk÷AÓ v÷;kReJo. 21<br />

3‚ vkRefuosnu Hfâ 38<br />

4‚ vtikfuÔi. 53<br />

5‚ nsgkrhr oLrq vkgs 62<br />

eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee<br />

8 leƒZÎispÓ opuÍ


1\<br />

Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰ dk; cksfyyÍ th ;sƒ ‰<br />

Jo. Åfy;kuÍ ^kIr ‰ dk; vkgs ‰‰ nk\ 1–1–1<br />

xzaƒk uke nklcks÷A ‰ xq:fæÆ;kapk laokn ‰<br />

;sƒ cksfyyk foæn ‰ HfâekxZ ‰‰ nk\ 1–1–2<br />

[Lokeh ek/oukƒ ;kaps Jh”s( lÊuxMkojhy ^opu]<br />

vkt ;k ije vkuankP;k fnoæh jke^Hw leksj vkgsr\ leƒZ<br />

leksj vkgsr\ ije HkX;kpk eaxy fnol vkgs\ leƒkÛpkp xzaƒ vkiY;k<br />

leksj vkgs\ xzaƒdR;kZyk vkiY;k xzaƒkbrÅ dkgh f^; ulrs\ dkj. R;k<br />

xzaƒke÷;s loZP;k loZ R;kps fopkj÷Au lkBoysys vlrs\<br />

ts.Í Kku gÍ ^cGs ‰ ts.Í o`®h gs ekoGs ‰<br />

ts.Í HfâekxZ dGs ‰ ;k ukao dfoRo ‰‰ nk\ 14–3–49<br />

ts.Í nsgcqf* rqVs ‰ ts.Í HoÏl÷Aw vkVs ‰<br />

ts.Í Hxoar ^xVs ‰ ;k ukao dfoRo ‰‰ nk\ 14–3–50<br />

vlk gk nklcks÷Aklkj[k xzaƒ\ leƒZ Lor# nsgkus vlrs rjh<br />

vkiY;kyk R;kaps tso


dj≥;klkBh vkEgh rqEgkyk ekxZ lkaxrks\ T;k;ksxs lq[nq#[kus u<br />

MGeG.kjs] ukuk vk?krkauh u [p.kjs] LrqrhÏunsr lkj[s jkg.kjs]<br />

ykH vykH lkj[s eku.kjs vls lekfgr eu vkiY;kyk fuekZ. djrk<br />

;s∫y\ R;klkBh gk xzaƒjkt fyfgyk xsyk vkgs\ uqlrh ikjk;.s dÔu<br />

;k dkukauh ,sdwu R;k dkukauh lksMwu |k;pk vlk gk xzaƒ ukgh\ R;kps<br />

Jo.] euu] fufn÷;kl ikfgts\<br />

Jo.kijhl euu lkj ‰ euuÍ dGs lkjklkj ‰<br />

fut÷;klÍ lk”kRdkj ‰ fu#lax oLrq ‰‰ nk\ 11–1–41<br />

Jo. euu fut÷;kl ‰ ^fprhus ck.rk foΔokl ‰<br />

jksdMk lk”kRdkj lk;kl – ‰ dj.Ífp uyxs ‰‰ nk\ 10–9–30<br />

vls leƒkÛps æCn vkgsr\ R;k æCnkae÷;s t.w loZ foΔokph<br />

æfâ ,dÔi >kysyh vkgs\ lk„;k foΔoke÷;s T;k T;k )f"equÓuh]<br />

lk÷Aqlarkauh lk÷Auk–riΔp;kZ Åyh] vkRe÷Au feGoys R;k ^paM æâhpk<br />

vkfoHkZo nklcks÷Akrhy æCnkæCnke÷;s vk


leƒkÛuk visf”r vkgs rs Eg.ts æCnkr jaxwu u tkrk R;kpk vƒZ<br />

igkok\ R;kuqlkj vkpj. djkos\ Eg.wu nklcks÷Akph Hk"k lk÷Ah] ljG]<br />

ƒksMh [McMhrp vkgs\ i. R;krhy jl brdk xksM vkgs dh R;kr<br />

lgtp jaxwu tk;yk gksrs\<br />

‘Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰’ gk Jksrk oâk laokn vkgs\<br />

leƒkÛP;kiqs nklcks÷Akoj ^opu gksrs\ vkEgh<br />

vkeph ikn(k.s [kyh Bsowu R;kpk fcàk toG Bsoyk gksrk\ ^opu<br />

laiowu vkEgh [kyh vkyks rks ikn(k.s ukghr\ fcàk vkeP;k gkrkr\<br />

Eg.ts gh vksoh eh ^opukr lkafxryh rh pksjkus mpyyh\ cgqrsd<br />

pksjkyk okVys vlkos dh gs ^opudkj lÊu fnlrkr\ ;kaP;k<br />

ikn(k.kaps vigj. ÅY;kus vkiys dY;k. gks∫y\ Eg.wu R;kus rh usyh<br />

vlkohr\ Eg.ts gk Jksrk rsƒs dækdjrk vkyk gksrk=<br />

pkaxyk Jksrk gks.s gh ijekƒkZrhy ifgyh egÂokph xksÆV vkgs\<br />

rqEgh loZ m®e Jksrs vkgkr gs x`ghr vkgs\ oâk ,dosG rso


vkgs] ;ksxk˙;kl dækdjrk djk;pk gs lxGs JksR;kyk ekfgrh ikfgts\<br />

osnkUrkps ^WfDVdy % ^kR;f”d Eg.ts ;ksx\ osnkUrkus lkafxrys] ‘tho<br />

cz©Ôip vkgs’\ gk cks÷A Ogk;yk gok vlsy rj R;k cks÷AkP;k vkM<br />

;s.kjs eu mUeu djk;yk ikfgts\ R;klkBh nh?Zdky] fujarj v˙;kl<br />

djk;yk ikfgts\<br />

l rq nh?ZdkyuSjUr;ZlRdkjklsforks úkyk dh vki. iw.Z >kyks vls ulwu<br />

;ksxlw(ka^ek.s rks dkgh lk÷Auk djr vlsy rjp ;k ujtUeke÷;s<br />

R;kyk iw.ZRo ;s≥;kpk laHo vkgs\ ;klkBh R;kpk v˙;klp djk;yk<br />

ikfgts\ Eg.wu v˙;kl Åysys Jksrs leksj vlys ikfgtsr\ R;kpcjkscj<br />

R;kaP;ktoG Hko] J*k ikfgts\ oLrqr# Hxoarkauh EgVys vkgs]<br />

‘J*ke;ksÒ;a iq:"#’ i. tj Hko] J*k ulsy] lar lkaxrkr R;koj<br />

foΔokl ulsy rj dBh. vkgs\ dkj. ijekRek gk ú'; LoÔikr ukgh\<br />

nsokps LoÔi lkaxr vlrkuk leƒkÛuh pkj ^dkjps nso ekuys vkgsr\<br />

·1‚ ukuk ^frek % cgqrsdkapk naMd ^frek iwtukr vlrks\ ·2‚<br />

vorkj efgek % jke ÎÆ. vkfn vorkjh iq:"kaP;k fBdk.h Hko<br />

vlrks\ ·3‚ varjkRek ·4‚ fufoZdkjh % tks loZ( O;kiwu vkgs] i.<br />

O;kiwu vkgs vlsgh Eg.rk ;sr ukgh\ dkj. O;kI;] O;kid vls ulwu<br />

rksp rj loZ( vkgs\ rksp ijekRek] ijcz©] fufoZdkjh] v”;] vuar<br />

12 leƒZÎispÓ opuÍ


vlwu rsƒs HâhP;k vaxkus vkiY;kyk tk;ps vkgs\ R;klkBh Hko]<br />

J*k] fuÆBk ikfgts\<br />

Jksrs fopkjrkr πdks. xzaƒ∏ leƒZ Eg.rkr] πxzaƒk uke<br />

nklcks÷A ‰∏ Jksrs r;kj rlk oâk r;kj ikfgts\ oâk r;kj i. Jksrs<br />

vuf÷Adkjh vlrhy rjø ‘m®e cht ijh lea÷A ‰ [MdÍfl ifMyk ‰’<br />

[Mdkoj iMysys cht œqdV tkrs\ rls lnΩxq: r;kj i. fæÆ; r;kj<br />

ulsy rj mi;ksxh ukgh\ R;kmyV fæÆ; vf÷Adkjh vkgs i. lnΩxq:<br />

ea(ra( lkaxrks] rjh pky.kj ukgh\ Eg.wu lnΩxq: vkf. lrΩfæÆ;<br />

,d( vkys rj R;kapk laokn væk xzaƒÔikus txkyk rkjrks\ lnΩxq:<br />

vkf. fæÆ; ,dÔi >kysys] ,dkp cks÷AkP;k ikrGhoj tj vlrhy]<br />

tls leƒZ–dY;k.] fuo`f®ukƒ–Kkunso] oflÆB–jkepaê vls vlrhy<br />

rj lnΩxq: opu dkukoj iMY;kcjkscj fæÆ; ehp rs vkgs ‘vga<br />

cz©kfLe’ Eg.wu cks÷A ?s˜u mBrks\<br />

dkukopukfp;s HsVh % ‰ lfjlkfp iS fdjhVh ‰<br />

oLrq gks˜fu mBh ‰ dof. ,dq tks ‰‰ Kk\ 18–991<br />

vlk fæÆ;] vlk xq:] vlk Jksrk] vlk oâk tj vlsy rj<br />

R;kaP;ke÷;s lqanj laokn ?Mrks\ ‘Jksrs iqlrh dks. xzaƒ\’ oâk lkaxrks%<br />

xzaƒk uke nklcks÷A ‰ xq:fæÆ;kapk laokn ‰<br />

;sƒ cksfyyk foæn ‰ HfâekxZ ‰‰<br />

ujnsgkps lkƒZd dj≥;klkBh Eg.wu vko';d rh Hfâ ^R;sdkus<br />

djkoh gh leƒkÛph bPNk\<br />

Hfâpsu ;ksxÍ nso ‰ fuΔp;Í ikorh ekuo ‰<br />

,slk vkgs vfH^ko ‰ ∫;s xzaƒÓ ‰‰ nk\ 1–1–4<br />

Hâhus nsok^r fufΔpri.s tkrk ;srs vls leƒZ Eg.rkr\ nsok^r<br />

tk;ps Eg.ts djk;ps dk;= nso vksG[k;pk dlk= nsokph y”.s dk;=<br />

euqÆ; dks.kyk Eg.k;ps= tks djrks vkf. pqdrks rks euqÆ;\ tks djrks i.<br />

pqdr ukgh rks nso« vkf. tks djrgh ukgh vkf. pqdrgh ukgh] i. ukgh<br />

Eg.≥;kph lks; ukgh rs cz©\ tks l`ÆVhph jgkVh djrks] i. pqdr ukgh\<br />

lw;Z paê BjY;kosGh mxo.kj« u|k rækp okg.kj« MkÍxj rlsp jkg.kj\<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

13


ijesΔojkus th }SrÔikph l`ÆVh fuekZ. Åyh] rh ijekƒkZyk fojks÷Ah ukgh\<br />

thokus Åysyh l`ÆVh ijekƒkZyk fojks÷Ah vkgs\ euksdfYir l`ÆVh ijekRE;kP;k<br />

vkM ;srs vkgs\ nsokæh ,dÔi gksrkuk gh }SrÔih l`ÆVh vkM ;srs\ Eg.wu<br />

Hâhus nsok^r tkrk ;srs vls leƒZ Eg.rkr\ R;k Hâhps y”. dk;= nso<br />

dækyk Eg.k;ps=<br />

nso gk loZK] loZ drkZ] vuar vkgs vls letys tkrs\ oLrqr#<br />

nso dkghp djr ukgh\ R;kP;kiklwu ts fuekZ. >kys rs R;kP;kiklwu<br />

osxGs dkkys R;k lokÛe÷;s rks<br />

vuqL;wr vkgs\ ‘,dksÒga cgqL;keΩ ^tk;S; bfr ‰’ eh ,d vkgs rks<br />

vusd Ôikauh uVkos vls R;kyk okVys\ R;k^ek.s fofo÷A Ôikauh rks<br />

uVyk] fofo÷A LoHkokauh] vkdkjkauh rks uVyk rjh rks ,dp vkgs\<br />

R;kP;ke÷;s dkgh cny >kysyk ukgh\ lqÆV nqÆV ek.lkrgh rksp ,d<br />

vkgs] vlk cks÷A v[aM jgk.s gs nsokyk feG.s vkgs\<br />

nklcks÷Akr vk.[h c„;kp xksÆVh lkafxrY;k vkgsr\ cz© Eg.ts<br />

dk;= lnΩxqÔaph y”.s] fæÆ;kph y”.s] c* eqeq”q lk÷Ad fl*]<br />

cz©kaMkph mHkj.h o lagkj.h] thoukyk vko';d vl.kjs] nsg eu<br />

cq*hyk vko';d vl.kjs] lxGs nklcks÷Akr vkysys vkgs\ ‘u Hwrks u<br />

HfoÆ;fr ‰’ vlk gk xzaƒ vkgs\ pkGhl o"kÛgwu vf÷Ad dkG gk xzaƒ<br />

ek˘;k gkrkr vlwu R;kpk daVkGk vkyk vls eyk d÷Ah >kys ukgh\<br />

nklcks÷A Eg.ts nklkyk >kysyk cks÷A Ïdok nklkauh txklkBh<br />

[qyk Åysyk cks÷A\<br />

Jksrs iqlrh dks. xzaƒ ‰ dk; cksfyyÍ th ;sƒ ‰<br />

Jo. Åfy;kuÍ ^kIr ‰ dk; vkgs ‰‰ nk\ 1–1–1<br />

vkrka Jo. Åfy;kpÍ œG ‰ f∂;k ikyVs rRdkG ‰<br />

rqVs laæ;kpÍ ewG ‰ ;sdljka ‰‰ nk\ 1–1–28<br />

dkgh lk÷Auk djk;yk udks\ Jo.kps œG rkcMrksc feGrs\<br />

var#dj. ikyVwu tkrs\ dks.R;k xzaƒkus vls œG lkafxrys vkgs=<br />

ekxZ lkaiMs lqxe ‰ u yxs lk÷Au nqxZe ‰<br />

lk;ksT;eqâhpÍ oeZ ‰ BkbÛ iMs ‰‰ nk\ 1–1–29<br />

14 leƒZÎispÓ opuÍ


;k xzaƒkP;k Jo.kus lk;qT;eqfâ feGrs\ R;klkBh dkgh lk;kl<br />

djkos ykxr ukghr\ vj≥;kr tk˜u mxz riΔp;kZ dj≥;kpsgh dkj.<br />

ukgh\ leƒZ Eg.rkr] πnklcks÷A xzaƒkps tks Jo.] okpu] euu djsy<br />

R;kyk lk;qT;eqfâ feGsy\∏ lk;qT;eqfâ Eg.ts=<br />

vkRefuosnukps varÓ ‰ ts dka ?Myh vHsnHâh ‰<br />

r;s ukao lk;ksT;eqfâ ‰ lR; tk.koh ‰‰ nk\ 8–8–19<br />

vkRefuosnukP;k æsoVh th vHsnHfâ ?Mrs rh lk;qT;eqfâ\ rh<br />

lR; tk.koh\ vkRefuosnu Eg.ts=<br />

vkRefuosnukpÍ y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />

ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />

eh vkf. ijekRek ,dp vkgs gs vkRefuosnukps y”. vkgs\<br />

eh tho R;k ijekRE;kiklwu fHUu ukgh\ eh nsgeucq*hps Eg.ts ,dw.<br />

lalkjkps vks>s mxhpp MksD;koj ?srysys vkgs\ rs vks>s tj eh Vkdys]<br />

‘eh tho et ca÷Au ‰ et vkgs tUeej. ‰’ vls ts ladYifodYi<br />

vkgsr rs tj eh lksMys rj tho ijekRekp vkgs ‘ijekRekfp ifj<br />

funlqjk ‰’ vls Kkuksck Eg.rkr\ eh tho vkgs] eyk ca÷Au vkgs] eyk<br />

tUee`R;q vkgs] ;k loZ pqdhP;k dYiuk tj thokus lksMY;k rj ‘thok<br />

cz©Ro vkgs ‰ ladYi yksih ‰’ ‘eh nsg’ gk ladYi VkdY;kcjkscj tho<br />

cz©p gksrks gs ;sƒs lkafxrys vkgs\ vkRefuosnu >kY;kcjkscj th<br />

LokHkfod Îrh gksr vlrs] R;kyk ‘Hfâ’ vls Eg.rkr\ ex rks cksysy<br />

vƒok cksy.kj ukgh] ^opu djsy vƒok dj.kj ukgh] rks rhƒZ;k(syk<br />

tk∫y vƒok tk.kj ukgh\ ex rks xsyk vƒok ukgh xsyk rjh rh<br />

;k(kp\ væk ^dkjs lgt ts gksrs rh Hfâ\ leƒZ Eg.rkr]<br />

πvkReLoÔikiklwu d÷Ahgh foHâ ul.s Eg.ts Hfâ\∏<br />

vkiY;k thoukps lkƒZd dækus gksrs rs nklcks÷A xzaƒkr lkafxrys<br />

vkgs\ ukuk erkapk fuΔp;] ukuk lansgkaps fujkdj.] LoÔicks÷A]<br />

LoÔifLƒrh Eg.ts dk;] lar dq.kyk Eg.k;ps rs lkafxrys\<br />

lnk LoÔikuqla÷Aku ‰ gÍ eq“; lk÷AwpÍ y”. ‰<br />

tuÓ vlksu vki. ‰ tukosxGk ‰‰ nk\ 8–9–9<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

15


ckÌ lk÷Adkps ijh ‰ vkf. LoÔikdkj varjÓ ‰<br />

lrΩfæÆ;kph y”.s rj vxnh LiÆVi.s lkafxryh vkgsr\<br />

eq“; lfPNÆ;kps y”. ‰ lnΩxq:opuÓ foΔokl iw.Z ‰<br />

vuU;HkoÍ æj. ‰ R;k ukao lfPNÆ; ‰‰ nk\ 5–3–19<br />

fæÆ; ikfgts lk”sih foæs" ‰ fæÆ; ikfgts ijen” ‰<br />

fæÆ; ikfgts vy” ‰ y”h ,slk ‰‰ nk\ 5–3–22<br />

ykxrka lnΩxq:opuiaƒÍ ‰ tkyÍ cz©kaM ikyƒÍ ‰<br />

rjh t;kP;k æq* HkokƒsÛ ‰ ikyV u ÷Afjts ‰‰ nk\ 5–3–51<br />

vlk fæÆ; ikfgts\ rks fueZG] vkpkjæhy] fojâ] vfr mnkj]<br />

ijekƒZfo";h vfr rRij] ijksidkjh] fueZRljh] ije lko÷A] ^Kkoar]<br />

^seG] Hâ] ;qfâoar] cqf*oar] ú


,slÍ gÍ vo?Ífp ,sdkoÍ ‰ ijarq lkj æks÷Awu ¿;koÍ ‰<br />

vlkj rs tk.ksfu R;kxkoÍ ‰ ;k ukao Jo.Hfâ ‰‰ nk\ 4–1–29<br />

lxq.dƒk ;k ukao dhrZu ‰ v}Sr Egf.ts fuÔi. ‰<br />

lxq. j”wu fuxqZ. ‰ cksyr tkoÍ ‰‰ nk\ 4–2–23<br />

uke Lejs fujarj ‰ rÍ tk.koÍ iq≥;æjhj ‰<br />

ekgknks"kaps fxfjoj ‰ jkeukeÍ uklrh ‰‰ nk\ 4–3–22<br />

iknlsou rÍfp tk.koÍ ‰ dk;kokpkeuksHkoÍ ‰<br />

lnΩxqÔps ik; lsokos ‰ lnΩxfrdkj.Í ‰‰ nk\ 4–4–2<br />

dk;k okpk vkf. euÍ ‰ fp®Í fo®Í thoÍ ^k.Í ‰<br />

lïkoÍ HxoarvkpZuÍ ‰ ;k ukao vkpZuHâh ‰‰ nk\ 4–5–29<br />

tsƒÍ fnlrh foæs" xq. ‰ rÍ lnΩxqÔpÍ vf÷AÆBku ‰<br />

;kdkj.Í r;klh ueu ‰ vR;knjÍ djkoÍ ‰‰ nk\ 4–6–9<br />

lkroÍ Htu rÍ nkL; tk.koÍ ‰ ifMyÍ dk;Z frrqdÍ djkoÍ ‰<br />

lnk lfUu÷Afp vlkoÍ ‰ nso}kjÓ ‰‰ nk\ 4–7–2<br />

nsokl t;kph vR;ar ^hrh ‰ vki. orkZoÍ rs.Í jhrÓ ‰<br />

;s.Í dfjrka HxoarÓ ‰ l“; ?Ms useLr ‰‰ nk\ 4–8–3<br />

nsokP;k l“;RoklkBÓ ‰ iMkO;k ftoyxkalh rqVh ‰<br />

loZ vikZoÍ lsoVÓ ‰ ^k. rksfg ospkok ‰‰ nk\ 4–8–8<br />

uoeh Hâh vkRefuosnu ‰ u gksrka u pqÅ tUeej. ‰<br />

gÍ opu lR; ^ek. % ‰ vU;ƒk uOgs ‰‰<br />

vkRefuosnu tksi;Ûr >kysys ukgh rksi;Ûr thofæokps ,sD; ukgh\<br />

vkRefuosnu Eg.ts lksÒga\ eh dks.] ijekRek dks. rs vksG[k;ps«<br />

vkf. nksUgh vuU; dls vkgs rs igk;ps] gs vkRefuosnu\ ijekƒkZr<br />

xw< dkgh ukgh] loZ ^xV vkgs\ i. ^xVp xqIr >kys vkgs] R;kyk<br />

dk; dj.kj= vkeP;k ijekƒkZcˆyP;k dkgh fofp( dYiuk vkgsr\<br />

eqyhps yXu Bjys] Ïdok eqyxk ikl >kyk Eg.wu lR;ukjk;.\ oLrqr#<br />

;k xksÆVÓpk ijLij dk; laca÷Aø v˙;kl Åyk rj eqyxk ikl gks∫y\<br />

Hfâ Eg.ts vHsn Htu\ rs gks≥;klkBh ^ƒe nso vkf. Hâ<br />

vls gks˜u nsokph iwtkvpkZ djkoh ykxrs\ væh osxGsi.kus Hfâ<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

17


djr vlrk – ‘iwtk ?srkrh ^frek ‰ vkaxk ;srks varjkRek ‰’ vls<br />

gks˜u tkrs\ ‘rksp eh vkgs’ ;k cks÷Akr euqÆ; ;srks\ R;kyk iw.Z cks÷A<br />

gksrks\ vkr vkRE;kpk ^dkæ vkf. R;k ^dkækr lkjh deZs vls R;k<br />

O;âhps thou fu#LokƒhZ] fuÆdke] vkuanÔi gks˜u tkrs\ ts larkauk]<br />

HxornΩxhrsyk vfH^sr vkgs vls R;kps thou gksrs\ gk Hâhpk efgek<br />

vkgs\ vHsn Htu ,dne gks˜ ædr ukgh\<br />

vHsn Htukpk gfj[ ‰ nso Hâ >kys ,d ‰<br />

dksBs u iqjs Hsnok.h ‰ vo?h cqMkyh dgk.h ‰<br />

gkjiys nsoHâi. ‰ tuh tkgyk tuknZu ‰<br />

,dk tuknZuh nso ‰ iq


,dÔi vkgs\ R;kP;k pj.kpk nkl vkgs\ væh ‘nklksÒga’ iklwu<br />

‘lksÒga’ i;Ûrph okVpky djk;ph vkgs\<br />

gks dka rjaxq ygkuq ‰ ijh Ïl÷Awlh ukgÓ fHUuq ‰<br />

rSlk ∫ΔojÓ eh vkuq ‰ uksgsfp xk ‰‰ Kk\ 14–386<br />

,slsfu ck lejlÍ ‰ úfÆV ts mYgkls ‰<br />

rs Hfâ iß ,sls ‰ vkEgh Eg.kÍ ‰‰ Kk\ 14–387<br />

tlk rjax ygku ijarq Ïl÷Awlh vfHUu vkgs rlk tho tjh ygku<br />

vlyk rjh R;k ijekRE;kæh ,dÔi vkgs\ gk cks÷A tks brj xzaƒkrwu<br />

vkgs rksp nklcks÷Akr vkgs\ rks cks÷A tj vkiY;ke÷;s eqjk;yk ykxyk<br />

rj leƒkÛuk vfræ; vkuan gks∫y\ gh vkuanHweh vkgs\ ;k<br />

vkuanHwehr fopj.kjh ek.lsns[hy iw.Z vkuanÔi ikfgtsr\ dlys<br />

nq#[ø osnkUrækL(kP;k úÆVhus vkuan gkp [jk\ nq#[ gs [ksVs vkgs\<br />

lq[nq#[ gs lkf”HkL; vkgs\ vki. oLrqr# vkuanÔi vkgksr\<br />

vkuank*;so [fYoekfu Hwrkfu tk;Urs ‰ vkuUnsu tkrkfu<br />

thofUr ‰ vkuUna ^R;UR;fHlafoæUrhfr ‰‰ Eg.wu nsokyk Hâhus<br />

ikok;ps\ ‘Hfâpsu ;ksxs nso ‰ fuΔp;Í ikorh ekuo ‰’<br />

iwtk] ukeLej.] ÷;ku gs lxGs R;k Hâhe÷;s vkys\ vki. ckjk rkl<br />

dkgh ÷;kukyk clw ædr ukgh\ Eg.wu loZ ^dkjph lk÷Auk djkoh\<br />

vki. th lk÷Auk djrks R;kpk ifj.ke vkiY;k okx≥;kcksy≥;krwu<br />

fnlyk ikfgts\ ,[knk euqÆ; cz©fonΩ >kyk gs dækoÔu letk;ps=<br />

cz©Óps folo.Íojh ‰ mUes[ ykgs mtjh ‰<br />

tÍ okpsrÍ b;Í djh ‰ lq÷AkÏl÷Aq ‰‰ Kk\ 15–10<br />

ifgyk ifj.ke okpsoj gksrks\ okpk lq÷AkÏl÷Aq gksrs\ ‘ftÿkeÍ e÷Aqe®ek’<br />

væh ftÿk e÷Aqe®e gksoks\ fdrh yksdkaph ok.h e÷Aqe®e vlrsø<br />

dkj. ijekƒZ eqjrp ukgh\ ijekƒZ tltlk eqjsy] tltæh lk÷Ausr<br />

^xrh gks∫y rlrlk ifgyk ifj.ke ftHsoj gks∫y\<br />

lw;sZ vf÷AfÆByh ^kph ‰ txk jk.ho ns ^dkækph ‰<br />

rSlh okpk Jksr;ka Kkukph ‰ fnokGh djh ‰‰ Kk\ 15–12<br />

ukncz© [qts ‰ dSoY;gh rSlÍ u lts ‰<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

19


,slk cksyq nsf[ts ‰ ts.Í nSoÍ ‰‰ Kk\ 15–13<br />

Jo.lq[kP;k ekaMoÓ ‰ foΔo Hksxh ek÷AoÓ ‰<br />

rSlh lkflUuyh ojoh ‰ okpkoàh ‰‰ Kk\ 15–14<br />

Bkoks u iork t;kpk ‰ euÍlh eqjMyh okpk ‰<br />

rks nsoks gks; æCnkpk ‰ peRdk: ‰‰ Kk\ 15–15<br />

larkaph okpk igkoh\ d÷Ah dBksj æCn ukgh\ vki. R;kaps fæÆ;<br />

Eg.orks] ex vkiyh okpk dBksj dk= ukeLej. pkyw vlsy rj ok.h<br />

dnkfi dBksj gks.kj ukgh\ dBksj cksy.s gk xqUgk vkgs\ dks.kyk vki.<br />

cksyrks vkf. cksy.kjk dks.= ^R;sdt. tj HxonΩÔi vkgs rj<br />

vki. dks.kyk dBksj cksy.kj= dks.hgh ;soks vkiys okx.s fouez]<br />

Hk". e`nq ikfgts\ T;kph lk÷Auk fl* >kyh R;kyk gs lgt vkgs\<br />

leƒZ Eg.rkr] πgs lxGs eh nklcks÷Akr lkafxrys vkgs\∏ vlk<br />

gk vxk÷A] vikj xzaƒ vki. ^R;gh okpr vkgkr\ R;kps euu djr<br />

vkgkr\ ‘?klkekxÍ ?kl ?sryk ‰ vkodkæ ukgÓ pkok;yk ‰’<br />

vls vkiys gksr ukgh\ vki. Jo.kuarj euu djr vlY;kus<br />

vkiksvkip vkiY;k y”kr ;srs dh nso Hâ ,dÔip vkgsr\ gkp<br />

nklcks÷A xzaƒkpk vkf. brj loZ xzaƒkapk vfH^k; vkgs\ Hâ tj nsop<br />

vlsy rj nso tls okxrkr rls Hâkus okxys ikfgts\ gs lkaxk;yk<br />

udks\ jkepaê dls gksrs= vR;ar ÎikGw] n;kGw] ije ^seG]<br />

drZO;fuÆB] ,dopuh vls loZxq.laiUu gksrs\ eukr ,d] ok.hr<br />

nqljs] vkf. dk;kZr frljs vls uOgrs\<br />

cksy≥;klkfj[Í pky.Í ‰ Lo;Í dÔu cksy.Í ‰<br />

r;kpÓ opuÍ ^ek.Í ‰ ekfurh tuÓ ‰‰ nk\ 12–10–39<br />

væh ƒksj ƒksj eaMGh jkepaê] leƒZ] Jh÷AjLokeh gs vkiY;kiq


2\<br />

vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />

iq


soÓ yksdka ;s˜fu lksiêoka ‰ ÅoÓ u Hftts ekrÍ ‰‰ Kk\ 9–492<br />

vls KkusΔoj egkjkt Eg.rkr] rj leƒZ Eg.rkr %<br />

vXu x`gklh ykxyk ‰ vkf. lkodkæ futsyk ‰<br />

rks dSlk Eg.kok Hyk ‰ vkRegR;kjk ‰‰ nk\ 11–3–7<br />

nks?kaps lkax.s ,dp\ dk; œjd vkgs=<br />

v÷;kReækL( vkfnvarh ,dp vkgs\ ts Kkuksckauh] ukƒkauh<br />

lkafxrys rsp rqdksckauh lkafxrys\ mifu"ns] HxonΩxhrk ;kauhgh rsp<br />

lkafxrys\ v÷;kReækL(kfo";h KkusΔojhr osxGs nklcks÷Akr osxGs vls<br />

ukgh\ nksUgh xzaƒ ,dp lkaxrkr\ xsyh rhl pkGhl o"sZ eh ;k nksUgh<br />

xzaƒkapk v˙;kl ÅY;koj gs lkaxrks vkgs\ Ïdcgquk nklcks÷Akps oSfæÆVÇ<br />

gs dh gk xq:fæÆ;kpk laokn vlY;keqGs vkf. cgqrsd fæÆ; lkekU;<br />

ikrGhoj vlY;keqGs R;kauh ts ^Δu fopkjys rls leƒZ cksyys\ fnol<br />

dlk ?kyokok= dk; djkos= okxkos dls=<br />

txke÷As txfe( ‰ ftÿsiklÓ vkgs lw( ‰<br />

thH lkaHkGkoh\ vki. xksM cksyyks rj loZ txkr vkiY;kyk fe(<br />

feGrhy\ dMw cksyyks rj æ(qRo ok


leƒkÛps dk;Z rsp gksrs\ Hkjrkps eukyk O;fƒr dj.kjs fp( ikgwu<br />

R;kauh fopkj lqÔ Åyk\ gs fp( ikyV≥;klkBh ,d æfâ mHh dj≥;kps<br />

R;kauh Bjoys\ fæokth jktkaP;k Ôikus æfâ mHh jkfgyh\ R;kyk<br />

leƒkÛP;k ;qâhph tksM feGkyh vkf. Hkjr iqUgk mHk jkfgyk\<br />

ererkapk xYcyk ‰ dks.h iqlsuk dks.kyk ‰<br />

væh ifjfLƒrh R;kosGsyk gksrh\ væk ifjfLƒrhr gk nklcks÷A xzaƒ<br />

fyfgysyk vkgs\ ;kr ts lkaxk;ps gksrs rs lqLiÆV lkafxrys vkgs\ æCnkaph<br />

dljr ukgh\ nklcks÷Akr jksdMk ijekƒZ vkgs\ ckdh jktdkj.]<br />

lektdkj. lxGÇk xksÆVh vkgsr\ i. R;k xkS.Rokus vkgsr\ R;k R;k<br />

ifjfLƒrhyk ;ksX; væk i*rhus loZ lkafxrys vkgs\ vkrk rhp<br />

ifjfLƒrh jkfgysyh ukgh\ ƒksMh osxGh >kyh vkgs\ ifjfLƒrh dæhgh<br />

vlks R;k ifjfLƒrhyk rkÍM ns≥;klkBh ek.wl r;kj ikfgts\ vlk<br />

lokÛxkus m®e ek.wl dlk r;kj djrk ;s∫y gs leƒkÛuh lkafxrys\<br />

;k r„gsus leƒkÛpk nklcks÷A gk vkiY;k mi;ksxkpk vkgs\ dkj.<br />

loZdkGh] loZLƒGh rks ek.wl fuekZ. dj≥;kps dk;Z nklcks÷Akus Åys\<br />

vkiY;kyk letsy væk i*rhus nklcks÷A fyfgyk xsyk vkgs\<br />

eq“; gfjdƒk fuÔi. ‰ nqljÍ rs jktdkj. ‰<br />

frljÍ rÍ lko÷Ai. ‰ loZfo"bÛ ‰‰ nk\ 11–5–4<br />

gfjdƒk fuÔi. gs eq“;\ v÷;kRekP;k] ijekƒkZP;k ik;koj jktdkj.]<br />

lektdkj. loZ dkgh Ogkos gh leƒkÛph] loZ larkaph bPNk vkgs\ lalkj<br />

Vkdwu uOgs rj lalkj dÔup ijekƒZ djkok væh R;kaph vkKk vkgs\<br />

Kkunsokaps pfj( ukensokaP;keqGs vkiY;k gkrkr vkys\ leƒkÛuh<br />

Lor# pfj( fyfgys ukgh vkf. brjkauh R;kaps pfj( fyfgys rs æaHj<br />

o"kZuarj\ rsOgk nklcks÷A gsp R;kaps pfj(\ leƒkÛuh Lor# rlsp EgVys<br />

vkgs\<br />

vkRekjke nklcks÷A ‰ ek>Í LoÔi Lor#fl* ‰<br />

vlrka u djkok gks [sn ‰ HâtuÓ ‰‰<br />

Lor#fl* ts LoÔi rsp vkRekjke] nklcks÷A vkgs\ vkiY;k<br />

var#dj.kr vlysyk tks cks÷A % LoÔicks÷A rksp |k;yk gs nksUgh xzaƒ<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

23


dfVc* vkgsr\<br />

1644 e÷As leƒZ ÎÆ.k [ks„;kr vkys vkf. ex yksdkauk<br />

lkaxk;yk ykxys %<br />

nsokP;k l“;RoklkBh ‰ iMkO;k ftoyxkalh rqVh ‰<br />

loZ vikZoÍ lsoVÓ % ‰ ^k. rksfg ospkok ‰‰ nk\ 4–8–8<br />

nso Egf.ts vkiqyk ^k. ‰ ^k.klh u djkoÍ fuokZ. ‰<br />

^R;;s cksyksu mBksu xsyk ‰ pVd ykxyh yksdkayk ‰<br />

ukuk ekxZ lkaMwu R;kyk % ‰ æj. ;srh ‰‰ nk\ 15–2–19<br />

ijh rks dksBs vkMGsuk ‰ dks.Í LƒGÓ lkaiMsuk ‰<br />

os" ikgkrka ghunhuk % ‰ lkfj[k fnls ‰‰ nk\ 15–2–20<br />

mnaM djh xqIrÔiÍ ‰ fHdk„;klkfj[k LoÔiÍ ‰<br />

rsƒÍ ;sædhfrZ^rkis ‰ lhek lkafMyh ‰‰ nk\ 15–2–21<br />

gs lxGs leƒkÛps pfj(p vkgs\<br />

cksy≥;klkfj[Í pky.Í ‰ Lo;Í dÔu cksy.Í ‰<br />

r;kph opuÍ ^ek.Í ‰ ekfurh tuÓ ‰‰ nk\ 12–10–39<br />

vk÷Ah R;kauh Åys vkf. ex rs cksyys\ væh ^ek.Hwr æsdMks opus<br />

leƒkÛP;k ok.hrwu ^xV >kyh vkgsr\ R;kiSdhp ,d opu vkt<br />

vki. leƒkÛP;k lsoslkBh ?srys vkgs\ ;sƒs ,d O;fâ dks.h eksBh<br />

ulwu vki. ,desd tewu leƒkÛuk letwu ?srks vkgksr\ leƒkÛuk<br />

dk; lkaxk;ps vkgs useÅ rs vki. letwu ?sr vkgksr\<br />

jktdkj.] lektdkj. loZ xksÆVh v÷;kRekP;k ik;koj Ogk;yk<br />

ikfgtsr\ ijarq vkt jktdkj.] lektdkj. fc?Mr pkyysys fnlrs\<br />

R;kps dkj. gk v÷;kRekpk ik;kp ukghlk >kyk vkgs\ vkt Ïgnq<br />

÷AekZfo";h vukLƒk ok


;kis”k larkauh dk;] fdrh vkf. dls lkaxkos Eg.ts vkEgkyk dGsy=<br />

^iap vkf. ijekƒZ nksUghr œjd ukgh\ Ïdcgquk ijekƒZ fl* >kyk<br />

dh ex loZ ^iapp ijekƒZÔi gksrks vls larkaps Eg..s vkgs\<br />

t;ka ,sfgd ÷AM ukgÓ ‰ r;kapÍ ij( iqllh dk∫ ‰<br />

T;kpk ^iap ÷AM ukgh R;k djaVÇkyk ijekƒZ dlk gks.kj=<br />

^iap lkaMwu ijekƒZ Åyk ‰ rjh vUu feGsuk [k;kyk ‰<br />

ex r;k djaVÇkyk ‰ ijekƒZ dßpk ‰‰ nk\ 12–1–3<br />

gh leƒkÛph opus vkgsr\ vkiys thou m®e Ogk;yk gos vlsy]<br />

vkiY;k thoukyk maph feGk;yk goh vlsy rj vki.kyk dlsrjh<br />

thou ?kyowu pky.kj ukgh\ ÅOgkrjh mBk;ps] dlsrjh dke djk;ps]<br />

dkghrjh [k;ps] ^R;sd xksÆVhpk daVkGk gs cjkscj ukgh\<br />

vkaxÍvkax eksMkeksMh ‰ dk;ZtkrÓ vukoMh ‰<br />

uqlrh ijoMh ‰ tkaH;kaph ‰‰ Kk\ 14–180<br />

ts thou dks.hgh txw u;s væh larkaph % foæs"r# leƒkÛph bPNk<br />

gksrh rls thou yksd txrkuk ikgwu leƒkÛuk dk; okVr vlsy=<br />

leƒZ nksUgh xksÆVh ,dne lkaxrkr\ ^iap vkf. ijekƒZ\ ^iapkrwu<br />

ƒksMk osG dk


GeG gksrh\ HkjrHze. dÔu vkY;koj rs Eg.w ykxys\ eh vkrk<br />

ek˘;k úÆVhus iw.Z vkgs\ dks. ;s∫y R;kyk eqâ djk;yk eh leƒZ<br />

vkgs\ i. dks.h ;s∫y rsOgk ukø dks.h vkysp ukgh rj dk; dj.kj=<br />

vkiY;k o;kP;k ikapO;k o"hZ ‘Ïprk dfjrks foΔokph’ vls<br />

Eg..kjk gk egkiq:"\ tsOgk R;kauh egkjkÆV_krhy] Hkjrkrhy n;uh;<br />

fLƒrh ikfgyh rsOgk R;kauk fdrh nq#[ >kys vlsy ;kph dYiukp<br />

Åysyh cjh\ vki. œkj lq[h vkgksr vk®k\ i. tj vki. lq[klhu<br />

>kyks rj rhp ladVs iqUgk vkY;k[sjht jkg.kj ukghr\ Eg.wu leƒkÛph<br />

opus vki. ikgw ;k\ v÷;kRekP;k ik;koj tj lxGk O;ogkj] ^iap<br />

% loZ thou mHs djk;ps vlsy rj vki. v÷;kRekpk ik;k dk;<br />

rks ^ƒe tk.wu ?s˜ ;k\ dk; Åys vlrk v÷;kRe fl* gks∫y= dk;<br />

Åys vlrk vkRenæZu gks∫y] LoÔikpk vkuan vki. ^kIr dÔ ædw=<br />

dk; Åys vlrk thoukps pje y{; vkiY;kyk ^kIr gks∫y=<br />

R;klaca÷Ahph gh vksoh vkgs\<br />

vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />

iq


Í rwa tk. xk Jo. ‰ fuΔp;ÍlÓ ‰‰ nk\ 7–8–1<br />

ijekƒkZps eq“; lk÷Au vkgs Jo.] ex euu vkf. fufn÷;kl\<br />

Jo. euu fut÷;kl ‰ ^fprhuÍ ck.rk foΔokl ‰<br />

jksdMk lk”kRdkj lk;kl % ‰ dj.Ífp uyxs ‰‰ nk\ 10–9–30<br />

leƒZ iStsus lkaxrkr\ tls KkusΔoj egkjkt iStsus lkaxrkr %<br />

rs.Í dkj.Í eh cksysu ‰ cksyÓ vÔikps Ôi nkohu ‰<br />

vrÓfê; ijh Hksxohu ‰ bafê;kadjoÓ ‰‰ Kk\ 6–36<br />

rlsp leƒZ lkaxrkr\ Jo.kr lk;kl dlys= v[aM ÷;ku] v[aM<br />

cks÷A vkgs\ R;kps vuqla÷Aku Bsoys ikfgts\ R;klkBh ƒksMs foosd] oSjkX;<br />

ikfgts\ Jo.kpk v˙;kl Bsoyk ukgh rj egar ns[hy cqMrhy\ Eg.wu<br />

Jo. ikfgts\<br />

Jo.kps ,o


ukgh\ R;k vkrk dkyckÌ xksÆVh vkgsr\ R;k R;k dkGkyk ;ksX; væk<br />

xksÆVh R;k R;k larkauh lkafxrY;k\ KkusΔoj egkjktkauh rRdkyhu væk<br />

xksÆVÓoj œkjlk Hj fnyk ukgh\ dkj. R;k dkGkr ijdh;kaps vk∂e.<br />

vtwu >kysys uOgrs\ loZ( vkcknhvkckn gksrh\ leƒkÛP;k osGh<br />

okrkoj. œkjp ok∫V gksrs\ loZ( la?"Z gksrk\ vkiys yksd ijdh;kaps<br />

uksdj >kys gksrs\ ererkapk xYcyk gksrk\ væk ifjfLƒrhr<br />

KkusΔojhrhy æCn nklcks÷Akr dls ;s.kj= i. v÷;kRe nksUgh dkykr<br />

,dp\ O;klkaiklwu LoÔikuankai;Ûr v÷;kRekr dqBsgh cny ukgh\ Eg.wu<br />

u cny.kjs ts rÂo % R;k rÂokps Jo. gs v÷;kReJo.\<br />

vk÷Ah v÷;kReJo. % Jo.kyk clys] i. [wi tsowu vkys\<br />

R;keqGs rgku ykxyh] tho dklkohl >kyk\ bdMs oâs lkaxr vkgsr\<br />

i. R;kyk Jo. dls gks.kj= ƒksMs csrkus tsowu ;k;yk ikfgts\ fdrh<br />

O;kogkfjd lwpuk fnY;k igkø leƒkÛuk ts fnlr gksrs rs R;kauh fyfgys\<br />

‘dhrZuh cSlrk fuês ukxfoys’ Kkuksck] ukensokaP;k dkGhgh gsp gksrs\<br />

Jo. dk gksr ukgh= cks÷Ap ulrks\ R;k fo";kph r;kjhp ulrs\<br />

R;keqGs lkax.kjk vkf. ,sd.kjk ;kaP;kr fopkjkpk esGp clr ukgh\<br />

,dnk ,dk xkokyk ckyxa÷AokÛph ukVÅ lqÔ gksrh\ ukVd<br />

igk;yk ,d fnol ,d ikVhy vkys\ [wi Jhear gksrs\ i. ukVd<br />

igk≥;kph lao; uOgrh\ ifgY;k jkaxsps frfdV dkkys\ ‘ukgh eh cksyr vkrk ukƒk’ xk.s<br />

lqÔ >kys\ nksu rhu osGk rksp pj. dkukoj iMyk\ ikVykauk vkΔp;Z<br />

okVys\ cksyr ukgh Eg.ts dk;= vkEgh iSls fnys vkgsr\ ;kauh<br />

cksyk;yk ikfgts\ ikp lgk osGk vkGowu vkGowu rksp pj. EgVyk<br />

xsyk\ rsOgk ek( ikVykauk rs vlÌ >kys\ rs [qphZo:u mBys\ R;kauh<br />

MksD;kojpk √Vk dks iSls Vkd\∏<br />

vkrk væk ek.lkyk ^R;” xa÷AoZ tjh xkr vlys rjh dkgh dGsy<br />

dk= R;k xk≥;kr rks jesy dk= laxhrkps Kkup T;kyk ukgh rks<br />

laxhrkr je.s æD; ukgh\ T;kyk xk≥;kpk dku Ïdok let vkgs]<br />

28 leƒZÎispÓ opuÍ


xk.s ,sdwu cjs okVrs vkgs ,okys\ loZLoh rls<br />

gks.kj ukgh\ dkj. [wi vo?M Δyksd vkgsr\ ‘vuar jk?okpk æks÷A’<br />

;k ukaokps ek>s ,d iqLrd ;k eukscks÷Akaoj vkgs\ R;kr ƒksMs ;k<br />

Δyksdkaoj fnXnæZu Åys vkgs\ oLrqr# gtkj ikukapk xzaƒ ;k Δyksdkaoj<br />

gks∫y ,o


v˙;klklkBh R;kauh ikpiapohl o"sZ [pZ Åyh gksrh\ R;k x`gLƒkauk<br />

laxhrkph vftckrp xksMh uOgrh\ ,dnk ,d ^fl* xk;d xkokr<br />

vkys gksrs\ R;kaP;k eSœyhyk ;k x`gLƒkauh ;kos Eg.wu R;kaph iRuh R;kauk<br />

vkxzg djhr gksrh\ R;kauh cjhp VkGkVkG Åyh\ i. æsoVh ukbyktkus<br />

rs x`gLƒ iRuhlg eSœyhyk xsys\ xk.s lqÔ >kys\ ,o


vls Hxoar Eg.rkr\ ijesΔoj] ijekRek] vkRek gk vR;ar xqÌ] xqIr<br />

vkgs\ ;kyk tk.wu ?s≥;klkBh vf÷Ad r;kjh ykxrs\ uofo÷Ak Hfâ<br />

ifgY;kiklwu æsoVi;Ûr djk;yk ykxrs\ rjp vkRE;kfo";h Jo. gks˜<br />

ædrs\ ufpÅrk ;ejktkadMs vkRefopkj ,sd≥;klkBh xsyk\ ;ejktkauh<br />

ukuk ^yksHus nk[owu ufpÅrkyk vkReKku feGo≥;kiklwu ijko`®<br />

dj≥;kpk ^;Ru Åyk\<br />

ærk;q"# iq(ikS(kuΩ o`.hÆo cgwu iæwu gfLrfgj≥;eΔokuΩ ‰<br />

HweseZgnk;rua o`.hÆo Lo;a p tho æjnks ;kofnPNfl ‰‰<br />

bek jkek# ljƒk# lrw;kZ u ghúæk yEHuh;k euqÆ;S# ‰<br />

vkfHeZR^®kfH# ifjpkj;Lo ufpÅrks ej.a ekuq^k”h# ‰‰<br />

i. ufpÅrkus lxGÇk xksÆVh cktwyk lkÔu vkReKkukpk g± ÷Ajyk\<br />

ΔokssHkok eR;ZL; ;nUrdSrrΩ losZfUê;k.ka tj;fUr rst# ‰<br />

vfi loÛ thforeYieso roSo okgkLro u`R;xhrs ‰‰<br />

π;k nsgkyk e`R;q vkgs ex ckdhP;k xksÆVÓph dk; Ïderø eyk<br />

vkReÔi gks≥;kps Kku ikfgts\∏ ufpÅrk ;ejktkauk Eg.kyk\<br />

‘v÷;kRe Jo. djk’ vls lkax.s Eg.ts ‘v÷;kRe Jo.kps<br />

vf÷Adkjh Ogk’ vls i;kZ;kus leƒkÛps lkax.s vkgs\ v÷;kRekpk fopkjp<br />

T;kaP;k eukr ukgh R;kauk v÷;kReJo. ?Mr ukgh\ ;sƒs teysys loZ<br />

Jksrs v÷;kRekps vf÷Adkjh vkgsr Eg.wu gh vksoh ?sryh\ HxonΩxhrk<br />

lkaxrkuk KkusΔoj egkjktkauh gsp lkafxrys\<br />

tÍ visf”ts fojâÓ ‰ lnk vuqHfots larÓ ‰<br />

lksÒga HkoÍ ikjaxrÓ ‰ jfets tsƒ ‰‰ Kk\ 1–53<br />

tÍ vkdf.Zts HâÓ ‰‰<br />

ts Hâ vkgsr R;kauh HxonΩxhrk ,sdk;ph\ rls v÷;kReJo. ts Hâ]<br />

;ksxh] Kkuh vkgsr] funku ts lk÷Ad vkgsr R;kauh djkos\<br />

vk÷Ah v÷;kReJo. ‰ ex lnΩxq:iknlsou ‰<br />

v÷;kReJo. >kY;koj ,d vkSRlqD; vlrs dh vkrk vkReKku<br />

Ogk;yk ikfgts\ R;klkBh Jo. iqUgkiqUgk rsp djk;ps vlrs\ R;kyk<br />

nqljk ekxZp ukgh\ leƒZ Eg.rkr %<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

31


lsfoyÍp lsokoÍ vUu ‰ ?sryÍfp ¿;koÍ thou ‰<br />

rSlÍ Jo. euu ‰ ÅyÍfp djkoÍ ‰‰ nk\ 7–8–47<br />

‘vko`f®jlÎnqinsækrΩ’ vls cz©lw(p vkgs\ iqUgkiqUgk vko`f® djkoh\<br />

,dnk Jo. ÅY;kcjkscj ‘eh vkReKkuh vkgs’ vls Eg.wu mB.kjs<br />

,dp >kys rs Eg.ts KkusΔoj egkjktø<br />

dkukopukfp;s HsVh % ‰ lfjlkfp iß fdjhVh ‰<br />

oLrq gks˜fu mBh ‰ dof. ,dq tks ‰‰ Kk\ 9–991<br />

vls ãfpr gksrs\ cgqrsd osGk Jo. >kys] ekxZ dGyk rjh usedk<br />

ekxZ tk.wu ?s≥;klkBh lnΩxqÔauk æj. tkos ykxrs\<br />

lnΩxq: cz©fuÆB] Jksf(; ikfgtsr\ fæÆ;kaP;k ukuk æadk<br />

vlrkr\ R;kps lek÷Aku lnΩxqÔauk djrk vkys ikfgts\ rs Kkukps<br />

vf÷Adkjh vlkosr\ ex %<br />

rjh xq: nkfoyh;k okVk ‰ ;s˜fu foosdrhƒZrVk ‰<br />

÷Aq˜fu;k eGdVk ‰ cq*hpk rs.Í ‰‰ Kk\ 18–1011<br />

vls djk;yk ykxrs\ lnΩxqÔaph y”.s lkaxrkuk leƒZ Eg.rkr %<br />

Eg.ksfu Kku oSjkX; vkf. Htu ‰ Lo÷AeZdeZ vkf. lk÷Au ‰<br />

dƒk fuÔi. Jo. euu ‰ uhfr U;k;s e;kZnk ‰‰ nk\ 5–2–52<br />

;ke÷AÍ ,d m.Í vls ‰ rs.Í rÍ foy”. fnls ‰<br />

Eg.kSu loZfg foyls ‰ lnΩxq:iklÓ ‰‰ nk\ 5–2–53<br />

lnΩxq: ckgsj lkekU;klkj[s fnlrkr\ i. vkr v[aM LoÔikps<br />

vuqla÷Aku vlrs\ rksp eh vkgs] lfÁnkuanp eh] nsgla?krkdMwu<br />

gks.k„;k loZ dekÛpk eh lk”h vkgs\ rkacMÇk e[eyhoj LœfVdkpk<br />

[Mk Bsoyk Eg.ts rks tlk rkacMk fnlrks rlk eh nsgeucq*hP;k<br />

la;ksxkeqGs d÷Ah dkeh] ∂ks÷Ah] yksHh fnlrks\ i. R;kpk ek˘;kæh<br />

frGek( laca÷A ukgh\ vls iw.Z cks÷Akoj vlysys ts lnΩxq: vlrkr]<br />

rsp fæÆ;kyk cks÷A ns˜ ædrkr\ R;kaph lsok djkoh\ ikp ngk o"sZ<br />

Jo. ?Mys] R;kph xksMh ykxyh] vkReKkukph rGeG ykxyh dh ex<br />

tk˜u lnΩxqÔaph HsV ¿;koh] R;kaph lsok djkoh\<br />

æSys æSys u ekf.D;a ekSfâda u xts xts ‰<br />

32 leƒZÎispÓ opuÍ


lk÷Aoks u fg loZ( pUnua u ous ous ‰‰<br />

okVsy R;kyk lnΩxq: Eg.rk ;sr ukgh\ lnΩxqÔaph ijh”kp ¿;koh\<br />

R;kaP;k euke÷;s dk; bPNk vkgs rs letwu ¿;kos\ R;kaps varj oSjkX;kus<br />

Hjysys vkgs dh ukgh= ^iapke÷Awu rs eksdGs vkgsr dh ukgh= vfyIr<br />

vkgsr dh ukgh rs igkos\<br />

rksgh us(Ó ikgs ‰ Jo.Ó ,sdrq vkgs ‰<br />

ifj rsƒÓpk loZƒk uksgs ‰ uoy ns[Í ‰‰ Kk\ 5–41<br />

vls lnΩxq: iw.Z cks÷Akoj vlrkr\ loZ O;ogkj djr vlrkuk iw.Z<br />

vfyIr vlrkr\ væh lnΩxqÔaph y”.s lrΩfæÆ;kus ikj[wu ¿;kohr\<br />

ex ,dnk lnΩxq: Åys dh ex dnkfi R;kaP;kiklwu osxGs Ogk;ps ukgh\<br />

rs Eg.rhy rs djk;ps\ ÅoG xzaƒ ,ok vuqHo vkgs\∏ Eg.ts ts iw.Z cz©Kkuh]<br />

eqGkr vR;ar lÂoxq.h ^Îrh R;kauk lnΩxq:Îik dGk;yk ohl o"sZ<br />

ykxyh vls Eg.rkr\ Kkunsokauk rRdkG cks÷A >kyk vls fnlys rjh<br />

R;kauhp EgVys vkgs %<br />

rs.Í cgqrÓ tUeÓ ekfxyÓ ‰ fo”sikapÓ ikf.oGÍ >kfMyÓ ‰<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

33


Eg.ksfu mitr[Íoks cqMkyh ‰ yXu?fVdk ‰‰ Kk\ 6–471<br />

vusd tUe lk÷Auk ?Myh] Eg.wu eyk rkcMrksc Kku >kys\ ,„goh<br />

vkReKku rRdkG gks.s æD; ukgh\ R;klkBh ‘lnΩxq: iknlsou’ djkos<br />

ykxrs\ iknlsou Eg.ts lnΩxqÔaps ik; psi.s] MksÅ psi.s uOgs\ rh lsok<br />

vR;ar xkS. vkgs\<br />

,dk lnΩxqÔaps nksu fæÆ; fuR; R;kaP;k toG jkgwu R;kaph lsok<br />

djr gksrs\ ,d fæÆ; R;kaps mtos vax psir vls] ,d Mkos vax psir<br />

vls\ ,d fnol mtos vax psi.kjk fæÆ; xSjgtj jkfgyk\ rsOgk<br />

lnΩxqÔauh lkafxrys] πvkt mtos vax rwp psi\∏ R;koj R;k fæÆ;kauh<br />

lnΩxqÔaps Mkos vax fuR;k^ek.s pkaxys psiys\ i. mtos vax nkrvksB<br />

[k˜u psiys\ dkj. rh vkiyh cktw uOgrh\ æsoVh lnΩxq: R;kyk<br />

Eg.kys] πckck jsø gh lsok iqjs\∏ nqljs fnoæh nqljk fæÆ; vkyk\<br />

lnΩxqÔauh R;kyk vknY;k fnolkph gfddr lkafxryh\ R;kcjkscj rks<br />

fæÆ; jkxkowu Eg.kyk] πvls R;kus Åys dk;= eh c?wu ?srks\∏ æsoVh<br />

lnΩxq: Eg.kys] πrqeph lsok vkrk iqjs\∏ Eg.wu vls ‘lnΩxq: iknlsou’<br />

gks˜ ædr ukgh\<br />

,dk VsdMhoj ,d lnΩxq: jgkr gksrs\ R;kauk nek gksrk\ ,d<br />

fnol jk(h ckjk oktrkp R;kauk nE;kpk [wi (kl Ogk;yk ykxyk\<br />

Eg.wu R;kauh ,dk fæÆ;kyk cksykowu lkafxrys] VsdMhP;k ik;F;kæh ,d<br />

O;fâ jgkrs\ frP;k dMwu ,d fofæÆV i*rhus r;kj Åyssys iku ?s˜u<br />

;s\ R;kus ek>k nek deh gks∫y\∏ rs ,sdwu rks fæÆ; Eg.kyk] πvkiys<br />

pj. lksMwu dlk tk˜=∏ lnΩxq: dk; rs letys\ R;kauh nql„;k<br />

fæÆ;kyk iku vk.≥;kl lkafxrys\ R;k^ek.s nqljk fæÆ; rkcMrksc<br />

VsdMh mrÔu iku ?s˜u vkyk\<br />

R;kuarj dkgh fnolkauh xkokrhy ,d Jhear x`gLƒ lnΩxqÔauk<br />

vkiY;kdMs Hkstukyk cksyfo≥;kl vkys\ lnΩxqÔatoG nksUgh fæÆ;<br />

gksrsp\ lnΩxq: R;k x`gLƒkauk Eg.kys] πeh dksBsgh Hkstukyk tkr ukgh\<br />

i. ek>s gs fæÆ; vkgsr\ ;kaP;kiSdh ,dt. ;s∫y\ lnΩxqÔauh nksUgh<br />

fæÆ;kadMs ikfgys\ ,d fæÆ; Eg.kyk] πeh ;sƒs vkiY;ktoG jkgrks\∏<br />

34 leƒZÎispÓ opuÍ


nqljk fæÆ; tks iwohZ VsdMh mrÔu vkS"÷A vk.k;yk r;kj uOgrk rks<br />

Hkstukps fuea(. Lohdkjk;yk rkcMrksc r;kj >kyk\ rks Eg.kyk]<br />

πvkiyh vkKk dæh eksMw=∏ ex ifgyh vkKk uOgrh dk=<br />

lnΩxq: iknlsou Eg.ts lnΩxqÔauh ts lkafxrys rs dj.s\ R;kauh<br />

lkafxrys ‘Jhjke t; jke t; t; jke’ Eg.\ rj jk(afnol uke pkyw<br />

ikfgts\ R;kpk ÷;kl ?sryk ikfgts\ vkiY;kyk ijekƒkZe÷;s tj dkgh<br />

maph xkBk;ph vlsy] ujtUe lkƒZd dÔu ¿;k;pk vlsy rj lnΩxq:<br />

lkaxrhy R;k^ek.s lk÷Auk djk;yk ikfgts\ ujtUe gh iqUgkiqUgk<br />

feG.kjh xksÆV ukgh\<br />

ojdM nsgs gÍ dkckM ‰ ujnsg eksBÍ ?ckM ‰<br />

ijarq ikfgts tkM ‰ foosd jpuk ‰‰ nk\ 20–5–26<br />

vkRekukRe foosd ikfgts\ vkRek dks.] vukRek dks. gk tj foosd<br />

ulsy rj ujtUe ok;k tkrks\<br />

ujnsgek|a lqyHa lqnqyZHa Iyoa lqdYia xq:d.Z÷Akja ‰<br />

e;kuqdwysu uHLorsfjra iqekUHokÏC÷A u rjsRl vkRegk ‰‰<br />

rks vkRe?krdhp vkgs\ leƒkÛuh vkRegR;kjk vlk æCn okijyk vkgs\<br />

;kpk vƒZp vlk dh ;k ujtUekr ;s˜u tj vki.kyk rÔu tk;ps<br />

vlsy rj ;k i*rhus tk;yk ikfgts\ ‘vk÷AÓ v÷;kReJo. ‰ ex<br />

lnΩxq:iknlsou ‰’ lnΩxqÔaph lsok djrkuk dnkfi daVkGk ;srk dkek<br />

u;s\ R;klkBh ^ƒe lnΩxqÔapk æks÷A ¿;k;yk ikfgts\ lnΩxq: vkiksvki<br />

leksj ;s˜u mHs jgkr ukghr\ ‘lnΩxq: vkiSlk HsVsfp xk’ vls<br />

KkusΔoj egkjktkauh EgVys vlys rjh vki. R;k Hzekr jkgw udk\<br />

R;kapk fopkj œkj osxGk vkgs\ dkgh eaMGh rso


ikikpk va÷Adkj fœVyk dk= ex ‘tks ts okaNhy rks rs ykgks’ iF;<br />

ikGys dk= iF; ulsy rj vkS"÷Akpk mi;ksx dk;= T;kauh ifgys<br />

lxGs Åys vlsy R;kauk KkusΔojkaps opu ^ek.\ i. ex rks ekx.kjp<br />

ukgh nqljs dkgh\ rks Eg.sy] πeyk vkRelk”kRdkj gks˜ ns\ nso dks.<br />

rs dGw ns\ xhrk] KkusΔojh] nklcks÷Akpk vƒZ dGw ns\∏ vls R;kps<br />

ekx.s vlsy vkf. væk ekx≥;k r`Ir dj≥;kps lkeF;Z ;k larkatoG<br />

vlrs\<br />

,dnk ,d Hfxuh ek˘;kdMs vkY;k vkf. Eg.kY;k] πeh<br />

ikolyk tk.kj vkgs\ i. rsƒs Lokeh LoÔikuan œkjls cksyr ukghr<br />

vls dGys\∏ eh EgVys] πgks\ i. vkiyh vMp. dk; vkgs=<br />

ijekƒkZrhy dkgh fopkjk;ps vkgs dk=∏ R;k Eg.kY;k] πijekƒZ tk˜<br />

|k gksø i. ek>s vkf. ;tekukaps vftckr iVr ukgh] R;klaca÷Ah<br />

fopkjk;ps vkgs\∏ R;k Hfxuh vR;ar Jhear gksR;k\ caxyk] xkMÇk loZ<br />

gksrs\ i. rs ifriRuh ,desdkaleksj vkys dh fculk;ps\ eh R;kauk<br />

EgVys] πgk ^Δu Lokehth lksMo.kj ukghr\ rs Eg.rhy] ‘rqEgh<br />

ijesΔojkps uke ¿;k\’ ÷;kukyk clk\ rqeps ikgwu dnkfprΩ rqeps<br />

;tekuns[hy ækari.s ÷;kukyk clrhy\ nks?kaps eu ikyVsy\ la?"Z<br />

feVsy\∏<br />

lnΩxq:aikæh xsY;koj vki. dk; ekxk;ps rs dGys ikfgts\<br />

πeh dks. vkgs= ijekRek dks. vkgs= ijekRek vkf. eh ,dp vkgs<br />

vls loZ lar lkaxrkr R;kph vuqHwrh eyk |k\∏ vls ekxkos\<br />

nsoin vkgs fuxqZ. ‰ nsoinÓ vuU;i. ‰<br />

gkfp vƒZ ikgrka iw.Z ‰ lek÷Aku ok.s ‰‰ nk\ 6–6–32<br />

nso fuxqZ. vkgs\ ehgh rksp vkgs\ gs vuqla÷Aku dnkfigh f


lnΩxqÔaph lsok djr vlrk R;kapk ^lkn ^kIr gksrks\ lR;ukjk;.kpk<br />

^lkn osxGk\ yksd iksƒhyk u tkrk ^lknkyk tkrkr\ vlR; Hk".kus<br />

dk; gksrs rs iksƒhr lkafxrys vkgs\ ‘usgeh lR; cksykos’ gk R;kpk<br />

efrrkƒZ vkgs\<br />

lnΩxq:Îik >kY;kuarj ^ƒe y”kr ;srs rs ‘rks vkf. eh ,dÔi<br />

vkgs\ foHâ ukgh\’<br />

vkRefuosnukpÍ y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />

ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />

vkiyk vki.kl ykH ‰ gÍ Kku ije nqàH ‰<br />

tÍ vkfnvarh Lo;aH ‰ LoÔifp Lo;Í ‰‰ nk\ 5–6–15<br />

R;kyk LoÔikuan ^kIr gks.kjp\ lnΩxqÔaph ^lUurk ÅOgk ^kIr gksrs=<br />

ex vfHUuk b;k lsok ‰ fp® fe;kafp Hjsy tsOgka ‰<br />

ek>k ^lknq tk. rsOgka ‰ laiw.Z tkgyk ‰‰ Kk\ 18–1269<br />

vfHUu lsok Eg.ts vkRefuosnu\<br />

vkRefuosnuk mijh ‰ fu[G oLrq fujarjh ‰<br />

vki. vkRek varjh % ‰ cks÷A tkyk ‰‰ nk\ 6–2–41<br />

R;k cz©cks÷AÍ cz©fp tkyk ‰ lalkj[sn rks mMkyk ‰<br />

nsgks ^kjC÷AÓ Vkfdyk ‰ lkodkæ ‰‰ nk\ 6–2–42<br />

;klh Egf.ts vkReKku ‰ ;s.Í ikfots lek÷Aku ‰<br />

ijcz©Ó vfHUu ‰ Hâfp tkyk ‰‰ nk\ 6–2–43<br />

vkrka gks.kj rÍ gks;suk dka ‰ vkf. tk.kj rÍ tk;suk dka ‰<br />

rqVyh eukrhy vkæadk ‰ tUee`R;kph ‰‰ nk\ 6–2–44<br />

lalkjÓ iqaMkoÍ pqdyÍ ‰ nsoka Hâka ,sD; tkyÍ ‰<br />

eq“; nsokl oksGf[yÍ ‰ lRlaxsdÔfu ‰‰ nk\ 6–2–45<br />

é rrΩ lrΩ<br />

t; t; j?qohj leƒZ<br />

ı<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

37


3\<br />

rLekrΩ fopkj djkok ‰ nso dks. rks oksG[kok ‰<br />

vkiyk vki. æks÷A ¿;kok ‰ var;kZeÓ ‰‰ nk\ 4–9–7<br />

eh dks. ,slk fuokMk ‰ ikgkÍ tkrk rÂo>kMk ‰<br />

fopkj dfjrka m?Mk ‰ vki. ukgÓ ‰‰ nk\ 4–9–8<br />

rÂoÍ rÂo tsOgka ljs ‰ rsOgka vki. dßpk mjs ‰<br />

vkRefuosnu ;s.Í^dkjÍ ‰ lgtfp tkyÍ ‰‰ nk\ 4–9–9<br />

[Lokeh ek/oukƒ ;kaps ‘lR; lk∫ fuy;eΩ’ iq.s ;k okLrwrhy fuR;kps ^opu]<br />

nklcks÷A pkSƒk næd] uook lekl pkyw vkgs\ vkRefuosnu<br />

Hfâ\ ‘Jo.a dhrZua’ iklwu Hâhps ^dkj lqÔ >kys\ rs<br />

‘vkRefuosnuk’e÷;s ifj.r >kys] ifjiw.Z >kys\ vkRefuosnu gh eq“;<br />

Hfâ vkgs vls leƒZ letrkr\ vkRefuosnu ;kpk ƒksMD;kr vƒZ<br />

vki. nsgkus u mj.s\ ek>k nsg] ek>s eu] ek>h cqf*] ek˘;k cq*hyk<br />

gs iVr ukgh vls vki. Eg.r vlrks\ Eg.ts nsg eu cq*his”k eh<br />

dks.hrjh osxGk vkgs] vls vki. letrks\<br />

ijok ,d o`* Hfxuh HsVY;k\ l®jh vksykaMysY;k\ o`*i.kph<br />

loZ fpUgs nsgkoj fnlw ykxyh gksrh\ R;kauh eyk fopkjys] πeh vkrk<br />

dk; lk÷Auk dÔ=∏ eh R;kauk EgVys] πvkrk lk÷Auk væh dkgh dj.s<br />

æD; gks.kj ukgh\ ;ksxkpk v˙;kl vkrk te.kj ukgh\ Kku lksÒga<br />

% rksp eh ;k cks÷Akr ;s.s vkrk æD; ukgh\ R;kpk ljko<br />

ygkui.kiklwu djk;yk ikfgts\ R;klkBh iF;ik.h ikGys ikfgts\<br />

vkrk rs gks.kj ukgh\ rsOgk lksik mik; Eg.ts jkeuke ¿;k\∏ R;k<br />

Eg.kY;k] πrsƒs eu tMr ukgh\ R;k æacwdkyk jkekus ekjys gs ek˘;k<br />

cq*hyk iVr ukgh\∏ vkrk vkyh iapk∫r\ eh EgVys] πbrj lk÷Auk<br />

te.kj ukghr] Eg.wu eh rqEgkyk uke ¿;k;yk lkafxrys\ ijarq jkeuke<br />

?s.s rqeP;k cq*hyk iVr ukgh\ jke Eg.ts rqEgh ,[knh euqÆ;kÎfr<br />

letykr dk= ,[knk Bjkfod vkdkj] LoHko vls letykr dk=∏<br />

Hxoar Eg.rkr %<br />

38 leƒZÎispÓ opuÍ


votkufUr eka ew


gh vkRefuosnukph æsoVph voLƒk\ vkRefuosnu Eg.ts eh u mj.s\<br />

leƒZ vkiY;k [kl æSyhe÷;s ‘vki. dSpk’] ‘vki. dSpk’ vls ^R;sd<br />

vksohe÷;s Eg.rkr\<br />

rÂoÍ rÂo tsOgka ljs ‰ rsOgk vki. dßpk mjs ‰<br />

vkRefuosnu ;s.Í^dkjÍ ‰ lgtfp tkyÍ ‰‰ nk\ 4–9–9<br />

‘rÂokaps xkaBksMs’ gs æjhj vkgs\ rÂokr rÂo felGys Eg.ts vki.<br />

dqBs mjrks= Eg.wu vkRefuosnu vkiksvkip vkgs vls leƒZ Eg.rkr\<br />

i. vkiY;kyk rs ekU; ukgh\ vkiY;kyk gs æjhj ,os æjhj c?k\ nw÷A] rwi] yks.h]<br />

æq* vkgkj fogkj ;kus dls lqanj cuys vkgs\ eyk dkgh >kysys ukgh\∏<br />

vlk æjhjkpk o`ƒk vfHeku vkiY;kyk vkgs\ i. æjhj gs ukæoar<br />

vkgs\ ‘ekæh ika[ ika[Mh rao gs ljs’ ;ke÷;s æadk ckGx≥;kps dk;<br />

dkj.= ‘dky gksrs] vkt ukgh’ vls ?Mrs\ lk„;k larkauh gsp<br />

lkafxrys\ vkiyk vuqHogh rksp vkgs\ ækL(sgh rsp lkaxrkr\ ex R;k<br />

æjhjkph ,o


HorlÍ pkdÓ lwnyÍ ‰ tUee`R;wP;k ‰‰ Kk\ 13–1103<br />

tUee`R;wph th p∂s fœjrkr R;koj t.w gk nsg ?krysyk vkgs\ gs<br />

tUee`R;q vlw nsr\ thoukpk æsoV e`R;we÷;s vkgs gs lokÛuk iVysys<br />

vkgs\ i. rksi;Ûr thou dls ?kyok;ps gk ^Δu vkgs\ yksd<br />

fopkjrkr] “What is after death?” lar lkaxrkr] “What is before<br />

death ;kpk fopkj djk\∏ e`R;qi;Ûr thou tj m®e ?kyoys] O;ogkj<br />

m®e Åyk] yksdkaæh pkaxys okx.s ?Mys] ÷;ku÷Akj.k] ukeLej. Åys]<br />

lnΩxq:Îik laiknu Åyh] lnΩxqÔauh lkafxrysY;k ekxkZus pkyk;yk<br />

ykxyk] mifu"ns] HxonΩxhrk] KkusΔojh] nklcks÷A vkfn xzaƒkaps okpu<br />

Åys\ ækL(kauh ts lkafxrys rsp ek˘;k lnΩxqÔauh lkafxrys] rsp eh<br />

djrks vkgs vkf. ek>hgh rhp vuqHwfr vkgs vls >kys dh laiys\<br />

,d laiw.Z xaxspk ^okg pkyr vkysyk vkgs] vlk thokpk<br />

^okg vkgs\ xaxsP;k dkBh mHs vlrkuk ,dnk jkeÎÆ. Eg.kys]<br />

πunhrwu ,[knk ykdMkpk vkÍMdk ogkr ;srkuk fnlrks\ rks vkiY;kyk<br />

fnlrks R;kiwohZ æsdMks eSy rks ogkr vkysyk vlrks vkf. vkiY;k<br />

úÆVhvkM >kY;kuarjgh rks æsdMks eSy ogkr tkrks\ R;kpk ^okl<br />

vuqL;wrp vkgs\ rks fnlk;yk ykxyk dh R;kyk vki. ‘tUe’ Eg.rks]<br />

rks úfÆVvkM >kyk dh ‘e`R;q’ vls letrks\ oLrqr# vls dkgh ukgh\<br />

th rqEgh eaMGh ijekƒZ djrk vkgkr rh dkgh vkdkækrwu ,dne<br />

vkysyh ukghr\ rh ;k ekxkZus dkgh tUe pkyr vkyh rh vkrk ;sƒs<br />

vkyh\ vki. Eg.rks ;kpk tUe b\ l\ 1950 pk\ i. R;kiwohZ rks<br />

pkyr vkyk vkgs vkf. iqkys\∏<br />

R;klkBh ^R;sd deZ Åys dh ‘é rrΩ lrΩ cz©kiZ.eLrq’ Eg.wu<br />

ijesΔojkyk rs viZ. djkos\ R;kpk vkiY;kyk ysi ykxrk dkek u;s\<br />

,dnk ,dk lk÷Adkus ,Åd :i;k oxZ.h dk


dk; djkos=∏ lnΩxq: Eg.kys] π[wi dÆV ?s˜u eh gs eafnj cka÷Ays<br />

gs foljkos\ t.w dkgh >kysp ukgh vls vlkos\∏ i. lxGÇkr<br />

vo?M gh xksÆV vkgs\ vkiY;k ekuejkrckP;k dkgh dYiuk vlrkr\<br />

R;keqGs dq.h eku fnyk ukgh dh ok∫V okVrs] jkx ;srks\<br />

rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgkrka fujls ‰<br />

^ÎfrfujklÍ vkRek vls ‰ vki. dßpk ‰‰ nk\ 4–9–10<br />

lxGk ikapHkSfrdkpk ilkjk vkgs\ foosdkus R;kdMs igk;yk xsys dh<br />

dk; gksrs= ukuk ^dkjph ek.ls] iæq] >kMs>qMis fnlrkr\ i.<br />

fopkjiwoZd ikfgys rj y”kr ;srs dh gk uqlrk vkHkl vkgs\ ,[kns<br />

ewy tUekyk vkys] pGoG djk;yk ykxys dh R;kyk ‘vkyk’ vls<br />

Eg.rkr\ rh pGoG can >kyh dh ‘xsyk’ vls Eg.rkr\<br />

,[knk dks.h Kkuh >kyk rj rks Eg.sy] πeh tUekykp vkyks<br />

ukgh\ rsOgk eyk e`R;wgh ukgh\ eh c*p ukgh] rsOgk eyk eqâ<br />

gks≥;kpkgh ^Δu ukgh\ eh v[aM] vuqL;wr] ek˘;k vkuankr<br />

lfÁnkuanÔikus fLƒr vkgs\ eh lfÁnkuanp vkgs\ ek˘;kr fnl.kjs<br />

dke] ∂ks÷A] eRlj] naH gs lxGs ^Îrhps [sG vlwu eh Lor#yk ;k<br />

^Îrhiklwu ÅOgkp vyx Åys vkgs\ dk; vo?M vkgs ;kr= i.<br />

^R;”kr vo?M >kys vkgs [js\ O;klkaiklwu loZ lar lkaxr vkys\<br />

‘rr RoeΩ vfl’ ‘rsp rw vkgsl\’ Eg. ‘vga cz©kfLe’ osnkUrke÷;s<br />

lokZr eksBh vkarfjd lk÷Auk lkafxryh vkgs] rh Eg.ts ‘vga cz©kfLe’<br />

;kykp ‘vga xzgksikluk’ Eg.rkr\ ehp cz© vkgs\ osnkUrkP;k lk÷AusP;k<br />

T;k dYiuk vkgsr R;kr vkB r„gsP;k vkarfjd lk÷Auk lkafxrY;k<br />

vkgsr\ R;k Eg.ts foosd] oSjkX;] æenekfn lk÷Aulaif® vkf.<br />

eqeq”Ro« Jo.] euu] fufn÷;klu vkf. rrΩ RoeΩ inkƒZÏpru\ væk<br />

R;k vkB vkgsr\ ;k vkBkr foæs" varjax lk÷Auk Eg.ts ‘rrΩ RoeΩ<br />

inkƒZ Ïpru’ rsp rw vkgsl\<br />

;kr ‘rrΩ’pk okP;kƒZ vkgs ‘∫Δoj]’ y”kƒZ vkgs ‘cz©’\ ‘Roe’pk<br />

okP;kƒZ vkgs ‘tho’] y”kƒZ vkgs ‘dwVLƒ’\ ‘dwVLƒ’ vkf. ‘cz©’ gs<br />

,dÔi vkgsr vls vki. lnΩxqÔadMwu] vkiY;k vuqHokus letwu<br />

42 leƒZÎispÓ opuÍ


?s.s vkf. R;k^ek.s lk÷Auk dj.s gh vxnh varjaxkrhy varjax lk÷Auk<br />

Eg.wu osnkUr letrks« vkf. ;kp lk÷Auk larkaP;k okîΩe;krgh vkgsr\<br />

i. tj gs ‘rrΩ RoeΩ vfl’ dGys ukgh rj dk; djkos= ex nql„;k<br />

lk÷Auk vkgsr\ ÷;kukyk clkos\ ÷;ku ter ulsy rj ukeLej. djkos\<br />

brj lk÷Auk djkO;k\ dks.rhgh lk÷Auk Åyh rjh æsoVh ‘rrΩ RoeΩ<br />

vfl’ ;kojp tkrk ;srs\ ‘rksp eh vkgs’ ;k cks÷Akrp vki. tk.kj\<br />

‘jke jke’ Eg.r vlrkuk rks ‘jkep’ gks˜u tkrks\ fopkj djkok\<br />

fopkj Åyk dh rÂos jgkr ukghr\ gh th rÂos iljysyh vkgsr R;keqGs<br />

gk foΔokpk vkHkl vkgs\ gs foΔo vkHkflr vkgs ;kfo";hp tj<br />

æadk vlsy rj xksÆV fujkGh\ i. foΔokpk vkHkl fnlrks gs tj [js<br />

vlsy rj dkgh ƒksMs Kku vkf. cjspls vKku ;keqGs rks fnlrks\ tlk<br />

ƒksMk ^dkæ vkf. cjkplk va÷Akj vlsy rj jÊwoj liZ fnlrks\<br />

eh taft„;kyk fædk;yk gksrks\ R;kosGh eh ngk ckjk o"kZpk<br />

vlsu\ leqê fdukjk toG gksrk\ jkst jk(h vkB lkMsvkByk tso.<br />

>kys dh vkEgh dkgh fo|kƒhZ R;k fduk„;koj tk˜u okGoaVkr ækar<br />

iMr vlw\ lkxjkpk rks ?uxaHhj vkokt\ [wi Nku okVr vls\ nqikjh<br />

ækGsP;k e÷AY;k lq±hr vkEgh cjsp osGk R;k fduk„;koj tkr vlw\<br />

R;kosGsyk R;k mUgkr okGoaVkrhy Ïæiys :I;kleku Hklr vlr\<br />

vkrk gs :is vkys dqBwu= rj vkephp Hzkarh] vkepsp vKku ;krwu<br />

:is fuekZ. >kys\ eqGkr :is ukgh Ïæihp vkgs\ rls liZ ukgh] jÊwp<br />

vkgs\ nksjhoj tlk liZ vkHkflr vkgs] rlk eqGkr foΔo ;k ukaokpk<br />

inkƒZ ukgh] ijekRekp vkgs\ R;kP;koj foΔokpk vkHkl vkgs\ R;kyk<br />

osnkUrkpk æCn ‘v÷;kl’ vkgs\ Eg.ts foΔo [ksVs vkgs] vkjksfir<br />

vkgs\ ex tj gs vkjksfir vkgs rj rs dqBwu vkys] dls vkys ;kpk<br />

fopkj rjh dækyk djkok= fopkj dÔ u;s gs pkaxys\ i. rks Hkl<br />

brdk tcjnLr vkgs dh rs dls vkys ;kpk fopkj djkok ykxrks\<br />

ex lkaxkos ykxrs dh vkiY;k vKkukus] Hzkarhus gs foΔo fnlrs vkgs\<br />

eqGkr rs ukgh\<br />

;sd ijcz© lapyÍ ‰ dnkfi ukgÓ fodkjyÍ ‰<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

43


R;kosxGÍ HklyÍ ‰ rÍ HzeÔi ‰‰ nk\ 10–6–9<br />

ijekRE;kosxGk rqyk tks Hkl gksrks vkgs rks HzeÔi vkgs\ vkrk Hkl<br />

fuekZ. dlk >kyk vls tj fopkjæhy rj gh th iapegkHwrs fuekZ.<br />

>kyh R;krwu gk vkHkl fuekZ. >kyk\ uhV fopkj Åyk rj gk<br />

foΔokpk vkHkl laisy vkf. ewG tks ijekRek rsƒs cqf* tk∫y\<br />

rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgkrka fujls ‰<br />

loZ Hkl iapegkHwrkapk vlwu rw foosd dj\ vkRek dks.] vukRek<br />

dks.= lkj dk; vlkj dk;= lkj ,d ijekRekp vkgs\ ts rqyk<br />

fnlrs rs vlkj] ukæ iko.kjs vkgs\ ‘;úÆVarUuÆVa’ gh fLƒrh vkgs\<br />

i. dks.kykgh fdrhgh lkafxrys rjh y”kr ;sr ukgh\ vusd Hfxuh<br />

vardkGh Eg.rkr] ‘ek>s ek>s Hzkarhps vks>s’ Eg.ts æsoVh dGrs dh<br />

gs Hzkarhps vks>s vkgs\ oLrqr# vk÷Ah y”kr ;kos dh vkiyh pkGhæh<br />

myVwu xsyh\ vkrk rjh gfjLej. djkos Eg.ts gs Hzkarhps vks>s<br />

vkiksvki uÆV gks∫y\ gs foΔo vkHkflr vkgs] vlrΩ vkgs vls larkauh<br />

fdrhgh lkafxrys rjh vkiY;kyk rs [jsp okVrs\ gh [jsi.kph th<br />

Hzkarh rh tk;ykp ukeLej. djk;yk ikfgts\ ijesΔoj ^kIrhlkBh<br />

,dgh lk÷Auk ukgh\ dkj. vki. Lor#p ijekRek vkgksr\ i.<br />

vkiY;k vkf. ijekRE;kP;k vkM ;srs vkgs rs gs foΔo\<br />

vxk iß iaMqdqejk ‰ ;srka LoÔikfp;k ?jk ‰<br />

djhrls vkMokjk ‰ foΔokHklq tks ‰‰ Kk\ 15–46<br />

Hxoar Eg.rkr] πvjs vtqZuk] rw tj LoÔicks÷Akoj ;k;yk ykxykl<br />

rj rqyk vMƒGk dj.kjk gk foΔokpk vkHkl vkgs\<br />

v÷AΔpks÷oÛ ^l`rkLrL; æk[k<br />

xq.^o`*k fo";^okyk# ‰<br />

v÷AΔp ewykU;uqlarrkfu<br />

dekZuqcU÷Ahfu euqÆ;yksÅ ‰‰ H\ xhrk 15–2<br />

oj cz©nsokiklwu [kyh Lƒkoj taxeki;Ûr vkf. e÷;s rh lxGh ek.ls<br />

vlk rks lalkjo`” rqVk;pk dlk=<br />

vlöæL(s. ú


q>k R;kP;kæh laca÷Ap ukgh gs rw letwu ?s\ foosd dj\ fopkj dj\∏<br />

gk tj o`” [jk vlrk rj ,okys vlrs= ngkgh fnæk] paêlw;Z] loZ nso]<br />

)f"equh] ;”] xa÷AoZ] fdUuj vkf. vkiY;klkj[h ek.ls] Lƒkoj<br />

taxe loZ xksÆVh T;k o`”ke÷;s vkgsr vlk gk o`” rqV.kj dækus=<br />

ts rqVfy;k eqGkikæÓ ‰ myaMsy dka æk[kaæÓ ‰<br />

ijh rSæh xksBh dk;lh ‰ gk lksik uOgs ‰‰ Kk\ 15–50<br />

vls Kkuksck Eg.rkr\ Eg.ts gk o`” [jk uOgs\ ex ;k vlrΩæh rq>k<br />

lax tMrks dlk= rsOgk ek>k ;k foΔokæh ;ÏRdfprΩgh laca÷A ukgh\<br />

eh ijekRekp vkgs væk cks÷Akr rw jgk« vkf. ex R;k ije÷Akekyk<br />

tk;ps vkgs\<br />

rr# ina rRifjekfxZrO;a<br />

;fLeUxrk u fuorZfUr Hw;# ‰<br />

reso pk|a iq:"a ^i|s<br />

;r# ^o`f®# ^l`rk iqjk.h ‰‰ H\ xhrk 15–4<br />

tsƒwu iqUgk d÷Ah dks.h ijr ;sr ukgh] rsƒs rs feGwup tkrkr\ tæh<br />

xaxk lkxjkyk xsyh dh iqUgk d÷Ah eqjMwu ekxs ;sr ukgh\ rlk gk tho<br />

iw.Z ijekReÔip gksrks\ ,dnk vkRelkxjkyk feGkY;kuarj iqUgk ek?kjh<br />

;sr ukgh\ væh fLƒrh ^kIr gks≥;klkBh dk; djk;yk ikfgts ;kpk<br />

fopkj djk;yk gok\ gs æjhj–gk ÏiM vkf. gs cz©kaM gs nksUgh R;k<br />

rÂokapsp cuys vkgs\ eh rj lfÁnkuan vkgs\ ek>k vkf. foΔokpk<br />

;ÏRdfprgh laca÷A ukgh\ tks dkgh foΔokpk laca÷A vkgs vls eyk o<br />

nql„;kyk okVrs rksgh vkHklp vkgs\ i. gs ,dk,dh iVr ukgh\<br />

dkj. O;ogkj vkiY;ke÷;s brdk eqÔu xsysyk vkgs dh ;k foΔoke÷;s<br />

okoj.kjk eh vkf. gs foΔo nksUgh vlrΩ vkgs gs fdrhgh vkf.<br />

dks.hgh lkafxrys – vxnh Kkunso] leƒZ ;kaP;klkj“;k egkiq:"kauh<br />

lkafxrys rjh vki. rs uqlrs ,sdrks vkf. foΔokP;k ilk„;kr fæjyks<br />

dh loZ folÔu tkrks\ rÂoÔi ldG Hkls ‰ foosd ikgrka fujls ‰<br />

tso


ts txrΩ >kys rs ikapHkSfrd vkf. ek>k nsggh ikapHkSfrd<br />

Eg.wu R;k nksUghpk ,desdkaæh toGpk laca÷A tMyk\ tæh ,[k|k<br />

O;luh] nk:MÇk ek.lkph nql„;k O;luh] nk:MÇk ek.lkæh x±h<br />

ters rls gs >kys] vkf. ;k nsgkfo";h o foΔokfo";h lR;Ro cqf*<br />

vkyh dh R;k lR;Âocq*hyk rsƒwu dkkysyh vkgs\<br />

‘mf®ÆBr tkxzr ^kI; ojkfUucks÷Ar’ vls LiÆVi.s mifu"ns lkaxr<br />

vkyh ‘mBk] tkxs Ogk\’ leƒZ Eg.rkr] πdkgh eaMGh gyoY;koj tkxh<br />

>kY;klkj[h okVrkr i. iqUgk ?± MksGs feGwu >ksiwu tkrkr\ Eg.ts<br />

R;kaph rh LoIukrhy tkx`rh vlrs\∏ rs Eg.rkr] πvkEgkyk loZ dGys\<br />

vkEgh lnΩxqÔauk æj. xsyks\ R;kauh vkEgkyk ‘rrΩ Roe vfl’ gk minsæ<br />

Åyk\ ‘Jhjke t; jke t; t; jke’ Eg.k;yk lkafxrys\ R;k^ek.s<br />

vkEgh lk÷Auk djk;yk ykxyks\∏ i. gh LoIukrhy tkx`rh vkgs\ dkj.<br />

mxhpp rqEgh gs loZ djrk vkgkr\ vtwu rqeP;k y”kr ;sr ukgh<br />

dk dh vki. Lo;eso ijekRek vkgksr\∏<br />

ijarq ,os ^Îfrxr fopkj dk; vkgsr rs eyk ekfgrh<br />

ukghr’ vls gks˜u tkrs\<br />

46 leƒZÎispÓ opuÍ


na æjhja dkSUrs; ”s(feR;fH÷Ah;rs ‰<br />

,r|ks osf® ra ^kgq# ”s(K bfr rf}n# ‰‰ H\ xhrk 13–1<br />

”s(”s(K fopkj pVduΩ djkok\ nsg gs ”s(] eh ”s(K] lxGÇk<br />

fBdk.h eh HÔu vkgs\<br />

”s(Ka pkfi eka fof* loZ”s(s"q Hkjr ‰<br />

loZ nsgke÷;s vlysyk tks vga rks ehp uVwu vkgs\ rh ewG vgark<br />

ehp % T;kP;koj rks ckgsjpk vga Lœqjrks vkgs rks ehp vkgs væk<br />

cks÷Akr tk≥;kpk ^;Ru djk;pk\ rls ÅY;kcjkscj vkiys LoÔi<br />

vkiksvkip vkiY;kyk dGwu ;s∫y\ gk foosd vkgs] gk fopkj vkgs\<br />

leƒZ Eg.rkr] πvlk foosd ÅY;kcjkscj lgtp y”kr ;srs dh gs<br />

vlrΩ vkgs vkf. nsgkP;k] foΔokP;k fBdk.h vlrΩcqf* >kyh dh<br />

lgtp tho jkeÔi gks˜u tkrks\ i. vMp. ghp vkgs dh<br />

fuΔpGkP;k xksÆVh cksyrkr] i. iqUgk papGkdMs ÷Akorkr\<br />

papGp∂krwu ckgsj iMyh væh eaMGh ƒksMh\∏<br />

;k fuΔpGkP;k xksÆVh lkaxrh ‰ iqUgka papGkdMs ÷Akaorh ‰<br />

papGp∂Ó fu?ksu tkrh ‰ ,sls ƒksMs ‰‰ nk\ 11–2–3<br />

ts vlrΩ rs vlrΩ] lrΩ rs lrΩ\ lrΩ vlrΩpk fuokMk dÔu lrΩyk<br />

fpdVwu jkg.kjs vxnh ƒksMs vlrkr] tls leƒZ] rqdksck\ ‘tkGksfu<br />

lalkj cSlykÍ vax.Ó’ vls rqdksck Eg.rkr\ i. ‘tkGksfu’ ;kpk vƒZ<br />

?jkyk dkMh yko.s ukgh\ eukrwu lalkj dkh eqys] eh eksBk<br />

caxyk cka÷Ayk] uohu xkMh ?sryh\ vkpk;Z Eg.rkr % rr# fdeΩ<br />

fonsæs"q ekU;# Lonsæs"q ÷AU;# ‰<br />

lnkpkjo`®s"q e®ks u pkU;# ‰<br />

euΔpsUu yXua xqjksjîΩf÷Aziìs rr# fdeΩ ‰‰<br />

;kr dk; feGoysl= rw fonsækr ekU;ekU;rk ikoykl] Lonsækr<br />

÷AU;rk feGoyhl] eksBk >kykl] i. R;kpk mi;ksx dk;= rq>s<br />

ijesΔojkdMs y” ykxr ukgh\ ‘tho cz©p vkgs’ ,o


Eg.ts ex rks Hâ Hfâ djrk djrk ÅOgkrjh ijesΔojkæh feGwu<br />

tk∫y\ ex rks ijesΔojkiklwu foHâ jkg.kj ukgh] vkf. vkRefuosnu<br />

lgtp gks˜u tk∫y\<br />

lalkjkr vxnh jewu xsysY;k ek.lkyk æsoVh okVrs dh eh<br />

mxhp ‘ek>s ek>s’ Åys\<br />

ekƒka ^iapkpÍ oks>Í ‰ ?s˜u Eg.s ek>Í ek>Í ‰<br />

cqMrkafg u lksMh œqats ‰ dqGkfHekuÍ ‰‰ nk\ 3–10–6<br />

oLrqr# vls Eg.kos dh lalkj tlk vkgs] rlk eh djrks vkgs\ ‘lalkj<br />

djk’ gs lkaxk;yk Kkuksck] rqdksck] leƒZ gs dks.h udksr\ lalkj ek˘;k<br />

æfâcq*huqlkj tlk gks∫y rlk eh lkojrks vkgs\ ;ksX; ekxkZus iSlk<br />

feGorks vkgs\ eqykaph fæ”.s pkyw vkgsr\ lokÛuk vko';d rso


vkf. txkcˆy vR;ar lR;Rocqf* vkgs rh leƒZ mMowu ykorkr\ rs<br />

Eg.rkr] πts fnlrs rks Hkl vkgs\ dk; okVsy rs djk\ jkeukekpk<br />

÷Aksæk ykok] ÷;kukyk lkr vkB rkl clk\ HxonΩxhrk] nklcks÷A]<br />

KkusΔojh ;kps Ïpru euu djk\ dkghgh djk\ ijarq nsgkP;k vkf.<br />

foΔokP;k fBdk.h th lR;Âocqf* vkgs rsokyh rj nksu<br />

rÂos ekurk ;srhy\ oLrqr# ,dp rÂo vkgs\ i. vki. letqrhlkBh<br />

nksu rÂos ekuyh\ ,d ^Îrh] ,d ijesΔoj\ tls Kkuksck Eg.rkr]<br />

πgkp fopkj lka“;kaP;k i*rhus % ,d ^Îrh] ,d iq:" væk<br />

i*rhus rqyk lkaxrks\ eh ,dp vkgs] ehp loZ HÔu vkgs oxSjs<br />

pVduΩ dG.kj ukgh\ ^Îrhpk fujkl dÔu iq:"kdMs tk;ps vkgs<br />

vls EgVys rj dGsy\ ‘,d eq“; ijesΔo: ‰ nqljh ^Îfr<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

49


txnkdk: ‰’ gs rqyk ekU; vkgs\ iapHwrkRed gh ^Îrh txrkpk<br />

vkdkj ÷Akj. dÔu rq˘;kiqh vR;ar x±h<br />

teysyh vkgs\ væh gh ^Îrh vkf. ,d ijekRek tks txrke÷;s<br />

vú'; vlysyk] vkrckgsj O;kiwu vlysyk vlk vkgs\ tæh xksMh<br />

xqGkP;k k nsg nksUgh ,dÔip vkgs\ dkj. nksUgh<br />

iapegkHwrkRed vkgs\ ex eh eh gk tks œqat vkgs] eyk ikfgts] gs<br />

ek>s vkgs gs dqBwu vk.ysl=<br />

lxGÇk larkauk vki. vkiY;k vkpkjfopkjkus] cksy≥;kus]<br />

vfHyk"sus] vklâhus (kgh HxokuΩ dÔu Vkdys vkgs vls eyk okVrs\<br />

Hxoarkaiklwu loZ lar jke ÎÆ. vkfn vorkjh iq:" ;kauk<br />

vki. vxnh gSjk. dÔu Vkdys vkgs\ vki. t.w R;kauk vkOgku nsr<br />

vkgksr dh πrqEgh lq÷AkÔup nk[ok eyk\ vkEgkyk tks dk; cks÷A<br />

|k;pk rks rqEgh |k\ vkEgh Jo. dÔ\ i. iqUgk vkEgkyk ts dk;<br />

djk;ps rs vkEgh dÔ\∏ mifu"nkaiklwu vusd xzaƒ ;k egkRE;kauh<br />

vkti;Ûr fyfgys\ rs loZ okpys\ pkj eksBs vkpk;Z >kys\ æadjkpk;Z]<br />

jkekuqtkpk;Z] oàHkpk;Z] e÷okpk;Z ;kr dks.h }Srh] dks.h<br />

fofæÆVk}Srh] dks.h Åoyk}Srh vls >kys\ R;kaps lxGs xzaƒ vkEgh<br />

okpwu rs ipoys\ oàHkpk;kÛps æq* v}Sr vkf. Hfâ nksUgh ,d(<br />

vlY;keqGs oàH la^nk; [wi eksBÇk ^ek.koj iljysyk vkgs\<br />

50 leƒZÎispÓ opuÍ


lxGÇk larkauh rks ekU; Åyk vkgs\ Eg.ts v}Srkpk cks÷A % ‘rksp<br />

eh vkgs’ gk cks÷A vkf. iqUgk Hfâ\ œkj xksM Htus Eg.r vlrkr<br />

gh eaMGh\ vls lxGs vkpk;Z ƒksj ƒksj vkgsr\ R;kaP;k xzaƒkaoj Vhdk<br />

fyfgrkuk tk.dkj Eg.rkr] ‘rs pkjgh vkpk;Z ∫Δojkps vorkj<br />

vkgsr\’ ijarq v}Srkpk cks÷A ,dne gks.kj ukgh gs y”kr ?s˜u nql„;k<br />

vkpk;kÛuh ^ƒe }Srkpk cks÷A ns˜u rs xzaƒ lq÷Akj≥;kph ijkdkÆBk Åyh\<br />

dkgh fBdk.h }Sr dkgh fBdk.h v}Sr ekukos vlsgh R;kauh lkafxrys\<br />

vls eksBeksBs vkpk;Z fuekZ. gks˜u rs cks÷A ns˜u xsys\ gtkjks ikukaps<br />

xzaƒ >kys\ vki. rs euuiwoZd okpys vkf. euuiwoZd R;kpk R;kx<br />

dÔu vkiys vkpj. tlsP;k rls Bsoys\<br />

loZ mifu"nkaps lkj væh HxonΩxhrk vkEgh okpyh\ vBjk<br />

v÷;k; eq[ksnΩxr Åys\ R;krhy deZ;ksx] Hfâ;ksx] ÷;ku;ksx] Kku;ksx<br />

lxGs okpys\ ‘;( ;ksxsΔoj# ÎÆ.ks ;( ikƒksZ ÷Auq÷AZj#’ okpys\ vkEgkyk<br />

thoukr ‘Jh’ ikfgts ‘fot;’ ikfgts vls EgVys\ i. ;k nksu eaMGÓuk<br />

vkEgh d÷Ahp fopkjys ukgh\ ‘;( ;ksxsΔoj ÎÆ.#’ vkEgkyk udks\ ‘;(<br />

ikƒksZ ÷Auq÷AZj#’ – Hâ rksgh vkEgkyk udks\ vkEgh ;k nks?kauk cktwyk<br />

lkÔu vkeP;k i*rhus ‘Jh’ feGoyh\ vkEgh lxGs xzaƒ ipowu vkeps<br />

dkgh lksMys ukgh gs vkeps oSfæÆVÇ\ væh th eaMGh ‘eh’i.kus<br />

jkfgyh R;kauk leƒZ ‘pksj’ Eg.rkr\<br />

vR;ar vkuanÔi thou txkos vlk vki. ^;Ru djrks vkgksr\<br />

tltls gs ^;Ru ;æLoh gksrkr rlrlk gk vkiY;ke÷As vlysyk pksj<br />

fu?wu tkrks\ eh dks.h ukgh\ ijekRekp ,d vkgs\ rks ;a(h eh ;a(\<br />

rks lkxj eh rjax ;k r„gspk cks÷A vkiY;kyk gGwgGw gksr tkrks\ T;kauk<br />

gk cks÷A gksr ulsy R;kauk leƒZ rGeGwu lkaxrkr %<br />

;sd eq“; ijesΔo: ‰ nqljh ^Îfr txnkdk: ‰<br />

frljk vki. dßpk pks: ‰ vkf.yk e÷AÍ ‰‰ nk\ 4–9–11<br />

eq“; rks ijekRek vkgs\ rks ,desokf}rh; vkgs\ i. rqEgkyk tj gs<br />

dGr ulsy vkf. txrΩ fnlr vlsy rj nqljh iapegkHwrkRed ^Îrh<br />

vkgs\ rh nsgkldV txrkpk vkdkj ÷Akj. dÔu vkgs\ vkrk T;kyk<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

51


fhfhfhfhfhf<br />

rw ‘eh’ Eg.rksl rks frljk pksj vkgs\ ‘,slÍ gÍ fl*fp vlrka’ %<br />

lxGÇk ækL(kauh gs fl* dÔu Bsoysys vkgs\ ‘ukfƒyh ykxs nsgvgark’<br />

ex nsg vgark jkfgyh dksBs= fopkj dÔu igk\ ikp rÂos ,d( vkyh<br />

vkf. nsg fuekZ. >kY;klkj[k fnlyk\ rÂos cktwyk dkk rwafp lkojh ‰‰2‰‰<br />

dBh. R;kojh dBh. >kyÍ ‰ vkrk u fnls mjh ‰‰3‰‰<br />

dksBs tkoÍ dk; djkoÍ ‰ vkjafHyh cksgjh ‰‰4‰‰<br />

nkl Eg.s vkEgh ÅyÍ ikoyks ‰ n;slh ukgh ljh ‰‰5‰‰<br />

fhfhfhfhfhf<br />

fhfhfhfhfhfhfhfhfhfh<br />

52 leƒZÎispÓ opuÍ


4\ vtik–fuÔi.<br />

[Lokeh ek/oukƒ ;kaps lgdkjuxj iq.s ;sƒhy ^opu]<br />

vkt eksBk vkuankpk] HkX;kpk fnol vkgs\ lk÷AdkaP;k<br />

esGkO;kr clrk mBrkuk eksBk vkuan okVrks\ dkj. lk÷Ad JksR;kaleksj<br />

cksy.s] fopkjkaps ns.s ?s.s gs œâ v÷;kRekpsp gks˜ ædrs] vkf. R;k<br />

v÷;kReke÷;sp lkjs lq[] lkjs lek÷Aku] vkuan varHwZr vkgs\<br />

nklcks÷AkrY;k næd lrjk] lekl ikap ;k vtikfuÔi.<br />

leklkoj dkgh cksykos væh loZ eaMGÓph bPNk vkgs Eg.wu gk lekl<br />

?sryk\ 17@5 gk vfræ; egÂokpk lekl vkgs\ lksÒga cks÷Akpk]<br />

lksÒga lk÷Auspk gk lekl vkgs\ ukƒ la^nk;kr th lk÷Auk pkyr<br />

vkysyh vkgs rh fuxqZ. mikluk vkgs gs ^ƒe y”kr ?srys ikfgts\<br />

lksÒga lk÷Auk gh fuxqZ. mikluk vkgs\ fuxqZ.p lxq. >kysys vkgs\<br />

fuxqZ. vkRerÂo dkgh vkdkj ?s˜u lxq. gksrs] tls rs n®k(s;]<br />

vkfnukƒ] Jhjkepaê] xksikGÎÆ.] fujfujkGs lar ;kaP;k vkdkjkus<br />

lxq. >kys\ oklp tlk œwy Ogkok] xksMhp tæh lk[j Ogkoh] ræh<br />

ewG LoÔikph xksMh ikfgts vlsy rj ;k egkiq:"kauk æj. xsY;kus<br />

rh feGrs\ uqlrh xksMh EgVys dh vkiY;kyk dkgh dGr ukgh\ i.<br />

Jh[aM EgVys dh dGrs\ ‘xksMh dGk;k dkj.s ‰ xwG ykxs ns.s’ xqGkpk<br />

[Mk fnyk dh xksMh dGrs\ rls n®k(s;kauk] vkfnukƒkauk æj. xsys<br />

dh fuxqZ. dGrs\<br />

lxq.kpsfu vk÷AkjÍ ‰ fuxqZ. ikfots fu÷AkZjs ‰<br />

lkjklkj fopkjÍ ‰ larlaxs ‰‰ nk\ 6–6–55<br />

;kp iaƒkph vkeph lk÷Auk vkgs\ lksÒga gh fuxqZ. lk÷Auk vkgs\<br />

R;kykp ‘vga xzgksikluk’ Eg.rkr\ Eg.ts iw.Z v}Srkpk gk cks÷A vkgs<br />

vkf. gh lk÷Aukgh ræhp vkgs\ lksÒga gk cks÷A vkgs\ lksÒga gh lk÷Auk<br />

vkgs\ ;sƒs lk÷Auk vkf. lk÷; nksUgh ,dp vkgs\ oLrqr# lxq.kph<br />

mikluk vkf. fuxqZ.kph lk÷Auk ghns[hy ,dp vkgsr\ jke jke<br />

Eg.rk jkefp gksbts %<br />

jkeukeh jaxs eu ‰ dSph Hwd dSph rgku ‰‰<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

53


dSpk jkgs nsgHko ‰ uqjs fnákyklh Bko ‰‰<br />

dSph vk÷Ah Åph O;k÷Ah ‰ vo?h laiyh mik÷Ah ‰‰<br />

fuR; fuokar fuHZ; ‰ Lokeh >kyk jkee; ‰‰<br />

% Lokeh LoÔikuan<br />

Eg.ts jkeuke ?sr ?sr Lokeh LoÔikuan jkeÔip >kys\ xkÍnoysdj<br />

egkjkt jkeÔip >kys\ lxq. mikluk djk« fuxqZ. mikluk djk\<br />

nksUghps lk÷; ,dp vkgs\ lxq.kiklwu lqjokr dÔu fuxqZ.<br />

mikluse÷;s tk;ps vkgs vkf. rks lfÁnkuan ^Hwp eh vkgs vlk cks÷A<br />

dÔu ¿;k;pk vkgs\<br />

dks.rhgh lk÷Auk djk;ph rj ^ƒe ,dkUrkr clk;yk ikfgts<br />

vkf. ekSu ÷Ajk;yk ikfgts\ v[aM yksdkUrkr jkfgys rj lk÷Auk gks.kj<br />

ukgh\ ÅoG ^opus ,sdwu vƒok ^opus dÔu Hkx.kj ukgh\<br />

uk;ekRek ^opusu y˙;# u es÷A;k u cgquk Jqrsu ‰<br />

;esoS" o`.qrs rsu y˙;LrL;S" vkRek foo`.qrs ruqa Loke ‰‰<br />

tuh lkaxrk ,sdrk tUe xsyk ‰ ijh oknosokn rSlkfp Bsyk ‰<br />

mBs laæ;ks okn gk naH÷Akjh ‰ rqVs okn laokn rks ghrdkjh ‰‰<br />

dks.rhgh lk÷Auk ,dkUrkr clwup djk;ph\ vki. c?k % dks.rsgh<br />

lar fnolkps ifgys pkj ikp rkl vkiys vkiY;ktoGp vlrkr\ ‘nso<br />

ek>k] eh nsokpk’ ,„goh rks larp ukgh\ rks lkj[kp tj fœjr jkfgyk<br />

rj lk÷Auk dæh gks.kj= fxjukj ioZrkoj n®k(s;kps Lƒku tj ikfgys<br />

rj y”kr ;s∫y dh ,okyh dh y”kr ;srs] ,dkUrkr clY;k[sjht lk÷Auk æD; ukgh\ i.<br />

,dkUrkr clwu djk;ps dk; gk ^Δu iMrks\ leƒZ lkaxrkr π,dkUr<br />

vkf. ekSu nksUgh vko';d vkgs\∏ 17@5 e÷;s rs Eg.rkr %<br />

,dohl lglz lklÍ tik ‰ usewu xsyh rs vtik ‰<br />

fopkj ikgkrka lksik ‰ ldG dkagÓ ‰‰ nk\ 17–5–1<br />

;sdkarh ekSU; ÷AÔu cSls ‰ lko÷A ikgrka dSlÍ Hkls ‰<br />

lksga lksga ,sls ‰ æCn gksrh ‰‰ nk\ 17–5–7<br />

54 leƒZÎispÓ opuÍ


,dkUrkr Eg.ts vki. ,dVsp ikfgts\ nqljk lk÷Ad toG vlrk<br />

dkek u;s\ vkiyh lk÷Auk >kyh dh ex brj lk÷Adkacjkscj ƒksMs<br />

fœjk;yk gjdr ukgh\ i. ,dkUrkr lk÷Auk ulrkuk yksdkUr dÔ<br />

u;s\ eq“; ,dkUr ex yksdkUr\<br />

dkagÓ xYcyk dkgh fuoG ‰ ,slk dafBr tkok dkG ‰<br />

ts.Ídfjrka foJkarh osG ‰ vki.klh œkos ‰‰ nk\ 19–9–29<br />

,dkUrkr dk; djk;ps= vareqZ[ gks˜u vkiyk Δokl dlk pkyyk<br />

vkgs rs c?k;ps\ Δokl gGwgGw deh djk;yk ikfgtsr\ lar ΔoklkoÔu<br />

vksG[ys tkrkr\ larkapk Δokl tksjkus HjkHj pkyr ukgh\ vkiys<br />

Δokl lk÷Akj.i.s fefuVkyk 15 rs 18 ,o


vgekRek gÍ d÷AÓfp ‰ foljkÍ u;s ‰‰ nk\ 5–10–38<br />

T;kph cqf* gks;s ,slh ‰ osn of.Zrh r;klh ‰<br />

æksf÷Arka ukuk ækL(kalh ‰ u iMs BkbÛ ‰‰ nk\ 8–8–29<br />

,sΔo;Z ,sls rÂorka ‰ ck.s nsgcqf* lksfMrka ‰<br />

nsg eh ,sls Hkforka ‰ v÷Aksxrh ‰‰ nk\ 8–8–30<br />

rks l# Eg.ts foΔoO;kid ^Hq vkf. vga Eg.ts ;k nsgke÷;s nsgkps<br />

vf÷AÆBku vlysyk tho] nksUgh ,dp vkgsr % tlk lkxj vkf.<br />

rjax\<br />

,dkUrkr ekSu ÷AÔu clrkuk MksGs feVysys vlkosr vkf.<br />

ækari.s vkiY;k vkre÷;s tks Δokl pkyw vkgs frdMs y” vlkos\<br />

÷Afjrka lks lkafMrka ga ‰ v[aM pkys lksga lksga ‰<br />

,slh gs vtik ldGklh ‰ ijarq dGs tk.R;klh ‰<br />

lgt lkaMwu lk;klÓ ‰ iMkÍp u;s ‰‰ nk\ 17–5–13<br />

,dkUrkr ekSu ÷AÔu clY;koj ckgsjps lxGs æCn can\ ckgsjpk<br />

dlykgh vkokt vkiY;k vuqla÷Akukr ukgh\ vkrk vkiys ,dp<br />

vuqla÷Aku ykxysys vkgs\ vkrk Δoklkcjkscj pkyysyk rks vR;ar lw{e<br />

lksÒga ÷ouh ,sdk;pk vkgs\ ,dkarkr ækar clY;koj vlk Hkl gksrks<br />

dh R;k thokps lksÒga lksÒga vls v[aM pkywp vkgs\ vkrhy lw{e<br />

lksÒga ÷ouh lkj[k pkyw vlrks\ iq


vaxBÇkoj mHs jkgwu fdrh riΔp;kZ Åyh rh R;kaph R;kaukp Bk˜dø<br />

vkiY;kyk R;k ekukus R;kauh ekxZ lksik dÔu Bsoyk vkgs\<br />

ekxZ nk˜uh xsys ‰ n;kfu÷Ah lar rs ‰‰<br />

rs.sfp iaƒs pkyks tkrk ‰ u iMs xqark dksBs dkagÓ ‰‰<br />

eksMksfu;k ukuk erÍ ‰ nsrh fl*kars lkSjlq ‰‰<br />

fuGk Eg.s ,sls lar ‰ Îikoar xq.Ïl÷Aw ‰‰<br />

rsOgk larkauh ekxZ nk[oyk\ R;k iwohZP;k )f"equÓuh tks dks.h lk÷Ad<br />

ftˆhus lk÷Auk dj.kj vlsy R;kP;klkBh ekxZ lksik dÔu Bsoyk vkgs\<br />

R;k ekxkZoÔu ljG uqlrs pkyk;ps vkgs\ R;klkBh ^ƒe ,dkUr] ex<br />

ekSu vkf. ÷;ku\ ÷Akor iGr gh lk÷Auk gks.kj ukgh\ ‘vklhu#<br />

lEHokrΩ’ vls cz©lw(p vkgs\ lk÷Auk clwup laHors\ cz©lw(kais”k<br />

vk.[h ^ek. dk;= mifu"nkapk fo"; dÔup ikapæs iapkoUu<br />

cz©lw(s O;klkauh fyfgyh\ clwup mikluk laHors\ ^ƒe nksu rhu<br />

rklkaph cSBd ikfgts\ R;k[sjht ‘lnk ;srk tkrk mBr clrk’ lk÷Auk<br />

gks.kj ukgh\ ÷;kukph cSBd ^ƒe\ ex ts lw{e æCn vkgsr ‘rs æCn<br />

lkaMwu cSlyk’ nsg LoLƒ vkgs] cqf* LoLƒ vkgs] ex eugh LoLƒ<br />

gks˜u tkrs\ ‘LofLeuΩ fLƒr#’ vls R;kyk Eg.rkr\ vki. gs lxGs<br />

uhV y”kr ?srys ikfgts\ nklcks÷Akrhy gk vR;ar egÂokpk lekl<br />

vki. fopkjklkBh ?sryk vkgs\ vki. LoLƒ clysyks vkgksr\ nsg<br />

LoLƒ vkgs] cq*hgh LoLƒ vkgs\ i. eu LoLƒ ukgh\ eu vR;ar papy<br />

vlwu R;kps pkapY; lgtklgth tk.kjs ukgh\ eukps pkapY;<br />

jtksxq.keqGs vkgs\ eu ‘gs jtksxq.kP;k [kanh ‰ rjGr vls’ vls EgVys<br />

vkgs\ eukyk iSlk] xkMh] caxyk lkj[s dkghrjh ikfgts vkgs gk<br />

jtksxq. tk.kj dlk= lÂoxq.kus jtksxq.kyk Nsn tkrks\ lk÷As jkg.s]<br />

lk÷As cksy.s] lk÷As fopkj] lk÷As vUu] larkaph laxrh] jkeuke] ÷;ku<br />

;k lÂoxq.kauh reksxq. fu?wu tkrks\ ex eukps pkapY;gh tkrs vkf.<br />

ex rks LoLƒ gksrks\ ukghrj ÷;kuklkBh MksGs feVys js feVys dh fopkj<br />

lqÔ\ Eg.wu ÷;kukph osG Bjysyh ikfgts\ R;kosGh dks.kphgh HsV<br />

¿;k;ph ukgh\ vxnh iar^÷Aku vkys rjh ukgh\<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

57


xq:nso jkuMs ;kaph ,d xksÆV lkaxrkr\ rs ÷;kukyk clys<br />

vlrkuk R;kosGps jkÆV_k÷;” MkW\ jk÷AkÎÆ.uΩ R;kauk HsV≥;klkBh<br />

vpkud vkys\ dnkfprΩ vk÷Ah osG Bjysyh vlsygh\ i. ÷;kukph<br />

ÅOgk dks.kyk ygj ;s∫y rs lkaxrk ;sr ukgh\ rh vkrwu ;s.kjh LœwrhZ<br />

vkgs\ vkrwu ;s.kjs fuea(. vkgs\ rs ÅOgk ;s∫y rs lkaxrk ;sr ukgh\<br />

ex R;kosGh fdrh oktys] Hkstukph osG >kyh vls dkgh ulrs\<br />

R;k^ek.s jk÷AkÎÆ.uΩ HsVk;yk ;k;ps gs xq:nsokauk ekfgrh gksrs\ i.<br />

R;kauk ÷;kukph LœwrhZ vkyh vkf. rs nkj ykowu clys\ rs clys<br />

rso


vkgkjkus – ik.hiqjh] HsG oxSjs – jtksxq. fnolÍfnol cfyÆB gksr<br />

tkrks\ eukps pkapY; okkyk dh ækari.kus ekSu<br />

÷AÔu LoLƒ clrk ;srs\ nsg LoLƒ] cqf* LoLƒ] eu LoLƒ\ ex –<br />

fp®fp gkjiys vo?s ‰ pSrU;fp >kys gks ‰<br />

ns[rk ns[rk vo?s ‰ foΔo ekoGys ‰<br />

ikgrk ikgrk vo?s ‰ loZLo Bdys ‰<br />

eu jkeh jaxys vo?s ‰ eufp jke >kys ‰<br />

lckÌ v˙;arjh vo?Í ‰ jkeÔi dkÍnys ‰‰<br />

vls gks˜u tkrs\ R;klkBh %<br />

rw eu gÍ ehfp djh ‰ ekf>;k HtuÓ ^se ÷AjÓ ‰<br />

loZ( ueLdkjh ‰ et ,dkrÍ ‰‰ Kk\ 9–517<br />

lxGÇk fBdk.h ,dp ijekRek vkgs vlk cks÷A >kyk dh fp®<br />

pSrU;Ôi gksrs\ T;k eukpk O;ki vlrks rs eup LoÔike÷;s fueXu<br />

gks˜u tkrs\ R;k eukyk rks Nanp ykxrks\ LoÔikP;k fBdk.h foJkarh<br />

vkgs\ brj fBdk.h foJkarh ukgh gs eukyk ,dnk dGys dh rs<br />

LoÔike÷;sp Mwc ns˜u jkgrs væh gh ÷;kukph fLƒrh vkgs\<br />

rs æCn lkaMwu cSlyk % LoLƒ >kyk\ mifu"ns Eg.rkr %<br />

;nk iapplepkofrÆBUrs Kkukfu eulk lg ‰<br />

cqf*Δp u fopsÆVfr rkekgq# ijeka xfreΩ ‰<br />

iap KkuÍfê;s] desÛfê;s tsOgk euklfgr LoLƒ clrkr] cqf* dlyhgh<br />

psÆVk Eg.ts gkypky u djrk LoLƒ jkgrs R;kyk ‘ijexrh’ Eg.rkr\<br />

rsOgk eu fLƒj dj≥;klkBh jtksxq. rkC;kr vk.k;yk ikfgts\<br />

eu fLƒj gksrs ;kpkp vƒZ rs LoÔike÷;s Mwc ns˜u jkgrs\ ,„goh eu<br />

fLƒj gks.sp æD; ukgh\ eu fLƒj gks≥;klkBh rs pSrU;Ôip Ogk;yk<br />

ikfgts\ ckdh dækus eu LoPN dj.kj= ,[k|k m®e lkc.kuh<br />

dksGlk ÷Aqryk rj rks dk; LoPN gks∫y= R;kyk ,dp ekxZ vkgs\ T;k<br />

fu[k„;krwu rks vkyk rsƒsp R;kyk Vkdk;pk Eg.ts rks ykyHMd gksrks\<br />

R;kpk dkGsi.k tkrks\ rls eu tj æq*] fueZy djk;ps vlsy R;krhy<br />

dke] ∂ks÷A] eRlj] naH bR;kfn fodkj tj dk


j rs eu LoÔike÷;sp yhu djk;yk ikfgts\ rqdksck Eg.rkr rls<br />

Ogk;yk ikfgts\<br />

dke ukgh dke ukgh ‰ >kykÍ ikgÓ fjdkek ‰‰1‰‰<br />

œkoY;k R;k dÔa psÆVk ‰ fuΔpG êÆVk cSlksfu ‰‰2‰‰<br />

ulR;k NanÍ ulR;k NanÍ ‰ tx fouksns foOgGrls ‰‰3‰‰<br />

,dk,dÓ ,dk,dÓ ‰ rqdk yksdÓ fujkGk ‰‰4‰‰<br />

vls tj >kys rj rks euqÆ; dks.kojgh jkxkor ukgh] dke ∂ks÷A<br />

Vkdwu nsrks\ tj d÷Ah jkxok;psp >kys rj vk∫ tæh eqykoj jkxkors<br />

rlk R;kpk jkx vlrks\<br />

ijh vfgrÓ dksiksfu lksi ‰ ykyuÓ e˜ tSlÍ iqÆi ‰<br />

fr;s ekrspÍ LoÔi ‰ tSls dka gks; ‰‰ Kk\ 16–123<br />

vk∫ eqykP;k dY;k.klkBh R;kP;koj jkxkors] rls rs brjkaP;k<br />

dY;k.klkBh R;kaP;koj jkxkorkr\ ukgh rj jkxorp ukghr\ ækar<br />

jkgrkr\ eh Lokeh LoÔikuankauk d÷Ah jkxkoysys cf?rys ukgh\ R;kaP;k<br />

eukfo:* dk; ƒksMÇk xksÆVh gksr vlrhy dk= Ïdcgquk larkaps vkf.<br />

brj yksdkaps usgehp fculysys vlrs\ lar T;k ikrGhoj vlrkr R;k<br />

ikrGhph % R;kaP;k eukph] cq*hph dYiuk lkekU; yksdkauk dnkfigh<br />

;s.kj ukgh\ yksd vkiY;k œwVi±hus larkauk ekstk;yk tkrkr vkf.<br />

rh œwVi±h vR;ar rksdMh vlrs\ larkauk vkiijHko ukgh] yksH ukgh\<br />

R;kauk dke ulrks] i. ^se vlrs\ ex R;k ^sekus rs dkgh xksÆVh<br />

djk;yk xsyks dh yksdkauk okVrs rsgh vkiY;klkj[sp ,d vkgsr\<br />

rsOgk nsg LoLƒ >kyk] eu LoLƒ >kys] jtksxq. xsyk] cqf* ækar<br />

vkgs] Hyrs fuΔp; djhr ukgh] ex %<br />

rs æCn lkaMwu cSlyk ‰ rks ekSuh Eg.kok Hyk ‰<br />

væk r„gsus tj dks.h lk÷Ad clyk rj R;koj Kkuksckaph ,d lqanj<br />

vksoh vkgs\<br />

æjhj okpk ekul ‰ fi;kyh ÎrfuΔp;kpk dksæ ‰<br />

,d ehokpwafu okl ‰ u ikgrh vku ‰‰ Kk\ 13–604<br />

^ƒe æjhj] eu] okpk ;kauk vkojk;ps vkgs vkf. ex ÷;kukyk<br />

60 leƒZÎispÓ opuÍ


clk;ps vkgs\ æjhj dkghgh djrs vkgs] eu dqBsgh HVdrs vkgs] ok.h<br />

dkghgh cksyrs vkgs] vls tj >kys rj fpnkdkæ Eg.tsp ewf÷uZ<br />

vkdkæ] ≤n;kdkæ ;ke÷;s rs eu ^k.klfgr fLƒj gks.s] yhu gks.s<br />

æD; ukgh\ Eg.wu gs loZ lkaHkGkos ykxrs\<br />

gk ‘vtikti’ lgt vlY;keqGs eqˆke R;kpk ti djkok ykxr<br />

ukgh\ xksj”ukƒkaiklwu loZ larkauh gkp ti lkafxryk\ eÏPNêukƒkadMwu<br />

xksj”ukƒkauk minsæ >kyk R;kr rs Eg.kys] πeh rqyk ekxZ lkafxryk\<br />

rƒkfi iq


5\ nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />

nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰ nk\ 8–8–28<br />

[Lokeh ek/oukƒ ;kaps ckjkerh ;sƒhy ^opu]<br />

JhleƒkÛpk nklcks÷Aklkj[k gk ifo( xzaƒ vkf. vki. Hkfod<br />

lk÷Ad Jksrs vlk gk nqyZH laxe vkt ;sƒs vkgs\ oâk uqlrk mi;ksxh<br />

ukgh\ R;kyk Jksrk ikfgts\ Jksrk Hkfod] Kkuh vlyk rjh mi;ksxh<br />

ukgh\ R;kyk oâkgh rlkp ikfgts\ Jksrk oâk nksUgh pkaxys feGkys<br />

rj v÷;kRekpk iwj ;k xzaƒke÷;s vkgs\<br />

nklcks÷A] KkusΔojh] ukƒ Hkxor] rqdksckaph xkƒk gs<br />

egkjkÆV_krhy pkj osnp vkgsr\ osn dG.s dBh.\ dkj. osnkaph tquh<br />

laLÎr Hk"k vkgs\ rh lokÛuk dG.s lqxe] lqyH ukgh\ R;keqGs R;kr<br />

vkiyk ^osæ gks˜ ædr ukgh\ Eg.wu larkauh eksBÇk ÎikGwi.kus gs<br />

pkj xzaƒ fygwu Bsoysys vkgsr\ ,sfgd thou vkf. ijekƒZ ;kaph lkaxM<br />

?ky.kjk nklcks÷Aklkj[k mRÎÆV xzaƒ nqljk ukgh\ lk÷Adkauk useÅ<br />

vpwd ekxZnæZu dj.kjk gk xzaƒ vkgs\ ;sƒs lxGÇk dYiuk lqLiÆV<br />

dÔu lk÷;k æCnkr ekaMysY;k vkgsr\ lar dks.kyk Eg.kos=<br />

tks tk.sy Hxoar ‰ r;k ukao cksfyts lar ‰<br />

tks ækΔor vkf. vækΔor ‰ fuokMk djh ‰‰ nk\ 6–1–16<br />

vkrk ;k[sjht nqljh larkaph y”.s lkaxk;yk udks\ lar Eg.ts dk;<br />

;kfo";h dks.kP;k eukr Hze] æadk vlsy rj ;k vksohps Lej. Åys<br />

rjh y”kr ;s∫y dh gk lar vkgs] gk lar ukgh\ vkiY;k cq*hus<br />

larkaph ikj[ gksr ukgh\ larp larkaph ikj[ dÔ ædrkr\ rsOgk ƒksj<br />

ƒksj lar eaMGÓuh larkafo";h dk; EgVys rs cf?rys Eg.ts lar dks.<br />

vkf. brj eaMGh dks. gs y”kr ;srs\ ækΔor dk; vækΔor dk;]<br />

lrΩ dk; vlrΩ dk;] ”.Haxqj dk;] fpjdky fVd.kjs dk; ;kpk<br />

fuokMk fufΔpri.s tks djrks rks lar\<br />

pGsuk


T;kps varjÓ Kku tkxs ‰ rksfp lk÷Aq ‰‰ nk\ 6–1–18<br />

yksdkae÷;s vlyks dh vki. lgtp lalkjkP;k xksÆVh cksyk;yk ykxrks\<br />

lar rks tks tuke÷;s jkgrks] R;kaP;klkj[kp fnlrks\ rƒkfi rks væk<br />

xksÆVh djr ukgh\ jkeÎÆ. ijegal Eg.r] πek˘;k lk÷AdkoLƒse÷;s<br />

dks.h lalkjkP;k xksÆVh dÔ ykxyk dh ek˘;k MksD;kr dkBh<br />

ekjY;klkj[s okVr vls\∏ lalkjkP;k R;kp R;kp xksÆVh cksywu yksdkauk<br />

daVkGk dlk ;sr ukgh= Eg.ts lar lalkjkr vlrkr] i. lalkjkP;k<br />

xksÆVhr jer ukghr vls fnlrs\ leƒkÛuh LiÆV æCnkr larkaph y”.s<br />

fnyh vkgsr\ KkusΔoj egkjktkauhgh larkaph y”.s fnyh vkgsr\ i.<br />

R;kaph Hk"k dG.s vo?M\<br />

pyka dYirÔaps vkjo ‰ psruk Ïprke.Óps xkao ‰<br />

cksyrs ts v.Zo ‰ ih;w"kps ‰‰ Kk\ 18–1798<br />

gs lxGs larkapsp o.Zu vkgs\ i. %<br />

tks tk.sy Hxoar ‰ r;k ukao cksfyts lar ‰<br />

;k lk÷;k Hk"sr vkiY;kyk lar dGrkr\ nklcks÷A gk xzaƒ lk÷Adkauk<br />

vR;ar toGpk vkgs\ c* dks. rs useÅ lkafxrys vkgs\<br />

gkrh êO;kph tiekG ‰ dkark÷;ku loZdkG ‰<br />

lRlaxkpk nqÆdkG ‰ ;k ukao c* ‰‰ nk\ 5–7–39<br />

;k y”.kr vki. cjkscj lkiMrks\<br />

voxq.kpk dÔfu R;kx ‰ ts.Í ÷Afjyk larlax ‰<br />

r;kfl cksfyts ex ‰ lk÷Ad ,slk ‰‰ nk\ 5–9–2<br />

tks larkafl æj. xsyk ‰ lartuÓ vkΔokflyk ‰<br />

ex rks lk÷Ad cksfyyk ‰ xzaƒkarjÓ ‰‰ nk\ 5–9–3<br />

minsfæyÍ vkReKku ‰ rqVyÍ lalkjca÷Au ‰<br />

úkY;kfæok; rks lk÷Ad gks˜p ædr ukgh\<br />

leƒkÛP;k nklcks÷AkoÔu gs dGrs\ Eg.wu gk xzaƒ iqUgkiqUgk okpkok]<br />

R;kpk v˙;kl djkok\ R;kr ts lkafxrys vkgs rs var#dj.kr<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

63


eqjo≥;klkBh iqUgkiqUgk R;kph vko`f® djkoh\ vls xzaƒ ,dnkp ,sdwu]<br />

okpwu Hkxr ukgh\ dkgh eaMGh Eg.rkr dh vkEgh nklcks÷A] KkusΔojh<br />

,dnk okpwu Vkdyh\ i. gs xzaƒ uqlrs okpwu Vkd≥;klkj[s ukghr\<br />

rs okpk;ps] R;kps Ïpru djk;ps vkf. R;ke÷;s lkafxrys rls gks≥;kpk<br />

vki. ^;Ru djk;pk\ gh vrh vo?M xksÆV vkgs\ ,„goh<br />

‘vko`f®jlÎnqinsækrΩ’ vls cz©lw(kauh dækyk lkafxrys vlrsø<br />

mifu"nkr )f"equÓuh] HxonΩxhrsr Hxoarkauh] KkusΔojhr Kkunsokauh]<br />

nklcks÷Akr leƒkÛuh] xkƒsr rqdksckauh] Hkxorkr ukƒkauh lkafxrys<br />

R;kP;k iqUgkiqUgk vko`Â;k djkO;kr\<br />

lsfoyÍp lsokoÍ vUu ‰ ?sryÍfp ¿;koÍ thou ‰<br />

rSlÍ Jo.euu ‰ ÅyÍfp djkoÍ ‰‰ nk\ 7–8–47<br />

rsp rsp dk; ,sdk;ps vls Eg..s cjkscj ukgh\ vki. ijesΔojLoÔi<br />

>kY;koj ex ukgh ,sdys rj ,d osG pkysy\ i. 1968 e÷;s eh<br />

^ƒe ikaolyk xsyks rsOgk iw\ Lokeh LoÔikuan ^opu ,sdk;yk clys<br />

gksrs\ KkusΔoj egkjkt KkusΔojh lkaxr gksrs] rsOgk fuo`f®ukƒ ,sdk;yk<br />

clr gksrs\ Eg.ts fuo`f®ukƒkaukns[hy iqUgkiqUgk ,sdkosls okVr gksrs\<br />

rsOgk gs xzaƒ okpwu Vkdys] ,sdwu lksMys vls Eg..s cjkscj ukgh\<br />

lalkjkyk tls vki. iás ÷AÔu Bsorks rls ijekƒkZyk vki. ÷Ajr<br />

ukgh\ ‘c?w ;k] teys rj dÔ’ vls EgVys rj vki. vkReÔi gks˜<br />

ædr ukgh\ larkauk vkiY;kdMwu vls vfH^sr vkgs dh vki. æq*<br />

ijekƒhZ Ogkos\<br />

nsg ijekƒhÛ ykfoyÍ ‰ rjhp ;kpÍ lkƒZd tkyÍ ‰<br />

ukgÓ rjh gs osƒZfp xsyÍ ‰ ukuk vk?krÍ e`R;iaƒÍ ‰‰ nk\ 1–10–61<br />

nsg ijekƒkZyk ykoyk rj R;kps lkƒZd >kys\ ukghrj nsg gs dkGkps<br />

H{; vkgs\ rks ÅOgkrjh tk.kjp vkgs\<br />

nsg tk∫y tk∫y ‰ ;klh dkG ck [k∫y ‰<br />

dka js uqetlh nxMk ‰ dßps g®h ?ksMs okMk ‰‰<br />

larkauh vkiY;kyk ‘nxM’ EgVys\ brÅ dk vki. nxM vkgksrø th<br />

eaMGh lk÷Auk djrkr] lnΩxzaƒkaps Jo. djrkr] iqUgkiqUgk R;kph<br />

64 leƒZÎispÓ opuÍ


vko`f® djrkr rh rnkdkj gks≥;kpk ^;Ru djrkr\ ‘Ïprus Ïprus<br />

rêwirk’ Ïpru djr rks tho ijekRE;kæh ,dÔip gks˜u tkrks« vkf.<br />

Lo;eso leƒZ] ukƒ] rqdksckp gksrks\ vlk gk nklcks÷A xzaƒ vkgs\<br />

ohl næd nklcks÷A ‰ Jo.}kjÍ ?srka æks÷A ‰<br />

euudR;kZl foæn ‰ ijekƒZ gksrks ‰‰ nk\ 20–10–31<br />

ohl næd nksuhlÍ lekl ‰ lk÷AdÍ ikgkoÍ lkodkæ ‰<br />

foojrka foæs"kfoæs" ‰ dGkÍ ykxs ‰‰ nk\ 20–10–32<br />

nklcks÷A xzaƒkps Jo. ÅY;kus dk; gksrs R;kps o.Zu djrkuk leƒZ<br />

Eg.rkr\<br />

vkrka Jo. Åfy;kpÍ œG ‰ f∂;k ikyVs rRdkG ‰<br />

rqVs laæ;kpÍ ewG ‰ ;sdljka ‰‰ nk\ 1–1–28<br />

ekxZ lkaiMs lqxe ‰ u yxs lk÷Au nqxZe ‰<br />

lk;ksT;eqâhpÍ oeZ ‰ BkbÛ iMs ‰‰ nk\ 1–1–29<br />

ukls vKku nq#[ Hzkarh ‰ æh?zfp ;sƒÍ Kku^kIrh ‰<br />

,slh vkgs œGJqrh ‰ ∫;s xzaƒÓ ‰‰ nk\ 1–1–30<br />

vlk gk xzaƒ vkgs\ leƒkÛps ;k egkjkÆV_koj egku midkj vkgsr\<br />

ijekƒZ vkf. O;ogkj ;kph R;kauh lqanj lkaxM ?kywu fnyh vkgs\<br />

Kkuksck Eg.rkr %<br />

t;ka ,sfgd ÷AM ukgÓ ‰ r;kpÍ ij( iqllh dk∫ ‰<br />

,sfgd lalkjns[hy T;kyk ÷AM djrk ;sr ukgh vlk tks voy”.h<br />

euqÆ; vkgs] rks tj ijekƒkZP;k eksBÇk xksÆVh uqlR;k rkÍMkus cksyw<br />

ykxyk rj dk; mi;ksx vkgsø KkusΔoj egkjktkauh gs iqUgkiqUgk LiÆV<br />

Åys vkgs\<br />

nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rw ijcz© ikgs ‰<br />

nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰<br />

nklcks÷AkP;k vkBO;k nædkrhy vkBO;k leklkrhy gh vksoh vkgs\<br />

vfræ; egÂokph vksoh vkgs\ vkBok næd gk Kkunæd vkgs\<br />

R;krhy vkBok lekl gk vkRenæZu fuÔi. lekl\ iw.Z Kkukpk gk<br />

lekl vkgs\ R;krhy gh v^rhe vksoh vkgs\ ;k vksohoÔu y”kr ;srs<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

65


dh leƒZ dks.R;k cks÷AkP;k ikrGhoj xsys gksrs\ ‘nsgkrhr oLrq vkgs’<br />

leƒZ ^ƒep lkaxrkr dh nsgkP;k ifydMs væh ,d oLrq vkgs\ lw{e<br />

oLrq xzg. djk;yk cqf* vfr lw{e ykxrs\ Lƒwy cq*hyk gk fo";<br />

xzg.p gksr ukgh\ lkekU; fo";kps Kkuns[hy vtcp vlrs\ ,dkyk<br />

fopkjys] πikaMo fdrh=∏ R;kus lkafxrys] πcktsP;k [qjkbrÅ rhu<br />

vkf. cksVs nk[oyh nksu\ Eg.ts dkghp ekfgrh ukgh\ Lƒwy úÆVhyk<br />

ts fnlrs R;kfo";h ns[hy vki. fdrh xkÍ÷AG djrks gs y”kr ;srs\<br />

lk÷Ak lalkj djk;pk] i. rksns[hy ukuk ^dkjps xkÍ÷AG ÅY;k[sjht<br />

gksr ukgh« vkf. lar rj Eg.rkr dh ÅoG lalkj dj≥;klkBh gk<br />

ujtUe ukgh\ ÅoG lalkj ÅY;kus ujtUekps lkƒZd gksrs vls dks.kgh<br />

fopkjoarkus EgVysys ukgh\<br />

nsg] nsgfo";d lxGÇk xksÆVh ;k ^R;sdkyk djk;yk ikfgtsr\<br />

i. R;k djr vlrkuk R;krhy lq[nq#[s Hksxr vlrkuk ;k nsgkP;k]<br />

lq[nq#[kP;k ifydMs ijekRek ;k ukaokph ,d oLrq vkgs\ R;k<br />

ijekRE;kph vki. vksG[ dÔu ¿;k;yk ikfgts\ rks ijekRek vpy]<br />

lukru] lfÁnkuanÔi vkgs« vkf. rÂor# rksp rw vkgsl\ loZ<br />

fopkjoarkauh] lk÷Aqlarkauh ,deq[kus gsp lkafxrys vkgs dh ‘nsgkrhr<br />

oLrq vkgs’\ i. væh dkgh oLrq vlsy ;kph cgq÷Ak dks.kyk dYiukp<br />

ulrs\ yksdkauk okVrs dh gk ,d tUe laiyk dh laiys\ vkrk dlyh<br />

oLrq= i. Lƒwy nsg ;sƒsp lairks] rlk Ïyx nsg ;sƒsp lair ukgh\<br />

rlk laiyk vlrk rj cjs >kys vlrs\ i. rls gksr ukgh\<br />

vki. tUeHj ts ts dkgh Åys vlsy % gkrkus] ik;kus]<br />

MksGÇkus] ftHsus % ts ikfgys] [kàs] cksyys vlsy rs loZ lw{e<br />

bafê;kaoj] Ïyxnsgkoj ifj.ke dÔu jkgrkr vkf. ex rks tho<br />

ÎrdekZ^ek.s m÷oZ Ïdok v÷Aksxrhyk tkrks\ Eg.wu ijesΔojkyk Lejkos\<br />

ijesΔojkph mikluk djkoh\ ,okys vlrs\ ex dq.kpkgh xGk nkck] dq.kykgh yqckMk<br />

vkiyh rqacMh Hjyh Eg.ts >kys\ i. rls rs ukgh\ ^R;sdkyk<br />

ÎrdekZpk >kMk |kok ykxrks\ rks >kMk fnY;k[sjht dq.h lqV.kj<br />

66 leƒZÎispÓ opuÍ


ukgh\ ;k Lƒwy nsgkP;k ifydMs lw{e nsg vkgs] dkj. nsg] egkdkj.<br />

nsg vkgs vkf. ;k pkjgh nsgkps fujlu ÅY;kuarj vkRek ;k ukaokph<br />

oLrw vkgs\ dækoÔu vkgs= ;kKoYD;] okfYefd] lxGs vkpk;Z]<br />

Kkunso] leƒZ ;kaP;klkj[h ƒksj ƒksj eaMGh lkaxr vlrkuk vkiY;kyk<br />

æadk dækyk= pkjgh nsgkaps fujlu >kY;kuarj nsgkrhr væh ,d oLrq<br />

vkgs\ rks vkRek vkgs\ R;kykp ijekRek Eg.rkr\ i. vkiY;kyk<br />

R;kP;kæh dk; djk;ps= leƒZ Eg.rkr %<br />

nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />

R;k ijcz©kdMs rw igk\ dls igk;ps= nklcks÷A] KkusΔojh] brj ú';<br />

oLrq ikgrk ;srkr\ i.<br />

ú';rs RoXz;;k cq*;k lw{e;k lw{enfæZfH# ‰<br />

vls T;kyk mifu"nkauh EgVys R;kyk igk;ps dls=<br />

vkRekjsok êÆVO;# JksrO;ks eUrO;ks fufn÷;kflrO;# ‰<br />

R;k lfÁnkuan ijekRE;kyk igk;yk ikfgts\ R;k[sjht vkiys thou<br />

lœy gksr ukgh\ rsƒs ikspY;k[sjht vkiys thou ÷AU; gksr ukgh]<br />

vki. lfÁnkuan gksr ukgh\ vkiY;kyk vkiyk vkuan ^kIr dÔu<br />

¿;k;pk vlsy rj R;klkBh gs djk;yk ikfgts\<br />

u laúæs frÆBfr ÔieL; u p”q"k i';fr dΔpuSueΩ ‰<br />

≤nk euh"k eulkfHDy`Irks ; ,rnΩ fonqje`rkLrs HofUr ‰‰<br />

ijekRek gk MksGÇkus ikg≥;kpk] dkukus ,sd≥;kpk fo"; ukgh\ MksGs<br />

dku can dÔu vareqZ[ gks˜u tks ;kyk ikghy] ;kpk vƒZ vlk dh<br />

tks ;kP;kæh lksÒga cks÷Akus rnkdkj gks∫y rksp R;k ijekRE;kyk ikgw<br />

æÅy\ cfgeqZ[ gks˜u R;kyk ikgrk ;s.kj ukgh\ ckgsj fnlrs rh<br />

^R;sdkph ^Îfr\ dkGk–xksjk] L(h–iq:"] ek>k–rq>k gs fnlrs\ ijekRek<br />

fnlrp ukgh\ ^Îrhp fnlrs\ Hxoarkph xq.e;h ek;k fnlrs\ Hxoar<br />

fnlrp ukgh\ ijekRE;kyk ^ƒe MksGs feVwu vkr igk;yk ykxrs\<br />

R;klkBh lxGÇk bafê;kaph] eukph ckgsjph ÷Ako can dÔu vareqZ[<br />

gks˜u ækari.s rks lfÁnkuan LoÔi ijekRekp eh vkgs ;k cks÷Ake÷;s<br />

clk;yk ykxrs\ gGwgGw vkiY;k eukP;k lxGÇk o`®h yhu Ogk;yk<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

67


ykxrkr\ R;kuarj R;k ijekRE;kps næZu gksrs\<br />

^ƒe LoÔilek÷Aku ‰ ikoksfu Bsyk vtqZu ‰<br />

losfp m?Mh ykspu ‰ rao foΔoÔi ns[s ‰‰ Kk\ 11–195<br />

^ƒe LoÔikps lek÷Aku % LoÔikuan\ ex MksGs m?Mwu txkdMs<br />

igk;yk ykxY;koj R;k O;âhph ^Îfr cktwyk gksrs vkf. loZ fBdk.h<br />

,dp lfÁnkuan ?u vkRek v[aM] vœwV HÔu vkgs gs y”kr ;srs\<br />

i. tj LoÔikps lek÷Aku gks≥;kiwohZp MksGs m?Ms Bsowu ckgsj c?k;yk<br />

ykxyks rj foΔo] lalkj] ek.ls fnlk;yk ykxrhy\ ijekRek fnl.kj<br />

ukgh\ Lƒwy xksÆVh igk;yk cqf* ykxr ukgh\ i. lw{e ijekRek tj<br />

igk;pk vlsy rj R;kpk ekxZ dk;=<br />

ijkfapplep [kfu O;r`.rΩ Lo;aHw# ‰<br />

rLekrΩ ijkîΩ i';fr ukUrjkReuΩ ‰‰<br />

dfΔp*hj# ^R;xkRekueS” % ‰<br />

nko`® p”qje`rRofePNuΩ ‰‰ dBksifu"nΩ<br />

;k bafê;kaph LokHkfod ÷Ako ckgsj vlrs\ ãfprΩ dks.h ,[knk ckgsÔu<br />

úfÆV vkr oGorks\ R;k euqÆ;kyk gk fnlrks\<br />

u p”q"k x`Ìrs ukfi okpk ukU;SnsZoSLrilk deZ.k ok ‰<br />

Kku^lknsu foæq*lÂoLrrLrq ra i';rs fuÆdya ÷;k;eku# ‰‰<br />

MksGÇkus] ok.hus] bafê;kus] rikus vƒok dekZus R;k ijekRE;kyk ikgrk<br />

;sr ukgh\ ijarq KkukP;k ^lknkus fueZy o ^lUu >kysY;k eukus gk<br />

ifjiw.Z vlysyk ijekRek ikgrk ;srks\ ;k fBdk.h ikg.s gh f∂;k]<br />

eh ikg.kjk] T;kyk igk;ps rh ,d ek˘;k[sjht nqljh oLrq væh<br />

f(iqVh uÆV gksrs vkf. T;kyk igk;ps rks vkf. ikg.kjk ,dÔi<br />

gks˜u tkrkr\ væk vƒkZus ‘ú';rs’ ‘i';rs’ gs æCn vkysys vkgsr\<br />

nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />

nsgkrhr th oLrq vkgs frps vuqla÷Aku rw dj vls leƒZ lkaxrkr\<br />

?jnkj] iSlk] lalkj ;kps Ïpru iqjs\ gs loZ vlys rj vlw ns\ i.<br />

R;kps eeRo ulkos\<br />

ekƒka ^iapkpÍ oks>Í ‰ ?s˜u Eg.s ek>Í ek>Í ‰<br />

68 leƒZÎispÓ opuÍ


cqMrkafg u lksMh œqats ‰ dqGkfHekuÍ ‰‰ nk\ 3–10–6<br />

gs eh] ek>s lksM vkf. R;k nsgkrhr ijekRE;kps vuqla÷Aku dj\ dls<br />

djæhy= eh nsg ukgh] eu ukgh] cqf* ukgh\ R;k nsg eu cq*hP;k<br />

vrhr tks ijekRek vkgs R;kyk rw igk\ R;kps vuqla÷Aku Bso\<br />

bfUê;kf. ijk≥;kgqfjfUê;s˙;# ija eu# ‰<br />

eulLrq ijk cqf*;ksZ cq*s# ijrLrq l# ‰‰ H\ xhrk 3–42<br />

ijekRek tlk lfÁnkuan rlk thogh lfÁnkuan\ ijarq thokus eh nsg]<br />

eu] cqf* vkgs vls vkiY;koj vkjksfir dÔu ?srys vkgs\ oLrqr#<br />

eukP;k dks.R;kgh O;kikjkæh] cq*hP;k dks.R;kgh fuΔp;klh rÂor#<br />

ek>k dks.rkgh laca÷A ukgh\ nsgkP;k lxGÇk gkypkyh ek˘;kæh<br />

;ÏRdfprΩns[hy laca÷A u Bsork gksrkr\ eh ÅoG R;kpk lk”h] êÆVk]<br />

^dkæd vkgs\ eyk dGY;kfæok; dks.rhgh gkypky gks˜ ædr<br />

ukgh\ eh gkr Bsoyk] mpyyk eyk dGrs\ eh MksGs feVys] m?Mys eyk<br />

dGrs\ gk dG.kjk tks vkgs rks ÅoG ;k lxGÇk Kku vKkukP;k<br />

ifydMyk KfIrek( ijekRek rksp eh lfÁnkuan vkgs\ R;kps vuqla÷Aku<br />

ckgsÔu vkr tk˜u djko;kps vkgs\ fdrh osG djk;ps vls fopkÔ<br />

udk\ ftrdk osG vlsy frrdk osG djkos\ ldkG] nqikj] la÷;kdkG]<br />

,dk osGsyk ,d nksu rkl clrk vkys rj clkos\<br />

fuR; use ^kr#dkGÓ ‰ ek÷;kudkGÓ lk;adkGÓ ‰<br />

ukeLej. loZdkGÓ ‰ djhr tkoÍ ‰‰ 4–3–3<br />

lalkj fdrh o"sZ djrks= o;kph lkBh l®jh vksykaMyh rjh lalkjkrwu<br />

eu ckgsj iMr ukgh\ R;keqGs vxnh vkiY;k toG vlysyk ijekRek<br />

vkiY;kyk fnlr ukgh\ R;kps vuqla÷Aku cGsp djkos EgVys rjh rs gksr<br />

ukgh\ eh lfÁnkuan gk cks÷A gksr ukgh\<br />

ikgs ika nw÷A ifo( vkf. xksM ‰ iklh Ropsfp;k injkvkM ‰<br />

ifj rs vOgsÔfu xksfpM ‰ væq* dk; u lsforh= ‰‰ Kk\ 9–57<br />

lar vkiY;kyk nxM] xksphM dk; dk; Eg.rkr\ i. æaHjkr<br />

uO;k≥.o yksdkaph ghp ifjfLƒrh vkgs\ tks ijekƒZ djrks rks ÷AU;\<br />

tks eq[kus ‘jke jke]’ ‘ÎÆ. ÎÆ.]’ ‘foèy foèy]’ Eg.rks] ‘lksÒga<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

69


lksÒga’ djrks R;kpk vƒZ R;kyk ijesΔoj ikfgts vkgs\ i. R;kyk<br />

ijesΔojkps useÅ fBdk. ekfgrh ukgh\ rs fBdk. vkgs ≤n;\<br />

rSlk ≤n;ke÷;Í eh jkeq ‰ vlrka loZlq[kpk vkjkeq ‰<br />

dÓ Hzkarklh dkeq ‰ fo";kojh ‰‰ Kk\ 9–60<br />

rks vkrp vkgs\ ijesΔoj brdk toG vlwu nwj >kysyk vkgs\<br />

cfgjUrΔp Hwrkukepja pjeso p ‰<br />

lw{eRok®nfoKs;a nwjLƒa pkfUrÅ p rrΩ ‰‰ H\ xhrk 13–15<br />

vfo|kdfYir ukeÔio.Z foæs"kdkj vi≤r cqf*okrΩ ‰<br />

uke] Ôi] o.Z] vkdkj ;kauh vi≤r cqf* >kY;keqGs vR;ar toG<br />

vl.kjk gk vkRekjke nwj vkgs] ijdk vkgs vls okVrs\ oLrqr# R;kP;k<br />

brdk toG dks.h ukgh\ vkiyk nsggh R;kP;k toG ukgh\ vki.p<br />

rs vkgksr rÂor#ø ,dnk ‘rksp eh’ vls EgVys dh oLrqr# rls Ogk;yk<br />

ikfgts\ i. rs gksr ukgh\ Eg.wu iqUgkiqUgk ?ksdk;ps\ ‘l# vga’ eukr<br />

;srs dh rks ‘l#’ Åokys dh Ïprk\ ex MkWDVj] vkS"÷As lqÔ\<br />

i. lar lkj[s rGeGwu lkaxrkr R;k ijekƒkZP;k okVsyk vki. vtwu<br />

ykxyks ukgh] ;kph [ar ukgh\ ijekRek gh oLrw T;k Kkukus fnlrs<br />

rs [js Kku\ ckdh loZ vKku\ vkiys ijekRE;kdMs y”p ukgh\<br />

nsgkrhr oLrw vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />

nsglax gk u lkgs ‰ rqt fonsgklh ‰‰<br />

rw fonsgh vkgsl\ ;k nsgke÷;s oLrhdj vkgsl\ Hxoar Eg.rkr %<br />

‘eeSokaæks thoyksÅ thoHwr# lukru# ‰’<br />

ehp rks ^R;” ;k nsgke÷;s oLrhdj >kysyks vkgs\ R;kpkp vaæ\<br />

rksp rks\ tls lw;kZps ^frÏcc vkf. lw;Z ;kr dkgh œjd ukgh] rlk<br />

70 leƒZÎispÓ opuÍ


tho nsgkP;k mik÷Ahus uVysyk vkgs\ Eg.wu R;kyk vaæ Eg.kos\ oLrqr#<br />

vki. Lo;eso vkRekjke vlrkuk R;k vkRekjkekdMs ikB fœjowu<br />

tUeHj vki. tsos lxGs<br />

vk;qÆ; uÆV >kys vkgs\<br />

Jhenk|æadjkpk;Z vkiY;k piZViÑfjdkLrks(kr Eg.rkr %<br />

;kof}®ksiktZulâlΩ rkofUutifjokjks jâ# ‰<br />

iΔpk*kofr ttZjnsgs okrkZ i`PNfr dksÒfi u xsgs ‰‰<br />

tfVyks eq≥Mh yqfappleprÅæ# dk"k;kEcjcgqÎros"# ‰‰<br />

i';Uufi p u i';fr ew< mnjfufe®a cgqÎros"# ‰‰<br />

HxonΩxhrk Ïdfpn÷Ahrk xîΩxktyyodf.dk ihrk ‰<br />

lÎnfi ;L; eqjkfjlepkZ rL; ;e# Ïd dq:rs ppkZeΩ ‰‰<br />

Ht xksfoUna Ht xksfoUna Ht xksfoUna ew


lnk O;xz\ fdrhgh iSls vlksr] vkuan ukgh\ ;kps dkj. R;kr ijekƒZ<br />

felGyk ukgh\ tj uke ?sr ^iap djrk vkyk] ‘rksp eh vkgs’ vls<br />

Eg.rk vkys] ræh cqf* >kyh rjø leƒZ Eg.rkr\<br />

T;kph cqf* gks; ,slh ‰ osn of.Zrh r;klh ‰<br />

æksf÷Arka ukuk ækL(kalh ‰ u iMs BkbÛ ‰‰ nk\ 8–8–29<br />

,sΔo;Z ,slÍ rRorka ‰ ck.s nsgcqf* lksfMrka ‰<br />

nsg eh ,slÍ Hkforka ‰ v÷Aksxrh ‰‰ nk\ 8–8–30<br />

Eg.wu nsgkrhr tks vkgs rks vkRek\ R;kyk igkos\ ÅoG nsgkdMs ikgwu<br />

pky.kj ukgh\ dks.h dkGk vlsy] dks.h xksjk vlsy] dks.h map<br />

vlsy] dks.h cqVdk vlsy] gh lxGh mik÷Ah lksMwu |koh\ ,o


i. vkiY;kyk Hwrsp fnlrkr\ Hxoar fnlrp ukgh\ tj lqusyk okVsy<br />

dh vkiyh lklw gh Hxoar vkgs vkf. lklwyk okVsy dh vkiyh lwu<br />

gh Hxoar vkgs] rjø irhyk okVsy vkiyh iRuh gh HxorΩLoÔi vkgs<br />

vkf. iRuhyk okVsy vkiyk irh HxorΩLoÔi vkgs] rjø iwohZ vkiY;k<br />

Hkjrh; laLÎrhr iRuh irhyk ‘vk;Z’ Eg.r vls vkf. irh iRuhyk<br />

‘nsoh’ Eg.r vls\ vkrk mifu"ns] HxonΩxhrk] KkusΔojh] nklcks÷A ;k<br />

xzaƒkrwu tks æq* ijekƒZ lkafxryk vkgs R;kiklwu vki. P;qr >kyks<br />

vkgksr\ [wi [kyh vkyks vkgksr\<br />

‘nsgkrhr oLrq vkgs’ T;kyk rh lkiMyh] T;kus rh tk.yh] rks<br />

ækΔor lq[kpk ÷Auh >kyk\ esgsjckck Eg.r I am not this body form.<br />

I am the ancient one. ehp rks lukru iq:" vkgs\ Lokeh LoÔikuan<br />

dnkfi nsgnq#[kus nq#f[r >kys ukghr Ïdok dks.R;k lq[kph bPNk<br />

R;kauh Åyh ukgh\ rs Eg.r nsgkP;k lq[nq#[kifydMs ,d osxGs lq[<br />

vkgs] ,d vkuan vkgs\<br />

tks rs vkR;afrd lq[ tk.w ædrks] T;kps R;kyk Kku gksrs rks<br />

Lo;eso cz©p gks˜u tkrks\ ‘cz©fonΩ cz©So Hofr’\ ,okyh R;k leƒkÛpsp gs mnΩxkj vkgsr\ ‘,sΔo;Z ,sls<br />

rÂork ‰ ck.s nsgcqf* lksMrk ‰’ rqyk ,sΔo;Z ikfgts ukø ex ,sΔo;Z<br />

nsgcqf* lksMwu feGrs\ iSækps ,sΔo;Z ukgh\ Lƒwy xq.kapsgh ,sΔo;Z ukgh\<br />

rj Hâ tsOgk Hxoarkæh ,dÔi gks˜u tkrks rsOgk Hxoarkps lkjs<br />

,sΔo;Z R;kps gksrs\ tso


vkgs\ djk;yk lq[kog vkf. vkuanÔi vkgs\ ÷;ku djrkuk dkgh<br />

nq#[ ukgh\ myV ÷;kukus eu ækar gksrs\ ,d nhM rkl ÷;kukyk<br />

clY;kuarj eu vkuanÔi gks˜u tkrs\ vki. R;k lfÁnkuan ^Hwæh<br />

,dÔi gks˜u tkrks\ lxGs tx folÔu tkrks\<br />

lR; Kkukuar xxukps ^ko.Z ‰ ukgÓ Ôi o.Z xq. tsƒs ‰<br />

rks gk Jhgjh ikfgyk foVsojh ‰ ikgrs ikg.Í nqjh lkjksfu;k ‰‰<br />

okpspk mÁkj u pys lkpkj ‰ LoÔi fufoZdkj dkÍnkVys ‰‰<br />

ukenso Eg.s T;ksrhph futT;ksrh ‰ rs gs mHh ewfrZ foVsojh ‰‰<br />

gh T;ksrhph futT;ksrh] R;k ^dkækpk ^dkæ ‘rL; Hklk loZfena<br />

foHkfr’ R;kP;k ^dkækus gs loZ ^dkfær >kys vkgs\ R;kP;k ^dkækus<br />

vkiY;kyk ^dkægh dGrks vkf. va÷Adkjgh dGrks\ vki. Eg.rks<br />

dk; xMn va÷Adkj vkgs] eh fnlrp ukgh\ ve`rkuqHo xzaƒkr ukuk<br />

^dkjkauh gs lkafxrys vkgs\ ,d ykdqMrksMÇk nqikjh pkj oktrk jkukr<br />

xsyk\ nksu rhu rkl ykdMs rksMwu neyk\ tjk foJkarh ¿;koh Eg.wu<br />

iMyk] rks R;kyk xk< >ksi ykxyh\ rks >ksiyk gs lkaxk;yk rsƒs dks.h<br />

ukgh\ R;kyk Lor#pk vkBo ukgh dh eh vkgs Eg.wu\ ex vkrk rks<br />

vkgs dh ukgh= dks.R;k Ôikus vkgs= vkrk nsg eu cqf* lxGs yhu<br />

>kys vkgsr\<br />

tks fujatuÓ funsyk ‰ rks vkf.dÓ ukgÓ nsf[yk ‰<br />

vkiqykfg fuekyk ‰ vkBoq r;k ‰‰ ve`rkuqHo 4–33<br />

ex væk fLƒrhr rks vkgs dh ukgh= vkgs\ rks LoÔikus vkgs\ fuêse÷;s<br />

gs y”kr ;sr ukgh dh eh LoÔikus vkgs\ eyk xk< >ksi ykxyh gksrh<br />

,o


vga fufoZdYiks fujkdkjÔiks ‰<br />

foHqO;kZI; loZ( losZfUê;kf. ‰<br />

lnk es leRoa u eqfâuZ cU÷A – ‰<br />

fpnkuUnÔi# fæoksÒga fæoksÒgeΩ ‰‰<br />

vlk lfÁnkuanÔikus rks v[aM jkgrks\ gh rh ‘nsgkrhr oLrq’ vkgs\<br />

tsƒs nsg eu cqf* ukgh væh gh voLƒk\ lq"qIrhdkyh ns[hy gh<br />

voLƒk vkiY;k y”kr ;srs\ R;kosGh vki. nsgkP;k vrhr vlw<br />

ædrks\ œâ vkiyk vkBo R;kosGh vkiY;kyk ulrks\ i. vkiyk<br />

vkBo jkghy vkf. nsgkrhr vki. gks˜ væh lekf÷A voLƒk tj<br />

dq.kyk ^kIr gks∫y rj leƒkÛph vksoh vkiY;k ^R;;kyk ;s∫y\<br />

nsgkrhr oLrq vkgs ‰ rÍ rwa ijcz© ikgs ‰<br />

rw R;kps vuqla÷Aku dj\ dls djæhy= ‘jke jke’ ‘foèy foèy’ Eg.\<br />

‘ek˘;k thohph vkoMh ‰ ia


xsys ekukeku ‰ lq[nq#[kpÍ [aMu ‰‰5‰‰<br />

rqdk Eg.s fp®Ó ‰ ukgÓ okxohr [arh ‰‰6‰‰<br />

xknhoj clwu ^opu Åys vƒok nxMkoj clwu ^opu Åys rj<br />

^opukr œjd dk; iM.kj= eku vieku ;k ojojP;k xksÆVh vkgsr\<br />

;k eukyk ræh dkgh Ïder ukgh\ dkæhe÷;s ukƒ egkjktkauk EgVys]<br />

π,oMwu Vkdysyk vlrks\<br />

rfj >M>Mksfu ofgyk fu? ‰ b;s Hâhfp;s okVs ykx ‰<br />

ft;k ikolh vO;ax ‰ fut÷Ake ek>Í ‰‰ Kk\ 9–516<br />

Hâhlaca÷Ah lkaxrkuk leƒkÛuh nklcks÷Akr ,d Δyksd ?sryk vkgs\<br />

Jo.a dhrZua foÆ.ks# Lej.a iknlsoueΩ ‰<br />

vpZua oanua nkL;a l“;ekRefuosnueΩ ‰‰<br />

uoeh Hfâ vkRefuosnu ‰<br />

u gksrka u pqÅ tUeej. ‰ nk\ 4–9–25<br />

leƒkÛuh LiÆV lkafxrys %<br />

vkRefuosnukps y”. ‰ vk÷AÓ ikgkoÍ eh dks. ‰<br />

ex ijekRek fuxqZ. ‰ rks oksG[kok ‰‰ nk\ 8–8–13<br />

je. egf"Z Eg.rkr] πFind out who am I? eh dks. rs æks÷Awu<br />

dkkyk rks ;k lxGÇk txkps oSHo Hksxr<br />

jkgrks] rks fuÆdke vlrks\<br />

dke ukgÓ dke ukgÓ ‰ >kykÍ ikgÓ fjdkek ‰‰1‰‰<br />

76 leƒZÎispÓ opuÍ


œkoY;k R;k dÔ psÆVk ‰ fuΔpG êÆVk cSlksfu ‰‰2‰‰<br />

ulR;k NanÍ ulR;k NanÍ ‰ tx fouksnÍ foOgGrls ‰‰3‰‰<br />

,dk,dÓ ,dk,dÓ ‰ rqdk yksdÓ fujkGk ‰‰4‰‰<br />

vlk rks vlrks\ dkeukp ukgh dlyhø fuÆdke deZ;ksx\ R;kph th<br />

th desZ vlrkr rh fuÆdke vlrkr\<br />

vki. nsokiqs ter<br />

ukgh rs tew ns\ eqys ,sdr ukghr rh ,sdk;yk ykxw nsr\ ukuk ^dkjP;k<br />

^kƒZuk\ Hxoarkauh ;kaP;klkBh dk; dk; djk;ps= vkf. ex ;kauh<br />

dk; djk;ps= ,d doMh |k;ph vkf. R;k czk©.kdMwu lxGÇkaph<br />

^k;fΔp®s dÔu ¿;k;ph\ væk ^dkjph dqfo|k cktwyk Vkdyh ikfgts\<br />

,sΔo;Z rs dh T;kosGsyk HxoUukeladhrZu eq[krwu ;srs\ ,sΔo;Z rs tsOgk<br />

dks.h ,[knk ÷;kukyk clrks\ fdrh ÷;ku ykxys gs egÂokps ukgh\<br />

dls jkeuke ?srks gs egÂokps ukgh\ eq[kus jkeuke vkys dh rks eqâ<br />

vkgs\ rks ÅOgkuk ÅOgk rjh eqâ gks.kj\ ‘nsokfp;s }kjh mHk<br />

”.Hjh ‰ rs.s eqfâ pkjh lkf÷A;sY;k ‰’ vkiyk lalkj ikBhekxs Vkdwu<br />

”.Hj gkr tksMwu tks nsokiqkY;k[sjht jkg.kj ukgh\ rsOgk væh th nsgkrhr oLrq<br />

ijekRek R;kps lkj[s vuqla÷Aku djkos\ R;kusp ,sΔo;Z ^kIr gksrs] vls<br />

eksBÇk rGeGhus nklcks÷A] KkusΔojh lkj“;k xzaƒkrwu larkauh lkafxrys<br />

vkgs\ rqdksck Eg.rkr]<br />

;ktlkBh Åyk gksrk v±kgkl ‰ æsoVpk fnl xksM Ogkok ‰‰1‰‰<br />

vkrka fuÏΔprhuÍ ikoyks folkok ‰ [qaVfy;k ÷Akaok r`Æ.sfp;k ‰‰2‰‰<br />

lkƒZd okVs >kfy;k oÍpkpÍ ‰ ukao eaxGkpÍ rs.Í xq.Í ‰‰3‰‰<br />

rqdk Eg.s eqfâ ifjf.yh uksojh ‰ vkrk fnol pkjh [sGesGÓ ‰‰4‰‰<br />

dls oSHo vkgs c?kø væk ^dkjpk Hko] vls Kku] vlk cks÷A<br />

vkiY;k lxGÇkauk gks˜ æÅy\ vki. ^;Ru ek( ftˆhus Åys<br />

ikfgtsr\ R;klkBh lalkj Vkdwu ns≥;kps dkj. ukgh\<br />

lalkjR;kx u dfjrka ‰ ^iap mik÷Ah u lkafMrka ‰<br />

Lokeh ek/oukƒ<br />

77


FFFFFFFFFFFFF<br />

tuke÷;Í lkƒZdrk ‰ fopkjÍfp gks;s ‰‰ nk\ 6–9–24<br />

rLekrΩ fopkj djkok ‰ nso dks. rks vksG[kok ‰<br />

vkiyk vki. æks÷A ¿;kok ‰ var;kZeÓ ‰‰ nk\ 4–9–7<br />

nso dlk vkgs= lfÁnkuan\ lrΩ Eg.ts tUeej.jfgr\ fprΩ<br />

Eg.ts pSrU;e;] tk.hoe;] vkf. vkuane;\ ‘rksp eh vkgs’ vlk<br />

lksÒga cks÷Akus iw.Z cks÷A ú< >kY;kcjkscj ;kp tUeh eqâhpk lksgGk<br />

c?kok\ vkuanfuHZj thou txkos\ lalkjgh gksrks vkf. ijekƒZgh gksrks\<br />

lgt gksrks] dkgh vo?M ukgh\ ræh cqf* vkiyh gksoks\ leƒkÛpk<br />

nklcks÷A vki. iqUgkiqUgk okpw ;k\ euu dÔ ;k vkf. nsgkrhr oLrq<br />

gks˜u jkgw ;k\<br />

é rrΩ lrΩ<br />

t; t; j?qohj leƒZ ‰<br />

ı<br />

ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />

FFFFFFFFFFFFF<br />

‰‰ Jh ‰‰<br />

‰‰ vkjrh JhleƒkÛph ‰‰<br />

vkjrh jkenklk ‰‰ lnΩxq: losZæk ‰<br />

dk;kokpkeuksHkoÍ ‰ oksokGwa ijsæk ‰‰1‰‰<br />

jkenkl ewfrZear ‰ jkepaê vorkj ‰<br />

dfy;qxÓ vorjksuh ‰ Åyk HDrkapk m*kj ‰<br />

oSjkX; HfDr Kku ‰ ækafr ”ek fojDrh ‰<br />

foosd lkyaÎr ‰ ”ek n;k loZHwrÓ ‰‰3‰‰<br />

lfÁnkuan?u ‰ jkenkl ÅoG ‰<br />

fnudj Îik;ksxÍ ‰ jkepaê fueZG ‰‰4‰‰<br />

ZFFFFFFFFFFFFFFFFFFZ<br />

‰‰ JhjkepaêkiZ.eLrq ‰‰<br />

‰‰ t; t; j?qohj leƒZ ‰‰<br />

78 leƒZÎispÓ opuÍ


Lokeh ek/oukƒ<br />

79


80 leƒZÎispÓ opuÍ

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!