13.03.2014 Views

Environmental Social Studies in Tamil - Jeywin

Environmental Social Studies in Tamil - Jeywin

Environmental Social Studies in Tamil - Jeywin

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

\≠P A‘¬Ø¿<br />

(¡µªı÷ & Si¯©∞Ø¿ & ¬∞Ø¿)<br />

£zuıÆ ¡S®<br />

uÃ|ık Aµ_<br />

Cª¡\® £ıh°¿ ¡«[SÆ<br />

vmhzvflRà ˆ¡Œ∞h®£mhx.<br />

(¬ÿ£¯⁄US Afl÷)<br />

wshı¯© J∏ £ı¡a ˆ\Ø¿<br />

wshı¯© J∏ ˆ£∏[Sÿ”Æ<br />

wshı¯© ©¤uz ufl¯©Øÿ” ˆ\Ø¿.<br />

uÃ{ımk®<br />

£ıh°¿ P«PÆ<br />

P¿ø∂a \ı¯ª, ˆ\fl¯⁄ & 600 006.<br />

i


© uÃ{ık Aµ_<br />

¨uÿ £v® & 2003<br />

©÷ £v® & 2006<br />

£ıhUS<br />

z u¯ª¡∫P“<br />

¡µªı÷ & Si¯©∞Ø¿<br />

¬∞Ø¿<br />

hıUh∫. ]. £ıªQ∏Ënfl<br />

hıUh∫. u. ¡\¢u S©µfl<br />

¡µªıÿ÷® ˜£µı]∂Ø∫<br />

˜£µı]∂Ø∫<br />

ˆuı¯ªyµU P¿¬ |÷¡⁄Æ<br />

¬∞Ø¿ x¯”<br />

ˆ\fl¯⁄® £¿P¯ªU P«PÆ<br />

ˆ\fl¯⁄® £¿P¯ªU P«PÆ<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 005.<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 005.<br />

˜©ªı¥¡ıÕ∫P“<br />

hıUh∫ ˆ£. \µ¡nfl<br />

hıUh∫ ˆ·. E©ı<br />

C¯n® ˜£µı]∂Ø∫<br />

˜£µı]∂Ø∫<br />

¡µªıÿ÷z x¯”<br />

¬∞Ø¿ x¯”<br />

Aµ]⁄∫ P¯ªU P¿ø∂<br />

£ıµv ˆ£sP“ Aµ]⁄∫ P¿ø∂<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 030.<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 108.<br />

°ªı]∂Ø∫P“<br />

¡µªı÷<br />

v∏©v. GÏ. ¡\¢uı<br />

£mhuı∂ B]∂¯Ø (K¥ƒ)<br />

˜ªi. GÆ.]i.GÆ. ˜©¿|¯ª® £“Œ<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 084.<br />

v∏. Cµı. Cµ¬¢vµ{ıufl<br />

u¯ª¯© B]∂Ø∫ (K¥ƒ)<br />

Aµ_ EØ∫ |¯ª® £“Œ<br />

Aª¡ıU ˜Pım¯h (Ag\¿)<br />

]¡P[¯P ©ı¡mhÆ<br />

Si¯©∞Ø¿<br />

hıUh∫ Cµı. ©ı¯uØfl<br />

¬∂ƒ¯µØıÕ∫<br />

Aµ]Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆ£ıx |∏¡ıPz x¯”<br />

ˆuı¯ªyµU P¿¬ |÷¡⁄Æ<br />

ˆ\fl¯⁄® £¿P¯ªU P«PÆ<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 005<br />

¬∞Ø¿<br />

v∏. Gfl. _®§µ©oØfl<br />

¬∂ƒ¯µØıÕ∫<br />

i.I.D.i<br />

{ı©UP¿ & 637 001<br />

v∏©v G. u⁄£ıUQØÆ<br />

˜£µı]∂Ø∫<br />

¬∞Ø¿ x¯”<br />

£ıµv ˆ£sP“ Aµ]⁄∫ P¿ø∂<br />

ˆ\fl¯⁄ & 600 108.<br />

£ıh[P“ uØı∂® & uÃ{ık Aµ_UPıP<br />

£“ŒUP¿¬ CØUPPÆ, uÃ{ık<br />

C¢°¿ 60 ‚.GÏ.GÆ uıŒ¿ Aa]h®£mk“Õx


AªS & I<br />

ˆ£ı∏ÕhUPÆ<br />

¡µªı÷<br />

£UPÆ<br />

PıªU ˜Pık ... v<br />

1. C¢vØı¬ÿS I˜µı®§Ø∫ ¡∏¯P ... 1<br />

2. C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ Bm] |÷¡®£kuæÆ<br />

Aufl ¬∂¡ıUP¨Æ ... 17<br />

3. ¨u¿ C¢vØa _u¢vµ® ˜£ı∫ (1857&BÆ<br />

Bsk ˆ£∏Æ µm]) & B[QªU Q«UQ¢vØ<br />

¡oPU S Bm]∞fl ¨iƒ ... 51<br />

AªS & II<br />

4. 19&BÆ °ÿ”ısifl \≠P, \©Øa<br />

^∫v∏zu CØUP[P“ ... 67<br />

AªS & III<br />

5. C¢vØ ˜u]Ø CØUPzvfl ˜uıÿ”¨Æ ¡Õ∫a]≤Æ ... 85<br />

6. C¢vØ ¬ku¯ª® ˜£ı∫ & Pı¢vØiP“ PıªÆ ... 109<br />

AªS & IV<br />

7. _u¢vµzvÿS® §fl C¢vØı (1947 & 2000)<br />

\≠P ¨fl˜⁄ÿ”Æ ... 135<br />

8. C¢vØı¬¿ vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

¨fl˜⁄ÿ”¨Æ A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆuı»¿<br />

~m£ ¡Õ∫a]≤Æ ... 147<br />

9. C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P ... 161


Si¯©∞Ø¿<br />

AªS & I<br />

1. Tmhım] Aµ_ A¯©® ... 173<br />

2. C¢vØı¬fl ©zvØ Aµ_ ... 183<br />

3. ©ı|ª Aµ_ ... 203<br />

AªS & II<br />

4. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ ... 217<br />

5. ˜u∫u¿P“ ... 223<br />

6. Si≤∂¯© ... 233<br />

AªS & £ıhÆ<br />

¬∞Ø¿<br />

1. C¢vØı : ¡mhıµ® £fl¯© & C¢vØz x¯nUPshÆ ... 243<br />

2. |ªz ˜uıÿ”Æ, ¡iPı¿ &<br />

|ªz ˜uıÿ”¨Æ ¡iPıª¯©®Æ ... 261<br />

3. C¢vØı¬fl Pıª|¯ª &<br />

Pıª|¯ª≤Æ ©¯«}∫ A÷¡¯h≤Æ ... 283<br />

4. uı¡µÆ ©ÿ÷Æ ©s & CØÿ¯Pz uı¡µ¨Æ ©sqÆ ... 303<br />

5. C¢vØ® £∞∫P“ & £∞∫P“, Enƒ® £ıxPı® ... 319<br />

6. ˆuı»ªP[P“ & C¢vØz ˆuı»ªP[P“ ... 341<br />

7. Pmk©ı⁄[P–Æ, ˜\¯¡P–Æ &<br />

Pmk©ı⁄[P–Æ ˜\¯¡P–Æ ... 359<br />

8. C¢vØı¬fl ©UP“ ¡ÕÆ & ©¤u ¡Õ[P“ ... 375<br />

9. ¡Õ∫¢x ¡∏Æ C¢vØı & G a]≤÷Æ C¢vØı ... 387<br />

10. |ª¡¯µ®£h[P“, ¬ÕUP® £h[P“ & £µ¡¿<br />

|ª¡¯µ® £h[P–Æ, ¬ÕUP® £h[P–Æ ... 399<br />

11. PÕ®£o & PÕ®£o : P∏zxÆ, ¡«USÆ ... 417<br />

12. £[˜Pÿ ©v®•k &<br />

Av˜¡P ©ÿ÷Æ £[˜Pÿ ©v®•k. ... 435<br />

iv


AªS & I<br />

£ıhÆ & 1<br />

C¢vØı¬ÿS I˜µı®§Ø∫ ¡∏¯P<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ I˜µı®§Ø∫PŒfl vØ Ph¿¡»U Psk§i®<br />

C¢vØ ¡µªıÿ‘¿ J∏ v∏®¨¯⁄ØıP A¯©¢ux<br />

Gfl£¯uU Pÿ÷n∫u¿.<br />

2. ©ın¡∫ I˜µı®§Ø∂fl ¡∏¯P C¢vØı¬fl<br />

Gv∫Pıªzv¿ Hÿ£kzvØ ˆ£∏Æ ©ıÿ”[P¯Õ® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ ˜£ı∫a_UR]Ø∫P“, ha_UPıµ∫P“, ˜h¤Ø∫P“,<br />

B[Q˜ªØ∫P“ ©ÿ÷Æ §ˆµg_UPıµ∫P“ C¢vØı¬¿<br />

uÆ ¡oP ¯©Ø[P¯Õ |÷¬ØxÆ A¯¡ ¡Õ∫¢u ¬uÆ<br />

£ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£÷u¿.<br />

I˜µı®§Ø∂fl C¢vØ ¡∏¯P {Æ{ımifl ¡µªıÿ‘¿<br />

P ¨UQØ©ı⁄ J∏ |PÃa]ØıSÆ. C¢vØı¬fl ˆ£∏Æ<br />

ˆ\¿¡ ¡Õz¯u® £ÿ‘ ˆ¡¤_ {Pµ ¡∫zuPµı⁄ ©ı∫U˜Pı<br />

˜£ı˜ªı¬fl S‘®P“ ≠ªÆ I˜µı®§Ø∫ A‘¢v∏¢u⁄∫.<br />

£«[Pıªzvº∏¢˜u C¢vØı ˜©¯ª{ıkP–hfl ¬Øı£ıµz<br />

ˆuıh∫ ˆPısi∏¢ux. C¯hUPıªÆ ¨ ¡xÆ C¢vØ<br />

¡oP® ˆ£ı∏mPÕı⁄ ¡ı\¯⁄z vµ¬Ø[P“, S‘®§mh<br />

]ª ©∏¢x ¡¯PP“, E˜ªıP ˜¡¯ª®£ıkP“ ˆPısh<br />

ˆ£ı∏mP“, £∏zv ©ÿ÷Æ £mk B¯hP“, u[PÆ, ˆ¡“Œ<br />

©ÿ÷Æ ¬¯ª≤Ø∫¢u PÿP–US I˜µı®§Øa \¢¯uPŒ¿<br />

S¢u ¡µ˜¡ÿ C∏¢ux.<br />

C®ˆ£ı∏mP“ ˆ£∏Æ£ıæÆ |ª¡» ≠ª©ıP A¿ªx<br />

J∏ £Sv |ª ¡»ØıPƒÆ ©ÿ” £Sv Ph¿ ¡»ØıPƒÆ<br />

1


I˜µı®£ı¯¡a ˆ\fl”¯h¢u⁄. Q.§.1453&BÆ Bsk<br />

x∏UQØ∫ PıflÏhıfli ˜{ı§¯ÕU (x∏UQ∞æ“Õ uÿPıª<br />

CÏuıfl¿) ¯P®£ÿ‘Øuı¿ C®˜£ıUS¡µzvÿSz<br />

u¯hP“ Hÿ£mh⁄. G⁄˜¡ ¡»¡»ØıP, u¯µ≠ªÆ Q«US<br />

{ıkP–hfl I˜µı®£ı ˆ\¥x ¡¢u ¡oP¡» A¯h®<br />

£mhx. Au⁄ı¿ £ıvUP®£mh I˜µı®§Ø ¡oP∫P“ u[PU<br />

Q«US {ıkP“ (Golden East) Gfl÷ A¯«UP®£mh ^⁄ı<br />

©ÿ÷Æ C¢vØı ¡µ vØ Ph¿¡»∞¯⁄U Psk§iUP<br />

¨Øfl”⁄∫.<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∫P“<br />

vØ Ph¿ ¡»∞¯⁄U Psk§iUP ˜£ı∫a_UP¿<br />

©ÿ÷Æ Ïˆ£∞fl {ımk Aµ\∫P“ uÆ {ımk ©ıæP¯Õ<br />

FUS¬zu⁄∫. G⁄˜¡ vØ Ph¿¡»U Psk§i®§¿<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∫ ¨fl˜⁄ıiØıPz vPâu⁄∫. ˜£ı∫a_UR]Ø<br />

CÕ¡µ\fl ˆÌfl‘ ©ıæP¯Õ Bu∂zuı∫. A¡∫P–US®<br />

£∞ÿ]ØŒUP A‘¬Ø¿ ¨¯”∞¿ A¯©¢u £∞ÿ]®£“Œ<br />

Jfl¯” |÷¬⁄ı∫. Phÿ£ØnÆ ˜©ÿˆPı“£¡∫P–US<br />

˜¡siØ BuµƒÆ AŒzuı∫.<br />

Ph¿ ¡»®£Ønzv¿ CÕ¡µ\∫ ˆÌfl‘ S¢u<br />

B∫¡Æ PımiØuıæÆ AuÿS Buµƒ AŒzuuıæÆ<br />

A¡∫ ©ıæ ˆÌfl‘ (Henry, the Navigator) G⁄<br />

¡µªıÿ‘¿ ¯⁄® ˆ£Ø∂mk A¯«UP®£kQ”ı∫.<br />

£ı∫zu˜ªı˜Øı hØÏ : 1487&BÆ Bsk £ı∫zu˜ªı˜Øı<br />

hØÏ B®§∂UPı¬fl ˜©ÿSU PhÿP¯µ Kµ©ıP® £ØnÆ<br />

ˆ\¥uı∫. A¡∫ B®§∂UPı¬fl ˆufl˜Pıi ¨¯⁄¯Ø<br />

A¯h¢uı∫. G¤›Æ Pk¯©Øı⁄ Ø¿ Pıµn©ıP A¡µı¿<br />

ufl Phÿ£Ønz¯u ˜©ÿˆPısk ˆuıhµ ¨iج¿¯ª.<br />

B⁄ı¿ A¡∏¯hØ Phÿ£ØnÆ ©ıæP–US ˜©ÿ<br />

ˆPısk £ØnÆ ˆ\¥Ø ¨i≤Æ G⁄ {ƧU¯PØŒzux.<br />

G⁄˜¡ B®§∂UPı¬fl ˆufl˜Pıi ¨¯⁄¯Ø {fl⁄ƧU¯P<br />

¨¯⁄ (Cape of Good Hope) Gfl÷ S‘®§mh⁄∫.<br />

2


¡ıϘPıh Pı©ı : ¡ıϘPıh Pı©ı<br />

Gfl” ˜£ı∫a_UR]Ø ©ıæ vØ<br />

Ph¿¡»U Psk §i®§fl<br />

ˆ£ı∏mk £ı∫zu˜ªı˜Øı hØÏ<br />

˜©ÿˆPısh ¡»∞˜ª˜Ø uı›Æ<br />

Phÿ £ØnÆ ˆ\¥uı∫. {fl⁄ƧU¯P<br />

¨¯⁄¯Ø A¯h¢u A¡∫ §fl<br />

ˆ©ı\ıƧU¯Pa ˆ\fl”¯h¢uı∫.<br />

A[Q∏¢x ˆuıh∫¢x J∏ ©ıuÆ<br />

£ØnÆ ˆ\¥uı∫. A¡∫ 1498&BÆ<br />

¡ıϘPıh Pı©ı Bsk ˜© ©ıuÆ 20&BÆ ˜uv<br />

˜Pı»UTmiÿS A∏Q¿ (Calicut)<br />

¡¢x C”[Q⁄ı∫. A®£Sv¯Ø Bm]∂¢u \ı©∂fl Gfl”<br />

Aµ\∫ A¡¯µ Aflhfl ¡µ˜¡ÿ”ı∫. ¡ıϘPıh Pı©ı<br />

A¡∂hÆ ]ª \æ¯PP¯Õ® ˆ£ÿ”ı∫. Aa\æ¯PP“ ˜©ÿS<br />

{ıkP“ C¢vØıƒhfl ¡oPz ˆuıh∫§¯⁄ Hÿ£kzvU<br />

ˆPı“Õ ¡»¡Szu⁄.<br />

¡ıϘPıh Pı©ı C¢vØı¬¿ ≠fl÷ ©ıu[P“<br />

u[Q∞∏¢uı∫. A¡∫ v∏Ƨa ˆ\¿¯P∞¿ ufl›hfl<br />

P®£º¿ HµıÕ©ı⁄ ¬¯ª≤Ø∫¢u ˆ£ı∏mP¯Õ<br />

Gkzxa ˆ\fl”ı∫. A®ˆ£ı∏mPÕı¿ P¡µ®£mh ©ÿ”<br />

I˜µı®§Ø {ımka ˆ\¿¡ ¡oP∫P“ C¢vØı¬ÿS ¡µ<br />

¬∏Ƨ⁄∫.<br />

¡ıϘPıh Pı©ı 1501&BÆ Bsk CµshıÆ<br />

¨¯”ØıP C¢vØı ¡¢u˜£ıx Psnfi∫ Gfl›hzv¿<br />

J∏ ¡oPzuªz¯u |÷¬⁄ı∫. {ıÕ¯h¬¿ ˜Pı»UTk<br />

(Calicut), ˆPıa]fl, Psnfi∫ BQØ Ch[P“ ˜£ı∫a_U<br />

R]Ø∂fl ¡∫zuPz uª[PÕıQ⁄. uı[P“ ˆ£ÿ÷ ¡¢u<br />

Cªı£z¯u, ˜£ı∫a_UR]Ø∫ A÷¡¯h ˆ\¥u¯u A˜µ§Ø∫<br />

¬∏Æ£¬¿¯ª. A¡∫P“ ˜Pı»UTm¯h Bsh \ı©∂fl<br />

©fl⁄∏USÆ ˜£ı∫a_UR]Ø∏US¯h˜Ø £¯P¯©¯Ø<br />

Hÿ£kzv⁄∫. G⁄˜¡ ˆPıa]¤º∏¢u ˜£ı∫a_UR]دµ<br />

\ı©∂fl ©fl⁄∫ uıUQ⁄ı∫. B⁄ı¿ A¡∫ ˜uı¿¬¯Øz u ¡<br />

˜{∂mhx. A¢u ˆ¡ÿ‘US® §fl ˜£ı∫a_UR]Ø∫ u[P“<br />

˜©ªıs¯©¯Ø C¢vØı¬¿ |¯ª{ımi⁄∫.<br />

3


§µıfl]ϘPı i A¿ˆ©¥hı (1505&1509) : 1505&BÆ Bsk<br />

§µıfl]ϘPı i A¿ˆ©¥hı C¢vØı ¡¢uı∫. A¡∫uıfl<br />

C¢vØı¬¿ C∏¢u ˜£ı∫a_UR]Ø® £SvPŒfl ¨u¿<br />

B–{∫ B¡ı∫. A¡∫ C¢vØı¬º∏¢u ˜£ı∫a_UR] Ø∂fl<br />

Ph¿ ¡º¯©¯Ø ˜©Æ£kzx¡¯uz u©x ˜{ıUP©ıPU<br />

ˆPısi∏¢uı∫. ˜©æÆ, C¢x ©PıUPhº¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∫<br />

BvUPÆ ˆ£ÿ”¡∫PÕı¥ ¬Õ[P ˜¡skˆ©⁄ƒÆ A¡∫<br />

Gso⁄ı∫. A¡∫ §fl£ÿ‘Ø ˆPı“¯P }ªUPh¿ ˆPı“¯P<br />

(Blue Water Policy) G⁄ A¯«UP®£mhx.<br />

A¿˜£ıfl˜\ı&i&A¿P∫US (1509 & 1515) : C¢vØı¬¿<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∂fl ˆ\¿¡ıUS ¡Õµ Es¯©Øı⁄ AizuÕ<br />

mh¡∫ A¿˜£ıfl˜\ı&i&A¿P∫US B¡ı∫. A¡∫<br />

1510&BÆ Bsk •·®ß∫ ©fl⁄∂h∏¢x ˜Pı¡ı¯¡U ¯P®<br />

£ÿ‘⁄ı∫. Aufl §fl ˜Pı¡ı ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl u¯ª¯©∞h<br />

©ıP A¯©¢ux. ˜©æÆ A¡∫ ¬\Ø{Pµ® ˜£µµ_hfl u⁄x<br />

E”¬¯⁄ ¡æ®£kzvU ˆPıshı∫. A¡∫ 1511&BÆ Bsk<br />

©ªıUPı¯¡U ¯P®£ÿ‘⁄ı∫. 1515&BÆ Bsk £ıµ^P ¡¯Õ<br />

Shı¬¿ B∫©_ (Port Ormuz) x¯”¨Pz¯u E∏¡ıUQ⁄ı∫.<br />

A¿P∫US J∏ ]”¢u |∫¡ıQØıP C∏¢u˜£ıvæÆ A¡∂fl<br />

\©ØU ˆPı“¯P∞fl Pıµn©ıP C_ªıØ∫ A¡¯µ<br />

©vUP¬¿¯ª. A¡∫ C¢xUP¯Õ {¿ª¬u©ıP {hzv⁄ı∫.<br />

A¿P∫US C¢xUPŒfl P¿¬UPıP® £ª £“ŒP¯Õz<br />

v”¢uı∫. A¡∫ C¢vØ∫P“ ˜£ı∫a_UR]Ø∂¯h˜Ø v∏©n<br />

E”ƒP¯Õ FUS¬zuı∫.<br />

A¿P∫US \v Gfl” EhflPm¯h H÷Æ £«UPz<br />

¯uz ukUP {h¡iU¯P ˜©ÿˆPıshı∫. G⁄˜¡, A¡∫<br />

¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ¬fl ¨fl˜⁄ıiØı¡ı∫.<br />

A¿P∫Qfl {ÿ£sP“ A¡∏US C¢vØ∂fl<br />

©v®¯£® ˆ£ÿ÷z u¢u⁄. 16&BÆ °ÿ”ısifl C÷vUS“<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∫ ˜Pı¡ı, ¯h≥, hı©fl, \ı¿ˆ\m ˜©æÆ<br />

A®£SvP¯Õa _ÿ‘∞∏¢u ˆ£∏Æ |ª®£SvP¯Õz<br />

uÆ¡\Æ ˆPısk ¡¢u⁄∫. G¤›Æ A¡∫PÕx AvPıµÆ<br />

4


PU S÷QØ Pıª˜© }izux. ©ÿ” I˜µı®§Ø ¡oP∫PŒfl<br />

¡∏¯PØı¿ A¡∫P“ |¯ª ©ı‘Øx.<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∂fl √Ãa]UPı⁄ Pıµn[P“ : 1.<br />

˜£ı∫a_UP¿ Pa ]‘Ø {ık. C¢vØı ˜£ıfl” P®ˆ£∂Ø<br />

{ım¯h A¢{ımi⁄ı¿ Pmk®£kzu ¨iج¿¯ª. Ph¿<br />

Ph¢x Si˜Øÿ” {ıkP¯Õ A¯©UPz ˜u¯¡Øı⁄ £n£ª˜©ı<br />

£¯h¡º¯©˜Øı A¢{ımihÆ C¿¯ª, 2. ˜£ı∫a_U<br />

R]Ø∂fl Bm] ¨¯”∞¿ F«¿ Hÿ£hz ˆuıh[QØx.<br />

˜£ı∫a_UR]Ø ¡oP∫P“ ˜{∫¯©≤hfl ˆ\Ø¿£hz u¡‘⁄∫,<br />

3. ˜£ı∫a_UR]Ø∫ §fl£ÿ‘Ø \©ØU ˆPı“¯P C_ªıØ∂fl<br />

¬˜µıuz¯u E∏¡ıUQØx. ˜£ı∫a_UR]Ø∫ C¢vØ∫P¯ÕU<br />

PmhıØ ©u©ıÿ”Æ ˆ\¥u¯©¯Ø C¢xUP–Æ ¬∏Æ£<br />

¬¿¯ª, 4. ˜£ı∫a_UR]Ø∫ C¢vØ ¡oP∫P–US GvµıP<br />

AiUPi PhÿˆPı“¯Õ∞¿ Dk£mh⁄∫, 5. ˜Pı¡ı¬fl<br />

ˆ\»® ¬\Ø{Pµ® ˜£µµ]fl u¯ª{P¯µa \ı∫¢˜u C∏¢ux.<br />

1565&BÆ Bsk Hÿ£mh ¬\Ø{Pµ® ˜£µ]fl √Ãa]<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∏US® ˆ£∏Æ AiØıP A¯©¢ux, 6. AU£∫<br />

©ÿ÷Æ A¡∏US® §fl Bm]® ˆ£ı÷®˜£ÿ˜”ı∂fl RÃ<br />

¨PªıØ® ˜£µµ_ G a]≤ÿ”¯©Øı¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl<br />

AvPıµÆ ¬∂¡¯hØ ¨iØı©¿ ˜£ı⁄x, 7. C÷vØıP<br />

C¢vØı ¡¢u ha_, B[Qª ¡oPU S UP“ ˜£ı∫a_U<br />

R]Ø∫PŒfl ¡º¯© ¡ı¥¢u ˜£ımiØıÕ∫PÕıP ©ı‘⁄∫.<br />

C¯¡ Pıµn©ıP C¢vØı¬¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl AvPıµÆ<br />

√Ãa]≤ÿ”x.<br />

ha_UPıµ∫P“<br />

PhÿP¯µ¯Ø JmiØ £SvPŒ¿ ¡ıâu ha_UPıµ∫P“<br />

xoƒÆ, GŒ¯©≤Æ, √µaˆ\Ø¿PŒ¿ B∫¡¨Æ E¯hØ<br />

©UPÕı¥ ¬Õ[Q⁄∫. 1602&BÆ Bsk Jfl‘¯n¢u<br />

ˆ{u∫ªı¢x Q«UQ¢vØU Pƈ£¤¯Ø Ìıª¢x {ımi¿<br />

ˆuıh[Q⁄∫. C¡∫P“ ¨uº¿ C¢˜uı˜⁄]Øz wƒPŒ¿<br />

u[P“ Si˜Øÿ”[P¯Õ A¯©zxU ˆPısh⁄∫. §fl⁄∫<br />

u[P“ P¡⁄z¯u C¢vØı¬fl ´x v∏®§⁄∫. 1605&BÆ<br />

Bsk ©`º®£mi⁄zv¿ u[P“ ¡oPz uªz¯u<br />

6


A¯©zu⁄∫. ˆ\fl¯⁄US A∏Q¿ E“Õ £«˜¡ÿPık<br />

Gfl›hzv¿ u[P“ ¨u¿ ˜Pım¯h¯ØU Pmi⁄∫.<br />

˜£ı∫a_UR]Ø∂h∏¢x {ıP®£mi⁄z¯uU ¯P®£ÿ‘⁄∫.<br />

BUµı, `µz, ©`º®£mi⁄Æ, ¡[PıÕzv¿ E“Õ ]fl_µı<br />

BQØ Ch[P¯Õz u[P“ ¡oPz uª[PÕıUQU<br />

ˆPısh⁄∫.<br />

ha_UPıµ∫P“ C¢vØı¬¿ u[P“ Aµ¯\ |÷¡ ¬∏Æ£<br />

¬¿¯ª. ¡oP˜© A¡∫P–¯hØ ¨UQØ ˜{ıUP©ıP<br />

A¯©¢ux. uÆ xo¢u ¨Øÿ]∞fl ≠ªÆ ¡oPzv¿<br />

Q¯hzu ˆ£∏Æ ªı£zv¿ ©QÃa]دh¢u⁄∫. ˜©æÆ<br />

{÷©n® ˆ£ı∏mP“ AvPÆ Q¯hUSÆ C¢˜uı˜⁄]Øz<br />

wƒPŒ¿ u[P“ P¡⁄z¯ua ˆ\æzv⁄∫. "˜PıØfl' (Coen)<br />

©ÿ÷Æ ¡ıfliˆ©fl (Van Diemen) BQ˜Øı∫ Q«US® £Sv<br />

PŒ¿ ha_UPıµ∫PŒfl ˆ¡ÿ‘USU Pıµn©ıPz vPâu⁄∫.<br />

ha_UPıµ∫PŒfl √Ãa]UPı⁄ Pıµn[P“ : 1. ha_UPıµ∫<br />

P–USÆ B[Q˜ªØ∫P–USÆ C¯h˜Ø Hÿ£mh ˜£ımi<br />

¨ÿ‘ 1623&BÆ Bsk ha_UPıµ∫P“ B[Q˜ªØ¯µ AÆ£ı∞<br />

⁄ı¬¿ £kˆPı¯ª ˆ\¥u⁄∫. Aufl Pıµn©ıP B[Q˜ªØ∫<br />

C¢˜uı˜⁄]Øı¬º∏¢x ˆ¡Œ˜Ø” ˜¡siØ |¯ª<br />

Hÿ£mhx. B[Q˜ªØ∫ C¢vØı¬ÿSz v∏Ƨ⁄∫, 2. ha_U<br />

Pıµ∫P“ C¢vØı¬¿ uÆ ˆ\¿¡ıUQ¯⁄ B[Q˜ªØ∏US<br />

¬mkU ˆPıkUP ˜¡siØ |¯ª Hÿ£mhx. ha_UPıµ∫P“<br />

C¢vØı¯¡ ¬h C¢˜uı˜⁄]Øı¬¿ ¡oPÆ ˆ\¥¡v<br />

˜ª˜Ø AvP Dk£ık ˆPısh⁄∫ ©ÿ÷Æ 3. BµÆ£ ¨u˜ª<br />

C¢vØı¬¿ ha_UPıµ∫PŒfl |¯ª¯© ¨UQØzx¡Æ<br />

¡ı¥¢uuıP A¯©Ø¬¿¯ª.<br />

˜h¤Ø∫P“<br />

˜h¤Ø∫PŒfl Si˜Øÿ”[P“ : ˜h¤ØU Q«US C¢vØ<br />

¡oPU S (Company) 1616&¿ ˆhfl©ı∫UQ¿ |÷¡®£mhx.<br />

˜h¤Ø∫P“ ˆufl¤¢vØı¬¿ uµ[PÆ£ıi Gfl›hzv¿<br />

7


1620&¿ u[P“ ¡oPz uªz¯u A¯©zu⁄∫. ˜©æÆ<br />

P¿Pzuı¬ÿS (ˆPı¿Pzuı) A∏Qæ“Õ ˆ\µıÆß∫<br />

Gfl›hzvæÆ u[P“ Si˜Øÿ”[P¯Õ Hÿ£kzv⁄∫.<br />

˜h¤Ø \©Ø® £µ®£ıÕ∫P¯Õz u¬µ A¢{ımk ¡oP∫P“<br />

ˆ£∏ÆPà A¯hج¿¯ª. G⁄˜¡ A¡∫P“ u[P“ ¡oPz<br />

uª[P¯Õ 1845&BÆ Bsk B[Q˜ªØ∏US ¬ÿ÷¬mh⁄∫.<br />

B[Q˜ªØ∫P“<br />

©ÿ” I˜µı®§Ø∫P¯Õ® ˜£ıª˜¡ B[Q˜ªØ∫P–Æ<br />

C¢vØ ¡oP® ˆ£ı∏mP¯Õ ¬∏Ƨ⁄∫. G⁄˜¡ C¢vØı<br />

ƒhfl ˜{µiØıP ¡oPz ˆuıh∫ ˆPı“Õ Gso⁄∫.<br />

1600&BÆ Bsk C[Qªı¢x Aµ]Øı⁄ Gº\ˆ£z ©Pıµıo<br />

Cªsh¤º∏¢u °÷ ¬Øı£ı∂P“ ˆPısh ¡oPU S<br />

Jfl÷US, Q«US {ıkP–hfl ¡oPÆ ˆ\¥Ø A›©v<br />

¡«[Q⁄ı∫. §fl⁄∫ A¡∫P“ B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPU<br />

S<br />

¯¡ |÷¬⁄∫.<br />

Q«UQ¢vØ ¡oPU S `µz {P∂¿ J∏ ¡oPz uªÆ<br />

A¯©UP A›©v ˆ£” 1609&BÆ Bsk \∫ ¬¿ºØÆ<br />

ÌıUQflÏ Gfl£¡¯µ ¨PªıØ® ˜£µµ\∫ ·Pı[R∂fl<br />

Aµ\¯¡US A›®§ ¯¡zux. B⁄ı¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl<br />

ˆ\¿¡ıUS Pıµn©ıP ¨PªıØ∫ B[Q˜ªØ∫P–US A›©v<br />

AŒUP¬¿¯ª. 1613&BÆ Bsk uıfl `µz {P∂¿<br />

B[Q˜ªØ∫ ¡oPz uªÆ A¯©UP A›©vUP®£mh⁄∫.<br />

\∫ uı©Ï ˜µı Gfl” ©ÿˆ”ı∏ B[Qª ¡∫zuP∫ 1615&BÆ<br />

Bsk ·Pı[R∂fl Aµ\¯¡US ¡¢uı∫. A¡∫ C¢vØı¬¿<br />

≠fl÷ BskP“ u[Q BUµı, `µz, AP©uı£ız ©ÿ÷Æ<br />

˜µıa BQØ Ch[PŒ¿ B[Qª ¡oPz uª[P“ A¯©UP<br />

A›©v ˆ£÷¡v¿ ˆ¡ÿ‘ ˆ£ÿ”ı∫. 1639&BÆ Bsk<br />

§µıfl]Ï ˜h Gfl” B[Qª ¡oP∫ \¢vµQ∂ ©fl⁄∂fl RÃ<br />

CØ[QØ ˆ\fl¯⁄® £Sv∞fl {ıØUP∂h∏¢x ©uµı]¯⁄<br />

¬¯ªUS ¡ı[Q⁄ı∫. §ÿPıªzv¿ ˆ\fl¯⁄ Gfl”¯«UP®<br />

8


£mh A¢u Chzv¿ B[Qª ¡oPz uª©ı⁄ ˆ\∞flm<br />

·ı∫‰ Gfl” ˜Pım¯h¯ØU Pmi⁄ı∫. A˜u ˜£ı¿<br />

ˆPı¿Pzuı A∏Q¿ 1651&BÆ Bsk ̸UŒ∞¿<br />

J∏<br />

¡oPz uªÆ A¯©UP®£mhx. C[Qªı¢x ©fl⁄∫<br />

CµshıÆ \ı∫ªÏ 1661&BÆ Bsk Szu¯PØıP £Æ£ı¯Ø<br />

(¨Æ¯£) B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPU S ¬ÿS AŒzuı∫.<br />

\ı∫ªÏ ˜£ı∫a_UR]Ø CÕ¡µ]¯Ø ©n¢x £Æ£ı¯Øa<br />

^u⁄©ıP® ˆ£ÿ”ı∫.<br />

A¢{ımPŒ¿ £Æ£ı∞fl J∏ ¡∏h ¡ıh¯P £ 10<br />

©mk˜© Gfl£¯u E[PÕı¿ {Æ£ ¨iQ”uı? \ÿ˜””U<br />

S¯”Ø π. 700 (£ƒsm (Pound) C[Qªı¢x {ınØÆ).<br />

ˆPı¿Pzuı¬¿ J∏ ¡oPz uªÆ A¯©UP 1690&BÆ<br />

Bsk B[Q˜ªØ∫ JÕµ[P^®§h∏¢x A›©v<br />

ˆ£ÿ”⁄∫. A[S 1696&BÆ Bsk A¯©UP®£mh ˜Pım¯h<br />

¬¿ºØÆ ˜Pım¯h Gfl÷ A¯«UP®£mhx.<br />

B[Qª ©∏zx¡µı⁄ ¬¿ºØÆ Ìı¿hfl<br />

¡[PıÕ Bm]ØıÕ∂fl E”¬⁄∫ J∏¡¯µ ˜{ı∞º∏¢x<br />

Sn®£kzvØufl £Ø⁄ıP B[Q˜ªØ∫ ̸UŒ<br />

{vUP¯µ∞¿ ¡oPz uªÆ Jfl‘¯⁄ A¯©UP A›©v<br />

ˆ£ÿ”⁄∫.<br />

B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPU S C¢vØı¬¿<br />

1857&BÆ Bsk ¡¯µ ufl ˆ\¿¡ıU¯P ¬∂ƒ£kzv<br />

¡º¯©Øı⁄ AizuÕÆ A¯©zux. 1857&BÆ Bsk B[Qª<br />

¡oPUS Bm]US GvµıP {h¢u ˆ£∏Æ µm]∞fl<br />

¬¯Õ¡ıP ¬U˜hı∂Øı ©Pıµıo C¢vØı¬fl |∫¡ıP®<br />

ˆ£ı÷®§¯⁄ Hÿ”ı∫.<br />

§ˆµg_UPıµ∫P“<br />

C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∏US GvµıP PkÆ ˜£ımi<br />

∞mh¡∫P“ §ˆµg_UPıµ∫P˜Õ. §ˆµg_U Q«UQ¢vØ<br />

9


¡oPU S 1664&BÆ Bsk 14&BÆ ø∞ ©fl⁄∂fl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ B˜ª\Pµı⁄ Pı¿£∫m Gfl£¡∂fl v”flS<br />

u¯ª¯©∞fl Rà A¯©UP®£mhx. CUPƈ£¤∞fl ˆ£ıx<br />

CØUS{µıP |ØUP®£mh §µıfl]Ï P˜µıfl Gfl£¡µı¿<br />

1667&BÆ Bsk `µz {P∂¿ ¨u¿ §ˆµg_ ¡oPzuªÆ<br />

A¯©UP®£mhx. 1669&BÆ Bsk i\Æ£∫ v[PŒ¿<br />

©`º®£mi⁄zv¿ Cflˆ⁄ı∏ §ˆµg_ ¡oPzuªÆ<br />

|÷¡®£mhx.<br />

§µıfl]Ï P˜µı›US® §fl §µıfl]Ï ©ı∫ifl Gfl£¡∫<br />

|ØUP®£mhı∫. C¡∫ •·®ß∫ _¿uı⁄ı⁄ ˆÂ∫Pıfl<br />

˜ªıi∞h∏¢x A›©v ˆ£ÿ÷ 1674&BÆ Bsk £ısia<br />

˜\∂¯Ø (Pondicherry) A¯©zuı∫. £ısia˜\∂ §ˆµg_U<br />

Pıµ∫PŒfl u¯ª¯©∞h©ı⁄x. §fl⁄∫ §ˆµg_UPıµ∫P“<br />

A¯uz ˆuıh∫¢x \¢vµ{ıT∫, £ª˜\ı∫ (Balasore), Pı]Æ<br />

£\ı∫ BQØ Ch[PŒ¿ u[P“ Si˜Øÿ”[P¯Õ A¯©zu⁄∫.<br />

1725&BÆ Bsk ©ª£ı∫ PhÿP¯µ∞¿ ©ıÓ¯Ø≤Æ 1739&BÆ<br />

Bsk ˜\ı« ©shªU PhÿP¯µ∞¿ Pı¯µUPı¯ª≤Æ<br />

§ˆµg_U Si˜Øÿ”[PÕıP A¯©zu⁄∫.<br />

C¢vØı¬º∏¢u §ˆµg_®<br />

£SvPŒfl B–{µıP 1735&BÆ Bsk<br />

¨u¿ 1741 ¡¯µ l©ıÏ ¬Õ[Q⁄ı∫.<br />

A¡∏US® §fl ¡¢u i≥®˜Õ<br />

(Dupleix) J∏ ]”¢u Cµı· u¢v∂<br />

Øı¡ı∫. A¡∫ C¢vØı¬¿ §ˆµg_®<br />

˜£µµ_ Jfl¯” |÷¡ Gso⁄ı∫.<br />

§ˆµg_ BvUPÆ C¢vØı¬¿ |¯ª<br />

ˆ£” A¡∫ £ª ˜£ı∫PŒ¿ Dk£mhı∫.<br />

i≥®˜Õ<br />

G¤›Æ §ˆµg_UPıµ∫P“ £ısia<br />

˜\∂, ©ıÓ, \¢vµ{ıT∫, Pı¯µUPı¿, H⁄ıÆ<br />

BQØ<br />

£SvP¯Õ ©mk˜© uUP ¯¡zxU ˆPı“Õ ¨i¢ux.<br />

C¢vØı¬¿ Bm]¯Ø |÷ƒ¡v¿ §ˆµg_UPıµ∫P¯Õ® §fl<br />

u“Œ B[Q˜ªØ∫P“ ˆ¡ÿ‘ ˆPısh⁄∫.<br />

11


Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ I˜µı®§Ø∂fl C¢vØ ¡∏¯P¯Ø® £ÿ‘ ¬ÕUP<br />

¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl Si˜Øÿ”[P¯Õ® £ÿ‘<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ ha_UPıµ∫PŒfl C¢vØU Si˜Øÿ”[P¯Õa<br />

_miUPımh CØæÆ.<br />

4. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ ©ÿ÷Æ §ˆµg_U<br />

Si˜Øÿ”[P¯Õ® £ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯ÕU ˆPıkUP<br />

CØæÆ.<br />

_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. Q.§.1453&BÆ Bsk PıflÏhıfli˜{ı§¯ÕU<br />

¯P®£ÿ‘Ø¡∫P“<br />

A. x∏UQØ∫P“ B. ha_UPıµ∫P“<br />

C. §ˆµg_UPıµ∫P“ D. B[Q˜ªØ∫P“<br />

2. RÃUPsh {ıkP¯Õa ˜\∫¢u Aµ\∫P“ ©ıæP¯Õ<br />

FUS¬zu⁄∫<br />

A. C[Qªı¢x, §µıfl_ B. §µıfl_, ψ£∞fl<br />

C. ψ£∞fl, ˜£ı∫a_UP¿ D. ˜£ı∫a_UP¿, C[Qªı¢x<br />

3. ¡ıϘPıh Pı©ı ˜Pı»UTk £Sv∞¿ C”[P A›©v<br />

AŒzu Aµ\∫<br />

A. •·®ß∫ _¿uıfl B. ¬\Ø {Pµ Aµ\∫<br />

C. ©fl⁄∫ \ı©∂fl D. \¢vµ{ıT∂fl ©fl⁄∫<br />

4. ˜Pı¡ı¯¡U ¯P®£ÿ‘Ø¡∫<br />

A. A¿hı B. ¡ıϘPıh Pı©ı<br />

C. A¿P∫US D. \ı©∂fl<br />

12


5. \∫ ¬¿ºØÆ ÌıUQflÏ C¢{ım¯ha ˜\∫¢u¡∫<br />

A. ˜£ı∫a_UP¿ B. ψ£∞fl<br />

C. C[Qªı¢x D. §µıfl_<br />

6. £Æ£ı¯Øz v∏©n® £∂\ıP® ˆ£ÿ” CµshıÆ \ı∫ªÏ<br />

©n¢u CÕ¡µ]∞fl {ık<br />

A. §µıfl_ B. ψ£∞fl<br />

C. C[Qªı¢x D. ˜£ı∫a_UP¿<br />

7. ¬¿ºØÆ ÌıUQflÏ J∏<br />

A. B]∂Ø∫ B. ¬Øı£ı∂<br />

C. ©∏zx¡∫ D. £¯h√µ∫<br />

8. B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPUS £Æ£ı¥US (¨Æ¯£)<br />

AŒzu ¡∏h Szu¯P<br />

A. £ 10 B. £ 20<br />

C. £ 30 D. £ 40<br />

9. §ˆµg_U Q«UQ¢vØ ¡oPU S C¡∂fl u¯ª¯©∞fl<br />

Rà A¯©UP®£mhx<br />

A. §µıfl]Ï P˜µıfl B. Pı¿£∫m<br />

C. i≥®˜Õ D. C¡∫PŒ¿ G¡∏Æ C¿¯ª<br />

10. ©ª£ı∫ PhÿP¯µ∞¿ E“Õ ©ıӯخ §ˆµg_UPıµ∫P“<br />

ˆ£ÿ” Bsk<br />

A. 1725 B. 1735<br />

C. 1715 D. 1745<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. I˜µı®§Ø∫P“ _______________ ¡µ vØ Ph¿¡»∞¯⁄U<br />

Psk§iUP ¨Øfl”⁄∫.<br />

13


2. vØ Ph¿ ¡»P“ Psk§i®£v¿ ¨fl˜⁄ıiØıPz<br />

vPâu¡∫ ____________ B¡ı∫P“.<br />

3. C¢vØı¬¿ ¨u¿ ˜£ı∫a_UR]Ø B–{µıP ¬Õ[QØ¡∫<br />

____________.<br />

4. ¬\Ø{Pµ Aµ_hfl ufl E”¯¡® £ª®£kzvØ¡∫ _________<br />

B¡∫.<br />

5. \v J»®§¿ A¿˜£ıfl\ı A¿P∫US ____________<br />

§µ¬ÿS ¨fl˜⁄ıiØıPz vPâuı∫.<br />

6. 1609&BÆ Bsk ____________ Gfl›hzv¿ ha_UPıµ∫<br />

PŒfl ¨u¿ ˜Pım¯h Pmh®£mhx.<br />

7. \∫ uı©Ï ˜µı ____________ ©fl⁄∂fl Aµ\¯¡∞¿ ≠fl÷<br />

BskP“ u[Q⁄ı∫.<br />

8. ˆ\∞flm ·ı∫‰ ˜Pım¯h ____________ Gfl›hzv¿<br />

Pmh®£mhx.<br />

9. £v⁄ıflPıÆ ø∞∞fl ˆ£ı∏Õıuıµ B˜ªı\P∫ ____________<br />

B¡ı∫.<br />

10. `µzv¿ ¨u¿ §ˆµg_ ¡oPzuªzv¯⁄ A¯©zu¡∫<br />

____________ B¡ı∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. ©ı∫U˜Pı ˜£ı˜ªı &--& }ªUPh¿ ˆPı“¯P<br />

2. \ı©∂fl && C¢vØı¬ÿSU Ph¿¡»<br />

3. §µıfl]ϘPı i A¿hı && £ıµ^P ¡¯ÕShı<br />

4. B∫©_ x¯”¨PÆ && ˆ¡¤_ ¡∫zuP∫<br />

5. ¡ıϘPıh Pı©ı && ˜Pı»UTmifl Aµ\∫<br />

14


B<br />

1. ha_UPıµ∫ && ˜£ı∫a_UR]Ø CÕ¡µ]<br />

2. CµshıÆ \ı∫ªÏ && ¡ı\¯⁄® ˆ£ı∏“ wƒP“<br />

3. AÆ£ı∞⁄ı £kˆPı¯ª && P¡∫⁄∫ & ˆ·⁄µ¿<br />

4. §µıfl]Ï P˜µıfl && §ˆµg_ u¯ª¯©∞hÆ<br />

5. £ısia˜\∂ && 1623<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. I˜µı®§Ø \¢¯uPŒ¿ ˆ£∂xÆ ˜u¯¡®£mh C¢vØ<br />

¡oP® ˆ£ı∏mPŒfl ˆ£Ø∫P¯ÕU S‘®§kP.<br />

2. PıflÏhıfli˜{ı§Œfl √Ãa] I˜µı®§Ø ¡oP∫P¯Õ<br />

G∆¬uÆ £ıvzux?<br />

3. CÕ¡µ\∫ ˆÌfl‘ ""©ıæ ˆÌfl‘'' G⁄ A¯«UP®<br />

£k¡˜ufl?<br />

4. £ı∫zu˜ªı˜Øı hØÏ £ÿ‘ J∏ S‘®z u∏P.<br />

5. \ı©∂fl ˜£ı∫a_UR]دµ Hfl uıUQ⁄ı∫?<br />

6. }ªUPh¿ ˆPı“¯P Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

7. C¢vØı¬¿ ˜£ı∫a_UR]Ø ¡oPz uª[PŒfl ˆ£Ø∫P¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

8. ha_UPıµ∫PŒfl ¨UQØ ˜{ıUP[P“ Øı¯¡?<br />

9. ha_UPıµ∫PŒfl ¡oPz uª[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

10. ha_UPıµ∫PŒfl √Ãa]UPı⁄ Pıµn[P“ Øı¯¡?<br />

11. "§µıfl]Ï ˜h'' £ÿ‘ ]÷ S‘®z u∏P.<br />

12. C¢vØı¬º∏¢u B[Q˜ªØ∂fl ¡oPz uª[P¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

15


13. C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ A¯©zu ¨UQØ ˜Pım¯hPŒfl<br />

ˆ£Ø∫P¯ÕU S‘®§kP.<br />

14. £ısia˜\∂ G∆¬uÆ §ˆµg_UPıµ∫PŒfl u¯ª¯©∞h<br />

©ıQØx?<br />

15. i≥®˜Õ £ÿ‘ E©US Gfl⁄ ˆu∂≤Æ?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ˜£ı∫a_UR]Ø∫ C¢vØı¬¿ u©x ¡oPzuª[P¯Õ<br />

G∆¡ı÷ A¯©zxU ˆPısh⁄∫?<br />

2. A¿˜£ıfl\ı i A¿P∫US ˜£ı∫a_UP¿æUSÆ C¢vØ∫<br />

P–USÆ Bÿ‘Ø ˆuısi¯⁄U S‘®§kP.<br />

3. C¢vØı¬¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∂fl BvUPÆ √Ãa]دhØU<br />

Pıµn[P“ Øı¯¡?<br />

4. B[Q˜ªØ∫ C¢vØı¬¿ G∆¬uÆ uÆ ¡oPzuª[P¯Õ<br />

|÷¬⁄∫?<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ ˜£ı∫a_UR]Ø∫, ha_UPıµ∫,<br />

B[Q˜ªØ∫ ©ÿ÷Æ §ˆµg_UPıµ∫ BQ˜Øı∂fl ¡oP<br />

¯©Ø[P¯ÕU S‘UPƒÆ.<br />

2. ¡ıϘPıh Pı©ı C¢vØı¬ÿS ¡¢u Ph¿¡»<br />

©ı∫UPz¯u EªP®£hzv¿ S‘®§mkU PımhƒÆ.<br />

16


£ıhÆ & 2<br />

C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ Bm]<br />

|÷¡®£kuæÆ Aufl ¬∂¡ıUP¨Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∏USÆ §ˆµg_UPıµ∫<br />

P–USÆ 18&BÆ °ÿ”ısi¿ {h¢u ˜©ıu¿P¯ÕU<br />

Pÿ”¿.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ BvUPÆ ¡Õ∫¢u<br />

¬uÆ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£÷u¿.<br />

3. ©ın¡∫ P∫{ıhP, ¯©`∫ ©ÿ÷Æ ©µızvØ® ˜£ı∫PŒfl<br />

Pıµn[P“, A®˜£ı∫PŒfl ¬¯ÕƒP“ £ÿ‘ Aª_u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ¡[PıÕzv¿ B[Q˜ªØ∫ BvUPÆ ¡Õ∫¢u¯uz<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ BvUPÆ<br />

¬∂¡¯h¢u¯u® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

6. ©ın¡∫ ˆ¡¿ˆªÏº §µ¬fl x¯n®£¯hz<br />

vmhz¯u® £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

7. ©ın¡∫ ˆ£fli[ §µ¬fl \≠Pa ^∫v∏zu[P¯Õ®<br />

£ÿ‘U Pÿ”¿.<br />

8. ©ın¡∫ h¿ˆÌÕ] §µ¬fl ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P<br />

(Doctor<strong>in</strong>e of Lapse) G∆¬uÆ B[Qª Aµ]fl<br />

¬∂¡ıUPzvÿS Eu¬Øx Gfl£¯u A‘u¿.<br />

18&BÆ °ÿ”ısi¿ B[Q˜ªØ∏Æ, §ˆµg_UPıµ∫<br />

P–Æ, ˜£ı∫a_UR]دµ≤Æ ha_UPıµ∫P¯Õ≤Æ C¢vØı¬¿<br />

C∏¢x ˆ¡Œ˜Øÿ÷¡v¿ ˆ¡ÿ‘ Psh⁄∫. I˜µı®§Ø∏hfl<br />

B⁄ C¢vØ ¡oPzv¿ B[Q˜ªØ∏Æ §ˆµg_UPıµ∫P–Æ<br />

17


˜©˜ªı[Q |fl”⁄∫. C∆¬∏{ımi⁄∏Æ C¢vØı¬fl £ª<br />

Ch[PŒ¿ uÆ ¡oPz uª[P¯Õ |÷¬⁄∫. ˆ£∏Æ£ıªı⁄<br />

A∆¡oPz uª[P“ PhÿP¯µ¯Ø JmiØ £SvPŒ¿<br />

A¯©¢v∏¢u⁄. ¡oPzvfl ≠ªÆ Q¯hzu ˆ£∏Æ Cªı£Æ<br />

A∆¬∏{ımh¡∂¯h˜Ø ˜£ımi¯Ø≤Æ, ß\¯ª≤Æ<br />

E∏¡ıUQØx. Au⁄ı¿ A¡∫P–US“ AiUPi Pk¯©Øı⁄<br />

\s¯hP–Æ Hÿ£mh⁄. A®˜£ı∫PŒ¿ B[Qª® §ˆµg_<br />

Aµ_P“ uÆ {ımk ¡oPU S UP–US Buµƒ AŒzu⁄.<br />

1707&BÆ Bsk JÕµ[P^®§fl ©¯”¬ÿS® §fl<br />

¨PªıØ® ˜£µµ_ ]u÷shx. 1645 ¨u¿ ]¡ı‚∞fl<br />

¬hı¨Øÿ]Øı¿ A¯©UP®£mh ©µızvØ® ˜£µµ_<br />

•Ë¡ıUP“ u¯ª¯©∞¿ C¢vØı¬fl ˜©ÿS® £Sv∞¿<br />

£µ¢x ¬∂¢ux. 1724&¿ |\ıÆ E¿¨¿U Gfl”¯«UP®£mh<br />

A\®·ı uUPın®£Sv∞¿ Iuµı£ız Aµ¯\ |÷¬⁄ı∫.<br />

1740&¿ Aº¡∫vPıfl ¡[PıÕzvfl _u¢vµ {¡ı£ıPz ufl¯⁄<br />

A‘¬zxU ˆPıshı∫. B∫UPım¯hz u¯ª{PµıPU ˆPısk<br />

\ıuzx¿ªı Pıfl (Saadatullah Khan, 1710 & 1732) P∫{ıhP®<br />

£Sv∞fl {¡ı£ı⁄ı∫. A¡∏US® §fl Bm] ˆ\¥u¡∏Æ<br />

A¡∏¯hØ ©∏©P›©ı⁄ ˜uıÏz Aº ©µızvØ∫PÕı¿<br />

1740&¿ {h¢u ˜£ı∂¿ ˆPı¿ª®£mhı∫. Iuµı£ız |\ı©ı⁄<br />

A\®·ı v∏a]µı®£“Œ ¡¯µ ¡¢x Afl¡∏wflPıfl Gfl£<br />

¡¯µ B∫UPımifl {¡ı£ıP |Øzuı∫. A¡∫ ©UP“<br />

©zv∞¿ Pà ˆ£”¬¿¯ª. ©µızvØ∫PÕı¿ ]¯” ¯¡UP®<br />

£mh ˜uıÏz Aº∞fl ©∏©P⁄ı⁄,<br />

\¢uı\ıQ® 1748&¿<br />

¬k¬UP®£mk Afl¡∏w›USz ˆuı¿¯ª ˆPıkzx<br />

¡¢uı∫. E“{ımk® £ı¯ÕØUPıµ∫P–Æ PªPzv¿ Dk£mh<br />

⁄∫. A¢u |¯ªØÿ” Aµ]Ø¿ |¯ª¯© B[Q˜ªØ¯µ≤Æ,<br />

§ˆµg_U Pı∫P¯Õ≤Æ {Æ {ımk Aµ]Ø¿ ¬¡Pıµ[PŒ¿<br />

u¯ª∞h ¯¡zux.<br />

I. P∫{ıhP® ˜£ı∫P“<br />

¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∫ (1746 & 48) & Pıµn[P“ : I˜µı®§Ø<br />

¡oPU S UPŒ¯h˜Ø Hÿ£mh ˜£ımi®£¯P 1742&¿<br />

18


i≥®˜Õ<br />

£ısia˜\∂∞fl<br />

B–{µıP<br />

|ØUP®£mhv<br />

º∏¢x w¬µ©¯h¢ux. §ˆµg_UPıµ∫PŒfl |¯ª¯Ø<br />

EØ∫zu i≥®˜Õ ¬∏Ƨ⁄ı∫. Aa\©ØÆ I˜µı®£ı¬¿<br />

BÏv∂Ø ¡ı∂_∂¯©® ˜£ı∫ Hÿ£mhx. A®˜£ı∂¿<br />

C[Qªı¢xÆ §µıfl_Æ Gv∫Gv∫ Ao∞¿ C∏¢u⁄.<br />

A®˜£ı∫ C¢vØı¬æÆ Gvˆµıºzux. 1746&BÆ Bsk<br />

B[Q˜ªØ∫ C¢vØı¬º∏¢u §ˆµg_UPıµ∫P“ ´x ˜£ı∫<br />

ˆuıkzu⁄∫.<br />

˜£ı∫ |PÃa]P“ : B[Q˜ªØ∫<br />

u[P“ Phÿ£¯hz u¯ª¡∫<br />

£ı∫ˆ⁄mifl Eu¬≤hfl C¢vØU<br />

Phº¿ C∏¢u §ˆµg_U P®£¿<br />

P¯ÕU ¯P®£ÿ‘⁄∫. i≥®˜Õ<br />

ˆ©ı∑ÊØͺ∏¢u §ˆµg_<br />

B–{µı⁄ ªı ß∫hıfl⁄ı¥¯\ (La-<br />

Bourdonnais) Eu¬US A¯«zuı∫.<br />

§ˆµg_U Phÿ£¯h ˆ\fl¯⁄z<br />

Cµı£∫m Q¯Õ∆<br />

x¯” ¨Pz¯u ¨ÿ÷¯P∞mhx.<br />

i≥®˜Õ≤Æ ªı ß∫hıfl⁄ı¥_Æ C¯n¢x ˆ\fl¯⁄¯ØU<br />

¯P®£ÿ‘⁄∫. ˆ\fl¯⁄¯Ø ´mP Afl¡∏wfl ©ıßÏPıfl<br />

u¯ª¯©∞¿ P®ˆ£∂Ø £¯h ˆØıfl¯” A›®§⁄ı∫.<br />

B⁄ı¿ A®ˆ£∏Æ £¯h¯ØU Pmk®£ık UP ]‘Ø<br />

§ˆµg_® £¯h A¯hØı‘¿ {h¢u \s¯h∞¿ ˜uıÿPizux.<br />

i≥®˜Õ B[Q˜ªØ∂fl ˆ\∞flm ˜h¬m ˜Pım¯h¯ØU<br />

¯P®£ÿ” ˜©ÿˆPısh ¨Øÿ] ˜uı¿¬ A¯h¢ux.<br />

CuÿQ¯h∞¿ I˜µı®£ı¬¿ BÏv∂Ø ¡ı∂_∂¯©® ˜£ı∫<br />

J∏ ¨iƒUS ¡¢ux. G⁄˜¡ C¢vØı¬æÆ B[Q˜ªØ∏Æ<br />

§ˆµg_UPıµ∫P–Æ uÆ \s¯h¯Ø |÷zvU ˆPısh⁄∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : 1748&BÆ Bsk A¥&ªı&\ı®˜£¿ (Aix-la-<br />

Chapelle) G›Æ Ehfl£iU¯P BÏv∂Ø ¡ı∂_∂¯©®<br />

˜£ı∏US J∏ ¨ÿ÷®“Œ ¯¡zux. Azxhfl ¨u¿<br />

P∫{ıhP® ˜£ı∏Æ J∏ ¨iƒUS ¡¢ux. A∆ƒhfl<br />

£iU¯P∞fl£i B[Q˜ªØ∫ ˆ\fl¯⁄¯Øz<br />

v∏Æ£®<br />

19


ˆ£ÿ”⁄∫. AuÿS® £vªıP A¡∫P“ ¡h Aˆ©∂UPı¬¿<br />

C∏¢u ø∞Ï£∫U (Louisburg)¯P §µıfl]ÿS u¢u⁄∫.<br />

Pmk®£ımkhfl ¨¯”ØıP \Æ£ÕÆ ˆ£ÿ÷<br />

I˜µı®£ı¬¿ vuı¥ E∏¡ıUP®£mh •µ[QP¯ÕU<br />

ˆPısk S¯”¢u GsoU¯P∞ªı⁄ £¯h√µ∫P“ Th<br />

C¢vØ Aµ\∫PŒfl P® ˆ£∂Ø £¯h¯Ø≤Æ ˆ¡ÿ‘<br />

ˆPı“Õ ¨i≤Æ Gfl£¯u ¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∫<br />

ˆ¡Œ®£kzvØx.<br />

CµshıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫ (1748 & 1754) : C[Qªı¢x,<br />

§µıfl_ BQØ {ıkPŒ¯h˜Ø C∏¢u £¯P≤n∫a]<br />

I˜µı®£ı¬¿ ¨iƒUS ¡¢uıæÆ, C¢vØı¬¿ A∆¬∏<br />

{ımk ¡oPU S UPŒ¯h˜Ø |ª¬Ø ˜£ımiz ˆuıh∫¢ux.<br />

P∫{ıhP {¡ı®§fl £¯hP–US GvµıP i≥®˜Õ ˆ£ÿ”<br />

ˆ¡ÿ‘ A¡∏US S¢u {ƧU¯P¯Ø≤Æ ˜£µı¯\¯Ø≤Æ<br />

ˆPıkzux. §ˆµg_UPıµ∫PŒfl |¯ª¯Ø EØ∫zx¡˜u<br />

i≥®˜Õ∞fl ˜{ıUP©ıP C∏¢ux. A¡∫ C¢vØ ©fl⁄∫P¯Õ<br />

J∏¡˜µık J∏¡∫ ˜©ıu¬mhı∫. §ˆµg_UPıµ∫PŒfl<br />

ˆ\¿¡ıUS ¡Õ∫a] ˆ£ÿ”¯uU Psh B[Q˜ªØ∫<br />

Ga\∂U¯P≤Æ Aa\¨Æ ˆPısh⁄∫.<br />

Pıµn[P“ : 1748&¿ Iuµı£ızvfl |\ıÆ Pıª©ı⁄ı∫.<br />

Au¯⁄z ˆuıh∫¢x A¡∏¯hØ Cµshı¡x ©P⁄ı⁄<br />

{ı]∫·[QÿSÆ, ˜£µ⁄ı⁄ ¨\ı£∫ ·[QÿSÆ C¯h˜Ø<br />

¡ı∂_∂¯©® ˜£ı∫ Hÿ£mhx. P∫{ıhPzv¿ ˜uıÏz<br />

Aº∞fl ©∏©P⁄ı⁄ \¢uı\ıQ® Afl¡∏w›US GvµıP<br />

B∫UPık A∂دn¯Ø A¯hØ ¬∏Ƨ⁄ı∫. \¢uı<br />

\ıQ®Æ, ¨\ı£∫·[SÆ ˜\∫¢xˆPısk §ˆµg_UPıµ∫<br />

PŒfl Eu¬¯Ø {ıi⁄∫. G⁄˜¡ Afl¡∏w›Æ, {ı]∫·[SÆ<br />

B[Q˜ªØ∂fl Eu¬¯Ø® ˆ£ÿ”⁄∫. Iuµı£ız ©ÿ÷Æ<br />

B∫UPık A∂دnP¯ÕU ¯P®£ÿ÷¡v¿ Hÿ£mh \a\µ˜¡<br />

˜£ı∏USU Pıµn©ıQØx.<br />

˜£ı∂fl ˜£ıUS : 1749&¿ §ˆµg_® £¯hP“, \ı¢u\ıQ®<br />

©ÿ÷Æ ¨\ı£∫·[ BQ˜Øı∂fl £¯hP–hfl C¯n¢x<br />

20


BÆß∫ Gfl›hzv¿ Afl¡ı∏w¯⁄z ˜uıÿPizu⁄∫.<br />

A®˜£ı∂¿ Afl¡ı∏wfl E∞∂«¢uı∫. A¡∏¯hØ ©Pfl<br />

¨P©x Aº uÿPı®§ÿPıP v∏a]µı®£“ŒUSz u®§<br />

Ki⁄ı∫. A[S A¡∫ B[Q˜ªØ∂hÆ \µn¯h¢uı∫.<br />

\¢uı\ıQ® P∫{ıhP {¡ı£ı⁄ı∫. A¡∫ i≥®˜Õ∞fl<br />

Eu¬USU ¯P©ı”ıP ¡ uıfi∫, ¬¿ºØfi∫<br />

©ÿ÷Æ<br />

£ısia˜\∂US A∏Qæ“Õ £ıT∫ BQØ Ch[P¯Õ®<br />

§ˆµg_UPıµ∫P–US AŒzuı∫. §fl ¨P©x Aº¯Ø®<br />

§i®£uÿPıP v∏a]µı® £“Œ¯Ø ˜{ıUQ® £¯hˆØkzuı∫.<br />

B[Q˜ªØ∫ ¨P©x Aº∞fl Eu¬US ¡¢u⁄∫. B[QªU<br />

Q«UQ¢vØ ¡oPU S ¬fl £¯hz u¯ª¡∫PŒ¿<br />

J∏¡µı⁄ Cµı£∫m Q¯Õ∆ B∫UPım¯hz uıUS¡uÿS J∏<br />

vmhÆ wmi⁄ı∫. Au¯⁄ B–{∫ \ısh∫Ï (SauVders)<br />

Hÿ÷U ˆPıshı∫. A¡∫ Q¯Õ∆ ©ÿ÷Æ ˜©·∫ ªıµfl]fl<br />

u¯ª¯©∞¿ £¯h Jfl¯” A›®§⁄ı∫. 1751¿ Q¯Õ∆<br />

B∫UPım¯h AvP Gv∫®§fl‘ ¯P®£ÿ‘⁄ı∫. §ˆµg_®<br />

£¯hP¯Õ≤Æ, \¢uı\ıQ®¯£≤Æ A¡∫ Bµo, Pı˜¡∂®<br />

£ıUPÆ BQØ Ch[PŒ¿ ˜uıÿPizuı∫. B[Q˜ªØ∂hÆ<br />

\µn¯h¢u \¢uı\ı§fl u¯ª xsiUP®£mhx (1752).<br />

i≥®˜Õ¡ı¿ v∏a]µı®£“Œ¯ØU ¯P®£ÿ” ¨iج¿¯ª.<br />

1754&BÆ Bsk §µıfl_ A¡¯µz v∏Æ£z ufl {ımkUS<br />

A¯«zxU ˆPıshx. A¡∫ ˆ\fl”§fl CµshıÆ P∫{ıhP®<br />

˜£ı∫ ¨i¡¯h¢ux.<br />

G¤›Æ Iuµı£ızv¿ §ˆµg_UPıµ∫PŒfl |¯ª¯©<br />

¡º¯©≤¯hØuıP˜¡ C∏¢ux. 1750¿ {ı]∫·[ ˆPı¯ª<br />

≤shı∫. ¨\ı£∫ ·[ |·ı©ıP® ˆ£ı÷®˜£ÿ÷® §ˆµg_U<br />

Pıµ∫P–US HµıÕ©ı⁄ \æ¯PP¯Õ ¡«[Q⁄ı∫. P∫{ıhP®<br />

˜£ı∂¿ B∫UPım¯hU ¯P®£ÿ‘Øx B[Q˜ªØ∂fl P®<br />

ˆ£∂Ø \ıu¯⁄ØıSÆ. G⁄˜¡ Q¯Õ∆ B∫UPımk √µ∫ Gfl÷<br />

P«®£mhı∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : 1755¿ £ısia˜\∂ Ehfl£iU¯P ¯PˆØ z<br />

uı∞ÿ÷. Aufl£i §ˆµg_UPıµ∫PŒfl £SvP“ A¡∫P–USz<br />

v∏®§ AŒUP®£mh⁄. P∫{ıhP®£SvPŒ¿ B[Q˜ªØ∫<br />

ˆ¡ÿ‘دh¢u⁄∫. Iuµı£ızv¿ ˆ·µ⁄¿ ÏÍ (General<br />

Bussy) §ˆµg_a ˆ\¿¡ıU¯P® £ıxPızx ¡¢uı∫.<br />

21


≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫ (1756 & 1763) Pıµn[P“ :<br />

I˜µı®£ı¬¿ ˆ¡izu H«ısk® ˜£ı˜µ ≠fl”ıÆ P∫{ıhP®<br />

˜£ı∏US Eh⁄iU Pıµn©ıP A¯©¢ux. C¢vØı¬¿<br />

§ˆµg_® £SvPŒfl B–{µıPƒÆ ¨ufl¯©® £¯hz<br />

uÕ£vØıPƒÆ Pƒsm&i&ªıº (Count-de-Lally) Gfl£¡¯µ,<br />

§µıfl_ {ımk Aµ_ C¢vØıƒUS A›®§ ¯¡zux. A¡∫<br />

C¢vØı ¡¢uƒhfl ˆ\∞flm ˜h¬m ˜Pım¯h¯Øz<br />

uıUQ Au¯⁄U ¯P®£ÿ‘⁄ı∫. ˆ\fl¯⁄¯ØU ¯P®£ÿ”z<br />

vmhmh A¡∫ Iuµı£ızvº∏¢u §ˆµg_z uÕ£v<br />

ÏͯØz x¯nUS A¯«zuı∫. Ax P® ˆ£∂Ø u¡”ıP<br />

¨i¢ux. ÏÍ Iuµı£ızvº∏¢x ˆ¡Œ˜Ø‘؃hfl<br />

B[Q˜ªØ∫ ¡h \∫UPı∫ £SvP¯Õ ˆ¡fl÷ ¯P®£ÿ‘⁄ı∫.<br />

Iuµı£ızvfl |\ıÆ \ªı£z ·[ B[Q˜ªØ∏hfl<br />

˜\µ˜¡siØ PmhıØ |¯ªUSz u“Õ®£mhı∫. Au⁄ı¿<br />

Iuµı£ızv¿ §ˆµg_UPıµ∫P“ uÆ Aµ]Ø¿ ˆ\¿¡ıU¯P<br />

C«¢u⁄∫. §ˆµg_z uÕ£vPÕı⁄ ªıº¯Ø≤Æ,<br />

ÏͯØ≤Æ B[Q˜ªØ∫ £k˜uı¿¬ A¯hØa ˆ\¥u⁄∫.<br />

1761&BÆ Bsk £ısia˜\∂¯Ø≤Æ Th §ˆµg_UPıµ∫P“<br />

B[Q˜ªØ∂hÆ J®£¯hzu⁄∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : ≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫ 1763&BÆ Bsk £ı∂_<br />

Ehfl£iU¯P ≠ªÆ ¨iƒUS ¡¢ux. Aufl£i §ˆµg_U<br />

Pıµ∫P“ C¤ ˜Pım¯hP¯Õ® £ª®£kzuUThıx Gfl”<br />

|£¢u¯⁄∞fl ˜£∂¿ £ısia˜\∂, Pı¯µUPı¿ ©ÿ÷Æ<br />

§ˆµg_UPıµ∫P–USa ˆ\ı¢u©ı⁄ Cuµ £SvP“ ´skÆ<br />

A¡∫PŒhÆ J®£¯hUP®£mh⁄. C¢vØı¬¿ §ˆµg_U<br />

Pıµ∫PŒfl ˜£µ¡ı¬ÿS ≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫ J∏<br />

¨ÿ÷®“Œ ¯¡zux.<br />

B[Q˜ªØ∂fl ˆ¡ÿ‘UPı⁄ Pıµn[P“ : (1) §ˆµg_UPıµ∫<br />

P–hfl J®§k¯P∞¿ B[Q˜ªØ∂fl |v |¯ª¯©<br />

˜©fl¯©≤¯hØuıPU Pın®£mhx, (2) §∂miË Aµ_ u©x<br />

¡oPU S ¬ÿS® ˜£ıx©ı⁄ Eu¬¯Ø AŒzux˜£ı¿<br />

§ˆµg_ Aµ_ AŒUP¬¿¯ª, (3) §ˆµg_UPıµ∫P¯Õ ¬h<br />

B[Q˜ªØ∫P“ ]”®£ı⁄ ¡oP ¡\vP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏¢u⁄∫,<br />

(4) C[Qªı¢x §µıfl¯\ ¬h P EØ∫¢u Ph¿ ¡º¯©<br />

22


¯Ø® ˆ£ÿ‘∏¢ux, (5) B[Qª® £¯hzuÕ£vPŒ¯h˜Ø<br />

{¿ª Jÿ÷¯© |ª¬Øx, (6) C[Qªı¢v¿ A¯©v<br />

|ª¬Øuı¿ B[Q˜ªØ∫ C¢vØ ¬¡Pıµ[PŒ¿ ¨ U<br />

P¡⁄z¯u≤Æ ˆ\æzv⁄∫, (7) ]”¢u B–{µı⁄ i≥®˜Õ∞fl<br />

˜\¯¡ C¢vØı¬¿ ˜u¯¡®£mh PıªPmhzv¿ A¡∫<br />

v∏Æ£ A¯«UP®£mhxÆ A¡∏US® §fl ¡¢u¡∫<br />

i≥®˜Õ¯Ø® ˜£ı¿ v”¯©≤¯hØ¡µıP ¬Õ[PıuxÆ<br />

§ˆµg_UPıµ∫PŒfl ˜uı¿¬USU Pıµn[PÕıP A¯©¢u⁄.<br />

II. ¡[PıÕzv¿ B[Q˜ªØ∫ BvUP ¡Õ∫a]<br />

Aº¡∫vPıfl 1740¿ ufl›¯hØ _u¢vµzv¯⁄ A‘¬z<br />

uı∫. A¡∫ ¡[PıÕzvfl {¡ı® B⁄ı∫. 1756¿ Aº¡∫vPıfl<br />

©¯”ƒUS® §fl A¡∏¯hØ ˜£µfl ]µı‰&Ez&ˆuÕªı<br />

ufl›¯hØ 24¡x ¡Øv¿ ¡[PıÕzvfl {¡ı® B⁄ı∫. A¡∫<br />

Bm]US ¡¢u ]‘x PıªzvÿS“ÕıP˜¡ ¡[PıÕzv¿<br />

A¡∏USÆ B[Q˜ªØ∏USÆ C¯h˜Ø \a\µƒP“ ˜uıfl‘⁄.<br />

§Õı]®˜£ı∫ & Pıµn[P“ : B[Q˜ªØ∫ ¡[PıÕzvº∏¢u<br />

¬¿ºØÆ ˜Pım¯h¯Ø® £ª®£kzx¡¯u |÷zx©ı÷<br />

]µı‰&Ez&ˆuÕªı Ezuµ¬mhı∫. B⁄ı¿ B[Q˜ªØ∫<br />

˜Pım¯h¯Ø® x®§zu¿ £o¯Ø |÷zu ©÷zu⁄∫. G⁄˜¡<br />

{¡ı® Pı]Æ£·ı∂º∏¢u B[Qª ¡oPz uªzv¯⁄z<br />

uıUQ⁄ı∫. §fl ¬¿ºØÆ ˜Pım¯h¯ØU ¯P®£ÿ‘⁄ı∫.<br />

¨UQØ©ı⁄ B[Qª A桪∫ £ª∫ E∞∫ u®§⁄∫. G¤›Æ<br />

146 ˜£∫P“ ¯PvPÕıP ]¯”§iUP®£mh⁄∫. A¡∫P“<br />

A¯⁄¡¯µ≤Æ ]µı‰ Pa]‘Ø A¯” Jfl‘¿ ¯¡zx<br />

A¯hUP®£mhuıPU T”®£kQ”x. 1756&BÆ ¡∏hÆ ·¸fl<br />

©ıuÆ 20&BÆ {ı“ A¡∫PŒ¿ 123 ˜£∫ ≠a_zvn‘<br />

C”¢uuıPƒÆ 23 ˜£∫ ©mk˜© E∞∫ §¯«zuuıPƒÆ<br />

T”®£kQ”x. C¢u |PÃa] C∏mh¯” xصa \Æ£¡Æ (Black<br />

Hole Tragedy) Gfl÷ B[Qª ¡µªıÿ÷ A‘b∫PÕı¿<br />

¡∫oUP®£kQ”x.<br />

Aa\Æ£¡zv¯⁄U ˜P“¬≤ÿ” ˆ\fl¯⁄∞º∏¢u<br />

B[Q˜ªØ∫, Cµı£∫m Q¯Õ∆ ©ÿ÷Æ Phÿ£¯hz uÕ£v<br />

23


¡ım\fl (Admiral Watson) BQ˜Øı∫ u¯ª¯©∞¿, J∏ Eu¬®<br />

£¯h¯Ø ¡[PıÕzvÿS A›®§ ¯¡zu⁄∫. ]µı‰&Ez&<br />

ˆuÕªı¬fl ¨ufl¯©® £¯hzuÕ£vØı⁄ ´∫ ·ı£∏hfl<br />

Q¯Õ∆ J∏ CµP]Ø Ehfl£iU¯P¯Øa ˆ\¥x ˆPısk<br />

{¡ı¯£ Gv∫ˆPı“Õz uØıµı⁄ı∫.<br />

|PÃa]P“ : 1757&BÆ Bsk ·¸fl ©ıuÆ 23&BÆ {ı“<br />

{¡ı§fl u¯ª{Pµı⁄ ¨∫Êuı£ızxUS A∏Q¿ C∏¢u<br />

§Õı]¯Ø ˜{ıUQ Q¯Õ∆ ¨fl˜⁄‘⁄ı∫. u¯ª¯©z<br />

uÕ£vØı⁄ ´∫ ·ı£∏hfl Q¯Õ∆ ˆ\¥x ˆPısh CµP]Ø<br />

Ehfl£iU¯P∞fl£i A¡∫ B[Q˜ªØ∏US GvµıP ˜£ı∂¿<br />

Dk£h¬¿¯ª. {¡ı®§fl £¯h√µ∫P“ ˜£ı∫UPÕzvº∏¢x<br />

u®§ Ki⁄∫. §fl⁄∫ {¡ıÆ ˆPı¿ª®£mhı∫. Q¯Õ¬fl<br />

¡ıUS÷v∞fl£i ´∫·ı£∫ ¡[PıÕzv¿ {¡ı® B⁄ı∫.<br />

§Õı]∞¿ {h¢ux J∏ ]÷ ¯PPª®˜£ u¬µ Ax J∏ ˜£ı∫<br />

A¿ª. G¤›Æ ¬¯ÕƒP¯Õ® ˆ£ı÷zu¡¯µ C¢vØ<br />

¡µªıÿ‘¿ §Õı]®˜£ı∫ S¢u ¨UQØzx¡Æ ˆ£ÿ”uıPU<br />

P∏u®£kQ”x. Hˆ⁄¤¿ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ Bm]<br />

Pı¿ Ffl” A®˜£ı∫ ¡»¡Szux.<br />

¬¯ÕƒP“<br />

: vØ {¡ı§h∏¢x B[Q˜ªØ∫ ˆ£∏Æ<br />

ˆuı¯P¯Ø® ˆ£ÿ”⁄∫. B[Qª ¡oPU S 24 £∫Pı⁄ıU<br />

P¯Õ≤Æ ˆ£ÿ”x. ´∫·ı£∫ Q¯Õ∆¬fl ¯P®ˆ£ıƯ©ØıP<br />

©ı‘⁄ı∫. A¡∂hÆ G¢u AvPıµ¨Æ C¿¯ª. {ıÕ¯h¬¿<br />

A¡µı¿ B[Q˜ªØ∂fl ˜u¯¡P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥ØƒÆ<br />

¨iج¿¯ª. G⁄˜¡ 1760¿ A¡∫ £u¬∞º∏¢x ¬ªSÆ<br />

£i PmhıØ®£kzu®£mhı∫. §fl A¡∏¯hØ ©∏©P⁄ı⁄<br />

´∫Pı]Æ ¡[PıÕzvfl vØ {¡ı£ıP |ØUP®£mhı∫.<br />

ˆ¡S¬¯µ¬¿ ´∫Pı]©ıæÆ B[Q˜ªØ∂fl ˆ£∏Q ¡¢uz<br />

˜u¯¡P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥Ø Cتı©¿ ˜£ı⁄x.<br />

£U\ı∫ ˜£ı∫ (1764) Pıµn[P“ : ´∫Pı]Æ CÕ¯©≤Æ,<br />

xi®Æ, ˜£µı∫¡¨Æ E¯hØ Bm]ØıÕ∫. A¡∫ _u¢vµ<br />

©ıPa ˆ\Ø¿£h ¬∏Ƨ⁄ı∫. ufl u¯ª{P¯µU ˆPı¿Pzuı¬¿<br />

C∏¢x ˆ¡S ˆuı¯ª¬º∏¢u ©ı[R∫ (Manghir) Gfl›Æ<br />

ChzvÿS ©ıÿ‘⁄ı∫. ufl £¯h√µ∫P–US® £∞ÿ]ØŒUP<br />

24


ˆ¡Œ{ımk® £∞ÿ]ØıÕ∫P¯Õ ˜¡¯ªUS A©∫zv⁄ı∫.<br />

G⁄˜¡ B[Q˜ªØ∏USÆ {¡ıUS¯h˜Ø \a\µƒ<br />

Hÿ£mhx. B[Q˜ªØ∫ A¡¯µ® £u¬∞º∏¢x C”UP<br />

¨iƒ ˆ\¥u⁄∫. Aufl ¬¯Õ¡ı¿ 1764&BÆ Bsk £U\ı∫<br />

˜£ı∫ Hÿ£mhx. A®˜£ı∂¿ ´∫Pı]Æ, A˜Øızv {¡ı£ı⁄<br />

_·ı&Ez&ˆuÕªı, ˆ©ıPªıØ Aµ\∫ Âı BªÆ BQØ<br />

≠¡∏¯hØ Tmho® £¯hP¯Õ≤Æ B[Qªz uÕ£v<br />

˜©·∫ ©fl˜µı ˜uıÿPizuı∫. ´∫Pı]Æ ˜£ı∫UPÕzvº∏¢x<br />

u®§ Ki⁄ı∫. ©ÿ” C∏¡∏Æ B[Q˜ªØ∂hÆ \µs<br />

A¯h¢u⁄∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : 1765&¿ Hÿ£mh AªPı£ız Ehfl£iU¯P ≠ªÆ<br />

£U\ı∫ ˜£ı∫ J∏ ¨iƒUS ¡¢ux. A∆ƒhfl£iU¯P∞fl£i<br />

A˜Øızv, _·ı&Ez&ˆuÕªı¬ÿSz v∏®§ AŒUP®£mhx.<br />

B⁄ı¿ A¡∫ ˜£ı∫ C«®•mkz ˆuı¯PØıP 50 ªm\Æ π£ı¥<br />

B[Q˜ªØ∏US AŒUP˜¡si∞∏¢ux. B[Qª®£¯h<br />

Jfl¯” A˜Øızv∞fl £ıxPı®§ÿPıP |÷zu ˜¡siØ<br />

PmhıØzvÿS _·ı&Ez&ˆuÕªı E“ÕıUP®£mhı∫. ˜Pıµı,<br />

AªPı£ız BQØ ©ı¡mh[P“ Âı BªzvÿS AŒUP®<br />

£mh⁄. A¡∫ ¡[PıÕÆ, •Pı∫, K∂\ı BQØ £SvPŒ¿<br />

C∏¢x |ª¡∂ ¡`¿ ˆ\¥≤Æ E∂¯©¯Ø (v¡ı¤ E∂¯©)<br />

B[Q˜ªØ∏US AŒzuı∫. AuÿS DhıP A¡∫ BskUS 26<br />

ªm\Æ π£ı¯Ø B[Q˜ªØ∂h∏¢x K¥≈vØ©ıP®<br />

ˆ£ÿ”ı∫. £U\ı∫ ˜£ı∫ B[Q˜ªØ¯µ ¡[PıÕzvfl Es¯©<br />

Øı⁄ Bm]ØıÕ∫PÕıP ©ıÿ‘Øx. A®˜£ı∫ A¡∫PŒfl<br />

Cµıq¡ ¡º¯©¯Ø≤Æ G¡¯µ≤Æ Gv∫ ˆPı“–Æ<br />

\Uv¯Ø≤Æ ˆ¡Œ®£kzvØx.<br />

¡[PıÕzv¿ ˆ£ÿ” ˆ¡ÿ‘∞⁄ı¿ Q¯Õ∆<br />

¡[PıÕzvfl ¨u¿ B–{µıP (1758 & 1760) |ØUP®£mhı∫.<br />

A¡∫ B[Qª Bm]¯Ø ¡[PıÕzvæÆ uUPınzvæÆ<br />

¡æ®£kzv⁄ı∫. A¡∫ ¡[PıÕzv¿ A‘¨P®£kzvØ vØ<br />

|∫¡ıP ¨¯” Cµm¯h Bm]¨¯” G⁄®£mhx. Aufl£i<br />

¡[PıÕzvfl |∫¡ıP® ˆ£ı÷® {¡ı§h¨Æ AvPıµÆ<br />

B[Q˜ªØ∂hzvæÆ C∏¢ux. G¢u AvPıµ¨Æ C¿ªıu<br />

u¯ª¯©® ˆ£ı÷® ©mkÆ {¡ı®§h¨Æ, G¢u ˆ£ı÷®Æ<br />

C¿ªıu G¿ªı AvPıµ[P–Æ B[Q˜ªØ∂h¨Æ C∏¢u⁄.<br />

25


III. ¯©`∫ ˜£ı∫P“<br />

Iu∫ Aº : Iu∫ Aº 1721&BÆ Bsk §”¢uı∫. A¡∏¯hØ<br />

u¢¯u ¯©`∫ Aµ\∂fl £¯h®§∂ƒ u¯ª¡µı¡ı∫ (˜£‰uı∫<br />

Faujdar).<br />

Iu∫ Aº ufl ¡ıÃU¯P¯Ø J∏ \ıuıµn® £¯h<br />

√µµıPz ˆuıh[Q⁄ı∫. Iu∫ £i®£‘¡ÿ”¡ˆµ¤›Æ E÷v≤Æ<br />

¬ØUPzuUP √µ¨Æ, A‘ƒUT∫¯©≤Æ, ˆ£ıxA‘ƒÆ<br />

ˆPısh¡∫. u⁄x Pi⁄ E¯«®£ı¿ ¯©`∫ Cµıq¡zvfl<br />

¨ufl¯©® £¯hzuÕ£vØıP Iu∫ EØ∫ƒ ˆ£ÿ”ı∫.<br />

¯©`∂fl ©fl⁄∫ C”¢u˜£ıx Iu∫ ufl¯⁄ {ımifl<br />

Bm]ØıÕµıP A‘¬zx ¯©`∂fl _¿uı⁄ı⁄ı∫.<br />

¨u¿ ¯©`∫ ˜£ı∫ (1767 & 1769) &<br />

Pıµn[P“ : Iu∫ Aº ufl £¯h∞¿<br />

§ˆµg_ √µ∫P¯Õ≤Æ ˜\∫zx® £¯h<br />

¡º¯©¯Ø® ˆ£∏UQ⁄ı∫. ˆufl<br />

C¢vØı¬fl £ª £SvP¯ÕU ¯P®£ÿ‘<br />

ufl {ım¯h ¬∂¡ıUQ⁄ı∫. Iu∫<br />

Aº∞fl ˜¡P©ı⁄ ¡Õ∫a] ©µızvØ∫,<br />

Iuµı£ız |\ıÆ ©ÿ÷Æ B[Q˜ªØ∂fl<br />

ˆ£ı”ı¯©¯Øz ysiØx. A¡∫P“<br />

≠¡∏Æ C¯n¢x ≠¡∫ Tmho<br />

A¯©zx Iu∫ Aº ´x ˜£ı∫<br />

Iu∫ Aº<br />

A‘¬zu⁄∫. Iu∫ u⁄x v”¯©Øı¿<br />

©µızvدµ≤Æ |\ı¯©≤Æ ˆ¡ÿ‘ ˆPıshı∫. B⁄ı¿ 1767¿<br />

Ïz (Smith) Gfl” B[Qª® £¯hz uÕ£vØı¿ Iu∫ ˆ\[PÆ<br />

©ÿ÷Æ v∏¡snı©¯ª∞¿ ˜uıÿPiUP®£mhı∫. A˜u<br />

˜{µzv¿ Iu∫ Aº∞fl ©P⁄ı⁄ v® _¿uıfl ufl<br />

£¯hP–hfl ˆ\fl¯⁄¯Ø ˜{ıUQ ¨fl˜⁄‘⁄ı∫. G⁄˜¡<br />

B[Q˜ªØ∫ \©ıuı⁄ Ehfl£iU¯P∞¯⁄a ˆ\¥x ˆPı“Õ<br />

˜¡siØuı∞ÿ÷.<br />

¬¯ÕƒP“<br />

: 1769¿ Hÿ£mh ©uµı_ (ˆ\fl¯⁄) Ehfl<br />

£iU¯P≤hfl ˜£ı∫ ¨i¡¯h¢ux. Aufl£i Iu∏Æ<br />

26


B[Q˜ªØ∏Æ ˜£ı∂¿ uıÆ ¯P®£ÿ‘Ø Ch[P¯Õz v∏®§<br />

AŒzu⁄∫. Iu∫ Aº∞fl Gv∂PÕı⁄ |\ı¨Æ, ©µızvØ∫<br />

P–Æ ¯©`¯µz uıUQ⁄ı¿ Iu∏US Euƒ¡uıP B[Q˜ªØ∫<br />

J®U ˆPısh⁄∫.<br />

CµshıÆ ¯©`∫ ˜£ı∫ (1780 & 1784) & Pıµn[P“ : 1771¿<br />

¯©`∫ ©µızvØ∫PÕı¿ uıUP®£mhx. ˆ\fl¯⁄ Ehfl<br />

£iU¯P∞fl£i B[Q˜ªØ∫ Iu∫ Aº∞fl Eu¬US ¡µ<br />

¬¿¯ª. G⁄˜¡ Iu∫ Aº ˜Pı£©¯h¢uı∫. Iu∫ B[Q˜ª<br />

دµz uıUS¡uÿPı⁄ \¢u∫®£z¯u Gv∫˜{ıUQ∞∏¢uı∫.<br />

Iu∫ Aº∞fl £Sv∞º∏¢u §ˆµg_USa ˆ\ı¢u©ı⁄<br />

©ıÓ¯Ø B[Q˜ªØ∫ uıUQؘ£ıx Iu∫ Aº 1780&BÆ<br />

Bsk B[Q˜ªØ∫ ´x ˜£ı∫ A‘¬zuı∫. A¡∫<br />

P∫{ıhPzv¿ B[Qª®£¯h¯Øz ˜uıÿPizuı∫. A®£Sv<br />

A¡∂hÆ \µn¯h¢ux. P∫{ıhPzvfl ˆ£∏Æ £Sv¯Ø Iu∫<br />

¯P®£ÿ‘⁄ı∫. B⁄ı¿ \∫ AØ∫ Tm (Sir Eyre Coote) u¯ª¯©<br />

∞ªı⁄ B[Qª®£¯h Iu∫ Aº¯Ø 1781¿ ˜£ı∫m ˜{ı¡ı<br />

Gfl›hzv¿ ˜uıÿPizux. ˜£ı∂¤¯h∞¿ 1782&BÆ<br />

Bsk Iu∫ Aº ÿ÷˜{ıØı¿ ©µn©¯h¢uı∫. B⁄ı¿<br />

A¡µx ©Pfl v® _¿uıfl Akzu C∏ ¡∏h[P“<br />

B[Q˜ªØ∏hfl ˆuıh∫¢x ˜£ı∂mhı∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : 1784&¿ Hÿ£mh<br />

©[P—∫ Ehfl£iU¯P ≠ªÆ A®<br />

˜£ı∫ ¨i¡¯h¢ux. A®˜£ı∂¿<br />

C∏uµ®§⁄∏Æ uıÆ ¯P®£ÿ‘Ø<br />

Ch[P¯Õz v∏Æ£® ˆ£ÿ÷U<br />

ˆPı“¡x G⁄ƒÆ ]¯”§iUP®£mh<br />

¯PvP¯Õ ¬k¬®£x G⁄ƒÆ<br />

J®U ˆPısh⁄∫. Cµshı¡x<br />

¯©`∫ ˜£ı∫ ˆ¡ÿ‘, ˜uı¿¬ G⁄<br />

G∆¬u ¬¯ÕƒP–Æ Cfl‘<br />

¨i¡¯h¢ux.<br />

v® _¿uıfl<br />

≠fl”ı¡x ¯©`∫ ˜£ı∫ : Pıµfl ¡ıºÏ §µ (1786 & 1793)<br />

¡[PıÕzvfl u¯ª¯© B–⁄µıP 1786&BÆ Bsk ˆ£ı÷®<br />

27


˜£ÿ”ı∫. A¡∏US B[Qª® £¯hPŒfl ¨ufl¯©z<br />

u¯ª¯©® ˆ£ı÷®Æ ¡«[P®£mhx. A¡∫ ≠fl”ı¡x<br />

¯©`∫ ˜£ı∂¿ v®ƒUS GvµıP® ˜£ı∂mhı∫.<br />

Pıµn[P“ : B[Q˜ªØ∫ |\ı¨h›Æ,<br />

©µızvØ∏h›Æ u[P“ E”¯¡ ˜©Æ<br />

£kzv⁄∫. A˜u ˜{µzv¿ v® ufl<br />

¡Õ[P¯Õ® ˆ£∏UQØxhfl §ˆµg_U<br />

Pıµ∫PŒfl Eu¬¯Ø≤Æ ˆ£ÿ”ı∫. v®<br />

1789&BÆ Bsk B[Q˜ªØ∂fl {m<br />

{ıhı⁄<br />

v∏¬uı[T¯µz<br />

(Travancore)<br />

uıUQ⁄ı∫. G⁄˜¡ Pıµfl¡ıºÏ 1790¿<br />

v®¬fl ´x ˜£ı∫ A‘¬zuı∫. C∏<br />

Pıµfl¡ıºÏ<br />

£¯hP–˜© ˆ¡ÿ‘z ˜uı¿¬P¯Õ<br />

©ı‘ ©ı‘a \¢vzu⁄. A®˜£ı∫ 1792¿ ¨iƒÿ”x.<br />

¬¯ÕƒP“ : v® B[Q˜ªØ∏hfl ^µ[P®£mi⁄ Ehfl<br />

£iU¯P¯Øa ˆ\¥x ˆPıshı∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP ufl<br />

{ımifl £ıv¯Øz v® B[Q˜ªØ∏USU ˆPıkUP<br />

˜{∂mhx. ©ª£ı∫, ShS®£Sv, vskUP¿, £ıµ©Pı¿ (uÿ<br />

˜£ı¯uØ D˜µık, ˜\ªÆ) BQØ £SvP“ B[Q˜ªØ∏USU<br />

ˆPıkUP®£mh⁄. Ax ©mkfl‘ ≠fl÷ ˜Pıi π£ı¯Ø®<br />

˜£ı∫ C«®•mkz ˆuı¯PØıPU ˆPıkUSÆ£i v®<br />

¡ÿ÷zu®£mhı∫. A®ˆ£∏¢ˆuı¯P¯ØU ˆPıkUSÆ ¡¯µ<br />

v® uÆ C∏ u¿¡∫P¯Õ≤Æ §¯nU ¯PvPÕıP<br />

B[Q˜ªØ∂hÆ J®£¯hUSÆ£i ˜{∂mhx.<br />

{ıflPıÆ ¯©`∫ ˜£ı∫ (1799) & Pıµn[P“ : ^µ[P®£mi⁄Æ<br />

Ehfl£iU¯P∞⁄ı¿ v® ©ÿ÷Æ B[Q˜ªØ∂¯h˜Ø<br />

A¯©v Hÿ£h¬¿¯ª. v® ˆ¡¿ˆªÏº §µ¬fl<br />

x¯n®£¯hz vmhz¯u Hÿ÷U ˆPı“Õ ©÷zuı∫. A¡∫<br />

B[Q˜ªØ¯µ® £»¡ı[P Gso⁄ı∫. G⁄˜¡ Pıß¿,<br />

PıflÏhıfli˜{ı§“, A˜µ§Øı ©ÿ÷Æ §µıfl_ BQØ<br />

{ıkP–USz ufl yx¡∫P¯Õ A›®§ v® Eu¬<br />

˜Pı∂⁄ı∫. v®¬fl {h¡iU¯PP¯Õ A‘¢u ˆ¡¿ˆªÏº<br />

§µ Eh⁄iØıP 1799¿ v®¬ÿˆPvµıP® ˜£ı∫ ˆuıkzuı∫.<br />

28


uÕ£v Ïl¡∫k, uÕ£v Ìı∂Ï BQ˜Øıµı¿ v®<br />

˜uı¿¬¯Øz u ¡ ˜¡siØuı∞ÿ÷. ˆ¡¿ˆªÏº<br />

^µ[P®£mi⁄z¯u ¨ÿ÷¯P∞mh˜£ıx v® P √µ©ıP<br />

˜£ı∂mkÆ ˜£ı∂¿ E∞∫ x”UP ˜{∂mhx.<br />

¬¯ÕƒP“ : ¯©`∂fl ˆ£∏Æ£Sv¯Ø B[Q˜ªØ∫ uÆ<br />

Aµ_hfl C¯nzxU ˆPısh⁄∫. ¯©`∂fl ©zvØ®£Sv<br />

¡ıiØı∫ ©µ¯£a ˜\∫¢u Q∏Ënµı·ıƒUS AŒUP®£mhx.<br />

v®¬fl SkÆ£Æ ^µ[P®£mi⁄zvº∏¢x APÿ”®£mk<br />

˜¡ø∫a ]¯”US A›®£®£mhx.<br />

IV. x¯n®£¯hz vmh¨Æ<br />

B[Q˜ªØ∫ BvUP ¬∂¡ıUP¨Æ<br />

ˆ¡¿ˆªÏº §µ C¢vØı¬fl<br />

u¯ª¯© B–{µıP 1798&1805 ¡¯µ<br />

£u¬ ¡Qzuı∫. A¡∫ £¿˜¡÷<br />

ˆPı“¯PP¯Õ® §fl£ÿ‘ ¡oP<br />

|÷¡⁄©ıP C∏¢u Q«US C¢vØ<br />

¡oPU S ¯¡ C¢vØı¬fl P®<br />

ˆ£∏Æ ¡¿ª¯©a \UvØıP EØ∫zv<br />

⁄ı∫. B[Q˜ªØ Bm]¯Ø ¬∂ƒ<br />

£kzu A¡∫ ≠fl÷ ¨¯”P¯ÕU<br />

¯PØıshı∫. A¯¡P“ : (1) x¯n®<br />

£¯hz vmhÆ, (2) ˜£ı∂fl ≠ªÆ {ıkP¯ÕU ¯P®£ÿ÷u¿,<br />

(3) {ıkP¯Õ C¯nzu¿ BSÆ. C¡ÿ‘¿ x¯n®£¯hz<br />

vmhz¯u® £ÿ‘ C[S A‘¢x ˆPı“˜¡ıÆ. {m¨¯”∞¿<br />

B[Q˜ªØ∏hfl Ehfl£iU¯Pa ˆ\¥x ˆPı“–©ı÷ C¢vØ<br />

Aµ_P¯Õ ˆ¡¿ˆªÏº ˜¡si⁄ı∫. A∆¡ı÷ Ehfl<br />

£iU¯P∞¿ ˜\∫¢u Aµ_P“ RÃUPsh |£¢u¯⁄P¯Õ®<br />

§fl£ÿ” ˜¡skˆ©⁄ ¡ÿ÷zu®£mh⁄. A¯¡P“ :<br />

1. B[Q˜ªØ∂fl ˜©ªıs¯©¯Ø Hÿ÷U ˆPı“–u¿,<br />

2. B[Q˜ªØ∂fl §µv|v J∏¡¯µ≤Æ B[Qªzx¯n®<br />

£¯h¯Ø≤Æ u[P“ £Sv∞¿ ¯¡zxU ˆPı“–u¿,<br />

29<br />

ˆ¡¿ˆªÏº §µ


3. x¯n®£¯hP¯Õ® £µı©∂UP A∆¡µ_P“ ]ª<br />

£SvP¯Õ B[Qª ¡oPU S ƒUSU ˆPıkzu¿,<br />

4. x¯n®£¯hz vmhzv¿ ˜\∏Æ Aµ\∫P“ B[Q˜ª<br />

دµz u¬µ ˜¡÷ G¢u I˜µı®§Ø∏h›Æ ˆuıh∫<br />

¯¡zxU ˆPı“Õıv∏zu¿,<br />

5. B[Qªz u¯ª¯© B–{∂fl A›©v∞fl‘ A∆<br />

¡µ_P“ ©ÿ” Aµ_P–hfl G∆¬u ˜£a_¡ı∫z¯u∞æÆ<br />

Dk£ku¿ Thıx,<br />

6. C¢|£¢u¯⁄P–US Em£mh Aµ_P¯Õ ˆ¡Œz<br />

uıUSuºº∏¢x B[Q˜ªØ∫ £ıxPı®£uıPƒÆ A¯¡<br />

PŒfl E“ ¬¡Pıµ[PŒ¿ u¯ª∞k¡v¿¯ª G⁄ƒÆ<br />

E÷vØŒzu⁄∫.<br />

x¯n®£¯hz vmhzv¿ ˜\∫¢u {ıkP“ : 1. Iuµı£ız |\ıÆ<br />

x¯n®£¯hz vmhz¯u ¨ufl ¨uº¿ Hÿ”ı∫. A¡∫<br />

Ph®¯£, ˆ£¿ªı∂, A⁄¢u®ß∫ ©ÿ÷Æ P∫°¿ BQØ £Sv<br />

P¯Õ B[Q˜ªØ∂hÆ J®£¯hzuı∫. (2) v® _¿uıfl<br />

C”¢u §fl ¯©`∂fl Bm]¯Øz v∏Æ£® ˆ£ÿ” Q∏Ën<br />

µı· ¡ıiØı∏Æ Czvmhzv¿ ˜\∫¢uı∫, (3) A˜Øızv {¡ı®<br />

Czvmhz¯u Hÿ÷ ˜µıÓ¿ Psm ©ÿ÷Æ ˜uı B® £Sv∞fl<br />

ˆufl©ı¡mh[P¯Õ AŒzuı∫, (4) •Ë¡ı CµshıÆ £ı‚<br />

µı∆ ©ÿ÷Æ A˜{P Cµı\zvµ ©fl⁄∫P–Æ x¯n®£¯hz<br />

vmhz¯u Hÿ÷U ˆPısh⁄∫.<br />

Czvmhzvfl ]”®P“ : (1) Czvmhzv⁄ı¿ B[Q˜ªØ∫<br />

C¢vØı¬¿ ˜©ªıvUPÆ ˆ£ÿ”⁄∫, (2) B[Q˜ªØ∂fl<br />

¡Õ¨Æ ˆ\¿¡ıUSÆ S¢u AÕ¬¿ ˆ£∏QØx, (3) C¢vØ<br />

©fl⁄∫P¯Õ B[Q˜ªØ∫ uÆ Pmk®£ımifl Rà ¯¡zv∏UP<br />

CzvmhÆ Eu¬Øx, (4) C¢vØ Aµ_PŒfl ˆ\ª¬¿<br />

|¯ªØı⁄ P®ˆ£∂Ø £¯h¯Ø B[Q˜ªØ∫ £µı©∂UP<br />

CzvmhÆ Eu¬Øx, (5) Czvmhzv¯⁄ Hÿ” £ª C¢vØ<br />

Aµ_P“ u[P“ {ımifl £ª £SvP¯Õ B[Q˜ªØ∏US<br />

AŒzuuı¿ B[Qª® ˜£µµ]fl G¿¯ªP“ ¬∂¡¯h¢u⁄.<br />

31


S¯”P“ : (1) Czvmhzv¯⁄ Hÿ” _˜u\ Aµ_P“ u[P“<br />

©v®¯£≤Æ ˆ\¿¡ıU¯P≤Æ C«¢u⁄, (2) x¯n® £¯hz<br />

vmhzv¿ ˜\∫¢u C¢vØ ©fl⁄∫PŒhÆ C∏¢x ˜Pıµ®£mh<br />

Eu¬z ˆuı¯P A¡∫PÕx uSvUSÆ, ¡∏¡ı¥USÆ ˜©ªı⁄<br />

uı¥ C∏¢ux. G⁄˜¡ A∆¡µ_P“ uÆ Si©UP“ ´x AvP<br />

¡∂¯Øa _©zv⁄∫, (3) C¢vØ ©fl⁄∫P“ u[P“ £¯hP¯ÕU<br />

P¯ªUP ˜¡siØ PmhıØzvÿS E“Õı⁄ı∫P“. A∆¡ı÷<br />

P¯ªUP®£mh £¯h√µ∫P“ {ıÕ¯h¬¿ uUP∫, §shı∂P“<br />

˜£ıfl” ˆPı“¯ÕØ∫P–hfl ˜\∫¢x ˆ£ıx©UP–USz<br />

ˆuı¿¯ª ˆPıkUPªı∞⁄∫, (4) x¯n® £¯hzvmhzv¿<br />

˜\∫¢u ©fl⁄∫PŒfl £ıxPı®§¿ B[Q˜ª Ø∫P“ AUP¯µ<br />

PımiØuı¿ _˜u\ Aµ\∫P“ ˆ£ı÷®£ÿ” ¡ıÃU¯P ¡ıâx<br />

u[P“ ©v®¯£≤Æ C«¢u⁄∫, (5) C¢vØ ©fl⁄∫P“ u©U<br />

Q¯h˜Ø ˜{∂¯hØıP® ˜£ı∫ ∂Ø A›©vUP®£h¬¿¯ª<br />

G¤›Æ, A¡∫P“ \v˜¡¯ªPŒ¿ Dk£mk® ˜£ı∫<br />

BØzu[P¯Õa ˆ\¥Øªı∞⁄∫.<br />

ˆ¡¿ˆªÏº §µ¬fl {ık C¯n®U ˆPı“¯P<br />

Øı¿ B[Q˜ªØ∂fl Aµ]Ø¿ BvUPÆ P®ˆ£∂Ø<br />

AÕ¬¿ ¬∂ ¡¯h¢ux. G⁄˜¡ ]ª ¡µªıÿ÷ A‘b∫P“<br />

ˆ¡¿ˆªÏº §µ¯¡ ""B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPU<br />

S ¬fl AU£∫'' Gfl÷ A¯«UQfl”⁄∫.<br />

V. ©µızvØ® ˜£ı∫P“<br />

¨u¿ ©µızvØ® ˜£ı∫ : ¡ıµfl˜ÌÏi[_ u¯ª¯© B–{<br />

µıP |∏¡ıPÆ ˆ\¥u ˜£ıx (1772 & 1785) ¨u¿ ©µızvØ®<br />

˜£ı∫ |Pâux. 1772¿ ©µızvØ Aµ]fl •Ë¡ı¡ı⁄<br />

©ıu¡µı∆ •Ë¡ı C”¢uı∫. A¡∏US ¡ı∂_ C¿¯ª. G⁄˜¡<br />

A¡∏¯hØ C¯ÕØ \˜Pıuµ∫, {ıµıØnµı∆ •Ë¡ı B⁄ı∫.<br />

B⁄ı¿ A¡∏¯hØ ]‘Ø u¢¯u≤Æ ˜£µı¯\≤Æ S¢u,<br />

µ˜Pı£ı G⁄ A¯«UP®£mh, µS{ıuµı¡ı¿ A¡∫ ˆPı¯ª<br />

ˆ\¥Ø®£mhı∫. µS{ıu µı∆ ufl¯⁄® •Ë¡ı¡ıP A‘¬zxU<br />

ˆPıshı∫. B⁄ı¿ µ˜Pı£ı Bm]® ˆ£ı÷®˜£ÿ”¯u Aµ\<br />

¬_¡ı\Æ ˆPısh ≠zu ©µızvØ Aµ]Ø¿ u¯ª¡µı⁄<br />

{ı⁄ı £m⁄ı¬Ï Gv∫zuı∫. A¡∫ ˆPı¯ª≤sh {ıµıØn<br />

µı¬fl ©P⁄ı⁄ ©ıu¡µı∆ {ıµıدn A∂دn∞¿ A©∫zu<br />

32


¬∏Ƨ⁄ı∫. µ˜Pı£ı B[Q˜ªØ∂fl Eu¬¯Ø {ıi⁄ı∫.<br />

A¡∫ 1775¿ ¨Æ¯£ B–{∏hfl `µz Ehfl£iU¯P∞¿<br />

¯PˆØ zvmhı∫. A∆ƒhfl£iU¯P∞fl£i u⁄US® •Ë¡ı<br />

£u¬ Q¯h®£uÿS B[Q˜ªØ∫ Eu¬⁄ı¿ A¡∫P–USa<br />

\ı¿ˆ\m, £ÏÍfl BQØ wƒP¯Õ AŒUP µ˜Pı£ı J®U<br />

ˆPıshı∫. A∆ƒhfl£iU¯P B[Qªz u¯ª¯© B–{µı⁄<br />

¡ıµfl˜ÌÏiUSUSz ˆu∂Øı©¿ ˜©ÿˆPı“Õ®£mhuı¿<br />

A¡∫ A¢u Ehfl£iU¯P¯Ø |µıP∂zuı∫.<br />

¡[PıÕzvfl B–{∫, u¯ª¯© B–{∫ G⁄ƒÆ<br />

A¯«UP®£mhı∫. A¡∫ C¢vØı¬º∏¢u A¯⁄zx<br />

B[Q˜ªØ∫P–USÆ EØ∫ AvPı∂Øı¡ı∫.<br />

1776&¿ {ı⁄ı £m⁄ı¬Ï B[Q˜ªØ∏hfl µ¢u∫ Ehfl<br />

£iU¯P ˆ\¥x ˆPıshı∫. {ı⁄ı£m⁄ı¬Ï A∆¡ı÷ ufl<br />

|¯ª¯Ø EØ∫zvU ˆPısk µ˜Pı£ı¯¡z ˜uıÿPizuı∫.<br />

A®˜£ı∫ 1782&BÆ Bsk Hÿ£mh \ı¿¯£ Ehfl£iU¯P<br />

≤hfl ¨iƒUS ¡¢ux.<br />

¬¯ÕƒP“ : ©ıu¡µı∆ {ıµıØs •Ë¡ı B⁄ı∫.<br />

B[Q˜ªØ∫ \ı¿ˆ\m w¯¡zu¬µ ©ÿ” £SvP¯Õz v∏®§<br />

AŒzu⁄∫. µ˜Pı£ı¬ÿS Bsk K¥ƒ FvØ©ıP ≠fl÷<br />

ªm\Æ π£ı¥ ¡«[P®£mhx.<br />

CµshıÆ ©µızvØ®˜£ı∫ 1803 & Pıµn[P“ : ≠zu ©µızvØ<br />

Aµ]Ø¿ u¯ª¡µı⁄ {ı⁄ı £m⁄ı¬Ï 1800&BÆ Bsk<br />

C”¢uı∫. A¡∏¯hØ ©¯”¬ÿS® §fl ©µızvØz u¯ª¡∫P<br />

Õı⁄ £ıflϘª, ]¢vØı BQ˜Øı∂¯h˜Ø ˜£ı∫ Hÿ£mhx.<br />

A®˜£ıx Bm]∂¢u •Ë¡ı CµshıÆ £ı‚µı∆ ¡º¯©<br />

Øÿ” Aµ\µı¥ ¬Õ[Q⁄ı∫. G⁄˜¡ A¡∫ ufl £ıxPı®§ÿS<br />

B[Q˜ªØ∂fl Eu¬¯Ø {ıi⁄ı∫. B[Q˜ªØ∫ £ıflϘª,<br />

]¢vØı BQ˜Øı∂fl Jfl‘¯n¢u £¯hP¯Õz ˜uıÿ<br />

Pizu⁄∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : £ıflϘª≤Æ ]¢vØıƒÆ x¯n®£¯hz<br />

vmhzv¯⁄ Hÿ÷U ˆPısh⁄∫. {ıÕ¯h¬¿ ©µızvØ∫<br />

u[P“ ¡º¯©¯Ø C«¢u⁄∫.<br />

≠fl”ıÆ ©µızvØ® ˜£ı∫ (1817 & 1818) & Pıµn[P“ : 1817¿<br />

•Ë¡ı CµshıÆ £ı‚µı∆ B[Q˜ªØ∏US GvµıP<br />

33


©µızvØ u¯ª¡∫PŒfl Tmh¯©® Jfl‘¯⁄ E∏¡ıUP<br />

¨Øÿ] ˆ\¥uı∫. Aa\©Øzv¿ •Ë¡ı¬fl A¯©a\∫<br />

J∏¡µı¿ B[Q˜ªØ∂fl {s£µı⁄ £˜µıhı ¨uª¯©a\∫<br />

ˆPı¯ªa ˆ\¥Ø®£mhı∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP B[Q˜ªØµı¿<br />

•Ë¡ı CµshıÆ £ı‚µı∆ C»¡ı⁄ J∏ Ehfl£iU¯P∞¿<br />

¯PˆØ zvk©ı÷ ¡ÿ÷zu®£mhı∫. AuÿS Ehfl£h<br />

©÷zuxhfl •Ë¡ı B[Q˜ªØ∫ ´x ˜£ı¯µ≤Æ ˆuıkzuı∫.<br />

B⁄ı¿ A¡∫ B[Q˜ªØµı¿ ˜uıÿPiUP®£mhı∫. A∆<br />

ˆ¡ÿ‘∞¯⁄z ˆuıh∫¢x u¯ª¯© B–{µı⁄ ˜ÌÏi[_®<br />

§µ C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∂fl BvUPz¯u |¯ª<br />

{ımi⁄ı∫.<br />

¬¯ÕƒP“ : •Ë¡ı¬fl AvPıµÆ E∞∫zˆu«ıu¡ı÷<br />

]¯uUP®£mhx. ©µızvØz u¯ª¡∫PŒfl £ª¨Æ<br />

S¯”¢ux. A¡∫P“ B[Q˜ªØ∫PŒfl Rà Bm] ˆ\¥≤Æ<br />

|¯ªUS ¡¢u⁄∫. C¢vØı¯¡ B[Q˜ªØ∫PŒh∏¢x<br />

Pı®£ıÿ” ©µızvØ∫ ˜©ÿˆPısh ¨Øÿ]P“ ˜uı¿¬<br />

≤ÿ”⁄. •Ë¡ı CµshıÆ £ı‚µı¬ÿS ¡∏h K¥≈vØ©ıP<br />

π£ı¥ 8 ªm\Æ AŒUP®£mhx. ©µızvØ® £SvP¯ÕU<br />

ˆPıskuıfl ¨Æ£ı¥ (£Æ£ı¥) ©ı|ªÆ E∏¡ıQØx.<br />

©ı∫ËÏ©ıfl (Marshman) Gfl” ¡µªıÿ”ı]∂Ø∂fl<br />

P∏zx®£i ©µızvØ® ˜£ı∫PŒfl ¬¯Õ¡ı¿ _˜u\<br />

Cµıq¡Æ ©mkfl‘ _˜u\ ©⁄|¯ª≤Æ Ai¯©®<br />

£kzu®£mhx.<br />

B[Q˜ªØ∫ \zµ£v ]¡ı‚∞fl ©µ§¿ ¡¢u §µuı®<br />

][¯P \uıµı¬fl ©fl⁄µıUQ⁄∫. A¡∫ B[Qª Bm]USU<br />

Rî£i¢u ]ÿ”µ\ıP ¬Õ[Q⁄ı∫.<br />

©µızvØ∫PŒfl √Ãa]UPı⁄ Pıµn[P“ : A¯¡P“<br />

(1) ©µızvØ∂fl £ª√⁄Æ, (2) Aµ]Ø¿ ¡¿ª¯©∞fl¯©,<br />

(3) v”¯©Øÿ” u¯ª¯©, (4) |ª©ıflØ A¯©®,<br />

(5) ©µızvØ∂fl \≠P A¯©®§¿ Pın®£mh S¯”£ıkP“,<br />

(6) Aµ]fl ˆ£ı∏Õıuıµ ¬¡Pıµ[PŒfl ”UPo®,<br />

(7) B[Q˜ªØ∂fl ]”¢u Cµı·u¢vµ v”›Æ, Jÿ”∫<br />

A¯©®Æ BSÆ.<br />

34


VI. ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ¬fl<br />

Rà C¢vØ∫ {ªÆ<br />

¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ (1828<br />

& 1835) u¯ª¯© B–{µıP 1828&BÆ<br />

Bsk |ØUP®£mhı∫. A¡∫<br />

S¢u v”›Æ, {¿ˆªsn¨Æ,<br />

©v~m£¨Æ ¡ı¥¢u |∫¡ıQ.<br />

Aµ]fl {ªfl BÕ®£kÆ ©UPŒfl<br />

{ª¯⁄ Ai®£¯hØıPU ˆPıshx<br />

Gfl” ˆPı“¯P≤hfl ˆ\تıÿ‘Ø<br />

A‘¡ı∫¢u ¨u¿ u¯ª¯© B–{∫<br />

A¡˜µ.<br />

¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ<br />

A¡∫ ©UP–US {fl¯©ØŒUSÆ ]ª ^∫v∏zu[P¯Õ<br />

{¯h¨¯”®£kzv |∫¡ıPzv¿ u⁄x ¨zv¯µ¯Ø®<br />

£vzxa ˆ\fl”ı∫. A¡∏¯hØ ^∫v∏zu[P¯Õ ≠fl÷<br />

u¯ª®PŒ¿ ¡¯P®£kzuªıÆ. A¯¡ : (1) ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

^∫v∏zu[P“, (2) |∫¡ıP ^∫v∏zu[P“, (3) \≠P<br />

^∫v∏zu[P“ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

C®£Sv∞¿ A¡∏¯hØ \≠P ^∫v∏zu[P¯Õ® £ÿ‘<br />

A‘تıÆ. £zˆuıfl£uıÆ °ÿ”ısk C¢vØı¬¿, "\v'<br />

G⁄®£kÆ EhflPm¯h H÷u¿, £ªuıµ ©nÆ, S«¢¯uz<br />

v∏©nÆ, ˆ£s]_U ˆPı¯ª, ˆ£sP¯Õ ¬ÿ£¯⁄<br />

ˆ\¥≤Æ £«UPÆ, Pn¡¯⁄ C«¢u ¬u¯¡® ˆ£sPŒfl<br />

£∂uı£ |¯ª ˜£ıfl” \≠PU ˆPık¯©P“ |ª¬∞∏¢u⁄.<br />

Azu¯PØ ˆPıiØ £«UP[P“ B«©ıP ˜¡πfl‘ C¢vØ®<br />

£s£ımi¯⁄≤Æ, C¢vØ Jÿ÷¯©¯Ø≤Æ £ıvzu⁄. A¡ÿ‘¿<br />

]ª w¯©P¯Õ® ˆ£fli[ §µ APÿ” ¨Øÿ]zuı∫.<br />

\v J»® : \v G›Æ EhflPm¯h H÷u¿ C¢xUPŒ¯h˜Ø<br />

Pın®£mh PU ˆPıiØ £«UP[PŒ¿ Jfl”ıSÆ. Aufl£i<br />

Pn¡¯⁄ C«¢u ©¯⁄¬ ufl Pn¡fl Eh¯ª G∂®£uÿPıP<br />

≠mh®£mh ]¯u∞¿ uı›Æ E∞∏hfl G∂¢x ufl E∞¯µ<br />

©ı¥zxU ˆPı“Õ ˜¡skÆ. ˆuıhUPzv¿ xUPÆ uı[Pı©¿<br />

35


uı⁄ıP A∆¡ı÷ ˆ\¥u⁄∫. B⁄ı¿ {ıÕ¯h¬¿ ¬u¯¡P“<br />

E”¬⁄∫PŒfl ¡ÿ÷zuªı¿ E∞¯µ ©ı¥zxU ˆPı“ÕU<br />

PmhıØ®£kzu®£mh⁄∫. ˆ£sP–US C¯«UP®£mh<br />

©¤uzufl¯©Øÿ” Aaˆ\دª® ˆ£fli[ §µ¡ı¿ \QzxU<br />

ˆPı“Õ ¨iج¿¯ª. G⁄˜¡ 1829¿ A¡µx Aµ_ J∏<br />

\mhÆ CØÿ‘Øx. Aa\mhÆ EhflPm¯h H÷u¿ \mh<br />

¬˜µıu©ı⁄ Sÿ”Æ G⁄ A‘¬zux. ˆ£sP¯Õ Ehfl<br />

Pm¯h H÷Æ£i ¡ÿ÷zxÆ G¡∏USÆ ©µnush¯⁄<br />

AŒUP®£kÆ Gfl÷ Aa\mhÆ T‘Øx. Aa\mhÆ |¯”˜¡”<br />

¡[PıÕzvfl PÃUP \≠P ^∫v∏zu¡ıvPÕı⁄ Cµı\ıµıÆ<br />

˜©ıPflµı¥ ©ÿ÷Æ ˜u˜¡¢vµ{ıu uıT∫ BQ˜Øı∫<br />

Buµ¬¯⁄ ˆ£fli[ ˆ£ÿ”ı∫.<br />

E∞∫ £º∞ku¿ ©ÿ÷Æ ˆ£s ]_UˆPı¯ª J»® :<br />

PhƒÕ¯µz v∏®v®£kzu ©¤u E∞∫P¯Õ® £ºˆPıkUSÆ<br />

¡«UPÆ C¢vØı¬¿ J∏]ª S‘®§mh C⁄zu¡∂hÆ<br />

Pın®£mhx. ˜©æÆ ˆ£s ]_UˆPı¯ª G⁄®£kÆ<br />

§”¢uƒh˜⁄˜Ø ˆ£s S«¢¯uP¯ÕU ˆPı¿æÆ £«UPÆ<br />

S‘®£ıP Cµı·Ïuı⁄Æ, ˜©ÿS, ¯©Ø C¢vØı¬fl ]ª<br />

£SvPŒ¿ Pın®£mhx. Cµı\zvµ∫PŒ¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©<br />

Øı⁄ C¯Õb∫P“ £ª ˜£ı∫PŒ¿ Dk£mk C”¢uuı¿<br />

A¡∫PŒfl GsoU¯P PU S¯”¢ux. ˜©æÆ £ı¯ª¡⁄®<br />

£SvPŒ¿ ˆ£sPŒfl ¡ıÃU¯P ¨¯” PU Pi⁄©ıP<br />

C∏¢uxÆ, ©ÿ” £SvPŒ¿ ¡µum\¯n ¨¯” §fl£ÿ”®<br />

£mhxÆ AuÿSU Pıµn©ıP A¯©¢u⁄. A∆¬∏ £«UP[<br />

P–Æ \mh¬˜µıu©ı⁄¯¡ Gfl÷Æ A¯u ´÷˜¡ı∫ Pk¯©<br />

Øı⁄ ush¯⁄US E“Õı¡ı∫P“ Gfl÷Æ ˆ£fli[ §µ<br />

A‘¬zuı∫.<br />

uUP∫P¯Õ AhUSu¿ : uUP∫P“ Gfl” ˆPı“¯ÕU TmhÆ<br />

Jfl÷©‘Øı £ØoP¯Õ≤Æ, ¡oP® £ØoP¯Õ≤Æ uıUQ<br />

A¡∫PŒh∏¢x ˆ£ı∏mP¯Õ® £‘zx ¡¢ux. A®<br />

§µa\¯⁄ ©zvØ C¢vØı¬¿ |ª¬Øx. uUP∫P“ Pık<br />

PŒæÆ ©UP“ {h©ımhÆ S¯”¢u £SvPŒæÆ ¡]zx<br />

¡¢u⁄∫. ¡oP® £ØoP“ ¡»®£‘ ˆ\¥Ø®£mhuı¿,<br />

36


£ØnÆ ˆ\¥¡x PƒÆ A£ıØPµ©ı⁄uıQØx. Aa \≠P<br />

¬˜µıu ˆ\Ø¿P–US ˆ£fli[ §µ ¨iƒPmh<br />

¬∏Ƨ⁄ı∫. G⁄˜¡ A¡∫ ˜©·∫ ÏΩˆ©fl (Major Sleeman)<br />

Gfl£¡∂fl u¯ª¯©∞¿ J∏ vØ x¯”¯Ø Hÿ£kzv⁄ı∫.<br />

uUP∫P“ ˆ£∏Æ AÕ¬¿ ]¯” §iUP®£mh⁄∫.<br />

A¡∫P–US ©µn ush¯⁄˜Øı A¿ªx PU Pk¯©Øı⁄<br />

ush¯⁄P˜Õı AŒUP®£mh⁄. uUP∫PŒfl S«¢¯uP“<br />

^∫v∏zu vmh[P“ ≠ªÆ ©÷¡ıà ˆ£” ¡¯P ˆ\¥Ø®<br />

£mhx. A¡∫P“ ¯Pzˆuı»º¿ £∞ÿ] ˆ£”, ˆuı»ÿ<br />

£∞ÿ]®£“Œ Jfl÷ ˆuıh[P®£mhx. C∆¡ı÷ uUP∫PŒfl<br />

B£zx ¨ ¡xÆ }UP®£mhx.<br />

P¿¬a ^∫v∏zu[P“ : ˆ£fli[ §µ u¯ª¯© B–{∫<br />

£u¬∞¿ C∏¢u˜£ıx £“ŒPŒæÆ, P¿ø∂PŒæÆ<br />

B[QªÆ £∞ÿ÷ ˆ©ı»ØıP Szu®£mhx. u¯ª¯©<br />

B–{∂fl \mh B˜ªı\Pµı⁄ ˆ©UPı˜ª §µ Gfl£¡∫<br />

AuÿSU Pıµn©ı¡ı∫. A¡∫ 1835¿ J∏ w∫©ı⁄z¯u |¯”<br />

˜¡ÿ‘⁄ı∫. Aufl£i ˆ£fli[ §µ B[Qªˆ©ı»¯Ø<br />

C¢vØı¬fl A桪P ˆ©ı»ØıP ©ıÿ‘⁄ı∫. ˜©æÆ A¡∫<br />

Q‘zx¡ \©Ø®£µ®ß»Ø∫P“ £“ŒP¯Õ≤Æ, P¿ø∂P¯Õ<br />

≤Æ |÷¡ FUS¬zuı∫. Ax ¨uÿˆPısk C¢vØı¬fl<br />

{kzuµ EØ∫Si ©UPŒ¯h˜Ø ˜©ÿPzvØ P¿¬¨¯” £µ¡<br />

BµÆ§zux.<br />

VII. ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P≤Æ<br />

B[Q˜ªØ∫ BvUPÆ ¬∂¡¯huæÆ<br />

h¿ˆÌÕ] §µ (1848 & 1856) C¢vØı¯¡ Bm]<br />

ˆ\¥u PÃUP B–{∫PŒ¿ J∏¡µı¡ı∫. A¡∫ HµıÕ©ı⁄®<br />

£SvP¯Õ B[Q˜ªØ Bm]≤hfl C¯nzuı∫. ˜£ı∫P“<br />

≠ªÆ {ıkP¯Õ C¯nUSÆ ˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ‘⁄ı∫.<br />

£g\ı¯£≤Æ, Rà £∫©ı¯¡≤Æ, ˜£ı∫P“ ≠ªÆ C¯nzxU<br />

ˆPıshı∫. B[Qª HPıv£zvØz¯u C¢vØı¬¿ |¯ª<br />

{ımh ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ‘⁄ı∫. A˜u<br />

˜{µzv¿ C¢vØı {√⁄©Ø©ıUP® £k¡uÿPı⁄ AizuÕz<br />

v¯⁄≤Æ A¡∫ A¯©zuı∫.<br />

37


h¿ˆÌÕ]∞fl ¡ıÃU¯P ¡µªıÿ¯” G vØ \∫<br />

h§“≥. h§“≥. Ìsh∫ (Sir W.W. Hunter) Gfl£¡∫<br />

C¢vØı¬¿ h¿ˆÌÕ]∞fl £oP¯Õa _∏UP©ıP<br />

≠fl˜” ≠fl÷ ¡ı∫z¯uPŒ¿ ¬ÕUSQ”ı∫. ˆ¡ÿ‘<br />

ˆPı“–u¿, J∏[Q¯nzu¿, ¨fl˜⁄÷u¿ BQØ⁄<br />

G⁄UT÷Q”ı∫.<br />

¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P (Doctr<strong>in</strong>e of Lapse) (B[Q˜ª<br />

Ø∂fl ¡\©ıu¿) : C¢xUP“ u[P–US ¡ı∂_ C¿ªı©¿<br />

C∏¢uı¿ Bs §“¯Õ¯Øz uzx GkzxU ˆPı“–Æ<br />

E∂¯©¯Ø® ˆ£ÿ‘∏¢u⁄∫. A∆¡ı÷ uzx GkUP®£mh<br />

©P›US G¿ªı E∂¯©P–Æ, Ph¯©P–Æ Esk.<br />

uzˆukUP®£mh¡∏Æ CØÿ¯P ¡ı∂_P¯Õ® ˜£ıª<br />

u¢¯u∞fl ˆ£ı÷®P¯Õ® £Q∫¢x ˆPısh⁄∫. ¨uº¿<br />

_˜u\ ©fl⁄∫PŒfl uzˆukUSÆ E∂¯©¯Ø B[Q˜ªØ∫<br />

Gzu¯PØ uØUP¨Æ Cfl‘ J®U ˆPısh⁄∫.<br />

h¿ˆÌÕ] u¯ª¯© B–{µıP® £u¬ Hÿ”§fl<br />

B[Qª Bm]¯Ø ¬∂ƒ£kzu ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P<br />

¯Ø® §fl£ÿ‘⁄ı∫. A¡µx £u¬UPıªzv¿ B[Q˜ªØ∫P<br />

Õı¿ E∏¡ıUP®£mh Aµ_P“, A¡∫P¯Õa \ı∫¢v∏¢u<br />

Aµ_P“, _u¢vµ Aµ_P“ G⁄ ≠¡¯PØı⁄ C¢vØ Aµ_P“<br />

C¢vØı¬¿ C∏¢u⁄.<br />

1. B[Q˜ªØµı¿ E∏¡ıUP®£mh Aµ_P“ :<br />

C∆¡µ_P¯Õ B[Q˜ªØ∫ E∏¡ıUQ⁄∫. C¢{ıkPŒfl<br />

Aµ\∫P“ u[PŒfl C”®§ÿS® §fl A∂دnUS<br />

¡ı∂_P¯Õz uzx GkUP A›©vUP®£h¬¿¯ª.<br />

2. B[Q˜ªØ¯µa \ı∫¢v∏¢u {ıkP“ : C∆¡µ_P“<br />

B[Qª BvUPzv¯⁄a \ı∫¢v∏¢u⁄. C¢u {ıkPŒfl<br />

Aµ\∫P“ uzˆukUP ˜¡skˆ©¤¿ B[Q˜ªØ∂fl<br />

A›©v¯Ø® ˆ£” ˜¡si∞∏¢ux. A¡∫P–US<br />

B[Q˜ªØ∫ A›©v AŒUPªıÆ A¿ªx ©÷UPªıÆ.<br />

3. _u¢vµ Aµ_P“ : C∆¡µ_PŒfl ©fl⁄∫P“ uzˆukU<br />

SÆ _u¢vµÆ ˆ£ÿ‘∏¢u⁄∫. B⁄ı¿ uzˆukUP®<br />

38


£mh¡∫P“ ©¯”¢u Aµ\∂fl ˆ\ı¢u ˆ\ızxUP–US<br />

©mk˜© ¡ı∂\ıP ¨i≤˜©Øfl‘ A∂دn¯Ø® ˆ£”<br />

¨iØıx. A∂دnUS ¡ı∂_∂¯©¯Ø B[Q˜ªØ∂fl<br />

A›©v≤hfluıfl ˆ£”¨i≤Æ.<br />

¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P ≠ªÆ C¯nUP®£mh {ıkP“<br />

: CUˆPı“¯P∞fl ≠ªÆ h¿ˆÌÕ] \uıµı, ˆ·¥zß∫,<br />

\Æ£¿ß∫, EuØß∫, ·ıfl] ©ÿ÷Æ {ıUß∫ BQØ £SvP¯Õ<br />

B[Qª® ˜£µµ_hfl C¯nzxU ˆPıshı∫. A¡ÿ‘¿<br />

\uıµı, {ıUß∫, ·ıfl] BQØ {ıkPŒfl C¯n® \ÿ÷Æ<br />

|ØıØ©ÿ”uıSÆ. 1857¿ {h¢u ˆ£∏Æ µm]∞¿ ·ıfl]<br />

µıo Cªm_£ı¥ ufl¯⁄ Gv∫zu J∆ˆ¡ı∏ B[Qª<br />

√µ¯⁄≤Æ ˆPıfl÷ S¬zx ufl {ım¯h® £‘zu<br />

B[Q˜ªØ¯µ® £»w∫zxU ˆPıshı∫.<br />

¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P∞fl ¬¯ÕƒP“ : CUˆPı“¯P∞<br />

⁄ı¿ £ıvUP®£mh ©fl⁄∫PŒfl ˆ¡÷®US B[Q˜ªØ∫<br />

BÕı∞⁄∫. A¡∫P“ B[Q˜ªØ∂fl w¬µ Gv∂PÕıP ©ı‘⁄∫.<br />

˜©æÆ 1857&BÆ Bsk {h¢u ˆ£∏[PªPzvÿPı⁄ ¨UQØ<br />

Pıµn[PŒ¿ CUˆPı“¯P≤Æ Jfl”ıSÆ. B[Q˜ªØ∫ ´x,<br />

©UPŒfl ˆ¡÷® A¯ª √\ ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P<br />

Pıµn©ı∞ÿ÷. u[P“ {ıkP–Æ B[Qª Bm]≤hfl<br />

C¯nUP®£mk¬k˜©ı Gfl” £Ø En∫ƒ C¢vØ<br />

Aµ\∫PŒhÆ ˆuıh∫¢x Pın®£mhx. ©UP–Æ B[Qª<br />

Bm]¯Ø ˆ¡÷zu⁄∫. ©UP“ _˜u\ ©fl⁄∫PÕı¿ Bm]<br />

ˆ\¥Ø®£k¡¯u˜Ø ¬∏Ƨ⁄∫. uzˆuk®£¯u A›©vzu<br />

C¢xa \mhzvÿS ¨µnı⁄uıP ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯PU<br />

P∏u®£mhx.<br />

h¿ˆÌÕ]∞fl {√⁄ ©Ø©ıUP¿ {h¡iU¯PP“ :<br />

h¿ˆÌÕ] £ª ^∫v∏zu[P¯Õ A‘¨P®£kzv⁄ı∫.<br />

C∏®® £ı¯u ˜£ıUS¡µzx, u¢v ¨¯”, ©º¡ı⁄ u£ı¿<br />

¨¯” BQØ⁄ A¡∏¯hØ Pıªzv¿ A‘¨P®£kzu®<br />

£mh¯¡PŒ¿ ©”UP ¨iØıu¯¡ BSÆ.<br />

C∏®®£ı¯u ˜£ıUS¡µzx : C¢vØı¬¿ ¨ufl¨uªıP<br />

1853&BÆ Bsk ¨Æ¯£∞º∏¢x uı⁄ı ¡¯µ 20 ¯©¿<br />

(36 Q.´.) yµzvÿS C∏®®£ı¯u A¯©UP®£mhx. 1854¿<br />

39


ˆÌÕµı¬º∏¢x µıoPga Gfl›hÆ¡¯µ C∏®®<br />

£ı¯u A¯©UP®£mhx. 1856¿ ˆ\fl¯⁄∞º∏¢x<br />

AµU˜PınÆ ¡¯µ∞ªı⁄ C∏®®£ı¯u A¯©UP®£mhx.<br />

G⁄˜¡ h¿ˆÌÕ] C¢vØ C∏®®£ı¯u vmhzvfl<br />

u¢¯u Gfl÷ A¯«UP®£kQ”ı∫.<br />

ˆ£ıx® £ozx¯” : x \ı¯ªP“ A¯©zu¿, Pı¿¡ı¥P“<br />

ˆ¡mku¿, £ıª[P“ Pmku¿ BQØ £oP–UPıP ˆ£ıx®<br />

£ozx¯” E∏¡ıUP®£mhx. Azx¯” HÿP⁄˜¡ «UPzv<br />

º∏¢u¡ÿ¯”a ^µ¯©USÆ £o∞æÆ Dk£mhx. A¡∫<br />

£u¬U Pıªzv¿ P[¯PU Pı¿¡ı¥ ˆ¡mh®£mhx.<br />

ˆPı¿Pzuı¯¡≤Æ ˆ£Âı¡¯µ≤Æ C¯nzu "Qµısm<br />

iµ[U' (Grand Trunk) G⁄®£kÆ ˆ£∏ ¡»a \ı¯ª≤Æ,<br />

A¡∏¯hØ Pıªzv¿ A¯©UP®£mhx.<br />

u£ı¿ u¢v ¨¯” : h¿ˆÌÕ] A¯µAnı (3 ¯£\ı) u£ı¿<br />

¨¯”¯Ø≤Æ A‘¨P®£kzv⁄ı∫. A˜u ˜£ı¿ u¢v<br />

¨¯”¯Ø≤Æ A‘¨P®£kzv⁄ı∫. 1853 & 1856 ¡¯µ∞ªı⁄<br />

Pıª Pmhzv¿ _©ı∫ 4000 ¯©¿ (6400 Q.´.) yµzvÿSz u¢v<br />

C¯n®P“ ˆPı¿Pzuı, ˆ£Âı¡∫, ¨Æ¯£, ˆ\fl¯⁄<br />

BQØ {Pµ[P¯Õ C¯nUSÆ ¬u©ıP A¯©UP®£mh⁄.<br />

A¡ÿ‘fl Cµıq¡ ¨UQØzx¡Æ 1857¿ {h¢u µm]∞fl<br />

˜£ıx Enµ®£mhx.<br />

P¿¬ : 1854¿ \∫ \ı∫ªÏ Em (Sir Charles Wood's Despatch of<br />

1854) A‘U¯P∞fl Ai®£¯h∞¿ h¿ˆÌÕ] P¿¬z<br />

x¯”∞¿ ]ª ©ıÿ”[P¯ÕU ˆPısk ¡¢uı∫. J∆ˆ¡ı∏<br />

©ıPınzvæÆ ˆ£ıxUP¿¬zx¯” (Department of Public<br />

Instruction DPI) Jfl÷ Hÿ£kzu®£mhx. ¨Æ¯£,<br />

ˆPı¿Pzuı, ˆ\fl¯⁄ BQØ Ch[PŒ¿ £¿P¯ªU<br />

P«P[P“ |÷¡ ¨Øÿ]P“ ˜©ÿˆPı“Õ®£mh⁄. A¯¡<br />

1857¿ v”UP® £mh⁄.<br />

uı¥ˆ©ı» ≠ªÆ £∞ÿ÷¬zuæUS ¨UQØzx¡Æ<br />

AŒUP®£mhx. u¤Øı∫ P¿¬ |÷¡⁄[P¯Õ FUS¬UP<br />

©ı¤ØÆ (Grants-<strong>in</strong>-aid) ¡«[SÆ ¨¯” A‘¨P®£kzu®<br />

£mhx.<br />

40


h¿ˆÌÕ]∞fl Azu¯PØ ^∫v∏zu[P“ C¢vØı¯¡<br />

{√⁄©Ø©ıUQh Cmka ˆ\fl”⁄.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ B[Q˜ªØ∂fl Bm] C¢vØı¬¿ |÷¡®<br />

£mh¯u≤Æ Aufl ¬∂¡ıUPÆ £ÿ‘≤Æ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ P∫{ıhP, ¯©`∫ ©ÿ÷Æ ©µızvØ® ˜£ı∫P–U<br />

Pı⁄ Pıµn[P“, A¡ÿ‘fl ¬¯ÕƒP“ £ÿ‘ S‘®§h<br />

¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ §Õı], £U\ı∫ ˜£ı∫P¯Õ≤Æ A¡ÿ‘fl<br />

¨iƒP“ £ÿ‘≤Æ |¯⁄ƒTµ CØæÆ.<br />

4. ©ın¡∫ x¯n®£¯hzvmhÆ Aufl |¯”, S¯” £ÿ‘<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ¬fl ^∫v∏zu[P¯Õ®<br />

£ÿ‘ ©v®§h ¨i≤Æ.<br />

6. ©ın¡∫ h¿ˆÌÕ]∞fl {ık ¬∂¡ıUSÆ ˆPı“¯P<br />

£ÿ‘≤Æ, A¡∏¯hØ ^∫v∏zu[P“ £ÿ‘≤Æ<br />

Gkzx¯µUP ¨i≤Æ.<br />

_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. BÏv∂Ø ¡ı∂_∂¯©® ˜£ı∫ {¯hˆ£ÿ” £Sv<br />

A. Aˆ©∂UPı B. B®§∂UPı<br />

C. I˜µı®£ı D. B]Øı<br />

2. P∫{ıhP {¡ı®§fl u¯ª{PµÆ<br />

A. ˆ\fl¯⁄ B. £ısia˜\∂<br />

C. B∫UPık D. Pı¯µUPı¿<br />

42


3. ªı ß∫hıfl⁄ı¥Ï §ˆµg_ B–{µıP £u¬ ¡Qzu ChÆ<br />

A. ˆ\fl¯⁄ B. ˆ©ı∑ÊØÏ<br />

C. ˆPı¿Pzuı D. ¨Æ¯£<br />

4. \¢uı \ıQ® C¡∏¯hØ ©∏©Pfl<br />

A. Afl¡∏wfl B. ¨\ı£∫ ·[<br />

C. ˜uıÏz Aº D. ¨P©x Aº<br />

5. 1757&BÆ Bsk ¡[PıÕz¯u Bm] ˆ\¥u¡∫<br />

A. ½·ı&Ez&ˆuÕªı B. ]µı‰&Ez&ˆuÕªı<br />

C. ´∫Pı]Æ D. ´∫·ı£∫<br />

6. §Õı]® ˜£ı∫ {¯hˆ£ÿ” Bsk<br />

A. 1757 B. 1764<br />

C. 1765 D. 1771<br />

7. £U\ı∫ ˜£ı∂¿ C¢vØ ©fl⁄∫P¯Õz ˜uıÿPizu B[Qª<br />

B–{∫<br />

A. P∫⁄¿ Ïz B. ˜©·∫ ©fl˜”ı<br />

C. Q¯Õ∆ §µ D. Amµ¿ ¡ım\fl<br />

8. Iu∫ Aº∞fl u¢¯u J∏<br />

A. Aµ\∫ B. £ı‰uı∫<br />

C. A¯©a\∫ D. ¡oP∫<br />

9. ¨u¿ ¯©`∫ ˜£ı∂¿ Iu∫ Aº ˜uıÿPiUP®£mh ChÆ<br />

A. ˆ\[PÆ B. ug\ı≈∫<br />

C. ©ıÓ D. £ısia˜\∂<br />

10. 1781¿ \∫ AØ∫ Tm Iu∫ Aº¯Øz ˜uıÿPizu ChÆ<br />

A. ˜£ı∫˜hı ˜{ı¡ı B. ˆ\fl¯⁄<br />

C. v∏¡ı[T∫ D. ¯©`∫<br />

43


11. ¨u¿ ©µızvØ® ˜£ı∫ RÃUPsh u¯ª¯© B–{∫<br />

Pıªzv¿ {¯hˆ£ÿ”x.<br />

A. Cµı£∫m Q¯Õ∆ B. h¿ˆÌÕ]<br />

C. ¡ıµfl ˜ÌÏi[ D. ˆ£fli[ §µ<br />

12. Iu∫ Aº ©µn©¯h¢ux<br />

A. |˜©ı¤Øı¡ı¿ B. ÿ÷˜{ıØı¿<br />

C. A¿\∫ (Sh¿ s) D. Eh¿ {ªfl¯©Øı¿<br />

13. ˆ¡¿ˆªÏº §µ RÃUPsh¡ı÷ P«®£kQ”ı∫<br />

A. ¡oPU S ¬fl ][PÆ B. {ım¯h E∏¡ıUQØ¡∫<br />

C. ¡oPU S ¬fl AU£∫ D. ¡oPU S ¬fl u¯ª¡∫<br />

14. ˆ·⁄µ¿ Ïk˜¡∫k £[˜Pÿ” ˜£ı∫<br />

A. ¨u¿ ¯©`∫ ˜£ı∫ B. CµshıÆ ¯©`∫ ˜£ı∫<br />

C. {ıflPı¡x ¯©`∫ ˜£ı∫ D. ¨u¿ ©µızvØ®˜£ı∫<br />

15. uUP∫P“ ˆ\Ø¿£mh ChÆ<br />

A. C©ıªØ® £Sv B. P[¯Pa \©ˆ¡Œ<br />

C. ©zvØ C¢vØı D. ˆufl C¢vØı<br />

16. \v J»UP®£mh Bsk<br />

A. 1828 B. 1829<br />

C. 1835 D. 1838<br />

17. 1835¿ ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ C¢vØı¬fl A桪P<br />

ˆ©ı»ØıP A‘¬zu ˆ©ı»<br />

A. §ˆµg_ B. B[QªÆ<br />

C. E∏x D. C¢v<br />

44


18. ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P RÃUPsh \mhzvÿS<br />

¨µs£ıhı⁄uıPU P∏u®£mhx.<br />

A. C¢x \mhÆ B. ¨P©vØ \mhÆ<br />

C. Q‘zx¡a \mhÆ D. ˜µı©ı¤Øa \mhÆ<br />

19. 1856¿ C®£SvP–UQ¯h∞¿ C∏®® £ı¯u A¯©UP®<br />

£mhx.<br />

A. ¨Æ¯£∞º∏¢x uı⁄ı B. uı⁄ı¬º∏¢x ß⁄ı<br />

C. ˆ\fl¯⁄∞º∏¢x D. ˆÌÕµı¬º∏¢x<br />

AµU˜PınÆ<br />

µıoPga.<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥P<br />

1. i≥®˜Õ _____________ ∞fl B–{µı¡ı∫.<br />

2. B[Q˜ªØ∫ _____________ Gfl” Phÿ£¯hz u¯ª¡∂fl<br />

Eu¬≤hfl §ˆµg_U P®£¿P¯ÕU ¯P®£ÿ‘⁄∫.<br />

3. ≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∏UPı⁄ Eh⁄iUPıµnÆ I˜µı®£ı<br />

¬¿ Hÿ£mh _____________ ˜£ıµıSÆ.<br />

4. §ˆµg_ B–{∫ Pƒsm&i&ªıº ¯P®£ÿ‘Ø ˜Pım¯h<br />

_____________ BSÆ.<br />

5. ]µı‰&Ez&ˆuÕªı¬fl ¨ufl¯©® £¯hzu¯ª¡∫<br />

_____________ B¡ı∫.<br />

6. £ı∂_ Ehfl£iU¯P∞fl£i _____________ ©ÿ÷Æ<br />

_________ BQØ Ch[P“ §ˆµg_UPıµ∫P–US v∏®§<br />

AŒUP®£mh⁄.<br />

7. Iu∫ Aº¯Øz ˜uıÿPizu B[Qªz uÕ£v _________<br />

B¡ı∫.<br />

8. ¡[PıÕzv¿ Cµm¯h Bm] ¨¯”¯Ø A‘¨P®<br />

£kzvØ¡∫ _____________B¡ı∫.<br />

45


9. 1776&BÆ Bsk {ı⁄ı £m⁄ı¬Ï _____________ Ehfl<br />

£iU¯P∞¿ ¯PˆØ zvmhı∫.<br />

10. µ˜Pı£ı _____________ Gfl£¡∂fl ]‘Ø u¢¯u B¡ı∫.<br />

11. `µz Ehfl£iU¯P∞fl ≠ªÆ B[Q˜ªØ∫ _____________<br />

©ÿ÷Æ _____________ BQØ Ch[P¯Õ µ˜Pı£ı¬h<br />

∏¢x ˆ£ÿ”⁄∫.<br />

12. Iu∫ Aº ufl £Sv∞º∏¢u §ˆµg_USa ˆ\ı¢u©ı⁄<br />

_____________ uıUP®£mhuı¿ B[Q˜ªØ∫ ´x ˜£ı∫<br />

A‘¬zuı∫.<br />

13. Iu∫ Aº∞fl ©Pfl _____________ B¡ı∫.<br />

14. v® _¿uıfl B[Q˜ªØ∂fl {m {ıhı⁄_____________<br />

¯µz uıUQ⁄ı∫.<br />

15. v® _¿uıfl C”¢u §fl ¯©`∫ Aµ_ _____________<br />

©fl⁄∏US AŒUP®£mhx.<br />

16. v® _¿uıfl Eu¬ ˜Pı∂_____________, _____________<br />

©ÿ÷Æ _____________ BQØ {ıkP–US ufl yx¡∫P¯Õ<br />

A›®§⁄ı∫.<br />

17. ˆ£s ]_UˆPı¯ª AvPÆ Pın®£mh ChÆ ___________<br />

BSÆ.<br />

18. C¢vØı¬¿ ¨ufl¨uº¿ C∏®®£ı¯u ____________<br />

¬º∏¢x _____________ ¡¯µ A¯©UP®£mhx.<br />

19. h¿ˆÌÕ] _____________ u£ı¿ ¨¯”¯Ø A‘¨P®<br />

£kzv⁄ı∫.<br />

20. h¿ˆÌÕ] _____________ A‘U¯P∞fl Ai®£¯h∞¿<br />

]ª P¿¬a ^∫v∏zu[P¯Õ A‘¨P®£kzv⁄ı∫.<br />

46


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. ¬¿ºØÆ ˜Pım¯h && B–{∫<br />

2. \ısh∫Ï && ˆPı¿Pzuı<br />

3. Cµı£∫m Q¯Õ∆ && ¨PªıØ® ˜£µµ\∫<br />

4. ©ı[R∫ && Cµıq¡ A桪∫<br />

5. Âı BªÆ && u¯ª{P∫<br />

B<br />

1. {ı⁄ı £m⁄ı¬Ï && 1776<br />

2. \ı¿ˆ\m && 1782<br />

3. µ¢u∫ Ehfl£iU¯P && u¯ª¯© B–{∫<br />

4. \ı¿¯£ Ehfl£iU¯P && wƒ<br />

5. ¡ıµfl ˜ÌÏi[_ && ≠zu Aµ]Ø¿ u¯ª¡∫<br />

C<br />

1. A¥&ªı&\ı˜£¿<br />

Ehfl£iU¯P<br />

&& ≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫<br />

2. £ısia˜\∂<br />

Ehfl£iU¯P<br />

&& ¨u¿ ¯©`∫ ˜£ı∫<br />

3. £ı∂_ Ehfl£iU¯P && £U\ı∫ ˜£ı∫<br />

4. AªPı£ız Ehfl£iU¯P && CµshıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫<br />

5. ˆ\fl¯⁄ Ehfl£iU¯P && ¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∫<br />

D<br />

1. µıo Cªm_£ı¥ && \v J»®<br />

2. ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ && u¯ª¯© B–{∫<br />

S ¬fl \mh E÷®§⁄∫<br />

3. ˜©·∫ ÏΩˆ©fl && u£ı¿ ¨¯”<br />

4. ˆ©UPı˜ª §µ && uUP∫P“<br />

5. h¿ˆÌÕ] §µ && ·ıfl] µıo<br />

47


IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∏UPı⁄ Pıµn[P¯Õ ˆ¡Œ®£kzxP.<br />

2. ¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∂fl ¬¯Õƒ Øıx?<br />

3. CµshıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∏UPı⁄ Pıµn[P“ Øı¯¡?<br />

4. CµshıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∂fl ¬¯ÕƒP¯ÕU S‘®§kP.<br />

5. B∫UPımk √µ∫ Gfl÷ A¯«UP®£k£¡∫ Øı∫? Hfl<br />

A∆¡ı÷ A¯«UP®£kQ”ı∫?<br />

6. §ˆµg_ B–{∫ Pƒsm&i&ªıº ˆ\¥u P®ˆ£∂Ø u¡÷<br />

Øıx?<br />

7. ≠fl”ıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∂fl ¬¯ÕƒP¯ÕU T÷P.<br />

8. "C∏mh¯”z xصÆ' £ÿ‘ ]÷S‘®z u∏P.<br />

9. §Õı]® ˜£ı∏US® §fl B[Q˜ªØ∫ A¯h¢u {fl¯©P“<br />

Øı¯¡?<br />

10. £U\ı∫ ˜£ı∏UPı⁄ Pıµn[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

11. Iu∫ Aº G∆¡ı÷ ¯©`∂fl _¿uıfl B⁄ı∫?<br />

12. ¨u¿ ¯©`∫ ˜£ı∏UPı⁄ Pıµn[P“ Øı¯¡?<br />

13. 1790¿ Pıµfl¡ıº_ v®¬fl ´x Hfl ˜£ı∫ A‘¬zuı∫?<br />

14. ≠fl”ıÆ ¯©`∫ ˜£ı∂fl ¨iƒP¯Õ ˆ¡Œ®£kzxP.<br />

15. {ı⁄ı £m⁄ı¬Ï £ÿ‘ ]÷ S‘® u∏P.<br />

16. ≠fl”ıÆ ©µızvØ® ˜£ı∂fl ¬¯ÕƒP¯Õ ˆ¡Œ®£kzxP.<br />

17. ©µızvØ∂fl √Ãa]UPı⁄ Pıµn[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

18. B[Qª BvUPÆ C¢vØı¬¿ ¬∂¡¯hØ ˆ¡¿ˆªÏº<br />

˜©ÿˆPısh {h¡iU¯PP“ Øı¯¡?<br />

48


19. x¯n®£¯hz vmhzv¿ ˜\∫¢u {ıkPŒfl ˆ£Ø∫P¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

20. uUP∫P“ £ÿ‘ E©US Gfl⁄ ˆu∂≤Æ?<br />

21. ¡ı∂_ C«®U ˆPı“¯P ≠ªÆ h¿ˆÌÕ] C¯nzu<br />

{ıkP“ G¯¡?<br />

22. µıo Cªm_£ı¥ B[Q˜ªØ∫ ´x G∆¬uÆ £»w∫zxU<br />

ˆPıshı∫?<br />

23. C¢vØ C∏®®£ı¯u∞fl u¢¯u Gfl÷ A¯«UP®£k£¡∫<br />

Øı∫? Hfl?<br />

24. P¿¬zx¯”∞¿ h¿ˆÌÕ] ˆ\¥u ^∫v∏zu[P¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ¨u¿ P∫{ıhP® ˜£ı∏UPı⁄ Pıµn[P“ Øı¯¡? ˜£ı∂fl<br />

¬¯ÕƒP¯Õ ˆ¡Œ®£kzxP.<br />

2. CµshıÆ P∫{ıhP® ˜£ı∫ £ÿ‘ J∏ Pmk¯µ G xP.<br />

3. P∫{ıhP® ˜£ı∫PŒ¿ B[Q˜ªØ∫ ˆ¡ÿ‘ ˆ£ÿ”uÿPı⁄<br />

Pıµn[P¯Õ ¬ÕUPƒÆ.<br />

4. ¡[PıÕzv¿ B[Q˜ªØ∫ G∆¡ı÷ BvUPÆ ˆ£ÿ”⁄∫?<br />

5. CµshıÆ ¯©`∫ ˜£ı¯µ®£ÿ‘ J∏ Pmk¯µz u∏P.<br />

6. ¨u¿ ©µızvØ® ˜£ı∂fl Pıµn[P“, |PÃP“ ©ÿ÷Æ<br />

¬¯ÕƒP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

7. C¢vØı¬¿ B[Qª ¡oPU S ¬⁄∂fl BvUPz¯u<br />

ˆ¡¿ˆªÏº §µ G∆¡ı÷ ¬∂¡ıUQ⁄ı∫?<br />

x¯n®£¯hzvmhzvfl |¯”, S¯”P¯Õ ¬ÕUSP.<br />

8. ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µ¬fl \≠Pa ^∫v∏zu[P“ £ÿ‘ J∏<br />

Pmk¯µ ¡¯µP.<br />

49


9. C¢vØı¬¿ B[Qª® ˜£µµ_ ¬∂¡¯hØ h¿ˆÌÕ]<br />

§fl£ÿ‘Ø ˆPı“¯P¯Ø ¬¡∂UPƒÆ.<br />

10. C¢vØı¯¡ {√⁄®£kzu h¿ˆÌÕ] ˜©ÿˆPısh<br />

{h¡iU¯PP¯Õ ¡∂¯\®£kzxP.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”®£∞ÿ]<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ RÃUPsh¡ÿ¯”U S‘UPƒÆ :<br />

A. ˆ¡¿ˆªÏº Pıªzv¿ B[Qª® £Sv¯ØU<br />

S‘®§mk Av¿ §fl¡∏Æ Ch[P¯Õa _miU<br />

PımhƒÆ & P∫{ıhPÆ, ¡h\∫UPı∫, ¡[PıÕÆ, •Pı∫,<br />

A˜Øızv.<br />

B. h¿ˆÌÕ] Pıª B[Qª® £SvP¯Õ ¡¯µ¢x Av¿<br />

§fl¡∏Æ Ch[P¯Õa _miUPımhƒÆ & ·ıfl],<br />

\uıµı, A˜Øızv, {ıUß∫, Eu¥ß∫, ¨Æ¯£, uı⁄ı,<br />

ˆ\fl¯⁄, ˆPı¿Pzuı.<br />

50


£ıhÆ & 3<br />

¨u¿ C¢vØa _u¢vµ®˜£ı∫<br />

(1857&BÆ Bsk ˆ£∏Ƶm]) & B[QªU<br />

Q«UQ¢vØ ¡oPU S Bm]∞fl ¨iƒ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ B[Q˜ªØ∫ Bm]¯Ø Gv∫zx {¯hˆ£ÿ”<br />

¨¢¯uØ µm]P¯Õ® £ÿ‘Ø (Early revolts) P∏zv¯⁄®<br />

ˆ£÷u¿.<br />

2. ©ın¡∫ 1857¿ Hÿ£mh µm]UPı⁄ Aµ]Ø¿, |∏¡ıP,<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ, \≠P, \©Ø, ©ÿ÷Æ Cµıq¡U Pıµn[P“<br />

£ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£÷u¿.<br />

3. ©ın¡∫ ˆ£∏Æ µm] ˜uı¿¬ A¯h¢uuÿPı⁄<br />

Pıµn[P¯Õ≤Æ Aufl ¬¯ÕƒP¯Õ≤Æ £ÿ‘ ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ¬U˜hı∂Øı ˜£µµ] §µPh⁄zvfl<br />

¨UQØzx¡z¯uz ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

§Õı]® ˜£ı∏US® §fl⁄∫ Q«UQ¢vØ ¡oPU S<br />

C¢vØı¬fl ˆ\¿¡zv¯⁄≤Æ, ¡Õ[P¯Õ≤Æ _µsi<br />

¡¢ux. B[Q˜ªØ∫ C¢vØ∫P¯Õ Ai¯©PÕıP {hzv⁄∫.<br />

A¡∫P“ C¢vØı¬¿ Aµ]Ø¿, \mhÆ, ©ÿ÷Æ ˆ£ı∏Õı<br />

uıµÆ BQØ x¯”PŒ¿ vØ A¯©®P¯Õ® Szv⁄∫.<br />

A¯¡ 18&BÆ °ÿ”ısi¿ {Æ {ımi¿ ¡«UQ¿ C∏¢u⁄<br />

¡ÿ‘ÿS ¨ÿ‘æÆ ©ı÷£mh¯¡PÕıP C∏¢u⁄. B[Q˜ª<br />

Ø∫PŒfl Aµ]Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆ£ı∏ÕıuıµU ˆPı“¯PPÕı¿<br />

£ªuµ®£mh ©UP–Æ £ıv®§ÿS“Õı∞⁄∫. A¡∫P“<br />

A¯⁄¡∏Æ ©QÃa]∞«¢u⁄∫. ˆ£∏Q¡¢u ©UPŒfl<br />

ˆ¡÷®hfl ©fl⁄∫P“, £¯h√µ∫PŒfl S¯”P–Æ ˜\∫¢x<br />

51


ˆPısh⁄. Cu⁄ı¿ ]ª Ch[PŒ¿ PªP[P–Æ, Gv∫®<br />

P–Æ Hÿ£mh⁄. A¡ÿ‘¿ 1857&BÆ Bsk Hÿ£mh ˆ£∏Æ<br />

µm] (Great Revolt) P ¨UQØ©ı⁄uıSÆ.<br />

£siu ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ ufl›¯hØ iÏP¡∂<br />

BL® C¢vØı (Discovery of India) Gfl” PÈ£ÿ” °º¿<br />

""£«Æ ˆ£∏¯© ˆPısh J∏ {ım¯h, G[Q∏¢˜uı J∏<br />

w¬º∏¢x ¡¢u ]÷ TmhÆ Bm] ˆ\¥¡x Gfl¯⁄<br />

S¢u Bzvµ ©¯hØa ˆ\¥Q”x'' Gfl÷ G v≤“Õı∫.<br />

AUPıª Pmhzv¿ C˜u En∫a]uıfl C¢vØı ¨ ¡xÆ<br />

£µ¬∞∏¢ux.<br />

B[Qª Bm]US Gvµı⁄ ¨¢¯uØ µm]P“ (1765 & 1856)<br />

: C¢vØı¬fl Q«US® £SvPŒ¿, C¢x \fl¤Øı]P–Æ,<br />

C_ªıØ x”¬P–Æ B[Q˜ªØ¯µ® ˆ£ıx¡ıP Gv∫zu⁄∫.<br />

ˆufl C¢vØı¬¿ £ı¯ÕØUPıµ∫P“ u[P“ £Sv∞¿<br />

B[Q˜ªØ∫ BvUPÆ £µƒ¡¯u Gv∫zu⁄∫. A¡∫P“ ©∏x<br />

\˜Pıuµ∫P“, √µ£ısiØ Pmhˆ£ıÆ©fl, ߺz˜u¡fl,<br />

˜¡æzuƧ BQ˜Øı∫ u¯ª¯©∞¿ B[Q˜ªØ∏US GvµıP<br />

µm]∞¿ Dk£mh⁄∫. A¡∫P“ ˜u]Ø En∫ƒ, √µÆ,<br />

ufl©ı⁄Æ, vØıPÆ BQØ £sPŒ¿ ]”¢x ¬Õ[Q⁄∫.<br />

1806¿ {h¢u ˜¡ø∫ µm]Øı⁄x B[Q˜ªØ∂fl<br />

{h¡iU¯PP“ G¿ªı¡ÿ¯”≤Æ C¢vØ∫P“ ˆ£ı÷zxU<br />

ˆPı“Õ ©ımhı∫P“ Gfl£¯u En∫zvØx. 1824¿ Hÿ£mh<br />

˜£µUß∫ µm]≤Æ B[Q˜ªØ∫US GvµıP Hÿ£mh<br />

©ÿˆ”ı∏ ¨UQØ® µm]ØıSÆ.<br />

¨u¿ C¢vØa _u¢vµ®˜£ı∫ A¿ªx 1857¿ {h¢u ˆ£∏Æ<br />

µm] : C¢vØ® £¯h√µ∫P“ 1857&BÆ Bsk B[QªU<br />

Q«UQ¢vØ ¡oPUS ƒUS GvµıP µm]∞¿ Dk£mh⁄∫.<br />

A¯u B[Qª ¡µªıÿ÷ B]∂Ø∫P“ £¯h√µ∫ PªPÆ Gfl÷<br />

G v≤“Õ⁄∫. B⁄ı¿ C¢vØ ¡µªıÿ÷ B]∂Ø∫P“<br />

A¢|PÃa]¯Ø ¨u¿ C¢vØa _u¢vµ®˜£ı∫ Gfl÷<br />

¡∏oUQfl”⁄∫. A¢|PÃa] 1857&BÆ Bsk® ˆ£∏Æ<br />

µm] Gfl÷Æ A¯«UP®£kQ”x. A¢|PÃa]∞fl ˜£ıx<br />

Pı¤[ §µ C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{µıP® £u¬∞¿<br />

52


C∏¢uı∫. A®µm]UPı⁄ Pıµn[P“ £ª. A¯¡P¯Õ<br />

Aµ]Ø¿, |∫¡ıP, ˆ£ı∏Õıuıµ, \≠P, \©Ø, Cµıq¡<br />

©ÿ÷Æ Eh⁄iUPıµnÆ G⁄ ¡¯P®£kzuªıÆ.<br />

Aµ]Ø¿ Pıµn[P“ : B[Q˜ªØ∂fl {ık C¯n®U<br />

ˆPı“¯P P ¨UQØ Pıµn[PŒ¿ Jfl”ıSÆ. ˆ¡¿ˆªÏº<br />

§µ £ª C¢vØ ©fl⁄∫P–hfl ˆ\¥x ˆPısh x¯n®<br />

£¯hz vmhÆ B[Q˜ªØ∏USa \ıuP©ıP C∏¢u˜£ıx<br />

©mk˜© Aufl |£¢u¯⁄P“ ©vUP®£mh⁄. ©ÿ” \©Ø[<br />

PŒ¿ A¯¡P“ ”UPoUP®£mh⁄. h¿ˆÌÕ]∞fl ¡ı∂_<br />

C«®U ˆPı“¯P ≠ªÆ Gmk {ıkP“ G∆¬u |Øıب<br />

fl‘ B[Qª® ˜£µµ_hfl C¯nUP®£mh⁄. {ı⁄ı\ıQ®<br />

ufl K¥≈vØzv¯⁄ C«¢uı∫. ·ıfl]µıo Cªm_£ı¥<br />

uzx GkzxU ˆPı“Õ A›©vUP®£h¬¿¯ª. A¡∫P“<br />

B[Q˜ªØ∫US GvµıPa ˆ\Ø¿£mh⁄∫. A¡∫P“ Aa_u¢vµ<br />

G a]∞fl˜£ıx Pa ]”¢u u¯ª¡∫PÕıPU P∏u®<br />

£mh⁄∫. A˜Øızv {¡ı® ¡]z AºÂı¯¡ £u¬∞º∏¢x<br />

}UQ A˜Øızv¯Ø B[Qª Aµ_ ufl £Sv≤hfl C¯nzxU<br />

ˆPıshuı¿ A˜Øızv µm] {h¢u Ch[PŒ¿ P<br />

¨UQØ® £SvØıP ¬Õ[QØx. ¨PªıØ® ˜£µµ\∫<br />

CµshıÆ £Py∫Âı¯¡≤Æ A¡µx ¡»z˜uıfl”¿P¯Õ≤Æ<br />

B[Q˜ªØ∫ C»ƒ£kzv⁄∫. A¡∫P“ u[P“ ¨fl˜⁄ı∫<br />

PŒfl Aµs©¯⁄¯Ø≤Æ, ˆ\[˜Pım¯h¯Ø≤Æ Gv∫<br />

Pıªzv¿ £Øfl£kzu ¨iØı©¿ ukUP®£mh⁄∫. A¯¡<br />

©mkfl‘ ˆ£ıx¡ıP ¨_ºÆP“ B[Q˜ªØ∫£ı¿<br />

Av∏®vU ˆPısi∏¢u⁄∫. B[Qª Bm]∞⁄ı¿ A¡∫P“<br />

u[P“ Aµ]Ø¿ AvPıµz¯u C«¢uuıPU P∏v⁄∫.<br />

|∫¡ıPU Pıµn[P“ : C¢vØ∫P–US B[Q˜ªØ<br />

Bm]∞fl ´x {ƧU¯P∞fl¯©≤Æ, ˆ¡÷®Æ Hÿ£mh⁄.<br />

Euıµn©ıP }v©fl”[PŒ¿ £ıµ^P ˆ©ı»US® £vªıP<br />

B[Qª ˆ©ı»¯Ø® SzvØx ©UP–US® §iUP¬¿¯ª.<br />

B[Q˜ªØ∂fl }v¡«[SÆ ¨¯” AvP ˆ\ªƒ¯hØuıPƒÆ,<br />

CØ¢vµz ufl¯©≤¯hØuıPƒÆ (Mechanical) Pıªzuı©u<br />

¨¯hØuıPƒÆ C∏¢ux. Au⁄ı¿ H¯« ©UP–US G¢u®<br />

£Ø›Æ Q¯hUP¬¿¯ª. u[P–US® £ªPıª©ıP Ai<br />

53


£o¢x ¡¢u \ıuıµn ©UP–Æ u[P“ ´x ¡«USz<br />

ˆuık®£uÿS A¢}v¨¯” \ıuP©ıP C∏¢uuı¿ ¡\v<br />

U˜Pı∏Æ A¯u ˆ¡÷zu⁄∫. A®˜£ıx B[QªU Pı¡¿<br />

x¯” v”¯©≤h›Æ ˆ\Ø¿£h¬¿¯ª. G⁄˜¡ ˆ£ıx<br />

©UP“ u[P“ Eh¯©USÆ, E∞∏USÆ, ˆPÕµ¡zvÿSÆ<br />

£ıxPı® C¿ªıu¯u®˜£ı¿ G®˜£ıxÆ En∫¢u⁄∫.<br />

A¯¡PŒ¿ PƒÆ AvP©ıP £ıv®§¯⁄ Hÿ£kzvØx<br />

|ª¡∂ ¨¯”ØıSÆ. B[Q˜ªØ Bm]∞fl Rà |ª®§µU<br />

P–Æ SiØı⁄¡∫P–Æ \©©ıP˜¡ xfl£z¯u A›£¬z<br />

u⁄∫. SiØı⁄¡∫P“ P AvP©ı⁄ |ª¡∂ ˆ\æzu<br />

˜¡si∞∏¢ux. |ª®§µUPŒfl \æ¯PP“ £‘UP®<br />

£mh⁄. C¢vØ∫P–US Aµ]غæÆ Cµıq¡zvæÆ EØ∫<br />

£u¬P“ ©÷UP®£mh⁄. B[Qª ¡oPUS |∫¡ıPzv¿<br />

{¿ª ˜¡¯ª Q¯hUSˆ©fl÷ Gv∫£ı∫zu £izu C¢vØ<br />

C¯Õb∫P–Æ H©ıÿ”©¯h¢u⁄∫.<br />

ˆ£ı∏ÕıuıµU Pıµn[P“ : {ımifl ˆ£ı∏Õıuıµa _µshº<br />

⁄ıæÆ, HµıÕ©ı⁄ ˆ\¿¡Æ ˆ¡Œ˜Øÿ”®£mhuıæÆ,<br />

C¢vØz ˆuı»¿PŒfl A»¬⁄ıæÆ C¢vØ ©UPŒfl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡ıÃU¯P ^∫S¯ª¢ux. B[Q˜ªØ∫ C¢vØ∫<br />

PŒfl ˆuı»¿P¯Õ≤Æ, Eÿ£zv¯Ø≤Æ ¨hUQ⁄∫. C¢vØ®<br />

ˆ£ı∏mP–US C[Qªı¢v¿ P AvP Pı® ¡∂≤Æ<br />

B[Qª® ˆ£ı∏mP–US C¢vØı¬¿ PU S¯”¢u C”US©v<br />

¡∂≤Æ ¬vUP®£mh⁄. CØ¢vµ[PŒ⁄ı¿ Eÿ£zva ˆ\¥Ø®<br />

£mh HµıÕ©ı⁄ B[Qª {ımk® ˆ£ı∏mP“ C¢vØ<br />

\¢¯uPŒ¿ |µÆ§ ¡»¢u⁄. ·´fluı∫P–Æ. S÷|ª<br />

©fl⁄∫P–Æ u[P“ £u¬¯Ø C«¢uuı¿ A¡∫PŒhÆ £o<br />

∂¢u C¢vØU ¯P¬¯⁄b∫P–Æ, ¯P¬¯⁄U P¯ªb∫P–Æ<br />

Buµƒ C«¢u⁄∫. ˆ{\¡ıÕ∫P–Æ, ¯P¬¯⁄b∫P–Æ<br />

B[Qª A桪∫PŒfl ¬∏®£zvÿ˜Pÿ£ ˆuı»¿ ∂≤©ı÷<br />

PmhıØ® £kzu®£mh⁄∫. AuÿS A¡∫P–US PU<br />

S¯”¢u Tº˜Ø Q¯hzux. G⁄˜¡ A¡∫PŒfl ˆuı»¿<br />

Dk£ık S¯”¢ux. Au⁄ı¿ P®ˆ£∂Ø AÕ¬æÆ<br />

P®£Ø›Æ E¯hØuıP ¬Õ[QØ C¢vØı¬fl ˆ{\ƒz<br />

ˆuı»¿ {º¡¯h¢ux. A˜u ˜£ı¿ C¢vØ Aµ\∫PŒhÆ<br />

EØ∫£u¬ ¡Qzx ¡¢u B∞µUPnUPı⁄¡∫P“ u[P“<br />

54


£u¬¯Ø C«UP ˜{∂mhx. Au⁄ı¿ A¡∫P¯Õ {Ƨ ¡ıâu<br />

©UPŒfl ¡ıÃU¯P≤Æ £ıv®§ÿS“Õı⁄x. Szu¯Pa<br />

_u¢vµÆ ˆPısh |ª[P¯Õ ˆ£fli[ §µ Aµ]fl<br />

Pmk®£ımi¿ ˆPısk ¡¢uuı¿ |ªa ˆ\ı¢uUPıµ∫P“ £ª∫<br />

¡÷¯©USz u“Õ®£mh⁄∫.19&BÆ °ÿ”ısifl ¨u¿<br />

£ıv∞¿ Hÿ£mh ˆuıh∫¢u H £g\[P–Æ {ımifl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ |¯ª¯Ø® ˆ£∂xÆ £ıvzu⁄.<br />

\≠PU Pıµn[P“ : B[Q˜ªØ∫ C¢vدµ uƯ©¬hz<br />

uıâu¡∫PÕıP {hzv⁄∫. C¢vØ∏hfl ˆuıh∫ ˆPısh<br />

˜£ıˆu¿ªıÆ u[P“ C⁄ C÷©ı®¯£ ˆ¡Œ®£kzv⁄∫.<br />

C¢vØ∫P“ ˆuıh∫ ¡siPŒ¿ ¨u¿ ¡S®§¿ £ØnÆ<br />

ˆ\¥Ø A›©vUP®£h¬¿¯ª. A¡∫P“ G¿ªı \≠P<br />

ˆ£ıxU Tmh[PŒº∏¢xÆ ¬ªUQ ¯¡UP®£mh⁄∫.<br />

A¡∫P“ B[Q˜ªØ∏hfl ˜\∫¢x £«P A›©vUP®£h<br />

¬¿¯ª. ˜¡P©ıP® £µ¬Ø ˜©¿{ımk £s£ıkÆ, B[QªU<br />

P¿¬ ¨¯”≤Æ C¢vØ® £«¯© ¡ıvP¯Õ® •vدhØa<br />

ˆ\¥u⁄. EhflPm¯h H÷Æ ¡«UPÆ J»UP®£mhx, ˆ£s<br />

]_U ˆPı¯ª uk®, ¬u¯¡P“ ©÷©nÆ FUS¬UP®<br />

£mhx. Q‘zx¡∫PÕıP ©ı‘Ø¡∫P–Æ ˆ\ızx∂¯©<br />

ˆ£ÿ”x ˜£ıfl”¯¡ C¢vØ \©Ø¡ıvPŒfl En∫¬¯⁄®<br />

ˆ£∂xÆ £ıvzu⁄.<br />

\©ØU Pıµn[P“ : Q‘zx¡a \©Ø® £µ®£ıÕ∫P“<br />

u[P“ \©Øz¯u® £µ®¡v¿ w¬µ©ıP Dk£mi∏¢u⁄∫.<br />

A¡∫PŒfl ˆ\Ø¿£ıkP“ C¢vØ∂¯h˜Ø J∏¬u £Øz¯u<br />

Hÿ£kzv⁄. B[Q˜ªØ∫ C¢vØ∂fl \©Ø[P¯Õ Ai˜Øık<br />

A»zx C¢vØı¯¡U Q‘zx¡ {ıhıP ©ıÿ” ¨Øÿ]®£uıPa<br />

\¢˜uP®£mh⁄∫.<br />

B[Qª® £ıµı–©fl” E÷®§⁄µı⁄<br />

B∫.i.˜©[P¿Ï (R.D. Mangles) Gfl£¡∫, ""J∆ˆ¡ı∏<br />

B[Q˜ªØ∏Æ J∏ C¢vدµØı¡x Q‘zx¡a<br />

\©ØzvÿS ©ıÿ” w¬µ ¨Øÿ] GkUP ˜¡skÆ.<br />

˜©æÆ Q‘zx¬fl £uı¯P C¢vØı¬fl J∏ ¨¯⁄∞¿<br />

C∏¢x ©÷ ¨¯⁄¡¯µ ˆ¡ÿ‘Pµ©ıP £”UP<br />

˜¡skÆ'' Gfl÷ ˆ¡Œ®£¯hØıP A‘¬zuı∫.<br />

55


A¢u A‘¬® C¢vØ ©UPŒ¯h˜Ø S¢u<br />

˜Pı£z¯u≤Æ B[Q˜ªØ∫ Bm]∞fl´x ˆ¡÷®¯£≤Æ<br />

Hÿ£kzv⁄. ˜Pı∞¿P–USÆ, ©`vP–USÆ ˆ\ı¢u©ı⁄<br />

|ª[PŒfl ´x B[Q˜ªØ∫ ¬vzu ¡∂ ©UPŒfl \©Ø<br />

En∫¬¯⁄z ysiØx. C¢x \©Ø S∏©ı∫P–Æ, ¨P©vØ<br />

ˆ©Õ¿¬P–Æ B[Q˜ªØ Bm]∞fl ´x Av∏®v<br />

A¯h¢u⁄∫. Azu¯PØ ˆ\Ø¿P“ ≠ªÆ B[Q˜ªØ∫ uÆ<br />

©v®¯£ C«¢u⁄∫.<br />

Cµıq¡U Pıµn[P“ : C¢vØ® £¯h√µ∫P“ ]®£ı¥P“<br />

G⁄ A¯«UP®£mh⁄∫. C¢vØı¬º∏¢u B[Qª Cµıq¡®<br />

£¯h∞¿ C¢vؘµ ˆ£∏Æ£ıfl¯© GsoU¯P∞¿<br />

C∏¢u⁄∫. Es¯©∞¿ T” ˜¡sk©ı⁄ı¿, C¢vØa<br />

]®£ı¥PŒfl ¬_¡ı\zvæÆ A¡∫PŒfl E÷v∞fl<br />

Ai®£¯h∞æÆ uıfl B[Q˜ªØ∂fl AvPıµÆ C∏¢ux.<br />

B⁄ı¿ C¢vØa ]®£ı¥P¯Õ B[Q˜ªØ∫ C»¡ıPƒÆ,<br />

uıáıPƒÆ {hzv⁄∫. C¢vØa ]®£ı¥P–US A¡∫P¯Õ®<br />

˜£ıfl” B[Qªa ]®£ı¥P¯Õ¬h S¯”¡ı⁄ \Æ£Õ˜©<br />

¡«[P® £mhx. A¡∫P–US Cµıq¡zv¿ £u¬ EØ∫ƒÆ<br />

Q¯hØıx. C¢vØa ]®£ı¥P“ u[P“ \©ØÆ ©ÿ÷Æ<br />

£s£ımk ¡«UP®£i ˆ{ÿ‘∞¿ vªPÆ Cku¿, uıi<br />

¡Õ∫zu¿, u¯ª®£ı¯P Aou¿ ˜£ıfl”¡ÿ‘º∏¢x<br />

ukUP®£mh⁄∫. 1856¿ Pı¤[ §µ¬fl Aµ_, ˆ£ıx<br />

Cµıq¡® £oØıÕ∫ \mhÆ (The General Services Enlistment<br />

Act) Jfl¯” |¯”˜¡ÿ‘Øx. ˜u¯¡ Hÿ£mhı¿ C¢vØa<br />

]®£ı¥P“ Ph¿ Ph¢x ˆ\fl÷Æ £oØıÿ” ˜¡skÆ Gfl÷<br />

Aa\mhÆ PmhıØ®£kzvØx. Au⁄ı¿ C¢vØa ]®£ı¥P“<br />

B[Q˜ªØ∫ ´x ˆ¡÷®U ˆPısh⁄∫.<br />

Eh⁄iU PıµnÆ : C¢vØ Cµıq¡zv¿ B[Q˜ªØµı¿<br />

vØ Gfl•¿k µP x®£ıUQP“ A‘¨P®£kzu®£mhx uıfl<br />

µm]US Eh⁄iU Pıµn©ıP A¯©¢ux. Azx®£ıUQPŒfl<br />

˜uımhıUPŒ¿ ∏PU ˆPı ® uh¡®£mi∏¢ux. Az<br />

˜uımhıUP¯Õ E£˜ØıQ®£uÿS ¨fl Aufl Pi⁄©ı⁄<br />

˜©æ¯”P¯Õ® £ÿPÕı¿ Pizxz v”UP ˜¡si∞∏¢ux.<br />

56


£_ ©ÿ÷Æ £fl‘∞fl ˆPı ®, ˜uımhıUPŒ¿ uh¡®£mk<br />

C∏¢uuıPU P∏vØ C¢x, C_ªıØ £¯h √µ∫P“<br />

Az˜uımhıUP¯Õ E£˜ØıQUP ©÷zu⁄∫. £_UP¯Õ C¢x<br />

\©Øzv⁄∫ ¤u©ıPU P∏vØxÆ, £fl‘¯Ø C_ªıØ∫<br />

ˆ¡÷zx JxUQØxÆ AuÿPı⁄ Pıµn©ıSÆ. Az˜uımhıU<br />

P¯Õ E£˜ØıQ®£x uÆ \©ØU ˜Pım£ımiÿS Gvµı⁄x<br />

Gfl÷ C∏ \©Øzv⁄∏Æ P∏v⁄∫. 1857&BÆ Bsk ©ı∫a<br />

©ıuÆ 29&BÆ ˜uv ˆPı¿Pzuı¬ÿS A∏Q¿ ˜£µUß∫<br />

Gfl›hzv¿ ¡[PıÕ® £¯h®§∂¯¡a ˜\∫¢u ©[P“<br />

£ıs˜h Gfl” CÕÆ C¢vØ® £¯h√µ∫ ˆPı ®zuh¬Ø<br />

˜uımhı¯¡ E£˜ØıQUP ©÷zx ufl ˜©ªvPı∂¯Øa _mkU<br />

ˆPıfl”ı∫. Au⁄ı¿ A¡∫ ¯Px ˆ\¥Ø®£mk, }v<br />

¬\ıµ¯nUS Em£kzu®£mk §fl yUQºh®£mhı∫. Aa<br />

ˆ\¥v £µ¬Øƒhfl C¢vØ® £¯h√µ∫P“ £ª∫, ˆ¡∆˜¡÷<br />

£SvPŒ¿ µm]¯Øz ˆuıh[Q⁄∫.<br />

µm]∞fl ˜£ıUS : 1857&BÆ Bsk H®µ¿ ©ıuÆ ´µm<br />

{P∂¿ £¯h√µ∫P“ ˆ¡Œ®£¯hØıP µm]∞¿ Dk<br />

£mh⁄∫. A¡∫P“ ˆPı ®z uh¬Ø ˜uımhıUP¯Õ ˆuıh<br />

©÷zu⁄∫. G⁄˜¡ A¡∫P“ Cµıq¡ ¬\ıµ¯nUS Em<br />

£kzu®£mk 10 BskP“ Pk[Pı¡¿ ush¯⁄ ˆ£ÿ”⁄∫.<br />

´µm¯ha ˜\∫¢u £¯h®§∂¬⁄∫ 1857&BÆ Bsk ˜© ©ıuÆ<br />

10&BÆ {ı“ µm]∞¿ Dk£mh⁄∫. A¡∫P“ ]¯”a<br />

\ı¯ª¯Øz uP∫zx ˆ¡Œ˜Ø‘⁄∫. ˜©æÆ ]¯”∞h®£mh<br />

£¯h√µ∫P¯Õ≤Æ ¬k¬zu⁄∫. §fl⁄∫ A¡∫P“ ˆh¿º¯Ø<br />

˜{ıUQa ˆ\fl÷ ˜© v[P“ 11&BÆ {ı“ ˆh¿º¯Øz uÆ<br />

Pmk®£ımifl Rà ˆPısk ¡¢u⁄∫. ˆh¿º∞fl ¨fl⁄ı“<br />

Aµ\∫ CµshıÆ £Py∫ Âı uØUPÆ ˆPısh ˜£ıxÆ<br />

A¡¯µ® ˜£µµ\∫ G⁄® §µPh⁄®£kzv⁄∫.<br />

Pıflß∂¿ {¯hˆ£ÿ” µm]¯Ø •Ë¡ı CµshıÆ<br />

£ı‚µı¬fl uzx®§“¯Õ≤Æ B[Q˜ªØ∂hÆ S¢u<br />

Av∏®v≤Æ ˆPısh {ı⁄ı\ıQ® ¡» {hzv⁄ı∫.<br />

{ı⁄ı\ıQ®§fl £¯hUS uı¢vØı ˜uı® Gfl” ¬_¡ı\¨Æ<br />

√µ¨Æ ˆ£ı∏¢vØ £¯hzuÕ£v u¯ª¯©® ˆ£ı÷®<br />

57


˜£ÿ”ı∫. ªU˜⁄ı¬¿ A˜Øızv∞fl Aµ] Ìϵz©Pı¿<br />

˜£PÆ µm]¯Ø ¡» {hzv⁄ı∫. ©zvØ C¢vØı¬fl<br />

·ıfl] Cµıo Cªm_£ı¥ µm]® £¯hP–USz<br />

u¯ª¯© uı[Q⁄ı∫. A¡∫ Pa]”¢u C¢vØ ˜u\<br />

£Uu∫PŒ¿ J∏¡µı¡ı∫. Bs E¯h u∂zx Dk C¯nØÿ”<br />

√µzxh›Æ Cµıq¡ u¢vµzxh›Æ J∏ Es¯©Øı⁄<br />

√µ¯⁄® ˜£ı¿ µm]∞¿ Dk£mhı∫. A¡∫ S¡ıºØ∫<br />

{P¯µU ¯P® £ÿ‘⁄ı∫. \ıSÆ¡¯µ P √µ©ıP ˜£ı∂mh<br />

Cµıo Cªm_£ı¥ 1858&BÆ Bsk ·¸fl v[PŒ¿<br />

{¯hˆ£ÿ” \s¯h∞¿ ˆPı¿ª®£mhı∫.<br />

µm] {h¢u \©ØÆ C¢vØı¬¿ C∏¢u B[Qª<br />

¡µªıÿ÷ B]∂Ø∫PŒfl Tÿ÷®£i 1857¿ {h¢u µm]∞¿<br />

Dk£mh C¢vØz u¯ª¡∫PŒ¿ Pa]”¢u¡µıPƒÆ, √µ<br />

UP¡µıPƒÆ vPâu¡∫ Cµıo Cªm_£ı¥ B¡ı∫.<br />

˜µıQ¿Psifl u¯ª{Pµı⁄ £ˆµ¥º∞¿ £¯h√µ∫P“<br />

µm]∞Ωk£mh⁄∫. A¡∫P“ ˜µıQ¿ªı £Sv∞fl u¯ª<br />

¡¯µz u[P“ B–{µıP A‘¬zu⁄∫. ·PwËß∂fl |ª®<br />

§µƒÆ 80 ¡Øx |µÆ§Ø¡∏©ı⁄ Pfl¡∫][ ˜©ÿS •Pı∂fl<br />

Pa]”¢u Cµıq¡z uÕ£vØıPz vPâuı∫.<br />

u¯ª¡∫P–hfl ˜\∫¢x Pz ¯u∂Øzxhfl µm]∞¿<br />

Dk£mh B∞µUPnUPı⁄ £¯h √µ∫P–Æ, ¬¡\ı∞P–Æ<br />

©ÿ÷Æ ¯P¬¯⁄b∫P–Æuıfl C®µm]∞fl Puı{ıØP∫P“.<br />

A¡∫P“ S¢u √µzxhfl ¯u∂Ø©ıP® ˜£ıµıi⁄∫. ]ª<br />

Ch[PŒ¿ \ıuıµn ©UP–Æ µm]∞¿ Dk£mh⁄∫.<br />

Es¯©∞¿ ˆ\ı¿ª® ˜£ı⁄ı¿ ¬¡\ı∞P“, ¯P<br />

¬¯⁄b∫P“ ©ÿ÷Æ ˆ£ıx©UP“ µm]∞¿ £[S<br />

ˆ£ÿ”uı¿ A®µm]US AvP ¡º¯© QmiØx. Au⁄ı¿<br />

µm] ©UP“ µm]ØıP PÈ£ÿ”x. G¤›Æ<br />

B[Q˜ªØ∂fl w¬µ AhUS ¨¯”Øı¿ A®µm]<br />

ˆ¡ÿ‘ˆ£” ¨iØı©¿ ˜uı¿¬≤ÿ”x.<br />

µm]∞fl ˜uı¿¬UPı⁄ Pıµn[P“ : 1857&BÆ Bsk<br />

µm] £¿˜¡÷ Pıµn[PÕı¿ ˜uı¿¬Ø¯h¢ux.<br />

59


Jÿ÷¯©∞fl¯© : µm]ØıÕ∫PŒ¯h˜Ø Jÿ÷¯©∞¿¯ª.<br />

˜u]ØÆ, Jÿ÷¯© ˜£ıfl” P∏zxUP“ ¡Õ∫a]دhØ<br />

¬¿¯ª. µm]ØıÕ∫P“ ˆ£ıx¡ı⁄ ˜{ıUPzv¯⁄U<br />

ˆPısi∏UP¬¿¯ª. ¡[PıÕ £¯h√µ∫P“ C¯hUPıª<br />

¨PªıØ® P¯« ´skÆ ˆPısk¡µ Gso⁄∫. {ı⁄ı<br />

\ıQ®Æ, uı¢vØı ˜uı®Æ ©µızvØa ˆ\¿¡ıU¯P ´skÆ<br />

|÷¡ ¨Øÿ]zu⁄∫. Cµıo Cªm_£ı¥ C«¢u ufl<br />

{ım¯h ´mP® ˜£ıµıi⁄ı∫. Akzx, C®µm] {ıˆh[SÆ<br />

£µ¡¬¿¯ª. C¢vØı¬fl ¡hUS ©ÿ÷Æ ©zvØ £SvPŒ¿<br />

©mk˜© µm] {¯hˆ£ÿ”x. ¨Æ¯£, £g\ı®, ]¢x,<br />

Cµı·Ïuıfl ©ÿ÷Æ ˆufl¤¢vØı ˜£ıfl” £SvPŒ¿<br />

A¯©v |ª¬Øx. B[Q˜ªØ∫ ^UQØ∫P“, B®Pı¤Ø∫P“<br />

©ÿ÷Æ T∫UPıUP“ ˆPısh £¯h®§∂¬⁄∂fl ¬_¡ı\z<br />

¯u® ˆ£ÿ”⁄∫. T∫UPı §∂ƒ µm]¯Ø AhUP B[Q˜ª<br />

Ø∏US Eu¬ØıPa ˆ\Ø¿£mhx.<br />

{√⁄ P∏¬P“ & ˆuı»¿ ~m£ ¨¯”PŒ¿ S¯”£ık :<br />

µm]∞¿ £[˜Pÿ”¿ A¿ªx √µa ˆ\Ø¿ ∂u¿ BQØ⁄<br />

B[Q˜ªØ∂fl {√⁄ ˜£ı∫UP∏¬P–US DhıP¬¿¯ª.<br />

µm]∞¿ £[˜Pÿ” ˆ£ıx©UPŒfl Buµƒhfl ˜£ıµıiØ<br />

C¢vØ® £¯h√µ∫PÕı¿ {flS vmhh®£mk J [Shfl<br />

ˆ\تıÿ‘Ø B[Qª Cµıq¡zv¯⁄ Gv∫ˆPı“Õ ¨iØ<br />

¬¿¯ª. £∞ÿ] ˆ£ÿ” £¯h√µ∫P–Æ, ˜u¯¡Øı⁄ ˜£ı∫U<br />

P∏¬P–Æ uS¢u ˜{µzv¿ Q¯hUPı©¿ ˜£ı⁄uı¿ £ª<br />

\©Ø[PŒ¿ µm]ØıÕ∫P“ u[P“ ¨Øÿ]P¯ÕU ¯P¬h<br />

˜¡siØ |¯ª Hÿ£mhx. B[Q˜ªØ∂fl ¬¯µ¡ı⁄ ˆ\Ø¿<br />

£ıkP–USz u¢v ¨¯”≤Æ Ag\¿ uP¡¿ ¨¯”≤Æ<br />

ˆ£∂xÆ Eu¬⁄.<br />

u¯ª¯©® ˆ£ı÷® : C¢vØ∫PŒ¯h˜Ø uSvØı⁄<br />

u¯ª¡∫P“ Pın®£h¬¿¯ª. A¡∫P“ G∆¬u A¯©®<br />

§¯⁄≤Æ vmhzv¯⁄≤Æ ˆ£ÿ‘∏UP¬¿¯ª. ˜©æÆ<br />

µm]∞fl u¯ª¡∫P“ B[Qª® £¯hzuÕ£vP–US<br />

Dhı⁄¡∫P–Æ A¿ª. Cµıo Cªm_£ı≤Æ uı¢vØı<br />

˜uı®Æ, {ı⁄ı \ıQ®Æ √µzv¿ ]”¢u¡∫P˜ÕØfl‘ {¿ª<br />

60


uÕ£vP“ A¿ª. C÷vØıP B[Q˜ªØ∂fl Ph¿ ¡º¯©<br />

uS¢u ˜{µzv¿ A¡∫PÕı¿ C[Qªı¢vº∏¢x £¯h Eu¬<br />

ˆ£” Hx¡ıP A¯©¢v∏¢ux.<br />

µm]∞fl ¬¯ÕƒP“ : 1. µm]US®§fl B[QªU<br />

Q«UQ¢vØ ¡oPU S ¬fl Bm] ¨iƒUS ¡¢ux,<br />

2. C¢vØı¯¡ |∫¡QUSÆ ˆ£ı÷®§¯⁄ B[Qª Aµ˜\<br />

˜©ÿˆPıshx, 3. J∏ ]”®a \mhzvfl ≠ªÆ CØUS{∫<br />

S ƒÆ (Board of Directors) Pmk®£ımkU S ƒÆ (Board of<br />

Control) P¯ªUP®£mh⁄. A¡ÿ‘ÿS® £vªıP C¢vØa<br />

ˆ\ت∫ (Secretary of State for India) J∏¡∫ |ØUP®£mhı∫.<br />

A¡∏US Eu¬h 15 E÷®§⁄∫P¯ÕU ˆPısh C¢vØU S<br />

Jfl÷ A¯©UP®£mhx, 4. C¢vØ Cµıq¡Æ ¨ ¡x©ıP<br />

^µ¯©UP®£mhx, 5. CµUP©ÿ” ¨¯”∞¿ C¢vØ {ıkP¯Õ<br />

C¯nzxU ˆPı“–Æ ˆPı“¯P ¯P¬h®£mhx. C¢vØ<br />

Aµ_P¯Õ® £¯PzxU ˆPısh u¡”ı⁄ ˆ\¥¯P¯Ø<br />

B[Q˜ªØ∫ En∫¢u⁄∫.<br />

B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPUS Bm]∞fl ¨iƒ :<br />

1858¿ µm] AhUP®£mhƒhfl C¢vØı¬¿ B[Qª Bm]<br />

¡µªıÿ‘¿ J∏ vØ PmhÆ E∏¡ı⁄x. C¢vØı<br />

ˆuıh∫£ı⁄ B[QªU ˆPı“¯P∞¿ ¨UQØ ©ı÷u¿P“<br />

Hÿ£mh⁄. |∫¡ıP A¯©®§æÆTh £ª ©ı÷u¿P“<br />

Hÿ£mh⁄.<br />

1858&BÆ ¡∏h \mh¨Æ ¬U˜hı∂Øı ˜£µµ]∞fl<br />

§µPh⁄¨Æ : 1858&BÆ Bsk BPÏk ©ıuÆ C[Qªı¢x®<br />

£ıµı–©fl”Æ J∏ \mhzv¯⁄ CØÿ‘Øx. Aufl£i<br />

B[QªU Q«UQ¢vØ ¡oPU S ¬fl Bm] ¨iƒUS<br />

¡¢ux. C¢vØ |∫¡ıPzv¯⁄ B[Qª Aµ_ ˜©ÿˆPıshx.<br />

C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{∫ ¯¡]µı¥<br />

G⁄ƒÆ<br />

A¯«UP®£mhı∫. ¯¡]µı¥ Gfl£uÿS Aµ\®§µv|v Gfl÷<br />

ˆ£ı∏“ BSÆ.<br />

Aa\mhÆ CØÿ”®£mh˜£ıx C[Qªı¢¯u Bm]<br />

ˆ\¥u¡∫ ¬U˜hı∂Øı ©PıµıoØı¡ı∫. A¡µx ˆ£Ø∂¿ J∏<br />

61


˜£µ‘U¯P ˆ¡Œ∞h®£mhx. A¯u 1858&BÆ Bsk<br />

{¡Æ£∫ ©ıuÆ ¨u¿ ˜uv C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{µı⁄<br />

Pı¤[ §µ AªPı£ızv¿ {h¢u u∫£ı∂¿ (TmhÆ)<br />

ˆ¡Œ∞mhı∫. ˜£µµ]∞fl §µPh⁄Æ A¿ªx ˜£µ‘U¯P G⁄<br />

A¯«UP®£mh A∆¡‘U¯P C¢vØ ©UPŒfl ©Pı\ı\⁄Æ<br />

Gfl÷Æ P∏u®£mhx. C¢u A‘U¯P C¢vØ∫P–USa ]ª<br />

\æ¯PP¯Õ ¡«[QØx. Aufl£i B[QªU Q«UQ¢vØ<br />

¡oPUS C¢vØ Aµ\∫P–hfl ˆPısi∏¢u Ehfl<br />

£iU¯PP“ E÷vØıUP®£mh⁄. A∆¡‘U¯P C¢vØı¬fl<br />

£«¯©Øı⁄ £s£ık, £«UP ¡«UP[P“ ©vUP®£kÆ G⁄<br />

E÷vØŒzux. C¢vØ ©fl⁄∫P–USz uzx GkzxU<br />

ˆPı“–Æ E∂¯© ¡«[P®£mhx. {ıi¯n®U ˆPı“¯P<br />

¯P¬h®£mhx. A∆¡‘U¯P A¯⁄zx C¢vØ∫P–Æ C⁄,<br />

ˆPı“¯P ˜¡÷£ıifl‘ P¿¬, v”¯©∞fl Ai®£¯h∞¿<br />

Aµ_ |∫¡ıP® £oPŒ¿ ~¯«Øz uSv≤¯hØ¡∫P“<br />

G⁄ƒÆ A‘¬zux. ˜©æÆ µm]∞fl˜£ıx B[Q˜ªØ∂fl<br />

©µnzvÿSU Pıµn©ıP C∏¢u¡∫P“ u¬µ ©ÿ”<br />

A¯⁄¡∏USÆ |£¢u¯⁄Øÿ” ©fl¤®Æ ¡«[P®£mhx.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ B[Q˜ªØ∫US GvµıP {h¢u ¨¢¯uØ<br />

µm]P¯Õa _miUPımh ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ 1857&BÆ Bsk ˆ£∏Ƶm]UPı⁄ Aµ]Ø¿,<br />

|∫¡ıP, ˆ£ı∏Õıuıµ, \≠P, \©Ø, Cµıq¡ ©ÿ÷Æ<br />

Eh⁄iU Pıµn[P¯Õ |¯⁄ƒTµ ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ µm]∞fl ˜£ıUQ¯⁄ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ˆ£∏Ƶm]∞fl ˜uı¿¬UPı⁄ Pıµn[P¯Õ<br />

¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ µm]∞fl ¬¯ÕƒP¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

6. ©ın¡∫ ˜£µµ]∞fl §µPh⁄z¯u ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

62


_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˆufl¤¢vØı¬¿ {h¢u µm]∞¿ £ı¯ÕØUPıµ∫P–USz<br />

u¯ª¯© Hÿ”¡∫<br />

A. Cµıo Cªm_£ı¥ B. {ı⁄ı \ıQ®<br />

C. ©∏x \˜Pıuµ∫P“ D. uı¢vØı ˜uı®<br />

2. 1857¿ {h¢u µm]¯Ø® £ÿ‘ B[Qª ¡µªıÿ÷ B]∂Ø∫P“<br />

¬¡∂USÆ ¬uÆ<br />

A. ]®£ı¥ PªPÆ B. ˆ£∏[PªPÆ<br />

C. _u¢vµ®˜£ı∫ D. ¬ku¯ª® ˜£ıµımhÆ<br />

3. C¢vØ® ˆ£∏Ƶm]∞fl ˜£ıx C¢vØı¬fl u¯ª¯©<br />

B–{µıP C∏¢u¡∫<br />

A. ˆ¡¿ˆªÏº B. h¿ˆÌÕ]<br />

C. Pı¤[ D. Q¯Õ∆<br />

4. CØ¢vµ[PÕı¿ Eÿ£zva ˆ\¥Ø®£mh B[Qª {ımk®<br />

ˆ£ı∏mP“ |µÆ§ ¡»¢u ChÆ<br />

A. B[Qª {ımka \¢¯u B. C¢vØ {ımka \¢¯u<br />

C. A˜µ§Ø {ımka \¢¯u D. Aˆ©∂UP {ımka \¢¯u<br />

5. ˆ£ıx Cµıq¡® £oØıÕ∫ \mhÆ ˆ¡Œ¡¢u Bsk<br />

A. 1856 B. 1857<br />

C. 1858 D. 1859<br />

6. Pıflß∂¿ µm]USz u¯ª¯© uı[QØ¡∫<br />

A. {ı⁄ı\ıQ® B. Cµıo Cªm_£ı¥<br />

C. ©[P“ £ıs˜h D. •Ë¡ı ¨uªıÆ £ı‚µı∆<br />

7. Pfl¡∫][ J∏<br />

A. B]∂Ø∫ B. ]®£ı¥<br />

C. |ª®§µ D. ¯P¬¯⁄U P¯ªb∫<br />

63


8. ¡[PıÕzvº∏¢u £¯h√µ∫P“ RÃUPsh¡∫PŒfl<br />

C¯hUPıª P»¯⁄z v∏Æ£ƒÆ ˆPısk¡µ Gso⁄∫<br />

A. ©µızvØ∫ B. ¨PªıØ∫<br />

C. ^UQØ∫ D. C¢xUP“<br />

9. Cµıo Cªm_£ı¥ µm]∞¿ Dk£mh ChÆ<br />

A. Pıflß∫ B. ©zvØ C¢vØı<br />

C. ªU˜⁄ı D. ˆh¿º<br />

10. ¯¡]µı¥ Gfl£ufl ˆ£ı∏“<br />

A. Aµ\®§µv|v B. P®£¿ u¯ª¡∫<br />

C. £¯hzuÕ£v D. \©Øz u¯ª¡∫<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. £ı¯ÕØUPıµ∫P“ _____________ ©ÿ÷Æ _____________<br />

BQØ Sn[PŒ¿ ]”¢x ¬Õ[Q⁄∫.<br />

2. 1857¿ {h¢u µm]¯Ø C¢vØ ¡µªıÿ÷ B]∂Ø∫P“<br />

_____________ Gfl÷ ¡∏oUQfl”⁄∫.<br />

3. 1857¿ {h¢u µm]∞¿ Pa ]”¢u √µ∫PÕıP_____________<br />

©ÿ÷Æ _____________ BQ˜Øı∫ P∏u®£mh⁄∫.<br />

4. C¢vØ® £¯h√µ∫P–USz u[P“ \©ØÆ ©ÿ÷Æ £s£ımk<br />

¡«UPzvfl£i _____________,_____________ ©ÿ÷Æ<br />

_____________ BQØ¡ÿ¯”a ˆ\¥Ø u¯h ¬vUP®£mhx.<br />

5. Cµıq¡® ˆ£ıx®£oØıÕ∫ \mhÆ C¢vØ £¯h√µ∫P“<br />

_____________ Ph¢x £oØıÿ”z uØıµıP C∏UP<br />

˜¡skÆ Gfl÷ ¡ÿ÷zvØx.<br />

6. {ı⁄ı\ıQ§fl £¯hP¯Õ ¡»{hzva ˆ\fl”¡∫<br />

_____________ B¡ı∫.<br />

7. ©µızvØ∫ Bm]¯Ø ´skÆ |¯ª{ımh ¬∏ƧØ<br />

u¯ª¡∫P“ ____________ ©ÿ÷Æ ___________ B¡ı∫P“.<br />

8. ˆ£∏Æ µm]¯Ø AhUP B[Q˜ªØ∫US Eu¬ ˆ\¥u<br />

£¯h®§∂ƒ _____________ BSÆ.<br />

64


9. µm]∞fl˜£ıx B[Q˜ªØ∂fl ¬¯µ¡ı⁄ ˆ\Ø¿£ık<br />

P–US _____________ ©ÿ÷Æ ___________ ¨¯”P“ P<br />

Eu¬ØıP C∏¢u⁄.<br />

10. ¬U˜hı∂Øı ˜£µµ]∞fl A‘U¯P¯Ø _____________ §µ<br />

_____________ u∫£ı∂¿ ¡ı]zuı∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. ˜¡ø∫ ]®£ı¥ PªPÆ && 1857<br />

2. ˜£µUß∫ PªPÆ && ˜£µµ\∫<br />

3. ˆ£∏Ƶm] && ·ıfl]<br />

4. CµshıÆ £Py∫Âı && 1824<br />

5. Cµıo Cªm_£ı¥ && 1806<br />

B<br />

1. ©[P“ £ıs˜h && Pıflß∫<br />

2. CµshıÆ £Py∫Âı && A˜Øızv<br />

3. {ı⁄ı \ıQ® && ©zvØ C¢vØı<br />

4. ˜£PÆ Ìϵz ©Pı¿ && ˆh¿º<br />

5. Cªm_£ı¥ && ˜£µUß∫<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. £ı¯ÕØUPıµ∫P¯Õ® £ÿ‘ E©US Gfl⁄ ˆu∂≤Æ?<br />

A¡∫PŒ¿ ]ª∫ ˆ£Ø¯µU S‘®§kP.<br />

2. ˆ£∏Ƶm] Hÿ£h B[Q˜ªØ∂fl {ık C¯n®U<br />

ˆPı“¯P G∆¬uÆ Pıµn©ı∞ÿ÷?<br />

3. B[Qª Aµ]fl ´x C_ªıØ∫ Av∏®v A¯h¢u˜ufl?<br />

4. C¢vØı¬fl ˆuı»¿P¯Õ B[Q˜ªØ∫ G∆¬uÆ<br />

¨hUQ⁄∫?<br />

5. C¢vØı¬¿ ˆ{\ƒz ˆuı»¿ ©¯”ØU Pıµn[P“ Øı¯¡?<br />

65


6. B∫.i. ˜©[P¿Ï (R.D. Mangles) A‘U¯P¯Ø® £ÿ‘ J∏<br />

S‘® u∏P.<br />

7. 1857&BÆ Bsk {h¢u µm]∞fl Eh⁄iU PıµnÆ Øıx?<br />

8. ´µm µm]∞fl ¬¯ÕƒP¯Õ ˆ¡Œ®£kzxP.<br />

9. ˆ£∏Ƶm]∞¿ Cµıo Cªm_£ı∞fl £[S Øıx?<br />

10. Pfl¡∫][Qfl \ıu¯⁄¯ØU S‘®§kP.<br />

11. µm] Hfl C¢vØı ¨ ¡xÆ £µ¡¬¿¯ª?<br />

12. 1857¿ {h¢u µm]∞¿ £[S ˆ£ÿ” u¯ª¡∫PŒ¯h˜Ø<br />

ˆ£ıx ˜{ıUPÆ Pın®£h¬¿¯ª Gfl£¯u |π§?<br />

13. ¬U˜hı∂Øı ˜£µµ]∞fl A‘U¯P∞fl ¨UQØzx¡Æ Øıx?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. 1857&BÆ Bsk {¯hˆ£ÿ” ˆ£∏Ƶm]UPı⁄ Pıµn[P“<br />

Øı¯¡?<br />

2. µm] Hfl C¢vØı¬fl ¡hUS ©ÿ÷Æ ©zvØ® £SvPŒ¿<br />

©mkÆ £µ¬Øx?<br />

3. 1857&BÆ Bsk ˆ£∏Ƶm] ˜uı¿¬Ø¯h¢uuÿPı⁄<br />

Pıµn[P¯Õ ¡∂¯\®£kzxP.<br />

4. 1857&BÆ Bsk µm]∞fl ¬¯ÕƒP¯Õ G xP.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ µm] {h¢u RÃUPsh ¯©Ø[<br />

P¯ÕU S‘UPƒÆ :<br />

ˆh¿º, Pıflß∫, ªU˜⁄ı, ´µm, ˜£µUß∫, £ˆµ¥º,<br />

S¡ıºØ∫, AªPı£ız.<br />

66


AªS & II<br />

£ıhÆ & 4<br />

19&BÆ °ÿ”ısifl \≠P,<br />

\©Øa ^∫v∏zu CØUP[P“<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ \≠P, \©Øa ^∫v∏zu CØUP[P“<br />

˜uıfl‘ØuÿPı⁄ Pıµn[P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ §µÆ© \©ı·Æ, B∂Ø \©ı·Æ ©ÿ÷Æ Cµı©<br />

Q∏Ën CØUPÆ BQØ¡ÿ‘fl ˜{ıUP[P“, A¡ÿ‘fl<br />

£oP“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

3. ©ın¡∫ §µÆ© bı⁄\¯£ ˜uıÿ÷¬UP®£mh ¬uÆ<br />

£ÿ‘≤Æ, hıUh∫ Afl¤ˆ£\flm C¢vØ \¨uıØzvÿS<br />

Bÿ‘Ø ˆuıskP“ £ÿ‘≤Æ ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ¨_ºÆ ^∫v∏zu CØUP[P“ £ÿ‘≤Æ ¯\Øx<br />

AP©xPı¤fl £oP“ £ÿ‘≤Æ Pÿ”¿.<br />

5. ©ın¡∫ £ı∫], ^UQØ∫ ^∫v∏zu CØUP[P“ £ÿ‘<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

6. ©ın¡∫ \≠P, \©Øa ^∫v∏zu CØUP[PŒfl ¬¯Õƒ<br />

P¯Õ® £ÿ‘ ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

£zˆuıfl£uıÆ °ÿ”ısk, C¢vØı¬¿ \≠PÆ ©ÿ÷Æ<br />

\©Øzv¿ £ª ^∫v∏zu {h¡iU¯PP“ ˜©ÿˆPı“Õ®<br />

£mh⁄. \©ØzvæÆ, \≠PzvæÆ S¢u w¯©P¯Õ≤Æ<br />

˜PkP¯Õ≤Æ }US¡uÿS® £izu C¯Õb∫P“ £ª∫<br />

¨Øfl”⁄∫.<br />

67


˜©ÿPzvØ P∏zxUPÕı⁄ £Szu‘u¿, \©zx¡Æ,<br />

_u¢vµÆ ©ÿ÷Æ ©¤uz ufl¯© ˜£ıfl”¯¡ A¡∫P¯ÕU<br />

P¡∫¢u⁄. G⁄˜¡ A¡∫P“ u[P“ £s£ımi¿ C∏¢u<br />

S¯”P¯Õ }UP ¨Øfl”⁄∫. A¡∫P“ C¢vØ® £s£ımi¯⁄<br />

´skÆ zx∞∫ ˆ£”aˆ\¥Ø ¬∏Ƨ⁄∫. BP˜¡ 19&BÆ<br />

°ÿ”ısi¿ Hÿ£mh \≠P, \©Øa ^∫v∏zu[P¯Õ C¢vØ<br />

©÷©ª∫a] CØUPÆ Gfl÷ {ıÆ A¯«UQfl˜”ıÆ. Cµı·ı<br />

µıƘ©ıPfl µı¥ A∆¬ØUPzvfl ¨fl˜⁄ıiØıPz vPâuı∫.<br />

\≠P, \©Ø CØUP[P“ ˜uıfl÷¡uÿPı⁄ Pıµn[P“ &<br />

Aµ]Ø¿ Jÿ÷¯© : B[Q˜ªØ Bm]∞fl ¬∂¡ıUPÆ,<br />

J∏[Q¯n®U ˆPı“¯PØı¿ C¢vØı Aµ]Ø¿ ∑v∞¿<br />

Jfl÷£kzu®£mhx. Au⁄ı¿ C¢vØ∫PŒ¯h˜Ø |ª¬Ø®<br />

ˆ£ıx®§µa\¯⁄P“ A¯⁄¡µıæÆ ∂¢x ˆPı“Õ®£mh⁄.<br />

B[Q˜ªØ Bm]∞fl ufl¯©Øı⁄x £ª C¢vØ C¯Õb∫<br />

P¯Õz u[PÕx xfl£zvÿSÆ C»|¯ªUS©ı⁄ Pıµn[<br />

P¯Õ A‘Øz ysiØx.<br />

Q‘zx¡ \©Ø®£µ®ß»Ø∫PŒfl §µa\ıµzvÿS Gv∫® :<br />

Q‘zx¡ \©Ø®£µ®ß»Ø∫P“ S‘®£ıP, H¯«, JkUP®<br />

£mh¡∫P“, ©zv∞¿ u[P“ ©uz¯u® £µ®£ G¿ªı<br />

¨Øÿ]P¯Õ≤Æ ˜©ÿˆPısh⁄∫. P¿¬U Th[P“, ©∏zx¡<br />

©¯⁄P“, Cª¡\a ˜\¯¡P“ ©ÿ÷Æ Aµ]fl Buµƒ<br />

BQد¡ Th A¢˜{ıUPzvÿS® £Øfl£kzu®£mhx.<br />

G⁄˜¡ C¢xUP–Æ, C_ªıØ∫P–Æ u[P“ \©Ø[P¯ÕU<br />

Pı®£ıÿ” G¿ªı ¨Øÿ]P¯Õ≤Æ ˜©ÿˆPısh⁄∫.<br />

AØ¿{ımk A‘b∫PŒfl £[PŒ® : ˜©ÿPzvØ A‘b∫P<br />

Õı⁄ ©ıUϨ¿ª∫ ©ÿ÷Æ ¬¿ºØÆ ˜·ıflÏ BQ˜Øı∫<br />

C¢vØı¬fl £«Æˆ£∏¯©¯Ø ˆ¡ŒUˆPın∫¢u⁄∫.<br />

A¡∫P“ £s¯hØ C¢vØı¬fl ª¯©UP °¿P¯Õ<br />

Bâx £izu⁄∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP ˜©ÿPzvØ®<br />

£s£ım¯h ¬h P EØ∫¢u C¢vØ® £s£ımka<br />

ˆ\∂¬¯⁄ ˆ¡Œa\zvÿSU ˆPısk ¡¢u⁄∫. A¡∫P“ £ª<br />

CªUQØ, \©Ø °¿P¯Õ ˆ©ı»ˆ£Ø∫zu⁄∫. A¢°¿P“<br />

68


EªP® Pà ˆ£ÿ”⁄. Au⁄ı¿ £izu C¢vØ∫PŒ¯h˜Ø<br />

u[P“ £s£ımi¿ {ƧU¯P ¡Õ∫¢ux. G⁄˜¡ A¡∫P“<br />

˜©ÿPzvØ® £s£ım¯h ¬h C¢vØ® £s£ık<br />

˜©Æ£mhx Gfl£¯u |¯ª{ımh Gso⁄∫.<br />

C¢vØa ˆ\¥vz uı“P“ : I˜µı®§Ø∫P“ C¢vØı¬¿ Aa_U<br />

Th[P¯Õ A‘¨P®£kzv⁄∫. Au⁄ı¿ {ıŒuÃP–Æ,<br />

£∏¡ CuÃP–Æ ˆ¡Œ¡µz ˆuıh[Q⁄. £¿˜¡÷ C¢vØ<br />

ˆ©ı»PŒ¿ £ª zuP[P–Æ ˆ¡Œ∞h®£mh⁄. A¡ÿ‘¿<br />

ˆ£∏Æ£ıæÆ C¢vØ {ım¯h® £ÿ‘Ø P∏zxUP“ ChÆ<br />

ˆ£ÿ‘∏¢u⁄. A¯¡ {Æ{ımifl £ıµÆ£∂Øz¯u≤Æ<br />

˜©fl¯©¯Ø≤Æ £izu C¢vØ∫P“ A‘¢x ˆPı“Õ Eu¬⁄.<br />

G⁄˜¡ A¡∫P“ C¢vØ® £s£ımk ©÷©ª∫a]US®<br />

£oØıÿ‘hz ˆuıh[Q⁄∫.<br />

˜©⁄ımkU P¿¬ : ˜©⁄ımkU P¿¬∞⁄ı¿ ˜©¯ªU<br />

P∏zxUPÕı⁄ ©UPÕım], _u¢vµÆ, \©zx¡Æ ©ÿ÷Æ<br />

˜u]ØÆ BQد¡ C¢vØı¬¿ £µ¬⁄. ˜©ÿPzvØ {ık<br />

P–USa ˆ\fl” C¢vØ∫P“ AUP∏zxUP“ A[S ˆ\Ø¿£kÆ<br />

¬uÆ £ÿ‘ ˜{µiØıP A‘¢x ˆPısh⁄∫. uı¥{ık v∏ƧØ<br />

A¡∫P“ C¢vØ∫PŒ¯h˜Ø A¯¡ £ÿ‘Ø ¬»®n∫a]<br />

C¿ªı©¿ C∏®£¯uU Psk ©⁄Æ ¡∏¢v⁄∫. AU<br />

P∏zxUP“ C¢vØı¬¿ £µ¡ A¡∫P“ ˜u¯¡Øı⁄ Ai®<br />

£¯ha ˆ\Ø¿PŒ¿ Dk£mh⁄∫.<br />

£¿˜¡÷ x¯”PŒ¿ B[QªU P¿¬ ˆ£ÿ”<br />

C¢vØ∫PÕı¿uıfl C¢vØ ˜u]Ø En∫ƒÆ, {√⁄<br />

]¢u¯⁄≤Æ ˆ£∏©Õ¬¿ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ”x Gfl£x ©÷UP<br />

¨iØıu Es¯©ØıSÆ.<br />

§µÆ© \©ı·Æ & 1828 : §µÆ© \©ı·Æ 1828&BÆ Bsk<br />

Cµı·ı µıƘ©ıPflµı¥ Gfl£¡µı¿ ˆuıh[P®£mhx. A¡∫<br />

¡[PıÕzv¿ K∫ A¢un∫ SkÆ£zv¿ §”¢uı∫. A¡∫ Aµı§,<br />

\©ÏQ∏uÆ, £ıµ^PÆ, B[QªÆ, §ˆµg_, Cªzwfl,<br />

Q˜µUPÆ ©ÿ÷Æ Ô®∏ ˜£ıfl” £ª ˆ©ı»P¯ÕU<br />

Pÿ÷n∫¢uı∫. ˜©æÆ C¢x, C_ªıÆ, Q‘zx¡Æ ©ÿ÷Æ `§<br />

69


BQØ £ª \©Ø uzx¡[P¯Õ≤Æ<br />

Pÿ”ı∫. C¢x \≠Pz¯u≤Æ \©Øz<br />

¯u≤Æ ^∫v∏zx¡x A¡∂fl<br />

¨UQØ ˜{ıUP©ıP C∏¢ux. A¡∫<br />

¡[PıÕÆ, C¢v, \©ÏQ∏uÆ,<br />

£ıµ^PÆ ©ÿ÷Æ B[Qª ˆ©ı»<br />

PŒ¿ £ª°¿P“ G v≤“Õı∫.<br />

H_ Q‘Ïx¬fl Pmh¯ÕP“<br />

(Precepts of Jesus Christ),<br />

A¯©vUSÆ ©QÃa]USÆ ¡»<br />

(The Guide to Peace and Happ<strong>in</strong>ess)<br />

BQØ⁄ A¡ÿ‘¿ ]ª. A¡∫<br />

¡[PıÕ ˆ©ı»∞æÆ £ıµ^P<br />

Cµı·ı µıƘ©ıPflµı¥<br />

ˆ©ı»∞æÆ ˆ\¥vzuı“P¯Õ<br />

BµÆ§zuı∫. ¨PªıØ® ˜£µµ\µı⁄ CµshıÆ AU£∫<br />

CµıƘ©ıP›US Cµı·ı Gfl” £mhz¯u AŒzx A¡¯µz<br />

u⁄x yx¡µıP C[Qªı¢xUS A›®§ ¯¡zuı∫.<br />

J˜µ Phƒ“ Gfl” ˆPı“¯P∞fl Ai®£¯h∞ªı⁄<br />

ˆ£ıxa\©Øzv¿ {ƧU¯PU ˆPısh¡∫PŒfl \¯£ØıP<br />

§µÆ© \©ı·Æ C∏¢ux. E∏¡ ¡»£ık, \©Ø ¬vP“,<br />

\h[SP“ BQØ¡ÿ¯” Cµı·ıµıƘ©ıPflµı¥ Psizuı∫.<br />

B⁄ı¿ A¡∫ C¢x \©ØzvæÆ, ˜¡u[PŒæÆ ˆPısi∏¢u<br />

{ƧU¯P¯Ø C«UP¬¿¯ª. §µÆ© \©ı·Æ \ıv¨¯”,<br />

wshı¯©, \v G›Æ EhflPm¯h H÷u¿, E∏¡ ¡»£ık<br />

BQØ¡ÿ¯”U Psizux.<br />

ˆ£sPŒfl |¯ª∞¯⁄ EØ∫zu Cµı·ıµıÆ<br />

˜©ıPflµı≤Æ ¬¿ºØÆ ˆ£fli[ §µƒÆ \v Gfl›Æ<br />

EhflPm¯h H÷Æ £«UPz¯u J»UP ¨Øÿ]zu⁄∫.<br />

1829&BÆ Bsk ˆ£fli[ §µ EhflPm¯h H÷Æ £«UPÆ<br />

\mhzvÿS® ”Æ£ı⁄x Gfl÷Æ, A¯u FUS¬®£¡∏US<br />

©µnush¯⁄ ¡«[P®£kÆ Gfl÷Æ A‘¬zuı∫.<br />

CUˆPıiØ £«UPzvÿS GvµıP CµıƘ©ıP¯⁄<br />

©ıÿ‘Ø |PÃa] Gx Gfl÷ E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

CµıƘ©ıPfl ]÷¡⁄ı¥ C∏¢u˜£ıx uÆhÆ PƒÆ<br />

70


AflPımiØ u⁄x ≠zu Asn¤fl ©¯⁄¬¯ØU<br />

Pn¡fl C”¢uƒhfl, u©x E”¬⁄∫P“ EhflPm¯h H”<br />

¡ÿ÷zv C”¢u¯uU Pshı∫. A¡∏¯hØ CÕÆ<br />

ˆ{g]¿ A¢u |PÃa] B”ıu ˆ£∂Ø ¡k¡ıP C∏¢ux.<br />

G⁄˜¡ CÕÆ ¡Øv˜ª˜Ø AUˆPıiØ £«UPz¯u<br />

Ai˜Øık }UP ˜¡skÆ G⁄ ©⁄v¿ E÷vˆPıshı∫.<br />

§µÆ© \©ı·Æ S«¢¯uz v∏©nz¯u≤Æ, £ªuıµ<br />

©nz¯u≤Æ Gv∫zux. ˜©æÆ ¬u¯¡P“ ©÷©nz¯u<br />

Bu∂zux. §µÆ© \©ı·zvfl u¯ª¡∫PŒ¿ J∏¡µı⁄ ˜P\¡<br />

\¢vµ ˆ\fl¤fl ¨Øÿ]Øı¿ 1872&BÆ Bsk J∏ \mhÆ<br />

ˆPısk¡µ®£mhx. Aufl£i S«¢¯uz v∏©n¨Æ,<br />

£ªuıµ ©n¨Æ J»UP®£mh⁄. Aa\mhÆ Pª®z<br />

v∏©nz¯u≤Æ, ¬u¯¡P“ ©÷©nz¯u≤Æ Bu∂zux.<br />

Cµı·ıµıƘ©ıPflµı∞fl ©¯”¬ÿS® §fl §µÆ©<br />

\©ı·zvfl £oP¯Õ® PÃUP ˜P\¡ \¢vµ ˆ\fl›Æ<br />

˜u˜¡¢vµ {ız uıT∏Æ ˜©ÿˆPısk {hzv⁄∫.<br />

B∂Ø \©ı·Æ & 1875 : B∂Ø \©ı·z<br />

v¯⁄, _¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v<br />

1875&BÆ Bsk ˆuıh[Q⁄ı∫.<br />

A¡∫ S·µızv¿ C∏¢u J∏ ]÷<br />

{Pµzv¿ £«¯©∞¿ F‘Ø<br />

A¢un∫ Sªzv¿ §”¢uı∫. A¡∫<br />

CÕ¯©U Pıªzv¿ ≠¿ \[P∫<br />

Gfl÷ A¯«UP®£mhı∫. A¡∫<br />

_¡ı<br />

¡µı‰⁄¢u∫<br />

(Vrajanand)<br />

Gfl£¡¯µ ©xµı¬¿ \¢vzuı∫.<br />

A¡∂fl ^hµıQ ˜¡u[P¯ÕU<br />

_¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v<br />

Pÿ”ı∫. ˜¡u[P¯Õ® £µ®¡v¿<br />

A¡∫ ufl ¡ıÃ{ı“ ¨ ¡¯u≤Æ<br />

ˆ\ª¬mhı∫. A¡∫ C¢x \≠Pz¯ua ^∫v∏zu Gso⁄ı∫.<br />

uØı⁄¢u \µÏ¡v∞fl P∏zx®£i ˜¡u[P“ G¿ªı<br />

Es¯©P¯Õ≤Æ E“ÕhUQ≤“Õ⁄. G⁄˜¡ ""˜¡u[P¯Õ<br />

71


˜{ıUQa ˆ\¿'' (Go Back to The Vedas) Gfl£x A¡µx ¨«UP<br />

©ı⁄x. ˜¡u[P¯Õ® £ÿ‘Ø A¡∏¯hØ P∏zxUP“<br />

\zØı∫zu §µPıË (Sathyartha Prakash) Gfl” A¡∫ G vØ<br />

°º¿ Pın®£kQfl”⁄.<br />

\©Øz¯u® ˆ£ı÷zu¡¯µ∞¿ B∂Ø \©ı·Æ E∏¡<br />

¡»£ık, \©Øa \h[SP“, ∏P[P¯Õ® £º∞h¿,<br />

ˆ\ı∫UPÆ, {µPÆ ©ÿ÷Æ u¯ª¬v ˜£ıfl” ˜Pım£ıkP¯Õ<br />

Gv∫zux. ©uÆ ©ı‘ ©ÿ” ©u[PŒ¿ ˜\∫¢u C¢x \©Ø<br />

©UP¯Õz v∏Æ£ƒÆ C¢x \©ØzvÿSU ˆPısk¡µ<br />

uØı⁄¢u \µÏ¡v _zv CØUPÆ (Suddhi Movement) Gfl”<br />

CØUPz¯u BµÆ§zuı∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP HµıÕ©ı⁄¡∫P“<br />

v∏Æ£ƒÆ C¢x \©Øzv¯⁄® §fl£ÿ” BµÆ§zu⁄∫.<br />

uØı⁄¢u \µÏ¡v C¢x \©Øzvfl ©ı∫ifl øu∫<br />

Gfl÷ A¯«UP®£kQ”ı∫. ©ı∫ifl øu∫ ˆ·∫ˆ©¤¯Øa<br />

˜\∫¢u ]”¢u \©Øa ^∫v∏zu¡ıvØı¡ı∫.<br />

B∂Ø \©ı·Æ C¢x \≠PzvÿS® £Ø›“Õ £ª<br />

£oP¯Õ® ∂¢x“Õx. A∆¡¯©® S«¢¯uz v∏©nÆ,<br />

£ªuıµ©nÆ, £∫uı G›Æ ¨Pzv¯µ Ao≤Æ ¨¯”,<br />

\ıv¨¯” ©ÿ÷Æ EhflPm¯h H÷u¿ BQØ¡ÿ¯”<br />

Gv∫zux. \©ı·Æ ˆ£sP¿¬, uıÃzu®£mh ©UPŒfl<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ BQØ¡ÿ¯” ¡ÿ÷zvØx. Pª®z v∏©nÆ,<br />

\©£¢v Enƒ Esn¿ (<strong>in</strong>terd<strong>in</strong><strong>in</strong>g) BQØ¡ÿ¯” FUS¬zux.<br />

B∂Ø \©ı·Æ C¢vØı¬¿ S‘®£ıP ¡h C¢vØı¬¿ HµıÕ<br />

©ı⁄ P¿¬ |÷¡⁄[P¯Õ |÷¬≤“Õx. S∏Sª[P–Æ<br />

©PŒ∫ S∏Sª[P–Æ \©ÏQ∏u ˆ©ı»∞¿ ˜¡u[P¯Õ≤Æ<br />

B≤∫˜¡uzv¯⁄≤Æ Pÿ§UQfl”⁄. uØı⁄¢u∫ B[Qª ˜¡u<br />

£“ŒPŒæÆ (DAV Schools — Dayanand Anglo-Vedic Schools)<br />

P¿ø∂PŒæÆ {√⁄U P¿¬, ©¤u £ıh[P“, A‘¬Ø¿<br />

BQØ⁄ Pÿ§UP®£kQfl”⁄. uØı⁄¢u∂fl ^h∫PÕı⁄ ªıªı<br />

ª·£vµı¥, ªıªı Ìflϵı‰, £siu S∏uz BQ˜Øı∫<br />

B∂Ø \©ı·U ˆPı“¯PP¯Õ® £µ®§⁄∫. C¢vØ ˜u]Øz<br />

u¯ª¡∫PÕı⁄ £ıªP[Pıuµ vªP∫, ˜Pı£ıª Q∏Ën<br />

72


˜PıP˜ª BQ˜Øı∫ B∂Ø \©ı·zvfl uzx¡[PŒæÆ<br />

˜Pım£ıkPŒæÆ S¢u Dk£ık ˆPısk C∏¢u⁄∫.<br />

"_˜u\Æ' "C¢vØı C¢vØ∏U˜P' ˜£ıfl” {ÿP∏zxU<br />

P¯Õ ¨ufl¨uº¿ T‘Ø¡∫ uØı⁄¢u \µÏ¡vØıPzuıfl<br />

C∏UP ˜¡skÆ. A¡∏¯hØ ©ÿ” S‘U˜Pı“ ¡ı\PÆ<br />

(Motto) "¡ı¥¯©˜Ø ˆ¡¿æÆ ˆ£ı¥¯© A¿ª' Gfl÷<br />

ˆ£ı∏“£kÆ. "\zؘ©¡ ˆ·Ø˜u', "{ı Afl∂uÆ' (Satyam<br />

Eva Jayate', 'Na Anritam') Gfl£uıSÆ.<br />

§µÆ© bı⁄ \¯£ & 1875 (Theosophical Society) v˜Øı\ı§<br />

Gfl” ˆ\ı¿ C∏ Q˜µUPa ˆ\ıÿPŒfl C¯n® BSÆ.<br />

v˜ØıÏ Gfl”ı¿ Phƒ“ Gfl÷Æ ˜\ı£ıÏ Gfl”ı¿ A‘ƒ<br />

Gfl÷Æ ˆ£ı∏“£kÆ. G⁄˜¡ v˜Øı\ı§ Gfl”ı¿ Phƒ¯Õ®<br />

£ÿ‘Ø A‘ƒ Gfl÷ ˆ£ı∏“£kÆ. Cx \©ÏQ∏u ˆ©ı»∞¿<br />

§µÆ©bı⁄Æ Gfl÷ A¯«UP®£kQ”x. Ca\¯£ ¨ufl<br />

¨uº¿<br />

§Õı¡ımÏQ Gfl” ˆ£s©oØıæÆ, P∫⁄¿<br />

Ga.GÏ. B¿Pım Gfl£¡µıæÆ 1875&BÆ Bsk Aˆ©∂UP<br />

IUQØ {ıkPŒ¿ A¯©UP®£mhx.<br />

C¢vØı¬fl ]¢u¯⁄≤Æ £s£ıkÆ A¡∫P¯Õ<br />

D∫zu⁄. G⁄˜¡ A¡∫P“ §fl⁄∫ Aa\¯£∞fl u¯ª¯©<br />

Chz¯u ˆ\fl¯⁄∞æ“Õ A¯hØı÷US ©ıÿ‘⁄∫.<br />

§µÆ©bı⁄ \¯£∞fl ¨UQØU ˆPı“¯PP“ : Ca\¯£∞fl<br />

ˆPı“¯PPÕı¡⁄ :<br />

1. \˜Pıuµzx¡z¯u Ai®£¯hØıPU ˆPısh<br />

A¯⁄zx ©UPŒfl A¯©® Jfl¯” E∏¡ıUSu¿,<br />

2. £s¯hØ \©ØÆ, uzx¡Æ, A‘¬Ø¿ £ÿ‘ Pÿ”¿,<br />

©ÿ÷Æ<br />

3. CØÿ¯P∞fl |ØvP¯Õ A‘¢x ©¤u¤hÆ<br />

ˆu¥√P \UvP¯Õ ¡Õ∫zuæÆ BSÆ.<br />

Ca\¯£∞fl ]”®UP A[Pzv⁄ıµı⁄ v∏©v.<br />

Afl¤ˆ£\flm AƯ©Øı∫ 1893&BÆ Bsk C¢vØı ¡¢uı∫.<br />

73


A¡∫ §µÆ©bı⁄ \¯£∞fl u¯ª¯©® ˆ£ı÷®§¯⁄<br />

Hÿ”ı∫. A¡∫ C¢x \©Ø ©÷©ª∫a]USz ufl¯⁄ A∫®<br />

£ozxU ˆPıshı∫. P¿¬z x¯”∞¿ A¡∫ Bÿ‘Ø £oP“<br />

P ¨UQØ©ı⁄¯¡ØıSÆ. A¡∫ £⁄ıµ]¿<br />

(Pı])<br />

ˆuıh[QØ ©zvØ C¢xU P¿ø∂ C÷v∞¿ £⁄ıµ_ C¢x<br />

£¿P¯ªU P«Pzxhfl C¯nUP®£mhx. A¡∫ {hzvØ<br />

ˆ\¥vzuıÕı⁄ |≥ C¢vØı (New India) §µÆ©bı⁄U<br />

ˆPı“¯PP¯Õ® £µ®§Øx. §fl⁄∫ A¡∫ BµÆ§zu<br />

ufl⁄ım] CØUPÆ (Home Rule Movement) C¢vØz ˜u]Ø<br />

CØUPzvÿS Ez˜¡PÆ AŒzux.<br />

Cµı©Q∏Ën CØUPÆ 1897 :<br />

19&BÆ °ÿ”ısifl ©ÿˆ”ı∏<br />

¨UQØ©ı⁄ ^∫v∏zu¡ıv Cµı©<br />

Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫ B¡ı∫. A¡∫<br />

P¿Pzuı¬ÿS A∏Q¿ E“Õ<br />

um]˜n_¡µzvº∏¢u<br />

PıŒ<br />

˜Pı∞ºfl ß\ı∂ØıP C∏¢uı∫.<br />

A¡∫ ¨¯”ØıPU P¿¬ PÿP<br />

¬¿¯ª. G¤›Æ ufl›¯hØ<br />

GŒ¯©Øı⁄ CØ¿PÕıæÆ<br />

Es¯©Øı⁄ A‘¬⁄ıæÆ<br />

Cµı©Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫<br />

ufl¯⁄a _ÿ‘ C∏¢u¡∫PŒfl<br />

Afl§¯⁄® ˆ£ÿ”ı∫. G¿ªı \©Ø[PŒfl Ai®£¯h<br />

Es¯©PŒæÆ A¡∏US Bâu {ƧU¯P C∏¢ux. A¡∫<br />

A¯⁄zxa \©Ø[PŒfl Jÿ÷¯©¯Ø® ˜£ıvzuı∫. A¡∫<br />

˜¡u[PŒæÆ E£|hu[PŒæÆ Pın®£kÆ EØ∂Ø P∏zxU<br />

P¯Õ P GŒ¯©Øı⁄ ¨¯”∞¿ }vUP¯uP“ (Parables)<br />

≠ªÆ Gkzx¯µzuı∫. ©UP“ A¯⁄¡∏Æ PhƒŒfl J∏<br />

£Sv˜Ø Gfl÷ ¡º≤÷zv⁄ı∫. A¡¯µ® ˆ£ı∏zu¡¯µ<br />

""©¤u∏USa ˆ\¥≤Æ £o Phƒ–USa ˆ\¥¡uıSÆ.''<br />

Cµı©Q∏Ën∂fl ˆPı“¯PP¯Õ® £µ®§Ø® ˆ£∏¯©<br />

A¡∏¯hØ ¨UQØ ^hµı⁄ ¬˜¡Pı⁄¢u¯µ˜Ø<br />

˜\∏Æ.<br />

¬˜¡Pı⁄¢u∂fl CÕ¯©® ˆ£Ø∫ {˜µ¢vµ{ız Gfl£uıSÆ.<br />

74


A¡∫ B[Qª® £“ŒPŒ¿ uÆ<br />

£“Œ®£i®¯£ ¨izu§fl EØ∫<br />

P¿¬® ˆ£ÿ”ı∫. A¡∫ ˜©¯ª<br />

{ımkz uzx¡ bı¤PŒfl<br />

°¿P¯Õ® £izuı∫. J∏ ¨¯”<br />

PıŒ ˜Pı¬æUSa ˆ\fl” A¡∫<br />

Cµı©Q∏Ën¯µa \¢vzuı∫.<br />

{˜µ¢vµ∫ A¡µı¿ D∫UP®£mhı∫.<br />

Ax ¨u¿ A¡∫ Cµı©Q∏Ën<br />

£µ©ÌÆ\∂hÆ P ˆ{∏UP©ıP®<br />

£«P BµÆ§zuı∫. Cµı©<br />

_¡ı ¬˜¡Pı⁄¢u∫<br />

Q∏Ën∂fl ©¯”¬ÿS® §fl<br />

¬˜¡Pı⁄¢u∫ uÆ B\ı¤fl<br />

ˆPı“¯PP¯Õ C¢vØı ¨ ¡xÆ £µ®§⁄ı∫. A¡∏¯hØ<br />

˜£a_zv”›Æ, ˜uıÿ”¨Æ Aµ\∫P¯Õ≤Æ, \ıuıµn<br />

SiØı⁄¡∫P¯Õ≤Æ A¡∫£ı¿ P¡∫¢u⁄. ¬˜¡Pı⁄¢u¯µ®<br />

ˆ£ı÷zu¡¯µ ""H¯«P–USÆ, uıÃzu® £mh¡∫P–USÆ<br />

ˆ\¥≤Æ £o˜Ø Phƒ–USa ˆ\¥≤Æ P®ˆ£∂Ø<br />

£oØıSÆ''. Ax˜¡ A¡∏¯hØ S‘U˜PıÕı∞ÿ÷.<br />

¬˜¡Pı⁄¢u∫ 1893&BÆ Bsk Aˆ©∂UPı¬¿ E“Õ<br />

]UPı˜Pı {P∂¿ {¯hˆ£ÿ” EªPa \©Ø ©ı{ımi¿ £[S<br />

ˆ£ÿ”ı∫. A[S S ∞∏¢u¡∫P¯Õ ˜{ıUQ A¡∫ uÆ<br />

E¯µ¯Ø ""C∆ƒªPa \˜Pıuµ, \˜Pıu∂P˜Õ'' (Brothers and<br />

Sisters of this Universe) Gfl÷ ˆuıh[Q⁄ı∫. ¬˜¡Pı⁄¢u∫<br />

EªP® £ı∫¯¡∞¿ C¢vØ∂fl £s£ımi¯⁄≤Æ, C¢x<br />

\©Øzvfl ˜©fl¯©¯Ø≤Æ EØ∫zv⁄ı∫. ]UPı˜Pı¬æÆ,<br />

Aˆ©∂UPı¬fl Cuµ £SvPŒæÆ ©ÿ÷Æ C[Qªı¢væÆ<br />

A¡∫ Bÿ‘Ø E¯µPÕı¿ A¡∏US® P Æ {s£∫P–Æ<br />

Qmi⁄∫.<br />

Cµı©Q∏Ën©hÆ 1897&BÆ Bsk _¡ı<br />

¬˜¡Pı⁄¢uµı¿ ˆPı¿Pzuı¬ÿP∏Qæ“Õ ˜£ø∂¿<br />

|÷¡®£mhx. Cµı©Q∏Ën ©hzvfl Q¯ÕP“ C¢vØı<br />

¬¿ ©mkfl‘ EªQfl £ª £SvPŒæÆ E“Õ⁄. ""©¤u<br />

C⁄zvÿSa ˜\¯¡ ˆ\¥¡˜u'' C∆¬ØUPzvfl S‘U<br />

˜PıÕıSÆ. P¿¬, ˆ£sPŒfl ˜©Æ£ık, H¯«P“ ©ÿ÷Æ<br />

75


uıÃzu®£mh¡∫PŒfl ¡÷¯© APÿ”¿ BQØ¡ÿ‘ÿPı⁄<br />

£ª˜\¯¡P¯Õ C¢|÷¡⁄Æ ˆ\¥x ¡∏Qfl”x. C∆<br />

¬ØUPÆ £ª £“ŒP¯Õ≤Æ, ˆuı»¿~m£ |÷¡⁄[<br />

P¯Õ≤Æ, A⁄ı¯u C¿ª[P¯Õ≤Æ, ©∏zx¡©¯⁄P¯Õ≤Æ<br />

|÷¬≤“Õx. ˜©æÆ CØÿ¯Pz xص[PÕı⁄ ˆ¡“ÕÆ,<br />

£g\Æ ˜£ıfl”¯¡PŒfl £ıv®§ÿS“Õı⁄ ©UPŒfl xØ∫<br />

}UPƒÆ, C¢|÷¡⁄Æ £oØıÿ‘≤“Õx.<br />

_¡ı ¬˜¡Pı⁄¢u∫ C¢x \©ØÆ, £s£ık, \≠PÆ,<br />

C¢vØ ˜u]ØÆ BQØ¡ÿ‘ÿS® ˆ£∏Æ ˆuısk Bÿ‘<br />

≤“Õı∫. Au⁄ı¿ Cµı©Q∏Ën CØUPÆ P ¡º¯©<br />

¡ı¥¢uuıP ©ı‘Øx. Cfl⁄¨Æ C¢ |÷¡⁄Æ C¢vØ<br />

\≠PzvÿS® £Ø⁄ŒUSÆ £oP¯Õz ˆuıh∫¢x ˆ\¥x<br />

¡∏Qfl”x.<br />

¨_ºÆ CØUP[P“ : ¨_ºÆP“ }shPıª©ıP ˜©⁄ımkU<br />

P¿¬ ©ÿ÷Æ B[Q˜ªØ Bm]∞fl uıUPzvº∏¢x<br />

¬ªQ˜Ø C∏¢u⁄∫. 19&BÆ °ÿ”ısifl §ÿ£Sv∞¿uıfl<br />

¨_ºÆ \≠Pzv⁄∂¯h˜Ø ^∫v∏zu CØUP[P“ ˜uıfl‘⁄.<br />

{√⁄U P¿¬ ¨¯”¯Ø® £µ®¡xÆ, ¨_ºÆ \¨uıØzv¿<br />

Pın®£mh £∫uı ¨¯”, £ªuıµ ©nÆ ˜£ıfl”¯¡P¯ÕU<br />

P¯Õ¡xÆ A¡ÿ‘fl ˜{ıUP©ıP C∏¢u⁄. 1863&BÆ Bsk<br />

ˆPı¿Pzuı¬¿ ¨P©vØ∫ CªUQØUP«PÆ (Mohammeden<br />

Literacy Society) Gfl” A¯©®¯£ {¡ı® A®x¿ ªzw®<br />

BµÆ§zuı∫. AUP«PÆ C_ªıØ∂¯h˜Ø P¿¬¯Ø®<br />

£µ®¡v¿ ¨UQØ® £[Q¯⁄ Bÿ‘Øxhfl ¡[PıÕzv¿<br />

£ª £“ŒP¯Õz ˆuıh[QØx.<br />

¯\Øx AP©x Pı›Æ AºPı∫ CØUP¨Æ : ¨_ºÆ<br />

PŒ¯h˜Ø {√⁄U P¿¬¯Ø≤Æ, \≠Pa ^∫v∏zu[P¯Õ≤Æ<br />

£µ®§Ø P ¨UQØ©ı⁄ AºPı∫ CØUPz¯u \∫ ¯\Øx<br />

AP©xPıfl ˆuıh[Q⁄ı∫. A¡∫ B[Qª Aµ\ı[Pzv¿<br />

}vzx¯”∞¿ A桪µıP® £oØıÿ‘Ø¡∫. A¡∫ 1857&¿<br />

{h¢u ˆ£∏Æ µm]∞fl˜£ıx B[Q˜ªØ∏US ¬_¡ı\©ıP<br />

C∏¢uı∫. ˜©æÆ B[Qª Aµ_hfl ¨_ºÆP“ Jzx¯«UP<br />

˜¡skÆ Gfl÷ ¡ÿ÷zv⁄ı∫. G⁄˜¡ A¡∫ C¢vØ<br />

76


˜u]ØU Pı[Qµ¯\ Gv∫z uı∫.<br />

˜©æÆ B[Q˜ªØ∏US GvµıP<br />

¨_ºÆP“ Aµ]Ø¿ ˜£ıµımhzv¿<br />

Dk£k¡x A¡∫PÕx {ªflP¯Õ®<br />

£ıvUSÆ G⁄ A¡∫ {Ƨ⁄ı∫.<br />

¯\Øx AP©xPıfl C¢vØ<br />

˜u]ØU Pı[Qµ¯\ Gv∫zuıæÆ<br />

C¢x ¨_ºÆ Jÿ÷¯©¯Ø A¡∫<br />

¡º≤÷zv ¡¢uı∫. C¢xUP“,<br />

¨_ºÆP“ BQØ C∏¡∏Æ J˜µ<br />

{ım¯ha ˜\∫¢u¡∫P“ Gfl÷Æ,<br />

\∫ ¯\Øx AP©xPıfl<br />

A¡∫PŒfl Jÿ÷¯©∞¿uıfl<br />

{ımifl ¨fl˜⁄ÿ”Æ E“Õx<br />

Gfl÷Æ P∏v⁄ı∫.<br />

1864&BÆ Bsk \∫ ¯\Øx AP©xPıfl Pı]ß∂¿ £“Œ<br />

Jfl¯”z ˆuıh[Q⁄ı∫. §fl⁄ımPŒ¿ Ax A‘¬Ø¿<br />

P«PÆ (Scientific Society) Gfl÷ A¯«UP®£mhx. AUP«PÆ<br />

£ª A‘¬Ø¿ °¿P¯Õ E∏x ˆ©ı»∞¿, ˆ©ı»ˆ£Ø∫zx<br />

ˆ¡Œ∞mhx. A¡∂fl P®ˆ£∂Ø \ıu¯⁄ 1875&BÆ Bsk<br />

AºPı∂¿ ¨P©vØfl B[Q˜ªı K∂Øsh¿ P¿ø∂¯Ø<br />

(MAO) |÷¬ØuıSÆ. CUP¿ø∂ {ıÕ¯h¬¿ C¢vØ<br />

¨_ºÆPŒfl P ¨UQØ©ı⁄ P¿¬ |÷¡⁄©ıP ©ı‘Øx.<br />

§fl⁄∫ A¢|÷¡⁄Æ AºPı∫ ¨_ºÆ £¿P¯ªU P«P©ıP<br />

¡Õ∫¢ux. \∫ ¯\Øx AP©x Pı⁄ı¿ ˆuıh[P®£mh<br />

CØUPÆ AºPı∫ CØUPÆ Gfl÷ A¯«UP®£mhx. A¡∫<br />

ˆ£sP“ ¨Pzv¯µ Ao¡¯u }UPƒÆ ˆ£sP¿¬ ¡ÕµƒÆ<br />

\ıuP©ıPa ˆ\Ø¿£mhı∫. A¡∫ uıfl {hzvØ uıapple¨¿&Ez&<br />

AUªıU (Thazil-ud-Akhlag) (J UPa ^∫v∏zuÆ) Gfl”<br />

£zv∂¯P∞fl ¡ı∞ªıPz uÆ P∏zxUP¯Õ® £µ®§⁄ı∫.<br />

¨_ºÆ \≠Pzv⁄∏US® £oØıÿ‘h® £ª ˜\¯¡U<br />

P«P[P“ ˆuıh[P®£mh⁄.<br />

£ı∫] ©ÿ÷Æ ^UQØ ^∫v∏zu CØUP[P“ : £ı∫] C⁄<br />

©UPŒ¯h˜Ø \©Ø, \≠Pa ^∫v∏zuzv¯⁄® Szx¡v¿<br />

¨fl˜⁄ıiØıP ¬Õ[QØ¡∫P“ uıuı£ı¥ ˆ{Õ˜µı‚≤Æ,<br />

ˆ{Õ˜µı‚ £L∫kfl‚≤Æ (Navoroji Furdoonji) B¡ı∫. ˆ£s<br />

PŒfl ¨fl˜⁄ÿ”zvÿPıPƒÆ, A¡∫PŒ¯h˜Ø {√⁄ P¿¬<br />

77


¨¯”¯Ø® £µ®£ƒÆ C∏¡∏©ıP C¯n¢x µıÏz<br />

˜Pı®uı∫ (Rast Goftar) Gfl” £zv∂¯P¯Ø BµÆ§zu⁄∫.<br />

©ÿ÷ˆ©ı∏ ¨UQØ £ı∫] C⁄ ^∫v∏zu¡ıv ˜\ıµ®‚<br />

ˆ£[Pıº (Sorabji Bengali) Gfl£¡µı¡ı∫.<br />

^UQØ∫ ©zv∞¿ ^∫v∏zu CØUPÆ ][ \£ıUPÕı¿<br />

(S<strong>in</strong>gh Sabhas) ˆuıh[P®£mhx. A¯¡ ªıT∂æÆ A∫u<br />

\µ]æÆ BµÆ§UP®£mh⁄. A∆¬∏ \£ıUP–Æ C¯n¢x<br />

P¿¬¯Ø® £µ®¡v¿ ¨UQØ®£[S ¡Qzu⁄. 1892&¿<br />

A∫u\µ]¿ Pı¿\ı P¿ø∂ (Khalsa College) BµÆ§UP®<br />

£mhx. ˜©æÆ £ª P¿¬ |÷¡⁄[P–Æ ˆuıh[P®<br />

£mh⁄.<br />

C∏£uıÆ °ÿ”ısifl BµÆ£zv¿ ^UQØ∂fl ¡»<br />

£ımkz uª[PÕı⁄ S∏zx¡ıµıUP“ ß\ı∂PÕıæÆ ©P¢xU<br />

PÕıæÆ (Mahants) Pmk®£kzu®£mk ¡¢u⁄. A¡∫P“ A¢u<br />

¡»£ımkz uª[P¯Õz u[PŒfl ˆ\ı¢ua ˆ\ızxUPÕıPU<br />

P∏v⁄∫. ]˜µıfl©o S∏zx¡ıµı §µ£¢uU Pmi≤Æ<br />

APıºuÕU Pm]≤Æ AUS∏zx¡ıµıUP¯Õ ^UQØ C⁄®<br />

§µv|vPŒhÆ J®£¯hUP ˜{ıUPÆ ˆPısh⁄. _u¢vµ<br />

CØUPz u¯ª¡∫P–Æ A¯u Bu∂zu⁄∫. 1925&BÆ Bsk<br />

J∏ \mhÆ CØÿ”®£mk Aa\mhÆ S∏zx¡ıµıUP¯Õ<br />

|∫¡QUSÆ ˆ£ı÷®§¯⁄ ]˜µıfl©o S∏zx¡ıµı<br />

§µ£¢uU Pmi∞hÆ J®£¯hzux.<br />

^∫v∏zu CØUP[PŒ⁄ı¿ Hÿ£mh ¬¯ÕƒP“ : 1. ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ \≠PzvæÆ, \©ØzvæÆ S‘®§hzuUP<br />

©ı÷u¿P¯ÕU ˆPısk ¡¢u⁄. ˆuıhUPzv¿ S‘®§mh<br />

]ª Ch[PŒ¿ Hÿ£mh ˆ£∏Æ ©ıÿ”[P“ {ıÕ¯h¬¿<br />

A¯⁄zx® §∂ƒ ©UPŒ¯h˜Ø≤Æ £µ¬⁄, 2. ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ C¢x ¨_ºÆ \©Ø[P¯Õ E÷v≤¯hØ⁄<br />

BUQØxhfl Aa\©Øzv⁄∂¯h˜Ø |ª¬Ø \≠PU<br />

ˆPık¯©P¯Õ }UPƒÆ ¨Øÿ]zu⁄, 3. Pÿ” C¢vØ∫P“<br />

£Szu‘ƒhfl ]¢vUPz u¯ª®£mh⁄∫, 4. ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ Ph¢uPıª P»¯⁄ ´skÆ x®§UP Eu¬⁄.<br />

˜©æÆ C¢vØı¯¡ {√⁄® £kzuƒÆ Aa^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ x¯n ∂¢u⁄, 5. ¡mhıµ ˆ©ı»PŒfl CªUQØ<br />

¡Õ∫a]USÆ A¯¡ Cmka ˆ\fl”⁄, 6. \≠Pzvfl ´v∏¢u<br />

\ıv¨¯”∞fl Pmk®£ık uÕµz ˆuıh[QØx, 7. ˆ£s<br />

78


¬ku¯ª∞¿ S‘®§hzuUP \ıu¯⁄ Hÿ£mhx. A¡∫PŒfl<br />

|¯ª∞¯⁄ EØ∫zvh ]ª {h¡iU¯PP“ A‘¨P® £kzu®<br />

£mh⁄, 8. £ı¡a ˆ\تıPU P∏u®£mh AØ¿{ımk®<br />

£ØnÆ ©UPÕı¿ Hÿ÷U ˆPı“Õ® £mhx, 9. £ª x¯”PŒ¿<br />

C¢vØı ¨fl˜⁄” E÷x¯nØıP ¬Õ[QØ B]∂Ø∫P“,<br />

©∏zx¡∫P“, ¡«UP‘b∫P“, ¬gbı¤P“ ©ÿ÷Æ<br />

£zv∂¯PØıÕ∫P“ Ah[QØ {kzuµ ©UP“ ˜uıfl” C∆<br />

¬ØUP[P“ Pıµn©ı∞⁄, 10. ^∫v∏zua ˆ\Ø¿PÕı¿<br />

£¿˜¡÷ £Sv∞¿ ¡ıâu C¢vØ ©UP“ Jfl÷˜\∫¢u⁄∫.<br />

^∫v∏zu CØUP[P“ Jÿ÷¯© En∫¯¡ E∏¡ıUQ C¢vØ<br />

˜u]ØÆ ¡Õ∫a] ˆ£” ˆuıshıÿ‘⁄.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ 19&BÆ °ÿ”ısifl \≠P, \©Øa ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ ˜uıfl‘ØuÿPı⁄ Pıµn[P“ £ÿ‘ ¬ÕUP<br />

¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ Cµı·ıµıƘ©ıPflµı¥ ©ÿ÷Æ uØı⁄¢u<br />

\µÏ¡v BQ˜Øı∂fl £oP¯Õ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ Cµı©Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫, ¬˜¡Pı⁄¢u∫<br />

©ÿ÷Æ Afl¤ˆ£\flm AƯ©Øı∫ BQ˜Øı∫ C¢vØ<br />

\¨uıØzvÿS Bÿ‘Ø ˆuıskP¯Õ |¯⁄ƒTµ<br />

CØæÆ.<br />

4. ©ın¡∫ AºPı∫ CØUPzvfl G a] £ÿ‘≤Æ, \∫ ¯\Øx<br />

AP©zPı¤fl £oP“ £ÿ‘≤Æ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ £ı∫] ©ÿ÷Æ ^UQØ∫ CØUP[P¯Õ® £ÿ‘Ø<br />

A‘¬¯⁄® ˆ£” CØæÆ.<br />

6. ©ın¡∫ \≠P, \©Øa ^∫v∏zu CØUP[PŒfl uıUP[P¯Õ®<br />

£ÿ‘ ©v®•k ˆ\¥Ø ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. 19&BÆ °ÿ”ısi¿ \≠Pzv¿ |ª¬Ø w¯©P¯Õ≤Æ,<br />

˜PkP¯Õ≤Æ P¯ÕØ ¨Øÿ]zu¡∫P“<br />

A. C¢vØ® £¯h√µ∫P“ B. £izu C¢vØ∫P“<br />

C. £iUPıu C¢vØ∫P“ D. |ª®§µUP“<br />

79


2. \≠P, \©Ø ^∫v∏zu CØUPzvfl ¨fl˜⁄ıiØıPz<br />

vPâu¡∫<br />

A. CµıƘ©ıPfl µı¥ B. uØı⁄¢u \µÏ¡v<br />

C. Afl¤ ˆ£\flm D. ¬˜¡Pı⁄¢u∫<br />

3. §µÆ© \©ı·z¯uz ˜uıÿ÷¬zu¡∫<br />

A. uØı⁄¢u \µÏ¡v B. Cµı·ı µıƘ©ıPflµı¥<br />

C. \∫ ¯\Øx AP©zPıfl D. hıUh∫ Afl¤ˆ£\flm<br />

4. Cµı·ıµıƘ©ıPflµı¥ RÃUPsh ˆ©ı»PŒ¿ C∏<br />

£zv∂U¯PP¯Õ BµÆ§zuı∫<br />

A. B[QªÆ, ¡[PıÕÆ B. ¡[PıÕÆ, £ıµ^PÆ<br />

C. £ıµ^PÆ, C¢v D. C¢v, B[QªÆ<br />

5. _¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v∞fl CÕ¯©U Pıª®ˆ£Ø∫<br />

A. {˜µ¢u∫ B. ≠¿\[P∫<br />

C. uØı⁄¢u∫ D. \¢vµˆ\fl<br />

6. v˜Øı\ı§P¿ Gfl” ˆ\ı¿ RÃUPsh ˆ©ı»∞º∏¢x ˆ£”®<br />

£mhx<br />

A. B[Qªˆ©ı» B. Q˜µUPˆ©ı»<br />

C. £ıµ^P ˆ©ı» D. E∏x ˆ©ı»<br />

7. §µÆ©bı⁄ \¯£∞fl u¯ª¯©ØPÆ A¯©¢x“Õ ChÆ<br />

A. ˆ\fl¯⁄ B. ˆPı¿Pzuı<br />

C. ˆh¿º D. ¨Æ¯£<br />

8. 1893&BÆ Bsk EªPa \©Ø ©ı{ık {¯hˆ£ÿ” ChÆ<br />

A. ªshfl B. ]UPı˜Pı<br />

C. ˆPı¿Pzuı D. GQ®x<br />

9. µıÏz ˜Pı®uı∫ Gfl£x J∏<br />

A. {PµÆ B. £zv∂¯P<br />

C. Aµ\∫ D. ^∫v∏zu CØUPÆ<br />

10. \∫ ¯\Øx ¨P©x Pıfl ufl P∏zxUP¯Õ® £µ®£<br />

£Øfl£kzvØ £zv∂U¯P<br />

A. ˆ©mµıÏ ˆ©∞¿ B. v ©µızuı<br />

C. uıapple¿&Ez&AUªıU D. v C¢x<br />

(Tahzil-ud-Akhleg)<br />

80


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. 19&BÆ °ÿ”ısk C¢vØı¬fl _____________ ©ÿ÷Æ<br />

_________ BQØ¡ÿ‘¿ ^∫v∏zu {h¡iU¯PP“ ˜uıfl‘⁄.<br />

2. £s¯hØ C¢vØ CªUQØ[P¯ÕU Pÿ” PÃUP ˜©¿<br />

{ımk A‘b∫P“ _____________©ÿ÷Æ ___________ B¡∫.<br />

3. \©Ø® £µ®ß»Ø∫P“ C¢vØ∫PŒ¿ A˜{PÆ ˜£¯µz u[P“<br />

\©Ø©ı⁄ _____________US ©ıÿ” ¨Øfl”⁄∫.<br />

4. 19&BÆ °ÿ”ısifl C¢vØı¬¿ £µ¬Ø ˜©ÿPzvØ {ımk®<br />

ˆ£ıxUP∏zxUP“ __________ ©ÿ÷Æ ___________ BSÆ.<br />

5. Cµı·ı µıƘ©ıPflµı¥ G vØ zuP[P“ _____________<br />

©ÿ÷Æ_____________ BSÆ.<br />

6. Cµı·ı µıƘ©ıPflµı∞fl ¨UQØ ˜{ıUPÆ _____________<br />

\≠Pz¯u ˜©Æ£kzx¡uıSÆ.<br />

7. ≠¿\[P∫ ________ Gfl£¡∂fl ^hµıQ ˜¡u[P¯ÕU Pÿ”ı∫.<br />

8. uØı⁄¢u \µÏ¡v∞fl ¨«UP©ıP ¬Õ[QØ ˆ\ıÿˆ”ıh∫<br />

_____________ BSÆ.<br />

9. B∂Ø \©ı·zvfl ˆPı“¯PPÕı¿ uıUPÆ ˆ£ÿ” C¢vØ<br />

˜u]Øz u¯ª¡∫P“ ___________ ©ÿ÷Æ__________ B¡∫.<br />

10. \©ÏQ∏u ˆ©ı»∞¿ v˜Øı\ı§ Gfl£x _____________<br />

Gfl÷ A¯«UP®£kQ”x.<br />

11. §µÆ©bı⁄ \¯£¯Øz ˜uıÿ÷¬zu¡∫P“ _____________<br />

©ÿ÷Æ _____________ B¡∫.<br />

12. ¬˜¡Pı⁄¢u¯µ® ˆ£ı÷zu¡¯µ _____________ ©ÿ÷Æ<br />

____________ BQ˜Øı∏USa ˆ\¥≤Æ ˆuısk Phƒ–USa<br />

ˆ\¥≤Æ Pa ]”¢u ˆuıshıSÆ.<br />

13. ¨_ºÆ \≠Pzv⁄∂hÆ _____________ ©ÿ÷Æ<br />

___________ BQØ \≠PU ˆPık¯©P“ |ª¬⁄.<br />

14. £ı∫] C⁄zu¡∂hÆ \≠P ^∫v∏zu[P¯Õ ¨uº¿<br />

SzvØ¡∫P“ _____________ ©ÿ÷Æ ____________ B¡∫.<br />

15. 1892&BÆ Bsk A∫u\µ]¿ _________ P¿ø∂ ˆuıh[P®<br />

£mhx.<br />

81


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. §µÆ© \©ı·Æ &-& £ıª P[Pıuµ vªP∫<br />

2. \zvØı∫zu §µPıË && {√⁄U P¿¬<br />

3. ˜u]Øzu¯ª¡∫ && ˜¡u[P–Æ E£|hu[P–Æ<br />

4. DAV £“ŒP“ && _¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v<br />

5. S∏SªÆ && ˜u˜¡¢vµ{ız uıT∫<br />

B<br />

1. Cµı·ı µıƘ©ıPfl µı¥ && B∂Ø \©ı·Æ<br />

2. _¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v && Cµı©Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫<br />

3. hıUh∫ Afl¤ˆ£\flm && §µÆ© \©ı·Æ<br />

4. _¡ı ¬˜¡Pı⁄¢u∫ && AºPı∫ CØUPÆ<br />

5. \∫ ¯\Øx AP©xPıfl && §µÆ© bı⁄\¯£<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. uÆ £s£ımi¿ Pın®£mh S¯”P¯ÕU P¯ÕØ ¬∏ƧØ<br />

C¢vØ∫P¯ÕU P¡∫¢u ˜©¿{ımk P∏zxUP¯ÕU S‘®§kP.<br />

2. C¢vØ∫P¯Õz v∏®v®£kzvØ, vØ ]¢u¯⁄PŒfl<br />

¬¯ÕƒP¯Õ ˆ¡ŒU ˆPın∫P.<br />

3. Q‘zx¡ \©Ø® £µ®ß»Ø∫PŒh∏¢x C¢xUP–Æ<br />

¨_ºÆP–Æ u©x \©Ø[P¯Õ® £ıxPıUP ˜¡siØufl<br />

A¡]ØÆ Hfl Hÿ£mhx?<br />

4. ˜©ÿPzvØ A‘b∫P“ {Æ CªUQØzvÿS Bÿ‘Ø £oP“<br />

Øı¯¡?<br />

5. 19&BÆ °ÿ”ısifl \≠P, \©Øa ^∫v∏zu CØUPzvfl<br />

¡Õ∫a]US C¢vØa ˆ\¥vzuı“PŒfl £[S £ÿ‘<br />

S‘®§kP.<br />

6. ˆ£sPŒfl ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS CµıƘ©ıPflµı¥ Bÿ‘Ø<br />

£oP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

7. ˜P\∆ \¢vµˆ\fl £ÿ‘ ]÷ S‘®z u∏P.<br />

8. C¢x \©Øzvfl ©ı∫ifl øu∫ Gfl÷ A¯«UP®£k£¡∫<br />

Øı∫? Hfl?<br />

82


9. C¢x \¨uıØzvÿS B∂Ø \©ı·Æ Bÿ‘Ø £oP¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

10. _¡ı uØı⁄¢u \µÏ¡v¯Ø® §fl£ÿ‘Ø¡∫PŒ¿ ]ª∂fl<br />

ˆ£Ø∫P¯ÕU S‘®§kP.<br />

11. §µÆ©bı⁄ \¯£ (v˜Øı\ı§P¿ ˆ\ı¯Èmi) G®˜£ıx,<br />

G[˜P, Øıµı¿ A¯©UP®£mhx?<br />

12. §µÆ©bı⁄ \¯£∞fl ¨UQØ ˜{ıUP[P“ Øı¯¡?<br />

13. §µÆ©bı⁄ \¯£∞fl ˆPı“¯PP¯Õ hıUh∫<br />

Afl¤ˆ£\flm G∆¬uÆ £µ®§⁄ı∫?<br />

14. ˇ Cµı©Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫ ©UP–US G∆¬uÆ<br />

˜£ıvzuı∫?<br />

15. 1893&BÆ Bsk ]UPı˜Pı¬¿ {¯hˆ£ÿ” EªP \©Ø<br />

©ı{ım¯h® £ÿ‘ ]÷ S‘®z u∏P.<br />

16. Cµı©Q∏Ën ©hzvfl £oP¯Õ ˆ¡ŒUˆPın∫P.<br />

17. ¨P©vØ∫ CªUQØU P«Pzvfl ¨UQØU S‘U˜Pı“ Øıx?<br />

18. \∫ ¯\Øx AP©zPıfl C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ¯\ Hfl<br />

Gv∫zuı∫.<br />

19. S∏zx¡ıµıUP“ G∆¡ı÷ ^UQØ C⁄®§µv|vP“<br />

Pmk®£ımifl Rà ¡¢u⁄?<br />

IV. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P.<br />

1. C¢vØı¬¿ \≠P, \©Øa ^∫zv∏zu CØUP[P“<br />

˜uıfl÷¡uÿPı⁄ Pıµn[P¯Õ ˆ¡ŒU ˆPın∫P.<br />

2. C¢x \¨uıØz¯ua ^∫v∏zx¡v¿ Cµı·ı µıƘ©ıPfl µı¥<br />

©ÿ÷Æ §µÆ© \©ı·zvfl £[Q¯⁄ ¬¡ıv.<br />

3. ¨_ºÆ ^∫v∏zu CØUP[P¯Õ® £ÿ‘ J∏ Pmk¯µz u∏P.<br />

4. 19&BÆ °ÿ”ısk \≠P, \©Øa ^∫v∏zu CØUP[PÕı¿<br />

Hÿ£mh ¬¯ÕƒP¯Õ ¡∂¯\®£kzxP.<br />

VI. ˆ\¥¨¯” £∞ÿ]<br />

1. ^∫v∏zu¡ıvPŒfl ¡ıÃU¯P ©ÿ÷Æ A¡∫P–¯hØ<br />

£oP“ £ÿ‘Ø zuP[P¯Õ® £iUPƒÆ.<br />

2. Cµı©Q∏Ën ©hzvfl \≠Pa ˜\¯¡ ¯©Ø[PŒfl<br />

A[Pzv⁄∫ ˜£ı¿ §”∫US® £o ˆ\¥¡v¿ Efl¯⁄<br />

Dk£kzvU ˆPı“P.<br />

83


AªS & III<br />

£ıhÆ & 5<br />

C¢vØ ˜u]Ø CØUPzvfl<br />

˜uıÿ”¨Æ ¡Õ∫a]≤Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ ºmhfl §µ¬fl |∏¡ıP {h¡iU¯PP“<br />

G∆¡ı÷ C¢vØ∫PŒfl {ªflP–US Gvµı⁄¯¡<br />

Gfl£¯u® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ ∂®£fl §µ, P∫\fl §µ BQ˜Øı∂fl<br />

^∫v∏zu[P¯Õ® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ C¢vØ ˜u]Øzvfl ˜uıÿ”Æ, Aufl ¡Õ∫a]<br />

BQØ¡ÿ‘ÿPı⁄ Pıµn[P¯ÕU Pÿ”¿.<br />

4. ©ın¡∫ C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl ˜{ıUP[P¯Õ®<br />

∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ w¬µ¡ıvPŒfl ˜{ıUP[P¯Õ® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

6. ©ın¡∫ ¡[PıÕ® §∂¬¯⁄, _˜u] CØUPÆ, ¨ÏºÆ<br />

ΩU ˜uıÿ”Æ, `µz §Õƒ ©ÿ÷Æ fl˜hı&©ı∫º<br />

^∫zv∏zu[P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£÷u¿.<br />

7. ©ın¡∫ ufl⁄ım] CØUPÆ, ªU˜⁄ı Ehfl£iU¯P,<br />

©ıs˜hS&ˆ\ÆϘ£ı∫k ^∫zv∏zu[P“ £ÿ‘ Pÿ”¿.<br />

1858&BÆ BsiÿS® §fl |∫¡ıPzv¿ Hÿ£mh ©ıÿ”[P“ :<br />

1857&BÆ Bsk ˆ£∏Æ µm]US® §fl C¢vØı¯¡<br />

|∏¡QUSÆ ˆ£ı÷® ¡oPU S ¬h∏¢x 1858&BÆ<br />

Bsk B[Qª Aµ]fl ¯PUS ©ı‘Øx. C¢vØı¬fl<br />

|∫¡ıPz¯u B[Qª Aµ_ C¢vØa ˆ\ت∫ (Secretary of State<br />

85


of India) ≠ªÆ ˜{µiØıP Hÿ÷U ˆPıshx. C¢vØ |∫¡ıPz<br />

v¯⁄U Pmk®£kzvØ Aa ˆ\تıÕ∏US Eu¬h 15<br />

E÷®§⁄∫P¯ÕU ˆPısh C¢vØU S<br />

Jfl÷ Cªsh¤¿<br />

A¯©UP®£mhx.<br />

C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{∫ ¯¡]µı¥<br />

Gfl֮<br />

A¯«UP®£mhı∫. A¡∫ C[Qªı¢vº∏¢u C¢vØa<br />

ˆ\تıÕ∏US® £vªŒUPU Pmk®£mh¡∫. 1861&BÆ<br />

Bsk B[Qª® £ıµı–©fl”Æ C¢vØ Pƒfl]¿P“ \mhÆ<br />

A¿ªx C¢vØa \mh©fl”[P“ \mhz¯u CØÿ‘Øx.<br />

Aufl£i u¯ª¯© B–{∂fl \mhUS E÷®§⁄∫PŒfl<br />

GsoU¯P 12&BP EØ∫¢ux. u¯ª¯© B–{∫ A¢u<br />

E÷®§⁄∫P¯Õ |ØUPªıÆ. A¡∫PŒ¿ ]ª C¢vØ<br />

E÷®§⁄∫P–Æ |ØUP®£mh⁄∫. AUS ¬ÿSU S‘®<br />

§mh ]ª AvPıµ[P“ ©mk˜© C∏¢u⁄.<br />

©ıPın |∫¡ıPz¯u® ˆ£ı÷zu¡¯µ 1861&¿ \mh<br />

©fl”[P“ A‘¨P®£kzu®£mh⁄. B⁄ı¿ A¯¡ ©ıPın<br />

B–{∂fl ¯P®£ı¯¡PÕıP˜¡ ˆ\Ø¿£mh⁄. A¯¡<br />

C¢vØı¬¿ B[Q˜ªØ∫ ˆPısi∏¢u Aµ]Ø¿ ©ÿ÷Æ<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ Dk£ıkP¯Õ® £ıxPızx A¯u ˜©Æ£kzx<br />

¡¯u˜Ø ¨UQØ ˜{ıUP©ıPU ˆPısi∏¢u⁄. B[Qª<br />

|∏¡ıPÆ, B[Qª ¬Øı£ı∂P“, ˆuı»¿ Av£∫P“ ©ÿ÷Æ<br />

B[Qª A桪∫P“ BQ˜Øı∂fl {ªflP¯Õ ©mk˜©<br />

£ıxPızux. AUS UP“ C¢vدµ® £ıvUSÆ ˆPı“¯P<br />

P¯Õ˜Ø §fl£ÿ‘⁄. Azu¯PØ |¯ª∞æÆ 1870&BÆ Bsk<br />

C¢vØı&C[Qªı¢x {ıkP–UQ¯h˜Ø A¯©UP®£mh<br />

u¢v C¯n® (Telegraphl<strong>in</strong>e) J∏ ]ª {fl¯© Gfl£¯u C[S<br />

S‘®§h ˜¡skÆ. B[Q˜ªØ∫ u[PŒfl ˜£µµ_U ˆPı“¯P¯Ø<br />

|¯ª |÷zv⁄∫. Ax ºmhfl §µ¬fl {h¡iU¯PP“<br />

≠ªÆ ˆuŒ¡ıP® ª®£mhx.<br />

ºmhfl §µ, ∂®£fl §µ, ©ÿ÷Æ P∫\fl §µ<br />

BQ˜Øı∂fl E“{ımk |∫¡ıPÆ<br />

ºmhfl §µ (1876 & 1880) : 1876¿ ºmhfl §µ C¢vØı¬fl<br />

¯¡]µıØıP® ˆ£ı÷®˜£ÿ”ı∫. A¡∫ CªUQØzv¿ Dk£ık<br />

86


ˆPısh¡∫. B⁄ı¿ |∫¡ıP ¨fl A›£¡Æ Aÿ”¡∫.<br />

˜©æÆ A¡∫ C¢vØ ¬¡Pıµ[P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄≤Æ<br />

ˆ£ÿ‘∏UP¬¿¯ª. A¢|¯ª∞¿ Bm]® ˆ£ı÷®˜£ÿ”<br />

A¡∫ C¢vØ |∫¡ıPzv¿ £ª ©ıÿ”[P¯ÕU ˆPısk<br />

¡¢uı∫. A¯¡ A¯⁄zxÆ §∂mh¤fl Dk£ıkP¯Õ<br />

©mk˜© ß∫zv ˆ\¥u⁄. G⁄˜¡ C¢vØ∫P“ ºmhfl<br />

§µ¬fl {h¡iU¯PPŒ¿ S¢u Av∏®v A¯h¢u⁄∫.<br />

CµshıÆ B®Pı¤Ø® ˜£ı∫ : ºmhfl §µ C¢vØı¬fl<br />

u¯ª¯© B–{µıP C∏¢u˜£ıx, B[Pı¤Ïuı⁄zv¿<br />

CµËØı¬fl ˆ\¿¡ıUS ¡Õ∫¡¯uU Psk B[Q˜ªØ∫<br />

Ag]⁄∫. CµËØı B®Pı¤Ïuıfl ¡»ØıP C¢vØı ´x<br />

£¯hˆØkUPUTkÆ Gfl÷ C[Qªı¢x GsoØx. G⁄˜¡<br />

CµËØı¬fl ¬∂¡ıUPz¯uz ukUP B®Pı¤Ïuı⁄Æ<br />

¨ ¡¯u≤Æ B[Q˜ªØ∂fl §i∞¿ ˆPısk¡µ ºmhfl<br />

§µ w∫©ı¤zuı∫. Au⁄ı¿ 1878&¿ B®Pı¤Ïuı¯⁄z uıUP<br />

B[Qª® £¯h∞¯⁄ A›®§⁄ı∫. A¢{ımifl ©fl⁄∫ A´∫<br />

ˆÂ∫Aº CµËØı¬ÿSz u®§ Ki⁄ı∫. B[Q˜ªØ∫ vØ<br />

©fl⁄∏hfl J∏ Ehfl£iU¯P¯Øa ˆ\¥x ˆPısh⁄∫.<br />

Aufl£i B[Qª® §µv|v (English Resident) J∏¡∫ Pıߺ¿<br />

|ØUP®£mhı∫. B⁄ı¿ ´skÆ B®Pı¤Ïuı⁄zv¿<br />

Hÿ£mh J∏ PªPz¯u AhUP B[Q˜ªØ∫ CµshıÆ<br />

¨¯”ØıP B®Pı¤Ïuıfl ´x £¯hˆØkzx A¢{ım¯hU<br />

¯P®£ÿ‘⁄ı∫. ˜u¯¡∞¿ªı©¿ {h¢u A®˜£ı∫PÕı¿<br />

C¢vØ® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ PƒÆ ˜©ı\©ıP® £ıvUP®£mhx.<br />

1876 & 1878&BÆ BskPŒ¿ Hÿ£mh £g\Æ : 1876 ¨u¿ 1878<br />

¡¯µ C¢vØı¬¿ PU Pk¯©Øı⁄® £g\Æ |ª¬Øx.<br />

ˆ\fl¯⁄, ¨Æ¯£, Iuµı£ız, £g\ı®, ©zvØ® §µ˜u\zvfl<br />

©zvØ® £Sv BQØ Ch[P“ P ˜©ı\©ıP® £ıvUP®<br />

£mh⁄. Cªm\UPnUPı⁄ ©UP“ C”¢u⁄∫. £ª Qµı©[<br />

P¯Õ ¬mk ©UP“ APfl”⁄∫. P®£µ¢u |ª®£SvPŒ¿<br />

¬¡\ıØz¯uU ¯P¬h ˜¡siØ |¯ª Hÿ£mhx. A¢u<br />

\©Øzv¿ ºmhfl §µ C[Qªı¢vÿS Hÿ÷©v ˆ\¥u<br />

xo¡¯PP–USa _[P¡∂ (BØzw∫¯¡) ¬vzuı∫. ˜©æÆ<br />

87


1877¿ ˆh¿º∞¿ ˆ£∂Ø u∫£ı∫ Jfl÷ {hzv, Av¿<br />

¬U˜hı∂Øı ©PıµıoØı¯µ C¢vØı¬fl<br />

˜£µµ] Gfl÷<br />

§µPh⁄®£kzv⁄ı∫. BhÆ£µ©ı⁄ A¢u u∫£ı¯µ {hzu<br />

Cªm\UPnUPı⁄ π£ı¥ ˆ\ª¬h®£mhx.<br />

Aaˆ\Ø¿ ì"˜µıÆ {PµÆ G∂¢x ˆPısi∏¢u˜£ıx<br />

}˜µı ©fl⁄fl §i¿ ¡ı]zux˜£ı¿'' C∏¢ux.<br />

¡mhıµ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhÆ 1878 : C¢vØ∫PŒfl<br />

©⁄US¯”P¯Õ C¢vØ® £zv∂¯PP“ A›uı£zxhfl<br />

ˆ¡Œ∞mh⁄. A¯¡P“ ºmhfl §µ¬fl {h¡iU¯P<br />

P¯Õ≤Æ B[Qª Bm]¯Ø≤Æ Gv∫zx G v⁄. G⁄˜¡<br />

£zv∂¯PPŒfl _u¢vµz¯uU Pmk®£kzu 1878¿ ¡mhıµ<br />

ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhz¯u ºmh¤fl Aµ_ CØÿ‘Øx.<br />

¡mhıµ ˆ©ı»PŒ¿ ˆ¡Œ¡¢u ˆ\¥vzuı“P–Æ, £∏¡<br />

CuÃP–Æ, Pk¯©Øı⁄ uoU¯PUS Em£kzu®£mh⁄.<br />

Au⁄ı¿ C¢vØ∫P“ ^ÿ”©¯h¢u⁄∫.<br />

C¢vØ B≤ua \mhÆ 1878 : ºmh¤fl Aµ_ 1878&BÆ Bsk<br />

C¢vØ B≤ua \mhz¯uU ˆPısk ¡¢ux. Aa\mhÆ,<br />

C¢vØ∫P“ B≤u[P¯Õ ¡ı[Q⁄ıæÆ, ¬ÿ”ıæÆ B[Qª<br />

Aµ]hÆ E∂©Æ (Licence) ˆ£” ˜¡skÆ Gfl÷ ¡º<br />

≤÷zvØx. Aa\mhz¯u ´‘Ø¡∫P“ A£µıuzxhfl ]¯”z<br />

ush¯⁄USÆ E“ÕıP ˜¡si∞∏¢ux. B⁄ı¿,<br />

B[Q˜ªØ∫, B[Q˜ªı&C¢vØ∫P“ B[Qª Aµ]fl RÃ<br />

£o∂¢u S‘®§mh ]ª §∂¬⁄∏US Aa\mhzv¿<br />

C∏¢x ¬ªUS AŒUP®£mhx. A∆¬uÆ ºmhfl §µ¬fl<br />

ˆ£∏Æ £ıfl¯©Øı⁄ |∫¡ıP {h¡iU¯PP“ C¢vØ∫PŒfl<br />

En∫ƒP–US GvµıP˜¡ C∏¢u⁄.<br />

∂®£fl §µ (1880 & 1884) : ∂®£fl §µ 1880&BÆ Bsk<br />

C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{µıP® ˆ£ı÷®˜£ÿ”ı∫. A¡∫<br />

uıµıÕ ©⁄®£ıfl¯© ˆPısh¡∫. A¡∫ £izu C¢vØ<br />

C¯Õb∫PŒfl Gv∫£ı∫®P¯Õ® ∂¢x ˆPıshxhfl<br />

A¡∫PŒhÆ A›uı£¨Æ Pımi⁄ı∫. A¡∫ C¢vØ<br />

|∫¡ıPzv¿ C¢vØ ©UP–Æ AvPÆ £[Sˆ£” ˜¡skÆ<br />

88


Gfl÷ ¬∏Ƨ⁄ı∫. G⁄˜¡ ºmhfl<br />

§µ A‘¨P®£kzvØ £ª AhUS<br />

¨¯”a \mh[P¯Õ A¡∫ }UQ⁄ı∫.<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªa \mhÆ 1881 :<br />

∂®£¤fl Aµ_ 1881&BÆ Bsk<br />

¨u¿ ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ \mhz¯u<br />

CØÿ‘Øx. Aa\mhÆ 12 ¡ØvÿS<br />

Em£mh ]÷¡∫PŒfl ˜¡¯ª<br />

˜{µz¯u |∫n∞zux. ˜©æÆ Aa<br />

\mhÆ ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒ¿ A£ıØPµ<br />

∂®£fl §µ<br />

©ı⁄ CØ¢vµ[P¯Õa _ÿ‘ £ıx<br />

Pı® ˜¡º∞h ˜¡skÆ G⁄ ¡º≤÷zvØx. Aa\mhÆ<br />

{¯h¨¯”®£kzu®£k¡¯uU PsPıoUP B¥¡ıÕ∫P“<br />

|ØUP®£mh⁄∫.<br />

¡mhıµ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhÆ }UP®£ku¿ 1881 :<br />

A˜u Bsk ©UPÕı¿ PƒÆ ˆ¡÷UP®£mhxÆ ºmhfl<br />

§µ A‘¨P®£kzvØx©ı⁄ ¡mhıµ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa<br />

\mhz¯u ∂®£fl §µ }UQ⁄ı∫. Au⁄ı¿ C«¢u £zv∂¯Pa<br />

_u¢vµÆ ´skÆ ˆ£”®£mhx.<br />

C¢vØ ©UP“ ˆuı¯PU PnUˆPk® 1881 : {ım¯h<br />

˜©æÆ ]”®£ıP |∏¡QUSÆ ˆ£ı∏mk ∂®£fl §µ<br />

©UP“ˆuı¯P PnUˆPk® ¨¯”¯Ø 1881&BÆ Bsk<br />

C¢vØı¬¿ A‘¨P®£kzv⁄ı∫.<br />

1882&BÆ Bsk P¿¬US<br />

: 1882¿ ∂®£fl §µ J∏<br />

P¿¬US ¯¡ |Øzuı∫. Aufl u¯ª¡µıP \∫. h§“≥.<br />

h§“≥. Ìsh∫ (Sir W.W. Hunter) Gfl£¡∫ ˆ\Ø¿£mhı∫.<br />

AUS ˆuıhUPUP¿¬ ©ÿ÷Æ C¯h|¯ªU P¿¬ BQØ<br />

¡ÿ‘fl ¨fl˜⁄ÿ”zvÿPı⁄ B˜ªı\¯⁄P¯Õ ¡«[QØx.<br />

˜©æÆ AUS J∆ˆ¡ı∏ ©ı¡mhzvæÆ ©ıv∂®£“ŒP“<br />

(Model Schools) |÷¡®£h ˜¡skÆ Gfl÷Æ £∂¢x¯µ<br />

ˆ\¥ux. u¤Øı∫ £“ŒP–US AŒUP®£mk ¡¢u ©ı¤Øz<br />

ˆuı¯P¯Ø (Grants-<strong>in</strong>-aid) ˜©æÆ }mi®£ufl ≠ªÆ C¯h<br />

89


|¯ªU P¿¬¯Ø FUS¬UPªıÆ G⁄ƒÆ AUS T‘Øx.<br />

ˆ£sP¿¬US AvP ¨UQØzx¡Æ ˆPıkUP ˜¡sk<br />

ˆ©fl÷Æ AUS Aµ_US® £∂¢x¯µa ˆ\¥ux. £g\ı®<br />

£¿P¯ªUP«PÆ |÷¡®£h ∂®£fl §µ Pıµn©ıP C∏¢uı∫.<br />

E“Õım] : ∂®£¤fl P® Páı¥¢u ^∫v∏zuÆ<br />

|∏¡ıPz¯u≤Æ, |vU Pmk®£ım¯h≤Æ £µ¡ªıUP<br />

GkUP®£mh {h¡iU¯PØıSÆ. A¡∏¯hØ Aµ_ C¢vØı¬¿<br />

E“Õım] Aµ_ |÷¡®£h, 1883&84&BÆ BskPŒ¿<br />

¡∂¯\ØıP® £ªa \mh[P¯Õ CØÿ‘Øx. A¯¡PŒfl£i<br />

C¢vØı ¨ ¡xÆ ©ı¡mh ¡ı∂Ø[P–Æ (District Boards),<br />

uıæUPı ¡ı∂Ø[P–Æ (Taluk Boards) A¯©UP®£mh⁄. A∆<br />

ƒ“Õım] Aµ_ A¯©®PŒhÆ P¿¬, ˆ£ıxa_PıuıµÆ,<br />

Si}∫, _zuÆ, _PıuıµÆ, \ı¯ª £µı©∂® BQØ¡ÿ¯”<br />

˜©Æ£kzxÆ £oP“ J®£¯hUP®£mh⁄. A®£oP¯Õa<br />

ˆ\¥x ¨iUP A¯¡P“ ˜£ıx©ı⁄ |v ¡\v¯Ø® ˆ£ÿ÷<br />

C∏¢u⁄. C∆¡¯©®PŒ¿ C¢vØ∫P“ u[P“ ¬¡Pıµ[<br />

P¯Õz uı[P˜Õ |∫¡QzxU ˆPı“Õ® £∞ÿ]ØŒUSÆ<br />

¬uzv¿ |Ø©⁄ (Nom<strong>in</strong>ation) ¨¯”US® £v¿ ˜u∫u¿<br />

¨¯” §fl£ÿ”®£mhx. Aa^∫v∏zu[PÕı¿ ∂®£fl §µ<br />

"E“Õım] Aµ]fl u¢¯u' Gfl” £mhz¯u® ˆ£ÿ”ı∫.<br />

C¿£∫m ©˜\ıuı : ∂®£fl Aµ]fl \mh E÷®§⁄µı⁄ ].§.<br />

C¿£∫m (C.P. Ilbert) Gfl£¡∫ 1883¿ J∏ \mhzv¯⁄U<br />

ˆPısk ¡¢uı∫. Ax C¿£∫m ©˜\ıuı G⁄ A¯«UP®£mhx.<br />

Aufl£i C¢vØ }v£vP“ B[QªU Sÿ”¡ıŒP¯Õ≤Æ<br />

¬\ıµ¯n ˆ\¥≤Æ E∂¯© ˆ£ÿ”⁄∫. Aufl ≠ªÆ C¢vØ<br />

}v£vP“ B[Qª }v£vP–US C¯nØı⁄ AvPıµÆ<br />

ˆ£ÿ”⁄∫. B⁄ı¿ C¢vØı¬º∏¢u I˜µı®§Øa \≠Pzv⁄∫<br />

Aa\mhz¯uU Pk¯©ØıP Gv∫zu⁄∫. G⁄˜¡ AÆ©˜\ıuı<br />

Eh⁄iØıPz v∏zu®£h ˜¡siØuı∞ÿ÷. v∏zu®£mh<br />

©˜\ıuı¬fl£i "S¯”¢u£m\Æ £ıv I˜µı®§Ø E÷®§⁄∫<br />

P¯ÕU ˆPısh' }vUS ˜¡ (Jury) B[QªU Sÿ”¡ıŒP¯Õ<br />

¬\ı∂UP ¨i≤Æ Gfl÷ ©ıÿ”®£mhx.<br />

90


∂®£fl §µ u¯h∞¿ªı ¡ıoPzv¿ (Free Trade)<br />

S¢u {ƧU¯P ˆPısh¡∫. A¡∫ £ª C”US©v ¡∂P¯Õ<br />

}UQ⁄ı∫. A¡∫ E® ´uı⁄ ¡∂¯ØU S¯”zuxhfl |ª¡∂<br />

¡∂ ¨¯”¯Øa \∂ ˆ\¥ØƒÆ ¨Øÿ]P¯Õ ˜©ÿˆPıshı∫.<br />

P∫\fl §µ (1899 & 1905) : P∫\fl §µ ¯¡]µıØıP £u¬<br />

Hÿ£uÿS ¨fl £ª¨¯” C¢vØı¬ÿS ¡¢x ˆ\fl”¡∫. A¡∫<br />

E÷v≤Æ Pi⁄ E¯«®Æ ˆPısh¡∫. A¡∫ B[Qª<br />

C⁄˜© EØ∫¢ux Gfl÷Æ C¢vØı¯¡ Bm] ˆ\¥Ø A∆<br />

¬⁄zvÿS E∂¯© Esk Gfl÷Æ {Ƨ⁄ı∫.<br />

^∫v∏zu[P“ & £g\Æ & ©ÿ÷Æ §˜ÕU |¡ıµnÆ : P∫\fl<br />

§µ C¢vØı¬ÿS ¡¢u˜£ıx, £∏¡©¯« ˆ£ı¥zuuı¿,<br />

©zvØ, ¡h C¢vØı¬fl £ª £SvPŒ¿ Pk¯©Øı⁄ £g\Æ<br />

|ª¬Øx. Azxhfl §˜ÕU ˜{ı≤Æ £ª Ch[PŒ¿ Pın®<br />

£mhx. P∫\fl £g\ |¡ıµnU S<br />

Jfl÷ A¯©zx Aufl<br />

|¡ıµn® £oP–US® ˆ£∏Æ ˆuı¯P¯Ø JxUQ⁄ı∫.<br />

¬¡\ıØ ^∫v∏zu[P“ : Qµı©®” ©UP–US Eu¬h P∫\fl<br />

§µ £ª ¬¡\ıØa ^∫v∏zu[P¯Õ A‘¨P®£kzv⁄ı∫.<br />

GŒØ u¡¯n∞¿ v∏®§a ˆ\æzuUTiØ PhflP“ ¬¡\ı∞<br />

P–US ¡«[P®£mh⁄. {ımifl £ª £ıP[PŒæÆ<br />

Tmk”ƒa \[P[P“ ˆuıh[P®£mh⁄. ¡[PıÕzv¿ ß\ı<br />

Gfl›hzv¿ ¬¡\ıØ Bµı¥a] |÷¡⁄Æ Jfl÷Æ<br />

ˆuıh[P®£mhx. Aufl ˜{ıUPÆ ¬¡\ıØzx¯”∞¿ £ª<br />

Bµı¥a]P¯Õ ˜©ÿˆPı“¡uıSÆ. P∫\¤fl |∏¡ıPzvfl<br />

˜£ıx ˆ£∏©Õ¬¿ Pı¿¡ı¥P“ ˆ¡mh®£mk }∫®£ı\⁄<br />

¨¯”≤Æ ˜©Æ£kzu®£mhx.<br />

Cµıq¡a ^∫v∏zu[P“ : P∫\fl Cµıq¡zvfl ˜£ıUS<br />

¡µzx A¯©®¯£a ^∫v∏zv⁄ı∫. Cµıq¡zvÿS®<br />

vØ ˜£ı∫UP∏¬P–Æ, x®£ıUQP–Æ ¡«[P®£mh⁄.<br />

C¯Õb∫P–US Cµıq¡® £∞ÿ] AŒUP® ˜£µµ_ C¯Õb∫<br />

£¯h (Imperial Cadet Corps) Jfl÷ A¯©UP®£mhx.<br />

91


£«[Pıª |¯⁄ƒa ]fl⁄[P“ £ıxPı®a \mhÆ : 1904&BÆ<br />

Bsk {ımifl £«[Pıª |¯⁄ƒa ]fl⁄[P¯Õ® £ıxPıUP<br />

Ca\mhÆ CØÿ”®£mhx. A¡µx Aµ_ ˆuı¿ˆ£ı∏“<br />

P¿ˆ¡miØ¿ x¯”∞¯⁄ |÷¬Øx. Au⁄ı¿ {ıª¢uı,<br />

um\^ªÆ, \ıg], Gºˆ£shı S¯PP“, \ıµ{ız ˜£ıfl”<br />

Ch[PŒ¿ Pın®£kÆ ¬¯ª©vUP ¨iØıu C¢vØU<br />

P¯ª®ˆ£ı∏mP–Æ Pmhh[P–Æ £ıxPıUP® £mh⁄.<br />

P¿¬a ^∫v∏zuÆ : C¢vØ® £¿P¯ªU P«Pa \mhÆ<br />

1904&BÆ Bsk |¯”˜¡ÿ”®£mhx. P∫\fl P¿¬¨¯”<br />

¨ ¡¯u≤Æ ©ıÿ‘د©zuı∫. ˆ£ıxUP¿¬z u¯ª¯©<br />

CØUS{∫ (Director General of Education) u¯ª¯©∞fl RÃ<br />

P¿¬zx¯” ¯©Ø® £kzu®£mhx. BµÆ£® £“ŒP–US<br />

©ı¤ØÆ AŒUP®£mhx. P¿¬∞fl ¨fl˜⁄ÿ”zvÿSz w¬µ<br />

vmh[P“ ˜©ÿˆPı“Õ®£mh⁄. £¿P¯ªU P«P[PŒfl<br />

ˆ\Ø¿£ıkP¯Õ ˜©Æ£kzu J∏ S A¯©UP®£mhx.<br />

¡[PıÕ® §∂¬¯⁄ 1905 : 1905&BÆ Bsk ¡[PıÕz¯u®<br />

§∂UP P∫\fl §µ ˜©ÿˆPısh ¨iƒ C¢vØ∫PŒfl ˜u]Ø<br />

En∫ƒUS ˆ£∏zu AiØıP A¯©¢ux. ¡[PıÕÆ, •Pı∫<br />

©ÿ÷Æ J∂\ı¬fl J∏ £Sv¯Ø≤Æ E“ÕhUQØ ˆ£∂Ø<br />

©ıPın©ı¥ C∏¢ux Gfl£v¿ \¢˜uP¿¯ª. A®ˆ£∂Ø<br />

©ıPınz¯u |∏¡Q®£xÆ Pi⁄©ı⁄ ˆ\تıPzuıfl<br />

C∏¢ux. G¤›Æ, §fl⁄ı¿ •Pı¯µz u¤ ©ıPın©ıP®<br />

§∂zu¯u® ˜£ıfl÷ A®§µa\¯⁄US GŒuıPz w∫ƒ<br />

Psi∏UPªıÆ. B⁄ı¿ P∫\fl ¡[PıÕz¯u CµshıP®<br />

§∂zxU Q«US ¡[PıÕz¯u≤Æ A\ı¯©≤Æ C¯nzx J∏<br />

©ıPın©ıPƒÆ, ˜©ÿS ¡[PıÕz¯u≤Æ •Pı¯µ≤Æ<br />

C¯nzx ©ÿˆ”ı∏ ©ıPın©ıPƒÆ A‘¬zuı∫. hıUPı<br />

Q«US ¡[PıÕzvfl u¯ª{PµıPƒÆ, ˆPı¿Pzuı ˜©ÿS<br />

¡[PıÕzvfl u¯ª{PµıPƒÆ A‘¬UP®£mh⁄. Q«US<br />

¡[PıÕzv¿ ¨_ºÆPŒfl GsoU¯P AvP©ıPƒÆ,<br />

˜©ÿS ¡[PıÕzv¿ C¢xUPŒfl GsoU¯P AvP©ıPƒÆ<br />

C∏¢u⁄. P∫\¤fl Aaˆ\Ø¿ ¡[Pˆ©ı» ˜£]Ø ©UPŒfl<br />

Jÿ÷¯©¯Øa ^∫S¯ªzx ˜u]Ø CØUPzvfl ¡Õ∫a]¯Øz<br />

92


uk®£¯u ¨UQØ ˜{ıUP©ıPU ˆPısi∏¢ux. A¡∫<br />

C¢xUP“ ¨_ºÆP“ C¯h˜Ø £¯P¯©¯Ø Hÿ£kzu<br />

Gso⁄ı∫. B⁄ı¿ Aufl ¬¯Õƒ Gv∫©¯”ØıP<br />

A¯©¢ux. ¡[P ©UP“ A¯⁄¡∏Æ Jfl”ıPz vµsk<br />

Azvmhzv¯⁄ Gv∫zu⁄∫. ¨_ºÆP–Æ, u¡ıvP–Æ,<br />

w¬µ¡ıvP–Æ ¡[P® §∂¬¯⁄¯Øz ukUSÆ ¨Øÿ]∞¿<br />

Jfl‘¯n¢x ˆ\Ø¿£mh⁄∫. A¡∫P“ ¡[P®<br />

§∂¬¯⁄¯Ø® §∂zuı–Æ ˆPı“¯P∞fl A‘¨PÆ G⁄<br />

A¯«zu⁄∫. C¢vØ∫PŒfl w¬µ Gv∫®® ˜£ıµımhzv⁄ı¿<br />

¡[PıÕÆ ´skÆ 1911&BÆ Bsk J˜µ ©ı|ª©ı⁄x.<br />

C¢vØ ˜u]Ø CØUPzvfl ˜uıÿ”Æ : 1857&BÆ Bsk ˆ£∏Æ<br />

µm]US® §fl⁄µı⁄ PıªÆ S¢u H©ıÿ”©Œ®£uıP˜¡<br />

C∏¢ux. ¬U˜hı∂Øı ˜£µµ]∞fl §µPh⁄zv¿ T”®£mh<br />

¡ıUS÷vP“ GxƒÆ ¨ uıP |¯”˜¡ÿ”®£h¬¿¯ª.<br />

C¢vØı¬fl ˆ£ı∏Õıuıµ, Aµ]Ø¿ ©ÿ÷Æ £s£ımk<br />

¡Õ∫a]US Afl¤Ø Bm]uıfl Es¯©Øı⁄ u¯h Gfl£¯u<br />

C¢vØ∫P“ En∫¢u⁄∫. CUPıªPmhzv¿ uıfl C¢vØ<br />

˜u]ØÆ ¡Õµz ˆuıh[QØx. \©Ø, \≠P ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ Cz˜u]Ø En∫ƒ ¡Õµ ˜©æÆ Eu¬⁄.<br />

C¢vØ ˜u]Ø En∫ƒ ˜uıfl‘ØuÿPı⁄ PıµoP“ & Aµ]Ø¿<br />

Jÿ÷¯© : B[Qª Bm]∞fl ¬¯Õ¡ı¿ C¢vØı¬¿<br />

Aµ]Ø¿ Jÿ÷¯© Hÿ£mhx. Au⁄ı¿ C¢vØı J˜µ {ık<br />

Gfl” GsnÆ ©UPŒhÆ ¡Õ∫¢ux. \≠P, \©Øa ^∫v∏zu<br />

CØUP[P–Æ ©UPŒ¯h˜Ø ¬»®n∫¯¡ Hÿ£kzv<br />

A¡∫P¯Õ Jfl÷ ˜\∫zu⁄.<br />

B[Q˜ªØ∂fl ˆ£ı∏Õıuıµa _µsh¿ : C¢vØı¬fl ˆ\¿¡<br />

¡ÕÆ A¯⁄z¯u≤Æ uÆ {ımkUSa _µsia ˆ\¿¡˜u<br />

B[Q˜ªØ∂fl ˜{ıUP©ıP C∏¢ux. 19&BÆ °ÿ”ısifl<br />

C÷v∞¿ C¢vØı, B[Qª {ımiÿS ˜¡siØ Pa\ı®<br />

ˆ£ı∏mP¯Õ Hÿ÷©v ˆ\¥≤Æ {ıhıPƒÆ, A¢{ık Eÿ£zv<br />

ˆ\¥u ˆ£ı∏mP¯Õ ¬ÿ£¯⁄ ˆ\¥≤Æ \¢¯uØıPƒÆ<br />

©ı‘Øx. ˜©æÆ B[Q˜ªØ∫ u[P“ ≠ªu⁄z¯u ¨uΩk<br />

ˆ\¥x Cªı£Æ A¯h≤Æ Ch©ıPƒÆ ©ı‘Øx.<br />

93


Cuµ I˜µı®§Ø {ıkP–hfl Hÿ£mh ˆuıh∫ :<br />

B[QªÆ, £izu C¢vØ∫PŒfl ˆ©ı»Øı⁄x. Au⁄ı¿<br />

C¢vØ∫P“ ˜©¿{ımkU P∏zxUP“, £s£ık £ÿ‘<br />

A‘¢u⁄∫. ˜©æÆ C¢vØ∫P“ ˆ·∫©¤, Czuıº<br />

IUQØ©¯h¢u¯uU Psk FUPÆ ˆPısh⁄∫. G⁄˜¡<br />

uı[P–Æ u[P“ ¬ku¯ªUS® ˜£ıµıh Gso⁄∫.<br />

19&BÆ °ÿ”ısi¿ Hÿ£mh \≠P, \©Øa ^∫v∏zu<br />

CØUP[P“ : Cµı·ıµıƘ©ıPflµı¥, uØı⁄¢u \µÏ¡v,<br />

Cµı© Q∏Ën £µ©ÌÆ\∫, _¡ı ¬˜¡Pı⁄¢u∫ ©ÿ÷Æ<br />

hıUh∫ Afl¤ ˆ£\flm BQ˜Øı∫ C¢vØı ©ÿ÷Æ,<br />

C¢vØ∂fl P»¯⁄® zx∞∫ ˆ£”a ˆ\¥u⁄∫. A¡∫P“<br />

C¢vØı¬¿ ˜u]Ø CØUPÆ ˜uıfl÷¡uÿS AizuÕ<br />

mh⁄∫. _صı‰‚ØÆ Gfl” ˆ\ı¿¯ª ¨ufl¨uº¿<br />

£Øfl£kzvØ¡∫ uØı⁄¢u \µÏ¡v B¡ı∫.<br />

uP¡¿ ©ÿ÷Æ ˜£ıUS¡µzx ¨fl˜⁄ÿ”Æ :<br />

C∏®®£ı¯u, u¢v ©ÿ÷Æ PƧ∞¿ªız u¢v¨¯”,<br />

u£ı¿¨¯”, \ı¯ªP“ ©ÿ÷Æ Pı¿¡ı¥P“ A¯©zu¿<br />

˜£ıfl”¯¡ {ımifl ˆuı»¿ ¡Õ∫a]US Eu¬⁄. C¢uz<br />

ˆuı»¿ ¡Õ∫a] C¢vØ ©UP¯Õ Jfl‘¯nzux.<br />

Aa\P¨Æ ˆ\¥vzuı“P–Æ : ˜u]ØÆ ˜uıfl”ƒÆ ¡ÕµƒÆ<br />

C¢vØ® £zv∂¯PP“ P¨UQØ® £[Q¯⁄® ∂¢u⁄.<br />

£¿˜¡÷ ¡mhıµ ˆ©ı»PŒ¿ HµıÕ©ı⁄ ˆ\¥vzuı“P“<br />

ˆ¡Œ∞h®£mh⁄. A¯¡PŒ¿ ˆ£∏Æ£ıªı⁄¯¡ B[Q˜ª<br />

Ø∏US Gvµı⁄ P∏zxUP¯Õ ˆ¡Œ∞mh⁄. v ˜\ıÊØ¿<br />

∂£ı∫©∫ (The <strong>Social</strong> Reformer), v ¯hÆÏ B® C¢vØı (The<br />

Times of India), v ˆ©mµıÏ ˆ©∞¿ (The Madras Mail), v<br />

ϘhmÏ ˜©fl (The Statesman), v C¢x (The H<strong>in</strong>du),<br />

A∫u£\ı∫ £zv∂¯P (The Amrit Bazaar Patrika) v ˜P\∂ (The<br />

Kesari), ©µızuı (The Maratha), i∂§≥fl (The Tribune), £Æ£ı¥<br />

\©ıa\ı∫ (The Bombay Samachar), ©ÿ÷Æ µıÏm ˜Pı®u∫ (Rast<br />

Goftar) ˜£ıfl” £zv∂¯PP“ P® §µ£ª©ı⁄¯¡. A¯¡<br />

ˆ£ıx©UPŒfl P∏zxUP¯Õ® §µv£ºzuxhfl ©UPŒ¯h˜Ø<br />

˜u]Ø ¬»®n∫¯¡≤Æ Hÿ£kzv⁄. £UQÆ\¢vµ\mh∫‚,<br />

94


Cµ√¢vµ{ız uıT∫, _®§µ©oØ £ıµvØı∫ ©ÿ÷Æ £ª<br />

˜u\£Uu G zuıÕ∫PŒfl G zxUP“ C¢vØ ©UPŒ¯h˜Ø<br />

˜u\ En∫¯¡® ˆ£ı[QˆØ«a ˆ\¥u⁄. B⁄ı¿, 1878&¿<br />

CØÿ”®£mh ¡mhıµ ˆ©ı»® £zv∂¯Pa \mhÆ, £zv∂¯Pa<br />

_u¢vµz¯u® £‘zux. A˜u Bsk §”®§UP®£mh B≤ua<br />

\mhÆ C¢vØ∫P“ B≤u[P“ ¯¡zv∏®£¯u u¯h ˆ\¥ux.<br />

Azu¯PØ `Ã|¯ªPŒ¿uıfl C¢vØ∫PŒfl E∂¯©P–US®<br />

˜£ıµıh 1885&BÆ Bsk C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ_<br />

˜uıÿ÷¬UP®£mhx.<br />

C¢vØ ˜u]ØUPı[Qµ_ & 1885 : B[Q˜ªØ Bm]∞¿<br />

{ƧU¯P∞«¢u C¢vØ ©UP“ C¢vØ<br />

˜u]ØUPı[Qµ_<br />

A¿ªx C¢vØ ˜u]Ø® ˜£µıØUPm] Gfl” A¯©®§¯⁄<br />

Hÿ£kzv⁄∫. Ax 1885&BÆ Bsk ˆuıh[P®£mhx. K¥ƒ<br />

ˆ£ÿ” B[Qª AvPı∂Øı⁄ Bªfl AU˜h¬Øfl Ó≥Æ<br />

(Allan Octavien Hume) Gfl£¡∫ C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl<br />

˜uıÿ”zvÿS ¨UQØ Pıµn©ıP C∏¢uı∫. Pı[Qµ]fl ¨u¿<br />

TmhÆ ¨Æ¯£∞¿ {¯hˆ£ÿ”x. AUTmhzvÿS h§“≥.<br />

]. £ı⁄∫‚ (W.C. Banerjee) u¯ª¯© ¡Qzuı∫. uıuı£ı¥<br />

ˆ{Õ˜µı‚, _˜µ¢vµ{ız £ı⁄∫‚, ©ufl˜©ıPfl ©ıÕ¬Øı,<br />

GÆ.‚. µı⁄˜h, ˜Pı£ıªQ∏Ën ˜PıP˜ª, ˆ£˜µıÂı<br />

˜©zuı, ‚. _®§µ©oØ A¥Ø∫ ˜£ıfl” uıµıÕ GsnÆ<br />

ˆPısh £ª u¯ª¡∫P–Æ AUTmhzv¿ §µv|vPÕıP<br />

Pª¢x ˆPısh⁄∫.<br />

C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl BµÆ£Pıª ˜{ıUP[P“ : 1. \mh<br />

©fl” ¬∂¡ıUP¨Æ §µv|vzx¡Æ ˆ£÷u¿, 2. P¿¬¯Ø®<br />

£µ®u¿, 3. £zv∂¯Pa _u¢vµÆ, 4. |∫¡ıPz x¯”∞º∏¢x<br />

}vzx¯”¯Ø® §∂zu¿, 5. C¢vØ |∫¡ıP® £oz<br />

˜u∫ƒP¯Õ (I.C.S.) C¢vØı¬˜ª˜Ø {hzuU ˜Pı∏u¿,<br />

6. Cµıq¡a ˆ\ªƒP¯ÕU S¯”UP ¡ÿ÷zxu¿, ©ÿ÷Æ,<br />

7. AØ¿{ımk® ˆ£ı∏mP“ ´uı⁄ C”US©v ¡∂¯Ø<br />

AvP∂UPU ˜Pı∏u¿ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

u¡ıvP“ (1885 & 1909) : BµÆ£ Pıªzv¿ Pı[Qµ_ A¯©v<br />

ØıPƒÆ u©ı⁄ ¨¯”∞æÆ ˆ\تıÿ‘Øx. Pı[Qµ]fl<br />

95


ˆuıhUPUPıªz u¯ª¡∫P“ £izu<br />

{kzuµ ¡∫UPz¯ua ˜\∫¢u¡∫P<br />

ÕıP C∏¢u⁄∫. A¡∫P“ B[Q<br />

˜ªØ∂fl ˜{∫¯©Øı⁄ AqS<br />

¨¯”∞¿ {ƧU¯P ˆPısi<br />

∏¢u⁄∫. u[P“ ˜Pı∂U¯PP¯Õ<br />

≤Æ, ¡ıu[P¯Õ≤Æ ¡º≤÷zu<br />

A¯©vØı⁄ ¨¯”∞¯⁄ ˜©ÿ<br />

ˆPısh⁄∫. Pı[Qµ]fl u¯ª¡∫<br />

PÕıP _˜µ¢vµ{ız £ı⁄∫‚, uıuı<br />

£ı¥ ˆ{Õ˜µı‚, ˆ£˜µıÂı ˜©zuı,<br />

˜Pı£ıªQ∏Ën ˜PıP˜ª, GÆ.‚.<br />

µı⁄˜h ˜£ıfl˜”ı∫ ¬Õ[Q⁄∫.<br />

˜Pı£ıªQ∏Ën ˜PıP˜ª<br />

A¡∫P“ Pı[Qµ_ Pm]∞¿ u¡ıvP“ Gfl÷ A¯«UP®<br />

£mh⁄∫. 19&BÆ °ÿ”ısk ¨ UP Aµ]fl ˆPı“¯PP¯ÕU<br />

S¯”T÷¡væÆ, ^∫v∏zu[P¯ÕU ˜Pı∏¡v昩 Pı[Qµ_<br />

AUP¯µ ˆPısi∏¢ux. u¡ıvPŒfl ˜Pı∂U¯PP“<br />

Aµ]Ø¿ ˜£ı¿ E“Õx G⁄U Pı[Qµ]º∏¢u C¯ÕØ u¯ª<br />

¨¯”∞⁄∫ ¡∫ozu⁄∫. A¡∫PŒfl w¬µa ˆ\Ø¿P“ ˜u]Ø<br />

CØUPzv¿ w¬µ¡ıuÆ ˜uıfl”U Pıµn©ıQ⁄.<br />

ªıªı ª·£v µı¥, £ıªP[Pıuµ vªP∫ & §§fl \¢vµ £ı¿<br />

96


w¬µ ˜u]Ø¡ıvPŒfl ˜uıÿ”Æ:<br />

ˆuıhUP Pıªzv¿ B[Qª Aµ_<br />

Pı[Qµ_hfl {m® £ıµımiØx.<br />

B⁄ı¿, Pı[Qµ]¿ E∏¡ı⁄<br />

w¬µU P∏zxUPŒfl ¡Õ∫a]∞<br />

⁄ı¿ Pı[Qµ_h⁄ı⁄ B[Qª<br />

Aµ]fl ˜£ıUQ¿ ©ı÷u¿<br />

Hÿ£mhx. Pı[Qµ]fl ˜Pı∂U¯P<br />

P–US Aµ_ Gzu¯PØ P¡⁄z¯u<br />

≤Æ AŒUP¬¿¯ª. G⁄˜¡<br />

Pı[Qµ]fl J∏ §∂¬⁄∫ u¡ıv<br />

PŒfl AqS¨¯”PŒ¿ {ƧU¯P<br />

C«¢u⁄∫. A¡∫PŒ¿ ¨UQØ<br />

Aµ¬¢u ˜PıË<br />

©ı⁄¡∫P“ £ıªP[PıuµvªP∫, (£ı¿ & Bal) ªıªı ª·£v µı¥<br />

(ªı¿&Lal) §§fl \¢vµ £ı¿ (£ı¿ & Pal), Aµ¬¢u ˜PıË<br />

BQ˜Øı∫ B¡∫.<br />

A¡∫P“ C¢vØa _u¢vµzvÿPıP® ˜£ıµık¡v¿ E÷v<br />

ˆPısi∏¢u⁄∫. A¡∫P“ Aµ_US ©›UP“ A›®¡uÿS<br />

£v¿ ©UP“ ˜£ıµımh[P¯Õ {hzxu¿, Aµ]fl ˆPı“¯P<br />

P¯Õ ¬©∂]zu¿, Afl¤Ø® ˆ£ı∏mP¯Õ® ”UPozu¿,<br />

_˜u\® ˆ£ı∏mP¯Õ˜Ø (E“{ımk ˆ£ı∏mP¯Õ˜Ø) £Øfl<br />

£kzxu¿ BQØ¡ÿ‘¿ P {ƧU¯PU ˆPısi∏¢u⁄∫.<br />

A¡∫P“ _u¢vµzvÿS Aµ]fl<br />

P∏¯n¯Øa \ı∫¢v∏UP¬¿¯ª.<br />

AuÿS Gv∫©ı”ıPa _u¢vµÆ<br />

ˆ£÷¡x u[P“ E∂¯© Gfl÷<br />

{Ƨ⁄∫. "_Ø Bm] G⁄x §”®<br />

∂¯©, A¯u A¯h¢˜u w∏˜¡fl'<br />

Gfl÷ £ıªP[Pıuµ vªP∫ ¨«[Q<br />

⁄ı∫. uÃ{ımi¿ _®§µ©oØ<br />

£ıµvØı∫, _®§µ©oØ ]¡ı,<br />

¡.E.]uÆ£µ⁄ı∫<br />

BQ˜Øı∫<br />

vªP∂fl ˆ{∏[QØ {s£∫PÕıPa<br />

¡.E. ]uÆ£µ⁄ı∫<br />

ˆ\Ø¿£mh⁄∫. vªP∫ ufl<br />

97


P∏zxUP¯Õ ˜P\∂ Gfl” £zv∂¯P∞fl ≠ªÆ §µa\ıµÆ<br />

ˆ\¥uı∫. §§fl\¢vµ£ı¿ |≥ C¢vØı G›Æ £zv∂¯P∞fl<br />

Eu¬≤hfl ufl P∏zxUP¯Õ ˆ¡Œ∞mhı∫. A¯©vØıP<br />

Gv∫USÆ ¨¯”¯Ø & Auı¡x B[Qª Aµ_US EuƒÆ G¢uU<br />

Pı∂ØzvæÆ u¯ª∞hı©¿ Jx[Q |ÿSÆ u¡ıuU<br />

ˆPı“¯P¯Ø® £ÿ‘ Aµ¬¢u ˜PıË, ¡¢˜u ©ıuµÆ Gfl”<br />

£zv∂¯P∞¿ ¬ÕUQ⁄ı∫. A∆¡ı÷ w¬µ¡ıu® §∂¬⁄∫<br />

Pı[Qµ]fl ˜{ıUPz¯u ©ıÿ÷¡x ©mk©¿ªı©¿<br />

A¡ÿ‘¯⁄ A¯h≤Æ ¡»∞æÆ ©ı÷£mh⁄∫.<br />

_˜u] CØUPÆ : P∫\fl §µ ¡[PıÕz¯u 1905&BÆ Bsk<br />

§∂zuı∫. Aaˆ\Ø¿ Pı[Qµ_ CØUPzvÿS ©¯”¨P©ıP<br />

Eu¬Øx. ¡[P® §∂¬¯⁄ ©UP¯Õ® §∂®£uÿS £v¿,<br />

A¡∫P¯Õ Jfl”ıPa ˜\∫zux. Aaˆ\Ø¿ ˆ£ı∏Õıuıµ®<br />

”UPo® G›Æ _˜u] CØUPÆ ˜uıfl÷¡uÿS<br />

¡»¡Szux. _˜u] Gfl£ufl ˆ£ı∏“ ˆ\ı¢u {ık<br />

Gfl£uıSÆ. A∆¬ØUPÆ ˆ\ı¢u {ımifl ˆuı»¿P¯Õ<br />

˜©Æ£kzx¡¯u ˜{ıUP©ıPU ˆPısi∏¢ux. _˜u]<br />

CØUPzuı¿ D∫UP®£mh HµıÕ©ı⁄ ©UP“ B[Qª®<br />

ˆ£ı∏mP¯Õ≤Æ, S‘®£ıP xo¡¯PP¯Õ≤Æ, ”UPoz<br />

u⁄∫. Au⁄ı¿ C¢vØz ˆuı»¿P“ ¡Õ∫¢u⁄. _˜u]<br />

CØUPzv⁄∫ AØ¿{ımkz xoP¯Õa ˜\P∂zx A¡ÿ¯”<br />

{Pµ[PŒfl ¯©Ø®£SvPŒ¿ G∂zxa \ıÆ£ªıUQ⁄∫.<br />

HµıÕ©ı⁄ C¯Õb∫P“ uÆ £i®¯£≤Æ ¬mk A∆<br />

¬ØUPzv¿ Dk£mh⁄∫. A¡∫P“ ¡¢˜u<br />

©ıuµÆ G›Æ<br />

ìuı¥{ımk £ÿ÷UP ¨«UPz¯u G ®§⁄∫. ˆufl¤¢v<br />

Øı¬¿ yzxUSi¯Øa ˜\∫¢u ¡.E.]. G⁄ G¿˜ªıµıæÆ<br />

A¯«UP®£mh ¡.E. ]uÆ£µÆ §“¯Õ _˜u]<br />

}µı¬U<br />

P®£¿ Pƈ£¤ A¿ªx S ©zv¯⁄ (Swedeshi Steam Navigation<br />

Company) C¢vØıƒUSÆ Cª[¯PUS¯h∞¿<br />

¡oPÆ ˆ\¥Ø |÷¬⁄ı∫.<br />

¨_ºÆ ΩU ˜uıÿ”Æ & 1906 : C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl<br />

˜uıÿ”Æ ¨_ºÆPŒ¯h˜Ø J∏¬u £Øz¯u Hÿ£kzvØx.<br />

u[P“ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿSz u¤ØıP J∏ A¯©®z ˜u¯¡<br />

98


Gfl÷ £izu ¨ÏºÆP“ £ª∏Æ En∫¢u⁄∫. §∂zuı–Æ<br />

ˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ‘Ø B[Qª Aµ_ ¨_ºÆPŒfl<br />

˜¡sk˜Pı¯Õ Hÿ”x. 1906&BÆ Bsk hıUPı¬fl<br />

{¡ı£ı⁄ \º¨¿ªı Pıfl u¯ª¯©∞¿ ¨_ºÆ ΩU<br />

E∏¡ıQØx. ¨_ºÆ ΩU ¨_ºÆPŒfl E∂¯©P¯Õ® £ıx<br />

Pı®£¯u ˜{ıUP©ıPU ˆPısk B[Q˜ªØ∏US ¬_¡ı\©ıP<br />

{h¢x ˆPıshx.<br />

`µz §Õƒ & 1907 : Pı[Qµ]¿ u¡ıvP–USÆ w¬µ ˜u]Ø¡ıv<br />

P–USÆ C¯h˜Ø |ª¬Ø P∏zx ˜¡÷£ıkP“ AvP∂zxU<br />

ˆPısk ¡¢u⁄. Pı[Qµ_, _صı‰ØÆ A¯h¡˜u u⁄x<br />

˜{ıUPˆ©⁄ A‘¬UP ˜¡skÆ, Gfl÷ w¬µ ˜u]Ø¡ıvP“<br />

¬∏Ƨ⁄∫. B⁄ı¿, Azu¯PØ w¬µ ¡»PŒ¿ Dk£mk B[Qª<br />

Aµ_hfl ˜{µiØıP ˜©ıx¡uÿS u¡ıvP“ uØıµıP<br />

C¿¯ª. 1907&BÆ Bsk {h¢u `µz ©ı{ımi¿ Pı[Qµ_z<br />

u¯ª¡¯µz ˜u∫¢ˆuk®£v¿ C∏ §∂¬⁄∏US¯h˜Ø<br />

˜©ıu¿ Hÿ£mhx. Au⁄ı¿ Pı[Qµ_ CµshıP® §∂¢x<br />

Avº∏¢x w¬µ ˜u]Ø¡ıvP“ ˆ¡Œ˜Ø‘⁄∫. C¢|PÃa]<br />

`µz §Õƒ G⁄®£kQ”x.<br />

fl˜hı&©ı∫º ^∫v∏zu[P“ & 1909 : C¢vØı¬fl Aµ\®<br />

§µv|vØı⁄ fl˜hı §µƒÆ C¢vØ Aµ_a ˆ\ت∫<br />

©ı∫º≤Æ C¯n¢x C¢vØ \mh©fl”[P¯Õa ^∫v∏zu<br />

vmhÆ ¡Szu⁄∫. Aufl£i 1909&BÆ Bsk C¢vØa \mh<br />

©fl”[P“ \mhÆ, A¿ªx fl˜hı&©ı∫º ^∫v∏zua \mhÆ<br />

CØÿ”®£mhx. Aa\mhÆ C¢vØ \mh©fl”[PŒfl ˆ\Ø¿<br />

£ıkPŒ¿ ^∫v∏zu[P¯Õ A‘¨P®£kzvØx. Aa\mhzvfl£i<br />

\mh©fl”[PŒ¿ ˜u∫¢ˆukUP®£mh A[Pzv⁄∫PŒfl<br />

GsoU¯P EØ∫zu®£mhx. ¨_ºÆP–U ˆP⁄ u¤z<br />

ˆuıSvP“ A‘¨P®£kzu®£mh⁄. Au¯⁄ Pı[Qµ_<br />

Pk¯©ØıP Gv∫zux. £ı¿, ªı¿, £ı¿ (Bal, Lal, Pal)<br />

Ah[QØ ≠¡∫ u¯ª¯©∞ªı⁄ Ao u[P“ ˜£a]⁄ıæÆ,<br />

G zv ⁄ıæÆ, C¢vØı ¨ ¡xÆ ©UPŒ¯h˜Ø ˜£ıµımh<br />

En∫¯¡z ysiØx. ©ı]¤∞fl ""¡ı¯Õ Gkzx Aµ¯\<br />

√Ãzx. Hˆ⁄¤¿ Ax Azx´‘Ø Afl¤Ø Aµ_'' Gfl”<br />

99


ˆ\ıÿP“ C¢vØ∂fl ©⁄v¿ Gvˆµıºzux. Es¯©∞¿<br />

B[Q˜ªØ∂fl §∂zuı–Æ ˆPı“¯PØı⁄x u¡ıvP¯Õ<br />

Aµ]hÆ ˆ©zu® ˜£ıUS¯hØ¡∫PÕıUQ, 1916&BÆ Bsk<br />

{h¢u ªU˜⁄ı ©ı{ımi¿ A¡∫P¯Õz w¬µ¡ıvP–hfl<br />

´skÆ Jfl÷˜\µ ¡» ¡Szux.<br />

¨u¿ EªP®˜£ı∫ 1914 & 1918 : 1914&BÆ Bsk ¨u¿<br />

EªP® ˜£ı∫ ˆuıh[QØx. B[Qª Aµ_ C¢vØı¯¡<br />

A®˜£ı∂¿ §∂mh¤fl \ı∫§¿ £[Sˆ£”a ˆ\¥Ø<br />

¬∏ƧØx. BµÆ£zv¿ C¢vØz u¯ª¡∫P–US Av¿<br />

¬∏®£¿¯ª. G¤›Æ C¢vØ® ˜£ı∫√µ∫P“ A®˜£ı∂¿<br />

£[S ˆ£÷¡¯u ukUP¬¿¯ª.<br />

ufl⁄ım] CØUPÆ 1916 : £ıª<br />

P[Pıuµ vªP∫ 1916&BÆ Bsk<br />

ufl⁄ım]U P«Pz¯u (Home Rule<br />

League) ¨Æ¯£∞¿ |÷¬⁄ı∫.<br />

AØ∫ªı¢¯ua ˜\∫¢u Afl¤<br />

ˆ£\flm Gfl” ˆ£s©o<br />

A¯hØı‘º∏¢u §µÆ©bı⁄<br />

\¯£∞¿ ˆuıh∫¯hØ¡µı¡ı∫.<br />

A¡∫ ufl¯⁄® £i®£iØıP<br />

C¢vØ ˜u]Ø CØUPzv¿ Dk<br />

£kzvU ˆPıshı∫. A¡∏Æ<br />

ˆ\fl¯⁄∞¿ J∏ ufl⁄ım]U<br />

P«Pz¯uz ˆuıh[Q⁄ı∫. A∆¬∏<br />

P«P[P–Æ ˜\∫¢x C¢vØ∂fl<br />

˜©ıvªı¿ ˜{∏<br />

ufl⁄ım] CØUPÆ A¿ªx _Ø<br />

Bm] ˆ£÷¡uÿS® §µa\ıµÆ ˆ\¥u⁄. ˜©ıvªı¿ ˜{∏ƒÆ<br />

].B∫. uı_Æ A∆¬ØUPz¯u Bu∂zu⁄∫. hıUh∫ Afl¤<br />

ˆ£\flm, uÆ ˜£a\ıæÆ G zuıæÆ, C¢vØ ©UPŒ¯h˜Ø<br />

P®ˆ£∂Ø AÕ¬¿ Eÿ\ıPz¯uz ysi⁄∫. B[Qª Aµ_<br />

A¡∫ {hzvØ £zv∂¯PØı⁄ |≥ C¢vØı¯¡ u¯h<br />

ˆ\¥ux. vªP∏Æ, Afl¤ˆ£\flm AƯ©Øı∏Æ ¯Px<br />

ˆ\¥Ø® £mh⁄∫. A¢u ˜{µzv¿uıfl 1917&BÆ Bsk<br />

©ıs˜hS §µ¬fl BPÏk A‘U¯P ˆ¡Œ∞h®£mhx.<br />

100


A∆¡‘U¯P, C¢vØ∫<br />

P–US® £i®£iØıP ˆ£ı÷®<br />

£ım] AŒUP®£kÆ Gfl÷ E÷v<br />

ØŒzux. G⁄˜¡, C¢vØ∫P“<br />

˜£ı∏US® §fl⁄∫ _Ø Bm]<br />

Q¯hUSÆ Gfl” {ƧU¯P∞¿<br />

B[Q˜ªØ∂fl ˜£ı∫ ¨Øÿ]<br />

P–US ¨ ©⁄uıP Jz<br />

x¯«® ˆPıkzu⁄∫. Au⁄ı¿<br />

ufl⁄ım] CØUPÆ ufl ¨UQØz<br />

x¡z¯u C«¢ux.<br />

ªU˜⁄ı J®£¢uÆ & 1916 : C¢vØ<br />

].B∫. uıÏ<br />

˜u]Ø Pı[Qµ]fl ªU˜⁄ı<br />

©ı{ımi¿ C∏ ¨UQØ ¡µªıÿ÷ |PÃa]P“ ChÆ ˆ£ÿ”⁄.<br />

¨uªı¡uıP, u¡ıvP–Æ w¬µ¡ıvP–Æ Jfl÷£mh⁄∫.<br />

A¡∫P“ C∏ §∂¬⁄∏Æ K∫ IUQØ ¨fl⁄oØıPa<br />

ˆ\Ø¿£mh⁄∫. Cµshı¡uıP, Pı[Qµ_Æ ¨_ºÆ ΩSÆ _Ø<br />

Bm] ˆ£÷¡v¿ J∏¡∏UˆPı∏¡∫ Jzx¯«® {¿Qh<br />

J®£¢uÆ Jfl‘¿ ¯PˆØ zvmh⁄∫. Ax ªU˜⁄ı<br />

J®£¢uÆ G⁄ A¯«UP®£kQ”x.<br />

A¢u ªU˜⁄ı ©ı{ımi¿uıfl ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏<br />

Pı¢v‚¯Ø ¨ufl¨uªıPa \¢vzuı∫.<br />

¨u¿ EªP® ˜£ı∫ ¨i¡¯hu¿ & 1918 : ¨u¿ EªP®˜£ı∫<br />

1918&BÆ Bsk ¨i¡¯h¢ux. B[Q˜ªØ∫PŒfl \ı∫§¿<br />

˜£ı∂¿ £[S ˆ£ÿ” C¢vØ∫P“, u©US B[Q˜ªØ∂h<br />

∏¢x ]ª \æ¯PP“ Q¯hUSˆ©fl÷ S¢u B¡æhfl<br />

Gv∫£ı∫zu⁄∫.<br />

©ıs˜hS&ˆ\ÆϘ£ı∫k ^∫v∏zua \mhÆ & 1919 :<br />

C¢vØıƒUPı⁄ Aµ_a ˆ\تıÕµı⁄ ©ıs˜hSƒÆ, C¢vØ<br />

Aµ_®§µv|vØı⁄ ˆ\ÆϘ£ı∫kÆ B[Qª® £ıµı–©fl”Æ<br />

Ca\mhzv¯⁄ 1919&BÆ Bsk CØÿ‘h® ˆ£ı÷®¯h<br />

Ø¡∫P“ B¡∫. Ca\mhzvfl£i Q‘Ïx¡∫P“, B[Q˜ªı&<br />

C¢vØ∫P“, ^UQØ∫P“ BQØ ≠fl÷ C⁄ ©UP–USÆ u¤z<br />

ˆuıSvP“ ¡«[P®£mh⁄. Ca\mhÆ ©zvØ, ©ıPın \mh<br />

101


©fl”[P¯Õ≤Æ ¬∂ƒ£kzvØx. ˜©æÆ, Ca\mhÆ<br />

©ıPın[PŒ¿ Cµm¯h Bm] ¨¯”¯Ø≤Æ A‘¨P®<br />

£kzvØx. C¢vØ∫P“ AvP GsoU¯P∞¿ \mh<br />

©fl”[PŒ¿ ChÆ ˆ£ÿ”⁄∫. G¤›Æ, C¢vØ ˜u]ØU<br />

Pı[Qµ_ Ca\mhz¯u |µıP∂zux. C¯uz ˆuıh∫¢x<br />

C¢vØı¬¿ ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª≤Æ, Jzx¯«<br />

Øı¯© CØUP¨Æ Hÿ£mh⁄.<br />

Aa\mhz¯u ˆ¡Œ∞mhx B[Q˜ªØ∂fl ˆ£∏¢<br />

ufl¯©Øÿ” ˆ\Ø¿ G⁄ƒÆ, Au¯⁄ Hÿ÷U ˆPı“¡x<br />

C¢vØ∏US ©v®¯hØuıPıx G⁄ƒÆ Afl¤ˆ£\flm<br />

¬¡∂zuı∫.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ ºmhfl §µ¬fl {h¡iU¯PP“ C¢vØ∫PŒfl<br />

{ª›US G∆¡ı÷ Gvµı⁄¯¡ Gfl£¯u ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

2. ∂®£fl §µ C¢vØ ©UP–US Bÿ‘Ø ˜\¯¡P¯Õ<br />

©ın¡∫ |¯⁄ƒ Tµ ¨i≤Æ.<br />

3. P∫\fl §µ¬fl ^∫v∏zu[P¯Õ ©ın¡∫ ¬¡∂UP<br />

¨i≤Æ.<br />

4. P∫\¤fl ì§∂zuı–Æ ˆPı“¯P¯Øí ©ın¡∫ ¬ÕUP<br />

¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØz ˜u]ØÆ ˜uıfl‘ØuÿPı⁄ Pıµn[<br />

P¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

6. ©ın¡∫ u¡ıvP“ w¬µ¡ıvPŒfl ˜{ıUP[P¯Õ≤Æ<br />

ˆ\Ø¿P¯Õ≤Æ J®•k ˆ\¥Ø ¨i≤Æ.<br />

7. ©ın¡∫ `µz §Õƒ Hfl Hÿ£mhx Gfl£¯ua _miU<br />

Pımh ¨i≤Æ.<br />

8. Afl¤ˆ£\flm AƯ©Øı∫ C¢vØ∏US Bÿ‘Ø<br />

£oP¯Õ ©ın¡∫ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

9. ©ın¡∫ ufl⁄ım] CØUPzvfl ˜{ıUPzv¯⁄U<br />

S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

10. ©ın¡∫ ªU˜⁄ı J®£¢uzvfl ¨UQØzx¡Æ £ÿ‘<br />

S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

11. ©ın¡∫ ©ıs˜hS&ˆ\ÆϘ£ı∫k \mhÆ ˆPısk ¡¢u<br />

©ıÿ”[P¯Õ® £miغh ¨i≤Æ.<br />

102


_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˆ¡¿º u∫£ı¯µ {hzvØ¡∫.<br />

A. ˆ©UPı˜ª §µ B. ∂®£fl §µ<br />

C. ºmhfl §µ D. P∫\fl §µ<br />

2. ºmhfl §µ C¢vØ® £zv∂¯PPŒfl _u¢vµz¯uU Pmk®<br />

£kzu ˆ¡Œ∞mh \mhÆ<br />

A. ¡mhıµ ˆ©ı»P“ B. ˆuı»ÿ\ı¯ªa<br />

£zv∂¯Pa \mhÆ \mhÆ<br />

C. C¿£∫m \mhÆ D. £¿P¯ªU P«Pa \mhÆ<br />

3. C¢vØı¬¿ ©UP“ ˆuı¯P PnUˆPk® ¨¯”¯Ø<br />

A‘¨P®£kzvØ¡∫<br />

A. ºmh∫ §µ B. ∂®£fl §µ<br />

C. P∫\fl §µ D. Q¯Õ∆ §µ<br />

4. ˆuı»ÿ\ı¯ª \mhÆ CØÿ”®£mh Bsk<br />

A. 1887 B. 1882<br />

C. 1883 D. 1885<br />

5. E“ Bm]∞fl u¢¯u Gfl÷ A¯«UP®£k£¡∫<br />

A. P∫\fl §µ B. ∂®£fl §µ<br />

C. ºmhfl §µ D. fl˜hı §µ<br />

6. ].§. C¿£∫m Gfl£¡∫ J∏<br />

A. £¯hzu¯ª¡∫ B. \mh E÷®§⁄∫<br />

C. u¯ª¯© B–{∫ D. }v£v<br />

7. Tmk”ƒa \[P[P¯Õ A‘¨P®£kzvØ¡∫<br />

A. ∂®£fl §µ B. P∫\fl §µ<br />

C. ºmhfl §µ D. h¿ˆÌÕ] §µ<br />

8. ˆuı¿ˆ£ı∏“ Bµı¥a]z x¯”¯Ø Hÿ£kzvØ¡∫<br />

A. ºmhfl §µ B. ∂®£fl §µ<br />

C. P∫\fl §µ D. ©ı∫º §µ<br />

103


9. ¡[PıÕ® §∂¬¯⁄ |Pâu Bsk<br />

A. 1911 B. 1912<br />

C. 1905 D. 1910<br />

10. _˜u] CØUPzvfl ˜£ıx ©UP“ E£˜ØıQzu ¨«UPÆ<br />

A. ˜¡u[P¯Õ B. ¡¢˜u ©ıuµÆ<br />

˜{ıUQa ˆ\¿<br />

C. _صı‰ØÆ G⁄x D. C¡ÿ‘¿ GxƒÆ C¿¯ª.<br />

§”®∂¯©<br />

11. ¨u¿ EªP®˜£ı∫ |Pâu BskP“<br />

A. 1914 & 1916 B. 1912 & 1915<br />

C. 1914 & 1918 D. 1918 & 1921<br />

12. hıUh∫ Afl¤ˆ£\flm J∏<br />

A. B[Qª® ˆ£s©o B. C¢vØ® ˆ£s©o<br />

C. Aˆ©∂UP® ˆ£s©o D. AØ∫ªı¢x ˆ£s©o<br />

13. BPÏk A‘U¯P¯Ø ˆ¡Œ∞mh¡∫<br />

A. ©ı∫º B. ©ıs˜hS<br />

C. ©ƒsm ˜£mhfl D. P∫\fl<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. 1870¿ u¢vUPƧ C¯n® C[Qªı¢xUSÆ _______ USÆ<br />

C¯h˜Ø A¯©UP®£mhx.<br />

2. C¢vØ∫P“ B≤u[P“ ¯¡zv∏UP, ¡ı[P A¿ªx ¬ÿP<br />

˜¡skˆ©¤¿ Aµ]fl A›©v ˆ£”˜¡skÆ Gfl÷<br />

¡ÿ÷zvØ \mhÆ _______ BSÆ.<br />

3. 1881&BÆ Bsk ˆuı»ÿ\ı¯ªa \mhÆ _______ fl ˜¡¯ª<br />

˜{µz¯u |∫n∞zux.<br />

4. ∂®£fl §µ¬fl Aµ_ _______ \mhz¯u }UQØx.<br />

5. ∂®£fl §µ ______¿ E“Õ £¿P¯ªU P«Pz¯u |÷¬⁄ı∫.<br />

6. P∫\fl _______ S Jfl÷ A¯©zx |¡ıµn® £oP–US<br />

ˆ£∏¢ˆuı¯P JxUQ⁄ı∫.<br />

104


7. C¯Õb∫P–US Cµıq¡® £∞ÿ]ØŒUP P∫\fl _______I<br />

A¯©zuı∫.<br />

8. Q«US ¡[PıÕzvfl u¯ª{P∫ _______ G⁄ƒÆ ˜©ÿS<br />

¡[PıÕzvfl u¯ª{P∫ _______ G⁄ƒÆ A‘¬UP®£mh⁄.<br />

9. _______fl §µPh⁄zv¿ ˆ¡Œ∞h®£mh ¡ıUS÷vP“<br />

GxƒÆ §fl£ÿ”®£h¬¿¯ª.<br />

10. C¢vØ∫P“ _______, _______ BQØ {ıkPŒfl IUQØzv<br />

⁄ı¿ FUPÆ ˆPısk u[P“ _u¢vµzvÿS® ˜£ıµıh<br />

¬∏Ƨ⁄∫.<br />

11. _______, _______ BQ˜Øı∂fl G zxUP“ ©UP“ ©zv∞¿<br />

˜u]Ø ¬»®n∫a]¯ØU ˆPısk ¡¢u⁄.<br />

12. u¡ıvPŒfl ˜Pı∂U¯PP“ _______ Gfl÷ ¡∫oUP®<br />

£mhx.<br />

13. _˜u] CØUPzvfl ˜£ıx C¢vØ∫ _______ ˆ£ı∏mP¯Õ®<br />

”UPozu⁄∫.<br />

14. ufl⁄ım] CØUPzv¿ Dk£mh u¯ª¡∫P“ _______ ©ÿ÷Æ<br />

_______ B¡ı∫.<br />

15. ªU˜⁄ı¬¿ {h¢u Pı[Qµ_ ©ı{ımi¿ ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏<br />

¨ufl ¨uªıP _______ I \¢vzuı∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. ¡mhıµ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhÆ &&- 1877<br />

2. Ìsh∫ S && 1881<br />

3. ˆh¿º u∫£ı∫ && 1904<br />

4. ˆuı»ÿ\ı¯ªa \mhÆ && 1882<br />

5. C¢vØ® £¿P¯ªUP«Pa \mhÆ && 1878<br />

105


B<br />

1. A´∫ ˆÂ∫ Aº && £«[Pıª |¯⁄ƒa ]fl⁄[P“<br />

2. E“ Bm]∞fl u¢¯u && \mh E÷®§⁄∫<br />

3. C¿£∫m && B®Pı¤Ø Aµ\∫<br />

4. P∫\fl §µ && ß\ı<br />

5. ¬¡\ıØ Bµı¥a] ¯©ØÆ && ∂®£fl<br />

1. uØı⁄¢u \µÏ¡v && u¡ıvP“<br />

2. Aµ¬¢u ˜PıË && ¡¢˜u ©ıuµÆ<br />

3. Afl¤ˆ£\flm AƯ©Øı∫ && ˜P\∂<br />

4. £ıªP[Pıuµ vªP∫ && |≥ C¢vØı<br />

5. Aµ]Ø¿ §a¯\ && _صı‰‚ØÆ<br />

C<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ¡mhıµ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhÆ £ÿ‘ ]÷S‘® u∏P.<br />

2. 1881&BÆ Bsk ˆuı»ÿ\ı¯ª \mhÆ £ÿ‘ E©US Gfl⁄<br />

ˆu∂≤Æ?<br />

3. ∂®£fl §µ C¢vØ ˆ©ı»P“ £zv∂¯Pa \mhz¯u Hfl<br />

}UQ⁄ı∫?<br />

4. ∂®£fl §µ¬fl P¿¬a ^∫v∏zu[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

5. C¿£∫m ©˜\ıuı¬fl AÆ\[P“ Øı¯¡?<br />

6. P∫\fl §µ¬fl ¬¡\ıØ ^∫v∏zu[P“ Øı¯¡?<br />

7. P∫\fl §µ G∆¡ı÷ C¢vØı¬fl £«[Pıª |¯⁄ƒa<br />

]fl⁄[P¯Õ® £ıxPızuı∫?<br />

8. ¡[PıÕÆ Hfl §∂UP®£mhx?<br />

9. C¢vØ ˜u]Øzvfl ¡Õ∫a]∞æÆ A¯u® £µ®§ØvæÆ<br />

Aa_UTh[P“ ©ÿ÷Æ ˆ\¥vzuı“PŒfl, £[Q¯⁄ ˆ¡ŒU<br />

ˆPın∫P.<br />

10. 1878&BÆ Bsk CØÿ”®£mh B≤ua \mhzvfl ¬¯Õƒ<br />

Øıx?<br />

11. C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ_ G®˜£ıx Øıµı¿ ˜uıÿ÷¬UP®<br />

£mhx?<br />

12. C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl ˆuıhUPU Pıª ˜{ıUP[P“<br />

Øı¯¡?<br />

106


13. u¡ıvP“ Øı∫? A¡∫PŒ¿ ]ª∂fl ˆ£Ø∫P¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

14. w¬µ¡ıuz ˜u]Ø¡ıvPŒfl ˜{ıUP[P“ Øı¯¡?<br />

15. ˆufl¤¢vØı¬¿ vªP∏US ˆ{∏UP©ı⁄ {s£∫PÕıP<br />

C∏¢u¡∫P“ Øı∫?<br />

16. ¨_ºÆ ΩQfl ˜{ıUP[P“ Øı¯¡?<br />

17. w¬µ ˜u]Ø¡ıvP“ G®˜£ıx, Hfl Pı[Qµ¯\ ¬mk ¬ªQ⁄∫?<br />

18. hıUh∫ Afl¤ˆ£\flm C¢vØ∫PŒ¯h˜Ø G∆¡ı÷ ˜u]Ø<br />

En∫¯¡ Hÿ£kzv⁄ı∫?<br />

19. ªU˜⁄ı J®£¢uzvfl ¨UQØzx¡Æ £ÿ‘ T÷P.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ºmhfl §µ¬fl ˆ£∏¯©¯ØU S¯”zu ˆPı“¯PP¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

2. ∂®£fl §µ¬fl ^∫v∏zu[P¯Õ ¬ÕUSP.<br />

3. P∫\fl §µ¬fl ^∫v∏zu[P¯Õ ©v®§kP.<br />

4. C¢vØı¬¿ ˜u]Ø CØUPÆ ˜uıfl÷¡uÿPı⁄ Pıµn[P¯Õ<br />

¬ÕUSP.<br />

5. `µz §Õƒ Hÿ£h Cmka ˆ\fl” |PÃa]P¯Õ ¬ÕUSP.<br />

6. w¬µ ˜u]Ø¡ıvP“ G⁄®£mh¡∫P“ Øı∫? A¡∫PŒfl<br />

˜{ıUPÆ Øıx?<br />

7. C¢vØ _u¢vµ® ˜£ıµımhzv¿ hıUh∫ Afl¤ˆ£\flifl<br />

£[Q¯⁄ ¬¡ıv.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ ˜u]ØU Pı[Qµ]fl ˜uıÿ”Æ ¨u¿ 1919&BÆ<br />

Bsk ¡¯µ∞ªı⁄ C¢vØ ¬ku¯ª® ˜£ıµımh<br />

|PÃa]P¯ÕU S‘USÆ PıªU˜Pımi¯⁄z (Time L<strong>in</strong>e)<br />

uØı∂UPƒÆ.<br />

2. ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ G vØ "iÏP¡∂ B® C¢vØı'<br />

(Discovery of India) Gfl” zuPzv¿ E“Õ _u¢vµ CØUPÆ<br />

£ÿ‘Ø £SvP¯Õ® £iUPƒÆ.<br />

3. ¡.E. ]uÆ£µÆ §“¯Õ, _®§µ©oØ £ıµvØı∫<br />

BQ˜Øı∂fl ¡ıÃU¯P ¡µªıÿ¯”® £iUPƒÆ.<br />

107


Pı¢vØiP“<br />

108


£ıhÆ & 6<br />

C¢vØ ¬ku¯ª® ˜£ı∫ &<br />

Pı¢vØiP“ PıªÆ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØ _u¢vµ® ˜£ıµımhzv¿ Pı¢v‚∞fl<br />

£[S £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª¯Ø® £ÿ‘≤Æ<br />

Qªı£z CØUPÆ £ÿ‘≤Æ A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ £ÿ‘® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ _صı‰‚ØU Pm], ªıT∫ Pı[Qµ]fl<br />

¨UQØzx¡Æ, E®a \zvØıUQµPÆ, ¡mh ˜©¯\<br />

©ı{ıkP“ ©ÿ÷Æ ß⁄ı J®£¢uÆ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄®<br />

ˆ£”¿.<br />

5. ©ın¡∫ 1935&BÆ Bsk C¢vØ Aµ_a \mhzvfl<br />

AÆ\[P¯Õ® ∂¢xˆPı“–u¿.<br />

6. ©ın¡∫ _u¢vµ® ˜£ıµımhzvÿS ˜{uı‚ Bÿ‘Ø<br />

£oP¯Õ® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

7. ©ın¡∫ Q∂®Ï yxUS , ˆ¡“¯Õؘ⁄ ˆ¡Œ˜Ø÷<br />

CØUPÆ, 1946¿ ¡¢u A¯©a\µ¯¡z yxUS ,<br />

C¯hUPıª Aµ_ BQد¡ £ÿ‘Ø A‘¯¡® ˆ£”¿.<br />

8. ©ın¡∫ ©ƒsm ˜£mhfl §µ¬fl vmhÆ £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

9. ©ın¡∫ C¢vØ ©fl⁄µım]® £SvP“ C¯n®§¿<br />

¡¿ª£ı¥ £˜hºfl £[S £ÿ‘® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

1919&BÆ Bsk C¢vØa _u¢vµ® ˜£ıµımh<br />

¡µªıÿ‘¿ J∏ ©ı÷£mh PıªPmhz¯uU S‘®£uıP<br />

109


A¯©¢ux. 1919&BÆ Bsiº∏¢x 1947 ¡¯µ Pı¢v‚<br />

_u¢vµ® ˜£ıµımhzv¿ ufl¯⁄ Dk£kzvU ˆPıshı∫.<br />

G⁄˜¡ CUPıª PmhÆ Pı¢vØiP“ PıªÆ Gfl÷ A¯«UP®<br />

£kQ”x. A¡∫ Pzv∞fl‘ Cµzufl‘ B[Q˜ªØ¯µ<br />

Gv∫zx® ˜£ıµıh C¢vØ ©UP¯Õz uØı∫£kzv⁄ı∫.<br />

¡fl¨¯”US® £vªıP \zvØıUQµPÆ, AQƯ\ BQØ<br />

¨¯”P¯Õ® £Øfl£kzv⁄ı∫.<br />

ˆµÕªm \mhÆ 1919 : ˆµÕªm \mhÆ 1919&BÆ Bsk<br />

CØÿ”®£mhx. Aa\mhÆ Ezuµ¬fl‘ G¡¯µ≤Æ ¯Px<br />

ˆ\¥Ø B[Qª Aµ_US AvPıµÆ AŒzux. Aa\mhzvfl<br />

≠ªÆ ¬\ıµ¯n∞fl‘ G¡¯µ≤Æ ]¯”∞¿ A¯hUPªıÆ.<br />

ˆµÕªm \mhzv¯⁄ Gv∫USÆ£i Pı¢v‚ C¢vØ∫P–US<br />

A¯«® ¬kzuı∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP {ık ¨ ¡xÆ<br />

P¯hدh®Æ, Gv∫®® ˜£ıµımh[P–Æ Hÿ£mh⁄.<br />

·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª, 13&H®µ¿ 1919 : ˆµÕªm<br />

\mh Gv∫®® ˜£ıµımhÆ ˆuıh∫£ıP \zvØ£ı¿ ©ÿ÷Æ<br />

\ı¥®wfl Qaæ (Saifudd<strong>in</strong> Kichlew) BQØ ¨UQØz<br />

u¯ª¡∫P“ £g\ı§¿ ¯Px ˆ\¥Ø®£mh⁄∫. \mhzvÿS®<br />

”Æ£ı⁄ AU¯Pv¯⁄ Gv∫zx ©UP“ A∫u\µ]¿ E“Õ<br />

·ıºØfl ¡ıªı£ıU Gfl›hzv¿ ß[Pı Jfl‘¿ Ti⁄∫.<br />

A®ß[Pı¬ÿS J∏ £UPÆ ©mkÆ ]÷ ~¯«¡ı∞¿<br />

C∏¢ux. ©ÿ” G¿ªı £UP[P–Æ EØ∫¢u _¡∫PÕı¿<br />

`«®£mi∏¢ux. Aufl ¯©Øzv¿ J∏ Qn÷ C∏¢ux.<br />

A∫u\µ]fl Cµıq¡z uÕ£vØı⁄ ˆ·⁄µ¿ hØ∫ A¢u<br />

~¯«ƒ ¡ı∞ÿ£Sv¯Ø ≠kÆ£i ufl £¯hP–US Ezuµ<br />

¬mhı∫. §fl G¢u¬u ¨fl⁄‘¬®fl‘ A¯©vØıPƒÆ,<br />

|µı≤u £ıoØıPƒÆ TiØ ©UP¯Õa _kÆ£i ufl £¯h<br />

P–US Ezuµ¬mhı∫. AUTmhzv¿ £ª ˆ£si∏Æ,<br />

S«¢¯uP–Æ Th C∏¢u⁄∫. Aa\Æ£¡Æ J∏ ˆPık¯©<br />

Øı⁄ £kˆPı¯ªØı⁄x. Azx®£ıUQa `mi¿ H”US¯”Ø<br />

500 ˜£∫ E∞∂«¢u⁄∫. 1200 ˜£∫P–US ˜©¿ PıØ©¯h¢u⁄∫.<br />

Aa\Æ£¡Æ ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª A¿ªx<br />

£g\ı®<br />

£kˆPı¯ª Gfl÷ A¯«UP®£kQ”x. Pı¢v‚<br />

Aa\Æ£¡z¯uU Psizuı∫. Ax¨u¿ A¡∫ B[Qª<br />

Aµ_hfl Jzx¯«UP ©÷zuı∫. A¡∫ C¢vØ ¬ku¯ª®<br />

110


˜£ı∂¿ ]”®UP u¯ª¡µıPz ˜uıfl‘⁄ı∫. A¡∫ 1920&BÆ<br />

Bsk Jzx¯«Øı¯© CØUPz¯uz ˆuıh[Q⁄ı∫.<br />

£g\ı® £kˆPı¯ª, §fl ¡¢u u¯ª¨¯”<br />

∞⁄∂¯h˜Ø }izu J∏ uıUPz¯u Hÿ£kzvØx. u⁄x<br />

Gv∫®§¯⁄U Pımh Cµ√¢vµ{ız uıT∫ B[Qª Aµ_<br />

u⁄US AŒzu ¯{mƒm (K<strong>in</strong>ghthood) £mhz¯uz x”¢uı∫.<br />

ˆufl B®§∂UP Aµ\ı¿ u⁄US AŒUP®£mh<br />

ˆP¥\∫&C&Ó¢z (Kaiser-i-H<strong>in</strong>d) Gfl” £uUPz¯u Pı¢v‚<br />

v∏®§ AŒzuı∫. uıT∫, Pı¢v‚, ˜{∏‚ BQ˜Øı∂fl<br />

{s£µı⁄ ].G®. BsmπÏ (C.F. Andrews) Gfl£¡∫<br />

A∫u\µÏ ˆ\fl÷ v∏Ƨ؃hfl ·ıºØfl ¡ıªı£ıU<br />

£kˆPı¯ª¯Ø® £ÿ‘ ©Pı˜u¡ ˜u\ı∞US RÃU<br />

Psh¡ı÷ ""Ax J∏ £kˆPı¯ª, J∏ ˆPı¯ªUPÕÆ''<br />

G⁄ G v⁄ı∫.<br />

Qªı£z CØUPÆ : C¢vØ ¨_ºÆP“<br />

B[Q˜ªØ∫P–US GvµıP £ª S¯”<br />

£ıkP¯ÕU ˆPısi∏¢u⁄∫. ¨u¿ EªP®<br />

˜£ı∂fl ˜£ıx x∏UQ ˆ·∫ˆ©¤∞fl {m<br />

{ıhıPa ˆ\Ø¿£mhx. ˜£ı∂¿ ˆ·∫ˆ©¤<br />

˜uı¿¬Ø¯h¢uƒhfl x∏UQØ® ˜£µµ_<br />

]u”iUP®£mhx. A®˜£µµ]fl £SvP¯Õ<br />

§∂mh›Æ, §µıfl_Æ £[S ˜£ımkU<br />

ˆPısh⁄. x∏UQØ _¿uıfl A¡©vUP®<br />

£mhı∫. _¿uıfl ¨_ºÆP–US Pº£ı<br />

A¿ªx \©Øz u¯ª¡∏Æ Th B¡ı∫.<br />

G⁄˜¡ EªPÆ ¨ ¡x∏¢u ¨_ºÆP“<br />

B[Qª Aµ_US GvµıP Qªı£z<br />

CØUPz¯uz ˆuıh[Q⁄ı∫. C¢vØı¬¿<br />

¨P©x Aº, \ƒPz Aº Gfl” C∏<br />

\˜Pıuµ∫P“ A∆¬ØUPz¯uz ˆuıh[Q<br />

¨P©x Aº<br />

⁄ı∫P“. Pı[Qµ_U Pm] A∆¬ØUPz¯u<br />

Bu∂zux. C¢xUP¯Õ≤Æ, ¨_ºÆ<br />

P¯Õ≤Æ Jfl÷ ˜\∫UP Ax J∏ {¿ª \¢u∫®£Æ G⁄ Pı¢v‚<br />

Gso⁄ı∫. ¨_ºÆ ΩU Pm]≤Æ, Pı[Qµ_U Pm]≤Æ<br />

ˆ{∏[Q ¡µ Qªı£z CØUPÆ ¡»¡Szux.<br />

111


¯\©fl S<br />

”UPo®<br />

Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ & 1920 : Pı[Qµ_U Pm]<br />

1920&BÆ Bsk Jzx¯«Øı¯© CØUPz¯uU P¯h®<br />

§izux. A∆¬ØUPzvfl ¨UQØ ˜{ıUPÆ AQƯ\, A¯©v<br />

¡»PŒ¿ _صı‰‚ØÆ ˆ£÷¡uıSÆ. A∆¬ØUPÆ ≠fl÷<br />

|¯ªPŒ¿ P¯h®§iUP®£mhx. ¨uªı¡uıP C¢vØ∫P“<br />

B[Qª Aµ]h∏¢x ˆ£ÿ” £mh[P¯Õ≤Æ, ˆPÕµ¡<br />

¬∏xP¯Õ≤Æ Gv∫®¯£ ˆ¡ŒUPımkÆ ¡¯P∞¿ x”¢u⁄∫.<br />

Cµshı¡x Pmh©ıP P¯hدh® E“Œmh ˆ£∏Æ<br />

˜£ıµımh[P¯Õ {hzv⁄∫. G¿ªı Aµ_ A桪P[P–Æ &<br />

£“ŒP“, P¿ø∂P“, \mh©fl” {h¡iU¯PP“ E“£h<br />

A¯⁄zxÆ ”UPoUP®£mh⁄. ˜©ıvªı¿ ˜{∏,<br />

·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏, ].B∫. uıÏ, Cµı·ı‚, D.¬. Cµı©\ı<br />

(u¢¯u ˆ£∂Øı∫) E“£h H”US¯”Ø 30,000 ˜u\£Uu∫P“<br />

¯Px ˆ\¥Ø®£mk ]¯”∞ª¯hUP®£mh⁄∫.<br />

A∆¬ØUPzvfl C÷vU PmhÆ ¡∂ ˆ\æzu ©÷zu¿<br />

BSÆ. 1921&BÆ Bsk AP©uı£ızv¿ {h¢u Pı[Qµ_<br />

©ı{ık, Aµ_ u[P“ ˜Pı∂U¯PP¯Õ |¯”˜¡ÿ÷Æ ¡¯µ<br />

©UP¯Õ Aµ\ı[PzvÿS ¡∂ ˆ\æzu ˜¡shıÆ Gfl÷<br />

˜PmkU ˆPıshx.<br />

112


ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı |PÃa] & 1922 : Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ<br />

P¯h®§iUP®£mh ˜£ıx Ezvµ®§µ˜u\zv¿ ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı<br />

Gfl›hzv¿ Pı¡ª∫PŒfl AhUS¨¯” x®£ıUQa<br />

`miÿS GvµıP ¬¡\ı∞P“ Pı¡¿ |¯ªØzvÿS w∞mh⁄∫.<br />

Aa\Æ£¡zv¿ 22 Pı¡ª∫P“ E∞∂«¢u⁄∫. A¢|PÃa] ˆ\Õ∂<br />

ˆ\Õµı |PÃa] G⁄®£kQ”x. A∆¡fl¨¯” |PÃa]¯ØU<br />

˜P“¬≤ÿ” Pı¢v‚ ©⁄Æ ¡∏¢v⁄ı∫. A¢|PÃa] A¡µx<br />

AQƯ\ ˆPı“¯PUS Gvµı⁄uıP A¯©¢ux. ©UP“<br />

Cfl⁄¨Æ AQƯ\ ¡»∞¿ Jzx¯«Øı¯© CØUPzv¯⁄U<br />

P¯h®§iUP £US¡®£h¬¿¯ª Gfl£¯u Pı¢v‚ En∫¢uı∫.<br />

G⁄˜¡ A¡∫ Jzx¯«Øı¯© CØUPz¯u Eh⁄iØıP JxUQ<br />

¯¡zuı∫. B[Qª Aµ_ Pı¢v‚¯ØU ¯Px ˆ\¥ux.<br />

A¡∏US B÷ BskP“ ]¯”z ush¯⁄ ¡«[P®£mhx.<br />

_صı‰‚ØUPm] & 1923 & 1925 : Pı¢v‚∞fl ¯PxUS® §fl<br />

_u¢vµ® ˜£ıµımh √µ∫P¯Õ ¡»{hzva ˆ\¿ª \∂Øı⁄<br />

u¯ª¡∫P“ C¿¯ª. Aº®ß∫ ]¯”∞¿ C∏¢u ˜©ıvªı¿<br />

˜{∏ƒÆ, ].B∫. uı_Æ, _صı‰‚ØUPm]¯Ø E∏¡ıUQ<br />

⁄ı∫P“. ˜u∫uº¿ ˜£ımi∞mk ˆ¡ÿ‘ ˆ£÷u˜ª AUPm]<br />

∞fl ˜{ıUP©ıQØx. \mh \¯£US“ ~¯«¢x A[Q∏¢x<br />

B[Qª Aµ\ı[Pz¯u Gv∫®£¯u AUPm] GkzxU T‘<br />

¡ıvmhx. AUPm] C¢vØı¬¿ ˆ£ı÷®£ı⁄ Aµ_ |÷¡®£h<br />

˜¡skˆ©⁄U ˜Pı∂ w∫©ı⁄z¯u |¯”˜¡ÿ‘Øx. ˜©æÆ<br />

C¢vØ∫PŒfl ˜u¯¡P¯Õ≤Æ, ˜Pı∂U¯PP¯Õ≤Æ |¯”<br />

˜¡ÿ‘h ¡mh˜©¯\ ©ı{ıkP“ {hzu®£h ˜¡skˆ©⁄ƒÆ<br />

˜Pı∂U¯P ¬kzux. B⁄ı¿, 1925&BÆ Bsk ].B∫. uı]fl<br />

©¯”¬ÿS® §fl AUPm] ˆ\غ«¢x §fl⁄∫ P¯ªUP®<br />

£mhx.<br />

¯\©fl S , 1927 : 1927&BÆ Bsk H ˜£∫ Ah[QØ S<br />

Jfl÷ B[Qª Aµ\ı¿ |ØUP®£mhx. AUS ¬fl u¯ª¡<br />

µıP \∫ ·ıfl ¯\©fl ˆ£ı÷®˜£ÿ”ı∫. AUS ¬¿ C∏¢u<br />

A¯⁄¡∏˜© I˜µı®§Ø∫P“. G⁄˜¡ C¢vØ∫P“ AUS<br />

¬¯⁄ |µıP∂zu⁄∫. AUS C¢vØı ¡¢u˜£ıx ""¯\©˜⁄<br />

113


v∏Ƨa ˆ\¿'' (Simon, Go back) Gfl” ¨«UPz xhfl ©UP“<br />

AUS ¬fl ¡∏¯P¯Ø® ”UPozu⁄∫.<br />

£g\ı® ][PÆ Gfl÷ A¯«UP®£mh Cªıªı ª\£v<br />

µı¥ ªıT∂¿ ¯\©fl ¡∏¯P¯Ø Gv∫zx® ˜£ıµımhz¯u<br />

¨fl¤fl÷ {hzvؘ£ıx, Pı¡ª∂fl uiØia \Æ£¡zuı¿<br />

C”UP ˜{∂mhx. A¡∏¯hØ ©µnÆ £Pz][Pı¿ £»<br />

w∫UP®£mhx. Cªıªıª\£vµı¥ C”®£uÿSU Pıµn©ıP<br />

C∏¢u Pı¡ª¯µ £Pz][ _mkU ˆPıfl”ı∫. AuÿPıP<br />

§fl⁄ıŒ¿ A¡∏US B[Qª Aµ_ ©µnush¯⁄ AŒzux.<br />

ªıT∫ Pı[Qµ_ ©ı{ık, 1929 : 1929&BÆ Bsk ·¡Ì∫ªı¿<br />

˜{∏¬fl u¯ª¯©∞¿ ªıT∂¿ Pı[Qµ_ ©ı{ık TiØx.<br />

AÆ©ı{ımi¿ B[Q˜ªØ∂h∏¢x ¨<br />

¬ku¯ª A¿ªx<br />

ßµn _u¢vµÆ ˜Pı∂ w∫©ı⁄Æ CØÿ”®£mhx. ©ÿ÷ˆ©ı∏<br />

w∫©ı⁄¨Æ AUTmhzv¿ |¯”˜¡ÿ”®£mhx. Aufl£i<br />

B[Q˜ªØ∏US GvµıP \mh ©÷® CØUPÆ ˆuıh[P®<br />

£mhx. AUTmhzv¿ J∆ˆ¡ı∏ BskÆ ·⁄¡∂ 26&BÆ<br />

{ı“ _u¢vµ {ıÕıP {ıˆh[SÆ A›\∂UP®£h ˜¡skÆ<br />

G⁄ƒÆ ¨iˆ¡kUP®£mhx. Aufl£i 1930&BÆ Bsk<br />

·⁄¡∂ 26&BÆ {ı“ _u¢vµ v⁄©ıP {ık ¨ ¡xÆ<br />

ˆPıshıh®£mhx.<br />

1930&BÆ Bsk ·⁄¡∂ 26&BÆ {ı“ Pı[Qµ_U<br />

Pm]∞fl ≠¡∫nU ˆPıi Hÿ”®£mhx. ©UP“ ßµna<br />

_u¢vµÆ ˆ£” ˜£ıµıha \£uˆ©kzxU ˆPısh⁄∫. A¢u<br />

{ı“ Pı[Qµ_U Pm] ¡µªıÿ‘¿ ˆ£ıflˆ⁄ zxUPÕı¿<br />

ˆ£ı‘UP®£mh {ıÕı⁄x. C¢vØ ¡µªıÿ‘¿ A¢{ıŒ¯⁄<br />

|¯⁄ƒ Tµ 1950&BÆ Bsk ·⁄¡∂ 26&BÆ {ı“ C¢vØ<br />

Aµ]Ø¿ A¯©® Hÿ÷U ˆPı“Õ®£mhx. A¢{ıŒ¯⁄<br />

{ıÆ Siص_ v⁄©ıPU ˆPıshıi ¡∏Qfl˜”ıÆ.<br />

E®a \zvØıQµPÆ, 1930 (Salt Satyagraha) A¿ªx \mh<br />

©÷® CØUPÆ : £ª Cªm\UPnUPı⁄ ©UP“ E£˜ØıQzu<br />

\ıuıµn E®§fl ´x B[Qª Aµ_ ¡∂ ¬vzux. A¢u ¡∂<br />

¬v®§⁄ı¿, CØÿ¯PØıPU Q¯hUSÆ E®¯£ G¿˜ªıµı<br />

æÆ GŒv¿ E£˜ØıQUP ¨iØıu |¯ª C∏¢ux. ¨UQØ<br />

114


©ıP H¯« ©UP“ PƒÆ £ıvUP®£mh⁄∫. G⁄˜¡ Pı¢v‚<br />

E® ¡∂¯Ø Gv∫UPz w∫©ı¤zuı∫. A¡∫ 1930&BÆ Bsk<br />

©ı∫a v[P“ 12&BÆ {ı“ ¡µªıÿ÷a ]”®UP usi®<br />

£Ønz¯u ˜©ÿˆPıshı∫.<br />

\£∫©v B]µ©zvº∏¢x usi ¡¯µ≤“Õ 241<br />

¯©¿P“ (H”US¯”Ø 400 Q.´.) yµz¯u \˜µı‚¤<br />

{ı≤k E“£h ˜u∫¢ˆukUP®£mh 78 Buµ¡ıÕ∫P–hfl<br />

Pı¢v‚ 25 {ı“PŒ¿ Pı¿{¯hØıP® £ØnÆ ˆ\¥uı∫.<br />

A®£Ønzvfl ˜£ıx "¡¢˜u ©ıuµÆ' Gfl” ¨«UPÆ<br />

G¿ªı Ch[PŒæÆ Gvˆµıºzux.<br />

A¡∫ H®µ¿ 6&BÆ ˜uv usi¯Ø A¯h¢x AUPhÿ<br />

P¯µ∞º∏¢u E®¯£ ufl ¯PØı¿ Gkzuı∫. A¢|PÃa]<br />

C¢vØı ¨ UP ©UP“ CØUPÆ ˆ¡izvh J∏ w®ˆ£ı‘<br />

Øı¥ A¯©¢ux. A∆¬ØUPzv¿ ˆ£sP–Æ £[˜Pÿ”⁄∫.<br />

ˆufl¤¢vØı¬¿ A®£Ønz¯u Cµı\ ˜Pı£ıªıa\ı∂Øı∫<br />

v∏a]µı®£“Œ∞º∏¢x ˜¡uıµsØÆ ¡¯µ ˜©ÿˆPıshı∫.<br />

©ª£ı∫ PhÿP¯µ∞¿ Pı[Qµ_z u¯ª¡∫PŒ¿ J∏¡µı⁄<br />

˜PÕ®£fl ˜Pı»UTmiº∏¢x ¯£Øfi∫ ¡¯µ £Ønz¯uz<br />

u¯ª¯© uı[Q {hzv E® ¡∂¯Ø Gv∫zuı∫. A∆¬ØUPÆ<br />

E® \zvØıUQµPÆ A¿ªx \mh ©÷® CØUPÆ G⁄<br />

A¯«UP®£mhx.<br />

Au¯⁄z ˆuıh∫¢x {ık ¨ ¡xÆ ˜£ıµımh[P–Æ,<br />

P¯hدh®P–Æ, Afl¤Ø® ˆ£ı∏mP¯Õ® ”UPoz<br />

uæÆ ˜©ÿˆPı“Õ®£mh⁄. ©UP“ ¡∂ ˆ\æzu ©÷zu⁄∫.<br />

1930&BÆ Bsk ˜© ©ıu C÷v∞¿ Pı¢v‚, ˜{∏‚,<br />

Cµı·ı‚ ˜£ıfl” ¨UQØz u¯ª¡∫P“ ¯Px ˆ\¥Ø®£mh⁄∫.<br />

¡h˜©ÿS G¿¯ª®” ©ıPın[PŒ¿ ¡ıâu ©UP–Æ<br />

Aa\mh ©÷® CØUPzv¿ £[˜Pÿ”⁄∫. A®£Sv∞¿<br />

G¿¯ª Pı¢v (Frontier Gandhi) G⁄ A¯«UP®£mh Pıfl<br />

A®x¿ Pı£∫Pıfl u¯ª¯©˜Øÿ÷ A¡∫P¯Õ ¡» {hzv⁄ı∫.<br />

\mh ©÷® CØUPÆ Jzx¯«Øı¯© CØUPzvº∏¢x<br />

©ı÷£mhx. C∆¬ØUPzvfl ¨UQØ ˜{ıUPÆ ¨ a<br />

115


_u¢vµÆ ˆ£÷¡x BSÆ. Aa_u¢vµz¯u, \mh[P¯Õ ´‘<br />

Øı¡x A¯h¢vh ˜¡skÆ G⁄U P∏u®£mhx. C¢vØ∫P“<br />

B[Qª Aµ\ı[Pz¯u G¿ªı |¯ªPŒæÆ Gv∫zx Au¯⁄a<br />

ˆ\غ«UPaˆ\¥Ø, \mh ©÷® CØUPÆ ysiØx.<br />

¡mh ˜©¯\ ©ı{ıkP“ 1930 & 32<br />

¨u¿ ¡mh ˜©¯\ ©ı{ık, 1930 0 : B[Qª Aµ]⁄ı¿ \mh<br />

©÷® CØUPz¯u AhUP ¨iج¿¯ª. G⁄˜¡ C¢vØ∫<br />

P¯Õa \©ıuı⁄®£kzxÆ ¡¯P∞¿ B[Qª Aµ_ 1930&BÆ<br />

Bsk Cªsh¤¿ ¡mh˜©¯\ ©ı{ık Jfl‘ÿS Hÿ£ık<br />

ˆ\¥ux. B⁄ı¿ Pı[Qµ_U Pm]z u¯ª¡∫P“ A¯⁄¡∏Æ<br />

]¯”∞¿ A¯hUP®£mk C∏¢uuı¿ Pı[Qµ_ A¢u<br />

©ı{ımi¿ £[˜PÿP¬¿¯ª.<br />

Pı¢v & C∫¬fl J®£¢uÆ, 1931 : Pı¢v‚ 1931&BÆ Bsk<br />

¬ku¯ª ˆ\¥Ø®£mhı∫. Aufl §fl Pı¢v&C∫¬fl J®£¢uÆ<br />

¯PˆØ zuı⁄x. A∆ˆ¡ı®£¢uzvfl£i Pı¢v‚ \mh<br />

©÷® CØUPzv¯⁄U ¯P¬h J®U ˆPıshı∫. Aµ]Ø¿<br />

¯PvP“ A¯⁄¡¯µ≤Æ ¬ku¯ª ˆ\¥uı¿ CµshıÆ ¡mh<br />

˜©¯\ ©ı{ımi¿ Pª¢xˆPı“ÕƒÆ C¯\¢uı∫. G¤›Æ<br />

A∆ˆ¡ı®£¢uÆ ©µn ush¯⁄ ¬vUP®£mka ]¯”∞<br />

º∏¢u µm]z u¯ª¡∫PÕı⁄ £Pz][, Cµı·S∏ BQ˜Øı∂fl<br />

¬ku¯ªUS ¡» ¡SUP¬¿¯ª.<br />

CµshıÆ ¡mh ˜©¯\ ©ı{ık: 1931&BÆ Bsk CµshıÆ<br />

¡mh˜©¯\ ©ı{ık {¯hˆ£ÿ”x. Pı¢v‚ AÆ©ı{ımi¿<br />

Pª¢x ˆPıshı∫. B⁄ı¿ AÆ©ı{ımi¿ G¢u J∏ C÷v<br />

¨iƒÆ Gmh®ˆ£”¬¿¯ª. ©⁄¨¯h¢u Pı¢v‚ C¢vØı<br />

v∏Ƨ⁄ı∫. A¡∫ Aµ_® §µv|v¯Øa \¢vUP ˜©ÿˆPısh<br />

¨Øÿ] £Ø¤fl‘® ˜£ı⁄x. §fl B[Qª Aµ_ Pı[Qµ_U<br />

Pm]¯Øa \mh ¬˜µıu©ı⁄x G⁄ A‘¬zux. Pı¢v‚≤Æ<br />

©ÿ” ¨UQØ Pı[Qµ_z u¯ª¡∫P–Æ ]¯”∞ª¯hUP®<br />

£mh⁄∫.<br />

116


Cªsh¤¿ {¯hˆ£ÿ” CµshıÆ ¡mh˜©¯\ ©ı{ımi¿<br />

Pı¢v Pª¢x ˆPı“Õ ˆ\¿æu¿<br />

≠fl”ıÆ ¡mh ˜©¯\ ©ı{ık, 1932 : Pı[Qµ_z u¯ª¡∫P“<br />

G¡∏Æ £[S ˆ£”ı©˜ª˜Ø ≠fl”ıÆ ¡mh ˜©¯\ ©ı{ık<br />

{¯hˆ£ÿ”x. Ax ˜uı¿¬∞¿ ¨i¢ux.<br />

¡S® ¡ı∂® §µv|vzx¡¨Æ ß⁄ı J®£¢u¨Æ,<br />

1932 : 1932¿ Pı¢v‚ ]¯”∞¿ A¯hUP®£mi∏¢u˜£ıx<br />

CµıƘ\ ˆ©Uˆhı⁄ı¿k u¯ª¯©∞ªı⁄ B[Qª Aµ_<br />

¡S®¡ı∂® §µv|vzx¡z vmhz¯u A‘¬zux. Aufl<br />

£i ]÷£ıfl¯©∞⁄∏USÆ, uıÃzu®£mh C⁄ ©UP–USÆ<br />

u¤ Ch JxURk ¡«[P®£kÆ G⁄ A‘¬UP®£mhx. Az<br />

vmhz¯uz uıÃzu®£mh C⁄ ©UPŒfl u¯ª¡µı⁄ hıUh∫<br />

§.B∫. AƘ£zPı∫ ¡µ˜¡ÿ”ı∫. B⁄ı¿ C¢vØa \≠Pz<br />

v¯⁄ ˜©æÆ §∂zuı–Æ J∏ vmh©ıP Pı¢v‚ Au¯⁄U<br />

P∏v⁄ı∫. G⁄˜¡ A¡∫ A¯u |µıP∂zuı∫. Au¯⁄z ˆuıh∫¢x<br />

A¡∫ \ıSÆ¡¯µ Esnı¬µuz¯u ˜©ÿˆPıshı∫. 1932&BÆ<br />

Bsk AƘ£zPı∏hfl Hÿ£mh ß⁄ı Ehfl£iU¯PUS®<br />

§fl A¡∫ u⁄x Esnı ¬µuzv¯⁄U ¯P¬mhı∫. A∆<br />

ƒhfl£iU¯P∞fl£i uıÃzu®£mh ©UP–UPı⁄ u¤<br />

JxURk ¯P¬h®£mhx. AuÿS® £vªıP \mh \¯£PŒ¿<br />

117


JkUP®£mh, §flu[QØ ¡S®§⁄∫P–US AvP AÕƒ<br />

GsoU¯P∞¿ Ch[P“ ¡«[P J®UˆPı“Õ®£mhx.<br />

A∆¡ı÷ B[Q˜ªØ∂fl §∂zuı–Æ vmhÆ ¨‘ØiUP®<br />

£mhx.<br />

1935&BÆ Bsk C¢vØ Aµ_a \mhÆ : C¢vØ Aµ_a<br />

\mhÆ 1935&BÆ Bsk CØÿ”®£mhx. Aa\mhÆ ¯\©fl<br />

S<br />

¬fl A‘U¯P ¡mh˜©¯\ ©ı{ıkPŒfl ¨iƒP“ Ai®<br />

£¯h∞¿ CØÿ”®£mhx. Aa\mhÆ A‘¨P®£kzvØ<br />

©ıÿ”[P“ (1) ©ıPın[PŒ¿ ufl⁄ım], (2) ©ıPın[PŒ¿<br />

Cµm¯h Bm]¨¯” }UPÆ, (3) ©zv∞¿ Tmhım] Aµ_,<br />

(4) ©zvØ, ©ıPın ]UP¿P¯Õz w∫UP Tmhım] }v©fl”Æ<br />

|÷ƒu¿ ©ÿ÷Æ (5) Tmhım] ∂\∫∆ ¡[Q (Federal Reserve<br />

Bank) |÷ƒu¿ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

Aa\mhÆ Pı[Qµ]fl Gv∫£ı∫®P¯Õ ß∫zva ˆ\¥Ø<br />

¬¿¯ª. G⁄˜¡ Pı[Qµ_ u⁄x ˜£ıµımhz¯uz ˆuıh∫¢<br />

ux. G¤›Æ 1937¿ A©¿£kzu®£mh Aa\mhzvfl<br />

Ai®£¯h∞¿ {h¢u ˜u∫uº¿ Pı[Qµ_ ˜£ımi∞mhx.<br />

Pı[Qµ_ 8 ©ıPın[PŒ¿ ©¢v∂ \¯£ A¯©zux.<br />

CµshıÆ EªP®˜£ı∫: CµshıÆ EªP®˜£ı∫ 1939&BÆ<br />

Bsk Hÿ£mhx. A®˜£ı∂¿ §∂mh¤fl |¯ª¯© Ch∫<br />

£ık UPuı⁄x. B[Qª Aµ_ Pı[Qµ_ u¯ª¡∫P¯Õ˜Øı<br />

A¿ªx \mh\¯£ E÷®§⁄∫P¯Õ˜Øı Pª¢x B˜ªı]UPı<br />

©¿ C¢vØı¯¡ A®˜£ı∂¿ Dk£kzvØx. C¢vØı¯¡<br />

A®˜£ı∂¿ Dk£kzvدuU Pı[Qµ_ ˆuıhUPzv¿ ¬∏Æ£<br />

¬¿¯ª. §fl⁄∫ ˜£ı∂fl ¨i¬¿ C¢vØı¬ÿSa _u¢vµÆ<br />

AŒUP®£h ˜¡skÆ Gfl” |£¢u¯⁄≤hfl Au¯⁄U<br />

Pı[Qµ_ Hÿ÷U ˆPıshx.<br />

‚fl⁄ı¬fl C∏{ıkP“ ˆPı“¯P, 1940 : ¨P©xAº<br />

‚fl⁄ı 1940&BÆ Bsk u⁄x C∏ {ıkP“ ˆPı“¯P¯Ø<br />

ˆ¡Œ∞mhı∫. A¡∫ ¨_ºÆP–US £ıQÏuıfl Gfl” J∏<br />

u¤ {ık ˜Pı∂⁄ı∫.<br />

118


BPÏk {flˆPı¯h 1940 : CµshıÆ EªP®˜£ı∂¿ C¢vØ∫<br />

P¯Õ Dk£kzuU Pıµn©ı¥ C∏¢u¡∫ B[Qª Aµ\®<br />

§µv|v ºflºz˜Pı B¡ı∫. A¡∫ Pı[Qµ¯\z v∏®v®<br />

£kzu ]ª \æ¯PP¯Õ A‘¬zuı∫. Aufl£i ˜£ı∫ ¨iƒÿ”<br />

Ehfl C¢vØı¬ÿS ˆhı¤Øfl A¢uÏx (Dom<strong>in</strong>ion Status)<br />

¡«[P®£kÆ Gfl÷ E÷vØŒzuı∫. ˜©æÆ C¢vØ Aµ]Ø<br />

ª¯©®§¯⁄ ¡¯µ¢vh J∏ S A¯©UP®£kÆ Gfl”ı∫.<br />

Aµ_® §µv|v∞fl ˜£ı∫ |∫¡ıPU S ¬¿ C¢vØ∫ J∏¡∫<br />

|ØUP®£k¡ı∫ Gfl÷Æ E÷v T‘⁄ı∫. A∆¡‘ ¬®P“<br />

1940&BÆ Bsk BPÏk ©ıuÆ ˆ¡Œ∞h®£mh⁄. G⁄˜¡<br />

A¯¡ BPÏk<br />

{flˆPı¯h Gfl÷ A¯«UP®£kQfl”x.<br />

Pı[Qµ_ A∆¡‘U¯P¯Ø ¨ ¡x©ıP |µıP∂zux.<br />

C¢vØ ˜u]Ø Cµıq¡Æ, 1942 : ˜{uı‚ (u¯ª¡∫ G⁄<br />

ˆ£ı∏“ £kÆ) _£ıË \¢vµ˜£ıÏ Pà ˆ£ÿ” ˜u\z u¯ª¡∫<br />

PŒ¿ J∏¡∫. A¡∫ Pı¢v‚ ˜©ÿ<br />

ˆPısh A¯©v® ˜£ıµımh ¨¯”<br />

PŒ¿ v∏®v دhج¿¯ª. A¡∫<br />

1927&BÆ Bsk C¢vØ ˜u]ØU<br />

Pı[Qµ]¿ ˜\∫¢uı∫. ·¡Ì∫ªı¿<br />

˜{∏ƒhfl C¯n¢x £oØıÿ‘<br />

⁄ı∫. ˜{uı‚ C¯Õb∫P–USÆ<br />

ˆ£ıx ©UP–USÆ ˜u]Ø En∫ƒ<br />

ˆ£” Pıµn©ı¥z vPâu¡∫. A¡∫<br />

HµıÕ©ı⁄ C¯Õb∫P¯Õ ˜u]Ø<br />

CØUPzv¿ £[S ˆ£” ¯¡zuı∫.<br />

_£ıË \¢vµ˜£ıÏ<br />

A¡∫ 1938&BÆ Bsk C¢vØ<br />

˜u]ØU Pı[Qµ]fl u¯ª¡µıPz ˜u∫¢ˆukUP®£mhı∫.<br />

1939¿ A¡∫ ¨ÿ˜£ıUSU Pm]¯Ø (Forward Bloc Party)<br />

ˆuıh[Q⁄ı∫. A¡∫ £ª {ıkP–USÆ _ÿ÷® £ØnÆ<br />

˜©ÿˆPısk C¢vØı ´x A¢{ıkPŒfl A›uı£z ¯u®<br />

ˆ£ÿ”ı∫. A¡∫ ]‘xPıªÆ √mka ]¯”∞¿ (House arrest)<br />

¯¡UP®£mhı∫. A[Q∏¢x A¡∫ B®Pı¤Ø∫ ˜£ı¿ ˜¡h<br />

mk C¢vØı¬º∏¢x u®§ ˆ·∫©¤¯Ø A¯h¢uı∫.<br />

ˆ·∫©¤∞fl u¯ª¡∫ Ómª¯µa \¢vzx C¢vØı¬ÿS<br />

119


A¡µx Eu¬¯ØU ˜Pı∂⁄ı∫. §fl ·®£ıfl ˆ\fl÷ A¢{ımk<br />

§µu©¯µa \¢vzuı∫.<br />

§fl⁄∫ 1942¿ £∫©ı ˆ\fl”ı∫. Aa\©ØÆ £∫©ı<br />

·®£ı¤Ø∫ ¡\∏¢ux. ·®£ı¤Ø∫ B[Q˜ªØ∂hÆ £o<br />

∂¢u ˆ£∏©Õ¬ªı⁄ C¢vØ∫P¯ÕU ¯Pxˆ\¥x ]¯”U<br />

¯PvPÕıP ¯¡zv∏¢u⁄∫. A¡∫PŒfl GsoU¯P 20,000USÆ<br />

˜©¿ C∏USÆ. ˜{uı‚Øı¿ A¡∫P¯Õ ·®£ı¤Ø∫ ¬k¬z<br />

u⁄∫. A¡∫P¯ÕU ˆPısk _£ıË \¢vµ ˜£ıÏ C¢vØ<br />

˜u]Ø Cµıq¡zv¯⁄ (Indian National Army) E∏¡ıUQ⁄ı∫.<br />

§fl 1943¿ A¡∫ ][P®ß∫ ˆ\fl”ı∫. A[S C¢vØ ¬ku¯ªU<br />

P«Pzvfl (Indian Independence League) u¯ª¯©® ˆ£ı÷®¯£<br />

CµıË §Pı∂ ˜£ıÏ _£ıÊhÆ J®£¯hzuı∫.<br />

C¢vØı¯¡a ˜\∫¢u Cµı˧Pı∂ ˜£ıÏ 1915&BÆ<br />

Bsk ¨u¿ ·®£ı¤¿ ¡]zx ¡¢uı∫. A¡∫ 1942&BÆ<br />

Bsk ©ı∫a ©ıuÆ ˜hıUQ˜Øı {P∂¿ _u¢vµ ©ı{ık<br />

Jfl¯” {hzv⁄ı∫.<br />

B\ız Ó¢z L£ı‰ (Azad H<strong>in</strong>d Fauj) Gfl÷ A¯«UP®<br />

£mh C¢vØ ˜u]Ø Cµıq¡zvfl uÕ£vØıP _£ıË<br />

ˆ£ı÷® ˜£ÿ”ı∫. Ax ¨u¿ _£ıË \¢vµ˜£ıÏ ˜{uı‚<br />

(u¯ª¡∫) Gfl÷ G¿˜ªıµıæÆ A¯«UP®£mhı∫. C¢vØ<br />

˜u]Ø Cµıq¡zv¿ ·ıfl] µıo Cªm_ £ı¥ ˆ£Ø∂¿<br />

A¯©UP®£mh ˆ£sP“ Ao® §∂¬ÿS Cªm_ Gfl”<br />

uÃ{ımk® ˆ£s©o u¯ª¡µıPa ˆ\تıÿ‘⁄ı∫.<br />

ˆ·¥Ó¢z Gfl” _£ıË \¢vµ˜£ı]fl ¨«UPÆ PÃ<br />

ˆ£ÿ” ¨P©⁄ıP ©ı‘ C¢vØı ¨ UP Gvˆµıºzux.<br />

"ˆh¿º¯Ø ˜{ıUQaˆ\¿' (Delhi Chalo) G›Æ ©ÿˆ”ı∏ PÃ<br />

ˆ£ÿ” ¨«UP¨Æ ˜£ı]›¯hØuıSÆ. A¡∫ Hÿ£kzvØ<br />

Cµıq¡Æ C¢vØı¬fl ¡hQ«US® £SvØı⁄ ©o®ß∫<br />

¡¯µ ¨fl˜⁄‘Øx. xµv∏Ëh¡\©ıP AvP ©¯«∞⁄ıæÆ,<br />

˜©ı\©ı⁄ `Ã|¯ªPÕıæÆ A¢u Cµıq¡Æ Pz xØ∫<br />

P¯Õa \¢vzux. G⁄˜¡ A®£¯h §fl¡ı[P˜¡siØ |¯ª<br />

Hÿ£mhx. A∆¡ı÷ ˆ\¿¯P∞¿ A¡∫PŒ¿ A˜{P∫ £∫©ı<br />

120


£Sv∞¿ uÆ E∞¯µ C«¢u⁄∫. EªP® ˜£ı∂¿ 1945&BÆ<br />

Bsk ·®£ıfl \µn¯h¢ux. G⁄˜¡ C¢vØ ˜u]Ø<br />

Cµıq¡ √µ∫P“ ¯Px ˆ\¥Ø®£mh⁄∫. A¢|¯ª∞¿ ˜{uı‚<br />

£ı[PıUQº∏¢x ˜hıUQ˜Øı¬ÿS ¬¯µ¢uı∫. A∆¡ı÷<br />

ˆ\¿æÆ ¡»∞¿ A¡∫ ¬©ı⁄ ¬£zv¿ E∞∂«¢uuıP<br />

{Æ£®£kQ”x.<br />

C¢vØı¯¡ ¬k¬UP ˜{uı‚ Psh P⁄ƒ A¡∏¯hØ<br />

Pıªzv¿ |¯”˜¡”¬¿¯ªˆØ¤›Æ A¡∏¯hØ √µa<br />

ˆ\Ø¿ C¢vØ ©UPŒ¯h˜Ø Bâu ˜u\£Uv¯Ø ¡Õ∫zux.<br />

A¡µx ¡ıÃU¯P C¢vØ ©UPŒfl En∫ƒP¯Õz umi<br />

G ®§Øx.<br />

Q∂®Ï yxUS<br />

, 1942 : \∫ Ïhı˜£ı∫k Q∂®Ï ]ª vmh[<br />

P–hfl C¢vØı ¡¢uı∫. A¡∫ Pı[Qµ]fl Jzx¯«®¯£<br />

{ıi⁄ı∫. A¡∫ ufl vmhz¯uU RÃUPsh¡ı÷ ¬ÕUQ⁄ı∫.<br />

C¢vØ∫P“ B[Q˜ªØ∫ ´x ˆPısi∏¢u ˆ¡÷®§¯⁄<br />

©”¢x ˜£ı∂¿ A¡∫P–US Eu¬Pµ©ı¥ C∏UP ˜¡skÆ.<br />

˜£ı∫ ¨i¢uƒhfl C¢vØ Aµ]Ø¿ A¯©®§¯⁄ ¡¯µ¡uÿ<br />

Pı⁄ vØ vmhÆ A‘¬UP®£kÆ G⁄U T‘⁄ı∫. B⁄ı¿<br />

C¢vØı¬ÿS _u¢vµÆ ¡«[S¡x£ÿ‘ A¡∫ Gzu¯PØ P∏z<br />

v¯⁄≤Æ S‘®§h¬¿¯ª. G⁄˜¡ ©Pız©ı Pı¢v A¡µx<br />

vmhzv¯⁄ v¡ıªıQU ˆPısi∏¢u ¡[QUS §fl˜uv<br />

∞mh Pı˜\ı¯ª (A post dated cheque on a fail<strong>in</strong>g bank) ¡«[S<br />

¡x ˜£ı¿ C∏®£uıPU T‘ A¯u |µıP∂zuı∫. G⁄˜¡<br />

Q∂®Ï yxU S ˜uı¿¬ Pshx.<br />

ˆ¡“¯Õؘ⁄ ˆ¡Œ˜Ø÷ CØUPÆ, 1942 (Quit India<br />

Movement) : Q∂®Ï yxUS ¬fl ˜uı¿¬ Pı¢v‚∞fl<br />

˜£ıUQ¿ ©ıÿ”[P¯ÕU ˆPısk ¡¢ux. Ax¡¯µ A¡∫<br />

§fl£ÿ‘ ¡¢u AQƯ\ ¡»P“ Gzu¯PØ £Ø¯⁄≤Æ AŒUP<br />

¬¿¯ª Gfl£¯u En∫¢uı∫. G⁄˜¡ A¡∫ B[Q˜ªØ∫<br />

C¢vØı¯¡ ¬mk ¨ ¡x©ıP ˆ¡Œ˜Ø” ˜¡skˆ©⁄U<br />

˜Pı∂⁄ı∫. C[Qªı¢vÿSÆ C¢vØı¬ÿS¯h∞¿ G∆¬u<br />

121


{m”ƒÆ Jzx¯«®Æ C¤ C∏UPıx G⁄ A¡∫<br />

ˆ¡Œ®£¯hØıP A‘¬zuı∫.<br />

Ì∂·fl Gfl” £zv∂¯P∞¿ Pı¢v‚ ˆuıh∫¢x £ª<br />

Pmk¯µP¯Õ G v⁄ı∫. Av¿ A¡∫ ¬ÕUQØ<br />

P∏zxUP“, Pmk¯µP“ Ai®£¯h∞¿ ¡µªıÿ÷® PÃ<br />

UP ˆ¡“¯Õؘ⁄ ˆ¡Œ˜Ø÷ CØUPÆ ˜uıfl‘Øx.<br />

C¢vØ∫P“ C¤≤Æ ˆ£ı÷zxU ˆPı“Õ¨iØıx G⁄z<br />

ˆuŒƒ £kzv⁄ı∫. ""{ıfl ˆ£ı÷zv∏®£¯uz ˆuıh∫¢<br />

˜u⁄ı⁄ı¿ Gflˆ”fl¯”USÆ ˆ£ı÷zv∏UP ˜¡siØx<br />

uıfl'' Gfl÷ T‘⁄ı∫. ˆ£ı÷¯©¯Ø C«¢u Pı¢v‚,<br />

""Ai¯©zu⁄zuı¿ u¤®£mh ¨¯”∞¿ EÕa˜\ı∫ƒÿ”<br />

{ıfl Aµ]ªı |¯ª∞¯⁄U (Anarchy) Th HÿPz uØı∫''<br />

G⁄ ˜©æÆ T‘⁄ı∫.<br />

1942&BÆ Bsk BPÏk 8&BÆ {ı“ Pı[Qµ]fl ˆ\Øÿ<br />

S J∏ w∫©ı⁄z¯u CØÿ‘Øx. Azw∫©ı⁄Æ B[Q˜ª<br />

دµ C¢vØı¯¡ ¬mk ˆ¡Œ˜Ø÷©ı÷ ˜Pı∂Øx.<br />

¨Æ¯£∞¿ {h¢u ˆ\ØÿS U Tmhzv¿ Pı¢v‚∞fl<br />

©”UP¨iØıu ˆ\ıÿˆ£ı»¯¡z ˆuıh∫¢x Azw∫©ı⁄Æ<br />

|¯”˜¡‘Øx. ""¨ a _u¢vµÆ u¬µ ˜¡÷ Gu¤æÆ {ıfl<br />

v∏®v A¯hØ ©ım˜hfl. {ıÆ AuÿPıP ¡ıØ¡ıÆ A¿ªx<br />

√Ø¡ıÆ. C¢vØı¯¡ ¬ku¯ª ˆ£”a ˆ\¥˜¡ıÆ A¿ªx<br />

AƨØÿ]∞¿ ˆ\zx ©i˜¡ıÆ'' Gfl”ı∫ Pı¢v‚.<br />

Es¯©∞¿ A®˜£a_ P®ˆ£∂Ø AÕ¬ªı⁄ B≤u©ÿ”<br />

µm]US A¡∫ G ®§ØU SµªıP A¯©¢ux.<br />

AuÿS Akzu {ı˜Õ Pı¢v‚, ˜{∏‚, A¿PªıÆ<br />

B\ız ©ÿ÷Æ ¨UQØ Pı[Qµ_z u¯ª¡∫P“ A¯⁄¡∏Æ<br />

¯Px ˆ\¥Ø®£mh⁄∫. \∂Øı⁄ ¡»Pımku¿ C¿ªı¯©<br />

Øı¿ {ıˆh[SÆ ¡fl¨¯”U Pª¡µ[P“ Hÿ£mh⁄.<br />

CµshıÆ EªP® ˜£ı∫ 1945&BÆ Bsk ¨i¡<br />

¯h¢ux. C[Qªı¢v¿ ˆuı»ÿPm] (Labour Party) Bm]US<br />

¡¢ux. ˆuı»ÿ Pm]∞fl u¯ª¡∫ Amº (Attlee) B¡ı∫.<br />

A¡∫ C¢vØa _u¢vµ® ˜£ıµımhzvÿS Buµƒ AŒzu¡∫.<br />

A¡∫ C[Qªı¢vfl §µu©µı⁄ı∫. A¡∫ Pı[Qµ]fl<br />

´x B[Qª Aµ_ ¬vzv∏¢u u¯h EzuµƒP¯Õ≤Æ<br />

122


¬ªUQ⁄ı∫. C¢vØı¬fl §µa\¯⁄P¯Õz w∫UP J∏ S ¯¡<br />

C¢vØı¬ÿS A›®§ ¯¡zuı∫. AUS C¢vØı¬ÿSa<br />

_u¢vµÆ ¡«[P £∂¢x¯µa ˆ\¥ux.<br />

A¯©a\µ¯¡z yxU S<br />

1946 : (The Cab<strong>in</strong>et Mission) 1946BÆ<br />

Bsk ©ı∫a ©ıuÆ C¢vØıƒUPı⁄ B[Qª A¯©a\∫ ˆ£vU<br />

ªıµflÏ, (The British Indian M<strong>in</strong>ister) ¡∫zuPU S ¬fl<br />

u¯ª¡µı⁄ H.¬. AˆªU\ısh∫ ©ÿ÷Æ \∫. Ïhı˜£ı∫k<br />

Q∂®Ï BQØ ≠¡∫ ˆPısh S C¢vØı¬ÿS ¡¢ux.<br />

A¡∫P“ ≠¡∏˜© §∂miË A¯©a\µ¯¡∞¿ E÷®§⁄∫P<br />

Õı¥ C∏¢u⁄∫. G⁄˜¡ AUS Pı§ˆ⁄m<br />

A¿ªx<br />

A¯©a\µ¯¡U S Gfl÷ A¯«UP®£mhx. AUS<br />

C¢xUP“, ¨_ºÆP“ ˆ£∏¡ı∂ØıP A¯©¢u ©ıPın[<br />

P¯Õ E∏¡ıUP £∂¢x¯µa ˆ\¥ux. ˜©æÆ Tmhım] Aµ_<br />

¨¯”¯Ø≤Æ AUS £∂¢x¯µzux. C¢vØ∫PŒfl §µa\¯⁄<br />

P¯Õz w∫UP C¯hUPıª Aµ_ Jfl¯” A¯©zvh<br />

B[Q˜ªØ∫ ¨iƒ ˆ\¥u⁄∫.<br />

C¯hUPıª Aµ_, 1946 : ˜{∏¯¡® §µu©µıPU ˆPısh J∏<br />

C¯hUPıª Aµ_ 1946¿ |÷¡®£mhx. A¢u C¯hUPıª<br />

Aµ¯\ A¯©UP ˜{∏ ‚fl⁄ı¬fl Eu¬¯ØU ˜Pı∂⁄ı∫.<br />

B⁄ı¿ ‚fl⁄ı ˜{∏ƒhfl Jzx¯«UP ©÷zx¬mhı∫.<br />

‚fl⁄ı u⁄x £ıQÏuıfl ˜Pı∂U¯P∞¿ §i¡ıu©ıP<br />

C∏¢uı∫. G⁄˜¡ C¢vØ® §∂¬¯⁄ u¬∫UP ¨iØıu<br />

uı∞ÿ÷.<br />

©ƒsm ˜£mhfl vmhÆ 1947 : 1947&BÆ Bsk ©ƒsm<br />

˜£mhfl §µ C¢vØı¬fl u¯ª¯© B–{µıP® £u¬<br />

Hÿ”ı∫. A¡∫uıfl B[Qª Aµ]fl P¯h]z u¯ª¯© B–{∫<br />

B¡ı∫. ¨_ºÆ ΩUQ⁄ı¿ E∏¡ıUP®£mh Aµ]Ø¿ ©ÿ÷Æ<br />

Aµ]ت¯©® ¨mkUPm¯hUS A¡∫ J∏ w∫ƒ<br />

¡«[Q⁄ı∫. Aufl£i C¢vØı, C¢vØ ≥¤Øfl Gfl÷Æ<br />

£ıQÏuıfl ≥¤Øfl Gfl÷Æ C∏ _u¢vµ {ıkPÕıP®<br />

§∂UP®£h ˜¡siØuı∞ÿ÷. C¢vØı¬º∏¢u _˜u\<br />

Aµ_P“ C∆¬∏{ıkPŒ¿ Huı¡x Jfl÷hfl ˜\∫¢x<br />

123


ˆPı“Õ˜¡ı A¿ªx _u¢vµzxhfl<br />

C∏UP˜¡ı ¬∏®£ E∂¯©® ˆ£ÿ”⁄.<br />

Pı[Qµ_Æ ¨_ºÆΩSÆ Azvmhz<br />

v¯⁄ Hÿ÷U ˆPısh⁄. Azvmhz<br />

vfl Ai®£¯h∞¿ C[Qªı¢x<br />

Aµ_ 1947&BÆ Bsk ·¸¯ª ©ıuÆ<br />

C¢vØ ¬ku¯ªa \mhzv¯⁄<br />

CØÿ‘Øx. C¢vØ® §∂¬¯⁄<br />

1947&BÆ Bsk {¯h¨¯”£kzu®<br />

£mhx. B[Qª Aµ]h∏¢x<br />

AvPıµ[P“ C¢vØı ©ÿ÷Æ<br />

©ƒsm ˜£mhfl §µ £ıQÏuıfl BQØ {ıkP–US<br />

©ıÿ”®£mh⁄. vuıP E∏¡ıUP®<br />

£mh £ıQÏuıfl ˜©ÿS £g\ı®, ]¢x, ¡h˜©ÿS G¿¯ª®<br />

” ©ıPınÆ ©ÿ÷Æ Q«US ¡[PıÕÆ BQØ¡ÿ¯”U<br />

ˆPıshuıP A¯©¢ux. AÆ©ıPın[PŒ¿ ¨_ºÆ ©UP“<br />

ˆuı¯P ˆ£∏Æ£ıfl¯©ØıP C∏¢ux.<br />

C¢vØı 1947&BÆ Bsk<br />

BPÏk 15&BÆ {ı“ ¬ku¯ª ˆ£ÿ”x.<br />

ˆh¿º∞¿ E“Õ ¡µªıÿ÷® PÃ<br />

UP ˆ\[˜Pım¯h∞¿, §∂mh¤fl<br />

≥¤Øfl ·ıU (Union Jack) ˆPıi £”¢u<br />

Chzv¿, C¢vØı¬fl ≠¡∫nU<br />

ˆPıi Hÿ”®£mhx. ©ƒsm<br />

˜£mhfl §µ _u¢vµ C¢vØı¬fl<br />

¨u¿ u¯ª¯© B–{µıPƒÆ (Governor-General)<br />

£siu∫ ·¡Ì∫ªı¿<br />

˜{∏ ¨u¿ §µu© ©¢v∂ØıPƒÆ<br />

]. Cµı\˜Pı£ıªıa\ı∂Øı∫<br />

ˆ£ı÷® ˜£ÿ”⁄∫. §fl⁄∫ ]. Cµı\<br />

˜Pı£ıªıa\ı∂Øı∫ _u¢vµ C¢vØı¬fl ¨u¿<br />

C¢vØz<br />

u¯ª¯© B–{µıP® £u¬ ¡Qzuı∫. C¢vØı 1950&BÆ<br />

Bsk ·⁄¡∂ 26&BÆ {ı“ Siص\ı⁄ƒhfl hıUh∫<br />

Cµı˜\¢vµ§µ\ız {©x{ımifl ¨u¿<br />

Siص_z<br />

u¯ª¡µı⁄ı∫.<br />

124


_˜u\ Aµ_PŒfl C¯n® :<br />

C¢vØı _u¢vµÆ A¯h¢u ˜£ıx<br />

{ımi¿ H”zuı« 565 _˜u\ Aµ_P“<br />

C∏¢u⁄. A¯¡P¯Õ {¡ıP“,<br />

©fl⁄∫P“ ©ÿ÷Æ |\ıÆ<br />

˜£ıfl”¡∫P“ Bm] ˆ\¥x ¡¢u⁄∫.<br />

A¢u Aµ_P¯Õ C¢vØıƒhfl<br />

C¯nUSÆ ˆ£ı÷® §¯⁄a \∫uı∫<br />

¡¿ª£ı¥<br />

£˜h¿ ˜©ÿˆPıshı∫.<br />

AuÿˆP⁄ C¢vØ Aµ_P“ x¯” (The<br />

\∫uı∫ ¡¿ª£ı¥ £˜h¿<br />

Indian States Department)<br />

E∏¡ıUP®£mhx. £˜h¿ Az<br />

x¯”US A¯©a\µıP® ˆ£ı÷® ˜£ÿ”ı∫. ˆuıhUPzv¿<br />

_˜u\ Aµ\∫PŒ¿ £ª∫ u¤zxa ˆ\Ø¿£h˜¡ ¬∏Ƨ⁄ı∫.<br />

£˜h¿ A¡∫P¯Õ C¢vØ ≥¤Ø›hfl ˜\∏Æ£i A¯«®<br />

¬kzuı∫. £ª∫ A∆¡¯«®¯£ Eh⁄iØıP Hÿ”⁄∫.<br />

H”zuı« 562 _˜u\ Aµ_P“ C¢vØ ≥¤Ø›hfl<br />

C¯n¢u⁄. A∆¡ı÷ C¢vØ J∏¯©®£ımiÿSÆ,<br />

£ıxPı®§ÿSÆ ˜{µ C∏¢u B£zx }UP®£mhx. B⁄ı¿,<br />

PıË´µÆ, Iuµı£ız ©ÿ÷Æ „⁄ıPz BQد¡ C¢vØıƒhfl<br />

C¯nØz uØ[Q⁄. £˜h¿ u⁄x Aµ]Ø¿ v”¯©∞⁄ıæÆ<br />

Pk¯©Øı⁄ {h¡iU¯PPÕıæÆ A¢u {ıkP¯Õ C¢vØ<br />

≥¤Ø›hfl C¯nzx C¢vØı¬fl C∏Æ ©¤u∫ Gfl”<br />

P¯«® ˆ£ÿ”ı∫.<br />

PıË´µÆ : PıË´¯µ Bm] ˆ\¥u ©Pıµı·ı Ì∂][<br />

J∏ C¢x B¡ı∫. A[S ¡ıâu ©UPŒ¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©<br />

Øı⁄¡∫P“ ¨_ºÆPÕı¡∫. PıË´∂fl Aµ\∫ PıË´µz¯u<br />

C¢vØıƒh˜⁄ı A¿ªx £ıQÏuı›h˜⁄ı C¯nUP<br />

¬∏Æ£¬¿¯ª. AuÿQ¯h∞¿ £ıQÏuıfl ©¯ª¡ıÃ<br />

©UP¯Õ PıË´∫ ´x £¯hˆØkUP FUS¬zx A¡∫P–US<br />

©¯”¨P Eu¬P¯Õa ˆ\¥ux.<br />

A®£¯hP“ PıË´µzvfl u¯ª{Pµı⁄ ˇ{P¯µ<br />

ˆ{∏[Q⁄. ˜¡÷¡» Cfl‘ 1948&BÆ Bsk ©Pıµı·ı<br />

125


Ì∂][ PıË´µz¯u C¢vØıƒhfl C¯nzuı∫. B⁄ı¿<br />

AuÿS“ £ıQÏuıfl £¯hP“ PıË´µzxUS“ Fk∏¬ ]ª<br />

£SvP¯ÕU ¯P®£ÿ‘U ˆPısh⁄. C¢vØı £ıQÏuıfl<br />

C¯h˜Ø 1948&BÆ Bsk J∏ ]÷ ˜£ı∫ Hÿ£mhu⁄ı¿<br />

PıË´µÆ C¢vØıƒhfl C¯n¢v∏UP ¬∏ƧØx.<br />

Iuµı£ız : C¢vØa _˜u\ Aµ_PŒ¿ P®ˆ£∂Øx<br />

Iuµı£ız. A[S ¡ıâu ©UPŒ¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©˜Øı∫<br />

C¢xUP“. |\ıÆ Aµ\∫ J∏ ¨_ºÆ. |\ıfl §µu©<br />

A¯©a\µı⁄<br />

Pı]Æ<br />

CµıϬ Gfl£¡∫ u¯ª¯©∞¿<br />

AvPıµUP J∏ ]÷ ¨_ºÆ §∂ƒ Cµı\UP∫<br />

CØUPzv¯⁄z ˆuıh[QØx. A∆¬ØUPÆ C¢xUP–US<br />

GvµıP ˆ£∏Æ ˆPık¯©P¯Õ C¯«zux. A¡∫PŒfl<br />

E∞∏USÆ Eh¯©P–USÆ ˆ£∏Æ w[S Hÿ£mhx.<br />

©ƒsm ˜£mhfl §µƒÆ £˜hæÆ ˜\∫¢x ¬kzu<br />

C¯n® ˜¡sk˜PıŒ¯⁄ HÿP |\ıÆ ©÷zx ¬mhı∫.<br />

Ax©mk¿ªı©¿ A¡∫ £ıQÏuı›hfl ˜\∏¡uÿPı⁄<br />

Ehfl£iU¯P∞æÆ Dk£mhı∫. G⁄˜¡ A®£Sv ©UP“<br />

A¡∏US GvµıPU QÕ∫a] ˆ\¥u⁄∫. {ımi¿ \mhÆ ©ÿ÷Æ<br />

J [S ^∫ ˆPmhx. G⁄˜¡ C¢vØ Aµ_ u¯ª∞h<br />

˜¡siØ PmhıØzvÿS“Õı⁄x. £˜h¿ Cµıq¡<br />

{h¡iU¯P¯Øz ˆuıh[Q⁄ı∫. ≠fl˜” {ımPŒ¿ Iuµı£ız<br />

¨ ¡xÆ ¯P®£ÿ”®£mhuı¿ |\ıÆ \µn¯h¢uı∫. 1948¿<br />

Iuµı£ız C¢vØ ≥¤Ø›hfl C¯n¢ux.<br />

·˙⁄ıPz C¯n®, 1949 : ·˙⁄ıPz PzvØ¡ı∂º∏¢u J∏<br />

Pa ]‘Ø Aµ_. Aufl ©UP“ C¢xUP“. B⁄ı¿ ©fl⁄∫ J∏<br />

¨_ºÆ. ©UPŒfl ¬∏®£z¯u ©vUPı©¿ ·˙⁄ıPzvfl<br />

©fl⁄∫ £ıQÏuı›hfl ufl {ım¯h C¯nzuı∫. Au⁄ı¿<br />

©UP“ E“{ımkU Pª¡µzv¿ Dk£mh⁄∫. Aµ\µı¿<br />

A¡∫P¯Õ AhUP ¨iج¿¯ª. G⁄˜¡ A¡∫ £ıQÏ<br />

uı›USz u®§ Ki⁄ı∫. §fl⁄∫ 1948¿ ©UP“ ¡ıUˆPk®<br />

{h¢ux. A®£Sv ©UP“ A¯⁄¡∏Æ C¢vØ ≥¤Ø›hfl<br />

˜\µz w∫©ı¤zu⁄∫. 1949&BÆ Bsk ·⁄¡∂ 29&BÆ {ı“<br />

·˙⁄ıPz C¢vØıƒhfl C¯n¢ux.<br />

126


127


§ˆµg_® £SvP“ C¯nUP®£h¿, 1954 : §ˆµg_<br />

Aµ]fl A›©v≤hfl £ısia˜\∂, Pı¯µUPı¿, ©ıÓ,<br />

H⁄ıÆ, \¢vµ{ıT∫ BQØ £SvP“ 1954&BÆ Bsk<br />

C¢vØıƒhfl C¯nUP®£mk C¢vØ ≥¤Øfl £SvPÕı∞⁄.<br />

˜£ı∫a_UR]Ø £SvP“ C¯n®, 1961 : ˜Pı¡ı, ¯h≥,<br />

hı©fl BQد¡ C¢vØı¬¿ ˜£ı∫a_UR]Ø Si˜Øÿ”[P<br />

Õı¥ C∏¢u⁄. §ˆµg_ Aµ]¯⁄® ˜£ı¿ ˜£ı∫a_UR]Ø<br />

Aµ_ u[P“ Si˜Øÿ”[P¯Õ C¢vØı C¯nzxU<br />

ˆPı“Õ¡¯u A›©vUP¬¿¯ª. B⁄ı¿ C®£SvPŒ¿<br />

¡ıâu ©UP“ C¢vØıƒhfl C¯nØ ¬∏Ƨ⁄∫. G⁄˜¡<br />

1961¿ C¢vØı C®§µ˜u\[PŒfl ´x Cµıq¡ {h¡iU¯P<br />

GkUP ˜{∂mhx. 1961&BÆ BsiÿS® §”S C÷vØıP<br />

A¯¡P“ C¢vØ ≥¤Ø¤fl £SvPÕı∞⁄.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØ ¬ku¯ª® ˜£ıµımhzvÿS Pı¢v‚<br />

Bÿ‘Ø ˆuıskP“ £ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª £ÿ‘<br />

¬ÕUPƒÆ, {Æ ˜u\£Uu∫P“ G∆¡ı÷ ¬ku¯ªUS®<br />

˜£ıµıi⁄∫ G⁄ EnµƒÆ ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ Qªı£z CØUPÆ, Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ<br />

BQØ¡ÿ¯”® £ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı |PÃa]¯Ø≤Æ, _صı‰‚ØU<br />

Pm]∞fl ˜uıÿ”z¯u≤Æ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ ¡µªıÿ÷® Páı¥¢u usi® £Ønz¯u®<br />

£ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

6. ©ın¡∫ ¡mh˜©¯\ ©ı{ıkP¯Õ≤Æ, A¡ÿ‘fl<br />

¨iƒP¯Õ≤Æ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

7. ©ın¡∫ ß⁄ı Ehfl£iU¯P, 1935&BÆ Bsk C¢vØ<br />

Aµ_ \mhÆ BQØ¡ÿ‘fl ¨UQØ AÆ\[P¯Õ ¬¡∂UP<br />

¨i≤Æ.<br />

128


8. ©ın¡∫ ªıT∫ ©ı{ık, BPÏk {flˆPı¯h C¢vØ<br />

¬ku¯ª® ˜£ı∂¿ ˜{uı‚∞fl £[S BQØ⁄ £ÿ‘<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

9. ©ın¡∫ A¯©a\µ¯¡z yxUS , ©ƒsm˜£mhfl<br />

vmhÆ £ÿ‘ S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

10. ©ın¡∫ _˜u\ Aµ_PŒfl C¯n®§ÿS £m˜h¿ Bÿ‘Ø<br />

£oP“ £ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

11. ©ın¡∫ ¬ku¯ª® ˜£ı∫ √µ∫PŒfl ˆuıskP¯Õ≤Æ<br />

vØıP[P¯Õ≤Æ |¯⁄ƒTµ ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˆµÕªm \mhÆ CØÿ”®£mh Bsk<br />

A. 1919 B. 1917<br />

C. 1918 D. 1921<br />

2. ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª≤hfl ˆuıh∫¯hØ<br />

B[Qªz uÕ£v<br />

A. ˜©·∫ Ϻˆ©fl B. ˆ·⁄µ¿ hØ∫<br />

C. \∫ B∫u∫ ˆ¡¿ªÏº D. P∫⁄¿ ©ıfl\fl<br />

3. ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ªUS® §fl Cµ√¢vµ{ız<br />

uıT∫ x”¢u £mhÆ<br />

A. u¯ª¡∫ B. ¯{mƒm<br />

C. §µ D. Aµ\∫<br />

4. x∏UQUS GvµıP §∂miË Aµ_ ˆ\¥u |ØıØ©ÿ”<br />

ˆ\دªU Psizx Aº \˜Pıuµ∫P“ BµÆ§zu CØUPÆ<br />

A. ¨_ΩÆ ΩU B. _Ø µı‰‚ØU Pm]<br />

C. Qªı£z CØUPÆ D. Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ<br />

5. _صı‰‚ØU Pm] ˜uıfl‘Ø ChÆ<br />

A. Aº®ß∫ ]¯” B. ˆh¿º<br />

C. ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı D. AªPı£ız<br />

129


6. 1929&BÆ Bsk {h¢u ªıT∫ Pı[Qµ_ ©ı{ımiÿSz<br />

u¯ª¯© ¡Qzu¡∫<br />

A. Pı¢v‚ B. ˜{∏‚<br />

C. ˜{uı‚ D. Cµı·ı‚<br />

7. ˆufl C¢vØı¬¿ E®a \zvØıUQµPz¯u ¨fl¤fl÷<br />

{hzvØ¡∫<br />

A. Pı¢v‚ B. Cµı\˜Pı£ıªıa\ı∂Øı∫<br />

C. Pı©µı\∫ D. Pıfl A®x¿ Pı£∫Pıfl<br />

8. CµshıÆ EªP® ˜£ı∫ ˆuıh[QØ Bsk<br />

A. 1937 B. 1939<br />

C. 1941 D. 1942<br />

9. C¢vØ ˜u]Ø Cµıq¡z¯uz ˜uıÿ÷¬zu¡∫<br />

A. ].B∫. uıÏ B. ˜{uı‚<br />

C. Pı¢v‚ D. Cµı·ı‚<br />

10. ¨_ºÆP–USz u¤ {ık ˜¡skˆ©fl÷ ˜Pmh¡∫<br />

A. {¡ı® \º¨¿ªı B. ˜{uı‚<br />

C. ‚fl⁄ı D. Aº \˜Pıuµ∫P“<br />

11. C¯hUPıª Aµ]¿ §µu©∫ £u¬ ¡Qzu¡∫<br />

A. ˜{∏‚ B. Cµı·ı‚<br />

C. £m˜h¿ D. Pı¢v‚<br />

12. _u¢vµ C¢vØı¬fl ¨u¿ C¢vØz u¯ª¯© B–{∫<br />

A. Pı¢v‚ B. ˜{∏‚<br />

C. ‚fl⁄ı D. Cµı·ı‚<br />

13. C¢vØı Siص_ B⁄ {ı“<br />

A. 26 ·⁄¡∂ 1935 B. 15 BPÏk 1947<br />

C. 26 ·⁄¡∂ 1950 D. 26 BPÏk 1950<br />

130


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. 1919&BÆ Bsk ¯Pxˆ\¥Ø®£mh C∏ PÈ£ÿ” £g\ı®<br />

u¯ª¡∫P“ ________ ©ÿ÷Æ________B¡∫.<br />

2. ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ªUS® §fl Pı¢v‚ ˆufl<br />

B®§∂UP Aµ_ A¡∏USU ˆPıkzu________ £uUPz¯u<br />

v∏®§U ˆPıkzuı∫.<br />

3. C¢vØı¬¿ Aº \˜Pıuıµ∫PÕı⁄ ________≤Æ ________≤Æ<br />

Qªı£z CØUPz¯u BµÆ§zu⁄∫.<br />

4. ________fl ©¯”¬ÿS® §fl _صı‰‚ØU Pm]<br />

P¯ªUP®£mhx.<br />

5. ________ Gfl£¡∫ G¿¯ªUPı¢v Gfl÷ A¯«UP®£kQ”ı∫.<br />

6. 1940&BÆ Bsk ªıT∫ Tmhzv¿ ________ Gfl£¡∫<br />

C∏{ıkP“ ˆPı“¯P¯Ø ˆ¡Œ∞mhı∫.<br />

7. C¢vØ∫P“ CµshıÆ EªP®˜£ı∂¿ Dk£hU Pıµn©ıP<br />

C∏¢u B[Qªz u¯ª¯© B–{∫ ________ B¡ı∫.<br />

8. C¢vØ ˜u]Ø Cµıq¡zv¿ ˆ£sP“ Ao®§∂ƒ<br />

________ Gfl£¡∫ u¯ª¯©∞¿ CØ[QØx.<br />

9. CµshıÆ EªP®˜£ı∫ ________&BÆ Bsk ¨iƒ<br />

A¯h¢ux.<br />

10. C¯hUPıª Aµ_ A¯©UP ˜{∏‚ ¨_ºÆ ΩQfl<br />

u¯ª¡µı⁄ ________ Gfl£¡∂fl Eu¬¯ØU ˜Pı∂⁄ı∫.<br />

11. _u¢vµ C¢vØı¬fl ¨u¿ C¢vØz u¯ª¯© B–{∫<br />

________ Gfl£¡∫ B¡ı∫.<br />

12. {©x C¢vØU Siص]fl ¨u¿ Siص_z u¯ª¡∫ ________<br />

B¡ı∫.<br />

13. ·˙⁄ıPzvfl ©fl⁄∫ J∏ ________ B¡ı∫.<br />

14. ________ Aµ\µı⁄ Ì∂][ G¢u {ımkh›Æ ˜\µı©¿<br />

u¤zv∏UP ¬∏Ƨ⁄ı∫.<br />

131


15. C¢vØı¬º∏¢x §ˆµg_U Si˜Øÿ”[P“ ________ BÆ<br />

Bsk C¢vØ ≥¤Ø›hfl C¯n¢u⁄.<br />

16. 1961&¿ ˜£ı∫a_UR]Ø Si˜Øÿ”® £SvPÕı⁄ ________,<br />

________ ©ÿ÷Æ ________ BQد¡ C¢vØıƒhfl<br />

C¯nUP®£mh⁄.<br />

17. \∫uı∫ £˜h¿ C¢vØı¬fl ________ Gfl÷ P«®£kQ”ı∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

A<br />

1. ˆµÕªm \mhÆ && Pı¢v‚<br />

2. usi® £ØnÆ && ˜{uı‚<br />

3. ˆ·¥Ó¢z && Cµıq¡z uÕ£v<br />

4. ˆ·⁄µ¿ hØ∫ && 1927<br />

5. ¯\©fl S && 1919<br />

B<br />

1. ˜©ıvªı¿ ˜{∏ && Ezvµ®§µ˜u\Æ<br />

2. ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı && _صı‰‚ØUPm]<br />

3. £g\ı§fl ][PÆ && Pıfl A®x¿ Pı£∫Pıfl<br />

4. G¿¯ª Pı¢v && CµıƘ\ ˆ©Uˆhı⁄ı¿k<br />

5. ¡S®¡ı∂® §µv|vzx¡Æ && Cªıªı ª·£vµı¥<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. Pı[Qµ_UPm] Hfl ˆµÕªm \mhz¯u Gv∫zux?<br />

2. ·ıºØfl ¡ıªı£ıU £kˆPı¯ª £ÿ‘ ]÷ S‘®z u∏P.<br />

3. Qªı£z CØUPÆ Hfl ˆuıh[P®£mhx?<br />

4. _صı‰‚ØUPm] Hfl BµÆ§UP®£mhx?<br />

132


5. µıË §Pı∂ ˜£ıÏ Gfl£¡∫ Øı∫?<br />

6. Q∂®]fl vmhzv¯⁄ Pı¢v‚ Hfl |µıP∂zuı∫?<br />

7. A¯©a\µ¯¡z yxU S ¬fl E÷®§⁄∫P“ Øı∫?<br />

8. ©ƒsm ˜£mhfl vmhÆ £ÿ‘ ¬ÕUSP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. Jzx¯«Øı¯© CØUPzvfl ≠fl÷ |¯ªP¯Õ ¬ÕUPƒÆ.<br />

2. usi® £Ønz¯u® £ÿ‘≤Æ Aufl ¬¯ÕƒP¯Õ≤Æ<br />

¬¡∂UP.<br />

3. ¡mh˜©¯\ ©ı{ıkPŒfl ¨UQØzx¡zv¯⁄ ˆ¡ŒU<br />

ˆPın∫P.<br />

4. 1935&BÆ Bsk C¢vØ Aµ_a \mhÆ ˆPısk¡¢u<br />

©ıÿ”[P“ Øı¯¡?<br />

5. ˆ¡“¯Õؘ⁄ ˆ¡Œ˜Ø÷ CØUPÆ £ÿ‘≤Æ Aufl<br />

¬¯ÕƒP¯Õ≤Æ ¬ÕUSP.<br />

6. _u¢vµ® ˜£ıµımhzv¿ _£ıË \¢vµ˜£ıÏ, C¢vؘu]Ø<br />

Cµıq¡zvfl £[Q¯⁄® £ÿ‘ G xP.<br />

7. £˜h¿ Hfl C¢vØı¬fl C∏Æ ©¤u∫ Gfl÷<br />

A¯«UP®£kQ”ı∫?<br />

8. §fl¡∏Æ |PÃa]P–US PıªU˜Pık Jfl÷ ¡¯µP.<br />

A. Jzx¯«Øı¯© CØUPÆ<br />

B. ˆ\Õ∂ ˆ\Õµı |PÃa]<br />

C. _صı‰‚ØU Pm]<br />

D. E®a \zvØıUQµPÆ<br />

E. ¡mh ˜©¯\ ©ı{ıkP“<br />

9. 1930 ¨u¿ 1945 ¡¯µ∞ªı⁄ I¢x ¨UQØ |PÃa]P¯ÕU<br />

PıªU˜Pımi¿ S‘®§kP.<br />

133


VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ RÃUPsh Ch[P¯ÕU S‘UPƒÆ :<br />

Iuµı£ız, ·˙⁄ıPz, PıË´µÆ, ˜Pı¡ı, ¯h≥, hı©fl,<br />

£ısia˜\∂, H⁄ıÆ, ©ıÓ<br />

2. ¬ku¯ª® ˜£ıµımh √µ∫PŒfl £h[P¯Õa ˜\P∂zx<br />

£hHk (Album) Jfl÷ uØı∂UPƒÆ.<br />

134


£ıhÆ & 7<br />

_u¢vµzvÿS® §fl C¢vØı<br />

(1947 & 2000) & \≠P ¨fl˜⁄ÿ”Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

AªS & IV<br />

1. ©ın¡∫ _u¢vµzvÿS® §fl C¢vØı Gv∫ˆPısh \≠P<br />

\¡ı¿P¯Õz ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ \≠P ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS<br />

˜©ÿˆPı“Õ®£mh {h¡iU¯PP¯ÕU Pÿ”¿.<br />

3. ©ın¡∫ wshı¯© J»®§ÿPıP ˜©ÿˆPı“Õ®£mh<br />

{h¡iU¯PP¯Õ® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ 1947 ¨u¿ C¢vØı¬¿ Hÿ£mh \≠P<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

5. ©ın¡∫ \≠P ©ÿ÷Æ P¿¬ ¡Õ∫a]∞⁄ı¿ Hÿ£mh<br />

uıUP[P¯ÕU Pÿ”¿.<br />

_u¢vµÆ ˆ£ÿ” §fl C¢vØı £ª \¡ı¿P¯Õa \¢vUP<br />

˜{∫¢ux. \≠P Hÿ”zuıÃP“, ˆ£sP“, ]÷¡∫P“ ©ÿ÷Æ<br />

JkUP®£mh §∂¬⁄∫ §µa\¯⁄P–US C¢vØı w∫ƒ Pın<br />

˜¡si∞∏¢ux. ˜©æÆ G zu‘¬fl¯© C¢vØı¬fl P<br />

˜©ı\©ı⁄ £ª√⁄©ıP ¬Õ[QØx. A¯¡ C¢vØı¬fl \≠P<br />

¨fl˜⁄ÿ”zvÿSz u¯hP¯Õ E∏¡ıUQ⁄. G⁄˜¡ \≠P<br />

¨fl˜⁄ÿ”zvfl ˜u¯¡ Bâx Enµ®£mhx. C¢vØı¬¿<br />

\≠P ¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄U ˆPısk¡µ £ª {h¡iU¯PP“<br />

˜©ÿˆPı“Õ®£mh⁄. A¯¡ \≠Pa ^∫v∏zu CØUP[P“,<br />

\≠P{ªa \mh[P“ ©ÿ÷Æ P¿¬ ¡Õ∫a]∞fl ≠ªÆ {¯h<br />

¨¯”®£kzu®£mh⁄.<br />

135


ßuı⁄ CØUPÆ : C∆¬ØUPzv¯⁄ 1951&BÆ Bsk<br />

H®µ¿ 18&BÆ {ı“ B\ı∫Ø ¬˜⁄ı£ı£ı˜¡ x¡UQ⁄ı∫.<br />

Aufl ˜{ıUPÆ |ØıØ©ı⁄ ©ÿ÷Æ \©zx¡ \¨uıØ<br />

A¯©®§¯⁄ E∏¡ıUS¡uıSÆ. C∆¬ØUPÆ AvP AÕ¬¿<br />

|ª[P¯Õ ¯¡zv∏¢u |ªa_¡ıfluı∫PŒh∏¢x E£∂<br />

|ª[P¯Õ® ˆ£ÿ÷ A¡ÿ¯” |ª©ÿ” H¯« ¬¡\ı∞P–US®<br />

£Q∫¢uŒ®£¯u ˜{ıUP©ıPU ˆPısi∏¢ux. |ª¨¯h˜Øı∫<br />

uı©ıP ¨fl¡¢x |ª[P¯Õz uı⁄©ıP ¡«[S¡¯u C∆<br />

¬ØUPÆ FUS¬zux. C∆¬ØUPÆ Hÿ£kzvØ ¬»®<br />

n∫¬⁄ı¿ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P“ \mh[P¯Õ CØÿ‘ |ª<br />

Ea\ ¡µÆ§¯⁄U ˆPısk ¡¢u⁄. |ª©ÿ” H¯«PŒfl<br />

£∂uı£ |¯ª∞¯⁄ C∆¬ØUPÆ ˆ¡Œa\®£kzvU<br />

PımiØx.<br />

\∫˜¡ıuØ CØUPÆ : C∆¬ØUP¨Æ ¬˜⁄ı£ı£ı˜¡ A¡∫P<br />

Õı¿ x¡UP®£mhx. C∆¬ØUPÆ {©x ˜u\z u¯ª¡∫PŒfl<br />

B]∞¯⁄® ˆ£ÿ‘∏¢ux. C∆¬ØUPÆ A¯⁄zx ©UPŒfl<br />

EØ∫¬¯⁄≤Æ, {ª¯⁄≤Æ ˜©Æ£kzx¡¯u ˜{ıUP©ıPU<br />

ˆPısi∏¢ux. Si¯\z ˆuı»¿P“ ˜©Æ£ık, Pu∫ Eÿ£zv<br />

BQØ⁄ C∆¬ØUPzvfl ¨ufl¯©® £oØıSÆ. C¢vØı<br />

¬¿ AQƯ\, A¯©v ¡»∞¿ J∏ \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ®<br />

µm]∞¯⁄U ˆPısk ¡∏¡¯u C∆¬ØUPÆ ˜{ıUP©ıPU<br />

ˆPısi∏¢ux.<br />

ˆ£sP“ ¨fl˜⁄ÿ”Æ : _u¢vµzvÿS ¨fl⁄∫ C¢vØı¬¿<br />

ˆ£sPŒfl |¯ª ¡∏¢uzuUP ¡¯P∞¿ C∏¢ux. 1947 ¨u¿<br />

ˆ£sPŒfl |¯ª∞¯⁄ ˜©Æ£kzu £ª \≠Pa \mh[P“<br />

CØÿ”®£mh⁄. {©x Aµ]ت¯©®a \mhÆ Bs, ˆ£s<br />

\©zx¡zv¯⁄ ¡º≤÷zxQfl”x. ˆ£sP“ ¨fl˜⁄ÿ”z<br />

vÿPıP |¯”˜¡ÿ”®£mh \mh[P“ ©ÿ÷Æ Cuµ<br />

{h¡iU¯PP“ §fl¡∏©ı÷ :<br />

1954&BÆ Bsk v∏©na \mhÆ : Ca\mhÆ Pª®z<br />

v∏©n[P¯Õ≤Æ, \©Ø Pª®z v∏©n[P¯Õ≤Æ \mh®<br />

£i ˆ\¿æ£iØıUQØx. ˜©æÆ BsP“ v∏©n ¡Øv¯⁄<br />

21 BPƒÆ ˆ£sP“ v∏©n ¡Øv¯⁄ 18 G⁄ƒÆ \mh<br />

136


ß∫¡©ıUQØx. Ca\mhÆ S«¢¯u A¿ªx £ı¿Ø<br />

¬¡ıPz¯u ush¯⁄US∂Ø Sÿ”Æ G⁄ A‘¬zux.<br />

1955 & 56&BÆ Bsk C¢xa \mh ©˜\ıuı : C¢vØı¬¿<br />

ˆ£sP“ ¨fl˜⁄ÿ” ¡µªıÿ‘¿ Ca\mhÆ J∏ ©Pı<br />

\ı\⁄©ıPU P∏u®£kQ”x. v∏©nÆ, ©n¨‘ƒ (Divorce)<br />

A¿ªx ¬¡ıPµzx, ¡ı∂_∂¯©, Pı®£ıÕ∫ E∂¯©, uzx<br />

Gkzu¿ £ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯Õ Ca\mhÆ ¬ÕUSQfl”x.<br />

1955&BÆ Bsk C¢xa v∏©na \mhÆ : Ca\mhÆ<br />

J∏¡›US J∏zv Gfl›Æ J∏ uıµ ©nz¯u (Monogamy)<br />

\mh® ß∫¡©ıUQØx. C¢xUP“ £ªuıµ (Polygamy) ©nÆ<br />

∂¢x ˆPı“¡¯u Ca\mhÆ ukUQfl”x. Ca\mhÆ<br />

BsP“, ˆ£sP“ C∏£ıª∫P–USÆ ©n¨‘ƒ A¿ªx<br />

¬¡ıPµzv¿ \© E∂¯©∞¯⁄ ¡«[SQfl”x.<br />

1956&BÆ Bsk C¢x ¡ı∂_∂¯©a \mhÆ : Ca\mhÆ uı¥,<br />

u¢¯uØ∂fl ˆ\ızv¿ ©P›USÆ, ©P¤fl S«¢¯uP–USÆ<br />

E“Õx ˜£ıª ©P–USÆ ©PŒfl S«¢¯uP–USÆ \©<br />

E∂¯© A¿ªx £[Sˆ£” ¡» ¡SUQfl”x.<br />

1956&BÆ Bsifl C¢x CÕ¡∫ ©ÿ÷Æ Pı®∂¯©a<br />

\mhÆ : Ca\mhÆ uı¥USU S«¢¯uP“ ´uı⁄ CØÿ¯PU<br />

Pı®£ıÕ∫ Gfl” E∂¯©¯Ø® £ıxPıUQfl”x. ˜©æÆ<br />

Ca\mhÆ BsP¯Õ® ˜£ı¿ ˆ£sP–Æ ©Pfl A¿ªx<br />

©P¯Õz uzx GkUSÆ E∂¯©¯Ø≤Æ ¡«[SQfl”x.<br />

1961&BÆ Bsk ¡µum\¯n uk®a \mhÆ (1984¿ v∏zu®<br />

£mhx) : Ca\mhÆ ¡µum\¯n Gfl›Æ _µshºº∏¢x<br />

ˆ£sP¯Õ® £ıxPıUQfl”x. ¡µum\¯n ˆ£÷u¿<br />

Ca\mhzvfl£i Pk¯©Øı⁄ ush¯⁄US∂Ø Sÿ”©ıSÆ.<br />

1961&BÆ Bsk ©P®˜£÷ \æ¯PP“ \mhÆ : Ca\mhÆ<br />

£oØıÿ÷Æ ˆ£sP“ ©P®˜£÷ ¬k® ˆ£÷Æ E∂¯©¯Ø<br />

¡«[Q≤“Õx.<br />

137


1971&BÆ Bsk ©∏zx¡∑vØı⁄ P∏ P¯ª®a \mhÆ :<br />

P∏ƒÿ‘∏USÆ ˆ£sPŒfl Eh¿ ©ÿ÷Æ ©⁄ B˜µıUQ<br />

ØzvÿS F÷ ¬¯Õ¬USÆ P∏¯¡ P¯ªUSÆ E∂¯©¯Ø<br />

Ca\mhÆ ˆ£sP–US AŒUQfl”x.<br />

1976&BÆ Bsk \© FvØa \mhÆ : Ca\mhÆ BsP–US<br />

|PµıP ˆ£sP–USÆ FvØÆ ¡«[S¡uÿS ¡»¡SU<br />

Qfl”x. £o ¬¡Pıµ[PŒ¿ £ı¿ Ai®£¯h∞ªı⁄ ˜¡÷<br />

£ımi¯⁄ Ca\mhÆ ukUQfl”x.<br />

©ÿ” \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµz vmh[P“ : C¢vØ Aµ_<br />

1953&BÆ Bsk ©zvØ \≠P {ª ¡ı∂Øzv¯⁄ A¯©zux.<br />

A˜u ˜£ı¿ J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ ©ı|ªa \≠P {ª<br />

¡ı∂Ø[P“ E“Õ⁄. A¯¡ ˆ£sP“, S«¢¯uP“ ©ÿ÷Æ<br />

GŒ˜Øı∂fl {ªflP¯Õ ˜©Æ£kzxQfl”⁄. F⁄¨ÿ”<br />

ˆ£sP“, ¬u¯¡P“, A⁄ı¯uP“, ¯P¬h®£mh ˆ£sP“<br />

BQ˜Øı∂fl {ªflP¯Õ C∆¡ı∂Ø[P“ £ıxPıUQfl”⁄.<br />

1990&BÆ Bsk ˜u]Ø ˆ£sP“ B¯nØa \mhÆ : Ca<br />

\mhzvfl£i 1992&BÆ Bsk ·⁄¡∂ 31&BÆ {ı“ ˜u]Ø<br />

ˆ£sP“ B¯nØÆ Jfl÷ Hÿ£kzu®£mhx. C∆<br />

¡ı¯nØzvÿS J∏ u¯ª¡∏Æ, ˆ\ت∏Æ, ©ÿ”<br />

E÷®§⁄∫P–Æ E“Õ⁄∫. C∆¡ı¯nØÆ ˆ£s E∂¯©P“<br />

©÷®, ˆPık¯©P“, A}vP“ ˜£ıfl” Pı∫P¯Õ ¬\ı∂zx<br />

A¯¡P¯ÕU P¯ÕØ {h¡iU¯PP¯Õ Gkzx ¡∏Qfl”x.<br />

CµıËi∂Ø ©QÕ ˜PıË A¿ªx ˆ£sP–UPı⁄ ˜u]Ø<br />

Phfl ¡«[SÆ |vØÆ : C¢|v |÷¡⁄ A¯©® 1993&BÆ<br />

Bsk ©ı∫a v[P“ 30&BÆ {ı“ Hÿ£kzu®£mhx. ˆuı»¿<br />

A¿ªx ˜¡¯ª ¡ı¥® ¡\v∞¯⁄z ˆuıh[P H¯« ©ÿ÷Æ<br />

˜u¯¡ UP ˆ£sPÕı¿ A¯©UP®£kÆ _Ø Eu¬U<br />

S UP–US (Self-Help Groups) C¢|vØzvº∏¢x |v Eu¬<br />

¡«[P®£kQ”x.<br />

£ıºPı \Æ∂v ˜Øı·⁄ı (Balika Samridhi Yojana) : CzvmhÆ<br />

1997&BÆ Bsk AU˜hı£∫ v[P“ 2&BÆ {ı“ ˆuıh[P®<br />

138


£mhx. 1999&¿ ©ıÿ”Æ ˆ\¥Ø®£mh CzvmhÆ ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿSU Rà (below poverty l<strong>in</strong>e) ¡ı Æ uı¥©ı∫P–US®<br />

§”USÆ ˆ£s S«¢¯uP–US® £Ø⁄ŒUPU TiØx.<br />

Azu¯PØ ˆ£s S«¢¯uP“ J∆ˆ¡ı∏¡∏Æ Ag\ªPÆ<br />

A¿ªx ¡[Q∞¿ π£ı¥ 500/& ¯¡®z ˆuı¯PØıP<br />

ˆ\æzu®£kQ”x. AUS«¢¯uP“ 18 ¡Øv¯⁄ |¯”ƒ<br />

ˆ\¥≤Æ ˆ£ı x Azˆuı¯P¯Ø P¿¬ A¿ªx v∏©n<br />

˜{ıUPzvÿS® £Øfl£kzvU ˆPı“ÕªıÆ. Cx©mkfl‘<br />

A¡∫P“ £zuıÆ ¡S®¡¯µ P¿¬ PÿP Eu¬z ˆuı¯P≤Æ<br />

¡«[P®£kQ”x.<br />

_¡ & \Uv vmhÆ (Swa & Shakti Project) : CzvmhÆ 1998&BÆ<br />

Bsk AU˜hı£∫ v[P“ 16&BÆ {ı“ ¨u¿ ˆ\Ø¿£mk<br />

¡∏Qfl”x. Czvmhzvfl ≠ªÆ 15 ¨u¿ 20 ˆ£sP¯ÕU<br />

ˆPısh _Ø Eu¬U S UPÕı¿ ˆuıh[P®£kÆ BUPß∫¡<br />

£oUS Aµ_ |v Eu¬ AŒzx ¡∏Qfl”x.<br />

C¢vØı¬¿ ˆ£sP“ ¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄ ˜{ıUP©ıPU<br />

ˆPısk Aµ_ ©ÿ÷Æ Aµ_ \ıµı ˆuısk |÷¡⁄[P“ (Non-<br />

Governmental Organisations) ˜©æÆ £ª {h¡iU¯PP¯Õ<br />

Gkzx ¡∏Qfl”⁄. IUQØ {ıkP“ \¯£ (I.{ı. \¯£)<br />

1978&BÆ Bsi¯⁄ \∫¡˜u\ ˆ£sP“ Bsk G⁄<br />

A‘¬zux. uà {ımi¿ ˆ£sP–US 30 ¬ UPık<br />

˜¡¯ª¡ı¥®§¿ Ch JxURk ˆ\¥Ø®£mk“Õx. E“Õım]<br />

A¯©®PŒ¿ ˆ£sP“ 33 ¬ UPık Ch JxURk ˆ£”z<br />

uSv≤¯hØ¡∫P“. ˆ£sP“ uÿ˜£ıx A桪∫PÕıPƒÆ,<br />

©∏zx¡∫PÕıPƒÆ, ˆ£ı‘ØıÕ∫PÕıPƒÆ, Pı¡ª∫PÕıPƒÆ,<br />

\mh©fl” E÷®§⁄∫PÕıPƒÆ (M.L.A.) £ıµı–©fl”<br />

E÷®§⁄∫PÕıPƒÆ, (M.P.) E“Õ⁄∫. C¢vØı ˆ£s<br />

§µu©¯µ≤Æ, B–{∫P¯Õ≤Æ, ¨uª¯©a\∫P¯Õ≤Æ Psk<br />

E“Õx. C¯¡ _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ ˆ£sP“ |¯ª∞¿<br />

Hÿ£mk“Õ ¨fl˜⁄ÿ”[P¯Õ≤Æ \≠P ¨fl˜⁄ÿ”<br />

\ıu¯⁄¯Ø≤Æ GkzvØÆQfl”⁄.<br />

]”ı∫ {ªÆ : S«¢¯uz ˆuı»ªıÕ∫ §µa\¯⁄ C¢vØı¬¿<br />

J∏ ˆ£∏Æ \≠P® §µa\¯⁄ØıSÆ. H¯«a ]÷¡∫P“<br />

139


`Ã|¯ªPŒfl PmhıØzv⁄ı¿ £oUSa ˆ\¿ª ˜¡si<br />

≤“Õx. {©x Aµ]ت¯©®a \mhÆ ]÷¡∫P¯Õz ˆuı»¿<br />

A¯©®PŒ¿ ˜¡¯ªUP©∫zx¡¯uz u¯h ˆ\¥Qfl”x.<br />

1948&BÆ Bsk C¢vØz ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ \mhÆ 14<br />

¡ØvÿSm£mh Bs A¿ªx ˆ£so¯⁄z ˆuı»ÿ\ı¯ª<br />

PŒ¿ ˜¡¯ªUP©∫zx¡¯uz u¯h ˆ\¥Qfl”x. 1951&BÆ<br />

Bsk ˜uımhz ˆuı»ªıÕ∫ \mhÆ 12 ¡ØvÿSU RÃ<br />

E“Õ ]÷¡∫P¯ÕU Pı®§ ©ÿ÷Æ Cµ®£∫ ˜uımhz<br />

ˆuı»º¿ ˜¡¯ªUP©∫zx¡¯uz ukUQfl”x. 1952&BÆ<br />

Bsk _µ[Pa \mhÆ 15 ¡ØvÿSU RÃ E“Õ¡∫P¯Õa<br />

_µ[P[PŒ¿ ˜¡¯ªUP©∫zx¡¯uU Pmk®£kzxQfl”x.<br />

1960&BÆ Bsk ]÷¡∫PŒfl \mh®£i G¿ªı<br />

©ı|ª[PŒæÆ ]”ı∫ {ª ¡ı∂Ø[P“ A¯©UP®£mk“Õ⁄.<br />

1961&BÆ Bsk ˆ£s ]_¡¯ua \mhÆ ˆ£s S«¢¯uP“<br />

ˆPı¿ª® £k¡¯uz ukUQfl”x. u¡÷ C¯«®˜£ı¯µ<br />

Ca\mhÆ usiUQfl”x. ]”ı∫ ˆuı»º¯⁄ }UPƒÆ,<br />

]÷¡∫P¯Õ® £∞ÿ÷¬UPƒÆ, £¿˜¡÷ {h¡iU¯PP“<br />

˜©ÿˆPı“Õ® £mk ¡∏Qfl”⁄. G¤›Æ ]”ı∫ §µa\¯⁄<br />

£¿˜¡÷ Pıµn[PŒ⁄ı¿ {ımifl J∏ ]ª £SvPŒ¿<br />

Cfl⁄¨Æ }izx ¡∏Qfl”x.<br />

JkUP®£mh ©UPŒfl {ªÆ : \ıv ¨¯”∞⁄ı¿ Hÿ£kÆ<br />

Hÿ”zuıà C¢vØı¬ÿS ©ÿˆ”ı∏ \¡ıªıSÆ. {©x<br />

Aµ]ت¯©®a \mhÆ G¢u ¡¯PØı⁄ ˜¡÷£ımi¯⁄≤Æ<br />

ukUQfl”x. 1955&BÆ Bsk wshı¯©U Sÿ”a \mhÆ<br />

wshı¯©¯ØU P¯h®§i®˜£ı∏USz ush¯⁄ ¡«[S<br />

Qfl”x. 1989&BÆ Bsk uıÃzu®£mh, £«[Si∞⁄∫<br />

(A}vP“ uk®a) \mhÆ, uıÃzu®£mh £«[Si∞⁄∏US<br />

GvµıP C¯«UP®£kÆ A}vP¯ÕU P¯ÕØ Pk¯©Øı⁄<br />

ush¯⁄ AŒUP ¡¯P ˆ\¥Qfl”x. Czu¯PØ \mhß∫¡<br />

{h¡iU¯PP¯Õz u¬µ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P“ uıÃzu®<br />

£m˜hı∫, £«[Si∞⁄∫, ©ÿ” §ÿ£kzu®£mh ¡S®§⁄∫<br />

P–US ˜¡¯ª ¡ı¥®§æÆ, P¿¬ |÷¡⁄[PŒæÆ Ch<br />

JxURk ˆPı“¯P∞¯⁄® §fl£ÿ‘ ¡∏Qfl”⁄. P¿¬<br />

Eu¬z ˆuı¯PP“, Pmhna \æ¯PP“, ]”® ©ÿ÷Æ<br />

ˆuı»¿ £∞ÿ], Czu¯PØ ¡S®§⁄∫P–UPı⁄ ¬kv ¡\v<br />

140


BQØ {h¡iU¯PP“ C¢vØı¬¿ J∏[Q¯n¢u \≠P<br />

¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄U ˆPısk ¡∏¡v¿ Eu¬ ∂¢x“Õ⁄.<br />

]÷£ıfl¯©∞⁄∫ {ªÆ : C¢vØ Aµ]ت¯©®a \mhÆ<br />

]÷£ıfl¯©∞⁄∫ P¿¬ |÷¡⁄[P“ A¯©zvhƒÆ,<br />

u[PÕx, \≠P, £s£ımk E∂¯©P¯Õ ˜©Æ£kzvU<br />

ˆPı“ÕƒÆ E∂¯©∞¯⁄ AŒUQfl”x. 1992&BÆ Bsk<br />

]÷£ıfl¯©∞⁄∫ ˜u]Ø B¯nØa \mhÆ ˜u]Ø, ©ı|ª<br />

]÷£ıfl¯©∞⁄∫ B¯nØ[P¯Õ A¯©zvh ¡»<br />

ˆ\¥Qfl”x. Czu¯PØ {h¡iU¯PP“ {©x {ımiæ“Õ<br />

]÷£ıfl¯©∞⁄∫ ©zv∞¿ £ıxPı® En∫¬¯⁄®<br />

Hÿ£kzv≤“Õ⁄.<br />

F⁄¨ÿ˜”ı∫ {ªfl : F⁄¨ÿ˜”ı∫PŒfl S¯”P¯ÕU<br />

P¯Õ¢vh Aµ_ ©ÿ÷Æ Aµ_ \ıµı ˆuısk |÷¡⁄[P“<br />

£oØıÿ‘ ¡∏Qfl”⁄. 1955&BÆ Bsk F⁄¨ÿ˜”ı∫ \mhÆ<br />

Eh¿ F⁄¨ÿ˜”ı∫ ©÷¡ıà ˆ£ÿ‘h CØÿ”®£mhx.<br />

1976&BÆ Bsk Pıflß∂¿ C¢vØa ˆ\Øÿ¯P Eh¿<br />

E÷®P“ Eÿ£zv |÷¡⁄Æ (Artificial Limb Manufactur<strong>in</strong>g Corporation<br />

of India) A¯©UP®£mhx. C¢|÷¡⁄Æ F⁄¨ÿ<br />

˜”ı∏USz ˜u¯¡®£kÆ ©¤u E÷®P¯Õa ˆ\Øÿ¯PØıP<br />

Eÿ£zva ˆ\¥x ¡∏Qfl”x. 1997&BÆ Bsk ·⁄¡∂z<br />

v[P“ 24&BÆ {ı“ ˜u]Ø F⁄¨ÿ˜”ı∫ ¡Õ∫a] |v<br />

|÷¡⁄Æ (The National Handicapped F<strong>in</strong>ance and Development<br />

Corporation) A¯©UP®£mhx. C¢|÷¡⁄Æ F⁄¨ÿ˜”ı∫P“<br />

P¿¬, ©ÿ÷Æ ˜¡¯ª ¡ı¥®§¯⁄® ˆ£” Phfl Eu¬ØŒzx<br />

¡∏Qfl”x.<br />

¨v˜Øı∫ {ªfl : ¨v˜Øı∫ {ª¯⁄® ˜£oh Aµ_ ©ÿ÷Æ<br />

ufl⁄ı∫¡z ˆuısk |÷¡⁄[P“ ˆ\Ø¿∂¢x ¡∏Qfl”⁄.<br />

¨v˜Øı∫ ¡\v≤hfl u[Qh ¨v˜Øı∫ C¿ª[P“ (Old Age<br />

Homes) Hÿ£kzu®£mk“Õ⁄. Azu¯PØ C¿ª[P–US<br />

Aµ_ Eu¬P¯Õ® ∂¢x ¡∏Qfl”x.<br />

P¿¬ ¡Õ∫a] : \≠P ¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄U ˆPısk ¡∏¡v¿<br />

P¿¬∞fl £[S ¡º¯© ¡ı¥¢uuıSÆ. P¿¬ J∏[Q¯n¢u<br />

141


\≠P ¡Õ∫a]¯ØU ˆPısk¡µ E÷x¯n® ∂Qfl”x.<br />

1951&BÆ Bsk C¢vØı¬¿ P¿¬ A‘ƒ ˆ£ÿ‘∏¢˜uı∂fl<br />

¬ UPık 16.1 BSÆ. ˆ£sP“ P¿¬ P® §flu[QØ<br />

|¯ª∞¿ ”UPoUP®£mi∏¢ux. _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫<br />

P¿¬ ¡Õ∫a]US S¢u P¡⁄Æ ˆ\æzu®£mhx.<br />

C¢vØı¬¿ P¿¬¯Ø ˜©Æ£kzxÆ ˆ£ı÷® ©zvØ,<br />

©ı|ª C∏ Aµ_P–¯hØx©ıSÆ. C¢vØ Aµ_ 1948&BÆ<br />

Bsk hıUh∫ \∫. CµıuıQ∏Ënfl A¡∫P“ u¯ª¯©∞¿<br />

£¿P¯ªUP«PU P¿¬US ¬¯⁄ |Øzux.<br />

J∆ˆ¡ı∏ BskÆ hıUh∫ \∫. CµıuıQ∏Ënfl<br />

A¡∫PŒfl §”¢u {ıÕı⁄ ˆ\®hÆ£∫ 5 B]∂Ø∫<br />

v⁄©ıPU ˆPıshıh®£kQ”x.<br />

A¡∫ u¯ª¯©∞ªı⁄ S AŒzu 1949&BÆ Bsk<br />

A‘U¯P∞fl Ai®£¯h∞¿ {©x {ımifl P¿¬ ¨¯”<br />

©ıÿ‘د©UP®£mhx. 1953&BÆ Bsk hıUh∫ H.<br />

Cªm_©n \ı ¨uºØı∫ u¯ª¯©∞¿ ©ÿˆ”ı∏ P¿¬U<br />

S A¯©UP®£mhx. AUS £∂¢x¯µ∞fl£i £“ŒU<br />

P¿¬ Gfl£x Pÿ”æÆ ˆ\Ø¿£ıkÆ Gfl›Æ Ai®£¯h∞¿<br />

A¯©¢ux. EªP, C¢vØ, ·⁄{ıØP Cªm]ØU Si©UP¯Õ<br />

E∏¡ıUS¡˜u EØ∫|¯ª® £“ŒU P¿¬∞fl ˜{ıUP©ıP<br />

A¯©Ø˜¡skˆ©⁄ AUS £∂¢x¯µzux. EØ∫|¯ª®<br />

£“Œ |¯ª∞¿ ]÷¡∫PŒfl Jmkˆ©ızu ¡Õ∫a]∞¯⁄U<br />

ˆPısk¡µ ˜¡skˆ©⁄ AUS ¡º≤÷zvØx. 1964&BÆ<br />

Bsk ˜Pızuı∂ P¿¬US<br />

A¿ªx ˜u]ØU P¿¬U S<br />

|ØUP®£mhx. AUS ¬fl 1966&BÆ Bsk £∂¢x¯µ<br />

A‘U¯P C¢vØı ¨ ¡xÆ J˜µ ©ıv∂Øı⁄ P¿¬<br />

A¯©®§¯⁄U ˆPısk¡µ GsoØx.<br />

AUS ¬fl A‘U¯P ˆuı»¿, ˆuı»¿~m£,<br />

ˆ£ı‘∞Ø¿, ˜¡Õıs¯© ©ÿ÷Æ A‘¬Ø¿ P¿¬US<br />

¨UQØzx¡Æ AŒzux. 1986&BÆ Bsifl vØ P¿¬U<br />

ˆPı“¯P≤Æ 1992&BÆ Bsifl ˆ\Ø¿ vmh¨Æ 21&BÆ<br />

°ÿ”ısk ˆuıh[SÆ ¨fl 14 ¡Øx¡¯µ E“Õ A¯⁄zx<br />

S«¢¯uP–USÆ |¯”ƒhfl TiØ uµ©ı⁄ P¿¬¯Øz<br />

142


u∏¡¯u ˜{ıUP©ıPU ˆPısi∏¢u⁄. Czu¯PØ ¨Øÿ]PŒ<br />

⁄ı¿ 1951&BÆ Bsk 42.6 ¬ UPıhıP C∏¢u ˆuıhUPU<br />

P¿¬ ˜\∫U¯P 1999&BÆ Bsk 94.9 ¬ UPık |¯ªUS<br />

EØ∫¢ux. EØ∫|¯ª® £“ŒU P¿¬, EØ∫ P¿¬ ©ÿ÷Æ<br />

£¿P¯ªUP«PU P¿¬USÆ \© ¨UQØzx¡Æ AŒUP®£mk<br />

¡Õ∫a]≤ÿ”x. C¢vØı¬¿ 1.10 Cªm\zvÿSÆ ˜©ÿ£mh<br />

EØ∫|¯ª® £“Œ, ˜©¿|¯ª® £“Œ |÷¡⁄[P“ E“Õ⁄.<br />

A˜u ˜£ı¿ ˆ£ıx, ˆuı»¿~m£, ©∏zx¡ ©ÿ÷Æ<br />

˜¡Õıs¯©U P¿¬US 12,350 P¿ø∂P“ E“Õ⁄.<br />

C¢vØı¬¿ 250USÆ ˜©ÿ£mh £¿P¯ªU P«P[P“ (Universities)<br />

ˆ\تıÿ‘ ¡∏Qfl”⁄. ˜\∫U¯P GsoU¯P<br />

AvP∂®§⁄ıæÆ |÷¡⁄[PŒfl GsoU¯P ¡Õ∫a]∞<br />

⁄ıæÆ 2000&BÆ Bsk C¢vØı¬¿ P¿¬ Pÿ˜”ı∂fl<br />

¬ UPık 65 ¢vÿSÆ ˜©¿ EØ∫¢ux.<br />

1947&BÆ BsiÿS® §fl⁄∫ C¢vØı¬¿ Hÿ£mh<br />

\≠P, P¿¬ ¨fl˜⁄ÿ”zvfl ¬¯Õ¡ıP S‘®§hzuUP \≠P<br />

©ıÿ”Æ Hÿ£mk“Õx. \ıv A¯©®§¿ \∂ƒ Hÿ£mk“Õx.<br />

\≠P Ch®ˆ£Ø∫ƒ Hx¡ıQ≤“Õx (<strong>Social</strong> mobility), {√⁄<br />

©Ø©ıuº⁄ı¿ \¨uıØzvfl A¯⁄zx §∂ƒ ©UP–USÆ<br />

{fl¯©P“ ˆ\fl÷ ˜\∫Qfl”⁄. C¢vØı¬¿ \©zx¡<br />

\¨uıØÆ ˜uıfl‘¡∏Qfl”x.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ ßuı⁄, \∫˜¡ıuØ CØUP[PŒfl<br />

˜{ıUP[P¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ C¢vØı¬¿ ˆ£sP“<br />

¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ JkUP®£mh §∂¬⁄∫, ]÷¡∫P“, ]÷£ıfl¯©<br />

∞⁄∫ {ªflP–UPıP GkUP®£mh {h¡iU¯PP¯Õ<br />

¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ 1947&BÆ BsiÿS® §”S Hÿ£mh P¿¬<br />

¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

143


_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ßuı⁄ CØUPÆ ˆuıh[P®£mh Bsk<br />

A. 1960 B. 1950<br />

C. 1952 D. 1951<br />

2. ¡µum\¯n uk®a \mhÆ CØÿ”®£mh Bsk<br />

A. 1961 B. 1960<br />

C. 1962 D. 1963<br />

3. uà {ımi¿ ˆ£sP–US ˜¡¯ª ¡ı¥®§¿ Ch<br />

JxURmifl AÕƒ<br />

A. 30 ¬ UPık B. 33 ¬ UPık<br />

C. 31 ¬ UPık D. 32 ¬ UPık<br />

4. B]∂Ø∫ v⁄Æ ˆPıshıh®£kÆ {ı“<br />

A. ˆ\®hÆ£∫ 5 B. ˆ\®hÆ£∫ 10<br />

C. ˆ\Æ£hÆ£∫ 15 D. ˆ\®hÆ£∫ 25<br />

5. ˜Pızuı∂U S |ØUP®£mh Bsk<br />

A. 1966 B. 1962<br />

C. 1960 D. 1964<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. \∫˜¡ıuØ CØUPzv¯⁄z ˆuıh[QØ¡∫ ________ B¡ı∫.<br />

2. C¢xz v∏©na \mhÆ ________ ©nz¯ua \mhß∫¡<br />

©ıUQØx.<br />

3. ˆ£sP“ \© FvØÆ ˆ£” ¡¯P ˆ\¥≤Æ \mhÆ________<br />

BSÆ<br />

4. ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒ¿ ]÷¡∫P¯Õ ˜¡¯ªUP©∫zx¡¯uz<br />

ukUSÆ \mhÆ ________ BSÆ.<br />

144


5. wshı¯©U Sÿ”a \mhÆ CØÿ”®£mh Bsk ________.<br />

6. hıUh∫ H. Cªm_©n\ı ¨uºØı∫ S |ØUP®£mh<br />

Bsk________.<br />

III. §fl ¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ¬˜⁄ı£ı£ı˜¡ && 1953<br />

2. ©zvØa \≠P {ª ¡ı∂ØÆ && 1986<br />

3. ˆ£s ]_¡¯uz uk®a \mhÆ && ßuı⁄ CØUPÆ<br />

4. vØ P¿¬U ˆPı“¯P && 1961<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ßuı⁄ CØUPzvfl ˜{ıUPÆ Gfl⁄?<br />

2. C¢x ¡ı∂_∂¯©a \mhÆ u∏Æ E∂¯© Gfl⁄?<br />

3. ©zvØ, ©ı|ª, \≠P {ª ¡ı∂Ø[PŒfl £o Gfl⁄?<br />

4. 1952&BÆ Bsk _µ[Pa \mhzvfl ˜{ıUPÆ Gfl⁄?<br />

5. ˜u]Ø F⁄¨ÿ˜”ı∫ ¡Õ∫a] |v |÷¡⁄Æ G®˜£ıx<br />

A¯©UP®£mhx?<br />

6. 1951&BÆ Bsk C¢vØı¬¿ Pÿ˜”ı∂fl ¬ UPık Gfl⁄?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬¿ ˆ£sP“ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS GkUP®£mh<br />

{h¡iU¯PP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

2. 1947 ¨u¿ C¢vØı¬¿ P¿¬ ¨fl˜⁄ÿ”Æ S‘zx G xP.<br />

3. _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ C¢vØı¬¿ \≠P ¨fl˜⁄ÿ”Æ £ÿ‘<br />

J∏ Pmk¯µz u∏P.<br />

145


VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. ¡µum\¯n uk® £ÿ‘ J∏ ˆ\ıÿ˜£ı∏US Hÿ£ık<br />

ˆ\¥P.<br />

2. C¢vØı¬¿ P¿¬ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS GkUP®£mh<br />

{h¡iU¯PP“ S‘zx ¬⁄ı&¬¯h |PÃa] {hzxP.<br />

146


£ıhÆ & 8<br />

C¢vØı¬¿ vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

¨fl˜⁄ÿ”¨Æ A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ<br />

ˆuı»¿~m£ ¡Õ∫a]≤Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ _u¢vµzvfl ˜£ıx C¢vØı Gv∫ˆPısh<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ® §µa\¯⁄P“, vmhhºfl ˜{ıUP[P“<br />

©ÿ÷Æ I¢uıskz vmh[P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄®<br />

ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ I¢uıskz vmh[PŒfl ≠ªÆ A¯h¢u<br />

\ıu¯⁄P¯Õ® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ u¤Øı∫©ØÆ, uıµıÕ©ØÆ, EªP©ØÆ £ÿ‘≤Æ<br />

C¯¡ S‘zu C¢vØı¬fl |¯ª∞¯⁄≤Æ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ C¢vØı¬¿ Hÿ£mh<br />

A‘¬Ø¿, ˆuı»¿ ~m£ ¡Õ∫a]P¯Õ® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

B[Qª Bm]ØıÕ∫P“ C¢vØı¬¯⁄U Pa\ı® ˆ£ı∏m<br />

P¯Õ Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ J∏ {ıhıP˜¡ ¯¡zv∏¢u⁄∫.<br />

A¡∫P“ C¢vØı¬fl ˆuı»¿ ¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄®<br />

”UPozu⁄∫. ¨u¿, CµshıÆ EªP®˜£ı∫PŒfl ˜£ıx<br />

Hÿ£mh ˜u¯¡PŒ⁄ı¿ C¢vØı¬¿ ]‘x ˆuı»¿ ¡Õ∫a]<br />

Hÿ£mhx. B⁄ı¿ A∆¡Õ∫a] £ıµımhzuUP AÕƒ<br />

C¿¯ª. §∂¬¯⁄Øı¿ C¢vØ® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ PƒÆ<br />

£ıvUP®£mhx. §∂UP®£hıu C¢vØı¬º∏¢u _©ı∫ 68<br />

¬ UPık }∫®£ı\⁄® £Sv £ıQÏuı›USa ˆ\fl”x.<br />

Au⁄ı¿ {©x {ımifl Enƒ Eÿ£zvU S¯”¢ux. Aufl<br />

¬¯Õ¡ıP C¢vØı¬¿ Enƒ uı¤Ø® £ÿ”ıUS¯”<br />

147


Hÿ£mhx. {ımifl u¤{£∫ ¡∏©ı⁄¨Æ PƒÆ S¯”¡ı⁄<br />

uıP C∏¢ux. ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz uµ¨Æ §flu[QØ |¯ª<br />

∞˜ª˜Ø C∏¢ux. ˜©æÆ ©UP“ ˆuı¯P® ˆ£∏UPzuı¿<br />

˜¡¯ª∞fl¯© Hÿ£mhx. G⁄˜¡ 1947&BÆ Bsk _u¢vµÆ<br />

ˆ£ÿ”˜£ıx C¢vØı £ª ˆ£ı∏Õıuıµ® §µa\¯⁄P¯Õ<br />

Gv∫ˆPı“Õ ˜¡si∞∏¢ux. A®§µa\¯⁄P¯Õ }UQh<br />

C¢vØı vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a] ¨¯”∞¯⁄<br />

˜©ÿˆPıshx.<br />

vmhUS<br />

, 1950 : G¢uˆ¡ı∏ }sh Pıª A¿ªx S÷QØ<br />

Pıª S‘U˜Pı“P¯Õ≤Æ ˆ¡ÿ‘ˆ£”a ˆ\¥vh<br />

˜¡skˆ©¤¿ ¨¯”Øı⁄ vmhh¿ A¡]Ø©ıQfl”x.<br />

{ımiÿPı⁄ Azu¯PØ vmhh¿ £o∞¯⁄® ∂¢vh<br />

˜{∏¬fl Aµ_ 1950&BÆ Bsk ©ı∫a v[PŒ¿ vmhU<br />

S<br />

¬¯⁄ A¯©zux. ˜{∏ Aufl u¯ª¡µıP ¬Õ[Q⁄ı∫.<br />

vmhU S ¬fl £oP“ : 1. I¢uıskz vmh[P¯Õ<br />

¡Szu¿, 2. {ımiÿSz ˜u¯¡Øı⁄ ˆ£ı∏“, ≠ªu⁄,<br />

©¤u¡Õ Buıµ[P¯Õ ©v®§ku¿, 3. |v JxURk x¯”<br />

P¯Õ |∫n∞zu¿, 4. {ımifl ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”z<br />

v¯⁄ AÕ¬h¿ ©ÿ÷Æ, 5. Aµ]fl ˆ£ı∏ÕıuıµU<br />

ˆPı“¯PP“, vmh[P“ ´uı⁄ B˜ªı\¯⁄P¯Õ ¡«[Su¿<br />

BQØ⁄¡ıSÆ. 1952&BÆ Bsk {ımifl vmhmh®<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]∞¯⁄ ¡æ®£kzu ˜u]Ø ¡Õ∫a]U<br />

S (National Development Council) G›Æ ©ÿˆ”ı∏ A¯©®Æ<br />

Hÿ£kzu®£mhx. C∆¡¯©®§¿ ©ı|ª[P“ £[˜Pÿ÷<br />

{ımifl ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]US Jzx¯«UQfl”⁄.<br />

vmhhºfl ˜{ıUP[P“ : C¢vØz vmhhºfl ¨UQØ<br />

˜{ıUP[PÕıP (1) ˜u]Ø ¡∏¡ı¥, ©UPŒfl u¤{£∫<br />

¡∏¡ı¥ BQØ⁄¡ÿ¯” AvP∂UPa ˆ\¥u¿, 2. ©UPŒfl<br />

¡ıÃU¯Pz uµzv¯⁄ EØ∫zxu¿, 3. ¡÷¯©¯Ø≤Æ, ˜¡¯ª<br />

∞fl¯©¯Ø≤Æ S¯”zu¿ ©ÿ÷Æ, 4. A¯⁄¡∏USÆ \©®<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡ı¥®UP¯Õ ¡«[Qh¿ BQØ⁄ A¯©¢u⁄.<br />

Pª®® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ : ˜{∏¬fl Aµ_ Pª®® ˆ£ı∏Õı<br />

uıµU (Mixed Economy) ˆPı“¯P∞¯⁄® §fl £ÿ‘Øx. Aufl<br />

148


ˆ£ı∏“ Aµ_USa ˆ\ı¢u©ı⁄ (ˆ£ıx |÷¡⁄[P“)<br />

u¤Øı∏USa ˆ\ı¢u©ı⁄ (u¤Øı∫ |÷¡⁄[P“) Cµsk<br />

ˆuı»¿ |÷¡⁄[P–˜© {ımi¿ CØ[SÆ Gfl£uıSÆ.<br />

1950&BÆ BskPŒ¿ ˆuı»¿ ¨fl˜⁄ÿ”zvfl ysP“<br />

G⁄®£kÆ ]ª Ai®£¯h P⁄µPz ˆuı»ÿ\ı¯ªP¯Õ<br />

A¯©zvh ˆ£∏Æ ≠ªu⁄Æ ˜u¯¡®£mhx. Azu¯PØ<br />

ˆuı»¿P“ _©ı∫ 20&v¯⁄ 1948&BÆ Bsk, 1956&BÆ Bsk<br />

|¯”˜¡ÿ”®£mh Aµ]fl ˆuı»¿ ˆPı“¯Pz w∫©ı⁄[P“<br />

A¯hØıÕÆ ˆ\¥u⁄. A¯¡P“ £ıxPı® ©ÿ÷Æ uÕ¡ıhz<br />

ˆuı»¿P“, ¬sˆ¡Œ Bµı¥a], Aq \Uv, ¡ı⁄≈∫v (Airways),<br />

P®£¿ Pmku¿, fl\ıµ® ˆ£ı∏mP“, ˆuıh∫<br />

¡siP“ (Railways), GLSz ˆuı»ÿ \ı¯ªP“, Gsˆn¥<br />

©ÿ÷Æ Gsˆn¥ ˆ£ı∏mP“ ©ÿ÷Æ fl Eÿ£zv ˜£ıfl”<br />

£ª ˆuı»¿PÕıSÆ. Cz ˆuı»¿PŒfl ¡Õ∫a]UPı⁄<br />

{h¡iU¯PP¯Õ Aµ_ ˜©ÿˆPıshx. §fl⁄∫ ¡[QP–Æ,<br />

Pı®•mk (Insurance) |÷¡⁄[P–Æ Th Aµ]fl Pmk®<br />

£ımifl Rà ˆPısk ¡µ®£mh⁄. 1956&BÆ Bsk C¢vØ®<br />

£ıµı–©fl”Æ \©u∫© \¨uıØ A¯©®§¯⁄ |÷ƒ¡¯u<br />

Aµ]fl \≠P, ˆ£ı∏ÕıuıµU ˆPı“¯PPŒfl ˜{ıUP©ıP<br />

Hÿ÷U ˆPıshx. Aufl ˆ£ı∏“ {ımifl ˆ£ı∏Õıuıµa<br />

ˆ\Ø¿P“ ¯©Øz vmhh¿ ≠ªÆ {¯h ˆ£÷Æ<br />

Gfl£uıSÆ. AUˆPı“¯P≤Æ Th u¤Øı∫ ˆuı»ÿ\ı¯ªP“<br />

´x Aµ]fl Pmk®£ık AvP∂UP ¡»˜PıºØx. u¤Øı∫<br />

x¯” Aµ]fl E∂©zxhfl (License) uıfl ˆuı»ÿ\ı¯ªP“<br />

A¯©zvh A›©vUP®£mh⁄. xo Eÿ£zv, ]ˆ©sm,<br />

˜©ımhı∫ ¡ıP⁄[P“, CØ¢vµz ˆuı»¿, ]÷ ˆuı»¿P“<br />

©ÿ÷Æ Si¯\z ˆuı»¿P“ BQØ⁄ u¤Øı∂fl ¨Øÿ]US<br />

¬h®£mh⁄. B⁄ı¿ 1991&BÆ Bsiº∏¢x ˆuıh[QØ<br />

uıµıÕ ©Ø©ıu¿, u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿ ©ÿ÷Æ 20&BÆ<br />

°ÿ”ısifl C÷v I¢x BskPŒ¿ Hÿ£mh EªP<br />

©Ø©ıu¿ BQØ¡ÿ‘ÿS® §fl⁄∫ As¯©U Pıªzv¿<br />

Pª®® ˆ£ı∏ÕıuıµU ˆPı“¯P ©ıÿ”zvÿS“ÕıQ E“Õx.<br />

149


I¢uıskz vmh[P–Æ, \ıu¯⁄P–Æ : C¢vØı Cx¡¯µ<br />

Jfl£x I¢uıskz vmh[P¯Õ {¯h¨¯”®£kzv≤“Õx.<br />

uÿ˜£ıx £zuı¡x I¢uıskz vmhÆ (2002&-2007) ˆ\غ¿<br />

E“Õx. ¨u¿ I¢uıskz vmhÆ (1951&1956) 1951&BÆ Bsk<br />

ˆuıh[P®£mhx. AzvmhÆ ˜¡Õıs¯©US ¨UQØzx¡Æ<br />

AŒzux. }∫®£ı\⁄Æ, fl Eÿ£zv, ˆuı»¿, ˜£ıUS¡µzx<br />

˜£ıfl” ©ÿ” x¯”PŒfl ¡Õ∫a]USÆ P¡⁄Æ ˆ\æzu®<br />

£mhx. £¿˜{ıUS {v }∫z vmh[PÕı⁄ uı˜©ıu∫ vmhÆ<br />

(˜©ÿS ¡[PÆ, •Pı∫), J∂\ı¬¿ ©Pı{v∞fl S÷U˜P Pmh®<br />

£mk“Õ ÓµıSm A¯n (EªQfl }Õ©ı⁄ A¯n), \mª‰<br />

{v∞fl S÷U˜P Pmh®£mk“Õ £Uµı {[P¿ A¯n<br />

(C¢vØı¬fl P®ˆ£∂Ø £¿˜{ıUS {v}∫z vmhÆ),<br />

x[P£zµı vmhÆ (B¢vµı, P∫{ıhPÆ), ˜Pı]z vmhÆ<br />

(•Pı∫), \ıÆ£¿ vmhÆ (©zvØ® §µ˜u\Æ, Cµı·Ïuı⁄Æ),<br />

©≥µıUÊz vmhÆ (˜©ÿS ¡[PÆ), {ıPı∫·˙⁄\ıP∫ vmhÆ<br />

(B¢vµ®§µ˜u\Æ) BQØ⁄ A¯©UP®£h {h¡iU¯PP“<br />

˜©ÿˆPı“Õ®£mh⁄. Cµshı¡x I¢uıskz vmhÆ<br />

(1956&1961)<br />

P⁄µPz ˆuı»ÿ\ı¯ªP–US ¨UQØzx¡Æ<br />

AŒzux. §ªı¥, ˆ£ıUPı˜µı, x∫Pıß∫, π∫˜Pªı BQØ<br />

{ıflS Ch[PŒ¿ GLSz<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ Hÿ£kzu®<br />

£mh⁄. TkuªıP ˜\ªÆ, ¬\ıP®£mi⁄Æ, £zµı¡v<br />

˜£ıfl” Ch[PŒæÆ GLSz ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ A¯©UP®<br />

£mk“Õ⁄. ˜Pı∞fl, ˜Pı∫£ı BQØ Ch[PŒ¿ Aæ¤Øz<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ x¡[P®£mh⁄. ˜Pzv∂, AU¤Sshı,<br />

µıPı, ©ªfl‰Pflm ˜£ıfl” Ch[PŒ¿ uıµa _µ[P[P“<br />

˜uıfl‘⁄. xzu {ıPzv¯⁄ E∏UQ E˜ªıPz¯u® §∂z<br />

ˆukUSÆ B¯ªP“ Eu¥ß∂¿, ufl£ızvÿS (Dhanbad)<br />

A∏QæÆ A¯©UP®£mh⁄. ≠fl”ı¡x I¢uıskz vmhÆ<br />

(1961 & 1966) ˜¡Õıs¯©, ˆuı»¿x¯” BQØ CµsiÿS˜©<br />

¨UQØzx¡Æ AŒzux. ≠fl”ı¡x I¢uısk vmh<br />

Pıªzv¿uıfl C¢vØı¬¿ £_¯©® µm] (˜¡Õıs¯©<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ) ˆPısk ¡µ®£mhx. £_¯©®µm]∞⁄ı¿<br />

C¢vØı Enƒz ufl¤¯”¬¯⁄® ˆ£ÿ”x.<br />

150


1949&50&BÆ Bsi¿ ˆ©ızu Enƒ uıflØ<br />

Eÿ£zv∞fl AÕƒ 54,921,000 hflPÕıSÆ. 1970 & 71 BÆ<br />

Bsi¿ Ax 108,422,000 hflPÕıP EØ∫¢ux. A˜u ˜£ı¿<br />

AUPıª Pmhzv˜ª˜Ø 6,759,000 hflPÕıP C∏¢u<br />

˜Pıx¯© Eÿ£zv 26,477,000 hflPÕıP EØ∫¢ux.<br />

1967&BÆ Bsk ¨u¿ 1969&BÆ Bsk¡¯µ Kµıskz<br />

vmh[P“ (Annual Plans) ˆ\Ø¿£kzu®£mh⁄. {ıflPı¡x<br />

I¢uıskz vmhÆ (1969 & 1974) ˜¡Õıs¯© ¡Õ∫a]¯Ø<br />

BsiÿS 5 ¬ UPıhıPƒÆ, ˆuı»¿ ¡Õ∫a]¯Ø<br />

BsiÿS 9 ¬ UPıhıPƒÆ C∏UP CªUS |∫n∞zux.<br />

1951&BÆ Bsk ¨u¿ GkzxU ˆPı“Õ®£mh 600 ˆ£∂Ø,<br />

{kzuµ }∫®£ı\⁄z vmh[PŒ¿ 360 vmh[P“ 1973&BÆ<br />

BsiÿS“ |¯”˜¡ÿ”®£mh⁄. I¢uı¡x<br />

I¢uıskz<br />

vmhÆ (1974 & 1979) J∏ }shPıª Ps˜nımhz vmh<br />

©ıSÆ. AzvmhÆ 1985&BÆ Bsk ¡¯µ ˆ\Ø¿£hUTiØ<br />

10 Bsk vmh©ıSÆ. AzvmhU Pıªzv¿ P∂§ Ìm˜hı<br />

(¡÷¯© APÿ”¿) G›Æ vØ ¨«UPÆ £Øfl£kzu®<br />

£mhx. AUPıªPmhzv¿uıfl vmhhºfl ˜{ıUP©ıP<br />

\≠P }v∞fl ¡Õ∫a]≤Æ ˜uıfl‘Øx. 1973, 1978 ©ÿ÷Æ<br />

1980&BÆ BskPŒ¿ C¢vØ Aµ_ ˆuı»¿<br />

ˆPı“¯P<br />

w∫©ı⁄[P¯Õ |¯”˜¡ÿ‘Øx. 1970&BÆ BskPŒ¿<br />

ˆuıh[P®£mh £ı¿ Eÿ£zv® ˆ£∏UPz vmhzv⁄ı¿<br />

(Operation Flood) 1997&BÆ Bsk C¢vØı £ı¿ Eÿ£zv∞¿<br />

EªQfl ¨u¿ Chz¯u® ˆ£”¨i¢ux. ˜Pı» ¡Õ∫®z<br />

vmhzv⁄ı¿ C¢vØı ¨m¯h Eÿ£zv∞¿ I¢uı¡x<br />

Chzv¯⁄® §izux. Aufl ¬¯Õ¡ıP {ımifl ≠¯ª,<br />

¨kUSPŒˆª¿ªıÆ ¨m¯h uıµıÕ©ıPU Q¯hUQfl”x.<br />

vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”zv⁄ı¿ C¢vØı¬¿<br />

ˆuı»¿ Eÿ£zv® ˆ£∏Q≤“Õx. J∆ˆ¡ı∏ ¡mhıµ¨Æ,<br />

\© ¡Õ∫a]∞¯⁄U Psk“Õx. B”ı¡x I¢uıskz vmhÆ<br />

(1980 & 1985), H«ı¡x vmhÆ (1985 & 1990), Gmhı¡x vmhÆ<br />

(1992 & 1997) ©ÿ÷Æ Jfl£uı¡x vmhÆ (1997 & 2002) BQØ<br />

A¯⁄zxÆ ¡Õ∫a] CªUQ¯⁄ |∫n∞zx ˆ\Ø¿£kzu®<br />

£mh⁄. A¯¡P“ A¯⁄zxÆ ˜¡Õıs¯©, ˆuı»¿,<br />

151


©¤u¡ÕÆ, CØÿ¯P ©ÿ÷Æ \≠PU Pmh¯©®<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ, ˜¡¯ª¡ı¥® E∏¡ıUPÆ, ˜u]Ø ¡∏¡ı¯Ø<br />

EØ∫zxu¿ ©ÿ÷Æ ¡÷¯© APÿ”¿ BQØ ˜{ıUP[P¯ÕU<br />

ˆPısk {¯h¨¯”®£kzu®£mh⁄.<br />

¨u¿ I¢uıskz vmhÆ Aµ]fl ˆ\ª¬⁄z<br />

ˆuı¯PØıP π£ı¥ 2,400 ˜PıiP¯ÕU ˆPısi∏¢ux.<br />

Ax Jfl£uı¡x vmhU Pıªzv¿ π£ı¥ 8,59,000<br />

˜PıiØıP EØ∫¢ux.<br />

1950 & 51&BÆ Bsi¿ π£ı¥ 9,140 ˜PıiØıP C∏¢u<br />

C¢vØı¬fl ˜u]Ø ¡∏©ı⁄Æ 1998 & 99&BÆ Bsi¿ π£ı¥<br />

16,80,000 ˜PıiØıP EØ∫¢ux. A˜u ˜£ı¿ 1950&51&BÆ<br />

Bsi¿ π£ı¥ 255 ©mk˜© C∏¢u u¤{£∫ ¡∏©ı⁄Æ 2000<br />

& 2001&BÆ Bsi¿ π£ı¥ 16,500 AÕ¬ÿS EØ∫¢ux. 1974&BÆ<br />

Bsi¿ 55 ¬ UPıhıP C∏¢u ¡÷¯©U ˜PımiÿSU RÃ<br />

¡ıâu ©UP“ ˆuı¯P∞fl AÕƒ 2000&BÆ Bsi¿ 26<br />

¬ UPıhıPU S¯”¢ux (Qµı©®”[PŒ¿ π£ı¥ 328/&USÆ<br />

Rà ©ıu ¡∏©ı⁄¨¯hØ¡∫P–Æ, {P∫®”[PŒ¿ π£ı¥<br />

454/&USU Rà ©ıu ¡∏©ı⁄¨¯hØ¡∫P–Æ ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿSU Rà ¡ı Æ ©UPÕıPU P∏u®£kQfl”⁄∫).<br />

{ımi¿ vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£mk“Õ<br />

˜£ıvæÆ Cfl⁄¨Æ {ıÆ ¡÷¯©, ˜¡¯ª∞fl¯©,<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ Hÿ”zuıà ˜£ıfl” §µa\¯⁄P¯Õa \¢vUP<br />

˜¡si≤“Õx. Czu¯PØ |¯ªUS ¨UQØ PıµnÆ<br />

©UP“ˆuı¯P® ˆ£∏UP˜©ØıSÆ.<br />

u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿ : Aµ_USa ˆ\ı¢u©ı⁄ ˆuı»ÿ\ı¯ª<br />

P¯Õz u¤Øı∫ ©Ø©ıUSÆ ˆPı“¯P 1980&BÆ BskPŒ¿<br />

E∏¡ı⁄x. CUˆPı“¯P C[Qªı¢v¿ uım\∫ \Pı®uzv¿<br />

(1976&89) ˆuıh[QØx. CUˆPı“¯P ¡Õ∫¢u, ¡Õ∫a]<br />

ˆ£ÿ÷¡∏Æ C∏¡¯P {ıkP–USÆ £µ¬Øx. Aµ_ ©mk˜©<br />

Pmk®£ımi¿ ¯¡zv∏¢u ¬©ı⁄® ˜£ıUS¡µzx,<br />

Cµ∞¿˜¡x¯”, P®£¿ ˜£ıUS¡µzx, fl Eÿ£zv, }∫<br />

|¯ªØ[P“, ˆuı¯ªz ˆuıh∫zx¯” ˜£ıfl” Ai®£¯h<br />

152


¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u ˆuı»¿P“ u¤Øı∫ x¯”USz v”¢x<br />

¬h®£mh⁄. 1991&BÆ BsiÿS® §”S ˆuıh[QØ uıµıÕ<br />

©Ø©ıuº⁄ı¿ u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿ ˜¡PÆ ˆ£ÿ”x.<br />

uıµıÕ ©Ø©ıu¿ : Aµ_ ©mk˜© E∂¯© ˆPısk {hzv≤Æ<br />

Pmk®£kzv≤Æ ¡¢u ]ª ˆuı»¿P¯Õz u¤Øı∫<br />

|÷¡⁄[P“ ˆuıh[P ¨iØı©¿ ¬vUP®£mi∏¢u<br />

u¯hP“ uÕ∫zu®£mh⁄. C¢vØı¬¿ CUˆPı“¯P<br />

1991&BÆ Bsiº∏¢x §fl£ÿ”®£mk ¡∏Qfl”x. uıµıÕ<br />

©Ø©ıUPæUS® §fl ˆ£ıxzx¯”US G⁄ C¢vØı¬¿<br />

JxUP®£mi∏¢u ˆuı»¿PŒfl GsoU¯P 17º∏¢x<br />

3BPU S¯”¢ux. uÿ˜£ıx u¤Øı∫ |÷¡⁄[P–Æ GLS,<br />

¬©ı⁄® ˜£ıUS¡µzx, P®£¿ ˜£ıUS¡µzx, P⁄µP<br />

CØ¢vµ[P“ ©mk©¿ªıx £ıxPı® ˆuı»ÿ\ı¯ªP¯ÕU<br />

Th A¯©zx {hzvh A›©vUP®£kQfl”⁄. A˜u ˜£ı¿<br />

E∂©[P“ (Licenses) ¡«[S¡uÿPı⁄ \mh[P–Æ, {¯h<br />

¨¯”P–Æ, C”US©v, Hÿ÷©vUPı⁄ A›©vP–Æ,<br />

¬¯ªUPmk®£ık, ¬ÿ£¯⁄z ˆuıh∫£ı⁄ \mh<br />

vmh[P–Æ uÕ∫zu®£mk“Õ⁄. Czu¯PØ {h¡iU¯PP“<br />

uıµıÕ ©Ø©ıu¿ G⁄ A¯«UP®£kQfl”⁄. uıµıÕ©Ø<br />

©ıuºfl Akzu Pmh {h¡iU¯PØıP Aµ]fl ¨uΩk<br />

¬ªUP¿ ˆPı“¯P (Dis<strong>in</strong>vestment) {¯h¨¯”US ¡¢x“Õx.<br />

1991&BÆ Bsk A‘¬UP®£mh vØ ˆuı»¿ ˆPı“¯P<br />

(New Industrial Policy) uÕ¡ıh, EØ∫ ~m£z ˆuı»¿P“,<br />

Pmh¯©® ¡\vP“ BQØ⁄¡ÿ¯” Aµ_ ¨uΩmiÿS∂Ø<br />

x¯”P“ G⁄ A‘¬zx“Õx. ¨uΩk S¯”®U ˆPı“¯P<br />

∞fl£i Aµ_ u⁄x ¡Õ[P¯Õ® ˆ£∏UP ˆ£ıxzx¯”, Aµ_a<br />

\ı∫ |÷¡⁄[PŒæ“Õ £[S ¨uΩmi¯⁄z u¤Øı∏US<br />

¬ÿP ˆuıh[QØx. u¤Øı∫x¯” ˆuı»¿ ∑vØıP ¡ÕµƒÆ<br />

˜£ımi ˜£ımkU ˆPısk CØ[PƒÆ FUS¬UP®<br />

£kQfl”x. ˆ£ıxzx¯” Czu¯PØ \¡ı¿P¯Õa \¢vUPƒÆ<br />

Au⁄ı¿ Pz v”¯©≤hfl ˆ\تıÿ”ƒÆ ˜¡siØ |¯ª<br />

Hÿ£mk“Õx.<br />

EªP ©Ø©ıu¿ : EªP {ıkP“ ˆ£ı∏Õıuıµ ∑v∞¿ \∫¡˜u\<br />

AÕ¬¿ Jfl¯”ˆØıfl÷ \ı∫¢vØ[P ˜¡si≤“Õ⁄. A¯¡<br />

153


EªPz ˆuı»¿P“, ¡∫zuPÆ, \¢¯u ˜£ıfl” |¯ªPŒ¿<br />

u[P¯Õ Jfl÷£kzvU ˆPı“Õ ˜¡siØx A¡]Ø©ı<br />

Qfl”x. uP¡¿ ˆuıh∫® µm]∞⁄ı¿ EªPÆ Cfl÷ J∏<br />

Qµı©©ıP CØ[SQfl”x. Czu¯PØ |¯ª∞¿ IUQØ<br />

{ıkP“ \¯£∞fl (U.N.O) E÷® {ıkP“ £ª Jfl÷ ˜\∫¢x<br />

1995&BÆ Bsk \⁄¡∂z v[P“ 1&BÆ {ı“ EªP ¡∫zuP<br />

|÷¡⁄zv¯⁄ (World Trade Organisation) A¯©zu⁄. EªP<br />

{ıkP–UQ¯h∞¿ ¡oPzv¯⁄ ˜©Æ£kzx¡x Aufl<br />

˜{ıUP©ıSÆ. Aufl u¯ª¯©ØPÆ ˆ·¤¡ı¬¿ A¯©¢<br />

x“Õx.<br />

EªP ¡[Q |÷¡⁄zvfl E÷® {ıkP“ u[P–US“<br />

uıµıÕ £µÏ£µ ¡∫zuP J®£¢u[P¯Õa ˆ\¥x ˆPı“Qfl”⁄.<br />

A¢{ıkP–UQ¯h∞¿ ˆ£ı∏mP“, ≠ªu⁄Æ, ˆuı»¿<br />

~m£Æ ©ÿ÷Æ ˆuı»ªıÕ∫ u¯h∞fl‘a ˆ\¿ª A›©vUP®<br />

£h¿ ˜¡skÆ. A¢{ıkP“ u[P–US“ ¡∫zuPz u¯h<br />

P¯Õz uÕ∫zxu¿ ˜¡skÆ. C”US©v, Hÿ÷©v ´x<br />

|∫n∞UP®£mk“Õ AÕƒP¯Õ A¢{ıkP“ APÿ”¿<br />

˜¡skÆ. A˜u ˜{µzv¿ EªP ¡[Q |÷¡⁄zvfl |Øv<br />

P¯Õ A¢{ıkP“ Hÿ÷U ˆPı“Õ ˜¡skÆ. C¢|÷¡⁄Æ<br />

¬vUQfl” ¡∫zuP |£¢u¯⁄P¯Õ≤Æ E÷® {ıkP“ Hÿ÷<br />

A¯¡P¯Õ® §fl£ÿ÷u¿ ˜¡skÆ. Czu¯PØ |¯ª EªP<br />

©Ø©ıu¿ ¨¯” G⁄ A¯«UP®£kQfl”x. C¢vØı EªP<br />

¡[P |÷¡⁄zvfl K∫ E÷® {ıhıSÆ.<br />

_u¢vµzvÿS® §fl A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆuı»¿ ~m£<br />

¡Õ∫a]P“ : _u¢vµzvÿS ¨fl⁄∫ C¢vØı ˜·.]. ˜£ıÏ,<br />

].¬. Cµı©fl, GÏ. Cµı©ı›·fl ˜£ıfl” ¬gbı¤P¯ÕU<br />

Pshx. _u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ C¢vØ A‘¬Ø¿, ˆuı»¿<br />

~m£ ¡µªıÿ‘¿ J∏ vØ AzvØıØÆ ˆuıh[QØx.<br />

·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ A‘¬Ø¿, ˆuı»¿~m£ £Ø¤¿ S¢u<br />

{ƧU¯PU ˆPısi∏¢uı∫. C¢vØı¬¿ Av˜¡P \≠P,<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ©ıÿ”[P¯ÕU ˆPısk ¡∏¡v¿ A¯¡P¯Õ<br />

P® £Ø›“Õ \ıu⁄[PÕıPU ¯PØıÕªıÆ G⁄ A¡∫<br />

154


P∏v⁄ı∫. G⁄˜¡ A¡µx Aµ_, A‘¬Ø¿, ˆuı»¿ ~m£<br />

Bµı¥a]¯Ø FUS¬zux. 1958&BÆ Bsk C¢vØ®<br />

£ıµı–©fl”Æ ˜{∏¬fl ""A‘¬Ø¿ ˆPı“¯Pz w∫©ı⁄z<br />

v¯⁄'' Hÿ÷U ˆPıshx. C¢vØı¬¿ A‘¬Ø¿, ˆuı»¿<br />

~m£ ¨fl˜⁄ÿ”zv¯⁄U ˆPısk ¡∏¡v¿ ≠fl÷<br />

|÷¡⁄[P“ P ¨UQØ® £o∞¯⁄ Bÿ‘¡∏Qfl”⁄.<br />

A¯¡: 1. Ga.˜·. £ı£ı¬fl u¯ª¯©∞¿ CØ[QØ Aq<br />

\Uvz x¯” (Department of Atomic Energy (D.A.E.), 2. GÏ.GÏ.<br />

£m{ıP∫ u¯ª¯©∞¿ ˆ\Ø¿£mh A‘¬Ø¿,<br />

ˆuı»¿<br />

Bµı¥a]U P«PÆ (Council of Scientific and Industrial Research<br />

(CSIR) ©ÿ÷Æ 3. i.GÏ. ˜Pızuı∂∞fl Rà ˆ\تıÿ‘Ø<br />

£ıxPı® A‘¬Ø¿ |÷¡⁄Æ (Defence Science Organisation<br />

(DSO) BQØ⁄¡ıSÆ. 1947&BÆ Bsk ˜u]Ø CØÿ§Ø¿<br />

£∂˜\ıu¯⁄U ThÆ ˆh¿º∞¿ A¯©¢vh ˜{∏ AiUP¿<br />

{ımi⁄ı∫.<br />

Ca˜\ıu¯⁄UTh AiUP¿º¿ ø∞ £ıÏh∂fl<br />

¡ı\P©ı⁄ ""£∂˜\ıu¯⁄U ThÆ G⁄® ˆ£Ø∂mk<br />

A¯«UP®£kÆ ¤u ¡]®§h[PŒ¿ B∫¡Æ ˆPı“P G⁄<br />

{ıfl E[P¯ÕU ˆPg_Q˜”fl. A¯¡P¯Õ Cµmi®£ıUQ<br />

¡Õ∫a]دhØU ˜Pı∏[P“. C¯¡P“uıfl Gv∫Pıª<br />

˜Pı∞¿P“ & {fl¯©≤Æ, ©QÃƒÆ u∏Æ ]”¢u ˜Pı∞¿P“.<br />

C[Suıfl ©¤u C⁄Æ EØ∫¢xÆ, ¡º¯© ˆ£ÿ÷Æ<br />

{flSÆ ¡Õ∫Qfl”x'' Gfl£x ChÆ ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

Aq Bµı¥a] : 1948&BÆ Bsk BPÏk v[PŒ¿ Aq<br />

\UvU S<br />

A¯©UP®£mhx. A∆¡¯©® 1954&BÆ Bsk<br />

˜Ìı ·Ìı[R∫ £ı£ı u¯ª¯©∞fl Rà ¨ ¡\v<br />

ˆPısh x¯”ØıP ©ıÿ‘د©UP®£mhx. C¢vØı¬fl<br />

Aq \Uv vmhzvÿS AizuÕmh¡∫ £ı£ı˜¡. 1957&BÆ<br />

Bsk ¨Æ£ı∞¿ £ı£ı Aq Bµı¥a] ¯©ØÆ A¯©UP®<br />

£mhx. C¢vØı Aq \Uv¯Ø A¯©v ˜{ıUP©ı⁄ fl<br />

Eÿ£zvUS® £Øfl£kzxQfl”x. uıµıß∂¿ A¯©UP®£mh<br />

C¢vØı¬fl ¨u¿ Aq fl |¯ªØÆ 1969&BÆ Bsk<br />

AU˜hı£∫ v[PŒ¿ fl Eÿ£zv¯Øz ˆuıh[QØx. A˜u<br />

155


˜£ıfl÷ C∏ |¯ªØ[P“ Cµı·Ïuı¤¿ ˜Pıhı Gfl”<br />

ChzvæÆ, uÃ{ımi¿ ˆ\fl¯⁄UP∏Qæ“Õ P¿£ıUPz<br />

væÆ ˆuıh[P®£mh⁄. {ıflPı¡x Ezvµ® §µ˜u\zv¿<br />

æ“Õ {˜µıµı Gfl›hzv¿ A¯©UP®£mhx. ˆuı»¿<br />

¨fl˜⁄ÿ”zvÿS P A¡]Ø©ı⁄ fl\ıµÆ, }∫ fl<br />

Eÿ£zv ≠ªÆ ©mkfl‘ C∆¡qfl |¯ªØ[PÕıæÆ<br />

Eÿ£zv ˆ\¥Ø®£mk AŒUP®£kQfl”x.<br />

C¢vØı Cµı·Ïuı¤æ“Õ ˆ£ıUµıfl<br />

Gflݮ<br />

Chzv¿ 1974&BÆ Bsk ˜© ©ıuÆ 18&BÆ {ı–Æ,<br />

1999&BÆ Bsk ˜© 11&BÆ {ı–Æ A¯©vØıP Aq<br />

ˆ¡i®a ˜\ıu¯⁄¯Ø {hzvØx.<br />

A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆuı»¿ Bµı¥a]U P«PÆ : 1942&BÆ<br />

Bsk A¯©UP®£mh A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆuı»¿ Bµı¥a]U<br />

P«PÆ (Council of Scientific and Industrial Research (CSIR))<br />

_u¢vµzvÿS® §fl⁄∫ ©ıÿ‘د©UP®£mhx. ˜{∏ Aufl<br />

u¯ª¡µı⁄ı∫. Pà ˆ£ÿ” ¬gbı¤Øı⁄ GÏ.GÏ.<br />

£m{ıP∫ (S.S.Bhatnagar) ˆ£ı÷®§¿ AUP«PÆ ¬h®£mhx.<br />

A¡µx ^∂Ø ¨Øÿ]∞⁄ı¿ 1964&BÆ BsiÿS“<br />

C¢vØı¬fl £ª £ıP[PŒæÆ ¨®£x ˜u]Ø £∂˜\ıu¯⁄U<br />

Th[P“ A¯©UP®£mh⁄. C¢vØı ¨ ¡xÆ uÿ˜£ıx<br />

£¿˜¡÷ ¯©Ø[P“ ˆuıh[P®£mk ˆ\تıÿ‘ ¡∏Qfl”⁄.<br />

¬sˆ¡Œ Bµı¥a] : C¢vØı¬¿<br />

¬sˆ¡Œ Bµı¥a] £ıµımhzuUP<br />

AÕ¬¿ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

ˆ£[P—¯µz u¯ª¯©∞h©ıPU<br />

ˆPısk ˆ\Ø¿£mk ¡∏Æ C¢vØ<br />

¬sˆ¡Œ Bµı¥a] |÷¡⁄Æ<br />

(Indian Space Research Organisation<br />

[ISRO]) ¬UµÆ H. \ıµı£ı∞fl ^∂Ø<br />

£oØı¿ ¬∂¡ıUP©¯h¢ux. C¢vØ<br />

¬sˆ¡Œ Bµı¥a] ¯©Ø[P“,<br />

P∫{ıhPı¬fl u¯ª{Pµı⁄<br />

ˆ£[P—∂æÆ<br />

(I.GÏ.B∫.K),<br />

˜PµÕı¬¿ v∏¡⁄¢uµÆ A∏Q¿<br />

156<br />

¬UµÆ H. \ıµı£ı¥


xÆ£ı (¬UµÆ \ıµı£ı¥<br />

¬sˆ¡Œ ¯©ØÆ) Gfl›Æ<br />

ChzvæÆ, B¢vµ®<br />

§µ˜u\zv¿<br />

ˇÌ∂<br />

˜Pımhı (\zwÏ u¡ıfl<br />

¬sˆ¡Œ ¯©ØÆ)<br />

Gfl›hzvæÆ, uÃ<br />

{ımi¿ ©˜Pı¢v∂<br />

Q∂<br />

(vµ¡ Hƒ ¨¯”P“<br />

¯©ØÆ, Liquid Propulsion<br />

Systems Centre) Gfl›<br />

hzvæÆ, AP©uı£ızv<br />

B∂Ø£mhı ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“<br />

æÆ A¯©¢x“Õ⁄. C¢vØı¬¿ ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“<br />

ˆ\æzxÆ vmhÆ 1972&BÆ Bsk ¨u¿ ˆuıh[QØx.<br />

1975&BÆ Bsk C¢vØı u⁄x ¨u¿ ˆ\Øÿ¯PU ˜PıÕı⁄<br />

B∂Ø£mhı¯¡ ¬so¿ ˆ\æzvØx. £ıÏPµı Jfl÷,<br />

£ıÏPµı Cµsk ˜£ıfl” ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“P¯Õ≤Æ<br />

C¢vØı ¬so¿ ˆ\æzv≤“Õx. ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“<br />

ˆ\æzxÆ ¬sˆ¡ŒU PªflP¯Õ≤Æ (Satellite Launch<strong>in</strong>g<br />

Vehicles (SLVs), v”flS ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“ ˆ\æzxÆ<br />

¬sˆ¡ŒU PªflP¯Õ≤Æ (Augmented Satellite Launch<strong>in</strong>g<br />

Vehicles (ASLVs)), ߯Øa _ÿ÷Æ ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“<br />

ˆ\æzxÆ ¬sˆ¡ŒU PªflP¯Õ≤Æ (Geo-Synchronous<br />

Satellite Launch<strong>in</strong>g Vehicles (GSLVs)), x∏¡ ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“<br />

ˆ\æzxÆ ¬sˆ¡ŒU PªflP¯Õ≤Æ (Polar Satellite Launch<br />

Vehicles (PSLVs), C¢vØı ¬sˆ¡Œ∞¿ ˆ\æzv≤“Õx.<br />

1982&BÆ Bsk ˆuıh[Q ¡∂¯\ØıP ¬so¿<br />

ˆ\æzu®£mh C¢vØz ˜u]Ø ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“P“ (Indian<br />

National Satellites (INSATs) {Æ {ımifl ˆuı¯ªU Pım],<br />

ˆuı¯ªz ˆuıh∫, ¡Õ Buıµ[P¯Õ AÕ¬ku¿ ©ÿ÷Æ<br />

|∫¡Qzu¿, _ÿ÷a `«¯ªU PsPıozu¿, ¡ı¤¯ª<br />

©ÿ÷Æ uP¡¿ ˆuı»¿ ~m£ ¨¯”P“ BQØ x¯”PŒ¿<br />

µm]Pµ ©ıÿ”[P¯ÕU ˆPısk ¡¢x“Õ⁄.<br />

Ph¿ Bµı¥a]∞æÆ (Oceanography) C¢vØ ¬gbı¤<br />

P“ ¨zv¯µ £vzx“Õ⁄∫. Aflhı∫miPı¬¿ {©x<br />

¬gbı¤P“ J∏ Bµı¥a] ¯©Øzv¯⁄ A¯©zx“Õ⁄∫.<br />

157


Aufl ˆ£Ø∫ uU]fl P[˜Pız∂ Gfl£uıSÆ. C¢vØı¬¿<br />

£_¯©® µm] Hÿ£h GÆ.GÏ.<br />

_¡ı{ıu¤fl<br />

˜¡Õıs¯© Bµı¥a]P“ ˆ£∏Æ x¯n∂¢x“Õ⁄. {©x<br />

HƒP¯nz ˆuı»¿ ~m£Æ H.§.˜·. A®x¿ Pªıfl<br />

£[PŒ®§⁄ı¿ ¨fl˜⁄‘≤“Õx. Enƒ, G∂\Uv, Eµ[P“,<br />

CØÿ§Ø¿, ˆ©flˆ£ı∏mP“, ¡ıfi∫v, Pv∂ØUPÆ,<br />

˜¡v∞Ø¿ ˜£ıfl” £¿˜¡÷ x¯”PŒ¿ C¢vØı¬¿<br />

Bµı¥a]P“ ¨fl˜⁄‘≤“Õ⁄.<br />

{©x {ımiÿSz ˜u¯¡Øı⁄ ˆuı»¿~m£®<br />

£oØıÕ∫PŒfl GsoU¯P¯Ø AÕ¬h ˜{∏¬fl Aµ_<br />

1947&BÆ Bsk A‘¬Ø¿ ©¤u Bÿ”¿ S<br />

Jfl‘¯⁄<br />

A¯©zux. AUS ¬fl Po®§ÿS® §fl ˆ\fl¯⁄,<br />

ˆh¿º, Pıflß∫, PµUß∫, ¨Æ£ı¥ ˜£ıfl” I¢x<br />

Ch[PŒ¿ C¢vØz ˆuı»¿ ~m£ |÷¡⁄[P“ (Indian<br />

Institutes of Technology) A¯©UP®£mh⁄. §fl⁄∫ π∫Q, A\ıÆ<br />

£SvPŒ¿ ˜©æÆ C∏ |÷¡⁄[P“ Hÿ£mh⁄. C¢<br />

|÷¡⁄[P“ £∞ÿ] ˆ£ÿ” ˆuı»¿ ~m£ ¡¿æ{∫P¯Õ<br />

E∏¡ıUSQfl”⁄. ˆuı»¿ ~m£ ¡¿æ{∫P¯Õ®<br />

£∞ÿ÷¬®£v¿ C¢vØı, Aˆ©∂UP IUQØ {ıkP“,<br />

CµËØı¬ÿS Akzx ≠fl”ıÆ |¯ª∞æ“Õx. Po¤®<br />

ˆ£ı‘ØıÕ∫P–USÆ C¢vØı¬¿ £g\¿¯ª. {©x<br />

{ımi¿ Po¤ ¬gbı¤P–Æ, £oØıÕ∫P–Æ HµıÕ©ıP<br />

E“Õ⁄∫.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ vmhUS ¬fl £oP¯ÕU S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ vmhhºfl ˜{ıUP[P¯ÕU T”¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ I¢uıskz vmh[P“ £ÿ‘≤Æ<br />

Azvmh[PŒfl Rà Hÿ£mh \ıu¯⁄P¯Õ®£ÿ‘≤Æ<br />

G u ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿, uıµıÕ ©Ø©ıu¿ ©ÿ÷Æ<br />

EªP ©Ø©ıu¿ £ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ Hÿ£mk“Õ A‘¬Ø¿, ˆuı»¿<br />

~m£ ¡Õ∫a]P¯Õ® £ÿ‘ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

158


_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. vmhUS A¯©UP®£mh Bsk<br />

A. 1956 B. 1950<br />

C. 1952 D 1954<br />

2. I¢uıskz vmhzv¯⁄ ¡S®£x<br />

A. vmhUS B. ˜u]Ø ¡Õ∫a]US<br />

C. Aq\UvUS D §µu© A¯©a\∂fl<br />

A桪PÆ<br />

3. ˜{∏ Aµ_ §fl£ÿ‘Ø ˆ£ı∏ÕıuıµU ˆPı“¯P<br />

A. u¤Øı∫ ©ØÆ B. uıµıÕ ©ØÆ<br />

C. Pª®® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ D. EªP ©ØÆ<br />

4. C¢vØı¬¿ Aq\UvU S A¯©UP®£mh Bsk<br />

A. 1945 B. 1948<br />

C. 1954 D. 1955<br />

5. C¢vØ ¬sˆ¡Œ Bµı¥a] |÷¡⁄Æ A¯©¢x“Õ ChÆ<br />

A. ˆ£[P—∫ B. xˆh¿º<br />

C. Iuµı£ız D ˆ\fl¯⁄<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥P<br />

1. ¨u¿ I¢uıskz vmhÆ ________ US ¨UQØzx¡Æ<br />

AŒzux.<br />

2. EªP ¡∫zuP |÷¡⁄Æ A¯©UP®£mh Bsk ________<br />

3. C¢vØ Aq\Uv vmhzvÿS AizuÕmh¡∫ ________<br />

B¡ı∫.<br />

4. uÃ{ımi¿ ________ Gfl” Chzv¿ Aqfl |¯ªØÆ<br />

A¯©¢x“Õx.<br />

159


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. Ga.˜·. £ı£ı && Ezvµ®§µ˜u\Æ<br />

2. GÏ.GÏ. £m{ıP∫ && i.GÏ.K. (D.S.O.)<br />

3. i.GÏ. ˜Pızuı∂ && Cµı·Ïuı⁄Æ<br />

4. ˜Pıhı && ].GÏ.I.B∫ (CSIR)<br />

5. {˜µıµı && i.H.D.(D.A.E.)<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯h،،UPƒÆ<br />

1. vmhUS ¬fl £oP¯ÕU T÷P.<br />

2. vmhhºfl ˜{ıUP[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

3. Pª®® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

4. u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

5. C¢vØı¬¿ Aqfl |¯ªØ[P“ A¯©¢x“Õ<br />

Ch[P¯ÕU S‘®§kP.<br />

6. {Æ {ımi¿ ¬sˆ¡Œ Bµı¥a] ¯©Ø[P“ A¯©¢x“Õ<br />

Ch[PŒfl ˆ£Ø∫P¯Õ G xP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. _u¢vµzvÿS® §”S C¢vØı¬¿ Hÿ£mh vmhmh<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”Æ £ÿ‘ G xP.<br />

2. _u¢vµÆ ˆ£ÿ”x ¨u¿ C¢vØı¬¿ Hÿ£mk“Õ<br />

A‘¬Ø¿, ˆuı»¿~m£ ¡Õ∫a]∞¯⁄ ©v®§kP.<br />

VI.<br />

ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. ©ın¡¯µz u[P“ £Sv∞æ“Õ ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ £ÿ‘Ø<br />

uP¡¯ªa ˜\P∂UPU T”ƒÆ.<br />

2. ©ın¡∫ u[P“ £Sv∞¿ Hÿ£mk ¡∏Æ ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

©ıÿ”[P¯Õ® £ÿ‘ A‘u¿.<br />

160


£ıhÆ & 9<br />

C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P∞fl<br />

¨UQØU T÷P¯Õ® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ £g\ ^ªU ˆPı“¯P £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

3. ©ın¡∫ Ao˜\µıU ˆPı“¯P∞¯⁄U Pÿ”¿.<br />

4. ©ın¡∫ ©shªU Tmk”¬fl ¨UQØzx¡zv¯⁄®<br />

∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØı As¯h {ıkP–hfl ©ÿ”<br />

{ıkP–h›Æ ˆPısk“Õ E”¬¯⁄ A‘u¿.<br />

J∏ {ık EªQæ“Õ ©ÿ” {ıkP–hfl ˆPısk“Õ<br />

E”ƒ ˆ¡Œ≤”ƒ G⁄ A‘Ø®£kQfl”x. J∏ {ımifl<br />

ˆ¡Œ≤”¡ı⁄x J∏ ]ª ˆPı“¯PP“, ˜Pım£ıkP“<br />

Ai®£¯h∞¿ A¯©¢uuıSÆ. A¯¡P¯Õ ˆ©ızu©ıP<br />

ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P A¿ªx AØ¿{ımkU ˆPı“¯P G⁄<br />

A¯«UQfl˜”ıÆ. EªP ¬¡Pıµ[PŒ¿ J∏ {ık<br />

AUˆPı“¯P∞fl Ai®£¯h∞¿ ufl¯⁄ Dk£kzvU<br />

ˆPı“¡¯u EªP ¬¡Pıµ[PŒ¿ A¢{ımifl £[S G⁄U<br />

P∏xQfl˜”ıÆ.<br />

C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P Pıª¤ A¿ªx<br />

Si˜Øÿ” BvUPzv⁄ı¿ Hÿ£mh £ıv®PŒfl<br />

§fl⁄o∞¿ E∏¡ıUP®£mhuıSÆ. C¢vØı¬fl ¨u¿<br />

§µu© A¯©a\µı⁄ ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ C¢vØ ˆ¡Œ≤”ƒU<br />

ˆPı“¯P∞fl ¨ufl¯© ]ÿ§ B¡ı∫. 1947&BÆ Bsk ¨u¿<br />

(1) EªPa \©ıuı⁄z¯u® ˜£qu¿, (2) Si˜Øÿ”U ˆPı“¯P<br />

Gv∫®, (3) ˜£µµ_U ˆPı“¯P Gv∫®, (4) |”ˆ¡‘U<br />

161


ˆPı“¯P Gv∫®, (5) £g\^ªÆ, (6) Ao ˜\µı¯©, (7)<br />

As¯h {ımkhfl {m, (8) ©shªU Tmk”ƒ, (9)<br />

Pı©flˆ¡¿z A¯©®§¿ £[S, (10) £Ø[Pµ¡ıu Gv∫®<br />

BQØ⁄ C¢vØ ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P∞fl ¨UQØ<br />

AÆ\[PÕıP ¬Õ[Q ¡¢x“Õ⁄.<br />

1. EªPa \©ıuı⁄Æ ˜£qu¿ : C¢vØı IUQØ {ıkP“<br />

\¯£∞fl A¯©v≤Æ ¨fl˜⁄ÿ”¨Æ Gfl›Æ ˆPı“¯P∞¿<br />

{ƧU¯PU ˆPısk“Õx. A¯©v∞fl‘ ©¤u Sª<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ C¿¯ª. 1945&BÆ Bsk ¨u¿ C¢vØı I.{ı.<br />

\¯£∞fl E÷®§⁄µıP C∏¢x ¡∏Qfl”x. ˜{∏ A¡∫PŒfl<br />

\˜Pıu∂ v∏©v. ¬·Øªm_ £sim IUQØ {ıkP“<br />

ˆ£ıxa \¯£∞fl ¨u¿ ˆ£s u¯ª¡µıP 1953 & 54&BÆ<br />

BskPŒ¿ £oØıÿ‘⁄∫. IUQØ{ıkP“ \¯£∞fl<br />

E÷®§⁄∫ Gfl” ¨¯”∞¿ 1950&BÆ Bsk Hÿ£mh ¡h,<br />

ˆufl ˆPı∂Ø® ˜£ı∂fl ˜£ıxÆ, 1956&BÆ Bsk `ØÏ<br />

]UPºfl ˜£ıxÆ, Pı[˜Pı (1960 & 64) §µa]¯⁄∞fl ˜£ıxÆ,<br />

A[˜Pıªı ]UPºfl ˜£ıxÆ C¢vØı EªP® £umh<br />

|¯ª∞¯⁄ S¯”zvh A∏Æ£ık £mhx. Pı[˜Pı,<br />

A[˜Pıªı, Pı\ı, ¯\®µÏ £SvPŒ¿ A¯©v¯Ø<br />

|¯ª{ımih I.{ı¬ÿS EuƒÆ ¡¯P∞¿ C¢vØı u⁄x<br />

Cµıq¡zv¯⁄ A›®§¯¡zux. 1991&BÆ Bsk Hÿ£mh<br />

¡¯ÕShı® ˜£ı∫ ˆ{∏UPi¯Ø I.{ı. w∫zx ¯¡zvh<br />

C¢vØı u⁄x ¨ Buµ¬¯⁄ AŒzux.<br />

2. Si˜Øÿ”U ˆPı“¯P Gv∫® : C¢vØı B[Q˜ªØ∂fl<br />

Si˜Øÿ”U ˆPı“¯P∞⁄ı¿ (Colonialism) PƒÆ<br />

£ıv®§ÿS“Õı⁄x. Si˜Øÿ”U ˆPı“¯P∞fl Rà Hÿ£kÆ<br />

ˆ£ı∏Õıuıµa _µshºfl w¯©P¯Õ®£ÿ‘ C¢vØı {flS<br />

A‘¢v∏¢ux. G⁄˜¡ EªQfl G¢u® £Sv∞æÆ Si˜Øÿ”U<br />

ˆPı“¯P G¢u J∏ ¡i¬æÆ |ª¡U Thıx G⁄ C¢vØı<br />

P∏vØx. S‘®£ıP B]Øı, B®§∂UPı, Cªzwfl Aˆ©∂UP<br />

{ıkPŒ¿ A¢|Ø∫ Si˜Øÿ”[P“ }UP®£k¡v¿ C¢vØı<br />

AUP¯µ PımiØx. G⁄˜¡uıfl C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU<br />

162


ˆPı“¯P∞¿ Si˜Øÿ”U ˆPı“¯P Gv∫® J∏ ¨UQØ<br />

AÆ\©ı⁄x.<br />

3. ˜£µµ_U ˆPı“¯P Gv∫® : ˜©ÿS {ıkPŒfl ˜£µµ_U<br />

ˆPı“¯P∞⁄ı¿ Hÿ£mh £Ø[Pµ ¬¯ÕƒP“ S‘zx<br />

C¢vØı ¬»®n∫ƒ ˆPıshx. ¡º¯© UP {ık GŒØ<br />

{ımi¯⁄ ˆ¡fl÷, Au¯⁄z ufl {ımkhfl C¯nzxU<br />

ˆPısk BvUP |∫¡ıPÆ ˆ\¥¡¯u® ˜£µµ_U ˆPı“¯P<br />

G⁄ A¯«UQfl˜”ıÆ. Azu¯PØ ˜£µµ_U ˆPı“¯P ¨u¿,<br />

CµshıÆ EªP® ˜£ı∫P–US (1914 & 18 ©ÿ÷Æ 1939 & 45) J∏<br />

ˆ£∏Æ Pıµn©ıP ¬Õ[QØx. C∆ƒªP® ˜£ı∫PŒ⁄ı¿<br />

C¢vØı PƒÆ £ıvUP®£mhuıæÆ, CµshıÆ EªP®<br />

˜£ı∫ ¨i¢u Eh˜⁄ _u¢vµÆ ˆ£ÿ”uıæÆ ˜£µµ_U<br />

ˆPı“¯P G∆¡i¬¿ G[S |ª¬⁄ıæÆ Au¯⁄<br />

Gv∫®£¯u C¢vØı S‘U˜PıÕıPU ˆPısi∏¢ux. ¨fl<br />

|ª¬Ø ˜£µµ_U ˆPı“¯P∞fl ¡i¯¡¬h uÿ˜£ıx |ªƒÆ<br />

¡Õ∫¢u {ıkPŒfl ˆ£ı∏Õıuıµ® ˜£µµ_U ˆPı“¯P<br />

PƒÆ w¯©≤¯hØuıSÆ. G⁄˜¡ Gzu¯PØ ¡i¬ªı⁄<br />

˜£µµ_U ˆPı“¯PˆØfl”ıæÆ Au¯⁄ C¢vØı Gv∫USÆ<br />

J∏ {ıhıSÆ.<br />

4. |”ˆ¡‘U ˆPı“¯P Gv∫® : ˜©¯ª {ıkP“ |”ˆ¡‘<br />

A¿ªx C⁄U ˆPı“¯P∞¯⁄® §fl£ÿ‘⁄. A¯¡ B]Ø,<br />

B®§∂UP ©UP¯Õ uıï©≤hfl {hzv⁄. 1919&BÆ Bsk<br />

{¯hˆ£ÿ” £ı∂_ A¯©v ©ı{ımi¿ ·®£ıfl {ık C⁄a<br />

\©zx¡zvÿSU ˜Pı∂U¯P ¬kzu˜£ıx ˜©ÿS {ıkP“<br />

Au¯⁄ |µıP∂zu⁄. G¤›Æ ^⁄, ·®£ıfl {ıkPŒfl<br />

G a]Øı⁄x ˜©¯ª {ıkPŒfl EØ∫¡ı⁄ Gsn®<br />

˜£ıUQÿS J∏ ¨ÿ÷®“Œ Cmhx. Pı¢v ufl¯⁄ C¢vØ<br />

¬ku¯ª® ˜£ı∂¿ Dk£kzvU ˆPı“–Æ ¨fl⁄∫ ˆufl<br />

B®§∂UP Aµ]fl C⁄˜¡÷£ımi¯⁄ Gv∫zx® ˜£ıµıi<br />

⁄ı∫. G¤›Æ P÷®£∫P–US Gvµı⁄ ˆufl B®§∂UP<br />

ˆ¡“¯ÕØ∫ Aµ]fl "A£ı∫wm' Gfl÷ A¯«UP®£mh |”<br />

˜¡ÿ÷¯©U ˆPı“¯P ˆuıh∫¢x }izux. A®§µa]¯⁄¯Ø<br />

C¢vØı ¨ufl¨uº¿ 1946&BÆ Bsk I.{ı. \¯£∞¿<br />

163


G ®§Øx. ˆ{¿\fl ©s˜hªı¬fl C¯h¬hı<br />

˜£ıµımhzv⁄ıæÆ C¢vØı AŒzx¡¢u uı∫´P<br />

Buµ¬⁄ıæÆ As¯©U Pıªzv¿uıfl |” ˜¡ÿ÷¯©U<br />

ˆPı“¯P APÿ”®£mhx.<br />

5. £g\ ^ªÆ : C¢vØıƒÆ ^⁄ıƒÆ<br />

As¯h {ıkP“. C∏ {ıkP–US<br />

¯h∞¿ £ª °ÿ”ıskPÕıP<br />

¡µªıÿ÷ £ıµÆ£∂ØUP E”ƒ<br />

}izx ¡¢ux. 1949&BÆ Bsk<br />

^⁄ı ˆ£ıxƒ¯h¯© {ıhıP<br />

E∏¡ı⁄˜£ıx C¢vØı A¢<br />

{ımkhfl ˆ{∏UP©ıP® £«QØx.<br />

^⁄ıƒUS ˜{∏ƒÆ, C¢vØıƒUS<br />

`&ˆØfl&ªı≤Æ £ØnÆ ˜©ÿ<br />

ˆPısh⁄∫. C∏{ıkP–Æ<br />

1954&BÆ Bsk I¢x AÆ\[ ˜{∏ƒÆ `&ˆØfl&ªı≤Æ<br />

P¯ÕU ˆPısh £g\<br />

^ªU<br />

ˆPı“¯P∞fl Ai®£¯h∞¿ J∏<br />

J®£¢uzv¿ ¯PˆØ zvmh⁄.<br />

A∆¯¡¢x AÆ\[P“ :<br />

1. J∆ˆ¡ı∏¡∏Æ ©ÿ” {ımifl Jÿ÷¯©¯Ø≤Æ,<br />

C¯”Øıs¯©¯Ø≤Æ ©vzu¿,<br />

2. J∏¡∏UˆPı∏¡∫ Azx´”ı¯©,<br />

3. J∏¡∫ ©ÿ” {ımifl E“ ¬¡Pıµ[PŒ¿ u¯ª<br />

∞hı¯©,<br />

4. \©zx¡Æ, £µÏ£µ {fl¯©P“ ©ÿ÷Æ<br />

5. \©ıuı⁄a \P¡ıà BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

CUˆPı“¯P¯Ø 1955&BÆ Bsk C¢˜uı˜⁄]Øı¬¿<br />

{¯hˆ£ÿ” £ıflk[ ©ı{ımi¿ Pª¢x ˆPısh 29&vÿSÆ<br />

˜©ÿ£mh B®§∂UP & B]Ø {ıkP–Æ Hÿ÷U ˆPısh⁄.<br />

As¯h {ıkP–hfl {m”¯¡ ¡Õ∫zxU ˆPı“¡v¿<br />

CUˆPı“¯P Cfl÷Æ ©v®¯hØuıP ¬Õ[SQfl”x.<br />

164


6. Ao˜\µı¯© : "Ao˜\µı¯©' A¿ªx "Tmka ˜\µı¯©'<br />

G›Æ ¡ı∫z¯u¯Ø ¬.˜P. Q∏Ën˜©⁄fl E∏¡ıUQ⁄ı∫.<br />

A¯u ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ C¢vØ ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P∞fl<br />

Ai®£¯hØıUQ⁄ı∫. CµshıÆ EªP® ˜£ı∏US® §fl⁄∫<br />

Aˆ©∂UP IUQØ {ıkÆ, ¨fl⁄ı“ ˜\ı¬Øz ≥¤Ø›Æ<br />

(CµËØı) £¤®˜£ı∫, Cµıq¡® ˜£ımi, AqB≤uU<br />

S¬®, Cµıq¡ AoP¯Õ A¯©zu¿ ˜£ıfl” ˆ\Ø¿<br />

PŒ¿ Dk£mk ¡¢u⁄. ¨uªıŒzx¡ Aˆ©∂UP IUQØ {ık<br />

˜{m˜hı (NATO) Gfl›Æ ¡h AmªısiU J®£¢u A¯©®<br />

§¯⁄≤Æ (North Atlantic Treaty Organisation) "^m˜hı' (SEATO)<br />

ˆuflQ«US B]Ø {ıkP“ J®£¢u A¯©®§¯⁄≤Æ (South<br />

East Asia Treaty Organisation) FUS¬zux. ˆ£ıxƒh¯©<br />

CµËØı ˜©ÿQ¿ ¡ı∫\ı J®£¢u {ıkP¯Õ≤Æ (Warsaw Pact<br />

Countries), Q«UQ¿ ˆ£ıxƒh¯©a ^⁄ı¬¯⁄≤Æ FU<br />

S¬zux. Au⁄ı¿ EªP® £ıxPı®§ÿSÆ A¯©vUSÆ<br />

ˆ£∏Æ Aa_÷zu¿ E∏¡ı⁄x. C¢vØı Czu¯PØ AoP“<br />

Gu›h›Æ ˜\µ ¬∏Æ£¬¿¯ª. A˜u ˜£ı¿ C¢vØı G¢u<br />

ˆ¡ı∏ {ımkhfl Ehfl£ık ˆPı“ÕƒÆ ¬∏Æ£¬¿¯ª.<br />

C¢u |¯ª˜Ø Ao˜\µı¯© G⁄ A¯«UP®£kQ”x.<br />

C¢|¯ª {k|¯ª G⁄®ˆ£ı∏“ £hıx. C¢|¯ª \∫¡˜u\®<br />

§µa\¯⁄P¯Õ® ˆ£ı÷zu¡¯µ _u¢vµa ˆ\Ø¿£ık G⁄®<br />

ˆ£ı∏“£kÆ. vuıP A®ˆ£ı x _u¢vµÆ ˆ£ÿ”<br />

B®§∂UP, B]Ø {ıkP–Æ CUˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ”<br />

˜¡skˆ©⁄ C¢vØı ¬∏ƧØx. CUˆPı“¯PUS £ıflk[<br />

©ı{ımi¿ {¿ªıuµƒ QmiØx. CUˆPı“¯P¯Ø Hÿ÷U<br />

ˆPısh {ıkP“ A¯⁄zxÆ ˆ{∏[Q {m ˆPısh⁄.<br />

Cx˜¡ Ao˜\µı CØUP©ıP (Non-Aligned Movement) E∏<br />

ˆ¡kzux. C¢vØı¬fl ˜{∏,<br />

≥˜PıϘª¬Øı¬fl<br />

im˜hı, C¢˜uı˜⁄]Øı¬fl _P∫˜⁄ı, GQ®vfl {ı\∫ CU<br />

ˆPı“¯P¯Ø ¨uº¿ Hÿ÷U ˆPısh u¯ª¡∫PÕı¡∫.<br />

1961&BÆ Bsk ≥˜PıϘª¬Øz u¯ª{Pµı⁄ ˆ£¿Q<br />

˜µmi¿ Ao˜\µı CØUP {ıkPŒfl ¨u¿ ©ı{ık {¯h<br />

ˆ£ÿ”x. 1964&BÆ Bsk C∆¬ØUPzvfl CµshıÆ<br />

©ı{ık GQ®væ“Õ ˆP¥˜µı¬¿ (Cairo) {¯hˆ£ÿ”x.<br />

CUˆPı“¯P∞fl {ÿvmh[P¯Õ AÆ©ı{ımi¿ ªı¿ £Py∫<br />

165


\ıÏv∂ ˆ¡Œ∞mhı∫. A¯¡P“ : (1) Aq B≤uU S¯”®,<br />

(2) G¿¯ªz uPµı÷P¯Õ A¯©v≤hfl w∫zu¿, (3) A¢|Ø<br />

BvUPÆ, Azx´”¿, v¯\ v∏®£¿, |”˜¡ÿ÷¯© &<br />

BQØ⁄¯¡∞º∏¢x ¬ku¯ª, (4) \∫¡˜u\ Tmk”ƒ ≠ªÆ<br />

x∂u® ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]¯ØU ˆPısk¡∏u¿, (5) IUQØ<br />

{ıkP“ \¯£USÆ, Aufl A¯©v ©ÿ÷Æ ¡Õ∫a]z<br />

vmhzvÿSÆ ¨ Buµƒ AŒzu¿ BQØ⁄ BSÆ.<br />

Ao˜\µı {ıkP“, IUQØ {ıkP“ \¯£∞¿ ≠fl”ıÆ<br />

AoØıPa ˆ\Ø¿£mh⁄. Ao˜\µı {ıkPŒfl |ØıØ©ı⁄<br />

¡ıu[P¯Õ Bu∂zu B]Ø, B®§∂UPı, Cªzwfl, Aˆ©∂UP<br />

{ıkP“ ≠fl”ıÆ EªP {ıkP“ (Third World Countries) G⁄<br />

A¯«UP®£mh⁄. C∏£uıÆ °ÿ”ısi¿ Ao˜\µı<br />

CØUPÆ _©ı∫ 12 Ea] ©ı{ıkP¯ÕU Psk“Õx. C∆<br />

¬ØUPzv¿ 112&USÆ ˜©ÿ£mh {ıkP“ £[S ˆPısk<br />

E“Õ⁄. EªP {ıkP“ £¿˜¡÷ x∏¡[PÕıPa ˆ\Ø¿£mk<br />

¡∏Æ CUPıªPmhzvæÆ EªP A¯©v¯Ø≤Æ, £ıx<br />

Pı®§¯⁄≤Æ ˜{ıUP©ıPU ˆPısh C∆¬ØUPÆ Cfl÷Æ<br />

˜u¯¡≤¯hØ Jfl”ıP˜¡ E“Õx.<br />

7. As¯h {ıkP–hfl {mU ˆPı“¯P : C¢vØı<br />

G®ˆ£ı xÆ ^⁄ı, £ıQÏuıfl, ¡[PıÕ˜u\Æ, ˜{£ıÕÆ,<br />

ßhıfl, Øıfl©ı∫ (£∫©ı), Cª[¯P, ©ıªzwƒP“ ˜£ıfl”<br />

u⁄x As¯h{ıkP–hfl {¿æ”¬¯⁄˜Ø ¯¡zxU<br />

ˆPı“Õ ¬∏ÆQfl”x. C¢vØı u⁄x As¯h {ıkP–hfl<br />

©shªU Tmk”ƒ (Regional Co-operation) Ai®£¯h∞¿<br />

{mhfl ˆ\Ø¿£mk ¡∏Qfl”x. C¢vØı¬fl ¨fl⁄ı“<br />

§µu©µı⁄ I.˜P. S‰µı¿ (I.K. Gujral) 1996&BÆ Bsk I¢x<br />

AÆ\[PŒfl Ai®£¯h∞ªı⁄ C¢vØı¬fl "As¯h<br />

{ımkU ˜Pım£ımi¯⁄' ˆ¡Œ∞mhı∫. A¯¡ (1) Gv∫£ı∫®<br />

§¿ªı {m £ıµımku¿, (2) ©ÿ” {ımk Jÿ÷¯©¯Ø<br />

©vzu¿, (3) §” {ımk E“ ¬¡Pıµ[PŒ¿ u¯ª∞hı¯©,<br />

(4) u⁄x {ımk® £Sv¯Ø ©ÿ” {ımiÿˆPvµıP®<br />

£Øfl£kzu A›©vØı¯©, (5) §µa\¯⁄¯Øz w∫zxU<br />

ˆPı“¡v¿ ˜{µi® ˜£a_ BQØ⁄¡ıSÆ. C¯¡ S‰µı¿<br />

˜Pım£ık G⁄ A¯«UP®£kQfl”⁄.<br />

166


167


8. \ı∫U ≠ªÆ ©shªU Tmk”ƒ : C¢vØı, ©shªU<br />

Tmk”¬¿ {ƧU¯PU ˆPısk“Õx. Cu⁄i®£¯h∞¿<br />

£Ø›” ¡[PıÕ˜u\Æ C¢vØıƒhfl Jzx¯«zvh ¨fl<br />

¡¢ux. Aufl ¬¯Õ¡ıP ˆuÿS B]Ø {ıkP“ \ı∫U<br />

A¿ªx ©shªU Tmk”¬ÿPı⁄ ˆuÿPı]Øa \[PÆ<br />

(South Asian Association for Regional Co-operation (SAARC) Gݮ<br />

A¯©® E∏¡ıUP®£mhx. C∆¡¯©®§fl ¨u¿ ©ı{ık<br />

1985&BÆ Bsk i\Æ£∫ v[P“ ¡[PıÕ ˜u\z u¯ª{Pµı⁄<br />

hıUPı¬¿ {¯hˆ£ÿ”x. 1986&BÆ Bsk ˜{£ıÕzvfl<br />

u¯ª{Pµı⁄ Pız©sk (Kathmandu) C∆¡¯©®§fl u¯ª¯©<br />

ØP©ı⁄x, C∆¡¯©®§¿, (1) C¢vØı, (2) ¡[PıÕ ˜u\Æ,<br />

(3) £ıQÏuıfl, (4) ˜{£ıÕÆ, (5) ßhıfl, (6) Cª[¯P,<br />

(7) ©ıªzwƒP“ ˜£ıfl” 7 {ıkP“ uÿ˜£ıx A[PÆ ˆ£ÿ÷<br />

E“Õ⁄. C∆¡¯©® J∏¡∏UˆPı∏¡∫ \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ,<br />

£s£ımkz x¯”PŒ¿ Eu¬ ˆ\¥x ˆPı“¡¯u ˜{ıUP<br />

©ıPU ˆPısk“Õx. C∆¡¯©® Gzu¯PØ Aµ]Ø¿ P∏x<br />

ˆ£ı∏¯Õ≤Æ ˆPısiØ[P¬¿¯ª. E÷® {ıkP“ Si}∫,<br />

G∂\Uv, uP¡¿ˆuıh∫, ˜£ıUS¡µzx, _ÿ÷a`«¿, Ch®<br />

ˆ£Ø∫ƒ, _ÿ÷ªı, ¡oPÆ, ¨uΩk ˜£ıfl” x¯”PŒ¿<br />

u[P–US“ Jÿ÷¯©≤hfl ˆ\Ø¿£h J®U ˆPısk“Õ⁄.<br />

C¢{ıkP“ 1993&BÆ Bsk \ı®hı A¿ªx ˆuÿPı]Ø<br />

¨fl›∂¯© ¡∫zuP J®£¢uÆ (South Asian Preferential Trade<br />

Agreement (SAPTA) Jfl‘¯⁄a ˆ\¥x ˆPısh⁄. C∆<br />

¡¯©® uÿ˜£ıx¡¯µ 12 Ea] ©ı{ıkP¯ÕU Psk“Õx.<br />

C¢vØı ˆuÿPı]Ø® £Sv∞¿ A¯©v¯Ø≤Æ E÷v¯Ø≤Æ<br />

|¯ª|÷zu u⁄x As¯h {ıkP–hfl Jzx¯«®£v¿<br />

PƒÆ B∫¡©ıP C∏¢x ¡∏Qfl”x.<br />

9. Pı©flˆ¡¿zv¿ £[S : C[Qªı¢vfl ¨fl⁄ı“ Si˜Øÿ”<br />

{ıkP“ u[P–US“ ¡oP, £s£ımkz ˆuıh∫P¯ÕU<br />

ˆPısi∏¢u⁄. A¯¡P“ Pı©flˆ¡¿z Gfl” A¯©®§¯⁄<br />

Hÿ£kzv⁄. C¢vØıƒÆ A∆¡¯©®§¿ E÷®§⁄µı¥a<br />

˜\∫¢ux. Pı©flˆ¡¿z {ıkP“ u[P–US“ P¿¬,<br />

A‘¬Ø¿, ˆuı»¿ ~m£Æ, £s£ık ˜£ıfl” x¯”PŒ¿<br />

Jzx¯«®hfl ˆ\Ø¿£mk ¡∏Qfl”⁄. A¢{ıkP–hfl<br />

168


C¢vØı u⁄x E”¬¯⁄z xsizxU ˆPı“Õ ¬∏Æ£<br />

¬¿¯ª.<br />

10. £Ø[Pµ¡ıu Gv∫® : £Ø[Pµ¡ıu A¯©®P–Æ<br />

£Ø[Pµ¡ıu¨Æ uÿ˜£ıx A¯©vUS Aa_÷zuªı¥ ¬Õ[Q<br />

¡∏Qfl”⁄. C¢vØı £Ø[Pµ¡ıuzv¯⁄ Gv∫UQfl”x.<br />

C¢vØı u⁄x As¯h {ıkP–h›Æ, ©ÿ” EªP<br />

{ıkP–h›Æ ˜\∫¢x \∫¡˜u\ AÕ¬¿ £Ø[Pµ ¡ıuzv¯⁄<br />

Gv∫®£v¿ Jzx¯«zvh Gfl÷Æ uØıµıP E“Õx.<br />

As¯h {ıkP–h›Æ ©ÿ” {ıkP–h›Æ<br />

C¢vØı¬fl E”ƒP“<br />

^⁄ & C¢vØ E”ƒP“ : 1957&BÆ Bsk ¨u¿, ^⁄&C¢vØ<br />

E”ƒPŒ¿ £ıv®P“ Hÿ£mh⁄. 1959&BÆ Bsk ^⁄ı<br />

C¢vØıƒhfl G¿¯ªz uPµıÿ‘¯⁄ ¡Õ∫zux. A∆¡ısk<br />

vˆ£zv¿ ^⁄ıƒUˆPvµıP G ¢u µm]¯Ø JkUP ^⁄ı<br />

x∏®P¯Õ A›®§Øx. vˆ£zvfl uªı¥ ªı©ı C¢vØı<br />

ƒUS Ki ¡¢uı∫. ^⁄ı C¢vØıƒhfl ˜£ı∂hz uØıµı⁄x.<br />

1962&BÆ Bsk ^⁄ı C¢vØı¯¡z uıUQØx. A®˜£ı∂⁄ı¿<br />

C¢vØı £ª Cfl⁄¿P–US“Õı⁄x. A®˜£ı∂¯⁄z<br />

ˆuıh∫¢x 1976&BÆ Bsk¡¯µ C¢vØa&^⁄ E”¬¿ _¨P<br />

|¯ª Aÿ÷®˜£ı⁄x. 1988&BÆ Bsk ¨fl⁄ı“ C¢vØ®<br />

§µu©∫ Cµı„∆ Pı¢v ^⁄ı¬ÿS® £ØnÆ ˆ\¥u˜£ıxuıfl<br />

´skÆ C¢vØa&^⁄ E”¬¿ _¨P |¯ª Hÿ£mhx.<br />

A∆¡ısk C¢vØıƒÆ ^⁄ıƒÆ A‘¬Ø¿ ©ÿ÷Æ ˆuı»¿<br />

~m£Æ, ¡ıfl˜£ıUS¡µzx, £s£ımk £∂¡∫zu¯⁄<br />

˜£ıfl” ≠fl÷ J®£¢u[PŒ¿ ¯PˆØ zvmh⁄. 1993&BÆ<br />

Bsk C∏{ıkP–Æ A¯©v ©ÿ÷Æ A¯©v Pızu¿<br />

G›Æ ©ÿˆ”ı∏ J®£¢uzvæÆ ¯PˆØ zvmh⁄. 1996&BÆ<br />

Bsk ^⁄z u¯ª¡∫ ‚Øı[ˆ·fl (Jiang Zem<strong>in</strong>)<br />

C¢vØı¬ÿS ¡∏¯P ∂¢uı∫. A®˜£ıx C¢vØıƒÆ<br />

^⁄ıƒÆ {ƧU¯P ¡Õ∫USÆ {h¡iU¯P J®£¢u[P“<br />

{ıflQ¿ ¯PˆØ z vmh⁄. Ax ¨uÿˆPısk ^⁄&C¢vØ<br />

E”¬¿ |¯ªØı⁄ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£mk ¡∏Qfl”x.<br />

169


£ıQÏuı›hfl E”ƒP“ : C¢vØı¬ÿSÆ £ıQÏuı›USÆ<br />

C¯h∞¿ §∂¬¯⁄Øı¿ Hÿ£mh PıØ[P“ B÷¡uÿS<br />

}sh{ımP“ B∞⁄. Cfl⁄¨Æ PıË´µ® §µa]¯⁄ w∫UP®<br />

£hıu Jfl”ıPƒÆ C∏ {ıkP–US¯h∞¿ ¡ıuzvÿS∂Ø<br />

uıPƒ¨“Õx. _u¢vµzvÿS® §fl PıË´µzvfl ©fl⁄∫<br />

PıË´¯µ C¢vØıƒhfl C¯nzuı∫. B⁄ı¿ £ıQÏuı¤¿<br />

E“Õ PıË´µ ¬∏ƧP“ Cfl”ÕƒÆ C¯n®¯£<br />

Gv∫®£xhfl A¯©v ¨Øÿ]P¯Õ ¨‘Øi®£væÆ<br />

Dk£mk ¡∏Qfl”⁄∫. Azu¯PØ ¨Øÿ]P–US A¢|Ø<br />

\UvP“ G∂ w∞¿ Gsˆn¥ Fÿ÷¡x˜£ıª Eu¬<br />

¡∏Qfl”⁄. Au⁄ı¿ C¢vØı&£ıQÏuıfl C¯h∞¿ 1948,<br />

1965, 1971 ©ÿ÷Æ 1999&C¿ (Pı∫Q¿ ˜£ı∫) ˜£ı∫P“<br />

{¯hˆ£ÿ”⁄. 1966&BÆ Bsk uıËPsm J®£¢u¨Æ,<br />

1972&BÆ Bsk ]ƪı J®£¢u¨Æ ˜{µi® ˜£a_ ¡ı∫z¯u,<br />

Ehfl£ımifl ≠ªÆ §µa]¯⁄P¯Õz w∫zxU ˆPı“Õ ¡»<br />

¡SUQfl”⁄. C¢vØ Aµ_ PıË´∂¿ ©UPÕım]¯Ø<br />

A¯©zx“Õx. £ıQÏuı¤fl }shPıª Cµıq¡ Bm],<br />

Cµıq¡zvfl ≠ª¨Æ, w¬µ¡ıuzv⁄ıæÆ PıË´¯µ<br />

C¢vØı¬h∏¢x §∂UP ¨Øÿ]UQ”x. B⁄ı¿ C∏{ımk<br />

©UP“ ©zv∞¿ G∆¬u P\®n∫a]≤Æ C¿¯ª.<br />

C¢vØıƒÆ Cª[¯P≤Æ : C¢vØıƒÆ Cª[¯P≤Æ {¿ª<br />

As¯h {ıkP“. Cª[¯P G®ˆ£ı xÆ C¢vØı¬fl<br />

|ØıØ©ı⁄ |¯ª∞¯⁄ Bu∂zx ¡∏Æ {ıhıSÆ. 1990&BÆ<br />

Bsk u«∫ C⁄®§µa]¯⁄z ˆuıh∫£ıP C¢vØı u⁄x<br />

A¯©v PıUSÆ £¯h∞¯⁄ Cª[¯P Aµ]fl ˜¡sk<br />

˜Pı–UQn[P Cª[¯PUS A›®§Øx. ©ÿ” ¡¯P∞¿<br />

C∏{ıkPŒfl E”ƒÆ _¨P |¯ª∞˜ª˜Ø C∏¢x<br />

¡∏Qfl”x.<br />

EªP {ıkP–h⁄ı⁄ E”ƒP“ : 1973&BÆ Bsk ¡¯µ<br />

C¢vØ&Aˆ©∂UP E”ƒP“ £ıµımkÆ ¡¯P∞¿ A¯©Ø<br />

¬¿¯ª. 1974&BÆ Bsk Aˆ©∂UP ˆ¡Œ≤”ƒa ˆ\ت∫<br />

ˆÌfl‘ QÏ][P∫ C¢vØı ¡¢uı∫. Ax ¨uÿˆPısk C∏<br />

{ıkP–USÆ C¯h∞¿ ¡oPÆ, A‘¬Ø¿, ˆuı»¿~m£Æ<br />

BQØ x¯”PŒ¿ Jÿ÷¯© |ª¬ ¡∏Qfl”x. C¢vØı<br />

1953&BÆ Bsk ¨u¿ CµËØıƒhfl {¿ª E”¬¯⁄ ¯¡zx<br />

170


¡¢x“Õx. C¢vØı u⁄x GLSz ˆuı»ÿ\ı¯ªP¯Õ<br />

A¯©zvh CµËØı, §µıfl_, ˆ·∫©¤, C[Qªı¢x ˜£ıfl”<br />

{ıkPŒfl Eu¬∞¯⁄® ˆ£ÿ÷“Õx. C¢vØı B]Øı¬fl<br />

©ÿ” {ıkPÕı⁄ ·®£ıfl, ˆufl ˆPı∂Øı, ©˜ª]Øı,<br />

][P®ß∫ ˜£ıfl” {ıkP–hfl ˆuıh∫¢x Jÿ÷¯©≤hfl<br />

ˆ\تıÿ‘ ¡∏Qfl”x. A˜u ˜£ıfl÷ B®§∂UP {ıkP“,<br />

©zvØ Q«US, P⁄hı, BÏv˜µºØı, Cªzwfl Aˆ©∂UP<br />

{ıkP–h›Æ C¢vØı {¿æ”¬¯⁄® ˜£o ¡∏Qfl”x.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ C¢v؈¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P∞fl ¨UQØ<br />

AÆ\[P¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ £g\ ^ªÆ, Ao˜\µıU ˆPı“¯PP¯Õ ¬¡∂UP<br />

¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ ^⁄&C¢vØ E”ƒP¯Õ ¬¡ıvUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ S‰µı¿ ˆPı“¯P¯Ø ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØı EªP {ıkP–hfl ˆPısk“Õ<br />

E”ƒP¯ÕU ˜PıimkU Pımh ¨i≤Æ.<br />

_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. C¢vØı I.{ı. \¯£∞fl E÷®§⁄∫ B⁄ Bsk<br />

A. 1944 B. 1945<br />

C. 1947 D. 1946<br />

2. "A£ı∫ wm' ˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ‘Ø {ık<br />

A. ˆufl B®§∂UPı B. B]Øı<br />

C. ^⁄ı D. B®§∂UPı<br />

3. ¨u¿ Ao˜\µı CØUP ©ı{ık {¯hˆ£ÿ” ChÆ<br />

A. ˆP¥˜µı B. hıUPı<br />

C. ˆ£¿Q˜µm D. ·Pı∫zuı<br />

4. \ı∫U A¯©®§fl u¯ª¯©∞hÆ<br />

A. hıUPı B. Pız©sm<br />

C. ©ı˜ª D. x v¿º<br />

171


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. £ıflk[ ©ı{ık {¯hˆ£ÿ” Bsk __________ BSÆ.<br />

2. £g\ ^ªÆ __________ ˜Pım£ıkP¯ÕU ˆPısk“Õx.<br />

3. \ı∫U A¯©®§fl ¬∂¡ıUPÆ ________ _______ ________.<br />

4. ^⁄&C¢vØ® ˜£ı∫ {¯hˆ£ÿ” Bsk __________.<br />

5. Pı∫Q¿ ˜£ı∫ {¯hˆ£ÿ” Bsk __________.<br />

II. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. v∏©v. ¬·Øªm_ £sim && 1985<br />

2. \ı∫U && 1996<br />

3. \ı®hı && ≥˜PıϘª¬Øı<br />

4. im˜hı && 1993<br />

5. S‰µı¿ ˜Pım£ık && I.{ı. \¯£∞fl ¨u¿<br />

ˆ£s u¯ª¡∫.<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ˜£µµ_U ˆPı“¯P Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. Ao˜\µı CØUPzvfl ¨UQØz u¯ª¡∫P“ Øı∫?<br />

3. \ı®hı¯¡ ¬∂¡ıUSP.<br />

4. \ı∫U {ıkP“ ˆ£Ø∫P¯Õ G xP.<br />

5. Cµı„∆ Pı¢v G®ˆ£ı x ^⁄ıƒUS® £ØnÆ ˆ\fl”ı∫?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl ˆ¡Œ≤”ƒU ˆPı“¯P¯Ø ¬ÕUSP.<br />

2. C¢vØı As¯h {ıkP–h›Æ ©ÿ” EªP {ıkP–h›Æ<br />

ˆPısk“Õ E”ƒP¯Õ ¬¡∂.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. ¡¯µ £hzv¿ C¢vØı¬fl As¯h {ıkP¯ÕU<br />

S‘®§kP.<br />

2. ©ın¡¯µ ˜{∏, `&ˆØfl&ªı¥, im˜hı, {ı\∫, C¢vØı<br />

¡¢u ©ÿ” EªPz u¯ª¡∫PŒfl £h[P¯Õa ˜\P∂UPa<br />

ˆ\ı¿ªƒÆ.<br />

172


Si¯©∞Ø¿<br />

AªS & I<br />

£ıhÆ & 1<br />

Tmhım] Aµ_ A¯©®<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ Tmhım] Aµ_ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ Tmhım] Aµ]fl AÆ\[P“ Gfl⁄ Gfl£¯uz<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ C¢vØU Tmhım] A¯©®§fl ufl¯©¯Øz<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P“ ©zvØ®£SvP“,<br />

(≥¤Øfl §µ˜u\[P“) C¯h∞ªı⁄ E”¬¯⁄® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

Tmhım] G›Æ ˆ£ı∏“£kÆ ˆ£h˜µ\fl (Federation)<br />

Gfl” B[Qªa ˆ\ı¿ Cªzwfl ˆ©ı» ¡ı∫z¯uØı⁄ "§ˆhÏ'<br />

(Foedus) Gfl£vº∏¢x ˆ£”®£mhuıSÆ. J∏ Tmhım]<br />

Aµ_ Gfl£x ©ı|ª[P“ Jfl‘¯n¡vfl ¬¯Õ¡ı¿<br />

˜uıfl÷¡uıSÆ. G⁄˜¡ J∏ Tmhım] Aµ]¿ ©zv∞¿ K∫<br />

Aµ_Æ, ©ı|ª Aµ_P–Æ G⁄ C∏ Aµ_ A¯©®P“ E“Õ⁄.<br />

C∆¬∏ Aµ_ A¯©®P–Æ G u®£mh (Written), ˆ{Q«ız<br />

ufl¯© ˆPısh (Rigid) J∏ Aµ]ت¯©®a \mhzv⁄ı¿<br />

£Q∫¢uŒUP®£mh _u¢vµ AvPıµ[P¯ÕU ˆPısk“Õ⁄.<br />

©ÿˆ”ı∏ ¡¯P∞¿ T‘⁄ı¿ J∏ Tmhım] {ımi¿ ©zvØ<br />

Aµ_Æ, ©ı|ª Aµ_P–Æ E“Õ⁄. Aˆ©∂UP IUQØ {ık,<br />

173


BÏv˜µºØı, _¬m\∫ªı¢x, C¢vØı, P⁄hı ˜£ıfl”<br />

{ıkP“ Tmhım] Aµ_P–US Euıµn[P“ BSÆ. J∏<br />

{ımi¿ J˜µ J∏ Aµ_ A¯©® ©mkÆ C∏US˜©Øı⁄ı¿<br />

A¢{ımi¯⁄ Jÿ¯”ص_ (Unitary State) {ık G⁄ A¯«U<br />

Q˜”ıÆ. C[Qªı¢x ©ÿ÷Æ ˇª[Pı ˜£ıfl” {ıkP“<br />

Jÿ¯”ص_P–US Euıµn[PÕıSÆ.<br />

Tmhım] Aµ_PŒfl Ai®£¯h AÆ\[P“ : J∏ Tmhım]<br />

Aµ_ {ıflS Ai®£¯h AÆ\[P¯ÕU ˆPısk“Õx. A¯¡<br />

§fl¡∏©ı÷ : 1. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl u¤ ¨u¿<br />

BvUPÆ, 2. ©zvØ, ©ı|ª[P–UQ¯h∞ªı⁄ AvPıµ®<br />

£Q∫ƒ, 3. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl ˆ{Q«ız ufl¯©<br />

©ÿ÷Æ, 4. _u¢vµ©ı⁄ }vzx¯” A¯©® E“Õ¯© BSÆ.<br />

1. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl u¤ ¨u¿ BvUPÆ :<br />

J∆ˆ¡ı∏ Tmhım] Aµ_Æ A¡]ØÆ G u®£mh J∏<br />

Aµ]ت¯©®a \mhzv¯⁄® ˆ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

A∆¡µ]ت¯©®a \mhÆ ˆ{Q«ız ufl¯©≤¯hØ Jfl”ıP<br />

C∏zu¿ ˜¡skÆ. ©zvØ |∫¡ıPÆ, \mh©fl”Æ ©ÿ÷Æ<br />

©ı|ª |∫¡ıPÆ, \mh©fl”Æ BQد¡PŒfl AvPıµ[P“,<br />

£oP¯Õ Aµ]ت¯©®a \mhÆ G¿¯ª ¡¯µØ¯”a<br />

ˆ\¥x T÷Qfl”x. Aµ]ت¯©®a \mhzvÿS ¨µnıP<br />

|∫¡ıP˜©ı A¿ªx \mh©fl”˜©ı ˆ\تıÿ÷u¿ Cتıx.<br />

2. ©zvØ, ©ı|ª[P–UQ¯h∞ªı⁄ AvPıµ® £Q∫ƒ : J∏<br />

Tmhım] Aµ]ت¯©®a \mhzv¿ ©zvØ Aµ_, ©ı|ª<br />

Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ AvPıµ[P“ £Q∫ƒ ˆ\¥Ø®£m<br />

i∏zu¿ ˜¡skÆ. ˆ£ıx¡ıP, ˜u]Ø ¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u<br />

AvPıµ[P“ ©zvØ Aµ]ÿS JxUP®£kQfl”⁄. ©ı|ª<br />

¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u x¯”P“ ©ı|ª Aµ_P–US ¡«[P®<br />

£kQfl”⁄. Aµ]ت¯©®a \mhzv¿ S‘®§h®£hıu<br />

A¿ªx Gg]Ø AvPıµ[P“ (Residuary Powers) ©zvØ A¿ªx<br />

©ı|ª[P“ ¡\Æ J®£¯hUP®£kQfl”⁄. C¢vØ Aµ]Ø<br />

ª¯©®a \mhÆ ©zvØ Aµ]fl AvPıµ[P¯Õ ©zvØ®<br />

174


£miغ¿ (Union List) S‘®§kQfl”x. A®£miغ¿ 97<br />

x¯”P“ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. ©ı|ª® £miغ¿ 66<br />

x¯”P“ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. ˆ£ıx A¿ªx J∏[Q¯n¢u<br />

£miغ¿ 47 x¯”P“ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. S‘®§h®£hıu<br />

A¿ªx Gg]Ø AvPıµ[P“ ©zvØ Aµ]fl ¡\Æ<br />

J®£¯hUP® £mk“Õ⁄. C¢u® £miØ¿PŒ¿ H˜u›Æ<br />

©ıÿ”Æ ˆ\¥Ø ˜¡skˆ©¤¿ Au¯⁄ Aµ]ت¯©®a<br />

\mhzv∏zuÆ ≠ªÆ ©mk˜© ˆ\¥u¿ ¨i≤Æ.<br />

3. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl ˆ{Q«ızufl¯© : J∏<br />

Tmhım] Aµ_ G u®£mh J∏ Aµ]ت¯©®a \mhz<br />

v¯⁄® (Written Constitution) ˆ£ÿ‘∏USÆ. Au¯⁄ GŒv¿<br />

v∏zu ¨iØıx. G⁄˜¡ Ax J∏ ˆ{Q«ı Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ G⁄®£kÆ. Azu¯PØ Aµ]ت¯©®a \mhzv¯⁄z<br />

v∏zuÆ ˆ\¥Ø Pi⁄©ı⁄ ¨¯”∞¯⁄® §fl£ÿ” ˜¡si<br />

∞∏USÆ. BÏv˜µºØı, _¬m\∫ªı¢x ˜£ıfl” {ıkPŒ¿<br />

J∆ˆ¡ı∏ Aµ]ت¯©®a \mh v∏zu¨Æ ©UPŒfl J®<br />

u¯ª® ˆ£ÿ˜” |¯”˜¡ÿ”®£h ˜¡skÆ. Aˆ©∂UPı¬¿<br />

£ıµı–©fl”zvfl A÷v® ˆ£∏Æ£ıfl¯© Buµƒh›Æ,<br />

{ıflQ¿ ≠fl÷ £[S ©ı|ªa \mh©fl”[PŒfl Buµƒh›Æ<br />

uıfl Aµ]ت¯©®z v∏zu[P¯Õa ˆ\¥Ø ¨i≤Æ.<br />

C¢vØı¬¿ Aµ]ت¯©®z v∏zu[P“ ≠fl÷ ˆ¡∆˜¡÷<br />

¡¯PPŒ¿ ˆ\¥Ø®£kQfl”⁄. C¢vØ Aµ]ت¯©®a<br />

\mhzvfl ]ª £SvP¯Õz v∏zuÆ ˆ\¥Ø {ıhı–©fl” C∏<br />

A¯¡PŒfl ≠fl‘¿ C∏ £[S ˆ£∏Æ£ıfl¯© Buµƒ<br />

˜u¯¡®£kQfl”x. J∏ ©ı|ªzvfl ˆ£Ø∂¯⁄ ©ıÿ÷u¿,<br />

©ı|ª G¿¯ªP¯Õ ©ıÿ‘د©zu¿, vØ ©ı|ª[P¯Õ<br />

E∏¡ıUSu¿ ˜£ıfl” v∏zu[P¯Õa ˆ\¥Ø {ıhı–©fl”zvfl<br />

ˆ£∏Æ£ıfl¯© Buµƒ C∏¢uı¿ ©mkÆ ˜£ıx©ı⁄uıSÆ.<br />

Aµ]ت¯©®a \mhzvfl J∏ ]ª ©ÿ” £SvP¯Õz<br />

v∏zuÆ ˆ\¥Ø ˜¡skˆ©¤¿ {ıhı–©fl” C∏ A¯¡<br />

PŒfl ≠fl‘¿ C∏ £[S ˆ£∏Æ£ıfl¯© BuµƒÆ {ımi<br />

æ“Õ £ıv ©ı|ª \mh©fl”[PŒfl BuµƒÆ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

175


4. _u¢vµ©ı⁄ }vzx¯”≤Æ, Aufl }v©fl” ©÷ B¥ƒ<br />

AvPıµ¨Æ : _u¢vµ©ı⁄ }vzx¯” ˆ\Ø¿£k¡x Tmhım]<br />

Aµ]fl ufl¯©¯ØU S‘UQfl”x. Tmhım] ¨¯”∞¿<br />

©zvØ, ©ı|ª Aµ_P“ Aµ]ت¯©®a \mh ¡¯µØ¯”U<br />

S“ u[PÕx Aµ]ت¯©®U Ph¯©P¯Õ |¯”˜¡ÿ÷<br />

Qfl”⁄. C∏¢u˜£ıvæÆ A¯¡P–UQ¯h∞¿ Huı¡ˆuı∏<br />

¡¯P∞¿ ˜©ıu¿P“ Hÿ£kÆ. Azu¯PØ ˜©ıu¿P–USz<br />

w∫ƒ Pın }v A‘ƒ¯µz ˜u¯¡®£kQ”x. G⁄˜¡ Tmhım]<br />

Aµ]¿ w∫ƒUPı⁄ P∏zv¯⁄ ¡«[P˜¡ı A¿ªx Aµ]Ø<br />

ª¯©®a \mhzv¯⁄ ¬ÕUP˜¡ı J∏ _u¢vµ }vzx¯”<br />

A¡]ØÆ ˜u¯¡®£kQfl”x. Ea\ }v©fl”Æ GkUSÆ<br />

¨i¬fl£i ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P“ Jzx® ˜£ıu¿<br />

˜¡skÆ. Cu¯⁄ Ea\ }v©fl”zvfl }v©fl” ©÷ B¥ƒ<br />

AvPıµÆ G⁄ƒÆ A¯«UQ˜”ıÆ.<br />

Tmhım] Aµ]fl |¯”P“ : Tmhım] Aµ_ A¯©®§¯⁄®<br />

£ª Aµ]Ø¿ A‘b∫P“ Hÿ÷® £µ¡ªıP® £ıµımi≤“Õ⁄∫.<br />

Tmhım] Aµ]fl |¯”P¯Õ® §fl¡∏Æ ¡∂P“ ¬ÕUS<br />

Qfl”⁄ : 1. Tmhım] Aµ]¿ ]÷ ©ı|ª[P“ Jfl‘¯n¢x<br />

E÷vØı⁄ Tmhµ_ A¯©zx Au⁄ı¿ ¡º¯© ˆ£÷Qfl”⁄,<br />

2. £¿˜¡÷ C⁄[P“, £s£ıkP“, ˆ©ı»P“, \©Ø[P“<br />

ˆPısh ˆ£∂Ø {ıkP–USU Tmhım] A¯©® EP¢uuıSÆ<br />

3. C∆¡¯©®§¿ ¡mhıµ ©ÿ÷Æ £Sv® §µa]¯⁄P“<br />

Eh⁄iØıPz w∫UP®£kQfl”⁄, 4. Tmhım] Aµ]⁄ı¿<br />

]‘Ø ©ı|ª[PŒfl ©v® EØ∏Qfl”x, 5. ]÷ ©ı|ª[P“<br />

u[P¯Õ® ˆ£ı∏Õıuıµ ¡¯P∞¿ ¡æ®£kzvU ˆPı“–Æ<br />

{fl¯© £Ø®£uıP C∆¡µ_ ¨¯” E“Õx, 6. Cƨ¯”∞¿<br />

G˜ua\vPıµ Aµ_P“ ˜uıfl÷Æ A£ıØÆ C¿¯ª, 7. CÆ<br />

¨¯”∞¿ ©ı|ª[PŒfl v”¯©P“ FUS¬UP®£kQfl”⁄,<br />

8. C∆¡µ]¿ ˜¡¯ª®£– AvP¿¯ª, 9. AvPıµÆ ¯©Ø®<br />

£kzxuæÆ Cƨ¯”∞¿ C¿¯ª.<br />

Tmhım] Aµ]fl S¯”P“ : 1. Cƨ¯”∞ªı⁄ Aµ_<br />

ˆ\ªƒ¯hØuıSÆ, 2. ]ª \©Ø[PŒ¿ E“{ımk, ˆ¡Œ<br />

176


{ımk ¬¡Pıµ[PŒ¿ ¨µs£ıkP“ G«UTkÆ, 3. ©zvØ,<br />

©ı|ª[P–UQ¯h∞¿ E∂¯©, AvPıµÆ ˜£ıfl”¯¡<br />

S‘zx £ª ˜©ıu¿P“ G« ¡ı¥®sk, 4. A∆¡ı÷ ©zvØ,<br />

©ı|ª[P–UQ¯h˜Ø Hÿ£kÆ ˜©ıu¿PÕı¿ ˜u]Ø<br />

J∏¯©®£ık £ıv®§ÿS“ÕıPªıÆ, 5. Pıª uı©u¨Æ,<br />

FUPÆ √niUP®£kuæÆ |P«ªıÆ, 6. Aµ]ت¯©®a<br />

\mhzvfl ˆ{Q«ız ufl¯©∞⁄ı¿ A∆¡®˜£ıx Hÿ£kÆ<br />

\≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ \¡ı¿P¯Õ® ˜£ıUQh Eh⁄ia \mhz<br />

w∫ƒP¯Õ ¡«[Qh ¨iØıx.<br />

©zvØ&©ı|ª E”ƒP“ : C¢vØı¬¿ uÿ˜£ıx 28 ©ı|ª[<br />

P–Æ, 6 ©zvØ Bm]® £SvP–Æ (≥¤Øfl §µ˜u\[P“) 1<br />

˜u]Ø u¯ª{P∫® £Sv≤Æ (ˆh¿º) E“Õ⁄. {©x Aµ]Ø<br />

ª¯©®a \mhÆ E∏¡ıUQ≤“Õ Tmhım] Aµ_ A¯©®<br />

§¯⁄® ˆ£ı÷zu¡¯µ∞¿ EªQfl ˜¡÷ G¢uU Tmhım]<br />

Aµ_h›Æ Cu¯⁄ J®§h ¨iØıx. {©x {ımi¿ ©zvØ,<br />

©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ E”ƒP“ ˆ£∏Æ ¨UQØzx¡Æ<br />

ˆ£÷Qfl”⁄. ˜u]Ø Jÿ÷¯©, J∏¯©®£ık, _u¢vµÆ<br />

{ımifl C¯”Øıs¯©¯Ø® £ıxPızx ¡Õ∫zvh˜¡sk<br />

ˆ©fl” ˜{ıUShfl ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞¿<br />

AvPıµ[P¯Õ® £Q∫¢uŒUSÆ {©x Aµ]ت¯©®a<br />

\mhzvfl 235 ¨u¿ 263 ¡¯µ∞ªı⁄ ¬vP“ ©zvØ Aµ]ÿSU<br />

Tku¿ AvPıµ[P¯Õ ¡«[SQfl”⁄. C¢vØU Tmhım]<br />

¨¯” _u¢vµ¨¯hØx©¿ª, \ı∫¢vØ[S¡x©¿ª. B⁄ı¿<br />

©zvØ, ©ı|ª C∏ Aµ_P–Æ Jfl¯”ˆØıfl÷ \ı∫¢vØ[SÆ<br />

ˆPı“¯P∞fl Ai®£¯h∞¿ CØ[S¡uıSÆ.<br />

©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ E”ƒP¯Õ® §fl<br />

¡∏Æ u¯ª®PŒfl Rà ¬ÕUPªıÆ : 1. \mh¨¯”∞ªı⁄<br />

E”ƒP“, 2. |∫¡ıP ¨¯”∞ªı⁄ E”ƒP“ ©ÿ÷Æ, 3. |v<br />

¡¯P∞ªı⁄ E”ƒP“ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

1. \mh ¨¯”∞ªı⁄ E”ƒP“ : ˜u]Ø ¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u<br />

x¯”P“ ©zvØ® £miغ¿ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. £ıxPı®,<br />

177


ˆ¡Œ{ımk ¬¡Pıµ[P“, C∏®® £ı¯uP“, Ag\¿<br />

©ÿ÷Æ u¢v, PıQu® £nÆ ©ÿ÷Æ {ınØ[P“ ˜£ıfl” ]ª<br />

¨UQØz x¯”P“ C®£miغ¿ ˜\∫UP®£mk E“Õ⁄.<br />

©ı|ªa \mh ©fl”[P“ \mhØÿ÷Æ AvPıµÆ ˆ£ÿ÷“Õ<br />

x¯”P“ ©ı|ª® £miغ¿ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. \mhÆ<br />

©ÿ÷Æ J [S, Pı¡¿, ]¯”a\ı¯ªP“, ˆ£ıxa _PıuıµÆ,<br />

E“Õım] A¯©®P“, ˜¡Õıs¯© ˜£ıfl” ]ª<br />

¨UQØzx¯”P“ ©ı|ª® £miغ¿ ˜\∫UP®£mk“Õ⁄.<br />

ˆ£ıx®£miغ¿ (Concurrent List) ˜\∫UP®£mk“Õ x¯”<br />

PŒfl ´x ©zvØ, ©ı|ª C∏ Aµ_P–Æ \mh[P¯Õ CØÿ”<br />

E∂¯© Esk. C∏¢u˜£ıvæÆ ¨µs£ık Hÿ£kÆ<br />

ˆ£ı x ©zvØ Aµ_ CØÿ÷Æ \mh˜© ©ı|ª Aµ_a<br />

\mhzv¯⁄¬h ˆ\¿¡ıUS UPuı¥ ¬Õ[SÆ. v∏©nÆ,<br />

©n¬ªUS (Divorce), P¿¬, ˆuı»ªıÕ∫ {ªÆ ˜£ıfl”¯¡<br />

ˆ£ıx®£miغ¿ ˜\∫UP®£mk“Õ x¯”PÕıSÆ.<br />

2. |∫¡ıP ¨¯”∞ªı⁄ E”ƒP“ : ©ı|ª Aµ_P“ \ıuıµn<br />

|¯ª∞¿ u[PÕx ¡¯µØ¯”USm£mh |∫¡ıP ¬¡Pıµ[<br />

PŒ¿ ¨ AvPıµzv¯⁄≤Æ ˆPısk“Õ⁄. G¤›Æ<br />

S‘®§mh ]ª |¯ª¯©PŒfl Rà ©zvØ Aµ_ ©ı|ª |∫¡ıP<br />

¬¡Pıµ[PŒfl ´x u⁄x Pmk®£ımi¯⁄a ˆ\æzx<br />

Qfl”x. Jmkˆ©ızu©ıP ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞<br />

ªı⁄ |∫¡ıP E”ƒP¯Õ® §fl¡∏Æ ¡¯P∞¿ ¬ÕUPªıÆ :<br />

(1) {ıhı–©fl”Æ \mhØÿ”UTiØ A¯⁄zx ¬¡µ[<br />

PŒfl ´xÆ ©zvØ Aµ]fl |∫¡ıP AvPıµ[P“ ˆ\¿æ£i<br />

ØıSÆ (¬v 162), (2) ©zvØa \mhzv¯⁄ ˆ\Ø¿£kzu<br />

©ı|ª Aµ_P–US ©zvØ Aµ_ ˜u¯¡Øı⁄ ˆ{‘¨¯”P¯Õ<br />

¡«[PªıÆ (¬v 257), (3) C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫ ©ı|ª<br />

B–{∫P¯Õ |ØUQ”ı∫. ©ı|ª[PŒ¿ ˆ\تıÿ÷Æ<br />

B–{∫P“ ©zvØ Aµ]fl ˜{∂¯h §µv|vPÕı¥ CØ[S<br />

Qfl”⁄∫. ©ı|ª |¯ª¯©P“ S‘zx A¡∫P“ ©zvØ<br />

Aµ]ÿS £∏¡ A‘U¯PP¯Õ A›®Qfl”⁄∫, (4) ©zvØ®<br />

178


£SvP¯Õ (Union Territories) ©zvØ Aµ_ ˜{∂¯hØıP |∫¡ıPÆ<br />

ˆ\¥Qfl”x. C®£SvPŒfl x¯n B–{∫P“ A¿ªx<br />

u¯ª¯© B¯nØ∫P¯Õ C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫ |ØU<br />

Qfl”ı∫, (5) C∏ ©ı|ª[P–UQ¯h∞¿ usp¯µ® £Øfl<br />

£kzxu¿ ©ÿ÷Æ G¿¯ªP“ S‘zu uPµı÷P¯Õz w∫®£x<br />

ˆuıh∫£ıP {ıhı–©fl”Æ ¬vP¯Õ ¡SUPªıÆ.<br />

3. |v ¡¯P∞ªı⁄ E”ƒP“ : ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–U<br />

Q¯h∞ªı⁄ |v AvPıµ[P¯Õ≤Æ C¢vØ Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ £Q∫¢uŒUQ”x. C∆ƒ”ƒP“ ]ª¡ÿ¯”® §fl¡∏Æ<br />

¡¯P∞¿ ¬ÕUPªıÆ :<br />

(1) ©zvØ Aµ_ ¡∏©ı⁄ ¡∂ ˜£ıfl” ¡∂P¯Õ ¬vzx,<br />

A¡ÿ‘¯⁄ ¡`ºUQfl”x. C∆¡∂P“ ≠ªÆ ˆ£”®£kÆ<br />

¡∏©ı⁄Æ ©zvØ, ©ı|ª[P–UQ¯h∞¿ £[Rk ˆ\¥Ø®£k<br />

Qfl”x, (2) {ıhı–©fl”zvÿSm£mk ©zvØ Aµ_ ©ı|ª[<br />

P–US PhflP¯Õ ¡«[PªıÆ. ©ı|ª Aµ_P“ ˆ£÷Æ Phfl<br />

P–US ©zvØ Aµ_ §¯nØıÕ∫ E÷v ¡«[PªıÆ,<br />

(3) C¢vØz u¯ª¯©U PnUS uoU¯P ØıÕ¯µU Siص_z<br />

u¯ª¡∫ |Ø©⁄Æ ˆ\¥Q”ı∫. ©ı|ªU PnUSP“ ˆuıh∫£ı⁄<br />

AvPıµ[P–Æ Ph¯©P–Æ A¡∂hÆ ¡«[P®£kQfl”⁄,<br />

(4) ]ª ¡∂PŒfl ≠ªÆ ˆ£”®£kÆ ¡∏¡ı∞º∏¢x ©ı|ª[<br />

P–US JxUP®£kÆ |v, ©ı|ª[P–UPı⁄ ©ı¤Ø Eu¬U<br />

ˆPı“¯PP“ BQØ¡ÿ¯” B¥ƒ ˆ\¥vh I¢x BsiÿˆPı∏<br />

¨¯” J∏ |vUS<br />

¬¯⁄U Siص_z u¯ª¡∫ A¯©U<br />

Qfl”ı∫.<br />

{©x Aµ]ت¯©®a \mhÆ C∆¡ı”ıP ©zvØ,<br />

©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞¿ AvPıµ[P¯Õ® £Q∫ƒ ˆ\¥<br />

Qfl”x. ©zvØ, ©ı|ª C∏ Aµ_P–Æ u[P“ AvPıµ[<br />

P¯Õa _u¢vµ©ıPa ˆ\Ø¿£kzu E∂¯© ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

©zvØ & ©ı|ª E”ƒP¯Õ ¬\ı∂UP ¨fl⁄ı“ §µu©<br />

A¯©a\∫ C¢vµı Pı¢v \∫UPı∂Øı S<br />

¬¯⁄ |Øzuı∫.<br />

AUS Aµ]ت¯©®a \mh ¡¯µØ¯”US“ ©zvØ,<br />

179


©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ E”ƒP¯Õ ˜©Æ£kzua ]ª<br />

£∂¢x¯µP¯Õa ˆ\¥ux.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ Tmhım] Aµ_ Gfl”ı¿ Gfl⁄ Gfl£¯u ¬ÕUP<br />

¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ Tmhım] Aµ]fl Ai®£¯h AÆ\[P¯Õ<br />

¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ Tmhım] Aµ]fl |¯”P“, S¯”P¯Õ<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ©zvØ, ©ı|ª[P–UQ¯h∞ªı⁄ E”ƒP¯ÕU<br />

S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. "§ˆhÏ' Gfl£x J∏<br />

A. Q˜µUP ¡ı∫z¯u B. Cªzwfl ¡ı∫z¯u<br />

C. B[Qª ¡ı∫z¯u D. ˜©æ“Õ GxƒÆ<br />

C¿¯ª.<br />

2. Tmhım] Aµ]fl Ai®£¯h AÆ\©ıP E“Õ¯¡<br />

A. C∏ ©ı|ª[P“ B. Jÿ¯” Aµ_ ©mkÆ<br />

C. C∏ {ıkP“ D. ©zvØ Aµ_Æ,<br />

©ı|ª[P–Æ<br />

3. ©zvØ® £miغ¿ E“Õ x¯”PŒfl GsoU¯P<br />

A. 67 B. 97<br />

C. 47 D. 57<br />

180


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. Aˆ©∂UP IUQØ {ık J∏ ________ Aµ_.<br />

2. C¢vØı¬¿ Gg]Ø AvPıµ[P“ _______ Aµ]hÆ E“Õ⁄.<br />

3. ©ı|ª® £miغ¿ ________, ________, ________ ˜£ıfl”<br />

x¯”P“ E“Õ⁄.<br />

4. Tmhım] Aµ_P“ ___________ }vzx¯”¯ØU ˆPısk<br />

E“Õ⁄.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ˆ£ıx®£miØ¿ &-& Tmhım] Aµ]fl J∏ AÆ\Æ<br />

2. C∏®® £ı¯uP“ && Jÿ¯”ص_<br />

3. ˆ{Q«ız ufl¯© && P¿¬<br />

4. x¯n B–{∫ && ©zvØ® £miØ¿<br />

5. C[Qªı¢x && ©zvØ Bm]® £SvP“<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒ<br />

1. Tmhım] Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. Tmhım] Aµ]fl AÆ\[P“ Øı¯¡?<br />

3. Tmhım] Aµ]fl |¯”P¯Õa _∏UP©ıP ¬¡ıv.<br />

4. ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ E”ƒPŒfl ≠fl÷<br />

u¯ª®P¯Õ® £miغhƒÆ.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. Tmhım] Aµ]fl |¯”P“, S¯”P¯ÕU S‘®§kP.<br />

2. C¢vØı¬¿ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄<br />

E”ƒP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

181


VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P–UQ¯h∞ªı⁄ AvPıµ® £Q∫ƒ<br />

£ÿ‘Ø Am¯h®£hÆ Jfl÷ uØı∫ ˆ\¥P.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØ ©ı|ª[P“, ©zvØ® £SvPŒfl<br />

£miدªz uØı∂zu¿.<br />

182


£ıhÆ & 2<br />

C¢vØı¬fl ©zvØ Aµ_<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ ©zvØ |∫¡ıP, \mh©fl”, }vzx¯”<br />

A[P[PŒfl AvPıµ[P“, £oP¯Õ® £ÿ‘ ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØ Siص_z u¯ª¡∫, x¯nU Siص_z<br />

u¯ª¡∫, §µu© A¯©a\∫ BQ˜Øı∫ ˜u∫ƒUPı⁄<br />

uSvP¯Õ® £ÿ‘ A‘u¿.<br />

3. ©ın¡∫ A¯©a\µ¯¡a ˆ\Ø¿£kÆ ¬uÆ £ÿ‘Ø<br />

A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

4. ©ın¡∫ C¢vØ {ıhı–©fl”zvfl AvPıµ[P“,<br />

£oP¯Õ® £ÿ‘z ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ C¢vØ Ea\ }v©fl”Æ ˆ\Ø¿£kÆ ¬uzv¯⁄®<br />

∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

©zvØ Aµ_ uıfl {©x {ımifl ˜©¿ |¯ª Aµ\ıSÆ.<br />

©zvØ Aµ]fl u¯ª¯©ØPÆ x v¿º∞¿ (New Delhi)<br />

A¯©¢x“Õx. ©zvØ Aµ_ ©zvØ |∫¡ıPÆ, \mh ©fl”Æ,<br />

}vzx¯” G⁄ A¯«UP®£kÆ ≠fl÷ A[P[P¯ÕU ˆPısk<br />

E“Õx. ©zvØ |∫¡ıPÆ C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫,<br />

x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ ©ÿ÷Æ §µu© A¯©a\∂fl<br />

u¯ª¯©∞ªı⁄ A¯©a\µ¯¡¯ØU ˆPıshuıSÆ. ©zvØ<br />

\mh©fl”Æ {ıhı–©fl”Æ G⁄ A¯«UP®£kQ”x. A∆<br />

¡¯©® Cµı‰Ø \£ı G⁄®£kÆ ©ı|ª[PÕ¯¡¯Ø≤Æ<br />

˜ªıU\£ı G⁄®£kÆ ©UPÕ¯¡¯Ø≤Æ (C∏ A¯¡P“)<br />

ˆPıshuıSÆ. ©zvØ }vzx¯” C¢vØ Ea\ }v©fl”z<br />

v¯⁄U ˆPısk“Õx. C∆¡[P[PŒfl A¯©®, AvPıµ[<br />

P“, £oP¯ÕU RÃUPsh¡ı÷ ¬ÕUPªıÆ :<br />

183


©zvØ Aµ_<br />

|∫¡ıPÆ<br />

\mh ©fl”Æ<br />

}v v ©fl”Æ<br />

C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫<br />

{ıhı– ©fl”Æ<br />

C¢vØ Ea\ }v©fl”Æ<br />

x¯nU Siص_z u¯ª¡∫<br />

˜ªıU \£ı<br />

Cµı‰Ø \£ı<br />

C¢vØz u¯ª¯© }v£v<br />

184<br />

§µu© A¯©a\∫<br />

25 ©ÿ” }v£vP“<br />

A¯©a\µ¯¡U S<br />

543 ˜£∫<br />

©UPÕı¿<br />

˜u∫¢ˆukUP®<br />

£kQfl”⁄∫.<br />

2 ˜£∫ C¢vØU<br />

Siص_z<br />

u¯ª¡µı¥<br />

|ØUP®<br />

£kQfl”⁄∫.<br />

238 ˜£∫ ©ı|ªa \mh<br />

©fl”[PŒ⁄ı¿<br />

˜u∫¢ˆukUP®<br />

£kQfl”⁄∫.<br />

12 ˜£∫ C¢vØU<br />

Siص_z<br />

u¯ª¡µı¿<br />

|ØUP®<br />

£kQfl”⁄∫.


Siص_z u¯ª¡∫ : C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫ {ımifl<br />

¨u¿ Si©Pfl / Si©P“ B¡ı∫. Siص_z u¯ª¡˜µ {©x<br />

Aµ]fl u¯ª¡µı¡ı∫. A¡∫ {©x {ımifl P EØ∫¢u<br />

£u¬∞¯⁄ ¡QUQfl”ı∫. ©zvØ Aµ]fl A¯⁄zx |∫¡ıP<br />

AvPıµ[P–Æ \mh®£i Siص_z u¯ª¡∂h˜© E“Õ⁄.<br />

Siص_z u¯ª¡µıPz ˜u∫¢ˆukUP®£k¡uÿPı⁄ uSvP“ :<br />

C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫ £u¬USz ˜u∫uº¿ ˜£ımi∞h<br />

J∏¡∫ §fl¡∏Æ uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ :<br />

(1) A¡∫ C¢vØU Si©P⁄ı¥ / Si©PÕı¥ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ, (2) A¡∫ ¨®£z¯u¢x ¡Øv¯⁄® ß∫zv<br />

A¯h¢u¡µıP C∏zu¿ ˜¡skÆ, (3) A¡∫ ©zvØ<br />

Aµ]˜ªı, ©ı|ª Aµ]˜ªı A¿ªx E“Õım] A¯©®§˜ªı<br />

FvØÆ ˆ£÷Æ £u¬ ¡Qzu¿ Thıx,(4) A¡∫ ˜ªıU \£ı<br />

G⁄ A¯«UP®£kÆ ©UPÕ¯¡∞fl E÷®§⁄µı¡uÿS∂Ø<br />

©ÿ” uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ, (5) A¡µx<br />

ˆ£Ø¯µU Siص_z u¯ª¡¯µz ˜u∫¢ˆukUSÆ ¡ıUPıÕ∫<br />

©fl”zv¿ (Electoral College) ChÆ ˆ£ÿ÷Æ S¯”¢u £m\<br />

£zx ¡ıUPıÕ∫P“ ¨flˆ©ı»uæÆ (Proposals) ©ÿ÷ˆ©ı∏<br />

£zx ¡ıUPıÕ∫P“ ¡» ˆ©ı»uæÆ (Seconders) ˜¡skÆ.<br />

Siص_z u¯ª¡∂fl £u¬UPıªÆ 5 BskPÕıSÆ. A¡∫<br />

´skÆ ˜u∫¢ˆukUP® £h uSv≤¯hØ¡µı¡ı∫.<br />

C¢vØU Siص_z u¯ª¡¯µ ˜ªıU \£ı, Cµı‰Ø<br />

\£ı¬fl<br />

˜u∫¢ˆukUP®£mh E÷®§⁄∫P–Æ, A¯⁄zx<br />

©ı|ª[PŒfl<br />

˜u∫¢ˆukUP®£mh ©ı|ª \mh®<br />

˜£µ¯¡PŒfl E÷®§⁄∫P–Æ ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. Siص_z<br />

u¯ª¡µıPz ˜u∫¢ˆukUP®£kÆ J∏¡∫ C¢vØz u¯ª¯©<br />

}v£v∞fl ¨fl¤¯ª∞¿ £u¬ E÷v ˆ©ı»∞¯⁄ A¿ªx<br />

£u¬® §µ©ınzv¯⁄ Hÿ÷U ˆPı“Õ¿ ˜¡skÆ.<br />

Siص_z u¯ª¡∂fl AvPıµ[P–Æ £oP–Æ & 1. |∫¡ıP<br />

AvPıµ[P“ : C¢vØ Aµ]ت¯©®a \mhzvfl£i ©zvØ<br />

Aµ]fl |∫¡ıP AvPıµ[P“ A¯⁄zxÆ Siص_z<br />

u¯ª¡∂h˜© E“Õ⁄. A∆¡vPıµ[P¯Õ A¡∫ ˜{∂¯h<br />

185


ØıP˜¡ı A¿ªx A¡∫ Rà £o∂≤Æ A桪∫P“<br />

≠ª©ıP˜¡ı ˆ\Ø¿£kzuªıÆ. Siص_z u¯ª¡∫ u⁄x<br />

£oP¯Õa ˆ\Ø¿£kzu Eu¬hƒÆ, A‘ƒ¯µ ¡«[QhƒÆ<br />

§µu© A¯©a\∂fl u¯ª¯©∞ªı⁄ A¯©a\µ¯¡U S<br />

E“Õx. ©zvØ Aµ]fl A¯⁄zx |∫¡ıP {h¡iU¯PP–Æ<br />

Siص_z u¯ª¡∂fl ˆ£Ø∂˜ª˜Ø ˆ\Ø¿£kzu®<br />

£kQfl”⁄.<br />

Siص_z u¯ª¡∫ §µu© A¯©a\¯µ≤Æ, ©ÿ” ©zvØ<br />

A¯©a\∫P¯Õ≤Æ, ©ı|ª B–{∫P¯Õ≤Æ, Ea\ }v©fl”zvfl<br />

u¯ª¯© }v£v, ©ÿ” }v£vP¯Õ≤Æ, EØ∫}v©fl”<br />

}v£vP¯Õ≤Æ ©ÿ÷Æ A¯⁄zx ¨UQØ A桪∫P¯Õ≤Æ<br />

|ØUQfl”ı∫.<br />

2. \mh AvPıµ[P“ : Siص_z u¯ª¡∫ J∏ Bsi¿<br />

{ıhı–©fl”z¯uU S¯”¢u £m\Æ C∏ ¨¯”U TmkQ”ı∫.<br />

Siص_z u¯ª¡∫ {ıhı–©fl”zvfl C∏ A¯¡PŒfl<br />

Tmhz¯u˜Øı A¿ªx J∏ A¯¡∞fl Tmhz¯u˜Øı Jzv<br />

¯¡UPƒÆ A¿ªx ¨iƒUSU ˆPısk ¡µƒÆ AvPıµÆ<br />

ˆPısh¡∫. ˜ªıU \£ı G⁄®£kÆ ©UPÕ¯¡¯ØU P¯ªUP<br />

Siص_z u¯ª¡∏US AvPıµÆ Esk. Siص_z u¯ª¡∫<br />

Cµı‰Ø \£ı G⁄®£kÆ ©ı|ª[PÕ¯¡US 12 E÷®§⁄∫<br />

P¯Õ |ØUQfl”ı∫. P¯ª, A‘¬Ø¿, CªUQØÆ ©ÿ÷Æ<br />

\≠Pa ˜\¯¡ ˜£ıfl” x¯”PŒ¿ ]”®® ˆ£ÿ”¡∫PŒ¿<br />

]ª∫ A¢|Ø©⁄zvÿSz uSv≤¯hØ¡∫P“. ˜©æÆ<br />

B[Q˜ªı & C¢vØa \≠Pzv⁄∫ ˜ªıU \£ı¬¿ ˜£ıx©ı⁄®<br />

§µv |vzx¡Æ ˆ£”¬¿¯ª G⁄ A¡∫ P∏v⁄ı¿<br />

Aa\≠Pzv º∏¢x C∏ E÷®§⁄∫P–US Pı©¿ ˜ªıU<br />

\£ı¬ÿS |ØUPªıÆ.<br />

Siص_z u¯ª¡∫ {ıhı–©fl”zv¿ E¯µ |PÃzx<br />

Q”ı∫. A¡∫ C∏ A¯¡PŒfl TmkU TmhzvæÆ A¿ªx<br />

Huı¡x J∏ A¯¡∞¿ u¤ØıPƒÆ E¯µ |PÃzuªıÆ. C∏<br />

A¯¡P–USÆ H˜u›Æ P∏zx ˜¡÷£ıkP“ Hÿ£k©ı∞fl<br />

A¯¡P¯Õz w∫UP Siص_z u¯ª¡∫ ˜ªıU \£ı ©ÿ÷Æ<br />

186


Cµı‰Ø \£ı¬fl TmkU Tmhz¯uU TmhªıÆ. {ıhı–<br />

©fl”zv⁄ı¿ |¯”˜¡ÿ”®£kÆ G¢u J∏ ©˜\ıuıƒÆ<br />

Siص_z u¯ª¡∂fl C¯\ƒ A¿ªx J®u¿ Cfl‘a<br />

\mh©ıPıx. {ıhı–©fl”zvfl TmhÆ {¯hˆ£”ıu<br />

\©Ø[PŒ¿ A¡\µa \mhzv¯⁄® §”®§UP Siص_z<br />

u¯ª¡∏US AvPıµ¨sk.<br />

3. |v AvPıµ[P“ : Siص_z u¯ª¡∂fl £∂¢x¯µ<br />

∞¿ªı©¿ G¢uˆ¡ı∏ |v ©˜\ıuı¯¡≤Æ {ıhı–©fl”zv¿<br />

A‘¨P®£kzu ¨iØıx. C¢vØ Aµ]ت¯©®a \mhÆ<br />

C¢vØ Gv∫£ıµıa ˆ\ªƒ |v∞º∏¢x (Cont<strong>in</strong>gency Fund of India)<br />

ˆ\ª¡»USÆ E∂¯©¯ØU Siص_z u¯ª¡∏US<br />

¡«[Q≤“Õx. A¡∫ A¢|v∞º∏¢x {ıhı–©fl”zvfl<br />

C÷v A[RPıµÆ ˆ£÷Æ ¨fl⁄∫ Aµ]fl Gv∫£ıµıa ˆ\ªƒ<br />

P¯Õa \©ıŒUP Aµ_US ¨fl£nÆ ¡«[P AvPıµÆ ˆ£ÿ÷<br />

E“Õı∫. I¢x BskP–US J∏ uh¯¡ A¿ªx ©ı|ª[<br />

PŒfl ˜Pı∂U¯P∞fl ˜£∂¿ Siص_z u¯ª¡∫ J∏ |vU<br />

S<br />

¯¡ |ØUQ”ı∫.<br />

4. }v AvPıµ[P“ : Siص_z u¯ª¡∫ ¯PvP–US<br />

©fl¤® ¡«[PƒÆ, ush¯⁄¯Ø Jzv¯¡UPƒÆ A¿ªx<br />

S¯”UPƒÆ AvPıµÆ ˆ£ÿ÷“Õı∫. Siص_z u¯ª¡∫<br />

Aµ]Ø¿ \mhÆ ˆuıh∫£ı⁄ ¬¡Pıµ[P“ ´x Ea\}v<br />

©fl”zvfl B˜ªı\¯⁄¯Ø® ˆ£” E∂¯© ˆ£ÿ÷“Õı∫.<br />

5. ˆ{∏UPi Pıª AvPıµ[P“ : C¢vØU Siص_z u¯ª<br />

¡∂hÆ ˆ{∏UPi Pıª AvPıµ[P“ E“Õ⁄. A¯¡ : (A) ˜£ı∫<br />

A¿ªx ˆ¡Œ{ımk® £¯hˆØk® A¿ªx B≤u® µm]∞fl<br />

˜£ıx ˆ{∏UPi |¯ª¯Ø A‘¬zu¿, (B) ©ı|ª[PŒ¿<br />

Aµ]ت¯©® |∫¡ıPÆ ˆ\غ«USƘ£ıx ˆ{∏UPi<br />

|¯ª¯Ø A‘¬zu¿, ©ÿ÷Æ, (C) |v ˆ{∏UPi |¯ª∞¯⁄<br />

A‘¬zu¿ BSÆ.<br />

x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ : {©x Aµ]ت¯©®a \mhÆ<br />

J∏ x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ ˜u∫¢ˆukUP®£h ¡¯P<br />

187


1950 ¨u¿ {©x Siص_z u¯ª¡∫P“<br />

hıUh∫<br />

Cµı˜\¢vµ §µ\ız<br />

1950&1962<br />

hıUh∫<br />

CµıuıQ∏Ënfl<br />

1962&1967<br />

hıUh∫<br />

·ıR∫ E˜\fl<br />

1967&1969<br />

¬.¬. Q∂<br />

1969&1974<br />

£U∏wfl Aº AP©x<br />

1947&1977<br />

Gfl. \g^¡ ˆµmi<br />

1977&1982<br />

188


QØı¤ ˆ·∞¿][<br />

1982&1987<br />

B∫. ˆ¡[Pmµı©fl<br />

1987&1992<br />

hıUh∫ GÏ.i \∫©ı<br />

1992&1997<br />

˜P.B∫. {ıµıØnfl<br />

1997&2002<br />

hıUh∫ H.§.˜·. A®x¿ PªıÆ<br />

2002&<br />

189


ˆ\¥Q”x. A¡¯µ {ıhı–©fl”zvfl C∏ A¯¡P¯Õa<br />

˜\∫¢u E÷®§⁄∫P–Æ ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. C®£u¬US®<br />

˜£ımi∞kÆ J∏¡∫ C¢vØU Si©P⁄ı≤Æ, A¿ªx<br />

Si©PÕı≤Æ, 35 ¡Øx |µÆ§Ø¡µıPƒÆ, Cµı‰Ø \£ı¬¿<br />

J∏ E÷®§⁄µı¡uÿS∂Ø uSvP¯Õ≤Æ ˆ£ÿ‘∏zu¿<br />

˜¡skÆ. x¯nU Siص_z u¯ª¡∂fl £u¬UPıªÆ I¢x<br />

BskP“. x¯nU Siص_z u¯ª¡∫, £u¬ ¡»˜Ø<br />

(Ex-Officio) Cµı‰Ø \£ı¬fl u¯ª¡µıPa ˆ\تıÿ÷Q”ı∫.<br />

Siص_z u¯ª¡∫ Eh¿{ªU S¯”¡ı¿ u⁄x Ph¯©P¯Õ<br />

Bÿ” Cتıu˜£ıxÆ A¿ªx {ımi¿ C¿ªıu ˜£ıxÆ<br />

x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ Siص_z u¯ª¡∂fl £oP¯ÕU<br />

P¡¤®£ı∫. Siص_z u¯ª¡∫ £u¬, A¡µx £u¬<br />

¬ªPªı¿, C”® A¿ªx Sÿ”zuıUP¿ (Impeachment) ≠ªÆ<br />

PıºØıSƘ£ıx x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ AvP£m\Æ<br />

B÷ ©ıu PıªzvÿSz Siص_z u¯ª¡µıP® ˆ£ı÷®<br />

¡QUPªıÆ.<br />

§µu© A¯©a\∏Æ A¯©a\µ¯¡U S ƒÆ :<br />

Aµ]ت¯©® \mhzvfl£i Siص_z u¯ª¡∏US<br />

Eu¬hƒÆ A‘ƒ¯µ ¡«[QhƒÆ §µu© A¯©a\¯µz<br />

u¯ª¡µıPU ˆPısh J∏ ©zvØ A¯©a\µ¯¡U S<br />

ˆ\Ø¿£kQfl”x. Siص_z u¯ª¡∫ A¯©a\µ¯¡ ¡«[SÆ<br />

A‘ƒ¯µ¯Ø ©÷ £∂^ª¯⁄a ˆ\¥Øa ˆ\ı¿ªªıÆ. B⁄ı¿<br />

©÷ £∂^ª¯⁄U S® §fl⁄∫ A¢u A‘ƒ¯µ∞fl£i A¡∫<br />

{h¢x ˆPı“–u¿ ˜¡skÆ.<br />

§µu© A¯©a\∂fl |Ø©⁄Æ : ˜ªıU \£ı¬fl (©UPÕ¯¡)<br />

ˆ£∏Æ£ıfl¯©U Pm]z u¯ª¡¯µU Siص_z u¯ª¡∫<br />

§µu© A¯©a\µıP |ØUQfl”ı∫. ©ÿ” A¯©a\∫P¯Õ≤Æ,<br />

Siص_z u¯ª¡∫ §µu© A¯©a\∂fl B˜ªı\¯⁄∞fl˜£∂¿<br />

|ØUQfl”ı∫. ˜ªıU \£ı¬¿ G¢u J∏ Pm]USÆ u¤®<br />

ˆ£∏Æ£ıfl¯© £ªÆ C¿¯ªˆØ¤¿ Siص_z u¯ª¡∂fl<br />

P∏zx®£i G¢uUPm] A¯©a\µ¯¡¯Ø A¯©UP ¨i≤˜©ı<br />

Aufl u¯ª¡¯µ A¡∫ A¯«zx Aµ_ A¯©UPU T”ªıÆ.<br />

190


1947 & ¨u¿ C¢vØı¬fl §µu© A¯©a\∫P“<br />

Gs ˆ£Ø∫ Bsk<br />

1. v∏ ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ 1947-1964<br />

2. v∏ ªı¿ £Py∫ \ıÏv∂ 1964-1966<br />

3. v∏©v C¢vµı Pı¢v 1966-1977<br />

4. v∏ ˆ©ıµı∫‚˜u\ı¥ 1977-1979<br />

5. v∏ \µs][ 1979-1980<br />

6. v∏©v C¢vµı Pı¢v 1980-1984<br />

7. v∏ Cµı‚∆ Pı¢v 1984-1989<br />

8. v∏ ¬.§. ][ 1989-1990<br />

191


1947 & ¨u¿ C¢vØı¬fl §µu© A¯©a\∫P“<br />

Gs ˆ£Ø∫ Bsk<br />

9. v∏ \¢vµ ˜\P∫ 1990-1991<br />

10. v∏ §.¬. {µ]Æ© µı∆ 1991-1996<br />

11. v∏ H.§. ¡ı‰˜£∞ ˜© 1996<br />

12. v∏ Ga.i. ˜u¡ˆPÕhı 1996-1997<br />

13. v∏ I.˜P. S‰µı¿ 1997-1998<br />

14. v∏ H.§. ¡ı‰˜£∞ H®µ¿ 1998<br />

15. v∏ H.§. ¡ı‰˜£∞ 1999-2004<br />

16. hıUh∫ ©fl˜©ıPfl ][ 2004-2009<br />

192


Siص_z u¯ª¡∫ A¯©a\∫P–US® £u¬® §µ©ın¨Æ<br />

CµP]ØUPı®® §µ©ın¨Æ ˆ\¥x ¯¡UQfl”ı∫. §µu©<br />

A¯©a\∫, ©ÿ” A¯©a\∫PŒfl FvØ[P¯Õ≤Æ, £iP¯Õ<br />

≤Æ {ıhı–©fl”Æ |∫n∞UQfl”x. {ıhı–©fl”zv¿<br />

E÷®§⁄µı¥ C¿ªıu¡∫ Th A¯©a\µı¥ |ØUP®<br />

£hªıÆ. B⁄ı¿ A¡∫ 6 ©ıu[P–US“ {ıhı–<br />

©fl”zvÿSz ˜u∫¢ˆukUP®£h¿ ˜¡skÆ.<br />

A¯©a\∫P“ u¤®£mh ¨¯”∞æÆ, Jmk ˆ©ızu<br />

©ıPƒÆ ©UPÕ¯¡US (˜ªıU \£ı) ˆ£ı÷®¯hØ¡∫PÕı¡∫.<br />

©zvØ A¯©a\∫P“ ≠fl÷ ¡¯PØıP E“Õ⁄∫. §µu©<br />

A¯©a\¯µz u¬µ ˜P§ˆ⁄m A¿ªx Bm]US<br />

A¯©a\∫P“, Cµı\ı[P A¯©a\∫P“ (M<strong>in</strong>isters of State) x¯n<br />

A¯©a\∫P“ G⁄ A¡∫P“ ≠¡¯PØıP A¯«UP®£kQfl”⁄∫.<br />

˜P§ˆ⁄m A¯©a\∫P“ Aµ]fl ¨UQØz x¯”P¯Õ<br />

|∫¡Qzx ˆ£∏Æ£ıªı⁄ ˆPı“¯PP¯Õz w∫©ı¤UQfl”⁄∫.<br />

Cµshı¡x, ≠fl”ı¡x ¡¯P A¯©a\∫P“ ˜P§ˆ⁄m<br />

E÷®§⁄∫P“ A¿ª. A¡∫P¯Õa ]”® ¬∏¢v⁄∫PÕıP<br />

A¯«zuıˆªı»Ø A¡∫P“ ˜P§ˆ⁄m Tmh[PŒ¿ Pª¢x<br />

ˆPı“Õ ¨iØıx. Cµı\ı[P A¯©a\∫ x¯n A¯©a\¯µ<br />

¬hz uSv∞¿ EØ∫¢u¡µı¡ı∫. A¡∫ u¤zxÆ A¿ªx J∏<br />

˜P§ˆ⁄m A¯©a\∂fl R Æ £oØıÿ”ªıÆ. x¯n A¯©a\∫<br />

˜P§ˆ⁄m A¯©a\∏US Eu¬ØıÕµıP® £oØıÿ÷¡ı∫.<br />

§µu© A¯©a\∂fl £u¬≤Æ AvPıµ[P–Æ : C¢vØı¬¿<br />

Es¯©Øı⁄ |∫¡ıP AvPıµ[P“ §µu© A¯©a\∂hzv<br />

˜ª˜Ø E“Õ⁄. §µu© A¯©a\∫ uıfl Aµ]fl x¯”P¯Õ<br />

A¯©a\∫P–US JxURk ˆ\¥Q”ı∫. §µu© A¯©a\∫ G¢u<br />

ˆ¡ı∏ A¯©a\¯µ≤Æ £u¬ ¬ªPU ˜PıµªıÆ.<br />

§µu© A¯©a\∫, uıfl u¯ª¯© ¡QUSÆ, ˜P§ˆ⁄m<br />

A¿ªx A¯©a\µ¯¡U Tmhzvfl ˜uv∞¯⁄≤Æ P∏x<br />

ˆ£ı∏¯Õ≤Æ (Agenda) S‘zx ¨iƒ ˆ\¥¡ı∫. §µu©<br />

A¯©a\˜µ ˜P§ˆ⁄mifl u¯ª¡∫. ©ÿ” A¯©a\∫P“<br />

193


A¡∏¯hØ \PıUP“ B¡∫. ˜P§ˆ⁄m TmhÆ {¯hˆ£”ıu<br />

ˆ£ı x §µu© A¯©a\∫ u⁄x ≠zu \PıUP“ C∏¡∫<br />

A¿ªx ≠¡¯µ CØ¿£ıPU Pª¢uı˜ªı]UPªıÆ. §µu©<br />

A¯©a\∫ £¿˜¡÷ x¯”PŒfl £oP¯Õ≤Æ ˜©ÿ£ı∫¯¡<br />

∞kQ”ı∫.<br />

˜P§ˆ⁄m A¿ªx A¯©a\µ¯¡ : |∫¡ıPzvfl ¯©Ø©ıP<br />

¬Õ[SÆ ˜P§ˆ⁄m Gfl£x ≠zu A¯©a\∫P¯ÕU ˆPısh<br />

J∏ u¤®£mh A¯©® BSÆ. Aµ]fl ¨UQØ ¨iƒP¯ÕU<br />

˜P§ˆ⁄m GkUQfl”x. ©ÿ” A¯©a\∫P“ Aƨi¬fl£i<br />

ˆ\Ø¿£ku¿ ˜¡skÆ.<br />

{ıhı–©fl” Tmhz ˆuıh∫ {¯hˆ£÷Æ ˜uv, Jzv<br />

¯¡UP®£kÆ ˜uvP¯ÕU S‘zx ¨iˆ¡k®£x ˜P§ˆ⁄m<br />

ifl ¨UQØa \mh©fl”® £oØıSÆ. A¡\µa \mh[P¯Õ®<br />

§”®§UP Siص_z u¯ª¡∏US ˜P§ˆ⁄m £∂¢x¯µP¯Õa<br />

ˆ\¥Q”x. Aµ]Ø¿ \mhz v∏zu ©˜\ıuıUP¯ÕU ˆPısk<br />

¡∏¡væÆ ˜P§ˆ⁄m ¨UQØ®£[S ¡QUQfl”x.<br />

A¯⁄zx A¯©a\∫PŒfl P∏zxUP¯Õ≤Æ J∏[<br />

Q¯nzx ˜u]ØU ˆPı“¯PP¯Õ ¡S®£x ˜P§ˆ⁄mifl<br />

|∫¡ıP® £oØıSÆ. ˜P§ˆ⁄mifl ¬¡ıu Ai®£¯h∞¿<br />

|v A¯©a\∫ Bsk ¡µƒ&ˆ\ªƒ vmhz¯u (Annual Budget)<br />

uØı∫ ˆ\¥Q”ı∫. G⁄˜¡ |v ©˜\ıuıUPŒfl §”®§hÆ<br />

˜P§ˆ⁄m˜hØıSÆ. Aufl §fl A¯¡ Siص_z u¯ª¡∂fl<br />

£∂¢x¯µP–hfl ©UPÕ¯¡∞¿ A‘¨P®£kzu®£kQfl”⁄.<br />

˜P§ˆ⁄m, Aµ]fl ˆ¡Œ{ımkU ˆPı“¯P¯Ø ¨iƒ<br />

ˆ\¥Q”x. \∫¡˜u\ Ehfl£iU¯PP¯Õ A[RP∂UQfl”x.<br />

˜©æÆ £¿˜¡÷ {ıkP–US C¢vØz yx¡∫P¯Õ<br />

|Ø®£væÆ ¨UQØ®£[Q¯⁄ ¡QUQfl”x.<br />

C¢vØ {ıhı–©fl”Æ : C¢vØ {ıhı–©fl”Æ {©x<br />

{ımifl Siص_z u¯ª¡∫, ©ı|ª[PÕ¯¡ (Cµı‰Ø \£ı)<br />

©ÿ÷Æ ©UPÕ¯¡ (˜ªıU \£ı) ¯ØU ˆPıshuıSÆ.<br />

194


Cµı‰Ø \£ı E÷®§⁄µı¡uÿS∂Ø uSvP“ : Cµı‰Ø \£ı<br />

E÷®§⁄µı¡uÿS J∏ ˜¡m£ıÕ∫ §fl¡∏Æ uSvP¯Õ®<br />

ˆ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ :<br />

(1) A¡∫ J∏ C¢vØU Si©P⁄ı¥ / Si©PÕı¥<br />

C∏zu¿ ˜¡skÆ, (2) 30 ¡Øx |µÆ§Ø¡µı∞∏zu¿<br />

˜¡skÆ, (3) \mh®£iØı⁄ ©ÿ” uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏zu¿<br />

˜¡skÆ, (4) A¡∫ ©ı|ª A¿ªx ©zvØ Aµ]¿ \Æ£ÕÆ<br />

ˆ£÷Æ G¢u® £u¬¯Ø≤Æ ¡Qzu¿ Thıx, (5) A¡∫<br />

©⁄|¯ª \∂∞¿ªıu¡µıP˜¡ı A¿ªx ˆ£ÿ” Ph¯⁄<br />

v∏Æ£z uµ ¡UPÿ”¡µı¥ C∏zu¿ Thıx.<br />

Cµı‰Ø \£ı J∏ |µ¢uµ A[P©ıSÆ. Au¯⁄U P¯ªUP<br />

¨iØıx. Cµı‰Ø \£ı E÷®§⁄∫PŒfl £u¬UPıªÆ 6<br />

BskPÕıSÆ. Aufl E÷®§⁄∫PŒ¿ ≠fl‘¿ J∏ £Sv<br />

∞⁄∫ J∆ˆ¡ı∏ CµshıskÆ K¥ƒ ˆ£÷Qfl”⁄∫. Au⁄ı¿<br />

Hÿ£kÆ Pıº∞h[P“ vØ E÷®§⁄∫PÕı¿ |µ®£®£k<br />

Qfl”⁄.<br />

˜ªıU \£ı E÷®§⁄µı¡uÿS∂Ø uSvP“ : ˜ªıU \£ı¬fl<br />

E÷®§⁄µı¡uÿS J∏¡∫ RÃUPsh uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏zu¿<br />

˜¡skÆ :<br />

(1) A¡∫ C¢vØU Si©P⁄ı¥ / Si©PÕı¥ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ, (2) A¡∫ 25 ¡ØvÿSU S¯”ƒ¯hØ¡µı¥<br />

C∏zu¿ Thıx, (3) {ımifl Huı¡x J∏ £Sv∞¿ A¡µx<br />

ˆ£Ø∫ ¡ıUPıÕ∫ £miغ¿ Chƈ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ,<br />

(4) A¡∫ Aµ_ A桪Pzv¿ \Æ£ÕÆ ˆ£÷Æ £o∞¿<br />

C∏zu¿ Thıx.<br />

˜ªıU \£ı E÷®§⁄∫P“ I¢x BskP–USz<br />

˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄∫. G¤›Æ §µu© A¯©a\∂fl<br />

B˜ªı\¯⁄∞fl ˜£∂¿ £u¬U PıªÆ ¨i≤Æ ¨fl˜£ ˜ªıU<br />

\£ı¯¡U Siص_z u¯ª¡∫ P¯ªUPªıÆ.<br />

{ıhı–©fl”zvfl AvPıµ[P–Æ, £oP–Æ : C¢vØ<br />

{ıhı–©fl”Æ \mhØÿ÷u¿, |∫¡ıPzv¯⁄ ˜©ÿ£ı∫¯¡<br />

195


∞ku¿, ¡µƒ&ˆ\ªƒz vmhzv¯⁄ Hÿ”¿, ˆ£ıx©UP“<br />

S¯”P¯Õ® ˜£ıUSu¿, ¡Õ∫a]z vmh[P“, \∫¡˜u\<br />

E”ƒP“, E“{ımkU ˆPı“¯PP“ G⁄ £¿˜¡÷ u¯ª®<br />

P¯Õ ¬¡ıvzu¿ ˜£ıfl” £ª £oP¯Õa ˆ\¥Qfl”x.<br />

{ıhı–©fl”Æ Siص_z u¯ª¡∫ ´uı⁄ Sÿ”z uıUSu¿<br />

P¯Õ ¬\ı∂UPƒÆ, Ea\ }v©fl”, EØ∫ }v©fl” }v£vP“,<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∫, C¢vØz u¯ª¯©U<br />

PnUPı¥¡ıÕ∫ & uoU¯PØıÕ∫ BQ˜Øı¯µ Aµ]ت¯©®a<br />

\mh ¬v¨¯”PŒfl£i £u¬ }UPÆ ˆ\¥ØƒÆ AvPıµÆ<br />

ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

{ıhı–©fl”Æ |∫¡ıPzv¯⁄ ˜P“¬P“, x¯nU<br />

˜P“¬P“ ˜Pm£ufl ≠ª©ıPƒÆ, Jzv¯¡®z w∫©ı⁄[<br />

P“, ¬¡ıu[P“, w∫©ı⁄[P“ CØÿ÷u¿, Psh⁄z<br />

w∫©ı⁄Æ A¿ªx {ƧU¯P∞¿ªız w∫©ı⁄z¯u ¬¡ıvzx<br />

A¯¡∞¿ ˆPısk ¡∏u¿ ˜£ıfl”¯¡PŒfl ≠ª©ıPƒÆ<br />

u⁄x Pmk®£ımi¯⁄a ˆ\æzv ¡∏Qfl”x. ©ı|ª[PŒfl<br />

G¿¯ªP¯Õ ©ıÿ‘د©zvh {ıhı–©fl”zvÿ˜P AvPıµÆ<br />

Esk.<br />

}vzx¯” : }vzx¯” Aµ]fl ≠fl”ı¡x A[P©ıSÆ.<br />

Czx¯” Si©UPŒfl E∂¯©P¯Õ≤Æ, _u¢vµzv¯⁄≤Æ<br />

£ıxPı®£v¿ J∏ ¨UQØ®£[Q¯⁄ ¡QUQfl”x. {ımifl<br />

\mh[P“, Aµ]ت¯©®§fl AÆ\[P¯Õ Aª], A¡ÿ‘ÿS®<br />

ˆ£ı∏–¯µUSÆ J∏ ]”®£ı⁄ £o∞¯⁄≤Æ Czx¯”<br />

ˆ\¥x ¡∏Qfl”x.<br />

Ea\ }v©fl”Æ : C¢vØ Ea\ }v©fl”Æ J∏ u¯ª¯©<br />

}v£v¯Ø≤Æ, 25 }v£vP¯Õ≤Æ ˆPısk“Õx. Ea\ }v<br />

©fl”zvfl u¯ª¯© }v£v¯ØU Siص_z u¯ª¡∫<br />

|ØUQfl”ı∫. ©ÿ” }v£vP¯Õ Ea\ }v ©fl”z u¯ª¯©<br />

}v£v∞fl B˜ªı\¯⁄≤hfl |ØUQfl”ı∫.<br />

Aµ]ت¯©®a \mhzvfl£i J∏¡∫ §fl¡∏Æ<br />

uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏¢uı¿ ©mk˜© Ea\ }v©fl” }v£vØıP<br />

196


|Ø©⁄Æ ˆ£” ¨i≤Æ : (1) J∏¡∫ C¢vØU Si©P⁄ı¥ /<br />

Si©PÕı¥ C∏zu¿ ˜¡skÆ, (2) J∏¡∫ S¯”¢u £m\Æ<br />

I¢x BskP“ J∏ EØ∫ }v©fl”Æ A¿ªx C∏ EØ∫}v<br />

©fl”[P“ A¿ªx AuÿS ˜©ÿ£mh EØ∫}v ©fl”[PŒ¿<br />

ˆuıh∫¢x }v£vØıP® £o ∂¢v∏zu¿ ˜¡skÆ A¿ªx<br />

(3) J∏¡∫ S¯”¢u£m\Æ £zx BskP“ J∏ EØ∫}v<br />

©fl”zv¿ A¿ªx C∏ A¿ªx AuÿS ˜©ÿ£mh EØ∫}v<br />

©fl”[PŒ¿ ˆuıh∫¢x ¡«UP‘bµıPa ˆ\تıÿ‘∞∏zu¿<br />

˜¡skÆ A¿ªx (4) Siص_z u¯ª¡∫ P∏zvfl£i ]”®<br />

UP \mh ¡¿æ{µı¥ C∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

Ea\ }v©fl” }v£vP“ 65 ¡Øv¯⁄ A¯h≤Æ¡¯µ<br />

£u¬∞¿ }i®£∫. Ea\ }v©fl”zvfl |µ¢uµ u¯ª¯©∞hÆ<br />

x v¿º∞æ“Õx. G¤›Æ C¢vØU Siص_z u¯ª¡∂fl<br />

C¯\ƒ ˆ£ÿ÷ C¢vØz u¯ª¯© }v£v∞fl ¨i¬fl£i<br />

˜¡÷ G¢u ©ı|ªzvæÆ A¿ªx ChzvæÆ C¢}v©fl”<br />

A©∫ƒ A¯©ØªıÆ.<br />

Ea\ }v©fl”zvfl AvPıµ[P–Æ £oP–Æ<br />

Ea\ }v©fl”zvfl }v¡¯µØ¯”<br />

u⁄U˜P<br />

≤∂Ø }v<br />

¡¯µØ¯”<br />

˜©¿<br />

¨¯”±k }v<br />

¡¯µØ¯”<br />

B˜ªı\¯⁄<br />

}v<br />

¡¯µØ¯”<br />

£¿˜¡÷<br />

¬u }v<br />

¡¯µØ¯”<br />

1. u⁄U˜P≤∂Ø }v ¡¯µØ¯” : C¢vØ Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ Ea\ }v©fl”zvÿ˜P≤∂Ø ]”® }v¡¯µØ¯”USm<br />

£mh¯¡ØıP §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”U S‘®§kQ”x : (A)<br />

C¢vØ Aµ]ÿSÆ J∏ ©ı|ªÆ A¿ªx AuÿS ˜©ÿ£mh<br />

©ı|ª[P–US¯h∞ªı⁄ ]UP¿P“, A¿ªx (B) C¢vØ<br />

197


Aµ_, Huı¡ˆuı∏ ©ı|ªÆ A¿ªx ©ı|ª[P“ Cflˆ⁄ı∏<br />

”¨Æ ˆPısh ]UP¿P“, A¿ªx (C) Cµsk A¿ªx<br />

AuÿS ˜©ÿ£mh ©ı|ª[P–UQ¯h∞ªı⁄ ]UP¿P“.<br />

Ai®£¯h E∂¯©P¯Õ {¯h¨¯”®£kzx¡x ˆuıh∫£ıP<br />

G Æ ]UP¿P–Æ Ea\ }v©fl”zvfl u⁄U˜P≤∂Ø }v ¡¯µ<br />

د”USm£mhuıSÆ. C∆ƒ∂¯©P¯Õ {¯h¨¯”®£kzu<br />

ˆ{‘¨¯”P¯Õ ¡«[PƒÆ, B¯nP“, }v©fl” Ezvµƒ<br />

P¯Õ ¡«[PƒÆ Ea\ }v©fl”zvÿS AvPıµ¨sk. C¢<br />

˜{ıUP[P–UPıP Ea\ }v©fl”Æ (1) BmˆPın∫<br />

}v®˜£µı¯n, (2) Rà ©fl”zvÿS ¬kUSÆ Pmh¯Õ }v®<br />

˜£µı¯n, (3) ¡«US ¬\ıµ¯nz u¯h B¯n, (4) E∂¯©<br />

¬⁄ı }v®˜£µı¯n, (5) £zvµz¯uU ˆPısk ¡¢x<br />

¨fl¤¯ª®£kzuU Rà ©fl”[P–US Ch®£kÆ Pmh¯Õ<br />

˜£ıfl” }v©fl” EzvµƒP¯Õ® §”®§UPªıÆ.<br />

2. ˜©¿¨¯”±k }v ¡¯µØ¯” : Ea\ }v©fl”˜© {ımifl<br />

C÷v ˜©¿¨¯”±mk }v©fl”©ıSÆ. ©ı|ª EØ∫}v<br />

©fl”[P“ ¡«[SÆ E∂¯©∞Ø¿ ©ÿ÷Æ Sÿ”¬Ø¿ (Civil and<br />

Crim<strong>in</strong>al) ¡«USP“ ´uı⁄ w∫®P–US Gvµı⁄ ˜©¿¨¯”<br />

±mk ¡«USP¯Õ Ea\ }v©fl”Æ ¬\ı∂UQfl”x. A®£i®<br />

£mh ¡«USP¯Õz w∫UP Aµ]ت¯©®a \mh®£i<br />

˜©æÆ \mh ¬ÕUPÆ ˜u¯¡ˆØ⁄ EØ∫}v©fl”Æ \ıfl‘uÃ<br />

AŒzuı¿ ©mk˜© A∆¡«USP¯Õ Ea\ }v©fl”zvfl ¨fl<br />

ˆPısk ˆ\¿ª ¨i≤Æ.<br />

3. B˜ªı\¯⁄ }v ¡¯µØ¯” : ˆ£ıx ¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u<br />

G¢uˆ¡ı∏ \mhÆ A¿ªx Es¯© ´uı⁄ Ea\ }v<br />

©fl”zvfl P∏zv¯⁄®ˆ£” Aµ]ت¯©®a \mhÆ Siص_z<br />

u¯ª¡∏US AvPıµzv¯⁄ ¡«[SQfl”x.<br />

4. £¿˜¡÷ ¬u }v ¡¯µØ¯” : Ea\ }v©fl”Æ J∏ B¡n<br />

}v©fl”©ıPa ˆ\Ø¿£kQfl”x. }v©fl” A¡©v®§¯⁄z<br />

usiUSÆ E∂¯© E“£h J∏ }v©fl”zvÿS∂Ø §fl¡∏Æ<br />

A¯⁄zx AvPıµ[P¯Õ≤Æ Ea\ }v©fl”Æ ˆ£ÿ÷“Õx :<br />

198


A. Ea\ }v©fl”Æ §”®§USÆ \mhÆ C¢vØı¬fl<br />

A¯⁄zx® £Sv∞æ“Õ }v©fl”[P¯Õ≤Æ Pmk®<br />

£kzxÆ.<br />

B. Siص_z u¯ª¡∂fl J®u¿ ˆ£ÿ÷ }v©fl”zvfl<br />

ˆ£ıx¡ı⁄ ˆ\Ø¿¨¯”P“, ¡»¨¯”P¯Õ J [S<br />

£kzxÆ ¬vP¯Õ E∏¡ıUP Ea\}v ©fl”zvÿS<br />

AvPıµÆ ¡«[P®£mk“Õx.<br />

C. Ea\ }v©fl”Æ u⁄x A¯©®§fl ´uı⁄ ¨ UPmk®<br />

£ımi¯⁄≤Æ ˆPısk“Õx.<br />

}v©fl” ©÷ B¥ƒ AvPıµÆ : Ea\ }v©fl”Æ Aµ]Ø<br />

ª¯©®a \mhzvfl £ıxPı¡ª⁄ı¥a ˆ\Ø¿£kQfl”x.<br />

\∫a¯\US∂Ø J∏ \mhzv¯⁄ Aµ]ت¯©®a \mhzvÿS<br />

¨µnı⁄x G⁄ A‘¬USÆ }v©fl” ©÷ B¥ƒ AvPıµÆ<br />

Ea\}v©fl”zvÿS E“Õx. Ea\ }v©fl”Æ C∆¡vPıµz¯ua<br />

ˆ\Ø¿£kzxQfl”x. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯” u¤®£mh }v©fl”<br />

©÷ B¥ƒ ˆ\¥≤Æ AvPıµ¨Æ C¢vØ Ea\ }v ©fl”zvhÆ<br />

E“Õx. A¯¡ (A) ©zvØ ©ı|ª[P–UQ¯h∞ªı⁄ ]UP¿<br />

P“, (B) IØ®£ıkP“, P∏zx ˜¡ÿ÷¯©P–US“ÕıSÆ<br />

Aµ]ت¯©®a \mhzvfl AÆ\[P¯Õ ¬ÕUQ ˆuŒƒ<br />

£kzxu¿, (C) Ai®£¯h E∂¯©P¯Õ® £ıxPızu¿,<br />

(D) Aµ]ت¯©®a \mhzvÿS ¨µnıP \mh©fl”[P“<br />

CØÿ÷Æ \mh[P“ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ ©zvØ Aµ]fl |∫¡ıP, \mh©fl”, }vz<br />

x¯”PŒfl AvPıµ[P“, £oP¯Õ ¡∂¯\®£kzu<br />

¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫, x¯nU Siص_z<br />

u¯ª¡∫ BQ˜Øı∫ ˜u∫¢ˆukUP®£k¡uÿS∂Ø uSvP¯Õ<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

199


3. ©ın¡∫ {ıhı–©fl”zvfl A¯©®, ©zvØ Aµ]fl<br />

A¯©® £ÿ‘ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ C¢vØ Ea\ }v©fl”zvfl AvPıµ[P“,<br />

£oP¯ÕU S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ©zvØ Aµ]fl A[P[P“<br />

A. C∏ A[P[P“ B. ≠fl÷ A[P[P“<br />

C. J∏ A[PÆ D. {ıflS A[P[P“<br />

2. ©zvØ A¯©a\µ¯¡U S ¬fl u¯ª¡∫<br />

A. §µu© A¯©a\∫ B. Siص_z u¯ª¡∫<br />

C. x¯nU Siص_z D. x¯n® §µu© A¯©a\∫<br />

u¯ª¡∫<br />

3. Cµı‰Ø \£ı¬fl E÷®§⁄∫ GsoU¯P<br />

A. 238 E÷®§⁄∫P“ B. 248 E÷®§⁄∫P“<br />

C. 250 E÷®§⁄∫P“ D. 12 E÷®§⁄∫P“<br />

4. Ea\ }v©fl”zvfl |µ¢uµ u¯ª¯©∞hÆ<br />

A. ˆ\fl¯⁄ B. ¨Æ¯£<br />

C. ˆPı¿Pzuı D. x v¿º<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. {ıhı–©fl”zv¿ ___________ A¯¡P“ E“Õ⁄.<br />

200


2. Siص_z u¯ª¡∫ ___________fl u¯ª¡µı¡ı∫.<br />

3. §µu© A¯©a\∫ ___________∞fl u¯ª¡µı¡ı∫.<br />

4. A¯©a\µ¯¡U S ___________vÿS Jmk ˆ©ızu©ıP<br />

ˆ£ı÷® ¯hØuıSÆ.<br />

III. §fl ¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. Siص_z u¯ª¡∫ &-& RÃa\¯£<br />

2. §µu© A¯©a\∫ &-& ≠fl”ıÆ A[PÆ<br />

3. x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ &-& Es¯©Øı⁄ u¯ª¡∫<br />

4. }vzx¯” &-& ˆ£ØµÕ¬¿ u¯ª¡∫<br />

5. ˜ªıU \£ı &-& Aæ¡¿¡»∞¿ Cµı‰Ø<br />

\£ı¬fl u¯ª¡∫<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒ<br />

1. Siص_z u¯ª¡µıPz ˜u∫¢ˆukUP®£k¡uÿPı⁄ uSvP“<br />

Gfl⁄?<br />

2. C¢vØı¬¿ x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ G∆¡ı÷<br />

˜u∫¢ˆukUP®£kQ”ı∫?<br />

3. ©zvØ A¯©a\µ¯¡U S ¬æ“Õ A¯©a\∫PŒfl<br />

¡¯PP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

4. }v©fl” ©÷ B¥¬¯⁄® £ÿ‘ J∏ ]÷ S‘® G xP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ©zvØ Aµ]fl A¯©® £ÿ‘ G xP.<br />

2. §µu© A¯©a\∂fl AvPıµ[P¯Õ ¬ÕUSP.<br />

3. Ea\ }v©fl”zvfl AvPıµ[P¯Õ≤Æ £oP¯Õ≤Æ<br />

¬ÕUSP.<br />

201


VI. Pÿ§zu¿, Pÿ”¿ ˆ\Ø¿P“<br />

1. ©zvØ Aµ]fl A[P[P¯ÕU Pıs§USÆ ¬ÕUP®£h<br />

Am¯h uØı∫ ˆ\¥P.<br />

2. ©zvØ |∫¡ıP, \mh©fl”, }vzx¯” u¯ª¡∫PŒfl<br />

ˆ£Ø∫P¯Õ ¡∂¯\®£kzxP.<br />

202


Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

£ıhÆ & 3<br />

©ı|ª Aµ_<br />

1. ©ın¡∫ ©ı|ª Aµ_ A¯©® £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄®<br />

ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ B–{∫, ¨uª¯©a\∫, A¯©a\∫P“, \mh®<br />

˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ BQ˜Øı∂fl AvPıµ[P¯Õ≤Æ £o<br />

P¯Õ≤Æ ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ ©ı|ª \mh©fl”Æ £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ©ı|ªzvæ“Õ }vzx¯” A¯©® £ÿ‘<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

C¢vØı £ª ©ı|ª[P¯Õ E“ÕhUQØ K∫ Jfl‘ØÆ<br />

BSÆ. C¢vØı¬¿ uÿ˜£ıx 28 ©ı|ª[P–Æ 6 ≥¤Øfl<br />

§µ˜u\[P–Æ 1 ˜u]Ø u¯ª{P∫ £Sv≤Æ (ˆh¿º) E“Õ⁄.<br />

C¢vØ Aµ]ت¯©®a \mhÆ ©ı|ª Aµ]fl (State Government)<br />

AvPıµ[P¯Õ≤Æ £oP¯Õ≤Æ ˆuŒ¡ıP ¬ÕUSQfl”x.<br />

C¢vØ {ıhı–©fl”zvÿS ©ı|ª[PŒfl G¿¯ªP¯Õ≤Æ,<br />

˜u¯¡ Hÿ£ifl ©ı|ª[PŒfl ˆ£Ø∫P¯Õ≤Æ ©ıÿ÷Æ<br />

AvPıµÆ E“Õx. Euıµn©ıP ©uµı_ ©ı|ªÆ Gfl‘∏¢u<br />

ˆ£Ø∫ 1967&BÆ Bsk uÃ{ık G⁄ {ıhı–©fl”zv⁄ı¿<br />

©ıÿ”®£mhx. Aµ]ت¯©®a \mhÆ S‘®§kÆ ©ı|ª®<br />

£miغ¿ ChÆ ˆ£ÿ÷“Õ x¯”P¯Õ |∫¡QUSÆ ˆ£ı÷®<br />

©ı|ª[P¯Õ˜Øa \ı∏Æ. C[S {ıÆ ©ı|ª<br />

|∫¡ıPÆ,<br />

\mh©fl”Æ ©ÿ÷Æ }vzx¯” £ÿ‘ ¬¡ıv®˜£ıÆ.<br />

|∫¡ıPÆ : ©ı|ª Aµ\ı[Pzvfl Aµ_ A¯©®Æ ©zvØ<br />

Aµ_ ˜£ıfl÷ ≠fl÷ A[P[P¯ÕU ˆPıshuıSÆ. A¯¡<br />

|∫¡ıPÆ, \mh ©fl”Æ, ©ÿ÷Æ }vzu¯” BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

203


J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ª |∫¡ıP¨Æ B–{¯µ≤Æ, ¨uª¯©a\¯µz<br />

u¯ª¡µıPU ˆPısh A¯©a\µ¯¡¯Ø≤Æ E“ÕhUQØ<br />

uıSÆ. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl£i ©ı|ª Aµ]fl u¯ª¡<br />

µıP B–{∫ ˆ£ØµÕ¬¿ ˆ\Ø¿£kQ”ı∫. A¯©a\∫P˜Õ<br />

Es¯©Øı⁄ |∫¡ıP AvPıµ[P¯Õa ˆ\Ø¿£kzxQfl”⁄∫.<br />

G¤›Æ \mh®£i G¿ªı |∫¡ıP AvPıµ[P–Æ B–{∂h˜©<br />

E“Õ⁄. |∫¡ıP AvPıµ[P“ B–{∂fl ˆ£Ø∂˜ª˜Ø ˆ\Ø¿<br />

£kzu®£kQfl”⁄. Aµ]ت¯©®a \mh ¬vP“ 151 ¨u¿<br />

160 ¡¯µ B–{∂fl |Ø©⁄Æ, uSvP“, AvPıµ[P“,<br />

£oP¯ÕU S‘®§kQfl”⁄.<br />

B–{¯µ C¢vØU Siص_z u¯ª¡∫ ©zvØ<br />

A¯©a\µ¯¡∞fl £∂¢x¯µ∞fl ˜£∂¿ |ØUQ”ı∫. J∏¡∫<br />

B–{µıP |ØUP®£kÆ ¨fl ˆ£ıx¡ıP ©ı|ª ¨uª¯©a\∫<br />

Pª¢uı˜ªı]UP®£kQ”ı∫. ˜©æÆ B–{∫, \Æ£¢u®£mh<br />

©ı|ªzvÿS ˆ¡Œ∞º∏¢˜u |ØUP®£kQ”ı∫. Siص_z<br />

u¯ª¡∫ J∏ ©ı|ª B–{¯µ A∏Pı¯©∞æ“Õ ≥¤Øfl<br />

§µ˜u\zvfl Tku¿ |∫¡ıP® ˆ£ı÷®§¯⁄≤Æ P¡¤UP<br />

|Ø©⁄Æ ˆ\¥ØªıÆ. Euıµn©ıP uÃ{ık B–{∫P“ £ª<br />

¨¯” xa˜\∂ (£ısia˜\∂) ≥¤Øfl §µ˜u\ |∫¡ıPz<br />

v¯⁄≤Æ P¡¤zx ¡¢x“Õ⁄∫.<br />

uSvP“, £u¬UPıªÆ, E∂¯©P“ : Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ B–{∂fl uSv, £u¬UPıªÆ, E∂¯©P“ ©ÿ÷Æ<br />

§”¡ÿ¯”® £ÿ‘ ¬¡∂UQfl”x. Aufl£i (1) J∏¡∫ C¢vØU<br />

Si©P⁄ı¥ / Si©PÕı¥ C∏zu¿ ˜¡skÆ, (2) A¡∫ 35<br />

¡Øv¯⁄ |µÆ§Ø¡µı¥ C∏zu¿ ˜¡skÆ, (3) A¡∫<br />

{ıhı–©fl”zv˜ªı A¿ªx ©ı|ª \mh©fl”zv˜ªı J∏<br />

E÷®§⁄µı¥ C∏zu¿ Thıx. A∆¡ı÷ A¡∫ Huı¡ˆuı∏<br />

\mh©fl” A¯¡∞¿ E÷®§⁄µı¥ C∏®£ı˜µØı⁄ı¿<br />

B–{∫ £u¬˜ØÿSƘ£ıx A¡µx E÷®§⁄∫ £u¬ uı⁄ıP<br />

PıºØı⁄uıP® ˆ£ı∏“£kÆ, (4) A¡∫ FvØÆ ˆ£÷Æ<br />

G¢u® £u¬∞¯⁄≤Æ ¡Qzu¿ Thıx.<br />

B–{∂fl £u¬UPıªÆ ˆ£ıx¡ıP I¢x BskPÕıSÆ.<br />

B⁄ı¿ Siص_z u¯ª¡∫ ¬∏ÆÆ ¡¯µ∞¿ A¡∫ £u¬∞¿<br />

}iUPªıÆ. Siص_z u¯ª¡∫ G¢u¬u Pıµnz¯u≤Æ<br />

S‘®§hı©¿ B–{¯µ® £u¬∞º∏¢x }UPªıÆ.<br />

204


B–{∂fl AvPıµ[P–Æ £oP–Æ : B–{∫ §fl¡∏Æ<br />

AvPıµ[P¯Õ® ˆ£ÿ÷ £oP¯Õ® ∂Q”ı∫ : (1) |∫¡ıP<br />

AvPıµ[P“, (2) \mhzx¯” AvPıµ[P–Æ, £oP–Æ,<br />

(3) |v AvPıµÆ, (4) }v AvPıµÆ ©ÿ÷Æ, (5) ©ÿ” §”<br />

AvPıµ[P“.<br />

1. |∫¡ıP AvPıµ[P“ : Aµ]ت¯©®a \mhzvfl£i<br />

©ı|ª Aµ]fl |∫¡ıP AvPıµ[P“ A¯⁄zxÆ B–{∂h˜©<br />

E“Õ⁄. A¡∫ ©ı|ª \mh ©fl”zv¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯© £ªÆ<br />

ˆPısh Pm]∞fl u¯ª¡¯µ ¨uª¯©a\µıPƒÆ A¡∂fl<br />

B˜ªı\¯⁄∞fl ˜£∂¿ ©ÿ” A¯©a\∫P¯Õ≤Æ |ØUQfl”ı∫.<br />

A¡∫ ©ı|ª Aµ]fl u¯ª¯© ¡«UP‘b¯µ≤Æ, Aµ_®<br />

£oØıÕ∫ ˜u∫ƒ B¯nØzvfl u¯ª¡∫, ©ÿ” E÷®§⁄∫<br />

P¯Õ≤Æ, £¿P¯ªU P«P[PŒfl x¯n ˜¡¢u∫P¯Õ≤Æ<br />

|Ø©⁄Æ ˆ\¥Q”ı∫. B–{∏US, ©ı|ª Aµ]fl ˆ\Ø¿£ık<br />

S‘zx Siص_z u¯ª¡∏US A‘U¯PP“ A›®Æ,<br />

Aµ]ت¯©®a \mh®£iØı⁄ Ph¯© E“Õx. ©ı|ªzv¿<br />

Siص_z u¯ª¡∫ Bm] voUP®£kÆ ˆ£ı x B–{∫<br />

©ı|ªz¯u ˜{∂¯hØıP Bm] ˆ\¥Q”ı∫.<br />

2. \mh©fl” AvPıµ[P–Æ £oP–Æ : J∏ A¯¡ A¿ªx<br />

C∏ A¯¡P¯ÕU ˆPısh ©ı|ª \mh©fl”zv¿ B–{∏USÆ<br />

£[S Esk. A¡∫ ©ı|ª \mh ˜©ª¯¡ E÷®§⁄∫P“ 1/6<br />

£Sv∞⁄¯µ |Ø©⁄Æ ˆ\¥Q”ı∫. ©ı|ªzvfl C∏ \mh©fl”<br />

A¯¡PŒæÆ A¿ªx \mh® ˜£µ¯¡∞¿ A¡∫ E¯µ<br />

|PÃzx¡ı∫. ©ı|ª \mh©fl”Æ |¯”˜¡ÿ÷Æ G¢uˆ¡ı∏<br />

©˜\ıuıƒÆ B–{∂fl C¯\ƒ ˆ£ÿ” §fl⁄˜µ \mh©ıSÆ.<br />

3. |v AvPıµ[P“ : |v ©˜\ıuıUP“ \mh ©fl”zv¿<br />

A‘¨PÆ ˆ\¥Ø®£k¡uÿS B–{∂fl A›©v ˜u¯¡®£k<br />

Qfl”x. B–{∂fl £∂¢x¯µ∞¿ªı©¿ ©ı¤Ø ˜Pı∂U¯P<br />

P¯Õ G ®£ ¨iØıx. ¡µƒ & ˆ\ªƒz vmhÆ \mh<br />

©fl”zv¿ \©∫®§UP®£k¡¯u B–{∫ E÷v£kzu<br />

˜¡skÆ. ©ı|ª Gv∫£ıµıa ˆ\ªƒ |v∞º∏¢x Gv∫£ıµıa<br />

ˆ\ªƒP¯Õa \©ıŒUP |v ¡«[Qh Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ B–{∏US AvPıµÆ ¡«[Q≤“Õx.<br />

205


4. }v AvPıµ[P“ : ©ı|ª Aµ]fl }v¡¯µØ¯”USm£mh<br />

¬¡Pıµ[P“ ˆuıh∫£ıP Sÿ”Æ ∂¢x ush¯⁄ ˆ£ÿ÷<br />

¡∏Æ Sÿ”¡ıŒP¯Õ ©fl¤UPƒÆ, ush¯⁄¯ØU S¯”UP<br />

ƒÆ A¿ªx }UPƒÆ B–{∫ AvPıµÆ ˆ£ÿ÷“Õı∫. G¤›Æ<br />

B–{∫ ush¯⁄P¯Õ AvP®£kzu AvPıµ[P“ ˆ£ÿ‘∏UP<br />

¬¿¯ª.<br />

5. ©ÿ” §” AvPıµ[P“ : ©ı|ª Aµ_® £oØıÕ∫ ˜u∫ƒ<br />

B¯nØzvh∏¢x Bsk A‘U¯PP¯Õ B–{∫ ˆ£÷Q”ı∫.<br />

A¯¡P¯Õa \mh©fl”zvfl £∂^ª¯⁄USÆ, J®uæUSÆ<br />

\©∫®§UQfl”ı∫. A˜u ˜£ı¿ ©ı|ª Aµ]fl £¿˜¡÷ x¯”<br />

PŒfl ¡µƒ, ˆ\ªƒ ˆuıh∫¯hØ u¯ª¯© uoU¯PØıÕ∂fl<br />

A‘U¯P¯Ø≤Æ Th B–{∫ ˆ£÷Q”ı∫.<br />

©ı|ªa \mh ©fl”Æ<br />

Aµ]ت¯©®a \mhÆ J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ J∏<br />

\mh©fl”Æ A¯©UP®£h ¡¯P ˆ\¥Qfl”x. ©ı|ªa<br />

\mh©fl”Æ K∫ A¯¡ A¿ªx C∏ A¯¡P¯ÕU<br />

ˆPıshuıP C∏UPªıÆ. ©ı|ªa \mh©fl”Æ B–{¯µ≤Æ,<br />

K∫ A¯¡ A¿ªx C∏ A¯¡P¯ÕU ˆPısh<br />

\mh©fl”zv¯⁄≤Æ E“ÕhUQØuıSÆ. C∏ A¯¡P¯ÕU<br />

ˆPısh \mh©fl”[P“ •Pı∫, P∫{ıhPÆ, ©PıµımiµÆ<br />

˜£ıfl” ©ı|ª[PŒ¿ ˆ\Ø¿£kQfl”⁄. uà {ımiæÆ<br />

©ÿ” ©ı|ª[PŒæÆ \mh®˜£µ¯¡¯Ø ©mkÆ ˆPısh K∫<br />

A¯¡ \mh©fl”[P“ ˆ\Ø¿£kQfl”⁄.<br />

\mh® ˜£µ¯¡ : \mh® ˜£µ¯¡ ©UPÕı¿ ˜{∂¯hØıPz<br />

˜u∫¢ˆukUP®£kÆ §µv|vP¯ÕU ˆPıshuıSÆ. G⁄˜¡<br />

CÆ©fl”Æ ©ı|ªzv¿ Es¯©Øı⁄ AvPıµ ¯©Ø©ıP<br />

¬Õ[SQfl”x. \mh® ˜£µ¯¡, ¡Øx ¡¢˜uı∫ ¡ıUS∂¯©<br />

∞fl Ai®£¯h∞¿ ©UPÕı¿ ˜{∂¯hØıPz ˜u∫¢ˆukUP®<br />

£mh E÷®§⁄∫P¯ÕU ˆPısk“Õx. ©UP“ ˆuı¯P∞fl<br />

Ai®£¯h∞¿ CÆ©fl” E÷®§⁄∫PŒfl GsoU¯P<br />

©ı|ªzvÿS ©ı|ªÆ ˜¡÷£kÆ. C∏¢u˜£ıvæÆ \mh®<br />

˜£µ¯¡∞fl AvP£m\ GsoU¯P 500US Pı©æÆ Aufl<br />

206


©ı|ªa \mh ©fl”Æ<br />

B–{∫<br />

¨uª¯©a\∫<br />

A¯©a\µ¯¡<br />

\mh ©fl”Æ<br />

\mh©fl” ˜©ª¯¡<br />

(˜©ª¯¡)<br />

\mh® ˜£µ¯¡<br />

(Rà A¯¡)<br />

S¯”¢u£m\ GsoU¯P 60&USU S¯”Øı©æÆ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ. ]‘Ø ©ı|ª[P“ C∆¡µÆ§º∏¢x ¬v¬ªUS<br />

ˆ£ÿ÷“Õ⁄. uà {ık \mh® ˜£µ¯¡∞¿ 234<br />

E÷®§⁄∫P“ (MLAs) E“Õ⁄∫.<br />

\mh ©fl” ˜©ª¯¡ : \mh ©fl” ˜©ª¯¡ ©ı|ªzvfl<br />

˜©ª¯¡ A¿ªx ˜©¿ \¯£ØıSÆ. J∏ ©ı|ªzvfl \mh<br />

˜©ª¯¡∞fl ˆ©ızu E÷®§⁄∫PŒfl GsoU¯P AÆ©ı|ªa<br />

\mh® ˜£µ¯¡ E÷®§⁄∫PŒfl ˆ©ızu GsoU¯P∞¿ 1/3<br />

£SvUS ˜©¿ C∏zu¿ Thıx. A˜u ˜{µzv¿ Aufl<br />

E÷®§⁄∫PŒfl GsoU¯P 40&USU S¯”Øı©¿ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ. ˜©ª¯¡ E÷®§⁄∫P“ ©UPÕı¿ ˜{∂¯hØıPz<br />

˜u∫¢ˆukUP®£k¡v¿¯ª. Aufl ˆ£∏Æ£ıªı⁄ E÷®§⁄∫<br />

P“ Jÿ¯” ©ıÿ÷ ¡ıUS¨¯”∞¿ ¬Quıa\ıµ® §µv<br />

|vzx¡ Ai®£¯h∞¿ ©¯”¨P©ıPz ˜u∫¢ˆukUP®<br />

£kQfl”⁄∫.<br />

\mh® ˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ : \mh® ˜£µ¯¡ u⁄x E÷®§⁄∫<br />

PŒ¿ C∏¡¯µa \mh®˜£µ¯¡z u¯ª¡µıPƒÆ, x¯nz<br />

u¯ª¡µıPƒÆ ˜u∫¢ˆukUQfl”x. J∏¡∫ ufl⁄ı¿ \mh®<br />

207


˜£µ¯¡ E÷®§⁄∫ £u¬∞¿ ˆuıhµ ¨iØıuˆ£ı x A¡∫<br />

˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ £u¬¯Ø ¬mk ¬ªP ˜¡skÆ. A¡∫<br />

G®˜£ıx ˜¡sk©ı⁄ıæÆ £u¬ ¬ªPªıÆ. \mh®<br />

˜£µ¯¡z u¯ª¡¯µ, \mh \¯£ 14 {ı“P“ A‘¬®U<br />

ˆPıkzx §fl⁄∫ J∏ w∫©ı⁄zvfl ≠ª¨Æ £u¬∞º∏¢x<br />

}UPªıÆ. Azu¯PØ w∫©ı⁄Æ ¡ıUˆPk®§fl˜£ıx ¡∏¯P<br />

∂¢˜uı∂¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©∞⁄µı¿ |¯”˜¡ÿ”®£h<br />

˜¡skÆ. \mh®˜£µ¯¡ P¯ªUP®£kƘ£ıx \mh®<br />

˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ u⁄x £u¬¯Ø ¬mk ¬ªP ˜¡siØ<br />

v¿¯ª. vØ \mh®˜£µ¯¡ ¨u¿ uh¯¡ØıP A©∏Æ<br />

¡¯µ A¡∫ \mh®˜£µ¯¡z u¯ª¡µıPz ˆuıh∫¢x }i®£ı∫.<br />

\mh®˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ £u¬ PıºØıP E“Õ˜£ıx,<br />

x¯nzu¯ª¡∫ A¡µx £oP¯Õ® ∂Q”ı∫.<br />

¨uª¯©a\∏Æ, A¯©a\µ¯¡≤Æ : ©ı|ªzv¿ Es¯©Øı⁄<br />

AvPıµ[P¯Õa ˆ\Ø¿£kzx¡x ¨uª¯©a\∂fl u¯ª¯©∞<br />

ªı⁄ A¯©a\µ¯¡ØıSÆ. B–{∫, ¨uª¯©a\¯µ≤Æ,<br />

A¡µx £∂¢x¯µ∞fl£i ©ÿ” A¯©a\∫P¯Õ≤Æ |Ø©⁄Æ<br />

ˆ\¥Q”ı∫. ˆ£ıx¡ıP, \mh®˜£µ¯¡∞¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©U<br />

Pm]∞fl u¯ª¡˜µ ¨uª¯©a\µıP |ØUP®£kQ”ı∫. G¢u<br />

ˆ¡ı∏ Aµ]Ø¿ Pm]≤Æ \mh®˜£µ¯¡∞¿ A÷v® ˆ£∏Æ<br />

£ıfl¯©¯Ø® ˆ£”¬¿¯ªˆØ¤¿ u¤®ˆ£∏Æ£ıfl¯©<br />

≤¯hØ Pm]∞fl u¯ª¡∏US A¯©a\µ¯¡¯Ø A¯©US<br />

©ı÷ B–{∫ A¯«® ¬kUPªıÆ.<br />

B⁄ı¿ A∆¡ı÷ A¯©a\µ¯¡ A¯©®£¡∫ B–{∫<br />

S‘®§kÆ Pıª A¡Pı\zvÿS“ \mh® ˜£µ¯¡∞¿ u⁄US®<br />

ˆ£∏Æ£ıfl¯© Buµƒ E“Õx Gfl£¯u |π§UP ˜¡skÆ.<br />

¨uª¯©a\∂fl £u¬U PıªÆ |∫n∞UP®£mhufl÷.<br />

\mh®˜£µ¯¡∞¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©∞⁄∂fl Buµƒ u⁄US<br />

E“Õ¡¯µ J∏¡∫ A®£u¬∞¿ ˆuıhµªıÆ. ¨uª¯©a\∂fl<br />

£u¬ ¬ªP¿ ¨ A¯©a\µ¯¡∞fl £u¬ ¬ªPªıSÆ.<br />

¨uª¯©a\∂fl AvPıµ[P–Æ £oP–Æ : |∫¡ıPzvfl<br />

Es¯©Øı⁄ u¯ª¡µı⁄ ¨uª¯©a\∫, ©ı|ª |∫¡ıPzvfl<br />

208


¨fl˜⁄ıiØıPz vPÃQ”ı∫. A¡∫ §fl¡∏Æ AvPıµ[P¯Õ<br />

≤Æ £oP¯Õ≤Æ ∂Q”ı∫ :<br />

1. ¨uª¯©a\∂fl ¨u¿ £o u⁄x A¯©a\µ¯¡¯Ø<br />

A¯©zu¿ BSÆ.<br />

2. ¨uª¯©a\∫ u⁄x A¯©a\µ¯¡a \PıUP¯Õ ˆu∂ƒ<br />

ˆ\¥¡xhfl A¡∫P–UPı⁄ x¯”P¯Õ≤Æ JxUS<br />

Qfl”ı∫. A¡∫ J∏ A¯©a\¯µ® £u¬ ¬ªPU ˜PıµªıÆ.<br />

A¡∫ u⁄x A¯©a\µ¯¡∞fl AÕ¯¡® ˆ£∂uıUPªıÆ<br />

A¿ªx S¯”UPªıÆ.<br />

3. ¨uª¯©a\˜µ A¯©a\µ¯¡∞fl u¯ª¡µı¡ı∫. A¯©a<br />

\µ¯¡U Tmhzv¯⁄U Tmi u¯ª¯© uı[S£¡∏Æ<br />

A¡˜µ.<br />

4. ¨uª¯©a\∫ A¯⁄zx A¯©a\∫PŒfl £oP¯Õ≤Æ<br />

ˆ£ıx¡ıP ˜©ÿ£ı∫¯¡∞kQ”ı∫.<br />

5. ¨uª¯©a\∫ B–{∏USÆ u⁄x A¯©a\µ¯¡U S<br />

¬ÿSÆ C¯h∞¿ J∏ C¯n®® £ıª©ıPa ˆ\Ø¿<br />

£kQ”ı∫. A¯©a\∫PŒfl x¯”PŒº∏¢x B–{∏US<br />

A›®£®£kÆ J∆ˆ¡ı∏ uP¡æÆ ¨uª¯©a\∫<br />

≠ª©ıP˜¡ ˆ\¿ª ˜¡skÆ.<br />

6. B–{∫ u⁄x £o∞¯⁄ Bÿ” ¨uª¯©a\∫ uS¢u<br />

A‘ƒ¯µ∞¯⁄ ¡«[P ˜¡skÆ. \mh®˜£µ¯¡∞¿<br />

¨uª¯©a\∏US ˆ£∏Æ£ıfl¯© £ªÆ S¯”≤Ƙ£ıx<br />

\mh®˜£µ¯¡¯ØU P¯ªUP ¨uª¯©a\∫ B–{∏US<br />

A‘ƒ÷zuªıÆ.<br />

A¯©a\µ¯¡U S : A¯©a\µ¯¡U S Aµ]fl ˆ\Ø¿<br />

P–US ©ı|ªa \mh©fl”zv¿ £vªŒUP Tmk® ˆ£ı÷®<br />

¯hØuıSÆ. A¯©a\µ¯¡U S ¬fl A¯⁄zx A[Pzv⁄∫<br />

P–Æ ©ı|ªa \mh©fl”zvfl E÷®§⁄∫PÕı¥ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ. A¯©a\µıP |ØUP®£kƘ£ıx \mh ©fl”<br />

E÷®§⁄µı¥ C¿ªıu¡∫P“ 6 ©ıu PıªzvÿS“ \mh©fl”<br />

E÷®§⁄∫ £u¬USz ˜u∫¢ˆukUP®£h¿ ˜¡skÆ. G¿ªı<br />

A¯©a\∫P–Æ ¨uª¯©a\∂fl u¯ª¯©∞fl Rà J˜µ Ao<br />

209


1952&¨u¿ uà {ımifl ¨uª¯©a\∫P“<br />

Gs ˆ£Ø∫ Bsk<br />

1. v∏ ]. Cµı\˜Pı£ıªa\ı∂ 1952&-1954<br />

2. v∏ ˜P. Pı©µı‰ 1954-&1957<br />

3. v∏ ˜P. Pı©µı‰ 1957-&1963<br />

4. v∏ GÆ. £Uu¡a\ªÆ 1963-&1967<br />

5. v∏ ].Gfl. Asnızx¯µ 1967-&1969<br />

6. v∏ ¨. P∏nı|v 1969-&1971<br />

7. v∏ ¨. P∏nı|v 1971-&1976<br />

8. v∏ GÆ.‚. Cµı©a\¢vµfl 1977-&1980<br />

9. v∏ GÆ.‚. Cµı©a\¢vµfl 1980-&1984<br />

10. v∏ GÆ.‚. Cµı©a\¢vµfl 1985-&1987<br />

11. v∏©v ·ı⁄Q Cµı©a\¢vµfl ·⁄¡∂ 1988<br />

12. v∏ ¨. P∏nı|v 1989-&1991<br />

13. ˆ\¿¬ ˆ·. ˆ·Øªºuı 1991-&1996<br />

14. v∏ ¨. P∏nı|v 1996-&2001<br />

15. ˆ\¿¬ ˆ·. ˆ·Øªºuı 2001<br />

16. v∏ K. £fl‹∫ˆ\¿¡Æ 2001-&2002<br />

17. ˆ\¿¬ ˆ·. ˆ·Øªºuı 2002-&2006<br />

18. v∏ ¨. P∏nı|v 2006&200<br />

210


ØıPa ˆ\Ø¿£kQfl”⁄∫. ¨uª¯©a\∫ £u¬∞¿ }iUSÆ<br />

¡¯µ A¯©a\µ¯¡U S ƒÆ £u¬∞¿ C∏USÆ. \mh®<br />

˜£µ¯¡ A¯©a\µ¯¡∞fl ´x {ƧU¯P C¿ªız w∫©ı⁄z¯u<br />

(No-confidence motion) |¯”˜¡ÿ‘⁄ı¿ ©ı|ª A¯©a\µ¯¡<br />

£u¬ ¬ªP ˜¡skÆ.<br />

_∏[PU T‘⁄ı¿ ©ı|ª A¯©a\µ¯¡U S ©zvØ<br />

A¯©a\µ¯¡U S ¯¡® ˜£ıª˜¡ AvPıµ[P¯Õ® ˆ£ÿ÷<br />

E“Õx. ©ı|ªz u¯ª¯©a ˆ\تPÆ ≠ªÆ A¯©a\µ¯¡U<br />

S ˆPı“¯PP¯Õ≤Æ, vmh[P¯Õ≤Æ {¯h¨¯”®£kzx<br />

Q”x.<br />

}vzx¯” : ©ı|ª }vz x¯”∞fl Ea\ |¯ª∞¿ EØ∫ }v<br />

©fl”Æ (High Court) A¯©¢x“Õx. Aµ]ت¯©®a \mhzvfl<br />

£i J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ J∏ EØ∫}v ©fl”Æ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ. C∏¢u ˜£ıvæÆ Cµsk A¿ªx AuÿS<br />

˜©ÿ£mh ©ı|ª[P“, ≥¤Øfl §µ˜u\zvÿSÆ ˜\∫zx<br />

ˆ£ıx¡ıP J∏ EØ∫}v ©fl”¨Æ C∏UPªıÆ. Au¯⁄<br />

{ıhı–©fl”a \mhÆ A›©vUP ˜¡skÆ. Euıµn©ıP<br />

ˆ\fl¯⁄ EØ∫}v ©fl” }v ¡¯µØ¯”∞fl (Jurisdiction) RÃ<br />

uÃ{ıkÆ, x¯¡ ≥¤Øfl §µ˜u\¨Æ E“Õ⁄. EØ∫}v<br />

©fl”zvfl ´x ©ı|ª Aµ]fl Pmk®£ık GxƒÆ C¿¯ª.<br />

A¯©® : ©ı|ª EØ∫}v ©fl”zv¿ J∏ u¯ª¯©<br />

}v£v≤Æ, Siص_z u¯ª¡µı¿ A∆¡®˜£ıx Hÿ£kÆ<br />

˜u¯¡U˜Pÿ£ |ØUP®£kÆ, ©ÿ” }v£vP–Æ E“Õ⁄∫.<br />

EØ∫}v©fl” }v£vPŒfl GsoU¯P J˜µ ©ıv∂ØıPƒÆ<br />

|∫n∞UP®£mh Jfl”ıPƒÆ C¿¯ª. Siص_z u¯ª¡∫<br />

EØ∫}v©fl” u¯ª¯© }v£v¯Ø C¢vØz u¯ª¯© }v£v<br />

©ÿ÷Æ ©ı|ª B–{¯µU Pª¢uı˜ªı]zu §”˜P |ØU<br />

Q”ı∫. B⁄ı¿ ©ÿ” }v£vP¯Õ |ØUSƘ£ıx Siص_z<br />

u¯ª¡∫ TkuªıP EØ∫}v©fl”z u¯ª¯© }v£v¯Ø≤Æ<br />

Pª¢uı˜ªı]UQ”ı∫. ˆ£ıx¡ıP P ≠zu (Senior Most) J∏<br />

}v£v˜Ø u¯ª¯© }v£vØıP |Ø©⁄Æ ˆ\¥Ø®£kQ”ı∫.<br />

EØ∫}v©fl”zvfl }v£vØıP |Ø©⁄Æ ˆ£” J∏¡∫<br />

§fl¡∏Æ uSvP¯Õ® ˆ£ÿ‘∏zu¿ A¡]Ø©ıSÆ :<br />

211


1. A¡∫ C¢vØU Si©Pfl / Si©PÕı¥ C∏zu¿<br />

˜¡skÆ.<br />

2. A¡∫ C¢vØı¬fl G¢u® £Sv∞ªı¡x E“Õ }v©fl”<br />

A桪Pzvfl u¯ª¯©® ˆ£ı÷®§¿ C∏¢x S¯”¢u<br />

£m\Æ 10 BskP“ A›£¡Æ ˆ£ÿ”¡µı∞∏zu¿<br />

˜¡skÆ.<br />

3. A¡∫ J∏ EØ∫}v ©fl”Æ A¿ªx AuÿS ˜©ÿ£mh<br />

EØ∫}v ©fl”[PŒ¿ ¡«UP‘bµıP® £oØıÿ‘ S¯”¢u<br />

£m\Æ 10 BskP“ A›£¡Æ ˆ£ÿ‘∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

}v£vP“ u[P“ K¥ƒUPıª ¡Øuı⁄ 62 BskP“<br />

¡¯µ £u¬∞¿ }iUPªıÆ. ˜u¯¡ˆØ¤¿ J∏¡∫ Siص_z<br />

u¯ª¡∏US G zx ≠ªÆ ˆu∂¬zx £u¬ ¬ªPªıÆ. J∏<br />

}v£v u¡”ı⁄ {h¡iU¯P A¿ªx v”¯©Øÿ”¡∫ G⁄<br />

Sÿ”Æ \ımh®£mk {ıhı–©fl”zvfl J∆ˆ¡ı∏ A¯¡≤Æ<br />

w∫©ı⁄Æ CØÿ‘⁄ı¿ Siص_z u¯ª¡∫ A¢u EØ∫}v ©fl”<br />

}v£v¯Ø® £u¬∞º∏¢x }UPªıÆ.<br />

EØ∫}v ©fl”zvfl AvPıµ[P–Æ £oP–Æ : EØ∫}v<br />

©fl”Æ Ai®£¯h∞¿ ˜©¿¨¯”±mk }v ©fl”©ıSÆ.<br />

EØ∫}v©fl”Æ C∏ ¡¯PØı⁄ £oP¯Õ® ∂Qfl”x. A¯¡<br />

}v ¡«[P¿ ©ÿ÷Æ |∫¡ıP® £oPÕıSÆ.<br />

u⁄x }v ¡«[SÆ £o∞¿ EØ∫}v ©fl”Æ u⁄U˜P<br />

≤∂Ø u¤¨u¿ }v AvPıµzv¯⁄≤Æ ©ÿ÷Æ ˜©¿ ¨¯”<br />

±mk }v ¡¯µØ¯”¯Ø≤Æ ˆPısk“Õx. EØ∫}v©fl”Æ<br />

u⁄U˜P≤∂Ø u¤¨u¿ }v AvPıµzvfl Rà }v©fl” B¯n<br />

P¯Õ≤Æ ©ÿ÷Æ EzvµƒP¯Õ≤Æ Ai®£¯h E∂¯©P¯Õ<br />

{¯h¨¯”®£kzu ©mkfl‘ ©ÿ” ˜{ıUP[P–UPıPƒÆ<br />

¡«[P AvPıµÆ ˆPısk“Õx. EØ∫}v ©fl”Æ BmˆPın∫<br />

B¯n (Habeas Corpus), RÃ }v ©fl”zvÿS ¬kUSÆ B¯n<br />

(Mandamus), ¡«US ¬\ıµ¯nz u¯h B¯n (Prohibition),<br />

E∂¯© ¬⁄ı }v B¯n (Quo Warranto), £zvµz¯u<br />

¨fl¤¯ª®£kzuU Rà ©fl”zvÿS ¬kUSÆ B¯n<br />

212


(Certiorari) G⁄® £ª }v©fl” B¯nP¯Õ® §”®§USÆ<br />

AvPıµÆ ˆPısk“Õx. ˜©æÆ EØ∫}v ©fl”Æ<br />

P®£¿x¯”, ¡ıì÷v ¬∏®£Æ (Will), v∏©nÆ,<br />

©n¬ªUS, ¡oPU S ©a \mhÆ (Company Law), }v©fl”<br />

A¡©v® ˆuıh∫¯hØ ¡«USP“ ´xÆ Th u⁄x }v<br />

¡¯µØ¯”¯ØU ˆPısk“Õx.<br />

EØ∫}v ©fl”Æ E∂¯©∞Ø¿ ©ÿ÷Æ Sÿ”¬Ø¿ BQØ<br />

C∏ ¡«USPŒfl ˜©¿¨¯”±mk }v¡¯µØ¯”∞¯⁄≤Æ<br />

ˆ£ÿ÷“Õx. E∂¯©∞Ø¿ ¡«USPŒ¿ EØ∫}v©fl”Æ Hÿ÷U<br />

ˆPı“–Æ ˜©¿ ¨¯”±kP“ Rà }v©fl”[PŒh∏¢x<br />

¡¢u ¨u¿ ˜©¿ ¨¯”±hıP˜¡ı A¿ªx Cµshı¡x ˜©¿<br />

¨¯”±hıP˜¡ı C∏UPªıÆ. Sÿ”¬Ø¿ ¡«USPŒ¿ EØ∫<br />

}v©fl”Æ A©∫ƒ }v£v (Sessions Judge) A¿ªx Tku¿<br />

A©∫ƒ }v£v (Additional Sessions Judge) BQ˜Øı∂fl w∫®<br />

P–US Gvµı⁄ ˜©¿ ¨¯”±mk ¡«USP¯Õ≤Æ ¬\ı∂USÆ<br />

}v ¡¯µØ¯”¯ØU ˆPısk“Õx.<br />

|∫¡ıP AvPıµ[PŒfl£i EØ∫}v ©fl”Æ u⁄x R “Õ<br />

}v©fl”[P“ G¿ªı¡ÿ‘¯⁄≤Æ Pmk®£kzuƒÆ A¡ÿ‘fl<br />

£oP¯Õ ˜©ÿ£ı∫¯¡∞hƒÆ AvPıµÆ ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

A¢}v ©fl”[P“ u[PÕx £oP¯Õ ¨¯”ØıP® ∂¢vh<br />

¬vP¯Õ≤Æ J [S¨¯”P¯Õ≤Æ EØ∫}v ©fl”Æ<br />

¡SUQfl”x. Rà }v ©fl” ˜Pı®P¯ÕU (Files) Th EØ∫}v<br />

©fl”Æ B¥ƒ ˆ\¥ØªıÆ. ¡«USP¯Õ J∏ }v ©fl”zv<br />

º∏¢x Cflˆ⁄ı∏ }v©fl”zvÿSÆ ©ıÿ”ªıÆ. EØ∫}v<br />

©fl”Æ u⁄USU R “Õ }v©fl”[P¯Õ ¬ÕUP A‘U¯P<br />

P¯Õ A›®©ı÷Æ ˜PıµªıÆ.<br />

}v |∫¡ıP ˜{ıUPzvÿPıP J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ª¨Æ £ª<br />

©ı¡mh[PÕıPƒÆ A¯¡ J∆ˆ¡ıfl÷Æ J∏ ©ı¡mh<br />

}v£v∞fl }v ¡¯µØ¯”∞æÆ ˆ\Ø¿£kQfl”⁄. ©ı¡mh<br />

}v£v∞fl Rà £i®£iØıP £oØıÿ÷Æ }v A桪∫P“<br />

ˆ¡∆˜¡÷ ¡¯P }v |∫¡ıPzv¯⁄a ˆ\æzv ¡∏Qfl”⁄∫.<br />

RÃ|¯ª }v£vP¯Õ, EØ∫}v ©fl”Æ ©ÿ÷Æ ©ı|ª Aµ_®<br />

213


£oØıÕ∫ ˜u∫ƒ B¯nØÆ BQØ A¯©®P–hfl Pª¢x<br />

B˜ªı]zx ¡SUP®£mh ¬vPŒfl£i, B–{∫ |ØUQfl”ı∫.<br />

˜©ÿS‘®§h®£mk“Õ AvPıµ[P¯Õa ˆ\Ø¿£kzx<br />

¡v¿ EØ∫}v©fl”Æ ¨ AvPıµ[P¯Õ® ˆ£ÿ÷ u⁄x<br />

}v¡¯µØ¯”US“ _u¢vµzxhfl ˆ\تıÿ÷Qfl”x.<br />

Au›¯hØ _u¢vµ® £o∞¯⁄ Aµ]ت¯©®a \mh<br />

£ıxPı®P“ E÷v®£kzxQfl”⁄.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ ©ı|ª |∫¡ıPÆ, \mh©fl”Æ ©ÿ÷Æ<br />

}vzx¯”∞fl AvPıµ[P“, £oP¯Õ® £miغh<br />

¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ B–{∏US∂Ø uSvP¯Õ ¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ ¨uª¯©a\∫ ©ÿ÷Æ A¯©a\µ¯¡U S ¬fl<br />

AvPıµ[P“, £oP¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ©ı|ª EØ∫}v ©fl”zvfl AvPıµ[P¯Õ≤Æ,<br />

£oP¯Õ≤Æ S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ©ı|ª B–{¯µ |Ø®£¡∫<br />

A. C¢vØU Siص_z B. x¯nUSiص_z u¯ª¡∫<br />

u¯ª¡∫<br />

C. ˜ªıU \£ı u¯ª¡∫ D. C¢vØz u¯ª¯© }v£v<br />

2. ©ı|ª A¯©a\µ¯¡U S ¬fl u¯ª¡∫<br />

A. B–{∫ B. ¨uª¯©a\∫<br />

C. \mh®˜£µ¯¡z D. E“x¯” A¯©a\∫<br />

u¯ª¡∫<br />

214


3. ¨uª¯©a\¯µ |Ø®£¡∫<br />

A. §µu© A¯©a\∫ B. B–{∫<br />

C. Siص_z u¯ª¡∫ D. \mh® ˜£µ¯¡z u¯ª¡∫<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬¿ _________ ©ı|ª[P–Æ _________ ≥¤Øfl<br />

§µ˜u\[P–Æ E“Õ⁄.<br />

2. B–{∫ ©ı|ªzvfl _______ ©ÿ÷Æ _______ u¯ª¡µı¡ı∫.<br />

3. ¨uª¯©a\∫ _________ u¯ª¡µı¡ı∫.<br />

4. B–{∂fl £u¬UPıªÆ ˆ£ıx¡ıP _______ BskPÕıSÆ.<br />

5. ©ı¡mh }v£vP¯Õ _________ |ØUQ”ı∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. B–{∫ && \mh® ˜£µ¯¡<br />

2. ¨uª¯©a\∫ && ˆ£ØµÕƒz u¯ª¡∫<br />

3. \mh® ˜£µ¯¡z u¯ª¡∫ && ©ı|ªa \mh©fl” ˜©ª¯¡<br />

4. \mh©fl” ˜©ª¯¡ && Es¯©Øı⁄ u¯ª¡∫<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ©ı|ª \mh®˜£µ¯¡ £ÿ‘ ]÷ S‘® G xP<br />

2. A¯©a\µ¯¡U S .<br />

3. EØ∫}v ©fl”zvfl A¯©®§¯⁄ _∏UP©ıP ¬¡ıv.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ¨uª¯©a\∂fl AvPıµ[P“, £oP“ Øı¯¡?<br />

2. B–{∂fl AvPıµ[P“, £oP“ Øı¯¡?<br />

3. EØ∫}v ©fl”zvfl AvPıµ[P“, £oP“ Øı¯¡?<br />

215


VI. Pÿ§zu¿ ©ÿ÷Æ Pÿ”¿ ˆ\Ø¿P“<br />

1. ©ı|ª Aµ]fl |∫¡ıP A¯©®§¯⁄ ¬ÕUSÆ ¬ÕUP®<br />

£h Am¯h uØı∫ ˆ\¥P.<br />

2. ©ın¡∫ uÃ{ık B–{∫, ¨uª¯©a\∫, A¯©a\∫P“<br />

©ÿ÷Æ As¯h ©ı|ª[PŒfl B–{∫P“, ¨uª¯©a\∫<br />

PŒfl ˆ£Ø∫P¯Õ® £miغh¿.<br />

216


AªS & II<br />

£ıhÆ & 4<br />

C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ J∏ _u¢vµ©ı⁄<br />

Aµ]ت¯©®a \mh A¯©® Gfl£¯u® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ ˜u∫u¿ B¯nØzvfl A¯©®§¯⁄z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØzvfl AvPıµ[P“,<br />

£oP¯Õ® £ÿ‘U Pÿ”¿.<br />

4. ©ın¡∫ u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∫, ©ÿ” ˜u∫u¿<br />

B¯nØ∫PŒfl |Ø©⁄Æ £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ ©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØÆ, Aufl £oP“<br />

£ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ J∏ _u¢vµ©ı⁄ Aµ]Ø<br />

ª¯©®a \mh A¯©® BSÆ. C∆¡ı¯nØÆ x<br />

v¿º∞¿ A¯©¢x“Õx. C∆¡ı¯nØÆ {ımifl A¯⁄zx<br />

˜u∫u¿ £oP¯Õ≤Æ ˜©ÿ£ı∫¯¡∞kQ”x. Cu¯⁄<br />

""|∫¡ı\fl \ufl'' Gfl÷Æ A¯«UQfl”⁄∫.<br />

A¯©® : C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ ≠fl÷ E÷®§⁄∫<br />

P¯ÕU ˆPısh K∫ A¯©® BSÆ. Cv¿ J∏ u¯ª¯©z<br />

˜u∫u¿ B¯nØ∏Æ, Cµsk ©ÿ” ˜u∫u¿ B¯nØ∫P–Æ<br />

E“Õ⁄∫. A¡∫P“ A¯⁄¡¯µ≤Æ C¢vØU Siص_z<br />

u¯ª¡∫ |Ø©⁄Æ ˆ\¥Q”ı∫. u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∏Æ,<br />

217


©ÿ” ˜u∫u¿ B¯nØ∫P–Æ uı[P“ £u¬˜Øÿ”<br />

{ıŒº∏¢x B÷ BskP“ ¡¯µ £u¬∞º∏®£∫.<br />

˜u∫u¿ B¯nØ∫PŒfl A¢uÏx Ea\ }v©fl”<br />

}v£vP–US C¯nØı⁄uıSÆ. C¡∫PŒfl FvØ[P–Æ,<br />

£iP–Æ C¢vØ Ea\}v ©fl” }v£vPŒfl FvØ[P–USÆ<br />

£iP–USÆ \©©ıP E“Õ⁄. C¡∫PÕx FvØ[P–Æ<br />

£iP–Æ C¢vØı¬fl ˆuıS® |v∞º∏¢x (Consolidated<br />

Fund of India) ¡«[P®£kQfl”⁄.<br />

AvPıµ[P–Æ £oP–Æ : ˜u∫u¿ B¯nØÆ §fl¡∏Æ<br />

¨UQØ® £oP¯Õ® ∂Qfl”x :<br />

1. {ıhı–©fl”z ˜u∫u¿P¯Õ {hzxu¿,<br />

2. ©ı|ª \mh©fl”[P–UPı⁄ (≥¤Øfl §µ˜u\[P“<br />

E“£h) ˜u∫u¿P¯Õ {hzxu¿,<br />

3. Siص_z u¯ª¡∫, x¯nU Siص_z u¯ª¡∫ £u¬<br />

P–UPı⁄ ˜u∫u¿P¯Õ {hzxu¿ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

˜©ÿS‘®§mh ˆ\Ø¿P–hfl ˆuıh∫¯hØ £o<br />

PÕıP (A) ¡ıUPıÕ∫ £miدªz uØı∂zu¿, (B) ˜u∫u¿<br />

˜uvP¯Õ |∫n∞zu¿, (C) ˜u∫u¿P¯Õ ˜©ÿ£ı∫¯¡<br />

∞ku¿, (D) ¡ıUS GsoU¯P ©ÿ÷Æ ¨iƒP¯Õ A‘¬UP<br />

Hÿ£ık ˆ\¥u¿, (E) J∏ {ıhı–©fl” A¿ªx ©ı|ªa<br />

\mh©fl” E÷®§⁄∫ ˜u∫u¿ S‘zu \∫a¯\P“ G Ƙ£ıx<br />

A¡∫ uSv¯Ø C«UQfl”ıµı A¿ªx C¿¯ªØı Gfl£x<br />

£ÿ‘Ø A‘ƒ¯µ¯ØU Siص_z u¯ª¡∏US ¡«[Su¿<br />

˜£ıfl”¡ÿ¯”≤Æ ∂Qfl”x.<br />

B¯nØzvfl _u¢vµz ufl¯© : ˜u∫u¿ B¯nØzvfl<br />

£[S Aa\ıo ˜£ıfl”uıSÆ. B¯nØzvfl £ıµ£m\fl¯©<br />

Aufl _u¢vµz ufl¯©≤hfl ¨UQØ©ıP® §¯nUP®£mk<br />

E“Õx. u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∫ ©ÿ÷Æ §” ˜u∫u¿<br />

B¯nØıÕ∫PŒfl Cfl‘د©Øı® £oP“ \mhÆ §fl<br />

¡∏¡⁄¡ÿ‘ÿS ¡¯P ˆ\¥Q”x :<br />

218


A. ˜u∫u¿ B¯nØ∫ |Ø©⁄Æ ¬∏®£zvfl Ai®£¯h<br />

∞¿ A¯©¢uufl÷. C¢u |Ø©⁄Æ 6 BskP“ £u¬U<br />

PıªÆ A¿ªx J∏¡∫ 65 ¡Øv¯⁄ Gmku¿ C¡ÿ‘¿<br />

Gx ¨fl⁄˜uı Aufl£i |ØUP®£kQfl”ı∫.<br />

B. J∏ ˜u∫u¿ B¯nدµ Ea\}v ©fl” }v£v¯Ø }UP<br />

§fl£ÿ”®£kÆ ¡»∞æÆ A˜u ¨¯”∞æÆ uıfl }UP<br />

¨i≤Æ.<br />

C. J∏ B¯nØ∂fl £o |£¢u¯⁄ A¡µx |Ø©⁄z<br />

vÿS® §fl A¡∏US® £ıuP©ıP ©ıÿ”®£hU Thıx.<br />

D. J∏ ˜u∫u¿ B¯nدµz u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯n<br />

Ø∂fl £∂¢x¯µ∞¿ªı©¿ £o∞º∏¢x }USu¿<br />

¨iØıx.<br />

E. B¯nØÆ u⁄x £oP¯Õ® ∂¢vh ©zvØ, ©ı|ª<br />

Aµ_P“ ˜u¯¡Øı⁄ £oØıÕ∫P¯Õ B¯nØzvÿS<br />

Q¯hzvha ˆ\¥Ø Ph¯©®£mk“Õ⁄.<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂ : J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ J∏<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂ E“Õı∫. C¢vØz ˜u∫u¿<br />

B¯nØÆ ©ı|ª Aµ]fl / ≥¤Øfl §µ˜u\zvfl J∏<br />

A桪¯µz u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂ØıP |Ø©⁄Æ<br />

ˆ\¥Q”x A¿ªx ˆ£Ø∂mk £o∞ª©∫zxQ”x. Azu¯PØ<br />

|Ø©⁄Æ ©ı|ª Aµ_ / ≥¤Øfl §µ˜u\ |∫¡ıPzxhfl<br />

Pª¢uı˜ªı]UP®£mk ˆ\¥Ø®£kQ”x.<br />

©ı|ª ˜u∫u¿ £o∞¯⁄ ˜©ÿ£ı∫¯¡∞kÆ AvPıµÆ<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂US ¡«[P®£kQ”x. ©ı|ªz<br />

˜u∫u¿ £oP¯Õ Jmkˆ©ızu©ıP ˜©ÿ£ı∫¯¡∞ku¿,<br />

ˆ{‘®£kzxu¿, PsPıozu¿ BQØ⁄ ©ı|ªzvæ“Õ<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂∞fl Rà E“Õ⁄.<br />

C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ {ıhı–©fl” ©ÿ÷Æ ©ı|ª<br />

\mh\¯£ ˆuıSvP–USz ˜u∫u¿ £ı∫¯¡ØıÕ∫PÕıP<br />

219


C¢vØz u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØÆ<br />

¯<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∫<br />

¯<br />

˜u∫u¿ B¯nØ∫P“<br />

¯<br />

u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂<br />

¯<br />

©ı¡mhz ˜u∫u¿ AvPı∂<br />

¯<br />

˜u∫u¿ AvPı∂<br />

¯<br />

¡ıUS® £vƒ A桪∫<br />

¯<br />

¡ıUSa \ı¡i AvPı∂<br />

¯<br />

¡ıUS A桪∫<br />

(ˆ£ıx®£ı∫¯¡ØıÕ∫P“ ©ÿ÷Æ ˜u∫u¿ ˆ\ªƒP“ £ı∫¯¡<br />

ØıÕ∫P“) Aµ_ A桪∫P¯Õ |ØUQfl”x. A¡∫P“<br />

B¯nØÆ J®£¯hUSÆ £o∞¯⁄® ∂Qfl”⁄∫. £ı∫¯¡<br />

ØıÕ∫ |Ø©⁄Æ Gfl£x \mhß∫¡©ı⁄ Jfl”ıSÆ. A¡∫P“<br />

B¯nØzvÿS A‘U¯P¯Ø ˜{∂¯hØıP A›®Qfl”⁄∫.<br />

©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØÆ : Aµ]ت¯©®z v∏zua<br />

\mh[P“ 73 ©ÿ÷Æ 74&fl £i ©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØ[P“<br />

A¯©UP®£mk“Õ⁄. J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ª / ≥¤Øfl §µ˜u\<br />

˜u∫u¿ B¯nØ¨Æ E“Õım] A[P[PÕı⁄ ©ı{Pµım]U<br />

P«P[P“, {Pµım]P“, ©ı¡mh Fµım]P“, Fµım]<br />

220


Jfl‘Ø[P“, Qµı© Fµım]P“ ©ÿ÷Æ §” E“Õım]<br />

A¯©®P–UPı⁄ ˜u∫u¿P¯Õ {hzu AvPıµÆ ˆPısh¯¡<br />

ØıSÆ. C¯¡ C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØzvfl Pmk®£ımi¿<br />

C¿ªı©¿ u¤ØıP CØ[SQfl”⁄. uÃ{ımi¿ ©ı|ªz<br />

˜u∫u¿ B¯nØÆ ˆ\fl¯⁄∞¿ A¯©¢x“Õx.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØzvfl A¯©®§¯⁄<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ ˜u∫u¿ B¯nØzvfl £oP¯Õ ¬ÕUP<br />

¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ ˜u∫u¿ B¯nØ∫P“ |Ø©⁄Æ £ÿ‘U S‘®§h<br />

¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ©ı|ª[PŒ¿ G¢u A¯©® E“Õım]z<br />

˜u∫u¿P¯Õ {hzxQfl”x Gfl£¯u ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ J∏<br />

A. _u¢vµ©ı⁄ A¯©® B. \mhß∫¡ A¯©®<br />

C. u¤Øı∫ A¯©® D. ˆ£ıx |÷¡⁄Æ<br />

2. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ A¯©¢x“Õ ChÆ<br />

A. ¨Æ¯£ B. ˆ\fl¯⁄<br />

C. x v¿º D. ˆPı¿Pzuı<br />

3. ˜u∫u¿ B¯nØ∫P“ C¡µı¿ |ØUP®£kQfl”⁄∫<br />

A. §µu© A¯©a\∫ B. B–{∫<br />

C. C¢vØU Siص_z D. A¯©a\µ¯¡U S<br />

u¯ª¡∫<br />

4. E“Õım]z ˜u∫u¿P¯Õ C˜u A¯©® {hzxQfl”x<br />

A. ©ı|ªz ˜u∫u¿ B. ©zvØ ˜u∫u¿<br />

B¯nØÆ<br />

B¯nØÆ<br />

C. ©ı¡mhz ˜u∫u¿ ¡ı∂ØÆ D. £ı∫¯¡ØıÕ∫P“<br />

221


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ _________ G⁄ƒÆ A¯«UP®<br />

£kQfl”x.<br />

2. ˜u∫u¿ B¯nØ∫PŒfl £u¬UPıªÆ _____ BskPÕıSÆ.<br />

3. ˜u∫u¿ B¯nØ∫PŒfl uSv _____ }v£vP–USa<br />

\©©ıSÆ.<br />

4. Aµ]ت¯©®z v∏zua \mhÆ _____ ©ÿ÷Æ _____<br />

BQد¡PŒfl Rà ©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØ[P“<br />

A¯©UP®£mk“Õ⁄.<br />

III. §fl¡∏¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. u¯ª¯©z ˜u∫u¿ B¯nØ∫&& Aµ]ت¯©®a \mh<br />

A¯©®<br />

2. u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂ && 73 ©ÿ÷Æ 74 v∏zu[P“<br />

3. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ && ©ı|ªz ˜u∫u¿ AvPı∂<br />

4. E“Õım] A¯©®PŒfl<br />

˜u∫u¿<br />

&& ©ı¡mh AÕƒ<br />

5. ˜u∫u¿ AvPı∂ && C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ˜u∫u¿ B¯nØ∫P¯Õ |Ø©⁄Æ ˆ\¥¡x Øı∫?<br />

2. ˜u∫u¿ B¯nØ∫PŒfl £oUPıªÆ G∆¡Õƒ?<br />

3. u¯ª¯©z ˜u∫u¿ AvPı∂¯Ø |Ø®£x Øı∫?<br />

4. E“Õım] A¯©®PŒfl ˜u∫u¿P¯Õ G¢u A¯©®<br />

{hzxQ”x.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØzvfl AvPıµ[P“, £oP“<br />

Øı¯¡?<br />

2. ©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØzvfl A¯©®, £[Q¯⁄<br />

¬ÕUSP.<br />

222


£ıhÆ & 5<br />

˜u∫u¿P“<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ ˜u∫u¿P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

2. ©ın¡∫ ˜u∫u¿ ¨¯”PŒfl ¡¯PP¯Õ® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ {ıhı–©fl”Æ, ©ı|ªa \mh ©fl”[P“,<br />

E“Õım] A¯©®PŒfl E÷®§⁄∫P“ G∆¡ı÷<br />

˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄∫ Gfl£¯u® ∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ ©UP“ §µv|vPŒfl £[Q¯⁄® £ÿ‘z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

{ıhı–©fl”Æ, ©ı|ªa \mh ©fl”[P“, E“Õım]<br />

A¯©®P–US J∏ S‘®§mh PıªzvÿS ¡ıUPıÕ∫P“<br />

u[P“ §µv|vP¯Õz ˜u∫¢ˆukUSÆ ˆ\غ¯⁄z ˜u∫u¿P“<br />

G⁄ A¯«UQ˜”ıÆ. ˜u∫uºfl˜£ıx ¡ıUPıÕ∫P“ Av<br />

¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”⁄∫. ˜u∫u¿P“ Cfl‘ §µv|vzx¡<br />

Aµ_ A¯©¡x CتıuuıSÆ. ˆ£ıx¡ıP C∏ ¡¯PØıPz<br />

˜u∫u¿ ¨¯”P“ E“Õ⁄. A¯¡PŒ¿ Jfl÷ ˜{∫¨Pz<br />

˜u∫uæÆ ©ÿˆ”ıfl÷ ©¯”¨Pz ˜u∫uæÆ BSÆ. C¢vØı¬¿<br />

˜£ıxz ˜u∫u¿P“ I¢x BskP–US J∏ ¨¯” {hzu®<br />

£kQfl”⁄. ˜u∫u¿P“ {ıhı–©fl”Æ, ©ı|ªa \mh©fl”[P“<br />

©ÿ÷Æ E“Õım] A¯©®P–US {hzu®£kQfl”⁄.<br />

˜{∫¨Pz ˜u∫u¿P“ : Cƨ¯”∞¿ ¡ıUPıÕ∫P“ u[P–US<br />

¬∏®£©ı⁄ ˜¡m£ıÕ∫P–US ˜{∫¨P©ıP ¡ıUPŒzx<br />

u[P“ §µv|vP¯Õz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. C¢vØı¬¿<br />

˜ªıU \£ı ©ÿ÷Æ ©ı|ªa \mh® ˜£µ¯¡ E÷®§⁄∫P“<br />

223


Cƨ¯”∞¿ I¢x BskU PıªzvÿSz ˜u∫¢ˆukUP®£k<br />

Qfl”⁄∫. Cƨ¯”∞¿ J∆ˆ¡ı∏ ¡ıUPıÕ∏Æ uı[P“<br />

¬∏ÆÆ ˜¡m£ıÕ∫PŒfl ]fl⁄[P–US GvµıPz u[P“<br />

¡ıUQ¯⁄® £vzx ¡ıUPŒUQfl”⁄∫. A∆¡ı÷ £v¡ı⁄<br />

¡ıUSPŒ¿ P AvP GsoU¯P∞¿ ¡ıUSP¯Õ® ˆ£÷Æ<br />

˜¡m£ıÕ∫ ˜u∫¢ˆukUP®£mhuıP A‘¬UP®£k¡ı∫.<br />

|¯”P“ :<br />

1. Cƨ¯” PƒÆ ©UPÕım]z ufl¯©≤¯hØuıSÆ.<br />

Hˆ⁄¤¿ ¡ıUPıÕ∫P“ u[P“ §µv|vP¯Õ ˜{∫¨P<br />

©ıP ˜u∫¢ˆukUSÆ J∏ ¡ı¥®§¯⁄ Cƨ¯”∞¿<br />

ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

2. Cƨ¯”∞⁄ı¿ §µv|vP–USÆ ¡ıUPıÕ∫P–USÆ<br />

C¯h∞¿ ˆ{∏UP©ı⁄ ˆuıh∫ Hÿ£h ¡ı¥®<br />

E“Õx.<br />

3. Aµ]غ¿ ©UP“ w¬µ £[Q¯⁄ Bÿ” Cƨ¯”<br />

B∫¡≠mkQfl”x.<br />

4. ˆ£ıx¡ıP, ˜{∫¨Pz ˜u∫uº¿ ˜¡m£ıÕ∫P“ u[P“<br />

ˆPı“¯PP¯Õ≤Æ vmh[P¯Õ≤Æ ¡ıUPıÕ∫ ¨fl<br />

A‘¬UQfl”⁄∫. Cu⁄ı¿ Aµ]fl ˆ\Ø¿£ıkP¯Õ<br />

©UPÕı¿ ∂¢xˆPı“Õ ¨iQfl”x.<br />

5. Cƨ¯”∞¿ {¿ª §µv|vP¯Õz ˜u∫¢ˆuk®£uÿS<br />

¡ı¥® E“Õx.<br />

S¯”P“ :<br />

1. C¢vØı¬¿ £ª ¡ıUPıÕ∫P“ £i®£‘ƒ Aÿ”¡∫<br />

PÕıPƒÆ ˆuŒ¡ÿ”¡∫PÕıPƒÆ E“Õuı¿ u¯ª¡∫<br />

PŒfl ˜£a_UPÕı¿ A¡∫P“ GŒv¿ D∫UP®£k<br />

Qfl”⁄∫. Aufl ¬¯Õ¡ıP ]ª ˜{µ[PŒ¿ v”¯©Øÿ”<br />

_Ø{ª¡ıvP–Æ ˜u∫¢ˆukUP®£mk ¬kQfl”⁄∫.<br />

2. C∆¡¯Pz ˜u∫u¿ AvPa ˆ\ªƒ¯hØuıPƒÆ P®<br />

ˆ£∂Ø AÕ¬¿ Hÿ£ıkP“ ˆ\¥Ø®£h ˜¡siØ<br />

Jfl”ıPƒÆ E“Õx.<br />

224


3. £¿˜¡÷ \ıvP“, \©Ø[P“, ˆ©ı»P“ E“Õ J∏<br />

\¨uıØzv¿ §ÕƒP“ ˜©æÆ ¡æUP Cƨ¯”∞¿<br />

¡ı¥®sk.<br />

4. Aa\ En∫¬fl Pıµn©ıP {¿ª‘ƒ¯h˜Øı∫ ˜u∫uº¿<br />

£[˜PÿPı©¿ ¬mk¬kQfl”⁄∫.<br />

5. ©UPÕım]∞¿ {ƧU¯PØÿ”¡∫P–US Cƨ¯”<br />

EP¢uu¿ª.<br />

©¯”¨Pz ˜u∫u¿ : Cƨ¯”∞¿ ©UP“ J∏ ¡ıUPıÕ∫<br />

©fl”zv¯⁄z ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. AÆ©fl”Æ A¡∫PÕx<br />

§µv|vP¯Õz ˜u∫¢ˆukUQfl”x. C∆¡¯Pz ˜u∫u¿<br />

¨¯”¯Ø ©¯”¨Pz ˜u∫u¿ G⁄ A¯«UQ˜”ıÆ.<br />

|¯”P“ :<br />

1. ¡Øx ¡¢˜uı∫ ¡ıUS∂¯© ¨¯”∞⁄ı¿ Hÿ£kÆ S¯”<br />

P¯Õ Cƨ¯”∞ªı⁄ ˜u∫u¿ }USQfl”x.<br />

2. Cƨ¯”∞¯⁄ ©UPÕım] £ıµÆ£∂ØÆ C¿ªıu J∏<br />

{ımiæÆ ˆ\Ø¿£kzuªıÆ.<br />

3. Cƨ¯”∞¿ Aµ]Ø¿ Pm]PŒfl ¨UQØzx¡Æ<br />

S¯”UP®£kQfl”x.<br />

4. ˆ£∂Ø {ıkP–US Cƨ¯” EP¢uuıSÆ.<br />

5. Cƨ¯”∞⁄ı¿ S¯”¢u ˆ\ª˜¡ Hÿ£kÆ.<br />

S¯”P“ :<br />

1. Cƨ¯” ©UPÕım]z ufl¯©Øÿ”x.<br />

2. ¡ıUPıÕ∫P“ Aµ]غ¿ AvP Dk£ık ˆPı“¡<br />

v¿¯ª.<br />

3. Cƨ¯”∞¿ ¯P≥miÿSÆ ªg\zvÿSÆ ¡ı¥®sk.<br />

4. Cƨ¯”∞¿ ¡ıUPıÕ∫PŒfl ¨UQØzx¡Æ PƒÆ<br />

S¯”Qfl”x.<br />

5. Cƨ¯”∞¿ ¡ıUPıÕ∫P–USÆ §µv|vP–US¯h<br />

∞ªı⁄ ˜{∂¯hz ˆuıh∫ Q¯hØıx.<br />

225


C¯hz ˜u∫u¿ : J∏ ˜¡m£ıÕ∂fl £u¬UPıªzv¿ A¡µx<br />

£u¬ ¬ªP¿ A¿ªx C”®§⁄ı¿ Hÿ£kÆ {ıhı–©fl”<br />

A¿ªx ©ı|ªa \mh©fl”U Pıº Chzv¯⁄ |µ®£ {hzu®<br />

£kÆ ˜u∫u¿ C¯hz ˜u∫u¿ G⁄ A¯«UP®£kQ”x.<br />

E£ ˜u∫u¿ : {ıhı–©fl”z¯u˜Øı A¿ªx ©ı|ªa \mh<br />

©fl”z¯u˜Øı Au›¯hØ £u¬U PıªÆ ¨i≤Æ ¨fl˜£<br />

P¯ªzx¬mk {hzxÆ ˆ£ıxz ˜u∫u¿ E£ ˜u∫u¿ G⁄<br />

A¯«UP®£kQ”x.<br />

E“Õım] A¯©®P“ ˜u∫u¿ : E“Õım] A¯©®<br />

A¿ªx E“Õım] Aµ_ Gfl£ufl ˆ£ı∏“ J∏ £Sv∞fl<br />

©UP“ u[P“ £Sv ¬¡Pıµ[P¯Õz uı[P˜Õ |∫¡QzxU<br />

ˆPı“–u¿ BSÆ. Aufl Ai®£¯hU ˆPı“¯P Gfl⁄<br />

ˆ¡¤¿ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_P¯Õ¬h J∏ £Sv∞fl ˜u¯¡<br />

P¯Õ≤Æ §µa]¯⁄P¯Õ≤Æ A®£Sv∞fl ©UP˜Õ ]”®£ıP<br />

P¡¤zxU ˆPı“Õ ¨i≤Æ Gfl£uıSÆ.<br />

1992&BÆ Bsk Aµ]ت¯©®a \mh v∏zua<br />

\mh[P“ 73 Æ 74 Æ CØÿ”®£mh⁄. Czv∏zua \mh[P“<br />

1993&BÆ Bsk H®µ¿ 24 ¨u¿ {¯h¨¯”US ¡¢u⁄.<br />

C¯¡ Fµım]P¯Õ≤Æ {Pµım] A¯©®P¯Õ≤Æ<br />

Aµ]ت¯©® \mh®£iØı⁄ A¯©®PÕıP ©ıÿ‘⁄.<br />

E“Õım] Aµ_ : E“Õım] Aµ_ {P∫®” E“Õım]<br />

Aµ\ıPƒÆ ©ÿ÷Æ Qµı©®” E“Õım] A¯©®P“ G⁄ƒÆ<br />

§∂UP®£kQfl”⁄.<br />

E“Õım] Aµ_<br />

©ı{Pµım]U P«P[P“<br />

{Pµım]U P«P[P“<br />

{P∫®” Fµım]P“<br />

©ı¡mh Fµım]P“<br />

£g\ıØzxa \v<br />

A¿ªx Fµım]<br />

Jfl‘Ø[P“<br />

Qµı© Fµım]P“<br />

226


73&¡x Aµ]Ø¿ \mhzv∏zu \mhÆ J∆ˆ¡ı∏<br />

Qµı©zvæÆ Qµı© \¯£∞¯⁄≤Æ Qµı©, C¯h|¯ª,<br />

©ı¡mh AÕ¬¿ Fµım]P¯Õ≤Æ Hÿ£kzu ¡¯P<br />

ˆ\¥Q”x. "{P∫£ıºPıa \mhÆ' G⁄ƒÆ A¯«UP®£kÆ<br />

74&¡x Aµ]Ø¿ \mhz v∏zua \mhÆ ≠fl÷ ¡¯P {Pµım]<br />

A¯©®P¯Õ A¯©UP ¡¯P ˆ\¥Qfl”x. C¯¡P“<br />

{P∫®” Fµım]P“, {Pµım]U P«P[P“, ©ı{Pµım]<br />

P«P[P“ G⁄®£kÆ. {P∫®” Fµım]P“ Qµı©® £SvØıP<br />

C∏¢x {Pµ® £SvØıP ©ı‘¡∏Æ £SvP–US<br />

A¯©UP®£k¡⁄ BSÆ. ]÷ {P∫®”® £SvP–US<br />

A¯©UP®£kÆ A¯©®P“ {Pµım]P“ BSÆ.<br />

ˆ£∏©Õ¬ªı⁄ {P∫®”®£SvP–US A¯©UP®£kÆ<br />

A¯©®P“ ©ı{Pµım]P“ BSÆ.<br />

Qµı© E“Õım] A¯©®P“ : uÃ{ık \mh©fl”Æ<br />

73&¡x Aµ]ت¯©® v∏zua \mhzvfl£i 1994&BÆ<br />

Bsk uÃ{ık £g\ıØzxa \mhzv¯⁄ |¯”˜¡ÿ‘Øx.<br />

uÃ{ımi¿ §fl¡∏Æ ¡¯P∞ªı⁄ ≠fl÷ Pmh Qµı©<br />

E“Õım] Aµ_ ˆ\Ø¿£kQfl”x : (1) 500 ˜£∫P¯Õ≤Æ<br />

AuÿS ˜©æÆ ©UP“ ˆuı¯P¯ØU ˆPısh J∆ˆ¡ı∏<br />

Qµı©zvæÆ J∏ Fµım], (2) ¡mhıµ AÕ¬¿ £ª Qµı©<br />

Fµım]P¯ÕU ˆPısh Fµım] Jfl‘ØU S ©ÿ÷Æ, (3)<br />

©ı¡mh AÕ¬¿ ˜©¿ Pmhzv¿ ©ı¡mh Fµım]<br />

BQØ⁄¡ıSÆ. uÿ˜£ıx uÃ{ımi¿ 12,584 Qµı©®<br />

£g\ıØzxUP–Æ, 384 Fµım] Jfl‘Ø[P–Æ, 28 ©ı¡mh<br />

Fµım]P–Æ E“Õ⁄.<br />

Qµı© Fµım]∞fl u¯ª¡∫, £Sv E÷®§⁄∫P“<br />

Aµ]Ø¿ Ai®£¯h∞fl‘ ©UPÕı¿ ˜{∂¯hØıPz ˜u∫¢<br />

ˆukUP®£kQfl”⁄∫. x¯nz u¯ª¡∫P“ £Sv E÷®§⁄∫<br />

PÕı¿ ˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄∫. A¯⁄¡∏Æ I¢x Bsk<br />

P–USz ˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄∫. C∆¡¯©®PŒ¿<br />

≠fl‘¿ J∏ £Sv Ch[P“ ˆ£sP–UPıP JxUP®<br />

£mk“Õ⁄.<br />

227


A¯⁄zx Fµım] Jfl‘ØU S UPŒfl E÷®§⁄∫<br />

P–Æ ©UPÕı¿ ˜{∂¯hØıPz ˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄∫.<br />

Fµım] Jfl‘ØU S ¬fl u¯ª¡∫ AUS ¬ÿSz<br />

u¯ª¯©® ˆ£ı÷®˜£ÿQ”ı∫. u¯ª¡¯µ≤Æ, x¯nz<br />

u¯ª¡¯µ≤Æ £Sv E÷®§⁄∫P“ ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. ˜u∫¢<br />

ˆukUP®£mh Fµım] Jfl‘ØU S UPŒfl £u¬U PıªÆ<br />

I¢x BskPÕıSÆ.<br />

Fµım] ¨¯”∞fl ≠fl”ı¡x Pmh A¯©® ©ı¡mh<br />

Fµım]P“ BSÆ. ©ı¡mh Fµım]PŒfl u¯ª¡˜µ Aufl<br />

¨ufl¯©Øı⁄¡∫. A¡¯µ ©ı¡mh Fµım]Øı¿ ˜u∫¢<br />

ˆukUP®£mh £Sv E÷®§⁄∫P“ ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫.<br />

©UP“ £Sv E÷®§⁄∫P¯Õ ˜{∂¯hØıPz ˜u∫¢<br />

ˆukUQfl”⁄∫.<br />

18 ¡ØvÿS ˜©ÿ£mh ¡Øx ¡¢u Si©UP“ A¯⁄<br />

¡∏Æ ¡ıUPŒUPz uSv≤¯hØ¡∫P“. 21 ¡Øx |µÆ§Ø<br />

¡∫P“ ©mk˜© Fµım] E÷®§⁄∫PÕıPƒÆ, x¯nz<br />

u¯ª¡∫PÕıPƒÆ, u¯ª¡µıPƒÆ ˜u∫¢ˆukUP®£k¡∫.<br />

Fµım]∞fl £u¬UPıªÆ ¨i≤Æ ¨fl Ax P¯ªUP®<br />

£k©ı∞fl 6 ©ıu PıªzvÿS“ AuÿSz ˜u∫u¿ {hzu®<br />

ˆ£”¿ ˜¡skÆ.<br />

{Pµ E“Õım] A¯©®P“ : Aµ]ت¯©®a \mhÆ<br />

©ı{Pµım]U P«PÆ, {Pµım]P“, {P∫®” Fµım]P¯Õ {Pµ<br />

E“Õım] A¯©®PÕıP A[RP∂zx“Õx. C∏¢u<br />

˜£ıvæÆ {Pµ A¯©®P“ (Townships), Cµıq¡U Si∞∏®<br />

¡ı∂Ø[P“ (Contonment Boards), A‘¬UP®£mh £Sv<br />

S UP“ (Notified Area Committee) BQØ⁄ƒÆ ©ÿ” ]ª {Pµ<br />

E“Õım] A¯©®PÕıSÆ.<br />

{Pµım] A¯©®§fl ˜©¿ Pmhzv¿ ©ı{Pµım]U<br />

P«P[P“ E“Õ⁄. CÆ©ı{Pµım]U P«P[P“ ˆ£∂Ø<br />

{Pµ[PŒ¿ |÷¡®£kQfl”⁄. ˆ£ıx¡ıP, 10 Cªm\Æ<br />

©UP“ ˆuı¯P¯Ø≤Æ AuÿS ˜©æÆ ˆPısh ˆ£∏<br />

{Pµ[P“ ©ı{Pµım]PÕıP A¯©UP®£kQfl”⁄. Euıµn©ıP<br />

ˆ\fl¯⁄, ¨Æ¯£, ˆPı¿Pzuı, ˆh¿º BQØ⁄ C¢vØı¬¿<br />

228


P® ˆ£∂Ø ©ı{Pµım]U P«P[PÕıSÆ. uÃ{ımi¿<br />

ˆ\fl¯⁄, ©x¯µ, ˜Pıبzy∫, ˜\ªÆ, v∏a] ©ÿ÷Æ<br />

v∏ˆ{¿˜¡º ˜£ıfl” 6 ©ı{Pµım]U P«P[P“ E“Õ⁄.<br />

©ı{Pµım]U P«Pzvfl Aµ]Ø¿ u¯ª¡∫ ˜©Ø∫ B¡ı∫.<br />

A¡∫ ©ı{Pµz u¢¯u G⁄ƒÆ ©ı{P∂fl ¨u¿ Si©Pfl /<br />

Si©P“ G⁄ƒÆ A¯«UP®£kQ”ı∫. ˜©Ø¯µ≤Æ, £Sv<br />

E÷®§⁄∫P¯Õ≤Æ ©UP“ ˜{∂¯hØıPz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫.<br />

£Sv E÷®§⁄∫P“ x¯n ˜©Ø¯µz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫.<br />

A¡∫PÕx £u¬UPıªÆ 5 BskPÕıSÆ. ©ı{Pµım]U P«P<br />

E÷®§⁄∫PŒfl 2/3 £[S ˆ£÷Æ£ıfl¯© £ªzxhfl<br />

w∫©ı⁄Æ CØÿ‘ ˜©Ø∫, x¯n ˜©Ø¯µ® £u¬∞º∏¢x<br />

}UPªıÆ.<br />

{Pµ E“Õım] Aµ]¿ {Pµım]P“ Cµshı¡x Chz¯u<br />

¡QUQfl”⁄. {Pµım] G›Æ ˆ\ı¿ {P∫ A¿ªx ©ı{P∂fl<br />

_Ø&Bm]¯ØU S‘UQfl”x. uà {ımi¿ 100&USÆ<br />

˜©ÿ£mh {Pµım]P“ E“Õ⁄. J∆ˆ¡ı∏ {Pµım]∞æÆ<br />

u¯ª¡∫, x¯nz u¯ª¡∫, £Sv E÷®§⁄∫P“ E“Õ⁄∫.<br />

u¯ª¡¯µ≤Æ, £Sv E÷®§⁄∫P¯Õ≤Æ ©UP“ ˜{∂¯h<br />

ØıPz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. x¯nz u¯ª¡¯µ® £Sv<br />

E÷®§⁄∫P“ u[P–US“ ˜u∫¢ˆukzxU ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

A¡∫P“ 5 BskP“ £u¬ ¡QUQfl”⁄∫.<br />

J∆ˆ¡ı∏ ]÷{P∫® £Sv∞æÆ J∏ {P∫®” Fµım]<br />

A¯©® Hÿ£kzu®£mk“Õx. Av¿ ˜u∫¢ˆukUP®£mh<br />

E÷®§⁄∫P“ E“Õ⁄∫. CuÿPıP {P∫®” Fµım] £ª<br />

£SvPÕıP® §∂UP®£mk“Õx. J∆ˆ¡ı∏ £Sv≤Æ J∏<br />

E÷®§⁄¯µ ©mk˜© ˜u∫¢ˆukUQfl”x. {P∫®” Fµım]<br />

∞fl u¯ª¡¯µ≤Æ, E÷®§⁄∫P¯Õ≤Æ ©UP“ ˜{∂¯hØıPz<br />

˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫. A¡∫P–Æ I¢x BskP“ £u¬<br />

¡QUQfl”⁄∫. {Pµım]z u¯ª¡∫, E÷®§⁄∫P¯Õ® ˜£ıfl”<br />

A˜u |¯ª∞¯⁄≤Æ, AvPıµ[P¯Õ≤Æ ©ÿ÷Æ E∂¯©<br />

P¯Õ≤Æ C¡∫P–Æ ˆ£ÿ÷“Õ⁄∫.<br />

229


©UP“ §µv|vPŒfl £[SÆ ˆ£ı÷®P–Æ : ˜u∫¢<br />

ˆukUP®£mh {ıhı–©fl”, ©ı|ªa \mh©fl”, E“Õım]<br />

A¯©®PŒfl E÷®§⁄∫P“ ©UP“ §µv|vP“ G⁄<br />

A¯«UP®£kQfl”⁄∫. ©UP–UPı⁄ A¡∫PÕx £[SÆ<br />

ˆ£ı÷®P–Æ P ¨UQØ©ı⁄¯¡. {ıhı–©fl”, ©ı|ªa<br />

\mh©fl” E÷®§⁄∫P“ ©UP–US u¤®£mh ¨¯”∞¿<br />

ˆ£ı÷®¯hØ¡∫P“ B¡∫. {ıhı–©fl” E÷®§⁄∫P“<br />

{ıhı–©fl”zvfl ≠ªÆ u[P“ £oP¯Õ® ∂Qfl”⁄∫.<br />

©ı|ªa \mh©fl” E÷®§⁄∫P“ ©ı|ª AÕ¬¿ A¯©a\∫<br />

PÕıPƒÆ ©UPŒfl §µv|vPÕıPƒÆ u[P“ £o∞¯⁄®<br />

∂Qfl”⁄∫. ˜©Ø∫, {Pµz u¯ª¡∫, u¯ª¡∫ ˜£ıfl˜”ı∫<br />

£¿˜¡÷ E“Õım] A¯©®UPŒfl Aµ]Ø¿ |∫¡ıQ<br />

PÕı¡∫. E“Õım] A¯©®PŒfl Aµ]Ø¿ u¯ª¡∫P“<br />

©ı{Pµım]U P«P[P“, {Pµım]P“ ©ÿ÷Æ Fµım]PŒfl<br />

Tmh[P–USz u¯ª¯© uı[SQfl”⁄∫. A¡∫P“<br />

E“Õım] A¯©®PŒfl B¡n[P¯Õ® £µı©∂zx A∆<br />

¡¯©®PŒfl A桪∫P“ ´x |∫¡ıP AvPıµzv¯⁄≤Æ<br />

ˆ\æzxQfl”⁄∫. ©UP“ §µv|vP–US J∏[Q¯n®,<br />

˜©ÿ£ı∫¯¡∞ku¿ £o ¨UQØ©ı⁄uıSÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ {©x {ımi¿ §fl£ÿ”®£kÆ ˜u∫u¿ ¨¯”<br />

P¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ ˜{∫¨P, ©¯”¨Pz ˜u∫u¿PŒfl |¯”P“,<br />

S¯”P¯ÕU S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ E“Õım] A¯©®PŒfl ¡¯PP¯Õ ¬¡∂UP<br />

¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ 73&¡x Aµ]ت¯©®a \mhv∏zua \mhz<br />

v¯⁄ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ ©UP“ §µv|vPŒfl £[Q¯⁄≤Æ ˆ£ı÷®<br />

P¯Õ≤Æ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

230


_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˜ªıU\£ı E÷®§⁄∫PŒfl £u¬U PıªÆ<br />

A. {ıflS BskP“ B. ≠fl÷ BskP“<br />

C. I¢x BskP“ D. Cµsk BskP“<br />

2. E“Õım] A¯©®PŒfl £u¬U PıªÆ<br />

A. ≠fl÷ BskP“ B. B÷ BskP“<br />

C. {ıflS BskP“ D. I¢x BskP“<br />

3. ˜©Ø¯µz ˜u∫¢ˆuk®£¡∫P“<br />

A. ˜{∂¯hØıP ©UP“ B. E÷®§⁄∫P“<br />

C. ¨uª¯©a\∫ D. B–{∫<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬¿ ˆ£ıxz ˜u∫u¿P“ _____ BskP–UˆPı∏<br />

¨¯” {hzu®£kQfl”⁄.<br />

2. ˆ£ıx¡ıP _____ ¡¯PØı⁄ ˜u∫u¿ ¨¯”P“ E“Õ⁄.<br />

3. Qµı©z u¯ª¡¯µ ©UP“ _____ BPz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫.<br />

4. ˜©Ø¯µ ©UP“ _____ BPz ˜u∫¢ˆukUQfl”⁄∫.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. 73&¡x Aµ]ت¯©®a && 74¡x v∏zuÆ<br />

\mhzv∏zuÆ<br />

2. {P∫£ıºPı && ©ı{Pµım]U P«PÆ<br />

3. ˜©Ø∫ && Fµım] |∫¡ıPÆ<br />

4. {Pµz u¯ª¡∫ && {P∫®” Fµım]<br />

5. u¯ª¡∫ && {Pµım]<br />

231


IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ˜u∫u¿ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. ˜u∫u¿ ¡¯PP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

3. C¯hz ˜u∫u¿ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

4. E“Õım] Aµ_ ¡¯PP¯Õ ¬ÕUSP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. ˜{∫¨Pz ˜u∫uºfl |¯”P“, S¯”P“ Øı¯¡?<br />

2. E“Õım] A¯©®PŒfl E÷®§⁄∫P“ G∆¡ı÷ ˜u∫¢<br />

ˆukUP®£kQfl”⁄∫?<br />

3. ©UP“ §µv|vPŒfl £[S, ˆ£ı÷®P“ Øı¯¡?<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. E“Õım] Aµ]fl ¡¯PP“ ˆPısh ¬ÕUP Am¯h<br />

Jfl÷ uØı∫ ˆ\¥P.<br />

2. E“Õım] _Ø&Aµ]fl A¯©®§¯⁄U Pıs§USÆ<br />

Am¯h® £hÆ Jfl÷ uØı∫ ˆ\¥x Au¯⁄ ¡S®<br />

£¯”∞¿ £ı∫¯¡US ¯¡UPƒÆ.<br />

232


Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

£ıhÆ & 6<br />

Si≤∂¯©<br />

1. ©ın¡∫ Si≤∂¯©, ¡ıUS∂¯© £ÿ‘ ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h, ¡ıUPŒzu¿<br />

¨¯”P“ £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄® ˆ£”¿.<br />

3. ©ın¡∫ Si≤∂¯©US∂Ø uSvP¯Õ® £ÿ‘ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ Aµ]Ø¿ Pm]PŒfl ]fl⁄[P“ £ÿ‘ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ ¡ıUPıÕ∫PŒfl Ph¯©P¯Õ® ∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

"Si©Pfl' G⁄® ˆ£ı∏“£kÆ "]mi\fl'<br />

Gݮ<br />

B[Qªa ˆ\ı¿ Cªzwfl ˆ©ı» ¡ı∫z¯uØı⁄ "]¬Ï'<br />

Gfl£vº∏¢x ˆ£”®£mhuıSÆ. Aaˆ\ı¿ {Pµ&{ımi¿<br />

(City-State) ¡]®£¡∫ G›Æ ˆ£ı∏“ ˆPıshuıSÆ. {Pµ&<br />

{ık Aµ_P“ ©¯”¢u §fl Aaˆ\ı¿ J∏ {ımi¿ ¡]UQfl”<br />

¡∫P¯ÕU S‘UP® £Øfl£kzu®£mhx. J∏ {ımifl Si<br />

©UP“, ¨ Si≤∂¯© ©ÿ÷Æ Aµ]Ø¿ E∂¯©P¯Õ<br />

A›£¬UQfl”⁄∫.<br />

Si©UPŒfl E∂¯©P“ : {©x Aµ]ت¯©®a \mhÆ {Æ<br />

{ımifl Si©UP–US® §fl¡∏Æ E∂¯©P¯Õ ¡«[S<br />

Qfl”x :<br />

1. Ai®£¯h E∂¯©P“.<br />

2. Si©UP“ ©mk˜© ˆ£ıx®£u¬P¯Õ ¡QUPz uSv<br />

≤¯hØ¡∫P“. {©x {ımifl u¯ªØıØ ˆ£ıx®<br />

233


£u¬P“ Siص_z u¯ª¡∫, x¯nU Siص_z<br />

u¯ª¡∫, §µu© A¯©a\∫, Ea\, EØ∫ }v©fl” }v£v<br />

P“, B–{∫P“ ©ÿ÷Æ ¨uª¯©a\∫ BQØ⁄¡ıSÆ.<br />

3. Si©UP“ ©mk˜© ˜ªıU \£ı ©ÿ÷Æ ©ı|ª \mh<br />

©fl”[PŒfl E÷®§⁄∫P–US ¡ıUPŒUPz uSv≤¯h<br />

Ø¡∫P“.<br />

4. Si©UP“ ©mk˜© {ıhı–©fl”, ©ı|ªa \mh<br />

©fl”[PŒfl E÷®§⁄∫PÕıPz uSv≤¯hØ¡∫P“.<br />

Si©UPŒfl Ph¯©P“ : 1976&BÆ Bsk CØÿ”®£mh<br />

42&¡x Aµ]ت¯©®z v∏zua \mhzvfl£i A¯⁄zxU<br />

Si©UP–Æ §fl£ÿ” ˜¡siØ Ai®£¯hU Ph¯©P“<br />

¡SUP®£mk“Õ⁄. A¯¡P“ : (1) Aµ]ت¯©®a \mhz<br />

v¯⁄≤Æ Aufl S‘U˜Pı“ ©ÿ÷Æ |÷¡⁄[P¯Õ≤Æ<br />

§fl£ÿ‘ {hzu¿, (2) ˜u]ØU ˆPıi, ˜u]Ø Ruzv¯⁄<br />

©vzu¿, (3) AQƯ\, ©UPÕım] ©ÿ÷Æ \©Øa \ı∫§fl¯©<br />

˜£ıfl” A¡]ØU ˆPı“¯PP¯Õ En∫¢x A¡ÿ¯”®<br />

§fl£ÿ÷u¿, ©ÿ÷Æ (4) {©x £s£ımk ©µ ¡ÕÆ,<br />

C¯”Øıs¯©, Jÿ÷¯© ©ÿ÷Æ J∏¯©®£ımi¯⁄®<br />

£ıxPızu¿ BQØ⁄¡ıSÆ. ˆ£ıxa ˆ\ızxUP“, CØÿ¯P<br />

¡Õ[P¯Õ® £ıxPızu¿ ©ÿ÷Æ \≠P ¬˜µıua ˆ\Ø¿P¯Õz<br />

u¬∫zu¿ ˜£ıfl” ˜©æÆ £ª Ph¯©P–Æ E“Õ⁄.<br />

Si≤∂¯©∞fl ¡¯PP“ : Si≤∂¯© C∏ ¡¯P®£kÆ. A¯¡<br />

§”®£ı¿ ˆ£÷Æ Si≤∂¯© ©ÿ÷Æ AØ¿ {ımh¡∫ ˆ£÷Æ<br />

Si≤∂¯© BQØ⁄¡ıSÆ. J∏ {ımi¿ |µ¢uµ©ıP ¡ı Æ<br />

(E¯”¬h©ıPU ˆPıs˜hı∫) Si©UP¯Õ® ˆ£ÿ˜”ıµıPU<br />

ˆPısk §”USÆ S«¢¯uP“ §”®£ı¿ Si©UPÕıQfl”⁄∫.<br />

Euıµn©ıP C¢vØU Si©UP–US® §”USÆ S«¢¯uP“<br />

CØÿ¯PØıPƒÆ ufl¤a¯\ØıPƒÆ C¢vØU Si©UPÕı<br />

Qfl”⁄∫. J∏ {ımi¿ }sh PıªÆ u[Q˜Øı A¿ªx<br />

A¢{ımifl J∏ Si©P¯⁄ / Si©P¯Õ ©n¢˜uı ˆ£÷Æ<br />

Si≤∂¯© AØ¿{ımh¡∫ ˆ£÷Æ Si≤∂¯© (Naturalisation)<br />

234


G⁄ ¡«[P®£kQ”x. ˆ£ıx¡ıP ,¡Øx ¡¢u J∏¡∫ G¢u<br />

{ımiæÆ Si≤∂¯©US ¬sn®§UPªıÆ. B⁄ı¿ A¡∂fl<br />

¬sn®£zv¯⁄ HÿPƒÆ A¿ªx |PµıP∂UPƒÆ A¢{ımk<br />

Aµ]ÿS E∂¯© Esk. C∆¡¯P∞¿ vØ Si≤∂¯©<br />

∞¯⁄® ˆ£÷Æ J∏¡∫ u⁄x £¯«Ø Si≤∂¯©¯Ø C«¢x<br />

uıfl G¢u {ımi¿ ¡ıà Q”ı˜µı A¢{ımifl Si©Pfl /<br />

Si©PÕıQfl”ı∫. Euıµn ©ıP C¢vØ∫P“ £ª∫ Aˆ©∂UP<br />

IUQØ {ımi¿ Si≤∂¯© ¯Ø® ˆ£ÿ÷ A[˜P˜Ø<br />

SiØ©∫¢x“Õ⁄∫. C∏¢u˜£ıvæÆ C¢vØ Aµ_ A¡∫PŒ¿<br />

]ª∏US C∏®§h©ÿ” C¢vØU Si©UP“ (Non-Resident Indians<br />

(NRIs) G›Æ uSv∞¯⁄ ¡«[Q≤“Õx.<br />

Si≤∂¯©∞fl ufl¯©: {©x C¢vØ Aµ]ت¯©®a<br />

\mhÆ C¢vØU Si©Pfl / Si©P“ G⁄®£kÆ Jÿ¯”U<br />

Si≤∂¯©¯Ø ©mkÆ ¡«[SQ”x. B⁄ı¿ Aˆ©∂UP<br />

IUQØ {ık, _¬m\∫ªı¢x ˜£ıfl” ]ª Tmhµ_ {ıkPŒ¿<br />

Tmhım] A¿ªx ˜u]ØU Si©UP“ ©ÿ÷Æ S‘®§mh<br />

©ı|ªzvfl Si©UP“ G›Æ Cµm¯hU Si≤∂¯© ¨¯”<br />

E“Õx.<br />

¡ıUPŒUSÆ E∂¯©P“ : ¡ıUS∂¯©® ˆ£” ¡Øx Jfl˜”<br />

uSvØıSÆ. S‘®§mh J∏ ¡Øv¯⁄ G¥vØ ©UP“<br />

A¯⁄¡∏USÆ ¡ıUS∂¯© ¡«[P®£kQ”x. Cu¯⁄<br />

¡Øx¡¢˜uı∫ A¯⁄¡∏USÆ ¡ıUS∂¯© A¿ªx ˜u∫u¿<br />

¡ıUS∂¯© G⁄ A¯«UQfl”⁄∫. C¢vØı¬¿ 18 ¡Øv¯⁄<br />

G¥vØ G¡∏Æ ¡ıUPŒUPz uSv≤¯hØ¡∫. A¡∫P–¯hØ<br />

ˆ£Ø∫P“ ¡ıUPıÕ∫ £miغ¿ ˜\∫UP®£kQfl”⁄. ˜u∫u¿<br />

B¯nØÆ A¡∫P–US ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄<br />

¡«[SQfl”x.<br />

¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h : C¢vØz ˜u∫u¿ B¯nØÆ<br />

¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄ A‘¨PÆ ˆ\¥x“Õx.<br />

C∆¡m¯h∞¿ ¡ıUPıÕ∂fl ˆ£Ø∫, ¡Øx, £ı¿, ¨P¡∂,<br />

ˆuıSv∞fl S‘±k Gs ©ÿ÷¨“Õ uP¡¿P“ Ah[Q<br />

≤“Õ⁄. ¡ıUSa \ı¡iP–US“ ~¯«≤Ƙ£ıx ¡ıUPıÕ∫P“<br />

235


C∆¡¯hØıÕ Am¯h¯Øz u[P–hfl ¯¡zxU ˆPı“–<br />

u¿ ˜¡skÆ. ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h ¡«[P®ˆ£”ıu<br />

¡ıUPıÕ∫P“ ¡ıUPŒUPa ˆ\¿æƘ£ıx u[P–hfl<br />

§fl¡∏Æ Huı¡ˆuı∏ Buıµzv¯⁄ ¯¡zxU ˆPı“–u¿<br />

˜¡skÆ. A¯¡ (1) SkÆ£ Enƒ Am¯h, (2) Kmk{∫<br />

E∂©Æ, (3) ~¯«ƒ E∂¯© \ıfl‘uà (Passport Certificate)<br />

BQØ⁄¡ıSÆ. J∆ˆ¡ı∏ ¡ıUPıÕ∏Æ u[P“ £Sv∞¿<br />

¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄ Aµ_ A桪∫P“<br />

¡«[SÆ ˆ£ı x Au¯⁄® ˆ£ÿ÷ ˜u∫u¿ B¯nØzxhfl<br />

Jzx¯«zu¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

¡ıUPŒUSÆ ¨¯” : ¡ıUPŒUSÆ ¨¯”∞¯⁄ C∏¡¯P®<br />

£kzuªıÆ. A¯¡ ˆ¡Œ®£¯hØı⁄ ¡ıUS®£vƒ, CµP]Ø<br />

uÿ˜£ı¯uØ ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞fl ©ıv∂<br />

¨fl £UPÆ<br />

§fl £UPÆ<br />

¡ıUS®£vƒ Gfl£⁄ BSÆ. uÿ˜£ıx C∆¬∏ ¡ıUPŒUSÆ<br />

¨¯”PŒæÆ ¡ıUQ¯⁄® £vƒ ˆ\¥Ø fl⁄qa<br />

236


\ıu⁄[P“ £Øfl£kzu®£kQfl”⁄. Cu¯⁄ fl⁄q<br />

¨¯”∞¿ ¡ıUPŒzu¿ G⁄ A¯«UQ˜”ıÆ.<br />

1. ˆ¡Œ®£¯hØı⁄ ¡ıUS®£vƒ : J∏ ¡ıUPıÕ∫ u⁄x<br />

¡ıUQ¯⁄ ˆ¡Œ®£¯hØıPz ˆu∂¬zuı¿ Au¯⁄ ˆ¡Œ®<br />

£¯hØı⁄ ¡ıUS®£vƒ G⁄ A¯«UQ˜”ıÆ. ˆ¡Œ®£¯h<br />

Øı⁄ ¡ıUS®£vƒ ¨¯”USa ]”¢u EuıµnÆ ¯PP¯Õ<br />

EØ∫zvU Pımi {£∫P¯Õz ˜u∫¢ˆukzuªıSÆ. Cƨ¯”<br />

∞¿ CµP]ØÆ PıUP®£k¡v¿¯ª. Cƨ¯” ¡ıUPıÕ∫<br />

GsoU¯P ˆ£∏©Õ¬æ“Õ ˆ£ıxz ˜u∫u¿P–US®<br />

£Øfl£hıx. Cƨ¯”∞æ“Õ ˆ¡Œ®£¯hz ufl¯©∞⁄ı¿<br />

¡ıUPıÕ∂fl ¬∏®£ E∂¯© ©÷UP®£kQ”x.<br />

2. CµP]Ø ¡ıUS® £vƒ : Cƨ¯”∞¿ ¡ıUPıÕ∫P“<br />

u[P“ ¡ıUS∂¯©¯Ø CµP]Ø©ıPa ˆ\تıUSQfl”⁄∫. u¤®<br />

£mh ¡ıUPıÕ∂fl ¬∏®£zv¯⁄® ˜£ımi∞kÆ ˜¡m<br />

£ıÕ˜µı A¿ªx Ehfl ¡ıUPŒUSÆ ¡ıUPıÕ˜µı A‘Ø<br />

¨iØıx. Euıµn©ıP C¢vØı¬¿ {hzu®ˆ£÷Æ ˆ£ıxz<br />

˜u∫u¿PŒ¿ Cƨ¯” §fl£ÿ”®£kQ”x. C[S ¡ıUPıÕ∫<br />

P–US ˜¡m£ıÕ∫PŒfl ˆ£Ø∫P–Æ, ]fl⁄[P–Æ ˆPısk<br />

Aa]h®£mh ¡ıUSzuı“P“ ¡«[P®£kQfl”⁄. ¡ıUPıÕ∫<br />

uıfl ¬∏ÆÆ ˜¡m£ıÕ∂fl ˆ£Ø∏US Gv˜µ S‘®§mh<br />

J∏ S‘∞¯⁄ Cmk ¡ıUSzuı¯Õ ¡ıUS® ˆ£mi∞¿<br />

˜£ıh ˜¡skÆ. Cƨ¯”∞ªı⁄ CµP]Ø ¡ıUS® £vƒ<br />

¨¯” C¢vØı, Aˆ©∂UPı ©ÿ÷Æ C[Qªı¢x ˜£ıfl”<br />

{ıkPŒ¿ §fl£ÿ”®£kQ”x.<br />

Aµ]Ø¿ Pm]PŒfl ]fl⁄[P“ : J∆ˆ¡ı∏ Aµ]Ø¿ Pm]≤Æ<br />

u⁄UˆP⁄ J∏ ]fl⁄Æ ˆPısk“Õx. C¢vØz ˜u∫u¿<br />

B¯nØÆ, {ıhı–©fl”Æ, ©ı|ªa \mh ©fl”[P–US®<br />

˜£ımi∞kÆ ˜¡m£ıÕ∫P–USa ]fl⁄[P¯Õ JxUS<br />

Qfl”x. Qµı© Fµım]P“ ©ÿ÷Æ {Pµım]U P«P[P“<br />

˜£ıfl” E“Õım] A¯©®P–US {hzu®£kÆ ˜u∫uæUS<br />

©ı|ªz ˜u∫u¿ B¯nØÆ ]fl⁄[P¯Õ JxUSQfl”x.<br />

237


Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ Si©UPŒfl E∂¯©P¯ÕU S‘®§h ¨i≤Æ.<br />

2. ©ın¡∫ Si©UPŒfl Ai®£¯hU Ph¯©P¯Õ®<br />

£miغh ¨i≤Æ.<br />

3. ©ın¡∫ ¡ıUS∂¯©P¯Õ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

4. ©ın¡∫ ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄® £ÿ‘<br />

¬¡∂UP ¨i≤Æ.<br />

5. ©ın¡∫ ¡ıUPŒUSÆ ¨¯” £ÿ‘ ¬ÕUP ¨i≤Æ.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ]mi\fl G›Æ ˆ\ı¿ Cƈ©ı»∞º∏¢x ˆ£”®£mhx<br />

A. Q˜µUPÆ B. Cªzwfl<br />

C. Ï£ı¤ØÆ D. E∏x<br />

2. C¢vØı¬¿ ¡ıUPŒUSÆ E∂¯©UPı⁄ ¡Øx<br />

A. 21 BskP“ B. 25 BskP“<br />

C. 18 BskP“ D. 20 BskP“<br />

3. Si©UP“ ˆ£ıx¡ıP C∆¡ı÷ ¡¯P®£kzu®£kQfl”⁄∫<br />

A. C∏ ¡¯PØıP B. {ıflS ¡¯PØıP<br />

C. I¢x ¡¯PØıP D. J∏ ¡¯PØıP<br />

4. Aˆ©∂UP IUQØ {ımi¿ E“Õ Si≤∂¯© ¡¯P<br />

A. Cµm¯hU Si≤∂¯© B. Jÿ¯”U Si≤∂¯©<br />

C. ©ı|ªU Si≤∂¯© D. ˜©æ“Õ GxƒÆ C¿¯ª<br />

238


II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. Si©UP“ ¨ ________ ©ÿ÷Æ ________ E∂¯©P¯Õ<br />

A›£¬UQfl”⁄∫.<br />

2. C¢vØı¬¿ ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄ _____<br />

_____ _____ A‘¨PÆ ˆ\¥x“Õx.<br />

3. ¡ıUPŒUSÆ ¨¯” _____. ©ÿ÷Æ _____ G⁄ C∏¡¯PØıP<br />

¡¯P®£kzu®£mk“Õx.<br />

4. Aµ]Ø¿ Pm]PŒfl ]fl⁄[P¯Õ _____ _____ _____<br />

JxUSQfl”x.<br />

5. C¢vØı¬¿ _____ Si≤∂¯© ©mk˜© E“Õx.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ¡ıUPŒUSÆ ¡Øx && ˜u∫u¿ B¯nØÆ<br />

2. Cµm¯hU Si≤∂¯© && 18 BskP“<br />

3. ]fl⁄[P¯Õ JxUS¡x && ¯PP¯Õ EØ∫zxu¿<br />

4. ˆ¡Œ®£¯hØı⁄<br />

¡ıUS®£vƒ<br />

&& 42&¡x v∏zua \mhÆ<br />

5. Ai®£¯hU Ph¯©P“ && Aˆ©∂UP IUQØ {ık<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. Si≤∂¯© Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. "¡Øx¡¢˜uı∫ A¯⁄¡∏USÆ ¡ıUS∂¯©' Gfl”<br />

ˆ\ı¿º¯⁄ ¬ÕUSP.<br />

3. ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h∞¯⁄ ¡«[S¡x Øı∫?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØU Si©UPŒfl E∂¯©P¯Õ≤Æ, Ph¯©P¯Õ≤Æ<br />

¬ÕUSP.<br />

2. ¡ıUS∂¯©, ¡ıUPıÕ∫ A¯hØıÕ Am¯h, ¡ıUPŒUSÆ<br />

¨¯” BQØ⁄ £ÿ‘ ¬∂¡ıP G xP.<br />

239


VI. Pÿ§zu¿ ©ÿ÷Æ Pÿ”¿ ˆ\Ø¿<br />

Si©UP“ E∂¯©P“, Ph¯©P“ Ah[QØ ¬ÕUP<br />

Am¯h Jfl÷ uØı∫ ˆ\¥x Au¯⁄ ¡S®£¯”∞¿<br />

£ı∫¯¡US ¯¡UPƒÆ.<br />

240


¬∞Ø¿<br />

C¢vØı & K∫ A‘¨PÆ<br />

{Æ{ık £fl¯©a ]”®¯hzx. C[S £ª<br />

¡sn[P–Æ Esk. ˜{ÿ¯”Ø, Cfl¯”Ø<br />

C¢vØı¬¿ J∏ PıªÆ u¬∫zuz ufl¯© (timelessness) ≤Æ<br />

|ªƒQfl”x. {√⁄ Pıªzvfl ©ıÿ”[P“, ¨¢¯uØ<br />

Pıªzxhfl J®§k ¯P∞¿, PƒÆ ˜¡P©ıP<br />

|PÃQfl”⁄. ¨flˆ£¿ªıÆ, C¢vØı ˆ©¿ª˜¡ ©ıÿ”Æ<br />

A¯h¢ux. ¡ıÃU¯P∞fl Jfl‘µsk T÷PŒ¿ ©mkÆ<br />

©ıÿ”[P¯Õ A›©vzux. B⁄ı¿ Cfl¯”Ø ©ıÿ”[P“<br />

G¿ªı ¡ıÃU¯PU T÷P¯Õ≤Æ £ıv®£x ©mkfl‘,<br />

Aµ]Ø¿, ˆ£ı∏ÕıuıµÆ, \¨uıØÆ, ~m£Æ ©ÿ÷Æ<br />

Pªıa\ıµÆ ˜£ıfl” G¿ªı¡ÿ÷“–Æ E∏©ıÿ”Æ<br />

Jfl¯”˜Ø |PÃzv≤“Õx. Ph¢u 50 ¡∏h[P–US<br />

˜©ªı⁄ PıªÆ, _u¢vµ C¢vØı¬¿ |Pâu<br />

©ıÿ”[P¯Õz ˆuŒƒ ˆ\¥ØƒÆ ©v®§hƒÆ J∏<br />

A¯©®§¯⁄ {©USz u∏Qfl”x.<br />

G¿ªı ©ıÿ”[P–Æ {¿ª ©ıÿ”[PÕıP˜¡ C∏¢u⁄<br />

Gfl£¯u® £¯”\ıÿ”z ˜u¯¡∞¿¯ª. Gfl”ıæÆ,<br />

¨¢¯uØ Pıªzv¯⁄ ¬hƒÆ ˜©ªı⁄ ¨fl˜⁄ÿ”Æ<br />

Hÿ£mhx Gfl£¯u Gkzxa ˆ\ı¿ª˜¡ ˜¡skÆ. J∏<br />

]ª §nUSP“ / ¡«USP“ ©mk˜© ˆ¡Œ®£ıhı¥<br />

˜uıfl‘⁄. Au⁄ı¿ ˜©Æ£ımi¿ ˆ\ı¿ªz uS¢u<br />

¡¯P∞¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ C¿ªıv∏¢ux Gfl£x J∏<br />

H©ıÿ”˜©. G¿ªı¡ÿ¯”≤Æ ¬h P ¨UQØ©ı⁄ \ıu¯⁄<br />

J∏ £ªÆ ¡ı¥¢u ˜u^Øz¯u≤Æ, £ÿ¯”≤Æ E∏¡ıUP<br />

¨i¢ux Gfl£˜u. Aµ]غ¿ \⁄{ıØP ¨¯”®£i<br />

£[˜PÿP ¡ı¥®§∏¢uxÆ Ca\ıu¯⁄PŒ¿ Jflˆ”⁄ªıÆ.<br />

S¯”£ıkP“ |¯”ؘ¡ ˆufl£i›Æ Th, _u¢vµÆ<br />

©ÿ÷Æ u¤©¤u E∂¯©P“ ˜£ıfl”¯¡ C∏¢u⁄<br />

Gfl£x Cflˆ⁄ı∏a ]”®. {ımk®£ÿ÷ Au⁄ı¿<br />

ˆ¡Œ®£kÆ ˜{ØÆ {ıÆ {©x As¯h{ıkP¯Õ®<br />

ˆ£ı∏zu {h¡iU¯PP¯Õ {hzvØ ¡¯P∞¿<br />

ˆu∂Ø¡∏Qfl”⁄.<br />

241


ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”Æ A∆¡Õƒ v∏®v<br />

u∏¡uıP C¿¯ª; Gfl”ıæÆ ¨¢¯uØ ¡∏h[P¯Õ<br />

¬hƒÆ uÿ\©ØÆ ¨fl˜⁄ÿ”Æ {fl”ıP˜¡ E“Õx.<br />

{ımi¿ |âu ]ª |PÃa]P“ {Ư© ˆ©a_Æ<br />

¡¯PØı⁄¯¡ØıP C¿¯ª Gfl£x J∏ Po®.<br />

£fl⁄ımk ¬¯ÕØımk® ˜£ımiPŒ¿ C¢vØı¬fl<br />

\ıu¯⁄P“ ]”®£ıP˜¡ C¿¯ª. B]Ø {ıkP¯Õ ¬hƒÆ<br />

§flu[QØ |¯ª∞¿ C¢vØı E“Õx Gfl£x ˆuŒƒ.<br />

P¿¬Ø‘ƒ, {ª¡ıà ©ÿ÷Æ ¡ıÃU¯Pz uµÆ<br />

˜£ıfl”¡ÿ‘æÆ {Æ {ık Cfl›Æ Hï© |¯ª∞˜ª˜Ø<br />

E“Õx Gfl£x ¡∏zuÆ uµUTiØ Jfl÷. Aµ_U<br />

S÷URm¯h≤Æ Pmk®£ımi¯⁄≤Æ ©mkÆ {Ƨ⁄ı¿<br />

Ax ¯PØı⁄uıP˜¡ ¨i≤Æ. ˜{ı§“ £∂_ ˆ£ÿ” {©x<br />

A©∫vØı ˆ\fl T÷Q”ı∫ : "˜u¯¡ C∏¢u˜£ıxÆ, {©x<br />

Aµ_ ˜£ıx©ı⁄ AÕ¬¿, P¿¬Ø‘ƒ ©ÿ÷Æ {ª¡ıÃ<br />

ˆ£ı∏zu¡¯µ∞¿, Eÿ\ıPzxhfl ˆ\Ø¿£h¬¿¯ª.'<br />

Gfl”ıæÆ, C¢vØı J∏ ˆ¡ÿ‘ {¯h ˜£ıkÆ {ıhıPz<br />

u¯ªyUSÆ Gfl” {ƧU¯P |ªƒQfl”x. HÿP⁄˜¡,<br />

{Æ{ık J∏¨¯⁄®hfl ufl›“ C∏¢x, ufl¯⁄<br />

¬k¬zxU ˆPısk ˆ¡Œ¡µƒÆ ˆuıh[Q≤“Õx.<br />

¬ŒÆ§º∏¢x ¬ªQ ©ÿ” {ıkP–hfl Aµ]Ø¿ ∑v∞¿<br />

{k|¯ªUSÆ ¡¢v∏UQfl”x. {©USa \ıuP©ı⁄ \¨uıØ<br />

&Aµ]Ø¿ ©ıÿ”[P–Æ |Pâu ¡snÆ E“Õ⁄.<br />

TiØ ^UQµ˜© C¢vØı EªP Aµ[Q¿ ˆ¡ÿ‘<br />

{ıØQØıPz vP Æ. C[˜P ¡ıÃU¯Pz uµÆ ˜©Æ£kÆ.<br />

AÓƯ\ ¡»∞¿ ©ÿ” ©UP–US ˜{ØÆ u∏Æ<br />

¡¯P∞¿, \ı∫§fl¯©≤hfl ˆ\Ø¿ £k˜¡ı©ı⁄ı¿, {ıÆ<br />

u¯ª yUS˜¡ıÆ, √÷ {¯h ˜£ık˜¡ıÆ.<br />

u. ¡\¢uS©µfl<br />

u¯ª¡∫ : £zuıÆ ¡S®<br />

¬∞Ø¿ zuPU S<br />

AªS I : C¢vØı : ¡mhıµ® £fl¯©<br />

£ıhÆ 1<br />

C¢vØz x¯nUPshÆ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØz x¯nU Pshzvfl £ª<br />

£∂©ın[P¯Õ A‘¢x ˆPı“¡xÆ, ¬ØzuæÆ<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØ |ªz˜uıÿ”[P“, Pªıa\ıµ[P“<br />

©ÿ÷Æ (©ua)\ı∫§fl¯©¯Ø ˆu∂¢x ¬Øzu¿.<br />

¬∞¿ |ª{kU˜PımiÿS ¡hUQ¿ B]ØU<br />

Pshzvfl ˆufl£Sv∞¿ A¯©¢x“Õx {©x x¯nU<br />

PshÆ. EªP |ª®£µ®§¿ 2.5 \u¬Quz¯u ©mkÆ<br />

ufl›“ AhUQØ ˜£ıvæÆ, EªP ©UP“ ˆuı¯P∞¿ 16<br />

\u¬Quz¯u® ˆ£ÿ÷“Õx. Psh[PŒfl |ª®<br />

£µ®hfl J®§kÆ ˜£ıx, C¢vØ |ª®£µ® ]‘ØuıP<br />

C∏¢u˜£ıvæÆ Psh[PŒ¿ Pın®£k¡x ˜£ıª˜¡<br />

|ª A¯©®, Pıª |¯ª, CØÿ¯Pz uı¡µ[P“, ©s<br />

˜£ıfl” CØÿ¯PU PıµoPŒæÆ Pªıa\ıµU PıµoPÕı⁄<br />

ˆ©ı», ©uÆ, C⁄Æ ©ÿ÷Æ £«UP¡«UP[PŒæÆ £ª<br />

˜¡÷£ıkP“ |¯”¢x Pın®£kQfl”x. G⁄˜¡ C¢vØı<br />

J∏ x¯nU Psh©ıPU P∏u®£kQfl”x.<br />

£ª¬u©ı⁄ CØÿ¯P A¯©®, Pªıa\ıµÆ, ©uÆ,<br />

C⁄Æ, ˆ©ı»P“ Pın®£k¡uı¿ C¢vØı x¯nU<br />

PshÆ Gfl” uSv¯Ø® ˆ£÷Qfl”x.<br />

242<br />

243


A¯©¬hÆ : B]ØU Pshzvfl ˆufl£Sv∞æÆ<br />

C¢vØ® ˆ£∏[Phºfl u¯ª®£Sv∞æÆ C¢vØı<br />

A¯©¢x E“Õx. C¢vØı¬fl ˜©ÿQ¿ A˜µ§Øz<br />

w£Pÿ£¨Æ, Q«UQ¿ C¢˜uı^⁄ı w£Pÿ£¨Æ A¯©¢x,<br />

J∏ ˜P¢vµ A¯©®¯£ {Æ {ımiÿSz u∏Qfl”⁄.<br />

A¯©¬ha ]”®§ ⁄ı¿ C¢vØı EªQ¿ G¿ªı<br />

{ıkP–h›Æ ˆuıh∫ ˆPı“Õ ¨i≤Æ. C¢vØı¬fl P<br />

}sh PhÿP¯µ≤Æ, x¯”¨P[ P–Æ ˜©ÿS ©ÿ÷Æ<br />

Q«US {ıkP–hfl ¡oPz ˆuıh∫ §ÿSÆ, Ph¿<br />

˜£ıUS¡µzxUSÆ ¡¯Pˆ\¥x {©US E÷x¯nØıP<br />

¬Õ[SQfl”⁄. ¡hUQ¿ A¯©¢x“Õ C©Ø ©¯ªP–Æ<br />

ˆuÿQ¿ A¯©¢x“Õ C¢vØ® ˆ£∏[PhæÆ<br />

C¢vØı¬ÿS CØÿ¯P AµsPÕıP ¬Õ[SQfl”⁄<br />

(£hÆ 1.1).<br />

£µÁÀ<br />

C¢vØı 8 o 4' ¡h Am\zvº∏¢x 37 o 5' ¡h Am\Æ<br />

¡¯µ∞æÆ 68 o 7' Q«USz w∫UPzvº∏¢x 97 o 2' Q«USz<br />

w∫UPÆ ¡¯µ∞æÆ £µ¬≤“Õx. ˜©æÆ 23½ o ¡h<br />

Am\˜µ¯P (PhP˜µ¯P) C¢vØı¬fl S÷UPıP Ki<br />

C¢vØı ¯¡ Cµsk \©£ıP[PÕıP® §∂UQfl”x<br />

(£hÆ 1.2).<br />

1. PhP Am\zvÿS ˆuÿQ¿ E“Õ C¢vØ<br />

w£Pÿ£®£Sv.<br />

2. PhP Am\zvÿS ¡hUQ¿ E“Õ ”C¢vØ<br />

w£Pÿ£® £Sv.<br />

{Æ{ık ¬®£µ®§fl Ai®£¯h∞¿ H«ı¡x<br />

ˆ£∂Ø {ıhıSÆ. C¢vØı¬fl ˆ©ızu® £µ® 3.3<br />

¿ºØfl \.Q.´mhµıSÆ. C¢vØı ¡hUS ˆuÿPıP 3,214<br />

Q.´mh∫ }Õ¨Æ Q«US ˜©ÿPıP 2,933 Q.´mh∫ APª¨Æ<br />

ˆPısk E“Õx. ˜©æÆ 6,600 Q.´mh∫ }ÕÆ ˆPısh<br />

P }sh PhÿP¯µ¯Ø≤Æ ˆPısk“Õx. A¢u©ıfl &<br />

|U˜Pı£ı∫, Cªm\zwƒPŒfl PhÿP¯µ¯Ø≤Æ ˜\∫zxU<br />

ˆPıshı¿ C¢vØU PhÿP¯µ∞fl }ÕÆ 7,516 Q.´mh∫<br />

BSÆ.<br />

244<br />

IúWôlTô<br />

TPm 1.1<br />

245


PhP Am\Æ {©x {ım¯h w£Pÿ£ C¢vØı ©ÿ÷Æ ”<br />

w£Pÿ£ C¢vØı Gfl” Cµsk £ıP[PÕıP®<br />

§∂UQfl”x.<br />

GÀø»PÒ<br />

C©Ø©¯ªP“ C¢vØı¬fl ¡hUS G¿¯ªPÕıSÆ.<br />

ˆuÿ˜P C¢vØ® ˆ£∏[PhæÆ, ˜©ÿ˜P Aµ§UPhæÆ,<br />

Q«UQ¿ ¡[PıÕ ¬∂ShıƒÆ G¿¯ªPÕıP E“Õ⁄.<br />

C¢vØı¬fl ¡h˜©ÿS®£SvPŒ¿ B®Pı¤Ïuıfl,<br />

£ıQÏuıfl, ¡hUQ¿ ˜{£ıÕÆ, ^⁄ı, ßmhıfl, Q«UQ¿<br />

¡[PıÕ˜u\Æ, ˆuÿQ¿ ˇª[Pı ˜£ıfl”¯¡P“ G¿¯ª<br />

{ıkPÕıP E“Õ⁄. ˇª[Pı¯¡ ]‘Ø }∫a\¢v<br />

§∂Qfl”x. C¢}∫a\¢v £ıU}∫a\¢v Gfl”¯«UP®<br />

£kQfl”x.<br />

B®Pı¤Ïuıfl, £ıQÏuıfl, ^⁄ı, ˜{£ıÕÆ,<br />

ßmhıfl, Øıfl©∫, ¡[PıÕ˜u\Æ BQد¡<br />

C¢vØıƒhfl ˆ£ıx¡ı⁄ G¿¯ªP¯ÕU ˆPısk“Õ⁄.<br />

Cu⁄ı¿ G¿¯ª® §µa]¯⁄≤Æ A¢{ıkPŒfl ˆPı“¯P®<br />

§µa]¯⁄≤Æ C¢vØı¬¿ ˜{µiØıP˜¡ı ©¯”¨P<br />

©ıP˜¡ı uıUPzv¯⁄ Hÿ£kzxQfl”⁄.<br />

S‘®£ıP £ıQÏuıfl ©ÿ÷Æ C¢vØıƒUS<br />

C¯h∞ªı⁄ ·Æ¨ PıË´∫ §µa]¯⁄, ^⁄ı¬fl vˆ£z<br />

§µa]¯⁄, ˇª[Pı¬fl ¬ku¯ª® ºP“ ˜£ıµımhÆ<br />

C¢vØı¯¡ Aµ]Ø¿ ∑vØıP AvPÆ £ıvzx“Õx.<br />

Aµ]¯À ¤ÄPÒ<br />

C¢vØı ¬ku¯ªØ¯h¡uÿS ¨fl⁄∫ 562 ¨iص_<br />

P–Æ, Q«UQ¢vØ Pƈ£¤Øı¿ |÷¡®£mh Jfl£x<br />

©ıPın[P–Æ C∏¢u⁄. _©ı∫ 150 ¡∏h[PÕıP Bm]<br />

ˆ\¥u C[Qªı¢x C¢vØı¯¡ £ª ¡mhıµ[PÕıP® (Prov<strong>in</strong>ces)<br />

§∂zx |∫¡Qzux. C¢vØı _u¢vµÆ A¯h¢u<br />

˜£ıx C¢vØı, £ıQÏuıfl Gfl” Cµsk {ıkPÕıP®<br />

§∂¢ux. C¢u® §∂¬¯⁄ C¢vØı¬ÿS £ª<br />

§µa]¯⁄P¯Õz ˜uıÿ÷ ¬zux. ¡Õ[PŒfl £µ¡¿,<br />

ˆuı»¿, ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]∞fl Hÿ”z uıÃP“<br />

C®§µa]¯⁄P¯Õ AvP∂UPU Pıµn©ı∞⁄. C¢vØı<br />

Pa ]÷{ıkPÕıP C∏¢u Pıµnzuı¿ |∫¡Q®£v¿<br />

246<br />

TPm 1.2<br />

247<br />

Õ


Hÿ£mh ]UP¿P¯Õz u¬∫UP 1956&BÆ Bsk C¢vØı<br />

ˆ©ı»¡ı∂ ©ı|ª[PÕıP® §∂UP®£mhx: 25<br />

©ı|ª[P–Æ ©ÿ÷Æ 7 ≥¤Øfl §µ˜u\[P–Æ<br />

ˆPıshuıP® §∂UP®£mhx. ˆ\fl” ]ª ¡∏hzv¿<br />

ˆ£∏Æ ©ı|ª[P“ §∂UP®£mk 3 vØ ©ı|ª[P“<br />

˜uıfl‘⁄. ©UP“ ˆuı¯P AvP∂zu Pıµnzuı¿ uÿ˜£ıx<br />

C¢vØı¬¿ 28 ©ı|ª[P–Æ 7 ≥¤Øfl §µ˜u\[P–Æ<br />

E“Õ⁄ (£hÆ 1.3).<br />

÷ÁØÖø©°À JØÖø©<br />

C¢vØı¬¿ EØ∫¢u ©¯ªP“, •hßP“,<br />

\©ˆ¡ŒP“ G⁄ £ª˜¡÷£mh |ª A¯©®P“<br />

Pın®£kQfl”⁄. P®£µ¢u |ª®£µ®¯£U ˆPısi∏®<br />

£uı¿ £¿˜¡÷ ¬u©ı⁄ Pıª|¯ªP“ |ªƒQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬¿ P ¡”sh uı∫ £ı¯ª¡⁄¨Æ P AvP<br />

©¯«∞¯⁄® ˆ£÷Æ ]µg]≤Æ, ¡hQ«US® £Sv≤Æ,<br />

˜©ÿSU PhÿP¯µ≤Æ Pın®£kQfl”⁄. uı¡µ<br />

¡¯PP–Æ, _ÿ÷®”a `«æUS Hÿ£ ©ı÷£mkU<br />

Pın®£kQfl”⁄. Cµı·Ïuı¤¿ ¨mu∫ P–Æ,<br />

A\ı¿ Ah∫¢u PıkP–Æ PınU Q¯hUQfl”⁄.<br />

A[˜P P®ˆ£∂Ø Øı¯⁄, ¨u¿ ]‘Ø E∞∂⁄Æ ¡¯µ<br />

£ª¬u©ı⁄ E∞∂⁄[P–Æ ¡ıÃQfl”⁄. Cµı·Ïuı¤¿<br />

E“Õ E®® £ı¯ªP“, Bÿ÷a \©ˆ¡ŒPŒ¿<br />

Pın®£kÆ ¡sh¿, •hß® £Sv∞¿ Pın®£kÆ<br />

P∂\¿©s G⁄® £ª¬u©ı⁄ ©s¡¯PP“<br />

Pın®£kQfl”⁄. £ª¡¯PØı⁄U P¤©® ˆ£ı∏mP–Æ<br />

ˆ¡miˆØkUP® £kQfl”⁄. C¢vØı CØÿ¯PU<br />

PıµoPÕı⁄ |ªA¯©®, Pıª|¯ª, CØÿ¯Pz uı¡µÆ,<br />

©s ˜£ıfl”¡ÿ‘¿ ©mkÆ ˜¡÷£mkU Pın®<br />

£h¬¿¯ª. C[S ¡ı Æ ©UPŒfl C⁄Æ, ˆ©ı»,<br />

£«UP¡«UP[P“, ©uÆ ˜£ıfl”¡ÿ‘æÆ ˜¡÷<br />

£mk“Õx. C∆¡ı÷ ˜¡÷ £mh C⁄, ©u, ˆ©ı»<br />

©UPŒ¯h∞¿ £ª ˜{µ[PŒ¿ §µa]¯⁄P“<br />

˜uıfl‘⁄ıæÆ Th C¢vØı¬¿ ¡ı Æ ©UP“ A¯⁄¡∫<br />

©⁄væÆ "{ıÆ C¢vØ∫' Gfl” En∫ƒ ¡æ¡ıP E“Õ⁄.<br />

˜©æÆ PıË´∂º∏¢x Pfl¤ØıS©∂ ¡¯µ ©UPŒfl<br />

248<br />

AW©dLPp<br />

LYWôh¥<br />

§ÚY]kR×Wm<br />

1. Bk§Wl ©WúRNm<br />

2. AÚQôfNXl ©WúRRNm<br />

3. A^ôm<br />

4. ÀLôo<br />

5. Ni¥Lo<br />

6. Nj§vLo<br />

7. Ï_Wôj<br />

8. a¬Vô]ô<br />

9. UôfNXl ©WúRNm<br />

10. _mØ þ LôxÁo<br />

11. _ôodLih<br />

12. LoSôPLô<br />

13. úLW[ô<br />

14. Uj§V þ ©WúRNm<br />

15. UaôWôx¥Wô<br />

16. U¦léo<br />

17. úULôXVô<br />

18. ªú^ôWm<br />

19. SôLôXôkÕ<br />

20. J¬Nô<br />

21. TgNôl<br />

22. CWô_vRôu<br />

23. £d¡m<br />

24. RªrSôÓ<br />

25. §¬×Wô<br />

26. Ej§Wl ©WúRNm<br />

27. Ej§WôgNp<br />

28. úUtÏ YeLô[m<br />

TPm 1.3<br />

249<br />

Ck§V ë²V²u Uô¨XeLs<br />

29. AkRUôu þ ¨úLôTôo ¾ÜLs<br />

30. RjWô þ SLo aúY­<br />

31. PôUu þ ûPë<br />

32. ùPp­<br />

33. úLôYô<br />

34. CXhNj ¾ÜLs<br />

35. Tôi¥fúN¬


Pªıa\ıµ® £«UP ¡«UP[P“ H”US¯”Ø<br />

Jfl”ıP˜¡ E“Õx. ¡«UQ¿ E“Õ P¯uP–Æ J˜µ<br />

©ıv∂Øı≤“Õ⁄. C¢vØ∫ Gfl” En∫ƒ, C¢vØı¬¿<br />

Hÿ£kÆ CØÿ¯Pa ^ÿ”[P“, {ımifl £ıxPı®§ÿS<br />

£[PÆ ¡∏Ƙ£ıxÆ P K[QU Pın®£kQfl”x.<br />

˜¡ÿ÷¯©P¯Õ ©”¢x {ıÆ C¢vØ∫ Gfl” En∫ƒhfl<br />

A¯⁄¡∏Æ ˆ\Ø¿£kQfl”⁄∫. A˜u ˜£ıfl÷ £fl⁄ımk<br />

¬¯ÕØımk® ˜£ımiP“ {¯hˆ£÷Ƙ£ıx C¢vØ∫<br />

A¯⁄¡∂h¨Æ C⁄, ˆ©ı», ©u ˜£ufl‘ C¢vØı<br />

ˆ¡ÿ‘ˆ£” ˜¡skÆ Gfl” En∫ƒ ˜©˜ªı[Q<br />

Pın®£kQfl”x. C¢u En∫ƒ Cfl÷©mkÆ A¿ªı©¿<br />

C¢vØı ]÷]÷ xskPÕıP, §∂miË Pıª¤<br />

BvUPzv¿ C∏¢u˜£ı˜u C∏¢ux. C¢vØ∫ A¯⁄¡∏Æ<br />

Jfl÷£mh J∏zu Sµº¿ Pı¢v∞fl u¯ª¯©∞¿<br />

usiØızv¯µ∞fl ˜£ıx "ˆ¡“¯Õؘ⁄ ˆ¡Œ˜Ø÷'<br />

Gfl÷ ¨«[Q⁄∫. C¢u J∏¯©®£ı˜h §∂miË<br />

\ıƵı‰Øz¯u A¯\zx B[Q˜ªØ¯µ C¢vØı¯¡<br />

¬m˜h ˆ¡Œ˜Øÿ‘Øx (£hÆ 1.4).<br />

C¢v¯õÂß Ásn[PÒ<br />

C¢vØı ¡snÆ |¯”¢u {ıhıSÆ. C[S<br />

¡ıâu bı¤P“ B∞µÆ BskP–US ¨fl⁄˜µ<br />

`∂Ø JŒ £ª |”[P¯Õ E“ÕhUQ, ˆ¡s|”©ıPU<br />

Pım]ØŒUQfl”x Gfl£u¯⁄U T‘≤“Õ⁄∫. ˜©æÆ<br />

Pvµ¡¯⁄ `∂ØU PhƒÕıPƒÆ E∏¡P®£kzv ©ÿ”<br />

Gmk QµP[PŒfl u¯ª¡⁄ıPƒÆ, G¿ªı E∞∫<br />

P–USÆ Buıµ©ı⁄¡ ⁄ıPƒÆ |¯⁄zu⁄∫. J∆ˆ¡ı∏<br />

QµP¨Æ J∆ˆ¡ı∏ ¡snz¯u® ßUS<br />

A›®Qfl”x. C¢uU QµP[P“ ¬∞¿ ¡ı Æ<br />

E∞∂⁄[PŒfl ¬v¯Ø |∫n∞UQfl”⁄. C[S“Õ<br />

¬¯ª≤Ø∫¢u PÿP“, ߯⁄U Ps, ¨zx, £¡ÕÆ,<br />

©µPuÆ, ˜Pı˜©uPÆ, }ªÆ, ¯¡µÆ, ¯¡l∂ØÆ<br />

Gfl£¯¡ |”[P–hfl ˆuıh∫ E¯hد¡.<br />

C¢|”[P“ J∆ˆ¡ı∏ ¡ıÃU¯P |¯ª∞æÆ ©ıÿ”Æ<br />

Hÿ£kzuU TiØ⁄¡ıÆ.<br />

250<br />

TôPm 1.4.<br />

251


¡sn[P“ C¢vØ ¡ıÃU¯P ¨¯”∞¿ K∫<br />

§∂UP ¨iØıu £SvØıSÆ. C¯¡ ©uÆ, Pªıa\ıµÆ,<br />

Afl”ıh {h¡iU¯PP“ ©ÿ÷Æ Enƒ, E¯h,<br />

¬«ıUP“ BQØ ¡ÿ‘¿ Cµsh” Pª¢x“Õ⁄.<br />

|”[P“ ¡ıÃU¯P∞fl ˜¡Pz¯u≤Æ, A«¯P≤Æ<br />

§∂UP Cتı©¿ C¢vØ ¡ıÃU¯P≤hfl Pª¢x“Õ⁄.<br />

|∫¡ıP A¯©®, C¢vØ Aµ]ت¯©®a \mh[P“<br />

G¿ªı¡ÿ‘æÆ C¢vØı Jfl÷. Cv¿ ¡ı Æ A¯⁄¡∏Æ<br />

\©Æ. A¯⁄zxa \≠Pzv⁄∏USÆ £ıxPı®Æ,<br />

_u¢vµ¨Æ AŒUP®£mk“Õ⁄. C¢vØı¬¿ £ª<br />

ˆ©ı»P“ ˜£\® £mhıæÆ, 18 ˆ©ı»P“ Aµ]fl<br />

ˆ©ı»PÕıP A[RP∂UP® £mk“Õ⁄. C[S Øı∫<br />

˜¡sk©ı⁄ıæÆ G¢u ©uz¯u≤Æ §fl£ÿ”ªıÆ.<br />

ˆ©ı»P“ Gfl£¯¡ ©ÿ”¡∏hfl ˆuıh∫<br />

ˆPı“ÕƒÆ P∏zxUP¯Õ® £∂©ı‘U ˆPı“ÕƒÆ EuƒÆ<br />

P∏¬ØıSÆ. ©u[P“ ©UP¯Õ ˆ{‘®£kzx¡uÿPıP<br />

Hÿ£mh¯¡. G⁄˜¡ ©u¨Æ, ˆ©ı»≤Æ u¤®£mh,<br />

_Ø{ªzvÿPıP ¯PØıÕ®£k¡¯u≤Æ, Au¯⁄ ¯¡zxU<br />

Pª¡µ[P“ Hÿ£k ¡¯u≤Æ ukzu¿ ˜¡skÆ. A∆¡ı÷<br />

ukUP®£hı ¬mhı¿ {ıÆ {©x {ımifl \ı∫§fl¯© (secularism)<br />

Gfl” ˆ£∏uz¯u˜Ø C«¢x¬k˜¡ıÆ. G⁄˜¡<br />

S«¢¯u® £∏¡zv¿ C∏¢˜u {ıÆ ©uÆ, ˆ©ı»∞fl<br />

ˆ£∏¯©P¯Õ Gkzxa ˆ\ı¿¡xhfl, ©ÿ” ©u[PŒfl<br />

]”®UP¯Õ≤Æ GkzxUT‘ ©u, ˆ©ı»<br />

{¿ºnUPz¯u≤Æ \Q®z ufl¯©¯Ø≤Æ ¡Õ∫zu¿<br />

˜¡skÆ. ˆ©ı»P“ {m”¯¡ ¡Õ∫USÆ £ıª©ıP<br />

¬Õ[Su¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

C¢v¯a \õº¤ßø© (INDIAN SECULARISM)<br />

C¢vØı £ª {ƧU¯PP“ ˆPıshx. £¿ªı∞µÆ<br />

¡∏h[PÕıP˜¡ C¢vØı¬¿ ©u[P“ {¿ºnUP[<br />

P–hfl Jfl÷£mk C∏¢x¡¢u⁄. B⁄ı¿ Ph¢u<br />

°ÿ”ısi¿ B[Pı[˜P ©u, C⁄U Pª¡µ[P“<br />

˜uıfl‘ \ı∫§fl¯©¯Ø S¯ªzu⁄. Cfl÷Æ Th<br />

252<br />

C¢vØı \ı∫§fl ¯©U ˆPı“¯P¯Ø˜Ø<br />

§fl£ÿ÷Qfl”x. C[S ©ua \ı∫§fl¯©, ©ua \Q®z<br />

ufl¯© ˜£ıfl”¯¡ ˜¡◊fl‘ E“Õ⁄. G¤›Æ, ]ª<br />

Ch[ PŒ¿ {h¢u Pª¡µ[P“ {ƨ¯hØ £ıµÆ£∂Ø®<br />

ˆ£∏¯©US F÷¬¯Õ¬®£ xhfl {ımi¯⁄≤Æ<br />

]÷]÷ xskPÕıUQ £ª«UPa ˆ\¥x¬kÆ Gfl”<br />

£ØÆ ˜uıfl‘≤“Õx. G⁄˜¡, ¡Õ∏Æ S«¢¯uP–US<br />

{¿ºnUPzv¯⁄≤Æ \ı∫§fl¯© ¯Ø≤Æ Pÿ÷z<br />

u∏¡x {¿ªx. Azxhfl §∂¬¯⁄a ˆ\Ø¿ P¯Õ≤Æ<br />

Jfl÷ vµsk Gv∫zx® ˜£ıµık¡x Gfl” ªm]ØÆ<br />

C¢vØı¬ÿS ˆPı“¯P® ˆ£∏¯©∞¯⁄z u∏Æ<br />

Gfl£v¿ IØ¿¯ª. \ı∫£ÿ” ©UPÕım] u¯«UP Ax<br />

¡»PımkÆ Gfl£u¯⁄≤Æ Pmku¿ {ªÆ £ØUSÆ.<br />

¯zuS ÂÁµ[PÒ<br />

C¢vØı¯¡® £ÿ‘ ˆ·∫©fl £zv∂¯P∞¿ ¡¢u<br />

¬¡µ[P“ C¯¡.<br />

C¢vØ∂fl EªPÆ : IUQØ Aˆ©∂UPı¬¿ C¢vØ∫P“<br />

¬¡µÆ<br />

IUQØ Aˆ©∂UPı¬¿ 3.22 ¿ºØfl C¢vØ∫P“<br />

E“Õ⁄∫. Aˆ©∂UPı¬fl ©∏zx¡∫PŒ¿ 38<br />

\u¬Quzv⁄∫ C¢vØ∫P“. 12 \u¬Quzv⁄∫ C¢vØ<br />

¬gbı¤P“, {ı\ı¬¿ £o∂£¡∫PŒ¿ 36<br />

\u¬Quzv⁄∫ C¢vØ∫P“. ¯©U˜µı \ı®m<br />

£oØıÕ∫PŒ¿ 34 \u¬Quzv⁄∫ C¢vØ∫. I.§.GÆ<br />

£oØıÕ∫PŒ¿ 28 \u¬Quzv⁄∫ C¢vØ∫. ˆ·µıUÏ<br />

£o ØıÕ∫P“ 13 \u¬Quzv⁄∫ C¢vØ∫P“. IUQØ<br />

Aˆ©∂UP {ıkPŒ¿ C¢vØ∫P–“ 23 ¬ UPımi⁄∫<br />

£a¯\ Am¯hP“ ¯¡zx“Õ⁄∫.<br />

Ámhõµ[PÒ<br />

C¢vØı ˜¡ÿ÷¯©P“ |¯”¢u {ık.<br />

""˜¡ÿ÷¯©∞¿ Jÿ÷¯©'' Gfl” AÕ¬¿ CØÿ¯P ©ÿ÷Æ<br />

253


Pªıa\ıµU PıµoPŒfl ˜¡ÿ÷¯©¯Ø≤Æ<br />

Pıµn[P¯Õ≤Æ ˆuŒ¡ıP® ∂¢x ˆPı“–u¿ {ªÆ.<br />

J∏ Tÿ‘¯⁄a \ı∫¢x J˜µ ©ıv∂ E“Õ £SvP“<br />

¡mhıµ[PÕıP® §∂UP®£kQfl”⁄. CØÿ¯P A¿ªx<br />

ˆ\Øÿ¯PU PıµoPŒ¿ Huı¡x K∂µsk £SvP“<br />

¨«¡xÆ J˜µ ©ıv∂a `«¿P“ E“Õ¯¡P¯Õ<br />

¡mhıµ[P“ GflQ˜”ıÆ. ¬∞Ø¿ PıµoP¯Õ ¯¡zx<br />

Ai®£¯h∞¿ C¢vØı¯¡® £ª ¡mhıµ[PÕıP®<br />

§∂UPªıÆ.<br />

C¢v¯õøÁ¨ £ØÔ ©ØÓÁºPÒ TÔ¯x<br />

B¿£∫m Iflϯhfl : {ıÆ C¢vØ∫P–US Phfl<br />

£mi∏UQ˜”ıÆ. G∆¡ı÷ Gsq¡x Gfl£u¯⁄U<br />

Pÿ§zu¡∫P“ A¡∫P“. A∆¡ı÷ Pÿ§zv∏UPı<br />

¬mhı¿ G¢u¬u A‘¬Ø¿ Psk§i®P–Æ<br />

C¿ªı©¿ ˜£ı∞∏USÆ.<br />

©ı∫U m¯¡fl : C¢vØı ©¤u C⁄zvfl ˆuımi¿,<br />

©¤u® ˜£a]fl §”®§hÆ, \∂zvµzvfl uıØPÆ,<br />

|¯⁄ƒa ]fl⁄[P–US ≠uımi, £ıµÆ£∂Øzx ˆ£∏<br />

≠uımi. ©¤u ¡µªıÿ‘fl ¬¯ª©vUP ¨iØıu<br />

_¡kP“ C¢vØı¬¿uıfl £ıxPıUP®£mk“Õ⁄.<br />

§µg_ P¿¬ØıÕ∫ ˆµı¯©fl˜µıªflm : EªQ¿<br />

K∂hzv¿ ©¤u∫PŒfl P⁄ˆ¡¿ªıÆ |¯⁄¡ı⁄x<br />

Gfl÷ GkzxU ˆPıshı¿ A∆¬hÆ |a\Ø©ıP<br />

C¢vØı¡ıPz uıfl C∏¢v∏USÆ.<br />

Ì˙ ¯\ : Aˆ©∂UP IUQØ {ımifl ^⁄ yu∫ T‘Øx.<br />

^⁄ı¯¡ 20 °ÿ”ıskPÕıP Pªıa\ıµ ∑v∞¿ C¢vØı<br />

J∏ √µ¯⁄≤Æ G¿¯ª uısi A›®£ı©¿ ˆ¡ÿ‘<br />

ˆPısk“Õx.<br />

¡mhıµ[P¯Õ CØÿ¯P ¡mhıµ[P“ ©ÿ÷Æ<br />

Pªıa\ıµ ¡mhıµ[P“ G⁄ C∏¡¯PØıP® §∂UPªıÆ<br />

(£hÆ 1.5).<br />

254<br />

£h® 1.5<br />

C¢vØz x¯nUPshÆ : ¬∞Ø¿ PıµoP“<br />

CØÿ¯Pz ˜uıÿ”[P“ Pªıa\ıµz ˜uıÿ”[P“<br />

CØÿ¯P ¡mhıµ[P“<br />

Pªıa\ıµ ¡mhıµ[P“<br />

1. |ªz˜uıÿ”Æ 1. ˜¡Õıs¯©<br />

2. Pıª|¯ª 2. ˆuı»ªP[P“<br />

3. CØÿ¯Pz uı¡µÆ 3. ˜\¯¡P“<br />

4. ©s 4. ©¤u ¡Õ[P“<br />

255


CØÿ¯P ¡mhıµ[P“ : |ª A¯©®, £ı¯”د©®,<br />

¡iPı¿, Pıª|¯ª, CØÿ¯Pz uı¡µ[P“, ©s<br />

BQØ¡ÿ‘fl Ai®£¯h∞¿ CØÿ¯P ¡mhıµ[P“<br />

§∂UP®£kQfl”⁄. Cv¿ Huı¡x J∏ Pıµo J˜µ<br />

©ıv∂ØıP E“Õ £SvP“ J∏ CØÿ¯P ¡mhıµ©ıPU<br />

P∏u®£kQfl”x. ˆ£ıx¡ıP RÃPsh PıµoPŒfl<br />

Ai®£¯h∞¿ CØÿ¯P ¡mhıµ[P“ §∂UP®£kQfl”⁄.<br />

1. |ª A¯©®<br />

2. Pıª|¯ª<br />

3. CØÿ¯Pz uı¡µ[P“<br />

|ª A¯©®§fl Ai®£¯h∞¿ §∂UP®£kÆ<br />

£SvPŒ¿ A¢u® £SvPŒ¿ Pın®£kÆ |ª<br />

A¯©®§fl ufl¯© ©ı÷u¿ C¿ªı©¿ C∏UP ˜¡skÆ.<br />

A˜u ˜£ıfl÷ Pıª|¯ª A¿ªx CØÿ¯Pz uı¡µ[P“<br />

Ai®£¯h∞¿ ¡SUP®£kÆ ¡mhıµ[PŒ¿ Pın®£kÆ<br />

Pıª|¯ªPŒ¿ uı¡µ ¡¯PPŒ¿ H”US¯”Ø J˜µ<br />

©ıv∂Øı⁄ ©ıÿ”[P“ Pız ufl¯©P“<br />

PınUQ¯hUQfl”⁄.<br />

Pªıa\ıµ ¡mhıµ[P“ : C¡ÿ‘¿ Pªıa\ıµU<br />

PıµoPŒfl ˆ\Øÿ£ımi⁄ı¿ Jfl÷ ˜£ıfl÷“Õ<br />

£SvP¯ÕU Pªıa\ıµ ¡mhıµÆ GflQ˜”ıÆ. C¢vØı¬¿<br />

RÃUPıqÆ PıµoPŒfl, ˆ\Ø¿£ımi¯⁄ ¯¡zxU<br />

Pªıa\ıµ ¡mhıµ[P“ §∂UP® £kQfl”⁄. A¯¡P“ :<br />

1. ˜¡Õıs¯©,<br />

2. ˆuı»¿,<br />

3. ˜\¯¡ ©ÿ÷Æ<br />

4. ©¤u ¡ÕÆ<br />

C¢v¯õøÁ¨ £ØÔ¯ ÂÁµ[PÒ<br />

¡µªıÿ‘¿ 10,000 BskPÕıP G¢u {ım¯h≤Æ<br />

BUQµUP¬¿¯ª. C¢vØı Gs ¨¯”¯ØU<br />

256<br />

Psk§izux. B∫Ø£mhı ߉Øz¯u Psk§izuı∫.<br />

EªQ¿ ¨u¿ £¿P¯ªU P«P©ı⁄ uUÚªı Q.¨.700<br />

Bsi¿ |÷¡®£mhx. 10,500USÆ AvP©ı⁄<br />

©ın¡∫P“ EªˆP[Qº∏¢xÆ ¡¢x 60USÆ<br />

˜©ÿ£mhU P¯ªP¯ÕU Pÿ”⁄∫. {ıª¢uı £¿P¯ªU<br />

P«PÆ Q.¨. 4&BÆ °ÿ”ısk ˆuıh[P®£mhx.<br />

P¿¬zx¯”∞¿ P®ˆ£∂Øa \ıu¯⁄ ¯Øa<br />

ˆ\¥x“Õx. \©ÏQ∏uÆ G¿ªı I˜µı®§Ø ˆ©ı»<br />

P–USÆ uı¥ ˆ©ı»ØıP ¬Õ[QØx. \ÆÏQ∏uÆ<br />

Po¤ ˆ©flˆ£ı∏“ G u P Hÿ” ˆ©ı»ØıSÆ<br />

GflQ”x. ˜£ı∫£Ï £zv∂¯P∞¿ 1987&BÆ Bsk<br />

ˆ¡Œ¡¢u A‘U¯P & B≤∫˜¡uÆ P® £«¯©Øı⁄<br />

©∏zx¡©ıSÆ. \ıµUPı & ©∏zx¡zvfl u¢¯u & 2500<br />

BskP–US ¨fl⁄∫ Cu¯⁄ ¡¯P®£kzv⁄ı∫.<br />

uÿ˜£ıx P ˜¡P©ıP B≤∫˜¡uÆ ¨UQØzx¡Æ<br />

ˆ£ÿ÷¡∏Qfl”x. 17&BÆ °ÿ”ısi¿ §∂miË<br />

Pıª¤ØıvUPÆ Hÿ£kÆ¡¯µ C¢vØı Pa ˆ\¿¡UP<br />

{ıhıP ¬Õ[QØx. ]¢x {v∞¿ 6,000 BskP–US<br />

¨fl˜£ }∫¡»® ˜£ıUS¡µzx ˆuıh[Q ≤“Õx.<br />

˜{¬˜PÂfl Gfl” ˆ£Ø∫ \ÆÏQ∏uzvfl "{¡‚z' Gfl”<br />

ˆ\ı¿º¿ C∏¢x ¡¢uuıSÆ. £ıÏPµıa\ı∂Øı<br />

ß `∂د⁄a _ÿ‘¡µ GkzxU ˆPı“–Æ ˜{µz¯u<br />

¡ı⁄¬Ø¿ ¡¿æ⁄∫ Ï©ı∫m Gfl£¡∏US ¨fl⁄˜µ<br />

Psh‘¢uı∫. 5&BÆ °ÿ”ısi˜ª˜Ø `∂د⁄<br />

¡ªÆ¡µ ¬ GkzxU ˆPı“–Æ {ımP“ 365.258756486<br />

G⁄ Psh‘Ø®£mhx ¯£∞fl (PI) ©v®¯£U<br />

Psh‘¢u¡∫. zuØı⁄∫. C¡∫ 6&BÆ °ÿ”ısi˜ª˜Ø<br />

§uıU˜PıµÏ ˜uÿ”z¯u ¬ÕUQØ¡∫. ˜©æÆ A¿„®µı,<br />

‚˜Øıv, Pı¿SªÏ BQد¡ C¢vØı¬¿<br />

Psk§iUP®£mh¯¡. ˇuµıa\ı∫Øı 11&BÆ<br />

°ÿ”ısi¿ S¡ımjµmiU \©fl£ık Psk§izuı∫.<br />

Q˜µUP∏Æ, ˜µı©ı¤Ø∏Æ 10 6 £Øfl£kzvØ ˜£ıx<br />

C¢vØ∫P“ 10 53 I 5000 BskP–US ¨fl⁄˜µ ˜¡u<br />

Pıªzv¿ £Øfl£kzv≤“Õ⁄∫. Cfl÷Æ AvP<br />

GsoU¯P¯Ø 10 12 £Øfl£kzxQ”ı∫P“.<br />

257


Aˆ©∂UPı¬fl CØÿ¯Pz uıUP[P“ Bµı≤Æ<br />

|÷¡⁄zvfl Tÿ÷®£i 1896&BÆ Bsk¡¯µ EªQ¿<br />

¯¡µzvÿS Buıµ©ıP C¢vØı uıfl ¬Õ[QØx. IUQØ<br />

Aˆ©∂UPı¬¿ A¯©¢x“Õ CØÿ¯P∞fl uıUP[P“<br />

B¥ƒ |÷¡⁄Æ PƧ∞¿ªıu ˜£ıUS¡µz¯u<br />

©ı∫˜Pı¤US ¨fl⁄˜µ ·PvϘ£ıÏuıfl P s k<br />

§izuı∫ Gfl£u¯⁄ |π§zx“Õx. ˜©æÆ<br />

ˆ\ÕµıËmiµı¬¿ uıfl ¨ufl ¨uº¿ }∫z˜uUPÆ<br />

}∫£ı\⁄zvÿPıPU Pmh® £mk“Õx. \ıPı Aµ\fl<br />

∏zµ©fl Tÿ÷®£i 150 Q.≤Pzv¿ µ¬ ¡hıPı Sfl‘¿<br />

_u∫Ân H∂ \¢vµS®u ˆ©Õ∂Ø∫ Pıªzv¿<br />

Pmh®£mk“Õx. \xµ[P ¬¯ÕØımkÆ C¢vØı¬¿<br />

uıfl Psk§iUP®£mk“Õx. _Ï∏zuıuıfl A÷¯¡<br />

]Qa¯\ ©∏zx¡zvfl u¢¯uØı¡ı∫. 2,600 Bsk<br />

P–US ¨fl⁄˜µ Ps A÷¯¡a ]Qa¯\, ˆ\Øÿ¯PU<br />

Pı¿, GæÆ ¨‘ƒ, ≠zvµ®¯£ P¿, §ÕıÏiU A÷¯¡<br />

]Qa¯\, ≠¯Õ A÷¯¡ ]Qa¯\P“ C[˜P {¯h<br />

ˆ£ÿ÷“Õ⁄. ˜©æÆ ©ØUP ©∏¢x £ÿ‘ {flP‘¢<br />

x“Õ⁄∫. 125USÆ ˜©ÿ£mh A÷¯¡a ]Qa¯\ P∏¬P“<br />

£Øfl £kzu®£mk“Õ⁄. ˜©æÆ, Eh¿ T÷, P∏, Eh¿<br />

CØUPU T÷P“, ©µ AqUP“ ˜£ıfl”<br />

©∏zx¡UT÷P“ £ÿ‘ B«©ı⁄ A‘¯¡≤Æ<br />

ˆ£ÿ‘∏¢uuÿS® £ª \ıfl÷P“ E“Õ⁄. 5,000<br />

BskP–US ¨fl⁄∫ £ª∫ PıkPŒ¿ {ı˜hıi<br />

¡ıÃU¯P ¡ıâu ˜£ıx, C¢vØ∫ \©ˆ¡Œ∞¿<br />

ˆ©ıPfl·uı˜µı, ̵®£ı {Pµ[P¯Õ |÷¬<br />

Pªıa\ıµz¯u |÷¬⁄∫. ˜©æÆ ©v® A¯©®,<br />

“ŒzvmhÆ (1 I £zuıP® §∂®£x) Q.¨. 100 ˜ª˜Ø<br />

Psk§izu⁄∫.<br />

˜¡Õıs £∞∫PŒfl Ai®£¯h∞¿ ˜¡Õıs<br />

¡mhıµ[P–Æ, ˆuı»¿PŒfl Ai®£¯h∞¿ ˆuı»¿<br />

¡mhıµ[P–Æ, ˜\¯¡P“ Ai®£¯h∞¿ ˜\¯¡<br />

©shª[P–Æ §∂UP®£kQfl”⁄. ©¤u¡Õ<br />

Ai®£¯h∞æÆ ©shª[P“ E“Õ⁄.<br />

258<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫ / ©ın¬Ø∫ C¢vØı¯¡® £ÿ‘≤Æ<br />

C¢vØz x¯nU Pshz¯u® £ÿ‘≤Æ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. C¢vØı¬fl A¯©¬hÆ ©ÿ÷Æ Aµ]Ø¿ §∂ƒP“<br />

£ÿ‘ ©ın¡∫P“ ˆuŒƒ ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

3. C¢vØı¬fl Pªıa\ıµ ˜¡ÿ÷¯©∞¿ Jÿ÷¯©,<br />

\ı∫§fl¯©, {ƧU¯PP“ £ÿ‘≤Æ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

_¯©v¨¤k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. w£Pÿ£ C¢vØı¬fl Q«UQ¿ E“Õx<br />

A. A˜µ§Øı B. C¢˜uı&^⁄ı<br />

C. Czuıº D. I•∂Øı<br />

2. J˜µ ©ıv∂Øı⁄® ¬∞Ø¿ PıµoP“ ˆPısh £Sv<br />

A. ¡mhıµÆ B. {ık<br />

C. PshÆ D. EªPÆ<br />

3. ¬¡\ıØÆ, ˆuı»¿, ©¤u ¡Õzvfl Ai®£¯h∞¿<br />

§∂UP® £kQfl”x.<br />

A. Pªıa\ıµ ¡mhıµÆ B. ˆuı»¿ ¡mhıµÆ<br />

C. \≠P ¡mhıµÆ D. CØÿ¯P ¡mhıµÆ<br />

4. C¢vØı¬fl S÷UPıP KkÆ ]”® Am\Æ.<br />

A. PhP˜µ¯P B. ©Pµ˜µ¯P<br />

C. ¬{kU˜Pık D. x∏¡ ¡mhÆ<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬fl ˜©ÿQ¿ __________ w£Pÿ£Æ<br />

A¯©¢x“Õx.<br />

2. __________ Am\Æ C¢vØı¬fl S÷UPıP KkQfl”x.<br />

259


3. C¢vØı 8 o 4' ¡h Am\zvº∏¢x __________ ¡h Am\Æ<br />

¡¯µ £µ¬≤“Õx.<br />

4. ©ı|ª[P–Æ, ≥¤Øfl ¡mhıµ[P–Æ __________<br />

Ai® £¯h∞¿ §∂UP®£mk“Õ⁄.<br />

5. PhP Am\zvÿSz ˆuÿQ¿ A¯©¢x“Õ £Sv<br />

__________<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”®<br />

ˆ£ı∏zxP<br />

1. ¡h G¿¯ª && ¡[PıÕ¬∂Shı<br />

2. ˆufl G¿¯ª && Aµ§UPh¿<br />

3. Q«US G¿¯ª && C©Ø©¯ª<br />

4. ˜©ÿS G¿¯ª && C¢vØ® ˆ£∏[Ph¿<br />

˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªP“<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. C¢vØı¬fl A¯©¬h ¨UQØzx¡z¯u ¬¡∂?<br />

2. C¢vØı¯¡z x¯nUPshÆ Gfl÷ Hfl<br />

A¯«UQfl˜”ıÆ?<br />

3. C¢vØı¬fl Am\w∫UP £µ¡¯ª ¬¡∂.<br />

4. C¢vØı¬fl Aµ]Ø¿ §∂ƒP¯Õ G xP?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬¿ K∫ ˜¡ÿ÷¯©∞¿ Jÿ÷¯© £ÿ‘ ¬¡∂.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ ¡¯µ®£hzv¿ ©ı|ª[P¯Õ≤Æ, u¯ª<br />

{Pµ[P¯Õ≤Æ S‘UPƒÆ.<br />

260


AªS & II : |ªz˜uıÿ”Æ, ¡iPı¿<br />

£ıhÆ 2<br />

|ªz˜uıÿ”¨Æ ¡iPıª¯©®Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ w£Pÿ£,<br />

”w£Pÿ£® £SvP“ G⁄®£kÆ C∏ˆ£∏Æ<br />

|ªz˜uıÿ”[P¯Õ® £ÿ‘ Pÿ÷UˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ≠fl÷ ©¯ªz<br />

ˆuıh∫P¯Õ® £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ •hßP¯Õ® £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ∞fl C∏ˆ£∏Æ<br />

§∂ƒP¯Õ® £ÿ‘ Pÿ÷U ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ ”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ<br />

©¯ªz ˆuıh∫ ©ÿ÷Æ \©ˆ¡ŒP¯Õ® £ÿ‘<br />

Pÿ”‘u¿.<br />

6. ©ın¡∫ C¢vØı¯¡a \ı∫¢u wƒUTmh[P¯Õ®<br />

£ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

7. ©ın¡∫ w£Pÿ£, ”w£Pÿ£ C¢vØı¬æ“Õ<br />

B÷P¯ÕU Psh‘≤Æ v”¯⁄ ¡Õ∫zu¿.<br />

EªQ¿ Pın®£kÆ ˆ£∂Ø |ªz˜uıÿ”[PÕı⁄<br />

©¯ªP“, •hßP“ ©ÿ÷Æ \©ˆ¡ŒP“ ˜£ıfl÷<br />

C¢vØı¬æÆ £ª |ªz˜uıÿ”[P“ E“Õ⁄. ¡hUQ¿<br />

C©Ø©¯ª≤Æ, ˆuÿQ¿ uUPın•hß≤Æ ©ÿ÷Æ<br />

C¯h∞¿ P[¯Pa \©ˆ¡ŒP–Æ PınU Q¯hUQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬fl |ªz˜uıÿ”[P“ ˆ¡∆˜¡÷<br />

PıªPmh[PŒ¿ E∏¡ı⁄¯¡. G⁄˜¡, A¯¡P“<br />

£¿˜¡”ı⁄ £ı¯” A¯©®P¯ÕU ˆPısi∏UQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬¿ ≠fl÷ £ı¯” ¡¯PP“ E“Õ⁄. A¯¡P“<br />

261


1. w®£ı¯”P“,<br />

2. £iƒ®£ı¯”P“ ©ÿ÷Æ<br />

3. E∏©ı‘Ø £ı¯”P“ Gfl£⁄¡ıÆ.<br />

C¢vØı¬fl |ªz˜uıÿ”[P“ A¯⁄zvæÆ uUPın<br />

•hßuıfl £«¯©Øı⁄ |ªz˜uıÿ”[P¯ÕU ˆPısh<br />

£ı¯” A¯©® BSÆ. ¡¿æ⁄∫PŒfl Tÿ÷®£i •h<br />

ß∞¿ E“Õ £ı¯”P“ ß ˜uıfl‘Ø Pıªzv˜ª˜Ø<br />

E∏¡ı⁄¯¡. C¢vØı¬fl |ªz˜uıÿ”z¯u A¯¡<br />

E∏¡ı⁄ Pıª Amh¡¯n∞fl Ai®£¯h∞¿ C∏ˆ£∏Æ<br />

§∂ƒPÕıP® §∂UPªıÆ. A¯¡Øı¡⁄ :<br />

úTg£VôÜm úTuRXôNôÜm<br />

(i)<br />

(ii)<br />

w£Pÿ£ C¢vØı (Pen<strong>in</strong>sular India)<br />

”w£Pÿ£ C¢vØı (Extra-Pen<strong>in</strong>sular India)<br />

w£PØ£ C¢v¯õ<br />

|ª{kU˜PımiÿS ¡hU˜P (8 o ¡. Am\˜µ¯P)<br />

PhP Am\zvÿSz (23½ o ¡) ˆuÿ˜P E“Õ |ª®£Sv<br />

w£Pÿ£ C¢vØı G⁄®£kQfl”x. C®£Sv∞æ“Õ<br />

£ı¯”P“ £«¯© ¡ı¥¢u¯¡. C¯¡ ¬ ˜uıfl‘Ø<br />

Pıªzv˜ª˜Ø E∏¡ı⁄ ¯¡. w£Pÿ£® •hß∞fl<br />

¡µªıÿ¯” A‘¢x ˆPı“Õ ¬∞fl ¡µªıÿ¯” {ıÆ<br />

A‘¢x ˆPı“¡x A¡]ØÆ.<br />

`∂ؤh∏¢x §∂¢x ¡¢u ¡ı≤ ¡¯ªØÆ<br />

Pıª®˜£ıUQ¿ SŒ∫¢x C÷Q ¬U˜PıÕ©ıP<br />

E∏ˆ¡kzux Gfl” P∏zx E“Õx. A∆¡ı÷<br />

£ı¯”PÕıP C÷Q ¬ E∏¡ı⁄ Pıªzv¿ A¯⁄zx<br />

|ª®£SvP–Æ J˜µ ˆuıS®£ıP ˜£g]Øı (Pangea) Gfl÷<br />

A¯«UP®ˆ£ÿ”x. ˜£g]Øı¯¡a _ÿ‘æÆ ˜£fluªı\ı<br />

(Panthalaza) Gfl” }∫®£µ®Æ C∏¢ux (£hÆ 2.1).<br />

˜£g]Øı |ª®£Sv ˆhzvÏ (Tethys) Gfl” uıáı⁄<br />

Phªı¿ C∏ §∂ƒPÕıP® §∂UP®£mi∏¢ux. ˆhzvÏ<br />

PhÿP¯µUS ¡hU˜P A[Pıµı (Ankara) Gfl”<br />

262<br />

TPm 2.1<br />

263


|ª®£Sv≤Æ, ˆuÿ˜P ˜Pısk¡ı⁄ı (Gondwana) Gfl”<br />

|ª®£Sv≤Æ C∏¢u⁄. ˜Pısk¡ı⁄ı |ªÆ Q«UQ¿<br />

BÏv˜µºØıƒh›Æ ˜©ÿQ¿ B®§∂UPıƒh›Æ<br />

C¯n¢v∏¢ux. §fl⁄∫ J∏ PıªU Pmhzv¿ Psh<br />

{P∫ƒ (Cont<strong>in</strong>ental Drift) Hÿ£mhx. Psh {P∫¬⁄ı¿<br />

˜Pısk¡ı⁄ı |ªÆ E¯h¢x ¬ A¯\ƒP“ Hÿ£mk<br />

˜Pısk¡ı⁄ı® £ı¯”P“ £ª ©ı÷u¿P–US<br />

Em£mh⁄. ¬ A¯\¬⁄ı¿ §Õƒ£mh ˜Pısk¡ı⁄ı<br />

|ª®£Sv∞fl J∏ £Sv w£Pÿ£ C¢vØı¡ıP<br />

E∏®ˆ£ÿ”x. C¢vØı¬fl CØÿ¯P A¯©®§¿<br />

w£Pÿ£® £Sv AvP ¨UQØzx¡z¯u® ˆ£÷Qfl”x.<br />

¬ A¯\¬ÿS ˜Pısk¡ı⁄ı |ªÆ<br />

Bm£kzu®£mh ˜£ıx w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ¡h˜©ÿS®<br />

£Sv∞¿ £ª §ÕƒP“ ˜uıfl‘, §ÕƒPŒfl ¡»˜Ø<br />

"ªı¡ı' Gfl” £ı¯”US«Æ ˆ¡Œ˜Ø‘ w£Pÿ£®<br />

•hß∞¿ £i¢ux. Pıª®˜£ıUQ¿ ªı¡ı C÷Q<br />

w®£ı¯”PÕıP ©ı‘ C®£Sv uUPın® §i® (Deccan<br />

Trap) A¿ªx ªı¡ı •hß (Lava Plateau)<br />

Gfl”¯«UP®£mhx.<br />

C∆¡ı÷ E∏¡ı⁄ ªı¡ı •hß |ª A¯©®§Ø¿<br />

¡µªıÿ‘¿ £ª ©ıÿ”[P–US Bm£kzu®£mhx.<br />

GkzxU PımhıP uÿ˜£ı¯uØ uı˜©ıu∫, ©Pı{v,<br />

˜Pıuı¡∂ £“ÕzuıUS® £SvP–US C¯nØıP<br />

Hÿ£mh §ÕƒPŒfl C¯h˜Ø PıkP“ ¯u¢x, A¯¡<br />

Pıª®˜£ıUQ¿ |ªUP∂ ¡Ø¿PÕıP E∏ˆ¡kzu⁄.<br />

uÿ\©ØÆ C¢vØı¬¿ |ªUP∂ ˆ£∏Æ£ıæÆ<br />

ˆ¡miˆØkUP®£kQfl”x.<br />

w£Pÿ£® •hß C∆¡ı”ıP §Õƒ, A∂®,<br />

¡ı¤¯ªa ]¯uƒ ˜£ıfl” £ª¬u ©ıÿ”[P–US<br />

Bm£kzu®£mh uı¿ w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ uÿ˜£ıx<br />

Pın®£kÆ |ª A¯©®¯£ ≠fl÷ ¡¯PPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ (£hÆ 2.2) :<br />

1. ©¯ªP“,<br />

2. •hßP“ ©ÿ÷Æ<br />

3. PhÿP¯µa \©ˆ¡ŒP“.<br />

264<br />

TPm 2.2<br />

265


©¯ªP“ : w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ≠fl÷ ©¯ªzˆuıh∫P“<br />

E“Õ⁄ :<br />

(i) ¬¢vØ & \ızßµı ©¯ªP“<br />

(ii) ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªP“<br />

(iii) Q«USU Sfl÷P“<br />

¢v¯ & \õz§µõ ©ø»PÒ<br />

¬¢vØ \ızßµı ©¯ªP“ {∫©¯u {v<br />

£“ÕzuıUQÿS C¯nØıP ˜©ÿS & Q«UPıPa<br />

ˆ\¿æQfl”⁄. ¬¢vØ ©¯ªP“ {∫©uı £“ÕzuıUQfl<br />

£UPa _¡∫P˜Õ; A¯¡ Es¯©∞¿ ©¯ªP˜Õ A¿ª.<br />

CÆ©¯ªP“ ¡ıµnı]US A∏Q¿ ¨i¡¯hQfl”⁄.<br />

¬¢vØ ©¯ªP“ {∫©¯u® £“ÕzuıUQfl £UPa<br />

_¡∫P˜Õ.<br />

\ızßµı ©¯ªP“ {∫©¯uUSÆ u£vUSÆ C¯h˜Ø<br />

Pın®£kQfl”⁄. ¬¢vØ ©¯ªP–USz ˆuÿQ¿<br />

A¡ÿ‘ÿS C¯nØıPa ˆ\¿Qfl”⁄. CÆ©¯ªPŒfl<br />

£ı¯”P“ uUPın, ªı¡ı •hß £ı¯” ¡¯PP¯Õa<br />

\ı∫¢u¯¡. C¯¡ ¡µªıÿ÷ Pıªzv¿ Hÿ£mh ©i®<br />

©¯ªP“ BSÆ. \ızßµı Gfl”ı¿ H ©i®P“ Gfl÷Æ<br />

ˆ£ı∏“£kÆ.<br />

\ızßµı ©¯ªP“ P® £«¯©Øı⁄ ©i® ©¯ªP“.<br />

÷©ØSz öuõhºa] ©ø»PÒ<br />

C¯¡ w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ˜©ÿQ¿ ˜©ÿS Phÿ<br />

P¯µUS C¯nØıP A¯©¢x“Õ⁄. u£v {v∞fl ¨Pzx<br />

¡ıµzvº∏¢x Pfl¤ØıS©∂ ¡¯µ ¡hUS ˆuÿPıPƒÆ<br />

A¯©¢x“Õ⁄. Czˆuıh∂¿ ≠fl÷ Pn¡ı¥P–Æ<br />

E“Õ⁄. ¡hUQ¿ uı¿Pım, ˜£ı∫Pım Pn¡ı¥P–Æ,<br />

ˆuÿQ¿& £ıªUPımkU Pn¡ı≤Æ E“Õ⁄.<br />

CUPn¡ı¥PŒfl ¡»˜Ø ˆ\¿æÆ C∏®® £ı¯uP“<br />

(railway l<strong>in</strong>es) £ª ¨UQØ {Pµ[P¯Õ C¯nUQfl”⁄.<br />

266<br />

˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªPŒfl ˆufl£Sv∞¿<br />

Eص©ı⁄ ]Pµ[P“ E“Õ⁄. S‘®£ıP, }ªQ∂ ©¯ª∞¿<br />

ˆuımh ˆ£mhıƒÆ, B¯⁄©¯ª∞¿ B¯⁄¨i≤Æ<br />

S‘®§hz uUP¯¡. £«¤©¯ª, ˆPı¯hUPı⁄¿ ©¯ª,<br />

Sÿ”ıª©¯ª BQØ⁄ƒÆ ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªP¯Õa<br />

\ı∫¢u¯¡. ˜Pı¯h ¡ı»h[PÕı⁄ EuP©shªÆ,<br />

Sflfi∫, ˜PızuQ∂, BQØ⁄ƒÆ CÆ©¯ªz ˆuıh∂¿<br />

E“Õ⁄.<br />

QÇUSU SßÖPÒ<br />

C¯¡ Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ¯Ø Jmi<br />

A¯©¢x“Õ⁄. ˆuıh∫a]Øÿ” £ª Sfl÷PÕıPƒÆ<br />

E“Õ⁄. J∂\ı ©ı|ªzvº∏¢x B¢vµ ©ı|ªÆ ¡¯µ<br />

Q«USU PhÿP¯µ¯Ø Jmia ˆ\¿Qfl”⁄. §fl⁄∫<br />

ˆufl˜©ÿPıPa ˆ\fl÷ }ªQ∂∞¿ ˜©ÿSz ˆuıh∫a]<br />

©¯ªP–hfl C¯nQfl”⁄. Cv¿ v∏®£v©¯ª,<br />

·∆¡ıx ©¯ª, ˆPı¿º©¯ª, £a¯\ ©¯ª BQØ<br />

©¯ªP“ ¨UQØ©ı⁄¯¡. HÿPık, HªQ∂ BQد¡<br />

CÆ©¯ªPŒ¿ Pın®£kÆ ¨UQØ©ı⁄ _ÿ÷ªız<br />

uª[PÕıSÆ.<br />

¥h§ªPÒ<br />

w£Pÿ£® •hß £ª ]‘Ø •hßP¯ÕU<br />

ˆPıshx. ¡hUQ¿ ©ıÕ¡ •hß≤Æ, ˆuÿQ¿ uUPın<br />

•hß≤Æ, C¯h∞¿ u£v&{∫©¯u §Õƒ®<br />

£“ÕzuıUSP–Æ PınUQ¯hUQfl”⁄.<br />

©ıÕ¡ •hß : Cx ]‘Ø ¨U˜Pın ¡i¡zv¿<br />

E“Õx. ¡h˜©ÿQ¿ Bµ¡¿ºz ˆuıh∫P“<br />

A¯©¢x“Õ⁄. Bµ¡¿ºz ˆuıh∫P“ J∏Pıªzv¿<br />

C©Ø©¯ª¯Ø ¬h Eص©ıP C∏¢u⁄. B⁄ı¿ A∂®§fl<br />

Pıµn©ıP EØµÆ S¯”¢x H”US¯”Ø 500 ´mh∫<br />

Eصz¯u ©mk˜© uÿ\©ØÆ ˆPısh¯©¢x“Õ⁄.<br />

C[S“Õ EØ∫¢u ]PµÆ A©¯ª (Mount Abu) (S∫ Âı<br />

Pı∫) Gfl£uıSÆ.<br />

uUPın •hß : uUPın •hß {∫©¯u®<br />

£“ÕzuıUQÿS ˆuÿQ¿ A¯©¢x“Õ ˆ£∂Ø ¨U˜Pın<br />

¡i¡® •hßØıSÆ. ¨U˜Pınzvfl APfl”£Sv∞¿<br />

267


¬¢vØ ©¯ªP–Æ, T∂Ø £Sv∞¿ Pfl¤ØıS©∂≤Æ<br />

E“Õ⁄. C®•hß∞fl ≠fl÷ £UP[P–Æ<br />

©¯ªPÕıæÆ, PhªıæÆ `«®£mk“Õ⁄. ¡hU˜P<br />

\ızßµı, ˜©ÿQ¿ ˜©ÿSz ˆuıh∫a]©¯ªP“, Q«UQ¿<br />

Q«USU Sfl÷P“ BQد¡ Pın®£kQfl”⁄. ≠fl÷<br />

£UP[PŒ¿ Phªı¿ `«®£mkÆ E“Õx. Q«UQ¿<br />

¡[PıÕ¬∂Shı, ˜©ÿQ¿ Aµ§UPh¿ ©ÿ÷Æ ˆuÿQ¿<br />

C¢vØ® ˆ£∏[Ph¿ `âx vPÃQfl”x. C®•hß<br />

Q«US ˜{ıUQØa \∂ƒ¯hØx. G⁄˜¡uıfl uUPınzvfl<br />

¨UQØ B÷P“ Q«U˜P Ki ¡[PıÕ ¬∂Shı¬¿<br />

PªUQfl”⁄. C®•hßUS ¡hQ«UQ¿ P¤¡Õ[P“<br />

|¯”¢u ˜\ıhı{ıP∂ •hß A¯©¢x“Õx.<br />

uUPın •hß ≠fl÷ £UP[P“ ©¯ªPÕı¿ `«®<br />

£mkÆ, Q«US ˜{ıUQa \∂¢xÆ Pın®£kQfl”x.<br />

PhØPøµa \©öÁÎPÒ<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ˜©ÿQæÆ Q«UQæÆ<br />

PhÿP¯µa \©ˆ¡ŒP“ Pın®£kQfl”⁄. A¯¡Øı¡⁄ :<br />

1. ˜©ÿSU PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ<br />

2. Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ<br />

÷©ØSU PhØPøµa \©öÁÎ<br />

Ca\©ˆ¡Œ S·µız ¨u¿ ˜PµÕı ¡¯µ }sk<br />

Pın®£kQfl”x. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ §ÕƒP“ Hÿ£mh<br />

ˆ£ı x ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªP–US ˜©ÿQ¿ ¡hUS<br />

ˆuÿPıP Hÿ£mh §Õ¬fl ¡»˜Ø |ª®£Sv Phº¿<br />

Aâux. A∆¡ı÷ |ª®£Sv Aâuuı¿uıfl<br />

˜©ÿSU PhÿP¯µ E∏¡ı⁄x. G⁄˜¡uıfl ˜©ÿSU<br />

PhÿP¯µ ˜{µıPƒÆ, S÷PªıPƒÆ Pın®£kQfl”x.<br />

QÇUSU PhØPøµa \©öÁÎ<br />

Q«USU PhÿP¯Õa \©ˆ¡Œ P[¯PU P»¨PÆ<br />

¨u¿ Pfl¤ØıS©∂ ¡¯µ £µ¬≤“Õx. ˜©ÿSU<br />

PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ¯Ø¬hƒÆ APª©ı⁄x.<br />

268<br />

Ca\©ˆ¡Œ∞¿ B÷PŒ⁄ı¿ ˆPısk ¡µ®£mh<br />

¡sh¿ AvP©ıP® £i¢x“Õx. Bÿ÷ P»¨P[P–Æ,<br />

ˆh¿hıUP–Æ CUPhÿP¯µa \©ˆ¡Œ∞¿ Pın®<br />

£kQfl”⁄.<br />

¦Ów£PØ£ C¢v¯õ<br />

PhPAm\zvÿS (23½ o ¡) ¡hU˜P E“Õa \©ˆ¡Œ<br />

©ÿ÷Æ C©Ø©¯ª¯Ø E“ÕhUQØ |ª®£Sv "”<br />

w£Pÿ£ C¢vØı' G⁄®£kÆ. C¢|ª®£Sv, w£Pÿ£<br />

|ª®£Sv¯Ø ˜£ıªfl‘ |ªØ¿ Pıª Amh¡¯n®£i<br />

\´£Pıªzv¿ E∏¡ı⁄x. £iƒ® £ı¯”PÕıæÆ B⁄x.<br />

”C¢vØ w£Pÿ£z¯u Cµsk CØÿ¯P® £SvPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ (£hÆ 2.3) :<br />

1. C©Ø©¯ª 2. P[¯Pa\©ˆ¡Œ<br />

C©¯©ø»<br />

C¢vØı¬fl ¡hG¿¯ªØı⁄ C©Ø©¯ªz ˆuıh∫P“<br />

¡h˜©ÿQ¿ PıË´∂º∏¢x ¡hQ«UQ¿ AÏÈıÆ ¡¯µ<br />

£µ¬≤“Õ⁄. |ª∞Ø¿ Pıª Amh¡¯n®£i<br />

C©Ø©¯ªz ˆuıh∫ H”US¯”Ø 200 ¿ºØfl<br />

BskP–US ¨fl⁄∫uıfl E∏¡ı⁄ ©i®©¯ªP“ G⁄<br />

¡¿æ⁄∫P“ P∏xQfl”⁄∫. G⁄˜¡uıfl C¡ÿ¯” "CÕÆ<br />

©i® ©¯ªP“' (Young Fold Mounta<strong>in</strong>s) Gfl”¯«UQfl”⁄∫.<br />

CÆ©¯ªPŒfl ¨PkP–Æ \∂ƒP–Æ Ph¿£i©[P“<br />

£i¢u £iƒ®£ı¯”PÕı¿ B⁄¯¡.<br />

C©¯©ø» E¸ÁõÚ Âu®<br />

¨fl˜£ £izu A[Pıµı¬º∏¢xÆ, ˜Pısk¡ı⁄ı¬<br />

º∏¢xÆ B÷P“ uı[P“ A∂zx ¡¢u® ˆ£ı∏mP¯Õ<br />

B«Æ C¿ªıu ˆhvÏ Phº¿ £iØ ¯¡zu⁄. B÷ J∏<br />

]”¢u A∂®U Pıµo Gfl£x E[P–USz ˆu∂≤Æ.<br />

Pıª®˜£ıUQ¿ ˆhvÏ Ph¿ £iƒPÕı¿ |µ®£®£mhx.<br />

£iƒP“ C÷Q £iƒ®£ı¯”PÕıP ©ı‘⁄.<br />

269


TPm 2.3<br />

270<br />

¬ Kmifl £UP¡ımk {P∫¬⁄ı¿ ˜Pısk¡ı⁄ı<br />

|ª®£Sv ¡hUS ˜{ıUQ {P∫¢ux, A∆¡ı˜” A[Pıµı<br />

|ª® £Sv≤Æ {P∫¢x ˆ\fl”x. Cµsk |ª[P–Æ<br />

ˆ¡∆˜¡÷ ˜¡Pzv¿ {P∫¢u⁄. G⁄˜¡, Cµsk<br />

|ª®£SvP–USÆ C¯h˜Ø C∏¢u ∏x¡ı⁄ £iƒ®<br />

£ı¯”P“ A zu® £mh⁄.<br />

CÆ∏x¡ı⁄ £ı¯”P“ ©i¢x ©i®PÕıP<br />

EØ∫¢u⁄. C¯¡˜Ø ""©i®©¯ªP“'' Gfl÷<br />

C©Ø©¯ªP¯Õ A¯«UPU Pıµn©ı∞⁄.<br />

¬Kmifl £UP¡ımk {P∫¬⁄ı¿ ©i¢x EØ∫¢u<br />

£iƒ® £ı¯”P¯ÕU ˆPısh C©Ø©¯ªP¯Õ "©i®<br />

©¯ªP“' G⁄ A¯«UQfl˜”ıÆ.<br />

C©Ø©¯ªP˜Õ C¢vØı¬fl Aµs. CÆ©¯ªPŒ¿<br />

£ª EØ∫¢u ]Pµ[P–Æ Pn¡ı¥P–Æ, ˜Pı¯h<br />

¡ı»h[ P–Æ E“Õ⁄. EªQ˜ª˜Ø P EØ∫¢u<br />

]Pµ©ı⁄ G¡ˆµÏm ˜{£ıÕ {ımk G¿¯ª∞¿ E“Õx.<br />

CÆ©¯ªzˆuıh∂¿ Pg\fl\[Pı, u¡ÕQ∂, {[P£∫¡uÆ<br />

˜£ıfl” ]Pµ[P–Æ ¯P£∫, ˜£ıªfl Pn¡ı¥P–Æ<br />

E“Õ⁄. C©Ø©¯ªPŒæ“Õ PıË´∫ £“ÕzuıUS<br />

PƒÆ A«S ¡ı¥¢ux. A[S“Õ hı¿ H∂, hı∫‚º[,<br />

]ƪı, ¨˜\ı∂ ˜£ıfl” ˜Pı¯h ¡ı»h[P“ _ÿ÷ªız<br />

uª[PÕıSÆ. A«S |¯”¢u¯¡≤Æ BSÆ.<br />

C©¯©ø»PÎÀ ªPz öuõßø©¯õÚ<br />

©ø»PÎß _ÁkPÒ<br />

A∂˜\ı⁄ı® £¿P¯ªUP«P ¬A‘¬Øªı∂fl Psk<br />

§i®§fl£i, ˜{£ıÕÆ, C¢vØı ©ÿ÷Æ ßhı¤¿<br />

Pın®ˆ£÷Æ EªQ˜ª˜Ø EØ∫¢u, ]”®P“ ˆPısh<br />

C©Ø©¯ªP“ Pz ˆuıfl¯©Øı⁄ ©¯ªPŒfl ´x<br />

Pmh® ˆ£ÿ”¯¡ØıSÆ. C©Ø©¯ªPŒ¿ Pın®ˆ£÷Æ<br />

£ı¯” PŒfl ¡Øv¯⁄ ¡¯µØ÷zx“Õ C¡∫P“<br />

ˆuıfl¯©Øı⁄ ©¯ªP“ Es¯©∞¿ 450 & 500<br />

271


¿ºØfl ¡∏h[P–US ¨ÿ£mh¯¡ GflQfl”⁄∫.<br />

"uÿ˜£ı¯uØ C©Ø©¯ªP“ A¡ÿ÷US ¨fl§∏¢u<br />

A˜u AÕ¬ªı⁄ ˆuıfl¯©Øı⁄ ©¯ªP¯Õ<br />

Ai¡ıµ©ıPU ˆPısk Pmh®ˆ£ÿ”⁄ G⁄ C¡∫<br />

{ÆQfl”⁄∫', Gfl÷ T÷Q”ı∫ ˜£µı]∂Ø∫ ·ı∫‰<br />

ˆ·µ¿Ï.<br />

£ª ¡∏h[PÕıP˜¡ ˜£µı]∂Ø∫ ˆ·µ¿È˙Æ A¡µx<br />

x¯n B¥¡ıÕ∫P–Æ Pµk¨µhı⁄ ˜{£ıÕ<br />

©¯ªPŒ¿ PÕ®£oPŒ¿ Dk£mk ¡¢x“Õ⁄∫.<br />

A¡∫PÕx A‘U¯P ∞¿ T‘≤“Õ¯¡ £ÿ‘ Gkzxa<br />

ˆ\ı¿æÆ ˜£µı]∂Ø∫ ˆ·µ¿Ï, "G[P“ ©ıv∂ u∏Æ<br />

Eÿ÷ ˜{ıUPºfl uP¡¿ P¯Õ® £ı∫USÆ ˜£ıx, _©ı∫<br />

450 & 500 ¿ºØfl ¡∏h[ P–US ¨fl<br />

C©Ø©¯ªPŒfl £ı¯”P“ RØ{ıUQ PƒÆ<br />

B«zvÿS A zu® ˆ£ÿ÷“Õ⁄', GflQ”ı∫. ¯u<br />

≤sh £ı¯”P“ A zuzuı¿ ˆ¡®£©¯h¢x E∏P,<br />

ˆ£∏Æ P∏[P¿ A¯©®P“ E∏¡ı∞⁄.<br />

C∆¡ı«® £ı¯”P“ §ÕƒP“, ˜©¿ u“–u¿, A∂zu¿<br />

BQØa ˆ\Ø¿PÕı¿ |ª ˜©¿ £µ®§ÿSU ˆPısk<br />

¡µ®ˆ£ÿ”⁄. ˜©¿ EØ∫uæÆ §ÕƒP–Æ ©¯ªP¯Õ<br />

E∏¡ıUP, A¡ÿ‘fl A∂® AÕƒUPvP©ı⁄®<br />

£iƒP¯Õ Eÿ£zv ˆ\¥u⁄. Czˆuıfl¯©Øı⁄®<br />

£iƒPŒ¿ Q¯hzu Tmk® £ı¯”P¯Õ≤Æ, ©s<br />

£ı¯”P¯Õ≤Æ A∂˜\ı⁄ı® £¿P¯ªU P«P A‘¬Øªı∫<br />

B¥ƒ ˆ\¥u⁄∫. A¡∫PÕx B¥¬fl ¨UQØzuª[P“<br />

˜{£ıÕzv¿ Afl⁄ßµnı ˆuıh∂¿ C∏¢u¯¡ØıSÆ.<br />

C©Ø©¯ªPŒfl §”®£ı⁄x Es¯©∞¿ £ı¯”P“<br />

Rà u“Õ®ˆ£ÿ÷ ˜©˜ª ˆPısk ¡µ®£mh P¯u˜Ø<br />

BSÆ. Azxhfl ˆ£∏©Õ¬ªı⁄ A∂®Æ Th¡ıSÆ.<br />

"ˆ£∏Æ £ıªı⁄ ¯uuæÆ, ˜©ˆª uæÆ A∂®Æ 450 &<br />

500 ¿ºØfl ¡∏h[P–US ¨¢v |Pâu¯¡ØıP˜¡<br />

{ı[P“ P∏xQ˜”ıÆ', Gfl”Q”ı∫ ˆ·µ¿Ï. "A∆¡ı˜”<br />

C¢vØU PshÆ ©ÿˆ”ı∏ |ª®£Sv∞fl RÃ<br />

272<br />

u“Õ®£mhuı˜ª˜Ø C©Ø©¯ªP“ G ¢u⁄' Gfl£xÆ<br />

A¡∫P“ P∏zuıSÆ. "G[P“ P∏zvfl£i C¢u ¨mku¿<br />

(collision) ˆ\Ø¿ _©ı∫ 508 ¿ºØfl ¡∏h[P–US ¨fl<br />

J∏ ]‘Ø ©¯ªzˆuıh∂¿ |Pâux. §Õƒ, £ı¯”P“<br />

¯uu¿, P∏[P¿ E∏¡ıu¿ ©ÿ÷Æ ˜©ˆª u¿<br />

§fl⁄∫ C¢vØı ˜{ıUQ |Pâu⁄', GflQ”ı∫ ˆ·µ¿Ï.<br />

_©ı∫ 450 ¿ºØfl ¡∏h[P–US ¨fl, ©¯ª<br />

E∏¡ıu¿ ¨¯” ¡æ¬«UPz ˆuıh[Qؘ£ıx, A∂®<br />

|ªz ˜uıÿ”[P¯Õ® ¯u¢u AÕ¬¿ ˆufl£kÆ<br />

©ıÿ÷∏® £ı¯”P“ AÕ¬ÿS uıÃzvØx ©mkfl‘,<br />

AvP AÕ¬ªı⁄® £iƒP¯Õ≤Æ E∏¡ıUQØx.<br />

ˆuıh∫¢x, ˆuıfl¯© ©¯ªP“ ©¯”¢u˜uık<br />

©mkfl‘ Ph¿ ©mhzvÿSU R Æ uıâx, C¢vØ<br />

¬ŒÆPŒº∏¢x |ª®£SvP¯Õ A®£ı¿ u“Œ⁄.<br />

G⁄˜¡, C∆¡mhıµÆ ¨ ¡xÆ Ph¿ £iƒP–USU<br />

R˜« }shPıªÆ ¯u¢ v∏¢x, §fl⁄∫ 55 ¿ºØfl<br />

BskP–US ¨fl |Pâu ˆuÿS B]Øıƒhfl B⁄<br />

¨mkuªı˜ª˜Ø ˆ©x¡ıP Eصz ˆuıh[Q⁄.<br />

C®˜£ıxuıfl {√⁄ C©Ø©¯ªP“ E∏® ˆ£”z<br />

x¡[Qÿ÷. Ca\©Øzv¿uıfl EªPU Pıª |¯ª≤Æ<br />

SŒµz x¡[QØx. C©Ø ©¯ªPŒ¿ |Pâu ]u”¿<br />

|PÃPŒfl Gv∂¯ha ˆ\Ø¿PÕı¿<br />

¡Œ©shªzvº∏¢x P∂ت ¡ı≤ƒÆ §∂UP®£mk<br />

EªPÕı¬Ø SŒ∫uªı¿ ¬ u⁄x ˆ¡®£ FUPz<br />

ufl¯©¯Ø≤Æ C«¢ux. A˜u \©Øzv¿, EªQfl<br />

˜£µı»PÕx Cµ\ıØ⁄¨Æ ©ıÿ”©¯hØ Ph¿˜{ıUQz<br />

u“Õ® ˆ£ÿ” £iƒP“ Pıµn©ı∞⁄. Es¯©∞¿<br />

Cfl¯”Ø Pıª|¯ª∞fl ©ıÿ”[PŒæÆ, Ph¿}∂fl<br />

Cµ\ıØ⁄zvæÆ, C©Ø©¯ªPŒfl £ı¯”PŒ¿ Hÿ£mh<br />

¯uuæÆ, E∏©ıÿ”¨Æ, ˜©ˆª uæÆ ©¯ªP“<br />

E∏¡ıPU Pıµn©ı∞⁄ GflQ”ı∫ ˆ·µ¿Ï.<br />

P[øPa \©öÁÎ<br />

C©Ø©¯ªP–USz ˆuÿ˜P A¯©¢x“Õ P[¯Pa<br />

\©ˆ¡Œ P[¯P Bÿ‘⁄ı¿ E∏¡ıUP®£mhx.<br />

Ca\©ˆ¡Œ ˜©ÿS Q«UPıP® £µ¢x ¬∂¢x“Õx.<br />

273


P[¯P B÷ C©Ø©¯ªPŒ¿ E∏¡ıQ, £ı¯”P¯Õ<br />

A∂zx, ©¯ªØi¡ıµzv¿ ¡sh¯ª® £iØ<br />

¯¡UQfl”x. CÆ©s PƒÆ ˆ\»®“Õuı¿ ˜¡Õıs<br />

£∞∫P“ {flS ¡Õ∫Qfl”⁄. ˆ\‘¢u ˜¡Õıs¯©∞⁄ı¿<br />

C¢vØı¬˜ª˜Ø C[Suıfl ©UPÕh∫zv≤Æ AvPÆ.<br />

P[¯Pa \©ˆ¡ŒUS ˜©ÿQ¿ \mª‰ \©ˆ¡Œ≤Æ,<br />

Q«UQ¿ §µÆ©zvµı Bÿ÷a \©ˆ¡Œ≤Æ C¢vØı¬fl<br />

G¿¯ª˜Øıµ[PŒ¿ A¯©¢x“Õ⁄.<br />

wÄPÒ<br />

C¢vØı¯¡a \ı∫¢u Cµsk wƒUTmh[P“<br />

Q«UQæÆ ˜©ÿQæÆ Esk. A¯¡Øı¡⁄ (£hÆ 2.4):<br />

1. A¢u©ıfl, |U˜Pı£ı∫ wƒP“<br />

2. Cªm\z wƒP“<br />

A¢u©õß wÄPÒ<br />

ˆ\fl¯⁄USU Q«U˜P ¡[PıÕ ¬∂ShıU Phº¿<br />

¡hUS® £Sv∞¿ A¢u©ıfl wƒÆ, ˆuÿQ¿ |U˜Pı£ı∫<br />

wƒÆ A¯©¢x“Õ⁄. A¢u©ıfl wƒP“ ]‘xÆ<br />

ˆ£∂x©ıP H”zuı« 300 wƒP¯ÕU ˆPısk“Õ⁄.<br />

CzwƒP–“ I¢v¿ ©mk˜© ©UP“ ¡]UQfl”⁄∫.<br />

|U˜Pı£ı∫ wƒPŒfl ˆ£∏Æ£Sv∞¿ ©UP“<br />

¡]UQfl”⁄∫. £ØoP“ ¬∏Ƨ _ÿ÷ªı ˜©ÿˆPı“–Æ<br />

wƒPÕıP C¯¡≤“Õ⁄.<br />

C»m\zwÄPÒ, ªÛUPõ´, Aªßv wÄPÒ<br />

CzwƒP“ Aµ§UPhº¿ ˜PµÕı¯¡ Jmi A¯©¢<br />

x“Õ⁄. CzwƒPŒ¿ E®£[P»P“, £¡Õ®£ı¯”P“<br />

˜£ıfl”¯¡ E“Õ⁄. C¯¡P–Æ _ÿ÷ªız uª[PÕıSÆ.<br />

C¢v¯ BÖPÒ<br />

C¢vØı¬¿ £ı≤Æ B÷P¯Õ A¡ÿ‘fl<br />

¡iPıª¯©® §fl Ai®£¯h∞¿ C∏§∂ƒPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ (£hÆ 2.5):<br />

274<br />

TPm 2.4<br />

275


(i) w£Pÿ£ C¢vØ B÷P“<br />

(ii) ”w£Pÿ£ C¢vØ B÷P“<br />

w£PØ£ C¢v¯ BÖPÒ<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl B÷P“ ˆ£∏Æ£ıªı⁄¯¡<br />

˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªPŒ¿ E∏¡ıQfl”⁄. Czˆuıh∫<br />

©¯ªP“ ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ‘⁄ı¿ P⁄©¯«¯Ø®<br />

ˆ£÷Qfl”⁄. B÷P“ E∏¡ıSÆ Chzv¿ ©¯«®ˆ£ı»ƒ<br />

C∏®£v⁄ı¿ ©¯«UPıª[PŒ¿ ©mkÆ }∫ £ı¥¢x,<br />

©¯«Øÿ” Pıª[PŒ¿ ¡”sk ˜£ıQfl”⁄. G⁄˜¡,<br />

C¯¡ ¡ÿ÷Æ B÷P“ G⁄®£kQfl”⁄.<br />

˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªPŒ¿ E∏¡ıSÆ B÷P“<br />

•hß® £Sv∞º∏¢x Q«US ˜{ıUQ® £ı¥¢x<br />

¡[PUPhº¿ PªUQfl”⁄. Q«US ˜{ıUQ® £ı≤Æ<br />

B÷PŒ¿ ¨UQØ©ı⁄¯¡ ©Pı{v, ˜Pıuı¡∂, Q∏Ënı,<br />

Pı¬∂ Gfl£¯¡ØıSÆ.<br />

Pı¬∂ B÷ P∫{ıhPı¬æ“Õ ShS©¯ª∞¿<br />

E∏¡ıQ uÃ{ım¯hU Ph¢x ¡[PUPhº¿<br />

PªUQfl”x. uà {ımi¿ v∏a], ug¯\<br />

©ı¡mh[PŒ¿ £ª \xµ Q.´. £µ®§¿ ˆh¿hıUP¯Õ≤Æ<br />

P»¨P[P¯Õ≤Æ E∏¡ıUS Qfl”x. ¡sh¿<br />

\©ˆ¡ŒP“ {¿ª ¡ÕÆ £¯hzu¯¡ ØıPƒÆ E“Õ⁄.<br />

˜Pıuı¡∂, Q∏Ënı B÷P“ B¢vµı¯¡<br />

¡Õ®£kzx Qfl”⁄. w£Pÿ£ C¢vØ B÷PŒ¿ ˜Pıuı¡∂<br />

P }Õ©ı⁄ B÷. ©Pı{v J∂\ı ©ı|ªzv¿ £ı¥Qfl”x.<br />

{∫©¯u, u£v B÷P“ uUPın •hß∞fl ¡h˜©ÿS®<br />

£Sv∞¿ E“Õ EØ∫|ª[PŒ¿ E∏¡ıQ ˜©ÿS<br />

˜{ıUQ® £ı¥¢x Aµ§UPhº¿ PªUQfl”⁄.<br />

¦Ów£PØ£ C¢v¯ BÖPÒ<br />

TPm 2.5<br />

276<br />

”w£Pÿ£ C¢vØ B÷PŒ¿ ˆ£∏Æ£ıfl¯©<br />

Øı⁄¯¡ C©Ø©¯ªPŒ¿ ˜uıfl÷Qfl”⁄. C©Ø©¯ªP“<br />

277


PƒÆ Eص©ıP C∏®£uı¿ £¤B÷P“ (Glaciers)<br />

E∏¡ıQfl”⁄. ”w£Pÿ£ C¢vØ B÷P“ C®£¤<br />

B÷PŒº∏¢xÆ, ©¯«U Pıªzv¿ £∏¡ ©¯«∞⁄ıæÆ<br />

}¯µ® ˆ£÷Qfl”⁄. G⁄˜¡, C¯¡ Bsk ¨ ¡xÆ<br />

}˜µımhzxhfl Pın®£kQfl”⁄. Cu⁄ı¿ C¯¡<br />

"¡ÿ”ıu B÷P“' G⁄®£kQfl”⁄.<br />

”w£Pÿ£ C¢vØ B÷PŒ¿ PƒÆ ¨UQØ©ı⁄<br />

B÷ P[¯P B÷. C∆¡ı÷ C©Ø©¯ªPŒfl Ì∂zx¡ı∫<br />

Gfl” Chzv¿ \©ˆ¡Œ¯Ø ¡¢x A¯hQfl”x.<br />

CUP[¯PØıÿ‘fl x¯n B÷P“ :<br />

(i) ب¯⁄,<br />

(ii) uı˜©ıu∫ ©ÿ÷Æ<br />

(iii) ˜Pı].<br />

C∆¡ı÷ Phº¿ PªUSÆ ¨fl £ª ˆ£∂Ø ˆh¿mhıU<br />

P¯Õ E∏¡ıUSQfl”x. P[¯P ˆh¿hı¬fl ˆ£∏Æ £Sv<br />

¡[PıÕ ˜u\zv¿ E“Õx. Q¯Õ {vPŒ¿ Jfl”ı⁄<br />

̸UŒ ©mkÆ C¢vØı¬¿ £ı¥Qfl”x. ̸UŒ<br />

{v∞¿uıfl C¢vØı¬˜ª˜Ø P AvP AÕƒ E“{ımk<br />

}∫¡»® ˜£ıUS¡µzx {¯hˆ£÷Qfl”x. C¢{v˜Ø<br />

ˆPı¿Pzuı x¯” ¨Pz¯uU Phæhfl C¯nUQfl”x.<br />

E[PÐUSz öu²©õ?<br />

©¯ªP–Æ H∂P–Æ _∏[SQfl”⁄!<br />

EªQfl P¨UQØ £ı∫¯¡US EP¢u |ª¡¯µ®<br />

£hzˆuıSvØıPU P∏u®£kÆ ì¯hÆÍfl EªP<br />

¨ ¯© |ª¡¯µ® £hzˆuıSv' (Times Comprehensive<br />

Atlas of the World) AU˜hı£∫ 16&Æ ˜uv (2003) ˆ¡Œ∞h®<br />

£mhx. EªQfl ≠fl÷ Psh[PŒ¿ C∏UQfl”<br />

u¯ªØıØ ©¯ª ¨PkP“ (Mounta<strong>in</strong> peaks) ØıƒÆ<br />

Eص[PŒ¿ S¯”¢x¬mh⁄ Gfl÷ T÷Qfl”x C¢u<br />

|ª¡¯µ® £hzˆuıSv. {ıflS ¡∏hzvÿS<br />

¨fl ˆ¡Œ∞h®£mh |ª¡¯µ®£hz ˆuıSv∞¿<br />

278<br />

uµ®£mi∏UQfl” “Œ¬¡µ[P¯Õ ¬h PƒÆ<br />

S¯”¡ıPz uµ®£mk E“Õ⁄. Es¯©∞¿ Cufl<br />

PıµnÆ v”¯©≤h›Æ, AUP¯”ØıPƒÆ ˆ\¥Ø®£mh<br />

uµ©ı⁄ \∫˜¡∞fl |zu˜©. |ª¡¯µ®£hz<br />

ˆuıSv∞¿ ˆPıkUP®£mk E“Õ |ª¡¯µ® £h[P“<br />

\ıUPh¿ (Dead Sea) ©ÿ÷Æ \m H∂ (Lake Chad) ˜£ıfl”<br />

}∫|¯ªP“ Pıª|¯ª ©ıÿ”z uıæÆ, }∫®£ı\⁄<br />

¡Õ∫a]ØıæÆ _∏[Q ¡∏¡¯u GkzxU T÷Qfl”⁄.<br />

Eصzv¿ S¯”¢x ¡∏Qfl” ˆ£∏Æ ©¯ªPŒ¿,<br />

B®§∂UPı¬fl P Eص ©¯ªØı⁄ hıfl\ı¤Øı¬fl<br />

QŒ©g\ı˜µıƒÆ Jfl÷. CÆ©¯ª 3 ´mh∫P¯Õ C«¢x<br />

5,892 ´mh∫ Eص¨“ÕuıP |ÿQfl”x. BÏv˜µ˜ª]<br />

Øı¬˜ª˜Ø P Eص©ı⁄ ¨PhıPU P∏u®£kQfl”<br />

|≥]ªı¢vfl "SU©¯ª' _©ı∫ 10 ´mh∫ Eصzv¿<br />

S¯”¢x 3,754 ´mh∏¯hØuıP |ÿQfl”x. Cx 1991&¿<br />

Hÿ£mh®£ı¯” ©ÿ÷Æ £¤PÕıªı⁄ √Ãa]∞fl<br />

Pıµn©ıP˜¡ GflQ”x C¢u |ª¡¯µ® £hzˆuıSv.<br />

A∆¡ı˜”, ˆufl⁄ˆ©∂UPı¬fl EØ∫¢u ©¯ªPŒ¿<br />

Jfl”ı⁄ APıflPıS¡ı (Aconcaqua) H”US¯”Ø J∏<br />

´mh∫ AÕ¬ÿSU S¯”¢x BsjÏ ©¯ªP–Æ<br />

Eصzv¿ S¯”¢x ¡∏Qfl”⁄ Gfl£¯uU<br />

PımkQfl”x. APıflPı S¡ı¬fl Cfl¯”Ø EصÆ<br />

6,959 ´mh∫PÕıSÆ.<br />

C®vØ |ª¡¯µ® £hzˆuıSv \ıUPhºfl<br />

xصzv¯⁄ ≤Æ GkzxU T÷Qfl”x. Hˆ⁄¤¿<br />

1975&BÆ ¡∏h |ª¡¯µ® £hzˆuıSv∞¿<br />

Pımh®£mi∏®£¯u¬h _©ı∫ 16 ´mh∫ B«Æ<br />

S¯”¡ı≤“Õx G⁄z uµ® £mk“Õx.<br />

C©Ø©¯ªPŒº∏¢x E∏¡ıSÆ H¯⁄Ø C∏<br />

B÷PÕı⁄ ]¢xƒÆ, §µÆ©zvµıƒÆ C¢vØı¬¿ J∏<br />

]‘Ø £Sv∞¿ ©mkÆ £ı¥Qfl”⁄. ]¢x {v∞fl ˆ£∏Æ<br />

£Sv £ıQÏuı¤æÆ, §µÆ©zvµı¬fl ˆ£∏Æ£Sv<br />

vˆ£zvæÆ £ı¥Qfl”⁄. ]¢x¬fl x¯n B”ı⁄ \mª‰<br />

279


©mk˜© C¢vØı¬fl ¡h˜©ÿQ¿ £ı¥Qfl”x.<br />

C¢{v∞fl ´x B]Øı¬˜ª˜Ø P®ˆ£∂Ø A¯nU<br />

Pmhı⁄ £Uµı& {[P¿ C¢vØ Aµ\ı¿ Pmh®£mk“Õx.<br />

C∆¡¯n ≠ªÆ £g\ı® ©ı|ªÆ ˆ£∏Æ £Øfl<br />

ˆ£÷Qfl”x.<br />

§µÆ©zvµı {v C©Ø©¯ªPŒfl ¡hQ«UQæ“Õ<br />

AÏÈıÆ ©¯ªUSfl÷P“ ¡»ØıP C¢vØı¬ÿS“<br />

£ı¥Qfl”x. §fl⁄∫ ¡[PıÕ ˜u\zvÿS“ ~¯«Qfl”x.<br />

C¢{v∞¿ AiUPi Hÿ£kÆ ˆ¡“Õzv⁄ı¿ AÏÈıÆ,<br />

•Pı∫ ©ı|ª[P“ ˆ£∂xÆ £ıvUP®£kQfl”⁄.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫P“ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ ˆ¡∆˜¡÷<br />

|ªz ˜uıÿ”[P¯Õ® £ÿ‘z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. ©ın¡∫P“ w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ<br />

ˆ¡∆˜¡÷ |ªz˜uıÿ”[P¯Õ {flS A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. ©ın¡∫P“ ”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ<br />

\©ˆ¡ŒP“, ©¯ªzˆuıh∫P¯Õ® £ÿ‘z ˆuŒƒ<br />

ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

4. ©ın¡∫P“ C¢vØı¯¡a \ı∫¢x“Õ wƒU<br />

Tmh[P¯Õ® £ÿ‘ {flS A‘Qfl”⁄∫.<br />

5. ©ın¡∫P“ C¢vØı¬¿ £ı≤Æ B÷P¯Õ® £ÿ‘<br />

A‘Qfl”⁄∫.<br />

_¯©v¨¥k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. C©Ø©¯ª∞¿ E“Õ Eص©ı⁄ ]PµÆ<br />

A. ˆuımh ˆ£mhı B. Pg\fl ·[Pı<br />

C. G¡ˆµÏm D. u¡Õ Q∂<br />

2. w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ¡h ˜©ÿS® £Sv<br />

A. uUPın •hß B. ˜©ÿS ˆuıh∫a] ©¯ª<br />

C. ©ıÕ¡ •hß D. ˜\ımhı {ıUß∫ •hß<br />

280<br />

3. ˆuımh ˆ£mhı A¯©¢x“Õ ©¯ª<br />

A. B¯⁄©¯ª B. }ªQ∂ ©¯ª<br />

C. £«¤©¯ª D. Sÿ”ıª©¯ª<br />

4. Pı¬∂ Bÿ‘fl S÷U˜P Pmh®£mk“Õ A¯n<br />

A. £Uµı{[P¿ A¯n B. ÓµıSm A¯n<br />

C. uı˜©ıu∫ A¯n D. Ïhıflº A¯n<br />

5. P¤©[P“ AvP©ıP Pın®£kÆ £Sv<br />

A. ©ıÕ¡ •hß B. ˜\ımhı{ıUß∫<br />

C. U˜Pı¿ ©¯ª D. A·¢uı S¯PP“<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. ß©zvØ ˜µ¯PUSÆ, PhP ˜µ¯PUSÆ C¯h˜Ø E“Õ<br />

£Sv _________ .<br />

2. PıË´∫ £“ÕzuıUQ¿ E“Õ _________ H∂ J∏ ]”¢u<br />

_ÿ÷ªız uª©ıSÆ.<br />

3. {∫©uı® £“ÕzuıUQÿS C¯nØıP A¯©¢x“Õ<br />

©¯ª _________<br />

4. ¡[PıÕ¬∂Shı, Phº¿ ¡hUS ˆuÿPıP<br />

A¯©¢x“Õ wƒ P“ _________<br />

5. {∫©uı ©ÿ÷Æ u£v B÷P“ _________ Phº¿<br />

PªUQfl”⁄<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”®<br />

ˆ£ı∏zxP<br />

1. uUPın •hß &-& uı¿Pım<br />

2. \ızßµı && ˆPı¿º©¯ª<br />

3. ˜©ÿS ˆuıh∫a] ©¯ª && ªı¡ı •hß<br />

4. Q«USU Sfl÷P“ && Ì˝UŒ<br />

5. P[¯P && H ©<br />

281


i®P“<br />

&&<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

Q∏Ënı<br />

1. C¢vØı¬fl C∏ˆ£∏Æ |ªz˜uıÿ”[P“ Øı¯¡?<br />

2. uUPın •hß £ÿ‘ S‘® ¡¯µP.<br />

3. C©Ø©¯ª ""CÕÆ ©i® ©¯ª'' Hfl?<br />

4. C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ wƒP“ Øı¯¡?<br />

5. C©Ø©¯ª∞¿ Eÿ£zvØıSÆ B÷P“ Øı¯¡?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl |ªz˜uıÿ”Æ G∆¡ı÷ §∂UP®£mk<br />

E“Õx? H˜u›Æ Jfl‘¯⁄ ¬¡∂.<br />

2. C¢vØ B÷P“ £ÿ‘ J∏ Pmk¯µ G x.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ Aufl CØÿ¯P® £SvP¯Õ<br />

¡¯µP.<br />

2. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ Aufl B÷P¯Õ≤Æ wƒP¯Õ≤Æ<br />

PımkP.<br />

282


AªS & III : C¢vØı¬fl Pıª|¯ª<br />

£ıhÆ &--- 3<br />

Pıª|¯ª≤Æ ©¯«}∫ A÷¡¯h≤Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬fl Pıª|¯ª G∆¡ı÷<br />

CØ[SQfl”x Gfl÷ Pÿ÷U ˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ |ªƒÆ Pıª|¯ª∞fl £¿˜¡÷<br />

T÷P¯Õ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ ©¯«UPıªÆ G¢ˆu¢u<br />

©ıu[PŒ¿ |ªƒQfl”⁄ Gfl£¯u A‘¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ £∏¡UPıÿ÷PŒfl ¡¯PP“ £ÿ‘≤Æ,<br />

AUPıÿ÷PÕı¿ ©¯« ˆ£¥≤Æ Ch[P“ £ÿ‘≤Æ<br />

A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ ©¯« }∫ A÷¡¯h £ÿ‘Ø A‘¯¡®<br />

ˆ£”¿.<br />

J∆ˆ¡ı∏ {ı–Æ {Ư© PƒÆ £ıvUSÆ |PÃa]<br />

PŒ¿ Jfl÷ Pıª|¯ª. C¢vØ ¬¡\ıØÆ Pıª|¯ª¯Ø<br />

{Ƨ ≤“Õx. C¢vØ ˜¡Õıs¯© £∏¡UPıÿ‘¯⁄a<br />

\ı∫¢u `uımhÆ Gfl”¯«UP®£kQ”x. ˆuı¯ªUPım]<br />

ˆ\¥v PŒæÆ ¡ıˆ⁄ıº∞æÆ, Pıª|¯ª¯Ø A‘¢x<br />

ˆPı“Õ ¡ı¤¯ªU S‘®P“ ¡ı]UP®£kQfl”⁄.<br />

¡ı¤¯ª Gfl£x J∏ Chzv¿ |ªƒÆ J∏ {ı¯ÕØ<br />

A¿ªx S÷QØ Pıª ˆ¡®£|¯ª, A zuÆ, Pıÿ÷, ˜©P<br />

≠mhÆ, ©¯«® ˆ£ı»ƒ BQØ¡ÿ¯”U S‘UQfl”x.<br />

{Æ {ımi¿ £“ŒPŒ¿ J∆ˆ¡ı∏ BskÆ<br />

Bsk ¬k¨¯” ¬h®£kQfl”x. Cx ˜Pı¯hU<br />

Pıªzv¿ ¬h®£kQ”x. ˜Pı¯hU PıªzvÿS® §”S<br />

ˆ¡®£Æ £i®£iØıPU S¯”¢x i\Æ£∫, \⁄¡∂<br />

283


©ıu[PŒ¿ SŒµ BµÆ§USÆ. Cx˜£ıfl÷ ¡ı¤¯ª<br />

¡∏hzv¿ ©ı‘ ©ı‘ £¿˜¡÷ Pıª|¯ªPÕıP ¡∏Æ.<br />

¡ı¤¯ªUSÆ Pıª|¯ªUSÆ H˜u›Æ ˜¡÷£ık<br />

Eshı? Cu¯⁄® £ÿ‘ ©ın¡, ©ın¬P“ Pª¢x¯µ<br />

ØıhªıP & ¬¡ıvUPƒÆ.<br />

`∂ؤh∏¢x ˆ¡Œ®£kÆ ˆ¡®£Æ Bsk<br />

¨ ¡xÆ J˜µ AÕ¬¿ ¬¯Ø ¡¢u¯h¢uıæÆ ¬∞fl<br />

]ª £SvP“ ˆ¡®£©ıPƒÆ, ]ª £SvP“ SŒ∫a]ØıPƒÆ<br />

E“Õ⁄. ˆ¡®£|¯ª ¬∞¿ Bsk ¨ ¡xÆ J˜µ<br />

©ıv∂ØıP C¿ªı©¿ ChzvÿS ChÆ, PıªzvÿSU PıªÆ<br />

˜¡÷£kQfl”x. CuÿSU PıµnÆ £∏¡Pıª[P“<br />

˜uıfl÷¡˜u.<br />

£∏¡Pıª[P“ £ÿ‘ H«ıÆ ¡S®§¿ £izu¯u<br />

C[S |¯⁄¬¿ ˆPı“ÕƒÆ.<br />

¬ u⁄x Aa]¿ 23½ o \ı¥¬¿ _«¿Qfl”x. J∏<br />

Bsi¿ `∂Øfl 23½ o ¡h Am\©ı⁄ PhP Am\zvÿSÆ,<br />

23½ o ˆufl Am\©ı⁄ ©Pµ Am\zvÿSÆ ¡hUQº∏¢x<br />

ˆuÿPıPƒÆ, ˆuÿQº∏¢x ¡hUPıPƒÆ {P∫¢x<br />

§µPı]®£x ˜£ıªz ˜uıfl÷Æ. `∂Øfl ©ı∫a, ˆ\®hÆ£∫<br />

©ıu[PŒ¿ |ª{kU˜Pımifl ´x ˜{µıP®<br />

§µPı]UQfl”x. A˜u˜£ı¿ PhP Am\zv¿ ·¸fl<br />

©ıu¨Æ, ©Pµ Am\zv¿ i\Æ£∫ ©ıu¨Æ `∂ؤfl<br />

Pv∫P“ ˆ\[SzuıP ¬ Qfl”⁄.<br />

©ı∫a ¨u¿ ˆ\®hÆ£∫ ¡¯µ `∂ؤfl ˆ\[SzxU<br />

Pv∫P“ ¡hA¯µU˜PıÕzv¿ ¬ Qfl”⁄. C¯¡ AvP<br />

ˆ¡®£Æ uµUTiد¡. G⁄˜¡ ¡hA¯µU˜PıÕzv¿<br />

CÆ©ıu[PŒ¿ ˜Pı¯hUPıªÆ |ªƒQfl”x.<br />

¡h A¯µU˜PıÕzv¿ ˜Pı¯hUPıªÆ |ªƒÆ ˜£ıx,<br />

`∂ؤfl Pv∫P“ ˆufl A¯µU˜PıÕzv¿ \ı¥¡ıP<br />

¬ ¡uı¿ A[S ˆ¡®£Æ S¯”¡ıP˜¡ C∏USÆ. G⁄˜¡<br />

©ı∫a ¨u¿ ˆ\®hÆ£∫ ¡¯µ ˆufl A¯µU˜PıÕzv¿<br />

SŒ∫PıªÆ |ªƒÆ (£hÆ 3.1).<br />

284<br />

ÑZt£Ùm TÚYeLÞm<br />

TPm 3.1<br />

285


ˆ\®hÆ£∫ ©ıuzvÿS® §”S, `∂Øfl |ª{kU<br />

˜PımiÿS ˆuÿ˜P {P∫¡uı¿ `∂ؤfl Pv∫P“ i\Æ£∫<br />

©ıuzv¿ ©Pµ Am\zv¿ ˆ\[SzuıP ¬ Qfl”⁄. §fl⁄∫<br />

©ı∫a ©ıuzv¿ `∂Øfl |ª{kU˜Pım¯h A¯hQfl”x.<br />

G⁄˜¡ ˆ\®hÆ£∫ ¨u¿ ©ı∫a ¡¯µ ˆufl<br />

A¯µU˜PıÕzv¿ ˜Pı¯hUPıª¨Æ, ¡h A¯µU<br />

˜PıÕzv¿ `∂ؤfl Pv∫P“ \ı¥¡ıP ¬ ¡uı¿<br />

SŒ∫Pıª¨Æ |ªƒQfl”⁄.<br />

¡h A¯µU˜PıÕzv¿ ©ı∫a ¨u¿ ˆ\®hÆ£∫ ¡¯µ<br />

˜Pı¯h Pıª©ıPƒÆ, AU˜hı£∫ ¨u¿ §®µ¡∂ ¡¯µ<br />

SŒ∫ Pıª©ıPƒÆ C∏USÆ.<br />

uÃ{ık ¡h A¯µU˜PıÕzv¿ A¯©¢x“Õuı¿<br />

Cx ˜£ıfl” Pıª|¯ª˜Ø |ªƒQfl”x.<br />

C¢vØı |ª{kU˜PımiÿS ¡hUQ¿ 8 0 ¡h Aa\Æ<br />

¨u¿ 37 o ¡h Am\Æ ¡¯µ £µ¬≤“Õx. G⁄˜¡, ¡h<br />

A¯µU ˜PıÕzvfl Pıª|¯ª C¢vØı¬ÿSÆ ˆ£ı∏¢xÆ.<br />

Pıª |¯ªU T÷PŒfl Ai®£¯h∞¿ C¢vØı¬fl<br />

Pıª|¯ª¯Ø ≠fl÷ §∂ƒPÕıP® §∂UPªıÆ.<br />

1. ˜Pı¯hUPıªÆ<br />

2. SŒ∫PıªÆ<br />

3. ©¯«UPıªÆ<br />

÷PõøhUPõ»®<br />

C¢vØı¬¿ ©ı∫a ©ıuzv¿ `∂Øfl |ª{kU˜Pımi<br />

º∏¢x ChÆ ˆ£Ø∫¢x ·¸fl ©ıuzv¿ PhP Am\z¯u<br />

A¯hQfl”x. CÆ©ıu[PŒ¿ `∂ؤfl Pv∫P“ C¢vØı<br />

¬¿ ˆ\[SzuıP ¬ Æ. G⁄˜¡ ©ı∫a ¨u¿ ˆ\®hÆ£∫<br />

¡¯µ C¢vØı¬¿ ˜Pı¯hUPıªÆ |ªƒQfl”x (£hÆ 3.2).<br />

PhP Am\zvÿSz ˆuÿ˜P, |ª{kU˜PımiÿS<br />

A∏Q¿ w£Pÿ£ C¢vØı A¯©¢x“Õuı¿ ©ı∫a<br />

286<br />

TPm 3.2<br />

287


©ıuzvº∏¢x ˆ¡®£Æ AvP∂UQfl”x. G⁄˜¡ uıfl<br />

uÃ{ımi¿ ˜© ©ıuzv¿ Ea\ ˆ¡®£|¯ª<br />

Pın®£kQfl”x.<br />

PhP Am\zv¿ ·¸fl ©ıuzv¿ `∂ؤfl Pv∫P“<br />

ˆ\[SzuıP ¬ Qfl”⁄. A®ˆ£ı x PhP Am\zvÿS<br />

¡hU˜P≤“Õ ”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ©ı∫a ¨u¿ ·¸fl<br />

¡¯µ ˜Pı¯h ˆ¡®£Æ Ea\|¯ª¯Ø A¯hQfl”x.<br />

C¢vØı¬¿ ˜Pı¯h ˆ¡®£ |¯ª ©ı∫a ¨u¿ ·¸fl<br />

¡¯µ |ªƒQfl”x.<br />

C¢vØı¬fl ˆ¡®£® £µ¡¿ ˆuÿQº∏¢x ¡hUS<br />

˜{ıUQ ˆ\¿ªa ˆ\¿ª AvP∂UQfl”x. C¢vØı¬fl ¡h<br />

˜©ÿS® £SvPŒ¿ Ea\ ˆ¡®£|¯ª Pıµn©ıP<br />

A zuÆ S¯”Qfl”x. C¢u A zuU S¯”¬⁄ı¿ uıÃ<br />

A zu ¯©ØÆ Jfl÷ E∏¡ıQfl”x. ˜Pı¯h∞¿<br />

C¢vØı¬¿ ˆ£∏Æ£ıªı⁄ Ch[PŒ¿ EØ∫ˆ¡®£Æ<br />

C∏®§›Æ PhÿP¯µ Kµ[PŒæÆ ©¯ª®£SvPŒæÆ<br />

ˆ¡®£Æ \ÿ÷ u©ıP˜¡ C∏USÆ. PhÿP¯µ¯Ø JmiØ<br />

|ª®£µ®§¿ PhÿPıÿ÷ √], ˆ¡®£z¯uz uoUQfl”x.<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl PhÿP¯µ¯Ø JmiØ<br />

£SvPŒfl ˆ¡®£|¯ª E“{ımk |ª®£SvPŒfl<br />

ˆ¡®£|¯ª¯ØU PımiæÆ S¯”¡ıP E“Õx.<br />

uÃ{ımifl Q«USU Phÿ P¯µ∞¿ A¯©¢x“Õ<br />

ˆ\fl¯⁄∞¿ ˜Pı¯hU Pıªzv¿ ˆ¡®£Æ<br />

E“{ımiæ“Õ ©x¯µ, v∏a] BQØ Ch[P¯Õ ¬hU<br />

S¯”¡ıP E“Õx. Ph¿ ©mhzvº∏¢x Eص©ı⁄<br />

©¯ª® £SvPŒ¿ ˆ¡®£|¯ª Ai¡ıµz¯uU PımiæÆ<br />

S¯”¡ıP C∏USÆ. G⁄˜¡uıfl C©Ø©¯ª, ˜©ÿSz<br />

ˆuıh∫a] ©¯ªP“, Q«USU Sfl÷P“ BQØ £SvPŒ¿<br />

˜Pı¯h∞æÆ PU S¯”¢u ˆ¡®£|¯ª˜Ø<br />

|ªƒQfl”x. ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª∞æ“Õ Fmi,<br />

Sflfi∫, ˆPı¯hUPı⁄¿ ˜£ıfl” Ch[P–Æ,<br />

C©Ø©¯ª∞æ“Õ hı∫‚º[, ]ƪı, ˜hµılfl ˜£ıfl”<br />

Ch[P–Æ ˜Pı¯h ¡ı»h[PÕıPz vPÃQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬¿ ˜Pı¯hUPıª EØ∫ˆ¡®£Æ £µ¡ªıPU<br />

Pın®£i›Æ PhÿP¯µ Kµ[PŒæÆ ©¯ª®<br />

£SvPŒæÆ ˆ¡®£Æ ]‘x S¯”¡ıP˜¡ C∏USÆ.<br />

288<br />

SκPõ»®<br />

ˆ\®hÆ£∫ ©ıuzvÿS® §”S `∂Øfl<br />

|ª{kU˜Pımi º∏¢x ˆuÿ˜P ChÆ ˆ£Ø∫¢x<br />

ˆufl Am\©ı⁄ (23½ o ) ©Pµ Am\zvfl ´x i\Æ£∫<br />

©ıuzv¿ ˆ\[SzuıP® §µPı]UQfl”x. G⁄˜¡<br />

ˆ\®hÆ£∫ ¨u¿ §®µ¡∂ ¡¯µ ˆufl A¯µU˜PıÕzv¿<br />

˜Pı¯hUPıª©ıPƒÆ, ¡h A¯µU˜PıÕzv¿ SŒ∫Pıª<br />

©ıPƒÆ A¯©≤Æ. ¡h A¯µU˜PıÕzv¿ A¯©¢x“Õ<br />

C¢vØı¬¿ ˆ\®hÆ£∫ ¨u¿ §®µ¡∂ ¡¯µ SŒ∫PıªÆ<br />

(£hÆ 3.3).<br />

PhP Am\zvÿSz ˆuÿ˜P A¯©¢x“Õ w£Pÿ£<br />

C¢vØı¯¡¬h ¡hU˜P A¯©¢x“Õ ”w£Pÿ£<br />

C¢vØı¬fl SŒ∫Pıª ˆ¡®£|¯ª \ÿ÷ AvP©ıP<br />

C∏USÆ.<br />

C¢vØı¬¿ SŒ∫Pıª ˆ¡®£|¯ª AU˜hı£∫ ¨u¿<br />

§®µ¡∂ ¡¯µ |ªƒQfl”x.<br />

w£Pÿ£ C¢vØı |ª{kU˜PımiÿS A∏Q¿ (8 o ¡)<br />

A¯©¢x“Õuı¿ `∂ؤfl Pv∫P“ ˆ\[SzuıP<br />

¬ Qfl”⁄. G⁄˜¡ C[S SŒ∫PıªÆ u©ıP C∏USÆ.<br />

©ı”ıP ”w£Pÿ£® £Sv |ª{kU˜Pımiº∏¢x<br />

ˆuı¯ª¬¿ E“Õuı¿ A[S `∂ؤfl \ı¥¡ı⁄<br />

Pv∫P˜Õ ¬ Qfl”⁄. Cu⁄ı¿ C[S SŒ∫Pıª<br />

ˆ¡®£|¯ª PƒÆ S¯”ƒ.<br />

SŒ∫Pıªzv¿ C¢vØı¬fl ˆ¡®£|¯ª ˆuÿS®<br />

£Sv¯Ø¬h ¡hUQ¿ PUS¯”¡ıP˜¡ £v¡ıQ<br />

≤“Õx. ˆ¡®£Æ S¯”¡uı¿ AvP A zu ¯©ØÆ Jfl÷<br />

C[S E∏¡ıQfl”x.<br />

C¢vØı¬¿ £µ¡ªıPU SŒ∫Pıª ˆ¡®£Æ S¯”¡ıP<br />

C∏®§›Æ PhÿP¯µ® £SvPŒ¿ ˆ¡®£Æ \ÿ÷<br />

AvP©ıP˜¡ C∏USÆ. Hˆ⁄¤¿ Ph˜ªıµ® £SvPŒ¿<br />

√_Æ PhÿPıÿ‘fl ˆ¡®£|¯ª |ª®£µ®§fl SŒ∫¢u<br />

Pıÿ¯”≤Æ ˆ¡®£©¯hØa ˆ\¥x SŒ¯µU<br />

289


Ck§Vô UûZ«u TWYp<br />

S¯”UQfl”x. G⁄˜¡ C¢vØı¬¿ SŒ∫Pıªzv¿,<br />

PhÿP¯µ® £SvPŒ¿ ˆ¡®£Æ AvP©ıP C∏UQfl”x.<br />

©¯ªØi¡ıµzvº∏¢x Eؘµ ˆ\¿ªa ˆ\¿ª<br />

ˆ¡®£Æ S¯”¡uı¿ uÃ{ımi¿ ˆ\fl¯⁄, ©x¯µ<br />

˜£ıfl” Ch[ P¯Õ¬h Fmi ©ÿ÷Æ ˆPı¯hUPı⁄º¿<br />

PUS¯”¢u ˆ¡®£ |¯ª˜Ø £v¡ıQfl”x.<br />

©øÇUPõ»®<br />

C¢vØı¬¿ ˜Pı¯h ©ÿ÷Æ SŒ∫ Pıªzv¿<br />

E∏¡ıSÆ A zu ˜¡÷£ımi⁄ı¿ √_Æ £∏¡UPıÿ÷P“<br />

©¯«¯Øz ˜uıÿ÷¬UQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬¿ ·¸fl ¨u¿ {¡Æ£∫ ¡¯µ<br />

£∏¡UPıÿ‘⁄ı¿ ©¯« ˆ£ı»Qfl”x.<br />

TPm 3.3<br />

290<br />

YeLô[<br />

úRNm<br />

C¢vØı¬¿ ˆ£ı»≤Æ ©¯«¯Ø Cµsk §∂¡ıP®<br />

§∂UPªıÆ.<br />

1. ˜Pı¯hUPıª ©¯«<br />

2. SŒ∫Pıª ©¯«<br />

÷PõøhUPõ» ©øÇ<br />

©ı∫a ¨u¿ ˆ\®hÆ£∫ ¡¯µ C¢vØı¬ÿS ˜Pı¯hU<br />

PıªÆ. CÆ©ıu[PŒ¿ C¢vØı¬fl ¡h˜©ÿS®<br />

£SvPŒ¿ Pıÿ÷ ˆ¡®£©¯h¢x, ¬∂¡¯h¢x<br />

˜©¿˜{ıUQ G Qfl”x. G⁄˜¡ C[S S¯”¢u A zu<br />

¯©ØÆ Jfl÷ E∏¡ıQfl”x (£hÆ 3.4).<br />

S¯”¢u A zuz¯u Dkˆ\¥ØU Pıÿ”ı⁄x<br />

Eص zu £Sv∞º∏¢x, S¯”¡ zu® £Sv¯Ø<br />

˜{ıUQ √_Æ. ¡h˜©ÿS C¢vØı¬fl S¯”¢u<br />

A zuz¯u Dkˆ\¥Ø ˆuÿQº∏¢x √_Æ CUPıÿ÷ |ª<br />

{kU˜Pım¯hU Ph¢x ¡h A¯µU˜PıÕzv¿ ~¯«≤Æ<br />

˜£ıx, ¬∞fl _«ÿ] Pıµn©ıPz v¯\©ı‘,<br />

ˆufl˜©ÿQº∏¢x √_Qfl”x. G⁄˜¡uıfl, ˆufl<br />

A¯µU˜PıÕzvº∏¢x √_Æ CUPıÿ÷ ˆufl<br />

˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ G⁄®£kQfl”x.<br />

291


öuß÷©ØS £¸ÁUPõØÖ<br />

ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ ·¸fl ©ıu BµÆ£zv¿<br />

C¢vØı¯¡ ˜{ıUQ √\z ˆuıh[SÆ. C¢vØı¬fl<br />

¡i¡¯©® Pıµn©ıP Cx Cµsk Q¯ÕPÕıP®<br />

§∂Qfl”x. A¯¡ :<br />

(i)<br />

(ii)<br />

Aµ§UPh¿ Q¯Õ (Arabian Sea branch) ©ÿ÷Æ<br />

¡[PıÕ ¬∂Shı Q¯Õ (Bay of Bengal branch)<br />

§∂ƒPÕıSÆ.<br />

Aµ¤UPhÀ QøÍ<br />

ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ‘fl J∏Q¯Õ Aµ§U<br />

Ph¯ªU Ph¢x C¢vØı¬fl ˜©ÿSU PhÿP¯µ¯Ø<br />

˜{ıUQ √_Qfl”x. ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ ˜©ÿSU<br />

P¯µ˜Øıµzv¿ ¡hUS& ˆuÿPıP A¯©¢x“Õ ˜©ÿS<br />

ˆuıh∫a] ©¯ªPŒ⁄ı¿ ukUP®£mk Eؘµ G Qfl”x.<br />

Eؘµ G Æ Pıÿ‘fl }µı¬ _∏[Q, ˜©ÿSz ˆuıh∫a]<br />

©¯ªPŒfl ˜©ÿS® £SvPŒ¿ P⁄©¯« ˆ£ı»Qfl”x.<br />

C[S BskUS 250 ˆ\.´mh∏US ˜©¿ ©¯« ˆ£ı»<br />

Qfl”x.<br />

Dµ®£uUP Pıÿ÷ ©¯« ˆ£¥u §fl⁄∫ ¡”sh<br />

Pıÿ”ıP ©ı‘ ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ªPŒfl Ea]¯ØU<br />

Ph¢x Aufl Q«USa \∂¬¿ R»”[SQfl”x. ¡”sh<br />

Pıÿ‘ÿS ©¯« u∏Æ ufl¯©∞fl¯©Øı¿ ˜©ÿSz<br />

ˆuıh∫a] ©¯ªPŒfl Q«UQæ“Õ uUPın •hß ©¯«<br />

©¯”ƒ® §µ˜u\©ıP E“Õx.<br />

TPm 3.4<br />

292<br />

Á[PõÍ ÂShõU QøÍ<br />

ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ‘fl ©ÿˆ”ı∏ Q¯Õ<br />

¡[PıÕ ¬∂ShıU Ph¯ªU Ph¢x C¢vØı¬fl<br />

¡hQ«UQ¿ ~¯« Qfl”x. CUPıÿ÷ C©Ø©¯ª∞⁄ı¿<br />

ukUP®£mk ˜©ˆª ¢x, SŒ∫¢u C©Ø©¯ª∞fl<br />

293


¡hQ«US® £SvPŒ¿ 300 ˆ\.´.US ˜©ªı⁄ P⁄<br />

©¯«¯ØU ˆPıkUQfl”x. §fl, CUPıÿ÷ ¡h˜©ÿPıPz<br />

v∏Ƨ P[¯Pa \©ˆ¡Œ∞¿ ¨ AÕ¬¿ ©¯«¯ØU<br />

ˆPıkUQfl”x. ˆuıh∫¢x CUPıÿ÷ |ª®£Sv¯Ø<br />

A¯h¢x u⁄x Dµ®£uzv¯⁄ C«®£uı¿ ©¯« AÕƒ<br />

S¯”Qfl”x. C÷v∞¿ ¡h˜©ÿQ¿ E∏¡ı⁄ uıÃ<br />

A zu ¯©Øz¯u A¯h≤Æ ˜£ıx CUPıÿ÷ ¨ÿ‘æÆ<br />

¡”sk ¬kQfl”x. G⁄˜¡ C[S ˆ£¥≤Æ ˆ\ıÿ£<br />

©¯«Øı¿ C®£Sv £ı¯ª¡⁄©ıPU Pım]ØŒUQfl”x.<br />

C[Suıfl uı∫ £ı¯ª¡⁄Æ A¯©¢x“Õx.<br />

SκPõ» ©øÇ<br />

AU˜hı£∫ ¨u¿ ©ı∫a ¡¯µ `∂Øfl ˆufl A¯µU<br />

˜PıÕzv¿ §µPı]UQfl”x. G⁄˜¡ C[S |ªƒÆ ˜Pı¯h<br />

ˆ¡®£zv⁄ı¿ Pıÿ‘fl A zuÆ S¯”¢x uıà A zuÆ<br />

E∏¡ıQfl”x.<br />

A˜u \©Øzv¿ ¡h A¯µU˜PıÕzv¿ SŒ∫PıªÆ<br />

|ªƒÆ, G⁄˜¡ w£Pÿ£ C¢vØı¯¡¬hƒÆ ”w£Pÿ£<br />

£Sv∞¿ `∂ØUPv∫P“ \ı¥¡ıP ¬ ¡v⁄ı¿ ˆ¡®£Æ<br />

S¯”¢x A zuÆ AvP∂zx EØ∫ A zu ¯©ØÆ Jfl÷<br />

¡h˜©ÿS C¢vØı¬¿ E∏¡ıQfl”x. C∆¡ zu<br />

˜¡÷£ım¯h DkPmh ¡h A¯µU˜PıÕzvº∏¢x ˆufl<br />

A¯µU˜PıÕz¯u ˜{ıUQ Pıÿ÷ √_Æ. ¡hUQº∏¢x<br />

√_Æ CUPıÿ÷ ¬∞fl _«ÿ]∞⁄ı¿ v¯\©ı‘<br />

¡hQ«UPıP √_Qfl”x. Cu¯⁄˜Ø ¡hQ«US®<br />

£∏¡UPıÿ÷ Gfl£∫. CuÿS "§fl⁄¯h≤Æ £∏¡UPıÿ÷'<br />

(Retreat<strong>in</strong>g Monsoon) Gfl÷Æ ˆ£Ø∫ Esk. ¡hQ«US®<br />

£∏¡UPıÿ÷ Eص zu® £Sv∞º∏¢x √_¡uı¿<br />

¡”sh Pıÿ”ıP˜¡ E“Õx. CUPıÿ÷ ”w£Pÿ£<br />

C¢vØı¬ÿS ©¯«¯ØU ˆPık®£ v¿¯ª. B⁄ı¿ Cx<br />

¡[PıÕ ¬∂ShıU Ph¯ªU PhUSÆ ˜£ıx Dµ®£uz¯u®<br />

ˆ£ÿ÷ w£Pÿ£ C¢vØı¬fl Q«USU PhÿP¯µ¯Ø ˜{ıUQ<br />

√_Qfl”x (£hÆ 3.5). A[S“Õ ©¯ªUSfl÷PÕı¿<br />

ukUP®£mk PhÿP¯µ® £SvP–US ©¯«¯ØU<br />

294<br />

TPm 3.5<br />

295


ˆPıkUQfl”x. CUSfl÷P“ C©Ø©¯ª¯Ø® ˜£ıfl÷<br />

Eص©ıPƒÆ C¿¯ª, ˆuıh∫a]ØıPƒÆ C¿¯ª. G⁄˜¡,<br />

CUPıÿ÷ ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ¯”® ˜£ıª<br />

P⁄©¯«¯ØU ˆPık®£v¿¯ª.<br />

¡hQ«US® £∏¡UPıÿ÷ SŒ∫Pıªzv¿ w£Pÿ£<br />

C¢vØı¬fl Q«USU PhÿP¯µ® £SvUS ©mk˜©<br />

©¯«¯ØU ˆPıkUQfl”x. Q«USU PhÿP¯µ C®£∏¡U<br />

Pıÿ÷ ©¯«¯Øz u¬µ Ø¿Pıÿ‘⁄ıæÆ ©¯«¯Ø®<br />

ˆ£÷Qfl”x. SŒ∫ Pıªzv¿ ¡[PUPhº¿ ˆuıh∫¢x<br />

Ø¿P“ G ¡uı¿ J∏]ª ©ıu[P–US, S‘®£ıP<br />

AU˜hı£∫ ¨u¿ i\Æ£∫ ¡¯µ, ©¯«¯ØU ˆPıkUQfl”⁄.<br />

Cu⁄ı¿ Ph˜ªıµ[PŒ¿ ˆ¡“Õ® ˆ£∏USÆ, E∞∫<br />

©ÿ÷Æ £∞∫a ˜\u¨Æ ¬¯ÕQfl”⁄.<br />

Ca˜\u[PŒº∏¢x £ıxPı®¯£® ˆ£” EuƒÆ<br />

|¯ªØı⁄ w∫® H˜u›Æ Eshı Gfl÷ Bµı¥P.<br />

uspº ¤µa]øÚ Hß?<br />

{fl‹∫ ˆ£∏©Õ¬¿ ˆ£∏Q¡∏Æ ©UP“ ˜u¯¡¯Ø®<br />

ß∫zv ˆ\¥Ø® £Øfl£kzu®£mk ¡∏Qfl”x. ˜©æÆ<br />

{Pµ¯©Ø©ıuªıæÆ, PıflQ∑m Pmih[PÕıæÆ, v”¢u<br />

ˆ¡ŒP“ S¯”Øz ˆuıh[Q≤“Õ⁄. v”¢u<br />

ˆ¡ŒP“uıfl |ª}∂⁄Õƒ v∏Æ£ƒÆ ©¯«}∂fl ≠ªÆ<br />

ˆ£ÿ÷UˆPı“Õ ¡»ˆ\¥≤Æ £SvØıSÆ. £∏¡©¯«<br />

ˆ£ı¥zux, }∫®£ÿ”ıUS¯” ˜©æÆ AvP∂zux. G⁄˜¡<br />

©UP“ |ªzui }¯µ {Ƨ≤“Õ Pıµnzuı¿ Au¯⁄ P<br />

AvP AÕ¬¿ Qn÷P“, S«ı¥U Qn÷P“ ≠ªÆ<br />

GkUQfl”⁄∫. Cu⁄ı¿ |ªzui }∫©mhÆ S¯”¢x<br />

Qn÷P“ ¡”sk ¬kQfl”⁄.<br />

C¢v¯õÂß ©øDz® }º ÁÍ[PЮ<br />

C¢vØı¬¿ ¡∏ha \µı\∂ ©¯«∞fl AÕƒ 4,000<br />

P⁄ Q.´. A∆¡ı˜” B÷PŒ¿ £ı≤Æ }∂fl KmhÆ<br />

1,869 P⁄ Q.´. ©¯« £∏¡Pıª[PŒfl ≠fl÷<br />

296<br />

©ıu[PŒ¿ ©mk˜© ˆ£¥¡uı¿, £Øfl£kzuUTiØ<br />

}∂fl AÕƒÆ 690 P⁄ Q.´. |ªzui }∂º∏¢x ˜©¿<br />

C¯”UP®£kÆ }∂fl ¡∏ha \µı\∂ AÕƒ 432 P⁄ Q.´.<br />

\µı\∂ØıP, _©ı∫ 1,122 P⁄ Q.´. }µı⁄x<br />

£Øfl£ımiÿS“ E“Õx; {©x ˜u¯¡P¯Õ®<br />

ˆ£ı∏zu ©mi¿ C¢}∫ ˜£ıx©ı⁄uıSÆ Gfl”ıæÆ,<br />

}¯µ® £Øfl£kzx¡v¿ §µa\¯⁄P“ Esk;<br />

Auı¡x }∫ AÕ¬fl £µ¡¿, £µ® ©ÿ÷Æ PıªÆ<br />

ˆ£ı∏zxÆ, J˜µ ^µıP C¿¯ª.<br />

{©x {ımifl 20 ¨UQØ Bÿ÷¡iPı¿PŒ¿ 6<br />

¡iPı¿ £SvP“ £ÿ”ıUS¯”Øı¿ A¡v≤÷Qfl”⁄.<br />

C®ˆ£ı ˜u, {©x {ımi¿ }∫ J∏ ¡Õ∫a]¯Øz<br />

ukUSÆ ¡Õ©ıP ©ı‘¡∏Qfl”x. }∂fl AÕƒ ©ÿ÷Æ<br />

uµ®£ÿ”ıUS¯”∞¯⁄z w∫USÆ ¡sn©ıPz ˜u]Øz<br />

vmh[P“ (uk® ©ÿ÷Æ w∫ƒa ˆ\Ø¿ vmh[P“) £ª<br />

wmh®ˆ£ÿ÷ ˆ\Ø¿£hz x¡[Q≤“Õ⁄.<br />

©øÇ}º AÖÁøh (÷\P¨¦)<br />

©¯« ˆ£¥≤Æ Pıª[PŒ¿ ©¯« }¯µa ˜\P∂zxz<br />

˜u¯¡®£kÆ ˆ£ı x ©¯« ˆ£¥Øıu \©Ø[PŒ¿<br />

E£˜ØıQ®£x ©¯«}∫ A÷¡¯h BSÆ.<br />

uspº umk¨£õk & Hß?<br />

1. yØ}∫ ¡Õ[P“ AvP©ıP E£˜ØıP®£kzu®£mk<br />

E“Õuı¿ G®ˆ£ı xÆ {¿ª usp∏US<br />

umk®£ık Hÿ£mk“Õx.<br />

2. ˜¡P©ıP ¡Õ∫¢x ¡∏Æ {Pµ©Ø©ıuªı¿<br />

CØÿ¯PØıP ©¯«}∫ ˜\P∂USÆ £SvP“ S¯”¢x<br />

¡∏Qfl”⁄.<br />

3. £∏¡©¯« ˆ£ı¥zx ¬k¡uı¿ ˜©ı\©ı⁄ `Ã|¯ª<br />

Hÿ£kQfl”x.<br />

4. ©¯«∞fl AÕƒ S¯”¢x ¬k¡uı¿ |ªzui }¯µa<br />

\ı∫¢x C∏UP ˜¡siØ |¯ª Hÿ£kQfl”x.<br />

297


5. AvP©ıP |ªzui }∫ E£˜ØıQUP ˜¡si<br />

E“Õuı¿ }∫ ©mhzvfl AÕƒ S¯”¢x C÷vØıPU<br />

Qn÷P“ ¡ÿ‘¬kQfl”⁄.<br />

wºÄ<br />

1. yØ }∏US ©ıÿ÷ BuıµÆ ©¯«}∫ ©mk˜©.<br />

2. usp∫z umk®£ım¯hz w∫UPz ˜u¯¡Øı⁄<br />

AÕƒ ©¯« ˜u¯¡.<br />

3. ©¯«}∫ A÷¡¯h∞fl ≠ªÆ usp∫ umk®<br />

£ım¯hz w∫UPªıÆ.<br />

4. |ªzui }¯µ® £ıxPıUP A¯⁄zx }∫®§i®<br />

PŒæÆ ©¯«}¯µz ˜uUP ˜¡skÆ.<br />

5. ©¯«}∫ A÷¡¯h (˜\P∂®) Jfl÷uıfl |µ¢uµz<br />

w∫ƒ BSÆ.<br />

©øÇ}øµ Hß ÷\ªUP ÷Ásk®?<br />

1. |ªzui }∂fl AÕƒ S¯”Øı©¿ £ıxPıUP<br />

©¯«}¯µa ˜\P∂UP ˜¡skÆ.<br />

2. }∫ ©mhzvfl AÕƒ S¯”Øı©¿ C∏UPa ˜\P∂UP<br />

˜¡skÆ.<br />

3. |ªzui }∂fl ufl¯©¯Ø EØ∫zua ˜\UP<br />

˜¡skÆ.<br />

4. PhÿP¯µ Kµ[PŒ¿ Ph¿ }∂fl Fk∏¡¯ªz ukUP<br />

©¯«}¯µa ˜\UP ˜¡skÆ.<br />

5. _¡∫PŒ¿ Hÿ£kÆ ¬∂\¿P¯Õz ukUP ©¯«}¯µa<br />

˜\UP ˜¡skÆ.<br />

©øÇ}º AÖÁøh GßÓõÀ GßÚ?<br />

1. Cx ˜{µiØıP ©¯«}¯µ ˜\P∂USÆ J∏ ˆ\Øÿ£ık<br />

BSÆ.<br />

2. ©¯«}¯µa ˜\P∂zx ˜{µiØıP E£˜ØıQUPªıÆ<br />

A¿ªx |ªzui }∫®§i®PŒ¿ ˜\zx<br />

E£˜ØıQUPªıÆ.<br />

298<br />

©øÇ}º GÆÁõÖ AÖÁøh ö\´¯¨£kQßÓx?<br />

©¯«}µı⁄x RÃUPsh C∏¡»PŒ¿ ˜\P∂UP®<br />

£kQfl”x.<br />

1. }∫z ˆuımiPŒ¿ ˜\P∂zx, £ıxPızx ˜{µiØıP<br />

E£˜ØıQ®£x.<br />

2. E¯” Qn÷PŒ¿ ˜\P∂zx §”S E£˜ØıQ®£x.<br />

©øÇ}º AÖÁøh ö\´²® ¬øÓPÒ<br />

1. √kPŒfl T¯µPŒæÆ, _ÿ‘≤“Õ<br />

ˆ¡ÿ‘h[PŒæÆ ¬ Æ ©¯« }¯µ E∂Ø<br />

¨¯”∞¿ (©¯«}∫ ˆuımi ∞¿) ˜\P∂®£x.<br />

2. G[ˆP[S v”¢u / S«ı¥U Qn÷P“ E“Õ⁄˜¡ı<br />

A¡ÿ‘¿ √kPŒ¿ ¬ Æ ©¯« }¯µz ˜uUQ<br />

¯¡®£x.<br />

3. v”¢u ˆ¡Œ∞¿ ¬ Æ ©¯«}¯µ Gflˆ⁄fl⁄<br />

¨¯”PŒ¿ ˜uUPªı˜©ı Aufl£i ˜\UPªıÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫P“ C¢vØı¬fl Pıª|¯ªa ]”®¯£z<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–Æ v”¯©¯Ø® ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

2. ˜¡Õıs¯© Gfl£x £∏¡UPıÿ‘fl ´uı⁄a<br />

`uımhÆ Gfl£¯u ©ın¡∫P“ Pÿ”‘Qfl”⁄∫.<br />

3. ©ın¡∫P“ ˆ¡∆˜¡÷ £∏¡[PŒfl T÷P“<br />

©ÿ÷Æ ©¯«P“ £ÿ‘ ˆuŒƒ ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

4. ©¯«}∫ A÷¡¯h Hfl ¨UQØzx¡Æ ˆ£ÿ”x<br />

Gfl£¯uU Pÿ”‘Qfl”⁄∫.<br />

299


_¯©v¨¥k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˆ\®hÆ£∫ ¨u¿ ©ı∫a ¡¯µ C¢vØı¬¿ |ªƒÆ £∏¡Æ<br />

A. ¡”sh £∏¡Æ B. ˜Pı¯h<br />

C. ©¯« D. SŒ∫<br />

2. PhP ˜µ¯P∞¿ `∂Ø JŒ ˆ\[SzuıP ¬ Æ ©ıuÆ<br />

A. ·⁄¡∂ B. §®µ¡∂<br />

C. ˜© D. ·¸fl<br />

3. SŒ∫Pıªzv¿ AvP Pıÿ” zuÆ E“Õ £Sv<br />

A. ˆufl ˜©ÿS® £Sv B. ˆufl Q«US® £Sv<br />

C. ¡hQ«US® £Sv D. ¡h˜©ÿS® £Sv<br />

4. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ SŒ∫PıªÆ<br />

A. ˆ¡®£©ı⁄x B. SŒµı⁄x<br />

C. u©ı⁄x D. PU SŒµı⁄x<br />

5. ¡hQ«US® £∏¡UPıÿ”ı¿ ©¯« ˆ£÷Æ £Sv<br />

A. uUPın •hß B. ˜©ÿSU PhÿP¯µ<br />

C. Q«USU PhÿP¯µ D. ˜PµÕı<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬¿ AvP ˆ¡®£|¯ª E“Õ ©ıuÆ<br />

__________<br />

2. Ph¿ ©mhzvº∏¢x Eؘµ ˆ\¿ªa ˆ\¿ª<br />

ˆ¡®£|¯ª __________<br />

3. ˜Pı¯hUPıªzv¿ AvP ˆ¡®£|¯ª £v¡ıSÆ £Sv<br />

__________<br />

300<br />

4. C¢vØı¬fl ©¯«UPıªÆ ·¸fl ¨u¿ __________<br />

©ıuÆ ¡¯µ BSÆ.<br />

5. ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª∞fl Q«US® £Sv __________<br />

BSÆ.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ && i\Æ£∫ ¨u¿ §®µ¡∂ ¡¯µ<br />

2. ¡hQ«US® £∏¡UPıÿ÷ && uı∫ £ı¯ª¡⁄Æ<br />

3. ¡”sh §µ˜u\Æ && ˜Pı¯h ©¯«<br />

4. ©¯« ©¯”ƒ §µ˜u\Æ && SŒ∫Pıª ©¯«<br />

5. SŒ∫PıªÆ && ˆ\®hÆ£∫ ¨u¿ {¡Æ£∫<br />

¡¯µ<br />

IV._∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ¡ı¤¯ª Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. C¢vØı¬fl Pıª|¯ª® §∂ƒP“ Øı¯¡?<br />

3. ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ‘fl C∏ Q¯ÕP“ Øı¯¡?<br />

4. C¢vØı¬fl ˜Pı¯h ¡ı»h[P“ ]ª¡ÿ¯”U T÷P.<br />

5. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ SŒ∫PıªÆ u©ıP C∏UPU<br />

PıµnÆ Gfl⁄?<br />

6. ©¯«}∫ A÷¡¯h Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl ˜Pı¯hUPıªÆ, SŒ∫PıªÆ J®§kP.<br />

2. ˆufl ˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ & ¬¡∂.<br />

3. ¡hQ«US® £∏¡UPıÿ÷ & ¬¡∂.<br />

4. ©¯«}∫ A÷¡¯h∞fl ¨UQØzx¡Æ £ÿ‘ ¬¡∂.<br />

301


VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ ˆufl ˜©ÿS ©ÿ÷Æ ¡hQ«US®<br />

£∏¡UPıÿ‘fl v¯\P¯ÕU S‘®§kP.<br />

2. C¢vØ ¡¯µ£hzv¿ ˆufl˜©ÿS ©ÿ÷Æ ¡hQ«US®<br />

£∏¡U Pıÿ”ı¿ ©¯« ˆ£÷Æ £SvP¯Õ<br />

˜¡÷£kzvU PımkP.<br />

302


AªS & III : uı¡µÆ ©ÿ÷Æ ©s<br />

£ıhÆ 4<br />

CØÿ¯Pz uı¡µ¨Æ ©sqÆ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ £¿˜¡÷ ¡¯PØı⁄ uı¡µ[P¯Õ® £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ uı¡µ[P¯Õ® £ıxPıUSÆ ¨¯”P¯Õ®<br />

£ÿ‘≤Æ A¡ÿ‘fl A¡]Øz¯u® £ÿ‘≤Æ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ ©s ˜uıfl÷Æ ¨¯”P“ S‘zxÆ,<br />

©sofl ¡¯PP¯Õ® £ÿ‘≤Æ ∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ ©s A∂®¯£U Pmk®£kzxÆ ¨¯”£ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

{Ư©a _ÿ‘ G[S £ı∫zuıæÆ ©µÆ, ˆ\i, ˆPıiP“<br />

¡Õ∫¢x“Õ⁄. A¯¡PŒ¿ B¿, Aµ_, ˜¡Æ, ß¡µ_,<br />

Pımka ˆ\iP“, ˆPıiP“ ˜£ıfl”¯¡ Qµı©®”[PŒ¿<br />

{flS ¡Õ∫¢v∏®£¯u {ıÆ £ı∫UQfl˜”ıÆ. A¡ÿ¯”<br />

Øı∏Æ £∞∂hı©¿, uı⁄ıP˜¡ ¨¯Õzx ¡Õ∏¡uı¿<br />

A¯¡ "CØÿ¯Pz uı¡µ[P“' G⁄ A¯«UP®£kQfl”⁄.<br />

A¯¡ A¢u¢u £Sv∞æ“Õ um£ˆ¡®£ |¯ª, ©s,<br />

©¯«® ˆ£ı»ƒUS Hÿ£ uı⁄ıP˜¡ ¨¯Õzx ¡∏£¯¡.<br />

CØÿ¯PØı⁄a `Ã|¯ª∞¿ ©¤u¤fl Dk£ık<br />

C¿ªı©¿ ¡Õ∏Æ uı¡µ[P“ "CØÿ¯Pz uı¡µ[P“'<br />

G⁄®£kÆ.<br />

303


uı¡µ ¡Õ∫a]US Buıµ©ıP A¯©£¯¡ :<br />

1. `∂Ø JŒ<br />

2. ©¯«®ˆ£ı»ƒ<br />

3. ©s<br />

CÆ≠fl‘¿ H˜u›Æ Jfl÷ S¯”¢uıæÆ Ax uı¡µ<br />

¡Õ∫a]¯Ø® £ıvUS©ı?<br />

Ck§Vô CVtûLj RôYWm<br />

C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ |ªz˜uıÿ”Æ ©ÿ÷Æ<br />

um£ˆ¡®£ |¯ªU˜Pÿ£ CØÿ¯Pz uı¡µz¯u 3 ˆ£∏Æ<br />

§∂ƒPÕıP® §∂UPªıÆ (£hÆ 4.1). A¯¡ :<br />

(i) ©¯ªzuı¡µ[P“ (Hill Vegetation)<br />

(ii) C¯ª≤v∫ uı¡µ[P“ (Deciduous Vegetation)<br />

(iii) £ı¯ª¡⁄z uı¡µ[P“ (Desert Vegetation)<br />

1. ©ø»zuõÁµ[PÒ<br />

©¯ªPŒfl Ai¡ıµÆ ©ÿ÷Æ RÃa\∂ƒPŒ¿<br />

ˆ¡®£¨Æ ©¯«≤Æ SvØıP C∏USÆ. G⁄˜¡, C[S<br />

uı¡µ[P“ ˆ\»zx ¡Õ∏Æ. C©Ø©¯ª∞fl ¡hQ«US®<br />

£SvP“, ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª∞fl ˜©ÿSa \∂ƒP“<br />

BQØ¡ÿ‘fl Ai¡ıµzvº∏¢x H”zuı« 1,000 ´mh∫<br />

¡¯µ Ah∫¢u PıkP“. £¿˜¡÷ ˆPıiP–Æ<br />

£h∫¢v∏USÆ. u¯µ ∞¿ ]÷ ˆ\iP“ ¡Õ∫¢v∏USÆ.<br />

C¯¡ Bsk ¨ ¡xÆ £_¯©ØıPU Pın®£kÆ.<br />

G⁄˜¡ C¯¡ "£_¢uı¡µ[P“' (Evergreen Vegetation)<br />

Gfl”¯«UP®£kQfl”⁄. G§fl, ˜u¡ uı∏, ˆ\Æ©µÆ (Rose<br />

wood), P∏[Pıº ˜£ıfl”¯¡ £_¢ uı¡µ[P“.<br />

_©ı∫ 1,000 ´mh∫ ¨u¿ 2,500 ´mh∫ ¡¯µØı⁄<br />

Eصzv¿ ˆ¡®£¨Æ, ©¯«≤Æ S¯”¡ıP C∏USÆ.<br />

A[S ©µ[P“ Ah∫¢x ¡Õµı©¿, £_¯©ØıP C∏UPıx.<br />

KµÕƒ ©¯« ˆ£¥xÆ, ©¯« }∫ u[Pıuuı¿ u¤zu<br />

©µ[P–Æ, u∫a ˆ\iP–Æ, ˆPıiP–Æ Pª¢x<br />

304<br />

TPm 4.1<br />

305


Pın®£kÆ. Cz uı¡µ[P¯ÕU ˆPısh £Sv Pª®U<br />

PıkP“ (Mixed Forest) Gfl”¯«UP®£kÆ.<br />

_©ı∫ 2,500 ´mh∏US ˜©ªı⁄ Eص[PŒ¿ ˆ¡®£Æ<br />

P PU S¯”¢x £¤ |¯”¢x Pın®£kÆ. C[S<br />

¡Õ∏Æ uı¡µ[P“ SŒ¯µ≤Æ, £¤¯Ø≤Æ uı[S¡uÿS<br />

Hÿ”¡ı÷ F] ˜£ıfl” C¯ªP¯Õ® ˆ£ÿ÷“Õ⁄. G⁄˜¡,<br />

CÆ©µ[P¯ÕU ˆPısh PıkP“ "F]∞¯ªU PıkP“'<br />

(Coniferous Forest) G⁄®£kÆ.<br />

_©ı∫ 4,000 ´mh∏USÆ ˜©æ“Õ Eصzv¿ Ah∫¢u<br />

£¤ ≠i∞∏®£uı¿ C[S uı¡µ[P“ ¡Õ∏¡uÿPı⁄<br />

`Ã|¯ª C¿¯ª.<br />

2. Cø»²vº uõÁµ[PÒ<br />

uı¡µ[P“ ¡Õµz ˜u¯¡Øı⁄ `Ã|¯ª C∏®§›Æ<br />

J∏]ª ©ıu[P“ ©mk˜© ©¯« C∏¢uı¿ A[S ¡Õ∏Æ<br />

uı¡µ[P“ ¡”m]¯Øz uıUS®§iUP C¯ªP¯Õ<br />

Ev∫zx ¬kÆ. AUPıª[PŒ¿ ©µ[P“ C¯ªP¯Õ<br />

Ev∫zx £mk® ˜£ı⁄x ˜£ıªz ˜uıfl÷Æ. Czu¯PØ<br />

uı¡µ[P¯ÕU ˆPısh PıkP¯Õ "C¯ª≤v∫ PıkP“'<br />

(Deciduous Forests) Gfl£∫. C¢vØı¬¿ CUPıkP“<br />

"£∏¡©¯«U PıkP“' Gfl÷Æ A¯«UP®£kQfl”⁄.<br />

C¢vØı¬fl uUPın •hß, ˜©ÿSz ˆuıh∫a]<br />

©¯ªPŒfl Q«USa \∂¬¿ A¯©¢x“Õuı¿<br />

ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷ ¡”sh Pıÿ”ıP˜¡<br />

√_Qfl”x. G⁄˜¡ S¯”¢u AÕ¬¿ ©¯«¯Ø® ˆ£÷Æ<br />

C®£Sv C¯ª≤v∫ uı¡µ[PÕı¿ |¯”¢x“Õ⁄.<br />

C˜u˜£ı¿ C©Ø©¯ª Ai¡ıµzvfl ˜©ÿS®<br />

£Sv∞æÆ C¯ª≤v∫ PıkP“ E“Õ⁄. ˆufl ˜©ÿS®<br />

£∏¡UPıÿ÷U Pıªzv¿ ¡hQ«UQº∏¢x ¡h˜©ÿPıP<br />

ˆ\¿ªa ˆ\¿ª ©¯« £i®£iØıPU S¯”Qfl”x. C[S<br />

¡Õ©ı⁄ ©s C∏¢xÆ £∏¡Pıª ©¯«∞⁄ı¿ ˜uUS,<br />

\ı¿, ˆ\Æ©µÆ, \¢u⁄©µÆ, ≠[Q¿ ˜£ıfl”¯¡ C¯ª≤v∫<br />

uı¡µ[PÕıP E“Õ⁄.<br />

306<br />

3. £õø»ÁÚz uõÁµ[PÒ<br />

Bsk ¨ ¡xÆ AvP ˆ¡®£z¯u≤Æ, J∏]ª<br />

\©Ø[PŒ¿ ©mk˜© ©¯«®ˆ£ı»¯¡≤Æ ˆPısk“Õ<br />

Ch[PŒ¿ ¡Õ∏Æ \®£ızvUP“Œ, Pÿ”ı¯« ˜£ıfl”<br />

uı¡µ[P¯Õ £ı¯ª¡⁄z uı¡µ[P“ (Desert Vegetation)<br />

Gfl£∫. ”w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ¡h˜©ÿS® £Sv∞æ“Õ<br />

uı∫ £ı¯ª¡⁄zv¿ C∆¡¯Pz uı¡µ[P“<br />

Pın®£kQfl”⁄.<br />

CÆ≠¡¯Pz uı¡µ[P¯Õz u¬µ C¢vØı¬¿<br />

Pın®£kÆ Cflˆ⁄ı∏ ]”® ¡¯Pz uı¡µÆ \x® |ªz<br />

uı¡µÆ BSÆ. Cx C¢vØı¬fl Q«USU PhÿP¯µ˜ØıµU<br />

P»¨P® £SvPŒ¿ Pın®£kQfl”x. C∆¡¯Pz<br />

uı¡µ[ P–USU Phºfl A¯ªP“ ≠ª¨Æ, Ku[P“<br />

≠ª¨Æ G¢˜{µ¨Æ }∫ Q¯hUQfl”x. P[¯P{vU<br />

P»¨Pzv¿ Pın®£kÆ \x® |ªzuı¡µ[P“<br />

_¢uµ¡⁄Æ Gfl÷ A¯«UP® £kQfl”⁄. \x®<br />

|ªzuı¡µ[P“ ©Pı{v, ˜Pıuı¡∂, Q∏Ënı {v<br />

P»¨P[PŒæÆ, A¢u©ıfl & |U˜Pı£ı∫ wƒPŒfl<br />

P»¨P[PŒæÆ Pın®£kQfl”⁄.<br />

C¢v¯U PõkPÒ öPõÒøP<br />

INDIAN FORESTRY POLICY<br />

P }sh Pıª©ıP˜¡ PıkP“ ˆPı“¯P<br />

ˆPısh {ıkP“ ]ª¡ÿ÷“ C¢vØıƒÆ Jfl÷. C[S<br />

1894 ¨uªıP˜¡ PıkP“ ˆPı“¯P Esk. Cx<br />

1952&¿ v∏zu®£mhx. 1988&Æ Bsk PıkP“<br />

ˆPı“¯P∞fl ¨UQØ AÆ\[P“ £ıxPı®Æ PıkP“<br />

¡Õ∫zuæÆ BSÆ. Cufl ˜{ıUP[P“ :<br />

(1) _ÿ÷a`«¿ |¯ªz ufl¯©¯Ø® ˜£quæÆ<br />

CØÿ`«¿ \©fl£ımi¯⁄z v∏Æ£U<br />

ˆPın∫uæÆ.<br />

(2) CØÿ¯P® £ıµÆ£∂Øz¯u® £ıxPızu¿.<br />

307


(3) ©s A∂®¯£≤Æ, B÷P“, H∂P“ ©ÿ÷Æ ˜uUP[<br />

PŒfl §i®® £SvP“ ]u”¿P¯Õ≤Æ Pmk®<br />

£kzxu¿.<br />

(4) Cµı·Ïuı¤fl £ı¯ª® £SvP“ ©ÿ÷Æ<br />

PhÿP¯µ® £SvPŒ¿ ©n¿ ˜©kPŒfl<br />

Fk∏¡¯ªz ukzu¿.<br />

(5) Pıh¯©zu¿ ©ÿ÷Æ \≠PU PıkP“ vmh[PŒfl<br />

≠ªÆ ©µUPıkPŒfl £µ®§¯⁄ AvP∂zu¿.<br />

(6) ¬”S, ©ımkzw¡⁄Æ ©ÿ÷Æ Pımk®<br />

ˆ£ı∏mPŒfl ˜u¯¡¯Ø |¡∫zv ˆ\¥uæÆ, FµP<br />

©ÿ÷Æ £«[Si ©UPŒfl ©s ©ÿ÷Æ ©µz<br />

˜u¯¡P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥uæÆ.<br />

(7) {ımkz ˜u¯¡¯Øa \¢vUSÆ ¡¯P∞¿ PıkPŒfl<br />

Eÿ£zvz v”¯⁄ AvP∂zu¿.<br />

(8) Pımk® ˆ£ı∏mP¯Õz v”¯©ØıP®<br />

£Øfl£kzu¯ª FUS¬zuæÆ, ©µzvÿS<br />

Hÿ¯hØ ©ıÿ÷ PıquæÆ.<br />

(9) PıkPŒfl ˜{ıUP[P¯Õ |¯”˜¡ÿ÷Æ ¡¯PØıP<br />

ˆ¡S¡ı⁄ ©UP¯Õ≤Æ, ˆ£sP¯Õ≤Æ vµmku¿<br />

©ÿ÷Æ Cfl¯”ØU PıkPŒfl ´uı⁄<br />

A zu[P¯ÕU S¯”zu¿.<br />

C¡ÿ‘º∏¢x 1988&Æ ¡∏h ˜u]ØU PıkPŒfl<br />

ˆPı“¯P ¡»ØıP® £ª ]”® UP PıkP“<br />

\Æ£¢u©ı⁄ {h¡iU¯PP–US® zxn∫a]<br />

Fmh®£kQfl”x Gfl£x vsnÆ.<br />

CØÿ¯Pz uı¡µ® £ıxPı® (Conservation of Forest)<br />

: ©UP“ ˆuı¯P ˆ£∏Q¬mh CUPıªzv¿ PıkP¯ÕU<br />

Si∞∏®PÕıP ©ıÿ÷¡x A»ƒUS ¡»¡SUSÆ.<br />

©UP“ ˆuı¯P ˆ£∏Q ©µ[P“ S¯”¢x ¡∏¡uı¿ ©s<br />

A∂® AvP∂zx¬mhx. P[¯Pa \©ˆ¡Œ, S·µız,<br />

£g\ı®, µı·Ïuıfl ©ÿ÷Æ ˆufl¤¢vØ® £SvPŒ¿<br />

¨fl§∏¢u PıkPŒfl _¡˜h C®˜£ıv¿¯ª.<br />

308<br />

÷uÁøu ©µ®<br />

¨⁄SÆ ¡ı⁄Æ<br />

ìCxuıfl ˜{µÆ' G⁄<br />

w∫ƒ ˆ\¥x<br />

£Ø¨÷zu¯ª |÷zv<br />

©¯«Øı¥® ˆ£¥ux.<br />

ˆ©x¡ı⁄z y”¿<br />

J∏ ˆuıh∫<br />

©¯«Øı¥<br />

˜¡P©ı¥ ©ı‘ÿ÷.<br />

©¯«∞fl F˜h<br />

{ıfl AÆ©µz¯u® £ı∫z˜ufl.<br />

G[P“ ©µz¯u }[P“<br />

Gkzxa ˆ\¿ª ¨iØıx, Ïh∫!<br />

A¡“ G[P“ Eh⁄ı⁄¡“!<br />

}[P“ J∏ u¡÷<br />

ˆ\¥uı¿, ˆ£∏¢u¡÷ ˆ\¥uı¿,<br />

E[P–“<br />

J∏ ˆPıiØ ˜£µı¯\ C∏¢uı¿,<br />

{ıfl ˆ\ı¿¡¯uU ˆPıg\Æ<br />

˜P–[P“ :<br />

Cx Gfl ©µÆ C¿¯ª, ¬ÿ£uÿS;<br />

Cx G[P“ A¯⁄¡∂fl Bz©ı¬æÆ<br />

E¯”¢x“Õx.<br />

A¡“ G[P“ ˜u¡¯u.<br />

309


©µ[P“ ˆ¡mh®£mhı¿ ©sqUS“ C∏USÆ<br />

C¯ª©US, u¯«a\zx ˜£ıfl”¯¡ ©¯«Øı¿ }UP® £mk<br />

¬kÆ. PıkP“ A»¢x ¡∏¡uı¿ Bsk˜uı÷Æ 1.5<br />

¿ºØfl ˆÌU˜h∫ |ª[P–Æ, ©ÿ” Pıµn[PÕı¿<br />

Cfl ˆ⁄ı∏ ¿ºØfl ˆÌU˜h∫ |ª[P–Æ √nıUP®<br />

£kQfl”⁄. ©¯ªa\∂ƒPŒ¿ PıkP“ C¿¯ªˆØ¤¿<br />

ˆ¡“ÕÆ AvP∂zx, ¡sh¿ ©s £iƒP“ ¡Ø¿PŒ¿<br />

£i¢x £∞∫P–USa ˜\uÆ ¬¯Õ¬USÆ. Cu⁄ı¿ ¬¯Õ<br />

|ª[P“ √s|ª[PÕıQ £∞∂hz uSvØÿ”⁄¡ıSÆ.<br />

{Æ ¨fl˜⁄ı∫ uÆ ¡ıÃU¯P∞¿ S‘®§mh<br />

GsoU¯PUS S¯”Øı©¿ ©µ[P¯Õ {h˜¡skÆ<br />

Gfl” S‘U˜Pı¯Õ ¯¡zv∏¢u⁄∫. Pıª®˜£ıUQ¿<br />

C®£«UP[P“ ©¯”¢x ¬mh⁄. PıkP¯Õ A»¬<br />

º∏¢x PıUP {©x Aµ_Æ £ª \mh[P¯Õ<br />

CØÿ‘≤“Õx. J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ ¡⁄zx¯”<br />

A¯©UP® £mk“Õx. ˜hµıl¤æ“Õ ¡⁄zx¯”<br />

Bµı¥a] |÷¡⁄Æ Pımk® ˆ£ı∏mP“ ˆuıh∫£ı⁄®<br />

£¿˜¡÷ Bµı¥a]P“ ˜©ÿˆPısk ©µ[PŒfl<br />

˜{ı¥P¯Õz uk®£x, Eÿ£zvz v”¯⁄ AvP∂®£x<br />

˜£ıfl” B¥ƒPŒ¿ ˆ\Ø¿£mk ¡∏Qfl”x. ©µÆ<br />

ˆ¡mkÆ E∂©Æ ˆ£ÿ”¡∫P“ S‘®§mh PıªzvÿS“<br />

]ª S‘®§mha ˆ\iP¯Õ {mi∏UP ˜¡skÆ Gfl”<br />

\mhÆ CØÿ”® £mk“Õx. 1950&BÆ Bsk ¨u¿<br />

{ıˆh[QæÆ ©µÆ {k¬«ı ·¸¯ª ©ÿ÷Æ BPÏk<br />

©ıu[PŒ¿ {¯hˆ£ÿ÷ ¡∏Qfl”x. Cufl ≠ªÆ ©UP“<br />

©µ[P¯Õ {mk ¡Õ∫®£uÿS FUS¬UP® £kQ”ı∫P“.<br />

¡ıˆ⁄ıº, ˆuı¯ªUPım]a \ıu⁄[P“, ¬ÕÆ£µÆ,<br />

xsk® £h[P“, {ıhP[P“ ≠ª©ıPU PıkPŒ¿<br />

ˆ{∏® §i®£x, ¨¯”Øÿ” Pı¿{¯h ˜©¥a\¿<br />

˜£ıfl”¯¡ Pmk®£kzu® £mk“Õx. AvP ¡Õ∫a]≤Æ,<br />

ˆ\»®Æ C¿ªıu PıkP¯Õz v∏zuÆ ˆ\¥x {¿ª<br />

C⁄z¯ua ˜\∫¢u {ımka ˆ\iP¯Õ Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ<br />

vmhz¯u, Pımk CªıPı¬⁄∫ £ª ©ı¡mh[PŒ¿<br />

A¨ªıUQ E“Õ⁄∫. C¢u ¨¯”˜Ø S©∂ £∞∫ ¨¯”<br />

Gfl”¯«UP®£kQfl”x. Cufl ˜{ıUPÆ S¢u AÕ¬¿<br />

£Øflu∏Æ ©µ[P¯Õ ¡Õ∫zx ˜©¥a\¿ ¡\v¯Ø®<br />

ˆ£∏US¡˜u.<br />

310<br />

PımiªıPı |ª[P¯ÕU Szu¯PUS GkUSÆ<br />

|ª¿ªı H¯«P¯Õ S©∂uı∫P“ Gfl£∫. A¢ua<br />

ˆ\iP–UQ¯h∞¿ S©∂uı∫P–USz ˜u¯¡Øı⁄<br />

Enƒ® £∞∫P¯Õ≤Æ ¬¯Õ¬UPªıÆ.<br />

Cƨ¯” S©∂uıµ∫PŒhÆ ©µÆ ¡Õ∫USÆ ©⁄®<br />

£ıfl¯©¯Ø≤Æ, Pımifl A¡]Øz¯u≤Æ, A¯u®<br />

£ıxPıUSÆ ¨¯”¯Ø≤Æ En∫zxQfl”x.<br />

uÃ{ımi¿ 1984&BÆ Bsifl \∫˜¡∞fl£i<br />

PıkPŒfl ˆ©ızu £µ®£Õƒ 2.2 ¿ºØfl ˆÌU˜h∫.<br />

ˆ©ızu |ª®£µ®§¿ 17 ¬ UPımk® £SvP“<br />

PıkPÕıSÆ. B⁄ı¿ ˆ\fl” ]ª ¡∏h[PŒ¿ PıkP“<br />

|¯”ؘ¡ A»¢x¬mh⁄.<br />

PõkPÒ, ©ø»PÒ<br />

Pımifl "ÌÆ' Gfl” K¯\,<br />

Pıÿ÷<br />

¬mi¿ ßa]∞fl G»¿ {h⁄Æ,<br />

ˆ¡s ˆPıUQfl \zuÆ C¿ªı \ıP\ {¯h,<br />

º∞fl ˜¡P {¯h<br />

C¯¡ ØıƒÆ<br />

£«[Si∞⁄∫ {h⁄¨Æ<br />

C¯\≤Æ!<br />

J∆ˆ¡ı∏ T«ı[P¿æÆ<br />

B÷,<br />

©¯ª˜Øı<br />

A¡∫uÆ ¡ıÃU¯P∞fl<br />

ßµn En∫ƒ,<br />

A¯\ƒ<br />

Cªm]ØÆ.<br />

311


©s<br />

¬∞fl ˜©ÿ£µ®§¿ Pın®£kÆ Pa]‘Ø £ı¯”z<br />

xP“PÕı¿ B⁄ £hª˜© "©s' G⁄®£kÆ. ©so¿<br />

uıx®ˆ£ı∏mP“, ©UQØ uı¡µ[P“, £ıUj∂ØıUP“<br />

˜£ıfl”¯¡ E“Õ⁄.<br />

¬∞¿ uı¡µ[P“ ˜¡πfl‘ ¡Õµ ©s˜n<br />

BuıµÆ. £ı¯”PŒº∏¢x ]¯uUP®£mk E∏¡ıSÆ<br />

©s¯n uı¡µ[P–Æ, C”¢u ¬ª[Q⁄[P–Æ,<br />

C¯ªP–Æ, ©UQ ¡Õ©ı⁄ ©snıP ©ıÿ÷Qfl”⁄.<br />

©soß ÁøPPÒ<br />

£ı¯”PŒæ“Õ uıxUPŒfl ufl¯©U˜Pÿ£<br />

©sofl £sP“ ©ı÷£kQfl”⁄. Cu⁄ı¿uıfl<br />

¬∞fl ˜©ÿ £µ®§¿ £¿˜¡÷ ©s¡¯PP“<br />

Pın®£kQfl”⁄.<br />

C¢vØ |ª®£µ®§¿ £¿˜¡÷©s ¡¯PP“<br />

E“Õ⁄ (£hÆ 4.2). A¯¡ :<br />

1. ©n¿<br />

2. ¡sh¿©s<br />

3. ˆ\Æ©s<br />

4. P∂\¿ ©s<br />

5. ©¯ª ©s<br />

©nÀ<br />

C¢vØı¬fl PhÿP¯µ˜Øıµ® £SvP“, Bÿ÷®£k<br />

¯PP“, K¯hP“ BQØ Ch[PŒ¿ ©n¿<br />

Pın®£kQfl”x. Cx ©sofl J∏¡¯P. ©n¿<br />

xP“P–UQ¯h˜Ø C¯hˆ¡Œ C∏®£uı¿, ©¯«}∫<br />

©nº¿ ˜u[S¡v¿¯ª. Buªı¿ ©næUS Dµz¯uz<br />

uı[SÆ \Uv S¯”ƒ. ©n¿ uı¡µ ¡Õ∫a]US Hÿ”u¿ª.<br />

312<br />

Ck§Vô UiLs<br />

TPm 4.2<br />

313<br />

YeLô[<br />

úRNm


©nº¿ C¯ª©US S¯”¡ıP C∏USÆ ©nº¿<br />

ˆufl¯⁄ {flS ¡Õ∏Æ. \ƒUS, ¨¢v∂ ˜£ıfl” ©µ[P“<br />

©nÿ£ı[Pı⁄ Ch[PŒ¿ {flS ¡Õ∫Qfl”⁄. ¡”sh<br />

£ı¯ª¡⁄[PŒ¿ ©n¿ Pın®£kQfl”x.<br />

CÆ©so¿ uıx E®P–Æ, £ıÏ£µ_Æ C∏®£u⁄ı¿<br />

£ı\⁄ ¡\v C∏®§fl £∞∫ ˆ\¥Ø CØæÆ.<br />

ÁshÀ ©s<br />

©s ¡¯PPŒ¿ Cx PƒÆ ¨UQØ©ı⁄x. Bÿ÷a<br />

\©ˆ¡ŒPŒ¿ ¡sh¿ ©s Bÿ÷ }µı¿ £iØ ¯¡UP®<br />

£kQfl”x. C¢vØı¬¿ P[¯Pa \©ˆ¡Œ P®ˆ£∂Ø<br />

¡sh¿©s \©ˆ¡ŒØıSÆ. Pı¬∂ B÷ ¡sh¿ ©s<br />

\©ˆ¡Œ¯Ø ug¯\, {ı¯P ©ı¡mh[PŒæÆ E∏¡ıUS<br />

Qfl”x. ¡sh¿ ©so¿ ˜Pıx¯©, ˆ{¿, P∏Æ,<br />

¡ı¯« ˜£ıfl”¯¡ {flS ¡Õ∏Æ. Cx ©¯«}¯µz ˜uUQ<br />

Dµz¯uz uı[QU ˆPı“–Æ v”fl ˆPısi∏®£uı¿ uı¡µ<br />

¡Õ∫a]US Hÿ”x. Bÿ÷U P»¨P[PŒ¿ ¡sh¿<br />

©so¿ Ph¿}∫ AvPÆ ˜\∏¡uı¿ \x® |ª[P“<br />

E∏¡ıQfl”⁄.<br />

ö\®©s<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ E∏©ı‘Ø® £ı¯”PŒ¿ E“Õ<br />

C∏Æ BU¯Èk ©soÿSa ˆ\¢|”z¯u<br />

AŒUQfl”x. ˆ\Æ©s, ©nºÿSÆ, ¡sh¿<br />

©soÿSÆ C¯h®£mh AÕ¬ªı⁄ xP“PÕıªı⁄x.<br />

KµÕ¬ÿS }∂¯⁄ E‘g] S¯”¡ı⁄ }¯µz<br />

˜uUQ¯¡zxU ˆPı“Qfl”x. ˆ\Æ©s _©ıµı⁄<br />

¡Õ¨¯hØ ©s. A¡¯µ, x¡¯µ, |ªUPh¯ª,<br />

B©nUS ˜£ıfl” £∞∫P“ ¡Õµ PƒÆ Hÿ” ©s.<br />

P\À ©s<br />

uUPın •hß∞fl ¡h˜©ÿS® £Sv∞¿ P∂\¿<br />

©s AvP AÕ¬¿ E“Õx. ©s xP“P–UQ¯h˜Ø<br />

C¯hˆ¡Œ PU S¯”¡ıP C∏®£uı¿, ©¯«}¯µ<br />

¬¯µ¬¿ E‘g\ıx. B⁄ı¿, E‘g]Ø }¯µ AvP<br />

314<br />

{ımP“ uUP ¯¡zxU ˆPı“¡uı¿, P∂\¿ ©s £∞∫<br />

Eÿ£zvUS Hÿ”x. £∏zv, ¯P∞¯ª, ÕPı¥,<br />

Gsˆn¥ ¬zxUP“ ˜£ıfl” £∞∫P–Æ, PÆ, ˜\ıÕÆ,<br />

v¯⁄ ˜£ıfl” uı¤Ø ¡¯PP–Æ CÆ©so¿ {fl”ıP<br />

¡Õ∫Qfl”⁄.<br />

©ø» ©s<br />

©¯ªPŒfl Ai¡ıµzv¿ Ah∫¢u PıkP“ C∏US<br />

hzv¿, u¯«a\zx AvP¨“Õ Pımk ©s E“Õx.<br />

C©Ø©¯ª, ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª, Q«US ©¯ªU<br />

Sfl÷P“, w£Pÿ£ C¢vØı¬fl EØ∫£SvPŒæÆ<br />

CÆ©s Pın®£kQ”x. ©¯ªa \∂ƒPŒæÆ, Ea]∞æÆ<br />

©s KkÆ }∂⁄ı¿ A∂UP®£k¡uı¿, \∂ƒPŒæ“Õ<br />

©s ¡Õ©ÿ÷U Pın®£kÆ. S‘®£ıP £ı¯”PŒæ“Õ<br />

]ºPı APÿ”® £kQ”x. CÆ©s¯nz ""x∏UP¿ ©s''<br />

Gfl£∫. CÆ©s ˜uımh® £∞∫P–USÆ, \ı¯ªP“<br />

A¯©UPƒÆ £Øfl £kQ”x.<br />

©s A¨¦<br />

©sofl ˜©¿ AkUS A∂UP®£ku¯ª<br />

©sn∂® Gfl£∫. CØÿ¯Pa \UvPÕı⁄ }∫, Pıÿ÷<br />

BQØ¡ÿ”ıæÆ, ©¤u∫PŒfl ˆ\Ø¿PÕıæÆ<br />

©sn∂® AvPÆ |Pà Qfl”x. C¢vØı¬fl ˆ©ızu<br />

|ª®£µ®§¿ 20 ¬ UPımk |ª®£µ® ©sn∂®§⁄ı¿<br />

£ıvUP®£mk“Õx. ©¯ª® §µ˜u\[PŒæÆ, •hß®<br />

£SvPŒæÆ ©sn∂® AvP AÕ¬¿ |PÃQfl”x.<br />

©sn∂®§⁄ı¿ ©s ¡ÕÆ S¯”¡uı¿, ©s¯n®<br />

£ıxPızu¿ A¡]ØÆ.<br />

©sÁͨ £õxPõ¨¦<br />

©s A∂®§¯⁄U Pmk®£kzx¡ufl ≠ª¨Æ,<br />

¡Õzv ¯⁄® £ıxPızu¿ ≠ª¨Æ ©s ¡Õz¯u®<br />

£µı©∂UP CØæÆ.<br />

(1) ©s A∂®§¯⁄U Pmk®£kzxu¿ : ©¯ªa<br />

\∂ƒPŒfl S÷U˜P ¡µ®P¯Õ A¯©zx,<br />

©sn∂®¯£z u¬∫UPªıÆ. C∆¡µ®P¯Õa "\©EصU<br />

315


˜Pımk ¡µ®P“' Gfl£∫. \©|ªzv¿ ©sn∂®¯£z<br />

ukUP ©µÆ, ˆ\i, ˆPıiP¯Õ ¡Õ∫UP ˜¡skÆ. ¡Õ∏Æ<br />

©µ[P¯Õ ˆ¡mhı©¿ £ıxPı®£ uı¿, A¡ÿ‘fl ˜¡∫P“<br />

©s¯n C÷P® §izxU ˆPı“Õ }∂⁄ı¿ ©s¯n<br />

GŒv¿ A∂UP ¨i¡x C¿¯ª. Pıÿ÷ √_Æ v¯\USU<br />

S÷U˜P ©µ[P¯Õ {mhı¿ Pıÿ‘fl ˜¡PÆ u¯h®£mk<br />

©sn∂® Pmk®£kzu®£kQfl”x. Cu⁄ı¿ uıfl {Æ<br />

Aµ_ ""©µ[P¯Õ ¡Õ∫®˜£ıÆ PıkP¯Õ® £ıxPı® ˜£ıÆ''<br />

G⁄ ©UP–US A‘ƒ÷zv ¡∏Qfl”x.<br />

(2) ©s¡ÕÆ £ıxPızu¿ : ©s ¡Õz¯u® £ıxPıUP<br />

©s £∂˜\ıu¯⁄ ≠ªÆ ©sofl ufl¯©¯Ø A‘¢x<br />

Auÿ˜Pÿ£ £∞∫P¯Õ ¡Õ∫zu¿ ˜¡skÆ. J˜µ<br />

¡¯PØı⁄® £∞∫P¯Õ J∏ |ªzv¿ ˆuıh∫¢x<br />

£∞∂k¡uı¿ ©s ¡ÕÆ S¯”≤Æ. C¯uz ukUP £∞∫a<br />

_«ÿ] ¨¯”¯ØU ¯PØıÕ ˜¡skÆ. ©s¡ÕÆ<br />

£ıxPıUP EuƒÆ ˜¡÷ ]ª ¨¯”P“ :<br />

(i) }∫® £ı\⁄ ¨¯”<br />

(ii) ©sofl S¯”P¯Õ }USÆ ¨¯”<br />

(iii) uS¢u Eµ[P¯Õ® £Øfl£kzxu¿ ˜£ıfl”¯¡<br />

ØıSÆ.<br />

Cufl ≠ªÆ ©s¡ÕÆ ˆ£∏Q, £∞∫PŒfl<br />

Eÿ£zv≤Æ ˆ£∏Q, {Æ {ımifl ˆ£ı∏ÕıuıµÆ<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ A¯h≤Æ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. C¢vØı¬fl uı¡µ ¡¯PP–“, uı¡µ[P¯Õ<br />

£ıxPı®£ufl A¡]Øz¯u≤Æ ˆu∂¢x ˆPıshx.<br />

2. uÿ˜£ıx PıkPŒfl £ıxPı®§¯⁄ En∫¢x {ıÆ<br />

˜©ÿˆPı“–Æ {h¡iU¯PP¯Õ A‘¢x ˆPıshx.<br />

3. u¤©¤u¤fl Ph¯© ©µ[P¯Õ® £ıxPı®£x,<br />

¡Õ∫®£x Gfl£u¯⁄® ∂¢x ˆPıshx.<br />

4. ©s ¡Õ[P¯Õ ˜©Æ£kzx¡x, ©s A∂®§¯⁄z<br />

ukzx ©s¡Õ[P¯ÕU Pı®£ufl A¡]Øz¯u<br />

En∫¢x ˆPıshx.<br />

316<br />

_¯©v¨¥k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. AvP ˆ¡®£¨Æ ©¯«≤Æ E“Õ §µ˜u\zv¿ ¡Õ∏Æ<br />

uı¡µÆ<br />

A. C¯ª≤v∫ uı¡µÆ B. ¿ˆ¡ŒP“<br />

C. £_¯©©ı”ıU PıkP“ D. F]∞¯ªU PıkP“<br />

2. C©Ø©¯ªa \∂ƒPŒ¿ Pın®£kÆ PıkP“<br />

A. F]∞¯ªU PıkP“ B. C¯ª≤v∫U PıkP“<br />

C. ¯hPı D. £_¯© ©ı”ıU PıkP“<br />

3. P[¯Pa \©ˆ¡Œ∞¿ Pın®£kÆ uı¡µ[P“<br />

A. _¢uµ¡⁄U PıkP“ B. u¯µP“<br />

C. ¯hPı D. F]∞¯ªU PıkP“<br />

4. PhÿP¯µ˜Øıµ[PŒ¿ Pın®£kÆ ©s ¡¯PP“<br />

A. ¡sh¿ ©s B. ]¡® ©s<br />

C. ©n¿ D. P∂\¿ ©s<br />

5. £∏zva \ıS£iUS Hÿ” ©s<br />

A. P∂\¿©s B. ¡sh¿<br />

C. ©n¿ D. ˆ\Æ©s<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. _______ PıkP“ 1,000 º∏¢x 2,000 ´m∫ EØµÆ ¡¯µ<br />

¡ÕµUTiØx.<br />

2. uUPın •hß∞¿ Pın®£kÆ uı¡µ[P“ _________<br />

3. ”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ uı¡µ[P“<br />

_________<br />

4. P[¯Pa \©ˆ¡Œ∞¿ E“Õ \x® |ªUPıkP“<br />

_________<br />

5. ©nº¿ PU S¯”¢u AÕƒ __________ E“Õuı¿<br />

¬¡\ıØz vÿS Hÿ”x C¿¯ª.<br />

317


6. ¡h˜©ÿSz uUPın •hß∞¿ _______ ©s ¡¯P<br />

Pın® £kQfl”x.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ¡sh¿ ©s &-& £∏® ¡¯PP“<br />

2. P∂\¿ ©s && ˜uUS<br />

3. ]¡® ©s && _¢uµ¡⁄U PıkP“<br />

4. £_¯© ©ı”ı uı¡µ[P“ && £∏zv<br />

5. DµUPıkP“ && ˆ{¿<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. CØÿ¯Pz uı¡µÆ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. F]∞¯ªU PıkP“ C¢vØı¬¿ G[˜P<br />

Pın®£kQfl”⁄? Hfl?<br />

3. P»¨P[P“ G∆¡ı÷ \x® |ª[PÕıP ©ı÷Qfl”⁄?<br />

4. ¡sh¿ ©sofl Sn[P¯Õ ¬¡∂?<br />

5. ©n¿ uı¡µ ¡Õ∫a]US EP¢uıP C¿¯ª Hfl?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl ©s ¡¯PP¯Õ® £ÿ‘ K∫ Pmk¯µ<br />

¡¯µP.<br />

2. PıkP¯Õ® £ıxPıUP ˜¡siØufl A¡]Øz¯u<br />

¬ÕUSP.<br />

3. ©s ¡ÕÆ G∆¡ı÷ £ıxPıUP®£h ˜¡skÆ?<br />

VI. ˆ\¥¨¯” £∞ÿ]<br />

1. C¢vØ® £hzv¿ ©s ¡¯PP¯ÕU PımhƒÆ.<br />

2. } ¡ıÃQfl” £Sv∞¿ E“Õ CØÿ¯Pz uı¡µ[P¯Õ<br />

£miغkP.<br />

318


AªS & V : C¢vØ® £∞∫P“<br />

£ıhÆ 5<br />

£∞∫P“, Enƒ® £ıxPı®<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ C∏¡¯P |ªz<br />

˜uıÿ”[P¯Õ A‘≤Æ v”¯⁄ ¡Õ∫zu¿.<br />

2. ©ın¡∫ w£Pÿ£ C¢vØ® £∞∫P“ £ÿ‘ Pÿ÷U<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ ”w£Pÿ£ C¢vØ® £∞∫P“ £ÿ‘ A‘¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ J∆ˆ¡ı∏ £∞∏Æ ¡Õ∫¡uÿ˜Pÿ”<br />

`Ã|¯ª® £ÿ‘ Pÿ÷U ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ J∆ˆ¡ı∏ ©ı|ªzvæÆ AvP©ıP<br />

Eÿ£zvØıSÆ £∞∫P“ £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

÷ÁÍõs £°ºPÒ<br />

{©x {ık Ai®£¯h∞¿ J∏ ¬¡\ıØ {ık. {©x<br />

{ımi¿ 47 ¬ UPımk ©UP“ ˜¡Õıs ˆuı»º¿<br />

Dk£mk“Õ⁄∫. ©¤ufl E∞∫ ¡ıáuÿS Enƒ<br />

A¡]ØÆ. {Æ En¬¿ ˆ£∏Æ£ıªı⁄¡ÿ¯” {ı˜©<br />

Eÿ£zv ˆ\¥x ˆPı“Qfl˜”ıÆ.<br />

£ª ¡¯PØı⁄ ©s ¡ÕzuıæÆ, ˜¡÷£mh £∏¡<br />

|¯ªPÕıæÆ, SvØı⁄ |ª®£Sv ¬¡\ıØzvÿPıP<br />

JxUP®£mi∏UQfl” PıµnzuıæÆ J∆ˆ¡ı∏ ¡∏h¨Æ<br />

C¢vØı ˜u¯¡Øı⁄ £∞∫P¯Õ ¬¯Õ¬®£v¿ J∏ u¤<br />

Chz¯u ¡QUQfl”x. C¢vØı¬¿ |ªƒÆ `«æU˜Pÿ£<br />

319


Enƒ® £∞∫PŒfl ¡¯PP“ ©ı÷Qfl”⁄. £∞∫PŒfl<br />

¡¯PP–U˜Pÿ£ ©UPŒfl Enƒ £«UP¡«UP[P–Æ<br />

©ı÷£kQfl”⁄.<br />

C¢vØı £fl¯© |¯ªz˜uıÿ”[P¯ÕU ˆPısh<br />

{ık. G⁄˜¡, C[S £¿˜¡÷ ¡¯PØı⁄ £∞∫P“<br />

¬¯ÕQfl”⁄. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ A∂] ¨ufl¯©<br />

En¡ıPƒÆ, {¿ˆªsˆn¥, ˜u[Pı¥ Gsˆn¥,<br />

Ph¯ª Gsˆn¥ ¨uºØ⁄ \¯©Ø¿ Gsˆn¥<br />

PÕıPƒÆ £Øfl£kQfl”⁄.<br />

”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ˜Pıx¯© ¨ufl¯©<br />

En¡ıPƒÆ, PkS Gsˆn¥ \¯©Ø¿ Gsˆn<br />

ØıPƒÆ £Øfl£kQfl”⁄. {©x {ımi¿ ¬¯Õ≤Æ<br />

£∞∫P“ ChzvÿS ChÆ ˜¡÷£k¡uÿPı⁄<br />

Pıµn[P¯Õ C¤ ¬∂¡ıPU Pÿ”‘˜¡ıÆ.<br />

C¢vØı¬¿ ˆ{¿, ˜Pıx¯©, v¯n ¡¯PP“,<br />

£∏® ¡¯PP“, P∏Æ, Gsˆn¥ ¬zxUP“, £ı⁄®<br />

£∞∫P“ (Beverages), C¯«®£∞∫P“ (Fibre Crops) G⁄®<br />

£ª¡¯PØı⁄ £∞∫P“ £∞∂h®£kQfl”⁄. C®£∞∫P“<br />

ØıƒÆ A¡ÿ‘ÿ ˜Pÿ” um£ˆ¡®£ |¯ª≤“Õ<br />

Ch[PŒ¿ Eÿ£zv ˆ\¥Ø® £kQfl”⁄. C¢vØı¬¿<br />

Eÿ£zv ˆ\¥Ø®£kÆ £∞∫P¯Õ |ªz˜uıÿ”® §∂¬¯⁄<br />

¯¡zx C∏ ˆ£∏Æ §∂ƒPÕıP® §∂UPªıÆ.<br />

(i) w£Pÿ£ C¢vØ® £∞∫P“<br />

(ii) ”w£Pÿ£ C¢vØ® £∞∫P“<br />

1. w£PØ£ C¢v¯¨ £°ºPÒ<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ˆ{¿, P∏Æ, v¯⁄ ¡¯PP“,<br />

£∏® ¡¯PP“, Gsˆn¥ ¬zxUP“, Pı®§, £∏zv<br />

¨uºØ¯¡ ¨UQØ©ı⁄ \ıS£i® £∞∫PÕıSÆ.<br />

¨ufl¯© Enƒ® £∞µı⁄ ˆ{¿ ¬¯Õ¡uÿS \ÿ÷<br />

]”®£ı⁄ `Ã|¯ªP“ ˜u¯¡®£kQfl”⁄. P∏Æ, ˆ{¿<br />

320<br />

¬¯Õ≤Æ Ch[PŒ¿ GŒv¿ ¬¯Õ≤Æ. v¯⁄ ¡¯PP“,<br />

£∏® ¡¯PP“, Gsˆn¥ ¬zxUP“ ¨uªı⁄¯¡<br />

¡”sh `Ã|¯ª∞æÆ ¡ÕµUTiØ £∞∫PÕıSÆ.<br />

Pı®§® £∞µı⁄x ©¯ªa\∂ƒPŒæÆ, £∏zv P∂\¿ ©s<br />

£SvPŒæÆ ˆ\»zx ¡ÕµUTiد¡. C¢vØı¬¿<br />

C®£∞∫P–U˜Pÿ” `Ã|¯ª Pın®£k¡uı¿ C¯¡<br />

ØıƒÆ w£Pÿ£ C¢vØ |ª®£SvPŒ¿ AvP©ıPa \ıS£i<br />

ˆ\¥Ø®£kQfl”⁄.<br />

(i) ö{À<br />

ˆ{¿ J∏ {flˆ\¥ £∞µıSÆ. ˆ{¿ \ıS£iUS £µ¢u<br />

|ª®£µ®, AvP ˆ¡®£Æ, AvP ©¯«, ¡Õ©ı⁄ ©s<br />

BQد¡ A¡]ØÆ. ˆ{ÿPv∫P“ ¡Õ∏Æ £∏¡zv¿<br />

¡Ø¿PŒ¿ }∫ ˜u[Q∞∏zu¿ PƒÆ Cfl‘د©Øıux.<br />

A˜u ˜£ı¿ ˆ{ÿPv∫P“ ¨v∫¢u §fl A÷¡¯h ˆ\¥≤Æ<br />

¡¯µ, ¡Ø¿PŒ¿ Dµ©ı⁄ ©sqÆ, ¡”sh<br />

Pıª|¯ª≤Æ |ª¡ ˜¡skÆ.<br />

©¯ª® £SvPŒ¿ ©¯«¯Ø ©mkÆ {Ƨ ˆ{¿<br />

\ıS£i {¯hˆ£÷Æ. ˆPı¿º©¯ª CuÿS J∏ ]”¢u<br />

GkzxUPımk.<br />

C¢vØı¬fl Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ ˆ{ÿ£∞∫<br />

\ıS£iUS Hÿ” |ª®£µ®£ıSÆ. C®£Sv∞¿ ©ı∫a ¨u¿<br />

ˆ\®hÆ£∫ ¡¯µ H”US¯”Ø H ©ıu[P–US AvP<br />

ˆ¡®£Æ |ªƒQfl”x. Cx ˆ{¿£∞∫ ¡Õµz ˜u¯¡Øı⁄<br />

J∏ Pıª|¯ª, ¡hQ«US® £∏¡UPıÿ‘⁄ı¿<br />

ˆ{ÿ£∞∏USz ˜u¯¡Øı⁄ ©¯«®ˆ£ı»ƒÆ<br />

Q¯hUQfl”x. ˜©æÆ C¢vØ B÷PÕı⁄ Pı¬∂,<br />

Q∏Ënı, ˜Pıuı¡∂, ©Pı{v BQØ¡ÿ‘¿<br />

Pmh®£mk“Õ A¯nPŒº∏¢xÆ S«ı¥ Qn÷P“,<br />

H∂P“ ≠ª©ıPƒÆ ˆ{¿ ¬¯Õa\æUSz ˜u¯¡Øı⁄ }∫<br />

Q¯hUQfl”x.<br />

Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡ŒØı⁄x B÷PŒ⁄ı¿<br />

˜uıÿ÷¬UP®£mh ˆ\»®£ı⁄ ¡sh¿ ©s ˆPısh<br />

321


ˆh¿hı® £SvP¯Õ E“ÕhUQØx. G⁄˜¡ C®£Sv<br />

ˆ{ÿ£∞∫ \ıS£iUS Hÿ”x.<br />

Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ uÃ{ık, B¢vµ®<br />

§µ˜u\Æ, J∂\ı BQØ ©ı|ª[PŒfl Q«US® £SvPŒ¿<br />

E“Õx. Buªı¿ CÆ©ı|ª[P“ ˆ{ÿ£∞∫a \ıS£i∞¿<br />

¨UQØ £[S ¡QUQfl”⁄. C¢vØı¬fl ˆ{ÿ \ıS£i∞¿<br />

B¢vµ ©ı|ªÆ ¨u¿ Chz¯u≤Æ, uÃ{ık CµshıÆ<br />

Chz¯u≤Æ ¡QUQfl”⁄.<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl Q«USU PhÿP¯µ∞¿ A¯©¢<br />

x“Õ uÃ{ık, B¢vµ® §µ˜u\Æ, J∂\ı ©ı|ª[PŒfl<br />

Q«US® £SvPŒ¿ ˆ{¿ \ıS£i {¯hˆ£÷Qfl”x.<br />

E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

uÃ{ımifl ˆ{ÿ£∞∫ \ıS£i<br />

uÃ{ımifl ˆ{ÿPÕg]ØÆ ug¯\ ©ı¡mhÆ. C[S<br />

\Æ£ı, S÷¯¡, uıÕi BQØ ˆ{¿ ¡¯PP“<br />

£∞∂h®£kQfl”⁄. \Æ£ı J∏ }shPıª® £∞∫. Ax<br />

H”zuı« 5 A¿ªx 6 ©ıu Pıªzv¿ A÷¡¯hØıSÆ.<br />

S÷¯¡ 3, 4 ©ıu Pıªzv¿ A÷¡¯hØıPU TiØ<br />

S÷QØ Pıª® £∞∫. ˆ{ÿ£∞∫ A÷¡¯hUS® §fl<br />

¨¢vØ £∞∂fl uı“ £Sv¯Ø≤Æ ˜\∫zx E x¬mk<br />

Akzx® ˜£ıh®£kÆ ˆ{ÿ£∞∫ uıÕi G⁄®£kÆ.<br />

ˆ{ÿ£∞∫ A÷¡¯hUS® §fl ¡Ø¿PŒ¿ E–¢x,<br />

x¡¯µ, £Ø÷ ˜£ıfl” £∏® ¡¯PP“ £∞∫<br />

ˆ\¥Ø®£kÆ. §fl⁄∫ |ªÆ K∂µsk ©ıu[P–USz<br />

u∂\ıP ¬h®£kÆ. ˆ{ÿ£∞∫ A÷¡¯h¯Ø Jmi˜Ø<br />

·⁄¡∂ ©ıuzv¿ A÷¡¯h ¬«ı¡ı⁄x ˆ£ı[P¿<br />

¬«ı¡ıPU ˆPıshıh® £kQ”x. {√⁄® £∞∫<br />

¨¯”PŒfl uıUPzv⁄ı¿ A÷¡¯h Pıª[P“ ©ı‘<br />

¡∏Qfl”⁄.<br />

ug¯\ ©ı¡mhzv¿ Bkx¯”∞¿ ˆ{¿æUPı⁄<br />

¡mh Bµı¥a] |¯ªØÆ A¯©UP®£mhx. Bkx¯” 27<br />

322<br />

TPm 5.1<br />

323


(ADT 27), 50 (ADT 50) ˜£ıfl” ˆ{¿ ¡¯PP“<br />

C¢|¯ªØzvfl Psk §i®PÕıSÆ. C¢ ˆ{ÿ£∞∫ Pv∫<br />

¨ÿ‘Ø §”SÆ, |ªzv¿ \ıØıu ¡snÆ |ÿ£uı¿<br />

¬¡\ı∞PŒ¯h˜Ø {¿ª ¡µ˜¡ÿ¯£® ˆ£ÿ÷“Õx<br />

(£hÆ 5.1).<br />

2. P¸®¦<br />

ˆ{ÿ£∞∂¯⁄® ˜£ıfl˜” P∏ÆÆ J∏ {flˆ\¥ £∞∫.<br />

P∏Æ ¡Õ∏Æ £∏¡zv¿ AvP }∏Æ AvP<br />

ˆ¡®£|¯ª≤Æ ˜u¯¡®£kQfl”⁄. ˆ¡®£Æ AvP∂UP<br />

AvP∂UP P∏Ƨfl ¡Õ∫a] x∂u©ıSÆ. P∏Æ ¡Õµ<br />

Gmk ©ıuU PıªzvÿS }∫ ˜u¯¡. P∏Æ ¡sh¿<br />

©soæÆ, P∂\¿ ©soæÆ {flS ¡Õ∏Æ. Cx J∏<br />

¡∏h® £∞∫. £zx ©ıuzvÿS A÷¡¯hUS ¡∏Æ.<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl PhÿP¯µa \©ˆ¡Œ∞¿ E“Õ<br />

ˆh¿hı® £SvPŒ¿ P∏Æ ¡Õµ Hÿ” `Ã|¯ª<br />

|ªƒQfl”x. C¢vØı¬fl }sh ˜Pı¯hUPıª¨Æ,<br />

u©ı⁄ ©¯«® ˆ£ı»ƒÆ }∫®£ı\⁄¨Æ P∏Æ ¡Õµ<br />

Eu¬ ∂Qfl”⁄.<br />

P∏Ƨ¿ _U˜µıÏ Gfl” C¤®a \zx C∏UQfl”x.<br />

P∏Æ ¨v∫¢u §fl AvP ©¯«®ˆ£ı»ƒ Hÿ£ifl<br />

Avæ“Õ _U˜µıÍfl AÕƒ S¯”¢x, P∏Ƨº∏¢x<br />

ˆ£”®£kÆ \∫UP¯µ∞fl AÕƒÆ S¯”Qfl”x. \∂Øı⁄<br />

AÕƒ }∫ C∏®§fl _U˜µıÏ AvP©ıP C∏USÆ. G⁄˜¡,<br />

S¯”¢u |ª®£µ®§¿ AÕ¡ı⁄ }∫®£ı\⁄ Eu¬≤hfl<br />

£∞µıSÆ P∏Ƨ¿ AvP AÕƒ \∫UP¯µ Eÿ£zv ˆ\¥Ø<br />

¨i≤Æ. ˆufl S·µız, ©ÌıµıËiµÆ, P∫{ıhPı,<br />

uÃ{ık, B¢vµ®§µ˜u\Æ BQØ ©ı|ª[PŒ¿ P∏Æa<br />

\ıS£i {¯hˆ£÷Qfl”x. S·µız, uÃ{ık ©ÿ÷Æ<br />

B¢vµ®§µ˜u\ ©ı|ª[PŒ¿ }∫®£ı\⁄ ¡\v≤hfl<br />

P∏Æa \ıS£i {¯hˆ£÷Qfl”x. P∫{ıhP ©ı|ªzvfl<br />

©siØı ©ı¡mhÆ, Pı¬∂∞fl P¯µ˜Øıµzv¿<br />

A¯©¢x“Õx. C[S P∏Æ {flS ¬¯ÕQfl”x.<br />

324<br />

E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

P∏Æa \ıS£i<br />

P∏Ư£ J∏ ¨¯” ¬¯uzx A÷¡¯h<br />

ˆ\¥≤Ƙ£ıx ¨ ¡x©ıP ˆ¡mhı©¿, Ai®£Sv¯Ø<br />

¡Øº˜ª˜Ø ¬mk¬k¡∫. Avº∏¢x ´skÆ<br />

¡Õ∏Æ P∏Ư£, Pm¯hU P∏Æ (rattoon) Gfl£∫.<br />

Ì¡ı¥z wƒPŒ¿ J∏ \ıS£i∞¿ C∏¢x H &Gmk<br />

¨¯” P∏Æ ¡Õ∫¢x A÷¡¯hØıSÆ. C¢vØı¬¿<br />

Cµsk & ≠fl÷ ¨¯”˜Ø Pm¯hU P∏Æ<br />

¡Õ∏Qfl”x. Pm¯h®£∞∫ ¨¯”Øı¿ J∆ˆ¡ı∏<br />

BskÆ ¬¯uUSÆ ˆ\ªƒÆ, Pıª¨Æ S¯”≤Æ.<br />

3. vøÚ ÁøPPÒ, £¸¨¦ ÁøPPÒ<br />

©ØÖ® Gsön´ ÂzxUPÒ<br />

v¯⁄ ¡¯PP“, £∏® ¡¯PP“ ©ÿ÷Æ Gsˆn¥<br />

¬zxUP“ BQد¡ flˆ\¥® £∞∫PÕıSÆ.<br />

C®£∞∫P–US AvP }∫ ˜u¯¡®£hıx. C¯¡ ¡ÕÆ<br />

S¯”¢u ©soæÆ ¡Õ∏Æ. C¢vØı¬fl uUPın®<br />

•hß∞¿ |ªƒÆ `Ã|¯ª C®£∞∫P–US Hÿ”x.<br />

uUPın® •hß∞¿ ˆufl˜©ÿS® £∏¡UPıÿ÷, ¡”sh<br />

Pıÿ”ıP √_¡uı¿, C[S ©¯« PU S¯”ƒ, ˜©æÆ,<br />

˜Pı¯hUPıªzv¿ ¡”m] |ªƒQfl”x. C®£Sv∞¿<br />

¡ÕÆ Sfl‘Ø ˆ\Æ©s £µ¬≤“Õx.<br />

BP˜¡ C®£Sv∞¿ ¡”m]¯Øz uı[PUTiØ<br />

£∞∫PÕı⁄<br />

v¯⁄ ¡¯PP“ : ˜PáµS, ˜\ıÕÆ, PÆ<br />

Gsˆn¥ ¬zxUP“ : PkS, |ªUPh¯ª, G“,<br />

B©nUS, C殯£.<br />

£∏® ¡¯PP“ : x¡¯µ, E–¢x, £∞÷<br />

˜£ıfl”¯¡ {flS £∞∫<br />

BQfl”⁄.<br />

325


uUPın® •hß∞fl ˆ£∏Æ£Sv P∫{ıhP<br />

©ı|ªzv¿ A¯©¢x“Õuı¿ C[S v¯⁄®£∞∫ ©ÿ÷Æ<br />

£∏® ¡¯PP“ {flS £∞µıQfl”⁄. uÃ{ık ©ÿ÷Æ<br />

B¢vµ® §µ˜u\zv¿ Gsˆn¥ ¬zxUP“ AvP©ıP®<br />

£∞µıQfl”⁄.<br />

•hß® £Sv¯Øz u¬µ ˜PµÕı¬fl<br />

PhÿP¯µ˜Øıµ® £SvPŒæÆ ˆufl¯⁄, ¨¢v∂ ˜£ıfl”<br />

Gsˆn¥ £∞∫P“ AvP©ıP ¬¯Õ¬UP®£kQfl”⁄.<br />

uUPın® •hß P∫{ıhPÆ, uÃ{ık, B¢vµ®<br />

§µ˜u\Æ BQØ ©ı|ª[P¯Õ E“ÕhUQ≤“Õuı¿ C[S<br />

v¯⁄® £∞∫P–Æ Gsˆn¥ £∞∫P–Æ \ıS£i<br />

ˆ\¥Ø®£kQfl”⁄.<br />

4. £¸zv<br />

£∏zv C¢vØı¬fl ¨ufl¯©Øı⁄ {ıÿ£∞∫. £∏zv<br />

AvP ˆ¡®£zvæÆ, S¢u }∫ ¡\v∞æÆ, ¡Õ©ı⁄<br />

©soæÆ {flS ¬¯Õ≤Æ. uUPın® •hß∞fl ¡h<br />

˜©ÿS® £SvPÕı⁄ ©PıµıËiµÆ, S·µızvfl ˆufl£Sv<br />

BQØ £SvPŒ¿ ¡Õ©ı⁄ P∂\¿ ©s £µ¬≤“Õx. CÆ<br />

©so¿ £∏zv ˆ\»zx ¡Õ∏¡uı¿ C¯u ""£∏zv<br />

©s'' Gfl÷Æ T÷¡∫.<br />

C®•h ß∞¿ |ªƒÆ EØ∫ ˆ¡®£¨Æ, £∏zv<br />

¡Õµ Hÿ”x. ©PıµıËiµÆ, S·µız, uÃ{ık ˜©ÿS<br />

©ÿ÷Æ ˆufl ©ı¡mh[P“ BQØ £SvPŒ¿ £∏zv<br />

Eÿ£zv ˆ\¥Ø®£kQfl”⁄. ©PıµıËiµÆ P AvP©ıP<br />

£∏zv Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ ©ı|ª©ıSÆ.<br />

©PıµıËiµÆ, S·µız ©ı|ª[PŒ¿ P∂\¿©s<br />

£Sv∞æÆ uÃ{ımifl ˜©ÿS ©ÿ÷Æ ˆuÿS ©ı¡mh[<br />

PŒæÆ £∏zv £∞∫ \ıS£i BQfl”x.<br />

5. Põ¨¤<br />

Pı®§ J∏ £n®£∞∫. Pı®§ ¬¯ÕØ u©ı⁄<br />

ˆ¡®£¨Æ, |«æÆ, ^µı⁄ ©¯«®ˆ£ı»ƒÆ ˜u¯¡.<br />

326<br />

ˆ£ı»≤Æ ©¯«}∫ ˜¡∫PŒ¿ u[PUThıx. Pı®§a<br />

ˆ\iP“ ©¯ªa\∂ƒPŒ¿ {flS ¬¯ÕQfl”⁄. Eصzvfl<br />

Pıµn©ıP ©¯ªPŒ¿ ˆ¡®£Æ S¯”¡ıP C∏®£uıæÆ,<br />

©¯«}∫ ©¯ªa\∂ƒPŒ¿ ¡i¢x ¬k¡uıæÆ C[S<br />

Pı®§ {flS ¬¯ÕQfl”x.<br />

C¢vØı¬fl ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª®£SvPÕı⁄<br />

P∫{ıhPÆ, ˜PµÕı, uÃ{ık BQØ ©ı|ª[PŒ¿ Pı®§<br />

¡Õµ Hÿ” `Ã|¯ªP“ Pın®£kQfl”⁄. P∫{ıhPzv¿<br />

ShS ©¯ª≤Æ, uÃ{ımi¿ £«¤ ©¯ª≤Æ Pı®§®<br />

£∞∫ ¡Õ∏Æ ¨UQØ £SvPÕıSÆ. C¢vØı¬¿<br />

Eÿ£zvØıSÆ Pı®§∞¿ 80 ¬ U PımiÿS ˜©¿<br />

P∫{ıhPı¬¿ ¬¯ÕQfl”x.<br />

E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

Põ¨¤¨ £°º \õS£i<br />

C¢vØı¬¿ Pı®§® £∞∂ku¿ P∫{ıhPı¬¿uıfl<br />

¨uº¿ ˆuıh[QØx. £ı£ıuıfl Gfl›Æ ¨ÏΩÆ<br />

ˆ£∂Ø¡∫, ˆ©UPı¬ÿS ¤u Øızv¯µ ˆ\fl÷<br />

v∏Æ§Ø ˜£ıx, Pı®§a ˆ\i¯ØU ˆPısk ¡¢x<br />

ShSz ˆuıh∂fl J∏ £Sv∞¿ A¯u {mhı∫.<br />

A[S“Õ Pıª|¯ª Pı®§US Hÿ”uıP C∏¢uuı¿<br />

Pı®§® £∞∂h¿ ¬¯µ¬¿ ]”®£ıP ¡Õ∫a] ˆ£ÿ”x.<br />

A¢u ¨ÏΩÆ ˆ£∂Ø¡∂fl |¯⁄¡ıP ShS ©¯ª∞fl<br />

J∏ £SvØı⁄x £ı£ıuıfl Sfl÷P“<br />

Gfl”¯«UP®£kQfl”⁄.<br />

Pı®§¯Øz u¬µ ˜u∞¯ª≤Æ C¢vØı¬¿ £∞µı<br />

Qfl”x. Pı®§¯Ø ¬hU S¯”¢u ˆ¡®£˜© ˜u∞¯ªUSz<br />

˜u¯¡. G⁄˜¡ ©¯ªPŒfl EØ∫ £SvPŒ¿ ˜u∞¯ª<br />

£∞µıQfl”x.<br />

˜PµÕı¬fl ¡Ø{ık, Psnfl˜u¡fl £SvPŒæÆ<br />

uÃ{ımifl }ªQ∂, B¯⁄©¯ª∞æÆ ˜u∞¯ªa<br />

\ıS£i ˆ\¥Ø®£kQfl”x.<br />

327


Pı®§, ˜u∞¯ªz u¬µ ˜¡÷ £ª £∞∫P–Æ<br />

C¢vØı¬¿ £∞µıQfl”⁄. A¯¡ ¯P∞¯ª, µ®£∫<br />

©ÿ÷Æ {÷©n® £∞∫PÕıSÆ. ¯P∞¯ª B¢vµı<br />

©ÿ÷Æ S·µız ©ı|ª[PŒfl PhÿP¯µ˜Øıµ® £SvPŒ¿<br />

£∞∂h®£k Qfl”x. µ®£∫ ©ÿ÷Æ {÷©n® £∞∫PÕı⁄<br />

ÕS, HªUPı¥, Cª¡[PÆ ˜£ıfl”¯¡ ˜PµÕı¬fl<br />

˜©ÿS ©¯ªzˆuıh∂fl \∂ƒPŒ¿ £∞∂h®£kQfl”⁄.<br />

2. ¦Ów£PØ£ C¢v¯¨ £°ºPÒ<br />

”w£Pÿ£ C¢vØ® £∞∫PÕı¡⁄ :<br />

i) ˜Pıx¯©<br />

ii) ˆ{¿<br />

iii) P∏Æ<br />

iv) v¯⁄®£∞∫P“, £∏® ¡¯PP“, Gsˆn¥<br />

¬zxUP“<br />

v) ˜u∞¯ª<br />

vi) \n¿<br />

1. ÷Põxø©<br />

˜Pıx¯© J∏ {flˆ\¥ £∞∫. ¨ufl¯©® £∞µı⁄<br />

˜Pıx¯© ¬¯Õ¡uÿS £µ¢u |ª®£µ®, uˆ¡®£Æ,<br />

u©¯«, ¡Õ©ı⁄ ©s BQد¡ A¡]ØÆ. ˜Pıx¯©<br />

}sh ¡Õ∫£∏¡Æ ˆPısh £∞∫. ˜Pıx¯© ¡Õ∏Æ<br />

£∏¡zv¿ £¤Øÿ” |¯ª≤Æ, uˆ¡®£¨Æ ˜u¯¡.<br />

”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ P[¯Pa \©ˆ¡Œ, Aufl<br />

¡h˜©ÿ˜P A¯©¢x“Õ \mª‰ \©ˆ¡Œ BQØ<br />

£SvPŒ¿, ˆufl˜©ÿS £∏¡UPıÿ‘⁄ı¿ ˆ£¥≤Æ u<br />

©¯«∞⁄ı¿ ˜Pıx¯©a \ıS£i {flS {¯hˆ£÷Qfl”x.<br />

\mª‰, P[¯P B÷PÕı¿ ˆPısk ¡µ®£mh ¡sh¿<br />

©s C[S £i¢x“Õx. \mª‰ {v∞fl S÷U˜P<br />

Pmh®£mk“Õ £Uµı{[P¿ A¯n∞fl ≠ª©ıP<br />

}∫®£ı\⁄ ¡\v≤Æ Q¯hUQfl”x.<br />

328<br />

\mª‰ \©ˆ¡Œ∞¿ A¯©¢x“Õ £g\ı®,<br />

Ì∂Øı⁄ı, Ezvµ® §µ˜u\ ©ı|ª[PŒ¿ ˜Pıx¯©a<br />

\ıS£i ¨ufl¯© Øı⁄uıP ¬Õ[SQfl”x. PıË´∫<br />

£“ÕzuıUS, Ó©ı\ª® §µ˜u\zvæÆ ˜Pıx¯© \ıS£i<br />

{¯hˆ£÷Qfl”x.<br />

£g\ı® ˜Pıx¯©a \ıS£i∞¿ C¢vØı¬¿ ¨u¿<br />

Chz¯u≤Æ, Ezvµ® §µ˜u\Æ CµshıÆ Chz¯u≤Æ<br />

¡QUQfl”⁄.<br />

E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

£g\õ¤À ÷Põxø©a \õS£i<br />

C¢vØı¬fl ˜Pıx¯©U PÕg]Ø©ı¥<br />

¬Õ[S¡x £g\ı®, C[S ˜Pıx¯© Cµsk<br />

£∏¡[PŒ¿ £∞∫ ˆ\¥Ø®£kQfl”x.<br />

(i) SŒ∫PıªU ˜Pıx¯©<br />

(ii) ¡\¢uPıªU ˜Pıx¯©<br />

SŒ∫PıªU ˜Pıx¯© }sh ¡Õ∫£∏¡Æ<br />

ˆPıshx. Ax SŒ∫Pıªzvfl ˆuıhUPzv¿<br />

¬¯uUP®£mk, SŒ∫® £∏¡Æ ¨i¢u §fluıfl<br />

¨¯ÕUPz x¡[SÆ. Ax¡¯µ ¨¯ÕUPı©¿<br />

|ªzv˜ª˜Ø ¯u¢v∏USÆ. SŒ∫PıªU ˜Pıx¯©<br />

ˆ©x¡ıP ¡Õ∫¢x ¨v∫¡uı¿ Aufl uµÆ EØ∫¢ux.<br />

Cx 6 ©ıu Pıª®£∞∫.<br />

¡\¢uPıªU ˜Pıx¯© S÷QØ Pıª®£∞∫. Cx<br />

S÷QØ Pıªzv¿ ¨v∫¡uı¿ SŒ∫Pıª<br />

˜Pıx¯©¯Ø¬h Pi⁄¨“Õx. Cx 4 ©ıu Pıª® £∞∫.<br />

©ı∫a ©ıuzv¿ ˜Pıx¯©∞fl A÷¡¯h¯ØˆØımi˜Ø<br />

˜Ìıº® £si¯P ˆPıshıh®£kQfl”x.<br />

2. ö{À<br />

ˆ{¿ ˆ¡®£©shª® £∞∫. AvP ©¯«® ˆ£ı»ƒ<br />

Pıµn©ıPz x¯n ˆ¡®£©shªzvæÆ £∞µıSÆ. ”<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ P[¯Pa \©ˆ¡Œ∞fl Q«US® £Sv,<br />

329


̸UŒ \©ˆ¡Œ BQØ £SvPŒ¿ ˆ{¿ ¬¯ÕØz<br />

˜u¯¡Øı⁄ ¡sh¿ ©sqÆ ˆufl˜©ÿS<br />

£∏¡UPıÿ‘⁄ı¿ ©¯«®ˆ£ı»ƒÆ E“Õ⁄. G⁄˜¡<br />

C[S ˆ{ÿ£∞∫ ˆ\»zx ¬¯ÕQfl”x. C¢vØı¬˜ª˜Ø<br />

AvP ˆ{¿ \ıS£i {¯hˆ£÷Æ ©ı|ªÆ ˜©ÿS ¡[PıÕÆ.<br />

C¯uz u¬µ AÏÈıæÆ KµÕƒ ˆ{¿ ¬¯ÕQfl”x.<br />

3. P¸®¦<br />

ˆ{ÿ£∞∫ ¬¯Õ≤Æ Ch[PŒ¿ P∏ÆÆ ¬¯Õ≤Æ.<br />

”w£Pÿ£ C¢vØı¬fl P[¯Pa \©ˆ¡Œ∞æ“Õ<br />

Ezvµ®§µ˜u\Æ, •Pı∫, ˜©ÿS ¡[PıÕÆ BQØ¡ÿ‘¿<br />

P∏Æ {flS \ıS£i ˆ\¥Ø®£kQfl”x. P∏Æ<br />

Eÿ£zv∞¿ C¢vØı¬¿ ¨uºhÆ ¡Q®£x Ezvµ®<br />

§µ˜u\Æ. w£Pÿ£ C¢vØı¯¡ ¬h C[S ¬¯Õ≤Æ<br />

P∏Ƨ¿ _U˜µıÏ S¯”¡ıP E“Õx. G⁄˜¡,<br />

Eÿ£zvØıSÆ \∫UP¯µ∞fl AÕƒÆ, C¤®Æ<br />

S¯”¡ıP˜¡ E“Õx.<br />

4. vøÚ¨£°ºPÒ, £¸¨¦ ÁøPPÒ<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ £∞µıSÆ v¯n®<br />

£∞∫P¯Õ¬h, ”w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ Eÿ£zvØıSÆ<br />

v¯n®£∞∫P“ \zxUP¯¡. C[S ¬¯Õ≤Æ £ı∫º,<br />

©UPıa˜\ıÕÆ ˜£ıfl”¯¡ SŒ∫Pıª |¯ªP¯Õz<br />

uı[PUTiد¡. £g\ı®, A∂Øı⁄ı, ©zvØ® §µ˜u\Æ,<br />

µı·Ïuıfl BQØ ©ı|ª[PŒ¿ v¯⁄®£∞∫P–Æ,<br />

©zvØ® §µ˜u\Æ, •Pı∫, ˜©ÿS ¡[PıÕÆ BQØ<br />

£SvPŒ¿ £∏® ¡¯PP–Æ £∞µıQfl”⁄. ©zvØ®<br />

§µ˜u\ ©ı|ªÆ £∏® ¡¯PP“ Eÿ£zv∞¿ ¨uºhÆ<br />

¡QUQfl”x.<br />

5. ÷u°ø»<br />

C©Ø©¯ªz ˆuıh∂fl Eص©ı⁄ £SvPŒ¿ A¯©¢<br />

x“Õ AÏÈıÆ ©ı|ªÆ, ˜u∞¯ª¯Ø AvP©ıPa \ıS£i<br />

ˆ\¥Qfl”x. u¬µ, ˜©ÿS ¡[PıÕzvæ“Õ<br />

hı∫‚º[QæÆ ˜u∞¯ªa \ıS£i ]”®£ıP<br />

{¯hˆ£÷Qfl”x.<br />

330<br />

6. \nÀ<br />

\n¿ Eÿ£zv∞¿ ˜©ÿS ¡[PıÕÆ ¨u¿<br />

©ı|ª©ıP E“Õx. PıË´∫ £“ÕzuıUS, Bµg_,<br />

B®§“, ˆ\∫∂ BQØ £«¡¯PP–US® ˆ£Ø∫ ˆ£ÿ”x.<br />

£g\ı§¿ ¬¯Õ≤Æ }sh C¯«®£∏zv S‘®§hzuUP<br />

]”® ¡ı¥¢ux.<br />

}∫®£ı\⁄Æ, ˜¡Õıs¯© ©ÿ÷Æ Enƒ Eÿ£zvz<br />

v”fl. (Irrigation, Agriculture and Food Production Potential)<br />

˜¡Õıs ˆuı»˜ª P®ˆ£∂Ø }∫ ~P∏Æ x¯”ØıP<br />

C∏®£xhfl, ˆ©ızu }∫® £Øfl£ımi¿ 80 ¬ U Pımi¯⁄<br />

~P∏¡uıPƒÆ E“Õx. ©¤u C⁄zvÿSz ˜u¯¡Øı⁄<br />

Enƒ Eÿ£zv¯Ø® ˆ£∏UP ˜¡skÆ Gfl” J˜µ<br />

Ai®£¯h≤hfl, |ª[P“ }∫®£ı\⁄zv¿ °ÿ”ıskP“<br />

£ª¡ıP˜¡ C∏¢x ¡∏Qfl”⁄. G⁄˜¡, }∫®£ı\⁄˜©<br />

uÿ˜£ıx P® ˆ£∂Ø }∫ ~P∏Æ x¯”Øı∞ÿ÷. }∫®<br />

£ı\⁄zvµ“ 1951&Æ ¡∏hÆ 22.6 ¿ºØfl ˆÌU<br />

˜h∫PÕıPƒÆ Enƒ Eÿ£zv 50 ¿ºØfl hflPÕıPƒÆ<br />

C∏¢u⁄. uÿ˜£ıx Enƒ Eÿ£zv {ıflS ©h[PıQ 200<br />

¿ºØfl hflPÕıP EØ∫¢x“Õ˜uık, }∫®£ı\⁄zvµ–Æ<br />

100 ¿ºØfl ˆÌU˜h∫PÕıP EØ∫¢x“Õx. C¢vØ }∫¡Õ<br />

A¯©a\Pzvfl \´£zvØ PnUQfl£i C¢vØı¬fl<br />

Jmkˆ©ızu }∫®£ı\⁄z vµ“ 139.89 ¿ºØfl ˆÌU˜h∫P<br />

ÕıSÆ, C¡ÿ÷“ ¨ufl¯© ©ÿ÷Æ {k|¯ª }∫®£ı\⁄Æ<br />

58.46 ¿ºØfl ˆÌU˜h∫P–Æ ]÷ }∫®£ı\⁄Æ 81.43<br />

¿ºØfl ˆÌU˜h∫P–Æ Ah[SÆ. G¤›Æ Cflˆ⁄ı∏<br />

v∏zu® ˆ£ÿ” Po®§fl£i Jmk ˆ©ızu }∫®£ı\⁄z<br />

vµ“ 113.50 ¿ºØfl ˆÌU˜h∫P“ ©mk˜©ØıSÆ. 2025&Æ<br />

¡∏hzvØ ©UPm ˆuı¯P∞fl Enƒz ˜u¯¡P¯Õ®<br />

ß∫zv ˆ\¥Ø, Jmk ˆ©ızu }∫®£ı\⁄z vµŒ¯⁄ A∆<br />

¡∏hzvÿS“ G¥v¬h ˜¡skÆ. C¿¯ª˜Ø¿ Enƒ®<br />

£ıxPı®§¿ §µa\¯⁄P“ G« ¡ı¥®P“ Esk.<br />

EnĨ £õxPõ¨¦<br />

Enƒ® £ıxPı® Gfl£x uµ©ı⁄ \zuı⁄ Enƒ<br />

u⁄USU Q¯hUSÆ Gfl” G¿˜ªı∏US©ı⁄ £ıxPı®<br />

331


En∫˜¡ BSÆ. Cx {ımifl Enƒ Eÿ£zv¯Ø≤Æ<br />

C”US©v¯Ø≤Æ ˜\∫zx ©UP–USU Q¯hUSÆ ˆ©ızu<br />

En¬¯⁄ ~P∏Æ \Uv∞¯⁄® ˆ£ı∏zux. C¢vØı<br />

Enƒ Eÿ£zv∞¿ ufl¤¯”¯¡® ˆ£ÿ÷ C∏¢xÆ<br />

Th, Enƒ® £ıxPı® ˜£ıx©ı⁄uıP C¿¯ª. {ımifl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµz ˆuı»¿P“, ˜\¯¡P“ \∂ØıP C∏¢uı¿,<br />

{ımi¿ ˜¡¯ª≤Æ, ˜¡¯ªUS Hÿ” FvبÆ<br />

Q¯hzuı¿, ~P∏Æ v”fl TkÆ. ~P∏Æ v”fl, Enƒ<br />

AŒ® (Food Supply) ©mkÆ A¿ªı©¿ \∂ØıP®<br />

£Øfl£kzuUTiØ, En¯¡® £ÿ‘Ø P¿¬Ø‘ƒ<br />

A¡]ØÆ. uµ©ı⁄, \zuı⁄ En¯¡ Es£uÿS Hÿ”<br />

Enƒ® £ıxPı®§¯⁄® ˆ£” K∫ J∏[Q¯n¢u ¨Øÿ]<br />

˜u¯¡®£kQfl”x.<br />

{ımifl Jmkˆ©ızu ¡Õ∫a]˜Ø Enƒ®<br />

£ıxPı®§¯⁄ AŒUP ¡¿ªx. EªQ¿ 840 ¿ºØfl<br />

©UP“ Enƒ® £ıxPı®§fl‘ ¡]UQfl”⁄∫. Av¿ 799<br />

¿ºØfl ©UP“ ¡Õ∏Æ {ıkPŒ¿ E“Õ⁄∫. G⁄˜¡,<br />

1996&BÆ Bsk TiØ Enƒ Eÿ£zv∞fl Ea\<br />

©ı{ık EªQ¿ 2015US“ Enƒ £ıxPı®§¯⁄U<br />

ˆPısk¡µz w∫©ı⁄Æ CØÿ‘≤“Õx. "Cx \ızvØ<br />

©ıS©ı? Gfl£x ˜£ıP® ˜£ıPzuıfl ˆu∂≤Æ.<br />

C¢v¯õÂÀ EnĨ £õxPõ¨¦<br />

C¢vØı uÿˆ£ı x £ªuµ®£mh ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

|¯ªPŒ¿ E“Õ ©UP¯ÕU ˆPısk“Õx. Auı¡x<br />

En¬fl‘ £]∞¿ ¡ı Æ P¡¯ª˜Ø E∏¡ı⁄ ©UP“<br />

J∏”¨Æ, ©ı”ıP E£∂∞¿ ¡ı Æ ©UP“ J∏ ”¨Æ<br />

C∏UP, C¡ÿ‘ÿQ¯h˜Ø ©¯ª˜£ı¿ Qh[SPŒ¿<br />

S¬¢x QhUSÆ Enƒ® ˆ£ı∏mPŒfl ˜\P∂®<br />

J∏”¨©ıP E“Õ J∏ |¯ª¯©¯Ø G¥v≤“Õx.<br />

Enƒ®ˆ£ı∏mP“ C¢vØ EnƒU P«Pzv¿ (F.C.I.)<br />

˜\P∂zx ¯¡UP®£mk“Õ⁄. C[S G®ˆ£ı xÆ<br />

AvP£m\©ı⁄, Auı¡x 62 ¿ºØfl hflP–US ˜©¿,<br />

332<br />

Enƒ® ˆ£ı∏mP“ E“Õ⁄ G⁄ªıÆ. Cx KµısiÿS<br />

{©x ©UP–USz ˜u¯¡Øı⁄ _©ı∫ 20 ¿ºØfl<br />

hflP¯Õ¬h AvP˜©ØıSÆ. G⁄˜¡, ˜£ıx©ı⁄<br />

AÕ¬ÿS Enƒ® ˆ£ı∏mP“ ˜\zx ¯¡UP®<br />

£mk“Õ⁄ Gfl£u¯⁄ Cx E÷v ˆ\¥Qfl”x.<br />

C∏®§›Æ, uÿˆ£ı xÆTh, _©ı∫ 200 ¿ºØfl<br />

©UP–US Enƒ Q¯hUQfl” |¯ª¯©≤Æ _©ı∫<br />

50 ¿ºØfl ©UP–US £], £mi¤∞fl ˆPık¯©US<br />

Cfl÷Æ BÕıQ ¡∏Qfl” |¯ª¯©≤Æ E“Õx. Cufl<br />

¬¯Õ¡ıP £ª∫ C”UQfl” |¯ª¯©≤Æ Pın®£k<br />

Qfl”x. C¢u ˜©ı\©ı⁄ |¯ª¯© ©UP–US ˜©æÆ<br />

}iUPı©¿ C∏UP uÿˆ£ı x“Õ Enƒ® £ıxPı®<br />

¨¯”¯Ø ]”®£ıPa ˆ\Ø¿£kzxu¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

GvºöPõÒÍ ÷Ási¯ \ÁõÀ<br />

Enƒ®£ıxPı®˜£ J∏ \¡ı¿uıfl. G¿˜ªıµıæÆ<br />

ˆ£∏¯©ØıP® ˜£\®£kÆ Enƒ® £ıxPı®U ˆPı“¯P<br />

∞fl ¨UQØ ˜{ıUP©ı⁄x ©UP–USU S¯”¢u<br />

¬¯ª∞¿ Enƒ® ˆ£ı∏mP“ ¡«[S¡xÆ, En˜¡<br />

Q¯hUP® ˆ£”ıu, ¡÷¯©∞¿ ¡ıkÆ ©UP–US Enƒ<br />

Q¯hUPa ˆ\¥¡x˜© BSÆ. ˜©æÆ CUˆPı“¯P∞fl£i<br />

& ˜¡Õıs ˆ£ı∏mPŒfl Eÿ£zv¯Ø AvP∂UPa ˆ\¥Ø,<br />

£ª ¨Øÿ]P“ ˜©ÿˆPı“Õ®£mk ¡∏Qfl”⁄. J∏<br />

Pıªzv¿ C¢vØı Enƒ® ˆ£ı∏mP¯Õ C”US©v<br />

ˆ\¥ux Gfl£x S‘®§hz uUPuıSÆ.<br />

©ÿ÷Æ Enƒuı¤Ø[PÕı⁄ A∂], ˜Pıx¯©<br />

BQØ ¡ÿ‘¯⁄ ˆPı“¨u¿ ˆ\¥¡uÿSÆ, A¡ÿ‘¯⁄®<br />

£ıxPı®£uÿSÆ BSÆ ˆ\ª¬¯⁄≤Æ ˜\∫zxuıfl<br />

Enƒ® ˆ£ı∏mPŒfl ¬¯ª |∫nØÆ ˆ\¥Ø®<br />

£kQfl”x. ˆ£ıx¡ıPU T‘⁄ı¿ Enƒ® ˆ£ı∏m<br />

P¯ÕU ˆPı“¨u¿ ˆ\¥x C∏®§¿ ¯¡®£xÆ,<br />

˜\UP®£mh ˆ£ı∏mP¯Õ ©UP–US ©ºƒ ¬¯ª∞¿<br />

ˆ£ıx ¡«[S ¨¯”∞¿ (PDS) AŒ®£xÆ C¢vØ<br />

EnƒU P«Pzvfl ¨UQØ ˜{ıUP[P“ BSÆ.<br />

333


Ckö£õ¸Ò ©õÛ¯[PÒ (INPUT SUBSIDIES)<br />

]ª ¡∏h[PÕıP˜¡, Enƒ® ˆ£ı∏mPŒfl ¬¯ª<br />

H¯« ©UPŒfl ¡ı[SÆ v”›US Hÿ£ |∫nØÆ ˆ\¥Ø®<br />

£kQfl”x. ˜©æÆ Aµ\ı[PÆ Enƒ uı¤Ø[PŒfl<br />

¬ÿ£¯⁄¯Ø KµÕ¬ÿSU S¯”zx Pmk®£ımiÿS“<br />

¯¡z x“Õx. Auı¡x ˜¡Õıs ©UPŒfl Enƒ<br />

uı¤Ø[PŒfl J∏ £Sv¯ØU ˆPı“¨u¿ ˆ\¥Qfl”<br />

A∏Qæ“Õ \¢¯u® £SvPŒ¿ uı¤Ø[PŒfl ¬¯ª<br />

S¯”¡ıP E“Õx G⁄ªıÆ. Cu¯⁄a \∂UPmkÆ<br />

¡¯P∞¿, A¡∫P–US ˜¡Õıs¯©z ˆuıh∫£ı⁄ EµÆ,<br />

}∫fl\Uv, }∫ ˜£ıfl”¡ÿ‘¯⁄® ˆ£÷¡uÿPıP ©ı¤ØÆ<br />

¡«[P®£kQfl”x. C®ˆ£ı x C¢u ©ı¤Ø AÕƒ<br />

ˆ{Q Æ ufl¯©¯Ø® ˆ£ÿ‘∏UQfl”x.<br />

AvP®£iØı⁄ }∫£ı¥a_uªı¿ }∫ ˜u[SÆ |¯ª<br />

¯Ø≤Æ, AvP®£iØı⁄ Eµkuªı¿ E®z ufl¯©<br />

¯Ø≤Æ Hÿ£kzx¡˜uık ©soæ“Õ \zxÆ S¯”UP®<br />

£k¡uı¿, ¨i¡ıP ©sofl \zx S¯”¢x ¬kQfl”x.<br />

©ı¤Øz ˆuı¯P AvP©ıP ¡«[P® £mkÆ Th Aµ_<br />

¨uΩk Q¯hUPıuuı¿ ˜¡Õıs¯©z ˆuıh∫£ı⁄®<br />

£ª˜u¯¡P¯Õa \∂¡µa ˆ\¥Ø Cتı©¿ ˜¡Õıs<br />

Eÿ£zv S¯”¢x ¡∏Qfl”x.<br />

ÁÇ[S Âø» (ISSUE RICE)<br />

{ımk ©UP¯Õ® ˆ£ı∏Õıuıµ |¯ª∞fl Ai®<br />

£¯h∞¿ C∏ §∂¡ıP® §∂UPªıÆ. Jfl÷ ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿS RÃ E“Õ¡∫P“ (Below Poverty L<strong>in</strong>e - BPL)<br />

©ÿˆ”ıfl÷ ¡÷¯©U ˜PımiÿS ˜©¿ E“Õ¡∫P“ (Above<br />

Poverty L<strong>in</strong>e - APL). Enƒ® ˆ£ı∏mPŒfl ¬|˜ØıP ¬¯ª<br />

Øı⁄x ˜©ÿS‘®§mh C∏ §∂¬⁄∏USÆ Hÿ£ |∫nØÆ<br />

ˆ\¥Ø®£kQfl”x. G¤›Æ, C¢u ¨¯” ¨ÿ‘æÆ<br />

\∂ˆØfl÷ T÷¡uÿS C¿¯ª Gfl”ıæÆ, ¡÷¯©U<br />

˜Pımi¯⁄ AÕ¬kÆ ¨¯” \∂¡µa ˆ\¥Ø®£hıuuı¿,<br />

Es¯©∞¿ ¡÷¯©U ˜PımiÿSU R»∏USÆ £ª∏Æ<br />

¬k£mk® ˜£ıQfl”⁄∫. Ax©mk©¿ªı©¿, ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿS ˜©º∏USÆ ]ª∏Æ uƯ© ¡÷¯©U<br />

334<br />

˜PımiÿS“ ˜\∫zxU ˆPısk ©ºƒ ¬¯ª® ˆ£ı∏mP“<br />

Es¯©∞¿ Q¯hUP ˜¡siØ¡∏USU Q¯hUPı©¿<br />

˜£ıP ¡»ˆ\¥Qfl”⁄∫. A∆¡ı˜” ¡÷¯©U ˜PımiÿSU<br />

Rà E“Õ¡∫USU Q¯hUP ˜¡siØ \æ¯PP¯Õ≤Æ<br />

£‘zxU ˆPı“Qfl”⁄∫. Cu⁄ı˜ª˜Ø Aµ\ı[Pzvfl<br />

|v®£ÿ”ıU S¯”¯Ø S¯”USÆ ˜{ıUPz˜uık, Enƒ®<br />

ˆ£ı∏mP¯Õ ¡ı[SÆ ˆ\ªƒz ˆuı¯P¯Ø<br />

S¯”®£uÿPıP ˆ£ıx ©UP–US ¡«[S ¬¯ª∞fl<br />

|∫nØ AÕ¯¡ Aµ\ı[PÆ Tmh ˜¡si≤“Õx.<br />

ˆ£ıx¡ıP, ˆ£ı∏Õıuıµa ˆ\ªƒ Gfl£x uı¤Ø[P¯ÕU<br />

ˆPı“¨u¿ ˆ\¥¡uÿS BSÆ ˆ\ªƒÆ ˜©æÆ S¯”¢u<br />

Pı® ¬¯ª∞¿ (MSP), ©ÿ÷Æ Enƒ® ˆ£ı∏“PŒfl<br />

ˆPı“¨u¿, ˜£ıUS¡µzx® £µı©∂® BQØ¡ÿ‘ÿS<br />

BSÆ ˆ\ªƒ ˜£ıfl”¯¡PÕıSÆ. ˆ£ı∏Õıuıµa ˆ\ªƒ<br />

TkuªıP C∏®£uÿS ¨UQØU PıµnÆ ˆ\Øÿ¯PØıP<br />

EØ∫zu® ˆ£ÿ” S¯”¢u Pı® ¬¯ª∞fl AvP∂®Æ<br />

©ÿ÷Æ EnƒU P«Pzvfl v”¯©Øÿ” ]ª<br />

ˆ\Ø¿£ıkP–˜©ØıSÆ. Cu⁄ı¿uıfl, ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿS ˜©æ“Õ ©UPŒfl ¡«[S¬¯ªØı⁄x (Issue<br />

price), ¡÷¯©U ˜PımiÿSU Rà E“Õ ©UPŒfl<br />

¬¯ª¯ØU PımiæÆ AvP©ı E“Õx. Auı¡x<br />

A¡∫PŒfl (APL) ¡ı[SÆ v”›US ˜©ªıP˜¡ E“Õx.<br />

Cu⁄ı¿ ˆ£ıx¬|˜ØıPÆ ¨¯”∞¿ ¬¯ªØı⁄x<br />

PƒÆ \∂Qfl”x. ˆ£ıx¬|˜ØıP ¯©Ø[PŒ¿<br />

¡«[P®£kÆ ˆ£ı∏mP“ ]ª \©Ø[PŒ¿ uµUS¯”¬¿<br />

E“ÕuıæÆ, A¡∫P“ ©UP¯Õ AqSQfl” ¨¯”∞¿<br />

©UP–US v∏®v Cfl¯©ØıæÆ ˆ£∏Æ£ıªı⁄ ©UP“<br />

uÿˆ£ı x ©ºƒ ¬¯ªU P¯hPŒ¿ ¡ı[S¡¯uz<br />

u¬∫zx P¯hPŒ˜ªı, \¢¯uPŒ˜ªı ¡ı[S ¡uÿS<br />

¨fl¡∏Qfl”⁄∫. \ıuıµnU P¯hPŒ¿ uµ©ı⁄®<br />

ˆ£ı∏mP“ Q¯hUP® ˆ£÷¡˜uık PU S¯”¢u<br />

AÕ¬ÿSÆ, ©ÿ÷Æ Tkuªı⁄ AÕ¬ÿSÆ Th<br />

¡ı[S¡uÿS A›©v AŒzx“Õx.<br />

\¢øuz ÷uøÁ<br />

ˆ£ıx¬|˜ØıP ¨¯”∞¿ Q¯hUP® ˆ£÷Æ ©ºƒ<br />

¬¯ª® ˆ£ı∏mP“, ¡÷¯©U ˜PımkUSU Rà E“Õ<br />

335


©UPŒfl Enƒ® ˆ£ı∏mPŒfl ˜u¯¡∞¿ _©ı∫ 25<br />

¬ U Pımi¯⁄ ©mk˜© ß∫zv ˆ\¥Qfl”x. ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿS ˜©¿ E“Õ¡∫ P¯hPŒº∏¢x ˆ£ı∏mP¯Õ<br />

SvØıP ¡ı[S¡uı¿ ˜u¯¡P“ AvP∂UQfl”⁄ Gfl÷<br />

T”ªıÆ. S¢u ˆPı“¨u¿ AŒ®§¯⁄U PımiæÆ<br />

AvP©ıP C∏USÆ £m\zv¿ Aufl ¬¯Õ¡ıP ¬¯ª<br />

EØ∏Æ |¯ª E“Õx. Czu∏nzv¿ H¯« ©UP“<br />

£ıv®§ÿS Em£kQfl”⁄∫.<br />

E¯«®§ÿS Enƒ ¡«[S vmhÆ (Food-for-work<br />

scheme)<br />

H¯« ©UPŒfl ¡ı[SÆ v”¯⁄ (Purchas<strong>in</strong>g Power)<br />

AvP∂UPa ˆ\¥≤Æ ˜{ıU˜Pık, E¯«USÆ H¯«<br />

©UP–US Tº ©ÿ÷Æ Enƒ uı¤Ø[P“<br />

¡«[P®£kQfl”⁄. CzvmhÆ Gv∫£ı∫zu AÕƒ ˆ¡ÿ‘<br />

ˆ£”¬¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ. ©zvØ Aµ_ Enƒ<br />

uı¤ØzvÿS® ˆ£ı÷® HÿPƒÆ, ©ı|ª[P“ |vUS®<br />

ˆ£ı÷® HÿSÆ G⁄ Gv∫ £ı∫UP®£mhx. B⁄ı¿<br />

©ı|ª[PŒfl |v®£ÿ”ıUS¯” Pıµn©ıPz uh[P¿<br />

Hÿ£mk“Õx. £¿˜¡÷ ©ı|ª[P“ Czvmhzv¯⁄<br />

Cfl›Æ A©¿£kzu BµÆ§UP¬¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ.<br />

£∂¢x¯µP“ (Suggested Recommendation)<br />

CØ[Q ¡∏Æ Enƒ ¡«[S ¯©Ø[PŒ¿<br />

v”¯©Øÿ” ˆ\Øÿ£ımi¯⁄≤Æ, ¯PØıh¿ ˜£ıfl”<br />

RÃzuµ©ı⁄ ˆ\Ø¿P¯Õ≤Æ u¬∫zx AvPa ˆ\ªƒ<br />

BPı©¿, uµ©ı⁄ uı¤Ø[P¯Õ ¡«[S¡uÿS<br />

Ezvµ¡ıuÆ AŒUSÆ Ch[P–US ¡«[S<br />

¯©Ø[P¯Õ ©ıÿ÷u¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

¡∏[Pıªa \¢¯u≤Æ u¯h∞¿ªı ¡ıoP¨Æ<br />

(Futures Market and Free Trade)<br />

uÿˆ£ı x {¯h¨¯”∞¿ E“Õ ©ı¤Ø¨Æ<br />

S¯”¢u Pı® ¬¯ª≤Æ ©ı÷uæUS Em£h ˜¡skÆ.<br />

AiUPi Hÿ£kÆ ¬¯ª©ıÿ”zv¯⁄z ukUPƒÆ,<br />

¬ÿ£¯⁄∞¿ v∏®v C¿ªıx C∏¢x ¡∏Æ ]÷<br />

336<br />

¬¡\ı∞P¯ÕU PıUPƒÆ ¡∏[Pıªa \¢¯u ¨¯”¯Ø<br />

Eÿ\ıPzxhfl §fl£ÿ÷u¿ ˜¡skÆ. uP¡¿ ˆuı»¿<br />

~m£zvfl ¬¯Õ¡ı¿ Pa ]”®£ıP CØ[Q¡∏Æ<br />

ˆuı¯ªzˆuıh∫ ¨¯”∞fl Eu¬Øı¿ ˜¡Õıs ©UP“<br />

u©x Eÿ£zv® ˆ£ı∏mP¯Õ v∏®v˜Øık ¬ÿ£¯⁄<br />

ˆ\¥Ø ¨iQfl”x. ""£∞∫ Pı®•mk ¨¯”'' (Crop<br />

Insurance Scheme) A¨¿£kzu®£mh §”S ˜¡Õıs<br />

©UP¯Õ CØÿ¯P∞fl ^ÿ”zvº∏¢x PıUSÆ ¡¯P∞¿<br />

Aµ\ı[P˜© A¡∫P–US Pı®•mk \¢uı ˆuı¯P ∞fl<br />

ˆ£∏Æ£Sv¯Ø Hÿ÷U ˆPı“Qfl”x. CUPı•mkz<br />

vmhzuı¿ Enƒ uı¤Ø[P¯Õ ©ı|ª[P–US<br />

C¯h˜Ø A›®¡uÿPı⁄ u¯h, £∂©ıÿ”[P“,<br />

Hÿ÷©v, |÷¡⁄[P–US E∂zuı⁄ PhflP“ (Institutional<br />

Credit), ¡∫zuPU PhflP“ BQØ¡ÿ‘ÿS C∏¢u u¯hP“<br />

G¿ªıÆ uÕ∫zu®£mh⁄. C¢u u¯h∞¿ªı ¡ıo£<br />

¨¯”∞⁄ı¿ Eÿ£zv AÕ¬ÿSÆ ~P∫¬fl AÕ¬ÿSÆ<br />

E“Õ ˜¡÷£ımi¯⁄ \∂ˆ\¥¡˜uık, Pa\ı®<br />

ˆ£ı∏mP¯Õ E£˜ØıQ®£v¿ v”¯©¯ØU ¯PØı–u¿,<br />

\ıuP©ıP E“Õ £SvPŒ¿ Eÿ£zv ˆ\¥Ø A›©vzu¿<br />

˜£ıfl”¯¡P“ {¯h¨¯”®£kzu® £kQfl”⁄.<br />

PÀÂUS EnÄ (FOOD-FOR-EDUCATION)<br />

P¿¬ |¯ªØ[PŒ¿, S‘®£ıP, £“ŒPŒ¿<br />

£∞æÆ ©ın¡∫PŒfl GsoU¯P¯Ø AvP∂UPa<br />

ˆ\¥ØƒÆ, G z u‘ƒ ˆ£ÿ˜”ı∫ ¬Quz¯u °÷<br />

\u¬Qu©ıP AvP∂UPa ˆ\¥≤Æ ˜{ıUPz˜uıkÆ P¿¬US<br />

Enƒz vmhÆ ˆ\Ø¿ £kzu®£mk ¡∏Qfl”x.<br />

ˆ£ıx¡«[S ¨¯”¯Ø (PDS) ©ıÿ‘ H¯«P–US<br />

A¡∫PŒfl ¡∏©ı⁄zvÿ˜Pÿ£ Enƒ ˆ£÷¡uÿPı⁄<br />

Am¯hP“ (Food Coupon) ¡«[P®£kQfl”⁄.<br />

©ı{ª Aµ\ı[P¨Æ Qµı©® ˆ£ı÷®£ıÕ∫ ≠ª©ıP,<br />

©UPŒfl ˆ£ıx {ª›UPıP |v Eu¬ ˆ\¥Qfl”x.<br />

Aufl£i Qµı© ©UPŒ¿ {º¡¯h¢˜uı∏US A¡∫PŒfl<br />

E¯«®§ÿ˜Pÿ£ EnƒU T®£flP˜Õık £n¨Æ<br />

ˆPıkUP®£kQfl”x.<br />

337


÷ÁÍõsø© EØ£zvø¯ AvPUPa ö\´uÀ<br />

(Enhanc<strong>in</strong>g Agriculture Productivity)<br />

Aµ\ı[P©ı⁄x, ˜¡Õıs ˆuıh∫£ı⁄ ¡\v<br />

¡ı¥®UP¯Õ AvP∂UPƒÆ, £ª¡»PŒ¿ ©UP–US<br />

Ph›u¬ AŒUPƒÆ, {√⁄z ˆuı»¿~m£[P¯Õ<br />

¬∂¡ıUPƒÆ, ©ı|ª ©ÿ÷Æ ¡mh AÕ¬¿ Enƒ<br />

Eÿ£zv∞¿ ufl|¯”ƒ ˆ£”a ˆ\¥¡uÿSÆ |v Eu¬<br />

AŒUQfl”x. ˜©æÆ ¨UQØ Enƒ® £∞∫PÕı⁄ ˆ{¿<br />

©ÿ÷Æ ˜Pıx¯© ©mk©¿ªıx \ıuP©ı⁄ |¯ª¯©P“<br />

E“Õ Ch[PŒ¿ Cuµ Enƒ® £∞∫P¯Õ® £∞∂hƒÆ<br />

FUS¬zx ¡∏Qfl”x. ˜©æÆ ˜¡Õıs¯©US<br />

Cfl‘د©Øıu ˜u¯¡P–US, S‘®£ıP, }∫£ı\⁄Æ<br />

˜£ıfl”¡ÿ‘ÿS, u¤®£mh ¨¯”∞¿ |vEu¬ ˆ\¥Ø®<br />

£kQfl”x. S¢u AÕƒ Enƒ Eÿ£zv ˆ\¥Qfl”<br />

¬uzvæÆ, uı¤Ø[PŒfl u¯h∞¿ªı ¡ıoP ¨¯”<br />

∞⁄ıæÆ ˜¡¯ª¡ı¥® Q¯h®£uı¿, Qµı©[PŒ¿<br />

uÿˆ£ı x ¡÷¯© |¯ª¯© S¯”¢x ¡∏Qfl”x<br />

G⁄ªıÆ. ˜©ÿS‘®§mh¡ÿ‘¯⁄ ˆ\Ø¿£kzx¡uÿS<br />

I¢x BskP“ A¡Pı\ PıªÆTh ˆPıkUP®£kQ”x.<br />

BP˜¡ C¢vØı¡ı⁄x J∏ S‘®§mh PıªˆPk¬ÿS“<br />

Enƒ £ıxPı®z vmhzvfl ≠ªÆ J∏ Efl⁄u©ı⁄<br />

|¯ª¯©¯Ø |a\Ø©ıP A¯h≤Æ Gfl£v¿ ]‘xÆ<br />

IØ¿¯ª.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫P“ £ª £∞∫P–USa \ıuP©ı⁄<br />

_ÿ÷a`«¿, \≠P ©ÿ÷Æ ˆ£ı∏Õıuıµ |¯ªP¯Õ®<br />

∂¢x ˆPı“–Æ v”¯⁄® ˆ£÷Q”ı∫P“.<br />

2. Enƒ® £∞∫P¯Õ ©ÿ” £∞∫PŒº∏¢x<br />

˜¡÷£kzvz ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. ˜¡Õıs¯©∞¿ ©ın¡∫P“ £s¯©∞¯⁄®<br />

˜£ıÿ”z ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. \≠P ©ÿ÷Æ Enƒ® £ıxPı®§ÿS Hÿ¯hØ<br />

{h¡iU¯PP¯Õ ©ın¡∫P“ A‘Qfl”⁄∫.<br />

338<br />

_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯hØz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ¡”m]∞æÆ ¡Õ∏Æ £∞∫<br />

A. ˆ{¿ B. P∏Æ<br />

C. £∏® ¡¯PP“ D. ˜Pıx¯©<br />

2. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ˆ{¿ AvP©ıP Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ<br />

©ı|ªÆ<br />

A. B¢vµ® §µ˜u\Æ B. P∫{ıhPÆ<br />

C. uÃ{ık D. ˜PµÕı<br />

3. ug\ı≈∫ ©ı¡mhzv¿ E“Õ ˆ{¿ Bµı¥a] ¯©ØÆ<br />

A. SÆ£˜PınÆ B. ug\ı≈∫<br />

C. Bkx¯” D. £ı£{ı\Æ<br />

4. P∫{ıhPzv¿ P∏Æ AvPÆ Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ ©ı|ªÆ<br />

A. ˆ£¿ªı∂ B. ©ısiØı<br />

C. ¯©`∫ D. uı∫¡ı∫<br />

5. \n¿ £∞∫ AvP©ıP ¬¯Õ≤Æ ©ı|ªÆ<br />

A. •Pı∫ B. ©zvØ®§µ˜u\Æ<br />

C. J∂Ï\ı D. ˜©ÿS ¡[PıÕÆ<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. ˆ{¿ J∏ _________ £∞µıSÆ.<br />

2. P∏Ƨ¿ _________ Gfl” C¤®a \zx C∏UQfl”x.<br />

3. uÃ{ımi¿ Lôl© ®û[Ùm UûX _________<br />

4. úUtÏ YeLô[j§p úR«ûX A§Lm NôÏT¥f ùNnÙm<br />

Tϧ þþþþþþþþþþþþþþþþþþþþ BÏm.<br />

5. Ck§Vô®u úLôÕûU L[g£Vm _________ .<br />

339


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. Pı®§ && Ezvµ® §µ˜u\Æ<br />

2. P∏Æ && P∫{ıhPÆ<br />

3. ˜Pıx¯© && ©zvØ® §µ˜u\Æ<br />

4. B®§“ && B¢vµ® §µ˜u\Æ<br />

5. £∏® ¡¯PP“ && C©ı\ª® §µ˜u\Æ<br />

&& ˜PµÕı<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ¬¯Õ≤Æ ¨U¡Vl £∞∫P“<br />

Øı¯¡?<br />

2. ˆ{¿ £∞∫ ¡Õµz ˜u¯¡Øı⁄ `Ã|¯ªP“ Øı¯¡?<br />

3. ˜u∞¯ª C¢vØı¬¿ G¢ˆu¢u ©ı|ª[PŒ¿<br />

£∞∂h®£kQfl”x?<br />

4. v¯n®£∞∫P“ £ÿ‘ S‘® ¡¯µP.<br />

5. P∏Æ G∆¡ı÷ £∞∂h®£kQfl”x?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. uÃ{ımi¿ ˆ{¿ \ıS£i ˆ\¥≤Æ ¨¯”¯Ø ¬¡∂.<br />

2. úLôÕûUf NôÏT¥ Øû\«û]Ùm T«¬PlTÓm<br />

TÚYeLû[Ùm, TϧLû[Ùm Tt± ®Y¬.<br />

3. C¢vØı¬¿ ¬¯Õ≤Æ ˆ¡∆˜¡÷ £∞∫P“ ©UP–US<br />

£Ø›“Õ¯¡ØıP E“Õ⁄ Gfl£¯u ¬¡∂.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ |ª¡¯µ® £hzv¿ J∆ˆ¡ı∏ ˜¡Õıs £∞∫<br />

£µ¡¯ª≤Æ S‘UPƒÆ (u¤zu¤ |ª ¡¯µ £hzv¿<br />

ˆ\¥¡x {¿ªx).<br />

340


AªS VI : ˆuı»ªP[P“<br />

£ıhÆ 6<br />

C¢vØz ˆuı»ªP[P“<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ {Æ {ımifl ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”zv¿<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl £[Q¯⁄ A‘u¿.<br />

2. ©ın¡∫ {Æ{ımifl £¿˜¡÷ ˆuı»ÿ\ı¯ªP¯Õ®<br />

£ÿ‘ ∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ \Uv u∏Æ (energy resources) ¡Õ[P¯Õ®<br />

£ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ £¿˜¡÷ ¡¯PØı⁄z ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl<br />

£ØflP¯Õ® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ P⁄µPz ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ G∆¡ı÷ Cuµz<br />

ˆuı»¿PŒfl (˜£ıUS¡µzx, ¬Øı£ıµÆ)<br />

¡Õ∫a]US EuƒQfl”⁄ Gfl£¯uz ˆu∂¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

ˆuı»¿P“<br />

©¤u∫P“ EØ∫¡ı⁄, ¡Õ∫a]دh¢u \¨uıØ {£∫P“<br />

B¡∫. ©¤u¤fl Cfl‘د©Øıu Ai®£¯hz ˜u¯¡P“<br />

Enƒ, E¯h, E¯”¬hÆ BSÆ. ©¤ufl u⁄x ¡ıÃU¯P<br />

¨¯”¯Ø PƒÆ ¡\vP“ |¯”¢uuıPƒÆ, _ª£©ı⁄<br />

ˆ£ı x ˜£ıUS UPuıPƒÆ, BhÆ£µÆ UPuıPƒÆ<br />

©ıÿ‘U ˆPı“¡uÿS Ai®£¯hz ˜u¯¡P¯Õz u¬µ ©ÿ”<br />

£ª ˜u¯¡P–Æ ¡\vP–Æ ˜u¯¡®£kQfl”⁄. A∆¬u˜©,<br />

341


v∏®vPµ©ı⁄ ¡ıÃU¯P¯Ø A¯h¡uÿSÆ £¿˜¡÷£mh<br />

¡\vP“ ˜u¯¡®£kQfl”⁄. C¯¡ G¿ªı¨Æ £ªv”®£mh<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ {h¡iU¯PP“ ≠ª©ıP˜¡ ˆ£”®£kQfl”⁄.<br />

Eÿ£zvz ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ Gfl” ˆ£ı∏Õıuıµ<br />

{h¡iU¯P Pa\ı® ˆ£ı∏mP¯Õ (raw materials) ¨ ¯©®<br />

ˆ£ı∏ÕıP (f<strong>in</strong>ished product) ©ıÿ÷Æ ˆ\تıSÆ. {√⁄Pıª®<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ˜©Æ£ımiÿS, ˆuı»¿x¯”∞fl<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ uÿˆ£ı x ¨fl ˜u¯¡ØıP E“Õx.<br />

Au⁄ı¿uıfl EªQ¿ ]‘Ø ©ÿ÷Æ ˆ£∂Ø, ¡Õ∫a]<br />

A¯h¢u ©ÿ÷Æ ¡Õ∫a] A¯h¢x ˆPısi∏USÆ<br />

{ıkP“ A¯⁄zx˜© u[PŒfl ¡Õ[P¯Õ ¡»¨¯”®<br />

£kzvz ˆuı»¿ ¡Õ∫a]¯Øz x∂u®£kzx Qfl”⁄.<br />

J∏ ¡mhıµzvfl ˆuı»¿x¯” {h¡iU¯PP–US<br />

Buıµ©ıP C∏®£x A[S“Õ CØÿ¯P ¡Õ[P˜ÕØıSÆ.<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl £µ¡¿ A[S“Õ ¡Õ[PŒfl<br />

£µ¡¯ª® ˆ£ı∏zx A¯©Qfl”x. C¢vØı £¿˜¡÷<br />

¡Õ[P“ |¯”¢u J∏ {ıhıSÆ. C∏®§›Æ,<br />

ˆuı»¿x¯” ¨ ¡x©ıP ¡Õµ Cت¬¿¯ª. AuÿSU<br />

PıµnÆ ˆuı»ÿ\ı¯ªP–USz ˜u¯¡ Øı⁄<br />

≠ª®ˆ£ı∏mPŒfl £µ¡¿ ^µÿ÷ Pın®£k¡˜u. ˆuı»¿<br />

{h¡iU¯PP–USz ˜u¯¡Øı⁄z uıx® ˆ£ı∏mPŒfl<br />

£µ¡¿ C¢vØı¬¿ S‘®§mh £SvPŒ¿ ˆ\‘¢x<br />

Pın®£k¡x S‘®§hzuUP Jfl”ıSÆ.<br />

ˆuı»ªP[P“<br />

J∏ {ımi›¯hØ ˆuı»¿ {h¡iU¯PP–US<br />

Buıµ©ıP C∏®£x A¢{ımi¿ Q¯hUP®ˆ£÷Æ<br />

¡Õ[P˜Õ. K∂hzvfl ˆuı»¿ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS A[S<br />

Q¯hUSÆ Pa\ı®ˆ£ı∏mPŒfl Eÿ£zv˜Ø ˆ£∂xÆ<br />

¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”x. CØÿ¯P ¡Õ[P“, PıkP“,<br />

©ÿ÷Æ ˜¡Õıs £∞∫PŒfl Eÿ£zv BQØ¡ÿ‘fl<br />

£µ¡¿ ^µÿ÷ J∏ ]ª S‘®§mh £Sv∞¿ ©mk˜©<br />

ˆ\‘¢x Pın®£kQfl”x. G⁄˜¡, ˆuı»¿ {h¡iU¯P<br />

P–Æ A¡ÿ‘fl £µ¡æU˜Pÿ£ ˜¡÷£kQfl”⁄.<br />

342<br />

C¢vØı¬¿ Q¯hUSÆ ≠ª® ˆ£ı∏mPŒfl Ai®<br />

£¯h∞¿ ˆuı»¿P¯Õ ≠fl÷ ¡¯PPÕıP® §∂UPªıÆ.<br />

1. uıx® ˆ£ı∏mP“ \ı∫¢u ˆuı»ªP[P“<br />

2. Pımk® ˆ£ı∏mP“ \ı∫¢u ˆuı»ªP[P“<br />

3. ¬¡\ıØ® ˆ£ı∏mP“ \ı∫¢u ˆuı»ªP[P“<br />

uõx¨ö£õ¸mPÒ \õº¢u öuõÈÀPÒ<br />

C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ P¤©® ˆ£ı∏mP¯Õ<br />

≠fl÷ ¡¯PPÕıP® §∂UPªıÆ (£hÆ 6.1). A¯¡Øı¡⁄ :<br />

1. E˜ªıPU P¤©[P“ (Metalic m<strong>in</strong>erals)<br />

2. E˜ªıP©¿ªıuU P¤©[P“ (Non-metalic m<strong>in</strong>erals)<br />

3. G∂ˆ£ı∏“ ¡Õ[P“ (Fuel resources)<br />

E÷»õPU PÛ©[PÒ<br />

C¢vØı¬¿ £ª¡¯PØı⁄ E˜ªıPU P¤©[P“<br />

Pın®£kQfl”⁄. A¡ÿ÷“ C∏Æzuıx, ©[P‹_,<br />

u[PÆ, uıµÆ, ˆ¡“Œ, Aæ¤ØÆ BQد¡ {©x<br />

ˆ£ı∏Õıuıµzv¿ ˆ£∂xÆ ¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”⁄.<br />

C∏Æz uıxƒÆ ©[P‹_Æ {ımifl ˆuı»¿ ¡Õ∫a]US<br />

PƒÆ Cfl‘د©Øıu¯¡. C¢vØı¬¿ •Pı∫, J∂\ı,<br />

˜©ÿS ¡[PıÕÆ BQØ ©ı|ª[PŒ¿ E˜ªıPuıxUP“<br />

SvØıPU Pın®£kQfl”⁄. S‘®£ıP, C¢u<br />

©ı|ª[PŒ¿ C∏Æz uıxƒÆ, ©ı[P‹_Æ AvP<br />

AÕ¬¿ Q¯hUQfl”⁄ P∫{ıhP ©ı|ªzvæ“Õ<br />

˜Pıªı∂¿ u[PÆ ˆ¡mi GkUP® £mhx. uÿ˜£ıx<br />

˜£ıx©ı⁄¯¡ Q¯hUPıuuı¿ u[Pa _µ[P[P“<br />

≠h®£mk ¡∏Qfl”⁄. ˜©æÆ Aæ¤Øz uıx¡ı⁄<br />

£ıU¯Èmk uÃ{ımi¿ AvP AÕ¬¿ Q¯hUQfl”x.<br />

C∏Æ, ©[P‹_ BQØ uıxUP“ •Pı∫, J∂\ı<br />

©ÿ÷Æ ˜©ÿS ¡[PıÕzvæÆ, u[PÆ P∫{ıhPzvæÆ<br />

Aæ¤ØÆ uÃ{ımiæÆ Q¯hUQfl”⁄.<br />

343


TPm 6.1<br />

344<br />

E÷»õP©À»õuU PÛ©[PÒ<br />

¯©Pı, _snıÆUP¿, ‚®\Æ BQد¡P“<br />

E˜ªıP ©¿ªıu uıxUPÕıSÆ. ¯©Pı, _snıÆUP¿<br />

BQد¡ ˆuı»¿ ¡Õ∫a]US® ˆ£∂xÆ EuƒQfl”⁄.<br />

CÆ≠fl÷ E˜ªıP©¿ªıu uıxUP–Æ B¢vµı,<br />

Cµı·Ïuıfl, uÃ{ık ©ÿ÷Æ ©zvاµ˜u\Æ ˜£ıfl”<br />

©ı|ª[PŒ¿ ˆ¡mi ˆØkUP®£kQfl”⁄.<br />

Gö£õ¸Ò ÁÍ[PÒ<br />

|ªUP∂, ˆ£m˜µıºØÆ, CØÿ¯P ¡ı≤ BQØ⁄<br />

¨UQØ G∂ˆ£ı∏“ ¡Õ[PÕıSÆ. J∏ {ımifl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”zv¿ G∂ˆ£ı∏“ ¡Õ[P“ ¨UQØ<br />

£[S ¡QU Qfl”⁄. ˆuı»¿ x¯”∞fl x∂u ¡Õ∫a]US®<br />

ˆ£m˜µıºØ ˆ£ı∏mP“ ˆ£∂xÆ EuƒQfl”⁄.<br />

C¢°ÿ”ısifl ¨ufl¯©Øı⁄ G∂ˆ£ı∏ÕıP ¬Õ[SÆ<br />

C®ˆ£m˜µıºØÆ A\ıÆ, ©PıµıËiµÆ BQØ<br />

©ı|ª[PŒ¿ SvØıP Eÿ£zv ˆ\¥Ø®£kQfl”x.<br />

uà {ımi¿ Pı¬∂ ˆh¿hı® £Sv PŒ¿ ˆ£m˜µıºØÆ<br />

Psk§iUP® £mk“Õx. C¢vØı¬fl \Uv ≠ª[PŒ¿<br />

|ªUP∂ ¨UQØ©ı⁄uıSÆ. {Æ {ımifl \Uv ≠ª[PŒfl<br />

˜u¯¡∞¿ 67 ¬ UPık (A⁄¿fl\Uv uØı∂®<br />

Em£h) |ªUP∂Øı¿ ß∫zv ˆ\¥Ø®£kQ”x.<br />

C¢vØı¬fl ˆuı»¿ ¡Õ∫a]∞¿ |ªUP∂∞fl £[S<br />

PƒÆ ¨UQØ©ı⁄uıSÆ. •Pı∫, J∂\ı, ˜©ÿS ¡[PıÕÆ<br />

©ÿ÷Æ B¢vµ®§µ˜u\Æ BQØ ©ı|ª[P“ |ªUP∂<br />

Eÿ£zv∞¿ S‘®§hzuUP ©ı|ª[PÕıSÆ. |ªUP∂<br />

∞fl J∏ ¡¯PØı⁄ £ ® |ªUP∂ uà {ımiæ“Õ<br />

ˆ{¥˜¡º∞¿ ˆ¡mi ˆØkUP®£kQfl”x.<br />

|ªUP∂ •Pı∫, J∂\ı, ˜©ÿS ¡[PıÕÆ, B¢vµı<br />

BQØ ©ı|ª[PŒæÆ, ˆ£m˜µıºØÆ A\ıÆ, ©PıµıËiµı,<br />

uÃ{ık ¨uªı⁄ ©ı|ª[PŒæÆ SvØıPU<br />

Q¯hUQfl”⁄.<br />

345


ˆ£ıx¡ıP, E˜ªıPz uıxUP–Æ, G∂ˆ£ı∏“<br />

¡Õ[P–Æ J∏[˜P Q¯hUSÆ £SvPŒ¿ ˆuı»¿<br />

{h¡iU¯PP“ PƒÆ ]”¢x ¬Õ[SQfl”⁄.<br />

GkzxUPımhıP •Pı∫, J∂\ı ©ÿ÷Æ ˜©ÿS ¡[PıÕÆ<br />

E“Õh[QØ uıx¡ÕÆ UP ¡mhıµzv¿ P⁄µPz<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ A¯©Ø® ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

PÚµPz öuõÈ»P[PÒ<br />

P⁄µPz ˆuı»ªP[P–“ Jfl”ı⁄ C∏Æ GLSz<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ª, {ımifl ˆuı»¿ ¡Õ∫a]∞¿ PƒÆ<br />

¨UQØ©ı⁄ Jfl”ıSÆ. C∏Æ & GLS B¯ªP“ •Pı∫,<br />

J∂\ı ©ÿ÷Æ ˜©ÿS ¡[PıÕ ©ı|ª[PŒ¿<br />

|÷¡®£mk“Õ⁄. C∏Æ&GLS B¯ªP“ u¤Øı∫<br />

x¯”∞⁄µıæÆ ©ÿ÷Æ ˆ£ıxzx¯”∞⁄µıæÆ<br />

|∫¡QUP®£kQfl”⁄ (£hÆ 6.2).<br />

ˆ£ıPı˜µı, x∫Pıß∫, §ªı¥, π∫˜Pªı, ·ıƈÂmß∫,<br />

£zvµı¡v, ˜\ªÆ, ¬\ıP®£mi⁄Æ, Ìıψ£m BQØ<br />

Ch[PŒ¿ C∏Æ&GLS ˆuı»ªP[P“ E“Õ⁄.<br />

hõmhõ C¸®¦&GLS |ÖÁÚ® (TISCO)<br />

C¢vØı¬¿ 1907&¿ ·ıƈÂm‚ ˜{ı¡ı‚ hımhı<br />

Gfl£¡µı¿ C∏Æ&GLSz ˆuı»ªPÆ •Pı∂¿ E“Õ<br />

·ıƈÂmß∂¿ |÷¡®£mhx. Cx˜¡ ¨ufl¨uº¿<br />

u¤Øı∫ x¯”∞⁄µı¿ |÷¡®£mh ˆ£∂Ø AÕ¬ªı⁄<br />

C∏Æ&GLSz ˆuı»ªP©ıSÆ. Cx˜¡ C¢vØı¬¿<br />

C∏Æ&GLSz ˆuı»ªPzvÿS ¬zyfl‘Øx G⁄ªıÆ<br />

(£hÆ 6.3). C∏Æ&GLSz ˆuı»ÿ\ı¯ªUS ˜u¯¡®£kÆ<br />

¨UQØ ≠ª®ˆ£ı∏mP“ C∏ÆÆ, |ªUP∂≤Æ BSÆ.<br />

C¯¡ CµskÆ P⁄©ı⁄ ˆ£ı∏mP“ Gfl£uı¿,<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP“ C∏USÆ £SvP–USU ˆPısk ˆ\¿ª<br />

˜£ıUS¡µzxa ˆ\ªƒP“ AvP©ıSÆ. G⁄˜¡ Cu¯⁄z<br />

u¬∫®£uÿPıP C∏Æ&GLSz ˆuı»ªP[P“ ˆ£ıx¡ıP<br />

C∏Æzuıx ˆ¡miˆØkUP®£kÆ £SvUS A∏Q˜ªı<br />

346<br />

TPm 6.2<br />

347


\<br />

TPm 6.3<br />

348<br />

A¿ªx |ªUP∂ ˆ¡miˆØkUP®£kÆ £SvUS<br />

A∏Q˜ªı A¯©UP®£kQfl”⁄.<br />

C∏Æ ©ÿ÷Æ |ªUP∂¯Øz u¬µ ©[P‹_,<br />

_snıÆUP¿, hıª¯©m ˜£ıfl” uıx® ˆ£ı∏mP–Æ<br />

C∏Æ&GLS Eÿ£zvUSz ˜u¯¡®£kQfl”⁄. hımhı<br />

C∏Æ&GLSz ˆuı»ªPÆ ·ıƈÂmß∂¿<br />

x¡UP®£mhuÿS ¨UQØ Pıµn©ıP C∏¢u¯¡ :<br />

1. C∏Æzuıx •Pı∫ ©ÿ÷Æ J∂\ı ©ı|ª[PŒ¿<br />

C∏¢x Q¯hUQfl”x.<br />

2. |ªUP∂ uı˜©ıu∫ £“ÕzuıUS® £Sv∞¿ Q¯hU<br />

Qfl”x.<br />

3. ©[P‹_, •Pı∂æÆ, hıª¯©m J∂\ı¬æÆ<br />

Q¯hU Qfl”⁄.<br />

4. {ımifl £ª £SvP–hfl ·ıƈÂmß∫ Cµ∞¿<br />

¡si® £ı¯uØı¿ C¯nUP®£mk“Õx.<br />

5. C[S _ÿ÷®”® £Sv∞¿ S¯”¢u<br />

FvØzvÿS ˆuı»ªıÕ∫P“ HµıÕ©ıPU<br />

Q¯hUQfl”⁄∫.<br />

6. ˆuı»ªP[P“ ©ÿ÷Æ ˆuı»ªıÕ∫P–USz<br />

˜u¯¡Øı⁄ √kP“ BQØ⁄ Pmk¡uÿS Hÿ”<br />

\©|ª®£SvP–Æ C[S E“Õ⁄.<br />

7. ˆuı»ÿ\ı¯ªUSz ˜u¯¡Øı⁄ uspµı⁄x<br />

_¡∫n˜µPı (Subarnarekha) Bÿ‘º∏¢x ˆ£”®<br />

£kQfl”x.<br />

Czu¯PØ \ıuP©ı⁄ `Ã|¯ªØı¿ ·ıƈÂmß∂¿<br />

C∏Æ&GLSz ˆuı»ªPÆ |÷¡®£mk Ax ˜©fl˜©æÆ<br />

{flS ¡Õ∫a]دh¢x“Õx.<br />

Cx˜£ıª˜¡ C∏Æ ©ÿ÷Æ |ªUP∂ Q¯hUSÆ<br />

£SvPŒ¿ C∏Æ & GLSz ˆuı»ªP[P“ x¡UP®£mk<br />

¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õ⁄. C¯¡PŒfl A¯©¬hzv¯⁄<br />

C¢vØ® £hzvfl Eu¬≤hfl ˆu∂¢x ˆPı“ÕªıÆ.<br />

349


CØ¢vµ[P“ C∏Æ&GLS ˆ£ı∏mP¯ÕU ˆPısk<br />

uØı∂UP®£kQfl”⁄. B⁄ı¿ CØ¢vµ[P¯ÕU ˆPısk<br />

£¿˜¡÷ ¬u©ı⁄® ˆ£ı∏mP“ uØı∂UP®£kQfl”⁄.<br />

P®£¿ Pmku¿, BPıØ ¬©ı⁄[P“ uØı∂®,<br />

¡ıP⁄[P“ uØı∂®, A÷¯¡a ]Qa¯\U P∏¬P“<br />

uØı∂® ©ÿ÷Æ £ª¡ÿ‘fl uØı∂®§ÿSÆ ¡Õ∫a]USÆ<br />

Pıµn©ıP A¯©¡x C∏Æ&GLSz ˆuı»ªP[<br />

P˜ÕØıSÆ.<br />

˜©ÿS ¡[PıÕzv¿ ]zuµg\fl Gfl›hzv¿<br />

uØı∂UP®£kÆ Cµ∞¿ Gg]flP–Æ uÃ{ımi¿<br />

ˆ£µÆß∫ Gfl›hzv¿ uØı∂UP®£kÆ Cµ∞¿<br />

ˆ£miP–Æ EªPÕ¬¿ ˆ£Ø∫ ˆ£ÿ”¯¡.<br />

C¢vØı¬¿ G∂ˆ£ı∏“ ¡Õ[PÕı⁄ |ªUP∂,<br />

ˆ£m˜µıºØÆ BQØ¡ÿ‘¯⁄ Ai®£¯hØıPU ˆPısk<br />

Gsˆn¥ _zvP∂® |¯ªØ[P–Æ, ˆ£m˜µıºØ &<br />

Cµ\ıØ⁄z ˆuı»ªP¨Æ (Petro-Chemical Industries), x¯n®<br />

ˆ£ı∏mP“ \ı∫¢u ˆuı»ªP[P–Æ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

C¢vØı¬¿ Pa\ı Gsˆn¥ C”US©v ˆ\¥Ø®£mk<br />

_zvP∂UP®£mk ¡∏Qfl”x. G⁄˜¡uıfl Gsˆn¥<br />

_zv P∂® |¯ªØ[P“ x¯”¨P[P–US A∏Q˜ª˜Ø<br />

A¯©¢ x“Õ⁄. _zvP∂UP®£mh GsˆnØı⁄x S«ı¥<br />

¡»ØıPz ˆuı»ÿ£SvP–US A›®£®£kQfl”x.<br />

Põmk¨ö£õ¸mPÒ \õº¢u öuõÈØ\õø»PÒ<br />

C¢vØı¬¿ CØÿ¯Pz uı¡µ[P“ ˆ£∂xÆ<br />

˜¡÷£ık ¯hØuıP E“Õx. £ª¡¯PØı⁄ PıkP“<br />

E“Õ⁄. A¯¡PŒ º∏¢x ˆ£”®£kÆ ˆ£ı∏mP“<br />

£ª¡¯P®£mhuıP E“Õ⁄. A¡ÿ÷“ ¨UQØ©ı⁄ ]ª<br />

ˆ£ı∏mP“ ©mkÆ ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a]∞¿<br />

¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”⁄ Gfl£¯u≤Æ £ı∫UPªıÆ.<br />

1. PıkPŒº∏¢x Q¯hUSÆ ©µ[P“ ˆ£∏Æ£ıæÆ<br />

Pmih[P“ PmhƒÆ ©ÿ÷Æ ˆuı»ªP[P“<br />

PmhƒÆ, ©µa\ı©ıflP“ ˆ\¥¡uÿSÆ £Øfl<br />

£kzu®£kQfl”⁄.<br />

350<br />

2. ˜©ÿSz ˆuıh∫a] ©¯ª®£Sv∞¿ Cµ®£∫<br />

©µ[P“ SvØıP ¡Õ∫Qfl”⁄. Cu⁄ı¿ w£Pÿ£<br />

C¢vØı ¬¿ Cµ®£∫ ˆ£ı∏mP“ SvØıPU<br />

Pın®£k Qfl”⁄.<br />

3. PıkPŒæ“Õ ©µ[PŒº∏¢x uØı∂UP®£kÆ<br />

©µU T¯«U ˆPısk PıQuÆ uØı∂UP®<br />

£kQfl”x. uÃ{ık, ©PıµıËiµÆ, ˜©ÿS<br />

¡[PıÕÆ, ©zvØ® §µ˜u\Æ BQØ ©ı|ª[PŒ¿<br />

PıQuz ˆuı»ªP[P“ SvØıP E“Õ⁄. ©zvØ<br />

§µ˜u\zv¿ E“Õ ˜{£ı {P∂¿ ˆ\¥vzuı“<br />

PıQuz ˆuı»ªPÆ A¯©¢ x“Õx.<br />

4. PıkPŒº∏¢x ˆ£”®£kÆ AµUS, ˆ© S<br />

˜£ıfl” ˆ£ı∏mP“ ˆ£∞sm uØı∂®£uÿS<br />

£Øfl£kQfl”⁄. C∆¡ı÷ £¿˜¡÷ ˆuı»ÿ<br />

\ı¯ªPŒ¿ Pımk® ˆ£ı∏mP“ £Øfl£kzu®<br />

£kQfl”⁄. PıkPŒº∏¢x ˆ£”®£kÆ J∏]ª<br />

ˆ£ı∏mP“ Si¯\z ˆuı»¿PŒfl ¡Õ∫a]USÆ<br />

Buıµ©ıP E“Õ⁄.<br />

ÂÁ\õ¯¨ ö£õ¸mPÒ \õº¢u öuõÈ»P[PÒ<br />

£¿˜¡÷ ˆuı»ªP[P–US ˜¡siØ Pa\ı®<br />

ˆ£ı∏mP“ ˜¡Õıs £∞∫PŒº∏¢x ˆ£”®£kQfl”⁄.<br />

A¡ÿ÷“ ]ª¡ÿ‘¯⁄® £ÿ‘U Pıs˜£ıÆ.<br />

\ºUPøµ Bø»PÒ<br />

Ezvµ®§µ˜u\Æ, uÃ{ık, B¢vµ®§µ˜u\Æ BQØ<br />

©ı|ª[PŒ¿ ˆ£∏Æ£ıªı⁄ £SvPŒ¿ P∏Æ<br />

£∞∂h®£kQfl”x. P∏Ƨº∏¢x \∫UP¯µ Eÿ£zv<br />

ˆ\¥≤Æ \∫UP¯µ B¯ªP“ {ımi¿ £µ¡ªıPU<br />

Pın®£kQfl”⁄. C∏®§›Æ A¡ÿ‘fl £µ¡¿<br />

Ezvµ®§µ˜u\Æ, uÃ{ık BQØ¡ÿ‘¿ SvØıPU<br />

Pın®£kQfl”x.<br />

£¸zv ö{\Áõø»PÒ<br />

351


£∏zv £∞∂h®£kÆ £SvPŒ¿ £∏zv<br />

ˆ{\¡ı¯ªP“ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õ⁄. S‘®£ıP,<br />

¨Æ¯£∞¿ £∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ ˆ\‘¢x Pın®<br />

£kQfl”⁄.<br />

¬®ø£°À £¸zv ö{\Áõø»PÒ<br />

£∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ ¨ufl¨uº¿ ¨Æ¯£∞¿uıfl<br />

A¯©UP®£mh⁄. ¨Æ¯£∞fl §fl|ª®£Sv (h<strong>in</strong>terland)<br />

£∏zv ¬¯Õ¡uÿS EP¢uuıP E“Õx. £∏zv<br />

ˆ{\¡ı¯ªUS ˜¡siØ Pa\ı® ˆ£ı∏Õı⁄ £∏zv<br />

Q¯h®£uıæÆ, ˆuı»¿ ¡Õ∫a]USz ˜u¯¡Øı⁄ ]ª<br />

£sP“ \ıuP©ıP A¯©¢x“ÕuıæÆ, C[S<br />

ˆ{\¡ı¯ªP“ AvP GsoU ¯P∞¿ ¡Õ∫a]<br />

ˆ£ÿ÷“Õ⁄. C[S |ªƒÆ Dµ®£uÆ UP Pıª|¯ª,<br />

£∏zv C¯« A÷£hı©¿ C∏UP Hÿ”uıP E“Õx.<br />

¨Æ¯£∞¿ £∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ ˆ\‘¢x<br />

Pın®£k¡uı¿ Ax ""C¢vØı¬fl ©ıflˆ\Ïh∫'' Gfl÷<br />

A¯«UP®£kQfl”x.<br />

uÃ{ımi¿ ©x¯µ, ˜Pıبzy∫ BQØ Ch[PŒ¿<br />

£∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ AvP GsoU¯P∞¿ E“Õ⁄.<br />

˜Pıبzy∫ ""uÃ{ımifl ©ıflˆ\Ïh∫'' G⁄<br />

A¯«UP® £kQfl”x.<br />

C¢v¯õÂÀ öuõÈ»P[PЮ, ©õ\øhu¾®<br />

£v˜⁄ ¡¯PØı⁄z ˆuı»ªP[PŒ⁄ı¿ {©x {ık<br />

ˆ£∂xÆ ©ı_£mk“ÕuıP Psh‘Ø®£mk“Õx.<br />

A¯¡P“ ]ˆ©sm, A⁄¿ fl \Uv|¯ªØÆ, G∂\ıµıØz<br />

ˆuı»ªPÆ, \∫UP¯µ, EµÆ, J∏[Q¯n¢u C∏Æ GLS<br />

ˆuı»ªPÆ, Gsˆn¥ _zvP∂® |¯ªØÆ, ©µUTÃ<br />

©ÿ÷Æ ˜£®£∫ ˆuı»ªPÆ, Cµ\ıØ⁄ EµÆ, ßa]UˆPı¿º<br />

©∏¢xz ˆuı»ªPÆ, ˜uı¿ £u¤kÆ ˆuı»ªPÆ,<br />

E∞∫PıUSÆ ©∏¢x, \ıØÆ ˜uı¥zu¿, Pıµa˜\ıhı, ˆ\Æ<br />

E∏USu¿, uıµÆ E∏USu¿ ©ÿ÷Æ Aæ¤ØÆ<br />

E∏USu¿ ˜£ıfl”¡ÿ‘fl ˆuı»ªP[P“ BSÆ.<br />

352<br />

ˆ©ızuÆ E“Õ 1,551 ˆuı»ªP ¡¯PPŒ¿ 17 ¡¯PPŒ¿<br />

©ı\¯h¡x ˆuŒ¡ıPU Psh‘Ø®£mk“Õx.<br />

H”US¯”Ø 1,266 ˆuı»ªP ¡¯PPŒ¿<br />

©ı_UPmk®£ımk ¡\vP“ |÷¡®ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

´u¨“Õ 130 ˆuı»ªP ¡¯PP“ ©ı\¯hu¿ Pıµn©ıP<br />

≠h®£mk¬mh⁄.<br />

©zvØ ©ı_U Pmk®£ımk ¡ı∂ØÆ, ©ı|ª ©ı_U<br />

Pmk®£ımk ¡ı∂Ø[P–hfl Pª¢x B˜ªı]zx,<br />

{ımi¿ ©ı_£mk“Õ £SvP¯ÕU Psh‘¢x<br />

Pmk®£kzu u¤ ¨Øÿ] Gkzx ¡∏Qfl”x. A¯¡P“ :<br />

¡ı®§ (S·µız), ][P˜µº (Ezvµ®§µ˜u\Æ), ˜Pı∫£ı,<br />

CµımªÆ, {Phı (©zvØ® §µ˜u\Æ), iU£ı¥ (A\ıÆ),<br />

uªa˜\∫ (J∂\ı), £zµı¡v (P∫{ıhPÆ), P∆µı (˜©ÿS<br />

¡[PıÕÆ), ufl£ız (•Pı∫), £ıº, ˜·ızß∫ (Cµı·Ïuıfl),<br />

©nº, ¡hBÿPık (uÃ{ık), ¬\ıP®£mi⁄Æ, £mhfl<br />

˜\÷ (B¢vµ® §µ˜u\Æ), ˆ\Æß∫ (©PıµıËiµÆ), {·ı®Pı∫<br />

(ˆh¿º), ˜Pı¬¢zPı∫ (£g\ı®), EuØU ©sh¿<br />

(˜PµÕı), ©ÿ÷Æ hı∫¡˜⁄ı, PªıÆ® (C©ı\ª® §µ˜u\Æ)<br />

Gfl” Ch[PÕıSÆ.<br />

\nÀ öuõÈØ\õø»PÒ<br />

˜©ÿS ¡[PıÕ ©ı|ªzv¿ \n¿ SvØıP<br />

£∞∂h®£kQfl”x. \n¿ ˆuı»ÿ\ı¯ªP“<br />

AÆ©ı|ªzv¿ S‘®£ıP Ì˙UŒ {vUP¯µ∞¿<br />

AvP©ıPU Pın® £kQfl”⁄.<br />

C¡ÿ¯”z u¬µ PÆ£Œ ˆ{\¡ı¯ªP–Æ £mk<br />

ˆ{\¡ı¯ªP–Æ ©ÿ÷Æ ˆ\Øÿ¯P C¯« uØı∂®<br />

BQد¡P“ Auÿ˜Pÿ” \ıuP©ı⁄ `Ã|¯ªP“ |ªƒÆ<br />

£SvPŒ¿ A¯©Ø®ˆ£ÿ÷“Õ⁄. ˜©æÆ ˜¡÷ ]ª<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP–Æ, ]÷ˆuı»¿P–Æ, £¿˜¡÷ Si¯\z<br />

ˆuı»¿P–Æ C¢vØı¬¿ ¡Õ∫a]¯Ø® ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

353


E[P–USz ˆu∂≤©ı?<br />

C¢vØı £ÿ‘Ø ]ª ˆ£ı∏Õıuıµ Es¯©P“ 2002 & 03<br />

* ˆ©ızu E“{ımk Eÿ£zv (Gross National Product)<br />

5.7 ¬ UPık ¡Õ∫¢x“Õx.<br />

* ˆ\¿æª∫ ˆuı¯ª˜£]P“ (Cellular Phones) 1998&¿<br />

1.0 ¿ºØ⁄ıP C∏¢x uÿˆ£ı x 17<br />

¿ºØflPÕıP EØ∫¢x“Õ⁄.<br />

* C∏\UPµ ¡ıP⁄[P“ (Two Wheelers) 1998&¿ 28<br />

¿ºØflPÕıP C∏¢x Cfl÷ 51 ¿ºØflPÕıP<br />

EØ∫¢x“Õ⁄.<br />

* √mkU PhflP“ 1998&¿ 186,000 ¿ºØfl<br />

π£ı¥PÕıP C∏¢x uÿˆ£ı x 810,000 ¿ºØfl<br />

π£ı¥PÕıP ¡Õ∫¢x“Õ⁄.<br />

* {©x {ımifl A¢|Øa ˆ\ª¡ıoa ˜\® 90<br />

§¿ºØfl hıª∫PÕıP EØ∫¢x B]Øı¬˜ª˜Ø<br />

≠fl”ı¡x ˆ£∂Ø ˜\®£ıPU P∏u®£kQfl”x.<br />

* ˆ\®hÆ£∫ 2003&¿ Pı∫PŒfl ¬ÿ£¯⁄ ˆ¡S¡ıP<br />

EØ∫¢x 13 ¬ UPımk ¡Õ∫a]¯ØU<br />

Pımi≤“Õx.<br />

* ˆ\fl” ¡∏hÆ (2001 & 02) ˆ¡Œ Buıµz x¯” (Out<br />

sourc<strong>in</strong>g Sector) ∞¿ ©mkÆ 160,000 vØ<br />

£o|¯ªP“ E∏¡ıUP®£mk“Õ⁄.<br />

£¯ßPÒ<br />

{ımifl ˆ£ı∏Õıuıµ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿS ˆuı»ªP[<br />

P˜Õ ¨UQØ PıµnÆ. P⁄µPz ˆuı»¿P“, ˆ{\ƒz<br />

ˆuı»¿P“ ©ÿ÷Æ Cuµ £ª ˆuı»¿PŒfl ¡Õ∫a]Øı¿<br />

E∏¡ı⁄¯¡˜Ø ØıSÆ. ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a]∞⁄ı¿<br />

£¿ªı∞µU PnU Pı⁄ ©UP–US ˜¡¯ª¡ı¥®U<br />

Q¯hzx“Õx. £¿˜¡÷ ˆuı»ªP[PŒ¿ Eÿ£zv<br />

ˆ\¥Ø®£kÆ Gsnÿ” ¨ ¯©® ˆ£ı∏mP“ (F<strong>in</strong>ished<br />

Products) ©UPŒfl ¡ıÃU¯P∞¿ £Øfl£kzu®£mk<br />

354<br />

©UP–US ©⁄|¯”¯¡ Hÿ£kzv¡∏Qfl”⁄. Au⁄ı¿<br />

©UPŒfl ¡ıÃU¯P GŒuıQfl”x. A¡∫PÕx ¡ıÃU ¯Pz<br />

uµ¨Æ EØ∏Qfl”x. ˆuı»ÿx¯” ¨fl˜⁄ÿ”zvfl<br />

¬¯Õ¡ıP ˜£ıUS¡µzx, E“{ımk ¡ıo£Æ, \∫¡˜u\<br />

¡ıo£Æ ˜£ıfl” £ª x¯”PŒæÆ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£mk<br />

E“Õx. {Pµ[PŒfl GsoU¯P {ı–US {ı“ ˆ£∏Q<br />

¡∏¡xhfl {ımifl ˜u]Ø ¡∏©ı⁄¨Æ ˆ£∏Q<br />

¡∏Qfl”x. ˜©æÆ £ª x¯”PŒ¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£hz<br />

ˆuı»ªP[P“ ˆ£∂xÆ x¯n∂Qfl”⁄.<br />

ˆuı»ªP[P“ & S¯”˜¡P ¡Õ∫a]<br />

ˆuı»ªP Eÿ£zv AÕ¯¡ (Index of Industrial<br />

Production (IIP)) |÷¡⁄U Tÿ÷®£i 2000 &01 ¿<br />

ˆuı»ªP[PŒ¿ S¯”˜¡P ¡Õ∫a] Pın®£mh⁄.<br />

ˆuıh∫¢x 2001&02 æÆ AvP©ı⁄a ˆ\‘ƒhfl<br />

S¯”˜¡P ¡Õ∫a] Pın®£mhx. Eÿ£zv®<br />

ˆ£ı∏mPŒfl Hÿ÷©v≤Æ, Ai®£¯h ¡\vP–USz<br />

˜u¯¡Øı⁄¡ÿ¯” Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ ˆuı»ªP[P–Æ<br />

¡Õ∫a] ¬Quzv¿ S¯”˜¡Pz v¯⁄˜Ø Psk“Õ⁄.<br />

ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a] 2001&02¿ (H®µ¿ & i\Æ£∫)<br />

2.3 ¬ UPıhıPU S¯”¢x“Õx. C˜u PıªU<br />

Pmhzv¿ ¨¢vØ ¡∏hÆ ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a]<br />

5.8 ¬ UPıhıP C∏¢ux S‘®§hzuUPx. C∆ ¡∏h<br />

¨u¿ 9 ©ıu[PŒ¿ Psh‘Ø®£mh ˆuı»ªP ¡Õ∫a]<br />

Ph¢u 10 ¡∏h[PŒfl ¡Õ∫a]∞¿ PU S¯”<br />

¡ı⁄uıSÆ. ¬Øı£ıµzvæÆ, ¨uΩk ˆ\¥¡væÆ,<br />

E“{ımiæÆ, ˆ¡Œ{ımiæÆ ˜u¯¡P“ AvPÆ<br />

C¿ªıu Pıµn[PŒ⁄ıæÆ, ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a]<br />

∞¿ ˆuı¥ƒ Hÿ£mk“Õx. ˆuıh∫a]Øı⁄ AvP ¡mi<br />

¬QuzuıæÆ, Ai®£¯h ¡\vPŒfl u¯hPŒ⁄ıæÆ,<br />

|ªÆ ©ÿ÷Æ ˆuı»ªıÕ∫ £ÿ”ıUS¯”∞⁄ıæÆ<br />

u¤Øı∫ ¨uΩkÆ, ˆuı»ªP Eÿ£zv≤Æ |÷zuÆ<br />

ˆPısk“Õ⁄.<br />

ˆuı»ªP[PŒfl S¯”˜¡P ¡Õ∫a] A¯⁄zx<br />

¨UQØ® §∂ƒPŒæÆ PsPıoUP®£mk ¡∏Qfl”x.<br />

355


H®µ¿ & i\Æ£∫ 2000&¿ Eÿ£zv® §∂¬fl ¡Õ∫a] 6<br />

¬ U PıhıP C∏¢ux. B⁄ı¿ 2001&¿, A˜u<br />

PıªPmhzv¿ ¡Õ∫a] 2.4 ¬ UPıhıPU S¯”¢x“Õx.<br />

fl\ıµ Eÿ£zv ∞æÆ H®µ¿ & i\Æ£∫ 2001&¿ ¡Õ∫a] 2.7<br />

¬ UPıhıPU S¯”¢x“Õx. C˜u PıªPmhzv¿ 2000&¿<br />

ˆuı»ªP ¡Õ∫a] 4.8 ¬ UPıhıP C∏¢ux. P¤©[P“<br />

ˆ¡mi Gk®£væÆ 2001&¿ (H®µ¿ & i\Æ£∫) Eÿ£zv<br />

¡Õ∫a] 1.1 ¬ UPıhıPU S¯”¢ux. B⁄ı¿ 2000&¿<br />

(H®µ¿ & i\Æ£∫) Eÿ£zv ¡Õ∫a] 4.4 ¬ UPıhıP<br />

C∏¢ux.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ˆuı»ªP[PŒfl Cfl‘د©Øı¯©¯Ø® £ÿ‘<br />

©ın¡∫P“ A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. ˆuı»ªP[PŒfl A¯©¬h® £sP¯Õ® £ÿ‘<br />

©ın¡∫P“ ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”ı∫P“.<br />

3. ©ın¡, ©ın¬Ø∫ P¤¡Õ[PŒfl £µ¡¿ ©ÿ÷Æ<br />

ˆuı»ªP[PŒfl £µ¡¿ £ÿ‘ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. ˆuı»¿PŒfl ¨fl˜⁄ÿ” |¯ªP“ £ÿ‘ ©ın¡<br />

©ın¬P“ ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

5. ˆ¡∆˜¡÷ ˆuı»¿P¯Õ ˜¡÷£kzvU PımkÆ<br />

v”¯©¯Ø≤Æ ©ın¡, ©ın¬P“ ˆ£÷Q”ı∫P“.<br />

_Ø©v®•k<br />

I.\∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. uÃ{ımi¿ ˆ£m˜µıºØÆ Q¯hUP® ˆ£÷Æ ˆh¿hı<br />

£Sv<br />

A. uıµ£µo B. ¯¡¯P<br />

C. Pı¬∂ D. £ıªı÷<br />

2. C¢vØı¬¿ |ªUP∂ Q¯hUSÆ ¡mhıµÆ<br />

A. uı˜©ıu∫ £“ÕzuıUS B. §µÆ©zvµı £“ÕzuıUS<br />

C. {∫©uı £“ÕzuıUS, D. u£v £“ÕzuıUS<br />

356<br />

3. P∫{ıhPı¬¿ u[P¡Ø¿P“ E“Õ £Sv<br />

A. ¯©`∫ B. ˜Pıªı∫<br />

C. ˆ£[P—∫ D. ©siØı<br />

4. SvØıP £ıU¯Èm Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ ©ı|ªÆ<br />

A. B¢vµ §µ˜u\Æ B. •Pı∫<br />

C. £g\ı® D. uÃ{ık<br />

5. B]Øı¬¿ P®ˆ£∂Ø ©µÆ A÷USÆ B¯ªP“ E“Õ<br />

wƒ<br />

A. A¢u©ıfl wƒ B. |˜Pı£ı∫ wƒ<br />

C. ªm\zwƒ D. ¤Pı¥ wƒ<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. uÃ{ımi¿ £ ® |ªUP∂ Eÿ£zv ˆ\¥≤Æ<br />

£Sv______<br />

2. ˆ£m˜µıºØÆ Q¯hUSÆ ¡hC¢vØ ©ı|ªÆ<br />

___________<br />

3. •Pı∫, J∂\ı ©ÿ÷Æ ˜©ÿS ¡[PıÕÆ BQØ⁄<br />

___________ ¡mhıµ©ıSÆ.<br />

4. uÃ{ımi¿ ©x¯µ ©ÿ÷Æ ___________ BQØ¡ÿ‘¿<br />

£∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ SvØıP E“Õ⁄.<br />

5. ___________ C¢vØı¬fl ©ıflˆ\Ïh∫' G⁄ A¯«UP®<br />

£kQfl”x.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ]zuµg\fl && £∏zv ˆ{\¡ı¯ª<br />

2. ˆ£µÆß∫ && C∏Æ GLS ˆuı»ªPÆ<br />

3. ·ıƈÂmß∫ && Cµ∞¿ Gg]fl B¯ª<br />

4. ˜{£ı {P∫ && Cµ∞¿ ˆ£mi B¯ª<br />

5. ¨Æ¯£ && Aa_UPıQu B¯ª<br />

357


IV._∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. C¢vØı¬æ“Õ ¨UQØ ≠fl÷ ¡¯P ˆuı»ªP[P“<br />

Øı¯¡?<br />

2. C¢vØı¬¿ Pın®£kÆ ¨UQØ uıx®ˆ£ı∏mP“<br />

Øı¯¡?<br />

3. P⁄µPz ˆuı»ªP[P“ G∆¬uÆ ˆuı»¿ ¡Õ∫a]US<br />

EuƒQfl”⁄?<br />

4. PıkPŒº∏¢x ˆ£”®£kÆ ¨UQØ® ˆ£ı∏mP“<br />

Øı¯¡?<br />

5. £∏zv ˆ{\¡ı¯ªP“ G∆¬hzv¿ ˆ\‘¢x Pın®<br />

£kQfl”⁄?<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. hımhı C∏Æ&GLS B¯ª A¯©Øa \ıuP©ıP C∏¢u<br />

Pıµn[P¯ÕU T÷P.<br />

2. Pımk® ˆ£ı∏mP“ \ı∫¢u ˆuı»ªP[P“ £ÿ‘<br />

¬∂¡ıP G uƒÆ.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]<br />

C¢vØ®£hzv¿ ˆuı»ªP[P¯Õ ¡¯P®£kzvU<br />

S‘UPƒÆ.<br />

358


AªS VII : Pmk©ı⁄[P–Æ ˜\¯¡P–Æ<br />

£ıhÆ 7<br />

Pmk©ı⁄[P–Æ ˜\¯¡P–Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ J∏ {ımifl ¡ıÃU¯PzuµÆ Eص<br />

˜\¯¡P“ G∆¬uÆ ¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”⁄<br />

Gfl£¯uz ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ J∏ {ımifl ¡Õ∫a]∞¿ ˜£ıUS¡µzx<br />

G∆¡ı÷ ¨xˆPæÆ£ıP A¯©Qfl”x Gfl£¯uz<br />

ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzx, \ı¯ª®˜£ıUS¡µzx<br />

BQØ¡ÿ‘fl ufl¯©P“ ©ÿ÷Æ Ah∫zv<br />

˜¡÷£ımi¯⁄ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ ¨UQØ x¯”¨P[P“, ¨UQØ ¬©ı⁄<br />

|¯ªØ[P¯Õ® £ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯Õ A‘¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ ¡ıÃU¯Pzuµ ˜©Æ£ımiÿS P¿¬ G∆¡ı÷<br />

AizuÕ©ıP E“Õx Gfl£¯uz ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

6. ©ın¡∫ Ai®£¯hz˜u¯¡P–“ Jfl”ı⁄ √mk<br />

¡\v∞fl ¡Õ∫a]¯Ø® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

7. ©ın¡∫ {ª¡ıìÿS ¡»¡SUSÆ ˆ\Ø¿¨¯”<br />

P¯Õz ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

J∏ {ık £ª¬u©ı⁄ CØÿ¯P ¡Õ[P¯Õ® ˆ£ÿ÷<br />

C∏®§›Æ ¡÷¯© |¯”¢u {ıhıP C∏®§fl A¢{ık<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ A¯h¡x PƒÆ Pi⁄Æ. J∏ {ımi›¯hØ<br />

¡ıÃU¯PzuµÆ EØ∫¢uı¿uıfl A¢{ımifl ¡÷¯©<br />

J»≤Æ. ¡ıÃU¯PzuµÆ Eص ˜¡sk©ı⁄ı¿ {ımifl<br />

359


¡\v ¡ı¥®UP“ ˆ£∏P˜¡skÆ. J∏ {ımi›¯hØ<br />

¡Õ∫a]∞æÆ, ¨fl˜⁄ÿ”zvæÆ A¢{ımiæ“Õ<br />

˜\¯¡P“ ˆ£∏Æ£[S ¡QUQfl”⁄. J∏ {ımifl<br />

˜£ıUS¡µzx ¡\vP“, P¿¬, {ª¡ıà ©ÿ÷Æ<br />

√mk¡\v BQØ ˜\¯¡P“ A¢{ımifl ¡Õ∫a]∞¿<br />

ˆ£∂xÆ ¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”⁄.<br />

J∏ {ımifl ˜\¯¡PÕı⁄ ˜£ıUS¡µzx, P¿¬,<br />

{ª¡ıà ©ÿ÷Æ √mk¡\v BQد¡ ¡ıÃU¯Pz<br />

uµz¯u EØ∫zx¡˜uık {ımifl ¨fl˜⁄ÿ”zvæÆ<br />

ˆ£∏Æ£[S ¡QUQfl”⁄.<br />

EªPÕ¬¿ £ª ¡Õ∫¢u {ıkP–hfl ˆuı»¿ ~m£z<br />

x¯”∞¿ ˜£ımi∞kÆ C¢vØı¬¿ ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz<br />

uµÆ ¨ÿ‘æÆ EØ∫¢uuıP C¿¯ª. C¢vØı _u¢vµÆ<br />

A¯h¢x IÆ£z¯u¢x BskP–US ˜©ªıQ≤ÆTh<br />

{ımi¿ ¡÷¯©≤Æ, Hï©≤Æ Cfl›Æ C∏¢x<br />

¡∏Qfl”⁄. ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz uµzv¯⁄<br />

EØ∫zx¡uÿS C¢vØ Aµ\ı[PÆ £ª ¨Øÿ]P¯Õ<br />

Gkzx ¡∏Qfl”x. Azu¯PØ ¨Øÿ]PŒfl ¬¯Õ¡ıP,<br />

˜£ıUS¡µzx, P¿¬, {ª¡ıà ©ÿ÷Æ √mk¡\v BQØ<br />

˜\¯¡PŒ¿ S‘®§hzuUP ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£mk<br />

¡∏Qfl”x G⁄U T‘⁄ı¿ ¯PØıPıx.<br />

÷£õUSÁµzx<br />

J∏ {ımi›¯hØ ¡Õ∫a]∞æÆ, ¨fl˜⁄ÿ”zvæÆ<br />

˜£ıUS¡µzx ¨xˆPæÆ£ıP A¯©Qfl”x.<br />

{ımi›¯hØ ˜£ıUS¡µzvÿSÆ, |ªz˜uıÿ”<br />

A¯©®§ÿSÆ ˆ{∏[QØ ˆuıh∫ E“Õx. ˆ£ıx¡ıP,<br />

\©ˆ¡Œ® £SvPŒ¿ ˜£ıUS¡µzx ¡\v Ah∫zv<br />

UPuıPƒÆ, •hß ©ÿ÷Æ Pµk¨µhı⁄ ©¯ª®<br />

£SvPŒ¿ ˜£ıUS¡µzx ¡Õ∫a] ˆ£”ıu |¯ª∞æÆ<br />

E“Õ⁄. ˜£ıUS¡µzx C¯nØ A¯©®§fl ¡Õ∫a]≤Æ<br />

©UPŒfl AvP® £µ¡æUS Pıµn©ıQfl”x.<br />

360<br />

C¢vØ® ˜£ıUS¡µzv¿ Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzx,<br />

\ı¯ª®˜£ıUS¡µzx, }∫¡»®˜£ıUS¡µzx ©ÿ÷Æ<br />

¡ıfl ¡»® ˜£ıUS¡µzx BQد¡ Ai®£¯h<br />

£∂©ın[P“ BSÆ.<br />

Cµ°À ÷£õUSÁµzx<br />

B]Øı¬˜ª˜Ø C¢vØı¬¿uıfl Cµ∞¿<br />

˜£ıUS¡µzx PƒÆ Ah∫zvØıP E“Õx. C¢vØı¬¿<br />

Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzx ˆ£∂Ø {Pµ[P¯Õ≤Æ, ]‘Ø<br />

{Pµ[P¯Õ≤Æ C¯nUSÆ ¡¯P∞¿ E“Õx.<br />

C¢vØ C∏®® £ı¯uØı⁄x 9 ©shª[PÕıP®<br />

§∂UP®£mk, ˆ£ıx ˜©ªıÕµı¿ |∫¡QUP®£mk<br />

¡∏Qfl”x (£hÆ 7.1).<br />

C∏®®£ı¯u∞fl §µ˜u\ ©shª §∂ƒP“ :<br />

C∏®®£ı¯u ©shªÆ<br />

u¯ª{PµÆ<br />

1. ©zvØ Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ¨Æ¯£<br />

2. Q«US Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ˆPı¿Pzuı<br />

3. ¡hUS Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ xˆh¿º<br />

4. ¡hQ«US Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ˜PıµUß∫<br />

5. ¡hQ«US G¿¯ª® £Sv ©shªÆ ©ıºPıfl<br />

6. ˆufl⁄P Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ˆ\fl¯⁄<br />

7. ˆufl ©zvØ Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ˆ\P¢vµı£ız<br />

8. ˆufl Q«US Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ˆPı¿Pzuı<br />

9. ˜©ÿS Cµ∞¿˜¡ ©shªÆ ¨Æ¯£ &<br />

\∫a˜Pm<br />

C¢vØ Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzx ¨ufl¨uº¿ 1833&¿<br />

BµÆ§UP®£mhx. ¨ufl¨uº¿ Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzx<br />

¨Æ¯£USÆ uı⁄ı¬ÿSÆ C¯h˜Ø CØUP®£mhx.<br />

361


TPm 7.1.<br />

362<br />

Cufl ˆ©ızu §µØın yµÆ 34 Q.´mh∫ ©mk˜© BSÆ.<br />

B⁄ı¿ uÿ\©ØÆ C¢vØ Cµ∞¿˜¡ ˜£ıUS¡µzx<br />

ˆ£∏¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õx. Cµ∞¿ £ı¯uØı⁄x ≠fl÷<br />

¡¯PØıP® §∂UP®£mk“Õx.<br />

1. APfl” C∏®®£ı¯u (Broad gauge)<br />

2. ´mh∫ AÕƒ C∏®®£ı¯u (Meter gauge)<br />

3. S÷QØ C∏®®£ı¯u (Narrow gauge)<br />

uÿˆ£ı x ´mh∫ AÕƒ C∏®®£ı¯u≤Æ, S÷QØ<br />

C∏®®£ı¯u≤Æ APfl” C∏®® £ı¯uPÕıP<br />

©ıÿ”®£mk ¡∏Qfl”⁄. ˜©æÆ A¯⁄zx C∏®®<br />

£ı¯uP–Æ 2004&BÆ BsiÿS“ÕıP APfl” C∏®®<br />

£ı¯uPÕıP ©ıÿ”Æ ˆ\¥Ø vmhh®£mk“Õx.<br />

C¢vØı ¬fl ¨UQØ {Pµ[P–US C¯h˜Ø Av˜¡P<br />

Cµ∞¿P“ ¬h®£mk“Õ⁄. Av˜¡P Cµ∞¿P“ x∂u<br />

Cµ∞¿PŒfl ˜¡Pzv¯⁄U PımiæÆ AvP<br />

˜¡P¨¯hØuıSÆ. C¢u Cµ∞¿PŒ¿ C¯Õ®£ı÷¡uÿS<br />

Hÿ” ¡\vP˜Õık Enƒ, ˆ\¥vzuı“ ©ÿ÷Æ £ª<br />

¡\vP¯Õ≤Æ ˆ£ÿ÷“Õ⁄. uÃ{ımi¿ C∆¡¯P<br />

Av˜¡P Cµ∞¿P“ S‘®£ıP ˆ\fl¯⁄USÆ ˜Pı¯¡USÆ<br />

C¯h∞æÆ, ˆ\fl¯⁄USÆ ¯©`∏USÆ C¯h∞æÆ,<br />

ˆ\fl¯⁄USÆ xˆh¿ºUSÆ C¯h∞æÆ ¬h®<br />

£mk“Õ⁄. C∆¡¯P Cµ∞¿P“ \uı®v Av˜¡P Cµ∞¿<br />

Gfl÷ A¯«UP®£kQfl”⁄. ˜©æÆ x ˆh¿ºUSÆ<br />

¨Æ¯£USÆ C¯h˜Ø ˆ\¿æÆ Av˜¡P Cµ∞¿PŒæÆ,<br />

µı·Ïuı¤¿ KhUTiØ Aµs©¯⁄ Cµı\uı¤<br />

Cµ∞ºæÆ ˆuı¯ª˜£] ¡\v ˆ\¥¡uÿS Aµ_ ˆ£∂xÆ<br />

¨Øÿ]zx ¡∏Qfl”x.<br />

C¢vØ Cµ∞¿˜¡ \mhÆ 1994 ¨u¿ Av˜¡P<br />

Cµ∞º¿ £ØnÆ ˆ\¥≤Æ £ØoP–USU<br />

Pı®•mkzvmhÆ A‘¨P®£kzv≤“Õx. Aufl£i,<br />

Cµ∞¿P“, Cµ∞¿ |¯ªØ[PŒ¿ E“Õ K¥¡¯”P“,<br />

£shPU Pı®£¯”P“, ¨fl£vƒ ˆ\¥≤h[P“ BQØ<br />

363


Ch[PŒ¿ {¯hˆ£÷Æ ˆPılµ©ı⁄ ¡fl¨¯”P“, Ssk<br />

ˆ¡i®, ¡»®£‘ BQØ¡ÿ”ı¿ £ıvUP®£kÆ<br />

£ØoP–US C¢u Pı®•mkz vmhÆ £Ø›“ÕuıP<br />

E“Õx.<br />

\õø»¨ ÷£õUSÁµzx<br />

Cµ∞¿ ˜£ıUS¡µzxhfl J®§kƘ£ıx \ı¯ª®<br />

˜£ıUS¡µzx A¯⁄zx Si∞∏®® £SvP¯Õ≤Æ<br />

C¯nU Qfl”x. \ı¯ªP¯Õ, A¯¡P¯Õ®<br />

£Øfl£kzu®£kÆ ufl¯©∞fl Ai®£¯h∞¿ £ª<br />

§∂ƒPÕıP® §∂UPªıÆ A¯¡P“ :<br />

1. {¯h£ı¯u<br />

2. ¡si®£ı¯u<br />

3. P®§®˜£ımh \ı¯ª<br />

4. uı∫a\ı¯ª<br />

5. APfl” \ı¯ª (100 Aia \ı¯ª).<br />

ˆ£∏ {Pµ[PŒ¿ ¨UQØ©ı⁄ \ı¯ªP“ APfl”<br />

\ı¯ªPÕıP E“Õ⁄.<br />

{Pµ[PŒ¿ Pın®£kÆ S¢u ˜£ıUS¡µzx<br />

ˆ{∂\¯ªz u¬∫USÆ ¡¯P∞¿ ˜©Æ£ıª[P–Æ, _µ[P®<br />

£ı¯uP–Æ Pmh®£mk“Õ⁄. ˜©æÆ ©ı¡mh u¯ª<br />

{Pµ[P“, ©ı¡mh \ı¯ªPÕıæÆ, ©ı|ª u¯ª{Pµ[P“<br />

©ı|ª ˆ{kg\ı¯ªPÕıæÆ C¯nUP®£mk“Õ⁄.<br />

˜u]Ø ˆ{kg\ı¯ªP“ ©zvØ Aµ\ıæÆ, ©ı|ª<br />

ˆ{kg\ı¯ªP“ ©ÿ÷Æ ©ı¡mh ˆ{kg\ı¯ªP“<br />

BQد¡ ©ı|ª Aµ\ıæÆ |∫¡QUP®£kQfl”⁄.<br />

\ı¯ª¡»® £Ønzv¯⁄ ˜©ÿˆPı“–Æ £Øo<br />

P–UˆP⁄ ©ı|ª Aµ_ ©ı|ª ˜£ıUS¡µzxU P«P®<br />

˜£∏¢xP¯Õ CØUQ ¡∏Qfl”x. C¢u® ˜£∏¢xP“<br />

A¯⁄zx {Pµ[P¯Õ≤Æ ˆ£∂Ø Qµı©[P¯Õ≤Æ C¯nU<br />

Qfl”⁄.<br />

364<br />

}ºÁȨ ÷£õUSÁµzx<br />

C¢vØı¬fl £fl⁄ımk ¡∫zuPzv¿ }∫¡»®£ı¯u<br />

˜£ıUS¡µzx PƒÆ \ıuP©ıP E“Õx. \µUSU<br />

P®£¿PŒfl |¯ª∞¿ ¡Õ∏Æ {ıkPŒ¯h˜Ø C¢vØı<br />

15&¡x Chzv¿ ¡∏Qfl”x. C¢vØı¬¿ ˆ£∂Ø<br />

x¯”¨P[P–Æ, ]‘Ø x¯”¨P[P–Æ ˆ©ızuÆ 48<br />

E“Õ⁄. ˆ£∂Ø x¯”¨P[P“ A¯⁄zxÆ ©zvØ Aµ]fl<br />

|∫¡ıPzvfl Rà E“Õ⁄ (£hÆ 7.2).<br />

Pısmªı, ¨Æ¯£, ©∫©˜Pı¡ı, ©[P—∫ ©ÿ÷Æ<br />

ˆPıa] x¯”¨PÆ BQد¡ ˜©ÿSU PhÿP¯µ∞æÆ<br />

ˆPı¿ Pzuı, £ıµw® ¬\ıP®£m<strong>in</strong>Æ, ˆ\fl¯⁄ ©ÿ÷Æ<br />

yzxUSi BQد¡ Q«USU PhÿP¯µ∞æÆ<br />

A¯©¢x“Õ⁄.<br />

ÁõßÁȨ ÷£õUSÁµzx<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzvfl ¡Õ∫a]∞⁄ı¿, ˆuı¯ª<br />

yµ® £SvP–USU S¯”¢u ˜{µzv¿ ˆ\¿ª ¨iQfl”x.<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzvfl ¡Õ∫a]∞⁄ı¿ EªPÆ PƒÆ<br />

_∏[Q≤“Õx. GkzxUPımhıP, J∏ £Øo Pı¯ª<br />

En¯¡ C¢vØı¬æÆ, ©vØ En¯¡ x£ı∞æÆ, Cµƒ<br />

En¬¯⁄ C[Qªı¢væÆ EsqÆ AÕ¬ÿS<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS ¡µzx ¡Õ∫¢x“Õx. C¢vØı¬¿<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzx 1930&¿ A‘¨P®£kzu®£mhx.<br />

uÿˆ£ı x "H∫ C¢vØı' ©ÿ÷Æ "C¢vØfl H∫¯ªflÏ'<br />

BQØ |÷¡⁄[P“ ¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzv¯⁄<br />

|∫¡QUQfl”⁄. H∫ C¢vØı |÷¡⁄Æ \∫¡˜u\ AÕ¬æÆ,<br />

C¢vØfl H∫¯ªflÏ |÷¡⁄Æ E“ {ımkUS“˜Õ≤Æ<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzv¯⁄ CØUQ ¡∏Qfl”⁄.<br />

C¢vØfl H∫¯ªflÏ A∏Qæ“Õ ˜{£ıÕÆ, Cª[¯P,<br />

][P®ß∫ ˜£ıfl” {ıkP–USÆ u⁄x ˜\¯¡¯Ø<br />

¬∂ƒ£kzv≤“Õx. uÿˆ£ı x ˆ£ıxzx¯” |÷¡⁄[<br />

P¯Õz u¬µ u¤Øı∫ |÷¡⁄[P–Æ E“{ımkUS“<br />

365


TPm 7.2<br />

366<br />

¡ıfl ¡»®˜£ıUS¡µzv¯⁄ CØUQ ¡∏Qfl”⁄.<br />

C¢vØı¬¿ E“Õ ¨UQØ {Pµ[P–UQ¯h˜Ø u¤Øı∫<br />

¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzx CØUP®£mk ¡∏Qfl”x.<br />

{Æ{ımi¿ ]‘Ø, ˆ£∂Ø AÕ¬ªı⁄ ¬©ı⁄ |¯ªØ[P“<br />

E“Õ⁄. £fl⁄ımk ¬©ı⁄ |¯ªØ[PŒ¿ J˜µ ˜{µzv¿<br />

£ª ¬©ı⁄[P“ Rà C”[S¡uÿSÆ, ”®£k¡uÿSÆ<br />

Hÿ” ¡¯P∞¿ ¡\vP“ ˆ\¥Ø®£mk“Õ⁄. C[S<br />

£ØoP–UˆP⁄® £¿˜¡÷ ¡\vP–hfl TiØ K¥ƒ<br />

A¯”P–Æ Pmh®ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

ˆ\fl¯⁄, ¨Æ¯£, ˆPı¿Pzuı, ˆh¿º, v∏¡⁄¢u<br />

µÆ, ˆ£[P—∫, ¯Ìuµı£ız BQد¡ {Æ{ımiæ“Õ<br />

¨UQØ©ı⁄ £fl⁄ımk ¬©ı⁄ |¯ªØ[PÕıSÆ (£hÆ<br />

7.3).<br />

PÀÂ<br />

˜£ıUS¡µzvÿS Akzu£iØıP ¨UQØ ˜\¯¡ØıPU<br />

P∏u®£k¡x P¿¬ØıSÆ. J∏ {ık G∆¡Õƒ CØÿ¯P<br />

¡Õ[P¯Õ® ˆ£ÿ‘∏®§›Æ P¿¬∞¿ §flu[Q<br />

C∏US˜©Øı⁄ı¿ A¢{ık ¨fl˜⁄ÿ”©¯h¡x Pi⁄Æ.<br />

G⁄˜¡ P¿¬ Gfl£x {ımi›¯hØ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿSÆ<br />

¡ıÃU¯Pzuµ EØ∫¬ÿSÆ AizuÕ©ı⁄ Jfl”ıSÆ.<br />

C¢vØı ˜£ıfl” AvP ©UPmˆuı¯P ˆPısh<br />

{ıkPŒ¿ A¯⁄¡∏USÆ P¿¬Ø‘ƒ ˆ£” ¡»¡S®£x<br />

Gfl£x PƒÆ Pi⁄©ı⁄ Jfl”ıSÆ. G⁄˜¡uıfl, C¢vØ<br />

Aµ_ £ª ¡»PŒ¿ P¿¬Pÿ˜”ı∂fl GsoU¯P¯Ø<br />

AvP∂UP ¨Øÿ] ˆ\¥x¡∏Qfl”x.<br />

C¢vØ Aµ]Ø¿ A¯©®§¯⁄® §fl£ÿ‘zuıfl<br />

C¢vØı¬fl P¿¬¨¯” E∏¡ıUP®£mk“Õx. C¢vØı<br />

_u¢vµÆ ˆ£ÿ” §fl⁄∫ P¿¬∞¿ £i®£iØıP AvP<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ A¯h¢x ¡∏Qfl”x. P¿¬ ¡Õ∫a]UˆP⁄<br />

˜u]Ø P¿¬U ˆPı“¯PØı⁄x 1968&BÆ Bsk<br />

A‘¨P® £kzu®£mhx. Cufl ¬¯Õ¡ıP P¿¬<br />

|÷¡⁄[PŒfl GsoU¯P AvP∂zux. Qµı©[PŒ¿<br />

367


Ck§Vô<br />

Tu]ôhÓ ®Uô] ¨ûXVeLs<br />

TPm 7.3<br />

368<br />

Tu]ôhÓ ®Uô]<br />

¨ûXVeLs<br />

Ai®£¯hU P¿¬ ¡\v ˆ£∏QØx. {ık ¨ ¡xÆ J˜µ<br />

©ıv∂Øı⁄, uµ©ı⁄U P¿¬¯Ø ¡«[S¡uÿPı⁄<br />

A¯⁄zx ¨Øÿ]P–Æ GkUP® £mk“Õ⁄. C∏®§›Æ<br />

|v® £ÿ”ıUS¯” ©ÿ÷Æ ˆ£∏Q ¡∏Æ ©UP“ BQد¡<br />

P¿¬ ¡Õ∫a]US ˆ£∏Æ u¯hØı¥ A¯©Qfl”⁄.<br />

1986&BÆ Bsk A©¿£kzu®£mh vØ P¿¬U<br />

ˆPı“¯PØı⁄x, P¿¬∞fl ¡Õ∫a]US ¨UQØ ysk<br />

˜PıªıP A¯©¢ux. P¿¬∞fl uµÆ, \©©ı⁄ P¿¬<br />

¡ı¥®, S«¢¯uP¯Õ ¯©Ø®£kzvØ P¿¬ BQد¡<br />

¡º≤÷zu® £mh⁄. vØ P¿¬ ¨¯”∞¿<br />

˜¡¯ª¡ı¥® ©ÿ÷Æ ˜u]Ø J∏¯©®£ık BQØ⁄<br />

¨UQØ CªUSPÕıP ¡º≤÷zu® £mh⁄. uÿ\©ØÆ<br />

©zvØ ©ÿ÷Æ ©ı|ª Aµ\ı[PÆ C¯n¢x P¿¬<br />

|∫¡ıPÆ ˆuıh∫£ı⁄a ˆ\¥vP¯Õ ©UP“ C¯h˜Ø<br />

£Q∫¢uŒUSÆ ¨¯”¯Ø≤Æ, {¯h¨¯”®£kzv ≤“Õx.<br />

P¿¬ØıÕ∫P“ S UP“ A¯©UP®£mk ˜©æÆ A¯¡P“<br />

Qµı© ©ÿ÷Æ ©ı¡mh AÕ¬¿ A¯©UP®£mk P¿¬<br />

¡Õ∫a]US vmhku¯ª≤Æ, ˆ\Ø¿£kzxu¯ª≤Æ<br />

ˆ\¥x ¡∏Qfl”⁄.<br />

˜©æÆ Aµ\ı[P©ı⁄x ˆ£s P¿¬UˆP⁄ £ª¬u<br />

vmh[P¯Õz uØı∂zx“Õx. uıÃzu®£mh ©UP–USÆ,<br />

©¯ª¡ıà ©UP–USÆ P¿¬ £∞æÆ ¡ı¥® ˆ£÷¡uÿ<br />

ˆP⁄ £¿˜¡÷ ¨Øÿ]P“ ˜©ÿˆPı“Õ® £kQfl”⁄.<br />

¨¯” \ıµıU P¿¬ ¯©Ø[P“ Qµı©[PŒæÆ<br />

{Pµ[PŒæÆ ˆ\Ø¿ £mk ¡∏Qfl”⁄. uÿ\©ØÆ<br />

AƯ©Ø[P“ S«¢¯uPŒfl P¿¬∞¿ AvP P¡⁄Æ<br />

ˆ\æzv ¡∏Qfl”⁄. £ª¬u©ı⁄ ¨Øÿ]P“<br />

˜©ÿˆPısk ¡¢uıæÆ P¿¬ PÿSÆ ¡ı¥® A¯⁄zx<br />

C¢vØ ©UP–USÆ Q¯hUP¬¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ.<br />

C∏®§›Æ {©x Aµ\ı[PÆ ¡∏hÆ 2000&¿<br />

A¯⁄¡∏USÆ P¿¬PÿSÆ ¡ı¥® Q¯hUP®ˆ£÷Æ<br />

¡¯P∞¿ ˆ\تıÿ‘Øx.<br />

A¯⁄¡∏USÆ P¿¬ Q¯hUSÆ ¡¯P∞¿ ©zvØ<br />

Aµ]fl ©¤u¡Õ ˜©Æ£ımk A¯©a\µPÆ, ˜u]Ø P¿¬<br />

Bµı¥a] ©ÿ÷Æ £∞ÿ]U S ©Æ, ©ı|ª B]∂Ø∫ P¿¬<br />

369


Bµı¥a] ©ÿ÷Æ £∞ÿ] CØUPÆ, ©ı¡mh B]∂Ø∫ P¿¬<br />

©ÿ÷Æ £∞ÿ] |÷¡⁄Æ BQد¡P“ £¿˜¡÷ ¨Øÿ]<br />

P¯Õa ˆ\¥x ¡∏Qfl”⁄. ˜u]ØU P¿¬U<br />

ˆPı“¯PØı⁄x 1992&BÆ Bsk ´skÆ<br />

x®§UP®£mhx. Cufl£i, ˜©¿ |¯ª® £“ŒPŒ¿<br />

J˜µ ©ıv∂Øı⁄ +2 P¿¬ ¨¯” {ık ¨ ¡xÆ A‘¨P®<br />

£kzu®£mh˜uık J˜µ ©ıv∂Øı⁄z ˜u∫ƒ ¨¯” P–Æ<br />

A©¿£kzu®£mh⁄.<br />

˜u]Ø AÕ¬¿, ˜£µı]∂Ø∫ uı˜¡ A¡∫PŒfl<br />

u¯ª¯©∞¿ 1991&¿ A¯©UP®£mh S "S¯”¢u£m\<br />

Pÿ”¿' (m<strong>in</strong>imum levels of learn<strong>in</strong>g) Gfl” vØ P¿¬<br />

¨¯”¯Ø A‘¨P®£kzvØx. ¡S®§æ“Õ G¿ªı<br />

S«¢¯uP–USÆ ˜u¯¡Øı⁄ A¯⁄zxz v”flP¯Õ≤Æ<br />

¨ÿ‘æÆ ˆ£” ˜¡skÆ Gfl£˜u CUˆPı“¯P∞fl<br />

¨UQØ ˜{ıUP©ıSÆ. ˜©æÆ BµÆ£U P¿¬¯Ø<br />

˜©Æ£ıh¯hØa ˆ\¥¡uÿPıPƒÆ CzvmhÆ<br />

ˆPısk¡µ®£mhx.<br />

{»ÁõÌÄ<br />

C¢vØ Aµ]Ø¿ \mhzvfl£i P¿¬¯Ø® ˜£ıª˜¡<br />

{ª¡ıÃƒÆ ¨UQØ Ai®£¯h E∂¯©ØıSÆ. J∆ˆ¡ı∏<br />

\≠P A¯©®P–Æ {ª¡ıÃUS ¡»¡SUSÆ<br />

ˆ\Ø¿¨¯”P¯Õ ˆ\¥¡ufl ≠ªÆ B˜µıUQØ©ı⁄<br />

\¢uv∞⁄¯µ E∏¡ıUP ¨i≤Æ. {¿¡ıìÿS<br />

A¯hØıÕÆ ©∏zx¡©¯⁄PŒ¿ Gzu¯⁄ £kU¯P ¡\v<br />

E“Õx Gfl£u¿ª. ©ı”ıP Qµı©[PŒæÆ, {Pµ[PŒæÆ<br />

¡ı Æ ©UP–US G∆¡Õƒ £ı¯⁄ Si}∫<br />

¡«[P®£kQfl”x Gfl£xuıfl Gfl÷ EªPa _Pıuıµ<br />

|÷¡⁄Æ T÷Qfl”x.<br />

{ª¡ıìÿS, u¤©¤ua _Pıuıµ¨Æ, _ÿ÷®”a<br />

_Pıuıµ¨Æ PƒÆ A¡]Ø©ıSÆ. C¿ªı¬i¿<br />

A_zu[P“ ˜\∫¢x Au⁄ı¿ Q∏PŒfl £ıv®§ÿS<br />

©UP“ BÕıP ˜{∂kÆ. C¢vØı¬¿ Qµı©®<br />

£g\ıØzxP“, {Pµım]P“, ˜£πµım]P“, ©ı{Pµım]P“<br />

BQد¡P“ _Pıuıµz¯u £ıxPıUSÆ ˆ£ı÷®§¯⁄®<br />

ˆ£ÿ÷“Õ⁄.<br />

370<br />

C¢vØ Aµ\ı[PÆ {ª¡ıìÿˆP⁄ £¿˜¡÷<br />

¨Øÿ]P¯Õ ˜©ÿˆPısk ¡∏Qfl”x. ©∏zx¡<br />

©¯⁄P“, ©∏¢uP[P“, BµÆ£a _Pıuıµ |¯ªØ[P“,<br />

x¯n ¯©Ø[P“ BQØ⁄ ]”®£ıPa ˆ\تıÿ‘<br />

¡∏Qfl”⁄. J∆ˆ¡ı∏ BskÆ, {ª¡ıìÿPı⁄ ¡\v<br />

¡ı¥®UP“ ˆ£∏Q ¡∏Qfl”⁄. Ph¢u IÆ£x<br />

BskPŒ¿ ©∏¢x ©ÿ÷Æ ©∏zx¡z x¯”∞¿ C¢vØı<br />

]”®£ı⁄ J∏ ¡Õ∫a]¯Ø® ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

Ãmk Á\v<br />

{ımifl ©UPmˆuı¯P ˆ£∏Q ¡∏¡uÿ˜Pÿ£<br />

©UP–¯hØ ˜u¯¡≤Æ PƒÆ AvP∂zx ¡∏Qfl”x.<br />

˜u¯¡¯Ø® ß∫zv ˆ\¥Ø Enƒ ©ÿ÷Æ ~P∫ƒ®<br />

ˆ£ı∏mPŒfl Eÿ£zvØı⁄x AvP∂UP®£mk<br />

¡∏Qfl”x. CuÿS £¿˜¡÷ vmh[P“<br />

ˆ\Ø¿£kzu®£mk ¡∏Qfl”⁄.<br />

©¤u›¯hØ Ai®£¯hz ˜u¯¡PŒ¿ Jfl÷<br />

E¯”¬hÆ. £¿˜¡÷ vmh[PŒfl ≠ªÆ Aµ_<br />

©UP–US Eu¬ ¡∏Qfl”x. GkzxUPımhıP, uÃ{ık<br />

Aµ_, Si¯\ ©ıÿ÷ ¡ı∂Øzvfl ≠ªÆ Si∞∏UP<br />

√i¿ªıu ©UP–US √k Pmiz u∏Qfl”x. ˜©æÆ<br />

uÃ{ık √mk ¡\v ¡ı∂Ø ©ı⁄x u¡¯n ¨¯”∞¿<br />

£nÆ ˆ£ÿ÷U ˆPısk J∆ˆ¡ı∏ ¡∏©ı⁄<br />

¡S®§⁄∏USÆ Hÿ”¡ı÷ √kPmiz u∏Qfl”x.<br />

Cx˜£ıª˜¡, ©zvØ Aµ_Æ ©UP–US √k<br />

Pmizu∏Qfl”x.<br />

Aµ_z vmh[PŒfl ≠ªÆ Pmh®£kÆ √kP¯Õz<br />

u¬µ, u¤Øı∏Æ Q¯hUPUTiØ ≠ª®ˆ£ı∏mP¯ÕU<br />

ˆPısk u[PŒfl `Ã|¯ªUS Hÿ” ¡¯P∞¿<br />

√kP¯ÕU PmkQfl”⁄∫. ˆ£ıx¡ıP, Pmh®£kÆ √kP“<br />

`Ã|¯ª ©ı÷£ımiÿ˜Pÿ£ ©ı÷£kQfl”⁄. ©¯ª®<br />

£SvPŒ¿ √kP“ £ı¯”P¯ÕU ˆPısk Pmh®<br />

£kQfl”⁄. C[S √kPŒ¿ Psnıi \fl⁄¿P“<br />

ˆ£ı∏zu®£kQfl”⁄. PıµnÆ ©¯ª® £SvPŒ¿<br />

A¯”US“ C∏USÆ ˆ¡®£zv¯⁄U Pı®£uÿPıPƒÆ,<br />

ˆ¡Œa\zvÿPıPƒÆ Psnıi \fl⁄¿P“ ˆ£ı∏zu®<br />

£kQfl”⁄. uÿ\©ØÆ S¯”¢u ˆ\ª¬¿ u¤Øıµı¿ Pmh®<br />

£kÆ √kP–US Aµ\ı[PÆ Euƒ¡˜uık ©ı¤Ø¨Æ<br />

371


¡«[SQfl”x. C∏®§›Æ C∆¡¯P √mk ¡\vP“<br />

A¯⁄¡∏USÆ Q¯hUP¬¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ.<br />

√mk ¡\v¯Ø® ˆ£ı÷zu¡¯µ, {Pµ[PŒ¿ £ª<br />

¿ºØ›USÆ ˜©ªı⁄ ©UP“ √hÿ”¡∫PÕıP˜¡<br />

E“Õ⁄∫. C[S \ı¯ª Kµ {¯h ˜©¯hPŒæÆ<br />

”Ƙ£ıUS Ch[PŒæÆ Ai®£¯h ¡\vP“Th<br />

C¿ªı©¿ Cfl÷Æ ©UP“ ¡ıâx ¡∏Qfl”⁄∫.<br />

""G¿˜ªı∏USÆ √mk¡\v'' Gfl” ˜{ıUPÆ {Ưh˜Ø<br />

Cfl›Æ |¯”˜¡”¬¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ. ©UP–US<br />

Si∞∏USÆ √k A¯©¢x ¬mhı¿ Cuµ ¡\vPÕı⁄<br />

P¿¬, {ª¡ıà ˜£ıfl” A¯⁄zxÆ A¯©¢x¬kÆ.<br />

˜©æÆ P¿¬∞¯⁄® ˆ£÷¡væÆ, {ª¡ıà Pı®£væÆ<br />

Dk£h ¡» ¡SUSÆ. Ax¡¯µ °÷ \u√u P¿¬<br />

Gfl£xÆ, °÷\u√u Eh¿{ªÆ Pızu¿ Gfl£xÆ ˆ¡÷Æ<br />

P⁄¡ıP˜¡ A¯©≤Æ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ˜£ıUS¡µzvfl \´£ Pıª ¡Õ∫a] |¯ª¯Ø® £ÿ‘<br />

©ın¡∫P“ ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. P¿¬∞fl Cfl‘د©Øı¯©¯Ø® £ÿ‘ ©ın¡∫P“<br />

ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. vØ P¿¬U ˆPı“¯P∞fl CªUSP¯Õ® £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. √mk ¡\v ˜©Æ£ımiÿˆP⁄ ˜©ÿˆPı“Õ®£mk<br />

¡∏Æ vmh[P¯Õ® £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

5. u¤©¤ua _Pıuıµ¨Æ, _ÿ÷®”a _Pıuıµ¨Æ {ª<br />

¡ıìÿS PƒÆ A¡]ØÆ Gfl£¯u ©ın¡∫P“<br />

ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˜£ıUS¡µzx ¡\vP“ ˆ\‘¢x Pın®£kÆ £Sv<br />

A. •hß B. \©ˆ¡Œ<br />

C. Sfl÷®£Sv D. £“ÕzuıUS<br />

372<br />

2. B]Øı¬˜ª˜Ø P Ah∫zvØı⁄ ˜£ıUS¡µzx<br />

¡\v¯Ø® ˆ£ÿ” {ık<br />

A. ^⁄ı B. ·®£ıfl<br />

C. C¢vØı D. ©˜ª]Øı<br />

3. C¢vØı¬¿ ¨ufl¨uº¿ x¡[P®£mh Cµ∞¿<br />

¡si®£ı¯u<br />

A. ¨Æ¯£ & uı⁄ı B. ¨Æ¯£ & ß⁄ı<br />

C. ¨Æ¯£ & ˆh¿º D. ¨Æ¯£ & ˆ\fl¯⁄<br />

4. EªP {ıkPŒ¯h˜Ø ¬©ı⁄® ˜£ıUS¡µzv¯⁄<br />

{hzxÆ C¢vØ Aµ]fl ¬©ı⁄® ˜£ıUS¡µzx<br />

|÷¡⁄Æ<br />

A. H∫ C¢vØı B. C¢vØfl H∫¯ªflÏ<br />

C. ˆ·m H∫˜¡Ï D. u©ı¤Øı H∫˜¡Ï<br />

5. ˜£µı]∂Ø∫ uı˜¡ A¡∫PÕı¿ E∏¡ıUP®£mh vØ<br />

P¿¬¨¯”<br />

A. S¯”¢u£m\ Pÿ”¿ B. vØ P¿¬U ˆPı“¯P<br />

C. BµÆ£U P¿¬ D. EØ∫|¯ªUP¿¬<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. J∏ {ımifl ¡÷¯© APª ˜¡sk©ı⁄ı¿,<br />

©UPŒ¯h˜Ø _________ Eص˜¡skÆ.<br />

2. J∏ {ımi¿ A¯©Ø® ˆ£ÿ÷“Õ ˜\¯¡P“ ©UPŒfl<br />

¡ıÃU¯PzuµÆ Eص ©mkfl‘, ©UPŒfl<br />

_________USÆ ¡»˜PıæÆ.<br />

3. µı·uı¤ ¬¯µƒ ¡si Gfl”¯«UP®£kÆ Av˜¡P<br />

Cµ∞¿ ¡si _________ ©ı|ªzv¿ KkQfl”x.<br />

4. ˜£∏¢xP“ C¢vØı¬fl G¿ªı _________≤Æ C¯nU<br />

Qfl”x.<br />

5. ©[P—∫ x¯”¨PÆ _________ PhÿP¯µ∞¿ A¯©Ø®<br />

ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

373


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”®<br />

ˆ£ı∏zxP<br />

1. ©zvØ C¢vØı &&- ˜PıµUß∫<br />

2. Q«US C¢vØı &-& ˆ\fl¯⁄<br />

3. ¡hQ«US && ¨Æ¯£ ¬U˜hı∂Øı<br />

4. ˆuÿS && ˆPı¿Pzuı<br />

5. ˆuÿS ©zvØ && ©ıºPfl<br />

&& ˆ\P¢vµı£ız<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. C¢vØı¬¿ ¡ıfl¡»® ˜£ıUS¡µzv¯⁄ |∫¡QUSÆ<br />

Aµ_ |÷¡⁄[P“ Øı¯¡?<br />

2. C¢vØı¬fl vØ ˜u]ØU P¿¬U ˆPı“¯P∞fl<br />

S‘U˜Pı“P“ Øı¯¡?<br />

3. G¢ˆu¢u Aµ_ |÷¡⁄[P“ A¯⁄¡∏USÆ<br />

BµÆ£UP¿¬ Q¯h®£uÿS ¨ ¨Øÿ] Gkzx<br />

¡∏Qfl”⁄?<br />

4. "S¯”¢u£m\ Pÿ”¿' AÕƒ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

5. {ª¡ıìÿPıP Aµ\ı[PÆ ˜©ÿˆPısk¡∏Æ<br />

¨Øÿ]P“ Øı¯¡?<br />

V. ¬∂¡ı¯⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl Huı¡ˆuı∏ ˜\¯¡¯Ø ¬¡∂.<br />

2. √mk¡\v¯Ø AvP∂UPa ˆ\¥Ø C¢vØ Aµ\ı[PÆ<br />

˜©ÿˆPısk ¡∏Æ ¨Øÿ]P“ £ÿ‘ ¬¡∂.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. C¢vØ® £hzv¿ ¨UQØ® ˜£ıUS¡µzxz uh[P¯Õ<br />

S‘UPƒÆ.<br />

2. C¢vØı¬fl P¿¬ ¨fl˜⁄ÿ”zvÿPıP wmh®£mk“Õ<br />

vmh[P“ £ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯Õa ˜\P∂UPƒÆ.<br />

374


AªS VIII : C¢vØı¬fl ©UP“ ¡ÕÆ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

£ıhÆ 8<br />

©¤u¡Õ[P“<br />

1. ©ın¡∫ ©¤u ¡ÕÆ P ¨UQØ©ı⁄ ¡ÕÆ<br />

Gfl£uı¿ G∆¡ı÷ ©UPmˆuı¯P<br />

PnUQh®£kQfl”x Gfl£u¯⁄z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

2. ©ın¡∫ ©UP“ Ah∫zv ©ÿ÷Æ £µ¡¿ £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ ©UPÕh∫zv∞fl Ai®£¯h∞¿ G∆¡ı÷<br />

¡mh[P“ §∂UP®£kQfl”⁄ Gfl£u¯⁄z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ £ıº⁄zvfl ¨UQØzx¡z¯u En∫¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

5. ©ın¡∫ {ımifl ©UP“ ¡Õzv¯⁄ ˜©Æ£kzu<br />

GkzxU ˆPı“Õ ˜¡siØ ¡» ¨¯”P¯Õ A‘¢x<br />

ˆPı“–u¿.<br />

{ıÆ ¡ı Qfl” EªP©ı⁄x £ª CØÿ¯P<br />

¡Õ[P¯Õ ˆPıshuıSÆ. EªQ¿ E“Õ ¡Õ[PŒ¿<br />

©¤u¡Õ˜© P ¨UQØ©ı⁄ ¡Õ©ıSÆ. EªQ¿<br />

^⁄ı¬ÿS Akzu£iØıP Cµshı¡x AvP<br />

©UPmˆuı¯P¯Ø® ˆ£ÿ” {ık C¢vØı¡ıSÆ. ©¤u<br />

¡ÕÆ {ımifl P® ˆ£∂Ø ˆ\ızuıP C∏¢u˜£ıvæÆ,<br />

©UPmˆuı¯P P AvP©ıP (©ÿ” ¡Õ[P¯Õ¬h)<br />

EØ∏Ƙ£ıx {ımifl ¡Õ∫a]¯ØU S‘®§hzuUP<br />

AÕ¬¿ £ıvUSÆ.<br />

^⁄∫P“ ©¤u¡Õa¯ua ˆ\ızuıPU P∏v⁄ıæÆ<br />

A¡∫PŒfl GsoU¯P AvP∂USƘ£ıx ˆ£∏Æ<br />

375


£ıfl¯∞⁄∫ ¡÷¯© |¯ªUSz u“Õ®£k¡ı∫P“<br />

Gfl£u¯⁄ En∫¢x, ©UPmˆuı¯P® ˆ£∏UPzv¯⁄U<br />

Pmk®£kzuz w¬µ©ıP Dk£mk“Õ⁄∫. Av¿ KµÕƒ<br />

ˆ¡ÿ‘≤Æ ˆ£ÿ÷ ©UP“ GsoU¯P¯ØU<br />

S¯”zx“Õ⁄∫. C¢vØ Aµ_Æ ©UP“ ˆuı¯P¯ØU<br />

Pmk®£kzu® £ª ¨Øÿ]P“ ˆ\¥x S‘®§hzuUP<br />

AÕ¬¿ ˆ¡ÿ‘≤Æ ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

{ımifl vmh[P“ ØıƒÆ ©¤u∫PŒfl ˜u¯¡¯Ø<br />

|¡∫zv ˆ\¥x ©UP¯Õ B˜µıUQØ©ı⁄¡∫PÕıP ©ıÿ÷<br />

¡uÿSz vmhh® £k£¯¡ØıSÆ. ©UPŒfl {ª¡ıÃ,<br />

A¡µx ˜u¯¡P“ |¡∫zv ˆ\¥Ø®£k¡x Gfl£¯¡<br />

CØÿ¯P ¡Õ[P¯Õa \ı∫¢x“Õ⁄. ©¤u ¡Õ˜© P<br />

AvP©ıP ¡ÕµUTiØx. B⁄ı¿ ©ÿ” ˆ£∏Æ£ıªı⁄<br />

CØÿ¯P ¡Õ[P“ w∫¢x ˜£ıPUTiد¡. ©UP–USz<br />

˜u¯¡®£kÆ ¡Õ[PŒfl ˜u¯¡ AvP∂USÆ ˜£ıx,<br />

¡Õ∫a]z vmh[P¯Õ ˆ\Ø¿£kzx¡xÆ A¡ÿ‘¿<br />

ˆ¡ÿ‘ ˆ£÷¡xÆ PU Pi⁄©ıSÆ. S‘®£ıP, P<br />

˜¡P©ıP ¡Õ∫¢x¡∏Æ C¢vØı¬fl ¡Õ∫a]US® ˆ£∏Æ<br />

u¯hØıP E“Õx. C¢vØı¬fl ˜¡P©ı⁄ ©UP“ ˆuı¯P<br />

¡Õ∫a]˜Ø. G⁄˜¡, Gv∫Pıª ©UPŒfl ˜u¯¡¯ØU<br />

PnUQmk, ß∫zv ˆ\¥ØƒÆ {ımifl ¡Õ[P¯Õa<br />

\∂ØıP® £Øfl£kzv Au¯⁄® £ıxPıUPƒÆ<br />

©UPmˆuı¯P¯Ø® £ÿ‘Ø “Œ ¬¡µ[P“ P<br />

AzvØı¡]Ø©ıQfl”⁄.<br />

C¢vØı 3.28 ¿ºØfl \.Q.´mh∫ |ª®£µ®¯£®<br />

ˆ£ÿ÷ EªQfl H«ı¡x ˆ£∂Ø {ıhıPz vPÃQfl”x.<br />

©UP“ ˆuı¯P∞fl Ai®£¯h∞¿, Cx Cµshı¡x<br />

ˆ£∂Ø {ıhıSÆ. _u¢vµÆ A¯h¢uvº∏¢x \⁄{ıØPa<br />

\©u∫©U ˆPı“¯P¯Ø® §fl£ÿ‘ {ımifl ¡Õ∫a]¯Ø<br />

£¿˜{ıUS vmh[P“ ≠ªÆ FUS¬UQfl”x.<br />

Czvmh[P“ {©x P® ˆ£∂Ø ©¤u¡ÕÆ ©ÿ÷Æ |v<br />

Buıµ[PŒfl §fl£ªzv¿ ˆ\Ư©ØıPa ˆ\Ø¿<br />

£kzu®£mk ˆ¡ÿ‘ ˆ£ÿ÷Æ ¡∏Qfl”⁄. Cu⁄ı¿<br />

376<br />

{ımi¿ ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a], P¿¬, _PıuıµÆ,<br />

√mk¡\v, ˜¡¯ª ¡ı¥® ©ÿ÷Æ Cuµ¡\vP“ ¡Õ∫a]<br />

ˆ£ÿ÷“Õuı¿ ©UPŒfl ¡ıÃU¯PUSz ˜u¯¡Øı⁄<br />

Ai®£¯hz ˜u¯¡P–Æ ß∫zv ˆ\¥Ø®£mk<br />

¡∏Qfl”⁄.<br />

©UPmöuõøPU PnUöPk¨¦<br />

{ımifl ©UPmˆuı¯P, ©ÿ÷Æ ¡Õ∫a]∞fl Ai®<br />

£¯h∞¿ Gv∫Pıª ©UPmˆuı¯P∞fl GsoU¯P¯ØU<br />

PnUQh CØæÆ. Cufl Ai®£¯h∞¿ vmh[P“ wmi<br />

ˆ\Ø¿£kzx¡x GŒuıP CØæÆ Gfl£uı¿ {ımifl<br />

©UPm ˆuı¯P PnUˆPk® Gfl£x (Census) {ımifl<br />

¡Õ∫a]US PƒÆ Cfl‘د©Øıu Jfl”ıSÆ.<br />

©UPmˆuı¯PU PnUˆPk® (Census) Gfl£x ©UPŒfl<br />

GsoU¯P ©ÿ÷Æ \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ |¯ªPŒfl<br />

“Œ ¬¡µ[PÕıSÆ.<br />

©UPmˆuı¯P® “Œ¬¡µ[P“ £zx<br />

¡∏h[P–US J∏ ¨¯” PnUQh®£kQfl”⁄. EªQ¿<br />

G¿ªı {ıkP–Æ ©UPmˆuı¯P∞¯⁄U<br />

PnUˆPkUQfl”⁄. ˆ\fl” 1991&BÆ Bsifl<br />

PnUˆPk®§fl£i C¢vØı¬fl ©UPmˆuı¯P 846.3<br />

¿ºØfl. 2001&fl PnUˆPk®§fl£i 1,027<br />

¿ºØflPÕıP EØ∫¢x EªQfl Cµshı¡x AvP<br />

©UPm ˆuı¯P ˆPısh {ıhıP {©x {ık ¬Õ[SQfl”x.<br />

©UPmöuõøP¨ £µÁÀ<br />

C¢vØı¯¡ ©UPmˆuı¯P® £µ¡ºfl Ai®£¯h∞¿<br />

≠fl÷ ¡mhıµ[PÕıP® §∂UPªıÆ (£hÆ 8.1). A¯¡P“ :<br />

1. AvP ©UP“ ˆ\‘¢u £SvP“<br />

2. u©ı⁄ ©UP“ ˆ\‘¢u £SvP“<br />

3. S¯”¢u ©UPmˆuı¯P E“Õ £SvP“<br />

AvP ©UPÒ ö\Ô¢u Ch[PÒ<br />

C¢vØı¬¿ ˜¡Õıs ˆuı»¿ AvPÆ ˆ\¥≤Æ £Sv<br />

PŒæÆ, AvP ©UPmˆuı¯P E“Õ £SvPŒæÆ ©UP“<br />

377


Ck§V UdLhùRôûL<br />

YeLô[ ®¬ÏPô<br />

TPm 8.1<br />

378<br />

ˆ{∏UPÆ AvPÆ Pın®£kQfl”x. ˜¡Õıs ˆuı»¿<br />

ˆ\»®£ı⁄® £SvP“ ©UPÕh∫zv∞¿ ¨ufl¯©Øı¥<br />

¬Õ[SQfl”⁄. P[¯Pa \©|ª[P“, PhÿP¯µa<br />

\©ˆ¡ŒPŒ¿ ©UP“ ˆ{∏UPÆ Ah∫¢x Pın®£k<br />

Qfl”x. Cu¯⁄® ˜£ıfl˜” w£Pÿ£ C¢vØı¬æÆ Pı¬∂,<br />

˜Pıuı¡∂, Q∏Ënı, ©Pı{v ¡i|ª® £SvPŒ¿ ©UP“<br />

ˆ{∏UPÆ Ah∫¢x Pın®£kQfl”x. AvP ©¯«®<br />

ˆ£ı»ƒÆ, ¡Õ©ı⁄ ¡sh¿ ©sqÆ E“Õuı¿<br />

PhÿP¯µa \©|ª[PŒ¿ ˜¡Õıs ˆuı»¿ {flS<br />

{¯hˆ£÷Qfl”x. G⁄˜¡, Q«USU PhÿP¯µa<br />

\©ˆ¡ŒPŒ¿ AvP ©UP“ ˆ\‘¢x“Õ⁄∫.<br />

P[¯Pa \©ˆ¡ŒPŒ¿ A¯©¢x“Õ Ezvµ§µ˜u\Æ,<br />

•Pı∫, ˜©ÿS ¡[PıÕÆ, ¡h ©zvØ®§µ˜u\Æ BQØ<br />

©ı|ª[ PŒ¿ ©UPmˆ\‘ƒ AvPÆ Pın®£kQfl”x.<br />

Q«USU PhÿP¯µa \©ˆ¡ŒPŒ¿ B¢vµ® §µ˜u\zv¿<br />

AvP ©UP“ ˆ{∏UPÆ Pın®£kQfl”x.<br />

ªu©õÚ ©UPÒ ö\Ô¢xÒÍ £SvPÒ<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ EØ∫|ª[PŒ¿ |ªƒÆ<br />

¡”sh Pıª|¯ª≤Æ, ¡ÕÆ S¯”¢u ©sqÆ<br />

˜¡Õıs ˆuı»æU Sz u¯hØıP E“Õ⁄.<br />

C®£SvPŒ¿ ¡”m]¯Øz uı[PU TiØ uı¤Ø[P“<br />

£∞∫ ˆ\¥Ø®£kQfl”⁄. P∂\¿ ©s E“Õ £SvPŒ¿<br />

£∏zv £∞∂h®£k¡uı¿, £∏zv¯Ø® §∂z ˆukUSÆ<br />

ˆuı»¿P“ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷ C®£Sv¯Ø ˆ\ ¯©<br />

ØıUSQfl”⁄. Cu⁄ı¿ C®£SvPŒ¿ ©UP“ Ah∫¢x<br />

Pın®£kQfl”⁄∫. S‘®£ıP ©PıµıËiµı, P∫{ıhPı¬¿<br />

P∂\¿ ©s £SvPŒ¿ ©UP“ Ah∫zv ˆ\‘¡ı≤“Õx.<br />

P∂\¿ ©s £SvP¯Õz u¬µ w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ©ÿ”<br />

£SvPŒ¿ u©ı⁄ ©UP“ Ah∫zv Pın®£kQfl”x.<br />

uÃ{ımiæÆ u©ı⁄ ©UP“ Ah∫zv˜Ø E“Õx.<br />

w£Pÿ£ C¢vØı¬fl ]ª £SvPŒ¿ uıx ¡Õ[P“ C∏¢u<br />

˜£ıvæÆ, uıx ¡Õ[P¯Õ {Ƨ≤“Õ ˆ£ı∏Õıuıµa<br />

ˆ\Ø¿P“ {¯hˆ£÷Æ £SvPŒ¿ ©UP“ Ah∫zv<br />

u©ıP˜¡ E“Õx.<br />

379


˜\ımhı {ıUß∫ •hß∞¿ uıx ¡Õ[P“ Q¯h®£<br />

uı¿ uıx ¡Õ[P¯Õ Ai®£¯hØıPU ˆPısh<br />

ˆuı»¿P“ ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õ⁄. Ax AvP ©UP“<br />

Ah∫zv E“Õ £SvUS A∏Pı¯©∞¿ A¯©¢x“Õx.<br />

G⁄˜¡, ©UP“ Ah∫zv uıx¡Õ[PŒfl ufl¯©∞fl<br />

Ai®£¯h∞¿ £µ¬U Pın®£kQfl”x. ©ÿ” £SvPŒ¿<br />

©UP“ £µ¡¿ ]u”ªıPU Pın®£kQfl”x.<br />

SøÓ¢u ©UPÒ Ahºzv EÒÍ £SvPÒ<br />

©¯ª®£SvP“ Sfl÷ £SvPŒ¿ ©UP“<br />

¡ıáuÿS Hÿ”a `«¿ C¿ªıu Pıµnzuı¿ ©UP“<br />

Ah∫zv S¯”¡ıP E“Õx. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ˜©ÿSz<br />

ˆuıh∫a] ©¯ªP“, Q«USz ˆuıh∫a] ©¯ª®£Sv<br />

PŒæÆ, ” w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ C©Ø©¯ª®£Sv∞æÆ<br />

©UP“ S¯”¢u GsoU¯P∞˜ª˜Ø ¡]UQfl”⁄∫.<br />

©¯ª®£SvPŒ¿ Pın®£kÆ Pıª|¯ª, A[S“Õ<br />

CØÿ¯Pz uı¡µ[P“, ©s A∂® ˜£ıfl”¯¡P“ ©¤ua<br />

ˆ\Ø¿P–USz u¯hØıP E“Õ⁄. ˜©æÆ Enƒ<br />

uı¤Ø[P¯Õ® £∞∫ ˆ\¥Ø Hÿ” `«¿ C¿ªıu<br />

PıµnzuıæÆ \∂ƒPŒ¿ Pın®£kÆ ¡Õ©ÿ” ©s,<br />

©s A∂® BQد¡ ˜¡Õıs ˆuı»æUSz<br />

u¯hPÕıP E“Õuı¿ ©UP“ ˆ{∏UPÆ S¯”¡ıPU<br />

Pın®£kQfl”x. B⁄ı¿ ©¯ª®£SvPŒ¿ Pın®£kÆ<br />

£“ÕzuıUSPŒ¿, S‘®£ıP C©Ø©¯ª∞¿ PıË´∫<br />

£“ÕzuıUQ¿, ©UP“ Ah∫¢x Pın®£kQfl”⁄∫.<br />

C©Ø©¯ª∞¿ ·Æ¨ ©ÿ÷Æ PıË´∫ ©ı|ªÆ AvP<br />

©UP“ £µ¡¯ªU ˆPısk“Õx.<br />

©¯ª®§µ˜u\[PŒ¿ |ªƒÆ Pıª|¯ª, CØÿ¯P<br />

A«Qfl Pıµn©ıPa ]ª£SvP“ _ÿ÷ªı uª[PÕıP<br />

¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õ⁄. w£Pÿ£ C¢vØı¬¿ ˜©ÿSz<br />

ˆuıh∫a] ©¯ªPŒ¿ E“Õ }ªQ∂, B¯⁄©¯ª,<br />

ˆPı¯hUPı⁄¿, £«¤ Sfl÷P–Æ, ” w£Pÿ£<br />

C¢vØı¬¿ C©Ø©¯ª∞¿ A¯©¢x“Õ hı∫‚º[,<br />

]ƪı, ˜hµılfl ˜£ıfl”¯¡ _ÿ÷ªız uª[PÕıPƒÆ,<br />

380<br />

˜Pı¯h ¡ı»h[PÕıPƒÆ ¬Õ[S¡uı¿ KµÕƒ ©UP“<br />

ˆ\‘¢x Pın®£kQfl”⁄∫.<br />

¡hQ«US ©ı|ª[PÕı⁄ A∏nı\ª®§µ˜u\Æ,<br />

©o®ß∫, A\ıÆ, ˜©PıªØı, v∂µı, {ıPıªı¢x BQØ<br />

£SvPŒ¿ PU S¯”¡ı⁄ ©UP“ Pın®£kQfl”⁄∫.<br />

A\ı¿ ˆ£m˜µıºØ ˆuı»ÿ\ı¯ª∞fl Pıµn©ıP ©UP“<br />

ˆ{∏UPÆ ]‘x AvPÆ Pın®£kQfl”x.<br />

Cx u¬µ uªa`«¿ Pıµn©ıPƒÆ ©UP“ ˆuı¯P®<br />

£µ¡º¿ ©ı÷u¿P“ ˆu∂Qfl”⁄. ˜PµÕı |ª®£µ®<br />

S¯”¡ıPƒÆ, ˆ£∏Æ£µ® Ah∫¢u PıkPÕıPƒÆ<br />

PhÿP¯µ S÷PªıPƒÆ E“Õuı¿ ©UP“ ¡]UPUTiØ<br />

|ª®£µ® ]‘ØuıQfl”x. Cufl Pıµn©ıP, A[S<br />

©UP“ ˆ{∏UPÆ Ah∫¢x Pın®£kQfl”x.<br />

¡h˜©ÿS C¢vØı¬¿ uı∫® £ı¯ª¡⁄Æ ©UP“<br />

¡ı« Hÿ”u¿ª. Cµı·Ïuı¤fl ]ª £SvP“, S·µızvfl<br />

]ª £SvP“, £g\ı§¿ J∏ £Sv BQد¡ C¢u®<br />

£ı¯ª ¡⁄zv¿ Ah[SÆ. J∂\ı¬fl ˆ£∏Æ£Sv<br />

A¯µ¡”sh £ı¯ªØıSÆ. C®£SvPŒ¿ ©UP“<br />

ˆ{∏UPÆ PƒÆ S¯”¡ıP E“Õx. C¢vØı¬fl ˆh¿º<br />

≥¤Øfl §µ˜u\z v¿ ©UP“ ˆ{∏UPÆ u©ı⁄uıP˜¡<br />

E“Õx. C¢vØı¬fl ©UPmˆuı¯P®£µ¡¿ A[S<br />

|ªƒÆ uª A¯©®, Pıª|¯ª, ©s¡¯P, ˜¡Õıs<br />

|¯ª, ˆuı»¿ ¡Õ∫a], ˜\¯¡P“ ˜£ıfl”¡ÿ‘fl<br />

Ai®£¯h∞¿ A¯©Qfl”x.<br />

£õ¼Ú ÂQu®<br />

2001&BÆ Bsifl ©UPmˆuı¯P PnUˆPk®§fl<br />

£i C¢vØı¬¿ 1,027 ¿ºØfl ©UP–Æ, A¡∫P–“<br />

523.8 ¿ºØfl BsP–Æ, 488.6 ¿ºØfl ˆ£sP–Æ<br />

E“Õ⁄∫. 1901&BÆ Bsi¿ 1,000 BsP–US 977<br />

ˆ£sPÕıP C∏¢u ¬QuÆ Cfl÷ 929 ˆ£sPÕıPU<br />

S¯”¢x¬mhx. C¢vØı¬fl ˜PµÕı¬¿ ©mkÆuıfl<br />

BsP¯Õ¬h® ˆ£sP“ AvPÆ. Kµı∞µÆ<br />

BsP–US 950 USÆ AvP ˆ£sP¯ÕU ˆPısh<br />

381


©ı|ª[P“ C©ı\ª® §µ˜u\Æ, B¢vµ® §µ˜u\Æ, ˜Pı¡ı,<br />

P∫{ıhPı, ©o®ß∫, J∂\ı, uÃ{ık, ©ÿ÷Æ \siPı∫.<br />

©ÿ” ©ı|ª[PŒ¿ PU S¯”¢u ¬Quzv¿ ˆ£sP“<br />

E“Õ⁄∫.<br />

Bs & ˆ£s ¬QuÆ S¯”¡¯uz ukUP Aµ_ £ª<br />

¡»PŒ¿ ¨Øÿ] Gkzx ¡∏Qfl”x. ˆ£sP–USU<br />

P¿¬, \©E∂¯© AŒ®£xhfl P¿¬∞fl ≠ªÆ \≠P<br />

©ıÿ”zvÿ Pı⁄ ¬»®n∫a]¯Ø≤Æ Hÿ£kzxQfl”x.<br />

C¢vØ Aµ_ Pk¯©Øı⁄ ¨Øÿ]¯Ø ˜©ÿˆPısk<br />

ˆ£sofl v∏©n ¡Ø¯u AvP∂®£x, SkÆ£<br />

{ªzvmhz¯u® £µ®¡x, ˆ£ıxU P¿¬¯Ø AŒ®£ufl<br />

≠ªÆ "]‘Ø SkÆ£Æ' Gfl” CªUQ¯⁄ A¯hØ®<br />

£ık£kQfl”x. Czvmh[P“ ©zvØ, ©ı|ª Aµ_PŒfl<br />

Tmk ¨Øÿ]∞¿ ˆ\Ø¿£kzu® £kQfl”⁄.<br />

©Ûu ÁÍ ÷©®£õmiØPõÚ FUS¨¦PÒ<br />

1996&BÆ Bsk ·¸¯ª 4 & 5 BÆ ˜uvPŒ¿<br />

ˆh¿º∞¿ TiØ ¨uª¯©a\∫PŒfl ©ı{ımi¿ 2000<br />

BsiÿS“ A¯hØ £ª CªUSP“ ¡SUP®£mh⁄.<br />

1. Qµı©, {P∫®”[PŒ¿ 100 \u¬Qu _zu©ı⁄<br />

Si}∫ ¡«[S¡x.<br />

2. Qµı©, {P∫®”[PŒ¿ BµÆ£ ©∏zx¡<br />

¡\vP¯Õ |÷ƒ¡v¿ °÷ \u¬uÆ ¨ ¯©<br />

ˆ£÷¡x.<br />

3. A¯⁄¡∏USÆ BµÆ£U P¿¬¯Ø AŒ®£x.<br />

4. √i¿ªıu H¯« ©UP–US √kPmh |v≤u¬<br />

AŒ®£x.<br />

5. ©vØ Enƒz vmhz¯u G¿ªı Qµı©, {P∫®”,<br />

˜\∂ ©UP–USÆ, §flu[QØ ©UP–USÆ ¬∂ƒ<br />

£kzx¡x.<br />

6. G¿ªı Qµı©[P¯Õ≤Æ C¯n®£x.<br />

7. ¡÷¯©U ˜PımiÿSÆ Rà E“Õ ©UP–US<br />

ˆ£ıx¬|˜ØıPz¯u J [S£kzx¡x.<br />

382<br />

¡÷¯©¯Ø J»zx, Ai®£¯h ¡\vP¯Õ<br />

©UP–US AŒzx ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz uµz¯u<br />

EØ∫zx¡xuıfl C∆¬ªUSPŒfl ˜{ıUPÆ. Cu¯⁄a<br />

ˆ\¥Øı¬mhı¿ G¢u J∏ |¯ªØı⁄ ¡Õ∫a]≤Æ<br />

Hÿ£hıx. ¡÷¯© G[Q∏¢uıæÆ Ax ¡Õ∫a]USz u¯h<br />

Gfl£uıP˜¡ C¢vØı ¨ ¯©ØıP {ÆQfl”x.<br />

ˆuıh∫a]Øı⁄ £fl⁄ımka ˆ\Ø¿¨¯”P“, EªP<br />

©Ø©ıu¿ ˜£ıfl”¯¡PŒfl ≠ªÆ G¿ªı ©UPŒfl<br />

¡ıÃU¯PzuµÆ EØ∏Æ Gfl” {ƧU¯P∞fl<br />

Ai®£¯h∞¿ IUQØ {ımka \¯£ ¬¡ıu[PŒ¿<br />

AUP¯”≤hfl TiØ {¿ª {h¡iU¯PPŒ¿ {Æ{ık<br />

Dk£mk“Õx. A∆¡ı˜” IUQØ {ıkP“ \¯£∞fl ©ÿ”<br />

|÷¡⁄[P“ Aµ_P“ \ı∫¯hØ {h¡iU¯PPŒæÆ<br />

Dk£mk“Õ⁄.<br />

Gmhı¡x I¢uısk vmhzvfl (1992 & 97) ¨UQØ<br />

˜{ıUPÆ ©¤u¡Õ ˜©Æ£ıhıSÆ. Cv¿ \≠P ¡Õ∫a]<br />

S‘®§hzuUP ¡¯P∞¿ ˜©Æ£mk“Õx. 1995 & 96 fl<br />

˜u]Ø ¡Õ∫a] ¬QuÆ 7.1 ¬ UPıhıP E“Õx. A¢u<br />

¡Õ∫a] ¬QuÆ |¯ª£kzu®£mk“Õx. ˜©æÆ<br />

u¯hØÿ” ¡ıo£¨Æ, EªP©Ø©ıuæÆ ¡Õ∫a]¯Ø<br />

FUS¬zx“Õ⁄ Gfl£u¯⁄z ˜u]Ø ¡Õ∫a] ¬QuÆ<br />

E÷v®£kzxQfl”x.<br />

Jfl£uı¡x I¢uıskz vmhÆ 1997 & 2002¿<br />

C¢vØı _u¢vµÆ A¯h¢u 50 &Æ Bsk ˆuıh[P®<br />

£mhx. Cv¿ E“Õ vmh[P“.<br />

1. £∞∫zˆuı»æUS ¨UQØzx¡Æ AŒzx Qµı©<br />

¡Õ∫a]¯Ø ˜©Æ£kzx¡x; ˜£ıx©ı⁄ ˜¡¯ª<br />

¡ı¥®§¯⁄ E∏¡ıUQ ¡÷¯©¯Ø J»®£x.<br />

2. ˜¡P©ı⁄® ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a], |¯ªØı⁄<br />

¬¯ª¡ı], Enƒ®£ıxPı® ˜£ıfl”¡ÿ¯”<br />

S‘®£ıP PƒÆ §flu[QØ \≠Pzv⁄∏US<br />

¡«[S¡x.<br />

383


3. _zu©ı⁄U Si}∫, BµÆ£ ©∏zx¡ ¡\v,<br />

PmhıØU P¿¬, Si∞∏®P“, Qµı©[P¯Õ<br />

C¯nzu¿ A¯⁄zxÆ S‘®§mh PıªUPmhz<br />

vÿS“ |¯” ˜¡ÿ”®£h˜¡skÆ.<br />

4. ©UPmˆuı¯P ¡Õ∫a]¯ØU S¯”®£x.<br />

5. \≠P ¬»®n∫a]∞fl ≠ªÆ G¿ªı ©UP¯Õ≤Æ<br />

Dk£kzv _ÿ÷®”a `«¯ª |¯ª®£kzxu¿.<br />

6. ˆ£sP¯Õ ˜©|¯ª®£kzxu¿, §flu[QØ,<br />

©¯ªa \ıv∞⁄∫, uıÃzu®£mh¡∫ \≠P®<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a].<br />

7. £g\ıØzx Aµ_, Tmk”ƒ, _Ø ¨Øÿ] ≠ªÆ<br />

©UP¯Õ Jfl÷£kzv ¡Õ∫a]¯Ø FUS¬zu¿.<br />

8. ufl⁄ƧU¯P¯Ø ¡Õ∫zu¿<br />

Czvmh[PŒ¿ C¢vØ KµÕ¬ÿS ¨fl˜⁄ÿ”Æ<br />

Psk {¿ª |¯ª∞¿ ¡ıÃU¯Pz uµÆ Eص £ık£mhx<br />

PƒÆ ˆuŒƒ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ©ın¡∫P“ ©¤u¡ÕÆ ©ÿ÷Æ ©UPmˆuı¯P<br />

PnUˆPk® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. ©ın¡∫P“ ©UP“ £µ¡¿, Ah∫zv, ¡Õ∫a]<br />

BQØ¡ÿ¯” A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. ©ın¡∫P“ £ıº⁄UTmk £ÿ‘ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. ©ın¡∫P“ SkÆ£{ªzvmhÆ, §”® ¬Quz¯uU<br />

S¯”UP ˜¡siØufl A¡]ØÆ £ÿ‘ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ©UPmˆuı¯P “Œ¬¡µÆ Gzu¯⁄ BskUS J∏<br />

¨¯” PnUˆPkUP®£kQfl”x<br />

A. £zx BskP“ B. C∏£x BskP“<br />

C. ¨®£x BskP“ D. J∏ ¡∏hÆ<br />

384<br />

2. 1991&Æ ¡∏h PnUˆPk®§fl£i C¢vØı¬fl<br />

©UPmˆuı¯P<br />

A. 406.3 ¿ºØfl B. 846.3 ¿ºØfl<br />

C. 1,000 ¿ºØfl D. 400 ¿ºØfl<br />

3. ˜¡Õıs ˆuı»¿ ˆ\¥Ø Hÿ” GŒuı⁄® £Sv<br />

A. ©¯ª® §µ˜u\Æ B. •hß® §µ˜u\Æ<br />

C. \©ˆ¡ŒP“ D. £ı¯ª¡⁄Æ<br />

4. Pı¬∂, ˜Pıuı¡∂, Q∏Ënı, ©Pı{v ¡i|ª[P“<br />

A. ˜©ÿSU PhÿP¯µ®£Sv B. Q«USU PhÿP¯µ®£Sv<br />

C. C©Ø©¯ªz ˆuıh∫ D. £“Õz uıUS<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬¿ AvP ©UPmˆuı¯P E“Õ ©ı|ªÆ<br />

_________<br />

2. _________ £Sv∞¿ ©UP“ ¡ıáuÿS Hÿ” `«¿<br />

C¿¯ª.<br />

3. C©Ø©¯ª∞fl _________ £Sv∞¿ £«[Si ©UP“<br />

(©¯ª ¡ıà ©UP“) ©mkÆ ¡]UQfl”⁄∫.<br />

4. _______________ ©ı|ªzvfl ˆ£∏Æ£Sv £ı¯ª |ª©ıP<br />

E“Õuı¿ u©ı⁄ ©UPmˆuı¯PØıP E“Õx.<br />

5. ˜©ÿS PhÿP¯µ∞¿ AvP GsoU¯P∞¿ ©UP“<br />

Pın®£kÆ £SvP“ _________<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. A\ıÆ && C©Ø©¯ª,<br />

SŒ∫ & S¯”¢u ©UP“<br />

2. PıË´∫ £“ÕzuıUS -&& u¯ª{P∫, £fl⁄ımk ©UP“<br />

{PµÆ (Cosmopolitan)<br />

3. ˆh¿º && ¡hQ«US ©ı|ªÆ,<br />

©¯ª\ıv∞⁄∫<br />

385


4. •hß® §µ˜u\Æ && Q«USU PhÿP¯µ<br />

5. Cµı·Ïuıfl && EØ∫|ª[P“ £ı¯ª¡⁄®£Sv &--<br />

S¯”¢u Ah∫zv<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. ©UPmˆuı¯PU PnUˆPk® Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. G¢u ©ı|ª[PŒ¿ AvP ©UPmˆuı¯PP“ E“Õ⁄?<br />

3. £ıº⁄ ¬QuÆ £ÿ‘ ]÷S‘® ¡¯µP.<br />

4. P[¯Pa \©ˆ¡Œ Hfl AvP ©UPmˆuı¯P¯Ø® ˆ£ÿ÷<br />

E“Õx?<br />

5. ©¯ª®£Sv∞¿ S¯”¢u ©UP“ ¡]UPU PıµnÆ<br />

Gfl⁄?<br />

V. ¬∂¡ı¯⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¬fl ©UPmˆuı¯P® £µ¡¯ª® £ÿ‘ ¬∂¡ıP<br />

¬¡∂.<br />

2. C¢vØ ¡Õ∫a]US® ˜£ıh®£mhz vmh[P“ £ÿ‘<br />

¬∂¡ıP ¬¡∂.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. ˆPıkUP®£mk“Õ C¢vØ ¡¯µ®£hzv¿ ©UPm<br />

ˆuı¯P® £µ¡¯ª GŒØ ¡¯P BµoP“ (patterns)<br />

≠ªÆ ¡¯µP.<br />

386


AªS IX : ¡Õ∫¢x ¡∏Æ C¢vØı<br />

G<br />

£ıhÆ 9<br />

a]≤÷Æ C¢vØı<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ C¢vØı¬fl ˜©Æ£ımi¯⁄® £ÿ‘z<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿, C¢vØı¬fl \ıu¯⁄P“,<br />

u¯hP“ £ÿ‘≤Æ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ C¢vØ ¡Õ∫a]UPıPz vmhmh<br />

I¢uısk vmh[P“, Aufl ¬¯ÕƒP“,<br />

\ıu¯⁄P“, u¯hP“ £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

3. ©ın¡∫ vmh Cªm]Ø[P“, ˜{ıUP[P“,<br />

©UP–Æ, Aµ_Æ ˆ\¥Ø ˜¡siØ ˆ\Ø¿P“ £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“–u¿.<br />

4. ©ın¡∫ C¢vØı¬¿ |Pâx¡∏Æ G a]¯Ø≤Æ<br />

ˆ\Ø¿P¯Õ≤Æ ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

©UPŒfl Ai®£¯hz ˜u¯¡PÕı⁄ Enƒ, E¯h,<br />

C∏®§hÆ BQد¡P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥Ø ˜¡siØx<br />

J∆ˆ¡ı∏ {ımk Aµ]fl u¯ªØıØ Ph¯©ØıSÆ.<br />

Azxhfl ©UPŒfl Gsn[P“, Pÿ£¯⁄P“, P¯ªP“,<br />

˜£ıUS¡µzx, P¿¬, _PıuıµÆ, ©∏zx¡Æ ˜£ıfl” Cuµ<br />

¡\vP¯Õ≤Æ ¡Õ®£kzv ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz<br />

uµzv¯⁄≤Æ EØ∫zu ˜¡skÆ.<br />

Cfl÷ C¢vØı £ª x¯”PŒ¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ<br />

A¯h¢x C∏¢u˜£ıxÆ, ˆ£∏Æ£ıªı⁄ ©UPŒfl<br />

Ai®£¯hz ˜u¯¡P¯Õ ¨ ¯©ØıP® ß∫zvˆ\¥Ø<br />

¨iج¿¯ª. C¢vØı¬fl u¤{£∫ ¡∏©ı⁄Æ PƒÆ<br />

387


S¯”ƒ. Cx Aˆ©∂UPı¬fl u¤{£∫ ¡∏©ı⁄zv¿ 60¿<br />

J∏ £[Suıfl. AvP AÕ¬ªı⁄ ©UP“ ¡÷¯©U<br />

˜PımiÿSU RÃ ¡ıÃQfl”⁄∫.<br />

G⁄˜¡, C¢vØ Aµ_ C¢|¯ªP¯Õz v∏zuÆ ˆ\¥Ø<br />

vmhmh® ˆ£ı∏Õıuıµa ˆ\Ø¿¨¯”P¯Õ≤Æ, \≠P<br />

¡Õ∫a]z vmh[P¯Õ≤Æ ¡Szx ˆ\Ø¿£kzxQfl”x.<br />

P ˜¡P©ı⁄ ©UP“ ˆuı¯P AvP∂® {©x ¡Õ∫a]¯Ø<br />

ˆ£∏©Õ¬¿ £ıvUQfl”x.<br />

1950&BÆ Bsk ¨u¿ ˜u]Ø vmhUS ¬¯⁄<br />

|÷¬ I¢uıskz vmh[P“ £ª wmi ˆ\Ø¿£kzv<br />

¡∏Qfl”x. I¢uıskz vmh[PŒfl ¨UQØ ˜{ıUPÆ<br />

©UPŒfl ˜u¯¡P¯Õ® ß∫zv ˆ\¥x ¡ıÃU¯Pz uµz¯u<br />

EØ∫zx¡xÆ, {ımifl ˆ£ı∏Õıuıµ, \≠P ¨fl˜⁄ÿ”z<br />

vÿPı⁄ ¡»P¯ÕU Psh‘¢x {ım¯h G¿ªı<br />

¡»PŒæÆ ¨fl˜⁄ÿ”® £ı¯u∞¿ A¯«zxa ˆ\¿¡x<br />

©ıSÆ.<br />

¨u¿ I¢uıskz vmhÆ 1951&56&¿ wmh®ˆ£ÿ”x.<br />

Cx¡¯µ Jfl£x I¢uısk vmh[P“ |¯”˜¡ÿ”®<br />

£mk“Õ⁄. C¢uz vmh[PŒfl ¨UQØ ˜{ıUPÆ<br />

ˆ£ı∏Õıuıµa ^∫v∏zuÆ, ©¤u¡Õ ˜©Æ£ık, u¤Øı∫<br />

©Ø©ıUSu¿, ˆ£ıxzx¯” |÷¡⁄[P¯Õa ^µ¯©®£x<br />

©ÿ÷Æ u¯hØÿ” ¡ıo£Æ ˆ£∏US¡x BQد¡<br />

PÕıSÆ.<br />

C¢vØ Aµ\ı[PÆ S‘®§hzuUP AÕ¬¿ {ımifl<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]∞¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Psk“Õx.<br />

S‘®£ıP 1991&º∏¢x Hÿ£mh ˆ£ı∏Õıuıµz uıµıÕ<br />

©Ø©ıu¿ C¢vØ® ˆ£ı∏ÕıuıµÆ |v |¯ª¯©∞¿<br />

¨fl˜⁄ÿ”Æ Pın Eu¬ÿ÷. ˜©æÆ ˆuı»¿P“,<br />

˜¡Õıs¯©, Enƒ Eÿ£zv BQد¡ S‘®§hzuUP<br />

¡¯P∞¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ A¯h¢x“Õ⁄. {ƨ¯hØ<br />

Eÿ£zv® ˆ£ı∏mP¯Õ ˆ¡Œ{ıkPŒ¿ ¬ÿPƒÆ, AvP<br />

˜¡¯ª ¡ı¥®§ÿSÆ, ¡∫zuP ¡Õ∫a]USÆ ¡»<br />

Pıs§zx“Õx. I¢uıskz vmh[P“ ≠ªÆ {ık £ª<br />

x¯”PŒ¿ ¨fl˜⁄‘≤“Õx Gfl£v¿ G∆¬u<br />

Iب¿¯ª.<br />

388<br />

_©ı∫ 40 & 50 ¡∏h[P–US ¨fl {©x<br />

¨fl˜⁄ı∫P“ £«¯©Øı⁄ ¨¯”∞¿ ˜¡Õıs¯©∞¿<br />

Dk£mi∏¢u⁄∫. vØ A‘¬Ø¿ ~m£® £ıxPı®<br />

¨¯”P“ ¡«UQ¿ C¿ªı©¿ C∏¢u Pıµnzuı¿<br />

uı¤Ø[P“ ¨v∫a] ˆ£” AvP PıªÆ GkzxU<br />

ˆPısh⁄. ˜©æÆ \ıS£i∞fl AÕƒÆ S¯”¡ıP<br />

C∏¢ux. £∞∫zˆuı»º¿ vØ ¨¯”P“, £∞∫<br />

£ıxPı®, ˆ\Øÿ¯P Eµ[P“ £Øfl £kzx¡x<br />

˜£ıfl”¯¡ C¿ªıu Pıµnzuı¿ Enƒ® £ÿ”ıU<br />

S¯”≤Æ |ª¬Øx. E £¡∫ Th Enƒ® £ÿ”ıU<br />

S¯”Øı¿ Hï©∞¿ C∏¢u⁄∫.<br />

1960&BÆ BsiÿS® §”S ˜¡Õıs ˆuı»º¿<br />

˜¡P©ı⁄ ©ıÿ”Æ Hÿ£mhx. {√⁄¨¯”∞¿ w¬µa<br />

\ıS£i ˆ\¥Ø®£mhx. £_¯©®µm] £µ¡ªıP A‘¨P®<br />

£kzu®£mk uµ©ı⁄ ¬¯uP“, Eµ[P“, ßa]UˆPı¿º<br />

©∏¢xP“, iµıUh∫P“ £Øfl£kzu®£mk Eÿ£zv<br />

AvP∂UPz ˆuıh[QØx. Cfl÷ C¢vØı 200 ¿ºØfl<br />

hflP“ Enƒ uı¤Ø[P¯Õ Eÿ£zv ˆ\¥Qfl”x.<br />

˜Pıx¯© Eÿ£zv∞¿ EªQ¿ ^⁄ı, IUQØ Aˆ©∂UPı<br />

¬ÿS Akzu£iØıP ≠fl”ı¡x Chzv¿ C¢vØı<br />

E“Õx. £fl⁄ımk ˜¡Õıs Bµı¥a] |÷¡⁄Æ<br />

Cfl›Æ J∏ ]ª BskPŒ¿ C¢vØı Aˆ©∂UPı¯¡<br />

¬h ˜Pıx¯© Eÿ£zv∞¿ ¨fl˜⁄‘ Cµshı¡x<br />

Chz¯u® ˆ£ÿ÷¬kÆ Gfl÷ T÷Qfl” AÕ¬ÿS<br />

¨fl˜⁄‘≤“Õx.<br />

C¢v¯õÂß I¢uõskz vmh[PÒ £ØÔ Kº £õºøÁ<br />

1. ¨u¿ I¢uıskz vmhÆ (1951 & 1956) : CzvmhÆ<br />

˜¡Õıs¯©US ¨fl›∂¯© AŒzx {ımifl<br />

˜¡Õıs, }∫£ı\⁄, fl Eÿ£zvz x¯”PŒ¿<br />

¨fl˜⁄ÿ”z¯u Hÿ£kzv≤“Õx.<br />

2. CµshıÆ I¢uıskz vmhÆ (1956 & 1961) : Cz<br />

vmhÆ ˆuı»¿ ¡Õ∫a]US ¨fl›∂¯© AŒzux.<br />

Cufl ≠ªÆ £ª P⁄µPz ˆuı»ªP[P“ |÷¡®£mh⁄.<br />

389


ˆuı»¿ ˆPı“¯P∞¿ £ª©ı÷u¿P¯Õ≤Æ Hÿ£kzv⁄.<br />

Afl¤Ø Eu¬ AvP AÕ¬¿ ˜Pıµ®£mhx.<br />

3. ≠fl”ı¡x I¢uıskz vmhÆ (1961 & 1966) : Cufl<br />

˜{ıUPÆ {ık ufl¤¯”ƒ ˆ£÷¡xuıfl. B⁄ı¿ ˜u]Ø<br />

¡Õz¯u® £Øfl£kzx¡v¿ Hÿ£mh ]UPªıæÆ<br />

ˆ£ı∏Õıuıµa ˆ\Ø¿ ¨¯”P“ Afl¤Ø ¨uΩm¯ha<br />

\ı∫¢x C∏¢uuıæÆ Gv∫£ı∫zu ˆ¡ÿ‘¯Ø®<br />

ˆ£”¬¿¯ª.<br />

4. Bskz vmh[P“ (1966 & 67 & 68, 68 & 69) :<br />

≠fl”ı¡x I¢uıskz vmh ˜uı¿¬∞⁄ı¿ S¢u<br />

ˆ{∏UPi¯Ø \©ıŒUP Bskz vmh[P“<br />

˜£ıh®£mh⁄. ˆuıh∫a] ØıP ≠fl÷ BskP“,<br />

Bskz vmh[P“ ©mk˜© vmhmk<br />

ˆ\Ø¿£kzu®£mh⁄.<br />

5. {ıflPı¡x I¢uıskz vmhÆ (1969 & 1974) : Cufl<br />

˜{ıUPÆ ˜¡P©ı⁄® ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a], ˜©æÆ<br />

\≠Pzvæ“Õ Hÿ”z uıÃP¯ÕU P¯Õ¡x, ¡ıÃU¯Pz<br />

uµz¯u EØ∫zx¡x BSÆ. Czvmhzv¿ §flu[QØ<br />

£SvP–US ¨fl›∂¯© AŒUP®£mhx. |¯ªØı⁄,<br />

ufl¤¯”ƒ A¯h¢u ˆ£ı∏Õıuıµz¯u® ˆ£”, Au¯⁄<br />

˜©Æ£kzx¡xuıfl Cufl S‘U˜Pı“. B⁄ı¿ £n<br />

√UP¨Æ, £ª ˜£ıµımh[P–Æ, \≠Pzv¿ Hÿ£mh<br />

S«®£[P–Æ, u¯hP–Æ Gv∫£ı∫zu ˆ¡ÿ‘¯Øz<br />

uµ¬¿¯ª.<br />

6. I¢uı¡x I¢uıskz vmhÆ (1974 & 1979) :<br />

Hï©¯Ø }US¡x, }shPıª Ai®£¯h∞¿ 1974 &<br />

75&º∏¢x 1985 & 86 ¡¯µ ˜£ıh®£mhx. §fl⁄∫<br />

Bskz vmh[PÕıP ©ıÿ”®£mhx. _«¿ vmh[P“<br />

E∏¡ıUQ §fl⁄∫ Au¯⁄≤Æ u“–£i<br />

ˆ\¥x¬mh⁄∫.<br />

7. B”ı¡x I¢uıskz vmhÆ (1980 & 1985) :<br />

ˆ£ıx¡ı⁄ ¡Õ∫a]˜Ø Cufl S‘U˜PıÕıSÆ. I¢uısk<br />

vmh[PŒ ⁄ı¿ ©ıÿ”Æ Hÿ£mhx Gfl£x C¢u<br />

I¢uıskz vmhzv¿ C∏¢xuıfl ˆu∂Ø¡¢ux.<br />

390<br />

8. H«ı¡x I¢uıskz vmhÆ (1985 & 1990) : Enƒ<br />

uı¤Ø[PŒfl Eÿ£zv¯Ø® ˆ£∏US¡x ˜¡¯ª<br />

¡ı¥® §¯⁄ AvP∂®£x ¨UQØU S‘U˜PıÕıSÆ.<br />

B⁄ı¿ ˆ£ıxzx¯” |÷¡⁄[P“ Gv∫£ı∫zu AÕ¬¿<br />

ˆ\Ø¿£hıu Pıµnzuı¿ CzvmhÆ ˆ¡ÿ‘<br />

ˆ£”¬¿¯ª.<br />

9. Gmhı¡x I¢uıskz vmhÆ (1992 & 1997): 1990&91,<br />

1991&92, BQØ ≠fl÷ BskP–US Bskz<br />

vmh[P“ wmh®£mh⁄. 1992 ¿ I¢uıskz vmhÆ<br />

wmh®£mhx. Cufl ¨UQØ ˜{ıUPÆ ©¤u¡Õ<br />

˜©Æ£ık, u¤Øı∫ ©Ø©ıu¿, ˆ£ıxzx¯” |÷¡⁄[<br />

P¯ÕU S¯”zu¿, ˆ£ı∏Õıuıµa ^µ¯©® ˆ\¥u¿<br />

BQد¡ØıSÆ. Cx KµÕƒ ˆ¡ÿ‘ ˆ£ÿ” vmhÆ<br />

BSÆ. ˆ£ı∏Õıuıµ _u¢vµÆ ˆ©x¡ıP E∏¡ı⁄x.<br />

10. Jfl£uı¡x I¢uıskzvmhÆ (1997 & 2002) :<br />

©¤u¡Õ ˜©Æ£ık, u¤Øı∫©Ø©ıu¿, u¤Øı∫<br />

x¯”US ¡ı¥®U ˆPıkzu¿ BQØ¡ÿ‘ÿS AvP<br />

¨UQØzx¡Æ AŒUP® £mhx. ^µ¯©®<br />

ˆuıhµ®£mhx. EªP©Ø©ıuºfl Pıµn©ıP<br />

ˆ¡Œ{ımk ¨uΩkP“ C¢vØı¬¿ ¨uΩk<br />

ˆ\¥Ø®£mk ˆuı»ªP[P“ BµÆ§UP®£mh⁄. C¢vØ<br />

©UPmˆuı¯P Eÿ£zv® ˆ£ı∏mP¯Õ ¬ÿP {¿ª<br />

\¢¯u Gfl£¯u |π§zux.<br />

2001 ˆ\®hÆ£∫ 9/11 ¿ Hÿ£mh ]‘x uÕ∫a]US® §”S<br />

C¢vØı uP¡¿ ˆuı»¿ ~m£zv¿ (IT) ¨fl˜⁄‘<br />

¡∏Qfl”x.<br />

11. £zuı¡x I¢uıskz vmh[P“ (2002 & 2007) :<br />

Enƒ uı¤Ø[P“, £∏® ¡¯PP“, Gsˆn¥<br />

¬zxUP“ BQد¡P“ Eÿ£zv AvP∂USÆ Gfl÷<br />

Gv∫£ı∫UP®£kQ”x. AvP ©UP“ ˆuı¯P<br />

ˆ£∏UPzvæÆ S‘®§hzuUP AÕ¬¿ ¡÷¯©U ˜Pım<br />

iÿSURà E“Õ¡∫PŒfl GsoU¯P S¯”≤Æ Gfl”<br />

Gv∫£ı∫® E“Õx.<br />

391


I¢uıskz vmh[PŒfl ≠ªÆ ˆuı»¿ ˜¡P©ıP<br />

¡Õ∫¢ux. £sim ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ C¢vØz<br />

ˆuı»¿PŒfl ¡Õ∫a]¯Ø I¢uıskz vmh[P“ ≠ªÆ<br />

ˆuıh[Q ¯¡zuı∫. ©ımk ¡siP“, C∏ \UPµ<br />

¡ıP⁄[P“, v ¡siP“, ˜£∏¢xP“, Cµ∞¿<br />

ˆ£miP“, ˆ£∂Ø ¬©ı⁄[ PŒfl Eÿ£zv ˆ£∏QØx.<br />

ˆ£ıxzx¯”, u¤Øı∫ x¯”∞¿ ¨fl˜⁄ÿ”Æ Hÿ£mk<br />

£ª P⁄µPz ˆuı»ªP[P–Æ, ˆ©flˆuı»ªP[P–Æ<br />

|÷¡®£mh⁄. ˆ£∂Ø, ]‘Ø ˆuı»ªP[PŒfl ¡Õ∫a]<br />

˜¡P©ıUP®£mhx. ˆuı»ÿ ˜£m¯hP“ E∏¡ıUP®<br />

£mh⁄.<br />

C¢vØı¬fl ˜¡P©ı⁄ ¡Õ∫a]∞fl ¬¯Õ¡ıP<br />

£ªx¯”PŒ¿ Cfl÷ C¢vØı ¨fl⁄o∞¿ E“Õx.<br />

Aq\Uv, ¬sˆ¡Œ Bµı¥a], ˆ\Øÿ¯PU˜Pı“<br />

Eÿ£zv, Au¯⁄ ¬sˆ¡Œ∞¿ A›®u¿,<br />

Po®ˆ£ı‘, ˆ©fl ˆ£ı∏“ Eÿ£zv ˜£ıfl”¡ÿ‘¿ S¢u<br />

¡Õ∫a]دh¢x“Õx. ©¤uz v”¯©∞¿ C¢vØı<br />

EªQ¿ ≠fl”ı¡x Chz¯u® ˆ£÷Qfl”x.<br />

Ph¢u ≠fl”ıskPÕıP C¢vØı¬fl Hÿ÷©v<br />

AvP∂zx“Õx. £fl⁄ımk ≠ªu⁄[P“ C¢vØU P⁄µPz<br />

ˆuı»ÿ\ı¯ªP¯Õ≤Æ, ©ÿ” ˆuı»¯ª≤Æ FUS¬zu⁄.<br />

C¢vØ Aµ_Æ, u¤Øı∫, Aµ]fl ¨uΩmkU ˆPı“¯P∞¿<br />

^µ¯©®P¯Õ Hÿ£kzvØx. C¢vØı¬fl ˜{ıUPÆ<br />

C¢vØ ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl Eÿ£zv® ˆ£ı∏mP¯Õ<br />

£fl⁄ımka \¢¯u¯Ø® §izx ˜u¯¡Øı⁄ Afl¤Ø<br />

ˆ\ª¡ıo¯Ø Dmk¡˜u BSÆ. ˜©æÆ ˜uı¿<br />

ˆ£ı∏mP“, B¯hP“, uØı∂UP®£mh B¯hP“<br />

Eÿ£zv∞æÆ P¡⁄Æ ˆ\æzx Qfl”x. ˜¡¯ª<br />

¡ı¥®§¯⁄ Hÿ£kzv Hï©¯Ø ¬µmk¡˜u C¢vØz<br />

vmh[PŒfl ¨UQØU S‘U˜PıÕıSÆ.<br />

EªQfl ¨fl⁄o∞¿ E“Õ ¡ıP⁄[P“, ¡ıP⁄<br />

Ev∂® £ıP[PŒfl Eÿ£zv |÷¡⁄[P“ C¢vØ<br />

392<br />

ˆuı»ªP[PŒ¿ ¨uΩk ˆ\¥x TmhıP Eÿ£zv¯Ø<br />

˜©ÿˆPı“Qfl”⁄∫. C¢vØı¯¡z uÕ©ıPU ˆPısk Pı∫<br />

ˆuı»ªP[P“ |¯”Ø BµÆ§UP®£mk“Õ⁄. ¡ıP⁄<br />

F∫vz ˆuı»¿PŒ¿ AvP ©ıÿ”Æ Hÿ£mk“Õx.<br />

C¢vØı¬fl hımhı Pı∫ |÷¡⁄Æ, ˆ·∫©¤∞fl ˆ£flÏ<br />

|÷¡⁄zxhfl C¯n¢x Pı∫ uØı∂U Qfl”⁄∫. ˆuı»¿<br />

~m£® £Sv∞¿ C¢vØı P®ˆ£∂Ø ¡Õ∫a]¯Ø<br />

Gmi≤“Õx. ¬sˆ¡Œ Bµı¥a]∞¿ C¢vØı uÿ˜£ıx<br />

Aˆ©∂UP IUQØ {ımkhfl ˜£ımi∞kQfl”x.<br />

C¢vØı¬fl {√⁄ ¬sPªÆ IRS IC ¨ ¡xÆ C¢vØz<br />

ˆuı»¿~m£zuı¿, C¢vØı¬¿ uØı∂UP®£mhuıSÆ.<br />

Cx uıx¡Õ[P¯Õ ©v®§h P Eu¬ØıP E“Õx.<br />

˜©æÆ, Cv¿ |÷¡®£mk“Õ \Uv ¡ı¥¢u ~m£©ıP<br />

£∂˜\ıvUSÆ P∏¬ (Sensor), ˆuı¯ª≤n∫ƒ® ˆ£ı∏mP“<br />

¡∫zuP ∑v∞æÆ ¡Õ∫a] ˆ£” EuƒQfl”x. ¬sPªÆ<br />

Bµı¥a] ©mkÆ A¿ªı©¿ ¬©ı⁄ |¯ªØÆ, x¯”¨PÆ,<br />

P®£¿ PmkÆ uÕÆ ˜£ıfl” ¨UQØ©ı⁄ Ch<br />

A¯©®PŒfl §Æ£[P¯Õ≤Æ ˆ£” ¡ı¥®“Õx.<br />

¬sˆ¡Œ∞¿ S‘®§hzuUP ¡Õ∫a]¯Ø C¢vØı<br />

ˆ£ÿ÷“Õx (£hÆ 9.1).<br />

C¢vØ ¬sˆ¡Œ Bµı¥a] |÷¡⁄zvfl |ª<br />

{kU˜Pımk ¬sPª HƒuÕÆ (Equatorial Rocket Launch<strong>in</strong>g<br />

Station) v∏¡⁄¢uµÆ A∏Qæ“Õ xÆ£ı¬¿<br />

|÷¡®£mk E“Õx. C¢|÷¡⁄Æ 1968&¿ IUQØ<br />

{ıkP“ \¯£UPıP HƒuÕz¯u A∫®£ozux.<br />

C¢vØ ¬sˆ¡Œ Bµı¥a] (ISRO) C¢vØ<br />

¬sˆ¡Œ Bµı¥a]US ¯©Ø©ıP ¡Õ∫¢x“Õx.<br />

Áͺa]°ß uõUP®<br />

£ª x¯”PŒ¿ C¢vØı ¡Õ∫a] ˆ£ÿ÷“Õx.<br />

S‘®£ıP P¿¬, ©∏zx¡Æ BQØ¡ÿ‘¿ S¢u<br />

¡Õ∫a]∞¯⁄® ˆ£ÿ÷“Õx. 1947&¿ C¢vØı _u¢vµÆ<br />

A¯h¢u˜£ıx C¢vØ∂fl \µı\∂ ¡ıÃU¯P 27<br />

¡∏h[PÕıSÆ. uÿ˜£ıx Ax 67 BP EØ∫¢x“Õx.<br />

393


TPm 9.1<br />

394<br />

A]p ªu ¨ûXVm<br />

¿u ªu ¨ûXVm<br />

AÔ ªu ¨ûXVm<br />

AûQ/¿oTôN] §hPeLs<br />

P¿¬Ø‘¯¡® ˆ£ı∏zu¡¯µ, _u¢vµÆ<br />

A¯h¢u˜£ıx 10 ¬ UPıhıP C∏¢ux. Cfl÷ 61<br />

¬ UPıhıP EØ∫¢x“Õx. ˆ£s P¿¬∞¿ P®ˆ£∂Ø<br />

©ıÿ”Æ |Pâx“Õx. B∞µU PnUPı⁄ }∫z˜uUP[P“<br />

Pmh®£mk“Õ⁄. {¿¡ıìæÆ P¿¬∞æÆ ¨fl˜⁄ÿ”Æ<br />

Psk“Õx. C∏¢xÆ {Æ {ık Cfl›Æ ¡Õ∫a]<br />

ˆ£”˜¡skÆ.<br />

¡Õ∫a]∞fl {k˜¡ \≠P® ˆ£ı∏Õıuıµa ]UP¿P“<br />

E“Õ⁄. B⁄ı¿ Hï©∞æÆ ·⁄{ıØPÆ u¯«zx“Õx.<br />

£«¯©Øı⁄® ˆ£ı∏ÕıuıµU ˆPı“¯PP¯Õz u¬∫zx,<br />

vØ ˆPı“¯PP¯Õ C¢vØı §fl£ÿ”z ˆuıh[Q≤“Õx.<br />

E»P©¯©õu¼À C¢v¯õ<br />

EªP©Ø©ıu¿ C¢vØı¬¿ Cµsk ¡»<br />

|PÃPŒ¿ ˆ\Ø¿£kQfl”x. C¢vØı¬¿ ¡ıÃU¯P∞fl<br />

G¿ªı |¯ª PŒæÆ Cufl uıUPÆ ˆu∂Ø¡¢x“Õx.<br />

C¯¡ ˆ£ı∏Õı uıµzvfl ¡»˜Ø Fk∏¬ ©÷<br />

¡i¡z¯u≤Æ, CØUSÆ ¬uz¯u≤Æ ©ıÿ‘<br />

A¯©zx“Õ⁄. Cu⁄ı¿ C¢vØı EªQ¿ u⁄x<br />

Chzv¯⁄z vh®£kzv, ©ıÿ”©¯h¢x As¯h<br />

{ıkP–hfl {¿ª ˆuıh∫ ¯¡zxU ˆPı“Õ ¨i≤Æ.<br />

C¢vØı¬fl P¿¬ ©ÿ÷Æ Pªıa\ıµ ¡ıÃU¯P, ˆuı¯ªU<br />

Pım], ˆ\¥vzuı“P“ ©ÿ÷Æ ªfl Pım] ˜£ıfl”<br />

A¯⁄zvæÆ ©ıÿ”[P“ Hÿ£mkU ˆPıs˜h C∏®£v¿<br />

C∏¢x ˆu∂Ø¡∏Qfl”x. £zx BskP–US ¨fl<br />

C∏¢u¯u¬h C¢vØı Cfl÷ ¨ÿ‘æÆ ©ıÿ”Æ ˆ£ÿ÷<br />

E“Õx.<br />

C¢vØı EªP©Ø©ıuºfl uıUPzv¯⁄<br />

CØUP¿ªı ¡¯P∞¿ HÿP¬¿¯ª. C¢vØı¬¿<br />

˜{∂¯hØıPƒÆ ˆ¡Œ{ıkPŒ¿ ¡ı Æ C¢vØ ©UPŒfl<br />

¡»ØıPƒÆ EªP©Ø©ıu¿ AvP∂zxU<br />

ˆPısi∏UQfl”x. C¢vØı¬fl CªUQØÆ, P¯ªP“,<br />

v¯µ®£h[P“, ©u[P“, EnƒP“, E¯hP“,<br />

{√⁄[P“ ©ÿ÷Æ C¯\ BQد¡P“ ˜©ÿPzvØ<br />

395


{ıkPŒfl J∏[Q¯n¢u £SvPÕıP Cfl÷ E“Õ⁄.<br />

C¢vØı¬fl ©∏zx¡∫P“, uP¡¿ ˆuı»¿~m£ ¡¿æ⁄∫<br />

P“, ˜©ªıÕ∫P“ ©ÿ÷Æ ˆ£ı‘ØıÕ∫P“ AvP AÕ¬¿<br />

˜©ÿPzvØ {ıkPŒ¿ S‘®§hzuUP AÕ¬¿ uıUPz¯u<br />

Hÿ£kzv≤“Õ⁄∫. C¡∫P“ u[P–¯hØ Pi⁄ E¯«®<br />

£ıæÆ v”¯©PÕıæÆ ¨fl¤¯ª∞¿ C∏UQfl”⁄∫.<br />

C¯¡P¯Õ ¯¡z˜u C¢vØ∫PŒfl ˜u¯¡≤Æ<br />

AvP∂zx“Õx.<br />

ÁõÌÂøÚa \®£õv<br />

Gfl ¡ıì¿<br />

£ıv{ımP¯Õ<br />

˜¡¯ª ˜uk¡v¿ ˆ\ª¬m˜hfl.<br />

Hˆ⁄¤¿<br />

¡ıÃU¯P∞fl A∫zu˜©,<br />

¨ufl¯©ØıP,<br />

J∏ ¡ıì¯⁄a \Æ£ıvzu˜ª.<br />

Cu¯⁄ {ıÆ<br />

ˆ\¥Øı¬i¿,<br />

{Æ ¡ıÃU¯PUS<br />

{ı˜© S»˜uısk˜¡ıÆ.<br />

B⁄ı¿<br />

G⁄US® ì£oí ´x &<br />

Es¯© E¯«®§fl ´x &<br />

£ª©ı⁄ {ƧU¯P.<br />

Gfl”ıæÆ,<br />

IؘPı,<br />

Au¯⁄z ˜uk¡v¿<br />

{ıfl<br />

Gfl ¡ıÃU¯P¯Ø<br />

√niUQfl˜”fl.<br />

{ıfl Cfl÷Æ<br />

Ca`uımhzv¿uıfl<br />

PıªÆ P»UQfl˜”fl.<br />

396<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. C¢vØı¬fl ¡Õ∫a]¯Ø A‘¢x ©ın¡∫P“<br />

ˆ£∏uÆ ˆPıshx.<br />

2. ©ın¡∫P“ C¢vØı¬fl vmhmh ˆ\Ø¿¨¯”<br />

P¯Õ≤Æ, I¢uıskz vmh[P¯Õ<br />

A‘¢xˆPıshx.<br />

3. Cµsk I¢uıskz vmh[P¯Õz u¬µ ©ÿ”<br />

vmh[P“ Gv∫£ı∫zu ˆ¡ÿ‘¯Ø® ˆ£”¬¿¯ª.<br />

AuÿS∂Ø Pıµn[P¯Õ ©ın¡∫P“A‘¢x<br />

ˆPıshx.<br />

4. Cfl¯”Ø C¢vØı¬fl ¬sˆ¡Œ, Aq\Uv<br />

¡Õ∫a]¯ØU Psk §µzu¿.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˜£ıUS¡µzx, P¿¬, {ª¡ıÃ, √mk¡\v BQد¡<br />

C∆¡¯P G⁄U P∏u®£kQfl”⁄.<br />

A. ˜\¯¡P“ B. |ªA¯©®<br />

C. Pªıa\ıµÆ D. ˆuı»¿P“<br />

2. C¢vØı¬fl ¨fl˜⁄ÿ”zvÿPıP 1950&¿ C¢vØ<br />

Aµ\ı[Pzuı¿ Cx E∏¡ıUP®£mhx.<br />

A. ˜u]Øz vmhUS B. I¢uıskz vmh[P“<br />

C. £_¯©® µm] D. ˆ\Øÿ¯PU ˜Pı“P“<br />

3. Aˆ©∂UP IUQØ {ıkPŒfl Eÿ£zv¯Ø C¢vØı J∏<br />

]ª BskPŒ¿ ¨¢uU TiØ ˜¡Õıs Eÿ£zv®<br />

ˆ£ı∏“<br />

A. ˆ{¿ B. ˜Pıx¯©<br />

C. uı¤Ø[P“ D. ˜uımh®£∞∫P“<br />

4. C¢vØı¬fl ¨UQØ Hÿ÷©v<br />

A. Enƒ® ˆ£ı∏mP“ B. xo ˆ{¥≤Æ<br />

°¿ C¯«P“<br />

C. ˆuı»ªP® ˆ£ı∏mP“D. £ı⁄[P“<br />

397


5. C¢vØ ¬sˆ¡Œ Bµı¥a] |÷¡⁄Æ (ISRO) 1968&¿<br />

IUQØ {ıkP“ \¯£UPıP A∫®£ozu HƒuÕÆ<br />

A¯©¢x“Õ ChÆ<br />

A. xÆ£ı B. ˆ\fl¯⁄<br />

C. ˆh¿º D. ¨Æ¯£<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. C¢vØı¬¿ Cx¡¯µ __________ I¢x Bsk<br />

vmh[P“ |¯”˜¡ÿ”®£mk“Õ⁄.<br />

2. 1991&¿ {©x {ımi¿ __________ ^∫v∏zuÆ A‘¨P®<br />

£kzu®£mhx.<br />

3. 10&¡x I¢uıskz vmhzvfl ˆ£ı x __________<br />

Eÿ£zv∞¿ C¢vØı Cµshı¡x Chz¯u ¡QUSÆ.<br />

4. __________ {√⁄ ¬sPªÆ C¢vØ ˆuı»¿ ~m£zuı¿<br />

¨ ¡xÆ C¢vØı¬¿ uØı∂UP®£kQ”x.<br />

5. |ª {kU˜Pımk ¬sPª HƒuÕÆ A¯©¢x“Õ ChÆ<br />

______<br />

III. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. J∏ {ımifl Ph¯©P“ Øı¯¡?<br />

2. ©UPŒfl ¡ıÃU¯Pz uµz¯uG∆¡ı÷ EØ∫zu<br />

˜¡skÆ?<br />

3. £zuı¡x I¢uıskz vmhzvfl CªUS Gfl⁄?<br />

4. £sim ·¡Ì∫ªı¿ ˜{∏ ˆuıh[QØ ˆuı»ªP<br />

¡Õ∫a]zvmhÆ G∆¡ı÷ £Ø›“ÕuıP E“Õx?<br />

5. C¢vØı¬¿ ˆ£ı∏Õıuıµ ¡Õ∫a]∞fl uıUPÆ G∆¡ı÷<br />

E“Õx?<br />

IV. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. C¢vØı¯¡ G a]≤h›Æ C¢vØı¡ıP E∏¡ıUSÆ<br />

vmh[P“ £ÿ‘ J∏ Pmk¯µ G x.<br />

V. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]<br />

1. "G a]≤÷Æ C¢vØı' Gfl” u¯ª®§ÿS Hÿ”¡ı÷<br />

{©x {ımifl ¡Õ∫a]¯ØU PımkÆ ˆ\¥vP“,<br />

£h[P“ ©ÿ÷Æ uP¡¿P¯Õa ˜\P∂UPƒÆ.<br />

398


AªS X : |ª¡¯µ® £h[P“ ¬ÕUP®£h[P“<br />

£ıhÆ -10<br />

£µ¡¿ |ª¡¯µ®£h[P–Æ<br />

¬ÕUP®£h[P–Æ<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ “Œ ¬¡µ[PŒfl ¨UQØzx¡zv¯⁄<br />

A‘u¿.<br />

2. ©ın¡∫ £¿˜¡÷£mh “Œ ¬¡µ[P¯Õ® £ÿ‘Ø<br />

A‘¯¡® ˆ£÷u¿.<br />

3. ©ın¡∫ ¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P“ G¢u AÕ¬ÿS®<br />

“Œ ¬¡µ[P¯Õ® £Øfl£kzxQfl”⁄∫ Gfl£¯u<br />

A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ ¬∞Ø¿ \ı∫¢u “Œ¬¡µ[P¯Õ<br />

G∆¡ı÷ ¡¯µ£h©ıP ©ıÿ÷¡x Gfl£x S‘zx<br />

A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ £µ¡¿ £h[P“ ¡¯µ¡uÿPı⁄ £¿˜¡÷<br />

¨¯”P¯Õ® £ÿ‘ ˆu∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

|»Áøµ¨£h[PÒ (MAPS)<br />

J∆ˆ¡ı∏ PıªU PmhzvæÆ, ¬¯Ø® £ÿ‘Ø<br />

uP¡¿ P¯Õ £ª ¡»PŒ¿ A‘¢xˆPı“Õ ¨iQfl”x.<br />

|ª¡¯µ® £h[P“ G⁄®£k¡x, J∏ Chz¯u®<br />

£ÿ‘˜Øı, J∏ ¡mhıµz¯u® £ÿ‘˜Øı, uª A¯©®¯£®<br />

£ÿ‘˜Øı A¿ªx uª A¯©®˜£ık ˆuıh∫¯hØ<br />

Cfl›Æ £ª¡ÿ‘fl uP¡¿P¯Õ˜Øı ˆu∂¬UPUTiØ<br />

Jfl”ıSÆ. |ª¡¯µ® £hzv¯⁄ J∏ ¡mhıµzvfl<br />

Es¯©Øı⁄ §µv£º® Gfl˜” T”ªıÆ. ¬ÕUP®£hÆ<br />

(Diagram) Gfl£xÆ uP¡¿P¯Õz x¿ºØ©ı⁄ ¨¯”∞¿<br />

399


“Œ ¬¡µ[PŒfl Ai®£¯h˜Øık ˆu∂Ø®£kzxÆ<br />

J∏ ¡»¨¯”ØıSÆ.<br />

|ª¡¯µ® £h[P“, ¬ÕUP® £h[P“ BQØ<br />

Cµs¯h ≤˜© ¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P“ £h¡¯µƒP“<br />

(Graphicacy) Gfl” ¡¯P∞¿ ˜\∫zx“Õ⁄∫. £h¡¯µƒ<br />

G⁄®£k¡x uP¡¿P¯Õ G zx¡i¬¿ T”ı©¿<br />

|ª¡¯µ® £h[P“, ¬ÕUP® £h[P“ ˜£ıfl”¡ÿ‘fl<br />

≠ª©ıP ˆu∂¬®£uıSÆ. ˜©æÆ ¬ÕUP® £h[P“,<br />

|ª¡¯µ® £h[P¯Õz u¬µ, ¯P® £hÆ, ©ÿ÷Æ<br />

£«Æˆ£ı∏mP“ (artefacts) BQد¡P–Æ uP¡¿P¯Õ<br />

AŒ®£v¿ ¨UQØ©ı⁄ £[S ¡QUQfl”⁄.<br />

{P∫ƒ®£hÆ (flow maps) Gfl£xÆ J∏ ¡¯PØı⁄<br />

uP¡¿ ˆ¡Œ®£ık BSÆ. ˆ¡∆˜¡÷ Ch[P–US<br />

C¯h˜Ø E“Õ {P∫¬¯⁄ Cufl ≠ªÆ A‘¢x ˆPı“Õ<br />

¨iQfl”x. GkzxUPımhıP, uÃ{ımi¿ Cµ∞¿<br />

|¯ªØ[P–US C¯h˜Ø CØUP®£kÆ Cµ∞¿PŒfl<br />

GsoU¯P¯Ø ˜©æÆ {P∫ƒ®£h[PŒfl ≠ªÆ<br />

˜£∏¢x, Cµ∞¿ ˜£ıUS ¡µzv¿ {¯h ˆ£÷Æ ©UP“<br />

©ÿ÷Æ ˆ£ı∏mPŒfl {P∫¬¯⁄® £ÿ‘ A‘Ø ¨iQfl”x.<br />

ˆ£ıx¡ıP, {P∫ƒ®£hÆ ≠ª©ıP Cµ∞¿ ©ÿ÷Æ \ı¯ª®<br />

˜£ıUS¡µzvfl Ah∫zv¯Ø≤Æ A‘Ø ¨iQfl”x.<br />

|ª¡¯µ® £hzvfl ≠ªÆ uP¡¿P¯Õ {flS A‘¢x<br />

ˆPı“–Æ AÕ¬ÿS ¡ı∫z¯uP“ ≠ªÆ (words) A‘Ø<br />

¨i¡v¿¯ª Gfl˜” T”ªıÆ.<br />

ÂÍUP¨ £h[PÒ (DIAGRAMS)<br />

B¥ƒP“ ≠ªÆ ˜\P∂UP®£kQfl” “Œ¬¡µ[P“<br />

¡¯µ˜Pımk®£hÆ (Graphs) ≠ª¨Æ, ¬ÕUP® £h[P“<br />

≠ª¨Æ Pımh®£kQfl”⁄. ¬ÕUP® £h[P“ “Œ<br />

¬¡µ[PŒfl ufl¯©¯Øz x¿ºØ©ıP GkzxU<br />

PımkQfl”⁄. ¬∞غ¿ £¿˜¡÷¬u©ı⁄ £h[PŒfl<br />

≠ªÆ “Œ ¬¡µ[P“ Pıs§UP®£kQfl”⁄.<br />

A¯¡PŒ¿ ¡¯µ˜Pımk® £h[P“ (Graph), £m¯h®<br />

£h[P“ (Bar diagrams), ¡mh® £S®® £h[P“ (Pie<br />

400<br />

diagrams) ˜£ıfl”¯¡P“ ¨UQØ ©ı⁄¯¡P“ BSÆ.<br />

C¡ÿ‘fl ≠ªÆ “Œ¬¡µ[P¯Õ® £h©ıPU<br />

Pıs§USÆ ˆ£ı x & Aufl ˜¡÷£ık ©ÿ÷Æ J∏zu<br />

ufl¯© BQØ¡ÿ‘¯⁄z ˆuŒ¡ıP A‘Ø ¨iQfl”x.<br />

˜©ÿ S‘®§mh ¬ÕUP® £h[P“ £µ®\ıµı “Œ<br />

¬¡µ[P¯Õ ¡¯µØ® £Øfl£kQfl”⁄. ©UP“ ˆuı¯P<br />

¡Õ∫a]∞¯⁄ ¡¯Õ˜Pımk® £hÆ ≠ª¨Æ, £m¯h®<br />

£hÆ ≠ª¨Æ Pıs§UP ¨i≤Æ. £hz¯u ¯¡z˜u ©UP“<br />

¡Õ∫a]¯Ø GŒ¯©ØıP® ∂¢x ˆPı“ÕªıÆ.<br />

¦ÒÎ ÂÁµ[PÒ ÷\PzuÀ (DATA COLLECTION)<br />

{ıÆ √m¯h ¬mk ˆ¡Œ∞¿ ¡¢uı˜ª<br />

£¿˜¡÷£mh ¬¡µ[P“ {©USz ˆu∂Ø ¡∏Qfl”⁄.<br />

A¡ÿ÷“ ]ª {Æ ©⁄v¿ {flS £v¢x¬kQfl”⁄.<br />

˜©æÆ £¿˜¡÷ ¬¡µ[ P¯Õ {ıÆ B]∂Ø∫P“<br />

¡ı∞ªıPƒÆ, ¡ıˆ⁄ıº, ˆuı¯ªU Pım], ˆ\¥vzuı“<br />

˜£ıfl”¯¡P“ ≠ªÆ A‘بiQfl”⁄. ]ª \©Ø[PŒ¿<br />

°ªP[P–USÆ ˆ\fl÷ ˆu∂¢x ˆPı“ Qfl˜”ıÆ.<br />

C∆¡ı÷ {©US ˜¡siØ ¬¡µ[P¯Õ {ıÆ ˜\P∂UP<br />

˜¡si≤“Õx. ¬¡µ[P¯ÕU P¡¤zx A‘u¿ ≠ª¨Æ<br />

(observation), P¡⁄©ıPU ˜Pmh‘u¿ ≠ª©ıPƒÆ (listen<strong>in</strong>g),<br />

©ÿ÷Æ {Æ ˆ\ı¢u ¨Øÿ]∞⁄ıæÆ (Our own efforts)<br />

ˆ£÷Qfl˜”ıÆ. C∆¡ı÷ ˆ£”®£kÆ uP¡¿P¯Õz<br />

uıfl “Œ¬¡µ[P“ (Data) Gfl÷ T÷Qfl˜”ıÆ. “Œ<br />

¬¡µ[P“ Es¯©¯Ø® §µv£ºUPU TiØuıSÆ.<br />

Au¯⁄ ¬gbı⁄z¯u≤Æ Jzux G⁄ªıÆ. ¬∞غ¿<br />

“Œ¬¡µa ˜\P∂® Gfl£x J∏ ¬gbı⁄ ß∫¡©ı⁄<br />

Jfl÷ Gfl÷ T”ªıÆ. ˜\P∂UP®£kQfl”<br />

“Œ¬¡µ[PŒ¿ ˆ£∏©Õƒ £µ® \ı∫¯hØ “Œ<br />

¬¡µ[PÕıSÆ.<br />

£µ¨¦ \õº¦øh¯¨ ¦ÒÎÂÁµ[PÒ (SPATIAL DATA)<br />

C®“Œ¬¡µ[P“ A¯©¬hzvfl Ai®£¯h∞¿<br />

˜\P∂UP®£kQfl”⁄. C®“Œ¬¡µ[P“ Am\, w∫UP<br />

Ai®£¯h∞¿ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. GkzxUPımhıP<br />

401


C¢vØı¬fl Am\ ¬∂ƒ 8 o 4'’ ¡hUS ¨u¿ 37 o 6' ¡hUS<br />

¡¯µ∞æÆ, w∫UP ¬∂ƒ 68 o 7' Q«US ¨u¿ 97 o 2' Q«US<br />

¡¯µ∞æÆ E“Õ⁄. “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£h<br />

˜¡siØ £Sv∞fl Am\, w∫UPzxUS Em£mh®<br />

£Sv∞fl |ª A¯©®, Pıª|¯ª, CØÿ¯Pz uı¡µÆ,<br />

©s ˜£ıfl” uP¡¿P“ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. Cu¯⁄˜Ø<br />

\ı∫¯hØ uP¡¿P“ GflQfl˜”ıÆ.<br />

£µ¨¦ \õµõ¨ ¦ÒÎ ÂÁµ[PÒ (NON-SPATIAL DATA)<br />

C®“Œ¬¡µ[P“ ©¤u \¨uıØzxhfl<br />

ˆuıh∫¯h د¡PÕıSÆ. Cu¯⁄ 3 §∂ƒPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ.<br />

(1) \≠PÆ \ı∫¢u “Œ¬¡µ[P“ (<strong>Social</strong>),<br />

(2) ˆ£ı∏Õıuıµ® “Œ ¬¡µ[P“ (Economic Data),<br />

(3) Pªıa\ıµ® “Œ ¬¡µ[P“ (Cultural Data) Gfl£<br />

uıSÆ.<br />

ˆ£ıx¡ıPU T‘⁄ı¿, u¤®£mh¡∫P“,<br />

SkÆ£zv⁄∫, QµıØ ©ÿ÷Æ {Pµ ©UP“ \ı∫¢u<br />

“Œ¬¡µ[P“ £µ® \ıµı® “Œ¬¡µ[P“ ¡¯P¯Øa<br />

˜\∏Æ. ©UPmˆuı¯P \ı∫¢u “Œ¬¡µ[P¯Õ (Census<br />

Data) \≠P “Œ ¬¡µ[P“ G⁄UT”ªıÆ.<br />

GkzxUPımhıP, 2001&Æ Bsi¿ ©UPmˆuı¯P<br />

PnUˆPk®§fl£i ©UPŒfl GsoU¯P 1,027<br />

¿ºØflP“ BSÆ. ©UPŒfl ˆ£ı∏Õıuıµ {h<br />

¡iU¯PP“ ˆuıh∫£ı⁄ “Œ¬¡µ[P“, ¬¡\ıØÆ<br />

\ı∫¢u¯¡ ©ÿ÷Æ ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl Eÿ£zvz<br />

ˆuıh∫£ı⁄® “Œ ¬¡µ[P¯Õ ˆ£ı∏Õıuıµ® “Œ<br />

¬¡µ[P–US GkzxUPımhıPU T”ªıÆ.<br />

C∆¡ı÷ £¿˜¡÷ ¬u©ı⁄ “Œ ¬¡µ[P“ ¬∞<br />

غ¿ ˆ£∂xÆ £Øfl£kzu®£kQfl”⁄. A¯¡ G∆¬uÆ,<br />

G¢ˆu¢u ¡»¨¯”PŒfl ≠ªÆ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄<br />

Gfl£¯u A‘u¿ A¡]Ø©ıSÆ. C¯¡P–“ P ¨UQØz<br />

x¡Æ ¡ı¥¢u “Œ¬¡µ[P“ PÕ®£o ≠ªÆ ˆ£”®<br />

£k¡x Gfl÷ T‘⁄ı¿ Ax ¯PØıPıx.<br />

402<br />

“Œ∞تı⁄x ""˜uıµıØ©ı⁄ J∏ ¬gbı⁄Æ''<br />

Gfl÷ (Science of approximation) T”ªıÆ. ¬∞Ø¿ “Œ<br />

¬¡µ[P“ ©ÿ÷Æ AÕƒPŒfl ¨UQØzx¡zv¯⁄<br />

C¯\Øı ˆ£Õ©fl Gfl” ¡¿æ⁄∫ A¡∫P“ {flS GkzxU<br />

T‘≤“Õı∫. A¡µx Tÿ÷®£i ""¬∞Ø¿ \ı∫¢u G¢u<br />

J∏ T÷USÆ AÕƒ Gfl£x PƒÆ Cfl‘د©Øıu<br />

uıSÆ''. (Geographical thought <strong>in</strong>volves measurement') Cvº∏¢x<br />

¬∞Ø¿ £i®§ÿS “Œ¬¡µ[PŒfl ¨UQØzx¡Æ<br />

Gfl£¯u {flS A‘Ø ¨iQfl”x.<br />

ˆ£ı∏Õıuıµ ¡¿æ⁄∫P“, ©ÿ÷Æ “Œ∞Ø¿ ¡¿æ<br />

⁄∫P“ ˜£ıfl˜” ¬∞تıÕ∫P–Æ, “Œ¬¡µ[P¯Õ®<br />

ˆ£∂xÆ E£˜ØıQUQfl”⁄∫. A¢u® “Œ ¬¡µ[P“<br />

¬∞Ø¿ £ıhzvÿSz ˜u¯¡Øı⁄ £h[P“, |ª¡¯µ®<br />

£h[P“, ¡¯µ˜Pımk® £h[P“, ©ÿ÷Æ £¿˜¡÷ £µ¡¿<br />

£h[P“ BQد¡P¯Õ ¡¯µ¡uÿSz ˜u¯¡Øı⁄<br />

Buıµ[P“ Gfl˜” T”ªıÆ. £¿˜¡÷£mh “Œ<br />

¬¡µ[P“ \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ, Pªıa\ıµ, Pıª|¯ª<br />

ˆuıh∫¯hد¡. “Œ¬¡µ[PŒfl ufl¯©U˜Pÿ£ £¿<br />

˜¡÷ ¨¯”P“ (Methods) £Øfl£kzu®£mk ¬ÕUP®<br />

£h[P“ A¿ªx |ª¡¯µ® £h[P“ ¡¯µØ®£kQfl”⁄.<br />

˜©æÆ J˜µ ¡¯PØı⁄ “Œ¬¡µzvÿSU Th,<br />

£ª¨¯”PŒfl ≠ªÆ £ª¡¯PØı⁄ ¬ÕUP® £h[P“<br />

¡¯µØªıÆ. G⁄˜¡, ¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P“, £¿˜¡÷<br />

¨¯”P¯Õ® £Øfl£kzv ˜u¯¡U˜Pÿ£ “Œ<br />

¬¡µ[P¯Õ ¬ÕUP® £h[PÕıP˜¡ı, |ª¡¯µ® £h[<br />

PÕıP˜¡ı ¡¯µ¡ufl ≠ªÆ ¬∞دª ]”®£¯hØa<br />

ˆ\¥x“Õ⁄∫ Gfl÷ T”ªıÆ.<br />

ˆ£ıx¡ıP “Œ ¬¡µ[P¯Õ ¬ÕUP® £h[PÕıPU<br />

Pımk¡v¿ Cµsk ¨¯”P“ E“Õ⁄ :<br />

1. u¤®£mh ¬ÕUP® £h[P“ (Representation is made<br />

without a map)<br />

2. £ª¡¯PØı⁄ ¬∞Ø¿ \ı∫¢u AÆ\[PŒfl<br />

£µ¡¯ªUPıs§UP ¡¯µØ®£kÆ £µ¡¿ ¬ÕUP®<br />

£h[P“.<br />

403


ÂÍUP¨ £h[PÒ (DIAGRAMS)<br />

“Œ¬¡µ[P¯Õ, ˜u∫¢ˆukUP®£kÆ AÕ¯¡US<br />

ˆ£ı∏zu©ı⁄ £h[P“ ¡¯µ¡˜u ¬ÕUP® £h©ıSÆ.<br />

¬ÕUP® £h[P¯ÕU RÃUPsh¡ı÷ ¡¯P®<br />

£kzuªıÆ.<br />

1. J∏ £∂©ın® £h[P“ (GkzxUPımk : £m¯h®<br />

£h[P“ (Bars) ¡¯µ˜Pımk® £h[P“ (L<strong>in</strong>e Graphs).<br />

2. Cµsk £∂©ın® £h[P“ (¡mh®£h[P“,<br />

ˆ\∆¡P®£h[P“ ©ÿ÷Æ \xµ®£h[P“<br />

¨uºØ⁄).<br />

3. ¨®£∂©ın® £h[P“ (P⁄a\xµ[P“, ˜PıÕ®<br />

£h[P“ ¨uºØ⁄).<br />

˜©æÆ ]zvµU S‘P“ ≠ª¨Æ “Œ¬¡µ[P“<br />

£h[PÕıPU Pımh®£kQfl”⁄. AuÿS ]zvµU<br />

S‘±mk® £h[P“ (Pictorial diagrams) Gfl÷ ˆ£Ø∫.<br />

£møh¨ £h[PÒ (BAR DIAGRAMS)<br />

“Œ ¬¡µ[P¯ÕU ˆPısk £m¯h® £h[P“<br />

¡¯µ¡x PƒÆ GŒ¯©Øı⁄ Jfl”ıSÆ. Cv¿<br />

¡¯µØ®£kQfl” £m¯hPŒfl APªÆ J˜µ AÕ¡ıPƒÆ,<br />

EØµÆ ˆPıkUP®£mk“Õ “Œ ¬¡µzvÿ˜Pÿ£ƒÆ<br />

¡¯µØ®£kÆ. £m¯hP¯Õa ˆ\[SzuıP˜¡ı A¿ªx<br />

Q¯hØıP˜¡ı ¡¯µØªıÆ. J˜µ ufl¯©Øı⁄ “Œ<br />

¬¡µz¯uU Pımk¡uÿS u¤®£m¯h £h¨Æ (Simple Bar),<br />

Jfl÷US ˜©ÿ£mh “Œ ¬¡µzv¯⁄U Pımk¡uÿS<br />

Tmk® £m¯h® £h¨Æ (Compound Bar) ¡¯µØªıÆ.<br />

˜©æÆ, £m¯h® £h[P“ Q¯hØıP˜¡ı (Horizontal bar),<br />

ˆ\[SzuıP˜¡ı (Vertical bar) ¡¯µØ®£hªıÆ. Tmk®<br />

£m¯h £hzv¿ ˜¡÷£mh “Œ ¬¡µzvÿ˜Pÿ”<br />

£m¯hP“ £ª §∂ƒPÕıP® §∂zxU Pımh®£kÆ.<br />

404<br />

GkzxUPımk :<br />

RÃUPsh “Œ ¬¡µzvÿS J∏ u¤® £m¯h® £hÆ<br />

(Simple bar) ¡¯µP (£hÆ 10.1).<br />

£møh¨£h®<br />

uıx®ˆ£ı∏mPŒfl Eÿ£zv & C¢vØı<br />

2000 & 2001 to 2001 & 2002<br />

¡∂¯\<br />

uıx® ˆ£ı∏mP“<br />

Eÿ£zv AÕƒ<br />

Gs<br />

(100 hflPŒ¿)<br />

1 £ıU¯Èm 7,993<br />

2 S˜µı¯©m 1,972<br />

3 u[PÆ 712<br />

4 ©[P‹_ 1,595<br />

5 _snıÆUP¿ 3,078<br />

6 ‚®\Æ E® 2,644<br />

Áøµ÷Põmk¨£h® (GRAPH)<br />

“Œ ¬¡µ[P¯Õ, ¡¯µ˜Pımk® £hÆ ≠ª¨Æ<br />

ˆ¡Œ®£kzuªıÆ. Cv¿ Q¯hU˜Pımi¿ (X Aa]¿) Pıª<br />

C¯h ˆ¡Œ¯Ø≤Æ, ˆ\[SzxU ˜Pımi¿ (Y Aa]¿)<br />

“Œ ¬¡µ[P¯Õ≤Æ, ˆ£ı∏zu©ı⁄ AÕ¯¡®£i<br />

S‘zxU ˆPısk §fl C∆¬µs¯h≤Æ ˆuıh∫<br />

£kzv, (Co-ord<strong>in</strong>ates) “ŒP“ S‘UP®£h ˜¡skÆ.<br />

C®“ŒP¯Õ §fl C¯nzx ˜Pık ¡¯µu¿<br />

˜¡skÆ. CU˜Pımifl Hÿ”uıì¯⁄U ˆPıs˜h<br />

“Œ¬¡µzvfl ufl¯©¯Ø GŒuıP® ∂¢xˆPı“Õ<br />

¨i≤Æ.<br />

405


GkzxUPımk : ˆPıkUP®£mh “Œ¬¡µzvÿS J∏<br />

¡¯µ˜Pımk® £hÆ (Graph) ¡¯µP (£hÆ 10.2).<br />

C¢v¯õÂß C¸®¦zuõx HØÖ©v<br />

¡∂¯\<br />

Gs<br />

BskP“<br />

Hÿ÷©v<br />

(¿ºØfl hflPŒ¿)<br />

1 1980 & 81 22.4<br />

2 1990 & 91 32.5<br />

3 1995 & 96 31.7<br />

4 1997 & 98 29.5<br />

5 1999 & 2000 16.1<br />

£µÁÀ |»Áøµ¨ £h[PÒ (DISTRIBUTION MAPS)<br />

TPm 10.1.<br />

406<br />

£µ¡¿ £h[PŒfl & E£˜ØıP[P“ {ı–US{ı“<br />

G¿ªı x¯”∞⁄µıæÆ AvP AÕ¬¿ £Øfl£kzu®£mk<br />

¡∏¡uı¿ & ¨UQØzx¡Æ AvP∂zx ¡∏Qfl”x.<br />

¬∞Ø¿ ˆuıh∫ E¯hØ |ª¡¯µ® £h[PŒ¿ £µ¡¿<br />

£h[P“ PƒÆ ¨UQØ £[Q¯⁄ ¡QUQfl”⁄.<br />

C®£h[P“ ¬∞Ø¿ ∑v∞æÆ ©ÿ÷Æ P¿¬ Pÿ§zu¿<br />

¡¯P∞æÆ ˆ£∂xÆ Cfl‘د©Øıu¯¡PÕıP E“Õ⁄.<br />

]ª S‘®§mh ¡¯P® “Œ¬¡µ[P¯Õ® £hzv¿<br />

£ı∫UQfl” ˆ£ı x ∂≤Æ ¡¯P∞¿ £µ¡¿ BµoP“<br />

(pattern of distribution) Pımh® £mi∏USÆ. Cx ¨UQØ©ıP<br />

£∞∫P“, Pı¿{¯hP“ (Livestock), ©UP“ BQØ¡ÿ‘fl<br />

£µ¡¿P“ S‘±k A¿ªx ¡snÆ ˆPısk Pımh®<br />

£kQfl”⁄.<br />

ˆ£ıx¡ıP, £¿˜¡÷ AÆ\[PŒfl £µ¡¿ £h[P“<br />

¡¯µØ ˜¡÷£mh ¨¯”P“ ¯PØıÕ®£kQfl”⁄.<br />

A¯¡Øı¡⁄ :<br />

407


TPm 10.2.<br />

408<br />

1. “Œ¨¯” (Dot Method): C¢u ¨¯”Øı⁄x ˆ£ıx¡ıP<br />

©UP“ ˆuı¯P, Pı¿{¯hP“, £∞∫P“, uıx®ˆ£ı∏mP“,<br />

©ÿ÷Æ ˆuı»ÿ\ı¯ªPŒfl Eÿ£zv® ˆ£ı∏mP“ BQØ<br />

¡ÿ‘fl £µ¡¯ªU Pıs§UP £Øfl£kzu®£kQfl”x.<br />

©UPm ˆuı¯P® £µ¡¿ ©ÿ÷Æ £ª¡ÿ‘fl £µ¡¯ªU<br />

Pıs§UP Cƨ¯”∞¿ J˜µ AÕ¬ªı⁄ “ŒP“<br />

Pıs§UP® £kQfl”⁄. ©UPm £µ¡¯ªU PımkÆ £µ¡¿<br />

|ª¡¯µ® £h[PŒ¿ J∆ˆ¡ı∏ “Œ≤Æ J∏ S‘®§mh<br />

AÕ¬ªı⁄ ©UPŒfl GsoU¯P¯ØU ˆPısi∏USÆ.<br />

2. ¡snÆ wmkÆ ¨¯” (Shad<strong>in</strong>g Method) :<br />

Cƨ¯”∞¿ £µ¡¯ªU Pıs§®£uÿS ˜¡÷£mh<br />

¡sn[P–Æ, A¿ªx P∏® ©ÿ÷Æ ˆ¡“¯Õ<br />

Cµsi›¯hØ (Black and White) Pª®hfl TiØ<br />

¡sn˜©ı E£˜ØıQUP®£kQfl”x.<br />

3. ¡mh® £S®®£hÆ (Pie graph) : Cƨ¯” £S®®<br />

£hÆ ¡¯µ¡uÿS ¡mh©ı⁄x AÕ¯¡US Hÿ£ £ª<br />

§∂ƒPÕıP® §∂UP®£kQfl”x. §fl §∂ƒP“ ˆ¡∆˜¡÷<br />

¡sn[PÕı¿ ˜¡÷£kzv Pıs§UP®£kQfl”⁄.<br />

4. £m¯h ¬ÕUP® £hÆ (Bar Graph) : C¢u<br />

¡¯P®£h©ı⁄x S‘®£ıP ¡∫zuP® ˆ£ı∏mPŒfl “Œ<br />

¬¡µ[P¯ÕU Pıs§UP® ˆ£∂xÆ £Øfl£kzu®<br />

£kQfl”x. Cx AÕ¬¯⁄ J®§mk® £ı∫®£uÿS PƒÆ<br />

£Øfl£kzu® £kQfl”x. GkzxUPımhıP, ©UPmˆuı¯P<br />

BsiÿS Bsk G∆¡ı÷ ˜¡÷£kQ”x Gfl£¯u≤Æ,<br />

J∆ˆ¡ı∏ ©UPmˆuı¯P PnU ˆPk® BsiæÆ<br />

(Census year) ©UPmˆuı¯P∞fl GsoU¯P G∆¡ı÷<br />

˜¡÷£kQ”x Gfl£¯u≤Æ Pıs§UP® £Øfl£kQfl”⁄.<br />

GkzxUPımk : uÃ{ımifl 2001 Bsifl<br />

©UPmˆuı¯P “Œ¬¡µzvÿS “Œ ¨¯”¯Ø®<br />

£Øfl£kzv |ª¡¯µ® £hÆ ¡¯µP (£hÆ 10.3).<br />

409


¦ÒÎ ¬øÓ (DOT METHOD)<br />

uªÌ{õmiß ©UPÒöuõøP 2001 (÷uõµõ¯©õÚx)<br />

¡.Gs<br />

©ı¡mh[P“<br />

©UPm ˆuı¯P<br />

1. v∏¡“—∫ 2,738,866<br />

2. ˆ\fl¯⁄ 4,216,268<br />

3. Pıg]µÆ 2,869,920<br />

4. ˜¡ø∫ 3,482,970<br />

5. u∫©∂ 2,833,252<br />

6. v∏¡snı©¯ª 2,181,853<br />

7. ¬ ®µÆ 2,943,917<br />

8. ˜\ªÆ 2,992,754<br />

9. {ı©UP¿ 1,495,661<br />

10. D˜µık 2,574,067<br />

11. }ªQ∂ 764,826<br />

12. ˜PıØÆzy∫ 4,224,107<br />

13. vskUP¿ 1,918,960<br />

14. Pπ∫ 933,791<br />

15. v∏a]µı®£“Œ 2,388,831<br />

16. ˆ£µÆ£ø∫ RtúTôÕ JÚ 486,971<br />

17. A∂Øø∫ } UôYhPm<br />

694,058<br />

18. Phø∫ 2,280,530<br />

19. {ıP®£mi⁄Æ 1,487,055<br />

20. v∏¡ıπ∫ 1,165,213<br />

21. ug\ı≈∫ 2,205,375<br />

22. xU˜Pım¯h 1,452,269<br />

23. ]¡P[¯P 1,150,753<br />

24. ©x¯µ 2.562,279<br />

25. ˜u¤ 1.094,724<br />

26. ¬∏x{P∫ 1,751,548<br />

27. Cµı©{ıuµÆ 1,183,321<br />

28. yzxUSi 1,565,743<br />

29. v∏ˆ{¿˜¡º 2,801,194<br />

30. Pfl¤ØıS©∂ 1,669,763<br />

410<br />

TPm 10.3.<br />

411


Ámh¨ £S¨¦¨ £h® (PIE DIAGRAM)<br />

¡mh ¡i¡®£h[P“ \UPµ® £hˆ©fl÷Æ, ¡mh®<br />

£S®® £hˆ©fl÷Æ A¯«UP® £kQfl”⁄. Cu¯⁄<br />

¡¯µ¡uÿS “Œ¬¡µ[PŒfl ˆ©ızu AÕ¯¡<br />

¡mh©ıPU ˆPısk (360 iQ∂), §fl “Œ ¬¡µzvfl<br />

J∆ˆ¡ı∏ §∂¬ÿSÆ ˜Pın AÕƒP“ Psk §izx,<br />

¡mhz¯uU ˜Pın AÕ¬ÿ˜Pÿ£® §∂zx ˜¡÷£kzvU<br />

Pıs§zu¿ ˜¡skÆ. C®£h©ı⁄x |ª® £Øfl£ık,<br />

ˆuı»ÿ§∂ƒP“ ˜£ıfl”¡ÿ‘¯⁄ Pıs§UP PƒÆ<br />

ˆ£ı∏zu©ı⁄uıSÆ.<br />

GkzxUPımk: R˜« ˆPıkUP®£mk“Õ |ª®<br />

£Øfl£ımk® “Œ ¬¡µzvÿS J∏ ¡mh® £S®®<br />

£hÆ (Pie Diagram) ¡¯µP (£hÆ 10.4).<br />

¡mh® £S®®£hÆ ¡¯µ¡uÿS ¨uº¿<br />

C¢vØı¬fl ˆ©ızu® £µ®§¯⁄U Pımh J∏ ¡mhÆ<br />

¡¯µ¢x ˆPı“Õ ˜¡skÆ. §fl J∆ˆ¡ı∏ ¡¯P |ª<br />

E£˜ØıPzvÿSÆ £ı¯P AÕƒP“ RÃUPsh¡ı÷<br />

Psh‘¢x Au¯⁄ ¡mhzv¿ §∂zxU Pımh ˜¡skÆ.<br />

§fl J∆ˆ¡ı∏ ¡¯P |ª® £Øfl£ımk® §∂¬¯⁄≤Æ<br />

£¿˜¡÷ ¡sn[P¯ÕU ˆPısk ˜¡÷£kzvU<br />

Pıs§UP ˜¡skÆ.<br />

Ámh £S¨¦¨ £h® (PIE DIAGRAM)<br />

C¢v¯ |»¨ £¯ß£õmk¨ £h® (1995 & 1996)<br />

¡.Gs<br />

|ª E£˜ØıPÆ £µ®£Õƒ<br />

B∞µÆ ˆÌU˜h∂¿<br />

1 PıkP“ 40.48<br />

2 ˜¡Õıs¯© A¿ªıu ˜¡÷<br />

£Øfl£ımi¿ E“Õ |ªÆ 48.52<br />

3 ˜¡Õıs¯©<br />

ˆ\¥Ø®£hıu |ªÆ 49.45<br />

4 u∂_ |ªÆ 28.12<br />

5 |Pµ ˜¡Õıs |ªÆ 132.89<br />

ˆ©ızuÆ 397.46<br />

412<br />

TPm 10.4.<br />

413


¡mh £S®® £hzvÿPı⁄ ˜Pın AÕƒP¯ÕU<br />

Psk§izu¿<br />

1. PıkPŒfl ˆ©ızu £µ® 40.48<br />

£ı¯P AÕƒ = 40.48 x 360/397.46<br />

2. ˜¡Õıs¯© A¿ªıu ˜¡÷<br />

£Øfl£ımi¿ |ªÆ 48.52<br />

£ı¯P AÕƒ = 48.52 x 360/397.46<br />

3. ˜¡Õıs¯© ˆ\¥Ø®£hıu |ªÆ 49.45<br />

£ı¯P AÕƒ = 49.45 x 360/397.46<br />

4. £ı¯P AÕƒ = 28.12 x 360/397.46<br />

u∂_ |ªÆ 28.12<br />

5. |Pµ £∞∂h®£mk“Õ |ªÆ 132.89<br />

£ı¯P AÕƒ = 132.89 x 360 / 397.46<br />

C∆¡ı÷ Psk§iUP®£mh ˜Pın<br />

AÕƒP–U˜Pÿ£, ¡mhzv¯⁄ §∂zxU ˆPı“Õ<br />

˜¡skÆ. §fl J∆ˆ¡ı∏ |ª E£˜ØıPzv¯⁄≤Æ<br />

¡sn[PÕı¿ ˜¡÷£kzvU Pıs§UP ˜¡skÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ¬∞غ¿ “Œ ¬¡µ[PŒfl<br />

¨UQØzx¡zv¯⁄ ©ın¡∫P“ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. “Œ ¬¡µ[PŒfl Buıµ[P¯Õ® £ÿ‘<br />

©ın¡∫P“ A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. £¿˜¡÷ ¡¯P “Œ¬¡µ[P¯Õ ¬ÕUP®<br />

£h[PÕıPU PımkÆ ¨¯”P¯Õ® £ÿ‘≤Æ A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. G zx¡i¬¿ E“Õ ¬¡µz¯uU PımiæÆ<br />

£h[P“ ≠ªÆ Pıs§UP®£kÆ ˆ£ı x<br />

P∏zxUP¯Õ {flS ˆ¡Œ®£kzu ¨i≤Æ Gfl”<br />

Es¯©¯Ø ©ın¡∫P“ {flS A‘¢x<br />

ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

5. £µ¡¿ £hÆ ¡¯µ≤Æ ¨¯”P¯Õ ©ın¡∫P“<br />

A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

414<br />

_Ø©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. u¤®£mh¡∫P“, SkÆ£zv⁄∫P“, Qµı© ©ÿ÷Æ {Pµ<br />

©UP“ ˆuıh∫¯hØ “Œ ¬¡µ[P“<br />

A. uªÆ \ı∫¢u “Œ ¬¡µ[P“<br />

B. ˆ£ı∏Õıuıµ® “Œ¬¡µ[P“<br />

C. Pªıa\ıµ® “Œ ¬¡µ[P“<br />

D. \≠P® “Œ¬¡µ[P“<br />

2. J∏ £SvUSa ˆ\fl÷ ˜u¯¡®£kÆ “Œ ¬¡µ[P¯Õ<br />

˜\P∂®£uÿS<br />

A. PÕ®£o B. ¬⁄ı® £miØ¿<br />

C. ¡¯µ˜Pımk® £hÆ D. CµshıÆ |¯ª<br />

3. J∏¡¯µ ˜{∫UPın¿ ˆ\¥¡uÿS E£˜ØıP®£k¡x<br />

A. ¨xˆ©ı» B. ¬⁄ı®£miØ¿<br />

C. £h[P“ D. PÕ®£o<br />

4. “Œ¬¡µ[P¯Õ ˜{µiØıP˜¡ı, A¿ªx ˜{∫Pın¿<br />

≠ª©ıP˜¡ı ˜\P∂®£uÿS<br />

A. ©ıv∂ B. ¬⁄ı®£miØ¿<br />

C. {P∫ƒ®£hÆ D. ¨u¿|¯ª®<br />

“Œ¬¡µ[P“<br />

5. J∏ ChzvÿSÆ, ©ÿˆ”ı∏ ChzvÿSÆ C¯h˜Ø<br />

E“Õ {P∫¬¯⁄ (Flow) Pıs§USÆ<br />

|ª¡¯µ®£hzvÿS<br />

A. ˜P“¬®£miØ¿ B. ¡¯µ˜Pımk®£hÆ<br />

C. {P∫ƒ®£hÆ D. ©ıv∂<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. £µ® \ı∫¢u “Œ¬¡µzv¯⁄a ˜\P∂UP Buıµ©ıP<br />

E“Õx _________.<br />

415


2. PnUˆPk® ¨¯”∞¿ ˜\P∂UP®£kÆ<br />

“Œ¬¡µzvÿS _________Gfl÷ ˆ£Ø∫.<br />

3. £µ¡¿ Bµo¯Ø® £ÿ‘Ø uP¡¿P¯Õ<br />

ˆ¡Œ®£kzxÆ |ª¡¯µ® £hzvÿS _________ Gfl÷<br />

ˆ£Ø∫.<br />

4. J˜µ AÕƒ¯hØ £ª Ch[P¯Õ C¯nUSÆ<br />

˜PımiÿS _________ Gfl÷ ˆ£Ø∫.<br />

5. ¡mh®£S® A¿ªx \UPµ®£hzv¿, ¡mh©ı⁄x<br />

_________ BP §∂UP®£kQfl”x.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”®<br />

ˆ£ı∏zxP<br />

1. £µ® \ı∫¢u && {P∫ƒ®£hÆ<br />

2. \≠P®“Œ ¬¡µ[P“ && ¬ÕUP® £h[P“ ≠ªÆ<br />

Pıs§zu¿<br />

3. ¬⁄ı®®£miØ¿ && C¢vØı¬fl CØÿ¯P<br />

A¯©®<br />

4. £m¯h®£hÆ && ˜{∫UPın¿<br />

5. ©UP“ Ch®ˆ£Ø∫ƒ && PnUˆPk®<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. £µ®\ı∫¢u (Spatial data) “Œ¬¡µÆ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. “Œ (Dot Map) |ª¡¯µ® £hzv¯⁄ ¬ÕUSP?<br />

3. J∏ £∂©ın® £h[P“ Øı¯¡?<br />

4. ¡¯µ˜Pımk® £hz¯u® (L<strong>in</strong>e Graph) £ÿ‘ _∏UP©ıP<br />

G xP.<br />

5. H˜u›Æ J∏ £µ¡¿ |ª¡¯µ® £hzv¯⁄® £ÿ‘ (distribution<br />

Map) _∏UP©ıP G xP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂zu¿ £ÿ‘ ¬ÕUP©ıP G xP.<br />

2. ˜\P∂UP®£mh® “Œ¬¡µ[P¯Õ® £h[PÕıPU<br />

Pıs§USÆ ¨¯”P“ £ÿ‘ G xP.<br />

3. ¬∞Ø¿ \ı∫¢u “Œ¬¡µ[P¯Õa ˜\P∂®£uÿPı⁄<br />

Buıµ[P“ £ÿ‘ ¬ÕUPÆ u∏P.<br />

4. uS¢u GkzxUPımkhfl ¡mh®£S®® £hÆ (Pie diagram)<br />

£ÿ‘ ¬¡∂.<br />

416


AªS XI : PÕ®£o<br />

£ıhÆ 11<br />

PÕ®£o : P∏zxÆ, ¡«USÆ<br />

(FIELD WORK : CONCEPT AND PRACTICE)<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ PÕ®£oz ˆuıh∫£ı⁄U P∏zv¯⁄≤Æ,<br />

¡«UQ¯⁄≤Æ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

2. ©ın¡∫ ˜{∫UPınæUPı⁄ ¬⁄ızˆuıS®§¯⁄<br />

uØı∂zu¿ £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

3. ©ın¡∫ ©¤u ©ıv∂P¯Õ (human samples) G∆¡ı÷<br />

˜u∫¢ ˆuk®£x Gfl£¯uz ˆu∂¢x ˆPı“Õ¿.<br />

4. ©ın¡∫ £µ® ©ıv∂¯Ø (area sample) ˜u∫¢ˆukzx,<br />

PÕ®£o ˆ\¥¡uÿS ¨fl£ıPa ˆ\¥Ø˜¡siØ<br />

¨uÿPmh £o¯Ø® (pilot survey) £ÿ‘z ˆu∂¢x<br />

ˆPı“Õ¿.<br />

5. ©ın¡∫ “Œ ¬¡µ ˜\P∂® ˆuıh∫£ı⁄ ]”®<br />

©¤u ©ıv∂P“ (Key <strong>in</strong>formants) ˜u∫ƒ ˆ\¥u¯ª®<br />

£ÿ‘ A‘¢x ˆPı“Õ¿.<br />

¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P–US, ¬∞دª® £ÿ‘<br />

A‘¢x ˆPı“¡uÿS, £µ®\ı∫ ˜¡÷£ıkP“ (areal<br />

differences) Ai®¯hU P∏zuıSÆ. Cufl Ai®£¯h∞¿<br />

uıfl CØÿ¬∞Ø¿ ©ÿ÷Æ ©¤u® ¬∞Ø¿ BQØ<br />

Cµsi¯⁄® £ÿ‘ {flS A‘¢x ˆPı“Õ ¨iQfl”x.<br />

¬∞fl ˜©ÿ£µ®§¿ E“Õ ¡Õ[P¯Õ® £ÿ‘ A‘¢x<br />

ˆPı“¡uÿSÆ, ©ÿ÷Æ ¬∞Ø¿ B¥¬ÿSÆ PÕ®£o<br />

PƒÆ Cfl‘د©Øıu Jfl”ıSÆ. PÕ®£o∞fl Cfl‘<br />

د©Øı¯©¯Ø® £ÿ‘ C¢u® £ıhzv¿ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“ÕªıÆ.<br />

417


¬∞دª® £ÿ‘ A‘¢x ˆPı“¡uÿSÆ,<br />

¬∞Ø¿ Bµı¥a]USÆ ¨u¿|¯ª® “Œ ¬¡µ[P“<br />

(Primary data) ¨UQØ©ı⁄ Jfl”ıSÆ. ¬∞Ø¿ B¥¬ÿS<br />

B¡n[P“, A‘U¯PP“ BQد¡P˜Õık, ©ÿ”<br />

CµshıÆ |¯ª “Œ¬¡µ[P–Æ Cfl‘د©Øıu¯¡<br />

BSÆ. ¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P–US |ª®£Sv˜Ø ¨UQØ<br />

B¥¬fl Buıµ©ıP ¬Õ[SQfl”x. |ª®£Sv<br />

Qµı©©ıP˜¡ı A¿ªx {Pµ©ıP˜¡ı C∏¢uıæÆ,<br />

AuÿˆP⁄ E∂zuı⁄ ¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£kÆ. CUPÕ®<br />

£oØı⁄x ¬∞ØæUS PƒÆ ˆuıh∫¯hØ,<br />

Cfl‘د©Øıu Jfl”ıSÆ.<br />

ìPÕ®£o ˆ\¥u¿í Gfl£x J∏ ]µ©©ı⁄ ˆ\ت¿ª.<br />

PÕ®£o ˆ\¥¡uÿS RÃUPsh ]ª ¬¡µ[P¯Õz<br />

ˆu∂¢x ˆPı“–u¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

1. S¢u B∫¡¨Æ, Psh‘≤Æ v”¯©¯Ø≤Æ<br />

ˆ£ÿ‘ ∏zu¿.<br />

PÕ®£o ˆ\¥Ø ¬∏Ƙ¡ı∫, £ı∫zu‘¡v¿<br />

S¢u B∫¡Æ (must keep their eyes open) ˆPısi<br />

∏zu¿.<br />

2. ˜u¯¡Øı⁄, ˆuŒ¡ı⁄, ¨¯”Øı⁄ uP¡¿P¯ÕU<br />

S‘®ˆ£kzu¿ (notes).<br />

PÕ®£o¯Ø, PÕzv¯⁄a _ÿ‘®£ı∫zx (Sight<br />

see<strong>in</strong>g) §fl uP¡¿P¯Õa ˜\P∂UPz x¡[Su¿.<br />

3. ]”¢u |ª¡¯µ®£h[PŒfl Eu¬≤hfl,<br />

PÕ®£oU Pı⁄ A¯©¬hzv¯⁄ |∫n∞®£v¿<br />

P¡⁄Æ ˆ\æzxu¿.<br />

¬∞غ¿ Eÿ÷˜{ıUSu¯ª (Observation) A¯©<br />

¬hz˜uık ˆuıh∫ £kzxÆ ˆ£ı xuıfl Aufl £Ø›Æ<br />

©v®Æ TkuªıQfl”⁄.<br />

PÕzvÿS |ª¡¯µ®£h[P¯Õ Gkzxa ˆ\¿æu¿<br />

˜¡skÆ.<br />

418<br />

PÕ®£o ˆ\¥≤Æ Chzv¯⁄, |ª¡¯µ®£hzxhfl<br />

ˆuıh∫£kzvU PÕ®£o ˆ\¥≤Æ ˆ£ı x PÕ®<br />

£o¯Ø PƒÆ x¿ºØ©ıPa ˆ\¥Ø ¨i≤Æ.<br />

A¯©¬hzv¯⁄ |∫n∞UP EªPÕı¬Ø<br />

A¯©¬hÆ Psh‘≤Æ P∏¬ (Global Position<strong>in</strong>g Systems -<br />

GPS) ∞¯⁄® £Øfl£kzuªıÆ.<br />

EªPÕı¬Ø A¯©¬hÆ Psh‘u¿ (GPS)<br />

P∏¬Øı⁄x PƒÆ ˜ª\ı⁄uıP E“Õuı¿, Gkzxa<br />

ˆ\¿¡x GŒx. B⁄ı¿ Ax AvP ¬¯ª©v®<br />

E¯hØx Gfl£¯u ©⁄v¿ |÷zu ˜¡skÆ.<br />

Cx x¿ºØ©ıP ˆ\Øÿ£hUTiØx (quite accurate).<br />

©ıv∂ B¥¬hz¯uz ˆu∂ƒ ˆ\¥Ø (Sample location),<br />

Po®ˆ£ı‘ ©ÿ÷Æ ¬∞Ø¿ uP¡¿ ˆuıSv ∞¯⁄≤Æ<br />

(Geographical Information System) £Øfl £kzuªıÆ.<br />

4. ©ıÿ”Æ ˆ£”ıv∏zu¿ (Be consistent) : PÕ®£o<br />

Gfl£x “Œ ¬¡µ[P¯Õa ˜\P∂zuªıSÆ.<br />

“Œ ¬¡µ[P“ Gx¡ıP C∏®§›Æ (GkzxU<br />

PımhıP, ©s, uı¡µÆ, ©u[P“) AvP<br />

©ıÿ”zv¯⁄U Pınıu¯u® ˆ£ı∏zxuıfl “Œ<br />

¬¡µ[P“ x¿ºØ©ı⁄uıP C∏USÆ.<br />

“Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂®£xhfl ©mkÆ PÕ®£o<br />

¨iƒ÷¡v¿¯ª. ˜\P∂UP®£mhz uP¡¿P“ ¨¯”®<br />

£kzu® ˆ£ÿ÷, “Œ¬¡µ ©ÿ÷Æ Pou ¨¯”P“<br />

¯¡zx B¥ƒ ˆ\¥Ø®£h˜¡skÆ. §fl ˆ£ı∏zu©ı⁄<br />

¡¯µ £h[P“ ¬ÕUP®£h[P“ ¡¯µ¢x ¬ÕUP<br />

©Œzu¿ ˜¡skÆ.<br />

¦Â°¯¼À Pͨ£o (FIELD WORK IN GEOGRAPHY)<br />

ˆ£ıx¡ıP PÕ®£o¯Ø ¨u¿|¯ª® “Œ¬¡µ[<br />

P¯Õa (Primary data) ˜\P∂UPUTiØ J∏ ˆ\Ø¿ Gfl˜”<br />

419


T”ªıÆ. Caˆ\غ¿, |ª¡¯µ®£hÆ ©ÿ÷Æ ©ıv∂®<br />

£h[P“ uØı∂zu¿, Eÿ÷˜{ıUSu¿ (Observations),<br />

A∆¡ı˜” J∏ ]ª¡ÿ‘ÿS AÕƒhflTiØ ¬¡µ©‘u¿<br />

(Measurement), ©ÿ÷Æ u¤®£mh¡∂hÆ {hzu®£kÆ<br />

˜{∫UPın¿ (Interview) Gfl£¯¡ Ah[SÆ. CµshıÆ<br />

|¯ª® “Œ¬¡µ[P“ (Secondary data) ˜£ıx©ı⁄uıP<br />

C∏USƈ£ı x PÕ®£o∞fl A¡]ØÆ S¯”تıÆ.<br />

¬∞Ø¿ ¡¿æ⁄∫P“, PÕ®£o¯Ø® ¬∞غfl J∏<br />

]”®® §∂¡ıP˜¡ P∏xQfl”⁄∫ Gfl”ıæÆ, 1950&BÆ<br />

Bsk ¨u¿ 1960&BÆ BsiÿS C¯h®£mh<br />

Pıªzv¿ CµshıÆ |¯ª®“Œ ¬¡µ[P¯Õzuıfl<br />

ˆ£∏Æ£ı˜ªı∫ £Øfl£kzv ¡¢x“Õ⁄∫. ]ª∫<br />

A®ˆ£ı xÆTh ¨u¿ |¯ª® “Œ¬¡µa ˜\P∂zu¯ª<br />

Bu∂zu˜uık Au¯⁄ £∞ÿ÷¬zuæUSÆ, B¥¬ÿSÆ<br />

Cfl‘د©Øıu J∏ ¨¯”ØıPU P∏v⁄∫. Cu⁄ı¿<br />

PÕ®£o∞fl ¨UQØzx¡Æ {ı–US {ı“ AvP∂zx<br />

¡¢ux. Cfl˜”ı, PÕ®£o ∞¿ªı©¿ ¬∞Ø¿ B¥ƒ<br />

Gfl£x C¿¯ª. \≠P ˆ£ı∏Õıuıµz ˆuıh∫¯hØ<br />

B¥¬ÿSz ˜u¯¡Øı⁄ ©UPŒfl Afl”ıh<br />

{h¡iU¯PP¯Õ A‘Ø PÕ®£o ¨UQØ©ı⁄ Jfl”ıP®<br />

£Øfl£kzu® £kQfl”x. PÕ®£o, B¥¡ıÕ∫PŒfl<br />

¬⁄ıUP¯Õ® ˆ£ı∏zxÆ, ˜{ıUPzv¯⁄® ˆ£ı∏zxÆ<br />

A¯©Qfl”x.<br />

G¢uˆ¡ı∏ PÕ®£oUSÆ RÃUPsh¡ÿ‘¯⁄®<br />

ˆ£ı∏z˜u ¨fl˜⁄ÿ£ıkP“ ˆ\¥u¿ A¡]ØÆ.<br />

PÕ®£oU Pı⁄ ¨fl˜⁄ÿ£ımk {h¡iU¯PP–USz<br />

˜u¯¡Øı⁄¯¡P“ :<br />

1. PÕ®£o∞fl ˜{ıUP¨Æ ufl¯©≤Æ.<br />

2. PÕ®£o∞¿ £[˜Pÿ£¡∫PŒfl {ªÆ ©ÿ÷Æ<br />

{ª¡ıà £ÿ‘د¡.<br />

3. PÕ®£o £ÿ‘Ø ¬¡µz¯u A桪P[P“<br />

©ÿ÷Æ \Æ£¢u®£mh¡∫P–US ¨fl Tmi˜Ø<br />

ˆu∂Ø® £kzxu¿.<br />

4. PÕ®£o ˜©ÿˆPı“–Æ Chz¯u® £ıxPızu¿<br />

(Conservation)<br />

420<br />

5. PÕ®£o ˆ\¥Ø ˜¡siØ £Sv∞æ“Õ<br />

©UPŒhÆ, J∏ {¿ºnUPzv¯⁄ (rapport)<br />

Hÿ£kzvU ˆPı“–u¿.<br />

PÕ®£o∞¿ Dk£k˜¡ı∏US, £¿˜¡÷ ¬u©ı⁄<br />

A›£¡ A‘ƒ Q¯hUP ¡ı¥® E“Õx. Au⁄ı¿uıfl<br />

PÕ®£o¯Ø ì_¡∂¿ªı £“ŒUThÆ' (Classroom without<br />

walls) Gfl÷ ¡S®£¯”US J®§mkU T÷Qfl”⁄∫.<br />

PÕ®£o ˆuıh∫£ı⁄a ˆ\Ø¿P¯Õ ≠fl÷ §∂ƒPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ.<br />

1. PÕ®£o¯Øz vmhku¿<br />

2. PÕ®£o¯Ø {hzxu¿<br />

3. PÕ®£o ≠ªÆ ˜\P∂zuz uP¡¿P¯Õ ¨¯”®<br />

£kzxu¿.<br />

PÕ®£o¯Øa \∂ØıPa ˆ\¥x¨iUP, RÃUPsh<br />

£i® £iØı⁄ ¨¯”P¯ÕU ¯PØı–u¿ ˜¡skÆ.<br />

1. PÕ®£o∞¯⁄ ˜{ıUPzvÿ˜Pÿ£ ˆ\¥Ø<br />

˜¡siØ £oP¯Õ® £miغku¿ ˜¡skÆ.<br />

2. PÕ®£o ˆ\¥¡uÿS ¨fl vmhku¿<br />

˜¡skÆ.<br />

3. PÕ®£o ˆ\¥Ø®˜£ıSÆ ChzvÿSa<br />

ˆ\¿¡uÿSÆ A[S u[S¡uÿSÆ<br />

¨fl˜⁄ÿ£ıkP“ ˆ\¥u¿ A¡]ØÆ.<br />

4. PÕ®£oUSz ˜u¯¡Øı⁄® ˆ£ı∏mP¯Õ≤Æ,<br />

P∏¬ P¯Õ≤Æ uØı∫ |¯ª∞¿ ¯¡zu¿<br />

A¡]ØÆ.<br />

5. ˜\P∂UP® ˜£ıQfl” ¨u¿|¯ª® “Œ<br />

¬¡µ[P¯Õ B¥ƒ ˆ\¥¡uÿSÆ ˆ£ı∏zu©ı⁄<br />

¨¯”P¯Õz ˜u∫ƒ ˆ\¥u¿ ˜¡skÆ.<br />

6. PÕ®£o ˆ\¥Øƒ“Õ £Sv¯Ø A¯huæÆ,<br />

PÕ®£o¯Øz ˆuıh[Q {hzxuæÆ.<br />

“Œ¬¡µÆ ˆuıh∫£ı⁄® £∞ÿ]PŒ¿ RÃUPsh<br />

¯¡P“ ¨UQØ©ı⁄¯¡PÕıSÆ :<br />

421


1. Eÿ÷˜{ıUSu¿ (Observation)<br />

2. ˜{∫UPın¿ (Interview)<br />

3. £[˜Pÿ”¿ (Participation)<br />

4. “Œ ¬¡µ[P¯Õ® £Szuı¥u¿ (Data Process<strong>in</strong>g)<br />

5. £Szuı¥¢u¡ÿ¯” ¬¡∂zu¿ (Interpretation)<br />

C¡ÿ÷“ PÕ®£o∞¿, ˜{µiØıPU ˜Pmh‘≤Æ<br />

˜{∫UPın¿ J∏ Ai®£¯h ¨¯”ØıSÆ. Cufl ≠ªÆ<br />

ˆ£”®£kÆ “Œ¬¡µ[P“ C÷v∞¿ ˜u¯¡®£kÆ<br />

A‘U¯P∞¯⁄ G x¡uÿS PƒÆ Eu¬ØıP C∏USÆ.<br />

G¿ªı¬u©ı⁄ PÕ®£o∞æÆ ¬¡µÆ u∏Æ A‘U¯P<br />

G xu¿ (Interpretation / Explanation) uıfl ¨i¡ı⁄a<br />

ˆ\تıSÆ. PÕ®£o∞¿ Dk£mh G¢u J∏<br />

©ın¡⁄ıæÆ Psh‘≤Æ v”¯⁄≤Æ, A‘U¯P G xÆ<br />

¨¯”¯Ø≤Æ A‘¢x ˆPı“Õ ¨iQfl”x. ˆ£ıx¡ıP,<br />

PÕ®£oz ˆuıh∫£ı⁄a ˆ\Ø¿PŒ¿ Eÿ÷ ˜{ıUSuæÆ<br />

(Observation), A‘U¯P G xuæÆ (Report Writ<strong>in</strong>g)<br />

¨UQØ©ı⁄ ˆ\Ø¿PÕıSÆ.<br />

£µ® \ı∫£ı⁄ ©ıv∂PŒfl ¡¯PP“ (Types of<br />

Spatial Sampl<strong>in</strong>g) : ¨fl¨¯⁄¢x ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

(Exploratory Sampl<strong>in</strong>g) : J∏ £Sv¯Ø® £ÿ‘ Gxƒ˜©<br />

ˆu∂Øı©¿ C∏¢uıæÆ, A¿ªx ˜£ıx©ı⁄ uP¡¿P“<br />

ˆu∂Øı©¿ C∏¢uıæÆ, A¢u £Sv¯Ø® £ÿ‘ ˆu∂¢x<br />

ˆPı“¡uÿS ¨uº¿ ¨fl¨¯⁄¢x ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

¨¯”¯Ø (Exploratory Sampl<strong>in</strong>g) P¯h®§izu¿ ˜¡skÆ.<br />

Cx J∏ ¨u¿ ¨Øÿ]ØıP A¯©¢x, ˆ£ıx¡ı⁄z<br />

uP¡¿P“ {©USU Q¯hUP Eu¬ØıP C∏USÆ.<br />

GkzxUPımhıP, FµP ¡Õ∫a] ¯©ØÆ Jfl‘¿<br />

£o∂≤Æ J∏¡¯µ J∏ S‘®§mh Qµı©zv¿ Gzu¯⁄<br />

√kPŒ¿ √miÿS E“˜Õ usp∫ S«ı¥ C¯n®<br />

E“Õx Gfl÷ PnUˆPkUSÆ£i £ozx“ÕuıP<br />

¯¡zxUˆPı“˜¡ıÆ. C¢u®£o¯Ø ˆ\¥Ø ¨fl<br />

¨¯⁄¢x ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ ¨¯”¯Ø<br />

RÃUPsh¡ı÷ £Øfl£kzuªıÆ. A¯⁄zx® £SvUSÆ<br />

ˆ\fl÷ ˆ¡Œ®” A¯”P“ E“Õ √kP¯Õ ©mkÆ<br />

£ı∫zx A¡ÿ‘¿ Gzu¯⁄ √kPŒ¿ Em” S«ı¥<br />

422<br />

C¯n® E“Õx Gfl÷ Psk A‘تıÆ. C¢u<br />

PnUˆPk®§fl˜£ıx, A¢u® £Sv¯Ø® £ÿ‘Ø ©ÿ”<br />

uP¡¿P–Æ ˆu∂Ø¡∏Æ. C¢u ¨¯”¯ØU ¯PØı–¡ufl<br />

≠ªÆ Bµı¥a]ØıÕ∫P“ Cx¡¯µ ˜Pı∫¯¡®£kzu®<br />

£hıu uP¡¿ (Undocumented) £ÿ‘Ø |ª¡¯µ® £h[P“<br />

uØı∂UP ¡»¡SUSÆ.<br />

C¢u |ª¡¯µ®£h[P“ ¨ ¡xÆ ¡¯µØ®£hıu<br />

|¯ª∞¿ C∏¢uı¿ Th, C¤ ˜©ÿˆPı“Õ® ˜£ıSÆ<br />

B¥¬ÿS Cx J∏ ¨uÿ£iØıP A¯©≤Æ.<br />

£ØnÆ ˆ\fl÷ ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Reconnaissance<br />

Sampl<strong>in</strong>g) : J∏ £Sv¯Ø® £ÿ‘ KµÕƒ uP¡¿P“<br />

˜\P∂UP® £mk, ˜©æÆ ˜¡÷£ª uP¡¿P“ ˜\P∂UP®£h<br />

˜¡si ∞∏®§fl, £ØnÆ ˆ\fl÷ ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

¨¯”¯Ø P¯h®§iUPªıÆ. C¢u ¨¯” S÷QØ<br />

Pıªzv¿, S¯”¢u ˆ\ª¬¿ ¯PØıÕ®£mk, ¨fl<br />

¨¯⁄¢x ˆu∂¢ˆukzu¿ ¨¯”¯ØU PımiæÆ ¨i¢u<br />

AÕƒ Tkuªı⁄z uP¡¿P¯Õ ˜\P∂UP®<br />

£Øfl£kQfl”x. 1920&BÆ Bsk ˆ©U͘Pı {ımifl<br />

¡h˜©ÿS ¡mhıµzv¿ ¯uˆ£ı∏“ Bµı¥a]<br />

¨UQØzx¡Æ ¡ı¥¢u Ch[P¯Õz ˆu∂ƒ ˆ\¥¡uÿPıP,<br />

Czx¯”¯Ø E∏¡ıUQØ hı⁄ı¿m i. §µısm (Donald D.<br />

Brand) A¡∫P–Æ A¡∏¯hØ ¡»PımiØı⁄ Pı∫¿ K.<br />

\ıØ∫ (Carl O. Sauer) A¡∫P–Æ C¢u ¨¯”¯ØU<br />

¯PØıshx J∏ ]”¢u GkzxUPımhıP ¬Õ[SQfl”x.<br />

C¡∫P–US ¨fl Bµı¥a] ˆ\¥u¡∫P“ ¯uˆ£ı∏“<br />

Bµı¥a] Ch[P“ ]ª C∏UQfl”⁄ Gfl£¯u ©mk˜©<br />

¨fl¨¯⁄¢x ˆu∂¢ ˆukzu¿ ¨¯” ≠ªÆ A‘¢uı∫P“.<br />

§µıskÆ, \ıØ∏Æ Pı∂¿ ˆ\¿æƈ£ı x ]ª<br />

\©ØÆ Pı∫ £ u¯h¢x |fl÷¬kÆ. A®£i |ÿSÆ<br />

ˆ£ı ˆu¿ªıÆ, A∏Q¿ H˜u›Æ Sfl÷ C∏¢uı¿ \ıØ∫<br />

A[S ˆ\fl÷ Bµı¥a] {hzx¡ı∫. Pı∫ £ x<br />

£ı∫UP®£mk, Pı∂fl CØ¢vµÆ CØ[P BµÆ§zuƒhfl<br />

Aufl \zuÆ ˜Pmk Pı∏USz v∏Ƨ ¡∏¡ı∫. Hˆ⁄¤¿,<br />

423


Aa\©Ø[P“ A¡∏US PƒÆ £Ø›“Õ¯¡ØıP<br />

C∏¢u⁄. A¡µx Bµı¥a]PŒfl ¡»˜Ø Q¯hzu<br />

¬¡µ[PŒfl ufl¯©¯Ø≤Æ, Pı∫ £ u¯h¢u¯u≤Æ \ıØ∫<br />

G®˜£ıxÆ J®§mk® £ı∫zx ©Qáı∫.<br />

¬∂¡ı⁄ B¥ƒ ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Extensive<br />

Sampl<strong>in</strong>g) :<br />

Cƨ¯”∞¿ ¨ ¬¡µ[P“, ˆ£∏Æ £µ®£Õ¬<br />

º∏¢x ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. GkzxUPımhıP, ¡mhıµ<br />

AÕ¬¿ Pın®£kÆ ¿ˆ¡ŒP“ ©ÿ÷Æ C¯ª≤v∫U<br />

PıkP“ BQØ¡ÿ‘¯⁄® £ÿ‘ A‘بi≤Æ.<br />

wµ B´Ä ©õv öu¢öukzuÀ<br />

(INTENSIVE SAMPLING)<br />

Cƨ¯”∞¿ S¯”¢u £µ®§¿ SvØı⁄<br />

¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. GkzxUPımhıP, uı¡µ®<br />

£Sv¯Ø ©ıv∂ØıP GkzxU ˆPı“–Æ ˆ£ı x,<br />

J∆ˆ¡ı∏ £Sv ∞æÆ E“Õ uı¡µ ˜¡÷£ımi¯⁄<br />

Cƨ¯”∞fl ≠ªÆ A‘¢x ˆPı“Õ ¨iQfl”x<br />

(GkzxUPımk : ¿ ˆ¡ŒP“ |¯”¢u PıkP“).<br />

B´Ä ©õv A»SPÒ (SAMPLING UNITS)<br />

¦ÒÎ ©õv öu¢öukzuÀ (POINT SAMPLING)<br />

Cƨ¯” ≠ªÆ, S‘®§mh £SvPŒ¿ uP¡¿P“<br />

˜\P∂UP®£kQfl”⁄. §fl A¢u ¬¡µ[P¯Õ Ai®<br />

£¯hØıPU ˆPısk A¢u Chzv¯⁄®£ÿ‘Ø<br />

uP¡¿P¯Õ KµÕ¬ÿS FQzxU T”¨iQfl”x.<br />

GkzxUPımhıP, J∏ £Sv∞¿ Pın®£kÆ ©s¯n®<br />

£ÿ‘ A‘Ø ˜¡sk ©ı⁄ı¿, A¢u® £Sv∞fl £ª<br />

Ch[PŒ¿ “Œ¨¯” ©ıv∂P“ Gkzx §fl J˜µ<br />

©ıv∂ ©s E“Õ £Sv¯Ø≤Æ ©s ˜¡÷£ımi¯⁄®<br />

£ÿ‘≤Æ GkzxU T”ªıÆ.<br />

424<br />

£µ¨¦ ©õv öu¢öukzuÀ (AREA SAMPLING)<br />

PƒÆ £µ¢x£mh £Sv¯Ø® £ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯Õ<br />

A‘Ø, J∏ ]‘Ø |ª®£Sv¯Øz ˆu∂¢ˆukzx<br />

¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£k¡uÿS £µ® ©ıv∂<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ (Area Sampl<strong>in</strong>g) Gfl÷ ˆ£Ø∫. Cx Cµsk<br />

¡¯P®£kÆ. Jfl÷ |¯ªØı⁄x (Fixed), ©ÿˆ”ıfl÷ ©ı÷Æ<br />

ufl¯©≤¯hØx (variable). ¨uªı¡v¿, ©ıv∂US GkzxU<br />

ˆPısh £Sv∞fl AÕƒ ©ÿ÷Æ ¡i¡Æ<br />

|¯ªØı⁄uıSÆ. C®£Sv H”U S¯”Ø, S‘®§mh<br />

Bµzv¿ E∏¡ıUP®£mh ¡mh ¡i¡zv˜ªı A¿ªx<br />

J∏ S‘®§mh AÕ¬¿ E∏¡ıUP® £mh J∏<br />

\xµzv¯⁄® ˜£ıfl˜”ı C∏USÆ. ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

|ª®£Sv∞fl AÕ¡ı⁄x (Sample Areas) B¥¬ÿˆP⁄<br />

GkzxU ˆPı“Õ®£mk“Õvfl Ah∫zv ¯Ø≤Æ,<br />

ufl¯©¯Ø≤Æ ˆ£ı∏z˜u A¯©Qfl”x. GkzxU PımhıP<br />

Ah∫zvØı⁄ B⁄ı¿ uıáı⁄z uı¡µ[P“ £ÿ‘<br />

B¥¬ÿSz (low and dense vegetation) ˆu∂¢ˆukzu |ª®<br />

£Sv∞fl AÕƒ ]‘ØuıPƒÆ (_©ı∫ 1 \xµ´mh∫<br />

£µ®£Õƒ), PıkP“ ˆuıh∫£ı⁄¡ÿ‘ÿS P® ˆ£∂Ø<br />

AÕ¬ªı⁄ |ª®£SvØıPƒÆ GkzxU<br />

ˆPı“Õ®£kQfl”x.<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ |ª®£Sv∞fl AÕ¬¯⁄z<br />

w∫©ı¤UP RÃUPsh T÷P“ & £µ® ¡¯Õƒ<br />

(Phenomena - Area curve) ¯PØıÕ®£kQfl”x. Auı¡x<br />

|ª® £Sv¯Ø 'X' Aa]æÆ (X-axis) B¥¬ÿS GkzxU<br />

ˆPı“Õ® £mh¯u "Y' Aa]æÆ, (Y-axis) ˆuıh∫£kzv<br />

¡¯µ£hÆ ¡¯µØ®£k Qfl”x. Cv¿ ¡¯ÕU˜Pımi¿<br />

G¢u J∏ “ŒUS® §”S ¡¯ÕU˜Pık Q¯hØıP<br />

E“Õ˜uı, A¢u S‘®§mh “Œuıfl ©ıv∂<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ £SvUS (Sampl<strong>in</strong>g Area) ˆ£ı∏zu©ı⁄<br />

AÕ¡ıSÆ (Ideal size).<br />

}Ò©õv öu¢öukzuÀ (LINEAR SAMPLING)<br />

Cv¿ |ª®£SvUS {k¬¿, S÷UPıP }Õ¡ıUQ¿<br />

(Transect) ˜Pık ˜£ıh®£mk, Aufl Ai®£¯h∞¿,<br />

425


AuÿS A∏Q¿ ©ıv∂P“ ˆu∂¢ˆukUP® £kQfl”⁄.<br />

Cu¯⁄ PÕzvÿSa ˆ\¿ªı©˜ª˜Ø |ª¡¯µ®£hÆ<br />

A¿ªx ¡ıfl ˆ¡Œ® ¯P®£hzv¯⁄U ˆPıs˜h<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukUP ˜¡siØ £Sv¯Øz ˜u∫ƒ ˆ\¥x<br />

§fl PÕzvÿSa ˆ\fl÷ PÕ®£o ˆ\¥ØªıÆ. C¢u<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu |ª®£Sv }Õ©ı⁄ ˜Pık ˜£ıfl˜”ı<br />

}sh £m¯h ˜£ıfl˜”ı ¬¡µ[PŒfl ufl¯©U˜Pÿ£<br />

˜u∫ƒ ˆ\¥Ø®£kQfl”x.<br />

Aø©Âh©À»õu ©õv öu¢öukzuÀ<br />

(PLOTLESS SAMPLING)<br />

Cx {ıflPı¡x ©ıv∂ØıSÆ (Sampl<strong>in</strong>g Unit). Cx<br />

PƒÆ ]UPªı⁄xÆ, AvP ˜{µÆ GkzxU<br />

ˆPı“ÕUTiØx©ıSÆ. G⁄˜¡, Cx J∏ EP¢u ©ıv∂<br />

A¿ª Gfl˜” T”ªıÆ. G¢u J∏ ¬∞Ø¿ \ı∫¯hØ<br />

B¥¬ÿSÆ “Œ¨¯”, £µ® ¨¯” A¿ªx }“©ıv∂<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ ¨¯” (L<strong>in</strong>ear Method) BQØ¡ÿ‘¿<br />

H˜u›Æ Jfl˜” £Øfl£kzu®£kQfl”x.<br />

£µ® \ı∫ ©ıv∂¯Ø ¡i¡¯©zu¿ (Spatial Sampl<strong>in</strong>g<br />

Design): ˜©ÿPsh ©ıv∂P¯Õzu¬µ PÕ®£o ˆ\¥˜¡ı∫<br />

RÃUPsh ©ıv∂ ¨¯”P¯Õ≤Æ §fl£ÿ‘ ¡∏Qfl”⁄∫.<br />

£i|¯ª ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Hierarchical Sampl<strong>in</strong>g).<br />

CÆ ¨¯”∞¿ ¡mh® §∂ƒ, {PµÆ, ©ı|ªÆ, {ık ˜£ıfl”<br />

J∆ˆ¡ı∏ £µ®§¿ C∏¢xÆ “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®<br />

£kQfl”⁄.<br />

S‘®§mh¯¡Ø¿ªıu ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Random<br />

Sampl<strong>in</strong>g) : “Œ¬¡µ[P“ ˜\P∂®§ÿS Cƨ¯” £Øfl<br />

£kzu®£kQfl”x. Cvæ“Õ S¯”£ık Gfl⁄ˆ¡¤¿<br />

¡mhıµ[P“ ¨ ¡uÿS©ı⁄ ¬¡µ[P¯Õ® £ÿ‘ A‘Ø<br />

¨i¡v¿¯ª. Cƨ¯”∞¿ S‘®§mh¯¡Ø¿ªıu<br />

©ıv∂ ©mkÆ ˜u∫ƒ ˆ\¥Ø®£kÆ.<br />

{¿¨¯” ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Systematic Sampl<strong>in</strong>g) :<br />

Cv¿ ©ıv∂P“ ˆu∂ƒ J∏ S‘®§mh C¯hˆ¡Œ∞¿<br />

426<br />

¨¯”ØıPa ˆ\¥Ø®£kQfl”x. GkzxUPımhıP, J∏<br />

PÕ®£oØıÕ∫ {Pµ[P“ \¢vUSÆ Ch[PŒ˜ªı A¿ªx<br />

\ı¯ªP“ \¢vUSÆ Ch[PŒ˜ªı PınUQ¯hUQfl”<br />

A¿ªx C¿ªıu T÷P¯Õ Gkzx ©v®•k ˆ\¥ØªıÆ.<br />

AkUP¯©zx S‘®§mh¯¡ A¿ªıu©ıv∂<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ (Stratified Random Sampl<strong>in</strong>g) : _∏UP©ıPU<br />

T‘⁄ı¿, Cx S‘®§mh¯¡Ø¿ªıu ©ıv∂ ©mkÆ<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ (random samp<strong>in</strong>g), {¿¨¯” ©ıv∂<br />

ˆu∂¢ˆukzu¿ (systematic Sampl<strong>in</strong>g) BQØ CµskÆ<br />

˜\∫¢u J∏ \ıµıÆ\Æ Gfl˜” T”ªıÆ. Cƨ¯” KµÕ¬ÿS<br />

\©a^µı⁄ ¨¯”Øıuªı¿ ˆ£∏Æ £Sv∞¿ “Œ¬¡µ<br />

˜\P∂®§ÿS Hx¡ı⁄uıSÆ.<br />

¨i¡ıPU T‘⁄ı¿ ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzuæUˆP⁄<br />

u¤®£mh Pi⁄©ı⁄ ¬v¨¯”P“ C¿¯ªˆØfl˜”<br />

T”ªıÆ. ˆ£ıx¡ıP, EªPÆ £¿˜¡”ı⁄ ¬¡µ[P“<br />

Ah[QØ Jfl”ıSÆ. A¡ÿ‘¯⁄ GŒ¯©ØıUQ<br />

¬¡µ[P¯Õ ©UP–USU Q¯hUPa ˆ\¥¡x PÕ®£o<br />

Gfl˜” T”ªıÆ. G⁄˜¡, uµ©ı⁄ ©ÿ÷Æ G¿˜ªıµıæÆ<br />

Hÿ÷U ˆPı“ÕUTiØ ¡¯PØı⁄ ¨¯”P¯Õ®<br />

£Øfl£kzv “Õ¬¡µ[P¯Õ A‘u¿ A¡]Ø©ıSÆ.<br />

G¢u ¨¯”∞æÆ, uª˜¡÷£ık, `Ã|¯ª ©ÿ÷Æ<br />

A¯©¬hzvÿS Hÿ£zuıfl £ØflP“ A¯©≤Æ.<br />

¬⁄ız ˆuıS®§¯⁄ uØı∂zuæUS §fl£ÿ”®£h<br />

˜¡siØ ¡»¨¯”P“ (Design<strong>in</strong>g Schedule of Questions or<br />

Questionnaire)<br />

¬⁄ıUP¯Õz ˆuıSzˆu xu¿ Gfl£x J∏<br />

Pi⁄©ı⁄ ˆ\Ø¿ Gfl˜” T”ªıÆ. AuÿS £¿˜¡÷<br />

¡»¨¯”P“ E“Õ⁄. A¡ÿ÷“ PƒÆ ¨UQØ©ı⁄xÆ<br />

©ÿ÷Æ GŒ¯©Øı⁄ ¡»¨¯”PÕı¡⁄ :<br />

~soØ S¯”P“ & ˆ£ı∏“ ¡i¡¯©zu¿<br />

(Micro Issues - Item Design)<br />

1. ˆ£ıx¡ı⁄ ¬v¨¯”P“ (General Rules)<br />

2. Aa_÷zuıu ¬⁄ıUP“ (Non-threaten<strong>in</strong>g questions)<br />

427


3. Aa_÷zuUTiØ ¬⁄ıUP“ (Threaten<strong>in</strong>g questions)<br />

4. A‘ƒa \ı∫ ¬⁄ıUP“ (Knowledge questions)<br />

II. ¬⁄ıUP–US ¡ı∫z¯u A¯©zuº¿ §fl£ÿ”<br />

˜¡siØ ¬vP“ (General Rules for word<strong>in</strong>g)<br />

1. ˆ©ı» GŒØ {¯h∞¿ C∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

2. ¬⁄ıUP“ ]‘uıP C∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

3. uıUSÆ ¡¯PØı⁄ ¬⁄ıUP¯Õz u¬∫zu¿<br />

˜¡skÆ (Avoid double - barrelled questions).<br />

4. Gv∫£ı∫USÆ £v¿ u∏Æ ¬⁄ıUP¯Õ≤Æ<br />

u¬∫zu¿ ˜¡skÆ (Avoid lead<strong>in</strong>g questions).<br />

5. ©¯”¨P©ı⁄, ≥PÆ ˆ\¥ØUTiØ ¬⁄ıUP¯Õz<br />

u¬∫zu¿ (Avoid implicit questions).<br />

6. S«®£©ı⁄ ˆ\ıÿˆ”ıh¯µ® £Øfl£kzxÆ<br />

ˆ£ı x P¡⁄©ıP C∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

III. Aa_÷zuUTiØ Aa_÷zuıu ¬⁄ıUP“ (Threaten<strong>in</strong>g<br />

vs Non-threaten<strong>in</strong>g Questions)<br />

1. Aa_÷zuUTiØ ¬⁄ı Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. Aa_÷zu¿ Gfl£x Cµsk ¡¯P :<br />

(i) \¨uıØzv⁄µı¿ ¬∏Æ£®£kÆ ¬⁄ıUP“.<br />

(ii) \¨uıØzv⁄µı¿ ¬∏Æ£zuPıu ¬⁄ıUP“.<br />

3. Aa_÷zuıu ¬⁄ıUPŒ⁄ı¿ Hÿ£hUTiØ<br />

§µa\¯⁄P“ bı£P \Uv¯Ø® ˆ£ı÷zux.<br />

IV. Aa_÷zuıu ¬⁄ıUP¯ÕU ˜Pmh¿ G⁄®£k¡x<br />

1. |¯⁄¬¿ |ÿPUTiØ ¬⁄ıUP¯Õ® £Øfl£kzu<br />

˜¡skÆ.<br />

2. ¬⁄ıUP¯ÕU S‘®§mh Gv∫˜{ıUQ £v¿ u∏Æ<br />

¡¯P∞¿, E∏¡ıUP ˜¡skÆ.<br />

428<br />

3. u¯ª® Pıªzvÿ˜Pÿ” ¡¯P∞¿ \∂Øı⁄uıP<br />

C∏zu¿ ˜¡skÆ.<br />

V. Aa_÷zxÆ ¬⁄ıUP¯ÕU ˜Pmh¿ G⁄®£k¡x<br />

1. ˜©ˆª ¢u¡ı∂Øı⁄¯¡P“.<br />

2. vmhh®£hıu¯¡ØıP C∏zu¿.<br />

3. ¬¯hT” AvP ˜{µÆ §iUPUTiØ ¬⁄ıUP“<br />

4. ¬⁄ı ˜©¿ ¬⁄ı¡ıP (AkUPıP) C∏zu¿.<br />

VI. \≠Pzv⁄µı¿ ¬∏Æ£UTiØ ¡¯P∞¿ E“Õ<br />

¬⁄ıUP“ (ask<strong>in</strong>g socially desirable questions).<br />

1. {¯h¨¯” AqS¨¯”≤hfl TiØx.<br />

2. Pıµnzxhfl TiØ ¬⁄ıUP“.<br />

3. ¬¯hT” AvP ˜{µÆ §iUPıu ¬⁄ıUP“.<br />

4. AÕƒUS AvP©ıP ¯P®£kzvU T”ıu<br />

¬⁄ıUP“.<br />

VII. A‘ƒ ß∫¡©ı⁄ ¬⁄ıUP“ (ask<strong>in</strong>g knowledge<br />

questions)<br />

A‘ƒß∫¡©ı⁄ ¬⁄ıUP¯ÕU ˜Pm£uÿPı⁄U<br />

PıµnÆ Gfl⁄?<br />

1. GkzxUPımk & ˆ©m∂U ¨¯”∞¿ 1977&BÆ<br />

Bsk {hzu®£mh \∫˜¡.<br />

2. ¬⁄ıUP“ A‘ƒß∫¡©ıP A¯©Ø<br />

˜¡sk©ı⁄ı¿ :<br />

(i)<br />

(ii)<br />

¬»®n∫ƒhfl C∏zu¿<br />

£ª¬u ¬¯hPŒº∏¢x \∂Øı⁄ ¬¯h¯Ø<br />

¬⁄ı¬ÿS Hÿ£ ˜u∫¢ˆukzu¿.<br />

429


(iii)<br />

(iv)<br />

¬⁄ı ¬ÕUP©ıP C∏zu¿.<br />

x¿ºØ©ı⁄ AÕƒÆ ¬⁄ıƒÆ ˜\∫¢v∏zu¿.<br />

¦ÒÎ ÂÁµa ÷\P¨¦ (DATA COLLECTION)<br />

¬∞دª® ˆ£ı∏zu¡¯µ “Œ¬¡µa ˜\P∂®<br />

Gfl£x PƒÆ ¨UQØ©ı⁄ Jfl”ıSÆ. PÕzvÿSa (field)<br />

ˆ\fl÷ uUP ¬⁄ıUP“ ≠ª©ıP “Œ ¬¡µ[P“<br />

˜\P∂UP®£kÆ. A∆¡ı÷ ˜\P∂UP®£kÆ ˆ£ı x 3<br />

GŒ¯©Øı⁄ ¨¯”P“ P¯h§iUP®£kQfl”⁄.<br />

1. Eÿ÷ ˜{ıUSu¿ ¬¡µ[P“ (Observed data)<br />

2. ˜{∫UPın¿ ≠ª©ıP ˆ£”®£kÆ ¬¡µ[P“<br />

(Interview data)<br />

3. ¬⁄ız ˆuıS® ≠ª©ıP® ˆ£”®£kÆ ¬¡µ[P“<br />

(schedule or questionnaire based data)<br />

1. Eÿ÷ ˜{ıUSuº¿ Q¯hUSÆ “Œ ¬¡µ[P“<br />

(Observed data)<br />

¬\ı∫¢u ¬¡µ[P¯Õ® £ı∫zu ©ızvµzv˜ª˜Ø<br />

Psh‘¡x Gfl£x A∆¡Õƒ GŒu¿ª. B¥ƒ ˆ\¥Ø<br />

˜¡siØ¡ÿ‘¯⁄≤Æ, A¡ÿ‘fl ufl¯©, £Øfl£ık<br />

BQØ ¡ÿ¯”≤Æ ˆ£ı∏zxzuıfl C®“Œ ¬¡µ[P“<br />

˜\P∂UP® £ku¿ ˜¡skÆ. Cv¿ ¨UQØ©ı⁄,<br />

ˆ£ıx¡ı⁄, A‘¡ı∫zu©ı⁄ ¬¡µ[P“<br />

˜\P∂UP®£kQfl”⁄.<br />

2. ˜{∫UPın¿ ≠ªÆ ˜\P∂UP®£kÆ “Œ<br />

¬¡µ[P“ (Interview data)<br />

Cƨ¯”∞¿ ˜u¯¡®£kÆ ¬¡µ[P“ ˜{∫UPın¿<br />

≠ªÆ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. CuÿS ˜PmP®£kQfl”<br />

˜P“¬ P¯Õz uØı∂zx ¯¡zxU ˆPısk §fl⁄∫<br />

¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£kQfl”⁄. Cƨ¯”∞¿<br />

¬⁄ıUP¯Õ Efl¤® £ıPU P¡¤zx Auÿ˜Pÿ£ \∂Øı⁄<br />

£v¯ª AŒzu¿ PƒÆ A¡]ØÆ.<br />

430<br />

3. ¬⁄ız ˆuıS® ˆPısk “Œ ¬¡µ[P¯Õa<br />

˜\P∂zu¿ (schedule or questionnaire based data)<br />

¬⁄ız ˆuıS® uØı∂zu˜ª J∏ ¨UQØ©ı⁄<br />

ˆ\تıSÆ. ¬⁄ız ˆuıS® Cµsk ¡¯P®£kÆ.<br />

1. ˜{∫UPın¿ {hzx£¡∫, ˜{∫UPın¯ª {hzx<br />

¡uÿSU ¯PØıÕ®£kÆ ¬⁄ıUP“.<br />

2. ˜{∫UPın¿ {hzx£¡µı¿ uØı∂UP®£mh ¬⁄ız<br />

ˆuıS®£ı⁄x, ˜{∫UPınº¿ £[˜Pÿ£¡∫P–US<br />

ˆPıkUP®£mk ¬⁄ıUP–UPı⁄ ¬¯h¯Ø<br />

|µ®£®£mh §fl v∏Æ£® ˆ£”®£kQfl”<br />

¬⁄ız ˆuıS®.<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Sampl<strong>in</strong>g)<br />

“Œ ¬¡µ[P¯Õa ˜\P∂zu¿ Gfl£x PƒÆ Ai®<br />

£¯hØı⁄ Jfl÷. \≠P, ˆ£ı∏Õıuıµ B¥¬¿ ©UP“<br />

A¯⁄¡¯µ≤Æ ˜{∫UPın¿ ≠ªÆ ¬¡µ[P“ ˜\P∂®£x<br />

Gfl£x GŒu¿ª. G⁄˜¡, A¡∫P–“ ]ª¯µ ©mkÆ<br />

˜u∫¢ˆukzx ¬⁄ıUP–US ¬¯hPıqÆ ¨¯”US<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (sample selection) Gfl÷ ˆ£Ø∫. {ıÆ<br />

˜\P∂UQfl” “Œ ¬¡µ[P¯Õ, Cµsk ¡¯PPÕıP®<br />

§∂UPªıÆ Gfl£¯u ¨fl˜£ £ı∫z˜uıÆ. A¯¡ :<br />

1. ¨u¿ |¯ª® “Œ ¬¡µ[P“<br />

2. CµshıÆ |¯ª® “Œ ¬¡µ[P“<br />

1. ¨u¿|¯ª® “Œ ¬¡µ[P“ (Primary data)<br />

C¢u ¡¯P∞¿ “Œ ¬¡µ[P¯Õ ©ıv∂P“<br />

(samples) ˆu∂¢ˆukzu §fl⁄∫ ¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®<br />

£kQfl”⁄. Auı¡x, ¬⁄ıUP“ uØı∂UP®£mk<br />

A¡ÿ÷“ ˜u∫¢ˆukUP® £mk“Õ ˜u¯¡Øı⁄ ¬⁄ıU<br />

P–US ¬¯hP“ ˆ£”® £kQfl”⁄. C∆¬¡µ[P“ §fl<br />

B¥ƒ ˆ\¥Ø®£mk (analysed) ∂≤Æ ¡¯P∞¿ A‘U¯P<br />

(Interpretation) uØı∂UP®£kQfl”x.<br />

431


2. CµshıÆ |¯ª® “Œ¬¡µ[P“ (Secondary data)<br />

C∆¡¯P∞¿ “Œ ¬¡µ[PÕı⁄x zuP[P“,<br />

B¡n[P“, A‘U¯PP“ ˜£ıfl”¡ÿ‘º∏¢x ˜\P∂UP®<br />

£kQfl”⁄. C∆¡¯P∞¿ ©UPmˆuı¯P PnUˆPk®<br />

≠ªÆ (Census Tract) ˆ£”®£kQfl” “Œ ¬¡µ[P–Æ<br />

Ah[SÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. J∏ S‘®§mh ˜{ıUPzvÿPıP, vmhh®£mk<br />

{hzu® £kÆ PÕ®£o¯Ø® £ÿ‘ ©ın¡∫P“<br />

ˆu∂¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

2. ˜{∫UPınæUPı⁄ ¬⁄ız ˆuıS®§¯⁄ (Interview<br />

Schedule) uØı∫ ˆ\¥≤Æ ¬uzv¯⁄ ©ın¡∫P“<br />

A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

3. B¥ƒ ˆ\¥¡uÿSz ˜u¯¡Øı⁄® “Œ<br />

¬¡µ[P–UPıP ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (Sample)<br />

≠ª©ıP ˆ£”UTiØ ¬uzv¯⁄ ©ın¡∫P“<br />

A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

4. B¥¬ÿPı⁄ Chzv¯⁄ G∆¡ı÷ ˜u∫ƒ ˆ\¥¡x<br />

Gfl£¯u ©ın¡∫P“ A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

5. ¨UQØ ¬¡µ[P¯Õ A‘Ø ¨uªı¡uıPa<br />

ˆ\¥Ø®£kÆ PnUˆPk® (Pilot Survey) ©ÿ÷Æ<br />

¨i¡ıPa ˆ\¥Ø®£kÆ PnUˆPk® (Survey),<br />

©ÿ÷Æ ˜{∫UPın¿ ¨¯” BQØ¡ÿ‘¯⁄<br />

©ın¡∫P“ A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. Cfl¯”Ø |¯ª∞¿ ©UP“ \ı∫¢u PÕ®£o∞¿ ˆuıh∫<br />

¯hØx<br />

A. {h¡iU¯P B. |ª¡¯µ®£hÆ uØı∂zu¿<br />

C. ©ıv∂®£hÆ D. P¯u T÷u¿<br />

432<br />

2. ˜u¯¡®£hUTiØ, J∏ S‘®§mh ¡¯PØı⁄ “Œ<br />

¬¡µ[P“<br />

A. √kPŒ¿ B. u¤®£mh¡∂hÆ<br />

C. ©ıv∂∞fl ≠ªÆ D. {s£∫PŒhÆ<br />

3. {ıÆ B¥ƒ ˆ\¥Ø®£hƒ“Õ Chzv¯⁄® £ÿ‘Ø<br />

¬⁄ıU P–UPı⁄ £v¿, ˜\P∂UP®£mk“Õ RÃUPsh<br />

“Œ ¬¡µ[P“ ≠ªÆ A‘تıÆ.<br />

A. Psh‘u¿ B. ˜{∫UPın¿<br />

(Observation) (Interview)<br />

C. ¬⁄ız ˆuıS® D. E¯µØıh¿ (Dialogue)<br />

(Schedule)<br />

4. J∏ S‘®§mh ©UP¯Õ ©mkÆ ˜u∫¢ˆukzx A¡∫P“<br />

≠ªÆ “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂®£uÿS<br />

A. ©ıv∂ {£∫P“ B. Psh‘£¡∫P“<br />

C. £ı∫¯¡ØıÕ∫P“ D. ˜Pm£¡∫P“<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. ¬⁄ıUP“ Ah[QØ J∏ _______ ¯ª “Œ ¬¡µÆ<br />

˜\P∂®£uÿS PÕ®£o∞fl˜£ıx £Øfl£kzu®<br />

£kQfl˜”ıÆ.<br />

2. “Œ ¬¡µ[P¯Õ ˜\P∂®£uÿS _______ Gfl£x J∏<br />

¨UQØa ˆ\تıSÆ.<br />

3. “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂®£v¿ PÕ®£o J∏ ________<br />

¨¯”ØıSÆ.<br />

4. PÕ®£o ˆ\¥≤ƈ£ı x____________Gfl£x ¨UQØ<br />

ˆ\Ø¿PŒ¿ Jfl”ıSÆ.<br />

III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”® ˆ£ı∏zxP<br />

1. ˜{∫UPın¿ && ˆ©ızu ©UPŒ¿ J∏ S‘®§mh<br />

GsoU¯P≤¯hØ {£∫P¯Õ<br />

©mkÆ ˜u∫¢ˆukzu¿<br />

2. ¨u¿|¯ª® B¥¬ÿPı⁄U ˜P“¬P¯Õ<br />

“Œ ¬¡µ[P“ && uØı∫ ˆ\¥u¿<br />

3. ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ ¨¯”®£kzu®£mh “Œ<br />

(Sampl<strong>in</strong>g)<br />

&& ¬¡µ[P“<br />

433


4. ¬⁄ızˆuıS® && ¬∞غ¿, ©ıv∂ ≠ªÆ<br />

“Œ¬¡µ[P“ ˜\P∂zu¿<br />

5. uP¡¿ && u¤®£mh¡∫P¯Õa \¢vzx<br />

uP¡¿ ˜\P∂zu¿<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. PÕ®£o ˆ\¥Øz ˜u¯¡Øı⁄ ≠fl÷ ˆ\Ø¿P¯ÕU<br />

T÷P.<br />

2. PÕ®£o∞¿ Gflˆ⁄fl⁄ ¨¯”P“ §fl£ÿ”®<br />

£kQfl”⁄?<br />

3. PÕ®£oUSz ˜u¯¡Øı⁄ ≠fl÷ ¨UQØ ¨fl<br />

ˆ⁄a\∂U¯P {h¡iU¯PP¯ÕU T÷P.<br />

4. PÕ®£o ˆ\¥¡uÿS ˜¡siØ B÷ |¯ªPŒ¿<br />

(Steps) H˜u›Æ Jfl‘¯⁄®£ÿ‘ G xP.<br />

5. “Œ ¬¡µa ˜\P∂®§¯⁄ ¬ÕUSP.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. PÕ®£o∞¿, ¬∞Ø¿ ˆuıh∫£ı⁄ ¬¡µ[P¯Õ<br />

¬ÕUQ G xP.<br />

2. PÕ®£oz ˆuıh∫£ı⁄ ¨flˆ⁄a\∂U¯PP“ Øı¯¡?<br />

3. G¢u PıµnzvÿPıP, G∆¡ı÷ PÕ®£o<br />

ˆ\¥Ø®£kQfl”x Gfl£¯u ¬ÕUSP.<br />

4. PÕ®£o∞¿ G¢ˆu¢u £∞ÿ]P“ (practices) ¯PØıÕ®<br />

£kQfl”⁄?<br />

5. ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ (sampl<strong>in</strong>g) Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

©ıv∂P“ G∆¡ı÷ ˜u∫¢ˆukUP®£kQfl”⁄?<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ] (Practical Exercise)<br />

1. J∏ GŒ¯©Øı⁄ ¬⁄ız ˆuıS®§¯⁄z uØı∫ ˆ\¥x,<br />

\≠PÆ, ˆ£ı∏ÕıuıµÆ ˆuıh∫£ı⁄ ¬¡µ[P“<br />

˜\P∂USÆ PÕ®£o¯Ø A∏Pı¯©∞¿ E“Õ<br />

£Sv∞¿ ˆ\¥ØƒÆ.<br />

434


AªS XII : £[˜Pÿ ©v®•k<br />

£ıhÆ 12<br />

Av˜¡P ©ÿ÷Æ £[˜Pÿ ©v®•k<br />

Pÿ”¿ ˜{ıUP[P“<br />

1. ©ın¡∫ £[˜Pÿ ¨¯”P“ Gfl”¯«UP®£kÆ<br />

ˆ\Ø¿ ¨¯”P¯ÕU Pÿ”æÆ ˆ©a_uæÆ.<br />

2. ©ın¡∫ Av˜¡P ©ÿ÷Æ £[˜Pÿ ©v®•kPŒ¿<br />

S‘®£ıP CØÿ¯P ¡Õ[P¯Õ ˜©ªıs¯© ˆ\¥¡x<br />

£ÿ‘Ø ]ª ¨¯”P¯Õ Pÿ÷z ˆuŒu¿.<br />

Cfl¯”Ø B¥ƒPŒ¿ FµP ˜©Æ£ımi¯⁄a<br />

\ı∫¢x ¡«UQº∏USÆ ©v®•k ¨¯”PŒ¿ Cµsk<br />

ˆ{∏[QØ AqS¨¯”P“ ˆ£∏Æ£ıæÆ £Øfl£kzu®<br />

£kQfl”⁄. A¯¡P“ :<br />

1. Av˜¡P FµP ©v®•k ¨¯” (Rapid Rural Appraisal -<br />

RRA): Cx 1980&BÆ Bsk ˜uıfl‘ ¬¯µ¡ıP® £µ¬Øx.<br />

Cv¿ FµP ˜©Æ£ımi¯⁄ ©v®§hz ˜u¯¡Øı⁄<br />

uP¡¿P“ EØ∫©mhzv¿ ˆ¡Œ{£∫ PÕı¿ ˜\P∂UP®<br />

£kQfl”⁄. ˜\P∂UP®£mhz uP¡¿PŒfl Ai®£¯h∞¿<br />

FµP[PŒfl ˜u¯¡P“ ©v®§h® £kQfl”⁄.<br />

2. £[˜Pÿ FµP ©v®•k ¨¯” (Participatory Rural<br />

Appraisal): CxƒÆ 1990&BÆ Bsk ˜uıfl‘<br />

Av˜¡P©ıP® £µ¬Øx. Cv¿ E“—∫ ©UP˜Õ £[˜Pÿ÷<br />

A¡∫uÆ P∏zxUP¯Õ® £∂©ıÿ”Æ ˆ\¥x ˆPısk<br />

©v®•k ˆ\¥Qfl”⁄∫.<br />

£[˜Pÿ ¨¯”∞¿ u[PÕx Qµı©zvfl ¡Õ ©ÿ÷Æ<br />

`«¿ ˜©Æ£ımk |¯ª∞¯⁄ B¥ƒ ˆ\¥x u[PŒfl<br />

435


A›£¡Æ, A‘ƒ BQØ¡ÿ¯”® £Q∫¢x ˆPısk<br />

Qµı©z¯u ˜©Æ£kzuz vmh[P“ wmhƒÆ, ˆ\Ø¿<br />

£kzuƒÆ, PsPıoUPƒÆ, ©v®§hƒÆ AUQµı©<br />

©UP˜Õ ¡»¡SUQfl”⁄∫. £[˜Pÿ ¨¯”∞fl Ai®<br />

£¯hØı⁄x Qµı© ©UPŒfl Afl”ıha ˆ\Ø¿PŒfl<br />

¡«UQ¿ ˜uıfl‘Øx.<br />

£[˜Pÿ FµP ©v®•k ¨¯” ≠fl÷ ˜{ıUP[P¯Õ<br />

Ai®£¯hØıPU ˆPısk ˆ\Ø¿£kQfl”x. A¯¡<br />

Øı¡⁄ :<br />

1. BvUPÆ ˆ\æzuı©¿ Eu¬ ˆ\¥≤Æ ˆ¡Œ{£∂fl<br />

©⁄®£ıfl¯© ©ÿ÷Æ {hz¯u.<br />

2. AqS ¨¯”P“ ©¯”¨Pzvº∏¢x ˆ¡Œ®<br />

£¯hØıPƒÆ, u¤{£∂º∏¢x S ¡ıPƒÆ,<br />

G zx ≠ª©ıP C∏®£vº∏¢x ˜{∂¯hØıPU<br />

Pıs£x ≠ª©ıPƒÆ, AÕ¬k¡vº∏¢x<br />

J®§ku¿ ¡¯µ∞æÆ ©ıÿ”Æ A¯h¢x“Õx.<br />

3. Tmk”ƒhfl uP¡¿P¯Õ≤Æ, A›£¡[<br />

P¯Õ≤Æ, Enƒ ©ÿ÷Æ £∞ÿ]P¯Õ≤Æ E“—∫<br />

©UPŒh¨Æ ˆ¡Œ{£∂h¨Æ ©ÿ÷Æ A¯©®<br />

P–US C¯h∞æÆ £Q∫¢x ˆPı“–u¿.<br />

£[˜Pÿ ©v®•k ¨¯”≤Æ ≠fl÷ ˜{ıUP[P¯ÕU<br />

ˆPıshx. A¯¡P“:<br />

1. J∏ u¯ª®§¯⁄ B¥¢x Bµı¥a]∞¯⁄ ˜©ÿ<br />

ˆPı“¡x.<br />

2. E“—∫¡ı]P–USÆ, ˆ¡Œ{£∫P–USÆ J∏[<br />

Q¯n¢u £∞ÿ] AŒ®£x.<br />

3. ©v®•mk ¨¯”∞¿ Bµı¥¢x, vmhmk<br />

ˆ\Ø¿£kzv, PsPıozx ©v®§ha ˆ\¥≤Æ<br />

v”¯⁄≤Æ, \Uv¯Ø≤Æ ¡«[Su¿. £[˜Pÿ<br />

¨¯”PŒ⁄ı¿ CØÿ¯P ¡Õ[P¯Õ ˜©ªıs¯©<br />

ˆ\¥¡xhfl, ˆ£sP“, H¯«P“, ˜¡Õıs¯©,<br />

{ª¡ıà ©ÿ÷Æ Enƒ®£ıxPı® ˜£ıfl”<br />

436<br />

ˆ\Ø¿P¯Õ≤Æ ˜©Æ£kzu ¨i≤Æ. C¢u ¨¯”P“<br />

PƒÆ ©v® ¡ı¥¢u uıPƒÆ {Æ£Pzufl¯©<br />

ˆPıshuıPƒÆ C∏®£uıP ¬¯ÕƒPŒfl<br />

\ıfl÷P“ E÷v®£kzxQfl”⁄.<br />

C¢u® £ıhÆ ˜u¤ ©ı¡mhÆ, PÆ£Æ £“ÕzuıUQ¿<br />

E“Õ ]ª©µzx®£mi Gfl” Qµı©zv¿ {hzu®ˆ£ÿ”<br />

Av˜¡P ©ÿ÷Æ £[˜Pÿ ¨¯” B¥¬fl Ai®£¯h∞¿<br />

ˆuıSUP®£mk“Õx. C¢u B¥ƒ ˆ¡Œ{ımi⁄∫<br />

J∏¡µı¿ usp∫ ¬|˜ØıPÆ, _PıuıµÆ ©ÿ÷Æ<br />

{ª¡ıà £ÿ‘ {hzu® ˆ£ÿ”x. ©ÿ÷Æ C¢u® £ıhzv¿<br />

ˆPıkUP®£mk E“Õ G¿ªı GkzxUPımkP–Æ C¢u<br />

B¥¬fl Ai® £¯h∞¿ G u®£mh¯¡ØıSÆ.<br />

£[÷PØ£Áº (P»¢xöPõÒ£Áº) £õºzx AÔÁx<br />

£[˜Pÿ£¡∫ £ı∫zx A‘¡x Gfl£x PÕ®£o<br />

B¥¬fl J∏ S‘®§mh ¡i¡©ıSÆ. Cv¿ B¥¡ıÕ∫<br />

uıÆ {hzvØ B¥ƒ |PÃPŒfl K∫ {ıØP⁄ıP®<br />

£[˜PÿQ”ı∫. ¡i¡¯©U P®£hıu (unstructured) Po®§¿<br />

Q¯hUSÆ “Œ ¬¡µ[P“ CØÿ¯P ©ÿ÷Æ \≠PU<br />

PıµoPŒfl £s§¯⁄® ∂¢x ˆPı“ÕƒÆ<br />

A¡ÿ‘ÿQ¯h∞¿ A¯©¢x“Õ ˆuıh∫§¯⁄ A‘¢x<br />

ˆPı“ÕƒÆ Eu¬ØıP C∏UQfl”⁄. usp∏USÆ<br />

_Pıuıµ PıµoP–USÆ C¯h∞ªı⁄ ˆ\Øÿ£ıkP–US,<br />

\≠Pa \mhvmh[P“ ¨UQØ©ı⁄ Pıµn©ıSÆ. §”S<br />

£ı∫zx A‘¡v¿ E“Õ S«®£[P¯Õ<br />

A‘¨P®£kzuªıÆ. £[˜Pÿ £¡∫ £ı∫zxA‘¡v⁄ı¿<br />

FµP ©UPŒfl \≠P& Pªıa\ıµ ¡ıì¯⁄ {flS ∂¢x<br />

ˆPı“Õ CØæÆ.<br />

£ı∫zx A‘¢x, QµQUSÆ ¨¯”∞⁄ı¿ usp∫<br />

¬|˜ØıPÆ ©ÿ÷Æ _ÿ÷®” _Pıuıµ ¡\vP¯Õ ©mkÆ<br />

Cfl‘ {©US Gv¿ B∫¡Æ E“Õ˜uı Au¯⁄≤Æ<br />

A‘تıÆ. Bµı¥a]ØıÕ∫ Bµı¥a] ¨i≤Æ ¡¯µ Qµı©<br />

©UPÕx ¡ıÃU¯P≤hfl Jfl‘ A¡∫PŒfl A›£¡[<br />

P¯Õ≤Æ, Afl”ıh §µv£º®P¯Õ≤Æ u©x ¯h∂∞¿<br />

£vƒ ˆ\¥Qfl”ı∫. A¢u ¯h∂US‘®P“ B¥¡ıÕ∂fl<br />

437


_Ø ¬»® n∫¯¡ AvP∂UPa ˆ\¥¡xhfl {h®<br />

¬¯Õ¬¯⁄≤Æ, Bµı¥a]∞fl |¯ª∞¯⁄≤Æ §µv£ºU<br />

Qfl”⁄. Cµı£∫m ˜\Æ£∂fl (Robert Chambers) P∏zx®£i<br />

˜{µiØıP £ı∫zx A‘¡x £Ø›¯hØuıP C∏USÆ.<br />

£[˜Pÿ£¡∫ £ı∫zx A‘¡x B¥ƒU ˜P“¬P¯Õ<br />

˜©Æ£kzvU ˆPı“ÕƒÆ, B¥ƒ ¨¯”P¯Õz<br />

ˆuŒƒ£kzvU ˆPı“ÕƒÆ Eu¬ ∂≤Æ.<br />

\¬uõ¯ |»Áøµ¨ £h[PÒ ÁøµuÀ<br />

£[˜Pÿ B¥¬¯⁄z ˆuıh[P \¨uıØ |ª¡¯µ®<br />

£h[P“ J∏ {¿ª BµÆ£Æ. Hˆ⁄fl”ı¿ Cx £[S<br />

ˆ£÷£¡∫ ©ÿ÷Æ Bµı¥a]ØıÕ∂¯h˜Ø E¯µØıhæUS<br />

¡»¡SUSÆ. |ª¡¯µ®£h[P“ \≠P |¯ª¯Ø<br />

£ı∫¯¡USU ˆPısk¡∏Æ. £[˜Pÿ FµP ©v®•m¯hz<br />

w∫©ı¤UP £[˜Pÿ |ª¡¯µ®£hÆ ˜u¯¡®£kQfl”x.<br />

|ª¡¯µ®£h[P“ uØı∂USƘ£ıxÆ, §fl⁄∏Æ Hÿ£kÆ<br />

¬¡ıu[P“, E¯µØıh¿P“ Qµı© ©UPŒfl ¡ıÃU¯P<br />

|¯ª £ÿ‘Ø, ¨UQØ ¬¡µ[P¯Õ ˆ¡ŒU ˆPın∏Æ.<br />

|ª¡¯µ® £h[P“ ¡¯µu¿ £«¯©Øı⁄ ©ÿ÷Æ<br />

S‘®§mh vmhzvfl Rà E“Õ usp∫, _Pıuıµ<br />

¡\vP“ £ÿ‘≤Æ (£µÆ£¯µØıP ©ÿ÷Æ ]”®z<br />

vmh[P“ ≠ª©ıP), A∆¡ı˜” A¯¡ G∆¡ı÷ H¯«,<br />

{kzuµ ©ÿ÷Æ £nUPıµ ¡∫UPzvÿS G¢u AÕ¬ÿSU<br />

Q¯hUQfl”⁄ Gfl£x £ÿ‘≤Æ A‘¢x ˆPı“Õ EuƒÆ.<br />

\¨uıØ |ª¡¯µ®£h[P“ (<strong>Social</strong> mapp<strong>in</strong>g) Qµı©zvfl<br />

ˆu∏UP“, Pıª¤P“ ©ÿ÷Æ B¥¬fl ˜{ıUP[P–USU<br />

Q¯hzu uP¡¿PŒfl Ai®£¯h∞¿ uØı∂UP®<br />

£kQfl”⁄. \¨uıØ |ª¡¯µ®£h[P“ uØı∂USÆ<br />

ˆ£ı x £ªuµ®£mh ©UPŒhÆ E¯µØıkÆ ¡ı¥®<br />

Hÿ£kQfl”x. Cufl ¡»ØıPƒÆ E“—∫ }∫ ¬|˜ØıPÆ<br />

£ÿ‘ ∂¢x ˆPı“Õ ¨iQfl”x. _Pıuıµa `Ã|¯ª<br />

£ÿ‘≤Æ Qµı© ©UPŒ¯h˜Ø Pª¢x¯µØıkÆ ¡ı¥®<br />

Hÿ£kQfl”x. §ÿ£kzu®£m˜hı∫ ©ÿ÷Æ uıÃzu®<br />

£m˜hı∫ Pıª¤∞¿ A¯©¢x“Õ √vP¯Õ |ª¡¯µ®<br />

438<br />

£hÆ ¡¯µØ BsP“, ˆ£sP“ ©ÿ÷Æ S«¢¯uP¯Õ<br />

(6 º∏¢x 30 ˜£∫P“ ¡¯µ) £[˜Pÿ£ıÕ∫PÕıP®<br />

£Øfl£kzuªıÆ. £[˜Pÿ£ıÕ∫P“ Bµı¥a]ØıÕ∂h¨Æ,<br />

Eu¬ØıÕ∂h¨Æ Pª¢uı˜ªı]zx G¿¯ªP“, \ı¯ªP“,<br />

√kP“, Pmih[P“, P»ƒ}∫ \ıUP¯hP“, P»®<br />

§h[P“, P»ƒP“ |µ®£®£kÆ £SvP“, }∫ Buıµ[P“,<br />

{ª¡ıÃ, P¿¬ ¡\vP“ ©ÿ÷Æ ˜Pı∞¿P¯Õ<br />

|ª¡¯µ®£hzv¿ S‘UQfl”⁄∫. ˆ£ıx¡ıP, C∆¡¯P<br />

|ª¡¯µ®£h[P“ ˆ£fl]ºfl Eu¬˜Øık \ı∫m (Chart)<br />

uıŒ¿ ¯PØı¿ ¡¯µ® £kQfl”⁄. C¢u |ª¡¯µ®<br />

£h[P“ S÷US{¯h® £Ønz vÿSÆ, ¨¯”\ıµı ˜{∫U<br />

PınæUSÆ, £ıv& ¡i¡¯©UP®£mh ¬⁄ızˆuıS®§ÿS<br />

¬⁄ıUP¯Õ E∏¡ıUS ¡uÿSÆ Eu¬ØıP C∏USÆ.<br />

S÷US {¯h®£Øn ¨¯” (Transect Walk) : Cx E“—∫<br />

©UPŒh∏¢x ]ª S‘®§mh £SvP¯Õ≤Æ A¡ÿ‘fl<br />

¡Õ[P“, S¯”P“, |¯”P“ £ÿ‘≤Æ A‘¢x ˆPı“Õ<br />

EuƒQfl”x. G¢u®£SvUS Gflˆ⁄fl⁄ Eu¬P“<br />

AvPÆ ˜u¯¡®£kQfl”⁄ Gfl£x £ÿ‘ ¬∂¡ı⁄U<br />

Pª¢x¯µØıh¿ Qµı© ©UPŒhÆ {¯hˆ£” EuƒQfl”x.<br />

{flS ˜©Æ£kzu® £mh usp∫ ©ÿ÷Æ _Pıuıµa<br />

˜\¯¡P“ G∆¡ı÷ \≠Pzv¿ E“Õ⁄ Gfl£¯u≤Æ \≠P<br />

|ª¡¯µ®£h[PŒfl ¬¡µ[P¯Õa \∂£ı∫zxU<br />

ˆPı“ÕƒÆ S÷US{¯h® £Øn¨¯” £Øfl£kQ”x G⁄<br />

A›£¡Æ ¡ı¥¢u¡∫P“ T÷Q”ı∫P“. ˜©æÆ Cx<br />

˜\¯¡P“ ©ÿ÷Æ _Pıuıµzvfl ˆ¡∆˜¡÷ |¯ªP“,<br />

\≠Pzvfl ˆ¡∆˜¡÷ £Sv∞¿ G∆¡ı÷ E“Õ⁄ Gfl”<br />

uP¡¯ª≤Æ u∏Qfl”x. £ı∫¯¡ØıÕ∫ T∫¢x P¡¤®<br />

£¡µıPƒÆ, G¿ªı ˜{µ[PŒæÆ £v¯ª Gv∫ £ı∫UPı©¿,<br />

En∫a]P¯Õ® ∂¢x ˆPı“ÕUTiØ, A›£¡®<br />

£mh¡∫PÕıP C∏®§fl P AvP©ı⁄ uP¡¯ª® ˆ£”<br />

CØæÆ.<br />

\≠P |ª¡¯µ®£hzv¿ Pımh®£mh ˆu∏UP“<br />

©ÿ÷Æ Pıª¤P¯Õ Ai®£¯hØıPU ˆPıshxuıfl<br />

S÷US {¯h®£Øn ¨¯” BSÆ. C¢u ¨¯”∞¿<br />

439


Pıª¤∞¿ E“Õ ˆu∏UPŒfl ¡»ØıPa ^µıPa ˆ\¿æÆ<br />

ˆ£ı x \≠Pzv¿ E“Õ¡∫P¯Õz ˜u∫ƒ ˆ\¥x<br />

A¡∫P–hfl Pª¢x¯µ ØıhªıÆ. C¢u {¯hØı⁄x<br />

¡¯µ£hzv¿ ¡¯µØ®£mk“Õ ˜uıÿ”[P¯Õ Pÿ÷U<br />

ˆPı“ÕƒÆ \∂£ı∫UPƒÆ Eu¬ØıP C∏UQfl”x.<br />

C¯¡P“ ˜©æÆ Pª¢x¯µØıh¿ {hzuƒÆ ©ÿ÷Æ<br />

Tku¿ uP¡¿ ˆu∂¢x ˆPı“ÕƒÆ £Øfl£kQfl”⁄.<br />

Auı¡x usp∫ ¬|˜ØıPÆ, _Pıuıµ ¡\vP“, usp∫<br />

˜\P∂USÆ ¨¯”P“, P»ƒP“, S«¢¯uP“ {ªÆ,<br />

∏P[PŒfl {ªÆ, _ÿ÷®”a`«¿, A P¿, }∫<br />

˜u[Su¿ BQØ¡ÿ¯”® £ÿ‘Ø uP¡¿P¯Õ≤Æ A‘Ø<br />

¨iQfl”x. Qµı©zv¿ E“Õ CØÿ¯P ©ÿ÷Æ \≠P<br />

A¯©®P“ £ÿ‘≤Æ, _ÿ÷®”a _Pıuıµa `Ã|¯ª<br />

£ÿ‘≤Æ Th {flS A‘Ø Cƨ¯” £Øfl£kQfl”x.<br />

¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿ (Informal Interviews) :<br />

u¤®£mh¡∫PŒhÆ A¿ªx S UPŒhÆ {¯hˆ£÷Æ<br />

E¯µØıh¿P“, A∆¡®˜£ıx ˜uıfl÷Æ Pª¢x¯µØıh¿<br />

PŒº∏¢x B¥¬ÿPıP GkzxU ˆPı“¡¯uzuıfl<br />

¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿ ¬¯ÕƒP“ GflQ˜”ıÆ. C∆¡¯P<br />

˜{∫UPın¿P“ ˆ{QÃz ufl¯©≤hfl ˆuıh∫a]ØıP<br />

{¯hˆ£” ˜¡skÆ. ¬⁄ıUP“ ¨ ¡xÆ<br />

B¥¬ÿ˜Pÿ”ı∫ ˜£ı¿ ©ıÿ‘ A¯©UP®£ku¿ ˜¡skÆ.<br />

¨¯”\ıµı E¯µØıh¿P“, ^µ¯©UP®£hıu Ps<br />

Pıo®P“ ≠ªÆ ©UPŒfl ¡ıÃU¯P, £«UP<br />

¡«UP[P¯Õ Bµı¥a]ØıÕ∫ ˆuŒ¡ıP® ∂¢xˆPı“Õ<br />

CØæÆ.<br />

¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿P“ ¡»ØıP £ªuµ®£mh<br />

ˆ¡∆˜¡÷ \ıvP“, BsP“, ˆ£sP“ ©ÿ÷Æ S«¢¯u<br />

PŒhÆ B¥ƒ ¨ ¡x©ıP {¯hˆ£÷u¿ ˜¡skÆ.<br />

A∆¡ı÷ {¯hˆ£÷Æ ˜{∫UPın¿ ¬¡µ[P“<br />

x¿ºØ©ıP® £vƒ ˆ\¥Ø®£hƒÆ ˜¡skÆ. Ax<br />

˜£ıfl˜” Pª¢x¯µ Øıh¿P–Æ £vƒ ˆ\¥Ø®£h<br />

˜¡skÆ. G¿ªı ˜{∫UPın¿ P–Æ £vƒ ˆ\¥Ø®£h<br />

˜¡siØ A¡]Ø¿¯ª. C∆¡ı÷ £vƒ ˆ\¥Ø®£kÆ<br />

˜{∫UPın¿, Pª¢x¯µØıh¿PŒ¿ Q¯hUSÆ “Œ<br />

440<br />

¬¡µ[P“ Qµı©z¯u® £ÿ‘≤Æ, Aufl usp∫, _Pıuıµ<br />

¡\vP¯Õ®£ÿ‘≤Æ {flS ∂¢x ˆPı“Õ Euƒ¡xhfl<br />

AUQµı© ©UP–hfl B¥¡ıÕ∫P–US“Õ ˆuıh∫§¯⁄<br />

˜©Æ£kzuƒÆ EuƒQfl”⁄. Cu⁄ı¿ £[˜Pÿ FµP<br />

©v®•k ¨¯”≤Æ Aufl ¬¯ÕƒP–Æ ˜©Æ£kzu®<br />

£kQfl”⁄.<br />

C¯hˆ¡ŒU P¯u (Story with a Gap) : Cx A¯⁄zxz<br />

u¤ {£∫P–Æ Pª¢x ˆPısk u[P–¯hØ<br />

P∏zxUP¯Õ GkzxU T” ¡ı¥®£ŒUQfl”x. £h[P“,<br />

K¬Ø[P“ ©UPŒfl Gsn[P¯Õ ˆ¡Œ®£kzu<br />

EuƒÆ GŒØ P∏¬PÕıSÆ. £h[P–US C¯h∞¯h˜Ø<br />

T”®£kÆ P∏zxUP–Æ A¯⁄¡∏Æ Pª¢x ˆPı“Õ<br />

¡»¡SUSÆ. Cx Pª¢x¯µØıhº¿ u[PŒfl Po®<br />

©ÿ÷Æ A›£¡[P¯Õ B¥¡ıÕ∫P“ £Q∫¢x ˆPı“Õ®<br />

£Øfl£kÆ. C¯h∞¯h˜Ø T”®£kÆ £h[P“ \ı∫¢u<br />

P¯uP“ ≠ªÆ BsP“ ©ÿ÷Æ ˆ£sPŒfl £ı∫¯¡∞¿<br />

§µa]¯⁄PŒfl £ª ˜Pın[P¯Õ A‘¢x ˆPı“ÕƒÆ,<br />

Enƒ, usp∫, _PıuıµzvÿSÆ C¯h∞¿ E“Õ<br />

ˆuıh∫§¯⁄® ∂¢x ˆPı“ÕƒÆ Hx¡ıSÆ.<br />

]ª©µzx®£mi Qµı©zv¿ £h[P“ £Øfl£kzu®<br />

£mh⁄. Jfl÷ _Pıuıµ©ÿ” Qµı©Æ, ©ÿˆ”ıfl÷ _Pıuıµa<br />

_ÿ÷® ”z˜uık TiØ Qµı©Æ. C¢u ¨¯”¯Ø<br />

ˆ¡∆˜¡÷ \ıv∞⁄∫, ˜¡÷£mh ¡Øv⁄∫, BsP“<br />

©ÿ÷Æ ˆ£sPŒhÆ ˆPıkzx P∏zxUP“ A‘Ø®<br />

£mh⁄. AuÿS J∏ P¯u T‘Ø §fl⁄∫, Cµsk<br />

BskP–US® §”Pı⁄ Cflˆ⁄ı∏ _Pıuıµ©ı⁄<br />

Qµı©®£hz¯u≤Æ Pımi Qµı© ©UPŒfl P∏zv¯⁄U<br />

P¯uØıP T”U ˜Pmh˜£ıx, BsP“ A¯⁄¡∏Æ<br />

u[PŒfl ˆ\ı¢u A›£¡z¯uU P¯uØıPU T‘⁄∫.<br />

B⁄ı¿ ˆ£sP˜Õı PmkUP¯uP¯ÕU T‘⁄∫. A¡∫P“<br />

]ª Pıµn[P–UPıPz u[PÕx ˆ\ı¢u A›£¡[P¯ÕU<br />

T” ¬∏Æ£¬¿¯ª.<br />

£ıv¡i¡¯©UP®£mh ˜{∫UPın¿ (Semi-Structured<br />

Interviews) : Cv¿ uØı∂UP®£mh ¬⁄ıUP“ \∂ØıP<br />

¡∂¯\U Qµ©©ıP ˜PmP®£h ˜¡skÆ. S‘®§mh<br />

441


¬⁄ıUP“ Qµı© usp∫ ¬|˜ØıPÆ ©ÿ÷Æ _Pıuıµ®<br />

§µa]¯⁄P“ S‘zx, S¯”¢u GsoU¯P∞ªı⁄<br />

©UPŒhÆ ˜PmP®£kQfl”⁄. ¬⁄ıUP“ ØıƒÆ<br />

£[˜Pÿ£ıÕ∫ £ı∫zx A‘¢ux, ¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿,<br />

\≠P |ª¡¯µ®£hÆ ©ÿ÷Æ S÷US {¯h® £Øn ¨¯”<br />

≠ªÆ Q¯hzu uP¡¿PŒfl Ai®£¯h∞¿ uØı∂UP®<br />

£mh¯¡˜Ø. ]ª©µzx®£mi∞¿ C¢u ˜{∫U Pın¿<br />

¨fl⁄ı“ Qµı©z u¯ª¡∫, uÿ˜£ı¯uØ Qµı©z u¯ª¡∫<br />

©ÿ÷Æ ˆ¡∆˜¡÷ usp∫ E¢x |¯ªØzv¿ E“Õ<br />

fl\ıµ ˜¡¯ª ˆ\¥£¡∫ (Electricians) BQ˜Øı∫ PŒh¨Æ<br />

{hzu®£mhx. C∆¡¯P ˜{∫U Pın¿P“ ≠ªÆ Q¯hzu<br />

uP¡¿P“ ©ÿ÷Æ Qµı© ©UPŒhÆ C∏¢x vµmh®£mh<br />

uP¡¿P“ ØıƒÆ §” B¥ƒ ¨¯”P–USÆ £Øfl£kzu<br />

EuƒÆ Gfl”ı¿ ¯PØıPıx.<br />

Bµõ´a] AqS¬øÓPÒ ©ØÖ® ¬øÓPÒ<br />

£[÷PØ£Áº £õºzx AÔÁx<br />

\≠P, Pªıa\ıµ® £SvP¯Õ≤Æ ∂¢x ˆPı“–u¿ :<br />

Qµı© ©UPŒfl ¡ıÃU¯P≤hfl Jfl‘, uı¥ˆ©ı»∞¿<br />

¬¡µ[P“ ˜\P∂UP®£h ˜¡skÆ.<br />

\¨uıØ |ª¡¯µ®£h[P“ : £ªuµ®£mh ©UP–hfl<br />

ˆuıh∫§¯⁄ Hÿ£kzxQfl”⁄. S UPŒhÆ<br />

¬¡ıu[P“, Qµı© ©UPŒfl usp∫, _Pıuıµ<br />

§µa]¯⁄P“, \≠Pzvfl A‘ƒ, £ıº⁄[PŒfl ˆuıh∫<br />

BQد¡P“ £ÿ‘ A‘ØƒÆ S÷US {¯h®£Øn<br />

¨¯”US AizuÕ©ıPƒÆ A¯©Qfl”⁄.<br />

S÷US {¯h®£Øn ¨¯” : \≠P<br />

|ª¡¯µ®£h[PŒfl ¬¡µ[P“ \∂£ı∫UP®£kQfl”⁄.<br />

Qµı© ©UPŒhÆ E“Õ ˆuıh∫§¯⁄ £ª®£kzx<br />

Qfl”x. £ıv&¡i¡¯©UP®£mh ˜{∫UPın¿ ¬⁄ız<br />

uı“ uØı∂UPƒÆ £Øfl£kQfl”x.<br />

¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿ : Qµı© ©UP–hfl E“Õ<br />

ˆuıh∫¯£ AvP®£kzxQfl”x. Qµı© ©UPŒ¯h˜Ø<br />

Pª¢x¯µØıh¯ª FUS¬UQfl”x. Bµı¥a]<br />

¨¯”P¯Õ ¬∂ƒ£kzuƒÆ ¬ÕUPƒÆ £Øfl£k<br />

Qfl”x.<br />

442<br />

£ıv&¡i¡¯©UP®£mh ˜{∫UPın¿ :<br />

¬∂¡ıUP®£mh E÷vØı⁄ “Œ¬¡µ[P¯ÕU Qµı©<br />

©UPŒhÆ ˜\P∂zu¿.<br />

C¯hˆ¡ŒU P¯u : BsP“, ˆ£sP“ P∏zx®£i<br />

_Pıuıµ, {ª¡ıà ©ÿ÷Æ Bs, ˆ£s E”ƒ £ÿ‘<br />

∂¢x ˆPı“–u¿.<br />

£ıv&¡i¡¯©UP®£mh ¬⁄ızuı“ : AÕƒ \ı∫¢u<br />

uµÆ \ı∫¢u, ]UPªı⁄, ¬∂¡ı⁄ “Œ ¬¡µ[P¯Õa<br />

˜\P∂zu¿.<br />

£õv&ÁiÁø©UP¨£mh ÂÚõzuõÒ<br />

(SEMI-STRUCTURED QUESTIONNAIRE)<br />

¬⁄ızuı“ ¬ÕUP©ıP, ¬¡µ[P¯Õ<br />

A‘ØUTiØuıP, AÕ¬hU TiØuıP ˆ£∏Æ£ıªı⁄<br />

©UPŒfl Gsn[P¯Õ §µv£º®£uıP C∏UP<br />

˜¡skÆ. ¬⁄ızuı“ ¨¯”∞¿ ]ª Pmk®£ıkP“<br />

E“Õ⁄. \≠P & Pªıa\ıµ \Æ£¢u©ı⁄ ˆ\¥vP¯Õ AvPÆ<br />

ˆPık®£uı¿ Cx uµ¨¯hØuıP C∏USÆ.<br />

£ıv&¡i¡¯©UP®£mh ¬⁄ızuı“P“ £[˜Pÿ £¡∫<br />

£ı∫zx A‘¡x, \≠P |ª¡¯µ®£h[P“, S÷US<br />

{¯h®£Øn¨¯”, C¯hˆ¡ŒU P¯u T÷Æ ¨¯”,<br />

¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿ ≠ªÆ uØı∂UP®£h ˜¡skÆ.<br />

Cx ”Æ£ı⁄, \∂Øÿ” (Biased) ˜P“¬P¯Õz u¬∫USÆ.<br />

“Œ ¬¡µ[P¯Õa ˜\P∂®£uÿS ]”¢u ≤UvØıPƒÆ<br />

C∏USÆ.<br />

¬⁄ızuı“ ¨¯”Øı⁄ ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

¨¯”¯Ø Ai®£¯hØıPU ˆPısk C∏USÆ.<br />

˜uıµıØ©ıP ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ Pıª¤PŒ¿ J∆ˆ¡ı∏<br />

£zuı¡x √miæÆ GkUSÆ£i A¯©ØªıÆ. C÷vØıP,<br />

©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿ 3.5 ¬ UPık (1,614 √kP–US 57<br />

√kP“ ©mkÆ Gfl” AÕ¬¿) Qµı© √kPŒº∏¢x<br />

ˆ£”®£mhuıP A¯©≤Æ. SkÆ£z u¯ª¡∫P“, Bs,<br />

ˆ£s BQ˜Øı∫PŒhÆ u¤zu¤˜Ø ˜{∫UPın¿<br />

{¯hˆ£÷Æ.<br />

443


SkÆ£z u¯ª¡∫P“ Gfl£¡∫P“ v∏©n©ı⁄<br />

SkÆ£ E÷®§⁄µıPƒÆ, A¢uU SkÆ£zvfl {ª<br />

¡ıìÿS ¨ ®ˆ£ı÷® ¡Q®£¡µıPƒÆ C∏UP<br />

˜¡skÆ. ¨¯”®£kzu®£mh ©ıv∂ ˆu∂¢ˆukzu¿<br />

Qµı©zvfl ˆ¡∆˜¡÷ £Sv∞¿ C∏¢x ˆ£”®£mh<br />

uıSÆ. ¬⁄ızuı“ ¨fl ˜\ıvzx A‘Ø®£mk, C∏USÆ<br />

S¯”P¯Õ }UQ C÷vØı⁄ ¬⁄ızuı“ A¯⁄zx ¡¯P<br />

¬⁄ıUP–hfl ˆ¡Œ∞h®£h ˜¡skÆ.<br />

C¢u® £ıhzvfl ≠ªÆ Av˜¡P ©ÿ÷Æ £[˜Pÿ<br />

©v®•k J∏ \Uv¡ı¥¢u B¥ƒ ¨¯”PŒfl ˆuıS®£ıP<br />

A‘¨P®£kzu®£mhx. “Œ ¬¡µ[P“ ¬¯µ¡ıPa<br />

˜\P∂UP®£k¡uı¿ Cx Av˜¡P©ı⁄x BSÆ. Gfl”ıæÆ<br />

A¯⁄zx uP¡¿P¯Õ≤Æ x∂u©ıPa ˜\P∂UP ˜¡skÆ<br />

Gfl£x PmhıØÆ C¿¯ª. Cx J∏ £[˜Pÿ ¨¯”,<br />

Hˆ⁄fl”ı¿ A¯⁄zx ¨¯”P–Æ ¬¡ıvUP®£kQfl”⁄.<br />

©UPŒfl £[˜PÿÆ, Pª¢x ˆPı“¡xÆ ¨UQØ©ı⁄z<br />

˜u¯¡ØıSÆ. £[˜Pÿ E“Õuı¿ “Œ¬¡µ[P“<br />

Pıµn¨¯hØuıPƒÆ, Jzx¡µU TiØuıPƒÆ E“Õ⁄.<br />

£[˜Pÿ FµP ©v®•k Gfl£x G®ˆ£ı xÆ Qµı©<br />

©v®•m¯h ©mk˜© T÷¡x A¿ª. {P∫®”[PŒæÆ<br />

Th £Øfl£kÆ.<br />

Pÿ”¿ A¯hƒP“<br />

1. ¬∞Ø¿ B¥¬¿ Av˜¡P £[˜Pÿ ¨¯”∞fl<br />

£Øfl£ık £ÿ‘Ø A‘¬¯⁄ ©ın¡∫P“<br />

ˆ£÷Qfl”⁄∫.<br />

2. Av˜¡P £[˜Pÿ ¨¯”∞fl £¿˜¡÷ ¨¯”P¯Õ®<br />

£ÿ‘≤Æ ©ın¡∫P“ {flS A‘¢x ˆPı“Qfl”⁄∫.<br />

_Ø ©v®•k<br />

I. \∂Øı⁄ ¬¯h¯Øz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ<br />

1. ˆ{QÃz ufl¯©≤hfl TiØ, £i®£iØı⁄ ˆuıh∫¢u<br />

¡i¡¯©zu¿<br />

A. AÕƒ\ı∫¢ux B. uµÆ \ı∫¢ux<br />

(Quantitative)<br />

(Qualitative)<br />

C. Av˜¡P©ı⁄x D. £[˜PÿPUTiØx<br />

(Rapid)<br />

(Participatory)<br />

444<br />

2. G¿¯ªP“ ©ÿ÷Æ |ª¡¯µ®£hzv¯⁄ Øı∫ PƒÆ<br />

\ı∫¢x“Õı∫P“.<br />

A. B¥¡ıÕ∫P“ B. Eu¬ØıÕ∫P“<br />

C. £[˜Pÿ£ıÕ∫P“ D. ˆ¡ŒØıÕ∫P“<br />

3. ˜{∫UPın¿ CuÿˆPı∏ ¡ı¥®£ı¥ A¯©Qfl”x<br />

A. §µa]¯⁄P“ B. ¨fl›∂¯©P“<br />

C. £ıxPı® D. C¯¡ ≠fl÷Æ<br />

4. £h[P“ ©ÿ÷Æ ¡¯µ£h[P“ BQØ⁄ FUS¬USÆ<br />

_ª£U P∏¬ØıP® £Øfl£k¡x.<br />

A. ˆ¡Œ®£ık (Expression) B. ˆuıh∫ (Communication)<br />

C. ¡\⁄Æ D. ©v®§h¿<br />

5. ©v®•k ˆ\¥¡uÿS uªzvÿSa ˆ\¿æÆ ˆ£ı x<br />

¨UQØ©ıPz ˜u¯¡®£k¡x.<br />

A. C¯hˆ¡ŒU P¯u B. ˜{∫UPın¿<br />

C. S÷US {¯h (Transect) D. ¨¯”\ıµı ˜{∫UPın¿<br />

II. ˜Pıimh Ch[P¯Õ |µ®P<br />

1. _______ ¬⁄ıUP“ E∏¡ıP, £[˜Pÿ£¡∫<br />

Eÿ÷˜{ıUP¿ (Participant Observation) PƒÆ Eu¬ØıP<br />

E“Õx.<br />

2. \≠P ¡¯µ£h[P“ _______ Bµı¥a]¯Ø ˜©ÿˆPı“Õ<br />

{¿ª J∏ ˆuıhUP©ıSÆ.<br />

3. §µa\¯⁄P–US (Problem situations) ¨fl⁄˜µı,<br />

§fl⁄˜µı T”®£kÆ P¯uP“ _______<br />

4. ¨¯”\ıµı ˜{∫UPınº¿ _______ G⁄®£k¡x<br />

ufl¤a¯\ Øı⁄ ¬ÕUP©ıSÆ.<br />

445


III. §fl¡∏¡⁄¡ÿ¯”®<br />

ˆ£ı∏zxP<br />

1. £[˜Pÿ Eÿ÷˜{ıUP¿ &&- ¬⁄ıUP¯Õ E∏¡ıUP<br />

2. \≠P |ª¡¯µ® £h[P“ && Qµı© ©UP–hfl ˆuıh∫ ˆPı“Õ<br />

3. S÷US {¯h && £ıº⁄zˆuıh∫¯£®<br />

∂¢xˆPı“–u¿<br />

4. ¨¯”\ı∫ ˜{∫UPın¿ && \≠PU Pªıa\ıµ ∑v∞¿<br />

5. C¯hˆ¡ŒU P¯u && S÷US {¯hUS AizuÕÆ<br />

IV. _∏UP©ıP ¬¯hØŒUPƒÆ<br />

1. Av˜¡PU P∏zx T”º¿ "Av˜¡PÆ' Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

2. \≠P |ª¡¯µ®£h[P“ Gfl”ı¿ Gfl⁄?<br />

3. S÷US {¯h®£Ønzvfl ˜{ıUPÆ Gfl⁄?<br />

4. £ıv&¡i¡¯©UP®£mh ˜{∫UPınºfl \ıuP©ı⁄<br />

{fl¯©P“ Øı¯¡?<br />

5. Hfl ¬⁄ı®£miØ¿P“ Bµı¥a]US® £Øfl£kzu®<br />

£kQfl”⁄.<br />

V. ¬∂¡ı⁄ ¬¯h u∏P<br />

1. £[˜Pÿ ©v®§hº¿ £Øfl£kÆ ˜{∫UPınæUPı⁄<br />

¬⁄ıUP¯Õz ˆu∂¢ˆukUSÆ EzvP“ Øı¯¡?<br />

2. ¬⁄ıUPŒfl Ai®£¯h∞¿ {¯hˆ£÷Æ \∫˜¡UPŒ¿<br />

SkÆ£zu¯ª¡∫ Gfl£ufl A∫zuÆ Gfl⁄?<br />

3. Qµı© £[˜PÿU P∏zxUT”¿ Gfl£x Tmhı⁄<br />

¨¯”P“ & Pıµnzxhfl ¬¡∂.<br />

4. £[˜Pÿ “Œ ¬¡µ[P“ ˜\P∂®§¿ S÷US {¯h<br />

G∆¡ı÷ ¨UQØzx¡Æ ˆ£÷Qfl”x?<br />

5. C¯hˆ¡ŒU P¯u & C®x¯©Øı⁄ “Œ ¬¡µa<br />

˜\P∂® ¨¯”¯Ø ¬ÕUSP.<br />

VI. ˆ\¥¨¯”® £∞ÿ]P“<br />

1. A∏Pı¯©∞¿ E“Õ Qµı©zv¿, ¡÷¯© |¯ª £ÿ‘Ø<br />

£[˜PÿU P∏zxUT”æUS C[S ¬¡ıvUP®£mh<br />

H˜u›Æ Cµsk ¨¯”P¯Õz ˜u∫¢ˆukUPƒÆ.<br />

2. A∏Pı¯©∞¿ E“Õ Qµı©zvfl _Pıuıµ |¯ª¯Ø®<br />

£ÿ‘Ø ¬¡µ[P¯Õ A‘¡uÿPı⁄ ˜P“¬z<br />

ˆuıS®§¯⁄ ¡iƒ A¯©UP B]∂Ø∫P“<br />

©ın¡∫P–US Eu¬ØıP C∏®£x.<br />

446

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!