აფხაზი თუ აფსუა? - ივ. ჯავახიშვილის ისტ. და ეთნ. ინსტიტუტი
აფხაზი თუ აფსუა? - ივ. ჯავახიშვილის ისტ. და ეთნ. ინსტიტუტი
აფხაზი თუ აფსუა? - ივ. ჯავახიშვილის ისტ. და ეთნ. ინსტიტუტი
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>ივ</strong>. <strong>ჯავახიშვილის</strong> <strong>ისტ</strong>ორიისა <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოლოგიის <strong>ინსტიტუტი</strong>ავთანდილ სონღულაშვილი<strong>აფხაზი</strong><strong>თუ</strong><strong>აფსუა</strong>?gamomcemloba `universali~
2Tbilisi 2007
UDC (uak) 94 (479.224)+94 (=352.2)s _ 677ნაშრომში ქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>და</strong> უცხოური ნარატიულიწყაროების, ახალი საარქ<strong>ივ</strong>ო დოკუმენტებისა <strong>და</strong> მდი<strong>და</strong>რისამეცნიერო ლიტერატურის გათვალისწინებით, შესწავლილიააფხაზთა <strong>ეთნ</strong>ოგენეზი. წარმოჩენილია დღევანდელი`აფხაზების~ ჩრდილო კავკასიელ აფსუებთან იდენტურობისპრობლემები. ტოპონიმიური, ფოლკლორული, ენობრ<strong>ივ</strong>ი,რელიგიური <strong>და</strong> სხვა ფაქტობრ<strong>ივ</strong>ი მასალებისგათვალისწინებით, ნაჩვენებია ძველი აფხაზების, როგორცქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>ეთნ</strong>ოსის შემადგენელი ნაწილის <strong>და</strong> ე. წ. `ახალიაფხაზების~ ვინაობის <strong>და</strong>მა<strong>და</strong>სტურებელი მონაცემები.ნაშრომი გათვალისწინებულია მკითხველთა ფართოსაზოგადოებისათვის.რე<strong>და</strong>ქტორი: პროფ. გ. გელაშვილირეცენზენტები: პროფ. დ. ჭუმბურიძეპროფ. გ. საითიძეavtori madlobas uxdis baton koba mZevaSvilswignis gamocemaSi daxmarebisaTvis.© gamomcemloba `universali~, 2007Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, : 22 36 09, 8(99) 17 22 30E-mail: universal@internet.ge© a. sonRulaSvili, 20073
ISBN 978-99940-965-8-94
შინაარსიშესავალი ....................................................................................4<strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიული `ომი~ ..........................................10ვინ არის <strong>აფხაზი</strong>?...............................................................23აფსუების ჩამოსახლება _ ექსპანსია ......................61რუსები <strong>და</strong> აფსუები..........................................................61ავტონომია.................................................................................69<strong>და</strong>პირისპირება......................................................................83რატომ <strong>აფსუა</strong> <strong>და</strong> არა <strong>აფხაზი</strong>? .................................110<strong>და</strong>სკვნის მაგიერ ..................................................................1505
შესავალისანატორია.მფენი;შორია.გამარჯობა, აფხაზეთო, შენი! _ლურჯო მთებო, თეთრომომენატრა მზე, სინათლისმომენატრა ზღვა, რომელიცგალაკტიონიკვლავ დღის წესრიგში <strong>და</strong>დგა `ბედიქართლისა~. ქართველი ხალხის მტრები ვერიტანენ საქართველოს <strong>და</strong>მოუკიდებლობას,ცდილობენ ამისთვის სასტიკად <strong>და</strong>საჯონსაქართველო, _ წაართვან აფხაზეთი <strong>და</strong>ში<strong>და</strong> ქართლის დიდი ნაწილი, ცხინვალ-ჯავის რეგიონი. ამიტომ ყოველი ქართველ<strong>ივ</strong>ალდებულია გაიცნობიეროს აღნიშნულიკუთხეების საქართველოსაგან განუყოფლობა,როგორც მისი ძირძველი მიწა-წყალისა.სხვაგვარად იგი ვერ მოიხდის პატრიოტულვალს სამშობლოს წინაშე საქართველოს6
ტერიტორიული მთლიანობის <strong>და</strong>ცვისსაქმეში 1 .საბჭოთა იდეოლოგიური სამსახურებიმეცნიერებს აიძულებდნენ ეწერათ სიცრუე,პარტიის პოლიტიკისათვის მისაღები სიცრუე.ცენტრი<strong>და</strong>ნ მოდიო<strong>და</strong> დირექტ<strong>ივ</strong>ა, რომ სსრკ-ს ტერიტორიაზე ყველა ხალხი ადგილობრი-ვი, ავტოქტონური წარმოშობისაა. ეს სჭირდე-ბო<strong>და</strong>თ იმისათვის, რომ 100-ზე მეტი ერისა<strong>და</strong> ეროვნების კონსოლი<strong>და</strong>ციის (გარუსების)პროცესი უმტკ<strong>ივ</strong>ნეულოდ, ყოველგვარი ეთ-ნოკონფლიქტების გარეშე წარმარ<strong>თუ</strong>ლიყო.ამით ისარგებლეს არამკვიდრმა ხალხებმა(აფსუებმა, ოსებმა...) <strong>და</strong> თავი ს ძველ აბორი-გენულ მოსახლეობად გამოაცხადეს, ტერიტო-რიები მიისაკუთრეს <strong>და</strong> <strong>და</strong>მოუკიდებელი სა-ხელმწიფოს ჩამოყალიბებაც განიზრახეს, ცხა-დია, დიდი რუსეთის უშუალო <strong>და</strong>ხმარებით.ქართველმა მეცნიერებმა სხვა რომ ვერაფერიმოახერხეს, <strong>აფსუა</strong>თა მონოაბორიგენობის ცრუთეორიას ორაბორიგენობის ცრუ თეორია <strong>და</strong>-უპირისპირეს, აქაო<strong>და</strong>, აფხაზეთში აფსუებთანერთად ქართველებიც ცხოვრობდნენო. ცრუ1d. gogolaZe, `afxazTa~ saerTisTavos, dRevandeli afxazeTisZvel eTnosTa vinaobisa da eTnosis mkvidrobis sakiTxi, Tb., 1995,gv. 4.7
თეორიების `ჯირითმა~ საბოლოოდ ყველაზემეტად მაინც ქარ<strong>თუ</strong>ლი მხარე <strong>და</strong>აზარალა 1 .იგ<strong>ივ</strong>ე იქნებო<strong>და</strong> გვეთქვა: ქარ<strong>თუ</strong>ლ-კახური,ქარ<strong>თუ</strong>ლ-იმერული, ქარ<strong>თუ</strong>ლ-მეგრული მიწა<strong>და</strong> ა. შ.ეს მითი სათავეს იღებს იდეაფიქსი<strong>და</strong>ნ`აფხაზეთი _ საქართველო არ არის~ 2 . ამი-ტომ დღევანდელი ვითარება აიძულებს ქარ-თველ მკვლევარებს ყურადღება მიაქციონ`ქარ<strong>თუ</strong>ლ-აფხაზური~ ურთიერთობის ჭეშმა-რიტ <strong>ისტ</strong>ორიას. დოკუმენტური წყაროებისანალიზის საფუძველზე გაეცეს პასუხი აფხა-ზი სეპარატ<strong>ისტ</strong>ებისა <strong>და</strong> მათი დემოგოგიაპოლოგეტების აბსოლუტურად უსამართლო`თეორიებს~.დღეისათვის მკვლევართა ერთი ნაწილითვლის, რომ ანტიკურ <strong>და</strong> შუასაუკუნოვანწერილობით წყაროებში მოხსენიებული <strong>და</strong>-სავლეთ საქართველოს მცხოვრები `აფხაზე-ბი~ ჩრდილო კავკასიური წარმოშობის არიან.ამ თვალსაზრისის მომხრეთაგან ერთნითვლიან, რომ ისინი უძველესი დროი<strong>და</strong>ნსახლობენ შავი ზღვის სანაპიროზე. მეორენი1 Sumeri, 1999, #28.2 Г. Жоржолиани, Исторические и политические корни конфликта вАбхазии/ Грузия, Тб., 2000, с. 7.8
ფიქრობენ, რომ აფხაზები აქ მოვიდნენ I-IIსაუკუნეებში, სხვები კი _ XVII საუკუნი<strong>და</strong>ნჩამოსახლებულად მიიჩნევენ.მკვლევართა ნაწილის აზრით, ანტიკურხანასა <strong>და</strong> შუა საუკუნეებში ამ ტერიტორია-ზე მოსახლე აფხაზები ისეთ<strong>ივ</strong>ე ქართველებიიყვნენ, როგორიც მათ ირგვლ<strong>ივ</strong> მცხოვრებიქართები, ეგრები, სვანები. ხოლო ისინი, ვინცთავის თავს `აფხაზებს~ უწოდებენ, XVII სა-უკუნის შემდეგ არიან ჩამოსახლებულნი <strong>და</strong>რადგან <strong>ისტ</strong>ორიული აფხაზეთის (საქართვე-ლოს) მიწა-წყალზე <strong>და</strong>სახლდნენ, ქართველე-ბი მათ აფხაზებს უწოდებდნენ, ხოლო ისინითავის თავს აფსუებს~ 1 .აკადემიკოს სიმონ ჯანაშიას კვლევის შე-დეგები<strong>და</strong>ნ აშკარად ჩანს, რომ აფხაზთა ეთ-ნიკური <strong>ისტ</strong>ორიისა <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>იკური პროცესე-ბის შესწავლაში გასათვალისწინებელია ერთშემთხვევაში წყაროები მათ წინაპრებად სა-გულვებელი აფსილების (// აფშილების) <strong>თუ</strong>აბაზგების შესახებ, ხოლო მეორე შემთხვევა-ში მონაცემები უმთავრესად გვიანფეო<strong>და</strong>ლურხანაში ჩრდილო კავკასიი<strong>და</strong>ნ საქართველოშიჩამოსახლებული <strong>და</strong> ადგილობრ<strong>ივ</strong> ტომებთან1m. lorTqifaniZe, ra safuZvelze vdgavarT, ra mogvdevdaZvelTagan, `saqarTvelos respublika~, 1992, 22 agvisto.9
სინთეზირებული მუსლიმანური ადიღეურ-ჩერქეზული მოდგმის <strong>ეთნ</strong>იკური მას<strong>ივ</strong>ის შე-სახებ. <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიული მონაცემების მიხედ-ვით, შეუძლებელია აფხაზთა შორეულ წინაპ-რებად ნავარაუდევი აფსილების ყოფა-ცხოვ-რების <strong>და</strong>ხასიათება. სამაგიეროდ დიდიმსგავსება შეინიშნება `აფხაზებსა~ <strong>და</strong> ადიღე-ურ-ჩერქეზული მოსახლეობის ყოფა-ცხოვრე-ბაში. ეს კარგად გამოჩნ<strong>და</strong> სხვა<strong>და</strong>სხვა ეპოქა-ში წარმოებული შე<strong>და</strong>რებითი კვლევა-ძიებისშედეგები<strong>და</strong>ნ, რაშიაც უსა<strong>თუ</strong>ოდ მნიშვნელო-ვანი წვლილი შეიტანა ს. ჯანაშიამ 1 .კოლხეთის სახლემწიფოს გაჩენი<strong>და</strong>ნ რვა-ასი წლის შემდეგ, სახელდობრ, ახალი წელ-თაღრიცხვის I საუკუნეში ძველი კოლხეთისსახლემწიფოს ტერიტორიაზე იხსენიებიანაბაზგები, რომელნიც მოძრაობის შემდეგ სახ-ლდებიან ბზიფსა <strong>და</strong> გუმისთას შორის, ანუიმ ტერიტორიაზე, სა<strong>და</strong>ც 800 წლის წინათსახლობდნენ კოლხური ტომები O_ კოლები<strong>და</strong> კორაქსები, ხოლო შემდგომ, ასევე _ სანი-გები (სანები, ჭანები). აბაზგები რიგ ქარ-თველ მეცნიერებს მიაჩნიათ დღევანდელიაფსუების წინაპრად, რაც არ მტკიცდება. მაგ-1 v. iToniSvili, simon janaSias Rvawli qarTul eTnografiaSi, Tb.,1991, gv. 105.10
რამ, რომც ვთქვათ, <strong>და</strong> <strong>და</strong>ვუშვათ, რომ დღე-ვანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვ-რები აფსუები არიან აბაზგების შთამომავალ-ნი, სულერთია, ასეთ შემთხვევაშიც აფსუებ<strong>ივ</strong>ერ ჩაითვლებიან დღევანდელი აფხაზეთისმკვიდრ აბორიგენ <strong>ეთნ</strong>ოსად, რადგან მათიშესაძლო წინაპრები, აბაზგები საქართველო-ში, კოლხეთში, მოვიდნენ დიდი ხნის შემ-დეგ, როცა, როგორც ითქვა, აქ უკვე რვა სა-უკუნე იყო გასული, რაც ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახლემ-წიფო, კოლხეთი არსებობ<strong>და</strong>, სახელმწიფო,რომლის წამროქმნის დრო არის <strong>ეთნ</strong>ოსისმკვიდრობის ამოსავალი <strong>და</strong> განმსაზღვრელინიშანი 1 .სახელმწიფოებრ<strong>ივ</strong>ად ორგანიზებულ ეთ-ნოსს უკვე თავისი ტერიტორიული სამშობ-ლო გააჩნია <strong>და</strong> ის <strong>ეთნ</strong>ოსი ითვლება ამა <strong>თუ</strong>იმ ქვეყნის ტერიტორიის აბორიგენ მკვიდ-რად, რომელიც სახელმწიფოს წარმოქმნისპროცესში ამ ტერიტორიაზე სახლობ<strong>და</strong> <strong>და</strong>ამ სახელმწიფოს ქმნი<strong>და</strong>, ხოლო შემდგომ ამსახელმწიფოში მოსულ-<strong>და</strong>სახლებული უცხოტომები <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოსები აქ აბორიგენ მკვიდ-1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 38.11
რად არ ჩაითვლებიან <strong>და</strong> მათ აქ ცალკე სა-ხელმწიფოს შექმნის უფლება არა აქვთ.სახელმწიფოს შექმნის დრო რომ არიყოს <strong>ეთნ</strong>ოსის მკვიდრობის განმსაზღვრელინიშანი, მაშინ საქართველოს ტერიტორიაზესხვა<strong>და</strong>სხვა დროს მოსული ყველა ხალხიმკვიდრად გამოცხადდება <strong>და</strong> საერთაშორისოსამართლით <strong>და</strong>მოუკიდებელი სახელმწიფოსშექმნის უფლება ექნებათ: ებრაელებს, სომ-ხებს, ბერძნებს, აზერბაიჯანელებს, რუსებს,ოსებს <strong>და</strong> ვის გინ<strong>და</strong> რომ არა, რომელნიც სა-ქართველოს რომელიმე კუთხეში კომპაქტუ-რად სახლობენ.შეიძლება აფსუებმა თქვან: ჩვენ აქ, აფხა-ზეთში, ორი ათასი წელია ვცხოვრობთო. ესარ მტკიცდება, მაგრამ <strong>და</strong>ვუშვათ <strong>და</strong>,ვთქვათ, ეს ასეა. მერე<strong>და</strong> რა? ორი ათასიწლის შემდეგ საქართველოში ცხოვრებისორი ათასზე მეტი წლის სტაჟი ექნებათ რუ-სებს, ოსებს, აზერბაიჯანელებს <strong>და</strong> სხვებს,<strong>თუ</strong> აქ <strong>და</strong>რჩებიან <strong>და</strong> ყველა მათგანმა რომცალკე სახლემწიფო ჩამოაყალიბონ საქართვე-ლოში, რაღა <strong>და</strong>რჩება საქართველო<strong>და</strong>ნ? კი-დევ მეტი, აფსუებზე გაცილებით მეტი ხნისცხოვრების სტაჟი აქვთ საქართველოში ებრა-12
ელებს, მაგრამ მათ აქ ცალკე სახელმწიფოსშექმნა ან ავტონომია არ მოუთხოვიათ.მაშასა<strong>და</strong>მე, აფსუები ძველი აბაზგებისშთამომავალნიც რომ იყვნენ, ისინი მაინც არჩაითვლებიან საქართველოს უძველესი კუთ-ხის, აფხაზეთის მკვიდრ აბორიგენ მოსახლე-ობად, რადგან აღნიშნულ შემთხვევაში აქ აფ-სუები მოვიდნენ მას შემდე, რაც რვაასი წე-ლი უკვე არსებობ<strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწიფო_ კოლხეთი. ამიტომ მათ საქართვლოში ცალ-კე სახელმწიფოს შექმნის იურიდიული უფ-ლება არა აქვთ, ისე როგორც საქართველოშიმცხოვრებ სხვა ხალხებს _ ებრაელებს, ბერ-ძნებს, ქურთებს, აზერბაიჯანელებს, რუსებს,სომხებს <strong>და</strong> სხვებს 1 .მეცნიერებაში ყოველთვის იყო <strong>და</strong> იქნებაკიდეც აზრთა სხვა<strong>და</strong>სხვაობა ნებისმიერ სა-კითხზე მსჯელობის დროს. გამონაკლისს არწარმოადგენს, ამ შემთხვევაში, აფხაზეთისძველი <strong>და</strong> შუა საუკუნეების პერიოდის ის-ტორიაც, <strong>თუ</strong>მცა თამამად შეიძლება ითქვას,რომ მთლიანობაში აღნიშნული ხანის აფხა-ზეთის <strong>ისტ</strong>ორიული წარსული საკმაოდ მა-ღალ დონეზეა შესწავლილი.1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 39.13
ყოველ<strong>ივ</strong>ე ეს სრულა<strong>და</strong>ც არ ნიშნავსიმას, რომ <strong>ისტ</strong>ორიკოსებმა კვლევა მიატოვონ<strong>და</strong> მიღწეულით <strong>და</strong>კმაყოფილდნენ. პირიქით,დღეს, როდესაც ყველა სფეროში ბოლო ეღე-ბა სტერეოტიპულ აზროვნებას, სულ უფრომეტი პერსპექტ<strong>ივ</strong>ები იშლება სა<strong>ისტ</strong>ორიომეცნიერების წინაშეც, მაგრამ ახლის ძიებისწყურვილმა, მით უფრო პოლიტიკურმა ამბი-ციებმა, არ უნ<strong>და</strong> გამოგვიყვანოს წონასწორო-ბი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> არ გვათქმევინოს უარი იმ პოზი-ტიურ <strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიულ მემკვიდრეობაზე,რომელიც რჩება <strong>და</strong> კვლავაც <strong>და</strong>რჩება სწორიმეცნიერული კონცეფციების საფუძვლად 1 .რ<strong>თუ</strong>ლი <strong>და</strong> პასუხსაგები პრობლემისსრულებით ახალი თვალსაზრისით განხილ-ვისა <strong>და</strong> დებულებათა წარმოყენების დროს,შეცდომებისაგან თავის <strong>და</strong>ღწევა ძალიან ძნე-ლია. მეცნიერებამ მრავალი მაგალითი იცის,როდესაც არამც <strong>თუ</strong> თვით ავტორის მიერ შე-უმც<strong>და</strong>რად აღიარებული, არამედ ფართოდგანმტკიცებული მოძღვრებაც კი მც<strong>და</strong>რი გა-მომდგარა <strong>და</strong> წინათ ურყევ ჭეშმარიტებადმიჩნეული სრულებით უკუგდებული ყოფი-ლა 2 .1 z. papaskiri, afxazeTi saqarTveloa, Tb., 1998, gv. 42.2 iv. javaxiSvili, Txz. t. X, Tb., 1992, gv. XV.14
<strong>და</strong> რაც მთავარია ჩვენმა ერმა არ <strong>და</strong>ი-ვიწყოს ცნობილი სასულიერო <strong>და</strong> საზოგადომოღვაწის, ეპისკოპოსის პეტრე კონჭოშვილისანდერძი, სა<strong>და</strong>ც აღნიშნავს: `სამწუხარო იქნე-ბა, <strong>თუ</strong> საქართველოს მამულები გა<strong>და</strong>ვი<strong>და</strong>სხვა ტომთა ხელში <strong>და</strong> ჩვენი ერი კი შემდეგ<strong>და</strong>რჩა ბოგანოდ... უკე<strong>თუ</strong> ჩვენმა ერმა, <strong>და</strong>იც-ვა თავისი არსებობა აქამდის, ეს სხვათა მი-ზეზთა შორის იმისთვის, რომ თავის მამულ-ზე<strong>და</strong>, მის წინაპართა სისხლით მორწყულ-ზედ, იყო იგი მტკიცედ <strong>და</strong>მკვიდრებული...დროა გამოვიღვიძოთ <strong>და</strong> განვიფრთხოთღრმა ძილი!~ 11 v. kiknaZe, cxovreba da Rvawli episkopos petre konWoSvilisa,Tb., 2003, gv. 123.15
<strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიული `ომი~დღეს რასაკვირველია, ძნელია ყოველ-მხრ<strong>ივ</strong> გაანალიზებულ იქნას აფხაზეთში<strong>და</strong>ტრიალებული ტრაგედიის მიზეზები, მაგ-რამ ერთი რამ აქე<strong>და</strong>ნვე ცხადია: აფხაზურინაციონალ-სეპარატ<strong>ისტ</strong>ული მოძრაობის ლი-დერებმა ყველაფერი იღონეს, <strong>და</strong> მიაღწიესკიდეც იმას, რომ აფხაზს ქართველში <strong>და</strong>ენა-ხა არა მოძმე <strong>და</strong> მოყვარე, არამედ მტერი,რომელიც, არც მეტი, არც ნაკლები, `არ-თმევს~ მას სამშობლოს <strong>და</strong>, საერთოდ, ყო-ველგვარ <strong>ისტ</strong>ორიულ პერსპექტ<strong>ივ</strong>ას `უკარ-გავს~. ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, ეს ერთბაშად არ მომხ<strong>და</strong>-რა. ეს არის შედეგი იმ აღვირახსნილი ანტი-ქარ<strong>თუ</strong>ლი პროპაგანდისა, რომელსაც ასე გა-მიზნულად <strong>და</strong> თანმიმდევრულად ეწეოდნენ<strong>აფხაზი</strong> ნაციონალ-სეპარატ<strong>ისტ</strong>ები ათწლეუ-ლების განმავლობაში.ამ ფართო მასშტაბის ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლ კამ-პანიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენი-ჭებო<strong>და</strong> ისოტრიის ფალსიფიკაციას. სწორედ<strong>ისტ</strong>ორიული სიმართლის გაყალბებას ეკავაგამორჩეული ადგილი სეპარატ<strong>ისტ</strong>თა პოლი-16
ტიკურ <strong>და</strong> იდეოლოგიურ არსენალში 1 . მოკ-ლედ, აფსუებს რაც უნ<strong>და</strong> ეწერათ, მთავარიაეწერათ <strong>და</strong> თეთრზე შავი ეთქვათ, საკუთარიტყუილი თვითონაც <strong>და</strong>ეჯერებინათ <strong>და</strong>თვ<strong>ისტ</strong>ომსაც ასე ერწმუნა.სამეცნიერო ლიტერატურაში არის გა-მოთქმული მოსაზრება, რომ პოლიტიზირე-ბული სამეცნიერო კამათის საფუძველი <strong>და</strong>სათავე ყოფილა XX საუკუნის 50-იან წლებშიპავლე ინგოროყვას მიერ წამოყენებული `ან-ტიმეცნიერული თეორია~, რომ თითქოს თა-ნამედროვე აფხაზები მოვიდნენ ჩრდილოკავკასიი<strong>და</strong>ნ XVII საუკუნეში აფხაზეთში, სა-<strong>და</strong>ც აქამდე ცხოვრობ<strong>და</strong> მხოლოდ ქართველიმოსახლეობა 2 .სინამდვილეში სეპარატიზმის იდეოლო-გიური მომზადება <strong>და</strong> <strong>ისტ</strong>ორიის გაყალბება<strong>და</strong>იწყო XX საუკუნის <strong>და</strong>მდეგს. სწორედ მა-შინ გამოჩნ<strong>და</strong> ვინმე ნ. ვორონოვის ბროშურასაკმაოდ გამომწვევი სათაურით: `Абхазия – неГрузия~ (М., 1907), რომელიც შეიცავ<strong>და</strong> ქარ-<strong>თუ</strong>ლ-აფხაზური ურთიერთობების აშკარა <strong>და</strong>-მახინჯებასა <strong>და</strong> ცილისმწამებლურ თავ<strong>და</strong>ს-1 z. papaskiri, dasax. naSromi, gv. 76.2 g. anCabaZe, qarTul-afxazuri urTierTobis sakiTxebi, Tb., 2006,gv. 27-28.17
ხმებს ქართველი ხალხის მიმართ. ასეთ არა-ობიექტურ მკვლევართა მონოგრაფიებსა <strong>თუ</strong>პუბლიც<strong>ისტ</strong>ურ წერილებში, უარყოფილი იყოაფხაზეთში ქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>ეთნ</strong>იკური <strong>თუ</strong> კულ-ტურული ელემენტების <strong>ისტ</strong>ორიული არსებო-ბა <strong>და</strong> მისი როლი; ტენდენციურად იხილავ-დნენ შუა საუკუნეების აფხაზეთის ადგილსსაქართველოს <strong>ისტ</strong>ორიაში. მათ მიზანს შეად-გენ<strong>და</strong> `მეცნიერული~ საფუძველი შეექმნათაფხაზეთის საქართველოსაგან <strong>და</strong>მოუკიდე-ბელ სახელმწიფოებრ<strong>ივ</strong> არსებობას 1 .აფხაზეთთან მიმართებაში, სამწუხაროდ,ზოგიერთი ქართველიც აღმოჩენილა კარიე-რ<strong>ისტ</strong>ი <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი ინტერესების მოღალა-ტე. რად ღირს <strong>თუ</strong>ნ<strong>და</strong>ც XX საუკუნის <strong>და</strong>საწ-ყისში ეპისკოპოს დიმიტრი (<strong>და</strong>ვით) აბაშიძისმაგალითი, რომელიც განთქმული იყო ანტი-ქარ<strong>თუ</strong>ლი გამოსვლებით <strong>და</strong> რომელიც ფარუ-ლად წერ<strong>და</strong> სინოდს იმის შესხებ, რომ საერ-თოდ უნ<strong>და</strong> აკრძალულიყო ქარ<strong>თუ</strong>ლი წიგნე-ბის ბეჭდვა <strong>და</strong> წირვა-ლოცვა, რადგან ქარ-<strong>თუ</strong>ლ წარწერებში <strong>თუ</strong>რმე ბევრი ყოფილაღვთისმგმობელი <strong>და</strong> სეპარატ<strong>ისტ</strong>ული აზრე-ბი.1 b. xorava, odiS-afxazeTis urTierToba XV-XVIII ss., Tb., 1996,gv. 7.18
რუსეთში გა<strong>და</strong>ხვეწის შემდეგ (იგი საქარ-თველო<strong>და</strong>ნ ჩოხაში გა<strong>და</strong>ცმული გაიქცა 1905წელს რევოლუციის <strong>და</strong>წყებისთანავე), მასასეთი საოცარი რამეც აქვს ნათქვამი: `სოხუ-მი არასოდეს ყოფილა საქართველოს ნაწილი.ხალხიც იქ უმეტესეად აფხაზობა <strong>და</strong> რუსე-ბია... სასაცილო იქნებო<strong>და</strong> რუსებს აფხაზეთისგაქართველება რომ მოესურვათ...~ კერძო წე-რილში, კირიონი დიმიტრი აბაშიძეს ასე ახა-სიათებ<strong>და</strong>: `რძენაწყენი რენეგატი დიმიტრიაბაშ-ოღლი...~ 1 .1925 წელს საყოველთაოდ ცნობილმა აფ-ხაზმა `სწავლულმა~ ს. აშხაწავამ გამოსცა`საპროგრამო~ ნაშრომი `Пути развитияАбхазской истории~, რითაც სათავე <strong>და</strong>უდო ე.წ. `აფხაზურ <strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიას~, სეპარატის-ტულ იდეოლოგიას 2 . მისი საქმის ღირსეულიგამგრძელებლები გახდნენ <strong>აფხაზი</strong> <strong>და</strong> რუსისწავლულები: მ. ტრაპში, შ. ინალ-იფა, გ. გუ-ლია, მ. გუნბა, გ. ტურჩანინოვი, ი. ვორონო-ვი, მ. კოროსტოვცევი, ვ. კოჟინოვი, ვ. არძინ-ბა <strong>და</strong> სხვ. 3 ჩამოთვლილ ავტორთა ნააზრევ-ზე <strong>და</strong>ყრდნობით სეპარატ<strong>ისტ</strong>თა ლიდერები1 v. kiknaZe, dasax. naSromi, gv. 64.2 z. papaskiri, dasax. naSromi, gv. 121.3 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 24.19
ურცხვად გაიძახოდნენ, რომ მათი სახელმწი-ფოებრ<strong>ივ</strong>ი <strong>ისტ</strong>ორია სულ მცირე 1200 წელსითვლის. უფრო მეტიც, ამ ბოლო დროს, სე-პარატ<strong>ისტ</strong>თა ცნობილმა იდეოლოგმა ი. ვო-რონინმა ესეც არ იკმარა <strong>და</strong> <strong>ისტ</strong>ორიულიმეცნიერება თავისი ახალი სენსაციური `აღ-მოჩენით~ განაცვიფრა. მისი ატვორიტეტულიმტკიცებით, აფხაზური სახელმწიფოებრიობა,<strong>თუ</strong>რმე, არც მეტი, არც ნაკლები _ 2500წლის ყოფილა 1 . საპირისპირო მოსაზრება სე-პარატ<strong>ისტ</strong>ი იდეოლოგებისათვის ყოვლად მი-უღებელია <strong>და</strong> მათი ავტორები მკაცრად ის-ჯებიან. მაგალითად, პროფესორ ხ. ბღაჟბას _`აფხაზური ენის ბზიფური დიალექტის~ ავ-ტორს თავის დროზე არ `აპატიეს~ მეცნიე-რული კეთილსინდისიერება <strong>და</strong> წიგნი აკრძა-ლეს, ხოლო მეცნიერი პარტიი<strong>და</strong>ნ გარიცხეს 2 .ქართველმა <strong>ეთნ</strong>ოგრაფებმა, არქეოლოგებ-მა, <strong>ისტ</strong>ორიკოსებმა, ფილოლოგებმაენათმეცნიერებმა აღზარდეს <strong>და</strong> სამეცნიერომუშაობის ფართო ასპარეზზე გამოიყვანეს აფ-ხაზი სპეციალ<strong>ისტ</strong>ები, რომელთა ერთი ნაწი-ლი რადიკალურად გაემიჯნა სოლი<strong>და</strong>რული1 z. papaskiri, dasax. naSromi, gv. 122.2 i. kveselava, saqarTvelos istoriis qronikebi (1970-1990), I,Tb., 2004, gv. 226.20
თანამშრომლობის ადრინდელ ტრადიციას.ამგვარმა ტენდენციამ განსაკუთრებით იჩინათავი <strong>ისტ</strong>ორიულ-<strong>ეთნ</strong>ოგრაფიული კვლევისსფეროში. <strong>ისტ</strong>ორიული წარსულის მრუდესარკეში ჩვენება დღეს აფხაზური <strong>ისტ</strong>ორიოგ-რაფიის თვითმიზნად იქცა. პირველ რიგშიეს ჩანს <strong>ეთნ</strong>იკური <strong>ისტ</strong>ორიის მაგალითზე 1 .ამ საქმეში ერთ-ერთ აღიარებულ ლიდერადმოგვევლინა (აწ განსვენებული) პროფესორიშალვა ინალ-იფა. განსაკუთრებით, 1976 წელსგამოქვეყნებული კიდევ ერთი ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლინაშრომით (Ворпосы этно-культурной историиабхазов, сухуми).საყოველთაოდ ცნობილია, რომ შ. ინალ-იფას წიგნის გამოქვეყნების წელს <strong>და</strong> მისშემდგომ ხანაშიც ქართველ მეცნიერებს ფაქ-ტიურად ეკრძალებო<strong>და</strong>თ ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი გამ-ოხდომების მხილება. ჯერ კიდევ 1978 წელს<strong>და</strong>წერილი ზოგიერთი რეცენზია (ა. ბაქრაძის,დ. მუსხელიშვილის...) მხოლოდ 1989 წელსგამოქვეყნ<strong>და</strong>.აქვე აღვნიშნავთ, რომ შ. ინალ-იფა აკად.გიორგი ჩიტაიას ასპირანტი იყო მაშინ, რო-დესაც <strong>ისტ</strong>ორიისა <strong>და</strong> ენათმეცნიერების ინ-1 v. iToniSvili, dasax. naSromi, gv. 107.21
სტიტუტებს ერთდროულად ხელმძღვანელობ-<strong>და</strong> აკად. ს. ჯანაშია. შ. ინალ-იფას ქართველიკოლეგები <strong>ისტ</strong>ორიის მეცნიერებათა დოქტო-რები თინათინ ოჩიაური <strong>და</strong> ჯულიეტა რუხა-ძე იხსენებენ იმ ძნელ პერიოდს, როდესაცასპირანტებს ძალზე უჭირ<strong>და</strong>თ. როგორც ისი-ნი წერენ, `სხვებზე მეტად შ. ინალ-იფასუჭირ<strong>და</strong>, რომელსაც აქ ოჯახი არ ჰქონ<strong>და</strong> <strong>და</strong>აკადემიის საერთო საცხოვრებელში ცხოვრობ-<strong>და</strong>. განსაკუთრებით ზრუნავდნენ მასზე ბა-ტონი გიორგი <strong>და</strong> მისი მეუღლე პროფ. ვერაბარ<strong>და</strong>ველიძე. როდესაც შალვამ ასპირანტურა<strong>და</strong>ასრულა <strong>და</strong> დისერტაცია <strong>და</strong>იცვა, ვ. ბარ-<strong>და</strong>ველიძემ ერთ თანამშრომელს ფული მისცა<strong>და</strong> <strong>და</strong>ავალა შალვასთვის, <strong>და</strong>ცვის აღსანიშნა-ვად წვეულება მოეწყო~ 1 .აფხაზეთის ხელმძღვანელობა <strong>და</strong> საზოგა-დოება მტრულად შეხვ<strong>და</strong> სახელოვანი ქარ-თველი მეცნიერის, პავლე ინგოროყვას შრო-მის `გიორგი მერჩულეს~ გამოქვეყნებას 1954წელს. ის შეაფასეს, როგორც <strong>ისტ</strong>ორიის ფალ-სიფიკატორი <strong>და</strong> პოლიტიკურად საშიში, ბო-როტი მწერალი, რომ მის ნაშრომში გაყალბე-1 v. iToniSvili, dasax. naSromi, gv. 107.22
ბულია <strong>აფხაზი</strong> ხალხის <strong>ისტ</strong>ორია <strong>და</strong> კულ-ტურა 1 .აფხაზეთის ხელმძღვანელობა აღშფოთე-ბას ვერ მალავ<strong>და</strong>, რომ ინგოროყვას ნაშრომისაქართველოს პარტიულ პრესასა <strong>და</strong> სამეცნი-ერო წრეებში აღინიშნა, როგორც `ბოლო ის-ტორიული სიტყვა საქართველოს <strong>ისტ</strong>ორიისკვლევის მხრ<strong>ივ</strong>~ 2 . `გიორგი მერჩულეს~ გა-მოქვეყნებას მოჰყვა აფხაზთა მხრი<strong>და</strong>ნ საპრო-ტესტო აქციები: უარის თქმა აფხაზეთისკულტურის დღეების ჩატარებაზე თბილისში,ქარ<strong>თუ</strong>ლი ეროვნების წარმომადგენელთა აფ-ხაზეთში <strong>და</strong>სახლებაზე წინააღმდეგობა <strong>და</strong>სხვ. 3საერთოდ უნ<strong>და</strong> ითქვას, რომ მასობრ<strong>ივ</strong>ირეაქცია მოჰყვებო<strong>და</strong> ხოლმე აფხაზთა მხრი-<strong>და</strong>ნ ქართველ მეცნიერთა გამოქვეყნებულ ნე-ბისმიერ სტატიასა <strong>და</strong> წიგნს, <strong>თუ</strong> ის აფხაზ-თა <strong>ისტ</strong>ორიის მათ მიერ შემუშავებულ ნორ-მებს სცილდებო<strong>და</strong>. ქარ<strong>თუ</strong>ლ-აფხაზური ურ-თიერთობების <strong>ისტ</strong>ორიის საკამათო საკითხებ-ში, მის განხილვაში რთავდნენ მთელ აფხა-1 saqarTvelos prezidentis arqivi (SemdegSi spa), f. 14, anaw. 30,saq. 374. furc. 3.2 iqve, furc. 4.3 iqve, furc. 18.23
ზურ მოსახლეობას, მაშინ, როცა ქართველე-ბის მხრი<strong>და</strong>ნ ეს საკითხები განიხილებო<strong>და</strong>მხოლოდ პარტიულ-სამთავრობო წრეებში.სამაგიეროდ თავისი მეცნიერული <strong>და</strong>ს-კვნების გამოსატანად უფრო ახალი წყაროთისარგებლობ<strong>და</strong> <strong>აფსუა</strong>თა აღიარებული <strong>ისტ</strong>ო-რიკოსი შ. ინალ-იფა. იგი ცდილობ<strong>და</strong> <strong>და</strong>ემ-ტკიცებინა, რომ აფხაზები უხსოვარი დროი-<strong>და</strong>ნ ცხოვრობდნენ არა მხოლოდ თანამედრო-ვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე, არამედ მთელ<strong>და</strong>სავლეთ საქართველოში. შ. ინალ-იფა <strong>და</strong>-სავლურ-ქარ<strong>თუ</strong>ლ კოლხთა ტომს აფხაზება<strong>და</strong>ცხადებს. 1952 წლის <strong>ივ</strong>ნისში ეშერაში _წერს იგი _ 70 წლის დიხაირ ხიბბასაგან ჩა-ვიწერე შემდეგ თქმულება: კავკასიის მთელიზღვის სანაპირო იწოდებო<strong>და</strong> კალხად. კალ-ხას მოსახლეობა ლაპარკობ<strong>და</strong> აფხაზურ ენა-ზე. მისი საზღვრები შორს ვრცელდებო<strong>და</strong>ჩრდილოეთით <strong>და</strong> სამხრეთით. ამ სამეფოსმართავ<strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong> მეფე, რომელსაც ძლიერიჯარი <strong>და</strong> 360 ციხე ჰქონ<strong>და</strong> 1 .კოლხების აფხაზებად მონათვლის შემ-დეგ შ. ინალ-იფა აფხაზებად ნათლავ<strong>და</strong>კოლხების შთამომავლებს _ ლაზებსაც. შემ-1 S. inal-ifa, afxazTa eTno-kulturuli istoriis sakiTxebi, Tb.,1976, gv. 202.24
დეგი `ენათმეცნიერული გამოკვლევის~ სა-ფუძველზე ასკვნი<strong>და</strong>: `ჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთაფხაზთა შორის დღესაც გვხვდება გვარი გუ-ბაზი, რომელიც, როგორც ცნობილია, ლაზე-ბის მეფეთა სახელი იყო. აქ ბგერა `ძ~ აფხა-ზური ენის ბზიფური დიალექტის <strong>და</strong>მახასია-თებელი სისინა-შიშინა ბგერა არის~ 1 . მაგრამ`აღმოჩენები~ ამით არ მთავრდება. ქართვე-ლებისათვის იქ ადგილი არ შეიძლებო<strong>და</strong> ყო-ფილიყო, რადგან `აფხაზეთი იმდენად მჭიდ-როდ იყო <strong>და</strong>სახლებული აფხაზებით, რომაფხაზური თქმულების მიხედვით `კატასსახლების სახურავზე სირბილით, მიწაზე ფე-ხის <strong>და</strong>უდგმელად შეეძლო ზღვის სანაპირო-<strong>და</strong>ნ კავკასიონის ქედის მწვერვალზე მის-ვლა~ 2 .შ. ინალ-იფას ამ მონაჩმახზე არც კიღირ<strong>და</strong> ლაპარაკი, პროვოკატორები ამ `აზ-რებს~ რომ არ იყენებდნენ სხვა<strong>და</strong>სხვა ანტი-ქარ<strong>თუ</strong>ლი თეორიების შესათხზავად. ის, რომ<strong>თუ</strong>რმე აფხაზები ოდესღაც თითქმის მთელკავკასიაში <strong>და</strong> კავკასიის გარეთაც მცხოვრებიდიდი ხალხი იყო, მაგრამ უცებ გამოჩნდნენ1 iqve, gv. 180.2 iqve, gv. 404.25
ქართველები, გაანადგურეს აფხაზები <strong>და</strong>დღესაც მოსპობით ემუქრებიან.ფალსიფიკატორი ინალ-იფა ყოველნაი-რად იფართოებ<strong>და</strong> `მოღვაწეობის~ ასპარეზს.1980 წელს იგი აფხაზეთის საზღვარგარეთისქვეყნებთან კულტურული ურთიერთობის სა-ზოგადოების თავმჯდომარედ <strong>და</strong>ინიშნა.ცნობილია, რომ გარკვეული წრეები მოს-კოვი<strong>და</strong>ნ ხელს უწყობდნენ მსგავსი დეზინ-ფორმაციის გავრცელებას <strong>და</strong> პატარა ერის`<strong>და</strong>ცვის~ საბაბით ამხედრებდნენ <strong>და</strong> ამხედ-ბრებენ აფხაზებს ქართველების წინააღმდეგ.როდესაც შ. ინალ-იფას ნაშრომი ქართველმამეცნიერებმა პრესაში გააკრიტიკეს, `<strong>და</strong>ჩაგ-რულმა მეცნიერმა~ <strong>და</strong>ხმარებისათვის მოს-კოვს მიმართა, სა<strong>და</strong>ც მას მყის გამოუჩნდნენქომაგნი. <strong>თუ</strong> რა მიზანი ამოძრავებ<strong>და</strong>თ ამშემთხვევაში <strong>აფხაზი</strong> ხალხის მოსკოველ `მე-ურვეებს~ ნათლად გამჟღავნ<strong>და</strong> სსრკ მეცნიე-რებათა აკადემიის სწავლული მდ<strong>ივ</strong>ნის, ტრა-პეზნიკოვის მიერ 1979 წელს სოხუმში წა-კითხულ საჯარო ლექციაზე, რომელზე<strong>და</strong>ცმან საქვეყნოდ განაცხა<strong>და</strong>: `ბერია რომ არ<strong>და</strong>ეხვრიტათ, აფხაზებს გა<strong>და</strong>ასახლებდნენ <strong>და</strong>მათ მიწაზე ქართველები <strong>და</strong>სახლდებოდნენ~.იქვე მან მაღალი შეფასება მისცა შ. ინალ-26
იფას წიგნს, რომლის გასაგებად <strong>თუ</strong>რმე ქარ-თველ მეცნიერებს `ძალა არ შესწევ<strong>და</strong>თ~. აღ-ნიშნულ პერიოდში აფხაზეთში უაღრესადრ<strong>თუ</strong>ლი პოლიტიკური ვითარება შეიქმნა 1 .შ. ინალ-იფას `მონაცემებით~ `ჩვ. წ. აღ-მდე II საუკუნის ბოლოს აფხაზეთი შედიო<strong>და</strong>პონტოს მეფე მითრი<strong>და</strong>ტეს <strong>და</strong>ქვემდებარება-ში, ხოლო I საუკუნის შუა ხანებში რომაელისარდლის პომპეუსის მიერ განადგურებულიმითრი<strong>და</strong>ტე 66 წელს შეიჭრა აფხაზეთში~ 2 .აღნიშნულ პერიოდში კი, აფხაზების <strong>და</strong> აფ-ხაზეთის ხსენება საერთოდ არ არის ბერძენ<strong>და</strong> რომაელ ავტორებთან.იგ<strong>ივ</strong>ე ავტორი სხვა ნაშრომში ცდილობსაფხაზეთი წარმოადგინოს როგორც <strong>და</strong>მოუკი-დებელი <strong>ისტ</strong>ორიის სახელმწიფო. მისი აზ-რით, `აფხაზეთი მიეკუთვნება სწორედ ისე-თი ქვეყნების რიცხვს, რომლებიც პირველყო-ფილი თემური წყობილები<strong>და</strong>ნ, მონათმფლო-ბელობის გვერდის ავლით, პირ<strong>და</strong>პირ ფეო-<strong>და</strong>ლიზმში გა<strong>და</strong>ვიდნენ~ 3 .1a. sonRulaSvili, saqarTvelos politikuri portreti, Tb.,2004, gv. 190.2 Ш. Инал-ипа, Абхазы, Сухуми., 1960, с. 40-41.3 Ш. Инал-ипа, Очерки по истории брака и семи у Абхазов, изд.«Абгиза», 1954, с. 10.27
კ. ს. შაკრილისა <strong>და</strong> ზ. ვ. ანჩაბაძის მო-საზრებას <strong>თუ</strong> გავიზიარებთ, ჩვ. წ. აღრიც-ხვამდე მეორე ათასწლეულის ბოლოს აფხა-ზების წინაპრები აბეშალას ტომია. ტერმინიაბეშალა _ იგ<strong>ივ</strong>ე აფსილი _ <strong>აფსუა</strong> ყოფილა.ამ დროს აფხაზები (აბეშალები ლაპარაკობ-დნენ აფხაზურ (აბეშალურ) ენაზე (კ. შაკრი-ლი) 1 .სინამდვილეში `ასურული ლურსმულიწყაროების `ქაშქებსა~ <strong>და</strong> `აბეშლაელებში~ შე-იძლება <strong>და</strong>ვინახოთ <strong>და</strong>სავლურ-ქარ<strong>თუ</strong>ლიწარმოშობის ტომები, რომელთა იდენტურობაუნ<strong>და</strong> იყოს ნაგულისხმევი ტიგლათფილასარI-ის წარწერებში~. აბეშლაელთა სახით საქმეგვაქვს კოლხური (<strong>და</strong>სავლურ-ქართველური)წარმოშობის ტომებთან 2 . სიტყვა `აფსილის~სუფიქსი –ილ შეიძლება განვიხილოთ, რო-გორც პროტოხე<strong>თუ</strong>რ-ქართველური წარმომავ-ლობის აღმნიშვნელი –ელ სუფიქსი, ხოლო`აფსილ~ ქარ<strong>თუ</strong>ლად შეიძლება ვთარგმნოთ,როგორც `აფს-ელი~ `აფს-ი<strong>და</strong>ნ მომდინარე~1 З. В. Анчабадзе, Очерки этнической истории Абхазского народа,Сухуми, 1976, с. 22.2 g. giorgaZe, xeTuri da asuruli lursmuli teqstebis qasqebis(qaSqebis) da abeSlaelebis eTnikuri warmomavlobisaTvis,axalcixe, 2000, gv. 70.28
(შდრ. ქასქების საკუთარი სახელი `ქასქაილ~,ე. ი. `ქასქელი~ <strong>და</strong> ა. შ.) 1 .<strong>და</strong>სახელებული მკვლევრები საქმეს ისეწარმოადგენენ, რომ აფხაზთა სამეფო, რო-გორც <strong>და</strong>მოუკიდებელი ერთეული არსებობ-<strong>და</strong> <strong>და</strong> მოქმედებ<strong>და</strong> ანტიკურ ხანაში. `<strong>თუ</strong>ადრეულ ელინ<strong>ისტ</strong>ურ პერიოდში აფხაზეთისსანაპირო ზონა _ აღნიშნულია ნაშრომში _კერძოდ, მისი ქალაქები აყვავებას განიცდიდ-ნენ, ჩვ. წ. აღ-მდე II საუკუნეში იწყება მეურ-ნეობისა <strong>და</strong> პოლიტიკური ცხოვრების თან<strong>და</strong>-თანობითი <strong>და</strong>ცემა...~ 2 ე. ი. ის, რაც <strong>და</strong>მახასი-ათებელი იყო საქართველოსა <strong>და</strong> კერძოდ,<strong>და</strong>სავლეთ საქართველოსათვის, მკვლევარიაფხაზთა სამეფოს მიაწერს. მართალია, ტერ-მინს _ სახელმწიფო _ არ ახსენებს, მაგრამკონტექსტში ასე გულისხმობს.ასეთი `აღმოჩენები~ დიდი ხანია გასც<strong>და</strong>აფხაზეთის საზღვრებს. 1972 წელს მოსკოვშიგამოცემულ აფხაზეთის კულტურის ძეგლთაღია ბარათების სერიის `წინასიტყვაობაში~ გ.გულია წერს, რომ <strong>თუ</strong>რმე ძველი ქარ<strong>თუ</strong>ლი1 g. giorgaZe, xeTuri da asuruli lursmuli teqstebis qasqebis(qaSqebis) da abeSlaelebis eTnikuri warmomavlobisaTvis,axalcixe, 2000, gv. 71.2 z. anCabaZe, dasax. naSromi, gv. 34.29
წარწერებით შემკული ქარ<strong>თუ</strong>ლი არქიტექტუ-რის სტილით აგებული ტაძრები _ ბედია,მოქვი, დრან<strong>და</strong>, ლიხნი <strong>და</strong> ბიჭვინთა, რომ-ლებშიც წირვა-ლოცვა ქარ<strong>თუ</strong>ლად მიმდინა-რეობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> მწიგნობრობაც მხოლოდ ქარ<strong>თუ</strong>-ლი იყო `ძველი აფხაზური კულტურის~ ძეგ-ლები ყოფილა, რადგან ამ ამბავს ხშირადმოუთხრობ<strong>და</strong> მას მისი 118 წლის ბებია ასი-ნეთი.აკად. ნ. ბერძენიშვილის გარ<strong>და</strong>ცვალებისშემდეგ, 1966 წელს გამოქვეყნ<strong>და</strong> მის მიერვემომზადებული `საქართველოს <strong>ისტ</strong>ორიის სა-კითხების~ III წიგნი. ამ წიგნში მრავალ სხვანაშრომთან ერთად <strong>და</strong>იბეჭ<strong>და</strong> მისი ორი სტა-ტია: `მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო~<strong>და</strong> `აფხაზეთის შესახებ~. ასე <strong>და</strong>იწყო კიდევერთხელ, <strong>თუ</strong> შეიძლება ითქვას, ე. წ. `აფხა-ზეთის პრობლემა~. `აფხაზ~ ისოტრიკოსთაერთი ნაწილის პროტესტი გამოიწვია ნიკობერძენიშვილის აზრმა, რომ ქარ<strong>თუ</strong>ლი შუასაუკუნეების სახელმწიფოს, ქარ<strong>თუ</strong>ლი კულ-ტურის, რუსთაველის კულტურის შექმნაშიერთნაირად მონაწილეობდნენ ქართები, კახე-ბი, ეგრები, აფხაზები... უკმაყოფილება გამო-იწვია სახელდობრ იმან, რომ აფხაზები მოხ-სენიებული იყვნენ ქართების, კახების ე. ი.30
საკუთრ<strong>ივ</strong> ქართველების გვერდით <strong>და</strong> არიყო აღნიშნული, რომ აფხაზები არ არიანქართველები. ნიკო ბერძენილშვილს არასო-დეს <strong>და</strong>უყენებია აფხაზთა <strong>ეთნ</strong>იკური კუთ-ვნილების საკთხი, რადგან მიაჩნ<strong>და</strong>, რომ არ-სებული წყაროთმცოდნეობითი ბაზის ვითა-რებაში ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ვერ მო-ხერხდებო<strong>და</strong>. მაგრამ მისთვის აშკარა იყო (ისგარკვევით მიუთითებ<strong>და</strong> ამას), რომ შუა საუ-კუნეებში აფხაზები <strong>ისტ</strong>ორიულ-კულტურუ-ლად ქართველები იყვნენ. სტატიაშიც სწო-რედ ეს თვალსაზირისი იყო გამოთქმული.საქმე მხოლოდ `<strong>აფხაზი</strong>~ <strong>ისტ</strong>ორიკოსებისუკმაყოფილებით არ <strong>და</strong>სრულებულა. ქალაქსოხუმში, აფხაზეთის საოლქო კომიტეტის შე-ნობის წინ, მოე<strong>და</strong>ნზე, შეიკრიბნენ ეროვნულტანისამოსში გამოწყობილი რაიონები<strong>და</strong>ნ ჩა-მოსული ა<strong>და</strong>მიანები, <strong>და</strong>ანთეს კოცონი, <strong>და</strong>წ-ვეს ეს წიგნი <strong>და</strong> მოითხოვდნენ მის მიმოქცე-ვი<strong>და</strong>ნ ამოღებას. საკითხი გაიტანეს საქარ-თველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტე-ტის ბიუროს სხდომაზე, რომელსაც უნ<strong>და</strong> მი-ეღო <strong>და</strong>დგენილება ამ წიგნის ამოღების შესა-ხებ. ქართველ <strong>ისტ</strong>ორიკოსთა ერთმა ჯგუფმა,რომელთაც მიეცათ ბიუროს სხდომაზე <strong>და</strong>ს-წრებისა <strong>და</strong> აზრის გამოთქმის საშუალება,31
გა<strong>და</strong>არჩინეს ეს წიგნი კანონგარეშედ გამოც-ხადებას, მის ამოღებას წიგნთსაცავები<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong>განაგდურებას.`აფხაზეთის საკითხი~ ამით არ <strong>და</strong>მთავ-რებულა. გამოსაცემად მომზად<strong>და</strong> `საქართვე-ლოს <strong>ისტ</strong>ორიის საკითხების~ VIII წიგნი, რო-მელშიც წარმოდგენილი ოყო ნიკო ბერძენიშ-ვილის ზოგადი დებულებები `ქვეყნის~ ქარ-თლი, ეგრისი, აფხაზეთი <strong>და</strong> ერთიანი საქარ-თველოს ჩამოყალიბების შესახებ, სა<strong>და</strong>ც კრი-ტიკულად იყო განხილული <strong>ისტ</strong>ორიოგრაფი-აში გამოთქმული თვალსაზრისი VII-VIII სს.-ში <strong>აფხაზი</strong> ხალხის, როგორც <strong>ისტ</strong>ორიულიკატეგორიის შესახებ. სამწუხაროდ, საგანგე-ბოდ <strong>და</strong>ბეჭდილი წიგნი<strong>და</strong>ნ მთელი ის ნაწი-ლი, რომელიც აფხაზეთის პრობლემას ეხებო-<strong>და</strong>, ამოღებულ იქნა. ეს მაშინ ისე ოპერატიუ-ლად გაკეთ<strong>და</strong> (1975 წ.), რომ <strong>ისტ</strong>ორიკოსებსარაფერი გაუგიათ. საბედნიეროდ, ბატონი ნი-კოს არქ<strong>ივ</strong>ში შემორჩა ამ წიგნის ერთი, <strong>და</strong>-უჭრელი ცალი, რომელიც 1990 წელს თავ<strong>და</strong>-პირველი, სრული სახით გამოქვეყნ<strong>და</strong>. ამწიგნში ნიკო ბერძენიშვილი წერს: `ქარ<strong>თუ</strong>ლიფეო<strong>და</strong>ლური აზროვნება მუ<strong>და</strong>მ ერთ სამყა-როდ სთვლი<strong>და</strong> კავკასიას (ლეონტი), კიდევუფრო `საქართველოს~ რომლის სწორუფლე-32
ბიანი წევრები იყვნენ, ჰეროსის, ქართლოსისა<strong>და</strong> ეგროსის ხვედრი ქვეყნები _ მათ შორისსვანეთი, აფხაზეთი... ყველა ესენი ქართველე-ბი იყვნენ <strong>და</strong> არა მარტო კონფესიურითვალსაზრისით. ამ თვალსაზრისით, ამდე-ნადვე აქ არ შეიძლება სხვა<strong>და</strong>სხვა ეროვნება-ზე, როგორც <strong>ეთნ</strong>ო-კულტურულ ცნებაზე, სა-უბარი. როგორც ფეო<strong>და</strong>ლური ქვეყანა, აფხა-ზეთი ისეთ<strong>ივ</strong>ე საქართველო იყო, <strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong>ისეთ<strong>ივ</strong>ე ქართველი იყო, როგორც ჰერეთი<strong>და</strong> ჰერი, როგორც ქართლი <strong>და</strong> ქართლელი~.ხოლო რაც ნაგვიანევ საუკუნეებში მოხ<strong>და</strong>,ნიკო ბერძენიშვილი, <strong>ისტ</strong>ორიული ქარ<strong>თუ</strong>ლიაფხაზეთის მიწა-წყალზე ჩრდილო კავკასიი-<strong>და</strong>ნ მომთაბარეთა ჩამოსახლებით ხსნის, სა-განგებოდ განიხილავს ამ ჩამოსახლების ეტა-პებს <strong>და</strong> <strong>და</strong>მხდურ მოსულთა ურთიერთობისფორმებსა <strong>და</strong> საკითხებს 1 .როდესაც `აფხაზები~ გვსაყვედურებდნენ,რომ ისინი საქართველოს შემადგენლობაშიყოფნის დროს იჩაგრებოდნენ, ამასთან <strong>და</strong>კავ-შირებით თავად ფაქტები ღაღადებენ:აფხაზეთის ასსრ ერთადერთი იყო ყოფი-ლი საბჭოთა კავშირის ავტონომიური რეს-1m. lorTqifaniZe, niko berZeniSvili, `saqarTvelos Suasaukuneebis istoriis sakiTxebi~, VIII, Tb., 2005, gv 14-15.33
პუბლიკები<strong>და</strong>ნ, რომელსაც კონსტიტუციაშიჰქონ<strong>და</strong> მუხლი აფხაზურის, როგორც სახ-ლემწიფო ენის შესახებ.<strong>თუ</strong> XX საუკუნის 70-იან წლებში ყაბარ-დო-ბალყარეთის, ჩრდილო-ოსეთის, ჩეჩნეთ-ინგუშეთის, კალმიკიის ასსრ, ადიღეს, ყარა-ჩაი-ჩერქეზეთის ავტონომიურ ოლქებში ად-გილობრ<strong>ივ</strong>ი მოსახლეობის ბავშვებს უფლებაარ ჰქონ<strong>და</strong>თ მშობლიურ ენაზე ესწავლათ,აფხაზეთში ფუნქციონირებ<strong>და</strong> 25 აფხაზურისკოლა. ბოლო პერიოდში კი 73 (აფხაზური<strong>და</strong> შერეული), რომელშიც `აფხაზურ ენაზე~(ე. ი. აფსუების) სწავლობ<strong>და</strong> ოთხი ათასზემეტი მოსწავლე.სოხუმში ფუნქციონირებდნენ: აფხაზეთისსახელმწიფო უნ<strong>ივ</strong>ერსიტეტი, აფხაზეთისეროვნული ტელევიზია, რომელიც მხოლო<strong>და</strong>ფხაზურ ენაზე გადიო<strong>და</strong> ეთერში; აფხაზე-თის სახელმწიფო მუზეუმი, დ. ი. გულიასსახ. ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუ-მი, აფხაზეთის სიმღერისა <strong>და</strong> ცეკვის სახელ-მწიფო ანსამბლი, მოცეკვავეთა ანსამბლები`შარათინი~ <strong>და</strong> `ერცახუ~, სახელმწიფო სიმ-ფონიური ორკესტრი, აფხაზეთის სახელმწი-ფო საგუნდო კაპელა, ქალთა ვოკალურ-ინ-სტრუმენტული ანსამბლი `გუნ<strong>და</strong>~, ხან<strong>და</strong>ზ-34
მულთა სიმღერისა <strong>და</strong> ცეკვის <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიუ-ლი ანსამბლი `ნართაა~, რომელიც მრავალ-ჯერ იყო საზღვარგარეთ^ საგასტროლოდ <strong>და</strong>საერთაშორისო პრიზიც მოიპოვა (უნგრეთში).ფუნქციონირებ<strong>და</strong> მწერალთა, კომპოზი-ტორთა, მხატვართა, არქიტექტორთა კავშირე-ბი, სახელმწიფო სამხატვრო გალერეა, სახელ-მწიფო საჯარო ბიბლიოთეკა, თეატრალურისაზოგადოება. საკუთარ გამომცემლობაში`ალაშარა~ მშობლიურ ენაზე იბეჭდებო<strong>და</strong>მხატვრული, <strong>ისტ</strong>ორიულ-<strong>ეთნ</strong>ოგრაფიულილიტერატურა.დ. ი. გულიას სახ. <strong>ისტ</strong>ორიის, ენისა <strong>და</strong>ლიტერატურის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტი-ტუტის გარ<strong>და</strong> ავტონომიურ რესპუბლიკაშიმოქმედებ<strong>და</strong> 20-ზე მეტი სამეცნიერო-კვლევი-თი <strong>და</strong>წესებულება. მრავალ მათგანს საკავში-რო <strong>და</strong> მსოფლიო მნიშვნელობა ჰქონ<strong>და</strong>. სა-ქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტებად აირჩიეს (ამჟამად გარ-<strong>და</strong>ცვლილი) ცნობილი <strong>აფხაზი</strong> მეცნიერებიგიორგი ძიძარია <strong>და</strong> ზურაბ ანჩაბაძე. საქარ-თველოს პარტიული ხელმძღვანელობისთხოვნით <strong>აფხაზი</strong> პოეტი ბაგრატ შინქუბაწარდგენილ იქნა სკკპ ცკ-ში `სოციალ<strong>ისტ</strong>ურიშრომის გმირის~ წოდებაზე. ანალოგიური35
გზით მიიღო სსრკ სახალხო არტ<strong>ისტ</strong>ის წო-დება შ. ფაჩალიამ 1 .აფხაზეთის ინტელიგენციის ათობით <strong>და</strong>ასობით წარმომადგენელმა _ ცნობილმა მწერ-ლებმა, პოეტებმა, მხატვრებმა, სახალხო მე-ურნეობის მოღვაწეებმა პროფესიული ცოდნამიიღეს თბილისის უმაღლეს სასწავლებლებ-ში... 2დღეს აუცილებლად უნ<strong>და</strong> გავითვალის-წინოთ, რომ <strong>ისტ</strong>ორიული მეცნიერება არ უნ-<strong>და</strong> იქცეს პოლიტიკის მონად, მსახურად, რო-გორც ეს იყო საბჭოთა ეპოქაში, მაგრამ ისაუცილებლად უნ<strong>და</strong> გახდეს ეროვნული სა-ხელმწიფოებრ<strong>ივ</strong>ი პოლიტიკის საფუძველი,ერთ-ერთი საყრდენი. ე. ი. ოფიციალური პო-ლიტიკა უნ<strong>და</strong> ეფუძნებოდეს მეცნიერებას <strong>და</strong>არა მეცნიერება _ პოლიტიკიას 3 .1 Л. В. Маршания, Трагедия Абхазии, Тб, 1995, с. 11.2 iqve, gv. 5.3 j. gamaxaria, afsil-abazgTa eTnikuri vinaobis sakiTxisaTvis, Tb.,1998, gv. 5.36
ვინ არის <strong>აფხაზი</strong>?ტერმინ-ტოპონიმ `<strong>აფხაზი</strong>ს~ ფუძე (ძირი)`აფხა~ <strong>და</strong> `ფხა~ ასოციაციას იწვევს ქარ<strong>თუ</strong>ლტერიტორიულ ტოპონიმებთან, როგორიცაა:სოფელი `აფხავი~ (ანანურთან), `ფხოვი~, ასე-ვე სოფელი `აფხაზეთა~ (XII ს.) სამხრეთ-<strong>და</strong>-სავლეთ საქართველოში 1 . საინტერესოა, რომ`აფხა~ მეგრულად მარჯვენა მხარს აღნიშნავ-<strong>და</strong> 2 .ტერმინებს `<strong>აფხაზი</strong>~ <strong>და</strong> `აფხაზეთი~სხვა<strong>და</strong>სხვა <strong>ისტ</strong>ორიულ ეპოქაში ჰქონ<strong>და</strong> თა-ვისი როგორც ვიწრო, ასევე ფართო მნიშვნე-ლობა (<strong>თუ</strong> <strong>და</strong>ტვირთვა). თავ<strong>და</strong>პირველად`აფხაზეთად~ (ძველი, გვიანანტიკური ხანის`აბაზგია~) იწოდებო<strong>და</strong> მდინარეების ბზიფის,აგრეთვე ფსოუსა <strong>და</strong> მზიმთის მთიანი ნაწი-ლი. სწორედ ესაა საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთი. სა-კუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთი (ძირითა<strong>და</strong>დ, ბზიფის აუ-ზის შუა <strong>და</strong> ზემო წელი) მოქცეული იყოდიდი კავკასიონის, ბზიფისა <strong>და</strong> გაგრის ქე-დებს შიგნით 3 .1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 35.2 g. gabunia, saqarTvelos erTiani saxelmwifos Seqmnis istoriidan,`klio~, #15, 2002, gv. 66.3 iqve.37
აფხაზეთის ტერიტორიაზე ყველაზე უძ-ველესი ცნობები აინტიკურ ხანაში აქ მოსახ-ლე ტომების (ხალხების) შესახებ აქვთ ძველბერძენ მწერლებს: ჰეკატე მილეტელსა (ძვ. წ.აღ.-ის VI ს.) <strong>და</strong> ფსევდო სკილაქს კარიან-დელს (ძვ. წ. აღ.-ის IV ს.). მათი ცნობებითდღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე ძვე-ლი დროი<strong>და</strong>ნვე <strong>და</strong> მათი მოღვაწეობისდროს ცხოვრობდნენ კოლხური ტომები _თვით კოლხები, კოლები <strong>და</strong> კორაქსე-ბი. კერძოდ, კორაქსების შესახებ ჰეკატე მი-ლეტელი წერ<strong>და</strong>: `კორაქსები _ კოლხთა ტო-მია~. კოლებსა <strong>და</strong> კორაქსებს ეჭირათ მდ.ბზიფსა <strong>და</strong> სოხუმს შორის მდებარე ტერიტო-რია, ხოლო ქ. დიოსკურია (ცხუმი, სოხუმი)სკილაქს კარიანდელის ცნობით, კოლხთა მი-წაწყალზე მდებარეობ<strong>და</strong> 1 . მოგვიანებით კიცხუმი აფშილების ადმინ<strong>ისტ</strong>რაციული ცენ-ტრი ხდება.შეიძლება ერთმნიშვნელოვნად აღინიშ-ნოს, რომ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ანტიკურხანაში დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორია-ზე, რომელიც შედიო<strong>და</strong> კოლხეთის სამეფო-ში, წაყროებით ძვ. წ. აღ.-ის VI-I საუკუნეებში1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 6.38
იხსენიებიან: კოლხები, კოლები, კორაქსები,ჰენიოხები, მესხები, სანიგები <strong>და</strong> აფშილები.აბაზგები (აფხაზები) კი აქ ძვ. წ. აღ.-ის VI-Iსაუკუნეებში არ იხსენიებიან, არ ჩანან. მხო-ლოდ ახ. წ. აღ.-ის II საუკუნეში დღევანდე-ლი აფხაზეთის ტერიტორიაზე იხსენიებააბაზგებიც 1 .საკმაოდ ავტორიტეტული ბერძენი გეოგ-რაფოსი სტრაბონი (ძვ. წ. 64-63 _ ახ. წ.23/24 წწ.), რომელსაც ხელთ ჰქონ<strong>და</strong> წინა სა-უკუნეების სანდო წყაროები (მაგ., ძვ. წ. IIსაუკუნის არტემიდორე ეფესელი <strong>და</strong> სხვ.),<strong>და</strong> თვითონაც გააჩნ<strong>და</strong> პრეტენზია შავიზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზემცხოვრები ტომების ღრმა ცოდნისა, _ ვერასახელებს აბაზგების (აფხაზების) სახელს 2 .სტრაბონის ცნობები<strong>და</strong>ნ საყურადღებოააგრეთვე ისიც, რომ სვანები აფხაზეთის მო-ბინადრეები იყვნენ, სხვანაირად გაუგებარი<strong>და</strong> აუხსნელი იქნება ის გარემოება, რომ სვა-ნებს ეპყრათ დიოსკურიის ზემოთ კავკასიის1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 8.2 d. leTodiani, afxazeTis, afSileTis da sanigeTis politikuridamokidebuleba egrisTan (lazikasTan) IV-VIII ss-Si, Tb., 1991, gv.4.39
მწვერვალები 1 . <strong>თუ</strong> რამდენად მჭიდრო ურ-თიერთობაშია ორი ცნება: `სვანი~ <strong>და</strong> `კოლ-ხი~, ამაზე კარგად მეტყველებს პტოლემაიოს-თან (100-178 წწ.) <strong>და</strong><strong>და</strong>სტურებული სახელ-წოდება სუანოკოლხები 2 .აქვე უნ<strong>და</strong> აღინიშნოს ერთი მნიშვნელო-ვანი გარემოება, ლეონტი მროველის მიერმოცემული კავკასიის ხალხთა <strong>ეთნ</strong>იკურ სქე-მაში არ არის აფხაზ-აბაზგების <strong>ეთნ</strong>ონიმი <strong>და</strong>თვით <strong>ეთნ</strong>ოსი. ლეონტის სქემა: ჰაოსი, ქარ-თლოსი, ჰეროსი, მოვაკან, ბარდოსი, კავკასო-სი, ლეკოსი, ეგროსი. მის სქემაში `აფხაზოსი~არაა, მიუხე<strong>და</strong>ვად იმისა, რომ ტერმინი `აფ-ხაზეთი~ XI საუკუნეში ფართო<strong>და</strong>ა გავრცე-ლებული ქარ<strong>თუ</strong>ლ ენობრ<strong>ივ</strong>-პოლიტიკურ სამ-ყაროში. იგი ეგროსის წილი ქვეყანაა. ლეონ-ტი წერს: თარგამოსმა `ეგროსს მისცა ქვეყანა~ლიხის ქედი<strong>და</strong>ნ ზღვამდე, სა<strong>და</strong>ც არს `მდი-ნარე მცირისა ხაზარეთისა~, ანუ მდ. ყუბანი.როგორც ვხე<strong>და</strong>ვთ, `აფხაზეთი~ ეგრისის წი-ლია. მთავარი ისაა, რომ ლეონტიმ იცის, _მისი დროინდელი `საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთი~1 g. gasviani, svanTa gansaxleba Crdilo kavkasiis mTianeTSi, Jurn.`macne~, istoriis seria, 1993, # 3-4, gv. 5.2rismag gordeziani, qarTuli TviTSegnebis Camoyalibebisproblemebi, Tb., 1993, gv. 27.40
ძველი კოლხეთის განუყოფელი ნაწილი იყო.ან<strong>და</strong>, სხვაგვარად, ლეონტისთვის `აფხაზეთიეგრისია~ 1 .ლეონტის მოცემული ეგრისის წილი ქვე-ყანა ეს იგ<strong>ივ</strong>ე ძველი კოლხეთის სახელმწი-ფოა, ძვ. წ. აღ.-ის VI საუკუნეში შექმნილი,რომლის საზღვრები იყო: აღმოსავლეთით _ლიხის მთა, <strong>და</strong>სავლეთით _ შავი ზღვა, სამ-ხრეთით _ ჭოროხ-აფსარონის რეგიონი,ჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთით კი _ ანაპა _ ნოვო-როსიისკის რეგიონი, სა<strong>და</strong>ც იყო ქართველტომთა საცხოვრისი _ `ძველი ლაზიკა~, სა-<strong>და</strong>ც გვიან ხანაში ბერძნებმა ახალშენი ნი-კოფსისი გააშენეს. ცხადია, კოლხეთის სახელ-მწიფოში მთლიანად შედიო<strong>და</strong> დღევანდელიაფხაზეთის ტერიტორიაც, სა<strong>და</strong>ც ძვ. წ. აღ.-ისVI საუკუნი<strong>და</strong>ნ ახ. წ. აღ.-ის II საუკუნემდე,აქ არც `აბაზგ~ _ აფხაზები იხსენიება <strong>და</strong>,მი<strong>თუ</strong>მეტეს, არც `აფსუები~ 2 .ჩვენი წ. აღ.-ის II საუკუნის ცნობილირომაელი მოღვაწე ფლავიუს არიანე, რომე-ლიც იმპერატორ ადრიანეს დროს სამსახუ-რებრ<strong>ივ</strong>ი მოვალეობის გამო იმყოფებო<strong>და</strong> რო-მის გავლენის ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე,1 m. lorTqifaniZe, afxazebi da afxazeTi, Tb., 1990, gv. 27.2 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 32-33.41
მათ შორის <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოში, ჩა-მოთვლის მთელ რიგ ქართველ ტომებს. სხვაქართველ ტომებთან ერთად აღნიშნავს სვა-ნებს. არიანე მიუთითებს, რომ ზიდრიტებისგვერდით ცხოვრობენ ლაზები. მათი მეფე მა-ლასა ყოფილა, რომელსაც სამეფო ტახტი რო-მის იმპერატორისაგან ჰქონია მიღებული. ლა-ზების მეზობლად არიანე ასახელებს აფსი-ლებს <strong>და</strong> აბასკებს, რომელთა მეფეებს იული-ანესა <strong>და</strong> რესმაგს მეფის ხელისუფლება ასევეადრიანესაგან ჰქონიათ მიღებული. აბასკთამეზობლად ცხოვრობდნენ სანიგები. `მათ მი-წაზე იმყოფება სებასტოპოლისი~. სანიგთა მე-ფეს სპა<strong>და</strong>გას ასევე მიუღია მეფობა რომისა-გან 1 .როგორც <strong>და</strong>ვინახეთ, სანიგების ტერიტო-რიაზეა დღევანდელი სოხუმი ანუ მაშინდე-ლი სებასტოპოლისი, რაც ანგარიშგასაწევიფაქტია.ქართველი ხალხის ცხოვრებაში მომხ<strong>და</strong>-რი <strong>ისტ</strong>ორიული ქარტეხილების მიუხე<strong>და</strong>ვად,აფხაზეთის ქალაქების საკუთარმა სახელებმაჩვენამდე თითქმის უცვლელად მოაღწია. ასე-1 berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, Zveli berZnulidanTargmna, gamokvleva da saZieblebi daurTo T. yauxCiSvilma, Tb.,1983, gv. 158, 159.42
თებია მაგ.: ბიჭვინთა, გაგრა, სოხუმი (ცხუ-მი), ოჩამჩირე, ანაკოფია, ილორი <strong>და</strong> სხვ.ქვეყანაში ისინი თავისი სოციალურ-ეკონომ-კური, რელიგიური, საშიანო <strong>და</strong> საგარეო სა-ვაჭრო ურთიერთობებით გამოირჩეოდნენ 1 .სოხუმს ძველმა ბერძნებმა დიოსკურიაუწოდეს, შემდეგ ბერძენ-რომაელმა ავტორებ-მა _ სებასტოპოლისი, რომლის ადგილობრი-ვი სახელწოდება იყო ცხუმი, რაც <strong>და</strong><strong>და</strong>სტუ-რებულია ძველ ქარ<strong>თუ</strong>ლ სა<strong>ისტ</strong>ორიო წყარო-ებში VIII საუკუნი<strong>და</strong>ნ (ჯუანშერის მატიანე-ში) <strong>და</strong> ამ სახით გვხვდება მთელი შუა საუ-კუნეების მანძილზე. ქალაქის სახელი ფორ-მით `ცხუმი~ გამოიყენებო<strong>და</strong> XIX საუკუნისშუა წლებამდე. არაბულ <strong>და</strong> <strong>თუ</strong>რქულ წყარო-ებში `ცხუმ~ ფორმის ნაცვლად გვხვდება მი-სი ვარიანტები _ სუხäმუ <strong>და</strong> სუხუმ. <strong>თუ</strong>რქუ-ლი ენა სიტყვის <strong>და</strong>საწყისში თანხმოვანთათავმოყრას ვერ გუობს <strong>და</strong> არც `ც~ აფრიკატიმოეპოვება. ამიტომ `ცხუმ~ `სუხუმად იც-ვლის სახეს 2 .ცხუმი//ცხომი (უკანასკნელი ვარიანტი<strong>და</strong>სტურდება `ქართლის ცხოვრების~ მარია-1 s. baxia-oqruaSvili, afxazeTis toponimia da anTroponimia, kr.`kavkasiis eTnologiuri krebuli~, Tb., 2005, gv. 65.2 iqve, gv. 73.43
მისეულ, თეიმურაზისეულ <strong>და</strong> მაჩაბლისეულნუსხებში) სვანურში ცხუმ//ცხვიმ//ცხ¸ მცხმელა 1 .`ცხუმი~, რომ დღევანდელი `სოხუმია~არ უარყოფს <strong>აფსუა</strong> <strong>ისტ</strong>ორიკოსი შალვაინალ-იფა, მაგრამ ამავე დროს მიაჩნია, რომ`<strong>თუ</strong>მცა სოხუმს აქვს კიდევ სხვა სახელი,თავისი ადგილობრ<strong>ივ</strong>ი ძველაბხაზურისახელი აკვა (აკუა) (ხაზგასმა ჩემია ა. ს.),რომელიც წარმოადგენს ქალაქის ერთადერთგამოყენებით სახელწოდებას მკვიდრ მოსახ-ლეობას შორის~ 2 .რომელია ეს მკვიდრი მოსალხეობა, რო-მელმაც სოხუმს `აკუა~ შეარქვა? კი მაგრამ,რაღა გვიან პერიოდში გაახსენ<strong>და</strong> ამ <strong>და</strong>ლოც-ვილ მკიდრ მოსახლეობას, რომ `აკუა~ იყონამდვილი სახელი <strong>და</strong> არა ბერძენ-რომაელ-ქართველ ავტორთა მიერ შერქმეული მეტსა-ხელი.ევროპული წყაროების მონაცემებით, XIVსაუკუნის პირველ ნახევარში სოხუმში (ცხუმ-ში) ცხოვრობდნენ ქართველები, ლათინები,1 T. gvancelaZe, enobrivi monacemebi da maTi mniSvneloba afxazeTiseTnikuri kvlevisaTvis, kr. `afxazeTis istoriis problemebi~, Tb.,1998, gv. 52.2 Ш. Инал-ипа, Абхазы, Сухуми., 1960, с. 41.44
მაჰმადიანები <strong>და</strong> ებრაელები 1 . <strong>აფხაზი</strong> რომსხვა ეროვნებისა ყოფილიყო <strong>და</strong> არაქართვე-ლი, ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, წყაროები <strong>და</strong>აფიქსირებ-დნენ. აფსუები კი ქარ<strong>თუ</strong>ლ `სარბიელზე~ჯერ არ გამოჩენილიყვნენ.აბაზა _ აბაზგია _ <strong>აფხაზი</strong> ტერმინისღრმა ლინგვ<strong>ისტ</strong>ური ანალიზის შემდეგ აკად.თ. გამყრელიძე ასეთ <strong>და</strong>სკვნამდე მიდის: `შა-ვიზღვისპირეთის <strong>ეთნ</strong>ოკულტურული ვითარე-ბა ახ. წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეშიგვკარნახობს შესაძლებლობას `აფხაზ~/`აბაზგ~-ებში საკუთრ<strong>ივ</strong> <strong>და</strong>სავლურ-ქართველური წარ-მომავლობის ტომები <strong>და</strong>ვინახოთ, რომლებიცახლო მონათესავენი უნ<strong>და</strong> ყოფილიყვნენ ძველკოლხეთში მობინადრე სვანური <strong>და</strong> მეგრულ-ლაზური ტომებისა. თვით უძველესი სახელ-წოდება ამ ტომებისა `აფხაზ~ _ რომელიცბერძნულ მეტყველებაში `აბაზგ~ _ /`აბაზღ~ფორმად გარ<strong>და</strong>იქმნა, აგებულების თვალსაზ-რისით სავსებით `ქართველურია~, ამ ენებშიგავრცელებული (მაგრამ ბერძნულისათვის <strong>და</strong>-უშვებელი) ფხ ჰარმონიული კომპლექსის შემ-ცველი <strong>და</strong> ა-ხმოვნით <strong>და</strong>წყებული. შდრ. ამმხირვ უძველესი ქარ<strong>თუ</strong>ლი ტოპონიმი `აჭა-რა~, რომელიც უკვე `ქართლის ცხოვრებაში~<strong>და</strong>სტურდება.ძველი კოლხეთის ძირითად მოსახლეო-ბას წარმოადგენდნენ ამ დროს სწორედ ეს<strong>და</strong>სავლურ-ქართველური ტომები 2 .1 qarTuli diplomatiis istoriis narkvevebi, I nawili, Tb., 1998,gv. 501.2 T. gamyreliZe, `afxaz~ _ `abazg~-i da `abaza _ afsua~ (vin iyvneneTnikurad da enobrivad am saxelebiT aRniSnuli xalxebi?), gaz.`eri~, 1991, 10 aprili.45
თავის დროზე აკად. ნ. მარიც აღნიშნავ-<strong>და</strong>, რომ ხალხი, რომელიც სვანური ტომები-საგან შედგებო<strong>და</strong>, თავ<strong>და</strong>პირველად არ ატა-რებ<strong>და</strong> `სვან~ სახელწოდებას, არამედ მისი<strong>ეთნ</strong>იკური სახელწოდება იყო `აბასხი~. არარის გამორიცხული შესაძლებლობა, რომ`აბასხ~ ტერმინის თავ<strong>და</strong>პირველი ფორმა ყო-ფილიყო ბასხ//ბასყ (შდრ. `ბასკ~-ი), რაცსვანურია <strong>და</strong> მარწყვს ნიშნავს.ამგვარად, ებზე მომდინარეობს აბაზატერმინი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> <strong>ისტ</strong>ორიულად <strong>და</strong>სავლეთსაქართველოს ძირძველ, სუანო-კოლხურ ტო-მებს აღნიშნავ<strong>და</strong>. აფხაზეთის სამეფოს ჩამოყა-ლიბები<strong>და</strong>ნ (VIII ს.) ეს ტერმინი უფრო ფარ-თო მინშვნელობით გაიგება რუსი <strong>და</strong> სხვაევროპელი ავტორებისათვის. ისინი ებზე-ობეზ-ის ხშირად მთელი საქართველოს აღ-მნიშვნელა<strong>და</strong>ც ხზმარობენ. VIII-XII საუკუნე-ებში ზოგჯერ ანალოგიურ ფაქტს ვაწყდებითაღმოსავლურ წყაროებშიც.სა<strong>ისტ</strong>ორიო წყაროებში სახელმწოდება`აფხაზები~ VIII საუკუნეზე ადრე არ არის<strong>და</strong><strong>და</strong>სტურებული. ეს ტერმინი ქარ<strong>თუ</strong>ლმწერლობაში ჩნდება იმ ხანი<strong>და</strong>ნ, როდესაციგი აღნიშნავს არა მხოლოდ საკუთრ<strong>ივ</strong> აბაზ-გებს, არამედ საერთოდ აფხაზეთის მიწა-46
წყლის მკვიდრთ, რომლებშიც მეგრულ-ზანუ-რი, სვანური <strong>და</strong> აღმოსავლეთ-ქართველურიტომებიც იგულისხმება 1 .სა<strong>ისტ</strong>ორიო წყაროებში სახელწოდება`აფხაზები~ VIII საუკუნეზე ადრე არ არის<strong>და</strong><strong>და</strong>სტურებული. ეს ტერმინი ქარ<strong>თუ</strong>ლმწერლობაში ჩნდება იმ ხანი<strong>და</strong>ნ, როდესაცაღნიშნავს არა მხოლოდ საკუთრ<strong>ივ</strong> აბაზგებს,არამედ საერთოდ აფხაზეთის მიწა-წყლისმკვიდრთ, რომლებშიც მეგრულ-ზანური, სვა-ნური <strong>და</strong> აღმოსავლურ-ქათველური ტომებიციგულისხმება 2 .<strong>და</strong>სავლეთ საქართველო იცვლი<strong>და</strong> ხოლ-მე თავის სახელწოდებას იმის<strong>და</strong> მიხედვით,<strong>თუ</strong> ამ ქვეყანაში _ <strong>და</strong>სავლეთ საქართველო-ში, რომელ ტომს ჰქონ<strong>და</strong> მოპოვებული უპი-რატესობა. <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოში რამდე-ნიმე სხვა<strong>და</strong>სხვა ქარ<strong>თუ</strong>ლი ტომი ცხოვრობ-<strong>და</strong>. ესენი იყვნენ: კოლხები, სანიგები, ლაზე-ბი, აბაზგები <strong>და</strong> სხვები.როდესაც <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოში ეკო-ნომიკური <strong>და</strong> პოლიტიკური უპირატესობა1 T. mibCuani, svani da svaneTi terminTa etimologiisaTvis, kr.`saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuliterminologia~, Tb., 1993, gv. 466, 467.2 m. inaZe, Zveli afxazeTis eTno-politikuri istoriis sakiTxebi,Jurn. `macne~, istoriis seria, 1992, #2, gv. 65.47
მოიპოვეს კოლხებმა, თვით სახელმწიფოსაცერქვა კოლხეთი ანუ კოლხი<strong>და</strong>. როდესაცშემდგომ საუკუნეებში (<strong>და</strong>ახლოებით პირვე-ლი საუკუნი<strong>და</strong>ნ) პოლიტიკური უპირატესო-ბა მოიპოვეს ლაზებმა, მთელ სახელმწიფოსაცეწოდებო<strong>და</strong> ლაზეთი ანუ ბერძნულად ლა-ზიკე. მერვე საუკუნი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong>სავლეთ საქარ-თველოში გაძლიერ<strong>და</strong> აბაზგების ქარ-<strong>თუ</strong>ლი ტომი <strong>და</strong> ქვეყნის სათავეში აბაზ-გთა ტომის მთავარი მოექცა. ამიტომაც მთელ<strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს ეწოდებო<strong>და</strong> აბაზ-გია ანუ აბაზგეთი, ე. ი. აფხაზეთი 1 .ნიშანდობლ<strong>ივ</strong>ია ვახუშტი ბატონიშვილისაზრი <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს შესახებ. იგიაღნიშნავს, რომ `ქვეყნისა ამის სახელნი არი-ან საერთოდ სამი: პირველად ეგირისი, მეო-რედ აფხაზეთი, მესამედ იმერეთი~. 2ჯერ კიდევ ლეონ აფხაზთა ერისთავი,რომელსაც ქვეყანა კლისურითგან ხაზა-რეთის მდინარემდე მამულობით სამ-კვიდრებლად უპყრია (ეს რეალური ცნობაა,ასე სწამთ XI საუკუნის სახელმწიფო <strong>და</strong> პო-1 s. yauxCiSvili, ras gviamboen berZnebi saqarTvelos Sesaxeb, Tb.,1964, gv. 14.2 vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa, `qarTuliproza~, Tb., 1983, V, gv. 451.48
ლიტიკურ მოღვაწეებს) არჩილ მეფეს ყმობასშესთხოვს იმ პირზე: `შემრთე მეცა მონათაშენთა თანა, რომელნი ესე დღეს ღირს ყვენშვილად <strong>და</strong> ძმად შენ<strong>და</strong>, არა მინ<strong>და</strong> ნაწილიშენგან, არამედ ჩემიცა ესე შენადვე იყოს~.ცხადია ჯუანშერის აზრთა მსვლელობაშემდეგია: არჩილმა განსაკუთრებული მნიშ-ვნელობის პოლიტიკური ღონისძიება გაატა-რა: აქამდე მოხელე ერისთავები მემკვიდრემფლობელებად აქცია, ქვეყნის ნახევარი მათნამზითვად <strong>და</strong>უმტკიცა <strong>და</strong> ეს სიძე-ერისთა-ვები მეფის `შვილებად <strong>და</strong> ძმებად~ გა-იხა<strong>და</strong>. აი, ასეთ ერისთავობას, ე. ი. მეფისასეთ ყმობას ხალისით იზიარებს აფხაზთაერისთავი, რომელიც თვით შესძღვნის პატ-რონს თავის ქვეყანას 1 .VIII საუკუნეში აფხაზეთის ტერიტორიაბიზანტიის ხელდებული ხდება, მაგრამ ესარ ნიშნავს, რომ ქართლის ერისმთავარს არა-ვითარი უფლებები არ ჰქონ<strong>და</strong> ამ ძირძველქარ<strong>თუ</strong>ლ მიწაზე. როდესაც ლეონ მეორე სარ-გებლობს ბერძენთა <strong>და</strong>უძლურებით <strong>და</strong> ხაზა-რების <strong>და</strong>ხმარებით მათ განუდგება, ამავედროს, ითვალისწინებს რა ქართლის ერის-1 n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, Tb., 1990, gv.157-158.49
მთავართა სისუსტეს, ბე<strong>და</strong>ვს აფხაზეთის მე-ფედ თავის გამოცხადებას. `მატიანე ქართლი-საის~ ავტორის ცნებით, როდესაც ლეონმა`<strong>და</strong>იპყრა აფხაზეთი <strong>და</strong> ეგრისი ვიდრე ლი-ხამდე <strong>და</strong> სახელ იდვა მეფე აფხაზთა, რამე-<strong>თუ</strong> მიცვალებულ იყო იოვანე <strong>და</strong><strong>და</strong>ბერებულ იყო ჯუანშერი (ხაზგასმაჩემია ა. ს.) <strong>და</strong> შემდგომად ამისა ჯუანშერცამიიცვალა~ 1 .გამოდის, რომ ლეონი აფხაზთა მეფე ვერგახდებო<strong>და</strong>, <strong>თუ</strong> ქართლის ერისმთავრები<strong>და</strong>ნიოანე _ გარ<strong>და</strong>ცვლილი <strong>და</strong> ჯუანშერი მოხუ-ცებული არ იქნებო<strong>და</strong>. ქართლში ამ დროსძლიერი ხელისუფლება რომ ყოფილიყო,კუთვნილ მშობლიურ მიწას თვითონვე შემო-იერთებ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ბერძენთა მიერ <strong>და</strong>სმულიერისთავის შთამომავლის ანაბარა არ მიატო-ვებ<strong>და</strong>.ფეო<strong>და</strong>ლური საქართველოს ერთ მონარ-ქიად გაერთიანებისათვის ბრძოლა სწორე<strong>და</strong>ფხაზთა სამთავროში იწყება. ე. ი. ამ დიდიეროვნული მოძრაობის ინიციატორები აფხაზ-თა ფეო<strong>და</strong>ლური წრეები იყვნენ აფხაზ მთა-ვართა წინამძღოლობით; ის, რომ აფხაზთა1 matiane qarTlisai, qarTuli proza, Tb., 1982, t. 3, gv. 65.50
მთავარ ლეონს, რომელმაც VIII საუკუნის 70-იან წლებში საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთი <strong>და</strong>ნარჩენეგრისთან გააერთიანა, თავისი რეზიდენციაკი ანაკოფიი<strong>და</strong>ნ ქუთაისში _ ქარ<strong>თუ</strong>ლ კულ-ტურულ <strong>და</strong> პოლიტიკურ ცენტრში _ გადმო-აქვს; ის, რომ ამიერი<strong>და</strong>ნ ორასი წლის გან-მავლობაში `აფხაზთა მეფეები~ ყველაზე აქ-ტიურად იბრძვიან საქართველოს გაერთიანე-ბისათვის; ის, რომ `აფხაზთა მეფეები~ იმთა-ვითვე IX-X საუკუნეებში ქარ<strong>თუ</strong>ლი მონას-ტრებისა <strong>და</strong> საეპისკოპოსო კათედრების <strong>და</strong>მ-ფუძნებლებად გვევლინებიან, <strong>და</strong> ბოლოს ის,რომ იმავე IX-X საუკუნეები<strong>და</strong>ნ საკუთრ<strong>ივ</strong>აფხაზეთის ტერიტორიაზე (საერთოდ <strong>და</strong>სავ-ლეთ საქართველოზე რომ არაფერი ვთქვათ)ქარ<strong>თუ</strong>ლი ეპიგრაფიკა ვრცელდება...ყველაფერი ამის შედეგად სრულიად ბუ-ნებრ<strong>ივ</strong>ია, რომ აფხაზთა წრი<strong>და</strong>ნ გამოსულიპოლიტიკური <strong>და</strong> კულტურული მოღვაწეები,რომლებიც ქარ<strong>თუ</strong>ლ კულტურულ-პოლიტი-კურ სარბიელზე მოღვაწეობდნენ, `ქართვე-ლები~ იყვნენ <strong>და</strong> `ქართველებად~ გრძნობ-დნენ თავს სწორედ იმ ზოგადეროვნულიმნიშვნელობით, როგორც ამ საუკუნეებში შე-51
იძინა ამ <strong>ეთნ</strong>ონიმმა 1 . შემთხვევითი არ არის,რომ `ლეონიდების~ გარ<strong>და</strong> `აფხაზთა სამე-ფოს`, IX საუკუნის მეორე ნახევარში, სვანიშავლიანები განაგებდნენ 2 .აფხაზთა სამეფო ქარ<strong>თუ</strong>ლი საელმწიფორომ არ ყოფილიყო, მისი დე<strong>და</strong>ქალაქი იქნე-ბო<strong>და</strong> არა ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოსახელობის შუაგულ-ში მყოფი, ძველი ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწიფოებ-რიობისა <strong>და</strong> კულტურის ცენტრი ქუთაისი,არამედ ანაკოფია (აფხაზეთის საერისთავოსცენტრი), ეკლესია ან არ გამოეყოფო<strong>და</strong> კონ-სტანტინოპოლის სამწყსოს <strong>და</strong> <strong>თუ</strong> გამოეყო-ფო<strong>და</strong>, ჩამოყალიბდებო<strong>და</strong> საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზე-თის ეკლესია, არ <strong>და</strong>მკვიდრდებო<strong>და</strong> წირვა-ლოცვა ქარ<strong>თუ</strong>ლ ენაზე <strong>და</strong> არ შეუერთდებო-<strong>და</strong> მცხეთის საკათალიკოსოს 3 .მას შემდეგ, რაც <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოაფხაზეთის ერისთავთა დინასტიის მეთაურო-ბით ერთ სამეფოდ გაერთიან<strong>და</strong>, ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია,<strong>თუ</strong> ამ სამეფოს ეწო<strong>და</strong> `აფხაზეთი~ <strong>და</strong> ბუ-1 d. musxeliSvili, qarTvelTa TviTsaxelwodebis istoriisaTvis,Jurn. `macne~, istoriis seria, 1992, #3, gv. 15-16.2 g. gasviani, afxazeTis mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba XIXsaukunis pirvel naxevarSi, kr. `afxazeTis istoriis problemebi~,Tb., 1998, gv. 113.3 m. lorTqifaniZe, ara uwyian Tu..., `literaturuli saqarTvelo~,1990, 16 Tebervali.52
ნებრ<strong>ივ</strong>ია ისიც, რომ XI საუკუნის მეორე ნა-ხევრის მემატიანე, რომელიც ამ მნიშვნელო-ვანი პოლიტიკური მოვლენებით იწყებს ფაქ-ტობრ<strong>ივ</strong>ად თავის <strong>ისტ</strong>ორიას, ამის შემდეგ<strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს სახელმწიფოს მხო-ლოდ `აფხაზეთს~ უწოდებს, <strong>თუ</strong>მცა მისთვის,როგორც ვიცით, `ეგრისიც~ არ არის უცნო-ბი 1 . VIII საუკუნის 70-იან წლებში <strong>და</strong> შემ-დგომ `აფხაზეთი~ ეწოდებო<strong>და</strong> არა მხოლოდსაკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთს, არამედ მთელს <strong>და</strong>სავ-ლეთ საქართველოს (ჩვენ ეს უკვე ვიცით`მატიანე ქართლისაი<strong>და</strong>ნ~ <strong>და</strong> აგრეთვე `აბოტფილელის მარტვილობი<strong>და</strong>ნ~) 2 .<strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს გაერთიანებისშემდეგ `მეფე აფხაზთა~ მუდმ<strong>ივ</strong>ად <strong>და</strong>რჩაქართველ მეფეთა ტიტულატურაში: `მეფე აფ-ხაზთა, ქართველთა, კახთა...~ <strong>და</strong> ა. შ. აქ უნ-<strong>და</strong> გავითვალისწინოთ მიმარ<strong>თუ</strong>ლებაც _ <strong>და</strong>-სავლეთი<strong>და</strong>ნ აღმოსავლეთისაკენ, <strong>ისტ</strong>ორიუ-ლი სამართლიანობაც: ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწი-ფოს გაერთიანება <strong>და</strong>იწყო აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ, რო-ცა იქ გამეფ<strong>და</strong> ბაგრატ III <strong>და</strong>, რაც მთავარია,1d. musxeliSvili, `qarTlis cxovrebis uZvelesi nawilisSedgeniloba da juanSeris TariRi, kr. `saqarTvelo vaxtanggorgaslis epoqaSi, Tb., 1999, gv. 80.2 iqve. gv. 86.53
მეფეთა <strong>და</strong> იმპერატორთა ტიტულატურაარასდროს იწყება <strong>და</strong>პყრობილი მიწები<strong>და</strong>ნ.გავიხსენოთ რუსი იმპერატორების ტიტულა-ტურა: `ხელმწიფე იმპერატორი <strong>და</strong> თვით-მპყრობელი სრულიად რუსეთისა, მოსკოვისა,კიევისა, ვლადიმირისა, ნოვგოროდისა, მეფეყაზანისა, მეფე ასტრახანისა, მეფე ციმბირი-სა...~ <strong>და</strong> ა.შ.განა შეიძლება წარმოვიდგინოთ, რომ ესტიტულატურა <strong>და</strong>წყებულიყო არა სიტყვებით`სრულიად რუსეთისა, მოსკოვისა~, არამედ`ყაბარდოსი~, რომელიც აგრეთვე იხსენიებაიმპერატორის სამფლობელოში? აქ გათვალის-წინებულია ის გარემოება, რომ რუსეთის იმ-პერიის შექმნა <strong>და</strong>იწყო მოსკოვი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> არაკიევი<strong>და</strong>ნ, ხოლო შემდეგ მოხსენიებულია<strong>და</strong>პყრობილი მიწებიც. ან გავიხსენოთ შაჰ-აბასის რეგალიები, რომ ის იყო შაჰი სრული-ად ირანისა <strong>და</strong> შემდეგ იყო მფლობელი ლუ-რ<strong>ისტ</strong>ანის, არაბ<strong>ისტ</strong>ანის, ქურთ<strong>ისტ</strong>ანის, ავღა-ნ<strong>ისტ</strong>ანის, გურჯ<strong>ისტ</strong>ანის <strong>და</strong> ა. შ.შეიძლებო<strong>და</strong> სხვაგვარად მოქცეულიყვნენქართველი მეფეები? არა, არ შეეძლოთ მათთავი გამოეცხადებინათ ჯერ სხვა ხალხთამეფედ, შემდეგ კი საკუთარი ხალხისა! აფ-ხაზთა მეფობა არა მარტო მათი გაგებთ, არა-54
მედ თვით იმდროინდელ აფხაზთა, ქარ-თველთა (ანუ აღმოსავლეთ საქართველოს(ქართლის) მოსახლეობის), კახთა <strong>და</strong> სხვათა,აგრეთვე ქართველ მეფეთა უცხოელი კოლე-გებისა <strong>და</strong> მეზობელი ხალხების გაგებითნიშნავ<strong>და</strong> იმავე ქართველთა (<strong>და</strong>სავლეთ სა-ქართველოს ქართველთა) მეფობას.ამიტომაც, <strong>თუ</strong> XIII საუკუნეში არა `აფხა-ზურ-ქარ<strong>თუ</strong>ლი გაერთიანებული სახელმწი-ფო~, არამედ ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწიფო სხვა-<strong>და</strong>სხვა <strong>ისტ</strong>ორიულ წყაროებში მოიხსენიებაროგორც `აფხაზეთი~, ე. ი. `აფხაზეთი~ <strong>და</strong>`საქართველო~ სინონიმებად ითვლება, ამაშიარაფერია უჩვეულო <strong>და</strong> გასაკვირი 1 . ანუ კი-დევ ერთხელ გავიმეოროთ აკად. ნიკო ბერძე-ნიშვილის შეფასება, რომ `აფხაზეთი ისეთ<strong>ივ</strong>ესაქართველო იყო, <strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong> ისეთ<strong>ივ</strong>ე ქარ-თველი იყო, როოგრც ეგრისი <strong>და</strong> მეგრელი,როგორც ჰერეთი <strong>და</strong> ჰერი, როგორც ქართლი<strong>და</strong> ქართლელი...~ 2ამრიგად, უცხოური წყაროების მიერ სა-ქართველოს აფხაზეთად მოხსენიება ფგაქ-ტობრ<strong>ივ</strong>ად ქარ<strong>თუ</strong>ლი სინამდვილი<strong>და</strong>ნ მომ-1 r. miminoSvili, g. fanjikiZe, simarTle afxazeTze, Tb., 1990, gv.32-33.2 n. berZeniSvili, dasax. naSromi, gv. 608.55
დინარეობს, სა<strong>და</strong>ც გაერთიანებული საქარ-თველოს მეფეებიც, <strong>და</strong>წყებული ბაგრატ მესა-მით, რომლითაც მთავრდება აფხაზთა მეფე-თა დ<strong>ივ</strong>ანი, <strong>და</strong>ვით აღმაშენებლის ჩათვლით`სამეფო აფხაზეთისა~-ს, იგ<strong>ივ</strong>ე საქართველოს,მეფეებად იყვნენ მიჩნეული 1 .<strong>და</strong> კიდევ, ერთიანი საქართველოს მეფე-თა ტიტულატურა ქარ<strong>თუ</strong>ლი ქვეყნების პრო-ცესს ასახავს <strong>და</strong> არ არსებობს საფუძველითვალსაზრისისათვის, რომ ტიტულატურაშიპირველ ადგილზე `აფხაზთა~ მეფის არსებო-ბა აფხაზთა ან აფხაზეთის რაიმე განსაკუთ-რებულ როლზე მიუთითებდეს საქართველოსგაერთიანებაში. გაერთიანება გამოჩენილი პო-ლიტიკოსის, ეროვნული მოღვაწის იოანე მა-რუშისძის ხელმძღვანელობით, ქართლისა <strong>და</strong><strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს ძალებით განხორ-ციელ<strong>და</strong> <strong>და</strong> შეიქმნა სახელმწიფო `საქართვე-ლო~, ე. ი. ქართველებით <strong>და</strong>სახლებული ქვე-ყანა 2 .XII საუკუნის პირველ ნახევარში, უცნო-ბი სპარსელი ავტორის მიერ შედგენილ საის-1g. alasania, qarTuli wyaroebis _ `samefo afxazeTisa~-smniSvnelobis dazustebisaTvis, `samecniero sesia miZRvnili eqvTimeTayaiSvilis xsovnisadmi~, Tb., 2003, gv. 59.2m. lorTqifaniZe, afxazeTis statusis sakiTxisaTvissaqarTveloSi, `analebi~ #1, 2005, gv. 10.56
ტორიო თხზულებაში ქართველისა <strong>თუ</strong> სა-ქართველოს აღსანიშნავად გამოჩნ<strong>და</strong> ტერმინი`<strong>აფხაზი</strong>~. ხოლო <strong>თუ</strong> რა უნ<strong>და</strong> იყოს ამის მი-ზეზი, უმლავე ნათელი გახდება, <strong>თუ</strong> გავიხ-სენებთ, რომ ამ თხზულებას დიდი <strong>და</strong>ვითაღმაშენებლის მეფობის მომსწრე ადგენ<strong>და</strong> 1 .ასევე გრძელდება დემეტრე პირველის მეფო-ბის პერიოდში. <strong>და</strong>ვითისა <strong>და</strong> თამარის წინაეპოქაში სხვა<strong>და</strong>სხვა სახის სპარსულ წყაროებ-ში საქართველო <strong>და</strong> ქართველობა მოიხსენიე-ბა `გორჯესთანისა~ <strong>და</strong> `გორჯების~ სახელ-წოდებით 2 .სპარსელი <strong>ისტ</strong>ორიკოსები `აფხაზს~ ანუაფხაზეთს მიიჩნევენ საქართველოს განუყო-ფელ ნაწილად 3 . აფხაზეთი რომ საქართველოიყო <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი სულის განსახიერება, კარ-გად ჩანს XII საუკუნის სპარსელი პოეტისხაკანის სიტყვები<strong>და</strong>ნ: `მშვენიერი ქალის სიყ-ვარულის გამო გავხდი აფხაზეთის მკვიდრი<strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლად ვიწყე ლაპარაკი~ 4 .1 k. tabataZe, saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli terminebiX-XV ss. sparsuli wyaroebis mixedviT, kr. `saqarTvelosa daqarTvelebis aRmniSvneli...~, gv. 218.2 iqve, gv. 219, 222.3 iqve, gv. 245.4 r. miminoSvili, g. fanjikiZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 37.57
ზოგიერთი სპარსელი ავტორი სიტყვა სა-ქართველოს საერთოდ არ ახსენებს. მათ სა-ქართველოს აღმნიშვნელ ტერმინად აფხაზე-თი მიაჩნიათ. მაგალითად, ჰამ<strong>და</strong>ლაჰ ყაზვი-ნი გიორგი მესამის ლაშქრობასთან <strong>და</strong>კავში-რებით აღნიშნავს, რომ `აფხაზთა მეფე შეე-სია ისლემობის მიწა-წყალს... აფხაზები უკუქ-ცეულნი <strong>და</strong>ბრუნდნენ თავიანთ ქვეყანაში...არას დროს ისლემობას აფხაზებთან ასეთიბრძოლა არ ჰქონიათ...~ 1 ასევე, XII საუკუნისსაომარ ოპერაციებთან <strong>და</strong>კავშირებით, სადრ-ად-დინ... ალ ჰუსაინის თქმით, `აფხაზთა (ე.ი. ქართველთა ა. ს.) მეფე აიძულეს, გაქცეუ-ლიყო~ 2 . ან კიდევ, `არაბთა <strong>ისტ</strong>ორიკოსები _აღნიშნავ<strong>და</strong> აკად. <strong>ივ</strong>. ჯავახიშვილი _ ზოგ-ჯერ მთელ საქართველოს სამეფოსაც კი აფ-ხაზეთად უწოდებდნენ <strong>და</strong> საქართველოს მე-ფეს აფხაზთა მეფედ იხსენიებენ~ 3 .რუსული ტერმინი `ობეზ~ ეტიმოლოგი-ურად უკავშირდება `აბაზგ~, `აფხაზ~ სახელ-წოდებას, სავსებით შესაძლებელია, რომ იგი`აბაზა~-<strong>და</strong>ნ ან `აბაზინი~-<strong>და</strong>ნ წარმოიშვა,1 j. stefnaZe, mefeT-mefe giorgi mesame, Tb., 1999, gv. 62.2 iqve, gv. 74.3 iv. javaxiSvili, Txz. t. II, Tb., 1983, gv. 50.58
მაგრამ შინაარსობრ<strong>ივ</strong>ად საქართველოსა <strong>და</strong>ქართველებს ნიშნავ<strong>და</strong> 1 .მეტად საინტერესო, რომ ყარაჩაელები<strong>და</strong> ბალყარელები სვანების აღმნიშვნელ ეთ-ნონიმად ებზეს ხამარობენ. ს. ჯანაშიას აზ-რით, `ებზე~ მომდინარეობს `აბაზა~ ტერმი-ნი<strong>და</strong>ნ 2 .ახლა შევეხებით კიდევ ზოგიერთ სა<strong>და</strong>-ვო საკითხს. კერძოდ, თავის ძეს თამარი თი-კუნად `ლაშას~ უწოდებს. `<strong>ისტ</strong>ორიანისა <strong>და</strong>აზმანის~ ავტორი გვეუბნება _ ლაშა, აფსარ-თა ენითა, განმანათლებლად სოფლისა ითარ-გმნებაო. მკვლევართა ნაწილის აზრით: იმი-ერკავკასიის მოსახლეობის გულის მოსაგებადმომავალ ხელმწიფეს ორი სახელი ჰქვია _ქართველთა სადიდებელი წმინ<strong>და</strong>ნისა <strong>და</strong>იმიერკავკასიელთა წარმარ<strong>თუ</strong>ლი ღვთაების:ლაშა-გიორგი ანუ ნათელი გიორგი, რაცთეთრი გიორგის ასოციაციას იწვევს 3 . მაგრამსაქმე იმაშია, რომ ფრაზა _ `ლაშა~ `აფსართაენით~ `ითარგმნაო~, `ქართლის ცხოვრების~ხელნაწერებში ჩნდება XVIII საუკუნი<strong>და</strong>ნ. ად-1 g. paiWaZe, saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli terminebirusul wyaroebSi, kr. `saqarTvelosa da qarTvelebisaRmniSvneli...~, gv. 286.2 s. janaSia, Sromebi, t. III, Tb., 1959, gv. 300.3 a. baqraZe, rwmena, Tb., 1990, gv. 57.59
რე კი თამარის <strong>ისტ</strong>ორიის ტექსტებში ესსიტყვები არსად ყოფილა <strong>და</strong>, ცხადია, არცუნ<strong>და</strong> იყოს ამ ავტორის კუთვნილება. ეს <strong>და</strong>-მატება `ქართლის ცხოვრებაში~, ეტყობა, მასშემდეგ შეუტანიათ, რაც `ქართლის ცხოვრე-ბის~ ტექსტები საფუძვლიანად გაასწორეს <strong>და</strong>შეავსეს ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ისდროს XVIII საუკუნის <strong>და</strong>მდეგს.ის ფაქტი, რომ სიტყვები `აფსართა ენი-თა~ `ქართლის ცხოვრებაში~ XVIII საუკუნი-<strong>და</strong>ნ გაჩნ<strong>და</strong>, იმაზე უნ<strong>და</strong> მიგვანიშნებდეს,რომ თავ<strong>და</strong>პირველ ტექსტში ისინი გვიანააჩარ<strong>თუ</strong>ლი. ამდენად, ჩამატებული სიტყვებ<strong>ივ</strong>ეღარ გამოდგება იმის საბუთად, თითქოსXII საუკუნეში, თამარის <strong>ისტ</strong>ორიკოსის ცნო-ბით, `ლაშა~ ნიშნავს `განმანათლებელს სოფ-ლისა~ `აფსართა~, ე. ი. `აფსუების~? ენაზეო.ვის უნ<strong>და</strong> <strong>და</strong>სჭირვებო<strong>და</strong> ამ სიტყვებისჩამატება <strong>და</strong> რას უნ<strong>და</strong> ნიშნავდეს სახელწო-დება `აფსარნი~? ვინ უნ<strong>და</strong> იყვნენ ისინი?ეტყობა, `ქართლის ცხოვრების~ მკითხვე-ლებს კარგა ხანს არ ესმო<strong>და</strong>თ <strong>თუ</strong> ვის ენაზენიშნავ<strong>და</strong> სიტყვა `ლაშა~ `განმანათლებელსსოფლისა~. თამარის <strong>ისტ</strong>ორიაში ხომ მარტი-ვად ჩაწერეს `ითარგმნებაო~.60
<strong>და</strong> აი, ვიღაცამ განიზრახა მკითხველები-სათვის განემარტა, რომ `ლაშა~ `განმანათლე-ბელს~ ქვეყნისა ნიშნავს აფხაზების ენაზე.მაგრამ როგორ მოქცეულიყო კომენტატორი?ქართველების ტრადიციული წარმოდგენებითაფხაზეთი თავისი მოსახლეობი<strong>თუ</strong>რთ ძველ-თაგანვე საქართველოს <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი სამყა-როს განუყოფელი ნაწილი იყო. ახლა კი, კო-მენტატორის დროს, აფხაზეთის მოსახლეობისგვარიანი ნაწილი უკვე ახალი აფხაზები, არა-ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოდგმის, მათ<strong>ივ</strong>ე გამოთქმით, აფ-სუები იყვნენ. გაითვალისწინა რა ეს, კომენ-ტატორმა მეტი სიზუსტისათვის სწორედ ესფორმა _ <strong>აფსუა</strong> იხმარა <strong>და</strong> განმარტებამაც ამ-გვარი იერი მიიღო: `განმანათლებლად სოფ-ლისა აფსართა ენით ითარგმნაო~. აფსართა,სახელობითში აფსარნი, ე. ი. აფსუ-ები, აფსუ-ების ძველი ქარ<strong>თუ</strong>ლი ფორმაა, როგორც მა-გალითად, სომხეთის, ქვემო ქართლის ერთინაწილის მცხოვრებთ აღნიშნავდნენ ტერმი-ნით _ `სომხით-არ-ნი~ 1 . <strong>თუ</strong>მცა მთლად ასეცარ არის საქმე.მდინარე ჭოროხის მეორე სახელია აფსა-როსი. `აფსარი~ (ბერძნულად ნიშნავს `თევ-1 S. badriZe, saqarTvelos istoria, wigni I, Tb., 1994, gv. 29-30.61
ზი~)=`უთევზო~ 1 . როდესაც ანტიკური პერიო-დის ტერმინ აფსაროსზე მსჯელობენ, აფსუე-ბი თავის ძირებზე მიუთითებენ. სინამდვი-ლეში კი, `როდესაც პროკოპი კესარიელი (V-VI სს.) კოლხეთის ქალაქ აფსარუსზე მსჯე-ლობს, შემდეგს ამბობს: `ძველად მას ეწოდე-ბო<strong>და</strong> აფსირტოსი _ კაცის სახელი, აქ გა<strong>და</strong>-ტანილი უბედურების გამო. მკვიდრნი ამბო-ბენ, რომ აქ მედეასა <strong>და</strong> იასონის ვერაგობითა<strong>და</strong>მიანებს გამოაკლ<strong>და</strong> აფსირტე <strong>და</strong> ამის გა-მო ადგილმა მისი სახელი მიიღო; ის ხომ ამადგილას მოკვ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ეს ადგილიც მისგანიწო<strong>და</strong> ასე... ამ აფსირტეს საფლავი არის ქა-ლაქის აღმოსავლეთ ნაწილში~ 2 .`აფხაზურში~ არც აფსირტეს მსგავსი,ფონეტიკურად ახლო მდგომი რაიმე კულტისარსებობა <strong>და</strong>სტურდება. სამაგიეროდ სვანურღვთაებათა პანთეონში არსებობს ნადირთა<strong>და</strong> მონადირეთა მფარველი აფსასტ 3 .რაც შეეხება სახელი `ლაშას~ განმარტე-ბას, რატომ მაინც<strong>და</strong>მაინც <strong>აფსუა</strong>თა ანთრო-პონიმის მიხედვით უნ<strong>და</strong> ავხსნათ, მაშინ,1T. mibCuani, afxazeTis toponimika, kr. `afxazeTis istoriisproblemebi~, Tb., 1998, gv. 164.2 r. gordeziani, dasaxelebuli naSromi, gv. 32.3 T. mibCuani, dasaxelebuli naSromi, gv. 164.62
როცა ტერმინი `ალაშა~ ქარ<strong>თუ</strong>ლია <strong>და</strong> `ტა-იჭს~ ნიშნავს 1 . სულხან-საბას განმარტებით,ლაში პირის ქვე<strong>და</strong> ბაგეა 2 .ლაშარის ჯვარი ფშავის მთავარი სა-ლოცავია. საკულტო ცენტრი მდებარეობ<strong>და</strong>ფშავის არაგვის ხეობის ზე<strong>და</strong> წელში, სოფელხოშარის მომიჯნავე ე. წ. `ლაშარის გორზე~;ლაშარის ჯვარი ითვლებო<strong>და</strong> მოლაშქრეღვთაებად, რომელიც გიშრის ფაფარიანი ნის-ლა ცხენით წინ მიუძღო<strong>და</strong> საყმოს ლაშქრო-ბებს. როგორც ფშავის თორმეტ<strong>ივ</strong>ე თემისმფარველს, მასვე შესთხოვდნენ სახნავ-ნათე-სის ბარაქიანობას, ა<strong>და</strong>მიანთა კეთილდღეო-ბას, ავადმყოფობისაგან <strong>და</strong> ზიანისაგან <strong>და</strong>ც-ვას. ლაშარის ჯვარის კულტი, გარ<strong>და</strong> ფშავი-სა, გავრცელებული იყო <strong>თუ</strong>შეთში, ხევსუ-რეთში, მოსაზღვრე ბარის რაიონებში, მეზო-ბელ ჩრდილო კავკასიის მთიელებში. ლაშა-რის ჯვარი ითვლებო<strong>და</strong> ერთ-ერთ ყვეალზემდი<strong>და</strong>რ ღვთაებად, რომელიც ფლობ<strong>და</strong> მრა-ვალ შემოწირულ განძეულობას (მაშასა<strong>და</strong>მე,საქართველოს მეფეებისაგანაც), ადგილ-მა-მულს, ზვრებს კახეთში <strong>და</strong> სხვ.1 vaxtang iToniSvili, aragvi da aragvelebi, Tb., 1989, gv. 25.2 sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, I, Tb., 1991, gv. 408.63
არსებობს შეხედულება (ვახუშტი), რომლაშარის ჯვარი აგებულია ლაშა გიორგისმიერ. ლაშა გიორგის სახელს უკავშირებს მასხალხური გადმოცემაც. <strong>ისტ</strong>ორიული <strong>და</strong>ენობრ<strong>ივ</strong>ი მონაცემების მიხედვით, ლაშარისჯვარი ძველი წარმარ<strong>თუ</strong>ლი, ასტრალური ბუ-ნების ღვთაება უნ<strong>და</strong> იყოს, რასაც ქრ<strong>ისტ</strong>ია-ნობის ხანაში ლაშა გიროგის კულტი შეერწყა(ისევე როგორც თამარ-აქიმ დედოფლისკულტს თამარ მეფის კულტი). ქარ<strong>თუ</strong>ლფოლკლორში ლაშარის ჯვრისადმი (ლაშარე-ლასადმი) მიძღვნილი მრავალი ლექსი მოი-პოვება: `ლაშარელაის ლურჯასა~!, `ლაშარისჯვარი ჯავრობ<strong>და</strong>~, `დიდობ<strong>და</strong> ლაშარის ჯვა-რი~, `თამარ დედოფალი <strong>და</strong> ლაშარის ჯვა-რი~ <strong>და</strong> სხვ. 1<strong>და</strong>ვით ჩუბინაშვილის განმარტებით,ლაშა ბალახს ნიშნავს 2 , ხოლო იმრულ დია-ლექტში ლაშა ტუჩას, დიდტუჩიანის აღმნიშ-ვნელია. ამასთანავე `ლაშა~ გვხვდება <strong>თუ</strong>რ-ქულ <strong>და</strong> სპარსულ ლექსიკონებშიც. `ლაშას~მსოფლიოს <strong>და</strong>ახლოებით” ოც<strong>და</strong>ხუთ ენაზემაინც აქვს სხვა<strong>და</strong>სხვა მნიშვნელობა 3 . ცნობი-1 qse, t. 6, Tb., 1983, gv. 148.2 d. CubinaSvili, qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984, gv. 645.3 r. miSvelaZe, ra gadaarCens saqarTvelos, Tb., 1993, gv. 237.64
ლი <strong>ისტ</strong>ორიკოსი ზურაბ ანჩაბაძე მიიჩნევ<strong>და</strong>,რომ თამარის დროს ცხუმის ერისთავი შერ-ვაშიძე იყო (ჩაჩბა) 1 , მაგრამ თამარის <strong>ისტ</strong>ო-რიკოსთან არავითარი ჩაჩბა არ არის მოხსე-ნიებული. ცნობილია, რომ აფხაზეთთან <strong>და</strong>-კავშირებული პირველი გვარსახელი (<strong>და</strong>ისიც ქარ<strong>თუ</strong>ლი წარმოშობისა) _ შერვაშიძე`ქართლის ცხოვრებაში~ მხოლოდ XIII საუ-კუნეში ჩნდება, ფეო<strong>და</strong>ლური გვარსახელებისნაწილი XVI-XVII საუკუნეები<strong>და</strong>ნ, ხოლო`აფხაზური~ გლეხური გვარები XVIII-XIX სა-უკუნეებში 2 . წყაროებში მითითებული დოთა-ღო შარვაშიძე ქართველია, ხოლო XVII-XIXსაუკუნეების შერვაშიძეები აფსუები არიან.შემთხვევით მოვლენას არ წარმოადგენს,რომ აფხაზეთის უკანასკნელი მთავარი მიხე-ილ შერვაშიძე მშობლებმა აღსაზრდელადეროვნებით უბიხს _ ჰაჯი <strong>და</strong>მომუყვა ბარ-ზეგს მიაბარეს. ამ სკოლაში უნ<strong>და</strong> მიეღო მო-მავალ მთავარს ის თვისებები, რომლებიც იმ-დროინდელ უბიხსა <strong>და</strong> ჩერქეზს ახასიათებ-<strong>და</strong> 3 . საერთოდ, აფხაზები (აფსუები) გაძიძა-1 z. anCabaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 57.2 salome baxia-oqruaSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 66.3 s. janaSia, giorgi SarvaSiZe, Sromebi, t. VI, Tb., 1988, gv. 29,30.65
ვებას მიმართავდნენ არა მხოლოდ ერთმა-ნეთში, არამედ ჩერქეზთა სხვა<strong>და</strong>სხვა ტომებ-ში. ამ მხრ<strong>ივ</strong> უბიხთა ტომი, რომელიც <strong>და</strong>სავ-ლეთ კავკასიაში მესამე <strong>და</strong>მოუკიდებელი ეთ-ნიკური ერთეული იყო, ამავე დროს წარმო-ადგენ<strong>და</strong> აფხაზებსა <strong>და</strong> ჩერქეზებს შორის<strong>და</strong>მაკავშირებელ რგოლს 1 . ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, რომჩამოსახლებულ აფსუებს მამამძუძეობისაკენსწრაფვა თავისი მოძმე მთიელებისაგან ჰქონ-<strong>და</strong>თ მიღებული. საგულისხმოა, რომ ს. ჯანა-შია ადიღეს ავტონომიური ოლქის, სოფელულაფში მცხოვრებ აბაზებს პირიქითელ აფ-ხაზებს უწოდებს 2 .ადიღეურ ტომებთან ამ გზით კავშირისარსებობის ფაქტი ახალი აფხაზების მათთან<strong>ეთნ</strong>იკური მონათესაობის მანიშნებელია <strong>და</strong>მისი განმტკიცების საშუალებაც. გენეტიკური<strong>და</strong> ყოფითი სიახლოვე რომ არა, `აფხაზური~აღზრდის ს<strong>ისტ</strong>ემაში არ იქნებო<strong>და</strong> გათვალის-წინებული ადიღეურ-ჩერქეზული ა<strong>და</strong>თ-წესე-ბის ცოდნა. `<strong>აფხაზი</strong>ს~ შეგნებით, მოზარდიიმ ხალხის ტრადიციებსაც უნ<strong>და</strong> ზიარებო<strong>და</strong>,რომელთანაც სისხლით <strong>და</strong> მოყვრობით ნათე-1 Ш. Инал-ипа, Очерки по истории брака и семи у Абхазов, изд.«Абгиза», 1954, с. 28, 29.2 s. janaSia, dasaxelebuli naSromi, gv. 28.66
საობასთან ერთად ყოფა-ცხოვრებისა <strong>და</strong> სუ-ლიერი კულტურის იდენტურობითაც იყო<strong>და</strong>კავშირებული. ურთიერთშორის აღსაზრდე-ლად გაბარება საერთო ტრადიციების შენარ-ჩუნების აუცილებელ პირობად ითვლებო<strong>და</strong> 1 .საერთოდ, <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიული კვლევა-ძიე-ბის საფუძველზე <strong>და</strong>დგენილია, რომ `აფხა-ზი~ ფეო<strong>და</strong>ლები შვილებს (ვაჟებსაც <strong>და</strong> ქა-ლებსაც) აღსაზრდელად აძლევდნენ ჩერქე-ზებსა <strong>და</strong> ჯიქებს 2 .ახლა <strong>და</strong>ვუკვირდეთ კვლავ ზემოთ აღ-ნიშნულ ფაქტს: მიხეილის აღმზრდელი ქარ-თველი კი არ არის, არამედ აფსუების სის-ხლი <strong>და</strong> ხორცი, მათი თანატომელია. ე. ი.მომავალ მთავარს აქ უნ<strong>და</strong> ესწავლა `ადიღე-ხაბზ~ ანუ ადიღეური რჯული, `აფხაზურ~-ჩერქეზული (ადიღეური) ტომებისათვის სა-ერთო მოქცევის წესების ურ<strong>თუ</strong>ლესი ს<strong>ისტ</strong>ე-მა... <strong>და</strong>, რაც ჩვენთვის განსაკუთრებით საინ-ტერესოა, უბიხური <strong>და</strong> ჩერქეზულიენები.რუსი ოფიცერი ტორნაუ, რომელიცმთავრობის საიდუმლო <strong>და</strong>ვალებით მუშაბო-<strong>და</strong> <strong>და</strong>სავლეთ კავკასიის მთიელთა შორის1 v. iToniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 90.2 iqve, gv. 92.67
<strong>და</strong> პირა<strong>და</strong>დ იცნობ<strong>და</strong> მიხეილს, წერს: `მიხ.შერვაშიძე... მაშინ (1835 წ.) იყო <strong>და</strong>ახლოებითოც<strong>და</strong>ოთხი წლის ლამაზი ჭაბუკი. მასჰქონ<strong>და</strong> ყველა თვისება, რომელსაცდიდ ფასს აძლევენ ჩერქეზები~ 1(ხაზგასმა ჩემია ა. ს.).აქე<strong>და</strong>ნ ჩანს, რომ მიხეილი თვ<strong>ისტ</strong>ომის _ჩერქეზ-<strong>აფსუა</strong>ს შეფასების მიხედვით იზრდე-ბა <strong>და</strong> არა ქარ<strong>თუ</strong>ლი ტრადიციით.როდესაც 1854 წლის მარტში მეფის ნაც-ვლის მოვალეობის შემსრულებელმა გენერალ-მა რეადმა საჭიროდ მიიჩნია რუსი ჯარებისგამოყვანა აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ შემთხვევით არ იყო,რომ ამ უაღრესად ძნელი ოპერაციის შესრუ-ლება მან აფხაზეთის მთავარს გენერალ-ადიუ-ტანტ მიხეილ შერვაშიძეს მიანდო. შერვაშიძესჩრდილო კავკასიის ტომებთან კარგი ურთი-ერთობა ჰქონ<strong>და</strong> <strong>და</strong> დიდი გავლენით სარგებ-ლობ<strong>და</strong> მათ შორის. მიხეილმა ყოველი ღონეიხმარა ამ <strong>და</strong>ვალების წარმატებით შესასრუ-ლებლად <strong>და</strong>, მართლაც, მოახერხა სრულიადუ<strong>და</strong>ნაკარგოდ გადმოეყვანა რუსის ჯარი აფ-ხაზეთი<strong>და</strong>ნ სამეგრელოში 2 .1 s. janaSia, dasaxelebuli naSromi, gv. 30.2 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. V, Tb., 1970, gv. 201-202.68
გვიანი ფეო<strong>და</strong>ლიზმის დროს `შესაძლოავიფიქროთ _ აღნიშნავ<strong>და</strong> აკად. ს. ჯანაშია, _რომ მაშინდელი შარვაშიძეები გენეალოგიუ-რად არ იყვნენ <strong>და</strong>კავშირებულნი ამ გვარისსახელის უძველეს მატარებლებთან. ფოე<strong>და</strong>-ლური ძალმომრეობის ხანაში რა გასაკვირია,რომ მთავრის უფლება ერთი საგვარეულო-<strong>და</strong>ნ მეორეში გა<strong>და</strong>სულიყო თვით `შარვაში-ძის~ სახელთან ერთად, რომელსაც ამ შემ-თხვევაში სამთავრო ტიტულის მნიშვნელობაჰქონ<strong>და</strong>. ასეთ მოვლენას მეზობელ სამეგრე-ლოშიც ვხე<strong>და</strong>ვთ, სა<strong>და</strong>ც გვარის სახელი `<strong>და</strong>-დიანი~ ოდიშის მფლობელის წოდებად იქცა<strong>და</strong> სა<strong>და</strong>ც <strong>და</strong>დიანობას სხვა<strong>და</strong>სხვა გვარიითვისებ<strong>და</strong> სხვა<strong>და</strong>სხვა დროს. (უკანასკნელი<strong>და</strong>დიანები ჩიქოვანთა საგვარეულო<strong>და</strong>ნ არი-ან)~ 1 . ასე რომ, გვარი-წოდება-თანამდებობადიქცა.როგორც ცნობილია, საქართველოში ისიცხდებო<strong>და</strong>, რომ წოდება, თანამდებობა გვარადიქცეო<strong>და</strong> ხოლმე. მაგალითად, სხვა<strong>და</strong>სხვადროს სხვა<strong>და</strong>სხვა გვარი ფლობ<strong>და</strong> ერისთა-ვის, ამირეჯიბის, მეღვინე<strong>თუ</strong>ხუცესის <strong>და</strong>1 s. janaSia, dasaxelebuli naSromi, gv. 28.69
სხვა სახელოებს, რაც შემდეგ გვარებად აქცი-ეს.`თვით აფხაზებში ფორმა `შარვაშიძე~სრულიად უხმარებელია: ადგილობრ<strong>ივ</strong> ესსაგვარეულო ჩაჩ-ის (`ჩაჩბა~) სახელით არისცნობილი <strong>და</strong> <strong>თუ</strong>მცა აფხაზურს ძირებისუაღრესად გაცვეთა სჩვევია, მაინც აფხაზურიფორმა ქარ<strong>თუ</strong>ლს იმდენად არის <strong>და</strong>შორებუ-ლი, რომ შესაძლებელია ეს სახელები სხვა-<strong>და</strong>სხვა წარმოშობისაც იყოს. აფხაზეთის უკა-ნასკნელ მფლობელთა ნამვდილ საგვარეულოსახელწოდების შესახებ ხხოვნის შენარჩუნებაადგილობრ<strong>ივ</strong> იმიტომაც უნ<strong>და</strong> ყოფილიყოადვილი, რომ მთავრის უფლების აღსანიშნა-ვად აფხაზურში არსებობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> იხმარებო<strong>და</strong>სპეციალური ტერმინი (აჰ-მთავარი, აჰრა-მთავრობა), თან ისიც საგულვებელი ხდება,რომ ჩაჩბებზე ადრე `შარვაშიძეობა~ ანჩაბაძე-თა საგვარელოს ხელში უნ<strong>და</strong> ყოფილიყო.ამაზე მიუთითებს აფხაზური თქმულება,რომ წინათ აფხაზეთში ანჩაბაძეთა (აჩბების)საგვარეულო პირველობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ისეთი ან<strong>და</strong>-ზებიც, როგორც მაგ.: `აჩბა უმჰöაკîა, ჩაჩბა70
უზჰöომ~, ე. ი. `ჯერ აჩბა თქვი <strong>და</strong> შემდეგჩაჩბაო~ 1 .ჩვენი აზრით, აფხაზეთის ტერიტორიაზეჩამოსულმა მომძლავრებულმა აფსუებმა <strong>და</strong>მათმა ლიდერებმა მდგომარეობისათვის ლე-გიტიმური ელფერი რომ მიეცათ <strong>და</strong> ადგი-ლობრ<strong>ივ</strong>ი ქართველი მოსახლეობის მხრი<strong>და</strong>ნნაკლები წინააღმდეგობა ყოფილიყო, შერვაში-ძეთა გვარ-წოდება მიითვისეს. მოგვიანებით<strong>აფსუა</strong>თა სხვა<strong>და</strong>სხვა გვარის ხელში გა<strong>და</strong>დი-ო<strong>და</strong> შერვაშიძეობა.საერთოდ, ყურადღებას იქცევს შერვაში-ძეთა საგვარეულოს ქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>და</strong> `აფხაზუ-რი~ სახელოწოდებების ურთიერთმიმართება.ქარ<strong>თუ</strong>ლ წყაროებში ეს გვარი შერვაშისძე,შარვაშისძე, შერვაშიძე ვარიანტების სა-ხით <strong>და</strong>სტურდება, რომელთაგან ზოგს ამო-სავლად შარვაშისძე მიაჩნია <strong>და</strong> უკავშირებსმას შირვანშაჰების აღმნიშვნელ შარვანშაფორმას, რაც არ არის მართებული, ვინაი<strong>და</strong>ნემყარება ფორმათა მხოლოდ ფონეტიკურმსგავსებას, მაგრამ არა აქვს მყარი <strong>ისტ</strong>ორი-ოგრაფიული საფუძველი, რაკიღა ვერ საბუთ-დება, <strong>თუ</strong> კონკრეტულად როდის <strong>და</strong> რა მი-1 iqve.71
ზეზით აღმოჩნდნენ შირვანშაჰთა შთამომავ-ლები ამჟამინდელ აფხაზეთში, ან როგორმოხ<strong>და</strong> მათი გააფხაზება. რაც მთავარია,დღემდე არავის გაურკვევია, რომელი ფორმააამოსავალი _ <strong>და</strong>სახელებული ქარ<strong>თუ</strong>ლი ვა-რიანტები <strong>თუ</strong> აფხაზური ჩაჩბა ჩაჩ-იფა,ან<strong>და</strong> როგორ მ<strong>ივ</strong>იღეთ ჩაჩბა საგან შერ-ვაშიძე, გინ<strong>და</strong>ც შერვაშიძე ფორმისაგანჩაჩბა.აფხაზური ფეო<strong>და</strong>ლური გვარის წარმო-მადგენელი აჩბა (ანჩაბაძე) 1948 წელს მხა-რეთმცოდნე ა. ლ. ლუკინს არწმუნებ<strong>და</strong>, რომმათი გვარი მოდის აბაზინთა ფეო<strong>და</strong>ლურისაგვარეულო<strong>და</strong>ნ _ ლოოვები<strong>და</strong>ნ 1 .ამ საკითხების გასარკვევად ჯერ უნ<strong>და</strong><strong>და</strong>დგინდეს, <strong>თუ</strong> რომელი ფუძეები უდევს სა-ფუძვლად როგორც ქარ<strong>თუ</strong>ლ, ისე აფხაზურვარიანტებს, არის <strong>თუ</strong> არა გავრცელებულიშერვაშ, შარვაშ, ან ჩაჩ ვარიანტები ა<strong>და</strong>მიანისსაკუთარ სახელად ქართველურსა <strong>და</strong> აფხა-ზურ ენებში (გვარ-სახელი აშკარად ანთროპო-ნიმისაგან ჩანს მომდინარე). სავარაუდოა, რომგვარის ქარ<strong>თუ</strong>ლ ვარიანტს საფუძვლად უნ<strong>და</strong>ედოს მამაკაცის ქარ<strong>თუ</strong>ლი შაორშ (შდრ. შა-1 Л. И. Лавров, Этнография Кавказа, ленинград, 1982, с. 8672
ორშაძე, შაოშაძე) სახელის სვანური შავერშ შავრეშ ვარიანტი (შდრ. გვარსახელი შავრეშია-ნი). სვანური შავრეშ სახელისაგან ბგერათაგა<strong>და</strong>სმის გზით იოლად შეიძლებო<strong>და</strong> მიგვე-ღო მამაკაცის სახელად შარვაშ//შერვაშ (შესაძ-ლებელია მამაკაცის სახელად შავრაშ ფორმისარსებობაც, რაზე<strong>და</strong>ც აშკარად მიუთითებსგვარსახელი შავრაშიძე). სწორედ შარვაშ//შერ-ვაშ მამაკაცის სახელისაგან <strong>და</strong> არა შარვანშატიტულისაგან არის მიღებული გვარ-სახელიშარვაშის ძე//შერვაშის ძე. რაც შეეხება მეგ-რულ შარაშია ფორმას, ისიც კანონზომიერა<strong>და</strong>რის მიღებული ქარ<strong>თუ</strong>ლი _ ძე <strong>და</strong> მეგრუ-ლი _ ია <strong>და</strong>ბოლოებათა მონაცვლეობით, რაცარც<strong>თუ</strong> იშვიათი მოვლენაა (შდრ. აფაქიძე _აფაქია, დგებუაძე _ დგებია, გახოკიძე _ გა-ხოკია...). თავის მხრ<strong>ივ</strong>, ვ თანხმოვნის <strong>და</strong>კარ-გვით მიღებული შარაშია ფორმა მჭიდრო კავ-შირშია გვარსახელ შარაშიძე-სთანაც (აქაც _ძე <strong>და</strong> _ ია <strong>და</strong>ბოლოებათა მონაცვლეობაა).რაც შეეხება აფხაზურ ჩაჩბა ფორმას: ა)არც `აფხაზურში~, არც აბაზურში ა<strong>და</strong>მიანისსაკუთარ სახელად არ <strong>და</strong>სტურდება ფუძეჩაჩ, რომლისგანაც შეიძლებო<strong>და</strong> მიგვეღო ჯერჩაჩიფა, შემდგომ კი ჩაჩბა; ბ) აბაზურ ენაშიასევე არ <strong>და</strong>სტურდება არც გვარ-სახელები73
*ჩაჩ, ან ჩაჩბა. აღნიშნული მიუთითებს, რომფორმა ჩაჩბა იმდროინდელი წარმონაქმნია,როცა `აფხაზები~ <strong>და</strong> აბაზები <strong>და</strong>შორდნენერთმანეთს <strong>და</strong> ისინი ერთი პოლიტიკურიერთობის წევრები აღარ იყვნენ, სხვაგვარად,ჩაჩბას წარმოქმნის დროისათვის `აფხაზური~<strong>და</strong> აბაზინური ტომები, ალბათ, ერთად აღარცხოვრობდნენ ჩრდილოეთ კავკასიაში.აქ ბუნებრ<strong>ივ</strong>ად <strong>და</strong>ისმის საკითხი: <strong>თუ</strong>კიჩაჩ ფუძე ა<strong>და</strong>მიანის საკუთარ სახელად არ<strong>და</strong>სტურდება არც აფხაზურსა <strong>და</strong> არც აბა-ზურში, რომელი ფუძისაგან უნ<strong>და</strong> იყოს იგიმიღებული? <strong>თუ</strong> გავითვალისწინებთ იმფაქტს, რომ მეგრულ მეტყველებაში შ თან-ხმოვანი ზოგჯერ იცვლება ჩ თანხმოვნით(შდრ. შენგელია _ ჩენგელია...) <strong>და</strong> იგ<strong>ივ</strong>ემოვლენა ცნობილია აფხაზურშიც (შდრ. ა _შამსია _ ა _ ჩამსია `ქოლგა~...), ძნელი არიქნება ვ<strong>ივ</strong>არაუდოთ შარაშია ფორმისაგანმეგრულში *ჩარაჩია ჩარჩია. ახალ აფხა-ზებთან _ ია <strong>და</strong>ბოლოების ნაცვლად მიიღე-ბო<strong>და</strong> იფა <strong>და</strong>ბოლოება `მისი ძე, მისი ვაჟი~:*ჩარჩია _ *ჩაჩია _ *ჩარ-იფა _ *ჩაჩ-იფა _ჩაჩბა (შდრ. მეგრულში აფხაზური<strong>და</strong>ნუკუნასესხები ჩაჩიბაია <strong>და</strong> გურული ჩანჩიბა-ძე). პირუკუ პროცესის, ე. ი. ჩაჩბა ფორმისა-74
გან შერვაშისძე, შარვაშისძე, შარაშია ფორმე-ბის მომდინარეობის <strong>და</strong>შვება ენობრ<strong>ივ</strong>ითვალსახზრისით ყოვლად გაუმართლებელია,რადგანაც აუხსნელი რჩება, ერთი მხრ<strong>ივ</strong>,ხმოვანთა <strong>და</strong>, მეორე მხრ<strong>ივ</strong>, თანხმოვანთაცვლილებანი. მაშასა<strong>და</strong>მე, შერავაშიძეთა გვარ-სახელის ქართველურ <strong>და</strong> აფხაზურ ფორმათაკვლევას მ<strong>ივ</strong>ყავართ <strong>და</strong>სკვნამდე, რომ შერვა-შიძეები გვიანდელ შუა საუკუნეებამდე ქარ-თველები იყვნენ <strong>და</strong> შემდეგ მოხ<strong>და</strong> მათი გა-აფხაზება 1 .მინას ბჟიშკიანი, იგ<strong>ივ</strong>ე მინა მედიცი ანუმედიჩი იყო ვენეციელი მხითარ<strong>ისტ</strong>ების კონ-გრეგაციის წევრი, რომელმაც XIX საუკუნის<strong>და</strong>საწყისში იმოგზაურა <strong>და</strong>სავლეთ საქართვე-ლოში. აფხაზეთში ყოფნის დროს მოსახლეობა-ში აგროვებ<strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიულ მასალებს. მე-დიჩი აღნიშნავს, რომ `აბაზებს (ასე უწოდებსაფსუებს ა. ს.) ჰყავთ ბელადები <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>არქე-ბი, რომლებიც არიან ხალხის მოსამართლეები.მათში მთავარს ეწოდება ჩაჩბა, ანუ შახი; აჩბა1 T. gvancelaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 56-57.75
_ ბეგი; ლაკირბა _ აზნაური <strong>და</strong> ა. შ. ისინიირჩევენ თავის ჩაჩბას _ მთავარ ბეგს~ 1 .1 Л. М. Меликсет-Беков, Pontica transcoaucasica etnica (По даннымминая медичи от 1815-1819 гг.), «Советская этнография», 1950, № 2, с.171.76
აფსუების ჩამოსახლება _ ექსპანსიაფაქტიურად უკვე XV საუკუნი<strong>და</strong>ნ ადი-ღეური (<strong>და</strong> აბაზური) ტომების თარეში შა-ვიზღვისპირეთის მიმარ<strong>თუ</strong>ლებით იმდენადინტენსიური გახ<strong>და</strong>, რომ მან აფხაზეთში მო-სახლეობის ცვლა გამოიწვია. აფხაზეთის ძვე-ლი მკვიდრი, ქრ<strong>ისტ</strong>იანი <strong>და</strong> მიწათმოქმედიმოსახლეობის ნაწილი, ადიღეურ-აბაზურიმოდგმის ტომებმა ან <strong>თუ</strong>რქეთის ბაზრებშიგაყიდეს, ან<strong>და</strong> მათმა მნიშვნელოვანმა ნაწილ-მა სახმრეთ-აღმოსავლეთით, ენგურს გამოღმაგადმოიწია. მოშიშვლებულ, გაპარტახებულაფხაზეთის ტერიტორიას კი შემდეგ მიგრან-ტი ადიღეელები <strong>და</strong> აბაზები <strong>და</strong>ეუფლნენ,რომელთა მიგრაცია ორი მიმარ<strong>თუ</strong>ლებით _ზღვის მხრი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> მთი<strong>და</strong>ნ ხდებო<strong>და</strong> 1 .XVI-XVII საუკუნეებში ადიღე-ჩერქეზებსახლო ურთიერთობა ჰქონ<strong>და</strong>თ საქართველოს-თან. როგორც ჩანს ისინი ხშირად თავშესა-ფარს პოულობდნენ აფხაზეთში, სა<strong>და</strong>ცჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთი<strong>და</strong>ნ თან<strong>და</strong>თანობით მო-იწევდნენ <strong>და</strong> უკაცრიელ ადგილებში (შესაძ-ლებელია მასობრ<strong>ივ</strong>ი სენის შედეგად გაწყვე-1 r. TofCiSvili, kavkasiis xalxTa eTnografia, Tb., 2007, gv. 32-33.77
ტილ ტერიტორიებზე) სახლდებოდნენ კი-დეც. ამის შედეგი უნ<strong>და</strong> იყოს არა მხოლო<strong>და</strong>ბაზა-აფსუების ჩასახლება აფხაზეთში, არა-მედ ჩერქეზების (ჯიქ-უბიხების, შაფსუღების,ნატუხაელების <strong>და</strong> სხვ.) ჩამოსახლებაც ტუაფ-სე-სოჩა-ადლერის მხარეშიც. მართალია ქარ-<strong>თუ</strong>ლი წყაროები დეტალურად არ იცნობენადიღე-ჩერქეზთა მრავალრიცხოვან ტომებს(მაგალითად, შაფსუღებს, ნატუხაელებს, აბა-ძეხებს, თემირგოველებს <strong>და</strong> სხვებს ისე, რო-გორც აბაზა-აფსუებს), რადგან ისინი აფხაზე-თის არემარეში არ ჩანდნენ ადრე, მაგრამჩანს, მეზობელ ჩრდილო კავკასიელებს, სა-ხელდობრ ჩერქეზებს თავიანთი ტერიტორიი-<strong>და</strong>ნაც ჰქონ<strong>და</strong>თ ეს ურთიერთობა. ეს იქი<strong>და</strong>-ნაც ჩანს, რომ რაჭველები, სვანები <strong>და</strong> მეგრე-ლები დიდი ხნის წინაც იცნობდნენ ჩერქე-ზებს, მაგალითად, სვანურმა ენამ დღემდეშემოინახა მათი უძველესი სახელი ქაშაგი,ქარ<strong>თუ</strong>ლი წყაროები იცნობს ჯიქს, კერკეტებს<strong>და</strong> სხვ. 1ჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთი კავკასია, მდინარეყუბანის აუზი უძველესი დროი<strong>და</strong>ნ იყოადიღეური მოდგმის ტომების საცხოვრისი.1 g. gasviani, T. gasviani, CrdiloeT kavkasiis xalxebi uZvelesidroidan XX saukunemde, Tb., 2006, gv. 146-147.78
აფხაზეთი თავისი გეოგრაფიული მდებარეო-ბის გამო საუკუნეთა მანძილზე წარმოადგენ-<strong>და</strong> იმ ძირითად არტერიას, რომლის მეშვეო-ბითაც საქართველოს სამეფო უკავშირდებო<strong>და</strong><strong>და</strong>სახელებულ ტომებს. პოლიტიკური სიტუა-ციები <strong>და</strong> ეკონომიკური კრიზისები, `აგრეთ-ვე მეურნეობასთან <strong>და</strong>კავშირებული აუცი-ლებლობანი, ხშირად აიძულებ<strong>და</strong> ცალკეულადიღეელ ტომებს, გამოეცვალათ თავისი ად-გილსამყოფელი <strong>და</strong> სხვაგან გა<strong>და</strong>სახლებუ-ლიყვნენ~ 1 .XVI საუკუნი<strong>და</strong>ნ უცხოელი ავტორებიაფხაზებს `აბაზა~ ტერმინით იხსენიებენ. `აფ-ხაზ~ <strong>და</strong> `აბაზა~ ტერმინების გაიგ<strong>ივ</strong>ებაში აფ-ხაზეთში მთის ჩამოწოლის პროცესის <strong>და</strong><strong>და</strong>ს-ტურება უნ<strong>და</strong> <strong>და</strong>ვინახოთ.XVII საუკუნის უცხოური წყაროებისმოწმობით, `აფხაზები~ კავკასიელი მთიელე-ბი არიან, რომელთაც ჯერ ვერ შეუთვისები-ათ ფეო<strong>და</strong>ლური მეურნეობა, ფეო<strong>და</strong>ლურიწყობა, ქრ<strong>ისტ</strong>იანობა. ისინი თავიანთი პრიმი-ტიული ყოფითა <strong>და</strong> წარმარ<strong>თუ</strong>ლი რელიგი-ით აშკარად არ არიან იმ აფხაზთა შთამომა-ვალნი, რომლებიც ერთიანი საქართველოს1m. cincaZe, saqarTvelo-adiRes urTierTobis istoriidan, Tb.,1982, gv. 7.79
სახელმწიფოს კულტურულ-პოლიტიკურ მშე-ნებლობაში მონაწილეობდნენ ქართველ ტო-მებთან ერთად... ამ პერიოდის უცხოელი ავ-ტორები აფხაზებს კავკასიელი მთიელებისა-გან ვერ არჩევენ. მათი წარმოდგენით, აფხა-ზების ყოფა, ტანსაცმელი, ტრადიციები ჩერ-ქეზებისას ჰგავს.მთის ჩამოწოლის შემდეგ რადიკალურადშეიცვალა აფხაზეთის მოსახლეობის <strong>ეთნ</strong>იკუ-რი სახე. ჩამოსახლებულ მთიელთა ადგი-ლობრ<strong>ივ</strong> მოსახლეობასთან შერწყმის შედეგადჩამოყალიბ<strong>და</strong> თანამედროვე აფხაზური (აფ-სუა) <strong>ეთნ</strong>ოსი. `<strong>აფხაზი</strong>~ უკვე არ არის კულ-ტურულ-პოლიტიკურად ქართველი, აფხაზთატომი ახალი <strong>ეთნ</strong>იკური სახით ჩამოყალიბ<strong>და</strong>.ამ ახალ <strong>ეთნ</strong>იკურ ჯგუფს ქართველებმა მექა-ნიკურად ისევ `<strong>აფხაზი</strong>~ უწოდეს, ისინი კითავიანთ თავს `<strong>აფსუა</strong>ს~ უწოდებენ 1 .საგულისხმოა, რომ თვითსახელწოდება`<strong>აფსუა</strong>~ <strong>ეთნ</strong>ონიმ `აბაზას~ ფონეტიკური სა-ხეცვლილებაა. ენათმეცნიერებაში აღიარებუ-ლია, რომ აფხაზური (<strong>აფსუა</strong>) ენა აბაზურენასთან ერთად ქმნის ერთ ენობრ<strong>ივ</strong> ერთე-ულს <strong>და</strong> მათ შორის მხოლოდ დიალექტური1 b. xorava, afxazTa muhajiroba, Tb., 2004, gv. 89.80
განსხვავებაა. საინტერესოა, რომ ჩრდილოკავ-კასიელი ხალხები `აფხაზებს~ თავიანთი მე-ზობელი მთის აბაზური თემების სახელებსუწოდებდნენ: ყაბარდოელები _ აიბგას, უბი-ხები _ ბასხიგს, ყარაჩაელები _ აჰჭიფსს. ე. ი.ისინი ამ თემებსა <strong>და</strong> აფხაზებს (<strong>აფსუა</strong>) ერთხალხად მიიჩნევდნენ 1 .ტერმინ `აფხაზეთის~ <strong>და</strong> `<strong>აფხაზი</strong>ს~ <strong>და</strong>-ვიწროება-შეკუმშვა მოხ<strong>და</strong> ერთიანი პოლიტი-კური საქართველოს სამეფო-სამთავროებად<strong>და</strong>შლის შემდეგ. XVII საუკუნის <strong>და</strong>საწყისშიკი სამეგრელოს სამთავროს გამოეყო აფხაზე-თის საერისთავო <strong>და</strong> ცალკე სამთავროდ იქცა.სწორედ აფხაზეთის <strong>და</strong>მოუკიდებელ სამთავ-როდ გამოყოფის დროი<strong>და</strong>ნ უკვე სწრაფადუნ<strong>და</strong> მომხ<strong>და</strong>რიყო ტერმინ `<strong>აფხაზი</strong>~-ს <strong>და</strong>`აფხაზეთი~-ს რეტირა<strong>და</strong>. გაფართოებულიტერმინი შეკუმშვისას ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია <strong>და</strong>უბრუნ-<strong>და</strong> თავის მშობლიურ სახლს, `საკუთრ<strong>ივ</strong> აფ-ხაზეთს~, თავის საწყის ნორმალურ ზომას _ანაკოფიასა <strong>და</strong> ბზიფს შორის მდებარე ტერი-ტორიას. <strong>და</strong>ვიწროება-შეკუმშვისას, ანუ, უფ-რო სწორად, ნორმალურ საწყის მდგომარეო-ბაში <strong>და</strong>ბრუნებისას სამი-ოთხი საუკუნის1 iqve, gv. 90.81
შემდეგ, ტერმინ `აფხაზ~ _ `აფხაზეთს~ თა-ვისი მშობლიური _ `საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთი~<strong>და</strong>ხვ<strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ო-დემოგრაფიულად სახეშეცვლი-ლი. თავის სამშობლოში მას <strong>და</strong>ხვ<strong>და</strong> არამარტო აფხაზები, არამედ ჩრდილოეთ კავკა-სიი<strong>და</strong>ნ ჩამოსახლებული ადიღეური ტომი _აფსუები 1 .ქრ<strong>ისტ</strong>იანულ აფხაზეთში წარმართობამომძლავრ<strong>და</strong>, ამასთანავე <strong>და</strong>მპყრობელი ოსმა-ლების გავლენით ისლამი იკიდებს ფეხს.XV-XVI საუკუნემდე <strong>და</strong>სავლეთ საქართვე-ლოს საერთო ქარ<strong>თუ</strong>ლ სოციალურ-კულტუ-რულ სამყაროდ აღიქვამდნენ, განსაკუთრე-ბით XVII საუკუნი<strong>და</strong>ნ მკვეთრად გამოყოფენ<strong>და</strong> განასხვავებენ ერთმანეთისაგან კოდორისსამხრეთით <strong>და</strong> მის ჩრდილოეთით მცხოვ-რებთა ყოფას. სწორედ XVII საუკუნი-<strong>და</strong>ნ ჩნდება პირველი ცნობები კო-დორის ჩრდილოეთით ქარ<strong>თუ</strong>ლისა-გან (მეგრულისაგან) განსხვავებულისალაპარაკო ენის არსებობის შესა-ხებ (აბულ ფი<strong>და</strong>, პიეტრო გერალ<strong>და</strong>, ჯოვა-1 d. gogolaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 27.82
ნი ჯულიანო <strong>და</strong> ლუკა, არქანჯელო ლამბერ-ტი, ევლია ჩელები <strong>და</strong> სხვები) 1 .ამდენად, აფსუების ექსპანსიის შედეგად<strong>აფხაზი</strong> წარმართად ან მაჰმადიანად იქცა, აფ-ხაზეთი _ ადრეფეო<strong>და</strong>ლური ურთიერთობისქვეყნად. ასე წარმოიშვა `ახალი აფხაზეთი~,რომლის მკვიდრი მოსახლე ქართველობა (ძი-რითა<strong>და</strong>დ მეგრელობა) გააქციეს ან გაააფსუ-ეს, რომელთაც ზურგს უმაგრებდნენ, რაოდე-ნობრ<strong>ივ</strong>ად ავსებდნენ <strong>და</strong> სულიერად ასაზრო-დებდნენ ჩრდილოელი ჩერქეზები: უბიხები,ჯიქები, ბჟედუხები, შაფსუღები, აბაძეხები,ყაბარდოელები, ყირიმელი თათრები, <strong>თუ</strong>რქ-ოსმალები <strong>და</strong> სხვა რჯულისა <strong>და</strong> სულისხალხი. ასე წარმოიშვა ქრ<strong>ისტ</strong>იანი საქართვე-ლოს მოძულე <strong>და</strong> <strong>და</strong>უძინებლი მტერი _ მაჰ-მადიანური აფხაზეთი, რომელიც <strong>თუ</strong>რქეთისშემდეგ რუსეთის ქვეშევრდომ <strong>და</strong> სტრატეგი-ულ პუნქტად იქცა 2 . მათმა მთავრებმა <strong>და</strong>იკა-ვეს ტერიტორია კოდორი<strong>და</strong>ნ ენგურადმე. ამტერიტორიაზე მოსპეს ადგილობრ<strong>ივ</strong>ი მოსახ-ლეობის დიდი ნაწილი. ვინც შიმშილს, მახ-ვილსა <strong>და</strong> ავადმყოფობას გა<strong>და</strong>ურჩა, ოსმა-1 m. lorTqifaniZe, ara uwyian Tu..., `literaturuli saqarTvelo~,1990, 16 Tebervali.2 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 45.83
ლეთში გაყიდეს, ხოლო მათ ადგილას აფუ-სები <strong>და</strong>ასახლეს 1 .XVII საუკუნის პირველ ნახევარში სამეგ-რელოს მთავარმა ლევან II <strong>და</strong>დიანმა რამ-დენჯერმე <strong>და</strong>არბია აფხაზეთი. პარალელუ-რად აქ, ადიღეელები <strong>და</strong> განსაკუთრებითაბაზინები კვლავ უწყვეტ ნაკა<strong>და</strong>დ მოედინე-ბოდნენ მთები<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> ავსებდნენ აფხაზთასამთავროს <strong>და</strong>ნაკლისს. ამან აიძულა ლევანII <strong>და</strong>დიანი, რომ `ანაკოფიის აღმოსავლეთზღვი<strong>და</strong>მ მთამდე შეავლო ზღუდე დიდი...აფხაზთა გადმოუსვლელობისათვის~ 2 .პარადოქსია, რომ ლევან II <strong>და</strong>დიანის მი-ერ `აფხაზთაგან~ <strong>და</strong>საცავად ამარ<strong>თუ</strong>ლ ზღუ-დეებს <strong>აფსუა</strong> <strong>ისტ</strong>ორიკოსები `Великаяабхазская стена~-ს უწოდებენ 3 .შემთხვევითი არ არის, რომ აფხაზებად`მონათლული~ გამაჰმადიანებული <strong>აფსუა</strong> ფე-ო<strong>და</strong>ლები მათთვის უცხო ქართველებზეთითქმის ნადირობდნენ. ვახუშტი ბატონიშვი-ლის ცნობით, XVIII საუკუნის <strong>და</strong>საწყისშიაფხაზები `<strong>და</strong>უხვდებიან ოსმალთა ნავითა1 T. mibCuani, afxazuri separatizmis sisxlian nakvalevze, Tb.,1994, gv. 19.2 m. cincaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 41.3 ilia anTelava, levan II dadiani, Tb., 1990, gv. 124.84
<strong>და</strong> ლაზ-ჭანთა <strong>და</strong> უფრორად ოდიშ-გურია-სა~. აფსუები დიდი ნავებითYმოულოდნელადმიადგებოდნენ ნაპირს, ვისაც მოახელებდნენიტაცებდნენ <strong>და</strong> <strong>თუ</strong>რქებზე ყიდდნენ ან აფ-ხაზეთში ყმებად ასახლებდნენ.<strong>აფსუა</strong> მეკობრეებს <strong>თუ</strong>რქებიც კი უფ-რთხოდნენ. 1715 წლის მაისში ჭანმა რაისმასულხან-საბა ორბელიანი ქობულეთში არ წა-მოიყვანა, რადგან `გურიას ხომალდს ვერ წა-მოვიღებო, <strong>აფხაზი</strong> აშლილია, მეშინიანო~ 1 .ამ პერიოდში აფხაზეთში აღარ შენდებო-<strong>და</strong> ქრ<strong>ისტ</strong>იანული ეკლესიები, არსებული კიინგრეო<strong>და</strong>, ნადგურდებო<strong>და</strong>. შემთხვევითი არიყო, რომ ასეთი პირობების გამო `აფხაზე-თის კათალიკოსი~, რომლის რეზიდენციაბიჭვინთაში მდებარეობ<strong>და</strong>, იძულებული გახ-<strong>და</strong> XVI საუკუნეში ქუთაისთან ახლოს გე-ლათში გადმოსულიყო 2 . იგ<strong>ივ</strong>ე ლევან <strong>და</strong>დია-ნის ერთი საყურადღებო საბუთის მიხედვით:`...მას ჟამსა უღმრთოდ <strong>და</strong> უსჯულოებად მი-იქცეს აფხაზნი... აფხაზთა გარყუნეს სჯული<strong>და</strong> კათალიკოზობა~ 3 .1 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, Tb., 1973, gv. 460-461.2 Э. В. Хоштария – Броссе, история и современность. Абхазскаяпроблема в конфликтологическом аспекте, Тб., 1996, с. 86.3 m. rexviaSvili, imereTis samefo 1462-1810 ww. Tb., 1989, gv. 48.85
ამ მოვლენამ კიდევ უფრო მწვავედ იჩი-ნა თავი კათალიკოსების <strong>და</strong>ვით ნემსაძისა(1673-1696 წწ.) <strong>და</strong> გრიგოლ II ლორთქიფანი-ძის (1696-1742 წწ.) პერიოდში. აფსუების ექ-სპანსიის შედეგად მდინარე ენგურს გაღმამდებარე ტერიტორიები ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოსახლე-ობისაგან <strong>და</strong>იცალა. განადგურ<strong>და</strong> საკათალი-კოსო სოფლები. როდესაც კათალიკოსი გრი-გოლ II მდინარე ენგურს გაღმა გა<strong>და</strong>ვი<strong>და</strong>,რათა `<strong>აფხაზი</strong>საგან~ აყრილი საკათალიკოსოყმები შეენარჩუნებინა, სოფელ ნაჟანეულშიადრე საკათალიკოსოს კუთვნილი 60 კომლიყმი<strong>და</strong>ნ მხოლოდ ექვსიღა <strong>და</strong>ხვ<strong>და</strong>, ასეთ<strong>ივ</strong>ემდგომარეობა იყო სხვა სოფლებშიც. კათალი-კოსმა გრიგოლმა ყველა გა<strong>და</strong>რჩენილი საკა-თალიკოსო ყმა მდინარე ენგურის გამოღმაგადმოიყვანა <strong>და</strong> ოდიშის სოფლებში <strong>და</strong>აასახ-ლა.სრულიად საკათალიკოსო მამულის <strong>და</strong>ვ-თარში, რომელიც XVIII საუკუნის ვითარებასაღწერს, ასევე ამ პერიოდის სხვა წერილო-ბით წყაროებში არსად მდინარე ენგურს გაღ-მა მდებარე არცერთი საკათალიკოსო სოფე-ლი უკვე აღარ იხსენიება 1 .1 T. qoriZe, afxazeTis (dasavleT saqarTvelos) sakaTalikosossazRvrebi XVI-XVIIII saukuneebSi, `klio~, #12, 2001, gv. 59.86
ჩრდილო კავკასიი<strong>და</strong>ნ აფსუების ჩამოსახ-ლებაზე აფხაზეთში პირ<strong>და</strong>პირი წერილობი-თი წყაროებიც მოგვეპოვება, კერძოდ, რუსი<strong>ისტ</strong>ორიკოსების მამად წოდებული, პეტრეპირველის თანამედროვე წყაროთმცოდნე-ის-ტორიკოსი (სახელმწიფო მოღვაწე, გენერალი,რუსეთის <strong>ისტ</strong>ორიის ხუთტომეულის ავტო-რი) ვ. ნ. ტატიშჩევი, რომელიც წერს, რომაფხაზეთის მოსახლეობა `ობეზები~ _ არია-ნო, ის ობეზად მიიჩნევს აფხაზს, ხოლო ყუ-ბანისპირეთი<strong>და</strong>ნ მოსულ `<strong>აფსუა</strong>ს არა `ობე-ზად~ <strong>და</strong> არა აფხაზად თვლის. როგორც ვხე-<strong>და</strong>ვთ, ყოველმხრ<strong>ივ</strong> გათვითცნობიერებულიტატიშჩევი, რომელიც <strong>და</strong>ინტერესებულია შა-ვი ზღვით <strong>და</strong> საერთოდ სამხრეთის ქვეყნე-ბით (ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია მათი მოსახლეობით),თვითმხილველია აფხაზეთში მიმდინარე ეთ-ნიკური პროცესების, იქ ჩრდილო კავსკასიისხალხის მიგრაციის 1 .საერთოდ, ჩრდილო კავკასიი<strong>და</strong>ნ პერმა-ნენტულმა მიგრაციებმა განაპირობეს ში<strong>და</strong>მიგრაციული პროცესებიც. მთაში <strong>და</strong>მკვიდრე-ბული მოსახლეობა ჩრდილო კავკასიელი,უკვე მეზობელი, მთიელი ტომების თავ<strong>და</strong>ს-1 g. gasviani, qarTveli mecnierebi pavle ingoroyvas SexedulebebzeafxazeTisa da afxazebis Sesaxeb, Tb., 2003, gv. 39.87
ხმების გამო ქვეყნის მთისწინა <strong>და</strong> ბარის რე-გიონებისაკენ ინაცვლებ<strong>და</strong>; მკვიდრ მოსახლე-ობას, რომელიც მას გზაზე ხვდებო<strong>და</strong>, ავიწ-როებ<strong>და</strong> <strong>და</strong> გაქცევას ან `გააფხაზებას~ აიძუ-ლებ<strong>და</strong>. XVIII საუკუნეში დოკუმენტურა<strong>და</strong>ა<strong>და</strong><strong>და</strong>სტურებული შემთხვევები, როდესაცფსხუელები თარეშით ხშირად ქვეყნის ში<strong>და</strong>რაიონებამდე აღწევდნენ <strong>და</strong> ზოგჯერ სოხუ-მამდეც ჩამოდიოდნენ; ბზიფის მხრი<strong>და</strong>ნ ჯი-ქები, კოდორის ხეობი<strong>და</strong>ნ კი წებელდელებიიჭრებოდნენ.ჩამოსახლებული კავკასიელების ახალ-ახალი ნაკადები ადრე ჩამოსახლებულ მოსახ-ლეობას ფეხის მოკიდებასაც არ აცდიდნენთან<strong>და</strong>თანობით ისე მიერეკებოდნენ მთისწი-ნეთსა <strong>და</strong> ბარში 1 . ქართველების ის ნაწილი,რომელიც საცხოვრებლად იქვე რჩებო<strong>და</strong>,ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებისა <strong>და</strong>სხვა<strong>და</strong>სხვა უპირატესობის მოსაპოვებლად სა-კუთარ ეროვნულ მრწამსს უცხო <strong>ეთნ</strong>იკურიჯგუფის <strong>ეთნ</strong>ორელიგიურ მრწამსზე ცვლი<strong>და</strong> 2 .როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, აფხაზეთშიაფსუების მოძალებამ ფეო<strong>და</strong>ლური ურთიერ-1s. baxia-oqruaSvili, afxazTa eTnogenezis sakiTxisaTvis(sagvareulo salocavebi), `klio~, # 7, 2000, gv. 21.2 s. baxia-oqruaSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 21.88
თობის კანონზომიერი პროცესი შეაფერხა.აქე<strong>და</strong>ნ გამომდინარე, საქართველოს ყველა<strong>და</strong>ნარჩენი კუთხისაგან განსხვავებით, აფხა-ზეთის ტერიტორიაზე XVIII საუკუნეშიც კიგლეხთა დიდი ნაწილი ერთი მებატონი<strong>და</strong>ნმეორესთან თავისუფლად გა<strong>და</strong>სვლის უფლე-ბით ჯერ კიდევ სარგებლობ<strong>და</strong>, იგი მიწაზესაბოლოოდ არ იყო მიმაგრებული. ამიტომაციზი<strong>და</strong>ვ<strong>და</strong> <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს სხვა ნა-წილების მწარმოებელ მოსახლეობას აფხაზე-თი; ამიტომ გარბოდნენ იქ, განსაკუთრებითსამეგრელო<strong>და</strong>ნ, ყმა გლეხები, რომლებმაცთან<strong>და</strong>თან დროთა განმავლობაში ჩამოაყლი-ბეს გააფხაზებული ქართველების მრავალ-რიცხოვანი მოსახლეობა 1 .აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის მიხე-ილ შერვაშიძის შვილი, ცნობილი მწერალი<strong>და</strong> საზოგადო მოღვაწე გიორგი შერვაშიძეაიდეალებ<strong>და</strong> პატრიარქალური ცხოვრებისწესს, რაც <strong>და</strong>მახასიათებელი გახ<strong>და</strong> გვიანიფეო<strong>და</strong>ლიზმის დროს აფხაზეთში <strong>აფსუა</strong>თა`ჩამოწოლის~ შედეგად. ის აღნიშნავ<strong>და</strong>: `აფ-ხაზეთში საზოგადოებრ<strong>ივ</strong>ი წყობა სულ სხვაიყო, ვიდრე რუსეთში. ყველა კმაყოფილი1 n. berZeniSvili, v. dondua, m. dumbaZe, g. meliqiSvili, S. mesxia,p. ratiani, saqarTvelos istoria, I, Tb., 1958, gv. 356.89
ცხოვრობ<strong>და</strong>, <strong>და</strong> არ იყო არც გაჭირვებული,არც მონები. თავადები <strong>და</strong> გლეხები მეგობ-რულად ცხოვრობდნენ, ერთმანეთს პატ<strong>ივ</strong>ის-ცემით ეპყრობოდნენ, რადგან აფხაზეთში არარსებობ<strong>და</strong> ბატონყმური <strong>და</strong>მოკიდებულება...~ 1სავსებით მართალია გ. შერვაშიძე ამ შე-ფასებაში, მაგრამ ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია ავტორი არ ანვერ განმარტავს ამ განსხვავებას. მაშინ, როცამთელ საქართველოში სავსებით კანონზომიე-რად გვიანი ფეო<strong>და</strong>ლიზმის დროს მთელითავისი შედეგებით ვითარდებო<strong>და</strong> ბატონყმუ-რი ურთიერთობა, მხოლოდ აფხაზეთში, რო-გორც `ოაზისი უ<strong>და</strong>ბნოში~ პატრიარქალობისა<strong>და</strong> წარმართობისაკენ <strong>და</strong>ბრუნება ხდებო<strong>და</strong>.დოკუმენტური წყაროების მიხედვით, აფ-ხაზეთში ქართველების დევნა <strong>და</strong> შევიწროებაგრძელდებო<strong>და</strong> XIX საუკუნეშიც, რადგან კავ-კასიის მთები<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> <strong>და</strong>სავლეთი<strong>და</strong>ნ ახალნაკა<strong>და</strong>დ მოედინებო<strong>და</strong> ჯიქების, უბიხების,აბაზების, მედოველების, აჩიპსების, აიგბების<strong>და</strong> სხვათა აგრესიული მიგრაციის პროცესი.ესენი მოსვენებას უკარგავდნენ არა მხოლო<strong>და</strong>ფხაზეთის მშვიდობიან მოსალხეობას, არა-მედ გაგრაში, გუ<strong>და</strong>უთაში, სოხუმსა <strong>და</strong> სხვა-1 Ж. С. Бгажба, Страницы из летописи дружбы, Тб., 1983, с. 73.90
გან <strong>და</strong>ბანაკებულ რუსულ სამხედრო ნაწი-ლებსაც. 1აფსუები აფხაზეთის ტერიტორიის გარ<strong>და</strong>კომპაქტურად <strong>და</strong>სახლდნენ აჭარაში. ისინიმოჰაჯირთა შთამომავლები არიან, რომლებიცXIX საუკუნის II ნახევარში გაასახლეს აფხა-ზეთი<strong>და</strong>ნ <strong>თუ</strong>რქეთში. `აჭარელი აფხაზები,ისევე როგორც მათი თანამემამულეები აფხა-ზეთში, თავის თავს <strong>აფსუა</strong>ს უწოდებენ~ 2 . მა-თი <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიული ჯგუფის ჩამოყალიბებამიმდინარეობ<strong>და</strong> <strong>თუ</strong>რქეთში გა<strong>და</strong>სახლებისპერიოდში 3 .აჭარის `აფხაზებიც~ წარმომავლობისთვალსაზრისით ფერიელ აფხაზებს ანსხვავე-ბენ ანგისელებისაგან. ფერიელები ანგისელებსუწოდებენ ბზიფის აფხაზებს _ `ბზიფაა აფ-სუაა~, ხოლო ანგისელი აფხაზები ფერიე-ლებს ჩერქეზ აფხაზებს _ `ჩერქეზ <strong>აფსუა</strong>ა~.გარ<strong>და</strong> ამისა ყველა ესენი თავიანთ თავსუწოდებენ როგორც აბაზას ისე ჩერქეზს 4 .1 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 30-31.2Г. Г. Копешавидзе, Культура и быт Абхазов проживающих вАджарии, Тб., 1985, с. 3.3 iqve, gv. 4.4 T. aCugba, afxazTa dasaxleba aWaraSi, baTumi, 1988, gv. 35-36.91
<strong>აფსუა</strong> მეცნიერები აცხადებენ, რომ დრო-თა განმავლობაში ხორციელდებო<strong>და</strong> აფხაზთაძალ<strong>და</strong>ტანებითი ასიმილირების პოლიტიკა,ქართველთა დემოგრაფიული ექსპანსია. ამისსაპასუხოდ ყველაზე თვალნათლ<strong>ივ</strong> სტატის-ტიკა მეტყველებს. მაგალითად, 1886 წელსსოხუმში სამი `<strong>აფხაზი</strong>~ ცხოვრობ<strong>და</strong>: ერთიქალი <strong>და</strong> ორი მამაკაცი. ქალაქის მოსახლეო-ბის უმრავლესობას ქართველები შეადგენ-დნენ. ასევე იყო ოჩამჩირეში, გუ<strong>და</strong>უთაში <strong>და</strong>სხვ.1926 წლის მოსახლეობის აღწერის მონა-ცემებით, აფხაზეთში ცხოვრობ<strong>და</strong> 67494 ქარ-თველი ანუ 33,3% <strong>და</strong> 55918 `<strong>აფხაზი</strong>~, რაც27,8%-ს შეადგენ<strong>და</strong>. აღსანიშნავია, რომ აღწე-რის მიხედვით, 8920 <strong>აფხაზი</strong> ანუ თითქმისყოველი მეექვსე მშობლიურ ენად ქარ<strong>თუ</strong>ლსთვლი<strong>და</strong> 1 . ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, ესენი ყველა `გააფხა-ზებული~ ქართველები იყვნენ. სხვა ეროვნე-ბები ავტონომიურ რესპუბლიკაში აღნიშნულწელს შემდეგნაირად გამოიყურებოდნენ:L რუ-სები 12 ათასი ანუ 6,0%, სომხები 25 ათასიანუ 12, 5%; <strong>და</strong>ნარჩენი მოსახლეობა 41 ათასიანუ 20,4%; სულ 201 ათასი ა<strong>და</strong>მიანი.1 a. ToTaZe, saqarTvelos demografiuli portreti, Tb., 1993, gv.65.92
1928-1930 წლებში აფხაზეთის ტერიტო-რიაზე ცხოვრობ<strong>და</strong> 210 ათასზე მეტი სული.მათგან ყველაზე მეტი _ 123412 ქართველები<strong>და</strong> აფსუები იყვნენ. <strong>და</strong>ნარჩენი მოსახლეობა:სომხები, ბერძნები, ესტონელები, გერმანელე-ბი, <strong>თუ</strong>რქები <strong>და</strong> სხვ. შადგენ<strong>და</strong> 86588 კაცს 1 .ჯერ კიდევ მეფის რუსეთის დროს `აფ-ხაზები~ ჯარში არ მიჰყავ<strong>და</strong>თ, რის გამოც<strong>და</strong>იწყო ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოსახლეობის `გააფხაზე-ბა~, ამ პროცესმა განსაკუთრებით აქტიურისახე მიიღო XX საუკუნის 20-იანი წლები<strong>და</strong>ნ.ამდენად, აფუსები აფხაზეთში გახდნენ არამხოლოდ ერი, არამედ პრ<strong>ივ</strong>ილეგირებულიკლასი, რომლის რიგები<strong>და</strong>ნაც ყალიბდებო<strong>და</strong>ავტონომიური რესპუბლიკის მთელი ადმი-ნ<strong>ისტ</strong>რაცია საოლქო კომიტეტის პირველიმდ<strong>ივ</strong>ნი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong>წყებული, <strong>და</strong>მთავრებული პა-ტარ-პატარა საწარმოების დირექტორებით, მა-თი მოადგილეებით <strong>და</strong> დისპეტჩერებითაცკი. სხვა ერის შვილები <strong>თუ</strong> მუშაობდნენ <strong>და</strong>-წესებულებებში, ესეც მხოლოდ იმიტომ, რომ<strong>აფხაზი</strong> ხელმძღვანელები ვერ წვდებოდნენმთელს ავტონომიურ რესპუბლიკას 2 .1 saqarTvelos uaxlesi istoriis centraluri saxelmwifo arqivi(SemdegSi suicsa), f. 284, anaw, 2, saq. 640, furc. 24, 25.2 r. miminoSvili, g. fanjikiZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 77.93
`აფხაზებს`, სხვა ეროვნებებთან შე<strong>და</strong>რე-ბით, ეძლეო<strong>და</strong>თ უპირატესობა მილიციაში,ნავსადგურში მუშად მიღების დროს.ნაციონალიზმის თვალსაჩინო სურათსიძლევა კომკავშირის საოლქო კომიტეტისცირკულარი ყველა კომკავშირული ორგანი-ზაციისათვის, სა<strong>და</strong>ც ნათქვამია, რომ კომკავ-შირში უნ<strong>და</strong> მიეღოთ მხოლოდ <strong>აფხაზი</strong>ახალგაზრდები. მართალია, ეს ცირკულარიმოგვიანებით უარყოფილ იქნა, მაგრამ მისიამ სახით გამოქვეყნება აშკარად აჩვენებს რამ-დენად იყო შოვინიზმი გაბატონებული ახალ-გაზრდებშიც 1 . `საბჭოთა აფხაზეთის~ ხელ-მძღვანელობამ თავისი ეროვნული პოლიტი-კით აამხედრა მოსახლეობის სამი მეოთხედი.რადგან აფხაზს ყველგან <strong>და</strong> ყოველთვისენიჭებო<strong>და</strong> უპირატესობა, არააფხაზურიეროვნების წარმომადგენელი იძულებულიხდებო<strong>და</strong> თავი აფხაზად გამოეცხადებინა(გააფხაზებულიყო), რათა სამსახური ეშოვნა.სწორედ ამის შედეგი იყო, რომ 1926 წლისაღწერის დროს `რამდენიმე ათასმა კაცმა თა-ვისი თავი აფხაზ ეროვნებას მიაკუთვნა.<strong>თუ</strong>მცა მათი ენა იყო არა აფხაზური, არამედ1 spa, f. 14, anaw. 2, saq. 485, furc. 52.94
ქარ<strong>თუ</strong>ლი (მეგრული)~ 1 . მაგალითისათვის,აღარაფერს ვამბობთ ისეთ ქარ<strong>თუ</strong>ლ გვარებ-ზე, როგორიცაა გოგუა, ლომია, ნოდია, გუ-ლია (დიახ გულიაც), მაგრამ რა ვუყოთ `აფ-ხაზ~ წერეთლებს, ახვლედიანებს, აბაშიძეებს,მაისურაძეებს <strong>და</strong> მრავალ მათ მსგავსთ?! ესფაქტი, უ<strong>და</strong>ვოდ ნიშნავს აფხაზების მხრი<strong>და</strong>ნქართველების ასიმილაციას <strong>და</strong> არა პირიქით,როგორც ამას ხშირად წერენ <strong>აფხაზი</strong> ავტორე-ბი 2 .აფსუების გვარების შესახებ არსებულგადმოცემებში, ლაპარაკია მათ გადმოსახლე-ბაზე აფხაზეთის ჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთი მხრი-<strong>და</strong>ნ, ან<strong>და</strong> <strong>და</strong>სავლეთ კავკასიის აბაზურ-ადი-ღეურ ტომებთან ნათესაობაზე. ს. ბასარიასჩაუწერია 145 წლის მაჟაგვ ადლეიბას ნაამბო-ბი: `აფხაზეთის პირველ მოსახლეებს განე-კუთვნებიან გვარები _ აგრბა, ადლეიბა,ინაფშბა... ყველა ისინი გამოვიდნენ `ყირიმი-<strong>და</strong>ნ~ (მხედველობაში აქვს ყარაჩაი)... ჩვენიწინაპრები გადმოსახლდნენ, როცა გაიგეს,რომ აფხაზეთის მოსახლეობა გაიფანტა <strong>და</strong>იგი უ<strong>და</strong>ბნოდ იქცა~ 3 .1 Н. А. Лакоба, Статьи и речи, сухуми, 1987, с. 213.2 r. miminoSvili, g. fanjikiZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 50-51.3 b. xorava, dasaxelebuli naSromi, gv. 141.95
ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, რომელი-ღაც <strong>და</strong>სავლურ-ქარ<strong>თუ</strong>ლი ჯგუფის გა<strong>და</strong>სვლამოხ<strong>და</strong> ადიღეურ მეტყველებაზე. ამ ქარ<strong>თუ</strong>ლ<strong>ეთნ</strong>იკურ ჯგუფში იგულისხმება აფხაზთა ის80%, რომლებიც დღემდე ქარ<strong>თუ</strong>ლ გვარებსატარებენ <strong>და</strong> იციან აფსუური ენაც, ხოლო`<strong>აფხაზი</strong>~, როგორც <strong>ეთნ</strong>იკური ცნება, ბოლშე-ვიკურმა იდეოლოგიამ ეროვნულობის აღ-მნიშვნელ ცნებად აქცია. ამით აფხაზები _ძირძველი ქართველები, ხელოვნურად მოგ-ლიჯეს საერთო ქარ<strong>თუ</strong>ლ ეროვნულ ორგა-ნიზმს. ასე სჭირდებო<strong>და</strong> იმპერიულ პოლიტი-კას თავისი კლასიკური პრინციპის გასატა-რებლად _ `გათიშე <strong>და</strong> იბატონე~ 1 .ყოველგვარი კომენტარის გარეშე, ზოგი-ერთი ქართველის <strong>აფსუა</strong>დ (აფხაზად) მონათ-ვლა ხელს უწყობ<strong>და</strong> გაორებული ქართველე-ბის შთაგონებას, რომ ისინი ქართველები არიყვნენ. ასეთი <strong>და</strong>მოკიდებულება უფრო მე-ტად აღვ<strong>ივ</strong>ებ<strong>და</strong> აფხაზურ სეპარატიზმს <strong>და</strong>ხელს უწყობ<strong>და</strong> გააფხაზებულ ქართველებშიანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი ფსიქოლოგიის ჩამოყალიბებას.დღევანდელ ე. წ. აფხაზთა <strong>და</strong>ახლოებით80% ქარ<strong>თუ</strong>ლ გვარებს ატარებს, ხოლო 12-131 T. mibCuani, dasaxelebuli naSromi, gv. 16.96
% _ ადიღეურ-ჩერქეზულ-აბაზინურს, ანუჩრდილო-კავკასიური წარმომავლობისა არიან.თავიანთ თავს ისინი <strong>აფსუა</strong>ს უწოდებენ.80% ატარებს გვარებს: ალანია, მალანია,წერეთელი, ახვლედიანი, ჭკადუა, გურგულია,სანიკიძე, ჩაკვეტაძე, ჭელიძე, აბაშიძე <strong>და</strong> ა. შ.12-13% _ ძიბა, არძინბა, ხინტბა, წვიჟბა,თარბა, ბგანბა, ხიკუბა, ბუთბა, შინკუბა <strong>და</strong> ა.შ. აფხაზთა 450 გვარი<strong>და</strong>ნ 300-ზე მეტი ქარ-<strong>თუ</strong>ლია <strong>და</strong> 100-ზე ნაკლები ჩრდილო-კავკა-სიური, <strong>და</strong>ნარჩენები ზოგი <strong>თუ</strong>რქია, ზოგისპარსი, ზოგი რუსი... 11 T. mibCuani, dasaxelebuli naSromi, gv. 15.97
რუსები <strong>და</strong> აფსუებირუსებმა, როგორც ჩანს კარგად იცოდნენ<strong>აფსუა</strong>-აფხაზების ვინაობა. შემთხვევითი არარის, რომ XVIII-XIX საუკუნეებში რუსულიწყაროები აფხაზებს აბაზინების სახელით მო-იხსენიებენ. მხოლოდ მოგვიანებით, ქარ<strong>თუ</strong>-ლის გავლენით მკვიდრდება ტერმინი აფხა-ზი 1 . 1820 წელს, კავკასიის მთავარსარ<strong>და</strong>ლიგენერალი ერმოლოვი რუსეთის საგარეო საქ-მეთა მინ<strong>ისტ</strong>რის, გრაფ ნესელროდესადმიგაგზავნილ წერილში <strong>აფსუა</strong>-აფხაზებს ასევე`აბაზინელების~ სახელით მოიხსენიებს 2 .იმავე საუკუნის ცნობილი რუსი კავკასი-ისმცოდნე ა. დიაჩკოვ-ტარასოვი სამურზაყა-ნოს შესახებ წერ<strong>და</strong>: `აფხაზები ყოველთვს არცხოვრობდნენ აქ... მათი გადმოცემები <strong>და</strong>მრავალი <strong>ისტ</strong>ორიული ცნობები, აგრეთვე, მა-თი ა<strong>და</strong>თ-წესები მიუთითებენ იმაზე, რომისინი ჩრდილოეთი<strong>და</strong>ნ მოვიდნენ, შეავიწრო-ვეს ქართველური ტომები, შეჩერდნენ ენგურ-ზე, აქ მოხ<strong>და</strong> აღრევა ორი ერთმანეთისათვისუცხო ტომისა _ მეგრელთა <strong>და</strong> აფხაზთა, რო-1 g. anCabaZe, qarTul-afxazuri urTierTobis sakiTxebi, Tb., 2006,gv. 12.2 iqve, gv. 14.98
მელმაც მოგვცა სამურზაყანოს შერეული მო-სახლეობა <strong>და</strong> რომელიც მოქცეული იყო კო-დორსა <strong>და</strong> ენგურს შორის 1 .მოგვიანებითაც რუსეთის ხელისუფლებასსწორი ინფორმაცია ჰქონ<strong>და</strong> აფსუების (ვითომაფხაზების) წარმომავლობის შესახებ, რაცხშირად, უნებურად გაიელვებ<strong>და</strong> ხოლმე რუ-სული საქმის წარმოებაში. მაგალითად, 1916წელს შედგენილ სოხუმის ოლქის მმართვე-ლის პატაკში აღნიშნულია, რომ `კოდორისუბანი <strong>და</strong>სახლებულია თითქმის მხოლო<strong>და</strong>ფხაზებით, რომლებიც არიან კავკასიელიმთიელები~ 2 . როგორც ჩანს, აფხაზეთის ტე-რიტორიაზე XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში80 ათასამდე <strong>აფსუა</strong> ცხოვრობ<strong>და</strong>. რუსულიადმინ<strong>ისტ</strong>რაციის პოლიტიკის წყალობით, 70-იანი წლების ბოლოს აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ გაასახ-ლეს <strong>და</strong>ახლოებით მოსახლეობის ნახევარი(40000-მდე კაცი).საერთოდ, ცნობილია აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ გა-<strong>და</strong>სახლების ხუთი `ტალღა~: 1840-1841 წწ. _გენერალ მურავიოვის <strong>და</strong>მსჯელი ექსპედიცი-1 z. papasqiri, zogi ram afxazeTis warsulze da qarTul-afxazururTierTobaze, `sabWoTa afxazeTi~, 1990, 11 maisi.2 g. Sengelia, qarTveli demokratiuli inteligencia revoluciurganmaTavisuflebelmoZraobaSi (1907-1917 nww.), Tb., 1991, gv. 98.99
ის შემდეგ, 1853-1856 წწ. _ ყირიმის ომის, აფ-ხაზეთის სამთავროს გაუქმების (1864 წ) შემ-დეგ. მაგრამ გა<strong>და</strong>სახლებამ ყველაზე სერიო-ზული ხასიათი მიიღო 1866 წელს, ლიხნისაჯანყების პერიოდში <strong>და</strong> განსაკუთრებით კი1877-1878 წლების რუსეთ-<strong>თუ</strong>რქეთის ომისდროს 1 .ომის პერიოდში აფხაზები მოღალატეე-ბად გამოაცხადეს. მათ უკრძალავდნენ სოხუ-მის მახლობლად 20 კილომეტრის რადიუსში<strong>და</strong>სახლებულიყვნენ, როგორც არასაიმედოელემენტები. აბჟუაში (აღმოსავლეთ აფხაზეთ-ში) შეეძლოთ ყოფნა მხოლოდ მდინარე კო-დორის გამოღმა; ხოლო ბზიფში (<strong>და</strong>სავლეთაფხაზეთში) მდინარე აც-წყალის იქით, გაგ-რამდე 2 . ზღვისპირა ზონაში აფხაზებს საერ-თოდ აეკრძალათ ცხოვრება. მთლიანად გაქრააფხაზური მოსახლეობა წებელ<strong>და</strong>ში, <strong>და</strong>ლში,გუმისთის რაიონში.მუჰაჯირობის შედეგად, ოსმალეთის იმ-პერიაში გა<strong>და</strong>სახლებული <strong>და</strong> არაბულ ქვეყ-ნებში განსახლებული `აფხაზები~ იწოდე-ბოდნენ <strong>და</strong> დღესაც იწოდებიან, როგორც აბა-ზა. სირიასა <strong>და</strong> ეგვიპტეში ამ <strong>ეთნ</strong>იკურმა1 g. kopeSaviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 4.2 T. saxokia, mogzaurobani, baTumi, 1985, gv. 381.100
ტერმინმა ჯერ ნისბის (წარმომავლობის სახე-ლი) <strong>და</strong> შემდეგ ჩვენს დროში კი გვარისფუნქციაც მიიღო. მაგალითად, ცნობილი ეგ-ვიპტელი დრამატურგი <strong>და</strong> პოეტი აზიზ აბა-ზა, კინომსახიობი რუშდი აბაზა <strong>და</strong> სხვ.როგორც ჩანს მუჰაჯირები `<strong>აფხაზი</strong>~ტერმინით მხოლოდ საქართველოში მოიხსე-ნიებიან, ემიგრაციაში კი, იმ სახელით იწო-დებიან, რომელი <strong>ეთნ</strong>იკური გარემო<strong>და</strong>ნაცარიან წარმოშობით 1 .აფხაზეთში განთავისუფელბული მიწები<strong>და</strong>ურიგ<strong>და</strong>თ რუსის მოხელეებს <strong>და</strong> შემდეგშიამ რაიონებში <strong>და</strong>ასახლეს უცხო ტომის კო-ლონ<strong>ისტ</strong>ები 2 . მდინარე ფსოუს მარცხენა სანა-პიროზე, ზედ ნაპირთან <strong>და</strong>სახლ<strong>და</strong> კოლო-ნ<strong>ისტ</strong>თა ჯგუფი. მათ <strong>და</strong>სახლებას <strong>და</strong>ერქვაერმოლოვსკი. ამ პუნქტის სამხრეთ-აღმოსავ-ლეთით 6 კილომეტრზე, მდინარე მახადირისნაპირზე, გაჩნ<strong>და</strong> მეორე <strong>და</strong>სახლება, რომელ-საც <strong>და</strong>ერქვა პილენკოვო. ამ რაიონში წარ-მოქმნილმა ხუტორებმა <strong>და</strong> მცირე <strong>და</strong>სახლე-ბებმა ასეთი სახელწოდებები მიიღეს: კოვე-ლევსკოე, ტროიცკოე, ხრ<strong>ისტ</strong>ოფოროვო, რო-1 s. baxia-oqruaSvili, afxazuri gvarsaxelebi, `analebi~, 2005,#2, gv. 46.2 s. janaSia, Sromebi, t. VI, gv. 220.101
გოჟინო, ტურინოვკა, ბარანოვო, კაზარმა <strong>და</strong>ა. შ. 1<strong>თუ</strong>რქეთი<strong>და</strong>ნ გადმოსახლებული პირვე-ლი ბერძენი კოლონ<strong>ისტ</strong>ები 1869 წლის თე-ბერვალ-მაისში აფხაზეთის სამ სოფელში _ალექსანდროვსკოე, გეორგიევსკოე, ოლგინ-სკოე _ ჩაასახლეს. იმავე წლის <strong>ივ</strong>ნისში სო-ხუმში ჩამოვი<strong>და</strong> XIX საუკუნის <strong>და</strong>საწყისი-<strong>და</strong>ნ ტირასპოლის გუბერნიაში მცხოვრებიბულგარელების 62 ოჯახი, რომლებიც ანას-ტასიევსკოესა <strong>და</strong> ნიკოლაევსკოეში ჩაასახ-ლეს 2 .1892 წელს რუსი მოხელე აფხაზეთშირუსების ჩასახლებაზე აღნიშნავ<strong>და</strong>: `...ჩვენისახელმწიფოებრ<strong>ივ</strong>ი ამოცანები მოითხოვენ,რომ ეს მხარე არა მარტო სახელით მხო-ლოდ, არამედ მართლაც იქცეს მალე რუსულმხარედ, რომ აქ მხარ<strong>და</strong>ჭერილი, გაძლიერე-ბული <strong>და</strong> <strong>და</strong>იმედებული იყოს რუსი კაცი.ვისურვოთ ბატონებო, რომ ეს მოხდესჩქარა, რომ მძლავრ რუსულ მუცელ-ში მალე მოიხარშოს მთელი აქაურისხვა<strong>და</strong>სხვა ტომობრ<strong>ივ</strong>ი <strong>და</strong> სხვა-1g. fifia, afxazeTis toponimikis sakiTxisaTvis, `saxalxoganaTleba~, 1990, 26 Tebervali.2 b. xorava, dasax. naSromi, gv. 78.102
<strong>და</strong>სხვა ეროვანი ნარევი <strong>და</strong> რომ ესცა <strong>და</strong> ეს ზღვა ნამდვილად რუსუ-ლი იყოს~ (ხაზგასმა ჩემია ა. ს.) 1 .XIX საუკუნის ბოლოსა <strong>და</strong> XX საუკუნის<strong>და</strong>საწყისში ცარიზმი უკვე აშკარად მოქმე-დებ<strong>და</strong>, ცდილობ<strong>და</strong> საქართველოსათვის მო-ეწყვიტა აფხაზეთი. სასტიკად უსწორდებო<strong>და</strong>ყველას, ვინც კი ამ საქმეში უშლი<strong>და</strong> ხელს 2 .სწორედ, XIX საუკუნი<strong>და</strong>ნვე იღებს სათა-ვეს იმ აზრის პროპაგან<strong>და</strong> <strong>და</strong> <strong>და</strong>მკვიდრება,რომ აფხაზეთი არ არის საქართველო, შემ-დეგ _ რომ აფხაზეთი რუსეთია, შემდეგ _რომ აფხაზეთში შეუძლია <strong>და</strong>სახლდეს რუსი,კაზაკი, სომეხი <strong>და</strong> სხვ. მაგრამ არავითარშემთხვევაში ქართველი. 1918 წელს დენიკინიამბობ<strong>და</strong> იმავეს _ აფხაზეთი საქართველოარაა 3 .აფხაზეთის რუსული საერო ხელისუფ-ლება <strong>და</strong> ეკლესია ყველაფერს აკეთებ<strong>და</strong> იმი-სათვის, რომ აფხაზეთის ქართველობა ჩქარაგაერუსებინა ან განედევნათ აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ.ამისათვის არა მხოლოდ რუსულ წირვა-ლოც-ვას, საქმის წარმოებას <strong>და</strong> <strong>და</strong>წყებით სწავლე-1 b. xorava, dasax. naSromi, gv. 85.2 s. caiSvili, literaturuli etiudebi, Tb, 1984, gv. 85.3 a. silagaZe, saqarTvelo 92, Tb., 1993, gv. 41.103
ბას იყენებდნენ, არამედ ადგილზე <strong>და</strong>რჩენი-ლი აფსუების ნაძირალა პირებსაც, რომლე-ბიც რუსული პოლიტიკის ფეხ<strong>და</strong>ფეხ უკიჟი-ნებდნენ ქართველებს, რომ მათ <strong>და</strong>ეტოვები-ნათ თავიანთი სამკვიდრო სახლ-კარი <strong>და</strong>გაქცეულიყვნენ აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ 1 .რუსეთი<strong>და</strong>ნ აფხაზეთში გადმოსახლე-ბულ მართლმადიდებლებისათვის ხელისუფ-ლება, პირველ რიგში, რუსულ ეკლესიას აშე-ნებ<strong>და</strong>, რომელიც რეგიონში რუსული კოლო-ნიური პოლიტიკის გატარების ცენტრი ხდე-ბო<strong>და</strong>. ასევე, სინოდი ცდილობ<strong>და</strong> შეემცირე-ბინა საეკლესიო-სამრევლო სასწავლებლებისრიცხვი <strong>და</strong>, რაც მთავარია, ქარ<strong>თუ</strong>ლი ენა გა-მოედევნა იქი<strong>და</strong>ნ. ქარ<strong>თუ</strong>ლ ენას დევნიდნენარა მარტო აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ, არამედ სამეგრე-ლო<strong>და</strong>ნ, სვანეთი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> სამაჩაბლო<strong>და</strong>ნ 2 .ქარ<strong>თუ</strong>ლ ენას არამარტო გუ<strong>და</strong>უთაშიავიწროებდნენ ყოველმხრ<strong>ივ</strong>, არამედ მთლია-ნად ქართველებით (მეგრელებით) <strong>და</strong>სახლე-ბულ გალშიც კი. ქართველმა მოსახლეობამიმას მიაღწია, რომ საეგზარქოსომ მათ ნება1 T. gasviani, saqarTvelos demokratiuli respublika da afsuaTaagresiuli separatizmis saTaveebi, Tb., 2003, gv. 285.2 k. toliaSvili, religiuri mdgomareoba afxazeTSi XIX saukunismiwuruls, `klio~, #14, 2002, gv. 83.104
<strong>და</strong>რთო გალის სამრევლო-საეკლესიო სკოლა-ში სწავლა ქარ<strong>თუ</strong>ლად წარმოებულიყო. მაგ-რამ ეს უფლებაც ფორმალური გამოდგა,რადგან ქარ<strong>თუ</strong>ლი ენის სწავლება, მხოლოდბოლო, მეექვსე გაკვეთილზე <strong>და</strong>უშვეს <strong>და</strong> მა-ლე პროგრამი<strong>და</strong>ნ საერთოდ ამოიღეს 1 .ხაზგასასმელია, რომ 1810 წელს, როდე-საც აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის მფარვე-ლობაში შევი<strong>და</strong> დოკუმენტი <strong>და</strong>იწერა ქარ-<strong>თუ</strong>ლ ენაზე <strong>და</strong> საერთოდ, აფხაზეთის ხელი-სუფლების კანცელარიაში მთელი XIX საუ-კუნის განმავლობაშიც კი საქმისწარმოებამხოლოდ ქარ<strong>თუ</strong>ლად ხდებო<strong>და</strong>. ასევე, კავკა-სიის მეფისნაცვლის კანცელარიას `აფხაზები~ქარ<strong>თუ</strong>ლად მიმართავდნენ.XIX საუკუნის მეორე ნახევრამდე არ არ-სებობს არცერთი დოკუმენტი, არცერთი ნა-წარმოები, რომელიც <strong>და</strong>წერილი იქნებო<strong>და</strong>`<strong>აფსუა</strong>-აფხაზურ~ ენაზე 2 .ორ<strong>ივ</strong>ე პერიოდის იმპერიული რუსეთი _ცარიზმი <strong>და</strong> ბოლშევიკური _ განსაკუთრე-ბულ ყურადღებას უთმობ<strong>და</strong> ენობრ<strong>ივ</strong> პოლი-ტიკას, რომელიც <strong>და</strong>ფუძნებული იყო ქარ-<strong>თუ</strong>ლ-აფხაზური ლინგვ<strong>ისტ</strong>იკური კონფლიქ-1 iqve, gv. 85.2 g. JorJoliani, dasax. naSromi, gv. 19-20, sqolio 20.105
ტის პროვოცირებაზე. აი, რას ამბობ<strong>და</strong> ცა-რიზმის რუსიფიკატორული პოლიტიკის აპო-ლოგეტი ე. ვეიდენბაუმი: `აფხაზური ენა,რომელსაც არ გააჩნია <strong>და</strong>მწერლობა <strong>და</strong> ლი-ტერატურა, ახლო მომავალში განწირულიაგაქრობისათვის. საკითხის არსი იმაში მდგო-მარეობს, <strong>თუ</strong>, რომელი ენა შეცვლის მას? ნა-თელია, რომ მოსახლეობის კულტურულიიდეებისა <strong>და</strong> გაგების როლი უნ<strong>და</strong> გამოხა-ტოს რუსულმა <strong>და</strong> არა ქარ<strong>თუ</strong>ლმა ენამ. მემგონია, რომ აფხაზური <strong>და</strong>მწერლობის <strong>და</strong>მ-კვიდრება თვითმიზანი კი არ უნ<strong>და</strong> იყვეს,არამედ საშუალება, რომელიც შეასუსტებს ეკ-ლესიისა <strong>და</strong> სკოლის გავლენით ქარ<strong>თუ</strong>ლენაზე მოთხოვნას <strong>და</strong> თან<strong>და</strong>თანობით შიეც-ვლება რუსული ენით~.`აფხაზური ანბანის~ შექმნის კომისიისთავმჯდომარე, მეცნიერი <strong>და</strong> გენერალი პ. უს-ლარი მიიჩნევ<strong>და</strong>, რომ კავკასიის მთის ხალ-ხებს არ შეუძლიათ ჰქონდეთ საკუთარი <strong>და</strong>მ-წერლობა <strong>და</strong> ლიტერატურა~. გენერალი ამ-ტკიცებ<strong>და</strong>: ტუზემცების წერა-კითხვის ცოდნაუნ<strong>და</strong> ემსახურებოდეს მხოლოდ იმას, რომ106
მათ გაუადვილდეთ რუსული ენის შესწავ-ლა~ 1 .როგორც ცნობილია რუსები კავკასიისმოსახლეობას `ტუზემცებს~ უწოდებდნენ. მა-თი აზრით `ტუზემცი~ იყო ბუნების მიერშეცდომით გაჩენილი ბიოლოგიური არსება,რომელსაც არც წარსული ჰქონ<strong>და</strong>, არც აწმყო<strong>და</strong>, ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, რომ არც მომავალი ექნებო-<strong>და</strong> 2 .ყოველ<strong>ივ</strong>ე ამას, როგორც წესი სეპარატის-ტები დუმილით ხვდებიან. სამაგიეროდ, რო-დესაც საუბარია ენობრ<strong>ივ</strong> პოლიტიკაზე, ისი-ნი უაპელაციოდ ა<strong>და</strong>ნაშაულებენ საქართვე-ლოს ხელისუფლებას ლათინიზირებული აფ-ხაზური ანბანის ქარ<strong>თუ</strong>ლით შეცვლასთან<strong>და</strong>კავშირებით.გავიხსენოთ, რომ პირველი `აფხაზური~ანბანი შეიქმნა 1862 წელს აფხაზური ენისათ-ვის სრულიად უცხო კირილიცას _ შრიფ-ტით. 1926 წელს აფხაზეთის ასსრ მთავრობამგააუქმა რუსული გრაფიკის საფუძველზე შე-მუშავებული `აფხაზური~ ანბანი <strong>და</strong> მის ნაც-ვლად შემოიღო აკადემიკოს ნ. მარის მიერ1 iqve, gv. 34-35.2r. jalaRnia, n. gogua, d. qobalia, saqarTvelo rusuliimperializmis samizne, Tb., 2007, gv. 14.107
შედგენილი ლათინიზებული ანბანი. შემდეგ1929 წელს შემოღებულ იქნა ანბანი, შემუშა-ვებული ასევე ლათინურის საფუძველზე ნ.იაკოვლევის მიერ. 1938 წელს აფხაზეთში მი-იღეს ახალი აფხაზური ანბანი, რომსლაც სა-ფუძვლად ედო ქარ<strong>თუ</strong>ლი გრაფიკა. ამ ანბა-ნის პროექტის ავტორი იყო აფხაზური ლი-ტერატურის ფუძემდებლი დ. გულია, რო-მელთანაც ერთად მის შემუშავებაში მონაწი-ლეობდნენ აგრეთვე ქართველი მეცნიერები ს.ჯანაშია <strong>და</strong> ა. შანიძე. 1954 წელს კი მიღე-ბულ იქნა ახალი (ამჟამინდელი) `აფხაზური~ანბანი რუსულ გრაფიკულ საფუძველზე 1 .ჯერ კიდევ 1919-1920 წლებში აფხაზე-თის მოსალეობის დიდი ნაწილი რუსულადლაპარაკობ<strong>და</strong>. <strong>და</strong> ეს ხდებო<strong>და</strong> არა მხოლოდსაკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზეთში, არამედ სამურზაყანო-შიც, სა<strong>და</strong>ც მოსახლეობის უმრავლესობას მეგ-რელები შეადგენდნენ 2 .როგორც ცნობილია, აფხაზეთის კონსტი-ტუციის საფუძველზე 1925 წლი<strong>და</strong>ნ საქმისწარმოება მხოლოდ რუსულ ენაზე ხდებო<strong>და</strong>,1 qarTul-afxazuri urTierTobis damaxinjebis gamo, Tb., 1991, gv.51-52.2А. Ментешашвили, Из истории взаимоотношений гузинского,абхазского и остенитского народа, Тб, 1990, с. 102.108
არ იქნა გათვალისწინებული რესპუბლიკისეროვნული შემადგენლობა, <strong>და</strong>ამცირეს როლი<strong>და</strong> მნიშვნელობა როგორც `აფხაზური~, ასევექარ<strong>თუ</strong>ლი ეროვნული ენებისა 1 . მხოლოდ1926 წლის 27 თებერვლის სამთავრობო გა-<strong>და</strong>წყვეტილებით, სახელმწიფო <strong>და</strong>წესებულე-ბებში რუსულს უფლებრ<strong>ივ</strong>ად გაუთანაბრეს`აფხაზური~ <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი 2 .1Б. Е. Сагария, Национаольно-государственное строительство вАбхазии (1921-1931 гг.), Сухуми, 1970, с. 102.2 iqve, gv. 104.109
ავტონომია1917 წლის თებერვლის ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული რევოლუციის შემდეგ დროე-ბითი მთავრობის მიერ შექმნილმა `ამიერკავ-კასიის განსაკუთრებულმა კომიტეტმა~ ადგი-ლებზე შექმნა საგუბერნიო, სამხარეო <strong>და</strong> სა-ქალაქო კომიტეტები. აფხაზეთის სამხარეოკომიტეტის კომისრად <strong>და</strong>ინიშნა თავადი ა.შერვაშიძე, ხოლო სამხარეო მილიციის ხელ-მძღვანელობა <strong>და</strong>ეკისრა თავად ტ. მარშანიას,<strong>აფხაზი</strong> თავადების რეაქციულმა ჯგუფმა <strong>და</strong>მათთან <strong>და</strong>ახლოებულმა წრეებმა <strong>და</strong>იწყეს აშ-კარა ბრძოლა თავისი პოლიტიკური პრ<strong>ივ</strong>ი-ლიგიების შესანარჩუნებლად. მათ ორიენტა-ცია აიღეს მთიელთა გაერთიანებულ კავშირ-ზე, რომელიც შეიქმნა 1917 წლის მაისში 1 .ამ პერიოდში ყოველი სამაზრო ქალაქიესწრაფო<strong>და</strong> თავი გამოეცხადებინა <strong>და</strong>მოუკი-დებელ რესპუბლიკად. <strong>ისტ</strong>ორიულ კურიო-ზად შეიძლება ჩავთვალოთ 1917 წლის აპ-რილში გამოცხადებული `შლისელბურგის სა-ხელმწიფო~, რომელშიც ყოველი სასოფლო1М. Габедава, Общественно-полиническое движение в Абхазии в1917-1921 года, Jurn. `politika~, 1993, #8 gv. 2.110
<strong>და</strong>სახლება მოიაზრებო<strong>და</strong> ამერიკის შტატებისმსგავსად 1 .რუსეთის ხელისუფალთა ერთსაუკუნოვა-ნი ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი აგიტაციი<strong>და</strong>ნ გამომდინა-რე, `აფხაზთა~ უმეტესობის ცნობიერები<strong>და</strong>ნერთიანი ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწიფოსადმი მხარ-<strong>და</strong>ჭერის საჭიროება მთლიანად ამოიძირკვა.მათში ძირითა<strong>და</strong>დ პრო<strong>თუ</strong>რქული <strong>და</strong> პრო-რუსული ორიენტაცია <strong>და</strong>მკვიდრ<strong>და</strong>. ასეთ პი-რობებში, ქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>ისტ</strong>ორიული ტერიტო-რიების <strong>და</strong>კარგვის რეალური საფრთხე, ან<strong>და</strong>უკიდურეს შემთხვევაში მძიმე კონფლიქტე-ბის გარდუვალობა იქმნებო<strong>და</strong>. ამის საფუძ-ველს იმ ეტაპზე ამიერკავკასიის რეგიონშიარსებული პოლიტიკური სიტუაცია <strong>და</strong>ჩრდილოეთი<strong>და</strong>ნ `მოხალისეთა არმიის~ შე-მოჭრის საფრთხეც განაპირობებ<strong>და</strong>. ყოველ<strong>ივ</strong>ეეს ერთიანი ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელმწიფოს იდეისსაწინააღმდეგოდ, აფხაზეთის რეგიონი<strong>და</strong>ნმოსალოდნელი სირ<strong>თუ</strong>ლეების გარდუვალო-ბის <strong>და</strong>მა<strong>და</strong>სტურებელია. აღნიშნულის გათვა-ლისწინები<strong>და</strong>ნ გამომდინარე, ქართველი პო-ლიტიკოსების ყოველი ნაბიჯი სკურპულო-ზური სიზუსტით უნ<strong>და</strong> ყოფილიყო გათვლი-1 Р. Медведев, В. Ермаков, «Серый кардинал», М., 1992, с. 230.111
ლი. ამის აუცილებლობას ის პასუხისმგებ-ლობაც მოითხოვ<strong>და</strong>, რომელიც ნებისმიერ სა-ხელმწიფო მოღვაწეს მომავალი თაობებისა<strong>და</strong> <strong>ისტ</strong>ორიის წინაშე ეკისრება.აფხაზთა მხარე მოითხოვ<strong>და</strong> <strong>და</strong>მოუკიდე-ბელი პოლიტიკური ერთეულის შექმნას <strong>და</strong>საქართველოსთან როგორც თანასწორი _ მე-ზობლური ურთიერთობის <strong>და</strong>მყარებას 1 .1917 წლის 8 ნოემბერს სოხუმში მოწვე-ულ ყრილობაზე შეიქმნა აფხაზეთის სახალ-ხო საბჭო, რომლის შემადგენლობა <strong>და</strong> მოქმე-დების ამოცანები 1918-1921 წლებში რამდენ-ჯერმე შეიცვალა. მის მიერ მიღებულ იქნა`<strong>აფხაზი</strong> ხალხის ყრილობის დეკლარაცია~,რაშიც <strong>და</strong>ისახა შემდგომი მუშაობის გაგრძე-ლება `<strong>აფხაზი</strong> ხალხის თვითგამორკვევის შე-სახებ~, ასევე მიიჩნიეს საჭიროდ `აფხაზეთისსახალხო საბჭოს კონსტიტუციის~ შექმნა.1918 წლის 9 თებერვალს თბილისშიმიღწეულ იქნა შეთანხმება აფხაზეთის სა-ხალხო საბჭოს წარმომადგენლებსა <strong>და</strong> საქარ-თველოს ეროვნულ საბჭოს შორის საქართვე-ლოს შემადგენლობაში აფხაზეთის ავტონომი-ური უფლებით შესვლის შესახებ. შეთანხმე-1 S. vadaWkoria, qarTuli social-demokratia 1917-1921 wlebSi,Tb., 2001, gv. 222.112
ბის საფუძველზე საქართველოს ხელისუფლე-ბას უნ<strong>და</strong> ეზრუნა `აფხაზეთის <strong>ისტ</strong>ორიულისაზღვრების აღდგენაზე~.როგორც ცნობილია, რუსეთის იმპერიისადმინ<strong>ისტ</strong>რაციული <strong>და</strong>ყოფით აფხაზეთ<strong>ისტ</strong>ერიტორია <strong>და</strong>ნაწილებული იყო. კერძოდ,1883 წელს შექმნილი სოხუმის ოლქი შედიო-<strong>და</strong> ქუთაისის გუბერნიის შემადგენლობაში;გაგრა <strong>და</strong> მისი შემოგარენი კი ექვემდებარე-ბო<strong>და</strong> შავიზღვისპირეთის გუბერნიის სოჩისოლქს 1 .ამ დროისათვის აფხაზეთის ტერიტორია-ზე ბოლშევიკებმა გააქტიურეს საქმიანობა.პირველი ც<strong>და</strong>, <strong>და</strong>ემყარებინათ აქ ბოლშევი-კური დიქტატურა, განხორციელ<strong>და</strong> 1918წლის 16-21 თებერვალს. სოხუმში შექმნესსამხედო-რევოლუციური კომიტეტი ეფრემეშბას თავმჯდომარეობით. <strong>და</strong>მკვიდრ<strong>და</strong> შა-ვიზღვისპირეთის ფლოტის (კრეისერ `<strong>და</strong>კი-ას~, ნაღმოსანი `შეუპოვარის~) ბოლშევიკ-მატ-როსთა განუკითხავი ბატონობა.მასობრ<strong>ივ</strong> გამოსვლებს ბოლშევიკიუზურპატორების წინააღმდეგ სათავეში ჩა-უდგა აფხაზეთის სახალხო საბჭო. 21 თებერ-1 C. М. Червонная, Абхазия – 1992: Посткоммунистическая вандея, М.,1993, с. 175.113
ვალს დროებითი რევოლუციური კომიტეტილიკვიდრებულ იქნა.აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების<strong>და</strong>მყარების მეორე ც<strong>და</strong> განხორციელ<strong>და</strong> იმავეწლის 8 აპრილი<strong>და</strong>ნ 17 მაისამდე. აღნიშნულპერიოდში ბოლშევიკებმა თავისი ხელისუფ-ლება გაავრცელეს ყოფილი სოხუმის ოლქისმთელ ტერიტორიაზე, კოდორის, (ოჩამჩირის)ნაწილის გარ<strong>და</strong>.17 მაისს განთავისუფლებულ იქნა ბოლ-შევიკებისაგან სოხუმი <strong>და</strong> სოხუმის ოლქი 22აპრილს შექმნილი ამიერკავკასიის ფედერაცი-ული დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარა-ღებული ჯარების მიერ ვალიკო ჯუღელისსარდლობით.1918 წლის 8 <strong>ივ</strong>ნისს საქართველოს დე-მოკრატიულ მთავრობასა <strong>და</strong> აფხაზეთის სა-ხალხო საბჭოს შორის <strong>და</strong>იდო ხელშეკრულე-ბა აფხაზეთისათვის ფართო საშინაო ავტონო-მიის მინიჭებისა <strong>და</strong> სამხედრო <strong>და</strong>ხმარებისშესახებ. ხელშეკრულების საფუძველზე 17-22<strong>ივ</strong>ნისს საქართველოს დემოკრატიული რეს-პუბლიკის მთავრობამ აფხაზეთის ტერიტო-რიაზე მოახდინა ქარ<strong>თუ</strong>ლი არმიის ნაწილე-ბის გა<strong>და</strong>ადგილება გენერალ გიორგი მაზნი-აშვილის ხელმძღვანელობით, რომლებიც გან-114
ლაგდნენ ზღვის სანაპიროზე ტუაპსე<strong>და</strong>ნ სო-ჩამდე. როგორც ვხე<strong>და</strong>ვთ, ქარ<strong>თუ</strong>ლი არმიისნაწილების დისლოკაციის შეცვლა ორ<strong>ივ</strong>ე მხა-რის თანხმობით მოხ<strong>და</strong>. მიუხე<strong>და</strong>ვად ამისასახალხო საბჭომ პროვოკაციული განგაშიატეხა <strong>და</strong> 12-13 სექტემბერს მიმართა ყუბანისკაზაკთა ფორმირებების მეთაურს გენერალ მ.ს. ალექსეევს თხოვნით `გაეთავისუფლებინააფხაზეთი საქართველოს სამხედრო ჩარევისა-გან~ ∗ .საქართველოს მთავრობამ <strong>და</strong>შალა აფხა-ზეთის სახალხო საბჭო სახელმწიფო გა<strong>და</strong>ტ-რიალების ცდისათვის, რაც მიზნად ისახავ<strong>და</strong>საქართველოსაგან აფხაზეთის ჩამოშორებას.<strong>და</strong>აპატიმრა შეთქმულები, რომლებმაც კავში-რი <strong>და</strong>ამყარეს გარეშე ძალებთან. სოხუმისოლქის საგანგებო კომისრად <strong>და</strong>ინიშნა ჩ.ჩხიკვიშვილი. <strong>და</strong>იწყო მომზადება აფხაზეთისსახალხო საბჭოს არჩევნებისათვის 1 .∗ es faqti ori wveTi wyaliviT hgavs maSindeli da 90-iani wlebisdasawyisis afsua liderebis politikas. aseve provokaciuladdaarRvia SeTanxmeba 1992 wlis 14 agvistos afsuebis liderma v.arZinbam da saxelmwifo jarebis gadaadgileba saqarTveloSi,afxazeTis teritoriaze gamoiyena afsuaTa sayovelTaomobilizaciisa da saqarTvelos winaaRmdeg omis gasaCaReblad.1 s. Cervonnaia, dasax. naSromi, gv. 176.115
ამავე დროს რუსეთის წითელი <strong>თუ</strong> თეთ-რი ძალები საქართველოს ოკუპაციაზე ფიქ-რობდნენ. კერძოდ, 1919 წლის იანვარშითეთრგვარდიელი გენერალი ი. ა. დენიკინიშეტევას იწყებს სოხუმზე. დენიკინის შეხე-დულებით, აფხაზეთი წარმოადგენ<strong>და</strong> `ერთი-ანი რუსეთის განუყოფელ~ ნაწილს. საქარ-თველოს ჯარებმა მოიგერიეს დენიკინის აგ-რესია.1919 წლის 18-22 მარტს მიმდინარეობ<strong>და</strong>ახლად არჩეული აფხაზეთის სახალხო საბ-ჭოს სესია, სა<strong>და</strong>ც პირველსავე სხდომაზე მი-ღებულ <strong>და</strong>დგენილებაში აღინიშნა, რომ აფხა-ზეთი შედის საქართველოს დემოკრატიულირესპუბლიკის შემადგენლობაში, როგორც მი-სი ავტონომიური ნაწილი. 1921 წლის თებერ-ვალს მიღებულ საქართველოს დემოკრატიუ-ლი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში <strong>და</strong><strong>და</strong>ს-ტურ<strong>და</strong> აფხაზეთის ავტონომიის არსებობა სა-ქართველოს შემადგენლობაში.ოქტომბრის გა<strong>და</strong>ტრიალებით მოპოვებუ-ლი ხელისუფლების შენარჩუნება ბოლშევი-კებმა ადრე გაცემული <strong>და</strong>პირებების წყალო-ბით მოახერხეს. მათი <strong>და</strong>უყოვნებელი რეალი-ზაცია ახალი ხელისუფლების პრესტიჟისათ-ვის იყო აუცილებელი <strong>და</strong> იმ მოსალოდნელ116
წინააღმდეგობათა თავი<strong>და</strong>ნ აცილებისათვი-საც, რაც <strong>და</strong>პირებათა შეუსრულებლობასუეჭველად მოჰყვებო<strong>და</strong>. ამასთან ერთად, ად-გილობრ<strong>ივ</strong> მართვა-გამგეობას ისეთი ფორმაუნ<strong>და</strong> ჰქონო<strong>და</strong>, რომ ხელისუფლებისათვისხალხის სრული მორჩილებით `სოციალიზმისმშენებლობისათვის~ საჭირო ვითარებაც ყო-ფილიყო გარანტირებული. გამოყენებულ იქნაიმპერიის <strong>ისტ</strong>ორიაში კარგად ცნობილი `სა-მოურავო ს<strong>ისტ</strong>ემა~; გარკვეული პირი, ამ შემ-თხვევაში მსხვილი პარტიული ფუნქციონერი,იბარებს ეროვნებასა <strong>თუ</strong> ერს ტერიტორიი-<strong>თუ</strong>რთ, კისრულობს პოლიტიკურ <strong>და</strong> სამეურ-ნეო ვალდებულებებს, რომელთა შესასრუ-ლებლად აჰყავს ხელქვეთთა შტატი <strong>და</strong> თავი-ს<strong>ივ</strong>ე ხალხის მორჩილებისათვის ეყრდნობამპყრობელი ერის სამხედრო ძალას. ამ ერთე-ულებს <strong>და</strong>ერქვათ ავტონომიური `რესპუბლი-კები~, `ოლქები~, `ნაციონალური ოკრუგები~<strong>და</strong> სხვ.ქართველი ერის <strong>და</strong>მოუკიდებლობა რუსბოლშევიკებს ბურჟუაზიულ ნაციონაოლიზ-მად ჰქონ<strong>და</strong>თ მონათლული, ასე იყო საჭირომათი სახელმწიფოსათვის. ორჯონიკიძეს აქ-ტიურად უჭერ<strong>და</strong> მხარს ქართველი ბოლშევი-კების უმრავლესობა <strong>და</strong>, რა თქმა უნ<strong>და</strong>,117
თვით სტალინიც ბოლშევიკური პარტიისხელმძღვანელობით. ქართველთა <strong>და</strong>მოუკი-დებლობისაკენ სწრაფვის აღმოსაფხვრელად,პანაცეად იქცა ჩვენი ეროვნული ენერგიისა<strong>და</strong> ტერიტორიის <strong>და</strong>ქუცმაცება, ერთა შორისწინააღმდეგობათა გამწვავებისათვის ხელისშეწყობა.კრემლის დიქტატით წარმოებული ეროვ-ნული იდეოლოგია, ხელს უწყობ<strong>და</strong> `მოკავ-შირე~ რესპუბლიკებში მცხოვრები ეროვნულუმცირესობათა კონსოლი<strong>და</strong>ციას. განსაკუთრე-ბით ვისაც ავტონომიური სტატუსი მიანიჭეს.მათი ყურადღების ხარჯზე ხდებო<strong>და</strong> ძირი-თადი, აბორიგენი ერის უფლებების შეზღუდ-ვა, ერთგვარი <strong>და</strong>პირისპირების ხელოვნურიშექმნა. უკანონოდ, სხვის მიწაზე სახელმწი-ფოებრ<strong>ივ</strong> წარმონაქმნებს გარკვეული ნაღმისროლი უნ<strong>და</strong> შეესრულებინათ იმ შემთხვევა-ში, <strong>თუ</strong> რომელიმე ასეთი სახის რესპულიკაშეეცდებო<strong>და</strong> საბჭოთა კავშირი<strong>და</strong>ნ გასვლას<strong>და</strong> <strong>და</strong>მოუკიდებლობის გამოცხადებას. აღნიშ-ნულის თვალსაჩინო მაგალითია საქართვე-ლო, რომელიც კომუნ<strong>ისტ</strong>ური რეჟიმის ერ-თგვარ სასინჯ ქვასა <strong>და</strong> `ლაბორატორიას~წარმოადგენ<strong>და</strong>.118
1921 წლის აპრილში რუსეთის სამხედროატაშე საქართველოში გენერალ-მაიორი პ. სი-ტინი მთავრობისადმი მოსკოვში გაგზავნილსაიდუმლო მოხსენებაში აღნიშნავ<strong>და</strong>, რომ სა-ქართველოს ტერიტორული <strong>და</strong> მატერიალუ-რი <strong>და</strong>სუსტებისათვის აუცილებელი იყო აფ-ხაზეთის ტერიტორიის საქართველოსაგან ჩა-მოცილება. მისი აზრით `აფხაზეთის ჩამოშო-რება გამართლებულია ყველა მოსაზრებით<strong>და</strong> ამის განხორციელების <strong>და</strong>გვიანება ჩვენ-თვის არასასურველი შედეგებით <strong>და</strong>მთავრდე-ბა~ 1 . რუსეთის ხელისუფლებამ `ბრწყინვა-ლედ~ განახორციელა აღნიშნული რეკომენ-<strong>და</strong>ცია.ავტონომიური ერთეულების შექმნისასგარკვეული როლი შეასრულა ლოზუნგმა _კომუნიზმის დროს სულ ერთია მაინც წაიშ-ლება საზღვრები ურთიერთშორისო. ანტიპატ-რიოტულად განწყობილი ქართველი ბოლშე-ვიკების მიერ განხორციელებულ ამ უაღრე-სად მტკ<strong>ივ</strong>ენულ აქტს სრული გულგრილო-ბით შეხვ<strong>და</strong> `კომუნიზმისა~ <strong>და</strong> `ინტერნაცი-1 g. danelia, totlebenidan general lebedamde, Jurn. `politika~,1996, #9-10 gv. 10.119
ონალიზმის~ დემაგოგიური ლოზუნგებითმოტყუებული ერის ერთი ნაწილი 1 .როგორც ცნობილია, ბოლშევიკების მიერსაქართველოს ოკუპაციის შემდეგ საბჭოთახელისუფლება <strong>და</strong>მყარ<strong>და</strong> აფხაზეთში 1921წლის 4 მარტს. 6 მარტს შეიქმნა აფხაზეთისრევკომი ე. ეშბას (თავმჯდომარე), ნ. ლაკობა-სა <strong>და</strong> ი. აკირტავას შემადგენლობით. ფუნ-ქციონირება <strong>და</strong>იწყო აგრეთვე რკპ (ბ) აფხა-ზეთის საორგანიზაციო ბიურომ. ამავე დროსბოლშევიკებს თავისი გეგმები ჰქონ<strong>და</strong>თ სა-ქართველოს მომავალი მოწყობის შესახებ. უკ-ვე 1921 წლის 2 მარტს ეფრემ ეშბა აფხაზე-თის რევკომის სახელით მოითხოვ<strong>და</strong> აფხაზე-თის <strong>და</strong>მოუკიდებლ რესპუბლიკად გამოცხა-დებას ან აფხაზეთის შესვლას რსფსრ შემად-გენლობაში.`სოხუმის ოლქის მოსახლეობის 80%-სშაედგენენ აფხაზები _ აღნიშნავ<strong>და</strong> ე. ეშბა, _რომელთაც არ სურთ შედიოდნენ საქართვე-ლოს შემადგენლობაში~. ეს იყო აფხაზეთისკომუნ<strong>ისტ</strong>ების პოზიცია, რომ აფხაზეთი ჩა-მოეშორებინათ საქართველოსაგან. ჯერ ერთი,<strong>აფსუა</strong> კომუნ<strong>ისტ</strong>ებს სოხუმის ოლქის აფხაზ1 v. mWedliSvili, imperiis marwuxebSi, Tb., 1990, gv. 25.120
მოსახლეობაში რეფერენდუმი არ ჩაუტარები-ათ, მეორეც, სოხუმის ოლქში არ შეიძლებო-<strong>და</strong> ყოფილიყო 80% <strong>აფხაზი</strong>, რადგანაც მაშინაფხაზები ოლქის ტერიტორიაზე 36 ათასსშეადგენდნენ. ამდენად, აფხაზები ქართვე-ლებთან შე<strong>და</strong>რებით მაშინაც უმცირესობა იყ-ვნენ.როგორც ვიცით, საბჭოთა ხელისუფლე-ბის <strong>და</strong>მყარებამდე მოსკოვში ეშბამ <strong>და</strong> ორ-ჯონიკიძემ მოილაპარაკეს, რომ აფხაზეთი შე-ვიდო<strong>და</strong> საქართველოს შემადგენლობაში ავ-ტონომიური რესპუბლიკის უფლებით, ხოლომოგვიანებით, როცა საქართველო კომუნ<strong>ისტ</strong>ე-ბის ხელში აღმოჩნ<strong>და</strong>, ეშბამ <strong>და</strong> <strong>აფსუა</strong> კომუ-ნ<strong>ისტ</strong>ებმა შეიცვალეს პოზიცია.<strong>აფსუა</strong> ხელმძღვანელების აზრით, <strong>თუ</strong> სა-ქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკისკონსტიტუციამ <strong>და</strong>აფიქსირა აფხაზეთის ავ-ტონომია, მაშინ საბჭოთა ხელისუფლებას `სა-განგებოს~ _ რევკომის სახით მეტი უნ<strong>და</strong> მი-ეცა მათთვის, ე. ი. გამოეცხადებინა აფხაზე-თის <strong>და</strong>მოუკიდებლობა. ამით ეჩვენებინაეროვნული საკითხისადმი თავისი შე<strong>და</strong>რე-ბით `პროგრესული~ <strong>და</strong>მოკიდებულება.მაშინ არავის მოსვლია აზრად, რომ არ-ღვევ<strong>და</strong> (ფეხქვეშ თელავ<strong>და</strong>) საქართველოს121
სუვერენიტეტსა <strong>და</strong> ტერიტორიულ მთლიანო-ბას 1 .28-31 მარტს რკპ (ბ) ცკ კავბიუროს ხელ-მძღვანელობითა <strong>და</strong> ს. ორჯონიკიძის ინიცია-ტ<strong>ივ</strong>ით `ბა<strong>თუ</strong>მის თათბირმა~ განიხილა აფხა-ზეთში `საბჭოთა ხელისუფლების სტრუქტუ-რის~ საკითხი, სა<strong>და</strong>ც მოამზა<strong>და</strong> ნია<strong>და</strong>გი აფ-ხაზეთის სსრ გამოცხადების შესახებ, 1921წლის 31 მარტს კი ოფიციალურად გამოაცხა-დეს აფხაზეთის საბჭოთა სოციალ<strong>ისტ</strong>ურირესპუბლიკა.აფხაზეთის საქართველოსაგან მოწყვეტას<strong>და</strong> ცალკე რესპუბლიკად გამოცხადებას, სა-<strong>და</strong>ც აღნიშნული პერიოდისათვის 70%-ზე მე-ტი ქართველი ცხოვრობ<strong>და</strong>, უარყოფითადშეხვ<strong>და</strong> ქართველი მოსახლეობის დიდი ნაწი-ლი. გამოითქვა მრავალი <strong>და</strong>საბუთებული მო-საზრება, მაგრამ... 2ასეთ აქტს მომავალში რა შედეგებიცმოჰყვებო<strong>და</strong> კარგად იგრძნო ზოგიერთმა ქარ-თველმა <strong>და</strong> <strong>აფსუა</strong> ბოლშევიკმაც. მათი მეცა-დინეობის შედეგს წარმოადგენ<strong>და</strong> 1921 წლისზაფხულსა <strong>და</strong> შემოდგომაზე რკპ (ბ) ცკ პო-ლიტიკაში გარკვეული ცვლილებები, რომელ-1 a. menTeSaSvili, dasax. naSromi, gv. 53, 54.2 tribuna, 1922, 25 ianvari.122
მაც აიღო ორიენტაცია აფხაზეთის `ავტონო-მიზაციაზე~ საქართველოს სსრ შემადგენლო-ბაში.1921 წლის 16 დეკემბერს საბჭოთა საქარ-თველომ <strong>და</strong> საბჭოთა აფხაზეთმა ხელი მოა-წერეს `განსაკუთრებულ სამოკავშირეო ხელ-შეკრულებას~, რის საფუძველზეც ფაქტიურადგაერთიან<strong>და</strong> მათი ტერიტორია. 1922 წლისთებერვალში აფხაზეთის საბჭოების პირველ-მა ყრილობამ <strong>და</strong>ამტკიცა აფხაზეთისა <strong>და</strong> სა-ქართველოს სსრ სახელმწიფოებრ<strong>ივ</strong>ი გაერთი-ანება. ამავე დროს მიღებული საქართველოსსსრ კონსიტიტუციაშიც აღინიშნა, რომ აფხა-ზეთი `უკავშირდება საქართველოს სოცია-ლ<strong>ისტ</strong>ურ საბჭოთა რესპუბლიკას _ ამ რეს-პუბლიკათა შორის <strong>და</strong>დებულ, განსაკუთრე-ბულ საკავშირო ხელშეკრულების საფუძველ-ზე~ 1 .საგულისხმოა, რომ 1922 წლის მარტშიშექმნილ ამიერკავკასიის ფედერაციაში აფხა-ზეთი შევი<strong>და</strong>, როგორც საქართველოს შემად-გენელი ნაწილი.აფხაზეთის სახელშეკრულებო რესპუბ-ლიკას საკავშირო, ცენტრალური ხელისუფ-1 saqarTvelos konstituciuri aqtebis krebuli (1921-1978), Tb.,1983, gv. 73.123
ლება ფაქტობრ<strong>ივ</strong>ად ავტონომიური რესპუბ-ლიკების მწკრ<strong>ივ</strong>ში განიხილავ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ეს აისა-ხა სსრ კავშირის 1924 წლის კონსტიტუციაში,სა<strong>და</strong>ც აფხაზეთი ავტონომიურ რესპუბლიკა<strong>და</strong>რის მოხსენიებული 1 .საბჭოთა რუსეთს თავისი წარმომადგენ-ლები ჰყავ<strong>და</strong> ყველა საბჭოთა რესპუბლიკაში,ამიერკავკასიის რესპუბლიკი<strong>და</strong>ნ _ საქართვე-ლოში, სომხეთსა <strong>და</strong> აზერბაიჯანში. ამავერესპუბლიკებს თავიანთი წარმომადგენლებიჰყავ<strong>და</strong>თ რუსეთში. რუსეთსა <strong>და</strong> აფხაზებსშორის წარმომადგენლბის გაცვლა არ მომ-ხ<strong>და</strong>რა. რუსეთს არც ხელშეკრულება გაუ-ფორმებია აფხაზეთთან. მან მხოლოდ აზერ-ბაიჯანის, სომხეთისა <strong>და</strong> საქართველოს სუვე-რენიტეტი ცნო. აფხაზეთი, როგორც <strong>და</strong>მოუ-კიდებელი რესპუბლიკა, საქართველოს, სომ-ხეთისა <strong>და</strong> აზერბაიჯანისაგან განსხვავებით,არასოდეს არ ყოფილა საერთაშორისო სამარ-თლის სუბიექტი. <strong>და</strong> ეს იმიტომ, რომ აფხა-ზეთი არ წარმოადგენ<strong>და</strong> რეალურად არსე-1 l. ToiZe, saqarTvelos politikuri istoria (1921-1923 wlebi),Tb., 1999, gv. 78.124
ბულ <strong>და</strong>მოუკდიებელ (<strong>თუ</strong>ნ<strong>და</strong> საბჭოური გა-გებით) რესპუბლიკას 1 .თვით აფხაზ მოღვაწეთა აღიარებით, აფ-ხაზეთის <strong>და</strong>მოუკიდებლობა გამოცხადებულიქნა `დროებით~, `ერთი წუთით~, `აბრისათ-ვის~ <strong>და</strong> ა. შ., მაგრამ აფხაზეთი რეალურა<strong>და</strong>რც `ერთი წუთით~, არც `დროებით~ არ ყო-ფილა <strong>და</strong>მოუკიდბელი. აფხაზეთი იმ 10წლის მანძილზეც (1921-1931 წწ.) სავსებით<strong>და</strong>მოკიდებული იყო საქართველოზე, რომე-ლიც თავისთავად ოკუპირებული იყო საბჭო-თა რუსეთის მიერ <strong>და</strong>, ცხადია, <strong>და</strong>მოკიდებუ-ლი იყო მასზე, შემდეგ _ სსრ კავშირზე. აფ-ხაზეთის ბიუჯეტი საქართველოს ბიუჯეტისნაწილს წარმოადგენ<strong>და</strong>. აფხაზეთის მთავრო-ბა, პარტიული ორგანოები ანგარიშვალდებუ-ლი იყვნენ საქართველოს საკანონმდებლო <strong>და</strong>აღმასრულებელი ორგანოების, საქართველოსკომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის წინა-შე. აფხაზეთი არა ცალკე, არამედ მხოლოდსაქართველოს მეშვეობით შედიო<strong>და</strong> ამიერკავ-კასიის ფედეარციასა <strong>და</strong> სსრ კავშირის შემად-გენლობაში. როგორც საქართველოს, ისე სა-კავშირო ორგანოები აფხაზეთს მუ<strong>და</strong>მ განი-1 l. ToiZe, saqarTvelos politikuri istoria (1921-1923 wlebi),Tb., 1999, gv. 79.125
ხილავდნენ როგორც ავტონომიურ რესპუბ-ლიკას 1 .აფხაზეთის ზემოაღნიშნული სტუატუსირომ არ შეეფერებო<strong>და</strong> არც <strong>ისტ</strong>ორიულ <strong>და</strong>არც რეალურ ვითარებას კარგად გრძნობდნენსაბჭოთა სახელმწიფოს მესვეურებიც. ადრე<strong>და</strong>შვებული შეცდომის ნაწილობრ<strong>ივ</strong> გამოსწო-რებას ისახავ<strong>და</strong> მიზნად ცაკ-ის 1930 წლისაპრილის III სესია, სა<strong>და</strong>ც მიღებულ იქნა გა-<strong>და</strong>წყვეტილება გარ<strong>და</strong>ექმნათ `ხელშეკრულე-ბითი~ აფხაზეთის სსრ აფხაზეთის ავტონო-მიურ საბჭოთა სოციალ<strong>ისტ</strong>ურ რესპუბლიკადსაქართველოს შემადგენლობაში.აქე<strong>და</strong>ნ გამომდინარე 1931 წლის 11 თე-ბერვალს საქართველოს სსრ <strong>და</strong> აფხაზეთისსსრ საბჭოების VI ყრილობების გა<strong>და</strong>წყვეტი-ლებით აფხაზეთი შევი<strong>და</strong> საქართველოს სსრშემადგენლობაში ავტონომიური რესპუბლი-კის უფლებით.საქართველოს სასაზღვრო-ტერიტორიუ-ლი ცვლილებების საკითხი მოსკოვმა თავი-<strong>და</strong>ნვე საკუთარ პრეროგატ<strong>ივ</strong>ად აქცია. საქარ-თველოში შექმნეს სამი ავტონომიური წარმო-ნაქმნი. ერთ ფიორა ტერიტორიაზე სამი ავ-1 l. ToiZe, dasax. naSromi, gv. 81.126
ტონომიის არსებობა ინტერნაციონაოლიზმისორჯონიკიძისეული გეგმის ნაყოფად უნ<strong>და</strong>ჩაითვალოს. ან უნ<strong>და</strong> მ<strong>ივ</strong>იღოთ, რომ იგი ოქ-ტომბრის გა<strong>და</strong>ტრიალების ჭეშმარიტ მიზნებ-ში ჩინებულად ერკვეო<strong>და</strong> _ `<strong>და</strong>ყავი <strong>და</strong> იბა-ტონე!~ავტონომიასა <strong>და</strong> მის <strong>და</strong>წესებულებებსორასი, სამასი ისეთი თანამდებობა ახლავს,რომლებიც ამდენ<strong>ივ</strong>ე პირის კეთილდღეობასუზრუნველყოფს <strong>და</strong> ისე, რომ რაიმე გამორ-ჩეული ნიჭი, ჭკუა <strong>და</strong> შრომისმოყვარეობა სა-ჭირო არ არი... მოურავი ამ თანამდებობებსახლობლებსა <strong>და</strong> სანდო პირებში ანაწილებ-<strong>და</strong>. იქმნებო<strong>და</strong> სიბარიტების კასტა, რომელიცმომდევნო, მხვეჭელთა ფენას აყალიბებ<strong>და</strong> <strong>და</strong>მის კანონსაწინააღმდეგო საქმიანობას მფარვე-ლობ<strong>და</strong> ყოველთვიური ფულადი <strong>თუ</strong> სხვარამ ღირებულებრ<strong>ივ</strong>ი მოსართმევის საკომპენ-საციოდ. მხვეჭელები, ხაზინისა <strong>და</strong> ხალხისძარცვით, სარფიანი ადგილების გაყიდვით,სპეკულაციით, ხელქვეითთა <strong>და</strong>ბეგვრით,ქრთამითა <strong>და</strong> სხვა საშუალებებით მდიდ-რდებოდნენ, ამდიდრებდნენ მფარველებს <strong>და</strong>,რა თქმა უნ<strong>და</strong>, მორჩილებაში ჰყავ<strong>და</strong>თ თავი-სი კლანები. ასე ხორციელდებო<strong>და</strong> რეგიონშისიმშვიდე, სტაბილურობა <strong>და</strong> ადგილობრ<strong>ივ</strong>ი127
`პირველი კაცის~ ვალდებულებების შესრუ-ლება 1 .სრულიად შეუძლებელია ნორმალურილოგიკით ახსნა, <strong>თუ</strong> რატომ მიენიჭათ ერ-თგან ეროვნულ უმცირესობებს ავტონომიისსტატუსი <strong>და</strong> სხვაგან საერთოდ არაფერი,რომ აღარაფერი ვთქვათ ასეთი წარმონაქმნე-ბის <strong>ისტ</strong>ორიულ უნია<strong>და</strong>გობაზე.ვერც საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციაში<strong>და</strong> ვერც საბჭოურ იურიდიულ ლიტერატუ-რაში ვერ იპოვით განმარტებას _ როდის,როგორ, რა პირობით, რა უფლებებით შეიძ-ლება მიიღოს ამა <strong>თუ</strong> იმ ხალხმა ავტონომი-ურობა. ყველა საბჭოური ავტონომია შექმნი-ლია სსრკ-ის იმდროინდელ მმართველთა გუ-ნება-განწყობილების შესაბამისად.საერთოდ უნ<strong>და</strong> აღინიშნოს, რომ მსოფ-ლიოს ქვეყნების გამოცდილებაში <strong>და</strong> სამარ-თლებრ<strong>ივ</strong> კონცეფციებში პოლიტიკური ავტო-ნომია სრულებით არ გვევლინება ეროვნულუმცირესობათა პრობლემების გა<strong>და</strong>ჭრისგზად, არც ერთი საერთაშორისო დოკუმენტიარ შეიცავს ასეთი ავტონომიის შექმნის სა-ხელმწიფო ვალდებულებებს 2 .1 afxazeTis sisxliani qronikebi, Tb., 1993, gv. 19-20.2 saqarTvelos respublika, 1992, 31 ianvari.128
ხაზგასასმელია ის გარემოებაც, რომ რუ-სეთში არსებულ ავტონომიებსა <strong>და</strong> საბჭოთახელისუფლების <strong>და</strong>მყარების შემდეგ საქარ-თველოში შექმნილ ავტონომიურ წარმონაქ-მნებს შორის პრინციპული განსხვავებაა <strong>და</strong>არ შეიძლება მათი საერთო, საბჭოთა სახელ-მწიფოს თვალთახედვით განხილვა. გარკვე-ვით უნ<strong>და</strong> ითქვას, რომ რუსეთში არსებულითითქმის ყველა (<strong>თუ</strong> აბსოლუტურად ყველაარა) ავტონომიური წარმონაქმნი არის რუსე-თის მიერ სხვა<strong>და</strong>სხვა დროს <strong>და</strong>პყრობილი<strong>თუ</strong> `ნებით შეერთებული~ (რატომ გასაგე-ბია), მანამდე <strong>და</strong>მოუკიდებლად არსებულიქვეყნები. მაგალითად, ჩრდილო კავკასი<strong>ისტ</strong>ერიტორია, სა<strong>და</strong>ც შემდეგ რუსეთის ფედე-რაციაში შემავალი ავტონომიური ერთეულე-ბი შეიქმნა, ჩრდილო ოსეთის, ყაბარდო-ბალ-ყარეთის, ჩეჩენ-ინგუშეთის, <strong>და</strong>ღესტნის...სხვა<strong>და</strong>სხვა დროს რუსეთის მიერ <strong>და</strong>პყრობი-ლი, <strong>თუ</strong> სხვა<strong>და</strong>სხვა პირობით შეერთებულიმიწა-წყალია.სულ სხვა ვითარებაა საქართველოში.რაც შეეხება აჭარას, ყველამ კარგად ვიცით,რომ აჭარა საქართველოა <strong>და</strong> აჭარლები ქარ-თველები არიან. ყველაზე კარგად ეს თვით129
აჭარლებმა იციან <strong>და</strong> აჭარის პრობლემა არდგას <strong>და</strong> არც <strong>და</strong>დგება.ის ტერიტორია კი, სა<strong>და</strong>ც საბჭოთა ხე-ლისუფლების <strong>და</strong>მყარების შემდეგ შეიქმნააფხაზეთის <strong>და</strong> ე. წ. სამხრეთ ოსეთის ავტო-ნომიური ერთეულები, უძველესი დროი<strong>და</strong>ნქარ<strong>თუ</strong>ლი მიწა-წყალია, ქარ<strong>თუ</strong>ლ სახელმწი-ფოთა ფარგლებში მყოფი რეგიონებია 1 .1992 წლის 3 მარტს ვაშინგტონში, რადი-ოსადგურ `ამერიკის ხმის~ სააქტო <strong>და</strong>რბაზშიჩატარ<strong>და</strong> კონფერენცია, რომელიც ბჭობ<strong>და</strong>ყოფილ საბჭოთა კავშირში არსებულ მდგომა-რეობაზე. განხილულ საკითხთაგან ერთ-ერთიცენტრალური იყო სიტუაცია კავკასიაში, მათშორის საქართველოში. ამ თემაზე ისაუბრაცნობილმა ამერიკელმა სოვეტოლოგმა, პრო-ფესორმა ვიქსმანმა. პროფესორმა აღნიშნა,რომ `ჩემს მრავალ პუბლიკაციაში ვსვამ კით-ხვას: რატომ არსებობს აფხაზეთის ავტონო-მია? განა საგულისხმო არ არის ის ფაქტი,რომ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკათავი<strong>და</strong>ნ მხოლოდ 34 ათასი <strong>აფხაზი</strong>სათვისშეიქმნა? _ ვიქსმანის მართებული <strong>და</strong>სკვნით_ თავიანთი ტერიტორიის საკითხებს ქარ-1 m. lorTqifaniZe, omi mSvidobam unda Secvalos, `saqarTvelosrespublika~, 1992, 12 ianvari.130
თველები საქართველოში კი არ წყვეტდნენ,არამედ მოსკოვში ხდებო<strong>და</strong>~ 1 .<strong>და</strong> ბოლოს უნ<strong>და</strong> აღინიშნოს, რომ ყველაეროვნულ უმცირესობას არ შეიძლება ჰქონ-დეს საკუთარი სახელმწიფოს შექმნის უფლე-ბა, რადგან, ეს, პირველ ყოვლისა, არსებულისახელმწიფოების ტერიტორიულ მთლიანობასაყენებს საფრთხის ქვეშ <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ო-კონფლიქ-ტების გამოწვევის ერთ-ერთი ძირითადი მი-ზეზი ხდება. როგორც ცნობილია, საერთაშო-რისო სამართალი თვითგამორკვევის უფლე-ბას აძლევს მხოლოდ კოლონიურ <strong>და</strong> <strong>და</strong>მო-კიდებულ, ე. ი. ძალით მიერთებულ <strong>და</strong> მორ-ჩილებაში მყოფ ხალხებს. ეროვნულ უმცირე-სობას კი, რომელიც სხვა<strong>და</strong>სხვა <strong>ისტ</strong>ორიულიკატაკლიზმების შედეგად უცხო ქვეყნების ბი-ნა<strong>და</strong>რი გახ<strong>და</strong>, მიუხე<strong>და</strong>ვად ცხოვრებისდროის ხანგრძლ<strong>ივ</strong>ობისა, თვითგამორკვევისუფლება არა აქვს.1 droni 1992, 25 aprili.131
<strong>და</strong>პირისპირება`მუჰაჯირობის~ პროცესის <strong>და</strong>სრულებისშემდეგ ცარიზმი შეუდგა ზრუნვას აფხაზეთ-ში რუსული ორიენტაციის ინტელიგენციისჩამოყალიბებისათვის. აფხაზთა შორის ხე-ლოვნურად ნერგავდნენ ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლ გან-წყობას. <strong>და</strong>უნდობელი ბრძოლა გამოეცხა<strong>და</strong>ქართველ-აფხაზთა კულტურულ-<strong>ისტ</strong>ორიულერთობასა <strong>და</strong> ამ ერთობის საფუძველს ქარ-<strong>თუ</strong>ლ ენას. ამ მიზანს ემსახურებო<strong>და</strong> აფხაზე-თის ეკლესიებში ღვთისმსახურების საეკლე-სიო-სლავურზე გა<strong>და</strong>ყვანა <strong>და</strong> რუსული ანბა-ნის საფუძველზე აფხაზური <strong>და</strong>მწერლობისშემოღება, რაც პოლიტიკურ მიზნებს ემსახუ-რებო<strong>და</strong> 1 .მოგვიანებით საბჭოთა რუსეთს, მის კო-მუნ<strong>ისტ</strong>ურ პარტიას აფხაზეთში მუ<strong>და</strong>მ ეგუ-ლებო<strong>და</strong>თ გარკვეული ძალები, რომლებიცმზად იყვნენ ნებისმიერ დროს გამოსულიყ-ვნენ <strong>და</strong>მოუკიდებელი საქართველოს წინააღ-მდეგ. შემთხვევითი არ იყო, რომ 1919 წელსაფსუებთან ერთად ქართველებს <strong>და</strong>უპირის-1 b. xorava, dasax. naSromi, gv. 86.132
პირდნენ ა. ხატისოვის ინიციატ<strong>ივ</strong>ით <strong>თუ</strong>რქე-თი<strong>და</strong>ნ აფხაზეთში ჩამოსახლებული სომხები.მათი ნაწილი მოხალისე არმიის სარდლობა-საც მიეტმასნა 1 . <strong>აფსუა</strong>თა მერყევ <strong>და</strong> უნდოხასიათს ემატებო<strong>და</strong> გააფსუებული ქართვე-ლების გაიძვერა კარიერ<strong>ისტ</strong>ული მოქმედება,ყველაფერს რომ საკუთარ კეთილდღეობასსწირავდნენ. ასეთთა შორის იყვნენ ა. შარვა-შიძე, კაკუბავა, დ. ალანია, მ. ცაგურია, ი.მარღანია, რ. ჩხოტუა, ნ. ტარნავა <strong>და</strong> სხვ. 2ამ დროისათვის უვკე აქტიურად <strong>და</strong>იწყოსეპარატ<strong>ისტ</strong>ული მოძრაობა აფხაზეთში. სეპა-რატიზმი, როგორც საზოგადოებრ<strong>ივ</strong>-პოლიტი-კური მოვლენა, ათეულ საუკუნეებს ითვლის<strong>და</strong> ლათინური წარმოშობის ამ ცნებას, რომე-ლიც გამოყოფას, განცალკევებას ნიშნავს, მეც-ნიერები სხვა<strong>და</strong>სხვა ინტერპრეტაციას აძლე-ვენ.საბჭოურ <strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიაში მიღებულიიყო, რომ სეპარატიზმი ძირითა<strong>და</strong>დ ბურჟუა-ზიული წყობილებისთვის იყო <strong>და</strong>მახასიათე-ბელი, <strong>თუ</strong>მცა, იგი ყოველთვის <strong>და</strong> ყველგანარსებობ<strong>და</strong>; ასევე საბჭოთა რეჟიმის დროსაც,მაგრამ მას ფარული ხასიათი ჰქონ<strong>და</strong>.1 T. gasviani, dasax. naSromi, gv. 349.2 iqve, gv. 354.133
სეპარატიზმის მიმდევარ ხალხებში იგიმოიაზრება როგორც ეროვნულ-განმათავისუფ-ლებელი მოძრაობა <strong>და</strong> ხშირად გამოიყენებაცალკეული დიდი სახელმწიფოების მიერსხვა ქვეყნების საშინაო საქმეებში ჩასარევადპირ<strong>და</strong>პირი <strong>თუ</strong> არაპირ<strong>და</strong>პირი გზით 1 .უკვე 1920-1921 წლებში ბოლშევიკებისა<strong>და</strong> სოციალიზმის დროშას გარკვეული ძალე-ბი საფარად იყენებდნენ საქართველოსაგანაფხაზეთის ჩამოცილების <strong>და</strong> რუსეთთან შე-ერთებისათვის ბრძოლაში.ამაზე მეტყველებს საქართველოს დემოკ-რატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სა-მინ<strong>ისტ</strong>როს მიერ შედგენილი (არაუადრეს1920 წლის ოქტომბრისა) ცნობაც, რომელშიცნათქვამია: `ამგვარად, საქართველოსა <strong>და</strong> საბ-ჭოთა რუსეთის ზავის ჩამოგდების შემდე-გაც... კომუნ<strong>ისტ</strong>ები სოხუმის ოლქში ეწეოდ-ნენ საქართველოს დემოკრატიული წეს-წყო-ბილების <strong>და</strong> მისი მთავრობის წინააღმდეგაგიტაციას <strong>და</strong> აწყობდნენ შეიარაღებულ აჯან-ყებას. ამ მუშაობას კომუნ<strong>ისტ</strong>ები აწარმოებ-დნენ არალეგალურად <strong>და</strong> ამავე დროს კავში-1 i. kveselava, dasax. naSromi, gv. 219.134
რი ჰქონ<strong>და</strong>თ საბჭოთა რუსეთის სამხედროძალებთან გაგრის ფრონტზე.უმთავრესი სამოქმედო ორგანიზაციებიიყო: 1) ქალაქ სოხუმში _ `სოკი~, რომელიცსაერთო ხელმძღვანელობას უწევ<strong>და</strong> <strong>და</strong>ნარჩენორგანიზაციებს, იძენ<strong>და</strong> ასაფეთქებელ მასა-ლას, ეწინააღმედეგებო<strong>და</strong> მთავრობის მიერგამოცხადებულ მობილიზაციას <strong>და</strong> ფულით<strong>და</strong>ხმარებას უწევ<strong>და</strong> ხელქვეით ორგანიზაცი-ებს. 2) გაგრაში _ გაგრის სამაზრო რევოლუ-ციური კომიტეტი, რომელიც საჯაშუშო მასა-ლებს აწვდი<strong>და</strong> საბჭოთა ჯარებს, პროპაგან-დით <strong>და</strong> აგიტაციით ხრწნი<strong>და</strong> საქართველოსჯარისკაცებს <strong>და</strong> არღვევ<strong>და</strong> ჩვენს ფრონტს <strong>და</strong>3) აფხაზეთში ავრცელებდნენ აფხაზეთის სა-ქართველო<strong>და</strong>ნ ჩამოშორების შესახებ ხმებს,ურჩევდნენ აფხაზებს შეერთებოდნენ რუსეთს<strong>და</strong> აწყობდნენ აფხაზეთის შეიარაღებულაჯანყებას 1 .საბჭოთა რეჟიმის <strong>და</strong>მყარების შედმეგაფხაზეთში გაძლიერ<strong>და</strong> ქართველთა დევნა.კომუნ<strong>ისტ</strong>ურმა ხელმძღვანელობამ თავის გეგ-მას ისეთი იდეოლოგიური სარჩული გამოა-კერა, რომელიც მიჩქმალავ<strong>და</strong> ამ გეგმის ნამ-1 l. ToiZe, dasax. naSromi, gv. 64-65.135
დვილი ავტორის ვინაობას, კერძოდ, _ ქარ-<strong>თუ</strong>ლი შოვინიზმის აფხაზური იდეა. ასე გა-მოიჩეკნენ ქარ<strong>თუ</strong>ლი ნაციონალური ეგოიზ-მის მქა<strong>და</strong>გებელი `<strong>აფხაზი</strong>~ იდეოლოგები,რომლებიც იმ ტოტსაც ჭრიდნენ, რომელზეცთავად ისხდნენ 1 .XX საუკუნის 30-იან წლებში აფხაზურისეპარატ<strong>ისტ</strong>ული მოძრაობა გააქტიურებას იწ-ყებს <strong>და</strong> ფიქსირდება ცალკეული ორგანიზა-ციების <strong>და</strong> ჯგუფების შექმნა. ომის წლებშიაფხაზური მოძრაობის ცალკეულმა წარმო-მადგენლებმა სცადეს <strong>და</strong>ესვათ საკითხი სა-ქართველოსაგან აფხაზეთის გამოყოფის შესა-ხებ, მაგრამ შეთქმულება მალე გამომჟღავნ<strong>და</strong><strong>და</strong> მისი მოთავეები ს. ბასარია, მ. ადლეიბა<strong>და</strong> სხვები მართლმსაჯულებას ვერ ასცდნენ.ომის შემდგომ წლებში აფხაზური მოძრა-ობა ახალ ძალას იკრებს, განსაკუთრებით აქ-ტიურობენ თბილისში სასწავლო <strong>და</strong> სამეცნი-ერო განათლებამიღებული ახალგაზრდები,მათ შორის უმარ შაკრილი <strong>და</strong>, განსაკუთრე-ბით უნ<strong>ივ</strong>ერსიტეტის კურს<strong>და</strong>მთავრებული,სამეცნიერო ხარისხის მქონე _ თამარ შაკრი-ლი.1 z. gogia, afxazeTi _ saqarTvelos erovnuli krizisi, Jurn.`politika~, 1995, # 7-8, gv. 3.136
ფაქტია, რომ შემდგომშიც აფხაზურ მოძ-რაობაში მონაწილე თითქმის ყველა წევრსძირითა<strong>და</strong>დ თბილისში ჰქონ<strong>და</strong> გავლილისასწავლო-სამეცნიერო <strong>და</strong> სამსახურებრ<strong>ივ</strong>-თა-ნამდებობრ<strong>ივ</strong>ი წრთობა 1 .თვითგანდიდებისა <strong>და</strong> ქართველთაგანგანკერძოების ტენდენცია გაუღვ<strong>ივ</strong><strong>და</strong>თ აფ-ხაზ-აფსუებს განსაკთრებით 50-იანი წლები-<strong>და</strong>ნ, როდესაც სტალინი გარ<strong>და</strong>იცვალა <strong>და</strong>საბჭოთა ს<strong>ისტ</strong>ემა ღრმა კრიზისმა მოიცვა.ს<strong>ისტ</strong>ემის ყველა მანკიერება <strong>და</strong> ცოდვა სტა-ლინის მშობლიურ ხალხს, ქართველებს მიე-წერა, როცა მათ წინააღმდეგ გაუგონარი ლაშ-ქრობა გაჩაღ<strong>და</strong>. ამავდროულად <strong>და</strong>იწყო ქარ-თველთა ძალ<strong>და</strong>ტანებითი გააფხაზება, რო-მელმაც საკმაოდ ფართო მასშტაბი მიიღო,მაგრამ მშველელი არავინ აღმოჩნ<strong>და</strong>.გაზვიადებული არ იქნება <strong>თუ</strong> ვიტყვით,რომ თანამედროვე აფხაზური სეპარატიზმისგეგმას 50-იან წლებში ჩაეყარა საფუძველი,როცა საბჭოთა კავშირის ახალმა მესვეურებმა_ ხრუშჩოვმა, სუსლოვმა, კოსიგინმა, მიქოი-ანმა, ანდროპოვმა <strong>და</strong> სხვებმა სახელმწიფოებ-რ<strong>ივ</strong>ი აგიტაცია გააჩაღეს ქართველების წინა-1 i. kveselava, dasax. naSromi, gv. 226.137
აღმდეგ. სწორედ კრემლსა <strong>და</strong> აფხაზეთისკურორტებზე შეიქმნა <strong>და</strong> <strong>და</strong>იხვეწა აფხაზე-თის საქართველოსაგან ჩამოცილების <strong>და</strong> რუ-სეთისადმი მიერთების პროგრამა 1 . სოხუმში,გუ<strong>და</strong>უთაში, გაგრაში გამარ<strong>თუ</strong>ლი მიტინგები,მიღებული რეზოლუციები <strong>და</strong> მიმართვებისერიოზული განაცხადი იყო ქარ<strong>თუ</strong>ლ-აფხა-ზური ურთიერთობის შემდგომი გამწვავები-სათვის. ადგილობრ<strong>ივ</strong>ი `აფხაზური~ მოსახ-ლეობის მძაფრ რეაქციას იწვევ<strong>და</strong> მგელაძისა<strong>და</strong> გეთიას მიერ გატარებული ღონისძიებებიქარ<strong>თუ</strong>ლი ტოპონიმების აღდგენის შესახებ.მაგალითად, ოჩამჩირის რაიონის ტყვარჩელისსასოფლო საბჭოს უწოდეს ვარდისუბნის სა-სოფლო საბჭო. იმავე რაიონის სოფელ არა-კიჩს _ სოფელი აგარაკი, სოფელ შაუმიანს(გულრიფშის რაიონი) _ ნარინჯოვანი, იმავერაიონის სოფელ მიასნიკოვოს _ წერული <strong>და</strong>ა. შ. კოლმეურნეობა მუგძირხვას (გუ<strong>და</strong>უთისრაიონი) _ მზიური, სოფელ ბაღნარის კოლ-მეურნეობას (გაგრის რაიონი) _ ახალი ცხოვ-რება <strong>და</strong> ა. შ. 2ამავე პერიოდში აფხაზეთის ინტელიგენ-ციის ნაწილი ფართო პროპაგან<strong>და</strong>ს ეწეო<strong>და</strong>1 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 24.2 spa, f. 14, anaw. 30, saq. 374, furc. 18.138
ქართველი მოსახლეობისა <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლიკულტურის წინააღმდეგ, რამაც ორგანიზებუ-ლი ხასიათი მიიღო. აფხაზეთის ენის, ლიტე-რატურისა <strong>და</strong> <strong>ისტ</strong>ორიის <strong>ინსტიტუტი</strong>ს თა-ნამშრომლები, ასევე გაზეთ `აფსნი ყაფშის~რე<strong>და</strong>ქციის თანამშრომლები ხშირად იკრიბე-ბოდნენ ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი პოლიტიკის შესამუ-შავებლად <strong>და</strong> <strong>და</strong>სახვეწად. ისინი საჯაროდ,პლენუმებზე, აქტ<strong>ივ</strong>ის კრებებზე, თათბირებ-ზე ყოველმხრ<strong>ივ</strong> უპირისპირდებოდნენ ყოვე-ლ<strong>ივ</strong>ე ქარ<strong>თუ</strong>ლს 1 . საქართველოს ხელისუფლე-ბის <strong>და</strong>მოკიდებულებას აფხაზეთის ავტონო-მიისადმი აიგ<strong>ივ</strong>ებდნენ საფრანგეთის ალჟირ-თან <strong>და</strong> ინგლისის ეგვიპტესთან ურთიერთო-ბას 2 .`აფხაზები~ ასევე ავრცელებდნენ ხმებს,რომ ლაკობა მოწამლა ბერიამ <strong>და</strong> უნ<strong>და</strong> გაე-მართლებინათ სიკვდილის შემდეგ 3 .აფხაზები ბრალს დებდნენ ქართველებს,რომ აჩან<strong>და</strong>რის საშუალო სკოლის 20 აფხაზმოწაფეს ქართველებმა თვითნებურად შეუც-ვალეს სახელები <strong>და</strong> უწოდეს: 1. ხიკურ ან-ქვაბს _ რუსუ<strong>და</strong>ნი, 2. ტაიფ ადჟბას _ ტე-1 iqve, furc. 21-22.2 iqve, furc. 22.3 iqve, furc. 23.139
რენტი, 3. ჩუკა ჩიჩბას _ ჟუჟუნა, 4. ცუცაჩარგუშს _ ციალა, 5. ბუბა ხაგბას _ ნათელა,6. შამონია ჭანტურიას _ ეთერი, 7. არსენიახაგბას _ თინათინი, 8. ხიკურ ხაგბას _ ლა-მარა, 9. ჩოდია გუნბას _ ვალერიანი, 10. ხი-კურა ჯენიას _ ნორა, 11. ხიკუჩა გუნბას _როზა, 12. შულია ჯენიას _ შალვა, 13. ლიუჩ-კა ჯენიას _ ლამარა, 14. ხიმკა ხორავას _ეთერი, 15. კაპჩკა ჩიჩბას _ თამარა, 16. არზე-ნია ბარციცს _ ჟუჟუნა, 17. ხიმორ გუნბას _ნათელა, 18. ლელო ხიგბას _ თამარა, 19. რი-მა თირკს _ ვალენტინა, 20. საფარბეი გუნბას_ ამირანი 1 .თავიანთ გამოსვლებში აფხაზები ზიზღსამჟღავნებდნენ ქართველებისადმი, კერძოდ,მეგრელებისადმი. ისინი განსაკუთრებითხაზს უსვამდნენ მეგრელებს, საერთოდ გამო-ყოფდნენ ქართველებისაგან. მაგალითად,ტვანბა თავის გამოსვლებში რუსი `თეორეტი-კოსების~ მსგავსად აღნიშნავ<strong>და</strong> `ქართველები<strong>და</strong> მეგრელები~ 2 .1956 წლის 10 <strong>ივ</strong>ლისს სკკპ ცკ პრეზიდი-უმმა მიიღო <strong>და</strong>დგენილება, სა<strong>და</strong>ც გაკრიტი-კებული იყო საქართველოს კპ ცკ-ის მუშაობა1 spa, f. 14, anaw. 30, saq. 374, furc. 24.2 iqve, furc. 26.140
აფხაზეთთან მიმართებაში. კრემლი<strong>და</strong>ნ თა-ნადგომით გამხნევებული აფხაზეთის საოლ-ქო კომიტეტის მდ<strong>ივ</strong>ანი მ. ბღაჟბა საქართვე-ლოს ხელისუფლებას მთელ რიგ მოთხოვნებსუყენებ<strong>და</strong>. უარყოფითად აფასებ<strong>და</strong> გაზეთ`ზარია ვოსტოკაში~ <strong>და</strong> ჟურნალ `მნათობში~ქართველ მეცნიერთა პუბლიკაციებს, რაც მასმიაჩნ<strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong> ხალხის თვითმყოფადობის,მისი <strong>ისტ</strong>ორიის, სახელმწიფოებირობისა <strong>და</strong>კულტურის უგულვებელყოფად 1 . ასეთი სახისსტატიებს ბღაჟბა ბურჟუაზიული ნაციონა-ლიზმის გამოვლინებად ნათლავ<strong>და</strong>. მისიმოთხოვნით საჭირო იყო გაფართოებულიყოაფხაზეთის ასსრ უფლებები, შექმნილიყოისეთი ვითარება, როცა ხელისუფლების ად-გილობრ<strong>ივ</strong>ი ორგანოები გამოიჩენდნენ ინიცი-ატ<strong>ივ</strong>ას <strong>და</strong> შე<strong>და</strong>რებით <strong>და</strong>მოუკიდებლად გა-<strong>და</strong>წყვეტდნენ მნიშვნელოვან სამეურნეო <strong>და</strong>რესპუბლიკის ცხოვრების სხვა საკითხებს.ასევე, უახლოეს დროში აშენებულიყო სო-ხუმში რადიოსატრანსლიაციო სადგური, აღ-დგენილიყო სოხუმში აფხაზური სკოლა ინ-ტერნატთან ერთად. პე<strong>და</strong>გოგიური კადრებისკვალიფიკაციის ასამაღლებლად <strong>და</strong>ეარსები-1 iqve, anaw. 32, saq. 281 a , furc. 14, 15.141
ნათ პე<strong>და</strong>გოგთა <strong>და</strong>ხელოვნების <strong>ინსტიტუტი</strong>.მთლიანად `აღედგინათ~ <strong>და</strong>სახლებული პუნ-ქტებისა <strong>და</strong> ადგილების ადრინდელი სახელე-ბი. ამისათვის ბღაჟბა საჭიროდ თვლი<strong>და</strong> გაე-ფართოებინათ აფხაზეთის ასსრ უმაღლესისაბჭოს უფლებები <strong>და</strong> სხვ. 1 უფრო სერიოზუ-ლად გაემახვილებინათ ყურადღება ადგი-ლობრ<strong>ივ</strong>ი კადრების აღზრ<strong>და</strong>სა <strong>და</strong> <strong>და</strong>წინაუ-რებაზე, <strong>და</strong>ენერგათ პრაქტიკაში ხელმძღვა-ნელ თანამდებობებზე აფხაზების <strong>და</strong>წინაურე-ბა როგორც თბილისში, ასევე საქართველოსმასშტაბით 2 .ჯერ კიდევ 1956 წლის აპრილში საქარ-თველოს სახელმწიფო ფილარმონიის კოლექ-ტ<strong>ივ</strong>ი საგასტროლოდ ჩავი<strong>და</strong> აფხაზეთში, მაგ-რამ ადგილობრ<strong>ივ</strong>მა ხელისუფლებამ არ მისცასაშუალება ჩაეტარებინა კონცერტი. აფხაზე-თის ასსრ კულტურის მინ<strong>ისტ</strong>რმა კვარჩელიამთბილისი<strong>და</strong>ნ ჩასულ მსახიობებს განუცხა<strong>და</strong>:`თქვენ აქ არავის მოუწვევიხართ. თქვენ ვინახართ? გაათავისუფლეთ ჩვენი ტერიტორია.ჩვენ არა გვსურს <strong>და</strong>ვემორჩილოთ საქართვე-ლოს ფილარმონიის გა<strong>და</strong>წყვეტილებებს, რამ-დენა<strong>და</strong>ც გვსურს შევინარჩუნოთ ჩვენი ავტო-1 spa, f. 14, anaw. 32, saq. 281 a , furc. 16.2 iqve, furc. 17.142
ნომია, წაეთრიეთ აქე<strong>და</strong>ნ! წაეთრიეთ ჩვენიტერიტორიი<strong>და</strong>ნ, წინააღმდეგ შემთხვევაში მეგამოვიძახებ მილიციას <strong>და</strong> <strong>და</strong>გაპატიმრებთ...ჩვენ ჩვენი მინ<strong>ისტ</strong>რთა საბჭო გვაქვს <strong>და</strong> ვას-რულებ მის განკარგულებას <strong>და</strong> არა საქარ-თველოს კულტურის სამინ<strong>ისტ</strong>როს განკარგუ-ლებას~ 1 .1957 წლის 18 <strong>ივ</strong>ლისს აფხაზეთის ასსრუმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმმა მიიღო გა-<strong>და</strong>წყვეტილება აფხაზეთის ავტონომიურ რეს-პუბლიკაში აღედგინათ ზოგიერთი სასოფლოსაბჭოს <strong>და</strong> <strong>და</strong>სახლებული პუნქტის, რკინიგ-ზის სადგურის <strong>და</strong> სხვა სახელები 2 .აღნიშნული გა<strong>და</strong>წყვეტილებით სახელებიუნ<strong>და</strong> შეცვლო<strong>და</strong> 8 სასოფლო საბჭოს, 39 <strong>და</strong>-სახლებულ პუნქტს, რკინიგზის 3 სადგურს, 5`პლატფორმას~, 3 გა<strong>და</strong>სასვლელს. ასევე უნ<strong>და</strong>შეცვლილიყო 11 <strong>და</strong>სახლებული პუნქტ<strong>ისტ</strong>რანსკრიპცია 3 .აფსუები ცდილობდნენ ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელ-წოდებების გაუქმებას. მათთვის მთავარს წარ-მოადგენ<strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი ტოპონიმების კვალისგაქრობა. ამ მოტ<strong>ივ</strong>ით მნიშვნელობა არ ჰქონ-1 iqve, furc. 13.2 suicsa, f. 1165, anaw. 8, saq. 1347, furc. 1.3 iqve, furc. 2.143
<strong>და</strong> რა სახელს <strong>და</strong>არქმევდნენ. მაგალითად,მოითხოვდნენ რომ ბაღნარის სასოფლო საბ-ჭოსთვის ეწოდებინათ ქრ<strong>ისტ</strong>ეფოროვო, გან-თიადის სასოფლო საბჭოსთვის _ პილენკოვო<strong>და</strong> ა. შ. სინამდვილეში ეს სახელები არც აფ-სუებისთვის იყო მახლობელი.როგორც სათანადო ადგილას აღვნიშნეთXIX საუკუნის 70-იან წლებში მეფის რუსეთიინტენსიურ კოლონიზაციას ეწეო<strong>და</strong> აფხაზეთ-ში. რუსი მემამულეები <strong>და</strong> ვაჭრები ჩალისფასად ყიდულობდნენ აქ მიწებს. ერთ-ერთიასეთი იყო ქრ<strong>ისტ</strong>ეფოროვი <strong>და</strong> სხვები, რო-მელთა სახელების აღდგენასაც მოითხოვდნენ<strong>აფსუა</strong> `პატრიოტები~ 1 .1960 წლის 11 მაისს აფხაზეთის საოლქოკომიტეტის მდ<strong>ივ</strong>ანმა ბღაჟბამ თხოვნით მი-მართა საქართველოს კპ ცკ პირველ მდ<strong>ივ</strong>ანსვ. მჟავანაძეს, რათა ნება მიეცათ იმავე წლის<strong>ივ</strong>ნისში აღენიშნათ რუსეთთან შეერთების150 წლის იუბილე 2 .აფხაზური მოძრაობის მომდევნო ეტაპი1966-1968 წლებთან არის <strong>და</strong>კავშირებული.ცნობილია, `31~-ის, `77~-ის <strong>და</strong> `130~-ის წერი-ლები, რომლებშიც აშკარად იგრძნობო<strong>და</strong> ან-1 iqve, furc. 3-4.2 spa, f. 14, anaw. 35, saq. 359, furc. 1.144
ტიქარ<strong>თუ</strong>ლი განწყობილება, რუსეთის შემად-გენლობაში აფხაზეთის რესპუბლიკის შეს-ვლის სურვილი. ამავე პერიოდში იქმნება`იატაკქვეშა საოლქო კომიტეტი <strong>და</strong> წინასწარნაწილდება ყველაზე პრესტიჟული თანამდე-ბობები. ეს პერიოდი აფხაზეთში საზოგადო-ებრ<strong>ივ</strong>ი აზრის მომზადების ეტაპია. აფხაზო-ბა, ეროვნულობის პარალელურად, სოციალუ-რი სახის მატარებელი ხდება. <strong>და</strong>საქმებისა<strong>და</strong> თანამდებობის მიღებისას უპირატესობაენიჭება ეროვნულობას _ `აფხაზობას~. აფხა-ზი სეპარატ<strong>ისტ</strong>ები თხოულობენ აფხაზეთისკონსტიტუციაში შეიტანონ მუხლი თვითგა-მორკვევისა <strong>და</strong> საქართველო<strong>და</strong>ნ გამოყოფისშესახებ 1 .სკკპ ცკ 1972 წლის თებერვლის <strong>და</strong>დგე-ნილების შემდეგ (თბილისის საქალაქო კომი-ტეტის შესხებ...), აფხაზეთი თან<strong>და</strong>თანობითიღებს სუვერენული რესპუბლიკის სტატუსის-თვის საჭირო ყველა ატრიბუტს. იხსნება აფ-ხაზეთის ტელევიზია, უნ<strong>ივ</strong>ერსიტეტი, ხორ-ციელდება საკადრო პოლიტიკა, რომელიცდიდი <strong>თუ</strong> პატარა თანამდებობისაკენ გზას1 i. kveselava, dasax. naSromi, gv. 227.145
უკეტავ<strong>და</strong> ქართველებს. ჩქარდება ქართველე-ბის გააფხაზების პროცესი.<strong>და</strong>დგენილებაში ჩადებულმა ე. წ. `ინ-ტერნაციონალურმა~ ნაღმმა, ლეგალურად აქ-ცია ყოველ<strong>ივ</strong>ე ის, რაც ათეულობით წლისმანძილზე აფხაზეთში არალეგალურად მიმ-დინარეობ<strong>და</strong>. უფრო მეტიც, ყოველ<strong>ივ</strong>ე ამანხელ-ფეხი გაუხსნა სეპარატ<strong>ისტ</strong>ულ მოძრაო-ბას <strong>და</strong>ნარჩენ საქართველოში. `აფხაზურიპრობლემა~ ამოვარ<strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი საზოგადო-ებრ<strong>ივ</strong>-პოლიტიკური ს<strong>ივ</strong>რცი<strong>და</strong>ნ, იგი საერთოსაკავშირო `საზრუნავი~ გახ<strong>და</strong>, რაც მოგვია-ნებით ტრაგიკული შედეგების მომტანი აღ-მოჩნ<strong>და</strong> ქართველებისა <strong>და</strong> აფხაზებისთვისაც 1 .ამ დროს აფხაზეთის საოლქო კომიტე-ტის ხელმძღვანელობაში ერთმანეთს ებრძო<strong>და</strong>ორი მიმდინარეობა. ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი, რომლისსულისჩამდგმელი იყო ყველა ჯურის კარიე-რ<strong>ისტ</strong>ებისა <strong>და</strong> მაქინატორების მფარველი სა-ოლქო კომიტეტის პირველი მდ<strong>ივ</strong>ანი მ.ხვარცკია.მ. ხვარცკიას გარშემო შემოკრებილ კომუ-ნ<strong>ისტ</strong>თა მდგომარეობა განსაკუთრებით მძიმე1 i. kveselava, dasax. naSromi, gv. 80.146
გახ<strong>და</strong> ვ. მჟავანაძის მმართველობის ხანაში.ფართოდ გაშლილი კორუფცია აფხაზეთშიგანსაკუთრებით სიმწვავით გამოვლინ<strong>და</strong>,რადგან იგი კადრების არასწორი შერჩევისა<strong>და</strong> განაწილების პრინციპს გა<strong>და</strong>ეჯაჭვა. იმდროს ავტონომიური რესპუბლიკის უმცირე-სობის _ აფხაზთა 15%-ის ხელში იყო ნომენ-კლატურულ თანამდებობათა ორი მესამედი.ბრძოლამ `თანამდებობისათვის~ უმთავრესა<strong>და</strong>ნტიქარ<strong>თუ</strong>ლი ხასიათი მიიღო, რაც სახელ-მწიფო ადმინ<strong>ისტ</strong>რაციულ ორგანოთა ნორმა-ლურ მუშაობაზე <strong>და</strong>მღუპველად მოქმედებ<strong>და</strong>.ამის შედეგად მართლმსაჯულება <strong>და</strong>შლისპროცესს განიცდი<strong>და</strong>, ხოლო კორუფციისზრ<strong>და</strong>მ შეუძლებელი გახა<strong>და</strong> ეფექტურიბრძოლა ვ. კობახიას მფარველობის ქვეშმყოფ საქმოსანთა <strong>და</strong> მაქინატორთა წინააღ-მდეგ. სამწუხაროდ, საქართველოს კომპარტი-ის ხელმძღვანელობა ამ რ<strong>თუ</strong>ლ ვითარებაშ<strong>ივ</strong>ერ გაერკვა <strong>და</strong> მც<strong>და</strong>რ გზას <strong>და</strong>ადგა. მდგო-მარეობის განსამუხტავად 1973 წელს ერ-თდროულად გაანთავისუფლეს როგორც კო-ბახია, ასევე ხვარცკია.საქართველოს კომპარტიის <strong>და</strong> აფხაზე-თის საოლქო კომიტეტის ახალმა ხელმძღვა-ნელობამ აღნიშნული შეცდომა უფრო გააღ-147
რმავა. 1976 წელს აფხაზეთის საოლქოXXXIII პარტკონფერენციაზე იაფი ავტორიტე-ტის შეძენის მიზნით ვ. ხინთბამ 1967 წლისანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი გამოსვლების მონაწილეთარეაბილიტაცია მოახდინა, ხოლო თვით გა-მოსვლების ფაქტი კი ვ. მჟავანაძის მც<strong>და</strong>რისაკადრო პოლიტიკის კურსს გა<strong>და</strong>აბრალა. რე-აბილიტაციით წაქეზებულმა პროვოკატორებ-მა თავისი ზრახვების განსახორციელებლად1977 წლის დეკემბერში წერილით მიმართესსაბჭოთა კავშირის სადირექტ<strong>ივ</strong>ო ორგანოებს,რომელშიც ე. შევარდნაძეს <strong>აფხაზი</strong> ხალხისმიმართ ბერიას პოლიტიკის გატარებაში <strong>და</strong>ს-დეს ბრალი <strong>და</strong> ამის საფუძველზე მოითხო-ვეს აფხაზეთის გამოყოფა საქართველო<strong>და</strong>ნ<strong>და</strong> რსფსრ-ის შემადგენლობაში შეყვანა. ამგზით <strong>აფსუა</strong> პროვოკატორები აპირებდნენთავისი ძირითადი მიზნის _ აფხაზეთი<strong>და</strong>ნქართველთა განდევნის გეგმის განხორციელე-ბას.1978 წლის მარტში აფხაზეთის საოლქოკომიტეტმა <strong>და</strong>გმო აღნიშნული წერილი <strong>და</strong>სამი პროვოკატორი ჟურნალ `ალაშარას~ რე-<strong>და</strong>ქტორი ჯენია, აფხაზეთის სახლემწიფომუზეუმის დირექტორი არგუნი <strong>და</strong> გუ<strong>და</strong>უ-თის რაიონული გაზეთის `ბზიფის~ რე<strong>და</strong>ქ-148
ტორის მოადგილე ახუბა პარტიი<strong>და</strong>ნ გარიც-ხეს <strong>და</strong> სამსახური<strong>და</strong>ნ მოხსნეს, მაგრამ ყვე-ლასათვის მოულოდნელად ისინი პარტიაში<strong>და</strong> თანამდებობებზე აღადგინეს, ხოლო ვ.ხინთბა გაანთავისუფლეს.ისარგებლეს რა შექმნილი ვითარებითაფსუებმა 1978 წლის გაზაფხულზე <strong>და</strong> ზაფ-ხულში უპრეცედენტო ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი მოძრა-ობა გაშალეს. გაჩნ<strong>და</strong> ლოზუნგები `სიკვდი-ლი ქართველებს~, `ძირს ძაღლური ენა~,`ქართველებო წაეთრიეთ აფხაზეთი<strong>და</strong>ნ!~ <strong>და</strong>ა. შ. <strong>თუ</strong> სა<strong>და</strong>მდე მ<strong>ივ</strong>ი<strong>და</strong> მათი თარეში, კარ-გად ჩანს ქართველების მიერ ე. შევარდნაძი-სადმი მიწერილი ერთ-ერთი წერილი<strong>და</strong>ნ:`ჩვენ გუ<strong>და</strong>უთის რაიონის სოფელ ლიხნისმცხოვრები ქართველები, რომელნიც ჩვენსგანცხადებას ქვემოთ ხელის მოწერით ვა<strong>და</strong>ს-ტურებთ, ვთხოვთ საქართველოს კომუნ<strong>ისტ</strong>უ-რი პარტიის ცენტრალურ კომიტეტს, გაგვი-წიოს მფარველობა ამავე რაიონში მცხოვრებიაფხაზებისაგან~. წერილში მოტანილია მთელირიგი შემზარავი ფაქტები, რაც ქართველებისწინააღმდეგ ხდებო<strong>და</strong>. მაგალითად, ლიხნისმცხოვრები დ. ანშბა ქართველებს ხშირადემუქრებო<strong>და</strong> <strong>და</strong> მოუწოდებ<strong>და</strong>; `გეყოფათცხოვრება აფხაზეთში, წადით აქე<strong>და</strong>ნ. სანამ149
არ <strong>და</strong>გხოცავთ~. ეროვნული შუღლის ნია<strong>და</strong>გ-ზე, წინასწარი განზრახვით მოკლეს კოლმე-ურნე გ. ჩალაძე. თოფით ჩასაფრებულმა დ.ანშბამ მძიმედ <strong>და</strong>ჭრა სოფელ ლიხნის მექა-ნიზატორი რ. მოდებაძე, რის შედეგა<strong>და</strong>ც <strong>და</strong>-ზარალებულოი მეორე ჯგუფის ინვალიდიგახ<strong>და</strong> <strong>და</strong> მისი მრავალშვილიანი ოჯახი ფაქ-ტიურად არსებობის გარეშე <strong>და</strong>რჩა.1978 წელს აფსუებმა ახალსოფელს სახე-ლი შეუცვალეს <strong>და</strong> ორჯონიკიძე უწოდეს.კოლმეურნე ა. გოგრიჭიანი მძიმედ <strong>და</strong>ჭრესცეცხლსასროლი იარაღით კისრის არეში. გახ-შირ<strong>და</strong> თავ<strong>და</strong>სხმის შემთხვევები, რაც ქარ-თველთა ფიზიკურ განადგურებას ისახავ<strong>და</strong>მიზნად. მიუხე<strong>და</strong>ვად ამისა მართლმსაჯულე-ბა სიმართლის მიჩქმალვას ცდილობ<strong>და</strong>. ზე-მოთ ჩამოთვლილი ეროვნული შუღლის ნია-<strong>და</strong>გზე ჩადენილი <strong>და</strong>ნაშაულებანი ყოფითშემთხვევებად ჩათვალეს <strong>და</strong> <strong>და</strong>მნაშავეებსმინიმალური სასჯელი აკმარეს.ქართველი ხალხის ეროვნული ღირსებისშელახვის მიზნით აფსუებმა შეურაცხყვეს <strong>და</strong><strong>და</strong>ამსხვრიეს რუსთაველის ბიუსტი, რომე-ლიც სოხუმის დრამატული თეატრის შენობა-ში იდგა. მომხ<strong>და</strong>რი ფაქტი კი ახსნეს ისე,რომ <strong>თუ</strong>რმე <strong>და</strong>მლაგებლებს წმენდის დროს150
შემთხვევით გადმოუვარ<strong>და</strong>თ. გაგრაში პრო-ვოკატორებმა რუსთაველის ბარელიეფი <strong>და</strong>ამ-სხვრიეს. მათვე <strong>და</strong>ანგრიეს სოხუმის ცენტრშიმდგარი მონუმენტური ქან<strong>და</strong>კება, რომელიცქართველი <strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong> ხალხების მეგობრობასისახავ<strong>და</strong>. ამის გარ<strong>და</strong> აფხაზეთში მასიურადნადგურდებო<strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი ეპიგრაფიკულიწარწერები.ფართოდ გაშლილი ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი მოძ-რაობის შედეგად აფხაზეთის კონსტიტუციისმიღება გაურკვეველი ვადით გა<strong>და</strong>იდო. სა-კადრო პოლიტიკის კრახი აშკარა გახ<strong>და</strong>.პროვოკოტორთა მიერ წაქეზებული ბრბოსმოთხოვნის საფუძველზე <strong>და</strong>იწყო ქართველ-თა მასიური მოხსნა სამსახური<strong>და</strong>ნ. შიშითშეპყრობილი საქართველოს კომპარტიის ხელ-მძღვანელობა ყოველგვარ <strong>და</strong>თმობებზე მიდი-ო<strong>და</strong>. ამ მხრ<strong>ივ</strong> ნიშანდობლ<strong>ივ</strong>ია 1978 წლის 4მაისს გაგრაში მომხ<strong>და</strong>რი ფაქტი. პროვოკა-ტორთა მიერ <strong>და</strong>ნიშნულმა გაგრის ქალაქკო-მის პირველმა მდ<strong>ივ</strong>ანმა კვანტალიანმა, რო-მელსაც მოკვლით <strong>და</strong>ემუქრნენ, საპირველმაი-სო დემონსტრაციაზე გამოსვლა ვერ გაბე<strong>და</strong>,რის შემდეგ მას უბრძანეს `წათრეულიყოგაგრი<strong>და</strong>ნ~. კვანტალიანი გაიქცა. პლენუმმაგაგრის ქალაქკომის პირველ მდ<strong>ივ</strong>ნად გულ-151
რიფშის რაიკომის პირველი მდ<strong>ივ</strong>ანი, ეროვ-ნებით ქართველი ნაჭყებია აირჩია. 12 საათიცკი არ იყო გასული ნაჭყებიას არჩევი<strong>და</strong>ნ,როდესაც ძირითა<strong>და</strong>დ გუ<strong>და</strong>უთი<strong>და</strong>ნ ჩამო-სულმა ბრბომ ქალაქკომის <strong>და</strong>წვის მუქარით,ნაჭყებიას მოხსნა მოითხოვა. სასწრაფოდ ჩა-მოსულმა ე. შევარდნაძემ ქალაქკომის შენობა-ში ქუჩი<strong>და</strong>ნ შეყრილ ბრბოს შემდეგი სიტყვე-ბით მიმართა: `ამხანაგებო! მოხ<strong>და</strong> შეცდომა.პარტიის საქალაქო კომიტეტის მდ<strong>ივ</strong>ნის არ-ჩევისას ჩვენ ავჩქარდით. ჩვენს შეცდომასჩვენვე გამოვასწორებთ. თქვენ გაგრის ქალაქ-კომის პირველ მდ<strong>ივ</strong>ნად გსურთ <strong>აფხაზი</strong>? _აი, <strong>აფხაზი</strong> _ ასენიკო კონსტანტინეს ძე გვა-რამია, გუ<strong>და</strong>უთის რაიკომის პირველი მდ<strong>ივ</strong>ა-ნი. ჩვენ მას გინიშნავთ გაგრის რაიკომისპირველ მდ<strong>ივ</strong>ანდ~.ეს იყო სკკპ <strong>ისტ</strong>ორიაში პარტიის წესდე-ბის უპრეცედენტო <strong>და</strong>რღვევა. პლენუმის მი-ერ არჩეული საქალაქო კომიტეტის მდ<strong>ივ</strong>ანიბრბოს მოთხოვნით გა<strong>და</strong>ყენებულ იქნა <strong>და</strong>შეიცვალა უკანონოდ <strong>და</strong>ნიშნული პირით. გუ-<strong>და</strong>უთაში კი გვარამიას ნაცვლად მოვი<strong>და</strong>ოზგანი. გვარამია <strong>და</strong> ოზგანი `მუშაობას~ შე-უდგნენ; გუ<strong>და</strong>უთის რაიონში ნომენკლატუ-რული თანამდებობები<strong>და</strong>ნ მოიხსნა ფაქტიუ-152
რად ყველა ქართველი. გაგრაში იგ<strong>ივ</strong>ე მოღვა-წეობა გააჩაღა გვარამიამ, რომელიც ქართვე-ლი ეროვნების კადრებს ხსნი<strong>და</strong> პროვოკატო-რის <strong>და</strong> ცნობილი მაქინატორის ბ. კეხირი<strong>და</strong>სმიერ შედგენილი სიის მიხედვით. აფსუებისძალისხმევით სოხუმის ქალაქკომის ყველაქართველი მდ<strong>ივ</strong>ანი აფხაზებით შეიცვალა.ქარ<strong>თუ</strong>ლი ეროვნების კადრები გამოყარეს სო-ხუმის ქალაქის საბჭო<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> სხვა <strong>და</strong>წესებუ-ლებები<strong>და</strong>ნ. ქართველთა დევნამ არნახულიმასშტაბები მიიღო. განსაკუთრებით მძიმე ვი-თარება შეიქმნა გაგრის, გუ<strong>და</strong>უთისა <strong>და</strong>ოჩამჩირის რაიონებში.აფხაზეთში შექმნილმა არანორმალუმამდგომარეობამ ფართო გამოძახილი ჰპოვამთელ საქართველოში. ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი მოძრა-ობა ქართველმა ერმა სავსებით სწორად მოს-კოვი<strong>და</strong>ნ გარკვეული ძალების მიერ ინსპირი-რებულად აღიქვა. ყოველ<strong>ივ</strong>ე ამან ქართვე-ლებსა <strong>და</strong> რუსებს შორის ურთიერთობა გაამ-წვავა.1978 წლის 11 <strong>ივ</strong>ნისს თბილისში მთავ-რობის სახლის წინ მანიფესტაცია მოეწყო, მა-ნიფესტაციის მონაწილეები აფხაზეთში ქარ-თველთა დევნის შეწვყეტას მოითხოვდნენ.საქართველოს კომპარტიის ხელმძღვანელობამ153
მღელვარების <strong>და</strong>წყნარების მიზნით მთელრიგ <strong>და</strong>წესებულებებში ჩაატარა საგანგებოკრებები, სა<strong>და</strong>ც შევარდნაძე ხალხს არწმუნებ-<strong>და</strong>, რომ აფხაზეთში ახლო ხანებში წესრიგიაღდგებო<strong>და</strong>, მაგრამ ვითარება კიდევ უფრო<strong>და</strong>იძაბა.1978 წლის 1 სექტემბერს სოფელ ბზიფისქარ<strong>თუ</strong>ლ სკოლაში მისულ ბავშვებს მერხებზე<strong>და</strong>ხვ<strong>და</strong>თ წარწერები `სიკვდილი ქართვე-ლებს~, ხოლო სკოლის ეზოში კოცონზე <strong>და</strong>წ-ვეს ქარ<strong>თუ</strong>ლი `დე<strong>და</strong> ენა~. სკოლამ, მოსა-ლოდნელ უბედურებათა თავი<strong>და</strong>ნ ასაცილებ-ლად, ერთი თვით შეწყვიტა მუშაობა, რად-გან ბავშვების სიცოცხლე საფრთხეში იყო.ქართველების საპროტესტო გამოსვლების ხე-ლის შესაშლელად საქართველოს კომპარტიისხელმძღვანელობის ბრძანებით 2 სექტემბერსრესპუბლიკაში საავტომობილო გზები გა<strong>და</strong>ი-კეტა, ხოლო რკინიგზის სალაროებს ბილეთე-ბის გაყიდვა აეკრძალა აფხაზეთისკენ მიმა-ვალ მატარებლებზე. ამის<strong>და</strong> მიუხე<strong>და</strong>ვად 3სექტემბერს გაგრაში მოეწყო ქართველთა მა-ნიფესტაცია, აქ ჩამოსული შევარდნაძე ხალხს<strong>და</strong>პირ<strong>და</strong>, რომ სულ მალე წესრიგს აღადგენ-<strong>და</strong>. `წესრიგის აღდგენა~ კი იმით <strong>და</strong>იწყო,რომ 1978 წლის 5 სექტემბერს საქართველოს154
კპ ცკ-ის ბიურომ მიიღო საგანგებო <strong>და</strong>დგენი-ლება, რომელიც საქართველოში გამოსვლებსკრძალავ<strong>და</strong>.ეს <strong>და</strong>დგენილება თავისი არსით” ანტი-კონსტიტუციური იყო, რადგან ახალი ე. წ.საბჭოთა კონსტიტუციის მე-7 მუხლის თანახ-მად კომუნ<strong>ისტ</strong>ური პარტია, საბჭოთა კონსტი-ტუციის ფარგლებში მოქმედებ<strong>და</strong>. საბჭოთაკონსტიტუცია კი კრძალავ<strong>და</strong> მხოლოდ ანტი-საბჭოთა გამოსვლებს <strong>და</strong> არა მანიფესტაცი-ებს, რომლებიც `საბჭოთა კანონების~ <strong>და</strong>ცვასმოითხოვდნენ.აფხაზ სეპარატ<strong>ისტ</strong>თა მოძრაობა თავისიბუნებით ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>და</strong> მაშასა<strong>და</strong>მე ან-ტიკონსტიტუციური იყო _ ქართველთა მანი-ფესტაცია კი გაგრაში საბჭოთა კანონიერების<strong>და</strong>ცვას ისახავ<strong>და</strong> მიზნად, <strong>და</strong> არც საბჭოთა<strong>და</strong> არც საქართველოს კონსტიტუციების მიერხალხისადმი მინიჭებულ უფლებებს არ ეწი-ნააღმდეგებო<strong>და</strong>. ამის <strong>და</strong>სტური იყო მანიფეს-ტაციაზე გამოტანილი ლოზუნგები, რომლე-ბიც ხალხთა მეგობრობისაკენ მოუწოდებ-დნენ.საქართველოს ხელისუფალთა <strong>და</strong>თმობისპოლიტიკამ კდიევ უფრო წააქეზა სეპარატის-ტები. 1978 წლის სექტემბრის შუა რიცხვებში155
აფხაზეთის მინ<strong>ისტ</strong>რთა საბჭოს თავმჯდომა-რედ ი. უბილავას <strong>და</strong>ნიშვნას მისი ქარ<strong>თუ</strong>ლიეროვნების გამო გამოსვლებითა <strong>და</strong> მანიფეს-ტაციებით შეხვდნენ. სეპარატ<strong>ისტ</strong>ებმა გარკვე-ულ მიზანს მიაღწიეს. <strong>და</strong>უსჯელნიც <strong>და</strong>რჩნენ<strong>და</strong> ი. უბილავაც თავის მარიონეტად აქციეს.პროვოკატორთა განუკითხავი პარპაშისგამო, ყოველ<strong>ივ</strong>ე ქარ<strong>თუ</strong>ლი აფხაზეთში იდევ-ნებო<strong>და</strong>. `ალაშარას~ გამომცემლობაში მხატ-ვრულ ლიტერატურას გამოყოფილი ჰქონ<strong>და</strong>452 თაბახი, აქე<strong>და</strong>ნ 1979 წელს ქარ<strong>თუ</strong>ლმხატვრულ ლიტერატურას გამოუყვეს 2 თა-ბახი. პროვოკაციული, ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი წერი-ლის ერთ-ერთი შემდგენელი, საოლქო კომი-ტეტის მიერ პარტიი<strong>და</strong>ნ გარიცხული <strong>და</strong>ზემდგომი ორგანოების მიერ პარტიაში აღ-დგენილი ა. ჯენია ჟურნალ `ალაშარას~ რე-<strong>და</strong>ქტორობი<strong>და</strong>ნ გამომცემლობა `ალაშარას~მთავარ რე<strong>და</strong>ქტორამდე აღზევ<strong>და</strong>. თავისი`<strong>და</strong>მსახურებისათვის~ აფხაზეთის მწერალთაკავშირის ლიტფონდი<strong>და</strong>ნ უკანონოდ მიიღოოთხოთახიანი ბინა. საკუთარი ორსარ<strong>თუ</strong>ლია-ნი სახლი კი გაყი<strong>და</strong>. თავის დროზე ა. ჯენიაალკკ რიგები<strong>და</strong>ნ იყო გარიცხული საწევროსგა<strong>და</strong>უხდელობის გამო. აი, ეს სპეკულიანტ-პროვოკატორი სდევნი<strong>და</strong> ქართველებს. იგი156
დემონსტრაციულად ხმას არ სცემ<strong>და</strong> ქართვე-ლი ეროვნების ა<strong>და</strong>მიანებს, მათ შორის მისგანმგებლობაში მყოფი გამომცემლობის თა-ნამშრომლებსაც კი.აფხაზეთის საოლქო კომიტეტი <strong>და</strong> მი-ნ<strong>ისტ</strong>რთა საბჭო არ ასრულებ<strong>და</strong> საქართვე-ლოს კომუნ<strong>ისტ</strong>ური პარტიის ცკ-ის <strong>და</strong> სა-ქართველოს მინ<strong>ისტ</strong>რთა საბჭოს 1974 წლის18 <strong>ივ</strong>ნისის <strong>და</strong>დგენილებას (# 338), 1975წლი<strong>და</strong>ნ სოხუმში წელიწადში ორჯერ ქარ-<strong>თუ</strong>ლ ენაზე ალმანახის გამოცემის შესახებ.ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლ ხასიათს ატარებ<strong>და</strong> აფხაზე-თის მუზეუმის გამოფენაც. აფხაზეთის სა-ხელმწიფო მუზეუმში 1979 წელს გამოფენილსტენდზე მოტანილი სურათები თითქოს ასა-ხავდნენ ძველი წელთაღრიცხვით II საუკუ-ნის აფხაზურ წარწერას. იქვე გამოფენილიიყო ნუსხური <strong>და</strong>მწერლობით შესრულებულიXI საუკუნის ძველი ქარ<strong>თუ</strong>ლი წარწერებიაფხაზეთი<strong>და</strong>ნ. <strong>და</strong>მთვალიერებლებს ისე განუ-მარტავდნენ, რომ თითქმის მთელი ქარ<strong>თუ</strong>-ლი ძველი წარწერები აფხაზური <strong>და</strong>მწერლო-ბის ძეგლებს წარმოადგენდნენ. ასევე X საუ-კუნის ქარ<strong>თუ</strong>ლი, <strong>ისტ</strong>ორიული წყარო `აფხაზმეფეთა დ<strong>ივ</strong>ანი~ აფხაზურ <strong>ისტ</strong>ორიულ წყა-როდ საღდებო<strong>და</strong>. თითქოს<strong>და</strong> აფხაზმა მეფე-157
ებმა საგვარეულო მატიანე <strong>აფსუა</strong>ს ენაზე შე-ადგინეს.ჭეშმარიტებაა, რომ აფხაზური <strong>და</strong>მწერ-ლობა არ არსებობს. ე. წ. აფხაზური წარწერასიყალბეა. წყაროებში არ არის არავითარიცნობები თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტო-რიაზე იმ დროს აფხაზთა მოსახლეობის შე-სახებ. კოლხეთის სამეფოს ამ მიწაწყალზე<strong>და</strong>სავლურ-ქარ<strong>თუ</strong>ლი ტომები სახლობდნენ.ცნობილია, რომ აფხაზური ანბანის შექმნისპირველი ცდები XIX საუკუნის II ნახევარში<strong>და</strong>იწყო, ხოლო ზემოაღნიშნული სიყალბეპროვოკატორთა ერთ-ერთ ხერხს წარმოადგენ-<strong>და</strong> `აფხაზებში~ ანატიქარ<strong>თუ</strong>ლი გრძნობებისგასაღვ<strong>ივ</strong>ებლად. პროვოკატორები ხომ სულიმას უმტკიცებდნენ აფხაზ ხალხს, რომ ქარ-თველებმა აფხაზებს წაართვეს <strong>ისტ</strong>ორია, <strong>და</strong>მ-წერლობა <strong>და</strong> კულტურა, ხოლო ქართველი<strong>ისტ</strong>ორიკოსები კი ამას საგანგებოდ მალავ-დნენ. იგ<strong>ივ</strong>ე პოლიტიკა ტარდებო<strong>და</strong> აფხაზე-თის საექსკურსიო ბიუროებში <strong>და</strong> სხვა მუზე-უმებში (ახალი ათონი, ბიჭვინთა).ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლი პოლიტიკა აფხაზეთშისულ უფრო <strong>და</strong> უფრო მეტ ძალას იკრეფ<strong>და</strong>.საკადრო პოლიტიკა მთლიანად <strong>და</strong>ირღვა.ყველა რგოლის ხელმძღვანელი მუშაკები<strong>და</strong>ნ158
ხელმძღვანელ თანამდებობაზე აფხაზთა რაო-დენობა კიდევ უფრო გაიზარ<strong>და</strong> <strong>და</strong> 70%-სმნიშვნელოვნად გა<strong>და</strong>აჭარბა. ავტონომიურირესპუბლიკის 15% დისკრიმინიაციას უწევ<strong>და</strong>მოსახლეობის უმრავლესობას _ 84%-ს, რო-მელთა შორის 44% ქართველი იყო.შექმნილი ვითარების მთელი სიმძიმისმიუხე<strong>და</strong>ვად, საქართველოს კომპარტიისხლემძღვანელობა სიმართლის მიჩქმალვისძველ გზას <strong>და</strong>ადგა. 1979 წელს აფხაზეთისსაოლქო XXXIV პარტკონფერენციამ ისე ჩაია-რა, რომ თითქოს<strong>და</strong> აფხაზეთში არაფერიხდებო<strong>და</strong> <strong>და</strong> ხალხთა მეგობრობა აყვავებასგანიცდი<strong>და</strong>, რამაც უფრო შეასხა ფრთები სე-პარატ<strong>ისტ</strong>ებს. შექმნილი მძიმე ვითარების გა-მო 1980 წლის აპრილში ქართველმა მოსახ-ლეობამ საგანგებო წერილით მიმართა საქარ-თველოს კპ ცკ-ს. წერილში, რომელსაც ხელსაწერ<strong>და</strong> 372 მოქალაქე აღწერილი იყო დოკუ-მენტურად არსებული სიმართლე.1980 წლის მეორე ნახევარში მდგომარეო-ბა კიდევ უფრო გაუარეს<strong>და</strong>. ქარ<strong>თუ</strong>ლი მო-სახლეობის <strong>და</strong>შინების მიზნით სოფელ ბზი-ფისხევის მცხოვრებ ყველა ქართველს აფხაზ-მა მილიციელებმა ჩამოართვეს რეგ<strong>ისტ</strong>რირე-ბული თოფები <strong>და</strong> <strong>და</strong>ნები. აფხაზ თანასოფ-159
ლელებს კი იგ<strong>ივ</strong>ე იარაღი უკლებლ<strong>ივ</strong> <strong>და</strong>უ-ტოვეს. აფხაზთა მხრი<strong>და</strong>ნ თავ<strong>და</strong>სხმის საშიშ-როება შეიქმნა. ქართველებმა შეძლეს ორი სა-ნადირო თოფის შოვნა <strong>და</strong> ყოველ ღამეს, ორიქართველი მორიგეობ<strong>და</strong>.1980 წლის 1-6 <strong>ივ</strong>ლისს სეპარატ<strong>ისტ</strong>ებმა<strong>და</strong>ბა ბზიფში მოაწყვეს ხალხმრავალი მიტინ-გი, სა<strong>და</strong>ც გამოიტანეს პროვოკაციული შინა-არსის ლოზუნგები: `ვის ხელში ხარ შენ, საბ-რალო აფხაზეთო~, `საითკენ მიყევხართ შენმრავალტანჯულო აფხაზეთო!~ ქართველხალხს `მენშევიკებს~, `ბერიას მიმდევრებს~<strong>და</strong> `ქურდებს~ უწოდებდნენ, ხოლო მეგრელ-სა <strong>და</strong> სვანებს ქართველი `ასიმილატორებისა-გან~ იცავდნენ. მიტინგის სახელით სკკპXXVI ყრილობისადმი გასაგზავნად მიღებულრეზოლუციაში ჩაწერეს: `აფხაზეთში დღესბერიას დროზე უარესი ვითარებაა~. `სრულუნდობლობას ვუცხადებთ საქართველოს კომ-პარტიის ცენტრალურ კომიტეტსა <strong>და</strong> საქარ-თველოს მთავრობას~, <strong>და</strong> ამის საფუძველზემოითხოვეს აფხაზეთის საქართველო<strong>და</strong>ნ გა-მოყოფა <strong>და</strong> რსფსრ-ს შემადგენლობაში შეყვა-ნა.მოგვიანებით აჩიგვარას რუსთაველის სა-ხელობის მეურნეობაში ცენტრალურ ადგი-160
ლას მდგომი რუსთაველის ძეგლი ჩამოხსნეს,მკერდზე გა<strong>და</strong>ხერხეს <strong>და</strong> <strong>და</strong>მახინჯებულ ბი-უსტად ქცეული მიყრუებულ ეზოში გა<strong>და</strong>ი-ტანეს.ასევე მოგვიანებით სწორედ `ცენტრის~მხრ<strong>ივ</strong>, ადგილობრ<strong>ივ</strong>ი სეპარატ<strong>ისტ</strong>ული ძალე-ბის წაქეზების შედეგი იყო ე. წ. `აფხაზურიწერილი~ (1988 წ. <strong>ივ</strong>ლისი), რომელიც გაეგ-ზავნა სკკპ XIX პარტკონფერენციის პრეზი-დიუმს <strong>და</strong> შემდგომ ე. წ. `ლიხნის მიმართვა~(1989 წ. მარტი) საბჭოთა კავშირის ყველაუმაღლეს სამთავრობო <strong>და</strong> პარტიული ინ-სტანციებისადმი. ორ<strong>ივ</strong>ე ამ დოკუმენტში სა-კითხი იდგა საქართველო<strong>და</strong>ნ აფხაზეთის გა-მოყოფის შესახებ, იმ საბაბით, რომ საუკუნე-ების მანძილზე აფხაზეთს საქართველოსთანარაფერი აკავშირებ<strong>და</strong>; ადრეც <strong>და</strong> საბჭოთახელისუფლების პირობებშიც აფხაზები ქარ-თველებისაგან მხოლოდ შევიწროებას, `აგრე-სიას~, `გენოციდს~ განიცდიდნენ. ამიტომმათთან ცხოვრება შეუძლებელი იყო 1 .<strong>აფხაზი</strong> სეპარატ<strong>ისტ</strong>ები აცხადებდნენ,რომ ხორციელდება აფხაზთა ძალ<strong>და</strong>ტანები-თი ასიმილირების პოლიტიკა, ქართველთა1 e. xoStaria-brose, dasax. naSromi, gv. 156.161
დემოგრაფიული ექსპანსია. ამის საპასუხოდკვლავ სტატ<strong>ისტ</strong>იკას მოუხმობთ. მაგალითად,1866 წელს სოხუმში მხოლოდ 3 <strong>აფხაზი</strong> სახ-ლობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> 3632 ქართველი, 1989 წელს კი14922 <strong>აფხაზი</strong>, ქართველი კი _ 49460; გუ<strong>და</strong>-უთაში 1886 წელს 184 <strong>აფხაზი</strong> <strong>და</strong> 601 ქარ-თველი ცხოვრობ<strong>და</strong>; 1989 წელს კი (რაიონში)_ 30541 <strong>აფხაზი</strong> <strong>და</strong> 7699 ქართველი; ოჩამჩი-რეში 1886 წელს არც ერთი <strong>აფხაზი</strong> არ ცხოვ-რობ<strong>და</strong>. 1989 წელს კი (რაიონში) _ 28027<strong>აფხაზი</strong> <strong>და</strong> 31047 ქართველია აღწერილი.საინტერესოა, რომ 1886 წლი<strong>და</strong>ნ 1989წლამდე აფხაზეთში რუსი მოსახლეობა თით-ქმის 70-ჯერ გაიზარ<strong>და</strong> (1216 კაცი<strong>და</strong>ნ 74914-მდე) ასევე 70-ჯერ <strong>და</strong> მეტად გაიზარ<strong>და</strong>სომხური მოსახლეობაც (1090 კაცი<strong>და</strong>ნ 76541-მდე). გამოდის, რომ საკუთარ სამშობლოში _აფხაზეთში უკანასკნელი 70 წლის განმავლო-ბაში ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოსახლეობა მხოლოდ 3,5-ჯერ გაიზარ<strong>და</strong>. ასეთ<strong>ივ</strong>ე ტემპით იზრდებო-<strong>და</strong> <strong>აფხაზი</strong> მოსალეობაც. რა ექსპანსიაზეალაპარაკი მკითხველმა თვითონ განსაჯოს 1 .<strong>თუ</strong>ნ<strong>და</strong>ც ჩავთვალოთ, რომ დღევანდელიაფსუები ძველი აფხაზები არიან <strong>და</strong> ერთად1 politika, 1993 #9, gv. 6.162
ცხოვრობდნენ ჩვენი წინაპრები. ამ შემთხვე-ვაშიც, `როდესაც ერთ ტერიტორიაზე მცხოვ-რები ორი აბორიგენი ხალხი<strong>და</strong>ნ ერთი ით-ხოვს გამოყოფას, ეს ნიშნავს არც მეტს არცნაკლებს, ტერიტორიის მისაკუთრებას, ტერი-ტორიის წართმევას~ 1 .პოლიტიკურ-ფინანსური მაფიის მიერორგანიზებულ-ინსპირირებული ექსცესი ქარ-თველი ერის შეურაცხყოფა, ცილისწამება, ის-ტორიის გაყალბება იყო. მოახდინეს რა აფ-ხაზთა არსებითი რუსიფიკაცია, აკრძალესქართველ <strong>ისტ</strong>ორიკოსთა შრომები <strong>და</strong> ყველა-ნაირად წააქეზეს ფალსიფიკატორები, რეაქცი-ულმა ძალებმა აფხაზეთის მთავრობა <strong>და</strong> მო-სახლეობის ნაწილი იმ ანტიქარ<strong>თუ</strong>ლ აგრეგა-ტად გა<strong>და</strong>აქციეს, რომელსაც მაშინ ჩართავ-დნენ ხოლმე, როცა საქართველოში ეროვნუ-ლი მოძრაობა ძლიერდებო<strong>და</strong>.აფხაზური ექსცესი პროვოკაცია იყო,გათვლილი იმაზე, რომ სისხლი უნ<strong>და</strong> <strong>და</strong>ღ-ვრილიყო ქართველებსა <strong>და</strong> აფხაზებს შორის.აფხაზ შოვინ<strong>ისტ</strong>თა მხრი<strong>და</strong>ნ იყო კიდეც ამისმცდელობა, როცა ქვები <strong>და</strong>უშინეს ქართველე-ბით სავსე ავტობუსს, მაგრამ ქართველების1 a. silagaZe, dasax. naSromi, gv. 93.163
დიდბუნებოვნების გამო სისხლი არ <strong>და</strong>ღვრი-ლა 1 .სოფელ ლიხნში ჩატარებულმა შეკრებამ<strong>და</strong>ძაბა აფხაზ-ქართველთა ურთიერთობა. აფ-ხაზეთის საოლქო კომიტეტის მაშინდელმამდ<strong>ივ</strong>ანმა ბ. ადლეიბამ ხელი მოაწერა ლიხ-ნის დოკუმენტს.ქართველმა მეცნიერებმა ამასთან <strong>და</strong>კავ-შირებით დიდი პროტესტი გამოთქვეს. ისინიმოითხოვდნენ გამოქვეყნებულიყო ის ტაბუ-<strong>და</strong>დებული ნაშრომები, რომლებიც ობიქტუ-რად აშუქებდნენ აფხაზეთის <strong>ისტ</strong>ორიის სა-კითხებს 2 .რაც აფხაზეთში ხდებო<strong>და</strong>, ლოგიკურ შე-დეგს წარმოადგენ<strong>და</strong> იმ ცალმხრ<strong>ივ</strong>ი, ყოვლადგაუმართლებელი <strong>და</strong>თმობის პოლიტიკისა,რომელსაც საქართველოს ხელისუფლება ატა-რებ<strong>და</strong> მთელი სამი წლის განმავლობაში. რაჰქონ<strong>და</strong> მიზნად საქართველოს მთავრობას,როცა ცალმხრ<strong>ივ</strong> პოლიტიკას ატარებ<strong>და</strong> <strong>და</strong>იქაც <strong>და</strong>თმობაზე მიდიო<strong>და</strong>, სა<strong>და</strong>ც <strong>და</strong>სათმო-ბი არაფერი იყო? მხოლოდ ერთი რამ, იმწუთში <strong>და</strong>ეშოშმინებინა ხალხი, იმ წუთში<strong>და</strong>ემყარებინა სიმშვიდე. ამიტომ სათანადო1 Tbilisi, 1989, 30 aprili.2 iqve.164
შეფასებას არ აძლევდნენ იმ პრეტენზიებს,რომლებიც აშკარად მც<strong>და</strong>რი იყო. პრინცი-პულ დიალოგში კი არ ებმებოდნენ <strong>და</strong> სა-კითხის მც<strong>და</strong>რობაზე კი არ ამახვილებდნენყურადღებას, არამედ მხოლოდ <strong>და</strong>თმობაზემიდიოდნენ. არა<strong>და</strong>, საჭირო იყო <strong>და</strong>საწყისში-ვე გარკვეულიყო ყოველგვარი გაუგებრობა.ობიექტური, ნათელი, მეცნიერული <strong>და</strong> ურ-თიერთპატ<strong>ივ</strong>ისცემით გამსჭვალული მსჯე-ლობის შემდეგ ერთხელ <strong>და</strong> სამუ<strong>და</strong>მოდ გა-<strong>და</strong>ჭრილიყო, ვინ ვინ არის <strong>და</strong> რა რა არის!<strong>და</strong>ბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომლიხნის შეკრება ლოგიკური შედეგი იყოათეული წლების მანძილზე, აფხაზების მი-მართ გატარებული ცალმხრ<strong>ივ</strong>ი პოლიტიკისა.ასეთმა ვითარებამ <strong>და</strong>არღვია ყოველგვარიპრინციპი თანამდებობების განაწილებაში. აფ-ხაზობა უკვე სოციალურ კატეგორიად იქცა.<strong>და</strong>იწყო ქართველების ორგანიზებული დევნა,შევიწროება <strong>და</strong> ჩაგვრა, რის შედეგა<strong>და</strong>ც ათა-სობით ხელმოკლე ქართველი, როგორც 20-იან წლებში, იძულებული გახ<strong>და</strong> აფხაზადჩაწერილიყო.მართალია ოფიციალურად არ აღიარებ-დნენ, მაგრამ კარგად იყო ცნობილი, რომ აფ-ხაზეთის უმაღლეს სასწავლებლებში წლების165
მანძილზე <strong>აფხაზი</strong> ეროვნების სტუდენტები-სათვის არ შეიძლებო<strong>და</strong> ორიანის <strong>და</strong>წერა.თანამდებობის <strong>და</strong>საკავებლად საჭირო იყოდიპლომები <strong>და</strong> ეს საქმეც დიდი ენ<strong>თუ</strong>ზიაზ-მით კეთდებო<strong>და</strong>.სასტიკი ტენდენციურობით ტარდებო<strong>და</strong>სასამართლო პროცესები. ერთი <strong>და</strong> იგ<strong>ივ</strong>ე <strong>და</strong>-ნაშაულისათვის ქართველი გაცილებით მკაც-რად ისჯებო<strong>და</strong>, ამ სამარცხვინო კამპანიისშედეგად ბევრი <strong>აფხაზი</strong>ს გულში გაღვ<strong>ივ</strong><strong>და</strong>ზიზღი <strong>და</strong> სიძულვილი ქართველების მი-მართ. ჩვეულებრ<strong>ივ</strong> ნორმად იქცა შეურაცხყო-ფის მიყენება ქართველებისათვის, როცა ისი-ნი ქარ<strong>თუ</strong>ლად გაბე<strong>და</strong>ვდნენ <strong>და</strong>ლაპარაკებას<strong>და</strong> სხვა მრავალი. ზოგმა აფხაზმა მეცნიერმაისიც გა<strong>და</strong>წყვიტა, ასეთი საქციელი მეცნიე-რული არგუმენტებით <strong>და</strong> შრომებით გაემაგ-რებინა, შეითხზა <strong>ისტ</strong>ორიის ყალბი ფურცლე-ბი, სა<strong>და</strong>ც ისინი ითვისებდნენ <strong>და</strong> ამახინჯებ-დნენ საქართველოს <strong>ისტ</strong>ორიას, ქართველი <strong>და</strong><strong>აფხაზი</strong> ხალხების საუკუნოებრ<strong>ივ</strong> მეგობრო-ბას. ქართველ <strong>ისტ</strong>ორიკოსებს კი ეკრძალებო-<strong>და</strong>თ ჭეშმარიტების <strong>და</strong>საცავად ხმა ამოეღოთ.ამ გაუმართლებელი აკრძალვების შედეგადზოგიერთი <strong>აფხაზი</strong> მეცნიერის გამოკვლევებიგარკვეულ `წარმატებასაც~ აღწევ<strong>და</strong>. ბევრმა166
მათმა თვ<strong>ისტ</strong>ომმა <strong>და</strong> მეზობელთა ნაწილმაცირწმუნა <strong>თუ</strong> როგორ `<strong>და</strong>იპყრო~ საქართვე-ლომ აფხაზეთი <strong>და</strong> როგორ `ვჩაგრავდით~მათ.შეტევაზე გადმოსულ აფხაზებს თანამ-დგომნი მრავლად გამოუჩდნენ. <strong>თუ</strong> ალან ჩო-ჩიევს საერთოდ რამე <strong>და</strong>ეჯერებო<strong>და</strong>, <strong>თუ</strong>რმე`ა<strong>და</strong>მონ ნიხასის~ (სახალხო ტაძარი) წევრე-ბი, ისე როგორც მთელი ოსი ხალხი <strong>და</strong>ძაბუ-ლად <strong>და</strong> თანაგრძნობით ადევნებ<strong>და</strong> თვალ-ყურს აფხაზეთის მოვლენებს. ჩოჩიევი აფხა-ზებისადმი გაგზავნილ წერილში მიუთითებ-<strong>და</strong>: `....ჩვენ ამაყი სულის მთიელი ხალხ<strong>ივ</strong>ართ, ამ სულის გატეხვა კი ჩვენს გმირობი-თა <strong>და</strong> ტანჯვით აღსავსე <strong>ისტ</strong>ორიაში მრა-ვალრიცხოვან `სტუმართაგან~ ვერც ერთმავერ შეძლო. მით უფრო დღეს ვერ შეძლებსამას ვერავინ იმათგან, ვინც ფსევდო-რიტო-რიკული ნაჯღაბნით იკვებება <strong>და</strong> ეროვნულზვიადობის გაცვეთილი დროშით `<strong>და</strong>ყავი <strong>და</strong>იბატონეს~ პრინციპით მოქმედებს, მაგრამჩვენი ურყევობის საწინ<strong>და</strong>რია ჩვენი მეგობ-რობა <strong>და</strong> ჯერჯერობით, მხოლოდ მორალურიმხარ<strong>და</strong>ჭერა ჩვენი მამაცი <strong>აფხაზი</strong> მეგობრები-სა <strong>და</strong> ძმების. ოსეთის ხალხი თქვენ მხარსგიჭერთ, მხარს გიჭერთ ჩვენი ხელმძრვანე-167
ლობაც, ოღონდ მას ჯერ არ ჰყოფნის სიმამა-ცე~ 1 .აფსუებთან <strong>და</strong>წყებულმა <strong>ეთნ</strong>ოკრიზისმა,რაც პოლიტიკურ კონფლიქტში გა<strong>და</strong>იზარ<strong>და</strong>,საქართველოში ენერგიულად <strong>და</strong>წყებულიეკონომკური <strong>და</strong> პოლიტიკური <strong>და</strong>მოუკიდებ-ლობისათვის საყოველთაო-სახალხო ბრძო-ლის, შინა სამოქალაქო ომის ტალღაზე გა-<strong>და</strong>სვლა სცა<strong>და</strong> <strong>და</strong> გარკვეულ მიზანსაც მიაღ-წია. უხილავი ძალა ცდილობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ჩვენიუთავბოლობით აღწევ<strong>და</strong> კიდეც ეროვნულიენერგიის მისთვის სასურველად წარმართვას.აფხაზმა ხელმძღვანელებმა საკუთარიინიციატ<strong>ივ</strong>ით მიაღწიეს მოსკოვი<strong>და</strong>ნ საგანგე-ბო კომისიის გამოწვევას. ამ კომისიამ თავ<strong>ისტ</strong>ენდენციურ <strong>და</strong>სკვნაში საქართველოს მთავ-რობასთან მოთათბირების გარეშე (კომისიისშემადგნლობაში არც ერთი ქართველი არ მო-ნაწილეობ<strong>და</strong>) სცა<strong>და</strong> ანულირება საქართვე-ლოს სსრ მთავრობის თავმჯდომარის ხელმო-წერილი დოკუმენტისა აფხაზეთის უნ<strong>ივ</strong>ერსი-ტეტისგან თბილისის ფილიალის გამოყოფისშესახებ. სწორედ ამ საეჭვო კომპეტენტურო-1 literaturuli saqarTvelo, 1989, 26 maisi.168
ბის კომისიის <strong>და</strong>სკვნა იქცა სისხლისღვრისერთ-ერთ საბაბად 1 .როგორც არვნიშნეთ, 60-იანი წლები<strong>და</strong>ნაფხაზები ს<strong>ისტ</strong>ემატიურად მიმართავდნენ სა-კავშირო ხელისუფლებას საქართველო<strong>და</strong>ნ აფ-ხაზეთის გამოყოფის შესახებ, ანუ საქართვე-ლოს ერთი ძირძველი კუთხის მიტაცების შე-სახებ, რაც თავისთავად, არაკანონიერი, ანტი-კონსტიტუციური ქმედება იყო. ამ უკანონომოთხოვნის განხორციელება მათ 1989 წელსუკვე ძალადობით განიზრახეს. 1989 წლის 1აპრილი აფხაზთაგან <strong>და</strong>ტრიალებული კაც-თკვლის უვერტიურად იქცა.მოვლენები ასე ვითარდებო<strong>და</strong>, 1 აპრილსლესელიძეში ქართველმა მოსახლეობამ ჩაატა-რა მიტინგი. მიტინგზე ქართველების წინააღ-მდეგ გამოსულმა გუ<strong>და</strong>უთის რაიკომის პირ-ველმა მდ<strong>ივ</strong>ანმა _ ოზგანმა ასე მიმართა ქარ-თველებს: `წაეთრიეთ ჩემი მიწი<strong>და</strong>ნ, შეწყვი-ტეთ ლაპარაკი ძაღლურ ენაზე~.როცა მიტინგის მონაწილენი სოხუმშიბრუნდებოდნენ, <strong>აფხაზი</strong> ექსტრემ<strong>ისტ</strong>ები თავს<strong>და</strong>ესხნენ მომიტინგეთა ავტობუსს, თავ<strong>და</strong>მ-სხმელთაგან მეგაფონით ხელში იდგა ოზგა-1 afxazeTis sisxliani qronikebi, Tb., 1993, gv. 41.169
ნი, აფხაზეთის შინაგან საქმეთა მინ<strong>ისტ</strong>რისმოადგილე ნარმანია, მილიციის თანამშრომ-ლები, რომლებიც მხარს უბამდნენ მოიერიშე-ებს <strong>და</strong> ქვებითა <strong>და</strong> ხელკეტებით `გაუმასპინ-ძლდნენ~ მგზავრებს. ამ <strong>და</strong> სხვა მრავალი ან-ტიქარ<strong>თუ</strong>ლი გამოსვლებით აღშფოთებულიქართველი მოსახლეობა გვიან საღამოს შეიკ-რიბა მილიციის რაიონული განყოფილებისშენობის წინ. ვინმე ამიჩბა მანქანით გამოე-მართა შეკრებილი ხალხისაკენ, განავითარადიდი სიჩქარე <strong>და</strong> `გა<strong>და</strong>უარა~ იქ მყოფ ქავ-თარაძეს.15 <strong>ივ</strong>ლისამდე კარგა ხნით ადრე აფხა-ზებმა <strong>და</strong>იწყეს იარაღის შეგროვება, რათა 15-ში ქართველებისთვის მოეწყოთ `ფერღანა~.წარმოება-<strong>და</strong>წესებულებებში, მეურნეობებში,კოლმეურნეობებში <strong>აფხაზი</strong> ეროვნების წარმო-მადგელებს ხელფასი<strong>და</strong>ნ უქვითავდნენ 50-100მანეთს. მოგროვილი ფულით კი ყარაჩაი-ჩერ-ქეზეთი<strong>და</strong>ნ უნ<strong>და</strong> ჩამოეტანათ იარაღი. 13 <strong>ივ</strong>-ლისს ექსტრემ<strong>ისტ</strong>ებმა მოახერხეს გაზეთ`საბჭოთა აფხაზეთის~ გამოცემის შეწყვეტა.იმავე ღამეს გაანადგურეს 9 აპრილის მემო-რიალი.14 <strong>ივ</strong>ლისს ალყა შემოარტყეს პირველ სა-შუალო სკოლას, სა<strong>და</strong>ც დროებით მოთავსე-170
ბული იყო თსუ-ს ფილიალი. მეორე დღესმოალყეებმა კომისიის წევრებს შეუწყვიტესწყალი <strong>და</strong> გა<strong>და</strong>უჭრეს სატელეფონო ხაზები.იმ ღამეს არ ეძინა მთელ აფხაზურ მო-სახლეობას. 15 <strong>ივ</strong>ლისი სისხლის ღვრისდღედ იყო <strong>და</strong>თქმული. ტყვარჩელი<strong>და</strong>ნ, გუ-<strong>და</strong>უთი<strong>და</strong>ნ, ოჩამჩირის რაიონი<strong>და</strong>ნ ორგანი-ზებულად <strong>და</strong>იძრნენ სოხუმისაკენ შეიარაღე-ბული აფხაზები.15 <strong>ივ</strong>ლისს, 10-<strong>და</strong>ნ 12 საათამდე სოხუმისპირველი საშუალო სკოლის მოალყეთა რიც-ხვი 17 ათასამდე გაიზარ<strong>და</strong>. ამ ხალხის ნაწი-ლი კბილებამდე იყო შეიარაღებული. პარა-დოქსია, მაგრამ ქართველ მოსახლეობას წინადღეებში თავის <strong>და</strong>საცავად არაფერი მოუმოქ-მედებია. იმ ღამითაც, როცა ქართველთა ამო-სახოცად შეიარაღებული ბანდები <strong>და</strong>იძრნენ,ქართველ მოსახლეობას მშვი<strong>და</strong>დ ეძინა.დღისით-მზისით, ათასობით შეიარაღე-ბული <strong>აფხაზი</strong> აღგზენბული უსმენ<strong>და</strong> გამომ-სვლელთა შეძახილებს: `სიკვდილი ქართვე-ლებს~, `მოვაწყოთ მეორე ფერღანა~. მომი-ტინგეებს იქაურ ხელისუფალთა შიში არჰქონიათ, პირიქით, ისინი ერთიმეორეზე მე-ტად აქტიურობდნენ. აქაო<strong>და</strong>, დეზერტირიარავის ვეგონოთ, გასაწირად გამეტებულ ქარ-171
თველთა სიბრალული არავინ <strong>და</strong>გვწამოსო.აფხაზეთის შეიარაღებული ხელისუფლება შე-იარაღებულ აფხაზთა შორის იდგა. აი, ისი-ნიც: კობახია, გოგუა, გვარამია, ოზგანი, ბა-ღაფში, ტარკილი, ვოზბა, მარხოლია, კეპერი-პა <strong>და</strong> სხვ. პირველი აფხაზეთის უმაღლესისაბჭოს თავმჯდომარე იყო, მეორე _ აფხაზე-თის მწერალთა კავშირის თავმჯდომარე, მე-სამე _ აფხაზეთის უნ<strong>ივ</strong>ერსიტეტის რექტორი,მეოთხე _ გუ<strong>და</strong>უთის რაიკომის პირველიმდ<strong>ივ</strong>ანი, მეხუთე _ ოჩამჩირის რაიკომისპირველი მდ<strong>ივ</strong>ანი, მეექვსე _ აფხაზეთის სა-ოლქო კომიტეტის მდ<strong>ივ</strong>ანი, მეშვიდე _ გა-ზეთ `ბზიფის~ რე<strong>და</strong>ქტორის მოადგილე, მერ-ვე _ აფხაზეთის პროფსაბჭოს განყოფილებისგამგე, მეცხრე _ სკოლის დირექტორი.ესენი _ ყველანი _ `აიდგილარას~ წევ-რები ან თანამგრძნობელნი <strong>და</strong> მისი გარე<strong>და</strong>ნ<strong>და</strong>მხმარენი იყვნენ. ახლა ისიც `წარმოვიდგი-ნოთ~, <strong>აფხაზი</strong> ექსტრემ<strong>ისტ</strong>ები ამ ელიტარუ-ლი წრის წარმომადგენლებს, როდესაც `ბე-ლადებისა~ <strong>და</strong> `მთავარსარდლების~ როლშიიხილავდნენ, ვისი <strong>და</strong> რიღასი უნ<strong>და</strong> შეშინე-ბო<strong>და</strong>თ, რომელი კანონი <strong>და</strong> სამართალი გა-ახსენდებო<strong>და</strong>თ? შედეგმაც არ <strong>და</strong>აყოვნა.172
13 საათზე სასტიკად სცემეს სამ ქარ-თველ მილიციელს, რომლებიც ცდილობდნენსაჭმელისა <strong>და</strong> წყლის მიწოდებას კომისიის<strong>და</strong>ტყვევებული წევრებისათვის. 14 საათზესცემეს სკოლის შენობასთან იმავე მიზნითმისულ ქალაქის მილიციის უფროსს რაფავას,ააგლიჯეს სამხრეები, <strong>და</strong>უმტვრიეს მანქანა.19 საათზე შეიჭრნენ სკოლის შენობაში, <strong>და</strong>ი-ჭირეს კომისიის 8 წევრი, გაანადგურეს დო-კუმენტები, იავარქმნეს რუსთაველის პროს-პექტი <strong>და</strong> ბიუსტი, <strong>და</strong>ლეწეს შინაგან საქმეთასამინ<strong>ისტ</strong>როსა <strong>და</strong> სასწრაფო <strong>და</strong>ხმარების მან-ქანები.ამავე დროს შეიარაღებული ბრბო თავს<strong>და</strong>ესხა რუსთაველის პარკში შეკრებილ, მომ-ხ<strong>და</strong>რი ამბებით თავზარ<strong>და</strong>ცემულ, უიარაღოქართველობას, <strong>და</strong>იჭრა 40 ა<strong>და</strong>მიანი. უმრავ-ლესობა _ ქართველი.ლურსმნიანი ჯოხებით თავში ცემით აწა-მეს ვოვა ვეკუა, რომელიც მეორე დღეს საა-ვადმყოფოში გარ<strong>და</strong>იცვალა. ქალაქში სისხლისნიაღვარი <strong>და</strong>დგა. ყოველ სა<strong>და</strong>რბაზოში, ყოვე-ლი ქუჩის კუთხეში მკვლელები ჰყავ<strong>და</strong>თ ჩა-ყენებული. ვინ იცის, როდემდე გასტან<strong>და</strong>უ<strong>და</strong>ნაშაულო, უიარაღო ქართველების არაა-<strong>და</strong>მიანური, მასობრ<strong>ივ</strong>ი ხოცვა-ჟლეტა, სვანე-173
თი<strong>და</strong>ნ მოსული მაშველთა რაზმი რომ არგამოჩენილიყო 1 .რატომ მოხ<strong>და</strong>, რომ <strong>ივ</strong>ლისის ტრაგიკუ-ლი დღეების შედეგად <strong>და</strong>ღუპულთა შორისარ აღმოჩნ<strong>და</strong> არც ერთი ნაღდი <strong>აფსუა</strong> _ აფ-ხაზი გვარის კაცი <strong>და</strong> იყო მხოლოდ ყველა<strong>აფხაზი</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლი გვარით: ლასურია, კობა-ხია, ჩქოტუა, კოღონია, კვიწინია... ყოველ<strong>ივ</strong>ეეს გამოწვეული იყო იმ პრვილეგიებით, რომ-ლებიც მინიჭებული ჰქონ<strong>და</strong> ამ ერთ მუჭახალხს. აფხაზობა აფხაზეთში <strong>და</strong> ლამისმთელ საქართველოში გახ<strong>და</strong> სოციალურ პრი-ვილეგიად, უპირატესობად, <strong>თუ</strong>მცა მარტოაფხაზობა როდი კმარო<strong>და</strong> აფხაზეთში, პლუსამას აქტიური ბრძოლა ქართველებისა <strong>და</strong>ყოველ<strong>ივ</strong>ე ქარ<strong>თუ</strong>ლის წინააღმდეგ <strong>და</strong> კარიე-რაც გარანტირებული იყო 2 .15 <strong>ივ</strong>ლისის ამბებთან <strong>და</strong>კავშირებით სა-კავშირო საინფორმაციო საშუალებანი მიკერ-ძოებულად, არაობიექტურად აშუქებდნენფაქტბს, ავრცელებდნენ ცრუ ინფორმაციას,ბრალს დებდნენ უ<strong>და</strong>ნაშაულო მსხვერპლთ,ხელს აფარებდნენ <strong>და</strong>მნაშავეებს <strong>და</strong> ამით1 literaturuli saqarTvelo, 1990, 13 aprili.2 afxazeTis sisxliani qronikebi, Tb., 1993, gv. 164.174
ცეცხლზე ნავთს ასხამდნენ, ახალი ტრაგედი-ისაკენ უბიძგებდნენ მოსახლეობას 1 .1 iqve, gv. 40-41.175
რატომ <strong>აფსუა</strong> <strong>და</strong> არა <strong>აფხაზი</strong>?გეოგრაფიულ სახელწოდებათა დიდ<strong>ისტ</strong>აბილურობის შესახებ ჯერ კიდევ XIX სა-უკუნეში რუსი <strong>ისტ</strong>ორიკოსი <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგრაფინიკოლოზ <strong>ივ</strong>ანეს ძე ნადეჟდინი (1804-1856წწ.) მიუთითებ<strong>და</strong>. მისი სიტყვით, `ტოპონი-მიკა ეს `მიწის~ ენაა, ხოლო მიწა წიგნია,რომელშიც კაცობრიობის <strong>ისტ</strong>ორია გეოგრაფი-ული ნომენკლატურითაა ჩაწერილი~. `მიწისენა~ ეხმარება <strong>ისტ</strong>ორიკოსს მრავალი საკით-ხის (ხალხთა მიგრაციების, <strong>და</strong>სახლებათაწარმოქმნა <strong>და</strong> სხვ.) გარკვევაში.გეოგრაფიულ სახელებს ასევე `მიწისენას~ უწოდებ<strong>და</strong> პროფ. ი. ფილევიჩიც. რუსე-თის ძველი <strong>ისტ</strong>ორიის გადმოცემისას იგიმოითხოვ<strong>და</strong> განსაკუთრებული სიფრთხილი-თა <strong>და</strong> სიყვარულით მოკიდებოდნენ ძველგეოგრაფიულ სახელებს. `მიწის ენა~, _ წერ-<strong>და</strong> იგი, _ ზოგჯერ უფრო მეტს გვეუბნებო-<strong>და</strong>, ვიდრე თვით ხალხი თავისი <strong>ისტ</strong>ორიისშესახებ... `მიწის ენა~ არ ექვემდებარება ფალ-176
სიფიკაციას, მასში ვერაფერს გააყალბებ, ვერა-ფერს შეთხზავ 1 .<strong>და</strong>ვუშვათ, რომ უძველეს დროშ<strong>ივ</strong>ე `აფ-ხაზები~ თავის თავს `აფსუებს~ უწოდებდნენ,თავის მხარეს კი აფსნის, როგორც ეს ახლაა.მაშინ რატომ გავრცელდებო<strong>და</strong> ანტიკურ სამ-ყაროში სახელწოდება <strong>აფხაზი</strong> _ აბაზგი <strong>და</strong>არა <strong>აფსუა</strong> _ აფსნი? 2თანამედროვე <strong>აფხაზი</strong> აფსუებისა <strong>და</strong> სა-<strong>და</strong>ურობის გარკვევაში განსაკუთრებულიმნიშვნელობა აქვს გამოჩენილი რომაელიმწერლის, მეცნიერისა <strong>და</strong> სახელმწიფო მოხე-ლის პლინიუსის (უფროსის 24-79 წწ.)თხზულებაში (`ბუნების <strong>ისტ</strong>ორია~ 37 წიგ-ნად) <strong>და</strong>ცულ ცნობებს აბსოების (ABZOE) შე-სახებ. ჩვენთვის ცნობილი პლინიუსი პირვე-ლი ავტორია, რომელიც აბსოებს <strong>და</strong> მათ ად-გილსამყოფელს აფიქსირებს კასპიის ზღვისჩრდილო-<strong>და</strong>სავლეთ სანაპიროზე მდ. ვოლგისშესართავთან _ მარჯვენა მხარეზე (აწინდე-ლი ასტრახანის მიმდებარე ტერიტორიაზე) 3 .1 v. goilaZe, `miwis ena~ mrude sarkeSi, Tb., 2007, gv. 4.2 S. badriZe, dasax. naSromi, gv. 33.3 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 52-53.177
ენათმეცნიერმა თ. გვანცელაძემ მიაკვლიარუკას, რომელიც 1561 წელსაა შედგენილიიტალიელი კარტოგრაფი ჯაკოპო გასტალდისმიერ, ამ რუკით <strong>და</strong>დგინ<strong>და</strong>, რომ XVI საუკუ-ნეში აფსუები ცხოვრობდნენ მდ. ყუბანისშუა წელში, რომელთა ქვეყანას კარტოგრაფი`ABSVAS PEG~-ს უწოდებს, აქვე მდ. ყუბანისმარცხენა შენაკადთან, ამავე კარტოგრაფს მო-ნიშნული აქვს <strong>და</strong>ბა-ქალაქი `ACUA~ (ქალაქსოხუმის ამჟამინდელი აფსუური სახელწოდე-ბა). საყურადღებოა ისიც, რომ აღმოსავლეთიშავიზღვისპირეთი ამ რუკაზე აღნიშნულია,როგორც სამეგრელოს ოლქი (რეგიონი), ხო-ლო ამჟამინდელ აფხაზეთს საერთოდ არააქვს სახელი.როგორც ჩანს, სხვა მონაცემებთან ერ-თად, ეს რუკაც ცხადყოფს, რომ აფსუებისძირითადი მასა, XVI საუკუნეში ჯერ კიდევ,ყუბანისპირეთში ცხოვრობ<strong>და</strong> <strong>და</strong> შემდეგგადმოადგილდნენ ისინი ყუბანის სათავეებში<strong>და</strong> იქი<strong>და</strong>ნ აფხაზეთში ჩამოსახლდნენ 1 .მნიშვნელოვანია, რომ სოხუმი (ცხუმი),რომელიც თავადვე იყო თავის<strong>ივ</strong>ე სახელწო-დების საერისთავოს ცენტრი, <strong>და</strong>, მხოლოდ1 g. gasviani, qarTveli mecnierebi pavle ingoroyvas SexedulebebzeafxazeTisa da afxazebis Sesaxeb, Tb., 2003, gv. 37.178
XVIII საუკუნის მიწურულს იქცა აფხაზების(აფსუების), შარვაშიძეობა მიღებული მთავ-რების რეზიდენციად 1 .<strong>აფსუა</strong>თა `აფხაზებად~ სახელდება ერთე-ული შემთხვევა არ არის. მსგავსი მოვლენახშირია მსოფლიო <strong>ისტ</strong>ორიაში. მაგალითად,არაბები ეგვიპტეში <strong>და</strong>სახლების შედეგადდღეს ეგვიპტელებად იწოდებიან, სლავებიმაკედონიაში _ მაკედონელებად, ევროპელები_ ინგლისელები, ფრანგები, ესპანელები, პრო-ტუგალიელები <strong>და</strong> სხვ. ამერიკის სხვა<strong>და</strong>სხვაქვეყანაში <strong>და</strong>სახლების შედეგად დღეს იწო-დებიან: ამერიკელებად, მექსიკელებად, ბრა-ზილიელებად, ურუგვაელებად. აქ მნიშვნე-ლობა არა აქვს ამ ქვეყნების სახელწოდებანიძველია <strong>თუ</strong> გვიანი ხანის; მთავარია ადრე<strong>თუ</strong> გვიან აქ მოსულ-<strong>და</strong>სახლებული ხალხებიამ ქვეყნების სახელწოდებას რომ უწოდებენთავიანთ თავს 2 .აფხაზები აფსუებად პირველად რუსმაგენერალმა, როზენმა მოიხსენია. ორი სხვ<strong>და</strong>ს-ხვა წარმომავლობის ხალხის ასეთი გაიგ<strong>ივ</strong>ე-ბა, ცხა<strong>და</strong>ია, რუსეთის იმპერიის ინტერესებშიშედიო<strong>და</strong>. შემდგომ კი, კომუნ<strong>ისტ</strong>ური წნეხის1 b. xorava, dasax. naSromi, gv. 47.2 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 24.179
ქვეშ მყოფმა ქართველმა კომუნ<strong>ისტ</strong>ებმა სი-მართლის თქმა ვერ გაბედეს 1 .გასაკვირია <strong>აფსუა</strong> <strong>ისტ</strong>ორიკოსებისა <strong>და</strong>,საერთოდ, <strong>აფსუა</strong> ინტელიგენციის თავგა<strong>და</strong>კ-ლული მისწრაფება იქითკენ, როგორმე მოატ-ყუონ, გააბოროტონ, გააღიზიანონ <strong>და</strong> ძმათამოსაკლავად მახვილი ააღებინონ უბრალო,გაუცნობიერებელ პატიოსან თვ<strong>ისტ</strong>ომთ. უმა-ლავენ რა ნამდვილ <strong>ისტ</strong>ორიულ ვითარებას,უაპელაციოდ უმტკიცებენ ხალხს, რომ ტერი-ტორია, რომელზეც ამჯერად სახლობენ აფ-სუები, <strong>და</strong>საბამი<strong>და</strong>ნვე მათი მიწა იყო (<strong>თუ</strong>მ-ცა ამ მიწას არავინ ე<strong>და</strong>ვება), ხოლო იმ ეჭვს,<strong>თუ</strong> რატომ ლაპარაკობენ ადიღეურად, უფან-ტავენ ყოვლად მტკნარი სიცრუით: თითქოსორი საუკუნის წინ <strong>აფსუა</strong>თა ნაწილი აფხაზე-თი<strong>და</strong>ნ ადიღეს მხარეში `ასახლებულა~, ად-გილობრ<strong>ივ</strong>ი მცხოვრებნი გაუადიღელებიათანუ გაუაფსუებიათ <strong>და</strong> თავის ენაზე, რჯულ-ზე, ა<strong>და</strong>თწესზე მოუქცევიათ. ე. ი. აფსუებიადიღე<strong>და</strong>ნ ჩამოსულები კი არ არიან, რო-1 n. fofxaZe, simarTle afxazeTis Sesaxeb yvelam unda icodes, gaz.`WeSmaritebis maZiebeli~, # 2, 2000.180
გორც ქართველი მეცნიერები ამტკიცებენ, პი-რიქით, <strong>თუ</strong>რმე მათი შტო ასულა ადიღეში 1 .თვითონ აბაზების მტკიცებით, რაც აკა-დემიკოსმა ს. ჯანაშიამ <strong>და</strong>ა<strong>და</strong>სტურა ჯერ კი-დევ 1929 წლის მაისში, აბაზა <strong>და</strong> <strong>აფსუა</strong> ერ-თი <strong>და</strong> იგ<strong>ივ</strong>ეა, უფრო ზუსტად, <strong>აფსუა</strong> ერთიაბაზურ ტომთაგანია, რომელთა საერთო სა-ხელია აბაზა 2 .XVIII საუკუნის გერმანელი მოგზაურიქრ<strong>ისტ</strong>იან-რუდოლფ ელიხი, იგ<strong>ივ</strong>ე იაკობ რა-ინეგსი 1778-1781 წლებში იმყოფებო<strong>და</strong> ერეკ-ლე მეორეს კარზე. იმოგზაურა საქართველოსსხვა<strong>და</strong>სხვა კუთხეში. მეტად ღირებულია მი-სი ცნობები <strong>აფსუა</strong>-აფხაზების შესახებ. რაი-ნეგსი აღნიშნავს, რომ `აფხაზები~ თავის ქვე-ყანას აბაზას უწოდებენ 3 . `ჩერქეზები <strong>და</strong>სხვა მეზობლები მას უწოდებენ ავაზ-ს <strong>და</strong>აუაზ-ს. ხალხი კი, რომელიც ყუბანზე აბა-ზეხი-ს სახელითაა ცნობილი თავის თავსთვლის აფხაზებისაგან დიდი ხნის წინ გამო-ყოფილ ახალშენად <strong>და</strong> მათ ქვეყანას უწო-1 g. WeliZe, hei afxazeTo, afsus, afsuav! wignis samyaro, 1990, 10oqtomberi.2 z. ratiani, wyaroTa RaRadi anu piriqiTa saqarTvelo, Tb., 1995,gv. 54.3 iakob rainegsi, mogzauroba saqarTveloSi, germanulidan Targmna,Sesavali da saZieblebi daurTo gia gelaSvilma, Tb., 2002, gv. 108.181
დებს დიდ აბაზა-ს, თავის საკუთარ საც-ხოვრებელს კი მცირე აბაზას~ 1 .შაფსუღებში ყოფნისას ს. ჯანაშიამ ყუ-რადღება მიაქცია `აფხაზებთან~ მათ მსგავსე-ბას ანთროპოლოგიური <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიულინიშნების მიხედვით. სოფელ აფიფსიფის<strong>და</strong>თვალიერების შემდეგ მიღებულ შთაბეჭ-დილებებს მკვლევარი ასე გადმოგვცემს: `<strong>და</strong>-უსვენებლ<strong>ივ</strong> გავემართეთ სოფლის ყრილობა-ზე აქ ნანახი ტიპები პირწავარდნილი აფხა-ზებია. მე მეგონა, რომ ზოგიერთს ჩემს სოფ-ლელს ვხე<strong>და</strong>ვ-მეთქი. უმრავლესობას წვერიმოპარსული აქვს, მოხუცები კი ატარებენო,მითხრეს. პრონონსი მთლად აფხაზური. თავსახურავთ ბოხოხი (<strong>და</strong>ბალი) ან ჰაჯის თავსა-ბურავი რამდენსამე~ 2 .ს. ჯანაშია მსგავსებას ხე<strong>და</strong>ვს შაფსუღურ-სა <strong>და</strong> აფხაზურ სოფელს შორისაც. მისი <strong>და</strong>კ-ვირვებით შაფსუღური სოფელი, როგორც <strong>და</strong>-სახლების ერთეული, მისი ძირითადი ატრი-ბუტებით (ორღობეებით, სამეურნეო ნააგებო-ბებით, ჭებით...) ისეთ<strong>ივ</strong>ეა, როგორც, აფხაზუ-რი სოფელი 3 .1 iqve.2 s. janaSia, Sromebi, IV, Tb., 1968, gv. 63.3 v. iToniSvili, dasax. naSromi, gv. 103-104.182
XIX საუკუნის 20-იანი წლების პირველნახევარში აფხაზეთში მყოფი გერმანელიმოგზაური ედუარდ აიხვალდი შემდეგნაი-რად აღწერს <strong>აფსუა</strong>ს გარეგნობას: `აფხაზთასახის წყობა გამოირჩევა ჩერქეზთაგან; მათინაკვთები ნაკლებ სწორია; სახის ფერი მოშა-ვო-ყავისფერი, თმები შავი, ტანი ხმელი, სა-შუალო სიმაღლის, მაგრამ მოყვანილი. ისინიშეჩვეული არიან ს<strong>ივ</strong>ელურეს, არიან უხეშნი,უნდონი <strong>და</strong> შურისმაძიებლები. მოსისხლემტრები არიან მეზობელი მთის ხალხების. არაქვთ კანონები, არ ეშინიათ თავისი ბატონე-ბის <strong>და</strong> მხოლოდ თავის იარაღს ენდობიან,რომელსაც არასდროს არ იშორებენ. ამავედროს ისინი, მსგავსად მთის სხვა ხალხებისა,სტუმართმოყვარე <strong>და</strong> მორწმუნეები არიან.ისინი ჩერქეზებ<strong>ივ</strong>ით იცვამენ~ 1 .როგორც აკად. გ. ჩიტაია ბრძანებ<strong>და</strong>`იმას, რაც ხალხის მეხსიერებამ შემოინახა<strong>და</strong> თაობი<strong>და</strong>ნ თაობას გა<strong>და</strong>სცა, ვერავითარიდოკუმენტი ვერ შეედრება. ხალხის მეხსიერე-1 eduard aixvaldi, saqarTvelos Sesaxeb, germanulidan Targmna,Sesavali da saZieblebi daurTo gia gelaSvilma, Tb., 2005,, gv.223-224.183
ბა არის ყველაზე სანდო წყარო <strong>ისტ</strong>ორიულიკანონზომიერების ასახსნელად~ 1 .გვარ-სახელების ანალიზს მხარს უჭერს`აფხაზური~ ფოლკლორისა <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიისმონაცემებიც. მაგალითად, <strong>აფხაზი</strong> ფოლკლო-რ<strong>ისტ</strong>ის ს. ზუხბას სიტყვით, `...ერთგვარიგადმოცემები, რომლებშიც მოთხრობილია,<strong>თუ</strong> როგორ გადმოსახლდნენ ოდესღაც ჩრდი-ლოეთ კავკასიი<strong>და</strong>ნ ან სოჩის ახლომდებარემიწები<strong>და</strong>ნ წინაპრები, აქვთ ავიძბებს, ზუხ-ბებს, კვიწინიებს, აშვბებს, ბგანბებს, ანუებს<strong>და</strong> სხვა გვარის წარმომადგენლებს. სოფელკვიტოულში გვიან მოსულებად მიიჩნევიანსაძბას, ჰაშბას, აგრბას წარმომადგენლები. სო-ფელ ჯგერ<strong>და</strong>ში გვიან არიან მოსულები ავიძ-ბები <strong>და</strong> სხვ.~ 2საგულისხმოა, რომ აფხაზურ (აფსუურ)ფოლკლორში საქართველოს სხვა კუთხეთაფოლკლორისაგან განსხვავებით, არავითარიკვალი არ ჩანს თამარ მეფის, სხვა ქართველიმეფეების. არც `აფხაზთა~ სამეფოს შემქნელისლეონ II-ს, ან აფხაზთა სამეფოს რომელიმემეფეს <strong>და</strong>უტოვებია კვალი აფხაზურ ფოლ-1 j. ruxaZe, Strixebi akademikos giorgi Citaias portretisaTvis,Tb., 1993, gv. 84.2 T. gvancelaZe, dasax. naSromi, gv. 58.184
კლორში. აქ სულ სხვა სამყაროა. სულ სხვაცხოვრებისა <strong>და</strong> ყოფის რეალიებია, რაც გასა-ოცარი სულაც არ არის. თვალშისაცემია, რომაფხაზური ფოლკლორული მასალები გვიანიშუასაკუნეების <strong>ისტ</strong>ორიის ანარეკლია მეტწი-ლად (<strong>ისტ</strong>ორიულ-ჰეროიკული სიმღერები <strong>და</strong>თქმულებები), ან შორეული წარსულისა(ნართები, აირგის სიმღერა, აჟვერიფშაა <strong>და</strong>სხვ.). უფრო სწორად, ისინი, მთის ტომთაპრიმიტიული ყოფისა <strong>და</strong> რწმენა-წარმოდგე-ნების ამსახველია 1 .აფხაზეთის ტერიტორიაზე უძველესი _ანტიკური <strong>და</strong> ადრე შუასაუკუნეების ტოპო-ნიმები ყველა ქარ<strong>თუ</strong>ლია. დღევანდელი აფ-ხაზეთის არც ერთი ტოპონიმი არ განეკუთ-ვნება <strong>აფსუა</strong>-ადიღეურ ენობრ<strong>ივ</strong> სამყაროს. ესკი შემთხვევითი არაა, ეს იმას მოწმობს, რომდღევანდელი აფსუები გვიან არიან მოსულიქარ<strong>თუ</strong>ლ-კოლხურ ქვეყანაში _ დღევანდელიაფხაზეთის ტერიტორიაზე. ასე რომ არა, მა-შინ ისინი ერთ თავის ტოპონიმს მაინც <strong>და</strong>-ტოვებდნენ აფხაზეთში ანტიკურ <strong>და</strong> ადრეშუა საუკუნეების ხანაში. ამა <strong>თუ</strong> იმ ტერი-ტორიის უძველესი ტოპონიმიკა კი, ეს არის1 b. xorava, dasax. naSromi, gv. 140.185
არქაულ ეპოქაში აქ მცხოვრები <strong>ეთნ</strong>ოსისენობრ<strong>ივ</strong>ი ანაბეჭდები. ეს კიდევ ერთხელიმას მოწმობს, რომ დღევანდელი აფხაზეთ<strong>ისტ</strong>ერიტორიაზე უძველესი მკვიდრი _ აბორი-გენი მოსახლეობა მხოლოდ ქარ<strong>თუ</strong>ლ-კოლხუ-რი ტომები იყო 1 .რა ტოპონიმები უნ<strong>და</strong> შეექმნათ აფსუებს,როცა მათი სალაპარაკო ლექსიკის ძირითადიბაზა ქარ<strong>თუ</strong>ლი სიტყვებისაგან შეიქმნა. მაგა-ლითად, ადგილი _ ა-დგილ, ატამი _ ატამა,კალათა _ აკალათა, ბორბალი _ აბორბალ,ხერხი _ ახიარხ, მიზეზი _ ამიზეზ, კუთხე _აკუთხვ, სახე _ ასახია, ქერი _ აქიარ, კიბე _აკიაბ, გემო _ აგიამა <strong>და</strong> სხვ. 2<strong>აფსუა</strong> ქართველს აქარ<strong>თუ</strong>ას უწოდებს,ქართველებს _ აქართქუას, საქართველოს _ქირთილას. როგორც ვხე<strong>და</strong>ვთ, <strong>აფსუა</strong>სათვისჩვენი სამშობლოს სახელწოდება ემთხვევათვით ქართველების საკუთარ სახელწოდებას_ საქართველო, ქართველი, ქართველები. აი,ამ ქარ<strong>თუ</strong>ლი სახელწოდებების აფსუურიფორმაა ქირთილა, აქარ<strong>თუ</strong>ა, აქართქუა 3 .1 d. gogolaZe, dasax. naSromi, gv. 31.2 spa, f. 14, anaw. 26, saq. 380, furc. 19.3 z. ratiani, wyaroTa RaRadi anu piriqiT saqarTvelo, Tb., 1995,gv. 71.186
<strong>აფსუა</strong>ს საქართველოსთვის ქირთილა შე-ეძლო <strong>და</strong>ერქმია მხოლოდ XV საუკუნი<strong>და</strong>ნ,როცა ისინი ჩერქეზთა სხვა ტომებთან ერ-თად კავკასიის მთებს შეეხიზნენ, ხოლო ნა-წილი საქართველოს შემოეხიზნა. ამ დროს<strong>აფსუა</strong>მ მეგრელისაგან ისწავლა ქართველისა<strong>და</strong> საქართველოს სახელწოდება 1 . პარალელუ-რად, უშუალოდ ქარ<strong>თუ</strong>ლი ენი<strong>და</strong>ნ აღნიშ-ნულ ძირთა სესხება უნ<strong>და</strong> მომხ<strong>და</strong>რიყო მხო-ლოდ მას შემდეგ, რაც ქარ<strong>თუ</strong>ლმა ენამ გა-ნიმტკიცა პოზიციები მთელ საქართველოში<strong>და</strong> გავრცელ<strong>და</strong> როგორც კულტურისა <strong>და</strong>ღვთისმსახურების ენა ჩრდილოეთ კავკასია-შიც (შდრ. დიდი რაოდენობით გამოვლენი-ლი ქარ<strong>თუ</strong>ლი ლექსიკა <strong>და</strong>ღესტნის ენებში,ნახურში, ოსურში, ყარაჩაულ-ბალყარულში,ჩერქეზულსა <strong>და</strong> უბიხურში, აგრეთვე ქარ<strong>თუ</strong>-ლი წარწერები ჩრდილოეთ კავკასიის მრავალრეგიონში გამოვლენილ ეკლესიებზე) 2 .`აფხაზურში~ აფრა ქარ<strong>თუ</strong>ლი ენი<strong>და</strong>ნაანასესხები, ისე როგორც ქარ<strong>თუ</strong>ლი ნავის _ნიშის <strong>და</strong>მკვიდრება `აფხაზურ~ ენაში მოხ<strong>და</strong>`ანიშის~, `ღუზის~ (ხუ, ღუ), `ახუ~, `აღუ-ზის~, `ზღვის~ _ `აზღვა~ _ სახელწოდებით1 iqve, gv. 72.2 T. gvancelaZe, dasax. naSromi, gv. 59.187
<strong>და</strong> ა. შ. რუსული `лодка~ <strong>და</strong> აფხაზური`алодка~, `шхуна~ ინგლისური<strong>და</strong>ნაა რუსულ-ში შესული _ `ашхуна~, `море~ _ `аморе~ <strong>და</strong>სხვა მრავალი საზღვაო ტერმინი <strong>და</strong> თევზე-ბის სახელები აფხაზურში უცხოური ენები-<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong> განსაკუთრებით კი, ქარ<strong>თუ</strong>ლი<strong>და</strong>ნააშესული, რაც საყოველთაო<strong>და</strong>ა ცნობილი. <strong>და</strong>საერთოდ <strong>და</strong>დგენილია, რომ აფხაზურში ნა-ოსნობა-მეთევზეობასთან (<strong>და</strong> სხვა რიგისაც)<strong>და</strong>კავშირებული ტერმინოლოგიის უდიდესინაწილი ქართველური ენები<strong>და</strong>ნაა შესული<strong>და</strong> აფხაზური ვარიანტები მათგან არის მი-ღებული 1 .აფსუების სალაპარაკო ენაში მრავალიქარ<strong>თუ</strong>ლი სიტყვა რომ <strong>და</strong>მკვიდრ<strong>და</strong>, არ მა-ლავ<strong>და</strong> ე. წ. `აფხაზური ლიტერატურის~ ფუ-ძემდებელი დ. გულია 1921 წლის 15 იანვარსე. თაყაიშვილისადმი გაგზავნილ წერილში.წერილში მოყვანილი იყო ქარ<strong>თუ</strong>ლ-აფხაზუ-რი შესატყვისები. უფრო სწორად, ქარ<strong>თუ</strong>ლი-<strong>და</strong>ნ აფხაზურში გა<strong>და</strong>სული სიტყვები:1 z. kutaleiSvili, naosnoba-meTevzeobis leqsika qarTulSi, Jurn.`macne”~, istoriis seria, #1-4, 1997, gv. 41.188
ქარ<strong>თუ</strong>ლად აფხაზურად შენიშვნაკანდელი აკანდელ ბერძნული IX-Xსს.საკმეველი ასაკუმალ უკვე იხმარებასარკე ასარკიაჯვარი აჯარქალაქი აქალაქმოწაფე ამაწაფასაფარი ასაფარკალამი აკალამთავადი ათაუადორბიაუარბაგამდელი აგან<strong>და</strong>ლჭერამი აჭარამკაკალი აკაკანშაქარი აშაქარ ნახსენები აქვსეფრემ მცირესXI საუკუნეშიფარ<strong>და</strong>გი აფარ<strong>და</strong>გ სპარსულია. შდრ.`ვეფხ<strong>ისტ</strong>ყაოსან-ში~.ბევრი სიტყვა შესულია მეგრული<strong>და</strong>ნ:189
ქარ<strong>თუ</strong>ლი მეგრული აფხაზურიკიტრი კინტირი აკინტრმოლაღური მალაღური ამალაღურკამეჩი კამბეში აკამბაშმხალი ხული ახულწებო ჭობი აჭაბობობა ბორბოლი აბარბალაწკნელი ჭინი აჭანისრი (ისლი) ესირი აესარმაკრატელი მარკატელ ამაკრატალიგოგო ძღაბი აძღაბ 1ამ ლექსიკის პატრონის შ. ინალ-იფას`აღმოჩენით~, შეიარაღებას აფხაზურად <strong>თუ</strong>რ-მე `აბჯარი~ ეწოდება. ეს სიტყვა `აფხაზური-<strong>და</strong>ნ~ საქართველოშიც გავრცელებულა, სა<strong>და</strong>ცშეიარაღების აღსანიშნავად გამოიყენებო<strong>და</strong> 2 .სულხან-საბას განმარტებით, `აბჯარი~ ესზოგადი სახელი არს ყოველთა საჭურველთა<strong>და</strong> უფროსად საცვამთა ჯაჭვთა~ 3 . გამოჩენი-ლი ქართველი მეცნიერის <strong>და</strong>ვით ჩუბინაშვი-1 saxalxo ganaTleba, 1990, 26 aprili.2 Ш. Инал-ипа, Очерки по истории брака и семьи у Абхазов, изд.«Абгиза», 1954, с. 212.3 sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, I, Tb., 1991, gv. 38.190
ლის მიხედვით, `აბჯარი~ (არაბულად ჭებე)სამხედრო საჭურველი, საომარი იარაღი ანტანზედ ჩასაცმელი ჯაჭვია~ 1 , რაც არაბებისზეგავლენით შემოვი<strong>და</strong>. ან იქნებ აფსუებმაასწავლეს არაბებს <strong>და</strong> შემდეგ მათ გააცნესVII საუკუნეში სხვა ხალხებს?ისეთი ძველი <strong>ისტ</strong>ორიის ხალხს, რომლე-ბიც <strong>თუ</strong>რმე <strong>აფსუა</strong>-აფხაზებია, XVII-XIX საუ-კუნეებში აღარც კი სცოდნიათ თავიანთიწარმომავლობა. XVII საუკუნის ავტორი არ-ქანჯელო ლამბერტი აფხაზებს აბაშებთან აი-გ<strong>ივ</strong>ებს. მის<strong>ივ</strong>ე ცნობით <strong>თუ</strong>რქები აფხაზებსაბასად მოიხსენიებენ 2 . XVIII საუკუნის მოგ-ზაური რაინეგსი შემდეგს აღნიშნავს: `თვითაფხაზთა შეხედულებები თავიანთი წარმომავ-ლობის შესახებ სხვა<strong>და</strong>სხვაა. ერთნი თავისწარმომავლობას არმენიელები<strong>და</strong>ნ თვლიან,მეორენი კი ამის საპირისპიროდ ამტკიცებენ,რომ მათი წინაპრები ეგვიპტი<strong>და</strong>ნ მოსულან.როგორც მათ სურთ ისე იყოს, მაგრამ ორ<strong>ივ</strong>ეხალხი, როგორც დიდი, ისე მცირე აბაზასილაპარაკობს ერთი ენის განსხვავებულ დია-ლექტზე <strong>და</strong> აქვთ ერთნაირი ჩვევები. სომ-ხურ ენასთან არავითარი მსგავსება არ აქვთ;1 d. CubinaSvili, qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984, gv. 4.2 don arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, Tb., 1990, gv. 154.191
ის უფრო ჩერქეზული ენის დიალექტსუნ<strong>და</strong> წარმოადგენდეს~ 1 .აიხვალდის მოგზაურობის დროსაც აფ-სუები თავისთავს `თვლიდნენ ძველი ეგვიპ-ტელების ან უკეთ აბისინიელების შთამომავ-ლად; რადგან თავის თავს უწოდებენ ამე-ნეს; სხვები კი საპირისპიროდ ფიქრობენ,რომ ისინი სომეხთაგან წარმოსდგებიან~ 2 .1830 წელს ბარონმა აშმა <strong>და</strong>აფიქსირალეგენ<strong>და</strong> აფხაზების აფრიკული წარმოშობისშესახებ. `თვითონ აფხაზები _ წერ<strong>და</strong> აში _არ აზიარებენ წარმოშობის შესახებ გადმოცე-მას: ზოგიერთები თვლიან, რომ ისინი სომხე-ბის შთამომავლები არიან, მეორენი ამტკიცე-ბენ, რომ მათი წინაპრები იყვნენ ეგვიპტი<strong>და</strong>ნან შეიძლება აბისინიი<strong>და</strong>ნ. თავად საკუთართავს აფხაზები აბსნეს უწოდებენ~ 3 .XVII საუკუნის 30-იანი წლების <strong>და</strong>საწ-ყისში აფხაზეთში იმყოფებო<strong>და</strong> დომინიკანე-ლი მისიონერი ჯოვანი ჯულიანო <strong>და</strong> ლუკა,რომელიც აღნიშნავს, რომ აფხაზების`ცხოვრების წესი ისეთ<strong>ივ</strong>ეა, რო-გორც ჩერქეზების... იცვამენ ჩერქე-1 iakob rainegsi, dasax. naSromi, gv. 108-109.2 eduard aixvaldi, dasax. naSromi, gv. 86.3 S. inal-ifa, afxazebi, gv. 37.192
ზების მსგავსად~ 1 (ხაზგასმა ჩემია _ ა.ს.). მიაქციეთ ყურადღება: ეს ხალხი რომ ის-ტორიული აფხაზები ყოფილიყვნენ <strong>და</strong> არაიმ ხანებში ჩამოსახლებული, რატომ უნ<strong>და</strong>ყოფილიყო მათი ცხოვრების წესი იდენტურიჩერქეზებთან? ხაზგასასმელია, რომ ლუკა აფ-ხაზეთში ჩამოსვლამდე ჩერქეზებში იმყოფე-ბო<strong>და</strong> რამდენიმე თვის განმავლობაში <strong>და</strong> სა-თანადოდ გაეცნო მათ ცხოვრებას. მისიონერიშემდეგ განაგრძობს: აფხაზებს `არა აქვთ არა-ვითარი <strong>და</strong>წერილი კანონები <strong>და</strong> <strong>და</strong>მწერლო-ბის გამოყენებაც არ იციან. რწმენით ისინიქრ<strong>ისტ</strong>იანები არიან, რაიმე ქრ<strong>ისტ</strong>იანულიწეს-ჩვეულების შესრულების გარეშე. ბევრიჯვარი ვნახე ამ ქვეყანაში~ 2 .რომელ მართლმადიდებლობაზე შეიძლე-ბო<strong>და</strong> ლაპარაკი გა<strong>და</strong>მთიელ <strong>აფსუა</strong> `მოძმეე-ბის~ მხრი<strong>და</strong>ნ, რომელთათვისაც ნამდვილადუცხო იყო აქაური ქარ<strong>თუ</strong>ლი ქრ<strong>ისტ</strong>იანულიც<strong>ივ</strong>ილიზაცია, (XVII ს. 70-იანი წლები) <strong>და</strong>-სავლეთ საქართველოში მყოფი იერუსალიმისპატრიარქის დოსითეოსის თქმით, ნაცარტუ-1 i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, Tb.,1987, wigni III, gv. 170.2 i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, Tb.,1987, wigni III, gv. 170.193
ტად აქციეს `მოქვი, ზუგდიდი <strong>და</strong> მთელიქვეყანა დიოსკურიი<strong>და</strong>ნ ჰიპიუსამდე~ 1 .აკად. გიულდენშტედტის <strong>და</strong>სკვნით `აბა-ზური~ (აფსუური) <strong>და</strong> ჩერქეზული ერთიდე<strong>და</strong>ენისაგან არის წარმომდგარი, მაგრამისეთ განსხვავებულ დიალექტებად იქცნენრომ მათ შორის ნათესაობას ა<strong>და</strong>მიანი ყველა-ფერში ვეღარ იპოვისო. ამავე დროს მას მიაჩ-ნ<strong>და</strong>, რომ ჩერქეზებს აფხაზებს გარ<strong>და</strong> არცერთ სხვა ერთან არავითარი ნათესაობა არჰქონ<strong>და</strong>თ. <strong>თუ</strong>მცა აფხაზები <strong>და</strong> ჩერქეზებიძირითა<strong>და</strong>დ ერთსა<strong>და</strong>იმავე ენას ლაპარაკობენგანსხვავებული დიალექტით 2 .ეჭვს არ იწვევს დღევანდელი აფხაზებისანუ აფსუების ენობრ<strong>ივ</strong>ი ნათესაობა ჩრდი-ლოკავკასიელებთან, მათ შორის ჩერქეზებთან.`ენათა ერთობა კი, როგორც წესი, მიუთი-თებს წინაპართა ერთობაზეც~ 3 . ჩერქეზებთანნათესაობას ა<strong>და</strong>სტურებს ის ფაქტიც, რომჩერქეზეთში არის სოფელი <strong>აფსუა</strong> 4 .საერთოდ, `<strong>თუ</strong>რქები <strong>ეთნ</strong>ონიმ `ჩერქე-ზის~ ქვეშ საკუთრ<strong>ივ</strong> ჩერქეზებს გარ<strong>და</strong>, აფხა-1 z. papaskiri, dasax. naSromi, gv. 89.2 iv. javaxiSvili, Txz. t. X, Tb., 1992, gv. 17.3 Э. Б. Тайлор, Первобытная культура, М., 1989, с. 50.4 Л. И. Лавров, Етнография Кавказа, Л., 1982, с. 64.194
ზებსაც გულისხმობდნენ~ 1 . საინტერესოა, რომგაზეთი `დროება~ 1875 წლის 63-ე ნომერშიგამოქვეყნებულ სტატიაში აფხაზებს ჩერქეზე-ბად მოიხსენიებს 2 .დიდ ინტერესს იწვევს მიცვალებულისკულტი აფსუებში, `ისინი მკვდრებს, ჩრდი-ლო კავკასიის თანამოძმეთა მსგავსად, ხისკენწეროზე კიდებენ~ 3 . ამასთან <strong>და</strong>კავშირებითჯოვანი ჯულიანო <strong>და</strong> ლუკა აღნიშნავ<strong>და</strong>: აფ-ხაზები `მიცვალებულს დებენ ხის ფუღურო-ში, რომელსაც კუბოდ იყენებენ, შემდეგ მიაკ-რავენ მას ოთხ (<strong>და</strong>ყენებულ) ბოძზე, იგითითქმის ჰაერშია ჩამოკიდებული~ 4 .ლამბერტის მონაცემებით აფხაზები `მიც-ვალებულებს როდი მარხავენ, არამედ ჰკიდე-ბენ ხოლმე ხეზე შემდეგის წესით. გამოღარა-ვენ ხის ღერს კუბოს მსგავსად, შიგ ჩასდებენმიცვალებულს <strong>და</strong> ვაზის მაგარ ლერწებითჩამოჰკიდებენ ხის წვერზე. ამავე ხეზე ჩამოჰ-კიდებენ ყველა იარაღს, რომელსაც მიცვალე-ბული სიცოცხლეში საომრად ხმარობ<strong>და</strong>, მისისაჯდომი ცხენიც უნ<strong>და</strong> გაუგზავნოთო, ამბო-1 T. aCugba, abxazTa dasaxleba aWaraSi, baTumi, 1988, gv. 23.2 T. aCugba, abxazTa dasaxleba aWaraSi, baTumi, 1988, gv. 14-15.3 g. gasviani, afxazeTi Zveli da axali afxazebi, Tb., 1998, gv. 50.4 i. tabaRua, dasax. naSromi, gv. 170.195
ბენ ჭირისუფლები, რადგან საიქიოსაც ისე<strong>და</strong>სჭირდება, როგორც აქ სჭირდებო<strong>და</strong>ო, ამი-სათვის ცხენს გა<strong>და</strong>აფარებენ აბრეშუმის ქსო-ვილს <strong>და</strong> იმ მინდორზე, სა<strong>და</strong>ც მიცვალებუ-ლია ჩამოკიდებული, აჭენებენ იმ დრომდე,სანამ <strong>და</strong>ღლილობისაგან არ მოკვდება.<strong>თუ</strong> ცხენი ჩქარა მოკვ<strong>და</strong>, ამბობენ, რომპატრონს ძლიერ ყვარებია <strong>და</strong> მალე წაიყვა-ნაო, <strong>და</strong> <strong>თუ</strong> დიდხანს არ მოკვ<strong>და</strong>, ეს იმისნიშანიაო, რომ პატრონს არ ყვარებია <strong>და</strong> <strong>და</strong>-იგვიანა მისი წაყვანაო~ 1 .ასევე, XVII საუკუნის <strong>თუ</strong>რქი მოგზაურიევლია ჩელები `აფხაზების~ <strong>და</strong>კვრძალვის წე-სის შესხებ წერ<strong>და</strong>, რომ `აფხაზები მეტადგანსხვავებულად მარხავენ თავიანთ ბეგებს.მიცვალებულებს სდებენ ხის ყუთში <strong>და</strong> მია-მაგრებენ მაღალ ხის ტოტებზე. ყუთის თავ-სახურს მიცვალებულის თავის სწორა აქვსნახვრეტი, რომ ბეგს შეეძლოს ცის <strong>და</strong>ნახვა,როგორც ამას აფხაზები ამბობენ. ფუტკრებიშედიან ყუთში <strong>და</strong> თაფლს აკეთებენ. <strong>და</strong>ნიშ-ნულ დროს ყუთს ხსნიან, თაფლს იღებენ <strong>და</strong>1 don arqanjelo lamberti, dasax. naSromi, gv. 155-156.196
ყიდიან. ამიტომ ფრთხილად უნ<strong>და</strong> იყოთ აფ-ხაზეთში თაფლის ყიდვის დროს~ 1 .<strong>და</strong>კრძალვის ასეთი წესი აფსუებს XVIIIსაუკუნეშიც ჰქონიათ. მეცნიერი ბატონიშვი-ლის სიტყვეით, აფხაზები `არა <strong>და</strong>ჰფვლენმკვ<strong>და</strong>რთა თვისთა, არამედ მისითავე სამკა-ულ-იარაღითა <strong>და</strong> შესამოსელითა შსთადებენკუბოთა შინა <strong>და</strong> შესდგამენ ხეთა ზე<strong>და</strong>~ 2 .ამ საკითხთან <strong>და</strong>კავშირებით იოანე ბა-ტონიშვილი `კალმასობაში~ აღნიშნავს, რომ`რომელიმე ამათ შორის წარმართნი მკვ<strong>და</strong>რ-სა <strong>და</strong>აამარილებდნენ <strong>და</strong> მაღალს ხეზედ<strong>და</strong>სდებდნენ <strong>და</strong> მუნ სიცხისგან გახმებოდნენმკვ<strong>და</strong>რნი იგი, ვითარცა აწცა არს ჩვეულებააფხაზეთსა შინა~ 3 .საინტერესოა, რომ ადიღეელები ეთაყვა-ნებოდნენ ტყეებს, ბუჩქებს, ხეებს. ხეებს შო-რის გამორჩეულად მუხას სცემდნენ თაყვანს,განსაკუთრებით <strong>თუ</strong> ის მეხნაკრავი იყო. მეხიღვთაება `შიბლეს~ ხილულ გამოხატულებადითვლებო<strong>და</strong>. მეხით <strong>და</strong>ღუპულს კი განსა-კუთრებული პატ<strong>ივ</strong>ით კრძალავდნენ. მეხით1 g. nioraZe, micvalebulis haerze damarxva, `enimkis moambe~, #V-VI, Tb., 1940, gv. 59.2 vaxuSti, aRwera samefoisa saqarTveloisa, Tb., 1941, gv. 172.3 s. WanturiSvili, eTnologia, Tb,. 1993, gv. 129.197
მოკლულს ფიცარნაგზე ასვენებდნენ <strong>და</strong> მასმაღალ ხეზე ჰკიდებდნენ. მის გარშემო კი სა-მი დღის განმავლობაში ლხინი <strong>და</strong> ცეკვა-სიმ-ღერა იმართებო<strong>და</strong>, სწირავდნენ ხარს, ცხვარს,ხორცის დიდ ნაწილს კი ღარიბებს ურიგებ-დნენ. ამ წესს ყოველ წელს იმეორებდნენ, სა-ნამ გვამი მთლიანად არ გაიხრწნებო<strong>და</strong>. მე-ხით მოკლული წმინ<strong>და</strong>დ მიაჩნ<strong>და</strong>თ 1 .თითქმის ანალოგიურია მედიჩის ჩანაწე-რები ყუბანის აბაზებისა <strong>და</strong> `აფხაზების~ შე-სახებ. კერძოდ, ავტორი აღნიშნავს: `მეხითმოკლულს თვლიან წამებულად, რომელსაცღმერთის შვილი <strong>და</strong>ეცა. 7 დღე <strong>და</strong> ღამე მხი-არულობენ. გარ<strong>და</strong>ცვლილის ცხე<strong>და</strong>რს კიდე-ბენ ხეზე, იმ ადგილას, სა<strong>და</strong>ც მეხი ჩამოვარ-<strong>და</strong>. ხესთან ახლოს ცეკვავენ. 3 დღის განმავ-ლობაში სახლში მხიარულობენ, ამის შემდეგმიცავალებულს კრძალავენ~ 2 .როგორც ჩანს ეს ტრადიცია აფსუებშიგვიან პერიო<strong>და</strong>მდე შემორჩა. თედო სახოკიას<strong>და</strong>კვირვებით, რომელმაც XIX საუკუნის ბო-ლოს იმოგზაურა აფხაზეთში `დიდი ხანი არუნ<strong>და</strong> იყოს, რაც აფხაზებმა თავიანთი მიცვა-1 r. TofCiSvili, dasax. naSromi, gv. 37-38.2 leon meliqseT-begi, dasax. naSromi, gv. 173.198
ლებულის <strong>და</strong>საფლავება <strong>და</strong>იწყეს~, ე. ი. რაცგარ<strong>და</strong>ცვლილებს ხეზე აღარ ჰკიდებდნენ 1 .ე. წ. `ჰაერზე <strong>და</strong>საფლავება~ მრავალხალხში იყო გავრცელებული <strong>და</strong> არ არის<strong>და</strong>კავშირებული აუცილებლად მაზდეანურრელიგიასთან. <strong>და</strong>კრძალვის ასეთი წესი სხვაფორმებთან ერთად გვხვდება ავსტრალიისაბორიგენებში 2 .მიცვალებულის ხეზე ჩამოკიდება <strong>და</strong> ანმისი <strong>და</strong>მარხვა მიწის ზემოთ ასევე გავრცე-ლებული ყოფილა საქართველოს მოსაზღვრექვეყნებშიც. XII საუკუნის არაბი ავტორისაბუ-ჰამიდ-ელ-ან<strong>და</strong>ლუზის მონაცემებით, ყუ-ბაჩელების წინაპრები მიცვალებულს მაშინვე<strong>და</strong>ჭრიდნენ, ძვალსა <strong>და</strong> რბილს ერთმანეთს<strong>და</strong>აცილებდნენ, ხორცს ერთად მოაგროვებ-დნენ <strong>და</strong> მტაცებელ ფრინველებს აჭმევდნენ,ხოლო <strong>და</strong>სუფთავებულ ძვლებს ჩადებდნენტომრებში, ზედ <strong>და</strong>აწერდნენ მიცვალებულისსახელსა <strong>და</strong> გვარს <strong>და</strong> ჩამოკიდებდნენ ჭირი-სუფლის სახლში.სტრაბონის გადმოცემით, კასპები, რომ-ლებიც ძველ დროში <strong>და</strong>ღესტანში ცხოვრობ-დნენ <strong>და</strong> რომლებმაც მისცეს სახელწოდება1 Tedo saxokia, mogzaurobani, gv. 402.2 s. WanturiSvili, dasax. naSromi, gv. 253.199
კასპიის ზღვას, მიცვალებულს გაიტანდნენსოფლის გარეთ <strong>და</strong> იქ მიატოვებდნენ, ხოლოშორი<strong>და</strong>ნ თვალყურს ადევნებდნენ: <strong>თუ</strong> მიც-ვალებულს ფრინველი <strong>და</strong>უწყებ<strong>და</strong> ჭამას,ასეთ მიცვალებულს ბედნიერად ჩათვლიდ-ნენ. <strong>თუ</strong> მხეცი შეჭამ<strong>და</strong> _ უფრო ნაკლებბედნიერად <strong>და</strong> <strong>თუ</strong> მიცვალებულს არცფრინველი <strong>და</strong> არც მხეცი მიეკარებო<strong>და</strong>, მა-შინ მას მეტად უბედურად თვლიდნენ.ტიბეტში <strong>და</strong> ბჰუტანში მცხოვრები ბუ-დ<strong>ისტ</strong>ები, მონღოლები <strong>და</strong> სხვანი გაიტანდნენმიცვალებულს მინდვრად <strong>და</strong> იქ ფრინველებს<strong>და</strong> მხეცებს აჭმევდნენ. ამავე წესით მიწისზემოთ მარხავდნენ მიცვალებულს ციმბირისჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხის მცხოვრებიჩუქჩები <strong>და</strong> მრავალი სხვა მიცვალებულებსტყეში აფთრებს აჭმევდნენ. უფრო ძველდროში კი მიცვალებულს თვით ჭირისუფლე-ბი ჭამდნენ <strong>და</strong> <strong>და</strong>რწმუნებული იყვნენ, რომროგორც მიცვალებულის `სული~, აგრეთვემიცვალებულის კარგი თვისებები მათზეგადმოვიდო<strong>და</strong>. ამავე რწმენით ზოგიერთ შემ-თხვევაში ავსტრალიელი ქალი თავისიმკვ<strong>და</strong>რი შვილის ხორცს თვითონ ჭამ<strong>და</strong>,ძვლებს ღებავ<strong>და</strong> <strong>და</strong> თან ატარებ<strong>და</strong>.ფარსებიც მიწის ზემოთ (ჰაერზე) ასაფ-200
ლავებენ მიცვალებულებს, რომლებისთვისსპეციალურად აშენებენ უთავსახურო, რომაუ-ლი ცირკის მაგვარ შენობას. ამ უკანასკნელსეძახიან <strong>და</strong>კხმას ანუ `სახლს <strong>და</strong>დუმებულ-თათვის~ <strong>და</strong> აკეთებენ საცხოვრებელი ბინე-ბის მოშორებით, მეტად მწირ ადგილზე. <strong>და</strong>კ-ხმას შიგნითა კედლებზე ის<strong>ეთნ</strong>აირად მიამაგ-რებენ მიცვალებულებს, რომ ფრინველებსთავისუფლად შეეძლოთ მათი ხორცის ჭამა,ხოლო ძვლების წაღება კი არა 1 .პოლარულ ნაწილში მცხოვრები კელტებისაფლავს აგებდნენ მიწი<strong>და</strong>ნ ორი მეტრის სი-მაღლეზე. კუბოს აკეთებდნენ მსხვილი კე<strong>და</strong>-რის მორებისაგან, რაც ამავე დროს უფრო მე-ტად სამხრე<strong>თუ</strong>ლ ტრადიციას წააგავს, ვიდრეჩრდილოეთისას 2 .აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ კელ-ტებში ბავშვს წლამდე (უფრო ზუსტად კბი-ლების ამოსვლამდე) სახელს არ არქმევდნენ.გარ<strong>და</strong>ცვალების შემთხვევაში მიცვალებულსკრძალავენ ხეზე <strong>და</strong> არა მიწაში 3 .როგორც ცნობილია, ჩვ. წ. აღრიცხვამდეIII საუიკუნის ავტორი აპოლონიოს როდოსე-1 g. nioraZe, dasax. naSromi, gv. 58-59.2 Р. Ф. Итс, Введение в этнгографию, Ленинград, 1994, с. 130.3 iqve, gv. 129.201
ლი `არგონავტიკაში~ გვაწვდის საინტერესოცნობებს კოლხების ა<strong>და</strong>თ-წესებზე. განსაკუთ-რებით საინტერესოა <strong>და</strong>კრძალვასთან <strong>და</strong>კავ-შირებული ცნობა. მისი გადმოცემით კოლ-ხეთში, მიცვალებულ მამაკაცთა გვამებს ნიშ-ნად პატ<strong>ივ</strong>ისა ხეებზე ჰკიდებდნენ გასახმო-ბად, ქალებს კი მიწას აბარებდნენ 1 . ამასთან<strong>და</strong>კავშირებით ნიმფოდორეც მიუთითებს.კერძოდ, `კოლხებს წესად არ ჰქონ<strong>და</strong>თ მამა-კაცთა გვამების <strong>და</strong>წვა ან <strong>და</strong>მარხვა; მამაკაც-თა გვამებს გამოუქნელ ტყავებში ახვევდნენ<strong>და</strong> ხეებზე ჰკიდებდნენ, დე<strong>და</strong>კაცთა გვამებსკი მიწას აბარებდნენ~ 2 .არგონავტები, როდესაც კირკეონად წო-დებულ ველზე შეჩერდნენ, _ აღნიშნავს რო-დოსელი _`უხვად იხილეს ძეწნა, ტარიფი _ გაშ-ლილ ველზე <strong>და</strong> მდინარის პირას.მაღლა ტოტებზე თოკით მიკრული იყოგვამები მიცვალებულთა.კოლხებს დღესაც კი თავზარსა სცემთ<strong>და</strong> ცოდვად მიუჩანთ გვამების <strong>და</strong>წვა, არცშავ მიწაში მარხავენ კაცსა, რომ ზედ ყორღა-1 apolonios rodoseli, argonavtika, Targmani da Sesavali werilia. gelovanisa, Tb., 1975, gv. 31.2 iqve, gv. 9.202
ნი აღმართონ მერე, _ ჯერ გაახვევენ ახლად<strong>და</strong>კლული ხარის მოუქნელ ტყავში გვამსა<strong>და</strong> მერე ჰკიდებენ მაღლა ხეებზე, მყუდროჭალებში, ქალაქგარეთა. მაგრამ ჰაერის კიდე-გან მიწაც იღებს თანაბრად იქ თავის წილსა,რადგანაც ქალებს, რომ მოკვდებიან, მიწისწიაღში აძლევენ ბინას.ასეთი არის იმ ქვეყანაში მიცავალებულ-თა <strong>და</strong>კრძალვის წესი~ 1 .სქოლასტის ჩვენებით, აპოლონიოს რო-დოსელი <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიულ ფაქტს კოლხთა პან-თეონი<strong>და</strong>ნ ნიმფოდორეს თხზულებაში გას-ცნობია. ნიმფოდორე ალექსანდრიული ხანისმოღვაწე იყო; მიაკუთვნებდნენ თხზულებას`უცხოთა ზნე-ჩვეულებების შესახებ~. ზუსტიცნობები ნიმფოდორეზე არ მოიპოვება 2 .აღნიშნულ ფაქტთან <strong>და</strong>კავშირებით <strong>ივ</strong>.ჯავახიშვილი მიუთითებს: `უეჭველია ესცნობა იმას ამტკიცებს, რომ კოლხები მაზდე-იანობის მოძღვრების აღმსარებელნი ყოფი-ლან, იმიტომ რომ მხოლოდ ამ სარწმუნოება-შია აკრძალული ა<strong>და</strong>მიანის გვამის მიწაში<strong>და</strong>საფლავება. მხოლოდ იქ არის აკრძალული1 apolonios rodoseli, argonavtika, Targmani da Sesavali werilia. gelovanisa, Tb., 1975, gv. 122.2 apolonios rodoseli, argonavtika, gv. 31, sqolio 7.203
ა<strong>და</strong>მიანის გვამის ცეცხლით <strong>და</strong>წვაც იმიტომ,რომ ცეცხლი წმინ<strong>და</strong> სტიქიონად ითვლებო-<strong>და</strong> <strong>და</strong> არარა უწმინდური მას არ უნ<strong>და</strong> შეჰ-ხებო<strong>და</strong>~ 1 .არქეოლოგიური მონაცემებით დღეის-თვის საფუძვლიანად არის შესწავლილი ძვე-ლი კოლხური კულტურა, რომლის გათვა-ლისწინებით ძნელია ამტკიცო აღნიშნულეპოქაში მაზდეანური რელიგიის არსებობა.ზოგიერთი ავტორი ამ მოვლენას `აფხა-ზებისა~ <strong>და</strong> კოლხების სიახლოვით ხსნის 2 .სამეცნიერო ლიტერატურაში არის შეხედუ-ლება, რომ `ხეზე <strong>და</strong>მარხვის წესი კიდევ ერ-თხელ ა<strong>და</strong>სტურებს გავრცელებულ აზრს სა-ქართველოში ხის კულტის არსებობის შესა-ხებ. ქართველებს ხეები ღვთაებად მიაჩნ<strong>და</strong>თ.აფხაზებს ეს რწმენა ბოლო დრომდე ჰქონ-<strong>და</strong>თ <strong>და</strong>ცული <strong>და</strong> დიდი მოწიწებით სცემ-დნენ თაყვანს ხეებს~ 3 .გამოდის, რომ ხის თაყვანისცემა მიცვა-ლებულის ხეზე <strong>და</strong>კიდებით აიხსნება. მრა-ვალ ხალხში იყო <strong>და</strong> არის ხის თაყვანისცემა,მაგრამ მიცვალებულის კულტთან არაფერი1 iv. javaxiSvili, Txz. t. I, Tb., 1979, gv. 324.2 s. WanturiSvili, dasax. naSromi, gv. 98.3 iqve, gv. 98-99.204
აქვს საერთო. დღევანდელი აფხაზები (აფსუე-ბი) ქართველების <strong>ისტ</strong>ორიულ ტრადიციებსარც იცნობენ <strong>და</strong> არც საერთო აქვთ, რაღა მა-ინც<strong>და</strong>მაინც ხეზე მიცვალებულის <strong>და</strong>კრძალ-ვის ვითომ კოლხური ტრადიცია გამოჰყოლი-ათ?გარ<strong>და</strong> ამისა, როგორც ცნობილია, აფხა-ზებმა (აბაზგებმა) ქრ<strong>ისტ</strong>იანობა VI საუკუნე-ში იმპერატორ იუსტინიანეს დროს მიიღეს.ნუ<strong>თუ</strong> შეიძლება 1100-1300 წელი ქრ<strong>ისტ</strong>იანიიყოს ერი <strong>და</strong> არ იცნობდეს ქრ<strong>ისტ</strong>იანულიაღმსარებლობით გათვალისწინებულ მიცვა-ლებულის კულტს?აქვე აღვნიშნავთ, რომ <strong>და</strong>სავლეთ საქარ-თველოს მთავრები XVIII საუკუნის 70-იანწლებამდე (<strong>და</strong> ზოგ შემთხვევაში შემდეგაც)თავს სულთნის ვასალებად აღიარებდნენ. ამვასალობას მეტად თავისებური ფორმა ჰქონ-<strong>და</strong>: არც ერთი მთავარი, გარ<strong>და</strong> აფხაზე-თის მთავრისა, არ გამაჰმადიანებუ-ლა 1 . <strong>და</strong> ეს იმიტომ, რომ შერვაშიძეობამიღე-ბული <strong>აფსუა</strong> არ იყო <strong>აფხაზი</strong> მთავარი <strong>და</strong>მისთვის ქართველობა ანუ აფხაზობა გაუგე-ბარი იყო. ძირითად მიზანს წარმოადგენ<strong>და</strong>1 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, Tb., 1973, gv. 673.205
მთავრის მდგომარეობის შენარჩუნება <strong>და</strong>თვ<strong>ისტ</strong>ომის _ <strong>აფსუა</strong>ს მხარში დგომა.მთისწინა <strong>და</strong> ბარის რეგიონებში ჩამონაც-ვლებული მთიელები გა<strong>და</strong>ადგილების მიმარ-<strong>თუ</strong>ლებით თავის კვალს ახალი საგვარო სა-ლოცავების <strong>და</strong>არსებით ტოვებდნენ. ჩამოსახ-ლებულთ თან მოჰქონ<strong>და</strong>თ ფსჰუ ნგხას გამო-ნაყოფი წილები <strong>და</strong> ახალ სამოსახლო ად-გილთან ამკვიდრებდნენ 1 . <strong>აფხაზი</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგრა-ფის ლ. აკაბას ცნობით, აფხაზურ საგვარეუ-ლოთა უმეტესობა, განსაკუთრებით კი ბარე-ლი აბჟუელები მთელი საგვარეულოსათვისსავალდებულო რიტუალების შესრულებისდროს უმაღლეს <strong>და</strong> უძლიერეს სალოცავადმიიჩნევენ არა მათი განსახლების ადგილისსიახლოვეს მდებარე ქრ<strong>ისტ</strong>იანულ ტაძრებს(ილორს, მოქვს, ბედიას, დრან<strong>და</strong>ს...), არამე<strong>და</strong>ბჟუი<strong>და</strong>ნ რამდენიმე ათეული კილომეტრით<strong>და</strong>შორებულ, მდინარე ბზიფის მაღალმთიანსათავეებთან, ზედ კავკასიონის ქედის სამ-ხრეთ კალთებზე მდებარე ინალკუბას ანუფსხუს ხატს, რაც სავსებით ცხა<strong>და</strong>დ მიანიშ-ნებს აბჟუელ აფხაზთა წინაპრების ჯერ ბზი-1s. baxia-oqruaSvili, afxazTa eTnogenezis sakiTxisaTvis(sagvareulo salocavebi), `klio~, # 7, 2000, gv. 21.206
ფის აფხაზეთსა <strong>და</strong> შემდგომ აბჟუაში მოს-ვლის მარშრუტს 1 .აფხაზურ <strong>ეთნ</strong>ოგენეტურ <strong>და</strong> გენეოლოგი-ურ თქმულებათა უმეტესობა არა <strong>და</strong>ფარულიმინიშნებით, არამედ აშკარად <strong>და</strong> უ<strong>და</strong>ვოდგვამცნობს აფხაზების (აფსუების) ჩრდილოკავკასიი<strong>და</strong>ნ <strong>და</strong>სავლეთ საქართველოს მთაშიჩამოსახლების ფაქტს <strong>და</strong> <strong>ეთნ</strong>ოგენეტურისა<strong>და</strong> კულტურული კავშირის არსებობას ჩერქე-ზული წარმოშობის კავკასიელებთან. ამთვალსაზრისს ეთანხმება `აფხაზური ნარ<strong>თუ</strong>-ლი ეპოსიც~, რომელშიც `აფხაზების~ თავ<strong>და</strong>-პირველი ბინადრობის მხარედ მდ ყუბანისხეობაა მიჩნეული 2 . სამეცნიერო ლიტერატუ-რაში საფუძვლიანად არის <strong>და</strong>საბუთებული,რომ `ნარ<strong>თუ</strong>ლი ეპოსი მრავალი საუკუნისწინ შექმნილია ჩრდილოეთ კავკასიის ცენ-ტრალური ნაწილის მიერ~ 3 .ცნობილი ოსი მეცნიერი ვ. აბაევი, რომე-ლიც საგანგებოდ სწავლობ<strong>და</strong> ნართებისეპოსს, აღნიშნავ<strong>და</strong>: `განსაკუთრებით უნ<strong>და</strong>შევჩერდეთ აფხაზეთში ნართების ეპოსისგავრცელებაზე. 1945 წლამდე კარგა ხნით ად-1 T. gvancelaZe, dasax. naSromi, gv. 58.2 s. baxia-oqruaSvili, dasax. naSromi, gv. 3-4.3 r. TofCiSvili, dasax. naSromi, gv. 52.207
რე ჩვენ უკვე ვიცოდით ლიტერატურულიმონაცემებით, რომ <strong>აფხაზი</strong> მომღერლები ოსე-ბისა <strong>და</strong> ადიღეელთა მსგავსად მღერიან სიმ-ღერებს ნართების ლეგენ<strong>და</strong>რულ გმირებზე.მაგრამ ჩვენ არ გვეგონა, რომ ჩრდილო კავკა-სიური ეპოსი აფხაზებში ასეთი პოპულარო-ბით სარგებლობ<strong>და</strong>~.როდესაც სოფელ აჩან<strong>და</strong>რაში ვ. აბაევმამოხუც მჭედელს ლუმან ავიძბას ჰკითხა,იცო<strong>და</strong> <strong>თუ</strong> არა რაიმე ნართების შესახებ, მანუპასუხა: `ნართები ყველამ იცის~ 1 .`ნარ<strong>თუ</strong>ლ ეპოსს~ `აფხაზები~ აფხაზურიკულტურის კუთვნილებად <strong>და</strong> მის მწვერვა-ლად მიიჩნევენ. იგი მათი განძია, რომელიცყოველთვის მათ<strong>ივ</strong>ე <strong>ეთნ</strong>იკური ჯგუფის კულ-ტურისა <strong>და</strong> ყოფიერების რეალიზაციას ეხმა-რებო<strong>და</strong>. ნარ<strong>თუ</strong>ლი მითების საშუალებითთაობი<strong>და</strong>ნ თაობას გა<strong>და</strong>ეცემო<strong>და</strong> აფხაზურისაზოგადოების ევოლუციური განვითარებისყველაზე გამოუცნობი ხანის ხსოვნა, რომე-ლიც სხვა<strong>და</strong>სხვა მიზეზების გამო დღემდეამოუხსნელი რჩებო<strong>და</strong>. იგი ყველაზე ადრეუ-ლი აფხაზური ზეპირსიტყვიერი ძეგლია, რო-მელშიც არეკლილია აფხაზთა <strong>ეთნ</strong>იკური ის-1 Ш. Инал-ипа, Памятники Абхазского фольклора, Сухуми 1977, с. 11.208
ტორიის ის სპეციფიკური გზა, რომელიცეპოსის შინაარსში ჩაწვდომით იშიფრება 1 .აფხაზურ ეპოსში არ არის ნახსენებიღმერთი (განსხვავებით ოსურისაგან, სა<strong>და</strong>ცვხვდებით ღმერთს, ღმერთთა ღმერთს, ქრის-ტიანობის გავლენით სამოთხესა <strong>და</strong> ჯოჯო-ხეთს). აფხაზურმა ნართებმა არ იციან ლოც-ვა, მსხვერპლშეწირვა. აქ უფრო მეტად დომი-ნირებს _ აირგ 2 . გადმოცემით, ოდესღაცცხოვრობ<strong>და</strong> ნართების ახლობელი ხალხიაირგი 3 . მათი რწმენით, აირგ _ ღმერთებისკრებულია, ნადირობის, ტყისა <strong>და</strong> მთებისმფარველი 4 .ოსებმა უფრო გვიან მიიღეს ქრ<strong>ისტ</strong>იანო-ბა, მაგრამ მათ ნართებში მაინც იგრძნობაქრ<strong>ისტ</strong>იანობის გავლენა. აფსუები რომ აფხა-ზები იყვნენ, მაშინ მათთან უფრო მეტად გა-მოჩნდებო<strong>და</strong> <strong>და</strong> აისახებო<strong>და</strong> ქრ<strong>ისტ</strong>იანობისატრიბუტიკა.აფხაზეთის ტერიტორიაზე ჩრდილო კავ-კასიი<strong>და</strong>ნ მიგრირებულ ადრეულ ტალღასნარ<strong>თუ</strong>ლი ეპოსი ჯერ კიდევ ათვისებული არ1 s. baxia-oqruaSvili, afxazTa eTnikuri istoriis sakiTxebinarTul eposSi, `analebi~, 2001, # 2, gv. 21.2 S. inal-ifa, dasax. naSromi, gv. 101.3 iqve, gv. 31.4 iqve, gv. 76.209
ჰქონ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ამასთან, ქრ<strong>ისტ</strong>იანობის მიღებას-თან ერთად, ბუნებრ<strong>ივ</strong> ასიმილციასაც განიც-დი<strong>და</strong>. ე. ი. ვინც ქრ<strong>ისტ</strong>იანდებო<strong>და</strong>, იგი`ქართველდებო<strong>და</strong>~ კიდეც. სხვა შემთხვევაშიგაუგებარი იქნებო<strong>და</strong>, რატომ არ უნ<strong>და</strong> შესუ-ლიყო ქრ<strong>ისტ</strong>ინული ხასიათის თქმულებებიაფხაზურ ნარ<strong>თუ</strong>ლ ეპოსში. XV საუკუნი<strong>და</strong>ნჩამოსახლებულ ტრადიციულ, წარმარ<strong>თუ</strong>ლმოსახლეობას კი მხოლოდ არქაული თქმუ-ლებები ჩამოჰქონ<strong>და</strong>, რომელთაც დროთა გან-მავლობაში ნაწილობრ<strong>ივ</strong> საქართველოს ტერი-ტორიაზე წარმოშობილი მონაცემებიც ემატე-ბო<strong>და</strong>. ამ დროი<strong>და</strong>ნ ჩამოსახლებული მოსახ-ლეობა საერთოდ არ გაქრ<strong>ისტ</strong>იანებულა (ანნაწილობრ<strong>ივ</strong> გაქრ<strong>ისტ</strong>იან<strong>და</strong>). ამრიგად, აფხა-ზებს (აფსუებს), როგორც ჩერქეზული (ადი-ღეური) წარმოშობის <strong>ეთნ</strong>იკურ ჯგუფს, ნარ-<strong>თუ</strong>ლი თქმულებები მიგრაციამდე, ჩრდილოკავკასიაში უნ<strong>და</strong> შეეთვისებინა <strong>და</strong> მხოლოდშემდეგ ჩამოეტანა სამხრეთ კავკასიის ტერი-ტორიაზე 1 .ნართები საკვებად მოიხმარდნენ მარ-ცვლეულს, მისგან გაკეთებულ ღომსა <strong>და</strong>პურს, მაგრამ თქმულები<strong>და</strong>ნ არ ჩანს, რომ1 s. baxia-oqruaSvili, dasax. naSromi, gv. 23.210
ისინი მიწათმოქმედნი იყვნენ. ნართები მეომ-რები <strong>და</strong> მესაქონლეები იყვნენ. მათი სამყარომწყემსებისა <strong>და</strong> მეჯოგეების სამყარო იყო.ყველა ნართი პირუტყვის მოვლითა <strong>და</strong> მათიგამრავლებით იყო <strong>და</strong>კავებული. არქაულტექსტებში მათ მსხვილფეხა საქონელი <strong>და</strong>ცხენები, გვიანდელ მითებში კი _ წვრილფე-ხა პირუტყვიც უჩნდებათ. ე. ი. მათი ეკონო-მიკის ძირითად <strong>და</strong>საყრდენად ბოლომდემეცხოველეობა რჩება.ნიშანდობლ<strong>ივ</strong>ია, რომ ადრეულ მითებშიაღწერილი გეოგრაფიული გარემო-პირობები,ადგილმდებარეობა, მცენარეული <strong>და</strong> ცხოვე-ლური სამყარო აფხაზეთის რეგიონისათვის<strong>და</strong>მახასიათებელ ბუნებრ<strong>ივ</strong> გარემო პირობებსარ მიესა<strong>და</strong>გება 1 .`<strong>აფხაზი</strong>~ ნართები გმირული საქმეები-სათვის <strong>და</strong> სალაშქროდ უმეტესად უსახელოადგილებში, მთებსა <strong>და</strong> ტყეებში <strong>და</strong>დიან(რაც კანონზომიერი უნ<strong>და</strong> იყოს), მაგრამ ძი-რითადი მათი სამყოფელი ჩრდილო კავკასია,მდ. ყუბანის ველია. ეპოსში გვხვდება ტოპო-ნიმები, როგორც ჩრდილო კავკასიის _ იალ-ბუზი, მდ. ყუბანის ველი, თებერდის ტრამა-1 s. baxia-oqruaSvili, dasax. naSromi, gv. 24.211
ლი, ქლუხორისა <strong>და</strong> ნახარის გა<strong>და</strong>სასვლელი<strong>და</strong> სხვ. 1საერთოდ, აფხაზურ <strong>ისტ</strong>ორიოგრაფიაშინართებთან <strong>და</strong>კავშირებული საკითხის ტენ-დენციურმა გა<strong>და</strong>ჭრამ გამოიწვია ნარ<strong>თუ</strong>ლიეპოსის აფხაზეთის ტერიტორიაზე წარმოშო-ბისა <strong>და</strong> ჩამოყალიბების შესახებ მც<strong>და</strong>რი აზ-რის გავრცელება. აქე<strong>და</strong>ნ გამომდინარე უნ<strong>და</strong>ითქვას, რომ ნარ<strong>თუ</strong>ლი ეპოსის თქმულებებიაფხაზეთის ტერიტორიაზე მხოლოდ ჩამოსახ-ლებულ მოსახლეობას უნ<strong>და</strong> გაევრცელებინა.ჩვენ აფხაზ მთხრობელებს უნ<strong>და</strong> ვუმადლო-დეთ, რომ თქმულებები მათ თავ<strong>და</strong>პირველსამოსახლო ტერიტორიასთან, ვინაობასთან,როგორც ჭეშმარიტი <strong>ისტ</strong>ორიული ამბავი, მათშემოგვინახეს 2 .გეოგრაფიული გარემო პირობების შეც-ვლის მიუხე<strong>და</strong>ვად, ეპოსს ბოლომდე გასდევსპერსონაჟების ადრინდელი ბინადრობის ად-გილის ნიშან-კვალი 3 .ამრიგად, აფხაზური ნარ<strong>თუ</strong>ლი თქმულე-ბების ციკლი პირობითად შესაძლებელია ორნაწილად გაიყოს _ ჩრდილო კავკასიაში, ჩერ-1 iqve.2 s. baxia-oqruaSvili, dasax. naSromi, gv. 24.3 iqve, gv. 25.212
ქეზულ ს<strong>ივ</strong>რცეში შექმნილ კონსერვატიულიხასიათის თქმულებებად, რომელთაც შემოგ-ვინახეს აფხაზების ვინაობა <strong>და</strong> მიგრაციულპროცესებთან <strong>და</strong>კავშირებული გზები, გა<strong>და</strong>-სასვლელები; <strong>და</strong> თქმულებებად, რომელთაცაფხაზეთის გეოგრაფიულ ს<strong>ივ</strong>რცეში, თან<strong>და</strong>-თანობით `საკუთრ<strong>ივ</strong> აფხაზური~ ელემენტე-ბი შეიძინეს. `ნარ<strong>თუ</strong>ლი ეპოსის~ თქმულე-ბებში გაცხადებულია `საიდუმლო~ _ მოსახ-ლეობა, რომელიც დღეს თავს აფხაზებს უწო-დებს, აფხაზეთის ტერიტორიაზე მიგრაციუ-ლი გზით არის შეჭრილი <strong>და</strong> <strong>და</strong>მკვიდრებუ-ლი. ნარ<strong>თუ</strong>ლი ეპოსის ციკლი<strong>და</strong>ნ გამომდინა-რე, სავარაუდებელია ადრეული მიგრაციულიტალღის (შე<strong>და</strong>რებით ახალგაზრ<strong>და</strong> ნართე-ბის) _ მდ. ბზიფი<strong>და</strong>ნ, სანჭარის გა<strong>და</strong>სასვლე-ლით მთა დიდრიფშსა, სოფლებთან _ აჭან-<strong>და</strong>რასა, ლიძავასა, ლიხნთან <strong>და</strong> სხვ. კავში-რი 1 .საერთოდ, აფხაზური ლეგენდები <strong>და</strong>მრავალი ზეპირი გადმოცემა, რომლებიც აფ-ხაზების ვინაობასა <strong>და</strong> წარმოშობაზე მოგვით-ხრობენ, მიგრაციულ პროცესებზეც მიუთითე-ბენ. ამიტომაც ქართველებისაგან განსხვავე-1 iqve, gv. 26.213
ბით, რომლებიც თქმულებებში ტერიტორიისმოსაპოვებლად `მითიურ ძალებს (დევებს,გველეშაპებს <strong>და</strong> სხვ.) ებრძვიან~, `აფხაზების~წინაპრები ტერიტორიის მითვისებას სიუჟე-ტურად ყოფითი ელემენტების, წეს-ჩვეულბე-ბის, ქორწინების, მამამძუძეობის <strong>და</strong> სხვა სო-ციალური ინსტიტუტების გამოყენებით ცდი-ლობენ, რაც მოსულთ ადგილზე უკვე <strong>და</strong>მ-ხვდურ მოსახლეობასთან ურთიერთობაშიესაჭირეობათ. თქმულებებში კარგად ჩანს,როგორ მოხერხებულად იყენებენ მოსულებიამ ყოფით ჩვეულებებს, როგორ ათმობინებენმკვიდრ მოსახლეობას ტერიტორიულ კუთ-ვნილ ნაწილს <strong>და</strong> ზოგჯერ აძევებენ კიდეც 1 .თითქმის ყველა `დღევანდელი აფხაზუ-რი~ გვარის მოსახლეობა, თქმულებები<strong>და</strong>ნგამომდინარე, თავის წარმომავლობას ჩრდი-ლო კავკასიას უკავშირებს <strong>და</strong> ფუძე სალოცა-ვად მხოლოდ ფსჰუ ნგხას (მთა სალოცავს)აღიარებს 2 .როგორც ჩანს, ფსჰუ აფსუების რელიგია-ში რ<strong>თუ</strong>ლ კულტურულ ფენომენს წარმოად-გენს. მასთან კავშირი მნიშვნელოვანი საფე-1s. baxia-oqruaSvili, afxazTa eTnogenezis sakiTxisaTvis(sagvareulo salocavebi), `klio~, # 7, 2000, gv. 4.2 iqve, gv. 7.214
ხური უნ<strong>და</strong> ყოფილიყო უძველესი წესისინიციაციაში. საფიქრებელია, რომ საუკუნეე-ბის მანძილზე რელიგიურ წეს-ჩვეულებებშიიგი წარმოადგენ<strong>და</strong> ძირითად საყრდენს, რომ-ლის ირგვლ<strong>ივ</strong> ყურადღება არ ნელდებო<strong>და</strong>.წარმოდგენებში ფსჰუ უკავშირდებო<strong>და</strong> ლე-გენ<strong>და</strong>რულ <strong>თუ</strong> რეალურ წინაპრებსაც, რომ-ლებმაც უცნობი გა<strong>და</strong>სასვლელებისადმი ში-შის ზღვარი გა<strong>და</strong>ლახეს <strong>და</strong> კავკასიის ქედიგადმოიარეს. საფიქრებელია, რომ მანამდემათთვის სამყარო აქ, ამ ქედთან მთავრდებო-<strong>და</strong>, მაგრამ ვინც გაბე<strong>და</strong> მისი გადმოლახვა,მან ახალ ტერიტორიასთან ერთად აღმოაჩინაახალი გზა, ახალი ცხოვრების <strong>და</strong>საწყისი.გადმოსასვლელის <strong>და</strong>ძლევისა <strong>და</strong> პირველიგამარჯვების მოპოვების შემდეგ კი მათ წინა-შე გამოჩნ<strong>და</strong> მოსახერხებელი, დროებით გასა-ჩერებელი ტერიტორია. ამ ტერიტორიაზე უნ-<strong>და</strong> ჩაყრო<strong>და</strong> საფუძველი მათ პირველ სო-ფელს _ ფსჰუს. სოფელი დღესაც გაშლი-ლია ქედის სამხრეთ კალთაზე, პრტყელფსკე-რიან ქვაბულში, რომელიც შე<strong>და</strong>რებით გაშ-ლილ ვაკე ადგილს წარმოადგენს (`ფსჰუს ვე-ლი~) <strong>და</strong> სამოსახლოდ ვარგისია. მიგრირებუ-ლი მოსახლეობა მადლობას სწირავ<strong>და</strong> მთაფსჰუს, რომელიც თან<strong>და</strong>თანობით მათი საკ-215
რალური ობიექტი <strong>და</strong> თაყვანისცემის საგანიხდებო<strong>და</strong>. ამასთან, ეს ტერიტორია ფუნქციო-ნალურ-ს<strong>ივ</strong>რცობრ<strong>ივ</strong>ი რელიკვიის სახეს იძენ-<strong>და</strong>. სალოცავი დღესაც ტაბუირებულია. ამადგილებში აკრძალულია ნადირობა, ტერი-ტორიის საძოვრად გამოყენება; აქაური ცხო-ველები, ხეები <strong>და</strong> ბალახები მხოლოდ ამღვთაების კუთვნილებაა. ფსჰუს რწმენა სამყა-როს თაყვანისცემაა, იგი მათი ძველი <strong>და</strong> ახა-ლი ბინადრობის ურთიერთ<strong>და</strong>მაკავშირებე-ლია 1 .ფსჰუს მახლობელ ს<strong>ივ</strong>რცეში ჩამოსახლე-ბულები უკვე იწყებდნენ მომთაბარეობისაგანგანსხვავებულ ნახევრად ბინა<strong>და</strong>რ ცხოვრე-ბას... ჯგუფის წევრები აცნობიერებდნენ გვერ-დი-გვერდ ცხოვრების პირობებში, ერთიმხრ<strong>ივ</strong>, საკუთარ ტომთა შორის მსგავსებას<strong>და</strong>, მეორე მხრ<strong>ივ</strong>, განსხვავებას მკვიდრი ქარ-თველური მოსახლეობისაგან 2 .საერთოდ `<strong>აფსუა</strong>-აფხაზებში~, როგორცქრ<strong>ისტ</strong>იანული, ისე მუსულმანური რელიგიისგავრცელების დროსაც, წარმართობას ყოველ-თვის აქტუალური როლი ეჭირა, რაც XVII-XIX საუკუნეების ევროპელი მოგზაურების1 s. baxia-oqruaSvili, dasax. naSromi, gv. 7-8.2 iqve, gv. 9.216
აღწერილობები<strong>და</strong>ნაც კარგად ჩანს. მაგალი-თად, იაკობ რაინეგსი ვრცლად მოგვითხრობსამასთან <strong>და</strong>კავშირებით. მისი <strong>და</strong>კვირვებით:`თითოეულს ამ ხალხთაგან აქვს საკუთარი<strong>და</strong> განსხვავებული უცნაურობა, რასაც სარ-წმუნოებას ეძახიან <strong>და</strong> რომლითაც ის თავისდიდ <strong>თუ</strong> პატარა ფანტაზიას იმშვიდებს,რადგან მათი ცალკეული სარწმუნოებრ<strong>ივ</strong>იწესების შესრულება მრავალგვარია.ძველი ჩვეულების მიხედვით ისინი ყო-ველწლიურად დღესასწაულობენ გაზაფხუ-ლის დღისა <strong>და</strong> ღამის გათანაბრებას ჭრელიფერადი კვერცხებით, ლუდის გამოხდით, ჭა-მა-სმით <strong>და</strong> ლაღობით. ამ დღეს <strong>და</strong> აგრეთვეშემდგომ ორ დღეს ისინი მართავენ ცხენებისრბოლას, სამხედრო ვარჯიშობას <strong>და</strong> ერთობი-ან სხვა<strong>და</strong>სხვა მხიარული ხუმრობებით. ბო-ლოს, მეოთხე დღეს ანთებენ დიდ კოცონს<strong>და</strong> მის გარშემო ხტიან <strong>და</strong> ცეკვავენ; ამ ცეკ-ვისას ყოველი მათგანი ყრის (ცეცხლში) მუჭაფქვილს, ძველ პურს, მატყლს <strong>და</strong> მისთანებს;შემდეგ <strong>და</strong>ღლილი ამ თამაშებისაგან, იშლე-ბიან.ვერც ერთმა აფხაზმა ვერ ამიხსნა, <strong>თუ</strong>რას ნიშნავს ეს დღესასწაული, ან<strong>და</strong> რა მიზ-ნით ეწყობო<strong>და</strong> იგი. ყველა მიმტკიცებ<strong>და</strong>,217
რომ ეს დღე ძველთაგანვე ამ სახით იდღე-სასწაულება <strong>და</strong> ამ ჩვევას არასოდეს თავს არ<strong>და</strong>ანებებენ.მაისის პირველ დღეებში ისინი იკრიბე-ბიან ხშირ, გაუვალ, მათთვის წმინ<strong>და</strong> ტყეში,სა<strong>და</strong>ც ხეების მოჭრასაც ვერავინ ბე<strong>და</strong>ვს,რადგან ამით ღმერთს შეურაცხყოფენ, რომე-ლიც არსად ისე საზეიმოდ <strong>და</strong> წარმატებითარ შეასრულებს მათ სურვილებს, როგორც ამტყეში... ამავე დროს `ტყის ძმები~ ყვებიანმის შესახებ არაჩვეულებრ<strong>ივ</strong>, საკვირველ რა-მეებს <strong>და</strong> მოვლენებს, რასაც არც ქრ<strong>ისტ</strong>იანო-ბასთან <strong>და</strong> არც მათს სარწმუნოებასთან არა-ვითარი საერთო არა აქვს 1 ...აფხაზების `უდიდესი მოწყალების~ დღე-სასწაული ემთხვევა შემოდგომის შუა ხანებს<strong>და</strong> დიდი სიხარულითა <strong>და</strong> აღტაცებითსრულდება. სახელდობრ, მათ ერთ მთაშიაქვთ ბნელი გამოქვაბული, რომელსაც უყუ-რებენ როგორც ძალზე წმინ<strong>და</strong> ადგილს <strong>და</strong>მეუ<strong>და</strong>ბნოები მას დიდი გულისყურით იცა-ვენ. ეს არის თავისუფლების ნამდვილი თავ-შესაფარი; მონა თავისუფლდება, როგორც კიგამოქვაბულში შეაფარებს თავს; მკვლელი გა-1 iakob rainegsi, mogzauroba saqarTveloSi, gv. 110-111.218
<strong>და</strong>ურჩება თავის მდევნელის სასჯელს, <strong>თუ</strong>კიმას მიეცა ბედნიერება მიაღწიოს იქამდე <strong>და</strong>მეუ<strong>და</strong>ბნოეთა შეუმჩნევლად <strong>და</strong>იმალოს. ისი-ნი ფიცს სდებენ ამ გამოქვაბულთან <strong>და</strong> იცა-ვენ <strong>და</strong>ნაპირებს.აღნიშნული ზეიმის რამდენიმე დღითადრე იკრიბებიან ტყესა <strong>და</strong> ქვახვრელებშიგაფანტული მეუ<strong>და</strong>ბნოები (ძმები). ისინიმრავალი ლოცვითა <strong>და</strong> მარხულობით უახ-ლოვდებიან ამ გამოქვაბულს, რომელსაცოგინს უწოდებენ <strong>და</strong> საი<strong>და</strong>ნაც იმავე დროს,როცა ხალხი თავს მოიყრის, ასევე ოგინადსახლდებული თეთრი ხარი გამოდის. მეუ-<strong>და</strong>ბნოეთაგან ყველაზე უხუცესნი <strong>და</strong> უწმინ-დესნი, რომელთაც აქვთ საპატიო სახელიჰურავაცი, იჭერენ ამ ხარს <strong>და</strong> აღტყინებუ-ლი შეძახილებით შემოატარებენ მას შეკრები-ლი მამაკაცების გარშემო (ქალები არცერთდღესასწაულზე არ <strong>და</strong>იშვებიან). შემდეგ მას<strong>და</strong>კლავენ <strong>და</strong> უნაწილებენ ხალხს. თითოეუ-ლი თავის თავს ყველაზე უბედურად ჩათ-ვლი<strong>და</strong>, <strong>თუ</strong>კი ამ წმინ<strong>და</strong> ხორცი<strong>და</strong>ნ ერთძაფს მაინც არ მიიღებ<strong>და</strong>. ძვლებს დიდი მო-219
წიწებით აგროვებდნენ, დიდ ორმოში წვავ-დნენ <strong>და</strong> იქვე ჩამარხავდნენ~ 1 .XIX საუკუნის 20-იანი წლების <strong>და</strong>საწ-ყისში, საფრანგეთის კონსული თბილისში ჟაკფრანსუა გამბა აფხაზეთში ყოფნის დროს ჩა-ნაწერებში აღნიშნავ<strong>და</strong>, რომ `აფხაზები ცრუ-მორწმუნენი არიან~ 2 .ამავე საუკუნის 40-იან წლებში გერმანე-ლი მოგზაური, ასევე თვითმხილველი მორიცვაგნერი აღნიშნავს, რომ `აფხაზები უმრავლე-სობა წარმართია...~ 3გუ<strong>და</strong>უთაში ყველაზე მეტი აფსუები იყ-ვნენ <strong>და</strong>სახლებულნი. ისინი ჩრდილო კავკა-სიაში (ყუბანისპირეთსა <strong>და</strong> მის სათავეებში)ან წარმართები იყვნენ <strong>და</strong> უკვე გამაჰმადია-ნებული <strong>თუ</strong>რქეთისა <strong>და</strong> მისი ვასალის ყირი-მის ხანის მიერ. ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, ასეთ<strong>ივ</strong>ე იყვნენაფხაზეთში ჩამოსახლების შემდეგაც. ამიტომიყო, რომ ისინი ვერ იტანდნენ რუსებს <strong>და</strong>საერთოდ ქრ<strong>ისტ</strong>იანებს <strong>და</strong> ამიტომაც აჯან-1 iakob rainegsi, mogzauroba saqarTveloSi, gv. 112.2 Jak fransua gamba, mogzauroba amierkavkasiaSi, franguidanTargmna, komentarebi daurTo mzia mgalobliSvilma, Tb., 1987, gv.79.3 moric vagneri saqarTvelos Sesaxeb, germanuli teqsti Targmna,Sesavali, komentarebi da saZieblebi daurTo gia gelaSvilma, Tb.,2002, gv. 118.220
ყდნენ 1866 წელს რუსეთის წინააღმდეგ,რომლის გამო მრავალ გუ<strong>და</strong>უთელს მოუხ<strong>და</strong>(გუმ<strong>ისტ</strong>ელ <strong>და</strong> სხვა აფსუებთან ერთად)<strong>თუ</strong>რქეთში გაქცევა, სამაგიეროდ ე. წ. `სა-მურზაყანო<strong>და</strong>ნ~ <strong>თუ</strong>რქეთში არავინ წავი<strong>და</strong>მუჰაჯირად. ყველაფერი ეს იმის უ<strong>და</strong>ვო მაჩ-ვენებელია, რომ გუ<strong>და</strong>უთელი აფუსები(ფსხუელების, ახჩიფსხუელების, აიგბების <strong>და</strong>სხვების სახით ჩრდილოეთში) <strong>და</strong> XIX საუ-კუნის მეორე ნახევრის აფხაზეთშიც არასო-დეს ქრ<strong>ისტ</strong>იანები არ იყვნენ _ <strong>თუ</strong> არა ზოგ-ჯერ იძულებით გაქრ<strong>ისტ</strong>იანებული 1 .აფსუებში XIX საუკუნის ბოლოსაც გავ-რცელებული იყო მცენარეთა თაყვანისცემა.თ. სახოკიას <strong>და</strong>კვირვებით `ზოგი ხე განსა-კუთრებით იპყრობ<strong>და</strong> ა<strong>და</strong>მიანის ყურადღე-ბას: თავისი სიდიდით, თავისი თვისებით ანიმით, რომ განმარტოებით იდგა, სადმე ტრი-ალ მინდორზე. <strong>აფხაზი</strong> მოწიწებით გა<strong>ივ</strong>ლისხოლმე ასეთს ხესთან, თან ვალდებულია რამაჩუქოს, შესწიროს <strong>და</strong> ასე <strong>თუ</strong> ისე მორჩილე-ბა გამოუცხადოს, მისი სიძლიერე აღიაროს.ვინ იცის, რა <strong>და</strong> რა ხასიათის, რა <strong>და</strong> რაფორმის ძღვენსა <strong>და</strong> შესაწირავს არა ნახავთ1 T. gasviani, dasax. naSromi, gv. 283.221
ამ ხეთა ძირში! <strong>აფხაზი</strong>ს ფანტაზიას საზღვა-რი არა აქვს ამ შემთხვევაში. აქ ნახავთ თო-ხის ნატეხებს, თოფის ლულას, საიაზმეს, სპი-ლენძის ქვაბს, შავ ფულს, ცულის ნატეხს,<strong>თუ</strong>ნუქის ბრჭყვიალა ნაჭერს...ასეთი ხე, გარ<strong>და</strong> იმისა რომ თავის თაყ-ვანისმცემელთ მფარველობს <strong>და</strong> იცავს, მოსა-მართლის როლსაც ასრულებს. მომჩ<strong>ივ</strong>არნი<strong>და</strong> <strong>და</strong>მნაშავენი მასთან მიდიან...~ 1ყოველმხრ<strong>ივ</strong> გაუგებარია ისეთი წარმარ-<strong>თუ</strong>ლი, კონსერვატიული <strong>და</strong> პრიმიტიულირელიგიური წარმოდგენები ჰქონო<strong>და</strong>თ <strong>ისტ</strong>ო-რიულ აფხაზებს, როგორიც აქ გვხვდება XXსაუკუნის პირველ მეოთხედში. მაგალითად,1914 წელს სოფელ ჯგერ<strong>და</strong>ში ერთ-ერთმაოჯახმა `იშვილა~ მათი წარმარ<strong>თუ</strong>ლი ღმერ-თი – ოსპი?აფსუებში გავრცელებული გადმოცემით,<strong>თუ</strong>რმე <strong>და</strong>თვიც შეიძლება ა<strong>და</strong>მიანის ძუძუმ-ტე გახდეს. <strong>თუ</strong> აფხაზს შეხვდება <strong>და</strong>თვი <strong>და</strong><strong>აფხაზი</strong> სამჯერ წარმოთქვამს სიყტვას _ `ნან~(`დე<strong>და</strong>!~), მხეცი პირს არ <strong>და</strong>აკარებს 2 .1 T. saxokia, mogzaurobani, gv. 402-403.2 Ш. Инал-ипа, Очерки по истории брака и семи у Абхазов, изд.«Абгиза», 1954, с. 30-31.222
შ. ინალლ-იფას თვითონ უნახავს XX სა-უკუნის 40-50-იან წლებში მოხუცი `<strong>აფხაზი</strong>~,რომელიც ადრე გარ<strong>და</strong>ცვლილი უფროსიძმის ცოლის თან<strong>და</strong>სწრებით თავის მოზ-რდილ შვილებსაც კი არ ელაპარაკებო<strong>და</strong>.მათ არ უშვებ<strong>და</strong> თავისთან, არ ეძახ<strong>და</strong> სახე-ლებს, <strong>და</strong> უფრო მეტიც, პირის <strong>და</strong>ბანისდროს არ ასხმევინებ<strong>და</strong> წყალს 1 .ტრადიციისადმი ასეთი კონსერვატიულიმიდგომა სწორედ <strong>და</strong>მახასიათებელი იყომთი<strong>და</strong>ნ ჩამოსახლებულ <strong>აფსუა</strong>თა შთამომავ-ლებისათვის.<strong>თუ</strong> ურიცხვ ავტორთა ზღვა მასალას არენდობიან აფსუები, რომ ისინი მკვიდრი მო-სახლეები არ არიან <strong>და</strong> ჩამოსული ხალხიაჩრდილო კავკასიის მთები<strong>და</strong>ნ, <strong>და</strong> რომ ზღვა<strong>და</strong> ზღვისპირეთი მათთვის საცხოვრებლადუცხო ხილი იყო, მაშინ საკუთარ ფოლ-კლორს მაინც ჩაუკვირდნენ. აი, ერთ-ერთისაგულისხმო ნიმუში <strong>აფსუა</strong>თა ეპოსი<strong>და</strong>ნ, სა-<strong>და</strong>ც ღმერთის _ აირგის შესახებ ნათქვამია:`აირგ, შენ მხოლოდ ზღვისპირეთს ძარ-ცვავ<strong>და</strong> მთებს უდგეხარ ერთგულ <strong>და</strong>რაჯად1 iqve, gv. 16.223
<strong>და</strong> არცა შენი ნავალი, არცა კვალი არაჩანს...~ამ საკმაოდ შთამბეჭ<strong>და</strong>ვი სტრიქონები-<strong>და</strong>ნ, რომლის კომენტარები <strong>და</strong> ბწკარედულითარგმანი მეცნიერსა <strong>და</strong> პოეტს ბორის გურ-გულიას ეკუთვნის, ნათლად ჩანს, რომ აფსუ-ების სამშობლო ზღვისპირეთი კი არა, მთე-ბია 1 .შემთხვევითი არ არის, რომ XVI-XVII სა-უკუნეების ევროპელი მისიონერები, რომლე-ბიც თვითმხილველნი იყვნენ აფსუების ყო-ფისა, იმასაც აღნიშნავდნენ, რომ აფსუებმამაშინ არ იცოდნენ რა იყო ფული, ქალაქურიცხოვრება, არ გააჩნ<strong>და</strong>თ საოჯახო ავეჯი. რო-გორც ითქვა, აფსუებს ხომ ზღვის აღმნიშვნე-ლი ტერმინიც არ გააჩნიათ, მას ისინი `აზ-ღვასთან~ ერთად რუსულის გავლენით `ამო-რესაც~ ეძახიან 2 .პარადოქსია, რომ ზღვის პირას მცხოვრე-ბი ხალხი ზღვის პროდუქციას საკვებად არიყენებდეს. როგორც აღნიშნავ<strong>და</strong> არქანჯელოლამბერტი XVII საუკუნის შუა ხანებში, `აფ-ხაზების~ ყოველდღიური საჭმალი იყო: ყვე-1 j. janeliZe, gza simarTlisa da gza sicruisa, kr. `afxazeTissisxliani qronikebi~, Tb., 1993, gv. 166-167.2 T. mibCuani, dasax. naSromi, gv. 19.224
ლი, რძე <strong>და</strong> გარეული ნადირი. `თევზს არასჭამენ, <strong>თუ</strong>მცა შეეძლოთ ბევრი <strong>და</strong>ეჭირათმდინარეებშიც <strong>და</strong> ზღვაშიც~ 1 .XIX საუკუნის <strong>და</strong>საწყისში იგ<strong>ივ</strong>ეს იმეო-რებს მინა მედიჩი: `ისინი საერთოდ არ ჭა-მენ თევზს... არ იცოდნენ წონა, საზომი ერ-თეული...~ 2XIX საუკუნის მეორე ნახევარშიც კარგადხვდებო<strong>და</strong> ზოგიერთი ავტორი, რომ აფხაზ-აფსუები არ იყვნენ აბორიგენი მოსახლეობა.<strong>და</strong>კვირვების შედეგად მრავალი მათგანიობიექტურ შეფასებას აძლევ<strong>და</strong> `<strong>აფსუა</strong>-აფხა-ზების~ ტრადიციებში ზღვასთან გაუცხოებისფაქტებს, რაც, ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, ზღვისპირეთის<strong>ისტ</strong>ორიული მცხოვრებლებისათვის არ შეიძ-ლებო<strong>და</strong> <strong>და</strong>მახასიათებელი ყოფილიყო. მაგა-ლითად, 1869 წელს გაზეთ `კავკაზ~-ის 47-ენომერში გამოქვეყნ<strong>და</strong> ა. მაშინას სტატია `აფ-ხაზეთის სოციალური ყოფის ნარკვევები~, სა-<strong>და</strong>ც ავტორი იმ <strong>და</strong>სკვნამდე მ<strong>ივ</strong>ი<strong>და</strong>, რომ`აფხაზები მიჯაჭვული არიან მიწაზე <strong>და</strong>მუდმ<strong>ივ</strong>ად ბუდობენ შორეულ მთებში, <strong>ისტ</strong>ო-რიულად ისინი მოცილებული იყვნენ ზღვას,რომ აფხაზური მოსახლეობა ცხოვრობ<strong>და</strong>1 arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, gv. 155.2 l. meliqsed-begi, dasax. naSromi, gv. 172.225
ძარცვითა <strong>და</strong> ომით, არასდროს არ მის-დევ<strong>და</strong> ზღვაოსნობას <strong>და</strong> მეთევზეო-ბას (ხაზგასმა ჩემია ა. ს.), რომ ზღვი<strong>და</strong>ნმათ არ შეეძლოთ რაიმე სარგებლობის მიღე-ბა, რომ მათთვის ზღვამ გა<strong>და</strong>ინაცვლა ყვე-ლაზე უკანა პლანზე <strong>და</strong> მის<strong>და</strong>მი განწყობი-ლი იყვნენ, როგორც ჩვენ მთვარისადმი ანრომელიმე პლანეტისადმი~ 1 . ამიტომ თევზისრეწვისათვის ნავის გამოყენებაც წარმოუდგე-ნელი იყო. <strong>ეთნ</strong>ოგრაფიული მასალებით `აფ-ხაზებს~ საზღვაო ტრანსპორტი საერთოდ არჰქონიათ. ნავებს, მხოლოდ სამეკობროდ, თა-რეშისათვის იყენებდნენ 2 .ტორნაუ, რომელიც კარგად იცნობ<strong>და</strong>ჩრდილო-კავკასიელთა ყოფა-ცხოვრებას, 1853წელს სოფელ ანხუაში <strong>აფსუა</strong> მებატონე სო-ლომონ მკანბას მონახულების შემდეგ მიუ-თითებ<strong>და</strong> `აფხაზებისა~ <strong>და</strong> ჩერქეზების სახ-ლების იდენტურობაზე 3 .როგორც გადმოგვცემს ინალ-იფა, გოგო-ნებისათვის ცალკე ბინა <strong>აფსუა</strong> მშობლებისსახლში ტრადიციული იყო. ასევე ჰქონ<strong>და</strong>თ1 Ш. Инал-ипа, Абхазы, Сухуми., 1960, с. 177.2 r. TofCiSvili, dasax. naSromi, gv. 386.3 Ш. Инал-ипа, Очерки по истории брака и семи у Абхазов, изд.«Абгиза», 1954, с. 83.226
`აფხაზების უახლოეს ნათესავებს _ჩერქეზთა ტომებს~ 1 (ხაზგასმა ჩემია ა.ს.). არც ის უნ<strong>და</strong> იყოს შემთხვევითი, რომ<strong>აფხაზი</strong> (<strong>აფსუა</strong>) ქალები წარსულში, ჩერქეზე-ბის მსგავსად, ხის ფეხსაცმელებს ატარებ-დნენ 2 . ბევრია საერთო აფხაზებისა (აფსუე-ბის) <strong>და</strong> ყაბარდოელების საქორწინო რიტუ-ალშიც 3 .`აფხაზთა~ სოფელი ლიხნი XIX საუკუ-ნის ბოლოს გაფანტული იყო მთელი 6-7 კი-ლომეტრის მანძილზე ისე, როგორც იმერეთ-ში. მათი სახლი უმეტეს შემთხვევაში ისლითან გვიმრით <strong>და</strong>ხურულ წნულ ფაცხას წარმო-ადგენ<strong>და</strong>. გვიმრითვე გვერდებშებურდული,სითბოსათვის, უიატაკო, უჭერო, უსარკმლო...სინათლე ასეთ ფაცხაში ჭუჭრუტანები<strong>და</strong>ნ შე-დიო<strong>და</strong>. ან იმ ორი კარი<strong>და</strong>ნ, რომელიც ერთიწინი<strong>და</strong>ნა ჰქონ<strong>და</strong> <strong>და</strong> მეორეც _ მის პირ<strong>და</strong>-პირ, უკანი<strong>და</strong>ნ.რაც უნ<strong>და</strong> ღარიბი ყოფილიყო `<strong>აფხაზი</strong>~,ასეთი ფაცხა ორი უნ<strong>და</strong> ჰქონო<strong>და</strong>: ერთი სას-ტუმროდ, მეორე _ საჯალაბოდ, <strong>და</strong> თავისსაცხოვრებლად. მთელი ყურადღება აფხაზს1 S. inal-ifa, dasax. naSromi, gv. 90.2 S. inal-ifa, dasax. naSromi, gv. 109.3 iqve, gv. 118.227
სასტუმრო ფაცხისაკენ ჰქონ<strong>და</strong> მიქცეული.მართალია, მორ<strong>თუ</strong>ლობით ვერ <strong>და</strong>იკვეხნი<strong>და</strong>.აქეთ-იქით ტახტები იდგა, ხშირად შიშველი;ეს ტახტები <strong>და</strong>საჯდომიც იყო <strong>და</strong> <strong>და</strong>საწო-ლიც. სამაგიეროდ, რამდენიმე ხელი ლოგინიმხოლოდ სტუმრისათვის იყო შეკერილი. აფ-ხაზისათვის დიდი სირცხვილი იყო, <strong>თუ</strong>სტუმარს ვერ <strong>და</strong>უხვდებო<strong>და</strong>, ვერ გაუმასპინ-ძლდებო<strong>და</strong> <strong>და</strong> ღამეს ვერ გაათევინებ<strong>და</strong> 1 ...ზოგიერთი `<strong>აფხაზი</strong>~ თავის ვაჟს წინა-<strong>და</strong>ცვეთას უკეთებ<strong>და</strong>. არ ჭამდნენ ღორისხორცს. ნათესავები ერთმანეთზე არ ქორწინ-დებოდნენ. იაკობ რაინეგსის ცნობით `სანამცოლს შვილი არ ეოყლება, კაცს არა აქვსუფლება სხვა ცოლი მოიყვანოს; მაგრამ <strong>თუ</strong>ქალი ოც<strong>და</strong>ათი წლისაა <strong>და</strong> უშვილო რჩება,ან კიდევ ხუთი წლის ქორწინების შემდეგუშვილოდ არიან, მან (ქალმა ა. ს.) საწოლისუფლება <strong>და</strong>უთმოს უფრო ახალგაზრ<strong>და</strong>ს <strong>და</strong>თვითონ სხვა საოჯახო საქმიანობას უნ<strong>და</strong>მოჰკიდოს ხელი.მათ როგორც ჩაცმაში, ისე ქცევაში ბევრიაქვთ საერთო ჩერქეზებთან; <strong>თუ</strong>მცა ისინი მე-ურნეები არიან <strong>და</strong> არა ჩერქზებ<strong>ივ</strong>ით მომთა-1 T. saxokia, mogzaurobani, gv. 397.228
ბარენი. ბევრი იქაური ჭაბუკი მიდის ეგვიპ-ტეში, მიეყიდებიან დიდებულებს მონებად,ხოლო ბედნიერი შემთხვევისას მთავრებიცკი ხდებიან~ 1 .`აფხაზებში~ გაბატონებული იყო ზოგი-ერთი ძველი ჩვეულება. ასე მაგალითად,მკვლელს გარ<strong>და</strong>ცვლილის ნათესავებისათვისსანაცვლოდ უნ<strong>და</strong> მიეცა 15 გლეხი <strong>და</strong> საუკე-თესოდ აღკაზმული ცხენი, ხმალი, თოფი <strong>და</strong>ორი <strong>და</strong>მბაჩა. <strong>თუ</strong> ამას ვერ შეძლებ<strong>და</strong>, მაშინმოკლულის ნათესავები მას ჰკლავდნენ. სხვასახის შურისძიება არ არსებობ<strong>და</strong>. მხოლოდსისხლი სისხლის წილ.ქურდობის შემთხვევაში მომპარავი <strong>და</strong>ზ-რალებულს უხდი<strong>და</strong> ნაქურ<strong>და</strong>ლის ორმაგ სა-ფასურს. `ამავე დროს მმართველ მთავარს აძ-ლევ<strong>და</strong> კაცს~; <strong>თუ</strong>კი მას გლეხი არ ჰყავ<strong>და</strong>,მაშინ თვითონ უნ<strong>და</strong> მომსახურებო<strong>და</strong>, რო-გორც მონა 2 . საინტერესოა, რომ არქანჯელოლამბერტი აფხაზებს `სახელგანთქმულ~ ქურ-დებად მიიჩნევს 3 .აფხაზეთში ბევრგან ამზადებდნენ თო-ფებს, ხმლებსა <strong>და</strong> ხანჯლებს <strong>თუ</strong>რქეთი<strong>და</strong>ნ1 iakob rainegsi, mogzauroba saqarTveloSi, gv. 110.2 eduard aixvaldi, saqarTvelos Sesaxeb, gv. 219.3 don arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, gv. 127.229
ან სოხუმ-კალე<strong>და</strong>ნ შემოტანილი რკინისაგან.აფხაზები კარგ ფოლადს ადნობდნენ <strong>და</strong>იცოდნენ თოფების მოსავარაყებლად ვერ-ცხლისა <strong>და</strong> ოქროს მოსავადება. ყოველ სახ-ლში ამზადებდნენ სქელ, ნაცრისფერ <strong>და</strong> ყვი-თელ თავშალს, აგრეთვე ბეწვის პალტოს, ტი-ლოს <strong>თუ</strong>ქრული ბამბისაგან <strong>და</strong> ა. შ. 1საქონლის უმეტესობა შემოქონ<strong>და</strong>თ ბა-<strong>თუ</strong>მისა <strong>და</strong> ტრაპეზუნტის ნავსადგურები<strong>და</strong>ნ,მეტწილად რკინა, მარილი, ყოველნაირი ია-რაღი, აბრეშუმისა <strong>და</strong> ბამბის ქსოვილები, სა-ფიანი (ტარსიკონი), დენთი <strong>და</strong> სხვ. სამაგიე-როდ `აფხაზები~ უცვლიდნენ თავის მხრ<strong>ივ</strong>სიმინდს, წიფლისა <strong>და</strong> ბზის ხეებს, თაფლს,ცვილს, აგრეთვე ხშირად ტყვეებსაც, რომ-ლებსაც ნაწილობრ<strong>ივ</strong> სოხუმ-კალესთან რუ-სებს, ნაწილობრ<strong>ივ</strong> მეგრელებს სტაცებდნენ.მთავარი ვაჭრობა იმართებო<strong>და</strong> კოდორისსამხრეთის ტოტის შესართავთან, სა<strong>და</strong>ც ადრე<strong>თუ</strong>რქული ხომალდები მოადგებოდნენ ხოლ-მე.1827 წლი<strong>და</strong>ნ აფსუებმა <strong>და</strong>იწყეს სოხუმ-კალეს ბაზარზე ვაჭრობა. აქ ისინი ყიდუ-ლობდნენ რკინას, მარილს <strong>და</strong> სხვა საქო-1 eduard aixvaldi, saqarTvelos Sesaxeb, gv. 225.230
ნელს, რომელიც შემოქონ<strong>და</strong>თ სომხებს რე-დუტ-კალე<strong>და</strong>ნ.აფსუებს არ ჰქონ<strong>და</strong>თ საკუთარი მონეტე-ბი. ისინი ხმარობდნენ უმეტესად ოქროსა <strong>და</strong>ვერცხლის <strong>თუ</strong>რქულ ფულს. პარალელურადბრუნვაში შემოვი<strong>და</strong> რუსული ვერცხლის ფუ-ლიც 1 .უძველესი ქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>ეთნ</strong>ონიმიკისა <strong>და</strong>ტოპონიმიკის სემანტიკას კავშირი აქვს რო-გორც არქაულ მიწათმოქმედებასთან, ისე მე-საქონლეობასთან. `აფხაზურს~ კი, რომელიცმთიან მხარეშია წარმოქმნილი, მხოლოდ მე-საქონლეობასთან 2 . საკუთრ<strong>ივ</strong> აფსუური, უმე-ტესად მიკროტოპონიმები მთიან ნაწილშიაგავრცელებული. მაგალითად, სოფელ ბლა-ბურხვაში (გუ<strong>და</strong>უთის რ-ნი) უბანს ეწოდებაჩერქეზიხუ (ჩერქეზების გორაკი, ბექობი. ხუ ახუ `გორაკი~, `ბორცვი~, `ბექობი~); ანუხ-ვა (სოფელი გუ<strong>და</strong>უთის რ-ში) _ ანგხვა _`სალოცავი~; <strong>და</strong> სხვ. 3<strong>აფსუა</strong> იქ ამუშავებ<strong>და</strong> მიწას, სა<strong>და</strong>ც მოე-წონებო<strong>და</strong>. თანაც იმდენს, რამდენი მოწეული1 eduard aixvaldi, saqarTvelos Sesaxeb, gv. 225.2 s. baxia-oqruaSvili, zogierTi dakvirveba afxazeTistoponimikaze, `klio~, Tb., #6, 1999, gv. 135.3 iqve, gv. 140.231
მოსავალიც ერთი წლის განმავლობაში ეყო-ფო<strong>და</strong>. თესავ<strong>და</strong> სიმინდს (<strong>თუ</strong>რქულ ხორ-ბალს), ცოტა ხორბალს, ქერი საერთოდ არმოყავ<strong>და</strong>. სიმინდს ისინი უცვლიდნენ <strong>თუ</strong>რქვაჭრებს მარილზე.აფხაზეთში, მხოლოდ ერთი წისქვილიიყო სოფელ სოუკსში? ყველა <strong>და</strong>ნარჩენსოფლებში მარცვლეულს ფქვავდნენ ხელისწისქვილით (ქვებით).მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი ტანადპატარა, მაგრამ გამძლე ჯიშისა ჰყავ<strong>და</strong>თ. სახ-ნავად უმეტესად იყენებდნენ ხარებს ან კამე-ჩებს, <strong>თუ</strong>მცა მათ მოშენებას ნაკლებად აქცევ-დნენ ყურადღებას.ტყეები აფხაზეთში იშვიათი სილამა-ზით გამოირჩეო<strong>და</strong>. ვაზი <strong>და</strong> <strong>თუ</strong>თა ველუ-რად იზრდებო<strong>და</strong>, <strong>თუ</strong>მცა აფსუები მათმთლიანად არ იყენებდნენ; პატარა, მაგრამტკბილი მტევნები<strong>და</strong>ნ ამზადებდნენ მაგარღვინოს, ხოლო აქე<strong>და</strong>ნ კი მაგარ <strong>და</strong> საკმაოდსასიამოვნო არაყს 1 .საერთოდ, <strong>აფსუა</strong> ფიზიკურ შრომას გა-ურბო<strong>და</strong>. თითქმის შუაგულ აფხაზეთში ერ-თადერთი მრეწველი მაქსიმოვი აწარმოებ<strong>და</strong>1 eduard aixvaldi, saqarTvelos Sesaxeb, gv. 224-225.232
ხე-ტყის <strong>და</strong>მზადებას. ყოველწლობით მასთან2000-მდე კაცი მუშაობ<strong>და</strong>. აქ ნახავდითსვანს, რაჭველს, ლეჩხუმელს, გურულს, მეგ-რელს, `აფხაზს~ კი _ არც ერთს. <strong>აფხაზი</strong> ყო-ველ<strong>ივ</strong>ე ამას შორი<strong>და</strong>ნ უყურებ<strong>და</strong> სტუმარი-ვით. არც ხელოსნობას მისდევდნენ.ანალოგიური ვითარება იყო საქონლისმოვლა-მოშენების თვალსაზრისით. <strong>თუ</strong> ვინმე5-10 თხას გაიჩენ<strong>და</strong>, დიდი საქმე იყო.თ. სახოკიას <strong>და</strong>კვირვებით, აფხაზს მხო-ლოდ ხეხილისა <strong>და</strong> ვენახის გაშენება უყვარ-<strong>და</strong>. მოხუცი ეზო<strong>და</strong>ნ ისე არ გამოვიდო<strong>და</strong>,ხელში წალდი არ <strong>და</strong>ეკავებინა. მყნობისდროს, სა<strong>და</strong>ც პანტას ან მაჟალოს ნახავ<strong>და</strong>,აუცილებლად <strong>და</strong>ამყნობ<strong>და</strong>. ეს ჩვეულება მა-მი<strong>და</strong>ნ შვილზე გა<strong>და</strong>დიო<strong>და</strong>. ამით აიხსნებო-<strong>და</strong> ის გარემოება, რომ `სააფხაზოში~ თვი<strong>თუ</strong><strong>და</strong>ბურ ტყეშიც კი ნახავდით მშვენიერიღირსების შინაურ ხილს 1 .ხეხილის გარ<strong>და</strong> განთქმული იყო აფხა-ზეთის ვენახები <strong>და</strong> აფხაზური ღვინო. თავი-სებური <strong>და</strong> საამო საყურებელი იყო აქაურ<strong>ივ</strong>ენახები: გზის ორ<strong>ივ</strong>ე მხარეს უს<strong>ისტ</strong>ემოდიყო ჩარიგებული ხურმისა <strong>და</strong> თხემლის ხე-1 T. saxokia, mogzaurobani, gv. 399-400.233
ებზე გა<strong>და</strong>ხვეული ვაზები! ამ ორი ჯიშისხეს აქ `სავაზოდ~ ყველგან უპირატესობაჰქონ<strong>და</strong>, რადგან ფოთლები წვრილი აქვთ,მზის სხ<strong>ივ</strong>ები ადვილად ატანს შიგ <strong>და</strong> ჩქარაამწიფებს ყურძნის მტევნებს. შეიძლება ით-ქვას, რომ ზოგიერთი სოფელი მარტო ყურ-ძნის მოსავლით ცხოვრობ<strong>და</strong>. ასეთები იყო:აჭან<strong>და</strong>რა, დურუპში, აბგარა, აცი, ლიხნი,ოთჰარა, ბარმიში, კალ<strong>და</strong>ხვარა, ბლაბურხვა<strong>და</strong> სხვ. ეს სოფლები ღვინის `ბაღ<strong>და</strong>დებად~ითვლებო<strong>და</strong>. საუკეთესო ღვინო დგება ამი-ლახუს ჯიშის ვაზისაგან, რომელიც, როგორცამბობენ, მთავარს ქართლი<strong>და</strong>ნ, ამილახვრისმამული<strong>და</strong>ნ მოუტანინებია. არის კიდევ სხვაჯიშის ყურძენი. მაგალითად, აღბიში, რომ-ლისგანაც ამილახუზე უკეთესი ღვინო დგება,მაგრამ თითქმის მოსპობილია. უფრო გავრცე-ლებული ჯიშის ყურძნებია: კაჭიჭი (შავი),აპაპყვაჯა (შავი), ავასარხვა (ოქროს ფერი),აჩქიქ, აჟიჰვატა.XIX საუკუნის 80-იან წლებში აფხაზეთ-ში `ადესის~ ყურძნიც გავრცელ<strong>და</strong>. ადრე ღო-რებისათვის <strong>თუ</strong> ჩამობერტყავდნენ. შემდეგსაბაზრო ხასიათი მიიღო. აქაური ღვინო გა-იცნეს ადლერში, შავჩეში (სოჭი), ნოვოროსი-ისკში, ფოთში, ბა<strong>თუ</strong>მში <strong>და</strong> ა. შ. მეგრელი234
ვაჭრები აფხაზეთის სოფლებში ყიდულობ-დნენ ვენახის მოსავალს. ყურძენს იქვე სწუ-რავდნენ. <strong>და</strong>წურული ღვინო კასრებით მიჰ-ქონ<strong>და</strong>თ გუ<strong>და</strong>უთამდე ურმებით, იქი<strong>და</strong>ნ გე-მით ან ნავებით სხვა<strong>და</strong>სხვა ადგილას 1 .ამასთან ერთად, უნ<strong>და</strong> აღინიშნოს, რომშუა საუკუნეების ავტორებისაგან ცნობილი<strong>აფსუა</strong>თა კულტურული ჩამორჩენილობა (XXსაუკუნემდე), რელიგიური წარმოდგენები,ფოლკლორი, ზნე-ჩვეულებები <strong>ისტ</strong>ორიული<strong>და</strong> თანამედროვე აფხაზების არაიდენტურო-ბის ერთ-ერთი მკაფიო მაჩვენებელია. რუსი<strong>ისტ</strong>ორიკოსი მ. სელეზნიოვი XIX საუკუნისშუახანებში გაოცებას ვერ მალავ<strong>და</strong>, მისი აზ-რით, ნიჭიერი `აფხაზების~ ჩამორჩენილობისგამო. `საოცარია, _ წერ<strong>და</strong> იგი, _ რომ აფხა-ზებმა, რომლებსაც მუდმ<strong>ივ</strong>ი ურთიერთობაჰქონ<strong>და</strong>თ ბერძნებთან, რომაელებთან, ბოსფო-რელებთან, გენუელებთან, არ გადმოიღესიმათგან არც სამოქალაქო მოწყობა, არც გა-ნათლება, ან მიიღეს რა იგი, ვერ შეითვისესთავის ზნე-ჩვეულებებში~.მ. სელეზნიოვი ვერ მიხვ<strong>და</strong>, რომ აფსუ-ებს არასოდეს უნახავთ ბერძნები <strong>და</strong> რომაე-1 T. saxokia, mogzaurobani, gv. 400-401.235
ლები, არ ყოფილან ნაზიარები მათ ც<strong>ივ</strong>ილი-ზაციას <strong>და</strong> შესაბამისად, ვერაფერს გადმოი-ღებდნენ ამ ხალხებისაგან 1 .აფხაზებს `ინტელიგენციაც არა ჰყავს _აღნიშნავ<strong>და</strong> თედო სახოკია _ ოთხი-ხუთი გა-ნათლებული კაციც არ მოეძევა, რომ წინამ-ძღვრობას უწევდეს თავის მოძმეთა, მათი ჭი-რისა <strong>და</strong> ლხინის გამომხატველი იყოს~.1893 წელს სოხუმში პირველად <strong>და</strong>არ-ს<strong>და</strong> ორკლასიანი რუსული სკოლა. მაგრამ`აფხაზთა~ ცხოვრებას ნირი არ შეუცვლია,არაფერი <strong>და</strong>ტყობია. ხუთი წლის განმავლობა-ში შეძენილ რუსულ წერა-კითხვას სკოლი-<strong>და</strong>ნ გამოსული შეგირდი ერთი წლის განმავ-ლობაში თითქმის სრულიად <strong>ივ</strong>იწყებ<strong>და</strong>. <strong>თუ</strong>ქალაქში რჩებო<strong>და</strong>, მისი იდეალი იყო, სადმემწერლად შეეყო თავი, ან `სადნიკის~ (ჩაფ-რის) ეპოლეტი <strong>და</strong>ეკერებია მხრებზე. ხოლო<strong>თუ</strong> სახლში ბრუნდებო<strong>და</strong>, მოკლე ხნის გან-მავლობაში იმავე ხელობას იწყებ<strong>და</strong>, რასაცმეზობელთა შორის ხე<strong>და</strong>ვ<strong>და</strong>.XIX საუკუნის ბოლოს მრავალ სოფელ-ში გაიხსნა სამრევლო სკოლა. ეს სკოლებიყველაფერს ემსახურებოდნენ გარ<strong>და</strong> მთავარი1 j. gamaxaria, dasax. naSromi, gv. 49.236
<strong>და</strong>ნიშნულებისა _ ყრმათა გონებრ<strong>ივ</strong>ი <strong>და</strong>ზნეობრ<strong>ივ</strong>ი გაწვრთნისა 1 .აკად. ს. ჯანაშიას ეკუთვნის განსაკუთ-რებული <strong>და</strong>მსახურება გ. შერვაშიძის ცხოვრე-ბისა <strong>და</strong> შემოქმედების შესწავლაში, მისიკულტურულ-<strong>ისტ</strong>ორიული გარემოცვის, ასევემხატვრული მემკვიდრეობის შეგროვებასა <strong>და</strong>გადმოცემაში.გ. შერვაშიძე <strong>და</strong>იბა<strong>და</strong> 1846 წელს სო-ფელ ლიხნში <strong>და</strong> გარ<strong>და</strong>იცვალა 1918 წლის 19თებერვალს სოხუმში. ამ მართლაც გამორჩე-ულ პიროვნებას ცნობილი მეცნიერი ბუხუტიბღაჟბა პირველ აფხაზ მწერლად მოიხსენი-ებს 2 . მაშინ სად არის აფხაზების ძველი ცი-ვილიზაცია, <strong>თუ</strong> მათი პირველი მწერალი1918 წელს გარ<strong>და</strong>იცვალა?თავად აფსუების ხელისუფლება თვლი-<strong>და</strong>, რომ სხვა ეროვნებებთან შე<strong>და</strong>რებით, <strong>და</strong>-ბალი კულტურა ჰქონ<strong>და</strong>თ. 1924 წლის 8 მა-ისს საქართველოს კპ (ბ) III ყრილობაზესიტყვით გამოსვლისას ნ. ლაკობა ანვითარებსთავის აზრს აფხაზეთის ე. წ. <strong>და</strong>მოუკიდებ-ლობის შესახებ: `<strong>თუ</strong> <strong>ისტ</strong>ორიული თვალსაზ-რისით მ<strong>ივ</strong>უდგებით აფხაზებს, რა თქმა უნ-1 T. saxokia, mogzaurobani, gv. 397-398.2 x. bRaJba, dasax. naSromi, gv. 80.237
<strong>და</strong>, აფხაზეთს არავითარი როლის შესრულე-ბა არ შეეძლო კაცობრიობის წინაშე, <strong>თუ</strong> გინ-<strong>და</strong> იმის გამო, რომ ამ ხალხს არ გააჩ-ნია არც თავისი <strong>ისტ</strong>ორია, არც<strong>და</strong>მწერლობა <strong>და</strong> ლიტერატურა~ 1(ხაზგასმა ჩემია ა. ს.).1930 წლის იანვარში საბჭოთა კავშირისეროვნებათა საბჭოს სხდომაზე ტ. ჭანბა აღ-ნიშნავ<strong>და</strong>, რომ აფხაზებს `არა აქვთ თა-ვისი კულტურა~ (ხაზგასმა ჩემია ა. ს.),<strong>და</strong> მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლებამ მისცაგზა ეროვნული კულტურის განვითარების-თვის 2 .როგორც ვხე<strong>და</strong>ვთ, აფსუებს, რომლებიცუძველეს აფხაზებად თვლიან თავს, <strong>თუ</strong>რმეარ ჰქონ<strong>და</strong>თ ეროვნული კულტურა. როგორკონტექსტშიც არ უნ<strong>და</strong> იყოს ჭანბას ნათქვა-მი, ბუნებრ<strong>ივ</strong>ია, სიმართლეს შეეფერება.<strong>თუ</strong> დღევანდელი აფხაზები ძირძველიმოსახლეობა <strong>და</strong> არაქარ<strong>თუ</strong>ლი <strong>ეთნ</strong>ოსია, ნუ-<strong>თუ</strong> ამ `უძველესმა ერმა~ საუკუნეთა მან-ძილზე კულტურის ელემენტებიც კი ვერშექმნა? XX საუკუნემდე ისე მოსულან, რომ1 v. beniZe, afxazuri separatizmi da misi Sedegebi, `saistoriovertikalebi~, #2, 2002, gv. 44.2 suicsa, f. 607, anaw. 1, saq. 2400, furc. 8 b .238
კვალიც ვერ <strong>და</strong>ტოვეს. აბა რას მ<strong>ივ</strong>აწეროთXX საუკუნის მოღვაწე დიმიტრი გულიასაკადემიკოს ალექსანდრე ბარამიძისეული შე-ფასება? მეცნიერი აღნიშნავ<strong>და</strong>: `დიმიტრიგულიამ შეუქმნა თავის ხალხს ეროვნულიანბანი, ეროვნული მწიგნობრობა, ეროვნულითეატრი, ეროვნული პრესა, ეროვნული მეც-ნიერება <strong>და</strong> ეროვნული მხატვრული ლიტე-რატურე. დიმიტრი გულიამ შეადგინა მისიხალხის მეცნიერული <strong>ისტ</strong>ორია, გააშუქა მისიენის საკითხები, შეკრიბა, შეისწავლა <strong>და</strong>მზის სინათლეზე გამოიტანა მისი მდი<strong>და</strong>რიზეპირი სიტყვიერება. დიმიტრი გულია იყოაფხაზური ლიტერატურის ფუძემდებელი <strong>და</strong>მისი ცოცხალი კლასიკოსი...… დიმიტრი გუ-ლია იყო წამომწყები <strong>და</strong> <strong>და</strong>მაგვირგვინებელიაფხაზური აღორძინებისა~ 1 .ვფიქრობთ, ყოველგვარი კომენტარი`ძირძველი აფხაზური კულტურის~ შესახებზედმეტია. აფხაზური ანუ ქარ<strong>თუ</strong>ლი კულ-ტურა კაცობრიობის ც<strong>ივ</strong>ილიზაციის განუყო-ფელი ნაწილია. აფსუები ანუ დღეს აფხაზადმონათლული <strong>ეთნ</strong>ოსი ის ეროვნებაა, რომელ-მაც თავისი თვითშეგნება მხოლოდ საქარ-1 a. baramiZe, axlo warsulidan, Tb., 1983, gv. 307-308.239
თველოში ჩამოსახლების შემდეგ ჩამოაყალი-ბა, რასაც საკმაო დრო <strong>და</strong>სჭირ<strong>და</strong>. თვითშეგ-ნება, რომელმაც სხვისი მიწის მითვისებამთავარ მსოფლმხედველობად აქცია.240
<strong>და</strong>სკვნის მაგიერჩვენ წლების მანძილზე ყურადღებას არვაქცევდით ეროვნული პრობლემების მეცნიე-რულ დონეზე გა<strong>და</strong>წყვეტას, ვერიდებოდითსიმართლის თქმას ჩვენს ტერიტორიაზე სხვახალხთა განსახლების ობიექტური მიზეზებისშესახებ. ყველაფერს მხოლოდ <strong>და</strong> მხოლოდ`ინტერნაციონალიზმის~ პოზიციები<strong>და</strong>ნ გან-ვიხილავდით. ეს თითქმის ბოროტმოქმედე-ბის ტოლფასი გახ<strong>და</strong> <strong>და</strong> ფილოსოფოსისთქმისა არ იყოს, ერთმა ბოროტმოქმედებამგზა გაუხსნა მეორეს. ჩვენვე შემოგვიბრუნ<strong>და</strong>ჩვენი წინაპრის შეგონებით გაუთავებლადხელმძღვანელობა: `ჩემს მეზობლებთან მტრო-ბასა ისევ მოთმენა ვარჩიე~. სწორედ ამ <strong>და</strong>თ-მობა-მოთმენამ, ჩვენ<strong>და</strong> სამწუხაროდ, კარგინაყოფი ვერ გამოიღო 1 .საერთოდ კი, სიკეთის მქმნელობის, სო-ლი<strong>და</strong>რობის, ზრუნვისა <strong>და</strong> <strong>და</strong>ხმარების მიუ-ხე<strong>და</strong>ვად, `სხვისი ჭირის~ გამზიარებელ ერს,ხშირად, ჯეროვნად როდი უფასდება სიკეთე,გაწეული ამაგი. ამიტომაც წერ<strong>და</strong> იაკობ გო-გებაშვილი, რომ `...მადლს უმადურობა მოს-1 a. ToTaZe, saqarTvelos demografiuli portreti. Tb., 1993, gv.84-85.241
დევს ხშირად არა მარტო კერძო პირთა შო-რის, არამედ ერთა შორისაც; მაგრამ ქართვე-ლი კი ყოველთვის მოშორებული ყოფილაუმადურობასა <strong>და</strong> ყველა პატარა ერს მისმფარველობაში შეხიზნულს, ერთიათად გა<strong>და</strong>-უხდი<strong>და</strong> ხოლმე მცირეოდენ სიკეთესაც კი<strong>და</strong> ანიჭებ<strong>და</strong> მათ სრულ თანასწორობას თა-ვისთანა. მიუხე<strong>და</strong>ვად ამისა, ბედი ჩვენ კისხვანაირად მოგვეპყრო <strong>და</strong> დიდი სიკეთეუმადურობით გა<strong>და</strong>გვიხა<strong>და</strong>...~ ასე ხდებო<strong>და</strong>წარსულში, ასე ხდება ამჟამა<strong>და</strong>ც, რაც ერ-თხელ კიდევ ამტკიცებს იმ სიბრძნეს, რომ<strong>ისტ</strong>ორია ხალხის ჭკუის მასწავლებელია, იგიგათვალისწინებისათვის იწერება 1 .თავის დროზე მიხეილ ჯავახიშვილმარელიეფურად აჩვენა, რომ კარს მოგადგებაგუ<strong>და</strong>მშიერი <strong>და</strong> უსახლკარო გა<strong>და</strong>მთიელი.ლუკმა-პურსა <strong>და</strong> თავშესაფარს გთხოვთ, ერ-თგულ <strong>და</strong> მორჩილ მსახურად გიჩვენებთთავს. გულუბრყვილობის, უნიათობის, უზ-რუნველობისა <strong>და</strong> უ<strong>და</strong>რდელობის გამო კარსგაუღებ, ჭერსა <strong>და</strong> საზრდელს მისცემ. იგიმომძლავრდება, მოღონიერდება, გალაღდება<strong>და</strong> გათავხედდება. საკუთარი სახლი<strong>და</strong>ნ გა-1 S. ZiZiguri, qarTuli enis Tavgadasavali, Tb., 1990, gv. 42.242
გაგდებს, შენს მამულს, საქონელს მიითვი-სებს… რატომ <strong>და</strong> როდის ხდება ეს? როცა მო-ძალადის თავხედობას <strong>და</strong> შემოტევას უპი-რისპირდება ყალბად გაგებული კაცთმოყვა-რეობა 1 .თამამად შეიძლება ითქვას, რომ `ჯაყოო-ბა არის სხვისი ქონების, სიმდიდრის, მამუ-ლის, სახლ-კარის, პატ<strong>ივ</strong>ის, სახელის მიტაცება-მითვისება, ქლესაობა, პირფერობა, ორპირობა,ურცხვი უპრინციპობა, სრული უმეცრობა <strong>და</strong>უკანონობა~ 2 .ათწლეულთა განმავლობაში საქართვე-ლოს მთელ რიგ რეგიონებში იქმნებო<strong>და</strong> სი-ტუაცია, რომლის დროსაც ქარ<strong>თუ</strong>ლი მოსახ-ლეობის დისკრიმინაცია _ შევიწროების ხარ-ჯზე ფომირდებო<strong>და</strong> არაქართველი მოსახლე-ობის აშკარად პრ<strong>ივ</strong>ილეგიური მდგომარეობა.ამ იმპერიულ პოლიტიკას საბჭოური ინტერ-ნაციონალიზმის დროშით სხვა<strong>და</strong>სხვა დროისსაქართველოს კომუნ<strong>ისტ</strong>ური ხელისუფლებადიდის გულმოდგინებით ახორციელებ<strong>და</strong>.ასეთი პოლიტიკის შედეგად, თითქმის ერთსაუკუნეში, რამდენიმე ქარ<strong>თუ</strong>ლი რეგიონიწმინ<strong>და</strong> არაქარ<strong>თუ</strong>ლ რეგიონად იქცა <strong>და</strong> აქ-1 a. baqraZe, rwmena, Tb., 1990, gv. 241.2 iqve, gv. 235.243
ტიურმა არაქართველმა მოსახლეობამ ქარ-თველთა კანონიერი უფლებების აღდგენა სა-კუთარ უფლებათა შეზღუდვად აღიქვა.ქართველი ერის <strong>ისტ</strong>ორიულ უბედურე-ბად უნ<strong>და</strong> ჩაითვალოს მისი ინტერნაციონა-ლური ბუნება იმ <strong>და</strong>მახინჯებული გაგებით,როგორა<strong>და</strong>ც იგი ეპყრობო<strong>და</strong> <strong>და</strong> ეპყრობაყველა ჯურის გა<strong>და</strong>მთიელს.სხვა ერებისადმი <strong>და</strong>მოკიდებულებისსაკითხში ჩვენმა ზომაგა<strong>და</strong>სულმა სათნოებამ,თვით საქართველოს მტრებისადმიც კი გულ-თბილმა მოპყრობამ <strong>და</strong> მათთვის ეროვნულიკარის ფართოდ გაღებამ, _ სტუმართმოყვარე-ობის ამ <strong>და</strong>მახინჯებულმა გაგებამ უდიდესიზიანი მიაყენა ჩვენს ერს 1 .ერთადერთი ქვეყანა ვართ მსოფლიოში,სა<strong>და</strong>ც ნებისმიერი ლტოლვილი თავს მასპინ-ძლად გრძნობს. თავის ენაზე ნათლდება, თა-ვის ტაძარში ლოცულობს, თავის ტაძარშიიღებს სულიერ საზრდოს, როცა მსგავსიცარაფერი შეუქმნია არც თავისუფლების სიმ-ბოლოს _ საფრანგეთს <strong>და</strong> არც ინტერნაციო-ნალიზმის `მედროშეს~ რუსეთს.1 m. mWedliSvili, imperiis marwuxebSi, Tb., 1990, gv. 28.244
ჩვენი ტოლერანტული შემწყნარებლო-ბის წყალობის გამო, ქარ<strong>თუ</strong>ლ <strong>და</strong>ბა-სოფლებსჩამოსახლებულმა უცხო ტომის შვილებმაისეთი სახელები <strong>და</strong>არქვეს ვერც კი მიხვდე-ბით, რომ ეს <strong>და</strong>სახლებები საქართველოს ტე-რიტორიაზეა. თავად განსაჯეთ: ფილიპოვკა,მიასნიკიანი, კიროვაკანი (ბოგ<strong>და</strong>ნოვკის რ-ნი), ყაურმა, ყულალისი, ვლადიმიროვკა, გო-რელოვკა, ეფრემოვკა, ორლოვკა, სპასოვკა,ოროჯოლარი, ასფარა, როდიონოვკა (ბოგ<strong>და</strong>-ნოვკის რ-ნი), მაგირლო, ჯაფარლო, ინჯაოღ-ლი, ასახონჯალო, მუღანლო, ტაშტიკულარი,ქოშაქილისი, აჰმედლო, აბ<strong>და</strong>ლო, ყარათიქანი,ყარა<strong>და</strong>ში (ბოლნისის რ-ნი), აღთაღალა, ყარა-თაღალი, ყარაჯალი, ნაზარლო, მუღანლო(გარ<strong>და</strong>ბნის რ-ნი) <strong>და</strong> ა. შ.XVI-XVII საუკუნეებში ჩრდილო კავკა-სიი<strong>და</strong>ნ მომთაბარეთა ჩამოსახლების პროცე-სი, რაც საქართველოში შექმნილი უმძიმეს<strong>ივ</strong>ითარების პირობებში მიმდინარეობ<strong>და</strong>, შე-დეგად იძლევა კახეთში _ <strong>და</strong>ღესტნელი ტო-მების, ში<strong>და</strong> ქართლში _ ოსთა <strong>და</strong> <strong>და</strong>სავლეთსაქართველოში ჩერქეზულ-ადიღეური მოდ-გმის ხალხთა <strong>და</strong>სახლებას.ანბანური ჭეშმარიტებაა, რომ <strong>აფსუა</strong>იგ<strong>ივ</strong>ე აბაზაა, ადიღეს ჯიშისაა, იგ<strong>ივ</strong>ე ჩერ-245
ქეზ-ქაშაგია <strong>და</strong> ქარ<strong>თუ</strong>ლ მიწებზე ისევე ხიზ-ნად არის შემოსული <strong>და</strong> საქართველოს ბე-დუკუღმართობის გამო აქ <strong>და</strong>მკვიდრებული,როგორც ყველა ეს ადიღე-ქაშაგ-ჩერქეზი 1 .დიდ სიყალბესა <strong>და</strong> <strong>და</strong>ნაშაულს, უფრომეტიც, შეგნებულ სისულელეს, რომ თითქოსაფსუებს აფხაზეთის გარ<strong>და</strong> სხვა სამშობლოარ გააჩნიათ _ ბოლო უნ<strong>და</strong> მოეღოს. დღესაცაშკარად ჩანს <strong>აფსუა</strong>თა ჭეშმარიტი ადგილ-მდებარეობა რუსეთის ფედერაციის ადმინის-ტრაციული <strong>და</strong>ყოფის კრებულში, რომელიც1974 წელს არის გამოცემული მოსკოვში, სა-<strong>და</strong>ც შავით თეთრზე სწერია, რომ რსფსრ-სყარაჩაი-ჩერქეზეთის ავტონომიურ ოლქშიარის ადიღეჰაბლის რაიონი <strong>და</strong> მასში შედისრვა სასოფლო საბჭო, რომელთაგან ერთსჰქვია <strong>აფსუა</strong>ს (Апсуанский сельсовет) სასფო-ლო საბჭო. ამგვარად, `<strong>აფსუა</strong>ნსკი~ <strong>და</strong> არა`აფხაზსკი~, ე. ი. იქ მათ საკუთარი სახელითიცნობენ, აქ კი მათ <strong>და</strong>კარგეს ეს საკუთარისახელი, რადგან შეერწყნენ კულტურულ ერს_ ქართველობას <strong>და</strong> მიიღეს მისი ერთი კუთ-ხის, აფხაზეთის მკვიდრი ქართველის _ აფ-ხაზის სახელწოდება 2 .1 z. ratiani, dasax. naSromi, gv. 56.2 iqve, gv. 235.246
ზემოთ მოყვანილი <strong>და</strong>ჟინებული მოწმო-ბანი იმის შესახებ, რომ აფხაზები აგრე ჰგვა-ნან კავკასიის მთიელ ხალხებს, ყოფაში, სარ-წმუნოებით, რომ ისინი ციხეებსა <strong>და</strong> ქალა-ქებში არ ცხოვრობენ, რომ, როგორც ჩანს, მე-ხორბლეობა ან სულ არა აქვთ, ან მეტადმცირე, რომ ისინი მეგრელებს არ ჰგვანან ყო-ფა-ცხოვრებით, _ ყველაფერი ეს იმის მოწმო-ბაა, რომ XVII საუკუნის აფხაზები მართლაცკავკასიანებია, საკმაოდ გვიან ჩამოსულნიბარში. მათ ჯერ კიდევ ვერ აუთვისებიათ ბა-რი <strong>და</strong> მთიულურ ცხოვრებას განაგრძნობენ.რა თქმა უნ<strong>და</strong>, ესენი არ არიანაბორიგენები. მათ ვერ შეუთვისებიათქრ<strong>ისტ</strong>იანობა, ისევე, როგორც ვერ შეუთვისე-ბიათ ფეო<strong>და</strong>ლური მეურნეობა (ამ ყოვლადუხვსა <strong>და</strong> ნოყიერ ქვეყანაში), ისევე როგორცვერ შეუთვისებიათ ფეო<strong>და</strong>ლური სოციალუ-რი წყობა <strong>და</strong> გორაკებზე გვარებით (ერთიგვარის ხალხი) <strong>და</strong>სახლებულნი ცხოვრობენ.<strong>თუ</strong> მათ მიწის საკუთრება აქვთ, ის უ<strong>თუ</strong>ო<strong>და</strong>მ <strong>ინსტიტუტი</strong>ს <strong>და</strong>საწყისი სტადია შეიძლებაიყოს, რამდენა<strong>და</strong>ც აფხაზები უმთავრესად მე-247
ჯოგეობას მისდევენ <strong>და</strong> არა მიწისმოქმედე-ბას 1 ...<strong>და</strong>, კვლავ აკად. ნ. ბერძენიშვილს მო-უსმინოთ: `საკუთარ <strong>ისტ</strong>ორიას გაურბიან...აქვთ <strong>თუ</strong> არა <strong>ისტ</strong>ორიული გადმოცემე-ბი? <strong>თუ</strong> ესენი იმ აფხაზების გენეტიურიმემკვიდრენი არიან, მათ <strong>ისტ</strong>ორიულ ფოლ-კლორში თამარი <strong>და</strong> სხვა ასეთები უნ<strong>და</strong> ჩან-დეს... ნართების ეპოსი მთიელობაზე მიუთი-თებს~ 2 .ბოლოს უნ<strong>და</strong> აღინიშნოს, რომ აფხაზე-თი არასდროს არ არსებო<strong>და</strong> როგორც <strong>და</strong>მო-უკიდებელი სახელმწიფო. ის ყოველთვისსხვა<strong>და</strong>სხვა სტატუსით, საერისთავო, <strong>თუ</strong> სამ-თავრო, სახელშეკრულებო, <strong>თუ</strong> ავტონომიურიუფლებით ქარ<strong>თუ</strong>ლ სახელმწიფოში შედიო-<strong>და</strong>.ამ რეგიონის უძველესი მოსახლეობაქართველები იყვნენ, რომელნიც ყოველთვისმცხოვრებთა უდიდეს უმრავლესობას შეად-გენდნენ. რაც შეეხება აფსუებს (ჩვენ რომ აფ-ხაზებს ვუწოდებთ), რა დროი<strong>და</strong>ნაც არ უნ<strong>და</strong>ცხოვრობდნენ აფხაზეთში <strong>და</strong> ვინც არ უნ<strong>და</strong>1 n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, Tb., 1990, gv.614.2 iqve, gv. 618.248
იყვნენ წარმოშობით, იქ ცხოვრების <strong>და</strong> საკუ-თარი კულტურის განვითარების უფლებააქვთ, მაგრამ არა აქვთ ამ რეგიონის საქარ-თველო<strong>და</strong>ნ გამოყოფის უფლება 1 .1 m. lorTqifaniZe, afxazeTis statusis sakiTxisaTvissaqarTveloSi, `analebi~, #1, 2005, gv. 10.249
<strong>და</strong> ბოლოს, ჩემი ნაშრომი მინ<strong>და</strong><strong>და</strong>ვასრულო ბატონიზაზა ქურთიშვილის სტრიქონებით:250`ო, აფხაზეთო – ტკ<strong>ივ</strong>ილო ჩემო,ჩემო სოხუმო, გალო <strong>და</strong> გაგრა,შენს ზღვას <strong>და</strong> ზეცას სატანა ჩემობს,შენს მკვიდრს <strong>და</strong> პატრონსმომხდური ჩაგრავს.ვინც შენ გაგწირა, გაქცია ნაცრად,სისხლი <strong>და</strong> გული არა ჰქონია,დღეს აქ ჩიტების გალობისნაცვლად,ისმის ტყვიების კაკაფონია.ჩვენ – <strong>და</strong>ბრუნების, ბზიფის <strong>და</strong>რიწის,(რისი <strong>და</strong>კარგვაც ძვირი <strong>და</strong>გვიჯ<strong>და</strong>),მათ საფლავებთან მ<strong>ივ</strong>ეცით ფიცი,ვინაც გმირულად მოკვ<strong>და</strong> ტამიშთან.მსურს გაიფანტოს სოხუმზე ნისლი<strong>და</strong> როცა უკვე არ ეციება,იქ <strong>და</strong>ცემული ბიჭების სისხლი<strong>და</strong>სკდეს ვარდისფერ ჰორტენზიებად.სტუმართმოყვარე ბიჭვინთას, გაგრასსატანის ნებამ ეს დღე არგუნა,ის ძველი სითბო სადღაცას გაჰქრა
<strong>და</strong> სიძულვილმა <strong>და</strong>ისადგურა.თქვენ, აფხაზეთის ხალხოძირძველო,თქვენ _ ერთმანეთი ვისაც უყვარ<strong>და</strong>,შენ _ სტუმარო <strong>და</strong> შენც _მასპინძელო,მოდით, კვლავ ერთად <strong>და</strong>ვსხდეთბუხართან.<strong>და</strong> გავიხსენოთ ჩვენი ფესვები,ჩვენი ძმობა <strong>და</strong> ძუძუმტეობა,მამა-პაპათა ა<strong>და</strong>თ-წესები,ერთად ქორწილი, ერთად დღეობა.სანამ სისხლისგან გული <strong>და</strong>ცლილა,ჩვენ ვართ სიამის ძმები, ტყუპები<strong>და</strong> უცხო ხელმა <strong>თუ</strong> <strong>და</strong>გვაცილააუცილებლად <strong>და</strong>ვიღუპებით.ბზიფი კამკამა, როგორც საფირი,მთები, გაყრილი ცაში ისრებად,გუ<strong>და</strong>უთა <strong>და</strong> ოქროს ნაპირიმე მუ<strong>და</strong>მ მახსოვს <strong>და</strong> მესიზმრება.მკერდზე ვინ აღარ გა<strong>და</strong>გიარა,სამოთხესავით კუთხე-ადგილო,შენ _ საქართველოს ღია იარავ,თვალო ბეჭდი<strong>და</strong>ნ ამოვარდნილო~..251
gamomcemloba `universali~Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, : 22 36 09, 8(99) 17 22 30E-mail: universal@internet.ge252
Change language