ветеринариялык гигиена

Ж .МЫРЗАБЕКОВ, П.ИБРАГИМОВВЕТЕРИНАРИЯЛЫКГИГИЕНА“Ветеринариялык медицина ”, “Ветеринариялык санитария ”жене “Зоотехния"мамандыктары бойынша жогары окуорындарыныц студенттерте арналган окулыкАлматы “Бйпм” 2005

Ц азацст анР еспубликасы ны ц Б ийм жэне гы лы мMUHUcmpmzi бетткен.П т р жазгандар:Д.Байшагыров — ветеринария гылымдарынын доктор).“Э кологи я” каф едрасы ны н профессоры (К,азак ул-гты*аграрлык университет!);Т.Жамансарин — ветеринария гылымдарынын кандидатадоцент, К.Р Ауыл шаруашылык минислрл1пнщ мал шаруашылыгы жэне ветеринария F 0 O аспирантура жэне докторантурабеш мщ щ мецгерупла.М 91Мырзабеков Ж., Ибрагимов П.— Ветеринариялык гигиена. Окулык. —Алматы:“Б ш м ” баспасы, 2005. — 432 бет.ISBN 9965-09-356-3Окулыкта жануарларды гигиеналык-санитариялык талаптаргасай кутш-багу, ecipy жэне азыктандыру непзщце олардын денсаулыгынсактау жэне еш мдш ш н арттырудьщ накты жолдары жанжактыкелпршген.“Ветеринариялык медицина”, “Ветеринариялык санитария”,“Зоотехния” жэне де баска мал шаруашылыгы мамандыктагбойынша окып жургенарналган.М 3706000000412(05)-055Шгаря=Шдр©рЪШдаршьщ студентгер1С.Торайгыров |атындагы ГШУ-дщакадемик С.Бейсембаегатындагы гыяымиК1ТАПХАНАПЫББК 48ISBN 9965-09-356-3© Мырзабеков Ж.,Ибрагимов П. 2005© “Бшм" баспасы, 2005

К1Р1СПЕXX гасырдын сонындагы когамды к езгерютер, нарык,э к о н о м и к а с ы н ы н к а л ы п т а с у ы м ем лекет1м 1зде м алшаруаш ылыгы саласына Kepi acepiH типздь Атап айтканда,мал саны курт азайды, азы к сапасы мен малды кутш -багудецгеш темендеп зоогигиеналы к талаптар сакталмады .О сынын 6epi малдын ош м дш гш азайтып, денсаулыгынтомендетп. Сонымен катар бул езгерютердщ 6epi бурынгыкенес тусындагы калыптаскан малды кутш-багудьщ (олардьщф изиологиялы к ерекш елж терш е тен) жогары технологияжетютжтерш жокка шыгарды. Мал шаруашылыгындагы колжеткен техникалык прогресс (ощйрю технологиясы) тез арадагайып болып, улкен мал кешендер1 бос калы п, ал шагынмал кораларында тшсп зоогигиеналык жене ветеринариялыксанитариялыкталаптарды, нормаларды юке асырушы керекпжуйелер ютен шыкты.K,a3ipri кезде эк о н о м и к ам ы зд ы н к ал ы п тасу , дам убарысында басты максат — малды багып-кутудеп бутан дешнriкол жеткен табыстарымызды калыптастыру, карапайымда epi THiMfli де технологияларды ш аруаш ылыктарга енпзумалшылардын, галымдардьщ жене болаш ак мал мамандарыныцмшдетк Бул ретте мал шаруашылыгын дамытудьщ,оны н eHiMflmiriH арттырудьщ жене малдын денсаулыгынсактаудыц 6ipfleH-6ip к е п ш — ш аруаш ы лы к жагдайындазоогигиеналык талаптарды, ветеринарияльж-санитариялыкнормалар мен ережелерд1 булжытпай орындау.Ж ануарлар гигиенасы (ветеринариялык гигиена, зоогигиена)miMi мал денсаулыгын коргау ж еш ндеп неп зпжайтгарды игеру, аурулардьщ алдын алу, малдьщ ешмдш шнкетеру жене олардан мол eHiM ендару жeнiндeгi меселелерд1дурыс жолга кою жагын терен зерттейш. Bcipece, сырткыортаны зерттеп оны малга зиянсыз жене колайлы ету зоогигиенауш ш басты меселе.М ал ш аруаш ы лы гы м ам андары н дайы ндайты н ф а-культеттерге арналып жазьитган бул окульжта осы мамандаргамш детп турде бшуге тию мел4меттер жинакталган. вйткеш ,3

бул мамандар малга колайлы жагдай жасауга, жалпысанитариялык, жене гигиеналык шараларды орындауга, малауруларыньщ алдын алып, олардьщ ешмдийгш кетеругебагытталган непзп зоо гигиеналык нормалар мен талаптардыic жузшде енпзш, пайдалануга тжелей катысады.Окулыкта колдануга тшсп нормалык керсеткшггер, пенджталаптар мен зандылыктар кецшен керсетшген. Мундай багьггболашак мамандардьщ гигиеналык кезкарасын калыптастыруга,алган бшмдер1 жалпы ветеринариялык сактандырумеселелерш шешу, шаруашыл ыкта мал ешмдерш ецщру женеецдеу кезшде жогары санитариялык медениет сактаугамумкшдж береда.1. Ветеринариялык; гигиена пет жене оньщ MiHaerrepiЖануарлар гигиенасы, ветеринариялык гигиена немесезоогигиена {грек, zoon — мал, hygieinos — деш сау) — малдыдурыс багу, азыктандыру жене ес1рш-кутудщ тшмд1 тесшдершпайдалана отырып, олардын тукымьша байланыстыешмдшпн камтамасыз ететщдей децгейде денсаулыгын сактаужене кушейту женшдеп гылым.Ветеринариялык гигиенаны санитариялык гигиенаданажырата бшу керек. Санитария (лат. sanitas — денсаулык) —жануарлар гигиенасынын талаптарын орындауга арналганпрактикальщ шаралар жиынтыгы болса, ал ветеринариялыкгигиена (жануарлар гигиенасы) — мал купмш жаксартып,ауруларьш болдырмауга, олардьщ мол ешмдшп мен ешмнщсапасьш арттыруды камтамасыз етуге багытталган шараларжуйесьЗоогигиена пен ретшде жалпы жене жеке мал гигиенасыбольш eKire белшеда. Жалпы зоогигиена ауа, топырак, жемшепйзерттеумен, сумен камтамасыз етуге жене суаруга, коражайга,мал купмш щ маусымдык ерекшел1п мен устаутерпбше жене т.б. гигиеналык талаптарды зерттеп непздеуменайналысады. Жеке мал гигиенасы, осы меселелерд1ер тулйске катысты оньщ жасына жене ен1мдшж топтарьша(тел, асыл тукымды, сауын малы, бордакыдагы мал, жумысмалы), биологиялык ерекшелжтерше сай колданады.Ветеринариялык гигиенаньщ непзп мвдеттерк• коршаган ортаньщ мал организмше жене денсаулыгына(бул жерде климат, микроклимат, топырак, ес1мдж,жем-шеп, су, ауа, малды устау, ecipy, пайдалану женекутш-багу секщщ факторлардыц жиынтык ecepiH айтып4

отырмыз) типзетш есерш щ зандылыктарын зерттеу;• к о р ш а ган о р тан ы н м ал о р ган и зм ш е к о л а й л ыпараметрлерш гылыми-практикалык тургьщан непздеу,зоогигиеналык жэне ветеринариялык-санитариялыкнормативтер, нормалар мен ережелерд1 жасау жэнеуйымдастыру;• мал кораларынын жобалык тапсырмасын жасау, малтарппяалн камтамасыз ететш жуйелерд! (желдеткйп,жылыту, жарык, микроклиматты колайлыландыру, кещйшыгару жэне сактау, ферманы сумен камтамасыз ету,мал суару, азык тарату жэне азыктандыру жэне т.б.)жасайтын санитарнялык курал-жабдыктарды ipbcrey;• табиги ортаньщ б1ркалыпты сакталуын камтамасыз ету,зоогигиеналы к нормативтер мен ветеринариялы к-санитариялык ережелёрщ енпзу есебшен экологиянысактау.Мал гигиенасы жалпы биологиялык жэне технологиялык,клиникалык багьптагы пэндермен тыгыз байланысты (химия,зоология, ботаника, физиология, экология, микробиология,токсикология жэне т.б.).Гигиена — табынга, мал басына типзетш колайлы есерлердщветеринариялык жэне технологиялык жетклчгшщсешмда кеп ш .Мал гигиенасын практикалык физиология (накты багыпкутужагдайларындагы мал физиологиясы) ретшде де караугаболады.Зоогигиена, кебшесе экологиямен туйюе береда. вйткеш ,экология турл1 денгейде организмге дейш п жуйелердщ,популяцияныц, биоценоздардын Tipmmix ортасы, биогеоценоздардьщ(экосистемалар) жене биосфералардын уйымдастырылуынзерттеумен айналысады жене организмдерд^н6ip-6ipiMeH жене сырткы коршаган ортамен езара катынасынзерттейпн гылым.Кептеген зоогигиеналык жене ветеринариялык-санитариялыкшаралар адамды антропозооноздардан, ягни малмен ш е -лей байланысканда кездесетш жаракаттардан сактайды.2. Ветеринариялык гигиенаныц зерттеу eAicrepiКоршаган ортаньщ мал организмше ecepiH зерттеу ушшзоогигиена ертурл1 тесшдер (методтар) колданады: санитариялыкзерттеу, клиникалык-физиологиялык байкаулар,экспериментальдык, статистикалык жене т.б.5

Санитариялык тексеру edici мал коралары мен су кездершщ,жайылымдар мен шаруашылык территорияларынынсанитариялык жагдайларын аныктайды. Осы ешстщ непзшдемал ecipy нысандарыньщ санитариялык жагдайларынакорытынды жасалынып, ветеринариялык-санитариялыкшаралар белпленеда.Крршаган ортаньщ есер ету факторларын дурыс сипаттап,оган дел бага беру ушш санитариялык тексеру eflici арнайылаборатория лык зерттеу лермен 6ipirin колданылады. Осымаксатта, ауаны, суды, топыракты, мал азыгын жене баскада обьект1лерд1 тексеруде ф и зи калы к, хим иялы к,бактериологиялык, токсикологиялык жене радиологиялыкзерггеулер кецшен колданылады.Крршаган ортаньщ факторларыныц есершен мал организмшдеболатын функциональды езгергстердо зерттеп бшуушш клинико-физиологиялык бакылау edicmepi колданылады.Мысалы, тыныс алу жшлш, тамыр согуы, дене кызуы,жануардыц мшез-кулкын жене т.б. зерттегенде коршаганортаньщ есершен мал организмшде кандай езгерютер больш.жаткандыгын аныктауга болады.Эксперименталъды edic лабораториялык немесе ендцрюпкжагдайларда арнайы тежарибелпс малдарга коршаган ортафакторларыныц есерш зерттеу ушш колданылады (кора-жаймикроклиматына, багьш-куту техно л огиясьша, азыктандыружагдайына жене т.б.). Экспериментальны едас физикалык,химиялык, бактериологиялык, токсикологиялык жене баскада зерттеулер1мен 6ipre журпзшедьСанитариялык-статистикалык ddic ветеринариялыксанитариялыкшаралардыц тшмдшятн тексеру уппн колданылады.Ягни, ер турл1 санитариялык-гигиеналык жагдайындагыжануарлардьщ ауру-сыркауы мен ешмдшшн салыстыргандаолардьщ тшмдшйтн аныктайды (микроклиматгьщ, багьш-кутутехнологиясыньщ, азыктандырудьщ жене т.б.)3. Ветеринариялык гигиенаньщ кыскдша даму тарихыБаска гылымдар сек1лд1 мал гигиенасы да когамдыкформациямен 6ipre дамып отырган. Гигиеналык шаралар,едютер адамзатгыц eMip теж1рибиелерше непзделген. Олсонау ертеден малды ко л га уйретуден 6epi белпл1. ЕртедепУндютан мен К,ытайда б!ркатар гигиеналык шараларпайдаланылган. Гигиеналык мел1меттер жайлы хаткатуаршген туцгыш жазба ецбек — Ассирия папирусы Кагунада6

(б.э.д. 6000 жыл) болган. Б1здщ эрамыздан 2000 жыл бурынертедеп Вавилондыктар мен Мысырлыктар малды емдеп,аурулардьщ алдын алу шараларын колдана бшген.Гигиеналык шаралар казак даласында да ерте заманнанбастап калыптаскан. Онын айгагы — кешпе.ш шаруашылыктысан гасырлар бойы щ р щ яж аркауы еткен казактар малдыауру, шдеттен сактандырудын б!регей жуйесш калы п-тастырган. Аурудан сактандырудын ен басты Kenmi — эрмаусымдагы жайылымды тулжтщ, Typi, жасы, жынысы жэнеколданыс аясына карай бдрнеше сегментке б о лт, уйлеамменпайдалану жэне малга жогары кондылык алдыру максатындамалшылар жайылым мен 9pic мэселесше ерекше мэн берген.“Мал баксан щ epiciH тап” деген казактар оты мен суынакарай 9pic белплеуде жайылымнын кещ стж ке орналасуы,кун сэулесш щ тусуй кар мен жауын-шашын мэлшер1,эедмджтщ жет!лу1 жэне т.б. табиги фактэрларды ескерщсактандыру шараларын басты назарда устаган. Вертикальдытау кэпшел1лйдн устанатын малшылар жаз маусымында —канжайлау, ойжайлау, тержайлау, кержайлау жэне т.б.турлерш пайдаланган.Мал ауруларынан сактанудын б1рден-б!р жолы —оларгакондылык, семгздж алдыру, тойындыруга байланысты депсанайды халык тэж1рибеЫнде.Мал сактандыру шараларында олардын жатар орньша мэнбершген. Ocipece, суык маусымда тэл мен саулык ушш онынжылы, кургак болуы кадагаланады. Ол жайында халыкта“жатар орын — жарым курсак”, “мал тонда жатса — тулак,кэнде жатса — кун ак”, “мал успнен —тулещй, астынан —жудейдГ жэне т.б. орынды айтылган соз Ti36eKTepi баршыльж.Буюл кэшпендшер 9Mipbme, онын йпшде казак халкындажылкынын орны ерекше екен! белгш . Ж ылкыны кутш -багу, пайдалану барысында кептеген кагидалар мен ережелержинакталган. Олардын барльны жылкынын денсаулыгынныгайтуга, аурулардан сактандыруга багытталган. К,азакта“ат шаппайды, бап шабады” дегсн кагида жылкыны баптапбагугигиенасынын манызын корсетед!. Ал ат баптау казакуш ш , ол кызыгы да, киындыгы да мол, улкен энер.Ж ылкыны пайдалану T9pTi6i де ерекше мэнге ие, ягни атаркасында жаракат, кшэраггар пайда болуынан сактанудынбасты кеп ш деп саналган.Кэптеген малды аурудан сактандыруга багытталгангигиеналык ережелер арнайы турде жазылмаса да казакдаласында атадан-балага, урпактан-урпакка манызы зорпрактикалык шара есебшде куш бупнге дейш сакталган.7

Ресейде алгашкы гигиеналык ережелер XVII гасырдьщаягында XVIII гасырдьщ басында жасалып шаруашылыккаенпзш е бастаган. Бул зауыттык жылкы жене койшаруашылыгын еркендету ушш ете кажет болган. XVIIIгасырдьщ ортасында б1рнеше аударма жене тел тщцеп жазбалардамал гигиенасы меселеа сез болган, мал шаруашылыгыженшдеп кейб1р нускаулар жарык керген (А.Т. Болотов,М.И.Ливанов, Г.И.Кутепов, И.ВЛавров, И.В.Городницкий,Г.И.Ундриц, С.М.Ходеций, В.И.Всеволодов жене т.б.).XIX гасырдьщ екший жартысында тауарлык жене асылтукымды мал шаруашылыгыньщ дамуына байланыстыК.Дамманньщ (Германия) мал гигиенасы женшдеп нускауыкепшинкке танымал болды, XX гасырдьщ басында малгигиенасы женшдеп зерттеу л ер Батые Еуропада — М.Климмердщ(Германия) жене Баранскийдщ (Австро-Венгрия)окулыктарында жинакталды.Кецес GKiMeii кезшде колхоздар мен совхоздар курылгансон, мал гигиенасы жайлы кен турде жоспарлы нускауларжасалынып, практикага ережелер мен талаптар енпзу керек{болды. Осы кезенде мал гигиенасы женщде М.Ф. Иванов,И.А.Добромыслов, Г.И.Гуриндердщ окулыгы жарык корда.Гигиенаны дамытудьщ басты багытын жасау га РесейдеА.К.Скороходько, К.А.Котляр, А.В.Озеров, В.М.Пичугин,А.П.Онегов, В.А.Аликаев жене т.б. белсене атсалысты. Согыстанк ей ш п жылдары бул саланы дамыту ушшпрофессорлар — Н.М.Комаров, А.К.Данилова, Э.Х.Голосов,П.Т.Лебедевтердщ басшылыгымен гылыми кызметкерлеружымы мамандарды дайындау мен зерттеу жумыстарынтабысты журпздь1960 жылдары мал шаруашылыгы интенсивп технологиягак е п т , сейтш мал кёшендер1 жене улкен кус фабрикаларысалынды. Оларда аз орьщда кеп мал жене кус усталды.Осыган сэйкес мал кораларында ветеринариялык сактандырушараларын, зоогигиеналык нормалар мен ережелерда жетшдарукажетоп туды. Бул кезенде Ресейде Г.К.Волков, И.Ф.Храбустовский,Ю.И.Дударев, С.И.Плященко, М.В.Демчук,А.Т.Семенюта, В.Н.Старых, В.И.Мозжерин, А.Ф.Кузнецов,Н.Д.Кракосевич, А.И.Карелин, Б.Л.Белкин жене т.б.галымдар басшылыгымен улкен 6ip зоогигиена саласындагыгылыми ужымдар белсене жумыс icxefli. К,ыска мерзшнщшшще жацадан салынган барлык кешендерге зоогигиеналыкжене ветеринариялык-санитариялык бага бершда, нормалыккужаттар мен ш гп жобаларды жетшдару женшде усыныстаржасадды.

Кецесдеу1ршде С.К.Кожакиннщ зерттеушде 1830—1840жж. бастап 1930 жж. аралыгында К,азакстандагы ветеринариякызметшщ уйьшдастьфьшуьш ветеринариялык-санитариялык.талаптар тургысынан ж©|И шолып еткен.1930 жылдары К,азакстанда ветеринариялык жэне зоотехникалыкинституттар мен факультеттерде зоогигиенакафедралары ашылды. Осы кезеннен бастап К,азакстандаалгаш зоогигиена саласын дамьпып зор улес коскан галымдарпрофессор ВААликаев пен профессор В.Ф.Матусевич бодцы.Кешнп кезде осы салада енбек етш, гылымга ез улестершкосып журген галымдарымыз да баршылык- Олар, атапайтсак: Мырзабеков Ж.Б., Гершун В.И., Сагындыков К..А.,Байшагыров Д.А., Теж1баев А.С., Асылбеков Б.А., СедуовМ.С., Седуакасов М.С., ЖамансаринТ.М., Муслимов Б.М.,Тагаев О.О., Ибрагимов П.Ш., Манкыбаев А.Т. жэне т.б.Зоогигиена саласында республикамызда галымдар менмамандардын алдындагы улкен м1ндет — ол Ka3ipri шаруашылыкформаларына сай малды устаудьщ ти;шд1 технологияларынусынып, зоогигиеналык талаптар мен нормалардыер тул1кке жене кут1п-багу жуйелерше сай, 1зденкзертгеулердажурпз|в| оларды практикага усыну болыптабылады.9

I Б 0 Л I М. ЖАЛПЫ ГИГИЕНАI тарау. Сырткы ортаньщ мал организмше ecepiМалдыц денсаулыгы жэне оныц ентд'тт нег1зшде коршаганортаныц факторларыныц эсер/не тшелей байланысты.Сондыктан коршаган ортаныц кврсетшштерт мал организмше •колайлы ету малшылар мен мамандардыц басты мшдет/. Малауруларыныц алдын алу максатында жузеге асырылатын барлыкветеринариялык-санитариялык шаралар, коршаган ортаныц малорганизмше колайлы гигиеналык-санитариялыкнормативтер менережелер тек осы орта кэрсеткштерте суйене отырыпбелгыенуг керек. Бул тарау да осы жогарыда айтылгантужырымдардыц мацыздылыгын дэлелдейтш мэл1меттеркелтгрыген.1.1. Сыртка орта жэне жануарлар денсаулыгыГигиена сырткы ортаны тек жануарлар организмше оньщэсер ету ерекшелжтерш зерттейдд. Бул ретте гигенаньщ бастымаксаты жануарлар денсаулыгын коргауга сырткы ортафакторларыныц мацызын дэлелдеп, организм мен олардьщарасындагы карым-катынас пен озара эсерш терец зерттеу.Ce6e6i, жануарлардыц TipinmiK ету кабшетс унем1 сырткыортаньщ эсер1мен калыптасады. Сырткы орта деп жануарлардыкоршаган opi оларга тгкелей немесе жанама эсер eryniiтабигаттыц б е л т н айтамыз. Оныц ец непзп курайтынбэлжтер1 ауа, топырак, су, азык, технологиялык куралдар менкора-жай, сонымен катар Tipi организм, ягни ол кандай тургежататъшьша тжелей байланысты. Tipi организм коршаганортамен тыгыз кцмы л - катьшаста бола OMip суре алады 9pi эздаму, эсуше к а ж е т заттарды (азык, акдарат жэне т.б.) алаогырьш o3iH-93i сактайды (1 -сурет).Организмнщ дамуы коршаган ортаныц унем1 озгерштуруымен тыгыз байланысты.Егер осы коршаган орта калыпты жагдайдан ерекшеезгерсе, ягни организм езше кажет элементтерда (эволюцияпроцесше кажето) ала алмаса, онда орта мен организм ара-1 О

Ж ануарлар мен коршаган орта арасындагы езара1-сурет. Ж ануар н байланыс«о ^яйшылык туады.Организмге эсер ететшS S l & P Ш 9 Я орта факторлары деп аталады.Сьшт^ортафакторлары Н жагдайында организмнщЖ Ш н Ш й е е с е р Ф т 61рден-б1р козгалткыш куш болыпсаналзды Сырткы орта факторлары табигатына жене есер етутур1не байланысты абиотикалык (ел1 табигат) жэнебиотикалык (Tipi табигат) болып болшедьАбиотикалык факторларга жануарлар организмше эсерететш неорганикалык (элi табигат) орта кешеш жатады (ауатемпературасы, ылгалдылыгы, кысымы, ауаньщ, судьщхимиялык куРамы*ксенобиоттар жэне т.б.).Биотикалык факторларларга т)ршшк ететш ортадагыорганизмдердщ 6ip-6ipiHe ocepi жатады(жануарлар,микроорганизмдер жэне т.б).Ал езшщ курамы жагынан сырткы орта факторларыхимиялык (заттык), физикалык (энергетикалык) жэнебиологиялык (биотикалык) болып белонещ Физикалык~ темпеРатура, ауа козгалысы, атмосфералыкинтенсивт^1йЫЧ ° У буымен толыгуы, кун рэулесш щХимГялы^ ж УЗНЬЩ иондалУы жэне т.б. жатады.топырак, азыктаГыо?ылыЛЫК элементеР “ ен ауа, су,1 1

Биологиялык, факторларга —табиги жагдайда ауада, суда,топыракта, азыкта кездесетш бактериялардьщ курамынепзшде сапрофитп микрофлоралардан туратын api коршаганортаньщ патогещц микробтарымен, гельминт жумырткдсыменластануы жатады. Буларга жануарларда паразитт1к жолменOMip суретш жабайы андар, кустар жэне бунак денелшер(шыбын-ийркей, кене жэне т.б) жатады.Крршаган орта факторларыныц организмнщ йрпшйккабшетше уш турл1 ocepi бар:минимум, максимум жэнеоптимум. Жануарлар денсаулыгы ушш ен колайлысыфакторлардьщ оптималдык шамасы. Тек д ет сау жануар ганагенетикалык потенциалына сай жогары OHiM бере алады.Алжануарлар денсаулыгын сактау, коргау олардьщ иелер1 меншаруашылык мамандарыньщ мщцетьДенсаулык ~ организмге тэн табиги жагдай, ол коршаганорта мен организм арасындагы тепе-тендосп сипаттайды. Малденсаулыгына бага беру ушш эртурл1 зерттеу эдастершесуйенед^клиникалык, биохимиялык гематологиялык жэнет.б.).Малдьщ ешмдшлнщ темендеу1 (сутгипп, жуццшп, entniriжэне т.б.) оньщ денсаулыгыньщ томендеуш дэлелдейдьTipi организмнщ ен 6ip мацызды ерекшелш оньщ коршаганорта жагдайларыньщ кец аукымды диапазонындагы озгерушдеагзаньщ физиологиялык озше тэн турактылыкты б1ркалыптыжагдайда сактауы болып табылады.Буган жету, эрине организм гомеостазыньщ (фек-Ьотоюв- уксас, тэн, statis-калыпты) автоматты турде 03iH-e3iбаскаруына байланысты, осы кезде организмдеп туындайтьшэртурл1 физиологиялык параметрлершщ ауьггкулары бeлriлiшамада гомеостазбен шектелш отырады.Гомеостаз-жануарлардыц орта озгерютерше карсы туружэне организмдеп тепе-тендйсп сактау кабшеп.Ол деш саумалга тэн калыпты жагдай.Оны буюл организммен оньщiniKi ортасыньщ коршаган ортаньщ ауыткуларьша карамайсалыстырмалы Шркальшты куйде сакталуымен камтамасызететш организм мен ортаньщ озара карым-катьшасыньщ енжетшген улгкц деп карауга болады. Былайша айтканда,малдын imKi ортасыныц (кан, лимфа, улпа суйыгы жэнет.б.) курамы мен касиеттершщ непзп физиологиялыккызметгершщ салыстырмалы динамикасыньщ турактылыгы(кан айналым, тьшыс алу, жылу етизпшгак, зат алмасу жэнет.б.) калыпты болады.Соньщ нэтиж есш де организм эркаш ан барлы кфизиологиялык функцияларын белгш 6ip децгейде сактайды.Буган дене кы зуы , су тек й иондардьщ суйы кты к1 2

концентрациясы, аргериялык кысым келеш, тыныс алу жшлшжэне баска керсеткпптер жатады.Гомойотермдж (денетемпературасы туракты ) ж ануарлар уш ш ец бастытемпературалык гомеостазды сактау —сырткы температураньщэзгеруше карамай ninci температураньщ салыстырмалытурактылыгы. BipaK организм эз гомеостаз жагдайынкоршаган ортаныц колайсыз факторларыныц тек белгш 6ipдецгешне дешн гана устай алады. Егер факторлардыц эсерлер1щек® мэлшерден аскан жагдайда гана гомеостаз бузылады.Нэтижесщде агзада функциональдык жэне морфологиялык03repicrep туындап, ол ауру дамуымен жалгасады. Гомеостаздысактау —денсаулыктыц беллй, оньщ бузылуы ауру тудырады.Иммунитет те гомеостаздыц механизму ягни организмгемикроб немесе вирус енгенмен пршшис эрекетш бузбай ел1мгекарсы куресетш механизм.Ауру —организмнщ табиги OMip суру жагдайыньщ бузылуыжэне ол функциональдык жэне морфологиялык 93repicrepiHeHтуындайды. К,оршаган орта факторларыныц эсершенжануарлар организмшде кан айналу, тыныс алу, ас корытуагзалары ны ц жумыстары бузылады.Сондыктан малорганизмшде аурудын дамуы оган коршаган ортаныц патогенщфакторларыныц эсер ету^мен тыгыз байланысты: физикалык(жэгаргы немесе томенп температура, шектен тыс немесежеткшжаз кун радиациясы жэне т.б.), химиялык (ауадагы,топырактагы, азыктагы улы заттар), биологиялык (патогенщвирус, бактерия, усак сацыраукулактар, гельминттер жэнет.б.). Аурудыц дамуы кейде организмнщ iiiiK i орта факторларына,былайша айтканда, генетикалык жеке дефекплерге(тукым куалайтын аурулар) де байланысты болады.Зоогиенада мал кораларыныц ауасьшдагы зияндыгаздардыц (аммиак, куюртсутеп жэне т.б.) организмгепатогенщ ecepi накты турде аныкталган. Бул газдардыцэсершен ринитгер, ларинготрахеит, бронхит, окпенщ кабынуытуындайтындыгы аныкталган. Ал, атмосферада иондардьщжок болуы малды элю ® душар ететш! эксперименталылтурде дэлелденген. К,оршаган ортаныц физикалык жэнехимиялык факторларыныц узак жэне шектен тыс эсер етушенкэптеген жукпайтын аурулар пайда болып, етек жаяды.Мысалы, топыракта биогецщ элементтер (кальций, фосфор,йод, мыс жэне т.б.) жетюяесе жануарлардыц эн1мд1лтмен кэбевдушиппнщ тэмендейпк! белгш.Ал, рационда астузыныц аз немесе аса кеп мелшер1 ти1с1нше организмдегипонатриемия немесе токсикоз тудырады. Малды толыккундылыгы темен, бузылган, зец шалган азыктарменазыктандыру зардабы мол аурулар тудырады (микоздар,1 3

микотоксикоздар,гастритгер жэне т.б.). Жануарларды жеткьл ж аз азыктандыру —арыктауга, ешмщшшнц темендеуше,ауруга (алим ентарлы к дистороф ия мен телазд 1к)шалдыктырады.Организмге судьщ жеткшказдап токсикозга(судьщ терю балансы) екеп сокса, ал ластанган суды пайдалану(eHflipic калдыктары мен пестицидтермен жене т.б.ластанган)гастрит, энтерит, гепатит, токсикоздардьщ жшсебептерьАуру тудыратын коздыргыштармен зардаптанган ауа, сужене азык жануарлар арасында кептеген ш детй женеинвазиялы к аурулардьщ туындауына ce6enKep(ci6ipжарасы,туберкулез, бруцеллез, сальмонеллез, аусыл, туляремияжене т.б.).Ж алпы айтканда ж ануарларды ц денсаулы гы ны цбузылуыныц басты ce6emepi коршаган орта жагдайьшыцзиянды ecepi больш табылады.Эаресе, жануарлар арасындааурудыц ерш уш оларды канагаттанарсыз устау меназыктандыру тек аурудьщ epniyiMeH катар олардьщ ешмцшпн(ет, сут, жун) жогарыл ататьш, тукымдык кабшетш темендетш,есш долт мол, денсаулыгы мыкты тел ту у касиеттерш детемендетещ.Эрине мал денсаулыгьш сактауда коршаган орта ecepiMeHкатар тукымдык факторлардыц есершен де калыптасады. BipaKмацызды iiieinyini роль коршаган орта факторлары болыптабылады. Осыган байланысты оньщ сапасын бакылаугигеналык тургыдан ете мацызды.Айта кететш жагдай,коршаган ортаныц кейбгр факторларыныц ecepi 6ip жануартуршде ауру тудырса, екшпйсше ecepi темен немесе мулдемж ок болуы м у м кш .Б у л мал орган и зм ш щ табигитез1мдшшмен (резистентплшмен) тусшдгршеда.Организм резистентплш (лат. resistentia — карсы есер,карсыласу) — жануарлар организмшщ сырткы коршаганортаньщ закымды факторларына карсы туру касиеп. Организмтезгмдштнщ ерекшелш оньщ Typi, тукымы, жасы, анатомофизиологиялыкерекщелшмен организмнщ иммундыкжуйесгне, азыктандыру жене т.б. факторларьша байланысты.Бул ретте иммунитеттщ (лат. immunitas — босату немесекутылу) мацызы ете зор. Ол — организмнщ бегде затгардан,оныц шпнде зардапты микробтардан коргану кабшетгК,азактар арасында сана л ы турде жуктыра отырып, зшд1ауруды жецш еткеретшдей иммунитет тудыру eflici ертеденбелпл1. Мысалы, ешкйге ец каушп шдет —кебенектен сактауушш оны арнайы жуктырган, ягни еккен. Ондайда ауруешкшщ екпесш кпикене етш кесш альт, ауырмаган ешкшщкулак TepiciH Tijii®, гшщ дорбашалап уцгш тыгады. Немесе,1 4

ауырып елген малдьщ екпесщен дайындалган суйыкка жшкесабакталган инеш малып алып, сау малдьщ кулак, TepiciHeHетюзген.Резистентгшктщ иммунитеттен ерекшелш жукпалы аурукоздыргыштарына, токсиндер жэне т.б. генетикальпс, косылыстарга,оте тез1мд1 болып келу1, оньщ организм тез1мдш1гшоте улкен аукымда сактауы болып табылады. Табиги те-31МДШ1К турлнс белп болуы да мумкш. Ол баска биологиялыкбелп тэрдздес тукым куалауы мумкш: Мысалы, ipi кара малманкамен, жылкы ipi кара мал обасымен, кой ш ошкаобасымен ауырмайды. TYpлiк иммунитет — абсолютп жэнесалыстырмалы болуы мумкш. Абсолюта иммунитет аталуыол тек жануар турше гана байланысты. Мысалы, жылкыгаipi кара мал обасы, ал ipi карага.жылкы обасы жукпайды.Салыстырмалы турлпс иммунитет кеп жагдайда жануарорганизмше коршаган сырткы орта факторларыньщ жагымсызecepi болганда байкалады, ягни тауыкты колмен тондыруаркылы ci6ip жарасы коздыргышысын жуктыруга болады,ал табиги жагдайда олар бул аурумен ауырмайды.Bip турге жататын жануарлардыц ергурл1 тукымдарыкоршаган орта факторларына тeзiмдiлiгi эртурл1 больш келёдаМысалы, топаланга кой сез1мталдыгы ете жогары болганменалжир койынын тез1мдш п осы ауру коздыргышысына етежогары болып келеде Ал, жергшйсгс Норвегия койларыбродзотка ете тез1МД1*К,аракел койлары баска кой турйгершёКараганда екпе кабынуга тез1МД1 болып келсе, кустыцйзбектер1 аскаридозга тез1мдьСонымен 6ipre турлж женетукы м ды к тез1м дЫ кке д елел жагдай ж еке малды цT63iMflmriHiH нагыз шдет ошагында болса да ауырмауы, ipiкара мал - аусылмен, кой - шешекпен жене т.б. Соцгыжылдары ветеринария гылымыныц 6ip саласы рейндегенетикалык гигиена ете жаксы да жем1еп дамуда, ол тукымга(патология тудыратын гендерд1) популяция йлшде шектеуменайналысады. Мелгметтар бойынша нейлдпсй беру жолыменмалды ауруга T63iMai етуге болатыны делелденген. Мысалы,ipi караны —желшсауга, лейкозга жене бруцеллезге; кусты— л ей к о зга, М арек ауруы н а; ж ы лкы н ы — оба меншешекке.Гибридизациялау жолына багытталган тур таццаунетижес4нде Keft6ip iHfleTri жэне инвазиялык ауруларга(туберкулез, бруцеллез, канныц паразитарлык аурулары жэне т.б.)ете жогары Te3iMai ipi кара мал (сиыр) тукым Ti36eKTepiшыгарылган.Сонымен катар жануарларда жалпы немесе бейарнамалык(неспецифический) тeзiмдiлik кабш еп болады.М ундайт е з4 м д т к п Ke6iHece табиги Te3iMfl^iK деп атайды.Бул15

жагдайда микроорганизмдер организмге Kipep жолында6ipic,aTap корганыс тоскауларымен кездеседа: Tepi мен кшегейкабыгы, exiHmi - лимфалык жуйе, ymimni - кан жуйескБылайша айтканда, табиги тэз1мдшпс непзщце барьерлж ,гуморальдык жэне клеткалык жолдармен камтамасыз етшеда.Барьерлпс (тоскауылдык) мшдетп организмде эртурл1мушелер, клетка, улпа, субклетка курылымдары жэне т.б.орындайды.Мал Tepici денеш жаба отырып дене улпасын —механикалык, физикалык, химиялык эсерлерден коргайды.Закымдалмаган Tepi жэне кшегешп кабыктар тек механикалыккоргаушы гана емес, сонымен 6ipre сырткы ортадан тусетшэртурл1 микроорганимздерда жоятын фактор.Тыныс алу, пдек-кары н жолдарыньщ эпителийжабындылары, окпеде, Tepi эпидермиы эртурл! коршаганорта факторларымен катынаста бола отырып тоскауылдыкроль аткарады.Организм тэзгмдшшн оньщ гуморальдык коргау факторларыканныц жэне улпа суйыктыгыньщ биологиялыкбелсещц компонент^ оньщ шпнде комплемент, пропердин,интерферон калыпты антиденелер, лизоцим жэне т.б.камтамасыз етеда. Антиденелер — олар жалпы антитоксиндернемесе арнайы уга карсы колданылатын зат ретшдеколданылады (бактерия токсиндер1, жылан уы жэне т.б.).Бактерияны epiTeTiH антиденелерд1 — бактериолизин, албелоктарды тундырса — преципитин деп аталады.Лизоцимнщ ерекше касиеп Keft6ip бактерия турлершерггетше байланысты (лизис — еру). Ол коз жасы, сплекей,мурыннан агатын суйыктык, кан, лимфа, сут жэне т.б. суйыккурамында болады. Ауыздан агатын сшекейдщ жогары бактериоцидпкасиеп оньщ курамьщца манызды келемде лизоцимнщболуьша байланысты. Жануарлардыц жаракаттанганжерш жалауы ciлeкeй курамьшдагы лизоцим эсер етушебайланысты. Сэнымен 6ipre ауыз куысындагы жаралар менжаракаттардыц тез жазылуы осымен тусщщршеда.Клеткалык корганыс факторларыныц курамына фагоцитарлыкреакцияда жатады.Табиги тоз1мдшйстщ KopceTKiuiTepi сырткы жэне iiiiKiэсерлерге эте сезгмтал болгандыктан оларды организмнщкалыпты денсаулыгын багалауга кецшен пайдаланады.Сонымен катар табиги тозшдш т жануарлар азыктандыруменкутш-багу б1рдей болганда олар тоз1мдалйс кэрсеткшггершщжогары л ауымен, бержтиппмен жэне кутуге талгамсыздыгыменерекшеленеда.Жануар табиги тэз1мдалй’шщ децгейш клиникалык, гематологиялык керсетюштер (гемоглобин, лейкоциттер мен16

Жылы канды жануарларга тен табиги касиет ол коршаганорта температурасыныц 03repyiHe карамастан ез дене кызуыб1ркалыпты шамада сактауы. Температура турактылыгыорганизмдеп жылу реттеу механизм1мен тусйщршед^Жылуреттеу дегешм1з - орта температурасыныц езгеруше карамайорганизмнщ дене кызуын туракты децгейде устау кабшеп.Тер1кызуы сырткы ортаньщ метеорология лык факторларыныцесер1мен жене организм агзалары мен жуйелер1 кызщ тшщсалдарынан едеу1р ауыткып отырады.Жылу реттеу механизм!,6 ip жагынан, организмде жылу курауды артгырса немесеазайтса, екш ш жагынан пьшш-амр п тгпи ччртлгл=гпигуынулгайтады немесе кемпедШ ол се&Т^4К6*^^)етгеидщ eKiT ypiH ажыратады:физикалын] ж з н © 'й ^ ш с ,аОрганизмдежылудыц ещцрш уш х и м и в д а ^ м ^ & ^ в р ё ^ б ^ д а п , алII атындары *ылыми J— п т? 1К1ТАПХАНАСЫ Iэритроциггердщ саны, лейкоциттер формуласы), фагоцитозинтенсивтшп, сут жэне кан курамындагы лизоцим концентрациясыкерсеткш терш е суйене отырып аныктайды.Тынысалу жолдарыньщ эртурл1созылмалы аурулары(респираторлык кезецдж аурулар), imeK-карын жолы,желшсау, эндометрит жэне т.б. аурулар туындауы организмтезшдшггшщ томендеуше тгкелей байланысты.Сондыктансырткы ортаньщ жагымсыз факторларыныц эсерще карсытура алатын жануарлардыц жогары табиги тез1мдшпнс1золардыц денсаулыгын сактау, онйодЬигш ecipy жэне еншнщсапасын арттыру мумюн емес.Кеп жылдык журпзшген гылыми зерттеулердщ (биохимиялык,микробиологиялык, иммунологиялык жене т.б.)корытындысы бойынша ешмдж малдыц денсаулыгыныцбузылуыныц ец Heri3ri ce6e6i коршаган ортаньщ колайсызфакторлары. Сондыктан мал шаруашылыгында жануарлардыцденсаулыгын коргау табиги корганыс куштершен тез1мдшшнкушейту, аурулардьщ (жукпалы, жукпалы емес) алдын алужене еш мдш пн ecipy багытындагы басты максат пршплжортасын мал организмше колайлы opi Kayinci3 ету. Ол улиналгы шарттардыц 6ipi —малды кутт-багуды, азыктандыруды,ecipyfli, пайдалануды жене устау жуйелерш гигиеналыкталаптарга сай озык техникалык, технологиялык шеш1мдерд1пайдаланган, epi оларды жануарлардыц ерекшелжтер1 менфизиологиялык кажеттЫпне сай етш жаксарту, дер кез1ндеаурудан сактандыратын ветеринариялык-санитариялыкшараларды жан-жакты журпзу.1.2.0рганизм мен сырткы орта арасындагы жылу алмасу

организмнен жылудьщ шыгу жолдарын физикалык, жылуреттеу деп атайды. Былайша айткднда, организмде жылу пайдаболу процестер1мен катар сол жылу туракты турде жумсалыпжатады.Сондыктан калыпты жагдайда жылудьщ тепе-тецщпсакталады- канша шыгындалса, сонша ендоршедь Егер малTipinuiiK ететш орта суык болса онда жылу шыгыны артады.К,оршаган орта ауасыныц температурасы жогары болсаорганизмнщ жылуды физикалык жолмен шыгаруы шекгеледа.Жылу реттеу ерекшелжтерше байланысты жануарлар ею типкеболшед1: физикалык т ш т жэне химиялык т ш т . Денетемпературасыныц калыпты сакталу зандылыгы физикалыкжылу реттеу т ш т жануарларда(жылкыДр1 кара) непзшдежылуды шыгару (кебекй немесе азаюы) механизм! аркылыicKe асса, ал химиялык типте (кой, шошка) - жылу ендарудщжогарылауы аркылы.Орта температурасы томендегенде ipi кара мен жылкыдаж ы лу р еттеу д щ ф и зи к а л ы к м еханизм ! басымболадь^.Сондыктан температура едэу1р томендегенде (минус30—40 С дейш) жылу ецщру еспейдь Керюшше, койлардаауа температурасы томендегенде оган бешмделу химиялыкжылу реттеумен icKe асады —жылу оцщру артады.TipinuiiK ушш жэне организмде жылу курау ушш кажетпэнергияныц K03i —жем-шеп. Ал ете киын жагдайда малденесшщ коры жумсалады.Организмде ететш барлыкпроцесстердщ аркасында пайда болатын барльж энергия Typiжылу энергиясына айналады.Уй жануарларыныц калыпты физиологиялык жагдайы менолардьщ еш м дш т организмнщ жылу тепе-тецщпн сактаганкезшде гана мумкш болады. Алайда, мундай жагдай колайлымикроклимат, ягни температура, ылгалдылык, ауа козгалысыныцжылдамдыгы жене радиациялык температуражагдайында гана сакталады. М икроклимат кебш есе,организмнен жылу шыгарудыц немесе сактаудыц физиологияльжмеханизмдер1 кызметшщ тшмдшйгше ьждал жасайды,ягни физикалык жылу реттеу мумкщцшн кушейтед1немесе кем1тед1.Мал организм1нде ецщршетш жене белшетш жылумелшер1 олардьщ турше, салмагына, суттшй1не, физиологиялы к ж агдайы на, жас ерекшел1г1не ж эне ауатемпературасына кеп байланысты. Сака малда коршаганортаньщ температурасы жогарыласа энергия алмасу кушейеда.Ce6e6i, мундай кезде тыныс алу мен кан айналысы жшлейд1,мал терлей береда. Алайда, йрш ш гш щ алгашкы кундершенакхимиялык жылу реттеу басым болатын бузау, козы,кулында температурасы жогарылаганмен энергия алмасу18

унем1 арта бермейш, Ke6iHece оттепн тутыну децгеш азаяды.Ойткеш, жана туган тел жогары температурага ете тезшд1келедо.Коршаган орта температурасы темендегенде сака мал да,жас тел де оттепн кеп пайдаланады. Жана туган телге ортанынколайсыз жагдайы (теменп температура) ете катты есеретедь Соган орай алгашкы 2—3 тэулйс бешмделу кезещндеорганизмде химиялык жылу реттеу, ягни энергия алмасуаркылы осы колайсыз жагдайга тетеп 6epin отырады.Непзшде мал жогары температурага (ыстыкка) Карагандатеменп температурага (суыкка, аязга) жаксы бейщделгён.Бул химиялык жылу реттеу ерекшелпстёрше, Tepi курылымымен кан тамырларыньщ курамына байланысты жагдай.Организмнщ жылу шыгару (жойылту) жолдары. Жылу шыгарурадиация (сэулелену),етюзу (конвекция, кондукция) женебулану(тер шыгару) аркылы журедь Сака мал колайлымикроклимат жагдайында конвекция жене радиация аркылысырткы ортага 60—75 пайызга жылу шыгарады, жылу еттазуаркылы — 15 пайызга дейш, терщен булану аркылы 15—20пайызга дейш жылу шыгарады. Мал жылудыц калган белятнадам терщ ц, жем мен жуткан ауаны жылытуга жене екпедепылгалдьщ булануына жогалтады. Организмнщ жылушыгаратын непзп жолдары Tepire байланысты. Онын улесше80 пайыздай тиедк Алайда жогарьша айтылган жолдарарасындагы кары м-каты нас м икроклиматты к жагдайгабайланысты болады.Жылуды езш зу аркылы жогалтудын eKi жолы бар: олармал денесш щ коршаган ауамен (конвекция) жолымен жэнезаттармен (еден, кабырга жене т.б.) жанасуы, ягни кондукция(агылш. conduction — етаазу) жолымен. Осы екеушщ шг1ндеконвекция басты орын алады. Ж ылудьщ конвекцияменж огалуы Tepi ж эн е ауа тем п ературасы арасы ндагыайырмашылыкка тура пропорционалды. Ауа температурасытемендегенде конвекциям ен ж эне радиациямен жылушыгындау эседй Ауа температурасыньщ артуы — жылудьщконвекциямен шыгындалуынын тэмендеуше, ал температура32-35°С кезде, ягни мал Tepici кызуымен Шрдей жагдайдаонын мулде токтауына экелш соктырады. Ауа козгалысыжылдамдыгынын артуы жылудьщ конвекциямен шыгарылуынкушейтед!, ал жылудьщ сэулелену жэне конвекцияжолдарымен беритуш кан тамыр реакциясьшьщ ишшсивтиппарттырады.Ауада ылгал жиналса жуййщ ылгалдануына, онын жылуетюзпллш нщ артуына экеп соктырады. Сонымен 6ipre ылгалауаньщ жылу cinipyi де едэуф эсед1.Жьигу ciHipyi жагынан19

бетон, керамикалык (шыны) тагы баска жылу етюзпшматериалдардан теселген едендер де калыспайды. Малшаруашылыгы практикасында мундай едендер суык едендердеп есептеледьСырткы орта температурасы артып,онын мэшдене кызуына жакындаганда жылудын шыгатын жалгыз ганамумкш жолы — булану(тер болшу) аркылы больш табылады.Термобейтараптык зонага жануарларда жылудын терменшыгуы 23—30 пайыз арасында болады.Ал, ауа температурасыжогары л аган сайын жылкы мен ipi карада тердщ шыгуыарта туседЬТер аркылы жылудьщ кеп шыгуы жылкыларгатэн.одан кейш п орындарда туйе, бука, кой, ешю, шошка.Ит пен куста булану жолы мулдем болмайды. Сырткытемпература жогарылаганда тершщ бела жагында орналасканкан тамырлары кецешп сырткы ортага жылудьщ шыгуыулгаяды. Ал температура темендегенде - сырткы тамырлартарыльш, ал терен орналаскан тамырлар кецейед1, сейтшорганизмде жылу сакталады.К,устарда кан тамырларыныц катысуымен болатын жылуалмасуда арнайы кауырсьш шыкпаган дене белжтер1 (бастагы)катысады. Yйректерде табандарында орналаскан артериовеноздыкжылу алмастыргыштар аркылы жылуды жогалту14—30 пайызга артады. Сонымен катар кустарда тер бездер1жок екеш белгш, сондыктан жылудьщ шыгуы ауыз куысыменжогары тьшыс алу жолдары ауа алмасудьщ артуы аркылыжурпзшедь Малдьщ, телдщ кыстыкуш тем1р-бетоннансальшган (кабыргасы, едеш, Te6eci) корада кутш-багылуыорганизмнщ радиация жолымен жылу жогалтуыньщ артуьша,ал жаздыкуш ысьш кететш кора-жайда туруы оларды ыстыкуруга немесе ыстык вту'те екеп соктырады. Малдысеруендетш немесе жайылымда багьш-куту жагдайында жылужогалту кун радиациясы мен топырак кызуыныц шамасынабайланысты болады.Ауа райыныц тураксыздыгы да жылубелшущ езгертелд.Эдетте койды ауа райыньщ ебден турактыболып жылыган кезшде кыркады. Ce6e6i кырыкканнанкеш нп алгашкы кундерде организмнщ жылу шыгыны 30пайыз жене одан да астам улгаяды.Жаца туган мал телщде жылу шыгаруды реттеу механизм!жетшмеген десе болады. Олардыц дене кызуыньщ турактылыгызат алмасудьщ кушеюшен немесе элареугмен, ягнихимиялык жылуды ретгеу аркылы icKe асып отырады. Булоларды энергияга бай, кунарлы азыкден жемдеуда кажет етедьQcipece, уыз берудщ тшмдшшн айтьш жетизу киьш. вйткеш,уыздыц курамьшда энергия кеп, белок жене KeMipcyTeri етемол. Жаца туган телдщ физикалык жылу peTTeyi 6ipre-6ipTeорта есеппен 10 кундшнен бастап калыптасады.20

1.3. Жануарлардыц бетмделу1 жэне жерану1К,оршаган орта эрдайым эзгерш отырады. Соган байланыстымал организм! дамып, жетшу процесшде ортаныцозгеруше карай беишделу (лат. adaptatio — бешмделу) кабитетшде озгернп отырады. Мундай езгергетер организмнщадаптациялык кабшвттштмец тусшдфшеда.Адаптация деген1м1з организмнщ ортага бешмделуьБейгмде’лудщ йейзшде гомеостазды сактауга багытталгано рган и зм д еп м о р ф о ф и зи о л о ги ял ы к озгер1стержатыр.Бейгмделудщ eKi турш ажыратады: туа 6iTKeH жэнежуре б1ткен. Ж уре б п кен б етм д елудщ туа бггкенбейшделуден айырмашылыгы —оныц калыптасуына арнайыжагдай керектшнде(дурыс азыктандьфу, устау,куту жэне т.б.)Сондыктан жануарлар жаца орта жагдайында TipuiuiiriH сактауушш OHin-эсу барысында керекй эзгерютерд1, касиеттерд1жинактап e3repin бешмделш отьфады.Мысалы, кысы катал,континентальды климат жагдайында ескен малдьщ салмакты,калыц терМ; т у б т эбден жеилген узын да калыц жуцщкелёташ мэл1м. Мундай малдыц аягы мен туягы кыска жэнежуан, ал Муйщ жщпнке 9pi кыска келеда. Ыстыкка epiкургак климатка бейгмделген мал жуншщ р'енд коцыр, Tepiбездер! жаксы, жука терта, жуш тыгыз, мыкты туякты, жуанмушзда болады. Таулы климат жагдайында ecipineriH малдьщкеуде клеткасы, кацкасы мен булшык errepi, тыныс алу жэнекан айналу агзалары жаксы жетигедьБеюмДелу кабшет1 тэмен болса тулЬстщ ешмдтап кемида,аурушац келеда, TinTi ел1м-жгпмге де ушырайды. Мундайдазоогигиеналык, ветеринариялык-санитариялык жэне аурулардьщалдын алу мен емдеу шараларына кэп шыгын шыгады.Малда бешмделу нэтижеа ретшде белгш 6ip TipmmiKКабшета калыптаскан. Ол мал ушан физиологиялык нормаболып табылады. Осы нормадан ауытку кептеген гомеостаздыкмеханизмдермен те^ёШршШ отырады. Тек колайсызфакторлар к у и т немесе узак уакыт эсер еткенде организмфизиологиялык Tene-TeHfliKTi сактауга шамасы келмейдьМундай жагдайда корганыш куштс топтастыруды немесекалпына келйру механизмдерш кажет ететш стресс белплер1пайда болады.Жерсшу (акклиматизация) дегешм1з мал оршниймшщсырткы ортаныц жаца жагдайларына (географиялык жэнеклиматтык жагдайлар, азыктандыру, кутш-багу сипаты,эпидемиялык, TinTi iHflerri аурулар жэне т.б.) бешмделуnpoueci. Жерсшу деп малдьщ жаца ортага бей1мделуше ыкдалетет1н факторлардыц тутас жиынтыгын айтады.Былайша2 1

айтканда, жерсшу физиологиялык тургыдан бешмделудщец карапайым Typi. Ал мал бешмделген орта узак, уакыт,б!рнеше урпак бойы оныц TipmuiiriH, ешмдшгш аныктайтынKepceTKimi.0p6ip тукымныц ез климаттык (бешмделуезгешелЬстерО оптимумы бар.Жер шарыныц ер турл1 климаттык жагдайыныц болуыкептеген мал тукымыныц, кустыц кунды тукымдарыныцшыгуьша мумкшдж жасады.осы мал тукымдарыныц 6ipeyimnжерсшу кабш еп ете жаксы, олар жаца елке жагдайына тезбей1мделш кетедь Ал, екшийлерше — белил! 6ip жагдайтугызуга тура кёледд. Мал жануарларыныц кептеген туршщжерсшу кабшеп ете зор. Бергнен де ит пен шошка тез, жаксыжерсшедьАл шеп корекплердщ жерсшу1, кебшесе жайылымсипатына жене олардыц бурынгы жершдеп жем-шептжеымджтердщ уксастыгына байланысты. Сонымен 6ipreжерсшу npoueci организмнщ анатомия лык жене физиологиялык ерекш елж терш е, олардыц орта талаптарына сайкелетшдопне теуедщ. Мысалы, солтустж бугысы оцтустжке,туйе мен буйвол солтустжке жерсше алмайды. Сиыр, шошка,кой-ешю, уй кустары курльжтьщ кез-келген аймагьша б1рдейжерсше береда.Кептеген жагдайда ep6ip тукымньщ ппшде усак женеорташа ескен турлерш ipmepiHe Караганда жерсшу кабш епедеу1р тез етедь Малды жерсщщруге ец колайлы кезец —кектем айлары.Малдьщ баска жерге ауыстыруга колайлы кез1 —жыныстьжжагынан жетшу кезещ. Буаз малды, ecipece телдеуге жакынмалды орнынан козгаудьщ кажеп шамалы.Ж ерсйщру нетижесш ic жузшде ешмдшж, удайы есукабшеп жене денсаулыгы секщгц жайттарга карап шыгаргандурыс. 0су, жетшу, сутплж, Tiirri аурушандьж тер1зда кейб!ркерсеткшггерщ аз уакыттыц езшде-ак аньжтауга болады.K,a3ipri мал шаруашылыгында жерсщщрудщ уш туршщмацызы зор. Олар — теменп жене жогары температуражагдайларында, бш к таулы аудандарда жерсшд1ру.Организмнщ теменп температурага бешмделу механизм!непзшен туп мол, кальщ жуннщ жылу етюзпщтж касиетшкушейтуге ебден болатын малдыц Typi жатады.Суыкаудандарга жерспадру кезшде 6ipTe-6ipTe уйретудщ мацызыайтарлыктай зор. Меселен, малды салкындату ауык-ауыккайталаньш отыру керек. Сонда бул факторга деген реакция6ipTe-6ipTe влс1рейдь Сондыктан, 6ipTe-6ipTe уйретужерсщщрудщ мацызды механизм! болып табылады.Малды температурасы темен ортага бешмдегенде женежерснадргенде температуралык фактормен катар ауа22

ылгалдылыгы мен желдщ де, жауын-шашын мен кардыц да,мал туратын орынньщ салкындыгы да жэне т.б. memymiманызы бар.Жогары температурадагы ортага жерешу еуел1 тыныс алуж иш гш коса есептегенде булану жолымен жылу шыгарудьщулгаюына,жун мен терще жылу белуги азайтатын езгер1стергежене жылу еш мш темендетуге байланысты. Алайда, булкезде мал е т м д ш ш азаяды. К,азакстаннын о ц ту сй кжагдайында кара ала сиыр мен швиц сиырын жерспадрут еж р и б еа кутш-багудьщ жене азыктандырудын колайлыжагдайьша жасалган бейщцелудш, еюнцй жылынан сон малдьщжаксы жерсшш кеткенш керсетп жене олардьщ е т м д ш лмен удайы есу каб1лет1 темендеген жок. Ал Орта Азияныныстык климат жагдайында голандо-острия сиырларыньщжурек пен кан тамыры ж уйелерщ щ жумысы бузылып,олардьщ ерте картаятыны делелденген. Егер мал таулы жердежерсше коймаса ойпан жерге кайтару керек.Ол ушш олардьщорта жагдайына бежмделу барысын бакылап отырган жен.Мысалы, жануарлардьщ тау жерлерге бей1мделу децгейш баскада сырткы белплер1мен катар кан тамыры согуыньщ жшл!п(сирейдО, гемоглобиннщ 63repyi (НВ тига кебейедО аркылыболжауга болады.Мундай жагдайлар ж ергЫ кп климат ерекш елжтершескермегенде, ecipece сырттан келген малдар пышде жшкездеседГ. Осынын салдарынан кезш де К,азакстаннынсолтустж аймагына Прибалтикадан экелшген асыл тукымдытаншалар (караала тукымы) эртурл1 ауруларга шалдыгып(туберкулез, бруцеллез), 6ip катары шыгынга ушырады.Жерсщу CTpeciHiH жасырын ететш ауруларды, соньщ щцндешдетп ауруларды да коздыратынын есте устау кажет. Малтукымдарыныц асылдандыру максатында Ka3ipri уакыттае т м д щ п жогары баска ещ рдеп тукымдарды пайдалану ететшмдЬАдайда, республика жагдайына бешмделген жогарыешмд1 мал тукымдарын кебейту ymiH оларды ж ергш кпклиматка уйренген, тез1м дщ п мен бевдмдшш жогарытукымдармен шагылыстырган жен (Едщбай койы, “Ж аба”типп казак жылкысы жене т.б.). Осыган байланысты 6ipTe-6ipTe уйретущ сактай отырып, жас жене сау мол ешмдг,куатты малды жеращцру керек.Мал тйршшгшде коптеген факторлар есерше тап болады,алайда прш ипк жагдайы езгермейпщцктен мал унещ солезгерютерге бешмделш отыруга тшс.Сырткы орта факторларынын Kayinmi dcepine карсытуратын корганыш немесе калпына келпру механизмдер!косылган кезде организмде болатын жагдай — куш тусу деп23

туспдарыедШны Г.Селье стресс (агылш. stress — кажу) депатады. Стресс кезш деп ф изиологиялы к езгерютержиынтыгын жалпы жерсшу синдромы дейдь Ол колайсызфакторлар есерш жецш шыгуга мумкшдж бередиГ.Сельежалпы бешмделу синдромын уш сатыга белдк жумылдыру,Т0з1мдшпс жэне шаршау. Организмнщ 6ip теки жауап беруреакциясын тудыратын себептер стрессорлар немесе стрессфакторлардеп аталады.Стресс синдромы езше тэн, ал оны тудыратын факторларо лай емес, ягни KepiciHuie тен емес. Ондай фактор л арга ауаньщжогары немесе теменп температурасы, жаракатгар женет.б. жатады.Стресс еркашан синдром ретшде, езгерютер жиынтыгыретшде байкалады. Стрестщ жалпы синдромы букш организмгеесер етедд. Стрессордыц немесе стрессорлардьщ узак уакытб елгш 6ip кушпен есер еткенде организм эуел1 езшщ букшкорганыш механизмдерш жумылдырады. Егер организм ripшш т н жоймаса жумылу купи бержтж, тез1мдшж жагдайьшаауысады.Егер стресс-факторлар аздап жене шамалы уакыт канаесер етсе оларды жаттыктыру факторлары деп карауга болады,онда айтылган сатылар толык болмайды. Оларды малдыцрезистенттШгш, шыныгыуын арттыруга , денсаулыгынныгайтуга пайдалануга болады. Стрестщ ете куш п каттыecepi гомеостазды бузады, табиги резистентгшжп темендетедц,ешмдшжи кемйздД жене ауруга шалдыктырады.Ец дурысыешм ецщршетш малды стресс-факторлар есерше урындырмаунемесе олардьщ колайсыз есерш барьшша елс1ретуге жагдайжасау керек.Стрес-факторлар: азыктык, климаттык (оган микроклиматтыцбарлык факторлары жатады), технологиялык,тасымалдау жене рангалык болып белшеда.Кун терпбш, рационды, азыктандыру жене суару ретшжене баскаларын езгертсе малга олар стресс-фактор репндеесер етед1. Соган орай малды жаца азыктандыру терпбшежене жем-шеп турше ауыстырганда олардыц езгерепназыктандыру жагдайына деген бешмделу синдромынкалыптастыруга тырыскан жен. Климаттык стрестщ iuiiimeсуык жене жылу CTpecTepi, сондай-ак микроклиматпараметрлершщ бузылуы салдарынан болатын стресс кецтараган.Климаттык стрестердщ алдын алудыц жолы — малдыцнакты климат факторларына немесе олардыц жиынтыгынатез1мд1, олардыц тукымы мен типтерш шыгару.Т ехнологиял ьж, стрестер шаруашыльжтагы мал енгмдерш2 4

вьцйру технологиясыньщ эзгешелжтершен болган ортаньщфакторларынан туындайды.Стресс салдарынан болатын Tepic эсерлердщ алдын алужэне оларды азайтудын бдрнеше жолдары 6ap.BipiHiuici —малды кутш -багуды ц зоогигиеналы к нормаларга сай,колайлы жагдайын жасауды камтамасыз ететш шаруашылыкш араларын журшЗу, сондай-ак малдын стреске тэз1мдатукымдары мен аналык уяларын шыгарудьщ жетшд1ршгентехнологиясын колдану. EidHiiiici — олардын стресскетэз1мдшгш сурыптау жэне 9cipy.YmiHmici —стреспк реакциякезшде олардьщ купли азайтуга багытталган фармакологиялыкдэр^дэрмектер (транквилизаторлар - аминазин,меназин , резерпин жэне т.б.), дэрмендэршер (витаминдер),антибиотиктер, тагы баска биологиялык активп заттарколдану.Стреске карсы куресте жаксы нэтижеге жету ушш мадды9cipy жэне кутш-багу кезшде жаттыктыру, шыныктыру,технэлогияны катан сактау, KyTin-багуды ц колайлыжагдайларын жасау жолымен мал тэз1мдшгш кальштасыругамумкщщк тугызуды басты назарда устаган дурыс.Ал стреспц алдын алуга (gcipece, шошкаларды улкентоптарда устаганда) кунделж н оперативок балау жасапотырудыц мацызы эте зор(мысалы, торайларда лимфациттермен нейтрофилдердщ озара катынасыныц 93epyi аркылыстресйц бар немесе жогын аныктауга болады).К,орыта келгенде,организмнщ бешмделу! дегенш1з агзалармен улпалардыц баскару мехашгамдершщ ф ункциялы кЖYЙeciнiц 6epiK белсендш к децгешне жету npoueci. Сондагана мал узак тдешйпк етедК деш сау тол-тума таратады.Стресс организмге уйренген ортадан эзгеше колайсыз жагдайтудырады. Сондыктан да бешмделу npoueci организмд1коршаган ортаныц озгерген факторларына кэщ йкпругекомектеседк Сойтш, мал ш аруашылыгы тэжхрибёсшдетуракты турде кездесетш eKi кубылыс Эзара курдел1, 6ip-6ipiHe карама-кайшы катынаста болады.1.4. Сырткы орта факторларын гигиеналык тургыданшектеуК,оршаган ортаны ц эртурл1 ф актэрлары на ж ануар|рганизм ш щ бей!мделушщ белгш 6ip ш еп болады. Оныцгигиеналык мэш сапасы мен санына байланысты сипатталады.Сырткы коршаган органы тек жануарлар денсаулыгынатипзетш ыкпалы тургыдан сипаттайтын болсак, онда оныцмал организмше (мрде жаксы, ал кейде патогещц эсер25

ететппне кез жетюздпс.Бул ретте ортаньщ патогецщ ecepiкебшесе оган ертурл1 лас заттар тусш сапасыньщ темендеушеекеледьС онды ктан ж ануарларды н денсаулы гы н сактаубагытындагы сактык шаралар коршаган орта факторларынынколайсы з ecepiH болдырмау немесе азайту жумыстарыгигеналык тургьщан оларды катан шектеу (нормалау) непзшдежургШлу! керек.К,оршаган ортаньщ ертурл1 объектш ерш щ ф изикалы к,химиялык, биологиялык факторларын гигиеналык тургьщаншектеудщ (нормалау) калыптасуы бул — жануарлар еш мдш пмен денсаулыгына оньщ жагымсыз ecepiH алдын ала ескертетшгылыми непз больш саналады. Мал организмше сырткыорта ф акторлары ны н жагымсыз факторлары ны н ecepiHтемендетуде жене орта сапасын жуйел1 баскаруда гигеналыкнормалаудьщ манызы ете зор. Мунда орта сапасы деп оньщкерсеткйптерш щ мал организмш щ каж етп лш мен багыпкутутехнологияларьша сайлыгын айтамыз. Ортаны багалаууш ш белпл1 параметрлер (регламентгер) гылыми турдеделелденш жасалган.К,оршаган ортаньщ ертурл1 нысандарындагы (ауа, топырак,су) зиянды химиялы к заттар уш ш ш ек и ж1бершу концентрациясы(Ш Ж К) б ек тлген .Ш Ж К угымы корш аган орта нысандарында болатынертурл1 химиялык заттардьщ бул концентрациялары жануарденсаулыгьша тткелей немесе Kepi ecepi болмауына непзделген.Химиялык заттардьщ Ш ЖД (шект! ждбершу децгеш)— олауада (мг/м3), суда (мг/л), топыракта жене азыкта (мг/кг)кездесетш химиялы к заттардьщ мал денсаулыгына зиянкелпрмейтш максимальны мелшер1.Ал суда бул факторлардьщузак уакыт бойы шектен (Ш Ж К) артуы (4-8 есе) онда шсгщ,тустщ , богде дем нщ пайда болуына екеп согады.Судьщхимиялык заттармен кауйтп мелшерде ластануы ондагы табигие з д т н е н ж у р е й н т азалан у п р о ц е с ж б узы п , судьщсанитарнялы к ж агдайы н наш арлаты п, ш стенуге ж енемикробтардьщ жойылынуыньщ баяулауына екеп согады.Мундай су мал суаруга жарамсыз болады.Суды ластауш ы заттардьщ ш ек й концентрациялары(Ш Ж К) ауыз сумен балык шаруашылыгы кездерше белекбелекжасалады.Айта кететш жагдай балык ecipyre арналгансу кездершде талап йлетш суга Караганда анагурлым жогарыболады.Мал кесшорьшдарьшда пайда болатьш лас сулар непзшдетабиги су кездерш е ждбершш (кейде толы к тазаланбай,заласыздандырылмай) олардьщ санитарнялы к сапасынтемендететш дж тен гигенада лас сулардьщ курамында26

кездесетш зиянды, химиялык, заттарды шектеу манызды орыналады.Бул ретте лас судын uieKTi агызып шбер1лу колем!(ШЖА) аныкталады.Ш Ж А дегешм1з су кездерш е (езен.келжене т.б.) агызып жШе?р!яетш курамында KayinTi заттарыбар лас судьщ максимальны меЛшерьАуаньщ курамында пестицидтер саны шектен асса (3-4есе) м ал о р ган и зм ш д е еде yip' ф и зи о л о г и я л ы к ж ен ебиохимиялык езгерютер туындайды.Егер ауада 6ipirin есер eTeTiH 6ipHeuie зиянды заттар 6ipуакытта болганда (азот пен кую рт диоксидтер!, озон, азотд и окси д! ж ен е ф орм альдеги д) олар ды ц сум м арлы кконцентрациясы былайша 6ip шамасынан аспауы керек.Т опы рактагы х и м и ял ы к заттарды ш ектеу (Ш Ж К )принцип! ауа мен суга Караганда езше тэн ерекшелжтер!менсипатталады.Ол ерекш елж тердщ болуы мал организм!нетопырактагы зиянды заттардын тек тж елей жанасканда ганаэсер етущде (топырак ш ацымен, мал жерге аунаганда).Щ еизшде топы ракты ц курам ы нда кездесетш экзогещ цхимиялык заттар мал организмше су, ауа жене азык аркылыбершедь Былайша айтканда, топырактыц мал денсаулыгынажагымсыз ecepi жанама жолмен берш ед1.Ал азыктагы токсикалык заттардын шект! жогаргы децгеш(Ш Ж Д) максимальды жогаргы децгейм ен (М Ж Д) белпленген.Бул узак уакыт бойы кун делж п азы к курамыменагзага тусепн жене еш кандай Tepic, жагымсыз ocepi ж окулы зат дозасы. Бул жагдайда токсикалы к заттардыц суш енбезвдуд, сойыс мал улпасында жиналуы байкалмайды женежас малдардыц eMipiiieHairi мен кебею функцияларына Kepiecepi жок.Ж ануарлар уш ш ф изи ологи ялы к норма ф и зи калы кфакторларды ц толы к болуы мен емес, оны ц децгейш щоптимальды жагдайда болуымен сипатгалады. Ал осы децгейденасып немесе темендесе, ол шектен тыс немесе ж еткьл ж а з болып саналады.BipaK оптимальды жагдайдыц |е й г ш 6ip аралыкта ауыткуын агзаныц тецелту (компенсациялы к) ЖYЙeci калпынакедарш отырады. Булардыц ауытку шекарасы ш екп жогаргыдецгеш (ШЖД) немесе минимальны кажет децгешмен (МКД)аныкталады.Демек, физикалык факторлар ушш шектеудщ гигиеналыкнорм атива м елш ерш щ 3 децгеш болады: минимальны кажетп,оптимальды жэне ш екп ец жогаргы децгеш.. М ысалы,мал кора-ж айы ндагы ауаны ц су буы мен кан ы гуы н ы цминимальны кажет мелшер1 (М К Д ) 40 пайыз, калыпты27

оптимальды ылгалдылык; 50—70 пайыз,ал шекп ец жогаргыдецгей! (ШЖД) — 85 пайыз.К,оршаган орта объектшер1 (топырак, ауа, су, азык) 6ipKarapшдеттердщ таралуы мен бершу факторларына жатады. 1ндетпаурулардьщ арнайы емес алдын алу шараларыньщ ецмацыздысы — коршаган ортаньщ микробтык ластануыныцгигиеналык шектелуь К,оршаган ортаныц биологиялыкластануына — патогенда, шартты патогенда микроорганизмдер,сапрофитп микроорганизмдер, гельминт жумырткдларыныцтабылуы жатады. Оньщ (коршаган ортаньщ) объектшершщсанитариялык-гигиеналык жагдайы жанама микробтыккерсеткйитермен багаланады жене коршаган орта объектшершщпатогенда микроорганизмдермен ластануы мумкшекендапн керсетеда.Бул керсеткпптерте объектшщ микроорганизмдерменжалпы ластануы (микробтык сан) жатады. Бул жагдайдасанитариялык керсепаш микроорганизмдершщ санында ескеалу керек (ппек таякшалары, B.Perfrigens жэне т.б.). Егеркоршаган орта объектшершде каншалыкты жалпы микробтарменластануы жэне санитариялык — керсеткип микроорганизмдерконцентрациясы жогары болса, соншалыкты ондапатогенда бактериялар болуы мумкшдап бар деп есептеу керек.Осыган байланысты коршаган орта объектшершдеп жалпымикробпен ластануына жэне санитариялык керсепаш микроорганизмдершеарнайы шекп ж1бершу децгеш (ШЖД)аныкталган.Жалпы микробпен ластанудыц шекп ж1бершу децгеШ(ШЖД) судьщ (м.к./мл), ауаньщ (м.к./м3), топыракгыц (м.к./г)санитариялык жагдайын шектейда.К,оршаган орта факторларьш регламентациялау эдастер1 —топырак, су, азыктагы санитариялык кврсеткш микроорганизмдер1менластануын аныктау оныц mumpi мен индекст(1 литр суда жэне 1 г азык пен топыракта) аныктау аркылышектейдьОртаныц ки калдыктарымен ластануыныцаныктагышы репнде БГКП (йпек таяк таякшалары тобыныцбактериялары) кабылданса, ал ортаныц ауа-тамшылы жолменластануы ны ц кэр сеткаю рет1нде гем олитикалы кстафилококтар кабылданган. БГКП-корш аган ортаобъектшерйпц эпцдемиялык кауйтлшнщ жанама корсеткйш(индикаторы) больш саналады.БГКП суда да, топыракта даонш еспейда.Кей жагдайда жануарлар коршаган ортаньщ ете колайсызб1рлескен (ягни, физикалык, химиялык, биологиялык факторлардыцйруакьптагы ocepi) немесе аралас (ягни, 6ip объектщеп28

болатын 6ip немесе одан да кеп химиялык заттардьщ ecepi)немесе кешецщ есерлерше (эртурл! объектщен тускен 6ipхимиялык заттардын ecepi) душар болуы мумкш. Осыдан келтзиянды заттар ecepiH болдырмау туралы меселе туындайды.Жануарлар ауруларынын алдын алу шарасын журпзуветеринариялык-шгиеналык нормативтерге, ветеринариялыксани тариялы к норм аларга ж ене ветеринариялы к-санитариялык ережелерге непзделген.Ветеринариялык-гигиеналык нормативтер — ол коршаганортаны н б и о л о ги ялы к , ф и зи к ал ы к , хим и ялы кфакторларынын минимальды немесе сандык керсеткшггердщжогаргы шамасын сипаттайтын кажет немесе каутсы здецгейш керсетедь Булар жануарлардыц б1ркалыпты eMipсуруше к а ж е т коршаган орта жагдайын аныктайды.Ветеринариялык-санитариялык нормалар — арнайынормативпк кужаттар туршде ресми б ек тлген ветеринариялык-гигиеналыкнормативтер (кора-жайдагы ауа алмасунормасы, жарыктану нормасы, жануарлар алацы нормасы жэнет.б.). Осы ветеринариялык-санитариялык нормалар непзшдеертуфш мал ш аруаш ы лы гы ндагы м екемелёрш дВветеринариялык-санитариялык ережелер жасалады.Ветеринариялык-санитариялык ережелер — мал ecipyMeH,тасымалдаумен, сойыс малдарымен, олардын «энмдершендеумен айналысатын барлык кэсшорындарга жэне жекетулгаларга мшдетп турде орындалуы тию арнайы Укшеторгандары ресми турде бекпхен ветеринариялык-санитариялыкнормалар мен талаптар жиынтыгы.Сактык ветеринариялык-санитариялык бакылау| Ол малшаруашылыгы ешмдерш ещцруге байланысты журпзшетшертурл1 шаралар. Мысалы, epтYpлi технологиялык процестер(желдету жуйеа, канализация, сумен камтамасыз ету женет.б.) мен кора-жайларды салу немесе оларды калпына келпрукез1ндеп алдын алу шаралары жене оларды гигиеналыкбагалау. Сактык ретшде журпзшетш ветеринариялык-санитариялыкбакылау, кебшесе мал шаруашылыгын салу кезшдежурпзшедьАгымды ветеринариялык-санитариялык бакылау — малшаруашылык мекемелершде малдарды пайдалану кезвдемалдыц санитариялык жагдайын кунделжп арнайы жоспарменбакылау: микроклимат параметрлерш, су мен азык сапасын,дезинфекция, дезисекция, дератизация журпзгендеоныц арнайы бектлген терпбш сакталуын бакылау женет.б. жатады.Ветеринариялык-санитариялык бакылау кезшде журпзшетшжумыстар:29

• малды устау» азыктандыру, пайдалану кезш депветеринариялык-санитариялык ережелерд! бакылапотыру. Бул бакылаулар мал елексесш утильдеу, кедсактау, сумен камтамасыз ету, азык сактайтын жэнеендейтш объектшерде, сонымен катар жайылым, азыкжэне мекеме территорияларында да журпзшед1;• тасымалдау келйстершде (тем1р жол немесе эуе аркылыжэне т.б.) онын шпнде мемлекет шекарасынан сырткажануарларды, олардын эн1мдер1 жэне мал шишзатынтасымалдаганда, тасымалдау курал-жабдыктары ментасымалдау келжтерш тексеру;• малды сою ,ет ж эне ет эш м дерш ецдеумекемелершщ жумысын кадагалау;• эртурл1 мал шаруашылыгы ешмдер1, ет, балык, кусэшмдерш сататын сауда орындары мен базарлардасанитариялык жагдайды бакылау.Бул ветеринариялык-санитариялык бакылау журпзгендепен басты ^аксат^- о л мал шаруашылыгынан жогары сапалыешм алу, адаКщаддьщ денсаулыгьш сактау, эртурл1 аурулардьщалдьш алу жэне т.б.Осы журпзшетш сактык жэне кунделисп журпзшуге тшссанитариялык бакылаулар ветеринария зацыньщ курама болтретшдеп ветеринариялык-санитариялык ережелер непзшдежузеге асады. Ал, осы ветеринариялык-санитариялыкережелердц барлык мал шаруашылыгы мекемелер1 мен ауылшаруашылыгы басшылары орындауы тшс.Шаруашылыктар мен кора-жайдьщ санитариялыкжагдайын тексерген соц санитариялык тексеру aKTiciжазылады. Санитариялык тексеру акт — бул есеппк жэнеоперативи кужат. Мунда объектпе кезекн санитариялыкбакылау журпзген кезде байкалган эртурл1 санитариялыкережелердщ сэйкесс1здт, оларды калпына келпру женшдепмэл1меттер жазылады, оны мал flepirepi журпзедьКр1скрша кррытындыМалдыц денсаулыгын калыпты сактау ic жузтде оныцкоршаган ортаныц эртурл1 зиянды эсерше твтеп береалатындай твзшдшгт ныгайтуда малды дурыс кутт-багу,вз децгешнде азыктандыру, суару, пайдалану ерекше орын алады.Жануарлар ауруларыныц алдын алу шараларын жургЬудеветеринариялык-гигиеналык нормативтер, ветеринариялыксанитариялыкнормалар жене ветеринариялык-санитариялыкережелер мултмсЬ орындалу керек.30

Бакылау qfpaKjapbi.|ктама беродз?1. Мал гигисиасына гылым -3 не< оныН зоогигиенадан2 Ветеринариялык санитарии дЕ ж г е т я ® - -5. Малдьщ денсаулыгы дегешмв не.6. “Гомеостаз” угымына аныктама оерщю.7. Жылу реттеу дегежм>з не?8. Организмнщ жылу шыгару жолдарын атацыз.9. Организм резистенттшп камлай факторларга байланысты.10. Бешмделу дегешлнз не?11. Жерсшу дегешм13 не?12. Мал организмш стрестен коргау шараларын атацыз?13. Крршаган ортаньщ непзп факторларына сипаттама берщ 13?14. Крршаган ортадагы (ауадагы, топырактагы, судагы) химиялык,заттардьщ ШЖК елшеу б1рл1ктерш атацыз?15. Жалпы микробпен ластанудыц Ш Ж Д елшеу б1рл1ктершатацыз (судыц, топырактьщ, ауаныц)?16. Ветеринариялык-гигиеналык нормативтерге аныктама б ер в д з93 I

II тарау. Ауа гигиенасыМалдыц денсаулыгын сакщауда ауаныц алатын орны ерекше.Ауаны гигиеналык, тургыдан багалауда оныц мына темендег1KepcemKiuimepi еске алынуы керек: физикалык Kacuemmepi(температура, ылгалдьмык, кысым жене т.б.), химиялык курамы(туракты компоненттер\ жэне бвтен газдар), механикалыккурамы (шацныц, ыстыц жене б. болуы) жене бактериялыкластануы (микробтардыц болуы). Ауаныц Kacuemmepi менкерсепийштертщ шектен тыс ауыткуы мал организмше тйселейесер emin, оныц ен^мдтяш edeyip азайтып ауруга шалдыктырады.Сондыктан бул тарауда ауаныц мал организмше сан турл1есерлершен оныцкерсеткштерт калыпты, epi малга ыцгайлысакщаудыц мацызы керсетмген.2.1. Атмосфералык; ауаныц керсеткшггер!Ауа — мал TipinLniri ететш жене олар унем1 карымкатынастаболатын«г» ои уя _-8. 80¥ 70| вдI SO5 W30(Стратосфера2-сурет. Биосфераныц женеатмосфераньщ орналасу улгкп32'jсырткы орта. Ауаты ны с алуга ецкаж етп оттегшщкез1, epi жылу алмасуга,организмнщбаска да функцияtl'ларына есер етеда.| Ауа мал йришшше^ аса кажет ж енебиосфераныц мацыздыэлемент!болып табылады.Б иосф ерага —атмосфераньщ темен п б е л т —букш гидросферажене Tipi организмконыстанган, жерлитосферасыныцустщп кабаты Kiред1(2-сурет ).

Оган В.И.Вернадский “Tipi зат — и рп плж ететш аймак”деген аныктама берген.Атмосфера (грек, meteoras — бу жэне sphaira — шар) —табиги жагдайда шамамен 20 шакты заттардан туратын жердакоршап турган кабы к Атсмосфера табиги жагдайда климаттыpeTTeymi, жылуды сактап ылгалды тасымалдаушы epi ауадабайкалаты н кубы лы старды н (булт,ж ац бы р,кар,тум анжэнет.б.)басты себепраш болып табылады.Атмосферада ауамассасы yHeMi араласып турады.Осынын аркасында ауадагыы лгал мен эpтYpлi газдар калы пты лы гы сакталады .Полярлык жэне б1ркалыпты енщктусында 10—11 км дейшжэне тропикалык енджте — 14—17 км дейшп атмосфера белштропосфера деп аталады. Атмосфераньщ бул бэгагшдё жогарылагансайын температура томендей береда. Тропосферадаатмосфераньщ 4/5 б е л т жинакталган жэне ол ете езгермелгАтмосфераньщ бул кабаты жер бетшщ жыльшуы эртурл]болуына байланысты онда ауаньщ куш п вертикалый агысыпайда больш температура, ылгал,кысым жене баска климаттыкфакторлардыц езгеруше ыкпал жасайды.Тропосфера суык стратосферадан тропопауза деп аталатынжука кабыкпен белшген. Стротосферада ауа сирек(непзшеназоттан, сутепден, гелийден жене б. турады), ылгалдык теменболады. Ал .температура кубы лмалы келед1(алгашкыдатемендеп,ал шамамен 50км биж тж тен кейш 6ipTe-6ipTeкетершедО.Стротосферада ауа гарыштык жене ультракулгшсэулелердщ 9cepiHeH иондалган.Осы иондалудыц эсершенмолекулалык оттегщен озон тузедК Озонды кабат шамамен25—40 км бЩ ктж арасында орналаскан. Бул кабатты•пршшкке ere Kayinri ультракулгш жене гарыштьщ сэулелерд1етюзбейтш экран деуге болады.Стратосфера жер бетшеншамамен 40 км бижтжте жылы кабат мезосферага айналадыда, 80 км бижтжтен термосфера басталады. Одан бижтегенсайын температура жогарылай туседк Бул кабат катты иондалган,соган байланысты кей кезде ионосферами те аталады.Оныц устшде экзосфера (800—1600 бижтжте)кабаты орналаскан.Онан соц 6ipTe-6ipTe жулдызаралык ортага ауысады.Циклон жене антициклон. Bip теулж iuiim ie метеорологиялыкфакторлар параметрлер} курт 63repin ауа райыныцтез алмасуы (ауа температурасы 10-15°С, кысым 1,3—2,6 КПага)синоптикалык фронт еткен кезде байкалады. Ауа райыныцбылайынша курт езгерш алмасуы организмге колайсыз эсерететш физиологиялык ттркенддрпш деп карастырылады.Ек1ауа массаларыныц (арктикалык, полярлык, тропикалык) 6ip-6ipiMeH араласу зонасын синоптикалык фронт деп атайды.Былайша айткацда, синоптикалык фронтты керпц орналаскан3-1221

ауа массаларыньщ (касиетгер1 эртурл16ip-6ipiMeH температура,ылгалдылык, турл1 коспалар кэрсеткшггер1мен ерекшеленетш)арасындагы шекара (мысалы, арктикалык ауамен коныр салкын ендЬс ауасынын арасындагы жэне т.с.с.) деп тусшугеболады.Синоптикалык фронтгьщ OTyi эр уакытта ауа массасыныцалмасуьша эк е л т согады, сойтш атмосфераньщ синоптикалыкжагдайыньщ ен басты eKi тиш — циклон немесе антициклонпайда болады.Малда, эйресе мол эшодщ асыл тукымдылардатурл1 патологиялык реакциялар козьш созылмалы аурулардьщаскынуы синоптикалык фронтгьщ пайда болуымен тйселейбайланысты.Ц иклон — атмосфера кысымыньщ улкен территориядатэмендеухмен сипатталады (диаметр! — 2000-3000 км дейщ).К,ысым шеттен ортага карай томендейцц. Ц иклон кезшде ауаайналмалы козгалыста болады. Циклондагы ауа райы ететураксыз: температура мен ауа кысымыньщ ауыткуы артады,жауын-шашьш больш, ауа ылгалдылыгы жогарылайды.Антициклон — жогаргы кысым аймагы. Ол кысым шеттенортага карай ocin улкен территорияны камтиды (диаметр!5000-6000 км шамасында). Антициклонда ауа райы эдеттетуракты, жауын-шашынсыз болады.Антициклон жагдайындаатмосферада кара тунектщ (смог) пайда болуына непзщцеауаньщ жогаргы кабат температурасы томенп кабагка Карагандажогары болуьщца. Мундай жагдай ауа тымырык (застой)кезде байкалады.Циклон мен антициклон 6ip-6ipiMeH ауысыпотырады.2.2. Ауа райы, климат, микроклимат жэйе олардьщ малорганизмше эсер1Атмосфераньщ теменп бэлггшщ 6ip аумакта кыска мерзшimiHfleri жагдайы ауа райы деп аталады. Бул жагдай атмосфералыккысыммен, температурамен, ылгадцылыкпен, желкупймен, кун сэулесш щ кернеу1мен, булттылыкпен жэнежауын-шашынмен сипатталады.Ауа райьшьщ жш алмасуьша ауа массасыныц тропосферадакозгалуы себеп болады. Ал климат болса анагурлым турактыкубылыс.Ауа райыньщ калыптасуы атмосфералык факторлар менжер бедер1нщ озара 9cepi аркылы журеда. Онын курт 93repyiсиноптикалык фронт еткенде байкалады.Себеб1, синоптикалык фронттыц OTyi метеорологиялык факторлардыц куртезгеруше экеп согады.Ауа райы, ocipece циклон кезщцетураксыз келедь34

Ауа райынын мал организмше тчкелей де, жанама да эсерететш гигиеналык манызы бар.Ауа райынын организмгехгкелей ecepi оный жылу алмасу процесше ыкпалы аркылыжузеге асырылган. Ауа райынын жылы, ыстык болуы малдыкорада усталганда да, epicTe бакканда да TinTi тасымалдаукезшщ езшде организма! кыздырып малга ыстык eryi мумкш.Суык ауа райы кезшде малга ocipece толге, суык тиш жшауырады. Кузде, кыста, TinTi кектемнщ ызгарлы салкынкезшде, кун сеу л есц щ , acipece ультракулгш сеулелерш щкаркындылыгы томендейд1 (50 пайыздан жогары). Сонымен6ipre ауа райы жагдайы шоптщ жаксы кектеуш е мумкш дж6epeiii немесе нашар есуше экелш соктырады. Не болмаса,табиги су кёздерш щ су корын арттырады немесе онытемендетедц. Сондай-ак шдетп жэне курт аурулардын ершушенемесе олардьщ таралуьш тежеуге эсер етеда.Метеорологиялыкжагдайлар колайсыз (салкын кэктем, куздщ ерте тусу1,кардьщерте жаууы) жайылым уакытын кыскартып, азыктын кепшыгындалуьша экеп согады. Ал, жазда ыстык ауа райы малдыэлазденщ редь Мысалы, О нтуспк К,азакстан жагдайындабиязы жутШ койлар ж елаз кундер{ ауа температурасы 24—25°С жетсе-ак ёлсгздёнед^ ал Солтуспк К,азакстанда —21—22°С. Ауа райынын 03repici epтYpлi ттркенд1рпштер жиынтыгынынауысуымен катар, организмнщ оларга карсы туруреакциялары ны ц езгеруш е екелш соктырады. Сейтш ,организмге мундай факторлар жш жене узак есер етсе, организмдепагзалар мен жуйелер к е н д т п , аталмыш есерлергебейшдеде бастайды. Малдын e3i анагурлым шыныгьш, тез1мдш т артады. Ауа райы ете курт езгермесе мал организмшедеген оньщ ecepi мал терюшщ, кан тамырларыньщ нейрорецепторлыкжене гуморальдык. аппараттарьшьщ жылу реттеушжетйцйред!, булш ык еттер мен агзалардын, сондай-ак заталмасуында 63repicTep байкала бастайды. Ш ыныктыру менбешмделудщ барысында кептеген ауруларга карсы туратынкасиет пайда болдыру аркылы аурудын алдын алу женеолардан сактануга мумкщщк туады.Накты 6ip аумакта кун Ьёулес1щн£! топырактын, ауамассасыньщ алмасуымен болатын осы аумакка тен атмосфералыккубылыстын занды кезёктеЬу! немесе узак уакьггбойы байкалатын ауа райынын жиынтыгы климат депаталады.Климаттьщ ауа райынан езгешелш кай аумак болмасыноньщ турактылыгында. 9p6ip географиялык территорияньщезше тен климат ерекшелйч бар.К,азакстан климаты конти не нта л ыи болып,жаз жене кысайларьшьщ аралык температураларьшьщ алшактыгымен жене3 5 /

ылгалдылык, тапшылыгымен сипатталады.K,a3ipri уакытта“парниктйс эффектщ” эсершен климатгын 93repyi дуниежузшис прэблема бэлып коршаган эрта жагдайында асакурдел1 кауш тэцщрш этыр.Сонымен катар Кдзакстан ушшклиматгьщ жылуы да акту ал вд, ce6e6i ауа температурасыньщаномальщ o3epicrepi коршаган эрта мен мал денсаулыгынаTepic эсерш типзу1 мумкш.Егер климатты сел жерде байкалатын ауа райыньщ барлыктуршщ жиынтыгы деп карап, эны ауа райына Карагандатуракты деп есептейтш болсак, оньщ мал организмше ткелейжэне жанама 9cepi эте зор. TinTi соган карап Keft6ip малтукымы мен TypiH 9cipy мумкшдпта де зертгеуге болады.Климаттын туракты эсер1мен ан, кус, жабайы жануарлардуниесшде тшсп типтер пайда болады.Кен географиялык территорияньщ климаты макроклиматдеп аталады. Керюшше, шектеул16ip кещстжтщ климатынамикроклимат деген угым бершген.Мал шаруашылыгында микроклимат деп мал кораньщклиматын айтады. Мал кораньщ микроклиматы ауаньщфизикалык жагдайына онын газбен, микробпен, тозацменластануына тткелей байланысты болады. Микроклиматтьщпайда болуына жэне оньщ кэрсеткйитерше сырткы ортаньщбарлык факторлары эсер етещ: ауаньщ физикалык жагдайы,газдык курамы, кун сэулеа, эсгмдпстер мен су кэздершщболуы, жер рельеф1 жэне т.б. (3-сурет).Былайша айтканда, микроклимат гимарат пен бук1лтехнологиялык кондыргылардьщ физикалык, химиялык жэнемеханик альщ жагдайларын коса ал ганда, ауаньщ физикалыкжагдайыньщ (температура, ылгалдылык, ауа козгалысьшьщжылдамдыгы, табиги жэне жасанды жарыктьщ, сэулеленудщ,шудьщ болуы жэне т.б.), газдык курамьшьщ, сонымен катар,шац мен микроорганизмдердщ болуыныц жиынтыгы дептусшуге болады.Мал кораларьшда микроклимат жасанды болуы да мумкш.Оны жасау ж е р г т к п климатка, гимарат жактауларыныцжылу сактау касиеттерше, желдетуге, жылыту кэздерше,канализацияга, малдыц орналасу тыгыздыгына, устау технологиясынажэне т.б. тжелей байланысты. Микрэклиматжагдайын малга ыцгайлы оптимальды жасау ушш эзгертшотырады.Егер ауаны мал TipuimiK ететш коршаган ортаныц ецмацыздысы деп алатын болсак, онда оны эзгерту аркылымалдьщ денсаулыгы мен эш м дш тн арттыруга болады.36

Кунрадиациясы[ Жауын-шашын,жацбыр, к,ар, буршак )£лмосфераныд кун\> у / утемпературасы;II/жылдамдылыгц,Г]! химиялыкIII заггарыКуштер,|оз сапмагы,жабдыктар,|кар3-сурет. Мал корасыньщ микроклиматы

2.3. Ауа температурасыАуа температурасы — сырткы ортаньщ манызды факторы.Ауа температурасы деп оньщ кызулык денгешн айтамыз.Ауа температурасын дэл аныктау жер бетшен 2 м бижтжтестандартты преудщ успнде агаштан жасалган жапкышы(жалю зи) бар куркеде ж урп зш ед ь Жер бетш де ауатемпературасыньщ ауыткуы +58,7°С (Ливия) жэне —88,3°С(Антарктида) арасында байкалган.К,аз1рп уакытта Республикатерриториясында ауаньщ орташа температурасыньщжогарылауы байкалады (орта есеппен кешнп 100 жыл шпнде1,3°С). Ал, гылыми болжамдар бойынша 2050 жылга дешнатмосфераньщ том ен п кабатында температура 2,5°Сжогарылауы мумкш.Температура кэрсеткппшщ 6ip калыптылыгына карамайауадагы ылгал мэлшер1 улкен аракашыктыкта ауыткуымумкш: ен жогаргы (максимальды) мэлшерден (толыккан ы гу) нольге деш н (абсолю гп кургак ауа). Ауатемпературасы организмшщ анатомиялык-морфологиялыкерекшелжтерше, физиологияльж процестер барысьша, осуше,мшезше эсер етш, кэбшесе жануарлардын географиялыктаралуын да аныктайды.Температураньщ жш жэне курт93repicTepi мал денсаулыгына зиян. Мундай эзгерютеркалыпты жылу балансын жэне организмнщ бешмделу касиеттнбузады.Ол организмнщ жылу алмасуына эсер ететш непзпфизикалык ттркещ црпш бэлып табылады.Малды коршаган сырткы орта температурасыньщ жэнеэлардыц зат алмасу процестершщ эту каркындылыгынынарасында мал организмшде Kepi катыстылык бар. Ауатемпературасыньщ тэмендеу1 организмде зат алмасу процестершартгырып жеделдетед1.Мал денесшщ кызуы орта есеппен 36—42°С шамасындаболады жэне сырткы эрта температурасыньщ эзгер1сшекарамастан туракты болады.Организмнщ сырткы ортаныц жогаргы жэне тэменптемпературасыньщ эзгерюше карамастан белгш 6ip децгейдеэз денесшщ кызуын туракты устау кaбiлeтi жылу реттеудеп аталады. Бул кубылыстыц непзщце жылу курауды(химиялык жылу реттеу) жэне сырткы ортага беруд1(физикалык жылу реттеу) камтамасыз ететш процестер арасындатуракты салыстырмалы тепе-тендж жатыр.Малдьщ 9Mip cypyi ушш керекп энергияньщ K93i азьжтантусетш жылу болып табылады. Ец ауыр жагдайда организмоз денесшщ энергиясын жумсайды.38

Организмде тузшетш жылу белоктардын, майлардьщ жэнекем1рсутеплердщ аэробтык жэне анаэробтык, ьщырауыаркасында панда болады. Мысалы, ыдырау npoueci кезшде 1гбелоктан 4,1 ккал (1 ккал=4,1868 кДж), 1 г майдан — 9,3, ал1 г кем1рсутегщен — 4,1 ккал жылу пайда болады.Организмнщ барлык клеткаларында улпалардагы тотыгуnpoueci жэне ас корыту жуйелершдеп ферментпк ьщыраукезшде, сондай-ак булшык ет жумысы кезаде yHeMi жылуещцршп отырады.Тотыгу npouecTepiHiu аркасында организмде керекпэнергияньщ 90 пайызга дейш туз1лед1, ал сыртган алынатынэнергия бар-жогы 10 пайыз. Барлык жылудын 70 пайызгадешнпЫ булшык етте, ал калганы (30 пайызы) баскаагзаларда eндipiлeдi.Tэyлiктiк жылу внд1ршу мвлшер1 эр 1 кг мал массасынатемендегщей: жылкьща 1,5—3,1 ккал, сауын сиырларда 1,1—2,15, койда 2,1, шошкада 2,9 ккал. кыскасы, мал кшп болгансайын жылу ещпру жогарылай беред1 (1кг дене массасына).Мал организм1нде жылу кураудьщ ©3repyi сырткы ортатемпературасымен байланысты.Зат алмасу жэне жылу вшмдер1аз, органдардьщ физиологиялык кызмеп мен мал организм!жуйелерше онша куш туармейтш сырткы орта температурасыол жылу бейтараптык аймак немесе колайлы температура депаталады. Колайлы температура дегешм1з малдын белгш Typiнемесе жас тобы азыкты аз жумсап ен жогаргы ёншдшкикерсететш температура. Непз(нде эртурл1 ауыл шаруашылыкжануарлардьщ тарщлйаде ауа температурасыньщ керсеткшп5—20°С аралыгында колайлы деп саналады. Алайда малдьщтур!не,жасьша жэне баска да epeKu^iKrepiHe карай оптимальдытемпература KepceTKiurrepi белпленген: ересек малдар ушш —ipi карага —8—12, шошкага —12—18, кой мен жылкыга —5—10, кустарга — 8—16°С, толдер ушш (30 кунге дей1н) —козыларга —20—10, бузауларга —20—15, торайларга —32—22,балапандарга —35—22°С.Жануарларга колайлы температура денгеш тек олардьщrypiMeH 6ipre жасына, азыктандыру, кутш-багу, шыныктыружагдайларына да байланысты болады. Мысалы, ересек ipi кдрагаарналган температуралык оптимум 10—15°С аралыгында болса,жана туган бузаулар ушш — 18—20°С шамасында. Температуралыкоптимум (бейтараптык зона) мал негурлымтемператураньщ ауыткуына бешмделген болса, согурлым олалшак болады. Коп жагдайда малды теменп температурагатабысты ecipy азыктандыру денгей1не байланысты. Жыл убейтараптылыктын томенп жэне жогаргы нуктелерш шектттемпература деп атайды. Ауа температурасы теменп шектен3 9

де темендегенде мал организмшде зат алмасу мен жылу OHiMiартады. Меселен, крндылыгы жаксы жэне мол ешмщ сиырларymiH колайлы температура сиыр кораларда 3°С (шет елгалымдарыньщ мэл1меттер1 бойынша 5°С) тец, ал аш малдарушш 2-5°С жогары болады.Жылу бейтараптык аймактыц аукымы, кебшесе шектжтемпературадагы факторларга, организмнщ кызметтж(функциялык) жагдайына, шыныгуга не жаттыгуга, жылмаусымцна жэне т.б. себептерге байланысты. Оныц жогаргышеп (жогаргы шектж температура) эркашан дене кызуынантомен болады. Мал коршаган ортаньщ ауьпхуына каншалыктыжаксы бешмделген сайын жылу бейтараптык аймак пенколайлы температураныц шекарасы да улгая туседь Алайда,мал денсаулыгын, олардьщ жогаргы табиги тезщ цш п менетмдшцтн сактау, азык шыгымын азайтьш, экономикалыктшмда ошм алу ушш колайлы температураныц белпленген шегшжэне сэл-пэл зат алмасудьщ теменп аймагын устаган дурыс.Мал организмше твменг'1 температураныц ecepi. Ауатемпературасыныц шектен темендеу1 мал организмшде заталмасу мен жылудьщ артуына екелш соктырады. Ал булжагдай, ец алдымен энергия курау ушш косымша азык шыгынынкажет етедь Мысалы, ортаньщ колайлы температурасында(10°С салмагы 600 кг, cyrrmiri 15 кг) сауылатьшсиырдыц сагатына кемшде 2700 кДж энергия белепшесептелшш шыгарылган. Ipi мал ауа температурасы темендегендежылуды да едеу1р мол ещцредьЖылуды каншалыкты кеп жогалтса азык та соншалыктыкеп жумсалады. Жогалган жылудын орны толмаса немесеуакытында толтырылмаса малдыц ешмдшш темендейдьМалды ауа температурасы 5°С томен кора-жайда устаган кездеep6ip сиырдан сауылатын сут 1—2 литрге темендеЩц, бузаулардыцкосатьш салмагы 15—20 пайыз кемщц, мекиендердщжумырткалауы 12—19 пайызга азаяды (С.И.Плященко, 1985).Теменп температура ecipece жас телдерге (жаца туган),ауру жене ауырып жазылган малдарда ете каудта (зат алмасубузылады, агзалардьщ функционал ьдык кабшеп темендейщ,суык тию жене усу байкалады). Меселен, жаца туганторайлардын Tepi асты майы бола бермейтщщктён оныцфизикалык жылу perreyi де нашар жеплген. Сондыктан даолардын организмшде зат алмасу кезшде пайда болатынжылуды сактауга шамалы куаты жепспейд1. Сонымен 6ipreолардьщ дене салмагына шаккандагы келем1, оныц устшеторайдыц сака шошкага Караганда жылу шыгаруы да едеу1ржогары. Егер жаца туган торайды температурасы 18—20°Сжагдайда устаса, терюшщ температурасы 1,5—3°С, ал 12°С40

жылулыкта —5—6°С темендейдь Онымен 6ip мезплде бауырмен улпаларда гликоген, кднда глюкоза курамы курт азайып,онын морфологиялык курамы озгерюке туседд, мал аяк астьшанэлареп, организмнщ корганыш купи кемидд. Торайлар ауырып,эл1м-жгпмге ушырайды. Сиыр кораларында температураньщ18°С дей щ кетер1лу1 немесе 5°С темендеу1 оларды нос1мталдыгын темендетуге экеп согады.К,ыркын кезщце температураньщ 5°С дейш темендеу1, алауа козгалысыньщ едэущ жогарылауы (8 м /сек) койларгасалкын тирлзедц:А уаньщ теменг1 тем п ературасы организм ге мынатемендегщей эсер етедк терш щ кан тамырлары тарылады,сэйтш тершщ жылу 6epyi 70 пайызга дейш тэмендейдь БулTepi экстерорецепторларыньщ суыктьщ ттркещ цруш е дегенрефлекспк реакциясы.Торайлар мен бузаулардьщ ф изикалы к жылу реттеумеханизмдер1 олар туганнан кейш 6—10 куннен сон жумысютбй бастайды да, бузауларда 10—20 куннен, торайларда 30куннен бастап бул процесс белсенш турде байкала бастайды.Сондыктан да ауырган тэлдщ 80 пайызга деш нпй алгашкы10тэулп< Щ т э л ш -ж т м ге ушырайды. Оныц 26 пайызыжукпалы емес, суык тию салдарынан болатын аурулардьщулесше тиедьМал сэл гана тоцса немесе мундай жагдай аздаган уакыткагана созылса Tepi тамырларынын реакциясынан баска канагымыныц элире^Ш е байланысты Tepi температурасыТ9мендейд1 Мундайда мал TepiciHin аш ык жерш азайтугатырысады (бур!сед1, курысады т.б.). Бул кезде журек согуж и ш п мен тыныс алу жиш1п азаяды. Ауа температурасыньщауысып туруы мал организмш жатгыктырып, шыныктырушыфакторга айналады. Мал организмшщ бей1мделу механизмдершбулай жаттыктыру ушш оларды ауыспалы температурадаocipy кажет. Мэселен, таза ауага, эс!ресе кыстыкyHi серуенгешыгару, жылу кэздерм жок кора-жайларда немесе жартылайашык кораларда куйп-устау керек.Алайда температура катты томендесе немесе куннщ суыгыузакка созылса ф изикалы к жылу реттеу механизмдер1организмде жылу тепе-тещцпн сактауга жеткш1кс1з болыпкалады. Мундай жагдайда химиялык жылу реттеу механизмдер1icKe Kipicefli. CoftTin, жылу энд1ру кушейе бастайды.Эуеш барлык булшык етац энергиялык козгалысы кушейед1жэне жылу реттеу тонусы белсенш куйге кэшеда. Содан сонTepi булшык еттершщ жиырылуы секищ рефлексп zupln жэнесуыктан булш ы к еттер даргщ пайда болады. Бул жылужинактаудын шугыл механизмдер1 болып табылады. Егер4 1

малды суы кка байлап койса оньщ дене кызуы 2-3 сагаттансон темендейщ.0 те салкын температура организмге узак уакыт эсер етсежылу реттеу процестер1 бузылады, дене кызуы темендеп,тоназиды немесе гипотермия (грек, hypo — темендеу, therme —жылу), ягни суы к тиюдщ eKiHmi сатысы басталады. Малдел-сал болып, уйкы басады. Зат алмасу npoueci жене организмнщбукш н еп зп кызметтер1 тежеледь салдану пайдабольш, акырында еледь Суык тжелей тигенде, меселен, малкар устшде жатса, Tepi, кулак, аяк, ума улпалары усидьМ алдын суы кка ш алдыгуыньщ алдын алу уш ш олардытемпературасы колайлы кора-жайларда кутш-багуды, сондайакдурыс азыктандыруды карастырган жен.Мал организмше жогары температураныц ecepi. Кептегенмал ту лш ауаньщ жогары температурасын теменп температурагаКараганда онш а кетере алмайды. Баска малдаргаКараганда сиыр мен шошка ыстык ауага тез1мдарек келедо(20-40°С). Ауа температурасынын жылу бейтараптык аймактынжогаргы шегшен (27—35 пайызга дейш жене одан да астам)асуы организм п р ш ш гш е Kepi есер етед1. 8yeлi зат алмасутемендейщ. вй ткеш , жылу кеп жерде малдьщ жем-ш епкезаукы кашады, асказан-imeK жолдарыньщ секреторлык,ферменттж жэне моторикалык (козгалыс) кызмеп еларейдьМ ундай жагдайда азыктыц Коректж заттары жеткшшйзпайдаланьш, оларды тутыну кемщц. MiHe, осьщан кeлiпмалдын eнiмдiлiгi едэу1р темендейдк ipi караньщ косатынкосымш а салмагы 12—30 пайызга азаяды. Газ алмасу женежылу шыгару децгейшщ темендегенше карамастан тынысалуы жэне журек жумысы жишейда, канныц морфологияльжкурамы, белок катынасы, кан сарысуындагы жалпы белокжене минералдык компоненттер курамы e3repefli. Шамадантыс терлеген сон организм кептеген хлоридтер мен баска датуздарды, сондай-ак витаминдерщ, ecipece С жэне В тобынжогалтады.Ж огары температура организмге жылудын жиналуына,соцынан ыстык уруга екеп согады. Малды ыстьж урганда(дене кызуы 42°С дешн) Tepi кызуы кетершед1, юлегейкабыктар гиперемияга ушырайды, катты терлейд1, ентЬгёд1,тамыр согуы жи1лейд1, ты ны ш сы зданады , д1р1лдейд1,тэлпректейщ, ауызынан кебж агады, жанталасып, ес тусшенайырылады. Егер дер кез1нде шара колданылмаса тыныс алуорталыгы мен журектщ cipecneciHeH мал елед;.Ы стьж УРУ немесе гипертермия (грек, hyper — жогаргы,therme — жылу) корш аган ауаньщ температурасы жогарыболганда, ауа ылгалдылыгы кетерш генде (Tepi бепнен42

ылгалдьщ булануына кедерп жасайды) жэне ауа козгалысытомендегенде кездеседьЫстыкта малды жабык вагондармен тасымалданганда,жумыс малын зорыктырса, алдын ала жаттыктырмай жэнесуармай ыстык куш узак айдалса, дурыс кутш-багылмасааса KayinTi. Температура оте жогары кезде мал, ecipeceмещжзндердщ жыныстык кызметтер1 нашарлап куйлемёйда,торайлар саны азаяды.Мал ыстыктаганда демалуы жшлеп, окпенщ коректену1темендейдь Сейтш, патологиялык процестер пайда болып,екпенщ кабынуына экеп согады. Сонымен катар, ас корытужуйесшщ барьерлЬс функциясы бузылып, imeK-карындагымикрофлора канга Tycyi мумкш э р канньщ бактерицидтжкасиета темендейдьЫстыктаудын eKi Typi болады: жылудын узак сакталуыжэне ыстык уру.Жылудын узак сакталуы жаз кез1нде сем1ртшетш малда,оларды жабык, желдеплу1 жеткьшксаз кора-жайлардаустаганда, молынан азыктандырганда кездеседь Сондай-акмундай жагдайда жас малды epi жылы, epi ылгалды коралардаустаганда байкалады.Ыстык уру — ете KayinTi ауру. Жылкыда, шошкада, койдажене коянда жш кездеседкМалды ыстыктаудан сактау ушш ен бастысы жылудьщсыртка шыгуын кушейтетш жене жылу eHflipyfli азайтатьшжагдайлар жасау керек: ыстыкта ашык жерде малды келенкел1калкан астында устайды; кора-жайда ылгалды томендетедцжелдетуд1 пайдаланады; малды тыгыз устамайды; ыстыктамалды жайылымга шыгарып, суарады, тогытады; ауыржумыска пайдаланбайды.Кей жагдайда ортаньщ температурасыньщ кетер!лу1 денетемпературасыньщ жогарылауымен жалгасады: туйелерде сутапшылыгы кез1нде дене температурасы 34°С-тан 40°С-кадейш Kerepuiyi байкалады (Температуранын булай Korepmyiыстык климатка бешмделудщ 6ip Typi деп тусшуге болады).Эрине, мал организмшщ калыпты TipuiLniri ушш ете теменде, ете жогары да температура кажетЫз. 9cipece, мал ymiHтемпературанын epi жш, epi курт ауысуы ете колайсыз.вйткеш , ондай жагдай н еп зп агздлар мен организмжуйелершш, кан курау агзаларынын, журек-кан тамырларыжене тыныс алу жуйелершш, жылу реттеу жене корганышмеханизмдершщ, зат жене энергия алмасу кызметше куштуседК Мундай колайсыз орта жагдайыньщ салдарынан мален1мдшп, жем-шеп пайдалану р ^ щ щ п темендеп, ауру жэнеecipyre жарамсыз мал саны кебейедг4 3

К,ора-жайларда колайлы ауа температурасын устаса, оганкосымша дурыс азыктандыра бшсе, бугшп талапка сай, дёшсау, мол эшмда мал ocipyre эбден болады.2.4. Атмосфералык кысымБ1зда коршаган атмосфера ауасьшын салмагы (1 м3 ауа сынапбаганасымен 760 кысымында 1,03 кг тен) бар. Ол жербетше, барлык затка соньщ пишде Tipi организмге де (1 см2шамамен 1,033 кг) унем1 айтарлыктай кысым жасайды.Атмосфералык кысымньщ шамасы сол ортаньщ тещздецгейшщ биж ттм ен ауа температурасына байланысты.Атмосфералык кысым сынап баганасыньщ бш ктш менэлшенедь Тещз денгейшде жэне температура 0°С кезшдеатмосфералык кысым сьшап баганасымен 760 мм. Бул калыптыбарометрлж кысым больш есептеледа. Атмосфералык кысымсонымен катар метеорологиялык шаруашылыкта баскадаолшемдермен елшенедь Атап айтканда, Бармен (б) немесемиллибармен (мб) (16=750,06 мм сын. баг., 1 б = 1000 мб)жэне П аскальмен (Па) немесе гектэ-П аскальмен (гПа)(1 гПа=100 Па; 760 мм сын.баг.=1013 гПа). Атмосфералыккысымньщ ауыткуы ауаньщ езгеруше себеп болады. Ол кысымжогары болса, эдетте ауа райы да жаксы больш турады, алтомендесе —кун булттанып, жауын-шашын болып, тумантусш, жел согады. Атмосфералык кысымньщ сэл гана ауыткуы(сьшап баганасымен 25 мм-ге дейш) мал денсаулыгына пэлендейэзгерю тугыза коймайды. Алайда, кысым курт ауысса сутпсиырлардьщ суп азайьш, коны тэмендейщ, ал асыл тукымдыжылкыньщ iineri тушлетш жагдайлары жш кёздёсёда.Тауга эрлеген сайын барометрлж кысым мен оттегшщпарциалдык кысымы озгерш отырады. Биж тау (2500-3000метрден жогары бижтжте) жайылымдарда, немесе тауга тымтез котершгенде оган бешмделмеген малда may немесе бшктйсауруы opmnai. Мундай аурумен кулын жш,ал жылкы, кой,ipi кара мен туйе сирек ауырады. К,аны аз жэне ceMi3 малаталмыш сыркатка тез шалдыгады. Тау жагдайына спортаттары да оте сез1мтал.Атмосфералык кысымньщ тэмендишен бэлатын булаурудьщ ce6e6i артерия канында OTTeriHiH парциалдыкысымыньщ жeтicпeyi. Бул жагдай тканьдеп отгегйпн азболуына (гипоксия) ушыратады. Мундайга итермелейтшфакторлар: температураньщ томендеу1, ауаньщ ылгалдылыгы,кун радиациясы кернеу1мен, кыска толкынды сэулелерсаныныц улгаюы жэне атмосфераньщ электр лж жагдайы.Оттеп ж ейспеген сон зат алмасудыц бузылуына,4 4

организмде толык тотыгып улгермеген ешмдердщ жиналуына,кан агымынын тамыр кабыргаларга етуше (инфильтрация)екелщ соктырады. Атмосфералык кысым мен оттегшщпарциалды кы сы мны ц азаюы орталы к нерв ж уйесш щжогаргы белтцце жылдам байкалады. 2 км бижтжте иттердщтежеу npoueci, ал 5 км биж тж те шартсыз рефлекстер1элс1решй, тштен шартты рефлекс! мулде жойылып, козгалукы змеп бузылады. Тауга 6ipTe-6ipTe баяу кетершсе малатмосфералык кысымыныц тем ен дтн е жаксы бешмделш,биж таулы жерде узак уакыт журе алады.Мал организмшщ тау жагдайына бей1мделу1 екпе желдетьлушщ, эритроцитгер саныныц жэне гемоглобин мелшершщ(айналмалы кан салмагы) улгаюына кеп байланысты.2.5. Ауа ылгалдылыгыАуа ылгалдылыгы мал прш ш гш е жэне оныц ен1мдшишезор есер етуип фактор. Ы лгалдылык деп ауа курамындагысу буын айтамыз. Температура жене ылгалдылык 6ip-6ipiMeHтыгыз байланысты жене басты климаттык факторлар.Ауадагы бу мэлшерг белгш кец аралыкта ауыткиды. 1 кгатмосфералык ауада орта есеппен 2,34 г су буы болады.Атмосферадагы бу негаш ен су кездерш щ , топырак пенеамдж тщ булануы нэтижесшде пайда болады. Ауадагы ылгалмелшер! температурага, тец1з децгей1нен бийстокке, сукоймаларыныц жакындыгына, eciMfliK сипатына жене т.б.жагдайларга байланы сты e3repin отырады.А уаныц ертемпературасына сейкес оныц су буымен каныгу шеп болады.Егер осы шектен асып кетсе ылгалдылык туман, ш ык„ кыраужене т.б. тур1нде белшедьАуа ы лгалды лы гы ны ц сипаттамасы рет1нде метеорологиялыкпрактикада жэне гигиена саласында мынандайгигрометриялык кврсеткимтер колданады: абсолюттж, накты,максимальдык (ец жогары) жене салыстырмалы ылгалдылык,ылгал тапшылыгы жэне ш ык нуктес1.Абсолюттт (накты) ылгалдылык (А) — 1 м3 ауадагыбудыц белгш 6ip температурадагы (г) мелшер1.Максимальдык (ец жогары) ылгалдылык (Е) — 1 м3 ауадабелгш 6ip температурада бола алатын будыц ец жогары(ш екп) мелшерк Ол (мм сын.баг.) серш м дш кп б!лд1ред1.1с жуз1нде зоогигиеналык м еж бар керсенаш тер —салыстырмалы ылгалдылык, ылгал тапшылыгы жене ш ыкнуктеа больш табылады.Салыстырмалы ылгалдылык (R) — абсолюттж ылгалдылыктыцмаксимальны ылгалдылыкка катынасы, ягни ауаныц45

бумен толыгу дэрежесш немесе пайызын сипаттайтынKepceTKim (R=A:ExlOO). Ол мал кораларында, кебшесе 50-85 пайыз аралыгында кейде одан да жогары шамада ауыткиды.Мал кора ауасындагы салыстырмалы ылгалдылыктыбакылап отырудын манызы ете зор. Оньщ децгеш ауанынсу буымен (судьщ газ турвде болуы) каныгу дережеаменмал терлегецде оньщ каншалыкты косымша ылгалды кабылдайалатын м ум кш дтн керсетеда.Ылгал тапшылыгы (Дф) белгий 6ip температурада максимальдыкжене абсолюттж ылгалдылыктар арасындагыайырмашылыкты керсетед1 жене ауанын буды жуту немесеснцру кабшетш керсетедд (Дф=Е-А). Ылгал тапшылыгы арткднсайын булану жылдамдыгы мен ауанын кургату ecepi деулгаяды. Мал кораларында бул керсеткпп 7,2 мг/м3 ец азкерсеткппке дешн ауыткиды (ауадагы салыстырмалыылгалдылык 99 пайыз кезшде).Шык нуктеа (Т) — ауадагы будыц суга (щыкка) айналутемпературасы. Ол абсолюпж ылгалды льж.тьщ максимальдыкылгалдылыкка жакындауын керсетедкАуа температурасы арткан сайын максимальдык женеабсолюттж ылгалдыльпс,, ылгал тапшылыгы (булану жылдамдыгы)жене шык нуктес1 керсеткйш де улгаяды. Соганорай гигрометриялык керсеткзштер мел1ме,п ^ мен ауатемпературасыньщ арасында тжелей катыстылык, ал ауатемпературасы мен салыстырмалы ылгалдылык арасьшда Kepiкатыстылык бар. Температура кетершген сайын ауаныцсалы сты рмалы ы лгалды лы гы темендей туседь Малкораларында абсолюттж ылгалдылык жогары — тебеге карайесед1, ал салыстырмалы ылгалдылык — еден бетше карайжакындаган сайын улгая беред1.Гигиенада метеорология лык керсеткшггермен катарфизиологиялык гигрометриялык керсеткйптер де пайдаланылады.Бул да метеорология лык керсеткйптер сиякты,6ipaK айырмашылыгы мал тергешщ кызуы бойыншабелпленген. Оларды ылгал мен жылуды Tepi бетшен алатьшжун (кауырсын) арасьшда тольш туратьш буферлж ауа кабатыаркылы аньжтайды. Tepi кызуы ic жузшде еркашан коршаганорта температурасынан жогары болатындыктан физиологиялыккерсеткйптер метеорологиялык керсеткиптерденжогары келедк Салыстырмалы ылгалдылык женшде булайайтуга болмайды. Ce6e6i ол метеорологияльж керсеткиптерденунем1 темен болады.Мал коралары ауасыныц ылгалдылыгы. Мал кораларынынiiim ауасьшдагы бу мелшер1 едетгегщей атмосферадагы бугаКараганда кеп. Атмосфералык ауа ылгалдылыгы кора46

ауасынын 10—15 пайызын курайды. К,ора-жайлар ауасындабудын непзп мелшер! ылгал еденнен, кабырга мен тебеден,суаргыштан жэне канализация жуйесшен пайда болады. Малбелетш бумен салыстырганда онын улесше небары 10-30пайызы кана тиедь К,ора-жай ауасына мал организмшенбелш етш будын (терщен, тыныс жолдарынан шыгарылганауамен жэне т.б.) пайызы едэу&р (60—80 пайыз). Мысалы,кора-жай ауасынын температурасы калыпты кезде эр сиыртэулш не 10 килограмдай, ал куш -кэлш не пайдаланатынжылкы 8 килограмдай бу шыгарады. 100 ш ошка (салмагы90—100кг) тэулш н е 2 т бу бэлш шыгарады. Сонда 200сиырлык корада 6ip тэулйсте мал бэлетш будын есебшен 2 тсу пайда болады. Егер кора-жай ауасынын температурасы20°С жетсе сиыр бэлетш бу мэлшер1 шамамен 2 есе кэбейедц.Сиыр денесшщ 6ip шаршы метршен 6ip сагаттьщ йшнде 200мл ылгал, ал шошка денесшщ 1 шаршы метршен небарьГ60-80 мл ылгал бэлйпп шыгады.Ш ошка коралардын баска коралардан айырмашылыгыеденнен буланатын бу мэлшер1 шошканыц дем1 аркылышыгаратын буынан 1,5 есе кеп болады. 0йткеш , шошкакоралардыц едеш у н е т ылгалды жагдайда болады. Алайда,жылытылмайтын шошка кораларьшда ауаньщ ылгалдылыгы90 пайызга жеткенде не одан артканда еденнен ылгалдыцкаркынды булануы токтайды.Ауа ылгаадылыгынын мал организмше ёсерЬ Ауа ылгалдылыгыньщгигиеналык мэш оте зор. Ылгалдылык, кэбшесекоршаган ортаныц климат пен микроклимат жагдайынкэрсетедк Соган орай ауа, еам д ж , су, топырак, кора конструкциясымен заттардыц жай-куш жэне микроорганизмдераркылы мал организмше тжелей жэне жанама эсер етедь'Пкелей эсер жылу реттеуге ыкпал етеДг. Ауада ылгалдыцмол болуы жогары температура жагдайында организмгежылудьщ жиналуына (гипертермия), ал тэменп температурадаж ы луды к э п т е п ш ы гаруга (ги п о т е р м и я ) ы к п алжасайды.Жогары салыстырмалы ылгалдылык организмге,оныц жылу шыгаруына ауа температурасы ыстык кезде де,суык кезде Kepi эсер етедь Мал организмшен ылгал Tepiжэне тыныс жолдары аркылы шыгады. Ылгал Tepi аркылытер тур1нде жэне газ туршде де шыгады. Эдеттеri жагдайдажаксы кутш -бакканда мал организм! ылгалдыц булануынажалпы жылу шыгыныныц 20—25 пайызын жумсайды. Алайдаауа курамында бу кэп болса жылу организмнен буланужолымен шыкпайды. Сондыктан да ылгал коп, температураыстык кезде эрЛ ауа козгалысыньщ жылдамдыгы темен болса(капырык, нашар желдетшетш кораларда) организмнен жылу4 7

шыкдай, кызады, ыстык, етедь Ылгал ауаньщ сыйымдылыгыкургак ауа сыйымдылыгынан 10 есе улкен. Соган орай ауаылгалды epi суык болса, оньщ устше ызгырык сокса организмтез муздайды. Сыз, суык кора-жайларда суык тшп мал жшауырады, Tepi жэне аяк ауруларына шалдыгады. Жем-шептщнашар корытылуы салдарынан канда алмасу ешмдершщтотыкпаган турлер1 жинакталады. АуанЫц салыстырмалыылгалдылыгыньщ (колайльщан жогары) ep6ip 10 пайызыорганизмде зат алмасудьщ дермендшпн 1—2 пайызга кемпещ.Сиыр кораларда ауа ылгалдылыгы 80 пайыздан 95 пайызгадешн кетершген кезде сауылатын сиырдьщ суп 9—12 пайызгаазаяды. Мундай жагдайда сиыр мен шошка бордакыланатынкора-жайларда жем-шеп шыгыны 20—25 пайызга артып,тэу л тн е косатын салмагы 12—28 пайызга кемщц жене жастелдер арасындагы шыгын 2—3 есе артады.Мал кораларында ылгал ауа кебейсе бу тебеге, кабыргаларга,тем1р заттарга жиналып, олардьщ ауа жэне буетизгйптМ н темендетедц кернпнше жылу етю зш йтш нулгайтады. Мундай кезде кора-жайда жем-шеп пен малгазакым келпретш микроорганизмдер жедел epi кептепеседьЖ ы лы epi ылгалды ауа райы кы ш кы лды сутбактерияларыньщ ecyiH жеделдетед1 (сут тез ашиды).Мал кораларынын жогары ылгалдылыгына карсы мынандайшаралар журпзу кажет: мал кораларын жобалагандажене салганда курылыс материалдарын дурыс тандау,оларды пайдалану кезш де зоогигиеналык талаптардысактау, кургак сабаннан тесеш ш тесеу (сонда салыстырмалыылгалдылык 8—12 пайызга азаяды), сещцршмегенек колдану (салыстырмалы ылгалдылык 6—10 пайызгатемендейдО, асыл тукымды мал шаруашылыктары мен малecipeTiH ещцрютерде малды кыста серуендетш, жазда жайылымгашыгарган дурыс.Мал ушш тым ылгал ауа гана емес, кургак (40 пайызтемен) ауа да зиян.Атмосфералык ауаньщ басты ерекшелгп -ондагы ылгалдьщ тапшылыгы. Мундайда Tepi, тыныс жолдарымен ауыз куысыньщ кшегей кабаттары кургап, мал кептерлейдь Организмнщ жукпалы аурулар коздыргыштарынадеген карсылыгы темендейщ. Организмге кургак ауаньщ узакуакыт есер eTyi салдарынан туяк пен Tepi Keyin, жарылады.К,ой жуш сынгак epi тускш келед1. Ауа кургаган сайынкоранын шаны да кебейе бередь Сондыктан да малкораларында ауаньщ колайлы ылгалдыгын 50-75 пайызаралыгында сактаган дурыс.К,ора айналасында жасылагаштардын барлыгы салыстырмалы ылгалдылыкты 15-30пайызга жогары л атады.48

2.6.Ауа козгалысыАуа козгалысы топырактын, содан сон оган жакын ауамассасыньщ б^ркелю кы збауы ньщ салдарынан болатынкубылыс. М эселен, ауанын ж ы лы рак массалары жогарыкетер 1лед1 де, ал оларды н орны н температурасы теменжылжыган таскындары басуга тырысады. Ж ылжи отырыполар ездерш щ жылдамдыктары мен багытын езгертед1Мундай козгалыс ауанын турбаленгп куйынды козгалысыдеп аталады. Оны куйы н, жел кезшде бакылауга болады.Ауанын жер бетше параллель TericTiKTeri козгалысын желдеп атайды. Сол ж елдщ жылдамдыгы секундына метрмен(м /с) олшенедй Ауанын жылдам козгалысын, ягни желдщкуш ш сипаттайтын жылдамдык Бофорттын он eKi баллдыкш к ал асы б о й ы н ш а а н ы к тал а д ы . Б у ю л р е с п у б л и к атерриториясына тэн касиет — желдщ к у и т л т .К ,ы с жэнекуз айларында олар кейде дауылга айналады.Соцдыктан кыстаборан, жазы мен коктемде шанды дауыл жш кездесед1.Желдщк у щ талш то п ы р акты эр о зи яга ш ал д ы кты р ы п , егщдажояды.К,азакстанда ж елдщ (жер бетшен 12 м биЬспкте)жалпы энергиясы 1 млрд киловатт курайтыны есептелген.Ауа козгалысыньщ мал организм'ше все pi. Ауа козгалысымал организмш щ жылу шыгаруына, кора-жайды желдетугежэне онда жылу сактауга айтарлыктай эсер етед1. Егер желдщжылдамдыгы 4 баллдан асса, малдьщ Tepici эжeптэyipтоназиды. Ш амалы гана жел OTi бука TepiciH тым тэу1рсалкындатады. М ысалы, 6ip сагат шамасында желдеткендеоньщ TepiciHin кызуы 3,5°С томендейд1, жун1н1н бетк1 кабатындагыкызуы 2,9°С, ал калындау терен тусында — 2,8°Стомендейд1. Ауа козгалысыньщ жылдамдыгы секундына 0,1-0,4 метрге дейш артканда ауа температурасыныц 5°С суыгынатен келед1 (Н .М .Комаров, 1971). Tim i ауа козгалысыньщжылдамдыгы сэл гана улгайганньщ 031нде ауанын суытукаб1леи айтарлыктай осед1. Сондыктан да микроклиматтыцбул факторын температурамен уйлеспре б1лу керек.Ауа козгалысы жылдамдыгыньщ секундына 0,1 м артуыонын суыгу куш ш щ 6ip шаршы метрде секундына 0,19 мкалосуш е экеп сокты рады . С онды ктанда да зоогигиен алы кнормаларда кора-жайлардагы ауа козгалысыньщ ен аз жылдамдыгыкы ста тол уинн секунды на 0,02-0,03 метр, сакамал уш ш — 0,2-0,5 м/с устау карастырылган. Жазда немесебордакыдагы букалар усталатын ж абы к мал кораларынемесе кус коралары ауасы ньщ козгалу жылдамдыгысекунды на 0,5 ж эне 1 метрге дей ш , ал сырттагы ауаны н4— 1221

температурасы 31—32°С кезде малга салкы н болу уш шсекундына 1,5 метрге дейш арттырылады. Keft6ip авторларауа таскыныньщ багытын малдьщ басына багыттаган дурысдеген niKip айтады. Ауа козгалы сы ньщ жылдамдыгынарттырган кезде, ecipece ауа температурасы мен ы лгалдылы гы тэр1зд1 м икроклим ат ф акторлары н Катан турдеескеру керек.М икроклим ата толыгырак сипаттама беру ушш ic жузшдеауаньщ салкындату куш1 деп аталатын кэрсеткгш енпзшген(катаиндекс). Ол кататермометр деген куралмен аныкталады.А уаньщ сал к ы н д ату к а б ш е т ш щ кэрсетю хш ретш декатаиндексп пайдалану физиологиялык тургьща непзделшаныкталган.Мал кораларында ауаньщ салкындату купи (катаиндекс)мына тэмендегщей болуы керек: сиыр корада — 7,2—9,5мкалД см 2 • с); бузауханада — 6,6—8; ат корада — 8,2—9,5;шошка корасында — 6,5—8. Жас телдерге арналган коралардакатаиндекс томен болуы керек (4—5).Ауа массасыньщ жылдамдыгы мен куипнен баска эраймакта желдщ багыты аныкталып отырады.Эр аймакта желдщжш согатын багытын зерттеу уш ш “жел e ii” (“роза ветров”)деп аталатын арнайы улпш аныктайды. Ж ел багьггы соккан,ягни согып турган жагынан аныкталады да, латын немесеорыс ерп1мен белгшенедьМ эселен, солтустж (С немесе N),оцтусик (0 немесе S) жене т.б. Ж елдщ багытын да, куш шде мал коралары объектшер1 мен жеке коралар салган кездееркаш ан есте устау кажет. Ж ел багыты унем1 езгерштуратьшдыктан сол арата унем1, ягни жш согатьш жел багьггыаныкталып, ескершедь Осы максатпен маусым немесе жылбойы барлык багытгагы жел етше есеп журпзшеда. Айтылгандеректер бойынш а сол арага согатын ж елдщ кайталауж щ ш гш щ граф ика л ы к бейнес1 сызылады. О л ж елдщкайталану ж и ш т немесе жел emi деп аталады.Мал кора-жайларын жоспарлаган кезде оларды букш кецкокыс,турл1 калдыктар шыгарылатьш тустары елд1 мекенгеесерш типзбейтшдей еплш орналастырылган жен. 0p6ip жекемал кораларына жел багыты оньщ буюр кабыргасына немесебурыш ына согатындай ет1лш салынады. Эйтпесе, малкораларын жылы устау мумкш емес. Ашык-тесж немесеeciri жабылмайтын кешендерде ауа жылдамдыгы артып,каж ета нормадан асып кетед1. Римараттьщ бушр кабыргасыжагында жене терезел1 кабырга тусында ауа козгалысыньщжылдамдыгы курт ауыткып турады.50

Жел мал организмше жанама да Шкелей де эсер етецгБул эсерлер сол кезде мал организм1нде сакталган жылуалмасуды не кушейтед1 немесе азайтады. Организмнен жылушыгыны ауа козгалысыньщ жылдамдыгы к у uni болган сайын(кора-жайда) арта туседк Алайда кора-жай iminaeri ауатемпературасынын да манызы зор. Егер кора-жай шпндепауа температурасы жун арасындагы жэне Tepi устшдеп ауатемпературасынан тэмен болса, ауа массасынын козгалысыауа кабатын, онын тутастыгын бузады. Ауаньщ суык массасыTepire жанасып, конвекция жэне булану Жолымен денеденжылу ш ыгарудын артуына мумкхндик бередх Егер ауатемпературасы, Tepi кызуынан артык болса, конвекция жолыменжылу шыгару азаяды, Tinri токтайды да.Томенп температура мен жогаргы ылгалдылык жагдайындаауа козгалысы жылдамдыгынын артуы организмнщ жылушыгынын улгайтуга жол ашып мал ауруга шалдыгады.Жазгы кезецдеп калыпты жел OTi организмге едэу1рколайлы эсер етеш.Ауаныц 3,4-7,5 м/с арасындагы козгалысымал шаруашылык территориясынын ауасыньщ алмасуынамумкщщк тугызып, ауаньщ алмасумен тазалануын, зияндыгаздар мен механикалык коспалардыц (тутш,ыс жэне т.б.)таралуын жэне жойылуын камтамасыз етедк2.7. Кун радиациясыКун радиациясы дегенши электромагнитпк сэулелершщ6ipi (ЭМС). Кун сэулесшщ эсер1мен жер бетшде беЩ ш 6ipжылулык режим жасалады. Ж ы лулы к режим бую л Tipiорганизмдердщ OMip cypyi уийй ен мацызды жагдай, ce6e6iоларга барлык физиологиялык процестер тек белгш 6ipжагдайда журш отырады.Кун cэyлeci атмосферага, жер бепмен суга cinin, жылу энергиясына айналады, эсщщктер осыжылу энергиясын органикалык косылыстарга айналдырады.Сэулеэнергиясыныц толкын узындыгына байланыстыболшу1 спектр деп аталады.Жер бетще тусетш кун сэулесшщcneKTpi непзщце уш бэлжтен турады: ультра кулгш (тэлкьшузындыгы 150—380 нм), кэзге кэршетщ (толкын узындыгы380—760 нм) жэне инфракызыл (толкын узынцыгы 760—3000нм) бэлш (1 нм=0,000001 мм).Атмосфераньщ устщп кабаттарыгарьпп cэyлeлepi мен кун рациациясыныц жылдамдыгьш курттэмендетедд А л,спектрдщ кы ска толкынды белжтердниондайтьщ сэулелер (гарыш гамма жэне рентген сэулелерО6i3re ic жузшде жете алмайды. Толкын узынцыгы 280 нм азультракулгш сэулелер1 жер беп не жeтпeйдi. Олар толыгымен5 I

атмосфераньщ жогаргы кабатында орналаскан озондык кабаттас1щр1ледьСебеб1, атмосфераньщ аталмыш озондык кабатыжер/ц, биологиялык обьекттердц жойып ж1беретш спектордьщкыска толкынды (280 нм) сэулелерден коргаушы сузп ролшаткарады. Спектрдщ кезге кершетш б о л т жарыктылыктыжасайды.Кезге кершетш жарык, УФ- жене ИК-сеулелер жиынтыгыоптикалык сэулелену деп аталады.Атмосфера табиги кун радиациясыньщ сапа жагынан ганасузгкп емес, сонымен 6ipre сандык катьшастагы cy3iici большта есептелед1. Егер, атмосфера шекарасында инфракызылсеулелер 43 пайыз, кезге кершетш сеулелер 52 пайыз, алультракулгш 5 пайыз болса, онда жер бетщде инфракызылсеулелер 59 пайыз, кезге кершетш сеулелер 40, ал ультракулгшсеулелер 1 пайызын курайды.Ал табйгатга байкалатынымырт (карангы тусу), “ак тун”, туманный, булттардынактыгы сиякты кубылыстар атмосферада кун радиациясьшьщшашырауымен тусщщршедд.Кун сеулесшщ соньщ шпнде кулпн сеулелердщ KepHeyiжарыктьщ тусу бурышына жене атмосфераньщ ашыктыгьшабайланысты. Сондыктан да жарыктьщ жер бетш депкаркындылыгы кун жене жыл мерз1мше катысты болады.Агмосфералык ауа лас кезде (шан, тутш) аса багалы ультракулгшсеуленщ 20-40 пайызга кщрсе, терезе ейнепнде (титанжене тем1р коспасы болгандыктан) 90 пайызга кщ ред!Ал ейнек таза болса ультракулгш сеуле одан кепенед1.Атмосфераньщ шектен тыс ластануы ултьракулгшсеулелершщ 50 пайызынан астамынын жогалуына екепсогады. Атмосферада шан, ыс, тутш, газдар жене аэрозольдарканш алыкты кеп болса, соншалыкты кун сеулесш щкуаттылыгы темен болады.Кун радиациясыньщ мал организмше acepi. Сеулелердщ малорганизмше биологиялык ecepi олардьщ толкындарыньщузындыгына байланысты: толкындар узьшдыгы кыска болгансайын, олардын ауыткуы да жш, квант энергиясы да жогарыжене олардьщ всерше организм реакциясы да к у п т . Кунсеулесшщ мал бешмделген ец куш и (Kayinci3) куаттыспекторыныц жогаргы децгей1 280—290 нм курайды (адамушш 320—330 нм). Барлык сеулелер мал организмшежылу лык есер етедт BipaK, жылудьщ ciny терецдш ер турл1больш келедд. Мысалы, инфракызыл сеуле Tepire (5 см дейш)енш, жылу тудырады. Сейтш, улпа кызуы кетершед1,гиперемия пайда болып, терщеп алмасу процестер! кушейед1жене фагоцитоз реакциясыныц белсенд1лш артады.52

Куннщ кезге керщейн жарык сеулесшщ биологиялык acepiде инфракызыл сэуленщ эсершдей (б1рнеше мм терендейда)Сонымен 6ipre ультракулгш сэулелер секщщ фотохимиялыкэсер етедд (6ipaK ете элаз). Жарыктын эсер!, Soipeee урыкка,буйрек ycri 6e3i жэне баска imKi секреция (калканша без)бездер1 кабыктарын коса есептегенде букш мал организм!кабыетгипгшщ жогарылауы да осьщан келш шыгады.Кезге керш етш жарык сеулеа ж ылулык, эритемдйс,сергтгулж жэне куныска карсы эсер етедкКезге KepiHeTiH жарык cneKTpi жеп тустен турады (Кызыл,кызгылт, сары, жасыл, кекш ш , кек жене кы зылкек).Б1здщ кез1м!з сары-жасыл тустерге ете сезШгал (толкынузындыгы 555 нм).Кезге кершетш жарыктын есершен канда гемоглобин менэритроциттер Кёбёйёщ', тотыктырушы ферментгердщ кабшеттШп артады жене мал организмinae газ алмасу Кушёйеда.Мал кораларында жарык жетаспеген жагдайда малдаканныц аздыгы, остеомаляция, куныс жене т.б. аурулар туады.Сондыктан мал коралары нда табиги ж ары кты лы кты цжеткшиШ болуын ескерген жен. Табиги жарыктылыкты малкораларында геометриялык (жарык коэффициента) немесежарыктык-техникалык (ТЖК) ащстермен нормалайды.Практика жагдайында мал жэне кус кораларында геометриялыкэдюта жи1 колданады (карапайым едю). Мундатабиги жарыктылыкты (жарык коэффициент! — Ж К) терезеауданыныц еден ауданына катынасы аркылы аныктайды. Булкатынас (ЖК) мал коралары ушш 1:8-1:15 аралыгьшда болуыкерек (мысалы, сиыр кораларында Ж К — 1:10-1:12). Булэдастац кемш Ш и географиялык аумактардыц жарыктыкклиматикалыкёрекшелгктерш ескермейдь Сондыктан булэдШкё Караганда ж ары кты к-техн и калы к ед1с (табигижарыктылыктьщ КоЭффице'шш аныктау — ТЖК) анагурлымдегцрек.Организмд1 кезге KepiHeTiH сэулемен стимулдау тек кезаркылы гана емес, Tepi аркылы да етеда. Жарык, ecipece кулгшсеулелер аналык урык клеткалардын жеталуше, куйлеу,шагылысу КезеШнщ узактыгы мен буаздыкка айтарлыктайесер етедГ. Кектемде кун ceyлeciнiн каркындылыгыныцартуына жене жыныс бездер1 секрециясыныц кушеюшебайланысты мал т у л т н щ Ke6iHiH жыныстык белсёнйшшкущёйёда (ipi кара, жылкы, шошка, коян). Кой, eiiiKi женетуйелердщ жыныстык б елсен дЫ п н щ ecyi жарык кунузактыгынын кыскару кезецйге сай келедь Кекек-маусымайларында оларды Шршама уакыт карацгы жерде устаса5 3

аталмыш койлардын куйлеу кезец! кузден (табиги жагдайдагыдай)жаздыц басына карай ауысады. Кун жарыгынынузактыгы мен каркындылыгына кустар да сезштал. Физиологиялыккезец дегенш1з — жыныстын жетш р, каркындыжумырткалагыштыгы. Сондыктан да кус шаруашылыгындакун жарыгы кустьщ ф изиологиялы к ж агдайларына,фабрикаларда кабылданган технология варианггарына карайоте жаксы тацдалынып, мукият сакталынады.Балыктардажарыктылыкты узарту (17 саг. дейш) шагылысу активтшшнартгырып, олардын уылдырык шашуьш жеделдетеда.Жарыктьщ малга, ecipece репродукторлык (кобею) жэнеocin келе жаткан жас малга жетюпеу1 олардьщ жыныс бездершщжетшуше, кызметтершщ калыптасуьша, организмнщкорганыш куш ш щ куралуына, денсаулык сактауына жэнеешмдшгше ете кап ы эсер етш, орны толмайтьш езгерютергеекелш соктырады. Сака малга жарык жетпесе олардьщжыныстык куаты (заукы, куш) темендейда, урыктангьшпыгыкемш, кысыр калады.Ультракулгш сэулелершде, эйресе В тобында белокмолекулаларьш, нуклейн косылыстарын коздыруга жететшквант энергиясыньщ улкен купи бар. Сонымен катар тьшысалу жэне кан айналу агзаларыныц кызмей, улпалардьщотгепмен коректену1 де жаксарады. 0cipece, ультракулгшсэулелер1 тершщ беткей кан тамырларьшьщ кецею1 есебшенорганизмге жалпы эритемд1 эсер етед1. Сейтш, жуш, туккылшыктьщ ecyi кушейеда, Tepi жене май бездершщ кызмет!жаксарып, мушзд1 кабат калыцдап, эпидермис тыгыздалатуседа. Осьшьщ нетижесшде тершщ табиги барьерлйс кабшепартады, тканьдердщ (улпалардыц) ecyi мен кайта тулеу1кушейеда, жаракаттар мен жаралар да тез жазылатын болады.Ультракулгш сеулелердщ есер1мен тершщ базальды кабатьшдаоны, ягни TepiHi коргайтын меланин пигменп куралады.Деш сау барлык уй жануарларында, ecipece, кулгшсеулелер гемопоэзд1 (кан тузшушщ), иммуногенезд1 жэнеинфекция улы агенттершщ эсерше организмнщ табигикарсылыгын жаксартады. Ультракулгш сэулелер мал менкустыц денсаулыгы мен еш м дш ш н кетеруде кецшенпайдаланатын куш.Ультракулгш сеулелердщ (250—300 нм) фотохимия лыкесершен азык курамындагы эргостерин Tepi кабатьшда 7,8-дегидрохолестеринге айналады. Одан рахитке карсы ecepiзор, ягни фосфор мен кальций алмасуын perreyimi Д3витаминКуралады-Ультракулгш сеулелердщ узак уакыт бойы есерeTyi мал улпаларын закымдауы мумкш.54

М икроб клеткалары ны ц нуклеищ ц косылыстарынаультракулпн сэулелершщ ocepi олардын й рш ш кке бешмдш п н эларетедь Сондыктан да кун сэулелерш ежелден6 e p i сы р тк ы о р т а н ы н б а к т е р и о с т а т и к а л ы к ж эн ебактериоцидпк 9cepi бар, куатты табиги дезинфектант(зарарсыздандырушы) деп 6iJteAi.dcipece бактерицидпк 9cepiKymi мол ультра кулпн сэулелердщ бэлш болып табылады(толкын узындыгы 250—260 нм). Микробтардын вегетативтж(Эскш) формалары мен вирустар кун сэулеа тжелей тускенде10-15 минутта, ал споралы формалары — 40—60 минуттанкейш толык жойылады.Табиги жарык женспеген жагдайда жарыктын жасандыкэздерш пайдаланады. Ол уш ш, эдетте, кызу шамдарынемесе газбен зарядталган л ю м и н есц ен тп к ш амдарпай далан ы лады . К,ызу ш ам дарды н б1рнеше турлер1кэлданады : вакуум ды к (В), газдык (Г), айналы жэнебаскалары.Газбен зарядталган люминесцентпк шамдардынкызу шамдарынан айырмашылыгы жогары жарыктылыгы(2—2,5 есе), жаркындылыгынын тэмендиии (жуздеген есе)жэне пайдаланудын узактывы (10000 сагатка дейш)..Мал кораларынын табиги жэне жасанды жарыктылыгы50—75 лк аралыгында болганы жен, ал узактылыгы тэулшне10—18 сагат аралыгында (бордакы малдары ушш 50 пайызтемен).Мал кора-жайларында нормалык-калыптык жасандыжарыкты газбен зарядталатын шамдары бар ПВЛ (шан менылгал етпейтщ) типп люминесцентпк жарык берпштерменжасаган жен. Мундай шамдардын куаты 15 Вт-тан 80 Втаралыгында. Куаттылыгы 40 пен 80 Вт аралыгындагы шамдаршаруашылыкта кен1нен колданылады (ЛД,ЛЕ, ЛВ жене б.).Бул шамдардын спектрлис сипаты кунд!зп (табиги) жарыккажакынырак келедьК,ызу шамдары кецшен колданылады: олардын курылысыкурдел! емес, жумысы да сетм д ь Алайда, бул шамдардынжарыгы аз, ал пайдалы есер коэффициент! де шамалы.Оларды 1000 сагатка дейш пайдалануга болады. Негшненж ары к беру уш ш “ У ниверсаль” тектес ж ары к берпшшамдарды пайдаланган жон (40—250 Вт).К,орада, ecipece кыста кодда усталатын кезде малды каншажайып, серуендеткенмен ультракулпн сеулелер жетпеадц.Сондыктан да 7-8 ай бойы жабык корада мал жасанды жарыкпен ультракулпн жене инфракызыл сеулелер кез1менкамтамасыз етуд! кажет етед1 (2 .7. /. кесте).5 5

2 .7.1. Жануарларды ультракулгш сэуле лампаларыменсэулелеу дозасы мен уакытыМалдыцтургмен жасыДозасымЭР-саг/м2ДРТ-400Сэулелеууакыты, минЛЭ-15 жэне ЛЭ-30ДозасымЭР-саг/м2Сэулелеууакыты, минСиыр менбукалар 270...290 25...30 270...290 5...6Таналар 130...210 20...25 180...210 4...6Бузаулар6 айдан жогары 160...180 15...20 160...180 46 айга дейшп 20...25 15...20 120...140 3...3.5Емет1нторайлар 20...25 5...10 20...25 1...1,5Енесшенажыратылганторайлар 60...80 15...10 60...80 2...2,5Буаз шошкалар 80...90 15...20 80...90 3...4мен шошкаларБуаз койлар 240...260 30...35 240...260 5...6Еметш козылар 220...240 25...30 220...240 4...5Жумырткалайтын тауыктарды кутт-багу турше байланыстыЕденде 20. .25 10...15 20...25 2,5...3Торда 40. .50 5...10 49 -Балапандарды багылуына байланыстыЕденде 15...20 3...5 15...20 1...2Торда 20...25 5...7 - -Е с к е р т у: жануарларды 2-3 теулкте 6ip рет сэулелейш, ДРТлампасынын бийспп мал аркасынын децгейшен 1-2 м, ал ЛЭ тигтлампалар —2,2 м бшюжте болу керек.Сондыктан да жаца туган тел ушш колайлы микроклиматжасау упнн тедщ инфракызыл шамдармен теулж бойы, 6ipaKузипс жасай отырып кыздырган дурыс. Мысалы, кыздырууш ш шамдар 1-1,5 сагат косылса, 0,5-1 сагат сендгршшотырады. Бул организмнщ бейш делу-коргану кызметшжаксартады, жылу реттеуш жаттыктырады, табиги тезшдшшнарттырады.Жазда малдыц кун кезш де узак уакыт болуы, ecipeceкун нщ ете кызган кездершде террвщ кую!, кез аурулары,ыстыктау, кун ету жене баска да аурулар байкалады.М алга кун вту инфракызыл сеулемен, кебш есе мидыцкатты кабыгы узак уакыт жене катты кызып кеткендебайкалады. Осындай кызудыц салдарынан ми кабыктары56

кднталайды (гиперемия). Олардьщ тамырлары едэу1р кецейещ.TinTi кейб1реулер1 ж ары лы п та кетедк Эуел1 организмелс1рейд1, арты нан козады . К о згал у ж эн е ты ны с алуорталы к.тары ны ц КызмелЗ бузы лы п, тш тен ты ны с алуорталыгы мен журек cipecneciHeH еледйК ун етудщ алдын-алу максатымен малдьщ басына тжелейтусет1н кун сэулесш ен коргау кажет. Ол ymiH малды аш ыкepicKe, кунш ц ыстык кезшде жайылым аланына шыгармай,келенкеде устау керек. Жумыс атына, егер ол тйселей тусетшкун астында жумыс ютейтш болса, жабу жапкан дурыс.2.8. Электрлк жэне электромагнит epicrepАуанын физикалык факторларыньщ 6ipi болып атмосфераэл ектр ш п болып табылады.Ж ер шарыньщ атмосферасында электрлж epic (Э в ) бар,бул ерктщ жерге карай багытталган вертикальды Typi Tepicзарядты, ал атмосфераньщ жогары кабаттары он зарядтыболып келедц; Ауа электрлж токты нашар етъазёда. Жер шарыорта ЭО керсеткшп (градиент) 130 В/м, бул кёрсетю штураксыз epi езгерш отырады.Ж ан у ар л ар д ы н орган и зм ш д е т еп е-тещ ц к кал ы п таусталынып туратын электрл1к субстанциялар бар. Электрохимиялыкпроцестер улпанын жэне мушелердан ем1ршенддтнеэс е р eTin, бул о н д агы эртурл1 т у зд а р д ы н , и о н д ы -карбонаттардьщ (он зарядты) жене хлордыц (Tepic зарядты),сонымен катар кальций, магний, фосфор жэне т.б. иондарыныцбар болуымен тус1нд!р1лед1. Ж урек, жуйке жуйелер1ж эне баска жуйёлер ез жумыстарын аткару кезиаде олардаэлектрлйс жене электромагнитт1к epic пайда болады. Жануаржене адамныц улпалары ны ц eзiндiк диэлектрл1к касйетаболады.Ересек адамныц бас жагы мен табаныньщ электр ер|егершщайы рм аш ы лы гы 225 В /м -ге тец. Адам декеш электротолкынны ц жаксы eTKi3rimi ж ене оньщ беткеш нщ потенциалыжер ш арыньщ потенциалымен тецдес жене куатарасындагы айырмаш ылык агзага айтарлыктай есер етпейда.Ж абык гимараттарда (кел1ктерде) электр epici болмайды.Туман кезшде жене атмосфера катты ластанганда электрepici}® куаты 500 В/м-ге дейш жене одан да артык болады,ал несерл1 жауында — 1 млн В/м-ге жетеда. Э 0 организмгеecepi туралы накты маглумат жок. Ж ануарларга теш рибежасаганда Э 0 куаттылыгыныц есеримен вегетативт! жуйкеж уйесш щ ф ункциясы ны ц бузылуы тек куат мелшер1 130-200 В/м-ге тец болганда байкалган.5 7

Магнитик белсендшжтщ ен жогары KopceTKimi кун ментун тецескенде, ал томенп корсеткш кун узаганда байкалган.Куннщ белсендшш. б1здщ планетамыздьщ биосферасынаэсер егедь 0те катты болган геомашиттж дауылдардан кешнрадио жэне телефон байланыстары бузылады; полярлыксэуленщ пайда бэлуы; атмосфералык дауылдар, ‘тайфундар,куйындар туады; жер cuiKmyi мумкш; отш жаткан химиялыкреакция л ар жылдамдыгы бузылады, сондай-ак микроорганизмдервирулентплт мен кэбекн бузылады; ос1мджтермен ж ан-ж ануарлардьщ ф изиологиялы к ф ункциясыбузылады. Бул озгерютердщ барлыгын гелиобиология biiMiзерттейщ, ал малдэр1герлж гелиобиологияньщ MinaeTi —геомагнигпк дауылдардын жануар организмш е жэнеон1мщлтне калай эсер ететшш зерттеу.Жогары вольтты сымдар жер бетшде 0,5 В/м артык электрepiciHiHкуатгылыгьш тудырмауы кажет. Мысалы, жогарывольтты электр желшер куаттылыгы 400 к/В асканда, тыгызэлектроркя пайда болады, мундай жагдай сиырлардыц жьшысцикльша, сутплшне эсер етедд. Егер электр opici алты метр лис,он сантиметрлж жэне 6ip миллиметрлж толкындар тугызса,бул жануарларда нейрогуморальдык репеу эзгер1стерш тудырады.2.9. АэроиондауАуаньщ жер бетшдеп кабатынын иондалуы непзщцегарыштык сэулелер мен радиоактивтж сэулелердщшагылысуларыньщ эсершен болады.Сонымен катар ауадаиондар су шашыраганда (кулама суца, су аткылаганда) газдьщсиректелу1 эсершен, ультракулгш сэулелершщ ыклалымен депайда боладыАталган себептердцц салдарынан молекула немесегаз атомынан 6ip немесе 6ipHeme сырткы электрондар бэлшгпшыгады. Бос электрон б1рден Tepic зарядгала отырьш, бейтарапмолекулага косылады ца калганцары он зарядгалады. Электрон,кобшесе оттегш кабыдцайды. Сондьжтан ца непзп Tepic аэроионo rre ri ионы болы п табылады. М ундай дарамономолекулалы иондар мэцгшж емес. Оларга газцьщ бейтарапмолекуласы косыльш, элементарлы заряцы анагурлым турактыKOMnoHeHnepi косылатындыктан жензл немесе жылдам иондардеп аталады. Бул иовдар электр ерюшде жылжиды. Олар ауацашац бэлшектер1мен, су тамшыларымен 6ipirin токайласып, оларгаоз заряцын береда. Осылайша, орташа жэне ауыр иондаркуралады. К,арама-карсы зарядты иондарцьщ косылуынэтижесщце шац мен будыц cinyi аркылы жана иэндар пайдаболуымен 6ipre, opi жогала да бередц. Сондьжтан ца таза ауалыжерлерцщ 1 мл ауасында 1000 есе, ал тауца 3000 есе жецщ ионкезцеседц. Ауасы ластанган кала атмосферасынца аэроионцар5 8

мвлшер1400-ден 100-ге дешн кемщи (1 мл ауада). Жабык коражайлардатыныс алу процесщде шанмен, микроорганизмдермен6ipre жецш Tepic иондар да коптеп жойылады.Сонымен кабатдеммен шыгатын ауада (пайдаланган) Tepic иондар жоктынкасы деуге болады. Сондыктан кора ауасында колайлымикроклимат жагдайында Tepic иондар мен он иондардынкатынасы 5:1 шамасында болуы керек. Ол ушш кора ауасы эруакытга алмасып туруы кажет немесе жасанды ионизаторларK03i пайдаланады.Tepic аэроиондардын, малга ecepi. Ауаньщ Tepic зарядталганжещл иондары он зарядталган ауыр иондарга Караганда мал,кус, Tirrri балык шабактарыньщ организмше колайлы эсер етедд.Иондалган ауа организмнщ арнайы емес тоз1мддлши улгайтады.Олар демалган ауамен тыныс жолдарыньщ шырышты кабыгыаркылы организмге, ал екпе альвеолалар кабыргасынан етшканга енеда. Сол кезде кандагы коллоидтардын зарядталуыулгаяды, ал Kepicipme, он иондар жуткан кезде — азаяды.Сондай-ак иондардын организмге Tepi рецепторлары аркылы(меселен, шошкада) Tike лей, ал зат алмасу процестершщнейроэндокринддк реттейтш жогаргы тыныс жолдарыньщ нервуштары аркылы жанама есер eTyi мумкш. Сырткы ауада (6ipтекше сантиметр1нде) 250-450 мьщ жендл Tepic ион болса, коражайауасында олардьщ саны едэуф кемищ (50-100 мьщга дейш).Tepic аэроиондар цитохромоксидаза % ер|щ ферментптолыктыра отырып, молекулярлык оттепн Tepic зарядкаайналдырады. Сонын салдарынан сутеп субстраты энергияшыгаруга межбур болады. Бул дурыс азыктандырган кезде,Корект1к заттардын корытылуын арттырумен катар жасандыаэроиондау жагдайын дурыстау деген сез.Аэроиондау, сонын iinimie жасанды аэроиондау малкораларынын микроклиматына колайлы есер етедь Мэселен,ауаньщ шанмен, микробпен жэне аммиакпен ластануы шошкакорада 1,5-2 есе, кус корасында 4 есе азаяды. Tepic иондарэсерщен кептеген микроорганизмдердщ (яиек таякшалары, акстафилококк, т.б.) морфологиялык жэне есшталдык (культуральдык)KacHenepi езгереш. Олардьщ есу каркьщдылыгы 47-70 пайы зга кем идь А эроиондарды н осы к ерсей л генбактериостатикалык KacneTTepi мал шаруашылыгында аэрозольшдезинфекция журпзу кез!нде ескершуге тшс. Жасандыаэроиондау кезд репнде мына кубылыстарды пайдаланугаболады: гидроаэроионизаторларда — баллоэлеюрлж тшмщл1кп;жылуэлектрлис ионизаторларда — жылуэлектрлж эмиссияны;кулпн сеулел1 аэроиондар генераторында — фотоиондау;радиоизотопты иондау; Heri3ri заряд ажыраткыш аэроионизаторларда— электр лз заряд ажыраткышпен иондау.59

Мал кораларын аэроиондау. Бул жумыс электроэффлювиалдылюстра (Чижевка) типтес непзп заряд ажыратк,ышионизатор, F3H жуйесшщ антенда ионизатор л ары, ЛВИ,АФ-2, АФ-3 аэроионизаторлары, радиоизотопты ионизатормен,тагы баска куралдармен аткарылады.Мал мен кус ауруларыньщ алдын алып, ойш дш тн когерумаксатымен же Hi л Tepic иондардьщ концентрациялары мениондаудьщ колайлы TepTinTepi практикага усынылган.Енелерш емш журген торайлар корасыньщ op6ip 1 см3-де300-400 мьщ; енелершен ажыратылган торайлар корасында 300-450 мьщ; ал жылкылар ушш 400-500 мьщ иондар шогырлануыусьшылады. Аэроиондау 3-4 апта бойы тэулшне eKi сагатгыксеанспен журпзшедь Бул жумыс 6ip айдан сон кайталанады.2.10. Ауадагы механикалык; коспаларАуада эруакытта щ ац-тозацнын азды-KonTi мелшер1кездесед1.Ауа шаныньщ жэне баска коспалар ерекше л iriолардьщ бэлжтершщ тез конуга деген кабшеп бар тозан больштабылады. Шац непзщце жецш катты болшектер туршдекездесш, минералдык немесе органикалык шыгу тепменсипатталады.Атмосфераньщ томенп кабатьшьщ ауасьшдагышанньщ шогырлануы 0,25—25 мг/ м3 аралыгьшда. Зертгеулернэтижесшде мухит устшде 9p6ip см бетте 100 шан бэлшепкездессе, ал калаларда 100 мьщ данага дейш кездесепшаныкталган. Кэп шан ауада катты желде, дауылда, орманортенгенде, онеркэсштж жэне энергетикалык кэсшорындаржумысыньщ салдарынан пайда болады.Онеркесш орындарьшьщшан туршдеп калдыктарыцда ете майда минералдык(кремний, барий, TeMip тотыгы, куш еле) жене ес1мдйсбелшектер1 мен тозаны кездесед1. Мысалы, Арал тещзгнщкургауы букш Орта Азияда кургак желдщ жене шандыдауылдьщ пайда болуына ce6e6i болып отыр.Мал кораларьшьщ ауасындагы шац жем-шеп тарату, тесешштесеу, оны жинау, малдьщ, ecipece кустьщ орнын ауыстыргандакептеп жиналады.Олар органикалык, минералды жене араласшац болып белшещ. Минералды шац корадан тыс жерде(топырак белшеп, кварцты, экп жене т.б.) болады. Кораауасында органикалык шац кеп (есгмдЬс талшыктары менспорлары, ден, жем-шеп, тесенйп, ки, эпидермис, кауырсьш,жун белшектер!, микроорганизмдер) кездесед!. Ш ошкакораларьшда молшер11 см3 ауада 80-95 шац белшектерше дешнкездеседа.Мал корасы‘ауасьшдагы шац курамы 6ip тэулжтщ пшндежем-шэп таратуда, азыктандыру мен желдету жуйелер!, ки60

жэне сангырык жинау эдютерше байланысты курт ауыткыпотырады. Кейде сусымалы жемд1 еденге салып бергенденемесе жемд1 жогарыдан шашып берген кезде ауадагы шанаса кеп мелшерде кебею! MyMKiH. Ш ан йелш ерщ щ ecyiазыктандыру (4,3 мг/м дейш) жэне кораны тазалау (4,3 мг/м дейш) кезшде кебейетша байкалган.Мал жэне кус кораларында шан мелшер1 ауанын ер текшеметрщдё 0,5 мг-нан 6 мг аралыгынан аспауы керек.Шацныц мал организмше acepi. Ш ан Tepire, кезге, тынысагзаларына тжелей эсер етедь Ол коп болган жагдайда Tepireтускенде термен, май бездер1 белген маймен, эпидермистщ ешклеткаларымен жене микроорганизмдермен косылып малдыттркещцрш кышындырады, кабындырады.Сонын салдарьшантершщ белу жэне жылу реттеу кызметп мен сезгшптп бузылады,дерматит,пиодермия, бертпелер, тагы баска аурулар ершищ.Кездщ юлегей кабыгьша тускен шан конъюнктивит,кератит(кез еганщ кабынуы) тудырады. Ш аннын кез-келген ecepi теконьщ мелшерше, шыгу тегше гана емес, оньщ белшектершщмелшерше де байланысты.К,азфи какытта шан деп мeлшepi0,1 мкм дейшп белшектердь ал одан Kimi белшектерд1 тутшдеп атайды. Оньщ бе5шектер1шц Mamnepi0,2-5 мкм аралыгындаболса ете KayinTi. Мундай шан белшектер1 екпеге, TinTiальвеолаларына дешн онай ейп~ тез конады (60—80 пайыз).Ал ipi, ягни 5 мкм-ден 10 мкм-ге дейшп мелшердеп шаннепзшде устщп тыныс жолдарында (60—80 пайыз) кдареда^ал 10 мкм-ден ipuiepi жогары тыныс жолдарында калады да,жетелген, тушк1рген кезде 6ipre-6ipTe сыртка шыгады. Шанбелшектер1 тыныс жолдарына Tycin, танау, жуткыншак,кёщрдектщ кшегейл1 кабыктарын ттркенд1рш жаралайды.Сейпп, инфекция коздыргыштарыныц енуше жагдай тугызып,катаралды (кабыну) процестердщ жги жене созылмалы турлер1пайда болып, ершуше мумкшдж береда.Шац-тозац екпе ауруларыныц кептеген турлершщ ершушеальвеолаларда шан белшектер1 жинакталатьш эксудаттардыцжиналуы себепкер болады. Эксудат бфнеше мерте пайдаболып, езш ен e3i KepiciHine тарап тартылып кетш отыруымумкш. Соньщ салдарынан альвеола кабыргалары калындап,канталап альвеолит, бронхиолит пен периобронхиолит сияктыпроцестер ершид1. Тыныс жолдарына терец енген майдашан фагоцитозга ушырайды.Фагоциттер шац белшектермен (кварц, KOMip, ек женет.б. шаны) косылып, альвеолаларда, альвеолааральж кандарда,усак лимфа туйшдер1 мен лимфа кан тамырларына ете молжиналады. Олар жинакталып шрш!лж ету кабш еинен айырылганжерлерде байланыстьфу улпасы еседьСол улпа 6ipre-6 1

6ipie кыржымдалып, тыртык, тэр1зденш бггед1 де кдн тамырларынкысады. Сонын салдарынан 6ip орында ателектаза,eKiHiui 6ip орында — эмфизема пайда болып, акырында тыныскызмей бузылады. Бул тыныс алудыц езгерюке Tycin, туншыгукубылысыныц пайда болуына экеп соктырады.Осылайша пневмокониоз, екпе фиброзы пайда боЛады.Мал арасында екпе силикозы ауада кремний шацы кепболганда жш кездесед!. Ал екпе фиброзы курамында асбестжене кремний кос тотыгы (диоксида) бар шанды мол жутканнанболады. Ол койда кец тараган , ipi кара мен шошкада сиреккездеседа. Силикоз кезшде екпе улпасыныц кейб1р жерлер1байланыстыру улпасымен ауыстырылып ез функцияларынжогалтады.Шацньщ жанама есерше келеттн болсак, оньщ есершен ауадаатмосфераньщ мелдарлш (туныктылыгы) темендегенджтенкорада табиги жарык азаяды. Шанданган атмосферада табигиультракулгш радиацияныц каркындылыгы темендейдьАтмосферада шац кеп болган сайьш, соншалыкты температурадатемендейщ, ал жазда оньщ есершен 10°С дейш темендеу1мумкш. Шацныц KenTiri ауадагы будьщ суга айналуьшыцce6eracepi больш, жауын-шашын да тудырады. Сонымен 6ipreшац еамджке Kepi есер етш, жецш иондар санын азайтады,туман мен булт пайда болуьша мумюндж жасайды. Мундайда,шац майда аэрозоль куйшде больш, белшектершщ келем1 10мкм-ден ОД мкм-ге дешнп аралыкта ауыткиды. Аэрозольдьщшацнан айырмашылыгы туракты динамикалык коллоидгыжуйеде бола турьш, ете жай шегушде. Сондай-ак, олардьщтагы 6ip ерекшелт — беткеш кец келемге салмагьша карайорналаса алатын касиетщде жатыр.2.11. Ауа микроорганизмдер!Атмосфера — микроорганизмдердщ енш-есуше колайлыорта емес. Мунда бактериялар Keyin калады, немесе кунсеулесшщ бактерицидп есерше ушьфайды, epi коректж заттарда жок. Ауага микроорганизмдер, кебшесе топырактан, судан,мал мен адамнан барьш тарайды. Олар шацга араласады (катгыаэрозольдар) немесе тамшыга косылады (суйык аэрозольдар).Сейтш, олар б1рнеше минуттан 2—4 сагатка дейш ауадаболады. Олар ауа агынымен турл! кашыктыкка тарайды,шацмен, тамшымен 6ipre конады. Субстраттан тыс ауада бос,белектенген микроорганизмдер аз. Микроорганизмдердщауадагы курамы метеорологиялык факторлармен тыгызбайланысты. Желд1 кундер1 ауадагы микрофлора саныкебейсе, жауынды кундер1керюшше-атмосфера тазарады.62

Жылдьщ салкын маусымдарында ауа микроорганизмдерменаз ластанады. Бигктегбн сайын да олардын саны курт кемцщ.Мал коралары ауасынын микрофлорасы. Мал кораларыауасында сапрофит микроорганизмдердщ де, шартты патогенщмикроорганизмдердщ де, кейде патогенщ микроорганизмдердщде жетшуше жагдай баршылык. Мэселен, оган ен алдыменжогары температураны, ауаньщ ылгалдылыгы мен етешандануын, ультракулпн сеулелердщ жоктыгьщ жене тар жергешамадан кеп малды кутш-багуды жаткызуга болады. Малдьщт!рй1шк ететш ортасында микробтардьщ саны каркындыкобеюш микробиозм деп атайды. Оны микробиозбеншатастыруга болмайды. Ал микробиоз дегешм1з нактышектелген кещстсктега микроорганизмдердщ кедшп ассоциациясынынболуы жене микробтардьщ 6ip-6ipiMeH тепе-тенщп.Мысалы, ауаньщ температурасы 0°С-тан 10°С дейшкетершгенде кора-жай ауасьщдагы бактериялар курамы б1рнеше(2-3) есе артады. Ауаньщ температурасы одан epi кетершгендемикроорганизмдер саны 5 есе, TinTi одан да астам кебейедд.Ауа ылгалдылыгы арткан сайын бактериялардыц кебеюге дегенЦабшет1 жаксы сакталады. К,ургак ауаДа (салыстырмалыылгалдылыгы 40-60 пайыз) микроорганизмдердщ 6ipa3 б ел тжойылады, немесе жетшу1 нашарлайды.Кептеген аурулардьщ, ecipece тыныс жол ауруларыньщ(респираторлык) коздыргыштары ауа аркылы, кебшесе оньщконвекциялык агымымен тез тарайды да, корадагы малгааса Kayin тугызады. Мысалы, кус корада 6ip балапанларинготрахеитпен ауырса болды, ауру букш куска тарайды.iHflerri кус ларинготрахеиттщ вирусы ауага тек аурудынклиникалык белпс1 бар кезшде гана емес, сонымен 6ipreсимптомсыз кезшде де,TinTi инкубациялык кезецшде де тарайберед1. Бул коздыргыштардын респираторлык жолментарайтыны барлык ауруларга тен ортак жагдай. Аурулардьщаэрогендж жолмен тарауы(туберкулез жене т.б.) мал кепшогырланган (кус фабрикалары, eH epK ecin кешендер})жерлерде аса жш кeздeceцi.Жабык мал коралары ауасынын микроорганизмдер! Typi,курамы бойынша непзшен сапрофиттер болып келещ. Мундакокктар, саны раукулактар споралары (аспиргилдер,пеницилдер, мукорлар) кеп болады.Сиыр кора-жайларыньщ 1м3 ауасындагы микроорганизмцерсаны 12—100 мыЦга дейш, шошка кораларында 25-150 мынгадейш, ал кус кораларында 50—200 мынга дешнп аралыктаауыткып отырады (2. II. /. кесте).63

2.11.1. Мал крра ауасындагы микроорганизмдердщ шект1MMiuepiМалдарды кут1п-багу жуйелер!1м] ауадагы микробсаньц мынIpi кара мал:Байлаулы жэне байлаусызК,алын тэсен1штеТуаткана жене профилакторийЖас малШошка:К,абандар жэне кысыр мегеж1ндер 60-ка дей1НGcipyre калдырылган торайлар50-ге дейшБордакыдагы шошка100-ге дейшК,ой:Саулык жэне кошкарлар100-ге дейшЖылы кора (жас козылар ymiH) 50-ге дешнК,устар:Тауыктар220-га дейшБалапандар, жасы тэул/кпен:1...30 120-га дейш31...60 150-ге дейш61...150 180-ге дейш70-ке дей1н л100-ге дейш30-дан аспауы керек50-ге дейшОлардьщ KYPaMbi, кебшесе сол кора-жайдьщ курылысынса л ганда, жабдыктарын курганда, оны пайдалану кезшдесанитариялык-гигиеналык талаптардьщ мукият сакталганьша,желдету, канализация жумыстарыныц сешмдиппне, технологиялыктертштердщ жэне т.б. сакталуына байланысты. Булталаптар катан сакталмайтын кора-жайлардьщ ауасы, ecipeceгемолитикалык стрептококк (2,4 мыцга дейш), инек таякшаларытобыныц бактериялары (1 м3 100-ге дейш жене оданда кеп), ipiHflerim кекшш таякшалар, пастере л л ал ар, стафилококктарсекшда шартты патогенда бактериялар да жене баскада бактериялар турлершен ластанады. Бузау мен торайлардьщасказан-Ьиек жэне екпе, соньщ шпнде тьшыс жолы ауруларымен кеп факторлы деп аталатын баска ауруларга шалдыгуьшашартты патогенда бактериялар мен вирустар ce6enmi болады.К,ора-жайлардыц ауасьшда шартгы патогенда жене патогещцемес микроорганизмдер курамыныц артуына жогарытемпература мен желдетудщ аздыгы мумкшдЬс жасайды.Балапан еарш етш кора-жайларда микроорганизмдердщ,соныц шгшде микрококктардыц, энтерококктардыц женесаныраукулактардыц жалпы саны 1 м3 ауада нормадан 1,5-2есе жене одан да астам болса, 56 кундгк бройлердщ орташа64

массасы 0,46 кг кемщц. Мундай кораларда бройлердщ (еттауыгы балапанынъщ) кан улгшершщ гемагглютинация титры4 есе жогары болады.Ауаньщ аэрозольдармен ластануына карсы шаралар. Малкоралары ауасыныц ластануына карсы курес женешаруашылыктар территориясынын ауасын коргауга, ауанытазартуга, зарарсыздандыруга багытталган жалпы шаралар менжеке шеиймдер жатады. Шаралардыц 6ipiraiti тобына малдыкутт-багу мен азыктандырудын барлык ветеринариялыксанитариялыкжене зоогигиеналык нормалары мен ережелершкатан сактап, дер кезшде орьшдау, колайлы микроклиматтыцкалы птасты ру ж ум ы стары н уздгкс1з ж ене нактыуйымдастыру, кон шыгару, кора-жайды мукият тазартыпдезинфекциялау, сусымалы азыкпен малды белгш 6ip ережедесактап азыктандыру жаткызылады.Малды кеп катарлы клеткаларда устаган кезде кора-жайлардыцкатты шандалып, микробтардьщ шогырлануына карсытшмд1 куресу ушш желдеткштердщ кемепмен бузылганауаны ыгыстыра отырып, тиселей клеткалар мен батареяларгабершетшдей етш кондырылады. Сонымен 6ipre, желдету аркылыауаны жасанды иондармен байытуга да болады(Г.К.Волков, 1987), мундай коралардыц шацы 3-4 есе, алмикроорганизмдер саны 3-5 есе азаяды. Бул кезде коранымал турган кезде де аэроиондай беруге болады.Шаруашылыктар территорияларыныц ауа бассейншщластану дэрежесш азайту ушш кораныц бушр кабыргасыжел етше карсы салынады, санитариялык аралыктар, соныцiiuinne елд1 мекендер аракашыктыктары сакталуы тию,кораньщ лас ауасын аэродинамикалык аймак куру максатьшаесептелген бшктйске жогары карай шыгару керек. Сондайакауа таскыны жиналатын орын дурыс аныкталып, желдетюшкамералары гимараттыц бушр жагына орналастырылады.Мундай жагдайда зиянды газдар мен микрофлоралардыцжиналуы кора-жайлар ушш 20 пайыздан аспайды.Осылайша сору желдеткшиершде, кебшесе, корганыш кункдгарлар,темен карай ишген трубалар орнатылады. Сонда ласауаньщ таралуы 2-5 есе кемидйАуа бассейншщ шацмен жене микробпен ластануьш темендетудщти1мд1 шараларыныц 6ipi —тал агаштардан айналдыракорганыш алабын отыргызу.Кейб1р тал-агаштар мен бутатектес (бейтерек, емен, мойыл, самырсын, арша, сирень)микробтарды жоятын касиеп бар аса ерекше химиялык заттар- фитонцидтер тузед1. Коралар арасында агаш кемшде eKi5-1221

катардан отыргызылады. Кен сактайтын орындар мен тазартукурылыстарыныц айналасына да бута агаштар еплед1, ал малфермалары айналасыньщ топырагынын бетк1 кабаты кепжылдык шоп немесе буталар отыргызылып бектледьК,ора-жайлардан шыгарылатын ауаны тазарту женезарарсыздандыру тш мдш п 99,97 пайызга дешн камтамасызететш СП 6/15 маркалы ЛАИК-ке жинакталган КД майсузгкпмен немесе Ф П П -15-30 май сузпмен журпзшедьЭлектр сузплер де колданылады. Осы максат ушш соруклапандарынаауа иондагыш, таскынды камераларга —ДБ-60 типп бактерицидп шам кондыруга да болады.2.12. Шу жене оныц мал организмше ecepiШу дегетм1з ертурл1 дыбыстар уйлеымь К,ора-жайдагышуга каж етиз, тертш ж уйес1 ж ок ертурл1 дыбыстаржаткызылады. Шудыц организмге ecepi оньщ катты шыгуынажене кушше байланысты. Шудьщ елшем б1рлш Вт/м 2.Дыбыс купи амплитуда улгайган сайын есе туседь Булкезде паскальмен Па (Н/м2) олшенетш дыбыс кысымы даеседд. Дыбыс кысымы улгайган сайьш дыбыстьщ каттылыгьшсезу де кушейед1.Дыбыс каркындылыгын елшеу ушш дыбыс кысымыньщлогарифмдйс шкаласы елшем б1рлш децибел (дБ) жасалган.Эуелгщен нольдж денгейден 12,4 пайыз артык дыбыскысымы 1 дБ дыбыс Kyini децгеш деп аталады. Адамньщкулагы елаз-куш тш п бойынша eKi дыбысты, онда да оларкуш децгей1 бойынша 6ip-6ipiHeH 1 дБ, ягни 12,4 пайызайырмашылыгы болса, ести алады. Естшу диапазоньша дыбыскуш шщ 0-ден (еуелп ест1лу1) 140 дБ-re (барынша ecruiyi)дейшп децгеш жатады. Дыбыс кысымы децгейшщ ep6ip 10дБ-re улгаюы дыбыстьщ елс1з-куштш1гшщ шамамен 2 есеулгаюьша сай келед1.Уй жануарларыныц есту анализаторыныц сез1мталдыгыер турл1 жене ол дыбыстьщ куштшггше т.б. факторларга дабайланысты жай. Иттер 38-ден 80000 Гц-ке, кой — 20-дан20000, жылкы 100-ден 1025 Гц-ке дейш п аралыктагыауыткуды кабылдай алады. Ipi кара ете жаксы естщц.Дыбыс энергиясыныц уакытка байланысты белшу1бойынша шуды б1рнеше белйске белуге болады: туракты женеимпульсты деп. Туракты шу деген1м1з децгеш уакытпен ецepi кеткенде 5 дБ езгеретш шу. Импульсп шу деп жекелегенсоккы дыбыс естшущ атайды.Бупнп мал кора-жайларда шуды малдыц e3i, техноло-66

гиялык жабдыктар: атап айтсак жем-шеп дайындап, тарататын,кец жинап, ки шыгаратын, кора-жайды желдететш,сиыр сауатын машиналар мен механизмдер шыгарады. Сырткы(теп бойынша) шулар да (мал кораларынын астына немесеаэродромга, TeMip жолга т.б. жакын салынса) олардан кемсокпайды.Шудын ecep iH eH сиыр организмщде айтарлыктай физиологиялыкозгерютер болады: тынысы тарылып тамыр согысыж ш л е й д г , оттепн пайдалануы жэне жылу ешмшщ д е ц г е штемендейщ, куйсеу жене карынныц жиырылу ж ш л М , с у т ш ц пкемидь 60 дБ-ден 120 дБ-re д е ш н шу тауыктыц жумырткалагыштыгын,шошка мен ipi кара т е л ш щ косатьш сал м агы нтемендетш, олардьщ дене кызуын кетередд, эритроциттер менгемоглобиндер мелшерш азайтады.вндоркгпк шулар организмнщ шартты рефлексп кызметшнашарлатады, мал мен кустьщ еш м дш п мен денсаулыгынаKepi эсер етедд. Мал yjiiiiH шу децгейщац каркындылыгы 65-70 дБ-ден аспауы тшс.Шудьщ аса 6ip катерл1 зардабы — уйкыны кашырады.Мал аштыктан repi уйкыга шыдай алмайды. Уйкыдан айырылганиттер аштыктан repi 6ipHeme есе тез, ягни 4-5 тэулжтеелш калган.Мал фермаларыньщ акустикалык фоны эл1 де болсабарынша зерттеле койган жок. Эйтседе жем-шеп тасыгышмеханизмдерде моторы 1м кашыктыкта жумыс ютеген кезде84 дБ шу, ал ки шыгаратын шемшта “Беларусь” тракторыосындай кашыктыкта 98 дБ шу, ал УДТ-8 тандем сауукондыргысы 75-78 дБ шу шыгарады.Ш уда азайтканда адам камьщ ойламаса да болмайды. бйткен1,шу элп айткан керсеткштен асса адамга да, сол малдыбагатын, сауатын т.б. жумысшыларга да зиян. Сондыктан дамал кора-жайларында аппаратгарды осы шамага карай реттеп,шуды басу жагын карастыру керек. Сырткы шуды коражайдьщжан-жагына еплген агаштар мен буталардьщ e3iж1бермейд1.2.13. Ауаныц газдык курамыАуа деп атмосфераны курайтын газдар коспасьш айтамыз(2.13.1.). Тропосфераныц теменп кабатындагы ауаныц орташакурамы туракты жэне белгип келеммен, салмактык пайызбенбелплене/ц. Жогарылаган сайын ауанын сиреуше байланыстыe p 6 ip газдыц курамы мен мелшер1жэне оныц парциалдыккысымы томендейщ. Мысалы, оттепн in шогырлануы тещз67

денгейшде 229 г/м3 болса, 15 км бшкпкте — шамамен15 г/м3, парциалдык кысым тиюшше 21,3 жене 2,5 кПа (160жене 8,0 мм). Орта ешмд1 сиыр 1 сагат шпнде шамамен 2,5м ауа пайдаланады.2.13.1. Атмосфералык ауаныц курамыГаздарКелем1бойынша, пайызыСалмагыбойынша,пайызыАзот 78,08 75,52Orreri 20,94 23,16Кем1рк,ышк,ыл газы 0,03-0,04 0,046Аргон, гелий, неон,криптон жэне т.б. HHeprriK газдар 0,94 1,28Озон 0,000001 0,0000017Су булары 0.01...4 —Азот (N). Азопъщ атмосферага тусушщ непзп кез1 - казбаотындарьш жагу больш саналады. Азопъщ парциалды кысымы— 80 кПа. Оньщ непзп мацызы отгепш араластыруында. Азоткатысса отгепнщ парциалдык кысымыныц артыктыгынанболатын оньщ улылык ecepi азаяды. К,ысым жогары болганжагдайда ол наркотик сиякты эсер етш, жуйке-булшык еткоординациясын бузады. Азот кептеген ес1мдоктерге корек кез1больш табылады. Азот еамдж пен жануарлар белоктарыньщкурамына юредьOmmeei ( 0 2) — ауадагы пршшпс ушш ец мацызды газ.Оныц ашык, атмосферадагы курамыныц ауьггкуы шамалы.Оттеп барлык еамдйстер мен жануарлар организмдершщкурамды белш epi топыракта, гидросферада журетш барлыкхимиялык реакцияларга катысады. Егер ол жепспесежануарлардыц барлык агзаларыныц кызмет1 бузылады.Ауатемпературасы кетершгенде (35-40°С) жене оныц ылгалдылыгымолайганда ауада оттепн1ц парциалды кысымытемендейщ (21,3-тен 18 кПа-га дешн). Бул жагдайды аурумалды, мол еш м д1 мал мен кусты бакканда ескерукерек.Оттегшщ непз;п кез1 - кек еймджтер. Организмдезат алмасудыц жогарылауы оньщ шыгьшыньщ артуына екепсогады.Оттегш1ц жепспеу1 (гипоксия) парциалдык кысым16 кПа кезшде жене тауга — 3000 би1кпкке кетершгендебайкалады. Ал бшк таулы жерде ecin бей1мделген аркар, тауешк1 жене кодастар оттегшщ одан да темен парциалдыкысымына (13кПа) тез1мщ келед1. Би1к таулы жагдайгабешмделу (оттегшщ теменп парциалды кысымьша) механизм!кандагы гемоглобин мен эритроцит мелшершщ кебейтушде68

жэне улпалардагы кейбгр ферменттерш щ синтезш щжеделдету1нде жатыр, ейткеш сонгылары тотыктандырупроцесш эрМтеде©ргегшщ 6 пайызга дейш темендеу1элшгедушар етедьОтгеп таза кушнде улы эсер етещ. Оньщ ce6e6i курамындаSH-группасы бар ферменттердщ немесе коферменттердщтотыгуымен байланысты. Мундай жагдайда улпа мембранасызакымданады да, таза оттепмен 1-2 сагат тыныстаган малэкЕгесшде ателектаздар пайда болады, усак кещрдекшелербггелед1, 24 сагаттан сон окпе юшедкОрта есеппен малга керекта отгеп молшер1 мынандай (мл/кг салмагына): тыныш турган жылкы — 253, жумыс кезшде— 1780, сиыр — 328, кой — 343, шошка — 392, тауык —980. KepeKTi отгеп молшер1 малдьщ жасына, жынысына, организмшщфизиологиялык жагдайына байланысты.Озон (О .) — OTreriHiH динамикалык изомерь Озон кушптотыктыргыш болып табылады.Стратосфераныц томенпкабатында озон атомдык, жэне молекулалык отгегщен ту'зшеда.Озон атмосферадагы электрл1к ыдырау кезшде жэнеультракулгш сэулелершщ эсершен су буга айналганда пайдаболады. Оньщ оте коп шогырлануы кун курвареген кездеорманда жэне тец1з жагалауында байкалады. Ауа курамында0,01-0,06 мг/м3 мелшершде шогырланганда озон тыныс алуоргандары, журек-кан тамыр жэне ас корыту жуйелерше жаксыэсер етед1. Лас ауада озон болмайды. Мундай жагдайда олорганикалык заттарды дереу тотыктандыруга жумсалады.Сондыктан да озон барда ауа таза деп есептеуге болады. Озон0,1 мг/м3 мелшерде тыныс жолдары мен кездщ кшегейкабыктарьш тшркенд^реда, ал ете кеп болса — улы. Бул газауаньщ тазаруы ушш пайдалы.Жер бетшен 20—25 км би1кпкте гарыштык жене залалдыультракулпн сеулелер1н жерге ж1бермейтш озонньщ 3 смкалындыктагы кабаты орналаскан. Озонньщ осы кабаты бузылсабарлык Tipi организмдер ушш ете Kayirrri. Ойткеш,залалды ультракулпн сеулелер! Tepi ауруларына (рак-бейдауа)шалдыктырады. Сондай-ак канцерогендак жене мутогендакзиянды ecepi кеп. 1973 жылдан 6epri бакылауларК,азакстан успндеп озондык кабаттын 5—7 пайызга жукарганынкерсепп отыр. Сондыктан казфп уакьггта К,азакстандаозонды жоятын заттарды пайдалануды азайту мен катароларды колдануды алып тастау жене озондык кабаттыбузбайтын заттарды колданатын жана технологияларды енпзужумыстары журпзйгудё*Кем1ркышкыл газы (СО2) — парциалды кысымы 0,03 кПа-69

га тец. Ол тусаз, жанбайтын, бшнбес mcTi, дэм1 бар газ.СОг органикалык заттар ушш кем1ртегшщ кез1 болыптабылады. Елд1 мекендердщ атмосфералык ауасында 0,03-0,04 пайыз, енеркэсшпк орталыктар ауасында — 0,06 пайызгадейш, кара металлургия кэсшорындарына жакын жерлердщауасында 1 пайызга дейш кем1ркышкыл газы.,кездесед1.Атмосферага СОг органикалык заттардьщ ыдырау барысындабайкалатын тыныс алу, ашу, игстену жэне тотыктанупроцестер1 кезшде кезшде, жангьпи казбалар жанганда пайдаболады (12 г KGMipTeri жанганда 4,4 г С 02 беледО.Соцгы 100 жылда атмосферада СОг мелшер110—12 пайызгакебейщ. Атмосферада СОг мелшершщ кебекн жер шарыньщклиматын езгертуге (жылынуына) экелш согуы мумкш.Ауадагы байкалатын “парникпк эффект” пен климаттыцжылынуы 45 пайыз кем1ркышкыл газьша байланысты. K,a3ipriуакытта ауага тусетш СОг жалпы мелшершщ 80 пайызыотын жагудан пайда больш отыр. Кем1ркышкылыныц непзпcinipyniici —мухитгар мен жасыл ес1мджтер больш табылады.Мал корасындагы кем1ркьппкыл газыныц кебюш малдьщ©3i тьшыс алган кезде, ал аз белшн зэрмен 6ipre шыгарады.Мал дем1мен шыгатын кем1ркышкыл газы атмосферадагыкем1р кышкылмен салыстырганда 100 есе кеп те, ал оттеп25 пайыз аз. Оньщ мелшер1 малдьщ жасына, салмагына, ешмдшшнежене азыктануьша байланысты. Мэселен, сиыр тэулжйы1нде 250—300 г немесе 114—162 л, мегежш (салмагы 200кг) — 110—120 г немесе 141—167 л кем1р кыипуыл газынбелш шыгарады2.13.2. Деммен шыккан ауаныц курамы, пайызыПараметр о г с о 2Адам 15,4. ..16,0 3,4...4,7IK.M 14,9. ..18,1 2,...5,0Жылкы 16,9. ..18,6 2,2...3,9Е с к е р т у: атмосфералык ауада 0 2 жэне С 0 2 мелшер! 20,95жэне 0,03...0,04 пайыз.Кем1ркышкыл газы тыныс алу орталыгына химиялыкттркещйрупп болып табылады. Оньщ кажетт1 мелшер1 заталмасу, тотыгу процестершщ барысында канта жинакталады.К,оршаган ауада кем1ркышкыл газы каншальжты кеп болса,мал канында да соншалыкты кеп жиналады.Егер кора ауасыньщ С 02 кебейсе (1 пайыздан жогары)70

онда ол ацидозга, улпа асфиксиясына экелш согады, api заталмасу жэне тотыгу процестерш эларетед1, ш ети щантамырларын кецейтш, тыныс алу мен журек согысынжишетед1.Ком1ркышк,ыл газы кеп мелшерде наркотикалыкесер етед1, epi Tepi мен кшегей кабыктарын ттркеьщ редьЖутатын ауаныц курамындагы KOMip кышкыл газыныцшамасына кус, жас тел жэне жогары енш д1мал ете сезшталкеледа,KeMipmeei тотыгы ( СО) — nic типзетш газ. Ол отын толыкжанбаганда пайда болады. Бул газ ауадан жецш, тусаз, сарымсактыцшеше уксас сэл гана жагымсыз mci бар, кшегейкабыктарды ттркецщрмейдь Темею тутшшде СО 0,5—1 пайызаралыгында болады. 1 м3 ауада 20—30 мг-нан астам СО жиналгандаол созылмалы улануга экеп согуы мумкш. У лантан малдатыныс алу жишеши, дарШдеп калшылдайды, кусады жэне т.б.KeMipTeri тотыгы екпе альвеолары аркылы канга етш,гемоглобин курамынан оттепж ыгыстырады да, оныменкосылып карбоксигемоглобин Ty3efli. KeMipTeri тотыгыоттепмен салыстырганда кан гемоглобин1мен 200-300 есежылдам косылады. KeMipTeri тотыгы организмнен деммен6ipre ете жай шыгатындыктан, уланган малды дереу таза ауагашыгару керек. KeMipTeri тотыгыньщ кора-жайдагы шeктeyлiмелшер12 мг/м3.Аммиак (NHJ — тусаз, кезд4ц кшегейл! кабыгьш ттркенflipeTiHeTKip nicri газ. Ауадан жецш газ. Суда жаксы ёрдщ.Мал кораларьщда аммиак Heri3iHeH зерден (уреазоактивт! анаэроббактерияларыныц эсермен) ыдырап кеп мелшерде тузшеддАл, топыракта жене кец коймаларында курамында азоты бареншдердщ шфушец пайда болады. Аммиак шошка, бузау,кус кораларында (кусты еденде баккацда) белпленген шамаданмол тым кеп усталса, еден нашар, желдеткии пен канализациядурыс жумыс icTeMece ете кеп мелшерде жиналады. Садыра(ки суьО жиналган жерлерде, температура жогары болса, аммиакедетте 35 мг/м3 асып кетед!.Сызды, суык кора-жайларда жаксы ьщырайтыцдыктан аммиаккурал жабдыктардыц успне, ылгалды тесешшке кеп жиналады.Температура кетершт, атмосфералык кысым темендегендеаммиак кора-жай ауасьщда кайтадан Kepi белиып тарайды.Аммиак организмге тигтзетш эсершщ табигаты бойыншатуншыктыратын (хлор тобы) газ тобына уксас. B ipaK оларданайырмашылыгы — курдел! кабыну — некротикалык патологиясынтудырады. Суга косылган аммиак химиялыккуйддретш (кшегейл i кабыкты, TepiHi, туякты т.б.) cuiri большшыга келеда.7 1

Ауада аммиак ете кеп (0,15 пайыз) жиналмаганыменуздйсаз жене узак тургандыктан организмнщ жалпы жагдайынашарлайды, торайларда алиментарлы кан аздык, бузаулардабронхопневмония ершида, жем-шеп нашар корьпыльш, оньщciniMi кемида, мал жш-жш ауыргыш келедгДемалатын ауадагы аммиактьщ 6ipa3 мелшер1 (30 мг/л)малдьщ дыбыс сацылауын, кещрдек жене ецеш булшыкеттерш кабындырады.Акырында мал екпе icirmeH немесетыныс жолыньщ cipecnecmeH еледа. Мал организмшде аммиакбуйрек аркылы шыгып кететш мочевинага айналады.Аммиактьщ mci ауада 35 мг/м3 мелшерде жиналганда ганасезтеда. Бул газдьщ кора-жай ауасьшдагы ен жогаргы жиналумелшер1 сака мал ушш 20 мг/м3, тел мен кус ушш 5-10 мг/м3.Ауадагы аммиак мелшерш азайту ушш тесешш устше250—300 г/м2 есебшен усакталган суперфосфат сепкен жон.Кук1рт кышкыл алюминий, туз жене куюрт кышкылдарында (1 пайыз ертшдюш) пайдалануга болады. Аммиакты азайтуушш кора-жайдан несепп, садыраларды дер кезшде женетез шыгару керек. Сондай-ак кора-жайдьщ теменп жагыедендепауаньщ алмасуьш дурыс камтамасыз ету меселесшебасты назар аудару керек. Ауада аммиактьщ шогырлануынтез темендету ушш формальдегид аэрозолш колдануга болады.KyKipmmi cymeai (HJS) — тусйз, ш1рпен жумыртканыншсшдей анкып туратын улы газ. Ол ауада, ecipece жауыншашындыкуш куюрт белш тотыгады. Атмосфералык ауаньщкуиртп сутепмен жене баска куюртп косылыстармен ластанукездер1 — кора жене TycTi металлургия кесшорындары, ТЭЦ,химия комбинаттары, сондай-ак курамында куюргп сутепбар ппри бастаган мал кораларындагы жинакталган кокыспен ки сулары. Ол uiipireH органикалык заттар, садыра (ки)сакталатьш орьшдарында, канализация жуйелершде кеб1рекжинакталады.К,анга cinreH KyKipiTi сутеп улпаньщ тыныс алуынакажетп активи ферменттерд1 тежейщ. Сейтш, малдьщ тьшысалу жолын салга ушыратады. К,ан гемоглобин1н1нкурамындагы TeMip KyKipiTi сутепмен байланысып, TeMipсульфидше айналады да, соньщ салдарынан гемоглобин оттегшбайланыстыруга жене алмастыруга катыса алмайды,сейтш калыпты кызмет бузылады. Спиртпен косылган ку-Kipiri cyTeri кшегейл1 кабыкта натрий сульфидш курайдыда, ол юлегешп кабыкты кабьщцырады. Егер натрий сульфидаКанга сщсе ол гидроксиль тобына (ОН) косылады. Осы72

реакцияньщ нэтижесшде жуйке жуйейн ттркещ йрш , елйpeTin,организмд1улататын кущртт! сутеп б е л тед ьУлану узакка созылган кезде, xiirri кую ртп cyreri азшогырланганнын озшде (10 мг/м3 жогары) малдын журексогысы влйреп, гипотонияга ушырайды, немесе журек жшсогады, кеэдщ шырышты кабаты кабынады (конъюнктивит),мал арып, салмагы кемидь KyKipiri cyreri жогары мелшердеболу эсершен шошкалар жарыктан коркатын болады, тебепкашады, тынышсызданады, кусып диареяга (тышкакка)шалдыгады. Оньщ коп мелшер1 (1мг/л) жуйке кызметшбузады, 6ipHeuie сагаттьщ щинде, TinTi одан да бурын тынысжэне кан тамыр козгалыс орталыгын cipecnere (параличке),акыры ел1мге ушыратады. Бул газдын мал кораларынын ауакурамындагы зиянсыз молшершщ шеп 10 мг/м3, ал жас телгежэне кустарга — 5 мг/м3.Ауа гигиенасын камтамасыз ететш шараларды журпзукезшде, кую ртп сутегшш пайда болатын коздерш жоя отырып,барлык ауа ластайтын (тосешш, желдеткйп жабдыктарынжанарту, т.б.) орындар жаппай зоогигиеналык талаптарга сайкалыпка келпршу1кажет.Киды еден астында сактаганда, ки шыгару жуйелер1 тшмci3жумыс ютесе, мал кораларынын ауасында тагы баскагаздардьщ да (uiipy жэне органикалык заттардьщ жагымсызеншдерО жиналуы мумюн Олар — OTKip hicti жэне улыиндол, скатол жэне меркаптандар сиякты газдар. Оларменкоса, метан, пропан, бутан, бутилен, метанол, этанол, гексан,пропилен газдарын, спирт, альдегид, кетон, амид косылыстарын,май жэне органикалык кышкылдарды байкауга болады.Мал кораларынын ауасын улы газдардан тазарту ушшсырткы ауаныц тазалыгын камтамасыз ету, желдету жуйесшщжумысын жаксарту (кажет болса улы газдарды олардьщжиналган жер1нен сорып шыгару), сондай-ак шаруашылыктардьщгигиеналык жэне ветеринариялык-санитариялыкмэдениетш тузету, соньщ iraiHfle канализация жуйесш1цжумысын ретке келирш, киды дер кезшде шыгарып отырукерек. Сондай-ак ылгал cinipriui тесешш пайдалану, эйресезиянды газдар мен буда жаксы Йцфетш материалдардыколдану тиймда.Мал корадап»! аммиактьщ жиналу кезгн азайту ушш ауагаформальдегид (аммиакка катынасы бойынша 50 пайыз) аэpoзoлiншашу керек. Формалиннщ ауадагы аммиактьщ priciHазайтумен катар дезинфекциялайтын да касиеп де бар.Аммиакты тагы баска улы газдарды кора-жай ауасынозондау жене иондау нэтжкесййде азайтуга болады.7 3

2.14. Мал кора ауасындагы зиянды газдарды азайтушараларыШаруашылыктардагы мал еЫретш кора-жай ауасынзерттеген кездеп коптеген мел1мет аныктамалар бойыншаегер малды кутш-багу жумысы жаксы уйымдастырылып,кунделйсп ете сапалы тесешштерд1 (камыс, сабан, агаш унтагы)пайдаланып ондагы канализация жене желдетшу жуйеажаксы жумыс ютесе, онда кора-жай ауасында ертурл1улыгаздар: аммиак, куюртп сутеп, кем1ркышкыл газы болмайды.Мал кора-жайыныц ауасында улкен келемде кем1ркышкылгазы, аммиак жене кую ртп сутеп косындылары болуы осымал кора — жайыныц тазалыгыныц ете темен екецщпнщкерсеткшп.Мал кора-жайы ауасыньщ курамьш жаксарту ушш ондагыулкен келемдеп кем1ркышкыл газьш темецдету, онда аммиакпен KyKipTTi сутегшщ жиналуын жою мен алдын алу шараларынжурпзедь Зиянды газдарды азайту ушш малдардыцтесенштерш кунделисп ауыстырьш туру керек немесе кальщкамыс (сабан) немесе агаш унтагы сиякты тесешштердд пайдалану,мал жататын орынныц тазалыгын сактау, женделгенжаксы жумыс ютейтш канализация мен желдету жуйесшпайдалану (малды кора-жайда дурыс, кысылыспайтындайорналастыру). 0cipece, еденнщ ешкандай сацылаусыз женееден астында кещ спк калмауына ерекше кецш аударады,ce6e6i еден асты сацлауьшан юретш аммиак косьщдысы коражайауасын 80 есе немесе одан да жогары дережеде ластауымумкш (В.М.Печугин). Ал малды байлап ecipeiiH кора-жайдагыауада аммиак жиналуыньщ алдын алу ушш тесенппке(1 кг суперфосфат-2,5 кг тесенйп материалга) суперфосфаткосу усьшылган, осьшьщ нетижесшде ол ауадагы аммиактыкосып алып, байланыстырып киды азотпен байытып, оныцсапасьш жаксартады.Мал кораларына жакын орналаскан кец жинайтын(кабылдайтын) орьшнан аммиак, куюртп сутеп жене йпектйсгаздар T ycneyi ушш канализация жуйесше гидравликалыккаклалар орнатады.Ал жылытылатын мал кора-жайы (кусхана) ауасындаKeMipTeri тотыгы кездесу1 ол пеш жене жылыту куралдарыныцжендеу керекпгш керсетед1.Мал кора-жайы ауасыньщ газ курамын жаксарту немесежеке улы газдардьщ калыптан тыс кебеюшщ алдьш алу ушшмал ecipeTiH фермадагы ецбекп дурыс уйымдастырып, еден74

жэне жататын орнын жаксы кутш кора-жайды канализацияжэне желдету жуйеамен камтамасыз ету керек.2.15. Мал кора ауасын санитариялык-гигиеналыкбагалаудыц непздер!Мал кора-жайынын ауа ортасы эзшщ физикалык касиепмен курамы жагынан эркашанда б1рдей емес. Ол онын курылысы,орналаскан сапасы, оньщ санитариялык-техникалыкжабдыкталуы, кубатурасы жэне ауданы, сонымен катар ондамалды устау тэсшше байланысты ауаньщ физикалык касиепжэне онын газдык курамы коп немесе аз бэлса да эзгерштурады. Мал кора-жайынын ауа ортасыныц физикалык жэнехимиялык KepceTKiiuTepi мумющйпнше ш екп оптимальдыколемде ауыткып отыруы кажет.К,ора-жай ауа ортасын белгш 6ip оптимальды децгейде устаужэне сактау ушш оны объективпк KOpcendiinepi бойынша багалайды.Ауа ортасын багалау ушш колданылатын непзп корсеткшперге:температура, ылгалдылык, ауа козгалысыньщ жылдамдыгы,ком1ркышкыл, аммиак, кукартп сутеп, сонымен катаркора-жайдыц табиги жарыкталынуы жатады. Мысалы,ком1ркышкыльшьщ шекп концентрациядан жогарылауы коражайдагыауа алмасуы жэне iniKi тэрпбш (режим) багалаугамумкщщк бередц, ал аммиак пен краргп сутегшщ нормативгпконцентрациядан жогарылауы кора-жай ауасынын малга кауитпекецщпнщ тйселей корсетккш немесе элшеуши бола алады. К,орытыцдылайкеле ауа жагдайын багалауда ондагы ком]ркышкылгазы, аммиак жэне куюрга сутепн аныктаудыц манызы эте зор.Мал кора-жайыныц ауа ортасын гигиеналык тургьщанбагалаганда непзп жэне memymi мэн1: температурасынаныктау, салыстырмалы ылгалдылык жэне ауа козгалысыньщжылдамдыгын тексеруге байланысты.Температура, ылгалдылык, ауа козгалысы жыддамдыгыныцорганизмге жекелей емес ymeyi бдрлескен турде эсер етушебайланысты мал жагдайын дурыс багалау осы уш фактордыцсуммарлык эсерше байланысты кйешшедд: Осы факторлардьщ6ipeyi эзгергенде бурынгы э сер сакталуы ушщ калган eKiфактор да 93repyi керек немесе осы непзп фактор калганeKi фактордыц есебшен алынады.Адам озш жаксы ce3iHyi ymiH 6ip уакыт блрлгинде каншажылу жогалтса, сонша жылу OHflipyi керек. Температура,ылгалдылык, ауа козгалысыньщ жылдамдыгыныц дурыс7 5

I4-сурет. Жылжымалымикроклимат зертханасы (ПЛМ-1)децгейлер1 б1рдей жылусезшу эсерш керсетедо жэнеадам гигиенасында енделгенжэне тищщ температура депсаналады.К,ора-жай ауасыньщ физикалык,касиетш багалауушш тЬселей температура,ылгалдылык, ауа козгалы-сы ны ц жылдамдыгынаныктаумен катар катотермометрияэдасш колданганныцда мацызы зор.К,орадагы ауа керсет-KiiirrepiH удайы тексершотыру кажет. О л ушш арнаулыкуралдар колданылады.Ал ец тшмдкп жылжымалымикроклиматзертханасын_пайда.панган(4-сурет).Алып журуге, колданугаыцгайлы зертханада ке-рект! зоология лык куралдар жинакгалган (электротермометр,психрометр, анемометр жэне т.б.).2.16. Атмосфералык ауаны коргауАуаныц эруакытта ластануына байланысты оны унем1коргау жэне санитарнялык жагдайын бакылау асакажет. K,a3ipri уакытта атмосферага тендей жок келемде ласзаттар тусуде.Техногенддк фактор л ардан туатын атмосфераауасын ластаушылардыц ец бастылары —KOMipreri тотыгы,куюрттщ кос тотыгы, ком1рсутектер, азот тотыктары, шацжэне т.б. болып табылады. Бу лар дан баска химиялыкагрессией газдар мен эртурл1 дисперстпс коспалар дакездеседк куюртп газдар, кышкыл тумандар, фтор, куюрткышкылы, хлор жэне баскалары.Атмосферага тусетш зиянды заттар агрегаттык жагдайынакарай газ тор1зд1 (куюрттщ кос тотыгы, азот тотыгы,K O M ipT eri тотыгы, ком1рсутектер жэне т.б.) жэне катты(концерогендак заттар, коргасын жэне оньщ косылыстары,шац, куйе жэне б.) болып топталынады.76

Казакстан бойынша алдагы жылдары ауага турактыкездерден тусетщ ластануды 41,1 пайызга томендету кезделшотыр.K,a3ipri дуние жузшде кездесетш жылулык эффеКтщ пайдаболуына себеп болатын заттарга йейзгнде су, кешркьппкылгаз, метан, азот пен кук1рт тотыктары, фреон жэне т.б. жатады.Осылардын йншде бул эффектке ен мол улес косатын С 0 2.К,ышкылды жауындардын пайда болуынын Heri3riсебептер1 атмосферага енёрКеешген тусепн куюрттщ костотыгы жэне азот тотыктары ауадагы ылгалмен косылыпкук1рт жэне азот кышкылдарына айналуында. К,орытындысындажанбыр мен кар кышкылданады (рН

аркасында коршаган ортада жиналып, коп жагдайда малды,кусты, балыкты, адамды уландырады. Осы тургьщан коршаганортага оте зиян деп хлорланган кем1ртектер екеш аныкталыпотыр (ДДТ жэне б.).Ipi карага Караганда кой мен шошка атмосфераньщластануына шыдамды келедь Мундай жадайда жануарларазыктан бас тартып (ауада кеп болганда), арыктап, кейдеел1мге ушырауы мумкш.Лас ауада кеп кездесетш epi жануарлар ушш ете улыкелетш кукгрт ангидрид! болып табылады.Ауада коргасынньщ, бенз(а)пиреннщ, фосфордьщ,кадьмийдщ жене т.б. болуы кан тузшетш жуйеш шаршатып,жукпалы ауруларга карсы тез1мдишлт темендетедьК,ара тутш (смог) деп тутш мен химия кесшорындарыньщгаз калдыктарынан туратьш улы коспаларды айтамыз. Оларбарлык Tipi жануарларга KayinTi (азот тотыктары, мырышкоспалары, кадьмий, куюрт, кем1ртеп тотыгы).Парншшк газдарга жататындар: кем1ркышкыл газы, метанжене хлор-фтор-кем1ртектер. Бул газдардьщ маныздылыгыI жер шарыньщ климатын езгеруше есер етушде.Мал кора-жайы ауасьшдагы белгш аммиак, куюргп сутеп,кем1ркышкыл газы жене метан газдарымен катар 30-га жуыкгаз тер1здес химиялык косылыстар аныкталган (амин, амид,спирт, дисульфид, сульфид, меркаптан тобына жататьшдар).Heri3ri шстер KyKiprri cyTeri, аммиак, индол, меркаптанныцболуы нэтижесшде туындайды.Сонымен катар кеп газдаржагымсыз шстер кез1 больш табылады. Иютердщ пайда болуыкебшесе, анаэробтык жагдайда ететш микробиологиялыкпроцестермен тусщцгршедь Эйресе, шошка кораларындаерекше жагымсыз nicri косылыстар кеп туз1лед1 (этанол,пропанол, бутанол, гексанал, ацетон жене б.). Осы жагымсызшстер малмен коса адамдарга да зиянды есер етедд.Атмосфералык ауаньщ ластануымен куресу шаралары малшаруашылыгы мекемелерш жобалау кезецщде есептелшу!тию. Мал шаруашылыгы мекемелер1 ауданындагы ауа бассейншщжагдайы, кебшесе объектшщ рационалды орналасуьша,малды устаудьщ оптимальны едастерш тандау, кидыутельдеу, мал кора-жайын желдетуше байланысты. Эртурл!жел багытына орналасуына карай мал шаруашылыгымекемелершщ орналасуы мен санитариялык-корганыстыкаймагын белгшеу кажет жене бул орналаскан мекемелердщ6ipiH-6ipi ластаудьщ алдын алу Шрден-б1р шарт болыптабылады. К,оршаган тещректа жене кус кораларынын ауабассейнш коргау уипн кеп жагдайда оны ластанудан сактайтын78

кдрапайым курес шаралары жеткшкт1(ауа-алмасу жуйелерщдесузпштер колдану, тазалык сактау жэне т.б.). Ауаны ластануданкоргау шараларына жататындар: шаруашылыкта жэгаргысанитариялык мэдениетп сактау, микроклиматты камтамасызететш жуйелердщ толассыз жумысы, мал кораларын унем1тазалау жэне дезинфекциялау, санитариялык-сактык зонаныкатан уйымдастыру жэне т.б. Мал нысандарынан тарайтыниютерд1 жэне атмэсфералык ауаныц ластануын азайтумаксатында журпзшепн непзп шаралар - сыртка шыгарылатынауаны тазалау (эртурл1 сузпштер колдану, бактериоцидтжлампалармеен —БУВ-60, ДБ-60 ауаны дезинфекциялау) жэнекиды эндеу (биологиялык, тазалау, химиялык затгармен ендеу,физикалык факторлар мен механикалык куралдарды колдану)болып табылады. Мысалы, коршаган ауадагы аммиактьщ азаюыКИДы аммоний-персульфаты (2—3 есе), хлорлы жене сутегшщканыккан тотьп'ымен (2 есе) ендегенде байкалады.Атмосфёралык ауаныц непзп ластану кез1 мал киы болыптабылады (оны ендегенде, пайдаланганда жене б.).К,иды жене ки уймелерш дезодарациялау ушш хлорлыек, формалин, сещцршген ек (0,5—1пайыз доза ки мелшершекарай) колданады.Кептеген дезодарациялауга пайдаланып журген химиялыквдютердщ непз1 мынандай: реагент кидагы затпен реакциягатусш оларды байланыстырып немесе жойып, будан коршаганортага зиянды жагымсыз ию шыгу немесе лас заттардыцбелшуш тежейдь Сонымен катар кейб!р реагенттер ертурл1анаэробты iuipy npouecTepi ecepiHeH ертурл1 зиянды газдар —аммиак, куюргп сутеп, меркаптан жэне т.б. бэлетш бактериял арды жояды.0 HaipicriK мекемелерде ауаны зарарсыздаццыруда эртурл1химиялык заттар, иондау жэне ультракулпн сэулелершколданады. Атмосфералык ауаныц микробпен жене шацтозацменластануын темендету максатында ауа тарткышжелдеткйытерге ертурл1 сузгш курылгылар кояды. К,усханаданшыгарылатын ауаны тазалау ушш жуып тазалайтынc y 3rici бар, дезинфекциялайтын ертшд!С1 жене жукатазалагыш cy3nci бар курылгы колданады.Мал шаруашылыгы мекемелершщ коршаган ортага зияндыэсершщ аддьш алу ушш жасыл агаш отыргызудыц мацызы зор.Ауаны тазалауда кегалдандыру едютерййц ертурл1 шацтозац,микроорганизм жэне зиянды газдарды жоюы б1рнешесебептерге байланысты: тукымдас курамы, жолактыц eHi,Typi, агаш жене бутаныц биистаГне байланысты. Ауаны79

ертурл1 газдардан тазалаудьщ ен тшмд1 ед1Ы — жапырактыкегалдандыру, ал микроорганизм ушш шырша тукымдастары.К егалданды ру уиин пайдаланатын агаштардыцсанитариялык-гигиеналык касиетш багалауда олардьщфитонцидтж касиеттершщ, сонымен катар олардьщ ерекшеушкыш органикалык косылыстар белушщ манызы ете зор.Осы органикалык ерекше косылыстар есершен ауру тудырушыбактериялар жойылып немесе олардьщ дамуытежелшедьАнтибактериальны кдсиеп бар агаш, бута тектес тукымдасгарга:ак акация (барбарис), сакалды кайыц, емен, шырша, жасмин,тал, шецкил, уйецю, сагызкарагай, жеке, арша, майкарагай,жупаргул, бейтерек, актерек, мойыл жене т.б. жатады.Агаш ешмджтердщ ппшде жогары фитонцидтж касиепбар —тукымдастарга шыршалы тукымдастар жатады. Фитонцидгшгшщмаксим умды кезещ кектемп-жазгы айларда, ягниолардьщ гулдену1 жене ecyi кушейгенде байкалады. Соныменкатар фитонцидтер антимикробты белсендшшмен катаркейб1р еамджтердщ инсектицида касией бар — карапайыммойыл, майкарагай, шетен агаш жене т.б. Оамдж ассортимент^тацдау кезшде табиги климаттык аймагын женеэкологиялык жагдайын да есептейд1.К егалдандырудыц санитариялык-гигиеналык кызмеп —олардыц кем1ркышкыл газыныц мелшерш азайтуда женесонымен катар оны оттепмен байыту касиетше байланысты.Кегалдандырудыц ecipece, ауаньщ иондау режимш сактаудагымацызы ете зор жене оныц бул касиет1 оттегшщбиологиялык белсендшйше байланысты болады. Ауаньщиондалу децгеш орман мен кегалды ормандарда eKi есежогары. Мысалы, жецш Tepic иондардын саны 1 см3 ауадагымелшерк ормандарда — 2000-3000, калалык саябактарда —800, жабык мекемелерде — 25-100 мелшерде болады.Сондыктан мал шаруашылыгы мекемелер! мен гимаратгарыаймагындагы кегалдандыру ауа бассейншщ жецш иондарыменбаюына жол ашады. Ауа курамындагы жецш иондардынкебеюше, кебшесе ак акация, карель кайыцы жене терекжапырактас кайыц, емен жене т.б. кеп ecepiH тигiзeдi.К егалдандырудыц бгрден-б1р мацызы ауаны зиянды газдармен шацнан тазартуында.Жасыл агаштардыц ауа температурасыныц езгеруше детиизетш ecepi зор. Ал кегалдандырылган аймак ауасыньщкалыпты ылгалдылыгы 7-40 пайыз жогары болып келедкКегалдандыру, жасыл агаш отыргызу есершен жел жылдамдыгы2-3 есеге темендейд1. Мал шаруашылыгы меке-80

м ел ер ш щ ауласы н когалданды рганда лас ауаны н 6 ipЕимараттай ёкшийспте ауысу м ум к и адп , жагымсыз ш стщшыгуы, ш ац-тозан молшер1, м икроорганизм дер азайып,жалпы метеорологиялы к факторлардыц Kepi ecepi тем ен -дейдьKptCKfiiua корытындыМалдыц денсаулыгы мен оныц Ътмдттн жогары децгейдесактау yuiiH ауа керсеттштерi калыпты epi ыцгайлы болуыMindemmi. Ауаныц колайсыз эсерше, ecipece жаца туган телдерсШШтаЛ. Сондыктан кора ауасыныц керсетк'1штер1 немесе микроклиматмал организмше колайлы болган жагдайда онда ол малдыцденсаулыгы мен внт дм гт щ жогары болуыныц Kenini.6-1221Бакылау сурактары:1. Атмосфера дегешм1з не, оныц курамы мен курылымы кандай?2. Биосфера дегешм13 не?3. Ауа райына аныктама бервдз?4. Микроклимат дегешм1з не?5. Атмосфералык жэне деммен шыгарылатын ауаныц газ курамынсалыстыра айтып берщ1з?6. Мал коралары ауасыныц газ курамын талдап, оларга санитариялыкбага берпщ?7. Озон мен аэроиондардыц гигиеналык мэш кандай?8. Электр жэне электромагнитпк орйстердщ мал организмше acepiнеде?9. Шаццы гигиеналык тургыдан топтацыз жэне оныц мал организм!ушш мацызын айтыцыз?10. Мал коралары ауасыныц непзп микроорганизмдерш атацыз?11. Микробиоздыц мал денсаулыгы ушш мацызы неде?12. Барометрлш кысымныц курт o3repici организмде кандай езrepicTepтугызады?13. Табиги кун радиациясыньщ непзп курамына гигиеналык багаберщ1з?14. Ауа температурасыныц, ылгалдылыгыныц жэне козгалысжылдамдыгыньщ гигиеналык мэш неде?15. Мал ушш жылу индиференттшк пен шектш температураныцаймагы кандай?16. Жарыктыц мал организм! ушш мацызы кандай?17. Ауадагы зиянды газдарды атацыз?18. Крра ауасындагы аммиактьщ мал организмше эсерш атацыз?19. Мал кора ауасындагы зиянды газдарды азайту шараларынасипаттама берщ1з?20. Атмосфералык ауаны коргау жолдарына аныктама бервдз?

III тарау. Топырак; гигиенасыТопырактьщ санитариялык жагдайы жэне онын, Kacuemmepiмал денсаулыгын сактауга жэне толык кунды азыкпен камтамасызетуде манызды орын алады. Сондыктан мал устайтынкораларды салганда, жайылым тандаганда топырактьщсанитариялык жагдайына аса квщп бэлген дурыс. Бул тараудатопырактын мал организм/ ушш санитариялык-гигиеналыкманызы мен онын шаруашылык/пагы орны кэрсеттген.3.1. Топырактьщ жалпы зоогигиеналык; мацызыТопырак дегеш тз — жер кыртысыньщ кунарлы бетюкабаты. Ол геологиялык факторлардьщ, физико-химиялыкжэне биологиялык процестердщ эсерлер1 нэтижесшде пайдабэлган. Тэпьфактьщ пайда болу npoueci оте курдел1 9pi узакмерз1мде отеда. Мысалы, 2 см топырак пайда болу ушш 300-1000 жыл керек.Топыракта курдел1 химиялык жэне биологиялыкезгерютер, ен бастысы жануар жэне эомдж тектес эрганикалыкзаттардын ыдырау npouecTepi журш жатады.Сонымен 6ipre топырак — турл1 ес1мджтер, жануарларкалдыктары мен шаруашылыктык-турмыстык калдыктардыкдбылдаушы жэне ciuipyuri, сондай-ак ол кэптеген микрофлоралармен микрофауналар резервуары. Топыракта турщ жана косылыстаркуральт, эс1мпдк тамырьш жаяды, ал терен кабаттарьшдажер асты суы болады. Топырак батпактанса немесе топырак суыкоп турьш калса мал коралары сыз тартады.Топырак сол жердщ климатьша, ал оньщ микробедер1 менерекшелйстер1 мал кораларыньщ микроклиматына, ос1мдистщжетшуше улкен эсер етедь Топырак сипаты мал кораларынжоспарлау барысында, оларды салу кезшде коныс аумагынколайлы пайдалану ушш ескершуге тшс.Мал мамандарын бэршен де бурын топырактьщ бетюжыртылатын opi кунарлы кабаты кызыктырады. Топырактьщнепзп кунарлы кэрсеткши кара ш1рж (корда) немесе гумусболып табылады. Гумус жетюлйсп болганда ос1мдж жаксыэсш, мэл эшм беред1. Алайда, кейшп 40-50 жылдарда (тьщжерлерда игеруден бастап) жерда жуйейз пайдалану гумустьщ82

азаюына себеп болып отыр. Онын зззюы зуышзруэшылык.дакылдардьщ ешмдшшЙ! темендетедкГумусты к заттартопырак микроорганизмдер! ушш энергетикалык. материалболып та саналады.Сонымен кзтэр гумустык, заттартопырактын физико-механикалык кэсиетгерще epi олараркылы оныц су-ауалык жэне жылулык. реж им дерш е,биологиялык жэне cinipyinuiiK белсендшнтне он эсер етедьЖьфтылатын кабаттьщ калындыгы ортз есеппен 0 25 м Олесшд1к еплерде енделедь Дэл осы кэбэгган топырактыластаушылар атмосфералык ауагз, ес1мд1кке т у с е Т ^ е ппэтогенд! микроорганизмдерден э ? калды ктар д ан ,тардан еадпнен каркынды татарады хим иялы к зат-Топыракты зерттеу схемасыМЕХАНИКАЛЫК№АМЫф ИЗИКАЛЫККЛСИЕТ1

Топырактьщ устщп кдбатынан баска оньщ жер асты суынажакьш кабаты да назардан тыс калмау керек. 0 йткеш, ондаорганикалык косылыстар, агын сулар зарарсызданады, ызасуы мен топырак ауасынын сапасы калыптасады. Канализацияжэне су жуйелер1 де, тургын уйлер мен мал кораларыныцipreTacbi да осы кабатка салынады. Топырак титне жэнеоныц химиялык курамына оамдж сипаты, жем-шоп пенауыз судыц химиялык, курамы байланысты болады.Топырак,тагы барлык, KopeKTiK заттар (макро жэнемикроэлементтер) микробтардьщ комепмен есгмджтер оцайпайдалана алатын турге айналады.Топыракта немесе оныцкара кабатында химиялык элементгердщ 6ipi болмаса су жэнееамдж аркылы малдыц денсаулыгы мен ешмдшшне эсеретедь Мысалы, топырак мал ecipeTiH кэсшорындардыцкокыстарымен, ауыл шаруашылыгы дакылдарыныцзиянкестер1мен куресу ymiH колданы латы н улыхимикаттармен ластанган жагдайда жем-шептж заттардыцорганолептикалык касиетше Kepi есер етед1, ep i малденсаулыгына оте зиянын типзедд. Сонымен катар химиялыкзаттарды ауылшаруашылыгында кец колдану топырактьщтабиги касиеттершщ 6ipniaMa езгеруше де есер етедд. Дегенмен,пестицидтер мен тыцайткыштарды пайдалану жер 6eTiHластаудыц тек 6ip гана K03i емес. Ец Kayinrici атмосфералыкауадан-радиоактивп аэрозолдардыц топыракка конуы. Булжагдайда адам денсаулыгьша да зиян. 0 йткеш, азыктык тобекаркылы радиоактивтж заттар адамдарга бершш есер етедйГ у л тканьдерше радиоактивп заттарды жинактаган жемю,KeKOHicTepfli тамакка пайдалану жене де радиоактивтжзаттармен ластанган жем-шеппен азыктанган мал eTi женет.б. ешмдер1 пайдалану кезшде ауру тудыруы ьжтимал.Ластанган топырак шыбын-ш1ркейдщ де жаппай ecinенетш орнына айналады, ал патогещц микробтардьщ оданашык су кездерше тусш, жер асты суына eTyi мумкш. Сейттп,оларды ластайды. 1ндетт1 жене инвазиялык аурулардыц6ipfleH-6ip тарау ce6e6i де осындай ластанган топырак болыпсанаЛады. Ocipece, топыракта спора тузш узак OMip суретшжене малда шдета ауру тудыратын микробтар ете Kayirrri(топалац, cipecne, эмкар жене т.б.).Сондьжтан топырактьщ санитариялык жагдайын жаксартужене ол аркылы тарайтын щдетгердщ алдын алу максатындаоны yHeMi зерттеудщ жене багалаудыц мацызы ете зор(5-сурет).84

3.2. Топырактыц механикалык. курамы жэне оныцкурылысыТ опы ракты ц м еханикалы к курамы оны ц сулы -физикалык, физикалык-механикалык, ауалык жэне жылулыккасиетше, кышкылдану-калпына келу жагдайына, сгщрулйскасиетше, топыракта гумус, азоттыц жиналуына эсер етеда.Механикалык курамына байланысты топыракта оныецдеудщ, ericTiK жумыстардыц журйзшуше, тыцайткышшашу мелшерше жэне ауылшаруашылык ешмдерш себужагдай л ары езгередк' Егер кумды жене кумдак топырактаржылдам еццелгенмен, оларда гумуспен пен ылгал аз боладыжене олар жел эррозиясына тез1мйз келедьТопырак белшектершщ келденещ 1 мм-ден артык болса,онда оларды топырактын кацкасы(скелей) деп атайды, ал 1мм-ден кем болса, ол белшектерд1 топырактыц улпасы(мелкозем) деп атайды.Топырактыц кацкасына жататынмеханикалык болшектер —тастар (келденещ Юмм-ден ipi),ipiкиыршык (5—10мм), орташа киыршык (3—5 мм) жене усаккиыршык (1—3 мм). Топырактын улпасына KipeTiH белшектерipi кум (0,5 мм), орташа кум (0,25—0,5 мм), майда кум (0,05—0,25), ipi шац (0,001—0,005 мм), тозац (0,001 —0,0001 мм)жене коллоидтар (0,0001 мм-ден аз белшектер).Гигиеналык тургьщан топырак тасты, киыршыктытастакты, кумдак (80 пайызга астамы кум, 10 пайыз дёвднсазы бар), кумдауыт (кумы 70 пайыздан астам, сазы 30 пайызаз), усак сазды (10-80 пайыз саз, калганы кум), саздак, сазды,борлы, екй (20 пайыздан астам ек), кара топырак (20 пайызданастамы гумус) жене кара uiipiK (торф) болып белшедьМеханикалык болшектердщ колемше карай топырактьщбес TypiH ажыратады: киыршыкты тастакты (3-1 мм),кумдакты (1-0,05мм), ipi шацды (0,05-0,1 мм), шацды (0,01 -0,001 мм) жене кайырлы (

З.З.Топырактыц физикалык, кдсиеттер!Гигиеналык тургыдан топырактьщ мынандай корсеткинтершщманызы айтарлыктай: топырактьщ санылаулыгы, су0TKi3rimTiri, капиллярлылыгы, ылгал тарткыштыгы, ауаотюзгшгпп жэне жылулык касиеттерьТопырактьщ санылаулыгы. Адамньщ жерщ оцдеушщнэтижесшде, топырак кургак та, ылгалды да кунарлы некунарсыз да болуы мумкш. BipaK, кандай жагдайда да тепэр турл1 минералды жэне органикалык болшектерден турады.К,абат-кабат болып жаткан болшектердщ аралыгында ауа, сужэне кэптеген организмдер толы саны л аул ар болады. Осыболшектердщ улкён-кйпЬпгше карай ipi жэне усак тушрл1топырак деп бэлшедд. Усак тушр.щ топырактар санылаулыгыipi тушрл1 топыракка Караганда жогары болады. Егер усактушрл1 топырак санылаулыгы 85 пайызга жетсе, ipi тушрл1топырак санылаулыгы 30 пайыздан кем.Санылаулыктьщ санитариялык мэш зор. М эселен,жекелеген санылау кэлем! мен топырак бэлшектершщ KoneMiулкен болган сайын ауа жэне су жаксы отед1. Дэл1рек айтканда,ipi тушрл1 кумдак топырактьщ су етш зп ш тт усактушрл1 сазды топыракка Караганда коп есе артык. Ipi тушрл1топырактан б е л г т 6ip уакыт олшемшде усак тушрл!топыракка Караганда ауа коптеген есе коп етедьТопырак санылауы 60-65 пайыз болса онда биологиялыкжэне химиялык ластанудан оздптнен тазару nponecrepi ушшколайлы жагдай туады.Топырактын су вткЬгштш. Топырактьщ бетше тускенсуды етюзш cinipyi (тартуы-сузуО осылай деп аталады. Судытарту (сузу) бос санылаулардьщ 6ipiHeH кешн 6ipi сументолуын, су откАзгштйстщ 6ipiHini кезещ дейм1з. Ылгал отекоп болган кезде оны сузу топырак толык шылкыганшасозылады. Ipi тушрл! топырактьщ сузу кaбiлeтi мол келедьУсак TYЙipлi топырак суды нашар отвазедь Сазды жэне караmipiKTi (торфты) топырак суды оцай устайды (бэгешй).Мундай топырактар батпакты, ылгалы коп жэне суык болады.Олар жарамсыз топырак болып есептеледьТопырактьщ OTKi3 r i i u T i r i судыц кысымыныц улгайганкезшде жэне топырактьщ сузгш тк кабатыньщ калындыгыжука болса жещлдей туседа. Bend кабатын копсытса оныцсу этю згш тп едэу1р артса, керюшше топыракты таптау суэтю згщ тгш кемггедд.Топырактьщ су э п а згш т к касиетше байланысты судьщжарамсыздык немесе тазалап ауыз су ретшде колдану86

MyMKimiiri аныкталады. Судын кеЙШр белш сол етазетштопырактын шйнде усталып ка лады. Судын кез-келген молmepiHсанылауларына орналастырып устау Ka6ijieTiтопырактын ылгал (су) сыйымдылыгы деп аталады. Санылаукендшп каншалыкты аз жене олардын жалпы Келеш соншалыктыулкен болса, топырактын су cinipy кабшей де, соншалыктыжогары болады.MiHe, топырак каншалыкты усак тутрл! болса, онынсыйымдылыгыньщ да соншалыкты улкен болатыны сондыктан.Мысалы, кумныЧ 100 ijanffii салмагынын 25 бел1|пндей суды, ал сазды куидык-40, таза саз-70 бёдаш 6ipiKTipeалады.Топырак су сыйымдылыгыньщ жогары болуы оньщ ауажене су етю згш тгш кемггед1, кора-жайдьщ сыз тартуынаекеп соктырады,топырактыц жылу етю зпш ттн артгырып,органикалык заттардьщ ьщырауына кедерп келтпредь Мундайтопырак жарамсыз, сыз жене суык топыракка жатады.Топырактыц капимярлык Kacuemia.cn — топырактын судытеменп кабатынан (горизонтынан) устщп кабатына кетерукабшетш айтамыз. Топырак усак тушрл1epi санылауы даанагурлым кшжене болса капиллярлыгы улкен келед1 Ce6e6i,онымен су ете бшкке кетещгед1. Ipi тушрл1 топырак судытез кетергешмен, айтарлыктай бщкке шыгара алмайды.Тастакты топырактын санылауы аса улкен келедь Оньщкапиллярлыгы нольге тец. бте усак TyMpjii топырак-караш рж пц (торфтьщ) капиллярлыгы бершен де улкен. Ол суды4-6 м бийспкке дейш, ете усак кумды топырак — 2, саз — 1,2,Кум — 0,3-0,5 м бшкпкке кетередьТопырак тым капиллярлы болса кораныц (гимараттын)сыз тартуына себепкер болуы мумкщ. Усак тушрл1топырактыжерлерде уйДЩ 1ргетасы топырак суы (жер асты суы) жататынденгейден бшк eTin каланады.Топырак сацылауларында сонымен 6ipre су буы да болады.Меселен, топырак ауасыныц ылгалдылыгы 70 пайыздан кемболатын кез1 ете сирек. Ал 2 метр жэне одан да терен тусындабу мулде кеп болады да салыстырмалы ылгалдылык 100пайыздан кем туспейда. Осы капиллярлыктыц аркасындатопырактыц ycTinri кабаты ылгалмен, коректж заттарменжаксы камтамасыз етшёдЬ Топырактын капиллярлыгы жогарылагансайын су да жылдам кетер1лед1жене топырактагытотыгу npoueci де каркынды етед1.Топырактыц ылгал тарткыштык Kacuemi. Топырак тушрлершщбеткеш ауадагы су буын, ягни ылгалдылыгьш таргатынepi топырак санылауларында KenTipeTiH кабшей бар улкен8 7

жазыктыкты курайды. Топырак каншалыкты усак тушрл1болса, оньщ ылгал тарткыштыгы соншалыкты жогары болады.Сондай-ак, топыракта uiipitw жэне коллоидты заттар кепболса да жэне ауаньщ атмосфералык ылгалдылыгы жогарыболса да еседь Органикалык заттармен ластанган саздытопырактын да ылгал тарткыштыктары жогары келед1.Топырактын коллоидты заттары суды езше ец кеп сйцредьФермалардыц ластанбаган территориялары мен шаруашылыктардыцжайылымдык учаскелершщ ipi :тушрл1топырактарыныц ылгал тарткыштыгы ете аз. гТопырактын булану K abu iem i каншалыкты нашар болса,оныц курамындагы ылгал да соншалыкты кеп усталады.Сейтш, ол анагурлым сызды болады. Мысалы, усак тушрл!ес1мдЬс аз шыгатьга, кун сэулес! нашарлау тусетш сур (боз)топыракта ipi т у щ ш топыракка Караганда ылгал тарткышкабшетш арпыратын epireH туздар болса, ауа ылгалды келсе,жауьш-шашьш жене кар суы топыракты шайып жатса топыракбетшде ылгалдьщ булану децгеш темендейщ.Топырактын ауа вткжштт деп — топырактын ез бойынанауа етюзу кабшетш айтады. Ауа топырактыц су болмаганеацылауында, ал свдршген куйшде топырак белшектершщкурамында болады. Сонымен, жер асты суында ауа epireHкуйшде болатыны белгш. К,урамы жагынан топырак ауасыатмосфералык ауадан 6ipa3 айырмашылыгы бар: мысалытопыракка терецдеген сайын оттеп мелшер1азаяды, органикалыкзаттарды тотыктыруга кеп жумсалады, ал KeMipкьппкылы курамы керюшше кебейеда.Органикальпс, заттарга бай топырактарда oTTeri мелшер110 пайызга дейш, тшй одан да азаяды да, KeMip кышкылыкурамы 15 пайызга дейш жене одан да артык кебейедьЛастанган топырактарда газ тэр1зд1 коспалар (СН4, H2S, NH^),сондай-ак индол, скатол, май кышкылдары т.б. болуы мумкш.Топырактыц ауа етюзгшлш барометрлж кысымньщ есушебайланысты артып, топырактыц ycT inri кабатыныцкалыцдыгы жене ылгалдылыгы улгайган сайын кемид1.Сацылау ларцы толтьфатьш су олардан ауаны сыгып шыгарадыда, ауаньщ топыракка енуше кедерй жасайды. Топыракауасыньщ курамында шац да, микроорганизмдер де болмавды.Олар ауа топыракта сузшген кезце усталып калады да,топырак белшектер1ьщыратып ж1бередгТопырактыц ауа етк1зпшйгшщ жене оньщ оттепменбаюыныц топыракта ететш тотыгу жене оны адам менжануарлар екгтзетш органикалык лас затгарцан босату Tepi3miбиохимиялык процестерге байланысты гигиеналык манызызор. Тагы топырак тушрл1 ipi жене кургак болуга тию.

Ойткеш, ылгал жэне усак. тушрл1 топырак эте нашар желдетщедьСондыктан да онда ездтнен тазару npoueci айтарлыктайжурмейш.Топырактьщ жылулык Kacuemmepi. Топырак непзщцекуннен кызады. Бул процесс топырактьщ жылу сыйымдылыгына,жылу епазпш ттне жэне радиациялау кабшетшекоп байланысты болады.Сырткы ауа температурасынан топырак температурасыньщедэрр айырмашылыгы бар. Тэул1к жэне жыл бойында оншакоп ауьгткымайды жэне топырак терендеген сайын 6ipTe-6ipreазая береда. Терендеген сайын топырактьщ тэулиспк жэне жылдыкен жогары температурасы ауа температурасынан едэухр тэмен.К,ыстыкуш топырак температурасы ауа температурасынанжогары, ал жаздыкуж KepiciHiue салкын болады.Топырактьщ жылу OTKi3riuiTiri нашар болады. Bcipece,борпылдак, усак тушрл1, ылгалды цйрщщ заттары (гумус)кеп, ак шагыл, шеп эопейтш TycTi топырактар аз кызады.Ipi тушрл1, кургак, коныр тусн жене шеп жаксы есетштопырактар, сондай-ак тасты, тыгыз топырак нагыз жылуаккумуляторы болып табылатын таулы жер топырактарыжылуды тым-Teyip отюзедь Борпыдцак топыракка Карагандатыгыз топыракта жылу теренге енеда. Топырак сацылауларынтолтыратын су сол санылауларцы толыктыратын ауагаКараганда жылуды 21-26 есе коп епазед1 екен. Жылуды ылгалтопырактьщ онай да терен етюзетш} сондыктан.Топырак температурасыньщ ете улкен гигиеналык манызыбар. Ол жергшкп жердщ климатына, ал жергшкп климатмикроклиматкаесер етедг Топырак температурасы ерекшелжтершщеамдйс н р и п л т yiiiffl манызы зор. Олардынтамырлары кыстыгун1топырактьщ жылы кабатында жатадыда, суыктан сакталады. Ол, ягни топырак температурасы солтопырактьщ езшде жур1лет1н физико-химиялык женебиологиялык процестерше де есер етед1.Жануарлар, ecipece олардьщ телдер1 мен елс1здерщщ ценсаулыгыушш кунн1н еуыгы, ягни yciK айтарлыктай Kayinтейццреда. Ол ауаньщ суык массасы ке-Jiin, жиналып турыпкалатын ойпат жерлерде жиг байкалады. Суык, катып калганжем-шептщ Kayni де ешнерседен кем емес. Ол да жануарлардынimiH Kenripeni, iiii тастатацы, тагы баска жагцайларгаурындырады. Топырактьщ каткак болып келетш бел, ecipeceжер асты суынын децгеш ете жогары болган жагдайда курылыстынipreTacbiH булдарщ гимаратка зиян тйг1зед1. Сондайактопырак температурасы на карап суы катып калмас ушшканализация мен су кубырларын салу терендт аныкталады.89

3.4. Топырактыц химиялык курамыТопырак минералды жэне органо-минералдык затгардантурацы. Минералдык заттардын кез1 — жер кабатьшьщ катгыкабыгын (литосфера) курайтын таулы породалар. Минералдыкбелпс топырактыц 80-90 пайызын курайды, ал органикалыкзаттар топыракта 10 пайыздан кем болады. Топырактынорганикалык белш (гумус) еамщ к пен жануарлар тектесзаттардын ыдырауынан жене осы процесс кез1нде журетшреакциялар аркасьшда пайда болатын заттардьщ«ешмдершентурады.Топырактын курамында барлык белгш химиялыкэлементтер аныкталган. Топыракта литосферага Карагандаorreri, сутеп, кремний кеп болады, ал алюминий, кальций,магний, калий аз кездеседь Литосферамен салыстыргандатопыракта кешрсутеп 20 есе, ал азот 10 есе артык. Топырактабул элементтердщ кеп жиналуы Tipi организмдердщ ripnibiiKетуше байланысты (6ip пршшйс иесше 18 пайыз KeMipTeriжене 0,3 пайыз азот келедО.■Топырактын минералдык белш нщ химиялык курамыоньщ шыгу тепне байланысты аныкталады. Егер батпактытопырактын курамында алюминий косылысгары (А^О,) кепболса, кумды топыракта кальций косылыстары (СаО) кепкездеседь Карбонатты топыракта баска топырак турлершеКараганда магний жэне кальций тотыктары кеп кездеседд.7Топырактыц химиялык косылыстарьшьщ шпнде улеа жагынанец кебш кремний тотыгы, содан кейш п орьщцарды— алюминий, тем1р, калий, натрий тотыктары иеленеда. Карбонаттытопырактарда бершей де кальций мен магнийтотыктары, ал сор топырактарда — хлорлы калий жене хлорлынатрий тотыктары кеп болады. Топыракта ете аз кездесетшмикроэлементтер: кобальт, мыс, марганец, бор, йод, фтор,бром, никель, стронций, селен, молибден, мырыш, литий,барий т.б. неорганикалык косылыстардыц кез1тек топыракпайда болатын породамен шектелмей, сонымен 6ipre микроорганизмдересер1мен ыдырайтын еамдак жене жануарлартектес органикалык калдыктар болып табылады.Химиялык косылыстардыц кеп мелшер1 оньщ топырактагыбела кабатгарынан ашык су кездерше шайылып кетедд, немесееуел1 ыза суьша туседа де, шаруашылык ауыз суыныц сапалыккурамьша эсер ете отырьш, топырактыц терец кабатына кешеда.0 с1мдЬс теки жем-шептеп химиялык заггардьщ сапалыккурамы мен мелшер1, кебшесе ес^мдйс, шеп ескен топырактьщтишне, химиялык курамына байланысты. Макро- женемикроэлементтердщ топыракта жепспеуш 1л1п немесе90

артыктыгы азык, аркылы мал денсаулыгы мен ешмдиипнеулкен эсер eTyi мумкш.Топыракта макро- жэне микроэлементгерщц биологиялыкайналымы басталады жэне аякталады.Топыракта, суда, азыкта микроэлементтер аз немесе етекоп болса мал организмщде зат алмасу npoueci бузылып турл1аурулар дамуы ыктимал. Мундай ауруларды биогеохимиялыкэндемиялар деп атайды.Мысалы, эндемиялык зоб йодтыннемесе б1руакьпта йод жэне кобальттын жетюпеушен; кариес(Tic эмалшщ бузылуы) — фтордын жетюпеушен, ал эндемиялыкфлюороз (эмальдын жолактануы) — фтордын копболуынан дамиды; суйек-буын жуйелершщ эндемиялыкаурулары (остеомаляция, остеопороз) — кальций немесефосфордын жетюпеу1немесе кеп болуынан; “марганецтшрахит ” — рационда марганец ете кеп болганда немесежеткшкйздтнен дамиды; анемия — мыс жэне кобальттынжетюпеушен; козылардыц энзоотиялык атаксиясы — мысжетюпеушен немесе онын антагонистершш — молибден жэнесульфаттардыц кеп болуынан; паракератоз — цинк жетюпеушендамиды. Мал арасында аталган аурулармен катаролардын арасында кысыр калуы жшлеп, ещмдалшнщ азаюыкецшен байкалады.Биогеохимиялык эндемия — бул осы аудандарда непзшдемикроэлемениердщ жетюпеушен жаппай еймдж, мал жэнеадам орЕанизмдершде зат алмасу процесщщ бузылуы.Биогеохимиялык жагдайды аныктаганда топыракка биогеоцинозOHiMi ретшде аса кецш аудару керек.Bi3flin ел1м1зде 6ipH em e биогеохимиялык аудандар (региондар)аныкталган. Регион —бул топыракта, ауада, судакездесетш 6 ip немесе 6 ip H em e макро- жэне микроэлементтердщконцентрациясьшыц баска керий территорияларданайырмашылыгы бар территория. Атап айтканда, К,азакстанРеспубликасында кобальттын, мыстыц жэне йодтынтопыракта жeтicпeйтiн, ал мырыш, бор жэне никельдщK e n T iri байкалатын биoгeндi аудандардын барлыгыдэлелденген. К,азакстанньщ солтуст1к аудандарында кебшесе,кобальт пен селеннщ тапшылыгы байкалады. Ал оцтустжаудандарда мал азыгы курамында молибденнщ молдыгыменкатар мыстыц аздыгы кездесед4.Топырактын TeriHin (породасыныц) макро- женемикроэлемент курамы мен биохимиясы арасында тыгызбайланыс бар, 6ipaK кейде топырак тузшу npoueci кезшдебЛрнеще элементтер топырак ерттнд1лер1мен баска жерге Keuiyice6e6iHeH ертуря1 геохимиялык аймак тузшеда. Сондыктанбиогеохимияльж аудандарда химиялык элементгердщ эртурл19 1

концентрациясын жэне олардьщ катынасын байкауга болады,ал малдарда зат алмасу процестердщ бузылуы мен эндемияларбиогеохимиялык аудандарда б1ркалыпты таралмайды.Орманды жэне жазыкты кара топыракты зоналардыгеохимиялык эталон ретшде кабылдауга болады, 6ipaK булжерлердщ топырак курамында микроэлементгер коп немесеаз мелшерде кездесу1 мумкш. Бул зоналардын топырактарындакальций, кобальт, мыс, йод жеткшйсп мелшерде,ал калий, марганец, фосфор аз мелшерде кездеседа. Топыракортасы непзшен бейтарап, кейде аз мелшерде сщгш болады.Бул зонадагы жайылым ешмджтершщ курамындагымикроэлементтердщ мелшер1 (кургак затгьщ 1 кг есебшде):йод 0,1 мг/кг, кобальт 0,25, молибден 1,03, мыс 5,5, цинк 20,марганец 70, тем1р 100 мг/кг кездеседьК,ургак жазыкты зоналардьщ топырагьщца кеп мелшердесульфаттар, бор, стронций, кальций, молибден, мыс кездеседа.Топырак ортасы бейтарап немесе сштии болады.Жазык зоналарда топырактьщ туздалуынан натрийлжгеохимиялык ландшафтар дамиды.Таулы зоналарда б1ркатар элементтер саны жагынан да6ip-6ipiHe ара катьшасы жагьшан да эртурл! больш келеда.Булзоналарда йод пен кобальт жетюпейтш аудандар жш кездеседа.Кейбнр территорияларда азональды биохимиялык аудандаркездеседь Бул аудандарга непзп зонага сэйкес келмейтшрегиэндар жатады. Табиги геохимиялык аномалия л ар менкатар антропогендж аномалиялар да кездеседа. Олар адамньщTipnim iri нэтижесшде пайда болады да макро- жэнемикроэлементтердщ биотикалык айналымыныц бузылуьшабайланысты болады. Адам прпшштнщ эсер етушен топырактамакро- жэне микроэлементтер азаяды немесе кебейед1.Мысалы, кызылша немесе майлы эстмдйстердщ еншш жинаганкезде минералды заттар азаяды (300-700 кг/га).Топыракта химиялык элементгердщ концентрациясыныцазаюынан есгмдпс жэне мал организмше олардыц Tycyi деазаяды. Мысалы, энзоотия лык зоб, акупороздыц жэне баскада малдардыц эндемиялык ауруларыныц пайда болуы 6ipжактыминералды азотты, калийл1, фосфорлы тьщайткыштардыжайылым мен егшдгк жерлерге себу салдарынан болады.Аудан топырактарындагы микроэлементтердщ мелшершбшу аркылы эндемиялык аурулардьщ пайда болуын жэнеолардьщ алдын алуга болады.Эндемиялык аурулардьщ алдыналу максатында мал азыгы курамында жепспейтш химиялыкэлементтерд1косу, ал артык элементтерда азайту аркылы колжепазуге болады. Мысалы, жайылымдагы шеп курамындагымолибденд1 азайту ушш топыракка куюрт кышкылы92

аммонийД1, ал с ел еш й -к у ю р т п к осу аркылы азайтуусынылган.Топырак радцоактщтиШ- Топырак радиоактивтшштопыракта радиоактивп элементтердщ болуынан пайдаболады. Оньщ ею Typi бар: табиги жэне жасанды радиоактивтшк.Табиги радиоактивтшк топыракта табиги радиоактивпэлементтердщ болуынан пайда болады. Олар ушкебелшед1: 6ipiHmi — уран, радий, актиний жэне торий элементтершщизотоптарына айналатын радиоактивгп элементтер.EKiHmi топка — радиоактивп касиеп бар химиялык элементтер:калий, кальций, цирконий жэне т.б. YmiHmi топкагарыштык сеулеленудщ есершен атмосферада тузшетшрадиоактивп изотоптар: тритий, берилий, KOMipcyreri жэне т.б.Уран, радий, торий жэне калийдщ радиоактивпизотоптарьшыц энергиясы (куаты) баска табиги радиоактивпэлементтердщ сеулеленушщ 98 пайызын курайды.Топыракта радиоактйвм элеметптердщ барлык мелшер1топырак тузшуше байланысты. Ауыр механикалык курамыбар топырак курамында радиоактивп элементтер жецшмеханикалык курамды топырак курамына Караганда кепкездеседг Бул жагдайды топырактыц радиоактивплшнаныктагаНда бшген жен.3.5. Топырактыц биологиялык кэсиеттер1Топырактын непзп биологиялык курамына микробтар,курттар жене т.б. жатады. Арктикадан бастап, тропиктергеДешнп ецщктердщ бэршщ топырагында кептеген микробтартурлер1 мекендейдг Топырактыц 1г микробтар саны эдеттежуздеген, тшп мыцдап, миллиондап саналады. Шел далакумдарыныц 1г ез1нде 1 миллионга дейш микроб болады.Топырактагы микробтар табигаттагы зат айналымынартгыруда мацызы зор. Заттардыц еамд1к тамырлары корекy m iH пайдалана алатын химиялык формата айналуымикроорганизмдердщ пкелей катысуымен болатын кубылыс.Топырактагы бактериялар саны мен химиялык курамы,топырактын органикалык курамы, физикалык, химиялыккасиеп (кышкылдык дэрёжес! жэне т.б.), температурасы,ылгалы мен ауасы т.б. керсетааштер! аркылы аныкталады.Топырак микрофлорасынын ripuiuiiri кара uiipiK, фосфор,куюрт, KeMipTeri, mipiTy, тотыктыру жене калпына келпруреакцияларына, топырактыц ездЫ нен тазару женеорганикалык заттардан тазаруына байланысты. ТопырактапршшЬс етепн кейбцэ сацыраукулактардыц антибиотикпк9 3

заттар 60лyi (Penicillium жэне т.б.) топырак бактерияларынынйршшгше эсер ететш айтарлыктай факторларыныц 6ipi.М икроорганизмдердщ топырактагы курамы жылмаусымында езгерюке Tycin отырады. Мэселен, кыстыкуштопырактагы бактерия саны азаяды, кектемде катты артып,жаздьщ басьщца барьшша кебейед1де, содан сон едеу1р кемш,кузджуш кайта кебейедь Топырактын тжелей бетшде кунсеулесшщ бактерицида есер1мен топырактьщ кебу салдарынанбактериялар онша кеп болмайды.Топырактагы микроорганизмдер саны 7 см калындыктанбастап курт есед1 де, 10 см теренджте барынша кебейедьОдан epi терендеген сайын азая бередь Меселен, 25 смтерецдактеп бактериялар саны 1-2 см теренджтепге Караганда10-20 есе аз болады. Жаксы сузшетш топырактын 3-4 мтерендтнде жене одан да epi микроорганизмдер мулдеболмайды. Бактериялар топырактыц бела кабатьшда сузиппуста лады, топыракка терецдеп тускен сайын аэробтыбактериялар турлершщ Tipiiimiri ушш мацызы бар органикалыкзатгар мен отгеп мелшер1 азаяды.Топырак микрофлорасы бактериялардьщ кептегентурлершен турады. Солардыц шпнде спириллдер, актиномицеттер20-30 пайызга дейш кездеседь Сацыраукулакмикрофлорасы да б1ршама. Ал карапайымдылар кебшесе,органикалык затгарга бай учаскелер топырагыныц 6eTKiкабатынан табылады. Балдырларда ете кеп кездеседьПайдалы микроорганизмдермен катар топыракта аурутудыратындары да кездеседа. Олар: оба таякшалары мен споралары,тырыскак таякшалары мен споралары, карасан(эмкар), ботулизмдж улану коздыргьпитары, т.б. Олар тудыратынаурулар кейде топырак, mdemmepi деп те аталады.Патогенда (кшерат тудырушы) микрофлоралар, кебшесеашьж мал кораларындагы жер бетшде, топырак едендершде,олардьщ айналасында, мал айдайтын жолдарда, TeMip жолмен су жолыныц, мал тиейтш, TyciperiH орындарында, сондайакмал елекселер1 кемшепн орындарда мекендейда. Топыраккаолар, ец алдымен, ауру мал, ластанган ки, елекседен осымикрофлоралар жабыскан турл1органикалык калдьжтардан,агын сулар аркылы тарайды. Алайда, топыракта патогенд1бактериялардьщ кептеген турлер1кебейш, одан epi карайeMip суруше жагдай онша колайлы емес. Соньщ езщде Keft6ipпатогенд1микроорганизмдер ездершщ вирулентгш1гщ, ягниауру тудырушы кабшетплйтн узак уакыт, кейде Tirrri ондаганжылдар бойы сактай алады.Топыракта naT orem i анаэробты микроорганизмдердщспоралары ете узак (20—25 жыл) сакталады. Олар: топалац,94

карасан, катерл! iciK T iH , cipecne, оба т.б. коздыргыштары.Бул коздыргыштар кейде мал коралары территориясыньщтопырагында туракты турде болады. Осылардыц шгшдетопаланньщ коздыргышы аса KayinTi, ce6e6i топыракка аурумалдьщ стекежмен, зэр1мен жэне нэж1с1мен 6ipre туседьТопыракка шдет коздыргыштары жем-шоп, элексе жэне баскада ауруды одан opi таратушы себептер аркылы тусед^Малдакездёсетш кэптеген шдетт» аурулар коздыргыштары(лептоспироз, туляремия, Ку лихорадкасы жэне б.) топыракаркылы адамга да улкен кауш тудыруы мумкш.Cipecne жэне газ эл1еттенумен мал закымдалганда жэнеолардьщ жаракаттары осы аурудын коздыргыштары бартопыракпен ласганганда байкалады. Сондыктан да жаракдтьшатопырак жабыскан малга cipecnere карсы сарысу (сыворотка)егу кажет.Топырак гельминтоздарды (аскаридоз, диктиокаулез,гемонхоз, мониезиоз, амидостомоз жэне т.б.) таратуда улкенэпизоотиялык роль аткарады. Осы ауруларды тарататынпаразит куртгар, топыракта олардьщ белгш 6ip жетшу циклыэтепцщктен, геогельминттер деп аталады. Сонымен 6ipreтопырак-гельминтоздардын мысалы, фасциолез, метастронгилезт.б. кезшде, аралык тасымаддаушы мшдетш де аткарады.Геогельминтгермен 6ipre кейде биогельминттер де кездеседьОларга шошка жэне бука тобегш айтсак та жетюлпст1Бул осш-жетшудщ адам-топырак — жем-шеп — мал тэдгёздаку.рдел1циклын жасайды.Топыракта, паразитпк насекомдар коптеген щцетп аурутаратушылар (шыбын, иоркей, богелек т.б.) да эсш-жетшедьСонымен 6ipre ол кутырык, оба, туляремия т.б. KayinTi iHдеттщK03i болып табылады жэне KeMipriuiTep мекендеп,кебейенн орын.Топырактын минералдануы. Микроорганизмдер эзпрш ш пнщ барысында курдел1 органикалык заттардыорганикалык-минералдык заттарга, ен акырында карапайымминералды косылыстарга ыдыратады. Осы процесс то:пырактыц минералдануы деп аталады. Топырактьщ минералдануыньщаркасында ociMfliKTin тамыр жуйеа ж eтк iл iк ciзаз жртетш органикалык заттар ciniMAi формага кэщеда де,топырактьщ кунарлыгын камтамасыз етещ. Екший жагынан,органикалык косылыстардын минералдык косылыстаргаайналуы, топырактыц тазарумен оньщ органикалыккалдыктардан босауына да байланысты.Бул ьщыраулар аэробты жэне анаэробты жагдайда да отебередК Жылу бэлу жолымен отетш аэробты жагдай кезшдеакыргы карапайым толык тотыккан оншдер (K 9M ip кышкыл95

газы , су , азот ж ене ф осф ор кышкылдары), ал анаэробтыж агд ай д а (niipy) — тоты кпаган ен 1мдер (аммиак, куюртк ы ш к ы л газы ) пайда болады.Н ит риф икациялану ж эне аммонификациялану. Белоктыкзаттардьщ м инералдануы немесе нитраттануы 6ipiHeH кейш6 ipi ж алгасаты н eKi кезенде етедь BipiHmi кезенде кептегенео екш е емес бактериялардьщ, актиномицеттер мен ецездердщ(к о г е р у ) э с е Р1мен ам м иак белшеда. Осы процесс т ш ш -НИТРИФИКАЦИЯПРОЦЕС1(ауабараэробтыкезде)д и д а т Р й Ф И ^ и ядд ^ и а к туздары^ и ^ ^ ЛаРэсе р к и азотгьтуздары арнаи5 SSS5 -8“ Р'НеН«ГгНШшЩЙЗ-уздарыН '•А ^ ^ К « л ь1НЬЩтуздары арнайы3 JSSS^ ^ 3Щ в Ш ^н 2о1 ^ Ш Я Ш'0 0 s s s * r ~ '0 ЭНб к °

Денитрификациялану. Оттегшщ жепспеу салдарынан,мысалы, елс1з ыдырайтын мол себ1лген, батпакты, катгытыгыз топырактарда алгашкы кдлыпка кайта келу кубылысы —денитрификациялану деп аталады. Бул кезде азот кышкылыныцтуздары аммиакка жане бос азотка дейш калпьшакеледг Бул процеске табигатта кец тараган кептегенденитритгеуип бактериялар катысады. Олардыц энергиякездерше KeMipcyTeri, спирт, органикалык кышкылдар,пептон, аспарагин, мочевина, тагы баска органикалыккосылыстар жатады.Денитрификациялану топырактыц, мысалы, суармалы епс-TiKTi пайдаланудыц алгашкы кеЗецщде, ауа ерс^зщцтщ бузылганжерлерде басым тусепн процесс болуы мумкш. Булкубылыстыц оцды жагы ауа onrerici ж еткш каз кезде нитратOTTerici жумсалады epi олармен жер асты суыныц ластыгыжойылады. Органикалык заттардын биохимия л ы ктотыгуыкезшде пайда болган нитраттардыц 6ip белйгш eciMд|ктамырлары cinipefli, калган болич денитрификацияланугаушырайды, азот нитраттарын синтездгк процестер ушш микроорганизмдерпайдаланады. Минералдану жэне нитрификацияланупроцестершщ жиынтыгы топырактыц ездшнентазаруын камтамасыз етедк3.6. Топырактыц ластану кездер1Топыракты непзп ластаушыларга пестицидтер (улыхимикаттар), минералды тыцайткыштар, enaipic калдыктары,ластанган заттардыц ауадагы газ^Ыг^утащ ушкындары,мунай жэне мунай ешмдер1жэне т.б. жатады.Топырактыц ластануы дегешм13 химиялык заттар, биологиялыкорганизмдер (бактерия, вирус, карапайымдар, гельминттер)мен олардыц ifip&iniK ешмдершщ шамадан тысмелшерде болуы.Химиялыкластаушылар (неорганикалык жэне органикалыкзатгар) улкен ею топка белшедк BipiHini топка топыраккажоспарлы турде, белгш 6ip максатка багыттап, колданылганхимиялык заттар жатады. Олар пестицидтер, минералды тыцайткыштар,еамш ктщ есуш реттепштер жэне т.б. Бул препараттаршамадан артык мелшерде болса топыракты ластаушыларболып шыга келедь Екшнп топка - топыракка суйык, катты,газ терщц калдыктармен 6ipre кездейсок тускен химиялыкзаттар жатады. Буган топыракка мал шаруашылыгы мененеркесштен, монша, емдеу-санитариялык жэне малдэр1герлжмекемелерден агып шыккан сулар мен нэжю жэне зэрараласкан калдык суларды жаткызуга болады.7-1221 9 7

ТМД елдерщце пестицидтердщ кептеген турш колданугаруксат етшген. Пестицидтер ауылшаруашылыгы дакылдарыньщеш мдш гш кетеру ушш еам дж максатындагыхимиялык, дэрьдэрмек ретшде колданылады.Алайда, пестицидтердщ топырактагы накты курамыкалыпты (есёшж) мелшерден едэу1р асып туседд жэне кейб!релдерде аса KayinTi мэлшерге дейш жетёдь Ондай мэлшерадамга да, малга да зиян. Топырак пестицидтермен ластансаол жердщ mo6i мен суын малга беруге болмайды. Онынауасын жутудьщ 03i де кауитп. Ойткеш, олар ж т жэне созылмалыулануга экелш соктырады. Пестицидтер араоьшда организмдерушш ец Kayinrici топыракта узак жыдцар бойы сакталатынтуракты хлорорганикалык косылыстар (ДДТ, ГХБ,ГХЦГ).K,a3ipri кезде пестицидтер колданудын каушазщгш котеругезор коцш болшедь Осы максатпен ондай препараттарулылыгы аз препаратпен ауыстырылуда. Олардьщ формаларыкейшп кезде жетшд1ршуде. Сондай-ак, оларды ауыл шаруаигыльпындапайдаланудьщ Kayinci3fliriH камтамасыз ететшгигиеналык нормалары да непзделуде.Минералды тьщайткыштар — ауылшаруашылыгындатопырак кунарлылыгын арттыру уш ш колданылатынхимиялык косылыстар. Оларга макро-жэне микротыцайткыштаржатады. Минералды макротьщайткыштар деген!м1зкурамына топырак кунарлылыгын арттыратын непзпэлементгер (азот, фосфор, калий) енетш заттар. Макрогьщайткыштаразотты, фосфорлы, калйшй жэне аралас деп бэлшеда.Минералды тьщайткыштар турлер1 кэп-ак Мысалы, азоттытьщайткыштар тобына аммиак суы, карбомид, натрийнитраты, аммиак селитрасы, калий селитрасы жэне т.б.енпзшедд. Фосфорлы тьщайткыштар тобьша карапайым жэнекос суперфосфаттар, преципитат, непзп шлактар жэне т.б.жатады. Азотты минералды тьщайткыштар топыракка тымартык енпзшсе мал денсаулыгына зиян. Ойткеш, нитратметгемоглобинемия деп аталатын улануга урындырады.Сондай-ак, олар топыракта канцерогещц эсер! бар нитрозаминдердщсинтезделушщ Heri3i болады.Калий топыракка оте баяу кэшед1 жэне топырактьщэзд т н е н тазаруы мен топырак биоценозына зиянды эсеретпейда. Дегенмен, олармен 6ipre топырак кыртысына жасандысортандандыратын хлор иондары енр1з!лёд1: Сонымен6ipre мал организм1не жиналган аз гана калий журек-кантамырлары жуйес1 кызметшщ бузылуына экеп соктырады.Фосфат топыракты онша ластай коймайды. Эйтсе дефосфат тыцайткышы гектарына 600 кг немесе топырактьщ98

1 килограмына 200 мг аспауы кажет. Бул ш ам адан асы пкетсе жем-шептщ органолептикалык KacneTi м ен KopeKTiKкундылыгын нашарлатады. Сонымен катар топыракка ф осф ортьщайткышын енпзу онымен 6ipre 1 литр жер асты су ы н д а20 мг дейш фтор енпзщщ деген сез.Минералды микротьщайткыштар жердщ кунарлылыгынкетеру ушш аздап кана (макротьщайткышка Караганда 10-100 есе аз) екизшедо. Курамына коргасын (0 ,3-1 пайыз) енетшполимикротьщайткыштар (ПМ У-7, П М У -8) кешнен к о птура^сызРтанеУтопыгакНМикппаРТУ максаты“ ен эдеттетузшетш кеп цикады хош Н Ь Щ l ^ Pl l l эсертмен

Т о п ы р а к т ы ц к у Р ам ы н да б е л о к т ы к заттар д ы ц(топырактык белоктык азот) курамына KipeTiH б е л г т 6ipмелшерде азот болады. Егер топырак ластанса, оныцкурамындагы органикалык азот келем 1 улгаяды женеорганикалык азот пен топырактагы белоктык азоттыцкатынасы бузылады. Егер топырак курамындагы белоктыказот негурлым органикалык азоттан кеп болса, топыраксогурлым таза болады.Санитариялык сан (бага) дегеш ш з — органикалыказотка ( 100г кургак топыракка мг есебшде) белоктык(гумустык) азопъщ (сол б1рлжтеп) келемш белгеццеп белж.Топьфактьщ бактериологиялык ластануыныц керсеткшпретш де inieK таякш асы (E.Coli) немесе анаэробты кбактериялардьщ 6ipeyiHin титрш аламыз (B.Perfringens). Булбактериялар топыракка кимен 6ipre ту сед i. Анаэробтыкбактерия спора тузупй касиеп болгандыктан ол imeKтаякдласына Караганда узак сакталады. Осы топыракта пыектаякшасы болмай тек анаэробтыц болуы оньщ ecKi кименбурыннан ластанганьш бщщредьТопырактьщ санитариялык-гельминтологиялык жагдайьшыцKepceTKimi ретшде 1 кг топырактагы гельминт жумырткасыныцсанын алса, санитариялык-энтомологиялыкжагдайыныц Kepcencimi ретшде — топырактыц 0,25 м2 бетшдеп шыбынныц куыршагы мен балац курттардыцболуымен аныктайды.Топырактьщ санитариялык жагдайына бага бергенде оганкосымша бактериологиялык зерттеулер журпзед1, ондапатогещц микробтар (топалацныц, эмкар, листериоз женет.б. аурулардьщ коздырушылары) болуы мумкш, ал олардьщболуы кейде тек кимен ластанумен шектелт коймайды, ce6e6iтопыракта аталган ауру коздырушылардьщ касиеп узак уакытбойы сакталады да epi кебейе де алады.Топыракка санитариялык тургыдан бага бергенде оньщхимиялык жене радиоактивп заттармен (пестицид, ауырметалл туздары жене т.б.) ластану керсеткшйнщ мацызызор.Топыракты химиялык жолмен ластаушылардыц шпндеесгмдйстерге, жер асты суларьша немесе атмосфералык ауагатаралатын жогары туракты косылыстарга аса кещ л аударукерек. Топырактан бул заттар ертурл1 процестерден кейшмал организмше Tycyi мумкш (топырак — еамдак — жануар;топырак — су — жануар; топырак — атмосфералык ауа —жануар жене т.б.).100

Химиялык заттарды гигиеналык тургыдан нормалау ушшолардьщ кауйтплшне карай 3 класка белш жгктеу усынылган.Осы жжтеу терйбше карай I класты (аса KayinTi) заттаргаауыр металл туздары (сынап, кушелэ, селен); II класка(кауш тш п орташа) — кобальт, ванадий, марганец, бор,молибден, калий жене азотты тыцайткыштар; III класка —коргасын, хром, калайы, мыс, никель, мунай ешмдер1жэнефосфорлы тыцайткыштар жатады.3.8. Топыракты ветеринариялык-санитариялык тургьщанкоргау шараларыТ о п ы р акка о р ган и кал ы к ж ене н ео р ган и кал ы кластаушылар (патогещц жене шартты патогецщ вирустар,б ак т е р и я л ар , к а р ап ай ы м д ы л ар , гео гельм и н ттержумырткалары) тускен кездеп оныц санитарнялы кжагдайын багалау жен1ндеп гигиеналык нормалар гылымитургыдан непзделген. Топыракты санитарнялык коргаужумыстарын icKe асыру кешецщ шараларды журпзуд1керек етедкОныц ш ш де топыракты тазарту жене малдытопырактан жугатын аурулардан сактандыру женшдепшараларга агротехникалык жэне санитарнялык шараларда жатады.Тюсп ауыспалы eric жуйеамен 6ipre, жерге органикалыкжэне минералдык тьщайткыштарды себудщ мацызы бар. Оларекпе дакылдар егу, буталарды жойып,батпакты учаскелерд1кургату, екпе ес1мдисгердщ есш-жетшуше колайлы жагдайлартугызады. Топыракты су басып, батпактана бастаса арыктарказылып, жиектер1кетершедьТопырак imterrepi мен геогельминтоздардыц алдын алуушш ондай кауш бар ор1стерде мал жаю токтатылып, epicrepкоршалып, ауруга тез шалдыгатын малга вакцина епйедгЭпизоотиялык шаралар жоспарына сай елексе кемшетшорындар терт1пке келт1р1л 1п, малды кашалап багу жене кашалардыауыстырып отыру уйымдастырылады. Бул биологиялыкдегельминттеу деген сез.Санитарнялык шаралар аркасында мал фермаларыкалдыктардан тазартылады, топыракты ластайтын кездер1аныкталады, кец сакталатын орындар жабдыкталып, тагыбаска жагдайлар жасалады.Топыракты органикалык калдыктармен ластанудан женетопырак инфекциясы коздыргыштарынан коргау yiniH мал101

енщцер1, шиюзатгары (жун, суйек, муйз, Tepi) сакталатынкоймаларды, сондай-ак Tepi зауыты, жун жугыштарды, майзауыты, мал сою аландарын жэне т.б. салу, орналастыру жэнепайдалану кезшде ветеринариялык-санитариялык ережелерщсактау кажет.Топырак спора тузбейтш микроорганизмдермен жэневирустармен залалданганда курамында 25 пайыз активахлоры бар хлорлы эк немесе формальдегидтщ 4 пайызертнднп колданылады. блексе жаткан немесе оны сойганжерге хлорлы эк шашылып (2 кг/м2) , сумен ылгалданады(10 л/м 2). Туберкулезбен жаракаттанган елекселерд1зарарсыздандырганда формальдегидтщ сштЪй epiTnwici (3пайызды формальдегид жэне 3 пайызды кущцргпп натрдантуратын) пайдаланады. Топыракты 3—4 см терецджкезарарсыздандырганда е р т щ ц шыгыны 10 л /м 2, алэкспозиция 72 сагатка тец болады. Спора тузетш вдетпенластанган топыракты (шамалы гана алац) термикалыктэсшмен ецдеп 50 см терецджке дейш зарарсыздандырукажет. Ол ушш ластанган жерде хлорлы эктщ койыртпасымен(10 л/м 2 есебшен ) дымкылдайды. К,ойыртпатолык топыракка сщгешмен кешн оны 25 см терецджкедейш казып (аударыстырып), кургак хлорлы экпен(кемшде 25 пайыз активп хлоры бар) араластырады (1:1).Содан кейш топыракты сумен ылгалдайды (5 л/м2) .Хлорлыэктщ орнына бейтарап кальций гипохлоридш колданугада болады. Жердщ бет жагын гана (3—4 см терецджте)зарарсыздандыру ym iH ыстык куйд1рпш натр (10пайызды), формальдегид (4 пайызды —5л/м2) жэне хлорлыэк (5 пайызды-10л/м2) ертндшерш колдануга болады.Шагын аландар куюртп карбол коспасыныц 10 пайызыстык epmimiciMeH немесе натрий гидрототыгымен (1 м 2алацга 10 л ерпшдд) дезинфекцияланады.Топыракка санитариялык жагынан бага беру физикалык,химиялык, бактериологиялык жэне гельминтологиялыкзертгеулер деректер1 бойынша журпзшеда. Зерттеудщ сипатымен багдарламасы топыракты багалау максатына келш саяды.Мэселен, курылыс ушш таза, органикалык заттарменластанбаган топыракты жерлерщ пайдалану керек.102

Kpicxfliua кррытындыТопырактын мал организм/не dcepi жан-жакты. Онын жанжактылыгымалдын GMip-mipiuinieimH топыракпен эр уакыттабаИюныста болуында топырактын санитариялык манызы онынкептеген микроорганизмдер мен курт-жэндттердщ ем ip суруортасы болуында.Бакдолау сурактары:1. Топырактыц физикалык, химиялык, жэне биологиялык,касиеггер! кдндай?2. Топыракта натрий, калий, фосфор жэне микроэлементтер (йод,кобальт жэне т.б.) жеткпегенде малдыц арасында кездесетшауруларды атацыз?3. Топырактагы нитрификация жэне денитрификация дегешм1з не?4. Топырактьщ жаксаруын жэне зиянсыздану эдютерше сипаттамаберццз?5. Зоогигиена талаптарына кдндай топыракты жаткызуга болады?6. Биохимиялык аймак, туралы шмнщ Heri3i неде?7. Топырактьщ ластану кездерш атацыз?8. Топыракты санитариялык тургыдан багалау кдлай журпз1лед1?9. Топыракты ластанудан коргау шараларын атацыз?103

IV тарау. Су жене мал суару гигиенасыСу кеш енд'1 табиги байлык болып табылады ж энедуниежузшк мухит (94%), жер асты суы (4%), муз бен кар(2%), взен, квл жэне б}атпак суларынан турады. 'Барлык сукорыныц (1,5 млрд км ) тек 2 пайызы гана тущы су улесшеmuedi.Адам OMipi ушш, жануарлар мен вс'шд\ктерд'щ т1рш1лшушш су аса каж ет. Сонымен катар су сырткы ортафакторлары есебшде жануарлар денсаулыгына eddyip эсер emedi.Сондыктан мал организм/ ушш судыц алатын орны ерекше.Ол ерекшелт организмнщ курамыныц уштен ею бвлШнщ судыцулесше тию’шен катар оныц курамында зиянды заттар менKayinmi микробтардыц болуымен оныц малды ecipydeziсанитариялык орны жан-жакты кврсеттген.4.1. Судьщ санитариялык;-гигиеналык мацызыБ1здщ планетамыздагы Tipi женднстердщ денесшщ уштенeicici судан турады. Оамдок организмшде де, жануарларорганизмшде де судыц мeлшepi едэу1р жогары, су болмасаолар йршшйс етпейдьОрганизмдеп су к,урамы олардьщ турш е, жасына,жынысына жэне улпаныц типше байланысты болады.Мысалы, жылкы организмшдеп су оныц дене массасыныц55 пайызын, сиырда 60 пайыз, уй коянында 72 пайыз, бальщта80 пайыз курайды. Жас жануарларда, ocipece, жацадан тугантел организмшде су сака жануарлармен салыстырганда едэу1ркеп болады. Жаца туган бузау денесшщ 72 пайызын, 1,5жастагы тайыншаныц 61 пайызын, сака букада 52 пайызынсу курайды. Сем1з мал денесшдеп су мелшер1 арык малгаКараганда айтарлыктай аз. Ойткеш, май улпасы суга мейлшшекедей келедь Меселен, арык кой денесшдеп су 60 пайыз,сем1з койда 46 пайыз курайды. Ал, кейб!р жануарлардыц(туйелер) ерекш елт су жетюпеген жагдайда жиналган imKiмайлардан (еркеш майы) м етаболикалы к су T y 3 in ,организмдеп су балансы тецеспршедьАл жануарлардыц104

эмбриондарында су мэлшёр! олардын массасыньщ 97 пайызынкурайды.Су дёгёшШз непзп биологиялык суйык. Су организмгеуш суйык куйде(фазада) кездеседк клетка шйнде, клеткасыртында жэне трансцеллюларлык. Онын ен кэп мэлшер1клетка imiHfle жиналады (40—50 пайызы). Клетка сыртындагысуга кан плазмасы, клетка аралык суйык жэне лимфа жатады.Трансцеллюларлык суйык (iuieK-карын жолындагы,перикардтагы, плеврадагы, курсак куысындагы,кэз йишдеп,буын калтасындагы) тамырлардан кйегёй кабат аркылыбэлшген.Улпалардагы су курамынын ондагы зат алмасудыцбелсендштмен тыгыз байланысы бар. Мэселен, мида —86пайыз, буйректе — 80 пайыз, бауырда — 70 пайыз, суйекулпасында — 20 пайыз су болады. Жануарлар организмшесу азыкпен 6ipre, су шкенде жэне органикалык заттардыцклетка йищце ыдырауы есебшен пайда болады (метаболикалыксу). Судыц Ko6ici терще, дэнекер улпа мен булшык еттердеболады. Олар су коры мшдетш аткарады. Tepi су алмасудазор роль аткарады, сондай-ак организмд1температураныцкездейсок эзгерушец коргайды. Диффузия мен терлеудщнэтижеанде эпидермис аркылы су болшед1де, организмнщзэр бёйуш азайтады. Жануарлар судыц тапшылыгынашыдамсыз Кёйеда. Организмдеп су 20 пайыз кемюе ол ёледо.Олар, 9cipece тэл организм! аштыктан Kopi шэлге шыдайалмайды. Жануарлар ашыкканымен су берш отырса майыньщ,KOMipTeri мен белоктарыныц 50 пайызын жогалтканымен30—40 тэул1к т^рЩлйс ете алады. Ал су бермесе 4—8 тэулйсйдщДег-ак элш калады.Су жепспесе оргацпар мен ул палардыц шол1ркеп зат алмасуыбузылады, сут кышкылыныц молшер1эсш тотыгу npouecrepiтЭмейдейщ, канныц уюы артып, дене кызуы котершеда, тынысалуы жшлецщ, ас кэрыгу бездер1нщ секрециясы азайьш, тэбептэмендейш жэне ешмдшл курт кемид1.Шэлдеу организмд1интоксикацияга урындырады. Ce6e6i,бауыр, буйрек, кан курамында айтарлыктай оэтерютер пайдаболады. Белоктар да жылдам ыдырай бастайды.Организмде су кобейген кезде электролиттер айтарлыктайкэбейщ кетед1. Соныц салдарынан клеткалар закымданады.Сойтш, организм суга уланады. Шамадан тыс тутынылган сукдн жэне баска клеткаларга етш оларды icimupezij. Кан кысымыартады, imeKTe сумен тым артык араласкан азыкты организмнашар cinipefli. Сака мал рационында су шамадан тыс копболса, олардьщ эш мдш п кэтершмейги, керюйете тэмендеп105

кетедь 1 кг сут ещцру ушш (азыкпен 6ipre тусепн суды косаесептегенде) 4-5 л су жумсалады деп есептеген дурыс.Организмдеп букш процесс (ассимиляция, диссимиляция,резорбция, диффузия, осмос жэне т.б.) органикалык жэненеорганикалык заттардын судагы ертщща кушнде етеда. СуTipi материяньщ баскадай компоненттер1мен косылыскаTycin отырады.Ас корыту, асказан-йиек жолдарында азыктьщ корытылужэне организм клеткаларындагы заттардьщ синтезделу процес-Tepi тек суйык, сулы ортада гана етедд. Су тотыгу, гидролизденужэне баска да алмасу реакцияларьша тйселей катысады.Ол зат алмасу кезшде куралган турл1 зиянды заттардыорганизмнен шыгару ушш де кажет. 1шкен су организмге аскорыту жолы аркылы Tycin, одан кан жэне лимфамен улпааралык кещстжпен улпага барады. Осымен 6ip мезплде аскорыту каналыньщ ен бастысы ащы ппектщ, кейде ток йдектщкабыргаларында су ас корыту сел1мен 6ipre кайта сйцршедьОсылайша су eKi багытта журедь Ас корыту органдарыкалыпты кызмет жасаганда су толыгымен дерлж сйцршедо.Оньщ шамалы мелшер1 гана нэщ спен сыртка шыгады.Аеказан - илек жолдары ауруьша шалдыккан кезде (мысалы,мал тышкактаган кезде) суйык, едеу1р кеп жогалады. Суйпектщ кшегей кабыгыныц буртжтер1 (ворсинки) аркылысшдршедд. Ас корыту канадцарыньщ Keft6ip белжтершщ сйцрукаркындылыгы ет коректшер мен шеп коректшерде ер турдц.Меселен, 6ip теулжтщ шшде ipi шеп коректшердщ ас корытуканалы аркылы ететш 160 л судыц (оньщ шпнде илек селшщ70 л суы бар) 145 л дейш ащы пиеК пен ток йпек свдредаде, калган 15 литрдей1 гана нэж!спен 6ipre (тезекпен)шыгарылады. Ал жылкыныц бопайымен (неж1спен) 6ipreшьп’арылатьш суйыгы теулшне 4-5 литр гана. Су ас корьггуканальшан канмен 6ipre бауырга жетеда. Ол канга сол канныцжогары осмостьж кысымьшыц кемепмен етедьОрганизмнен шыккан судыц гшкен судан efleyip артыкболуы шел1ркеуге екелш согады. Сусыздану (шел1ркеу) TYpлiпроцестердщ бузылуы кезшде, меселен, малдыц узак уакытimi еткенде, йпек бггелгенде, жуту киындаган кезде, тузазайганда, кусканда т.б. кездерде жш кездесетш жагдай.Сусыздану кезшде байкалатын клиникалык белплер: малшелдейда, lin i мен кшегей кабыктары кургайды, Tepi cepniMдш т темендейд1, 3epi катты койылады (олигурия), кездщiniKi кысымы темендейщ, йш кебеда, кан айналысы бузылып,жалпы eлciздж байкалады.Су ете жогары жылу сиымдылыгымен ерекшеленед1: азКызыл, жылуды мол cinipe®. Сондьжтан оны эталон есебщде106

кабылдап, баска заттардьщ жылу сиымдылыгын елшеу ушшколданады (калория — 1 г суды 14,5°Стан 15,5°Ска дейшкыздыруга кететш жылу мелшерО. Дуниежузшйс мухитсулары осы улкен жылу сыйымдылыктын аркасында жербет1ндеп температура жагдайын ретгеуцп болып табылады.Су мал каж етплтн отеумен катар шаруашылыктасанитарнялык тэртшп сактау epi технологиялык процестердаетеу ушш де ете кажет (желйцц жуу, тазалау, сут ыдыстарымен кондыргыларын, мал денесш жэне кораларды тазалау,дезинфекциялау жэне т.б).Су малдьщ кейб1р шдетп, вирустык жэне инвазиялыкаурулардьщ таралуында улкен роль аткарады. Ондай ауруларгатопалан, бруцеллез, туляремия, пастереллез, сальмонеллез,лептоспироз, мацка, аусыл жене кептеген паразит ауруларыжатады.1шетш судын сапасы мен мелшер1малдыц денсаулыгымен ешмдипгше тжелей эсер ететш фактор. К,азакстанныцкеп аймактарында судыц тапшылыгы мен оныц сапасыныцтемендйп кецшен орын алган. Сондыктан республикамыздаедщ мекендерд1таза тущы сумен камтамасыз ету максатындасалалык “Зшетщ су” багдарламасы кабылданган (2002—2010жылдарга). Багдарламаныц H eri3ri максаттары:• iiueriH судыц сапасын жаксарту;• iuieTiH суды тшмд1 пайдалану;• су кездерщ щ санитариялы к-гигеналы к жэнеэкологиялык жагдайларын жаксарту жене т.б. Аталганбагдарламаныц орындалуы Казакстанныц кептеген eлдiмекендер1 мен мал шаруашылыктарын таза ауыз суменкамтамасыз етудщ кепш.4.2. Табиги су кездерш санитарнялык-гигиеналыктургыдан багалауШыгу тепне карай су атмосфералык, жер бет1жэне жерасты суы деп белшедьАтмосфералык су жер бетше жауьш, буршак, кар, шыкжене туман куйшде туседь Олар курамындагы газдардыц(азот, orreri, KeMipTeriHin кос тотыгы) жогарылыгымен ерекшеленещ.Бул сулар курамьшда KOMip кышкылы болгандьж.танкышкыл реакциялы болады. Сондыктан да дэма унамсыз келещ.Мундай сулар йиуге, кебшесе жарай бермейдьЖер бетшдег/ сулар жер бёдерийц (шалшык, тоган, езен,кел, тещз) ойпацдау тусьша барып орын тепкен атмосфералыксу мен жер бот суыныц кейбф бeлiгi. Бул суды да сол калпындаiuie беруге жарамайды, алдын ала енделт барьт пайдаланады.107

К,азак,стан территориясында жер 6eTi суыньщ мол корыорналаскан жене оньщ Heri3rici езен мен келдер болыптабылады. Гидрологиялык кызметшщ мэл1меттер1бойыншаК,азакстанда 7557 езен бар деп есептеледа. бзендер Республикатерриториясында б1ркелю орналаспаган. Олардьщ 50 пайызданартыгы таулы жэне тау етек аудандарында орналаскан.Республикада уш улкен су кездер1 (Балхаш кел1, Арал жэнеКаспий тещздерО, eici кэл (Алакэл мен Тещз) жэне 38 мьщнанастам Kinii келдер орналаскан. Алайда, жер 6eTi суларьшьщресурсыньщ (100,5 км3 жылына) б1ркелкд орналаспауы олардытшмдд пайдалануга кедерп больш отыр.Жер бел суларьшьщ сапасына келетш болсак, барлык ipiсу агымдарыньщ сапалы йпетш суга койылатын стандарткасэйкес емес. Ертю, 1ле, Орал, Сырдария сиякты ipi эзендертрансшекаралык болгандыктан катгы ластанган. Сондыктанолар алдын ала ендеуаз шуге немесе шаруашылыккапавдалануга жарамайды. Мысалы, Орал езеш фенолмен жогарыдецгейде ластанган (3 ШЖК дешн). 1ле эзеншщ экология лыкауыр жагдайы оньщ суьшьщ бормен (21,8 ШЖК дешн) жэнеалтывалентттк хроммен (14 ШЖК дейш) шектен тысластануынан туып отыр. Нура езеш Tyraci кабатында, суынцажене шайындыларында сьшап мелшершщ децгеш жагынанреспубликада ец ласы больш есептеледа. Ерлс езеншде мыс (2ШЖК дешн) пен мырыш (25 ШЖК дейш) M&nuiepi осыуакытка Дешн жогары. Балкаш суьшда, 1ле езеншде мыстыц,мырьпитьщ жэне никельдщ мэлшер1 жылдан жылга кэбеюде(2—8 ШЖК арасыцда).Улкен су кэздер1мен Kiuii-ripiM эзендердщ ласгануы непзщцеканализациялык тазалау кондыргыларьшьщ шамадан тыспайдалануы мен олардыц тшмсЬ жумысы, ара-кщк лас сулардьщxi6epLriyi, суды коргау зоналарыньщ канагаттыксыз жагдайыменбайланысты. Сондыктан ец бастысы жер 6eTi суларынкокымданудан, ластанудан жене саркылудан коргау.Казакстан ушш, ecipece, Аралцыц тартылуы орасан зордуниежузшк ecepi бар апат больш отыр.Тендз суьшьщ тартылуыулкен алкапты шэлейтгенуге, аймактьщ климатыныц эзгерушежэне адам мен мал денсаулыгьша улкен зиян келтдруде. K,a3ipriкезде Аралды (Kimi Арал) сактау, соган байланыстыэкологиялык апаттьщ зардабьш азайту максатында ук1мепм1зкырауыр жумыс ютеуде.Жер асты суы ец алдымен атмосфералык суцан турады.Ойткеш, атмосфералык су топырактьщ теменп кабатьша етеддде, онда жер асты су агыны немесе су коймасы ретшдежиналады. Бул сулар жер кыргысы сацылауыньщ су етюзбейтш108

кабатыныц устше шогырланып, сулы кабат курайды. Егербул кабат 6ipiHini су етюзбейтш кабатпен топырактыцаралыгына орналасса жэне жер бетше жакын жатса олатмосфералык кысым есершде болады. Ал бул кабат суетюзбейтш кабаттар аралыгына орналасса онда ол гидростатгыккысым (артезиан су) эсершде болады. Санитариялык тургыдажер асты суы тайыз, терец су жэне артезиан суы деп белшедо(7-сурет). Тайыз су эдетте жердщ устщп кабатында (2-3 м)алгашкы су етюзбейтш кабат устшде болады. Оныц жататынтусы бул кабаттыц терендшне, сондай-ак жыл мезшинебайланысты. К,ургакд1ылык кезде оныц мулде жойылып Keryiмумюн. Бул судыц 6ip белшн топырак ертшддлер1 курайды.Ал топырак ертщща гидротациялык кабат жасай отырып,топырак белшектершщ арасындагы капиллярлык кещстйсптолтырады. Тез ластанатын болгацдыктан, оньщ дем1 каншажаксы болса да кеп жагдайда ол iinyre жарай бермещц.Терец су (7 метрден 2—3 км дейшп, тйтп 6,5 км дейшптерецщкте) алгашкы су етюзбейтш кабаттыц астында жатады.Олар су шыгатын бгрнеше белестерде орналасып, кысымды,кысымсыз да бола алады. 15 м теренддкте жаткан жер астысуы тайыз су деп аталады. Бул сулар адамдарды ауыз суменкамтамасыз етудеп ец басты су кез1 больш табылады. Ал 15метрден темен жаткан су терец су деп аталады. Bip литршдекемшде 1000 мг epireH туз немесе KeMip кышкыл тотыгы,ейтпесе тущы суда сирек кездесетш элементтердщ, мысалы,бром, йод, фтор, TeMip, радий бар терец суды минералды судеп атайды.109

Курамындагы минералды косылыстардыц басымдылыгьшакарай минералды су б1рнеше турге белшед1: хлоридты(курамында KyKiprri сутек жэне хлорлы натрийдщ кепмелшер1 бар); сульфидп (курамында KyKiprri сутеп бар);кем1ркышкылды (курамында карбонаттар жэне С 02бар);ащы сулар (курамында KyKipT кышкыл магний бар) жэнебасты компоненттердщ 6ipiHiH атымен аталатын (йодты,радонды немесе радиоактивт!) минералды сулар. Минералдысулардьщ ерекпплт оларда дезинфекциялык касиеттершщболуында (мундай суларда балыктар ауырмайды, жаксытукым беред1).Артезиан суы оньщ гигиеналык касиетше байланысты отежогары багаланады. Ол микроорганизмдерден толык дерлжтаза. Сондыктан да ешкандай тазартылып, зарарсыздандырылмай-акпне беруге болады. Республикада барланганжер асты суларыньщ жылдык ресурсы (623 кез) 15,8 км3курайды. Алайда, пайдалануга жарайтын барланган су корыб1ркелк1 орналаспаган: теулшне ер адамга шакканда сукорыныц салыстырмалы мелшер1 0,08 м3-тен (Атырау,Солтустж К.азакстан облыстары) 1,6—2,3 м3-ке дейш(Жамбыл, Алматы жене Павлодар облыстары) езгеред1.K,a3ipri кезде Республика территориясында жер астысуларын ластауы ыктимал 700-ден аса ошак бар.Муньщ шпндеен кеп ластау кездер1 Алматы, Караганды жене ШыгысК,азакстан облыстарында кездесед1. Жер асты суларыньщластануы непзп минерализацияньщ артуы, кермектшйстщжогарлауымен, хлоридтер мен сульфаттардьщ мелшершщартуымен сипатталады.Табиги су квздершщ ластануы.Табит су кездершщ бастыластаушыларына тау-кен, енеркесш, ендеу кесшорындарымен катар мал шаруашылык орындары да жатады.Ал, ен кептараган ластаушы затгарга тустх металдар, курдел1 химиялыккосындылар, мунай, минералды туздар, радиоактивт1коспалар,пестицидтер жене т.б. ецщрхс кадцыктары к1ред1.Аталган ластаушы заттар, оныц шпнде антропогенд1женетехногенщ заттар да табиги сумен араласып оныц сапасынезгертед1. Бул езгерютер ертурл1 болып келед1: судынфизикалык касиеттершщ 03repyi (алгашкы мелдарлш ментусшщ езгеру1, жагьшсыз т с пен татымныц пайда болуыт.б.); судыц химиялык курамыныц 03repyi (ecipece, оганзиянды заттар судьщ бетше жузш журетш заттар Tycyi, тубшешегщщ шегу, су коймасьшан тускен органикалык ластаушызаттарды тотыктыруга жумсалуы салдарынан epireH оттепмелшершщ азаюы); бактериялар мен баска да микроорганизм-1 1 0

дердщ, соньщ iiuinae ауру тудыратын микроорганизмдердщде пайда болуы салдарынан судьщ сапасыньщ езгеругЛастанган табиги суды irnyre, шомылуга, су спортына,TinTi техникалык кажеттшкке пайдалануга болмайды.Мундай су балыкка, суда жузетш кустарга, малга, тага баскаорганизмге зиянын катты типзёда Олар ауруга шалдыгып,6ipa3bi кырылып калады.Жер 6eTi жэне жер асты суына мунай мен онын эшмдер!зиянды эсер типзедь Олар эзен жэне баска су коймаларынынбётшё жука кабат жасап кана коймай, онын тубше шэгтщцболып morefli. К,урамында сэл-пэл гана мунай (литрше 0,2-0,4 мг) болганньщ Озшдё суда ерекше e n d p шс пайда болады.Ол Hie канша хлорлап, сузгенмен кете коймайды. Мунайэшмдерт балык денсаулыгы ушш аса зиян. Олар жаппайауруга шалдыгып, акырында кырылып калады. Судьщ 1литршде0,1 мг мунай шогырланса, балык етше ешкандай технологиялыкондеу ала алмайтын дэм мен ерекше 9TKip m eпайда болады.Турш энеркэсттерден агып шыгатын судьщ курамьщдаболатын фенол косылыстарынын KayirrrLniri де ешкайсысынанкем емес. Фенолды сулардын куит антисептикалык касиет!бар, opi судын mci 9TKip, кэлайсыЗ болады жэне судьщбиэлогиялык процесш бузады. Бул жагдай балыктын удайыэсу npoueciH нашарлатады.Табиги су кэздер! Keft6ip 9Hnipic орындарынан агыпшыгатын судын курамындагы синтетикалык сырт кабаткаэсёрш (СК,Э) заттармен ластануы мушон. Мундай судынтатымы, дётщ 93repin, бэгде m ci болады. БиохимиялыкaKTHBTiri нашарлайды, кэб1ктенед1. Азгантай гана СК,Эзаттардын молшер! жиналганньщ эзГндё балдырлар, т.б.ёсшдцбгёр 9ciMi токырап калады. Су кэздерш ластаудаауылшаруашылыгы e r ic алкабынын бетк1 жайындысуларындагы пестицидтер мен тьщайткыштар улкен орыналады. Мысалы, минералды тыцайткыштарды колдану сукурамындагы азот жэне фосфорДьщ кэбеюше, нитраттардыцжогарылауына экеп согып, суды iuiyre жарамсыз етед1.Органикалык тыцайткыштар да (кэц, суйык ки) сукоймаларыньщ ластану кэздерше жатады.Организмге шамалыгана кэм1рсутектердщ Tycyi кус епнде, балыкта жэне тещзжануарларында жагымсыз дэм тудырады.TYpлi энергетикалык кондыргылардан шыккан ыстык сукелш косылган болса, ол судьщ булану каркынын арттырыл,минералдануын кушейтед4. Сэйтш, 6ip мезплде органикалыкзаттар жиналып, одан opi су iuiiiifle ыдырайды. Осындай111

процестердщ салдарынан суда epireH оттеп курамы азаятындыктанесшдцк жэне мал организмше Kepi эсер етедьСуда онымен агатын агаш, жацка, yrinni тэр1зд1 турл1агаш калдыктары мен кабыгыньщ Tycyi де айтарлыктай зиянкелпредд. Балыктар мен олардьщ урпактарыньщ берене, бута,бутакдиалармен закымдалып, жаракаттануын айтпаганда олагаштардан желш сиякты зиянды заттар белшедь Олар судатез ыдырап, cinipin алатындыктан балык жэне олардьщуылдырыктары кырылып кдлады.Табиги суга, жан-жануарлар мен балыктарга радиоактивпзаттар да улкен кауш тендфедь 0 с1мд1к, балык жэнежануарлар организмдершде радиоактивтис заттардыц биологиялыкшогырлану npouecrepi етед1 К,урамында азгантаймелшерде осындай заттар бар усак организмдерщ ipuiepi жутьшкояды. Кейб1р тущы су балыктарыныц организм! ездер1мекендейтш су ортасына Караганда 6ipHeine мьщ есе радиоактивпболуы мумкш. Сондыктан да радиоактивтшш жогарысуды арнайы жер асты ыдыстарына кую немесе терец агьшсызбассейндерде устау керек. Радиоактивп калдыктардан кутылудыцбаска да жет1лд1ршген тэсшдер1 жасалган. Олтесшдердщ бершде де табиги судьщ ластануы жагдайларьшьщалдьш алу шаралары кдрастырылган.4.3. Судьщ ездтнен тазаруыАшык су кездер1 уздпсаз турл1 ласгану жагдайларына ушырапжатады. Дегенмен, ipi су кездерщце, усак су кездершеКараганда су сапасыныц нашарлауы едеуцэ сирек кездеседьОныц ce6e6i езен, кел суларыныц турш физико-химиялыкжене биологиялык процестердщ есер1мен калкымалыбелшектерден, органикалык затгардан, микроорганизмдерден,баска ластардан ездшнен тазару касиеп бар.Ашык су кездершщ ездшнен тазаруы турл1 катьшастарда6ip мезплде эсер етепн ер турл1 факторлардыц кемепменетед1. Бул факторларга гидрологиялык (судыц непзпмассасымен 6ipre тусетш ластардыц косылуы мен араласуы),механикалык (калкып журетш бе лшектердщ), физикалык(кун радиациясы мен температураныц ecepi), биологиялык(су есшддк организмдершщ лас агынныц белпсгергмен езаракатынасы), химиялык (органикалык заттардыц минералдызаттарга айналуы) факторларын жаткызуга болады.Агынды лас сулар ашык су коймасына келш куйылады дасол су кезшен араласып ластыгы азаяды. Калкымалы минералдыжэне органикалык белшекгердщ, гельмикггер жумырткдларымен микроорганизмдердщ б1разы шепп, су тунады.112

Оздншен тазару npoueci барысында сапрофиттер де,патогещи микроорганизмдер де кырылады. Олар судын 1метрден epi терецщпне дещн еш йн куннщ ультракулгшсэулесшщ бактерицидпк эсершен, судьщ коректж затгарменкосылуынын, сапрофиттер бел^рщ бактериофагтар менантибиотикалык затгардын Kepi эсер етушщ, су организмдершщантагонист ecepiHeH, колайсыз температура жагдайьшьщ, тагыда баска факторларыньщ нэтижесшде еледц. Судьщ ездтнентазару npoueci жылдьщ жылы мезплшде жене агынды сукездерщце, ecipece езендерде каркынды ЖYpeдi.Судьщ ездтнен тазару процесшде сапрофита микрофлорамен су организмдер1 улкен роль аткарады. Су кездерз микрофлораларыньщкейб1р oKuuiepi патоге щи микроорганизмдерщцантагонистер1 болып табылады. С ойтт, олар патогещцмикрорганизмдерд1кырып тастайды.К,арапайым су организмдерй сондай-ак зоопланктондарез imeKTepi аркылы су е п а з т отырып, орасан зор бактериялардыжояды. Су кезше тускен бактериофагтар да ауру тудыратынорганизмдерге есер етёдЕСудьщ ездтнен тазаруыныц Heri3ri npouecTepiHiH 6ipi —органикалык заттардьщ минералдануы, ягни органикалыкзаттардан биологиялык, химиялык, тагы баска факторлардыцecepiMeH минералды заттардьщ тузшуг Минералдану кезшдесу органикамен косылады, осыган орай микробтардьщ органикалыкзатгары да тотыгады. С ейтт, бактериялардьщ 6ipбелщ кырылады. Минералды заттардьщ жауын-шашынгаараласып, нагыз ерпнш немесе тунба peTiuae, ал органикалыкзаттар — коллоидты куйде кездесед1де суды лайлайды.Органикалык заттардын суда минералдану (ыдырау,TOTbiFy) npoueci былайша журедк алдымен белоктык заттарсодан кешн курамында азоты бар анагурлым карапайымзаттар (альбумоздар, пептондар), epi карай аминкышкылдары,органикалык кышкылдар мен аммонийлы косылыстардьщ(эдетте аммиак) тщш калдыктары тузеда: К,урамында азотыбар органикалык заттар тотыгуыньщ алгашкы минералдыeHiMi — аммонийлы ион немесе аммиак. Нитриттер меннитраттар жок кезде, ecipece сонгы ион мен аммиактьщконцентрациясы жогары болса, су жаца гана ластанган дегенсез. Аммиак, дурысын айтсак, аммоний азоты, эдеттетотыктыргыштар бар кезде нитритке айналады^ 6ipaK бултотыккыш косылыстары ете тураксыз. Олар оттегшщ эсер1меннитратка дейш тотыгады. Нитраттар курамында азоты барорганикалык ёюмдердщ минералдануы барысындагы акыргыкосылыс болып табылады.Майлардыц жоне кем1рсутеплерд1ц суда тотыгуы8-1221 1 13

нэтижесшде KeMipTeriHiH, кос тотыгы ж эне су (С 0 2, Н20 2)тузшёдьК,урамында азоты бар затгардан шыккан теп органикалыкзаттар дегешм1здщ дэлел1 ретшде, судьщ аса жаксы тотыккыштыгын,epireH отгегшщ мулде дерлпс жоктыгын, хлоридтердщ,фосфаттардьщ, сульфаттардьщ жэне т.б. болуын алугаболады.Судьщ жаксы аэрациясы, ягни судьщ оттепмен каныгуын(баюын) тотыктыру npouecrepi мен биологиялык, тагы баскапроцестердщ белсендшгш камтамасыз етш, судьщ тазаруынамумкшдпс жасайды.Судьщ езддпнен тазару жылдамдыгы копте ген жагдайларгабайланысты. Олар: су кезше тусетш лас заттар мелшер1, сукезшщ теренддп, судьщ ату жылдамдыгы, температурасы жэнеонда epireH отгегшщ бар-жоктыгы, судьщ микрофауна жэнефлора курамы жэне т.б. Дегенмен су кезшщ турл1 ластарданэзд1гшен тазаруга деген белгш! 6ip кабшеп шектеул1.К,оргасын, мыс, мырыш, сынап косылыстары да калдыкагынмен келгп, су коздерше туссе мал организмш уландырыпкана коймай, сонымен 6ipre судьщ ездагшен тазару процесшкешеушдетш, органикалык касиетш нашарлатады.Шагьш су коздершде белоктык сипаттагы ластаушылардьщедэу1р мелшер1 болса, олардьщ ьщырауынан пайда болатынаралык заттар (ocipece, куюртп сутеп, нитритгер, диаминдержэне т.б.) жиналады. Ал бул заттар мал ушш ете улы келедьЖер асты суыньщ езд1гшен тазаруы топырак аркылысузшу1 аркасьшда жэне минералдану npoueci есебшен болатьшкубылыс. Мше, осылардьщ нэтижесшде су органикалык ластаушылармен микроорганизмдерден толык тазара алады.4.4. Су кездер1н санитариялык тургьщан коргауТабиги суды коргау проблемасы кеп жагдайда олардьщэлеуметпк тургьщан жэне енеркэсш кэсшорындарыньщ калдыксуымен ластануын алдын алуга байланысты туындайды.Жербеп су кездерш коргаудьщ непзп жолдары: суды кайтапайдалану жуйелерш енпзу, лас суларды су коймаларынаагызбау жэне оларды тазалау, калдыксыз жене сусызтехнологияларды дамьггу, лас суларды жер асты су кабатгарынаенпзу, пайдаланган суды тазалау жэне зарарсыздандыру.Жер6eri суларьш ластанудан коргауда гидротехникалык жэне агроорман—мелиоративтж шаралардьщ манызы зор.Пестицидтер мен тьщайткыштардьщ зияндыгьш азайтумаксатында олардьщ мелшер1мен колдану уакьггьш кадагалаужэне суаратын сумен 6ipre пайдалану,ес1мдЬстерд1 коргаудаулы химикаттарды биологиялык эдютермен ауыстыру тшмдь114

Баска лас су кездерше Караганда мал шаруашылыгынъщагынды лас суларыньщ ерекшелш оларды утильдеудщ етекурделшт, epi су кездерше жойкын есер етущде.Малданшыгатын зиянды агынды суларды ендеудщ кдзфп ец танылгантехнологиясы —оларды фракцияларга белу: катгы жене суйыкбелисгерге.Кдггы белшн компост ретщце пайдалануга болады,ал суйык белшн (коюлыгы 18 пайызга дейш) реактордан егюзтгумуска (кара ипржке) айналдырады. Органика ыдыраудыцбарысында метан, кем!ркышкыл газы, куюртп сутеп белшгпшыгады Аталган газдыц энергиясын жылу мен энергия ещцругепайдалануга болады.Санитариялык кузет аймагы. K,a3ipri кдгидаларга сай, судызерттеу нетижелерше карамастан, су кездер1 санитариялыккузет аймагымен (СКА) камтамасыз еттлу1 тшс жене теккузен бар су кездер1 гана пайдаланылады.СКА дегешм1з — су кездершщ жене су кубыры КУРЫЛЫ_с ын ын айналасындагы белгшенген арнаулы тертш сактаугатшс территория. Муны уйымдастырудагы максат — су кездерш,су кубырын, курылысын жене олардыц территорияларынласгандырмас ушш кузетпен камтамасыз ету. СКАны,ец алдымен оцай ластанатын жер 6eii су кездершщмацынан куру керек. Бул шараныц жер асты суында санитариялыккоргаудыц зор манызы бар. бйткеш, мундай шараколданылмаса олардьщ да ластануы ебден ыктимал.1шетш ауыз суды ашык су кездершен алатын су кубырларынаарналган СКА-га белдеу енпзшеда. Олар: кдтац тертшбелдеу1; шектеу белдеу1 жене бакылау белдеу1 (8-сурет).СКА-ньщ алгашкы белдеу1 (катац тертш сактау белдеу1)су кездер1бар жене де су жинайтын, су кубыры курылыстары8-сурет. Жер бей су кеэдерш санитариялык коргау аймактары115

орналаскан аумакды камтиды. Бул белдеуде адамдар туруга,уакытша журуге жэне курылыс салуга (су кубырыныцтехникалык, кажетшппне байланысты объектшерден баска)болмайды. Бул белдеу езендер мен жармалардын су жинагыштанагыстьщ жогары бойымен кемшде 200 м жэнеагыстьщ томенп бойымен кемшде 100 м алкапты камтиды.К,атац тэртш белдеушщ колем! эзен мен арнанын еншебайланысты. Егер эзен мен арнанын еш 100 м дешн болганкезде алгаш кы белдеуге бую л акватория мен карсыжагалаудыц 6ip б о л т (еш 50 м) енедц, эзеннщ немесе арнанынeHi будан улкен болган кезде акватория еш кемшде 100 мболуга тшс.Су коймалары мен кэл ушш 6ipimiii белдеу букш акваториябойьшша су жинау курылысьшан 100 м кашыктыктанэтетш шекарамен белгшенедц.Жер асты су кэздерш пайдаланган кезде катан тэртшбелдеушщ радиусы су жинауышты айналдыра кемшде 30-50м келетш жалпы аланы 1 гектар жерщ алады. Жаксы коргалатьшкабатаралык суы болса, аталмыш белдеу аймагы 0,25га дейш шектелу1 мумкш.СКА-ныц eKiHmi белдеу! немесе сумен камтамасыз етукэзш тйселей коршап жаткан территория жатады. Ол эзеннщжагалауынан 500—1000 м кашыктыктагы аймакты алыпжатыр. Бул аймактын узындыгы эзеннщ куаттылыгынабайланысты: улкен эзендер ушш 20—30 км дейш, ал орташаэзендерде 30—40 км дейш барады.Ашык су кэздер1 ушш СКА-ньщ екшпп белдеу1н1ншекарасын белплеуд1н (эзен агысыньщ жогары бойынан)непзп KopceTKkui ретшде оньщ бактериялар мен органикалыкзаттардан езд тн ен тазару процесшщ журу жылдамдыгыбелпленген (климатка байланысты бул процес аякталу ушшсудыц 3—5 тэулйс бойы агысы кажет).Акпайтын су кэздервде орналаскан су алатын орындаруш ш ш ектеу б елдеу1н 1ц ш екаралары оны ц б у к 1лакваториясыныц барлык жагьшан 3—5 км кашыктыктыкамтиды.Жер асты су кэздершде бул белдеудщ непзп максатытоменп су эрналаскан кабаттарды микробтык ластануданкоргау болып табылады. Жер асты суларын микробтыкластанудан тшмдо турде коргау ушш шектеу белдеуш1цшекарасынан су алатын кэзге дейш ластанган агыстьщкозгалыс уакыты зардапты микробтардыц эм1ршецд1п менвируленгпк касиеттерш жогалтуына жетюлисй болуыкерек(100—400 тэулгк арасьшда).Бул территорияны шаруашыльщ кажет1 уш1н, ягни малбагуга жэне т.б. пайдалануга тыйым салынады.116

СКА-ньщ ymiHmi белдеу1 (бакылау белдёу!) екшпп белдеудш,сыртында жаткан территорияны камтиды. Бул аймакка сукезгшч айналасындагы су сапасыныч курьглуына э с е р ететшбШггЩ 6ip жер алачы енедк Оныч шекарасы су квзЙй;химиялык заттармен ластану жагдайына сай белпленедц. Мундасанитарнялык кызмет органдары су 1ддеп (инфекцияньщ)есебше туракты бакылау ж урп зеда. Сейтш, су аркылы 1ндетпаурулар тарамас ymiH алдын алу, сактандыру шараларынуйымдастырады.Жер бетшдеп су кеэдерЬйч жэне су кубырларыньщ баскурылысыньщ санитарнялык кузет аймагыньщ (СКА) мелшер1т у р т жагдайларга байланысты 9p6ip жекеленген жайттардасанитарнялык органдарынын келклм1мен жэне курылыс нормаларымен ережелерййн талаптары ескерше отырып белгшенедд.Су ресурстарын орынды да, ти1мд1 турде пайдалану, судыластанудан, булшуден кузету, зиянды эс е р л е р д ! жою жэнеалдын алу у ш ш су корын мемлекегпк бакылауга алудьщерекше манызы бар. Бул бакылаудьщ м1ндеп —барлык мемлекеттЬс,кооперативпк, когамдык к Ш п о р ь ш д а р д ь щ , уйымдармен м е к е м е л е р д щ жэне барлык азаматтардьщ су пайдаланудьщбелпленген т эр т 1б ш , су коргау, олардын зияндыэе ер я е р ш щ алдын алу жэне жою, суды есепке алу ережелершжэне баска да ережелерд1сактауын камтамасыз ету.Суды ластанудан сактау, сондай-ак судын зияндыёсёрлёршщ алдын алу тургысында кукыкты нормаларбелпленген. Суды шаруашылык кажепне пайдаланатынужымшарлар мен кечшарлар, тагы баска кэсшорындар,уйымдар мен азаматтар су пайдаланудьщ белпленген жоспарьш,ережелерш, нормалары мен тэртштерш сактауга мшдетп.Пайдаланылатын су кёздергн1ч курамы мен касиен, ягнисуды шаруашылыкка немесе irayre жэне мэдени-турмыстыкпункттер1нде колдану кез1нде оньщ барлык санитарнялыкк о р сезш ш т ер 1 белпленген нормадан аспауы керек.Саркынды лас сулардьщ су коймасына ecepi жэне олардыж1беруд!ц санитариялык mb'pmi6i. Букш агынды лас судьщеч сочгы жиналатын жер1 табиги су коймасы. Тазаланбаганжэне зарарсыздандырылмаган агынды лас сулардьщ ешб е г е т а з табиги су коймаларына косылуы (эзен, кел) олардыластап, залалдап,олардьщ табиги су K03i репнде пайдаланум э ш н жогалтады. Мысалы, шаруашылык немесе турмыстыкагынды лас сулар табиги сулардьщ физикалык касиетшезгертед1, оны лайландырып ез1не тэн шстену жагдайынтугызады. Сонымен катар су коймаларыньщ су туб1нде тунбатузеда, сейтш екшш1 ластану ошагын тузедх- Осы су тубшдептунба жэне органикалык заттар судагы epireH оттепш улкен117

келемде пайдалана отырып ыдырайды, нетижесшде оньщкоры б1ртщцеп азайып су коймасыцдагы су сасып, су коймасыагынды су коймасына айналады.Агынды лас сулармен су коймасына ертурл1 микроорганизмдер:1ш ек м икроорганизм дер1, ш д егп аурукоздыргыштары жэне гельминт-курт жумырткалары да 6ipreагып косылады.Су коймаларына енеркэсштщ агынды сулары эртурл1 эсеретедь Олардыц кейб1реулер1 (ет комбинаттарыныц агындысулары, жун жуган, Tepi, утильдеу, шарап-темею emupici,кант жэне баска зауыттар) курамы жануар жэне есщщк тектесорганикалык заттармен ластанса олар ецщрш суларынаКараганда ер тл ген кем1ртепш кеп пайдаланадь^Е. Соныменкатар бул су курамында нашар еритш заттар бар жене патогещймикробтар мен гельминт курттары болады, олар сутубше шепндо тузедц. Кейде металл еццейтш, химиялык женетекстиль енеркеабш щ агынды суларымен 6ipre жануарлармен балыктарга KayinTi, улы заттар ту сед i. Олардыц Ke6iciер1мещц, жойылмайды, сондыктан оларды зарарсыздандыруеш Kayinci3 концентрацияга дейшп децгейде суйылтылунетижесшде журедц.Эртурл1 енеркесш мекемелершщ агынды суларыныцесершен таза су коймасы cuiTi жене кышкылга калыптыреакциясы e3repefli, ертурл1 дем мен шске ие болады. Сукоймасы ны ц iuiiHfle май, мунай калды ктары болуынетижесшде су бетшде ауа етуше кедерп келпрш, бул судыбаска максатта пайдалануга еш MyMKiHfliK болмайды.Тазаланбаган саркынды сулардыц су кезше ж1бершу1 туздыжене тотыгу - кайта калыптасу реакциясыныц бузылуына,гидробионттардьщ жойылуына, балык корьшыц азаюына,турл1 асказан-йнек ауруларына (адамдар да) екеп согады.Ал,курамында фосфор бар лас суларды да ж!беруге болмайды,ce6e6i ол кек-жасыл балдырлардыц жойылуына, судыцшстенуше екеп согады.Агынды лас сулардыц су коймасына ecepi олардыц ерудережесше жене су коймасыньщ ерекшелшне де байланысты(агынды немесе турып калган су, агым жылдамдыгьша карай).Барлык жагдайда агынды су эсершен болатын ласгану турактыемес, нешжесщде су езддтнен тазалану npoueci аркасында алгашкыкасиепн иемденедд. Су коймасы суды пайдалану, сумен жабдыктаумаксаггыцдд емес, непзп роди -тазалау курылгысы болып табылады.Мше, сондыктан агынды су непзп су кез1 немесе су коймасьшаж4бершмесген бурьш тазаланып, зарарсыздандырылады.Агынды суды тазалау меш — оныц физикалык касиетдмен химиялык курамын жаксартуына байланысты. Агынды118

лас суды зарарсыздандырудыц мэш ондагы патогенщ микробтардыжою максатында журпзшедьЛас суды тазалау жэне залалсыздандыру 6ipHeuie сатыданетед1, осы процес кезшде су б1ртшдеп бэгде коспаларданарылады: ауыр минералды жэне улкен калкып жургензатгардан, Kuui жэне жецш органикалык болшектерден, epireHорганикалык затгардан жэне патогенщ микроорганизмдерден.Осы лас судагы бэгде коспалардан тазаланудымеханикалык тазалау деп атайды, ал epireH органикалыкзаттардан тазалануды биологиялык тазалау деп атайды (булпроцесс микробтар 3cepi аркылы етедд).Лас суды механикалык тазалау —бул сузп жэне арнайыкум устагыш аркылы, сондай-ак эртурл1 тундырушылараркылы icKe асырылады.Суда оте улкен калкып журген заттарарнайы сузгще усталып калады.К,ум устагыш - бул аса улкенемес горизонтальды тундыргыш, мундагы су улкенжылдамдыкпен (30—60м/сек) агады. Осы кезде кумустагыштын тубше тек ауыр минералды бэлшектер туныпулгередй мысалы: кум, уак тас жэне т.б. Ал, органикалыкжещ л бэлш ектер лас судын ете жай аккан кезшдетундыргышка шогедкТундыргыштардын exi турш колданады: Spijpiiici тазажаца шопцщ, ал eK iH U iici u iip ireH шопцщш тундыру.Улкентазалау станциясында лас судын жаца ш э г щ щ с щ арнайыкондыргы —метантенкте залалсыздандырады. Ал кшп жэнеорташа станцияларда тундыргыштыц екиши T ypiH жшколданады. Буган септиктенк жэне ек\ярусты тундыргышжатады.Ал септиктенк жерпл^кй каналдык жуйедептундыргыштыц эте тшм,щ T ypiH e жатады.Муныц кэлемшарнайы лас судыц агуы оте жай агу уш1н жасайды жэне 24-28 сагатта агып эту керек. Осы кезде септиктенктщ тубшеэте уак жэне жецш органикалык заттардыц бэлшектер! жэнегельминт жумырткалары шепп калады. Осы шопп калгантунба анаэроб микробтарыныц эсершен ip in -u iip y п р р ц е б щ еушырайды. Осы процеспц эсершен кэм1ркышкылы, метанжэне т.б. газдар пайда болады. Септиктенкте уш тэулйс болганлас суда эдетте ццёк таякшасы, 1ндет коздыргыштарыжойылады.Ек1 ярусты тундыргышта лас суды тазалау ете ттимщ, 6ipaKбул кондыргы оте курдел1жэне колдануы киындау.Биологиялык тазалау арнайы курылыста icKe асырылады—ол биототыктыргыш, мунда биохимиялык процес еуед!,ягни органикалык заттар минералданады.Осы биототыктырушыретшде ете жю биологиялык сузгЫ колданады, ecipeceэте улкен емес лас суды тазалайтын станцияда. Биологиялык1\ 9

сузи бул — тубшде TeciK дренаж кубыр орналаскан ек!метрлж шлактан, уак тастан немесе баска да ipi тушршпспматериалдардан жасалган кабаты бар резервуар.Осытундыргышта лас су мелд1рленедь Оган эсер eTymi —судышашушы фильтр аркылы сузгщщ устше б1рдей шашыратады,осы кезде биологиялык сузгщеп жацадан пайда болганшырыш аэроб микробтары аркылы биологиялык пленкагаайналады. Лас судагы epireH органикалык заттар биологиялыкпленкага сщеда жэне осы жерде микроорганизмдердщ ecepiMeHминера лданады. Биология лык сузгщен су eKiHnri тундыргыгаж1бершед1. Лас су суйык биологиялык тазалаудан откен соцжэне екший тундыргыдан кейш тап-таза, Hicci3 болыпшыгады. Биологиялык станцияларда агынды лас судыцмедщрленген белш аэротенкте (бетоннан жабалган арнайырезервуар) тазартылады. Аэротенктен оттепмен байытылганжене лай жентекпен араластырылган агьшды суды баяулатьшеттазеда. Лай жентек (активп тунба) гетеротрофты микробтармен омырткасыз жануарлардыц (балдырлар, дрождар, сусацыраукулактары, кылаяктылар жене т.б.) жене каттысубстрат жиынтыгы болып табылады.Ец бастысы лайжентектеп гидробиоценозды жогары децгейде ернпту. Олушш температураны, pH, коспаларды, араластыру жагдайын,тотыктыргышты (0 2) дурыс тандай бшу керек .Аэротенккежиналган су астыцгы жагьшан усак ауа кетршжтергнщк у п т агынымен урленедь Урленген отгегшщ жене судагыорганикалык заттардыц KenTiriHeH лай жентепндепбактериялар мен микрофауна жаксы дамиды. Бактериялар6ip-6ipiMeH жабысып ipi жентекке айналады да, ферменттербелш шыгарады. Ферменттер ластагыш органикалык заттардыминералды молекулага дейш ыдыратады. Сейтш, аэротенктеорганикалык заттарды минералды заттарга айналдыруnpoueci журедц. Айналасындагы кеп мелшердеп органикалыкзаттарды пайдалану аркылы тез белшш, массасы арта6epefli.BipTe-6ipTe лай жентектер бактериялардыц ecepiHeHтазаланьш б1ткен судыц тубше шегедь Осы жолмен тазарыптунган суды пайдалануга болады, ал лай жентектер кайтадансу тазалау процесше пайдаланылады.Екший рет тундырганнан кейш агынды су хлор немесебаска препараттармен залалсыздандырады. Лас агынды судытазалау жуйесшде биологиялык едю ец соцгы кезец болыпесептелш, тазарган агынды суды кайта пайдаланады, жер белсуларына ж1бершедьЛас суды биологиялык жолмен тазалау топырак аркылыда журедьТопырак аркылы тазалау едютерше: суару алкабыжене сузп алкабы жатады. Суару алкабы —арнайы белшген120

жер келе\п , бул жерде лас суды табиги сузп ретшде топы рак.бетшен етаазуге арналган. Егер суды тазалауга арналганалкапта ауылшаруашылык, eric егшмесе, онда мундай алкаптысузг/ ал кабы деп атайды.А гынды лас суды тазалау баска да тшмд1 эдастерменжургЫлёдк электрохимиялык эдютер (анодтык тотыктыружане катодтык кайта калыптасу, электрокоагуляциялау,электрофлотациялау процестерше непзделген), тазалаудынмембрандык nponecrepi ( ультрасузгшггер, ультрадиализ жэнет.б.), суды радиациялык жолмен тазалау (кыска мерз1мде ласзаттарды тотыктыруга, коагуляциялауга жене ьщырауынамумкщдйс жасайды), озондау (тазалау барысында ешкандайсудагы табиги биохимиялык процестерге зиянды заттартузбейдО, агынды лас судагы пайдалы компенеттерд1 белшалып, оларды тагы да пайдалану максатьшда ещпрюке жанаселективп сорбенжёрда енпзу болып табылады.Лас суды залалсыздандыру .Лас суды залалсыздандырудьщуш едкп бар: физикалык, химиялык жэне биологиялык.Ен кеп тараган залалсыздандыру эщс\ — ол хлорлау больштабылады.Хлордын мелш ер1 ол микроорганизмдердщтезщцшлне, лас судын сипатына, оньщ тазалану дережесше,хлормен тушсу (контакт) уакьггына байланысты. Ресми нормабойынша биологиялык тазалаудан еткен лас суга кажетпхлордын дозасы (мелшер1)70 мг/л.Улкен станцияларда (10000 м3) т е у л т н е лас судызалалсыздандырудьщ ен Teyipi —оны метатенкте ашыту(биологиялык едас): Осы термофилып ашыту кезшде (53°С)патогенд1микробтар жойыльш, шегщщ толык дегельминтизацияланады.Су коймаларыньщ агынды сулармен ластануын сактаушаралары республиканыц су кодекс! зандылыктарындаK e p iH ic тапкан. Саркынды лас судын ж1бер1луш баскарусанитариялык бакылаудьщ м1ндетше жатады.Бул ережелерсоны мен 6 ipre ветери н ариялы к м екем елер менветеринарияльпс,- санитариялык кадагалауга да тара лады.Су коймасына ж1бершепн агынды суларга б1ркатарсанитариялык талаптар койылады. Олар uiipireH немесе баскада Hid жок болу керек; жануар майы жэне май коспасы,ес1мд1к жене минералды тектес, адамга, жануарга, балыккаKayinri жене улы заттар болмауы тш.с,сактагавда олар ecKipininipiM ey керек жэне т.б.Емдж — санитариялык жэне ветеринариялык мекемелерденшыккан агынды сулар су коймасына туспестенбурын м1ндетп турде зарарсыздандырылады.

4.5. Cyra койылатын ветеринариялык-гигиеналыкталаптарСудьщ физикалык, жагдайы, химиялык жэне газдыккурамы, микробпен ластануы, оньщ тагы баска сипаттамаларымал денсаулыгы на белгш 6ip дэрежеде эсер етедц. Tinri малсуарып журген судьщ эзгерушщ эз1 олардын ас корытуыньщбузылуына эсерш типзбей коймайды. Мундайда мал жем,шопке заукы сэкпайды. Осыньщ бэр1 оньщ эшмдЫ гштэменд етедд.Мал ппетш судьщ сапасы нашар бэлса (лай, бэгде шеп,калыптан бэлек дэмш келсе) асказан-ппек жолдары секретерлык аппаратгарыньщ кызметш коздырмай, Kepi (негатив)физиологиялык реакция беред1. 0 те суык сумен суаргандамал организм! суык тиш ауырады, ас корыту кызмеп бузылады.Буаз мал мундайда ini тастауы ыктиМал.Сондыктан малды сапалы сумен камтамасыз ету ушш оньщсанитариялык-гигиеналык корсетюштерш аныктап отырукажет (9-сурет). Суды гигеналык тургыдан багалау су K93iHсанитариялык тексеру, судьщ физикалык, химиялык жэнебактериологиялык касиеттерш аныктау непзщце журпзшеда.Сонымен катар гельминтологиялык, гидробиологиялык,радиометрикалык жэне баска да суды зерттеу эдютер1колцанады.Мал шаруашылыктары пайдаланатын табиги су кэздер1мамандар тарапынан унем1 санитариялык бакылауца болуыкажет.Санитариялык бакылауга алудьщ Heri3i мал фермаларьшсумен камтамасыз ететш барлык су кэздерш есепке алу менпаспорттаудан турады. Су кэздершдеп судьщ сапасы менмэлшерше сипаттама беру ymiH санитариялык паспортпайдаланылады. Бул кужатта су кэзш щ санитариялыкжагдайы, тексеру нэтижелер1, судьщ химиялык курамы менбактериологиялык, керсетюштер1, мал арасында, ocipece сугабайланысты пхыгатьш аурулардьщ барлык шыгу жагдайларыжайлы мэлдметгер керсетшед1.Санитариялык паспорт су кэзш щ басында журпзшгенсанитариялык зертгеулердщ непзщце толыктырыльш, эпизоотологиялык,,топографияльпс жэне техникалык жагдайларыаныкталады.Су коймаларьш санитариялык-топографиялык тургыданзерттеу су кэзш щ теп мен тишн, кэлем1 мен теренд1гш,топырак пен жер кыртысьшьщ терец топырак асты кабатыньщсипатьш, жер, су K03i айналасьшьщ тоцографиясьш белгшеугемумкшдпс беред1. Топырак пен судыц кэзш ластайтын122

9-сурет. Суды зерттеу y^riciмумюнщктердщ бар-жоктыгын аныктайды. Су жиналатынорьщдар мен жабдыктар карал ады.Су кездерш ветеринариялык-санитариялык тургыданбакылауга мынандай жайттар жатады: онын ветеринариялыксанитариялыкжагдайын байкау жэне судьщ органикалык,тагы баска калдыктармен, бегде заттармен ластануыныналдын-алу максатымен кузеттер уйымдастыру; су сапасынсанитариялык-лабораториялык бакылау жэне жыл маусымыментопырак жагдайына сэйкес су сапасынын турактылыгынаесеп журпзу; мал iu ieriH су сапасы мен мал ауруларыньщарасындагы кдтынасын бакылау.Антропогенш судьщ ластану керсетклнтерше судынтотыгуы, аммоний туздары азоты мен альбуминоидты азоттьщ.123

со н д а й -а к н итри ттер мен нитраттар азо ты н ы ц ,полифосфаттардыц жене т.б. шогырлануы жатады.Су сынамасын талдау. 0p6ip су кезшен шыгатын судынсапасын аныктау ушш судын мынандай улплер1 талданады:• жер асты суьшыц кездер1 (скважина, кудык, бастау,жене т.б.) ушш кектем, жаз, кыс мезгщцершщ еркайсысында3 реттен алынган кемшде 9 сынама зерттелед1;• кысымды артезиан бургыламасы (скважинасы) ушшзерттеу арасында кемшде 2-4 сагат салынып алынган eKiсынамадан жасалады;• ашык су коймалары ymiH зерттеу жыл маусымыбойынша кектемде, жазда, кыста журпзшедд. Бул жагдайдасу сынамасы ер маусымда кемшде уш реттен алынады.0p6ip су сьшамасьш зертгегенде су кезшщ,аты, жылы, куш,айы, орны, сынама алынган терещцк, KiM алгандыгы;метеорологиялык жагдай, ауа температурасы, сьшама альшганкунп жене ол алынганга дешн он кун бурынгы жауьш-шашьшмелшерц ал ашык су коймалары ушш желдщ кутш мен багьпыжене судьщ сапасына есер ететш ерекше жагдайлар; зерттеужурпзген лабораторияньщ аты мен мекен-жайы керсетшеда.Ашык су коймалары уш ш косымша керсетатштераныкталады: отгегшщ 5 теулж пшндеп биохимиялык кажеттшш (ОБК5 мг/л) мен epireH orreri (мг/л) мелшерьСудьщ сапасына есер ететш ауыр металдардьщ, радиоактшупэлементтердщ немесе баскадай зиянды заттардьщтуздары бар деген кудпс туса осы заттардьщ курамьша косымшазерттеу жасау кажет.Судын физикалык кврсеткштерй Белпленген гигиеналыкнормалар бойынша пнетш судьщ жагымды органолепикальпс,касиетгер1 болуы керек. Былайша айтканда ол медщр, Tycci3,температурасы б е л г т децгейде Hicci3 жене жагымсыз дем1жок болуы керек.Судьщ температурасы оньщ мацызды санитариялыкгигиеналыкKepceTKimi болып табылады. Жануарлар суыксуды пнкенде организмнгц температурасын реттеуге кепэнергия жумсайды, бул ен1мд1лйст!н; темендеуше женеазыктыц кеп шыгымына екелед1. Ал жылы сумен (20°Састам) суарганда сака мал ауруларга (суьпс, тию салдарынанболатын ауруларга) бешм келедь Оньщ устше мундай судымал шелдегенде амалсыздан imefli, жылы су ете жайсщетщщктен малдьщ imi етед1. Судыц анагурлым колайлытемпературасы сака мал ушш 10—12°С, буаз мал ушш 12—15°С, ай шамасындагы тел ушш 15—30°С. Осы шамадагытемпературадагы су шедщ жаксы басып серптеда. Сауын124

сиырларын 15—18°С дейш жылыган сумен суарган дурыс,7—8 апталык. бройлерлерд! суару ушш температурасы 23-24°Саралыгында су керек.Судыц uicme ондагы органикалык заттардын (жануаржэне еамдж тектес) бар-жогы эсер етеда жэне олардыныдырау n p oueciH e немесе агынды сулар коспасынын(енд1р1ст1к жэне турмыстык сипаттагы) барлыгынабайланысты болады.Жер асты суларында KyKipiTicyTeri мен аммиактьщ niciболуы мумк1н, егер бул ластанумен байланысты болмаса,бул суды iuuyre болады. Егер суда кеп мелшердемикроорганизмдер болса оньщ Tyci езгерш, онда эртурш шстер(балык, шеп, топырак, май жэне т.б.) пайда болады.Ыдыраганорганикалык заттар, мунай ешмдер1, курамында фенолы баркосылыстар жене т.б. заттар суга жагымсыз Hie бередь Судыгигиеналык багалау уигМ ихстщ шыгу себебш аныктаукерек.1шетш суда бегде же болмауы керек.Судыц дэм1. Жагымды жене серптетш болуы керек. Судынжагымсыз Дэмй немесе татымы кебшесе суда минералды женеорганикалык заттардын мелшершщ кеп болуына байланыстыболады. Судьщ ащы, тузды, кышкыл, тетп демш ажыратады,сонымен катар татымдарын да (саз балшыкты, Щршщ,кегерген, турып калган жэне т.б.) ажыратады.Судьщ деки ондагы epireH минералды косылыстаргабайланысты: магний мен барий иондары — ащы, сутепиондары —кышкыл, TeMip тотыгы —ауыз куыратындайдэм бередШрганикалык заттардын ыдырау eHiMflepi, агындылас сулар, дезинфекциялык заттар жене т.б. суга жагымсыздем бередтБес балдык шкала бойынша багалаганда дем ментатымньщ щггенсивтЩи 2 балдан аспауы керек.Судыц myci эртурла органикалык жэне минералды текикоспаларга байланысты. Су кездерше гумищц кышкылдардьщ,еамджтердщ ыдырау eHiMflepi тускенде су сарыганемесе коцыр туске боя лады. Туракты суы бар ашык сукоймаларында балдырлардьщ e c y i оган жасыл туе, TeMipтуздары сары —коцыр, саз —саргыш туе бередьСудыцTyciH аныктаганда оныц шыгу тегш аныктау керек, ce6 e6iол жануар теки органикалык заттармен ластануыныц нетижесщцСпайда болуы мумкш. Барлык жагдайда судьщ белгш6ip туске боялуы оныц минералды немесе органикалыкзаттармен ластангандыгын кереетеда жене оган кудпепенкарауды талап етедь Судыц TyciH градуспен (°С) елшещц>Судыцмв/idipyiiei ондагы органикалык немесе минералдытект1 усак бeлш eктepдiц барлыгына байланысты.Санитариялык жагдайдыц ец Kayinrici суда органикалык125

заттардьщ мол болуы.Олар эдетте судьщ кэп мэлшердемикробтармен ластангандыгын корсетедь Барлык жагдайдада судьщ ластану себептерш аныктаганша суды санитариялыкжагынан кудцсп деп санау керек.Су кубырындагы судьщ мэдщрлт 1,5 мг/л аспауы керек.Судыц химиялык курамы. 1шетш ауыз су курамы жагьшанзиянсыз, былайша айтканда, ондагы туздардьщ мелшер1 малденсаулыгьша зиянды эсер ететщдей артык болмауы, opi улызаттардьщ жэне радиактикп ластардан таза болуы керек.Табиги су кэздершщ курамы тураксыздыгымен сипатталып,онда курамында кэптеген турл1 элементгер мен косылыстарболады. Табиги жер бел жэне жер асты суыньщ курамынаолардьщ техногенддк ласгануы улкен эсер етеда.Ауыз судыц химиялык курамы шамамен 20 непзпкэрсеткпптерден турады (кейб1р жагдайда ауыз судьщ курамымен касиеттерше санитариялык тургыдан жалпы талап 11непзп кэрсеткпптер бойьпппа койылады, жэне су пшндеболуы м ум кш 420 уытты заттарга шект1 жогарыконцентрациясы (ШЖК) белпленген. Олардьщ шпнде табигижагдайда су курамында кездесетш жэне тазалаукондыргыларында суды эцдегенде косылатын заттар юредьСудыц iniyre жар амдылыгын сипаттау ушш аталганкэрсеткшггер ею топка белгнед!. Bipnnnici (алюминий,бериллий, молибден, мырыш, нитраттар, коргасын, селен,стронций, фтор) судьщ токсикология лык жагынан каушаздггшкамтамасыз ететш корсеткшггер, ал eKiHniici (pH, тем1р,марганец, кермектшж, мыс, сульфаттар, хлоридтер, цинк,полифосфатгар) —судьщ органолептикалык кэрсеткшггершщкенетген эзгеруш болдырмауга багытталган.Судагы химиялык коспалардьщ мэлшер! сумен камтамасызету кэзшщ (кайнарьшьщ) калыптасуыныц табиги ерекшелжтерше,сондай-ак техногендж жэне антропогенджфакторларга непзделген. Осьшьщ бэр! биогеохимиялыкаймактар курьт мал цдщце энзоошяньщ пайда болуына экепсогады.Суда кездесетш туздыц жиынтыгыньщ курамы малорганизмше scepi эртурл1. Мал ппетш судьщ органолептикалыкбелплер! бойьшша минералдануьшыц шеп 1 литрше 1 граммболган кезде аньщталады жэне тущы суда бул кэрсеткгшбудан жогары болмау керек. Курамында тузы коп судьщдэш кермек немесе ащы келедд. Тущы судьщ кургак калдыктарьшыцнепзп б э л т хлоридтер мен сульфаттар. Олардьщдэма кермек жэне ащы екецщгш сезгну шепнщ децгеш мьшатэмендепдей: хлоридтер 1 литрде 350 мг, ал сульфаттар 500126

мг/л дейш. Аса минералды су ас казанный секреторлыккызметше эсер етш, су-туз тепе-тещппн бузатындыктанорганизмде копте ген зат алмасу жэне биохимиялык процестербузы лады.Судын минералды болу-болмауын эуел1 туйе, содан кешнкой, eiUKi онша елемейдг Тагы 6ip айта кететш жайт судынминералды курамынын езгеруш сака, кысыр малга Карагандажас мал мен буаз мал катты сезшедьКупгп минералды су улпалардын гидрофильдiлiriH арттырады,диурездщ темендеуше, сондай-ак организмде суйыктыцКщщущё жагдай жасайды. Сульфат мелшер1 сукурамында 1 г/л астам болганда су организмге, ecipece* телорганизмшщ Й1н епазетш эсер! болганы мен мал б!рте-6ipTe беШмделш 2,5 г/л дейш кеп еЗГергсЫз тутына алады.Суга 1пайыздан астам хлорид шогырланса кермекттпартады. Мундай суды шкенде мал организмшщ улпаларысусызданып, электролитпк балансы бузылады.Судьщ кермекгшЩ кальций мен магний косылыстарыньщжинакталуына байланысты кубылыс. Су кермектшп оныцкурамындагы кальций мен магнийден баска тагы да 12элементпен (соньщ шшде бериллий, бор, кадмий, калий,натрий де бар) жэне кейбхр иондармен тжелей байланысты.1шетгн судын кермекталш жогары эпидемиялык аймактардазэрмен тас шыгатын ауру жш кездёседа. Бул туздар несепжолында тас тутрш1ктер пайда болуына (уролитиаз) немесеосы аурулардыц ершушщ этиологиялык факторларыныц6ipi болып саналады.Дистилденген жэне минералдылыгы аз суды узак уакыттутыну канга натрийдщ кеп етушен болатын туз-су тепетенд1л1г1н1цбузылуына экеп соктырады. Соньщ салдарынанклетка сыртындагы жэне гшндёп суйыктарга су артык кетед1,немесе кем келед1.Су кездерше, ecipece минералды тынайткыштар себшгенепстжтен тусетш нитраттар мен нитриттер мал организмшезиянды есер етед1. TinTi олар жер асты суыныц езгняе дебар.Нитриттер мен нитраттардыц алифатиялык жэне хош nicri(аромат) аминдермен озара ecepi кезшде нитрозамин пайдаболады. Бул косылыстар енеркэсйие кецшен пайдаланылады:олар табиги су коймаларында, Tipi организмде синтезделеалады,суда жаксы ерши жэне аса туракты келедь Нитрозаминдерете белсевд канцерогендер. Олар ауыз суда болсаадамга да, малга да аса KayinTi.127

Мышьяк (кушеле) ендрлетш , 6ipaK, уакытша жабылганшахтадан су ш удщ салдарынан малдьщ уланган жагдайы дакездескен. Бул жагдайда 1 л суда 3—6 мг мышьяк болган.Полиметалл кеш табылатын аудандардьщ табиги суларындакауйтп молшерде коргасын да болады.Суга малды катты уландыратын, TinTi ел1м -ж тм геушырататьш баска да улы заттар (пестицидгер, инсектицидгер,дезинфектанттар жэне т.б.) туседтМал суаруга жэне мал шаруашылыгы кажетше пайдаланылатынсу сапасын стандарттау Ka3ipri кездеп ветеринариялыксактандыру шараларынын ен маныздысыньщ6ipi. •Мал суаратын су курамы мен сапасы женшен МЕМСТ2874-82 ”Ауыз су сапасына койылатын гигиеналык талаптармен бакылау” талаптарына сай келу1 т*пс буюл су кубырыжуйесшде сакталуы кажет жэне олардьщ сумен камтамасызету кезш щ тур1не немесе суды ендеу жуйесше катыстыболмауы керек.(4.5.1. кесте).Судьщ химиялык курамыньщ зиянсыз керсетюштершетабиги суда кездесетш, суды ендеу успнде реагент репнде4.5.1. Су сапасыныц нормаларыКерсетюштерНорма20°С кез1ндеп ж ене суды 60°Ск,а дейщ 1 баллга дейшкыздыргандагы ще{20 С кез1ндеп дэм1 мен татымы, балл 2бойынша ен кеп дегендеTyci, °С ен кеп дегенде 20Стандартты шкала бойынша лайлыгы, 1,5л/м г ен кеп дегендеСутегш к керсеткшн pH6 ,0 -9 ,0Кургак калдык, л/мг ен кеп дегенде 1000Хлоридтер,л/мг ен кеп дегенде 350Сульфаттар, л/м г ен кеп дегенде 500Жалпы тем1р, л/м г ен кеп дегенде 0,3 'Марганец, л/м г ен кеп дегенде 0,1Мыс, л/м г ен кеп дегенде1,0Мырыш, л/м г ен кеп дегенде5,0Калдык алюминий, л/мг0,5К алды к п олиф осф аттар, л /м г ен кеп3,5дегендеЖалпы кермектшк, мг.экв/л7,0ен кеп легенле128

косатын, су коздёрщ энеркэстте, ауылшаруашылыгындаластануы салдарынан болатын заттар ёнгйшеда.Судын химиялык курамы жогарыда керсейлген нормаларменгана шектелмейдкВлМздщ кейШр сор топыракты аудандарында, сондай-актопырагында гйпс! бар жерлерде судын минералдануы етежогары келедь Мундай жерлердщ суын мал суаруга эбденпайдалануга болады.Судын санитариялык-биологиялык кврсетк'штер!. Сумалдьщ кейб1р i-щ е й , вирустык жэне инвазиялыкаурулардьщ таралуында улкен роль аткарады. Ондай ауруларгатопалан, жылкыныц инфекциялык кан аздыгы, бруцеллез,туляремия, пастереллез, сальмонеллез, лептоспироз, манка,аусыл жэне кэптеген паразит аурулары жатады. Судапатогещцк микроорганизмдердщ oMip суру кабшеттшпэртурль Мысалы, Coli тобыныц бактериялары эзен суында21-183 кун, ал су кубырында 2-262 кун сакталады.Бруцеллалар су кубырында 5-85 кун, ал туберкулезмикобактериясы эзен суында 150 кунге дейш 9Mip су.ред!(4.5.2. кесте).4.5.2. Keu6ip зардапты микроорганизмдерд’щ судатгршшк ету мерзшi (тэул'т)МикроорганизмдерСу турлер!Куоыр Кол КудыкColi тобынын бактериялары 2...262 21... 183 ' L**Salmonella typhisuis 4...9 4...183 5...107Salmonella paratyphi A - - " -Salmonella paratyphi В 27...37 - ■- •;-Лептоспироз коздырушысы 150-ге дейш 7.„75Туляремия коздырушысы 92-ге дейш 7...31 12...60Бруцеллалар 5...85 ■- ■ 4...45Пуллороз коздырушысы - 200-ге дейщ -Туберкулез микобактериялары150-ге дейшЛистериоз коздырушысы ! ... 710-га дейшКейде су кэздержде есетш организмдердщ курамынакарап, судыц тазалыгын немесе ластыгын болжап аныктаугаболады ( 10-сурет).Микроорганизмдердщ судагы OMip суру кабшеттшп сутемпературасына, ондагы органикалык заттарга жэне epireHкомпоненттердщ химиялык курамына байланысты.9-1221 129

Судьщ биологиялык KacMciiПолисапробтар — органикалыкзаттармен оте катты ластангансуларда отгеп кажет етпей0нш-всет1н топ(тусаз к.ыл аяктылар,инфузориялар,эртурл1бактериялар)Олигосапробтар —пайдалануга жарайтынтаза сулардамекендейтш топ(кек балдырлар, шаянтер1зд1лер, губкалар,омырткасыз усак жануарлар,балыктар мен гудщ есймдгктер)Сукоймаларындаластануына ’бешмделшт1ршиик ететшорганизмдертобыа — Мезосапробтар — органикалыкзаттармен ластанган тотыгукубылыстары журт жаткансуды мекендейтш топ (бактериялар,саныраукулактар,карапайым жэцщктер менбалдырлар). р — Мезосапробтар— тотыгукубылыстары айкынж урт жаткан сулардымекендейтш топ(бактериялар, инфузориялар,кыл аяктылар,эртурл! балдырлар менбалыктар)Катапробтар — оте таза судамекендейтш топ10-сурет. Су коздершщ ластануына бей!мделштipшiлiк ететш организмдер тобыДегенмен, судагы патогендд микроорганизмдердщ катысуьшаныктап ажырата бшу оте курдет. Судьщ эпидемиялык жэнеэпизоотологиялык тургьщан кауйклздтн камтамасыз ететшжэне судьщ санитарнялык тазалыгын аныктау ушш бактериялыкластанудьщ жанама KopcerKinrrepi — микробтар саны, коли-титр,коли-индекс пайдаланылады.Микробтар саны дегешм1з 37°С температурадагы 1 мл судымикробтар онетш табакшада (ет-пептон агары бар) еккенде24 сагат ппщде температура 37+0,5°С жагдайында оскенбарлык микробтар (колониялар) саны.Коли-титр дегешмгз — куРамьщда 6ip ппек таякшасыбар су молшерьКоли-индекс дегешм1з — 1 литр судагы табылган ниектаякшаларыньщ саны (таза су ушш 2-3 таякша).Су инвазиялык аурулар таратушысы немесе паразитпк ауруларкоздыргыштарыньщ аралык иелер1 ушш тсришйк ортасы да болаалады. Адам мен мал фасциолез, кокцидиоз, безгек, трихомоноз,диктиокаулез секшд1 ауруларга курамында инвазиялы ккоздыртыщтары бар сапасыз су йиудщ саддарынан шалдыгады.Осыларга Караганда табиги су малдыц физиологиялыкжэне гигиеналык талабын эркашан канагаттандыра кояды деу130

к,иын. Keft6ip жагдайларда мундай суды тутыну малденсаулыгын бузып, суга деген тэбетш темендетш кана коймаймал ешвдершщ сапасына да зиян азиизед!. Табиги судьщмикробтык жэне паразигпк, ягни тогышарлык флорасыжукпалы аурулар мен щдещ курт ауруларын ершпуге кдбшепете зор. Мше, осы жайттардан кешн судьщ курамы менкасиетш гигиеналык нормалауды немесе стандарттауды жузегеасыру кажет дегещц баса айтуга тура келедьСуды санитариялык тургыдан багалау. Сумен камтамасызетудщ жерплисп жуйесшде оны санитариялык жагьшан унем1МЕМСТ бойьшша багалай бермейдь Ойткеш, ол кубыр суыymiH канша мшдетп болганымен, тазартылып зарарсыздырылмайды.Мундай судьщ сапасьш багалау ушш мынандайкерсеткшггер колданылады: медщрлт 30 см кем емес, T y ci 40°Саспауга тшс, дэщ мен m ci 2—3 балл аралыгында, жалпыкермектшп (туткырлыгы) литрше 14 мг экв/л (40°С), фторкурамы — литрше 1,5 мг дейш, нитрат курамы 10 мг дешн,нитрит курамы — 0,002 мг дейш, тотыктануы- литрше 4 мг дешн,микробтар саны 1мл 300—400 мд. аралыгында, коли-титр кемщце100 мл, коли-индекс 10 ииек таякшасьшан аспауга тию.Жем-ш«п дайындауга жумсалатын судын сапасынакойылатын талапта мал суаруга колданылатын суга койылатынталаппен б1рдей.Су кора-жай л арды, курал-саймандарды жуьш тазарту ушшжэне дезинфекциялау ушш, мал кутш! ушш жэне т.б. кепмелшерде кажет жэне де ондай су да сапалы болуга тшс. Ce6e6i,дезинфекциялайтын заттардын epirimTiri судьщ минералдыккурамына байланысты болады. Тым туткыр (кермек) сужыльггатьш су кубырларын тсггтандырып, icreH тез шыгарады.Tirrri кайта пайдалану (рециркуляция), ягни киды кайталапжууга пайдаланылатын су курамьшьщ ез1нде адам мен малгаKayin TeHflipeTiH улы заттар, сондай-ак iHflerri, инвазияльпс,жэне вирустык аурулар коздыргыштары болмауга тию.4.6. Су сапасын арттыру эдютер!Табиги суды жаксарту эдайёр! оньщ касиеп мен сапасынакойылатын талаптарга байланысты жагдай. Олар 6epiHeHбурын жаксарту жене зарарсыздандыру аркылы журШёдКСу тазарту оньщ органолептикалык, физикалык жене аздапхимиялык, одан да аздап биологиялык (микроорганизмдергекатысты) касиепн жаксартуга багытгалган.Су тазарту ym iH TnicTi курылыстар жабдыкталады. Оганкоагуляциялау (койылту), тундыру, сузу жолымен 6ipreмелд1рленшру мен тусаздещиру жатады.131

Коагуляциялау дегешшз — усак, коллоидты белшектерд1молекулалык, 6ipiry кушшщ есер1мен ipuienoipy npoueci. Осыпроцестщ нэтижесшде калкыма (улпек-хлопья) пайда болады.Суды медщрлецщру жене тусаздецщру тувдыру процесшщкаркыцдылыгын кушейту аркылы юке асырылады. Бул кездесудан дисперстелген коспалар гана емес, сонымен 6ipreколлоидты жагдайдагы заттар да белшш шыгады.К,ойылткыш, ягни коагулянт ретшде кук1рт кышкылыалюминий, аммоний, тем1р жене мыс туздары, ш лаккалдыктары жене б.колданылады. Эдетте курамындаалюминийдщ 33 пайызы сусыз сульфаты бар тазартылмаганглинозем пайдаланылады. Крйылткыш ретшде соныменкатар алюминий оксихлорщц мен натрий алюминаты даколданылады.Крйылткыш мелшер1 судьщ pH, биокарбонатгарга, inipireHзатгарга, лайлану сипатьша, тусше байланысты ер литрше30-300 мг арасында ауьггкиды. К,ойылткыш суга унтак немесе2-5 пайызды суйык ертпад кушнде косылады.К,урамьшда кальций мен магнийдщ биокарбонаттары аз,жумсак суда койылту процесш жылдамдату ушш Са(ОН)2,сецщршген ек немесе содамен сштшеу керек. Ол ушш буганжогары молекулалы заттар-флокулянттар колданылады.Меселен, полиакриламид препаратын (1л суга 0,5-1 мгмелшерде)косканда койылту nponeci тездетшш коагулянтунемдеуге мумкшдйс туады.Тундыру дегешм1з судагы калкы м алы коспалардытундыру, ягни ш екиру жолымен оны мелд1рлету npoueci.Су козгалыссыз турганда немесе азгана жылдамдыкпенкозгалыста болганда коспалар салмак куш ш щ есер1меншегед1. М елд1рлететш суда калкы м алы коспалардытундыру ушш оны арнаулы сузгщен баяу жылдамдыкпенетю зедг Осы мелд1рлетет1н судыц жылжу жылдамдыгыкалкымалы белшектерд1ц формасына, мелшерше, тыгыздыгына,кед1р-будырлыгына жене температурасынабайланысты.Тундыргыштар табиги (кел) жене жасанды (келбеу, тжжене радиальды) болып белшедьКелбеу тундыргыштар. Су келбеу багытта 6ip 6ympiHeHекшип бушрше карай жылжитын т1к бурышты тем1р-бетоныдыстар.77/с тундыргыштар. Су теменнен жогары карай жылжитьшдецгелек тем1р-бетон ыдыстар. К,алкымалы коспалар судыцкетершш бара жаткан таскынынан шегедь Тж тертбурыштарданшегшдшер, тундыргыштар еш1ршмей турганда,ягни токтатылмай турганда шыгарылады.132

Дещелек (радиалъды) тундыргыш, денгелек, таяз теюрбетоныдыстар. Бул тундыргыштарда судын козгалужылдамдыгы ыдыстьщ ортасында барынша жогары, ал шетшекарай азая бередь Ойткеш, ыдыста су ортадан шетше карайжылжиды. Сойтш, су арнаулы белпш курылгыдан етш mendнауада жиналады. Н1егшд1, кыргышы бар арнайы айналыптуратын ферма деп аталатын курылгымен шыгарылады. Булкурылгы швгшдил тундыргыш ортасынан шункыршагакарай кырады. Одан epi шегшд1 арнайы шегщщ жинайтынкубырмен шыгарылып тасталады.Суды мелдарлеу арнаулы курылыстарда ер типп мелд1рлеткшггердежурпзшед1 (“Струя”, “Дефферит”, “КБМ”).Сузу. К,ойылту, тундыру, молд1рлету процесшен кешн судатундыргыштарда тунбаган усак улпектер, суда калкып журетшусак белшектер калуы мумкш. Сондыктан суды одан тазартуушш сузедь Сузу арнаулы курылгылармен — су сузетшматериалдар кум аркылы журпзшедь Сузу жылдамдыгынакарай жай, жылдам жене ете жылдам сузетлвдер, ал жумысютейтш кысымга карай — кысымсыз (ашык), кысымды;сузетш материалынын ipiniriHe карай — усак, орташа женеipi тутршйсп; сузетш материалынын калындыгына карай6ip, eKi жене кеп кабатты болып белшедьКептеген жагдайда сузу су тазартудьщ баска да T ecinдер1менундеспршедь Эдетте, сузпден койылтылган, тундырылганнемесе мелд1рлет!лген су еткшледг. Сондай-аксу реагент жумсарту не тем1рс1зденд1ру npouecTepi кезшдеде ш и л 11.71? керек болса тагы да CYзiлeдi. K eft6ipжагдайда сузплер тундырылмаган суды мвлдipлey Yшiнде пайдаланады.Шаруашылыктарда суды пайдалану барысында, ecipece,жерплйсп сумен камтамасыз ету кезшде карапайым сузплерколданылады. Олар су ететш материалдардан дайындалганашык жене жер асты ыдыстары. Бул ьщыстардын Ty6iHe ipiнемесе усак тас, киыршык тастар жене ipi тушрннкп кумтеселедь Ен устщп кабаты кумнан турады. Теселшгенкабаттын калындыгы 0,6—0,9 м, ал сузетш кабаттынкалындыгы 0,8—1,2 м болуга тшс. Сузшген су агу уЩйыдыстын туб1не юрпйр немесе кыш кубырлар койылады.Сузу npoueci кезшде сузгшщ беинде, суздлетш судакалкып журетш планктондар мен бактериялардьщ усакбелшектершен туратын биологиялык жука кябмкдеп аталатынкабат пайда болады. Соньщ аркасында сузп бетшде усакзаттар турып калады да сузу каркындылыгын едеу1р арттырады.133

Уакыт ете биологиялы к пленка, ягни жука кабаттыгыздалып, сузгшщ сузу каркындылыгы темендейщ. Сондыктанда карапайым сузплер ауык-ауык, тазартылыпотырылады. Ол ушш 1,5-2 айда dip рет устщп 2-3 см кабатыкыргышпен кырылып, б1ршама сузп юке косылмайды.Сейтш, жаца кабык пайда болганнан кейш гана сузп сутазартатын куралга айналады. Улкен едщ мекендерде сутазалауда еш мдш щ жогары жылдам, козгалмалы женетуракты фильтрлер колданады.Зерттеулер вирустардыц 6ipa3 бел тн щ суда белшектергежене улпектерге айналып кететшш керсетп. Улпектершеккен кезде судан вирустардыц 99,9 пайызына дейш, ал сукубыры станциялары пайдалану кезшде олардыц 90-95пайызга азаятыны делелденген. Суды вирустардан тазартуоньщ лайлылыгын реттеумен катар журшеда. Суды медщрлетуnpoueci ондагы бактериялар мен вирустардыц едеу1р азаюынкамтамасыз етеда. Бул акыргы зардапсыздандыру тш мдш тнарттыруга мумкщщк бередьСуды ецдеудщ арнаулы тэсшдер/. Шаруашыльщта ауызсумен камтамасыз ету теж1рибеанде оньщ туз курамынтецеспру максатымен арнаулы ендеу тэсщдер1 колданылады.Суды тем1раздещйру, фторлау жене фторын азайту тэалдер1анагурлым кец тараган. Эдеттегщей аталмыш тесщцерщ суменкамтамасыз ететш жер асты кез1 болган кезде пайдаланганорыццы (4.6.1. кесте). Сонымен катар суды медщрлетудекейб1р заттардын (бентонит батпактары, активтелген KeMip,4.6.1. Суды химиялык, ецдеудщ негиг1 odicmepiСу сапасыньщKepceTKiuiTepiХимиялык ендеуTaclaaepiУсынылатын заттар1. Лайл ылык. Крйылту (коагуляция)Флокулянтгарменендеу2.Тусп, органикалыкзаттар мен планктондаркурамы кеп3. Богде дэм1 мен HiciбарАлдын ала койылтухлорлауКем1рлеуАлдын ала хлорлауАммонийлауменуйлеспре отырып,алдын ала хлорлауКалийперманганатыменендеуОзондау134К,ойылгкыштар (куюртпалюминий, хлорлы TCMip)Флокулянттар (полиакриламид,белее нш кремнийкышкылы жене т.б.)Хлор, койылткыштарБелсецш KOMipСуйык хлорСуйык хлор, аммиакКалий перманганатыОзон

4. Бактери я л арме нластанган5. Фтордын тапшылыгы(жетшыЗДф) эр литр!не0,5 мг кемб.Фтордын молдыгы(литрше 1,3 мг артык)ХлорлауОзондауФторлауХлор, полихлоридтерОзонФторлы немесе кремнийфторлы натрийКремний фторлыаммонийФторсыздандыру Кук1рт кышкылыаммоний7. TeMipainмолдыгы8.Кермектшктуздарынын молдыгы9. Жалпы тузкурамынын нормаданартык болуы10. KyKipTTi cyreriбарлыгыАэроциялауХлорлауС1лт1леуКойылтуКалийперманганатыменондеуДекорбанизациялауЭк, содамен жумсартуИондык алмасуИондык алмасуЭлектродиализДистильдеуГиперсузплеужэне т.б.КышкылдандыруАэрацияХлорлауКойылтуХлорЭк, содаКойылткыштарКалий перманганатыЭк, сода-КышкылдарХлорКойылткыштарцеолиттер, силикагель, торф жэне б.) ондагы бегде заттардыciuipy ка&летш пайдалануга болады, ecipece коршаган ортагаKayirrri заттарды (мунай, пестицидтер, хлоорганикалык заттаржэне б.). Ал, суды кондиционирлеу (тущылау) жергишоп суресурстарын (беткей сорды жэне тузды сулар, жер астысулары, TeMip мен марганецтен концентрациясы жогары суларжэне т.б.) кешнен колдануга мугмкщдщ бередь Судыкондиционирлеу оныц цшнен кейшр туздардыц артыкмелшерш алу гана емес, оныц сапасы мен биологиялыкбагалыгын арггыратын Keft6ip косылыстарды косу да жатады.Минералды суларды тущылау ушш ертурл1 ед1стерколданылады: электродиализ, гиперфильтрация, ионалмасу,дистиляциялау, гелиотущыландыру жене т.б.Ауылш аруаш ылыгын сумен камтамасыздандыружагдайларында ец ыцгайлысы жене экономикалык тшмдкп135

электродиализбен гиперфильтрация эдкпне непзделгентущыландыргыш кондыргылар.Суды тущыландыру ymiH ионалмастыргыш эдю1 деколданылады, ионитп фильтрлердщ курамындагы иондардыфильтрден ететш судьщ курамындагы иондарга алмастыратынкабшетше непзделген. Бул суды оныц курамындагытуздардан тазартады.Суды толык немесе жартылай жумсартканда оньщ шиненpeareHrri немесе термиялык эдоспен кальций мен магнийкатиондары шекпрше,щ. Реагента эдгс кальций мен магнийиоццары epiMemiH косылыстар тузш, оларды тунбага туарепнзаттармен суды оццеуге непзделген.Судан марганец пен тем1рд1 алу кажеталш кебшесе жерасты суларьш ендегенде туьщцайды.Тундыру, крйылту, сузу процестершен кейш су медщрленеда,тусызденш, гельминттер жумырткаларынан жэне курамындагымикробтардьщ 60—75 пайызынан тазарады.Сондыктан да инфекция кез1 ретшде Kayin тудыратын ауызсуды зарарсыздандыру кажет.Суды зарарсыздандыруды физикалык (жылу, ультракулгшсэуле, ультрадыбыс, радиоактивт1 сэулелещцру)жэне химиялык (кышкылдар, асыл тем1рлердщ иондары,хлор, озон, тотыктыргыштар) эд1стер1мен журпз1лед1.Ipi су кубыры бекетгершде (станцияларыцца) су суйык (газтэр1здд) хлормен, шагын станцияларыцца хлорлы экпен хлорланады.Хлордыц эсер1мен судагы микроорганизмдердщ Ke6iciжойылады. Газ тэр1здд хлор станцияга 0,8 МП дешнп кысымменарнаулы болат кутыларга куйылган куйшде келед1. Солкутылардан хлор — хлораторга туседь Онда ол аздаган суменараласып, пайда болган “хлорлы су” ауыз су ендеу ушшпайдаланылады.Су зарарсыздандыруга арналган хлорлы ек пайдаланылганкезде оныц курамындагы уытгы (артык) екп ескеру кажет.Уытты эк курамы 25 пайыздан кем болмауы raic, хлорлыэк epriHflici 1—2 пайыз коюлыкта колданылады. Су менертшдшщ косылу мерз1м1 45—60 минуттен кем болмаугаraic.Су зарарсыздандыру сешмдшгше енпзшген хлорлы экертщщсшщ есебшен де кол жетюзуге болады. Ол ушш судьщхлорга деген каж еталт аныкталады. Кептеген жагдайдалитрше 1-3 мг болса жеткшйси деп есептелед1. Мал ппетшхлорланган суда калган хлор калдыгы литрше 0,3-0,5 мгшамада болу керек.Хлорланган судагы коли-титр кемшде 300 болуга тшс.136

Егер суды хлорлау — хлорлы эктщ коп мелшер1менжурпзшсе онын артыктыгын жою ymiH (артык болса хлорHici мурын жарардай айкын турады) натрий тиосульфатыныц0,5 пайыздык epTiHfliciMeH немесе куюрт кышкылынатриймен артык уытты хлорды азайтуга тура келедкК,удыктын суын санылаулы олшеуйд керамикадандайындалган арнайы патронный кемепмен хлэрлауга болады.Патронный сыйымдылыгы 0,25, 0,5 жэне 1 л. Ал патронныйiiuiHe тшстше 150,300 жэне 600 мг хлорлы эк кетед1 жэнеоган 100—300 мл су косылады. Патронный iuiiHaeri осы заттарботкадай болганша араластырылып, тыгынмен тыгындальт,сымга ijiiHinj тубше 20—50 см жетюзбей суга батырылады.Патронный эсер ету узактыгы 20—30 тэулйс. Шамалы судыкурамында хлоры бар таблеткаларды пайдаланыпзарарсыздандыруга болады: пантоцит (1 таблеткада 3 мгактива хлор бар), аквацит (4 мг актива хлор бар) немесейодтык таблеткалар (3 мг актива хлор мен йод бар).Суды зарарсызданыруда колданылатын тшмщ препараттардын6ipi —озон. Озондау зиянды микробтарды жоюменкатар судьщ органолептикалык касиеттерш жаксартады(мелд1рлш жэгарылайды, жагымсыз шс пен дэмд1 кет1ред1).Озонньщ кышкылдык касиета жогары болгандыктан судагыкездесетш фенолдар, детергенттер, пестицидтер жэне баскаларжойылады. Озоннын бактерицидт!к ocepi хлордананагурлым жогары болгандыктан ол суда кездесетш споратузетш бактерияларды тез арада жояды. Сонымен катарозондау барысында судын минералдык курамын эзгертетшбэтен химиялык заттар тузбейш.Суды хлорлау ен кец тараган зарарсыздандыру aflici.Кейшп зерттеулерге Караганда суды хлорлаудын адамнынденсаулыгына кэптеген зиянды жагы дэлелденген. СондыктанimeTiH суды жан-жануарлар денсаулыгына кауштштнжою жэне ппеий судагы канцерогенд1к заттарды азайтуалгашкы хлорлауды озондаумен немесе ультракулг1нсэулелермен ауыстыру, сонымен катар биологиялыкреакторда реагентсдз алдын ала тазалау эдхстёрй колдануаркылы кол жетк!зуге болады. Кэптеген Батые Европамемлекеттершде суды тазалау станцияларында суды озонменнемесе ультракулгш сэулелер1мен эндеу хлорлауды тугелдейыгыстырган. Бюде суды тазалаудын мундай технологиясынсуды тазалау станцияларында енпзу оларды кайта жабдыктаукымбаттыльпы бэгеп отыр.Кайнату — аздаган суды зарарсыздандыратын карапайымда сетмд1 эдю.137

Суды ультракулгш, бактерицидпк сэулелермен зарарсыздандырулампалар (ДРТ-1000, Д Б-60, РК С -2,5) менкондыргыларды (ОВ-ЗН, ОВ-1П, ОВ-1П-РКС; ОВ-АКХ-1ОВ-ЗЦ-РКС, ОВ-ПК-РКС) колдану аркылы журпзшедьАуыл шаруашылыгын таза сумен камтамасыз ету ушш ОВУ-6П жэне УОВ-5Н кондыргылары жасалган.4.7. Мал шаруашылыгы кэсшорындарынсумен кдмтамасыз етуМал шаруашылыгыньщ ерекшелш оган кувделйсп судьщкджегпп. Совдыктан мал мен мал кесторывдарыныц сумен сешмштурде туракты камтамасыз eiinyi. Тагы да 6ip ерекшелш —малшаруашылыгы кебшесе едщ мекевдерге арналган су жуйелершпайдаланатындыктан оньщ суга деген суранысыньщ сол едщмекендердщ сумен камтамасыз ету дережесше теуедщллт. Алреспубликамызда ауылдагы коптеген (7 мьщнан астам) едщмекендерде судьщ тапшылыгы мен оньщ сапасыньщ темендщбайкалып огыр. Мундай жагдайдьщ басты ce6e6i —коптегенпайдаланьш отырган су кубырларыньщ есюруше байланыстысанитарнялык талапка сай емес. Осыган байланысты елМэдекабылданган “йпетш су” салалык багдарламаньщ (2002—2010жылдарга) юке асуы, б1ршпдцен, ауылдагы едщ таза epi сапалысумен керекп молшерде камтамасыз ету1мен кабат малшаруашылыгыньщ да суга кажегплшн арггыруга багьшалган.Мал шаруашылыгы орьщцарына арналган су жуйелерше непзпталап барлык ецщрюке кажет су мелшерш толыгымен камтамасызету. Атап айтканда, кунделисп керек су мелшер1 мал шуге женесанитариялык-шшеналык шараларды юке асыруга кететш судантурады Бул арада пайпаланатьш су мелшер1 малдьщ турше, жасына,ешмдшйтне, азыктандыру сипатына, суару тесшше, судьщтемпературасы мен касиеггерне, мегеоролошялык жагдайларга жэнебаска факгорларга байланысты екенш еске алу кажет.Ауыз су тугынушыларын соньщ кшнде мал кэсшорындарьшузщказ сумен камтамасыз ету багьпындагы жуйелер1 мьшатемендегщей болуы мумюн:• багытгары бойынша: едщ мекевдерге арналган (кала, кыстак,ауыл), ецщрюке жене ауыл шаруашылыгына арналган деп белшед;• пайдаланылатьш су кездершщ T ypi бойынша: жер бепвдеп сукезшен (езен, кел жене т.б.) алатьш, жер асты су кезшен алатын(кудык, булакжэне т.б.) (11,12 жене 13-сурепер) жене атмосферасуьшан алатьш (жауын-шашын, кар суы) жуйелер;• суды тарату едю1 бойьшша: ездтнен агатын (су кез1138

тугынушылароан жогары орналаскдн); механикалык, жолмен бершу(соршштардьщ кемепмен) жэне аймактык (кейб1р ауд андарда субелек соргыштармен бершедд);• пайдалану enici бойынша: шогырланган (централизованная)жуйе (барлык тутынушылар 6ip су кезщец топтык кубырлараркылы камтамасыз епледО жэне жерплнсп жуйе (ep6ip тутынушыдербес су коз1мен камтамасыз етитещ (14-сурет)).Мал шаруашылык кэсшорындарында судын тэулж бойышыгындануы eHiM узджсй беруд1 талап етеда. Бул суменкдмтамасьадацдыру жуйеспщ жогары сешмдшшнщ кажеттелтнкерек ещш. Мал шаруашылык кэсторындарын сумен камтамасызету ухшн жер асгы сулары кецшен колданылады, оларды арнайысалынган кубырлы жэне шахталы кудыктардан, акпалы жэнегоризонталвды су шыгаргыштар аркылы алады.Жер асты суы эдетте ете таза, турл1 бегде коспалары жок,курамында микробы да аз, 6ipaK айтарлыктай минералдыбольш келедьБургы крндыргылары —терецщп 50—150 м жене одан да кептеренде орналаскан жерасты кездерднен суды алу ушшколданылатын, ен жетшген су шыгаргыш больш табылады.Скважиналар эдетте езен ацгарында, ашык су коймаларыньщкасында, 6ipaK жацбыр-кардын суы баспайтын жерлердеорналасады.Бурты кудыгы суды кдбылдайтын бёлмнён (фильтр), непзденжене суды епазетш жерден жэне кудык аузынан (скважинаньщжогаргы шыгагтьш белш), оныц успндеп бас калкддан турады.Бургы кудыктарындагы судын ластануы жакьш арадашкарьерлерден суды сору нэтижесщде, коршаган территорияньщантисанитарлык жагдайы кезшде, icreH шыккан канализацияторабы бар болса жэне т.б. жагдайларда болуы мумюн.Шахталы кудыктар —карлы су кабатгарынан куралган сукездерщде колданылады, олар салыстырмалы азтереншкте жатып,су колдану мелшер1 аз мал фермалары мен шаруашылыктарьшсумен камтамасыздандыру кез1болып табылады.Бургы кондыргымен салыстырганда шахталардьщ артыкшылыктарыбар: олар тексеру мен жондеуге колайлы; судыкабылдау бел1мшщ беткеш улкен, бул габарит! улкен насосгардыкоюга ыцгайлы, жумыс icrey Mep3iMi узак epi сешмщ; судьщсалыстырмалы кеп мелшерш жинактай алады; таза судыцрезервуары ролш аткарады.К,удыктьщ жогары белшн оган беткей сулардыц тусушенсактайды. К.акпагыныц айналасына су етпейпн сазды культсалады —еш 1м жэне терецщп 1,5 м. Радиусы 2—2,5 м какпагыньщайналасына су етпейпн жол жасайды. Шахталы кудыктарды калка139

Г/&//Л11 сурет. Шахтакудыгыньщ сызбасыI —ауа алмасу кубыры;2 — каклак;3 —кудыктьщ мойыны;4 - тас еден;5—балшык алкым;6 —батана (ствол);7 —су кабылдайтын бел1м;8 —су кабаты;9 —Kepi сузпш;10 —кудыктьщ табаны;II —су иретш тесжтер;12 —бетоннан жасалганшыгыршык.12 сурет. К,убырлы кудыксызбасы1 —су етпейтш жер кабаты;2 —сулы жер кабаты;3,4,5 —6ip-6ipiHeирпзшетш кубырлар;6 —цемент 6iT ey;7 —ныгыздау жабдыгы;8 —сузпш бетшдеп кубыр;9 - сузгиитщ непзп белт;10 —тундыргыш;11 —тундыргыш тыгыны.140

1 —су етпейтшжер кабаты;2 —сулы кабат;3 —биискеорналастырылганбвгет-жыра;4 —балшыктанжасалынган калка;5 —су журеттк,убыр.13 сурет. Булак суьш тазартудьщ ец карапайым efliciмен тыгыз жабылатьш кдпаклен жабдыкгайды.Шахгалы кудыктарды колданганда непзшен су кдбылдайтьшбелтцде лайдьщ жиналуына жэне кудыккд ласганган сулардьщенуше кецш беледа.Кептеген мал шаруашылык кесшорынддрьша су ергурл1 сукеэдершен кубырлар жуйеа аркылы келеда, ол кабылдагышкурылысыныц насесты сганциясынан реттеуид кдлыпкд (емкость)дейш салынып, одан кейш корага жалгасады.Су кубырлар жуйесше койылатын непзп санитариялыкталаптыц 6ipi —оныц су етизбейтщщп, бул судыц агып кетуш,соньшен кщар мумкш болатын жер асты суларыныцластануыныцалдын алады. Cv кубьголаоынын тоассасы калльтк сактайтын14-сурет. Сумен камтамасыз ету жуйесшщ жергишсп улпа1 —су Ke3i; 2 —су кабылдагыш; 3 —суды алгашкы квтеретшнасостык станция; 4 —су тазалайтын курылыс; 5 —тагы сурезервуары; 6 —суды екипш рет квтеретш насосшк станция;7 —кысым-ретгегии курылыс; 8 - iiind су кубырлар тармагы;9 —автосуаргыштар; 10 —сырткы су кубырлар тармагы.141

жерлерден, сазды балшыкхы, мал кемшген жэне т.б. жерлерденerneyi тшс.Су кубырлары (водопровод) суды жер бетше шыгаратын,тазалайтьш, зарарсыздандыратъш жэне тутынушыларга жепозетшкурал-жабдыктар жуйесшен турады. Судьщ су кубырлары аркылытутынушыларга тартылуы оньщ санитарнялык сапасыньщжогарылыгыныц Kenuii. Алайда, республикамызга кдзфп уакьптахалкымыздьщ шамамен 25 пайыздайы су кубырларыментаратылмайтьш суды пайдаланса, ал соньщ шицде 16 пайызыауыз су мен шаруашылык максатында жер бел суын пайдалануга,ал 3,2 пайызы сапасы тэмен тасымадды суды пайдалануга мэжбур(9cipece, Кызылорда, Солтуспк К,азакстан облысгары).Жер бей суыньщ (езен, кел жэне т.б.) сапасы, эринекептеген факторларга байланысты. Сондыктан санитарнялыкжагдайы эр уакытга таза деуге болмайды.Атмосфера суы, ягни жауын-шашын, epireH кар суы малсуаруга да, шаруашылык кажетше де сирепрек колданылады,тек суы аз аудандарда гана пайдаланылады. Мундай сулардьщсапасы онша жаксы емес, нашар минералданган, т о з а ц ы менмикроорганизмдер1 мол. Мундай суларды туракты турдебакылауга тура келеда.4.8. Мал суару тэриб1Турл1 мал тулшн суару тэрпб1 де эркалай. Непзщде оларгада кецш аудармай болмайды.Ipi кара, ягни сиыр малыньщ ас корыту процесшеавтосуаттан суару анагурлым колайлы, ягни олардьщ суаругадеген кажеттшт аз-аздан тэулшне 12—21 ретке дешн барады.Автосуат жок болса оларды 3 мэрте суару тэрпбш уйымдастыргандурыс. . Сиырлар суды азыктанган сон жэнесауыннан кейш жаксы йледьСиыр бузаулаган сон 30—40 мин. кейш оган жылы (25°С)су, алгаш рет 10—15 л (ец жаксысы ас тузыныц 0,85 пайызгипотоникалык ертшдюш) берген жаксы. Ал содан соц кушбойы ep6ip 1,5—2 сагат сайын температурасы 18—20°С субершедд. Кебшесе, суга кебек (1шелек суга 2—3 кг) косылады.Одан кейшп кундер1 сауар алдында гана суарылады. Сиырбузаулаганнан кешн 3—5 куннщ йпшде суык су беругеболмайды.Жаца туган бузауга алгашкы уызбен ауызданган соц 1,5—2,5 сагат еткен соц кайнаган су бершед! (25—30°С). 2 айгадейшп бузауга 22—25°С, 4 айлык бузауга 16—18°С, 4 айданаскан бузауга 10—12°С су беру колайлы. 1 айга дейшп142

бузауга бершетш су кайнатылып, ал прш ш гш щ 2 айынанбастап жай берше бастайды.Жылкы т у л т н тэулйше 3 рет, ен жаксысы азыктандырардыналдында немесе пашей жеп болган сон жэне сулыберерден бурын суарган дурыс. Ыстык кундер1 ауыр жумыскажеплген ат тэу лтн е 4—5 рет суарылады. Жылкы суымайтурып суык су беруге болмайды. Терлеп турган жылкы суыктиш ауырады жэне аркасынан ыстык етедь Олар ecipece,туяктыц ревматикалык кабынуына тез шалдыгады. Жумысб1ткен сон жьшкы 30 мин. суытылады. Содан сон суга шыланганпйиен сальшып, 1сагат еткен сон жарты шелек салкындаусу бершедь 30 мин. кейш кайталап суарылады. Жылкыныжумыстын аякталуына 30-40 мин калганда суарган жаксы,сонда жумыстан сон, жем-шопп кумарта, обырлап жейщ.Жылкы суды асыкпай iinyi ymiH шелектеп суга 6ip уыссабан салынады. KeuiKi азыктандырудан сон, жылкынынерк1н су iuiyiHe мумкшднс беру керек. Жемд1 (арпа, сулы)суарып болганнан кешн, немесе азыктандырганнан кешн,ен кем дегенде eKi сагат откеннен кешн суарган дурыс.Жылкыны табында баккан кезде (epicT e, жайлаудабакканда) жаздыкуж твулнше 3 рет, куз бен кектемде —2 рет, кыста — 1рет (онда да талтусте) суарылады. Енелершемш журген кулын жылдын жылы мезплшде суаткаснелершен 6ipre Tycin, epKiH су iuiyiHe мумкшдгк беру керек.К,ой тул1п танертен (epicKe шыгарда) жэне KeuiKi (туск1жусау, ягни тыныгудан кей1н) салкынмен суарылады. Малдытыныктырар алдында, балгын екпе m em i, ecipece буршактукымдастар есеттн epicKe, erim жана жиналган анызга, шыктыepicKe немесе жанбырдан KeftiH жайып келген сон, б1рденсуаруга болмайды. Эйтпесе, малдын асказан-iuieK жолыньщкызмет1 бузылып, iiui кебед1.К,ой, ecipece iceK койлар кектемде курамында ылгалымол жас балауса шепке жайылганнан кей1н 2-3 теулжбойы шелге шыдай бередк Жаздыкун4 кой суаруды 2-3реттен 1 ретке дей1н амалсыздан кыскартканда малды азжурпзуге немесе малды жая айдауга, сондай-ак келенкел!жерде устауга немесе жел жаксы согатын бшктеу жергещруге тырысу керек.Саулыктарды, ecipece козылары емш журген саулыктардысуаруга зор камкорлыкпен карау кажет. Ойткеш, олардынeyfeijttiri мен козыларынын жeтiлyi осы ретпл4пне, Шшгшйебайланысты болады. Енелершщ еуйЩ Н калыпты козылар2-3 апталыгына fleftiH, ягни оттыкканша суды аса кажет етекоймайды. Оттыккан сон 2-3 апталыгынан кешн тукымынабайланысты козылар су iiuyre уйретше бастайды.143

Саулыктар телдеп жаткан кезде кун сайын суарылыпотыру га тшс. Телдеген бойы, жылдын суык мезплшдеберЪтетш судьщ температурасы 20-25°С кем болмауга тию.Ал одан кейшп кундер118-20°С болуы тию. Оларды тэулшне3-4 рет суару керек, ен дурысы мал кез келген уакьггга еркшсу ime алатындай жагдай жасалганы жен.К,ыстыкуш жайылымда койга жем суарылып болган сонбёршеда. Суык салдарынан тиетш ауруларга шалдыктырмасyuiiH кудыктан суарган кезде кой астауга epKiH келеалатындай жагдай жасау кажет. Оттык орналаскан жергенемесе оньщ манына niuieH жайылады, астауга су содан сонгана толтырылады. Жылдын суык мезплшде койды айдапкелмей турып астауга су куйылмайды. Ойткеш, су кабыршыктаныпката бастайды да су йпкен малдьщ асказанiuieKжене тыныс жолдары ауруларын тудырып канакоймайды, сонымен 6ipre буаз саулыктардьщ im тастауынада себепкер болады.Сака кус та, ба лапан да унем1 сапа л ы сумен камтамасызеплш туруы кажет. Су жетюпесе тауык балапаньшьщ жемгетебеп кашады, ecin ж етЬщ кешеу1лдейд1, кауырсьшыншукьш, жулу секищ кылыктар тауып алады. Жылдьщ ыстыкмезплшде кустьщ суга деген кажетплш арта туседьКалыпты тургьща азыктандырылатын жене кез келгенуакьпта барып су inie алатын мал физиологиялык жагдайымен жеген жем-шебше сай мелшерден артык суды iuieалмайды. Организмдеп су алмасу мен оньщ жалпы мелшер1малдьщ iniKi кажетплгл мен сырткы жагдайларга сай белгш6ip тепе-тещдкте журшед1.Су тутыну нормалары. Тугьшатьш су мелшершщ мал тултне,жынысына, жасына, ен1мдш1гше, пайдалану жагдайына,азыктандыру сипатьша, суару еддстерше, судьщ температурасымен касиеттне байланысты кеп не аз болуы мумкш.Малдьщ шамамен алгандагы суга деген кажеттшт темендегщей:(жем-шеппц 1 кг кургак затына литрмен) жылкыушш 2—3, сиыр ушш 4—6, бордакы тел ушш 3—4, кой ушш2—3, шошка уш1н 6-8. Мал организм! дене массасыныц 1пайызга тен су жогалтканда Шелдейд1.Мал шаруашылыгы кешендершде, жайылымда суменкамтамасыз ету меселесш уйымдастырганда жене су тутынудыесептегенде мынандай норма л ар пайдаланылады^.

4.8.1. Эр малга керек/ni тэулЫтш су нормасы, л/тэулшМалдьщ тулН ментоптарыБарлык сумелшерц лIpi кара малБарлык су Manuiepi, лМал iiueTiHсу, лПайдаланатыныстык су, лСут еншретш сиырлар 100 65 15Ет багытындагы сиырлар 70 65 -Жас букалар мен кашарлар 60 40 5Бузау (6 айга дешнп) 30 10 -Бузау (6 айдан аскан) 30 25 2ШошкаКабандар 25 10 -Мегежшдер 25 12 -Буаз жэне бойдак мегежш 25 12 -Торайлар мен енелершенболшген торайлар 60 20 -вс1р1летш торайлар 5 2 -Бордакыдагы шошкалар 15 6 -КрйСаулык., iceK, кошкар 15 6 -Енелершен болшген козы 8 6 -Енелер1 жок,белекосф'летш козылар 3 2 -ЖылкыАйгырлар, бие.ат жэне 70 45 -1,5 жастан аскан телKycntapТауык 0,5 - -Уйрек 2,6 - -К,аз 2,5 - -4.8.2. Тэулшне жайылымда 6ip мал тутынатын сунормасы, л/тэулшМал TyniriШал гай дала жэне шелейт аудандардынжайылымда рындаЖазда, кыста,Кдота, кузде,куздщ басында коктемнщ аягындаСиыр 30-60 25-35К,ой, ешю 2,5-6 1-3Жылкы 25-50 20-35Туйе 50 4010-1221 145

4.8.3. Жайлауда малды кутт-баккцнда оларды суару mepmi6i(тэулшне 6ip рет)Мал TypiЖазда(куннщ ыстык мезггп1нде)КдотаIpi кара мал 2-3 1-2Жылкы лар 2-3 1К,ойлар, ешкшер 2 1Туйелер 1-2 1Ем1зет1н саулыктар 3-тен кем емес4.9. Мал суару орындарыньщ жабдыктарыМалды суаргыштармен, шелекпен, астаудан немесе ткелейсу кезшщ езшен суарады. Ен дурысы автоматгы суаргыштар.Олардын суды жылытатын жэне жылытпайтын, сондай-акжеке жэне топтык турлер1 бар. Мундай суаргыштар малдьщкез келген уакытта, к а ж е т мелшерде су imyme мумкщщкбередьIpi кара малын кешендерде суару ушш жеке автосуаттар(ПА-1А жэне АП-1) мен топтык суаттар колданылады: сужылытатын суаргыш (4-18°С дейш жылытатын 6ip мезгшде4 сиыр суаратын) АГК-4; eKi модификацияда кездесетш судыжылытпайтын суаргыш — АГК-12; су кубыры жуйес1 барш аруаш ы лы ктардьщ мал серуендету аландары ндаорналастырылатын суаргыш — АГК-12Б; коршаган ортаауасыньщ температурасы 0°С томен болмаган жагдайда коймен ipi карага су жетк1зш, суаруга арналган ВУК-3автосуатгары пайдаланылады.К,ус суару ушш науалы (АП-2 титт), табакшалы (П-4А),вакуумды (ПВ) жэне ниппельш суатгар пайдаланылады.Tepici багалы андар мен уй кояндарын суаруга ниппелыи,диафрагмалы, табакшалы, рычаггы-клапанды, тагы баскацайсуаттар колданылады. Суаттар кондырылатын орын менолардын 6mKTiKTepi жануарлар су iuiy ушш epKiH келш,кететшдей болуы тшс. Сонымен катар олардьщ тшсп гигиеналыкжагдайлары да сакталуы кажет.Мал жайылымында немесе лагерьлерде багылганда белгш6ip орьшда —мал суару пунктгершде суарылады. Ауру малдыашык су кездершен суаруга болмайды. Ойткеш, су ластанады,TinTi суга ауру коздыргыштарыньщ Tycyi де мумкш.Жабыскак топыракты су коздершщ жагасына тас, кум,киыршык тас тоселедь Олар жайпак, мейл1нше узын болуыкажет. Мал суды Kerain, былгамас ymiH суару орындарыарнаулы коршаумен коршалады. Сонда мал суды коршау146

торынан басын сугып кана шедь Бул мал су йиетш орындардасудын терещцп кемшде 20 см болуы керек.Жайылымда суару иункттёрщщ аландары 4,8x2 м мелшершдесалынып, тем1р-бетон плиталары немесе улкен койтастар тесел in тасталады. К,удыктар, су кетерпш кондыргылараркылы 2—3 тэулж су сактауга болатын ыдыстар мен суарукуралдарымен жабдыкталады. Астаулар су сактагыштарданнемесе су кездершен кемшде 10-15 м к аш ы к ты к та койылугатию.Астаулардьщ шамамен алгандагы мелшер1 (см) сиыр менжылкы ушш устщп eHi 40-60, тубшщ eHi 30-40, терецдт 30-40, кой мен eiuKi ушш тиюшше: 25-30, 20-25 жэне 20.Мал тулт4.9.1. Астау бел 'ттер 'т 'щ узындыгы (м)Астаудьщ 6ip мал суарутакджетт! узындыгыBip жагынан Eki жагынансуарганда суаргандаBip мал суаруузактыгы, минСиыр 0,75 0,50 7-9Жылкы 0,60 0,40 7К,ой мен ешк1 0,35 0,25 5Астаулар темф бетоннан, KipniiirreH, тастан, тем1рден,агаштан, сондай-ак унем! тазартып жэне дезинфекциялаптуруга мумкшдж беретш беп тепе баска да заттардан жасалугатйю: Мал тегю су iuiiri болган сон, астаудыц калдык суытегшеда, жуылады. Ал агаш астаулар жылдьщ жылы мезгшшдекансып кетпес уш1н оларга су калдырылуы не аракццк дымкылдаптуруды тал ап етеда Егер суару пункта Teric емесжерге орналасса астау ылдидан темен кондырылады. BipaKоны жерге тастай салмай, Tipey кою керек. Т1реулердш бигктт(см) ipi кара ушш кем дегенде 50—70, жылкы ушш 80—100,кой ушш 25—35 см бшк болу керек. Суару территориясындашалшык, батпак болмауга тию.Жоспарда астау П жэне Г apirrrepi тэр1зд1, немесе денгелекжене ушбурышты (6ip жагынан сугарганда) ет1л1п коюкарастырылган.Астаудьщ айналасына 3 м ещцкте тас немесе усак киыршыктёселедц:0pic пен суару пунктшщ арасы 1—1,5 км аспау керек.Bipорынга мал саны мынандай: ipi кара 250, жылкы 250, кой1000. Суару nyHKTTepi мал жайылымынан, лагерьлершен,баздарынан, котандарынан 150—200 м кашыктыкта болып,мал еркш ететшдей етш жабдыкталады.147

Мал шал гай жайылымда багылганда олар тэулшне б1рнешерет: жазда 2—3 ретке дейш; кыста 1—2 ретке дейш, суарылыпжурген мал кемшде 3 рет, туйе жаздыц эзшде 1—2 рет суарылады.Отар, гурт пен табынды суару уакьпы 1—1,5 сагатганаспауы тшс. Мал айдалатын улкен жолдар бойында 6ip-6ipiнен7-10 км аралыкта мал суару nymcrrepi жабдыкталады.Курал-сайманадарды дезинфекциялау. Мал суаруга кажетпкурал саймандар дезинфекция л анып, жуылып отырады. О лушш гипохлоридтщ 1 пайыз ертщщс1 пайдаланылады. Булер т щ ц т дайьшдау ушш 10 л жылы (30-40°С) суга 1 кгхлорлы эк салынып, ауык-ауык араластырыла (3—4 рет)этырып, 6ip тэулйс усталады. Эбден тунган таза epiTiHai (10пайыз) баска таза ьщыска куйылып алынады. Дайындалганертщщ таза шыны немесе жабык ыдыста сакталады. Непзпертгндщен керекп алдын ала жумыстьпс, ертщщ дайындалады.Ол ушш 9 л жылы суга гипохлоридтщ 1 непзп ертщщакосылады.Мал суаратьш курал-саймандарды дезинфекциялау ушшхлорамин жэне баска препараттар колданылады. Дезинфекцияланыпболганнан кешн курал-саймандар таза суменшайып жуылады.К/ыскцша кррытындыСудыц организм ушш мацызы ол белгш б ip нормадан аскрнданемесе оныц курамында зиянды dpi улы заттар мен зардаптымикробтар болганда мал денсаулыгыныц твмендеп вн 'шд 'тттцазаятындыгы дэлелденген. Сондыктан малды кунделйст1устап-бакканда малга арналган тутыну суы dpi жеткшкт/dpi таза болуы мшдет. Егер су курамы кабылданган нормативкесэйкес болмаган жагдай да ол белгш эдктермен тазаланыпзарарсыздандырылуы керек.Бакылау сурактары:1. Судьщ ветеринариялык,-гигиеналык мэш жэне оган койылатынталаптар?2. Табиги судьщ сипаттамасы кдндай?3. Судьщ ластануы жэне су кездершщ ластануын кузету принnnnrepi деген1м13 не?4. СКА (санитариялык кузет аймагы), су кеадерш паспорпау дегешм13не?5. Мал шаруашылыгы кэсшорындарын сумен камтамасыз етужуйелерш атап 6epiiq3?6. Мал суаруга арналган кднлдй крндыргылар мен жабдыкгарды 6Lieci3?7. Мал суару тэртштершщ зоогигиеналык непздер1н атацыздар?8. Су сапасын арттырудьщ oflicTepi кдндай?148

V тарау. Мал азыгы мен азыктандыру гигиенасыЕн, бастысы малдын денсаулыгы мен онын вшмдшешщазыктын мвлшер1 мен санитариялык тургыдан каутаздшнебайланысты екеш белгш. Keumzi кезде азыктын кундылыгынынтвмендеу'ше байланысты жэне де рацион курамыныдтапшылыгы мал денсаулыгына зиян ке/imipin, олардын внШдШг'т eddyip азайтты. Азыктын мал организм/ yuiiH маныздылыгыжэне сапалы эр! кунды азыктар дайындау жолдарымен зерттеу ddicmepi осы тарауда толык Kenmipimeu.5.1. Азыктыц зоогигиеналык мацызыМалды азыктандыру — олардьщ денсаулыгына, етм д ш пмен ешм сапасына тйселей эсер ететш сырткы ортаньщмацызды факторларыньщ бф!.Жануарлардыц азыкка дегенкажеттипп олардын таршШин камтамасыз етуде, осу жэнеceMipy кезщце денеге жаца улпалардьщ калыптасуы менжацаруына, OHiM ощйруге, репродуктивп кызмет пенденсаулыкты сактауга керект1 энергия мен коректж жэнебиологиялык белсецщ заттардьщ барлыгымен аныкталады.К,орек аркылы организм, ассимиляция процесщде оллй Tipire,ал диссимиляция кезшде, керюшше, TipiHi олгге айналдьфаотьфып, сырткы орта заттарын кабылдайды. Бул процестер6ip-6ipiHe карама-кайшы болганмен, 6ip-6ipiHeH ажыратугаболмайтын бук1л Tipi дуниеге тэн касиет болып табылады.Малды азыктандыру бэршен де бурын ти1мд1 (рациональды)эр! кунарлы болуы керек, ягни рациондар малдьщтек энергияга деген цаже-тщ гана емес, сонымен 6ipreкерепнше жэне дурыс катынасты турл1 коректш затгаргаорганизмд1 толык кунды белоктар, KOMipcyreri, майларга,минералдык заттарга, микроэлементтер мен витаминдергедеген кажетш де канагаттандыруга THic. Ауыл шаруашылыкжануарларыныц кабылданган шшазатгы (азыкты) тамактыкошмге (ет, сут жэне т.б.) ецдейтш организм репндеперекшелш, олар ушш азыктагы коректйс заттар 6ip жагынанOHiM ецщретш шиюзат болатын болса, екщпц жагынан149

TipuiijiiK ушш керекй энергетикалык материал болыптабылады.Азыктандыру кезшде белгш 6ip режим мен жем-шоп берукезектшщигсактау керек. BipaK, ец алдымен, азык сапасы малтулшне, оныц жасы мен физиологиялык жагдайына, жынысына,сондай-ак малдыц ecipmy багытына сай болуыкажет.Былайша айтканда, малды дурыс азыктандыру дегешм!зазыктандьфу мен кутш багу жагдайларыньщ есершен болатынас корыту процестершщ зацдылыктарын бшу жэне сактауаркылы карьш-пиек жолыньщ азыкты толык сццру кабшетшартгырып, соныц аркасында коректж: затгардыц пайдалануттмдЬшт мен азыктыц ешм ецодруге багытгалган эсершкушейту.К,унарлы дурыс азыктандырудьщ басты непзп принциптеркмал организмшщ азыкка деген керекта келем1 менмелшерш камтамасыз ету; мал азыгындагы букиысоректжзаттар курамын жеткшйсй децгейде устау; жаксы, дэмджсапасын сактау; коректж заттардын ас корытуга жeцiлдiгi;жем-шепте патогендг организмдерд1ц, соныц iinimteмикробтардыц, зиянды жэне улы заттардыц болмауы.1 Азыктандырудьщ аталган принциптер1 бузылган жагдайдамал арасьщца эртурл1 аурулар тууы мумкш. Мундай ауруларазыктык немесе алиментарлык деп аталады. Бул аурулардьщce6enrepi биотикалык, (Tipi) жэне абиотикалык (елО патогендерболуы мумкш.Биотикалык патогендерге жататындар: бактериялдык (ci6ipжараеы, cipecne, сузек жэне б.) жэне вирустык (аусыл,вирустык гепатиттер жэне б.) жукпалы аурулардьщкоздыргыштары; инвазиялык аурулардьщ коздыргыштары(фасциолез, диктикаулез жэне б.); микоз ауруларынтудыратын коздыргыштар (аспергиллез, фузариозжэне б.).Абиотикалык патогендер шыгу тегше карай физикалык(азык температурасы жэне б.), механикалык (ушюр зат,азыктыц ipi белшектер1 жэне б.), химиялык (зиянды жэнеулы заттардыц болуы, минералдык жэне органикалыкзаттардыц, витаминдердщ аз немесе кеп болуы жэне т.б.)жэне уйымдастьфу тэрпбшщ бузылуы больш белшедьАзьжтардьщ тепе-тецс1здш, жетки1жс1здт немесе шамаданкеп бер1лу1, азыктандьфу тертабшщ бузылуы жене азыктыцсапасыздыгы мал организмш етреетак жагдайга екеп соктырады.Стресс жагдайыныц азыкка байланысты ce6enrepiазыктык стресс факторлары деп аталады. Егер, организмKeft6ip мацызы зор коректж заттарды жеткшжс1з немесе толыккабылдамаса жете азыктандырылмаган, жартылай немесетолык ашыгады деген сез.150

5.2. Азыктагы корекпк заттардьщ гигиеналык, мацызыАзык тапшылыгьша acipece жас, ocin келе жаткдн мал, буазмал, сутп сиырлар тэз1маз. Тэлдщ ecyi бузылады жэне суйекканкасынын бурын оте каркынды эскен дене бэлистер1 оданopi жетшмей калады. Тершершщ серпгмдшщ жэгалып,кдтпарланады езше тэн жылтырлыгынан айырылып, уйпаланады.Азык тапшылыгы одан opi ocipLneriH толдщ жыныстык жагынанжетшуш тежейда, ургашы мал TaniiiL/uiiriHiH, урыктануынынтэмендеуше, сондай-ак телдегеннен кешн бурынгы жыныстыкциклшщ калпына келуш 2-3 ай кицртуге экелш соктырады.Азыктагы белоктардыц, кш 'фсутектерд'щ жэне майлардынманызы. Жем-шоп —мал организмше сырткы ортадан бдрден-6ip протеин жетюзулш. К,унарлы протеин жепспесе кан сарысуында белоктар синтезу эсдресе альбумицщк фракция синтез!тэмендейд!, клеткалар мен улпаларда калыпка келпруnpouecrepi тежелед1, олардын корганыш кызмет! эларейдц.К,унарсыз протеин тутынылса асказан-шек жолы мен тынысалу органдарыныц инфекцияга урынуына экеп соктырады.Буган, gcipece шошка мен кус тэз1маз.Белоктын женспеу! белоктык алмасу гана емес, сонымен6ipre жалпы зат алмасудыц бузылуына да урындырады.Белоктын жетюпеуш алдын алу ущщ алмастырылмайтынсинтетикалык амин кышкылдарын беру керек. Сонда заталмасудын бузылуын, ешмдшктщ, удайы эсу кабшетшщ,мал организмшщ табиги тоз1мдшщщц тэмендеу1 секщщжагдайлардьщ алдын алуга болады.Кейбф май кышкылдары (липолен, арахидон жэне линоленкышкылдары) малдыц зат алмасуына, ocyi мен жетшуше суйеуболу улиц оте кажет. Сондыктан, олар азыкпен 6ipre турактыTycin туруга тшс. Азыкта корекпк май Moniuepi калыптыболса, тэбет ашуга, ас корытуга жэне коректЬс заттардыцццекте спцрдлуше мущсщщк бередь К,орек майымен 6ipreорганизмге майда еритщ дэрмендэршер (витаминдер) туседгАзыкта май жетпесе малда майда еритш дэркендэршер (А,Д, Е жэне К) жеткпеушшп туындайды.Мал организм! кэмщсутектердщ жетюиеуше узак уакытшьщай алады. вйткеш, майлар мен белоктардыц ыдырауыкезшде де аздап кэщрсутеп пайда болады. Оргаетзшйцбелокты эте кэп кабылдауына байланысты зэрмен 6ipreазоттыц да кэп Moniuepi бэдйнщ шыгады. Кэм1рсутектерx ericn ey i кезшде майларды кэп тутыну канда глюкозаныц,органдарда гликогейнщ улгаюына онша эсер ете коймайды.Бул кезде май кышкылдарыныц бауырда ацето-с1ркекышкылыныц, ацетонныц жэне р-оксимай кышкылыныц151

(кетонды денеппктер) артык мелшерш курай отырыпьщырауы кушейедь Осыньщ салдарынан кетоз ауруы пайдаболуы мумкш.Кем1рсутектердщ жетюпеу1 неизшен рационда кантпротеинкатынасы бузылган кезде байкалады.Тым артык азыктандырудьщ да мал ррганизмшеайтарлыктай ecepi бар. Рационда белок мулде кеп болса, А-дермендерюш cinipyi де нашарлайды. Ал, ол мулде болмасабул дермендэр1 оларды синтездеуге катысатындыктанкортикостерроидтардыц секрециясы темендейщ. Соганбайланысты белогы мол рационмен узак азыктандырумалдьщ бешмделу синдромыныц шаршау стадиясыньщ пайдаболуына жене ел1мге екеп соктырады. Одан баска белоккосылыстарыньщ артык мелшершщ ьщырауы кезшде несеп,кук1рт жене баска кышкылдардыц мелшер1 куралады.К,орытындысында организмнщ ауруларга деген карсылыгьшьщтемендеуше, бактерицидпк суйыктыктьщ елареушеекеп соктырады, ацидоз ершидь Артык мелшердепкышкылдар кальций жене фосфор туздарымен косылады.Сейтш, малдьщ суйек кацкасьшда осы туздардьщ жетюпеушеекеп соктырады да, куныс (рахит) ауруыныц ершушемумкшдйс жасайды.Азыкта протеин курамы кеп болган соц, организмнщ Сдермендеркл мен баскада витаминдерге деген кажетп л iriартады. Ал рационда май кеп болып, белок аз болса буйрекбездершщ кызмет! бузылады, олардьщ курылымы да недеу1резгерюке тусед1.Азыюпат минералды заттардыц мал организм! ушш мацызы.Минералды затгар организмдеп зат алмасудыц букш процесшекатысып, жем кортылу процесше есер етед1, улпа менсуйыктьщ, булшык ет пен жуйкенш, калыпты козуьша, сондайакмалдьщ ecyi мен жеплуше кажетп реакциясын суйемелдейда.Олар азыкта жепспесе, сонымен 6ipre катьшасы бузылса заталмасу процесшщ бузылуына екеп соктырады. Соньщ салд арынанмал ауруга шалдыгады. Остеомаляция, остепороз, куныс, пп кебу,туз жепспеушшк, ак булшык ет ауруы, паракератоз, кан аздык,акобальтоз жене т.б. аурулар ерпщщ.Малды орынды азыктандыру жагын уйымдастырган кездерациондагы кальций, фосфор, натрий, магний, хлор, калий,куюрт, тем1р, марганец, мыс, кобальт, йод, ал кейб1р жагдайдафтор, бор, селен, молибден курамдарын нормалай б1лу кажет.Сондай-ак, сырткы ортаньщ ластану дэрежесшщ есуше женеазыктар мен косымшаларды енд!рген кезде химиялык женемикробиологиялык технологияньщ (ортаньщ антропогенщкжене техногендш ластануы) пайдаланылуына байланысты152

рациондагы сынаптын, минералды азот, коргасын жэнестронций курамына бакылау жасау кажет.Малды дурыс азыктандыруды уйымдастыру кезгндеминералды заттардыц езара жэне баска корекпк заттарменкурдел1 байланысы бар екенш ескермей болмайды.Мал денесшдеп микроэлементтердщ жалпы мелшер1 оньщсалмагыныц 4 пайызын курайды. Олар б1ркелю болшбеген,непзп “депосы” — кан, бауыр, булшык ет, ми, эндокрицщбездер жэне т.б. Организмнщ TipiuLniri, малдьщ мол ошмдшйшжэне резистенттшпн сактау ушш шшроэлементтердщ рошоте зор.Мал организм! ymiH гемоглобин молекуласыныц орталыгыболатындыктан mejuipdiH мэш оте зор. Гемоглобиндеп TeMipатомы осьщдай жолмен оксигемоглобин тузе отырып, оттегшбайланыстыруга кабитетп. Мал рационында TeMip жепспесе,кан аздык (анемия) ауруыныц ерщуше экеп согады.Балапандар мен жас кустардыц рационында марганецжепспесе перозис ауруы ершщц, ягни кустыц пзе буыныic f ^ аяктары мен канаттарыныц суйектер1 езгеркже ушырайды.Мекиендердщ жумырткалагыштыгы темендейд1,жумыртка кабыгыныц тыгыздыгы мен балапан шыгаруынашарлайды. Азыкта марганец жепспесе сутп багьггтагысиырлар im тастайды, жаца туылган бузаулардыц кацкаcyfteKTepi езгерюке тусёд!.Мал рационында мырыш жепспесе жануарлардыц заталмасуы бузылып, телдщ ecin-xeTuiyi кешеущдейда, мал бедеуболады, жуш тусе бастайды, Tepi аурулары шыгады.Бузауларенесш eMin журген кезде мырыш жепспесе пеллагра тер1зд1дерматит немесе тершщ паракератоз ауруы туындайды.Мал азыгында мыстыц жеиспеу1 гемоглобин синтезштомёндетед1 жэне гипохромды кан аздык ершидь Осыныцсалдарынан улпалардыц оттеплик аштыгы басталып,алмасудьщ тотыгып улгермеген ешмдер! жиналады. Малтышкактайды, тебе® кашады, ен ц ^лйй темендеп, денесалмагы косылмайды. Арткы аяктары салга жш ушырайды,ал биязы жуцщ койдыц жуш калыпты буйралыгынан, иректшйненайырылады, толкындылыгы мен сершмдолт жойылады,ол тш-пк “сым тем1рдей” катайып калады.Кобальт кан курауга катысатын В дврмендерюшщкурамына к1реда; ол кешрсутектж жэне белоктык алмасугаайтарлыктай эсер етедг Азыкта кобальт жепспесе мал катерл1кан аздык немесе “денеа кургау” ауруына шалдыгады. Булауруга шалдыккан малдыц куш кепп, тэбеп кашады, денесалмагы кемцщ, ягни арыктайды, кшегёй кабыктары босайды,кан гемЬтлобишнщ курамы мен эритроциттердщ саны153

азаяды, асказан-ппек жолыньщ кызмеп бузылады, жушжы лтыр л ыгынан, Tepici сершмдшйтнен айрылып, мал жудейдд.Азык, пен суда йод жепспесе мал алкымньщ энзоотиялыкауруына шалдыгады: калканша 6e3i улгайып, зат алмасуытемендейщ, Tepi клетчаткасы iciHin, мал ешмдшш кемида,кысыр калу пайызы артып, кейде тел ел1 немесе прпшпккебешмдшш нашар, устшде жуш жок кызылшака тел туады.Егер жайылым отында молибден курамы тым кеп (кургакзаттьщ 1 кг 25-100 мг) болса малдьщ езше тен “квзден жаса гу"деп аталатын ауруына екеп соктырады: 1 кг кургакзатта 6 мг-нан 36 мг-га дешн молибдеш бар жоцышка шшеншжеген бузау уланып елген жагдайлар йркелген.Рационда селен жепспесе мал арасында ак булшык ет ауруы,бауыр дистрофиясы,аналык бездщ азгындауы, желшсау, каназдык, эритроциттердщ гемолиз! тарайды. Ipi кара азыгындагыселеннщ курамы ep6ip кг кургак затка 3-5 мг келу1 керек.Мал организмшде фтор непзшен суйек улталары ментюте жинакталып тарайды. Рационда фтор жепспесе малдьщтэбеп кашады, канка cyfteicrepi мен TiciHiH формасы бузылады.Дегенмен, мал шаруашылыгына оныц жетюпеу1 емес,артыктыгы зиян келт1ред1. Малдьщ фтормен улануы оларгафторы кеп фосфат жене фторлы шац тускен жемменазыктандырьш, сумен суарганда байкалган.Мал рационында никель жепспесе тем1р,кем1рсутеп алмасуыбузылады. Keft6ip ферменттердщ (мысалы уреазаныцбелсенд1лт) T y p i мен кызметшщ езгеруше екеп соктырады.К,ой рационына никель косса, азык тутынуы артады женедене салмагьшыц ecyi жакеарады.Азыктыц минералды курамын жаксарту максатыментопыракка су жайылып, ек теплед1, тгкелей топыракка енпзууш ш немесе eciMfliKTi себу жене тозацдау жолыменкоректецщру ушш минералды тыцайткыштар колданылады.Жем-шеп дайындаудыц бупнп кунп едютер1 олардыцкурамын KepeKTi минералды заттарды (фосфор, куюрт,натрий, хлор жэне т.б.) косу, сондай-ак минералды косымшаларыбар химиялык, консерванттарды кецш енпайдалануга мумкйщгк беред1.Ел1м1здщ кептеген аудандары ушш микроэлементтердщмал тулш нё арналган аймактык нормалары жасалган.Минералды коспалар жасау кезшде сол жерлерге арналганазык пен минералдык курамын, ягни биохимиялыкерекшелйстерш ескеру кажет. Олардыц непзп немесе толыктыргышретшде, кебшесе ас тузы алынады.Азык витаминдершщ зоогигиеналыкмэш. Мал организмшдедермендер1 жепспесе гиповитаминоз ершидь Гиповитаминоздыцтуындауына — кутш-багудыц нашар жагдайы,154

6ipK&nici белоктык немесе ком1рсутект1к корек, сапасыз жемшеп,улы заттар мен дэрмендэршер байланыстыратын женезат алмасуды бузатын заттар беру себеп болады. Гиповитаминоздыцалиментарлы (алгашкы) жене эндогенда(екшпй, ягни жанама) болуы мумкш. Дэрмендершщжетюпеуше бэршен де тол, буаз жене сауын малы, аурунемесе ауырып жазылган мал шыдамсыз келеда.Дэрмендершер, ягни витаминдердщ зат алмасудагы алатьшорны ерекше. Олар организмнщ барлык клеткасыньщ курамынаенед1, оларда ететш букет физиологиялык процестергеэсер етедь Сондыктан да зат алмасу процестершщ бузылуаукымы организмде дэрмендэршердщ жетюпеу дэрежесше,тшстд ферменттер кызмеинщ жанару жылдамдыгына, баскада корекпк факторлармен камтамасыз етшуше катысгы болады.Мал организм! ушш дэрмендэрдлердщ тым артыктыгы дазиян. Ол гипервитаминоз тудырады.Кэк шэпте сары туст1 пигмент-каротин немесе А-провитамит болады.Осы каротин азыкпен 6ipre асказан-йпекжолына Tycin, канга сщедо. Сойтгп, бауырда каротиназаферментшщ ecepiMeH А дэрмендэрк1 синтезделедгКаротиннен А-дэрмендэр1сшщ ащы 1шек кабыргасы менканда да синтезделет1т бар.Рационда каротиннщ жещ'спеуд тэлдщ эст^жетшушщкёшеушдеуше;, мал эшмдштнщ тэмендеуше, белоктык,майлык жэне кэм1рсутекпк алмасу бузылатындыктан табигиТ9зшд1лшнщ элсфеуше, сондай-ак кшегей кабыктардьщэпителийл1 клеткаларыньщ кератозына экеп соктырады.Гиповитаминозга анагурлым тен белп кез ауруы, ягниксерофтальмия.Д дэрмендэруп суйек улпасыньщ курылуы мен суйектщэсуше эсер ететш кальций мен фосфор алмасуын реттеугебелсещц турде катысады. Бул дермендер1 жетюпесе телкуныска шалдыгады, ал сака мал суйек маюга (остеомаляцияга)ушырайды. Сейтт, ургашы мал кашпай калады.Д дермендеркпнщ белсещц турлер1 — Д2 жене Д3. Д2дэрмендэрйй кальциферол деп те аталады жэне кэптегенэЫмджтер мен ашыткыларда болатын эргостериннен пайдаболады. Эргостерин Д2дэрмендэрюше куннщ ультракулгшсэулеа эсершен айналады.Е йэрмендэрюше кек шэп энген дэн, майлы эамджтертукымы, сэб1з, жонышка мен бедеден дайындалган шеп уны,сулы, бидай eHiri, содан эз1рленген май бай келедь Едэрмендэр1с1 жетюпесе кэбею жэне урыктану кызмет1бузылады, сондай-ак орталык жуйке жуйёЫ мен колдененжолак булшык ет закымданады.К дэрмендэр!с1 фибриногещц фибринге айналдыру155

реакциясына, ягни канны ц ую процесш е катысады.К,урамында К дермендер1сл бар препараттар узак, уакытж азылмай кояты н ж аракаттарды , успстерд1, куйгенорындарды, ауыр жараларды емдеу ymiH пайдаланылады.В тобыньщ дэрмеццэршер1 — В,, В2, В3, В6, РР, биотин,фолий кыш кылы жэне В,.. В тобы дэрмендэршерш щжетюпеуше кус, енелерш емш журген бузаулар, шошка, уйкояны, жылкы, ит шыдамсыз келеда. Бузауларды айтпагандакуше мальшьщ бул дэрмендэршердд мес карында синтездеугекабшет! бар.В12дермендеркл (цианкобаламин) жогары шеп eciwuKкурамында кездеспейд1 Оларды азыкта кобальт ж еполж пмелшерде болганда мал iuieriHfle бактериялар мен сацыраукулактартер1здшерден пайда болады.Организмде В дермендеркп белоктармен косылыска туседд.Ол организмнщ кан жасау кызметш арттырып (гемоглобинмен эритроциттердщ мелшерш улгайтады) метцонин меннуклеопротеидтердщ синтезш кушейтш, KeMipcyTeriHiHалмасуьш жаксартады.Мал мен кустыц В гиповитаминозыныц алдын алу ушшолардьщ рационына денда азыктар, кебек, балауса шеп, сапалып1шен, тамыр туйнектер, азыктык ашыткы, кексутжене Вдермендерюшщ азыктык концентратын енпзу жолыменкамтамасыз етшедо.С дэрмендерю! еамдистермен катар куйю малыныц, уйкояндары мен кустардыц организмшде синтезделед1. Оныцжеиспеуше, ecipece, енелерш емш журген бузаулар, кулын,Tepici багалы андар, шошка шьщамсыз, сезгмтал келед1.С гиповитаминозыныц алдын алу ушш рационга кекбалауса немесе сурлем, жаксы пилен, картоп, тамыр-туйнектержене кыста аздап усакталган кылкан жапырактылар енпзшедд.Ж ем-шепп кыздырып nicipreH кезде бул дермендершщefleyip белш булшед1. Сондыктан да Keft6ip малга картоппен тамыр-туйнектерд1 шик!лей берген дурыс.5.3. Профилактикалык; (сактандыру) женеемдеу максатында азыктандыруМал организмше емдак жене азыктан болатьш аурудьщ алдьшалу максатымен малды диетальпс, азыктандыру тершЩ уйымдастырылады.Бул баска да барльпс, емдеу меселелергне (дер1-дермектер, биопрепараттар, физиотерапия жене т.б.) колайлыжагдайды жене 6ip органга емес, бергнен бурын организмнщжалпы жагдайына, оньщ нейрогуморальды ретгелуше есер етедд.Емдт рациондар. Малды диеталык азыктандырганда оньщ156

ауруыньщ ce6eniepi мен патогенез^ малдьщ жагдайы, ту лит,тукымы, жасы, жынысы, кондылыгы мен еш м д ш т ескершугетшс. Емгйк рационный бдрнеше Typi болады:• квм1рсутект1к диета — организмнщ жагдайы ауырлап,мал ж ем-ш еп жеуден калганда (пневмония, улану,интоксикация, кетоз кезшде) белгшенед1;• белоктык диета — ауру малды ете кунарлы азыктандырукажетстлит туындаганда белпленуге тшс;| жайылымдык диетага окпесшщ, асказан-шхек жолыньщ,бауырыныц, буйреинщ жене т.б. созылмалы ауруы бар малкепйршедд;• жемаз диета — мал гастритпен, гастроэнтеритпен ауырьштурганнан кейш оныц асказан-шек жолы елс1рёгенде белпленедьБул диета малдьщ асказаны мен шгектершщ моторлык,секреторлык кызметшщ жаксаруына мумкщщк жасайды;• жартылай рациондык диета журектщ, буйректщ,бауырдыц, асказанныц §|§§ ауруы кез1нде пайдаланылады;• азыктыц белок курамы азайтылган диета нефроз, гепатит,энтероколиттж iuipy npoueci басым кез1нде белпленедь'Малды диеталык азыктандырудьщ жалпы ережелер1 Малдыдиеталык азыктаццыруга кеипрерде олардьщ организмдершщфизиологиясы, азыктандыру гигиенасынын Heri3i ескердлед1Диеталык азыктандыруды уйымдастыру кезшде м&нандайережелерда басшылыкка алу керек:• рационга малдыц тэбетш ашатын турл1, д§мдж сапасыда жогары азык енпзшед!;• рационга ауру мал организм! cinipe алатын барлык кажетпкоректж заттар енпзшу1 керек. Азыктыц калориясы жэнекоректж катьшасы жагынан кунарлы жем-шеп тандалынады;• организмнщ корекпк заттарга деген кажетплтне орайасказан мен йдектщ, бауыр мен журектщ, буйрек пен эндокринд1бездердщ, тагы баска органдардыц кызмет кабшет1ескер1лед1 Егер олардыц дурыс кызмет ете алмайтындыгыанык байкалса корытылуы мен cinipmy дэрежеа ойдагыдайболмаган, соньщ салдарынан организмщ улататьш азык немесекейб!р коректж заттар 6epyai токтату кажет;• диеталык азыктандыру мал тулнше, жасына жэнефизиологиялык ерекшелжтерше сай келуге тию.• 9p6ip жеке жагдайда диеталык емдеу белпленген кездеазыктандыру, норма T9pTi6i, азык беру жэне суару мезгш дебелпленш, катан сакталынады. Диеталык азыктандыру узаккасозылса рациондагы азыктыц эр турл1 болуын жэне унем1ауыстырылып отыруын кадагалау кажет;• ауру малды емдхк диетадан эдеттеri рационга 6ipTe-6ipTe157

жэне аурудын клиникалык, белплер1 жогалганнан кейшкемшде 7-10 кунде кеииршед1;• диеталык азыктандыруды баска тесщдермен, ауруга себепболган жайттарды калыпка келпрумен, малды кутш-багужагдай ларымен уйлеспру керек.Мал ауруларыныц алдын алып, емдеуде оларды арнайыдайындалган диеталык азыкден азыктандырудьщ мацызы зор.Мундай азыктарда органдар мен улпаларда ететшбиохимиялык процестерге эсер ететш витаминдер1 бар, оларорганизмнщ корганыш касиетан арттырып, ас корытубездершш, кан курау органдарыныц, жыныс жуйесшщкызметше жагдай жасайды, минералдык алмасуды, белок,май, кем1рсутек алмасуды калыпка келт1ред1, iiiipiTKiiuмикрофлораныц козуын басады, дисбактериозды жояды.Диеталык препаратгарды колдану тшмдшит кебшесе, олардыдурыс дайындалуына байланысты келедь Барлык азыктыцimiHeH жогары калориялы жене кундылыгы ж^ксы азыктартандап альшады.Организмнщ коректж заттарды кажет ету1мен катарасказан мен йиек, бауыр, журек, буйрек, эндокрищй бездермен баска организмнщ функциялык кабшеттипп де есепкеальшады.Организмнщ кызметшщ бузылуы (дисфункция) байкалганкезде азык беру мен баска да коректж заттар мелшершуакытша шектещц, корытылу мен cinipy бузылган жагдайдаорганизмнщ интоксикациясы байкалады.Диеталык азыктандыру жануарлардыц TypiHe, жасынажене физиологиялык ерекшелише сейкес болуы керек.Эртурл1 жагдайда усталатын диетада азыктану TepTi6i,нормасы (мелшерО, жем-су беру уакыты катац сакталады.Диеталык азыктандыру жалгастырылган жагдайдарациондагы азыктыц ертурлшйтн жене ауыстьфыльш бершушкадагалайды.Ауру жануарларды емдж диетадан кундел1кт1 рационга6ipre-6ipre аурулардьщ клиникалык белгшершщ жойылганнанкейш 7—10 куннен соц гана ауыстырады.Сонымен катаржануар ауьфган аурудыц себептерш аныктап, жойьш, купмшжаксарту керек.K,a3ipri мал шаруашылыгында малдыц ecyi мен кейб1раурулардан сактандыру максатында азыктыц косымша белшретшде химиялык, микробиологиялык жене баска пробиотикальщзаттар колданады. Пробиотиктерге жататындар:бифидобактерия л ар, бактероидтар, ацидофильдык жене лактобактериял ар, энтерококкилер жене баскалары . Стимуляторлармен ес1мдйс тектес адаптогендер (элеутерококк,158

алтын тамыр жэне т.б.) кецшен пайдаланылады.Осылардынаркасында ас корыту жолдарыныц адсорбциялык кабшетплшжаксарып, эпителиальдык клеткалардын физиологиялыкбелсендшш арщды. Ацидофилыйк “mipy” бактерияларынын,стрептококтардын жэне стафилококтардыц, кылаудын(паратиф), дизентериянын жэне т.б. коздыргыштардындамуын бэсецдетедйБифидобактериялар энтеропатогецщ ппек таякдиаларыныц,сальмонелланьщ, дизентериянын жэне стафиолококтардынo c y iH , лиздцимнщ туз1лу1мен, ал клостридий менсаныракулактарды —сутепнщ бЭЙйЛ шыгуы аркылы тежейд!.Жануарлардын ауруларынын алдын алу жэне емдеумаксатында оларды арнайы диеталык азыкпен азыктандыруэте манызды роль аткарады. Олардын биологиялыккундылыгы курамында жануарлардын му'Щел-epi менулпаларында этетш биохимиялык процестерге эсер ететанвитаминдердщ KonTiri; организмнщ корганыс Kyrniжогарылайды; ас корыту бездфщщ, кан тузуип мушелердщ,жыныс жуйесшщ жумысын стимулдейдц минералдыкалмасуды, белок, май, KOMipcy алмасуды кальшка кеЗтред!;Hiiphy микрофлораларыньщ дамуын тежейда; дисбактериоздыболдырмайды. Сонымен катар жануарлардын ocyiH стимулдеуушш жэне кейб|р аурулардьщ алдын алу максатьшда олардьщазыгына химиялык, микробиологиялык жэне эртурл1биологиялык препаратгарды азык коспасы рет1нде бередо.K,a3ipri уакытта шыгарылатын препараттар: микробиологиялыкпрепараттар —пробиотиктер, микробиологиялык “А”витамин! жэне б. ацидофияьд'1всшдшершщ препараттары жэнесут кышкылы эшмдеГр!; экстрактивт1лер, тунбалар,кайнатпалар, шырындар (соки) жэне баска да всшднс тектесбиологиялык активпи заттар; ферменттi препараттар - L -лизиннщ азыктык концентраты, лизингидрохлорид, синтетикалыкметионин; синтетикалык витаминЫ препараттар -аксерофтол ацетат ертндка (А витамит), рибофлавин, кальцийпантотенат, три- жэне тетравитаминдер жэне т.б;иммунодепрессанттар, иммуностимуляторлар жэнеиммунокорректорлар, антиоксиданттар — биологиялыккурама жемнщ кундылыгы мен коректшпн сактаугабагытталган затгар (бутилокситолуол, сантохин, дилудин,дибуг жэне т.б.); энтеросорбенттер.Кэптеген диеталык заттар мал ocipy жэне бордакылау кезшдеолардын ocyi мен жетшуше; рациондагы корекпк заттардьщкорытылуына, сщшдшшне жэне пайдаланылуынаонды эсер етед!, ет ошшнщ шыгымы мен сапасын жаксартьш,коскан салмагына жумсалатын азык шыгынын кемггед1.159

Ал айда, оларды Tepic, бакылаусыз колдану, ешкандай непзделмегенартык мелшерде беру, ец алдымен мал патологиясынтуындатып, куши стресс-фактор болуы мумкш.Keft6ip стимуляторлар мен антибиотиктерд! дурыс колданбаусалдарынан бактериялардыц тезгмд1 штамдарыныцтаралуы, соган байланысты емдеу мумкшдшнщ шектелу1,мал ешмдершщ дерьдермектер калдыктарымен ластануыжатады. Бул жагдай л ар мал ешмдершщ сапасын темендетш,аллергияльпс, реакцияларды жишетеда.5.4. Азык; сапасын багалау жэне зерттеу eztfcTepiАзыктьщ сапасын багалау оньщ коректшшн, зияндылыгынемесе каушаздш, сапалылыгы, биологиялык кундылыгысиякты керсеткшггерд1 аныктау аркылы журпзшед1.Жануарларды азыктандыру барысыцда. кажетп коректйсэлементтермен камтамасыз ету олардьщ потенциалдыкмумкшдшн дамыту, шартты тукымдык еш м д ы т менденсаулыгын нормалау максатьщда icKe асырылады.Азыктьщ зияндылыгы (каушйздоп) малда ауру тудыратын,оныц шинде организмде зат алмасудьщ бузылуы, улануы,токсикоинфекциялардыц туындауы, аллергияныц пайдаболуы, гармоналдык функцияныц бузылуы, организмнщиммунобиологиялык кушнщ элс1реу1 жэне т.б. зияндызаттардьщ болуымен сипатталады Азыктьщ улылыгы коршаганортадан тусетш улы химиялык заттардьщ болуына(минералдык тыцайткыштар, пестицидтер жэне т.б.) жэнеазыктыц езшде пайда болатын (улы еамджтер жэне т.б.),сонымен катар бактериялар, сацыраукулактар жэне баска даорганизмдерден белшетш метаболикалык удыц тузшу1менбайланысты болуы мумкш.Азьпс, курамында болатын кейб1р заттар урыктандырылганжумырткага, эмбрионга, урыкка Tepic эсерш типзш,эмбриотоксицщк немесе тератогендокп (кемкгпкп) тудырады.Канцерогецщ жэне онкогещц касиетс бар заттардьщ кепмелшер1 юпстщ пайда болуьша екеп соктыратыны белгш.Сырткы ортаньщ химиялык, физикалык жене биологиялыкфакторлары тукым куалаушылык езгерютерш (мутация)тудырады.Жогаргы актикп химиялык мутагендерге алкирлйсагентгер жатады: эпоксидтер, этиленамин, иприт, формальдегиджене т.б. Keft6ip азыктар мал организмщде аллергияльпс,реакциялар (аллергия, анафилаксия жене т.б.) тудырады.Аллергендер еам дж , жануар, жасанды синтезделгенмикробтар жене сацыраукулактар теки заттар болуы160

м ум кш .”Шеп кызбасы”, “есекжем” деп аталатын азыктанболатын аурулар аллергиялык аурулар екеш белгбй:Азыктьщ сапалыгын аныктау ушш МЕМСТ-та керсетшгенэртурл1 азыктык заттарга (nimeH, пшендеме, сурлем, астыкдакылдары, курама жем, кунжара, шрот жэне т.б.) койылганталаптарды пайдаланады.Ылгалдылыгы жогары болып,торшалык тыныстану толастамаса, коректж заттар ыдырауынанnimeHHin isnfi кызуы 30—50°С асып, онда микробиологиялыкУРД1С ерютейдь Катты кызган nimeH Tyciкуренденш, конырланып, корекп заттарынын корытылуыкурт тэмендеуден (1,5 еседен астам) жалпы KopeKTmiri менсапасы нашарлайды. Оньщ жолын алу ушш пшенге 1 пайызас тузын себуге болады. ГПшеннщ стандарттык (17 пайыз)ы лгалды лы кка дейш кешйщШу Mep3iMiH кы скарты п,коректш п мен сапасын жогары сактау ушш 35—40 пайызылгалдылыкка дейш дегдтлген ш епп арнай кептщ ащкондыргыларга уйш, жылы ауамен жеделдете желдетш(активное вентилирование), корект1к заттар шыгынын 2—3есе азайтуга болады. Бул niuueaai жедел желдету аркылыдайындау efliciH жылы ауа айдагыш калориферлер колдануаркылы юке асырады. Калорифер устше уйшген ш еппн эр1тоннасына сагатына 1200 м3 жылы ауа айдауы кажет.Жогары сапалы сурлем дайындау ymiH сурлемдеутехнологиясын катан сактау кажет.Алдымен сурлемгесалынатын азыктьщ T y p iH , сортын белплейд1.Оларды деркезщце шауып, ылгалдылыгы 60—65 пайыз е с ш д ж т ё ^ —2—3 см, ылгалдылыгы 70—75 пайыз —4—5 см, ылгалдылыгы75—80 пайыз —8—10 см келемшде майдалап турап, алдынала жан-жагы тепстелш, ныгайтылган ордыц букш eHi менузындыгына табанынан бастап бщтшдеш шынжыр табандыауыр тракторлармен ныгыздап таптап жинайды. Осылайкундел1кп жиналатын сурлемге салынган щикдзат бвыктщ 1м-ден кем болмауы THic. Олай болмаган жагдайда ауаоттепмен тотыккан азьпс, жылуы жогарылап, коректж заттарыьщырап, шыгындалады. Салыну Mep3iMi созылган сурлемшнсапасы темендеп, дэм дш п нашарлайды. Оган жол бермеууинн орды 3—5 тэулпсте-л асырмай толыгымен толтырып,успн ауа етпейтшдей епп мукият жабу керек.Ылгалды жас балаусадан салынган сурлем коректшп теменболуымен катар реакциясы тым кышкыл болатындыктан meiмен дэма де жагымсызланып, оны мал жаксы жемейщ. Мундайсурлем сапасын жаксарту ушш сут кышкылды ашытудыерастётётш жене де клетчатка корытылуын жогарылататынарнайы шыгарылатын ашыткылар мен глюковамарин,11- 122!

пектавамарин, пектофеотидин, амилоризин, эмилосубтилен,циторозе мин, ферментпк препараттар мен коса “К,азаксурлем”шыгаратын турл1 бактериялык препаратгарды пайдаланугаболады. Малга жепзерде катты кышкылданган сурлемнщкышкылдыгын азайтады. Сурлем сапасын котеруге ондагыферменгпк препаратгарды косу кемектеседЬ Оларга эндарюарнайы шыгаратьш препараттар жатады.К,атгы ашып, кышкылданган сурлемда мал азыгына кеппайдаланганда малдын тэбета темендеп, мес карындагымикробиологиялык урдгс тежелш, ас корыту ферментациясыбузылуынан мал гипогликемия, ацидоз, кетоз секЪвд заталмасуы ны ц бузы луш ы лы гы на шалдыгады. Сурлемкышкылдыгьш кемпу ушш малдьщ сшекеш курамдас натрийбикарбонатыньщ унтагы немесе ершЕщамен, жасанды сшекейкосындысы мен ендеуге, ал сурлемд1 б1рден азотпен байытуушш аммиак суын колдануга болады. Tinii катты кышкылдангансурлемде азыктык ашыгкы (кормовые дрожжи) эореда.Азыктардьщ сапасьш аныктау eoicrepi МЕМСТ-та белпленген.Азык сапасын зерттеу тэсшдерш шартты турде органолептикалык,физико-механикалык, химиялык жэне ветеринариялык-биологиялыкдепбелуге болады.Органолептикалык едюке азыктык заттардьщ сырткыKepiHici, шсш, TyciH, бут1ндтн, тур лис курамын жене т.б.керсеткиптерш аныктау жатады. Оларды ендарютцс жагдайда(шаруашылык турлерше) жене зертханалык практикйдаколданады. К,алыпты керсетк1штердщ ауыткуы оньщбузылгандыгын керсетеда жене мундай ауьггкулар жануарларарасында ауру тудыруы мумкгн. Бул едютщ к ем ш ш т —азыкты болжамдап багалау, ал артыкшылыгы —олардынсапасьш аныктаудьщ карапайымдылыгы мен ьщгайлылыгы.Физико-механикалык odicmep —азыктьщ ылгалдылыгьш,ондагы бегде заттардьщ болуын (топырак, металл жене б.)жене т.б. азыктык керсеткиптерш аныктайды.Химиялык ddicmep — азыктьщ кунарлылык багасын,былайша айтканда, ертурл1 минералдык жэне органикалыкзаттардьщ, витаминдердщ болуын зерттейд1. Атап айткандаазыкта мына керсетюштер аныкталады: pH, кышкылдык,с1лтшгк, ертурл1 улы жене KayinTi заттар (тьщайткыштар,пестицидтер, алколоидтар, гликозидтер, ас тузы жене т.б.).Осы зерттеулердщ нетижес1нде азыкпен уланудын немесезат алмасудьщ бузылу себептерш аныктайды.Ветеринариялык-биологиялык т эсы дерге мал менлабораториялы к ж ануарлардан м икробиологиялы к,санитариялык-микологиялык, гельминтологиялык, паразитологиялыкжэне алиментарлык улп алу жатады. Азык162

сапасын аныктау жэне жаца немесе белпаз азыктарды зерттеукёз’щде олардын жалпы зиянсыздыгын, морфогендшн, улылыгын,эмбриоулылыгын, аллергия тугызушылыгын жэнеканцерогендшн бшу ушш улп сынама (проба) альшады.Азьпс, сапасын зерттеудщ осы айтылган жан-жакты кешецщзерттеу жиынтыгы жемнщ сапасына деген кудйс тугызганда,шыгу Teri б е л п ш болса, жанадан азыктык заттар ецщршсе,тулйс арасында этиологиясы аныкталмаган ауру шыкса немесеазыктьщ мал еш мдш ш не, денсаулыгына, сондай-ак малешмдершщ сапасына типзетш ecepiH аныктау уйрн кажет.Сапасыз азьпс, беру мал арасында кептеген аурудьщ, соньщйпшде шдетп жэне инвазияльпс аурулардьщ таралуьша себеппйболады. Keft6ip жагдайларда сапасыз азык малдьщ жаракатгануынада экелш соктырады. Ойткеш, олардьщ ш ш депеам дж тщ катты езектер!, ушюр металл заттар, шьшы болуымумкш. Кдгып калган, ыстык азьпс асказан-шек жольш ауруга(атония, гастрит, энтерит, бауыр циррозы) шалдьпстырады.Сапасыз азьпс тудыратын патологияньщ шпнде азыктан улануалдыцгы орындарды алады. Азыктан улануды минералды,синтетикалык., органикалык жэне ес1мдпс улары тудырады.5.5. М алды азыктан болатын жаракаттанудан сактандыруАзыктан жаракаттану деп азыкпен 6ipre тускен бегдезаттардьщ малдьщ асказан-шек жольш закымдануын айтамыз( 15-сурет). Ондай бегде заттарга nimeH жэне сабан байлайтынсым, шеге жэне тагы баска металл заттар, шыны, кум,киыршык тас жатады. Патологиялык процесс металдыц ездплменету1мен шектелу1 мумк1н немесе бегде зат жылжыпш акпак ет (дифрагма), ж урекиц улперш епн (перикард),жалбы рш ак, такия карын ж эне т.б. iniKi органдардыжаракаттауы ыктимал.Азыктан жаракаттанудыц б1рден-б1р себеб! — малга арнальшсабан масагы, бидайдьш, кара бидайдьщ, жима таргактьщ езепбар сабан, топан немесе толык масакты еркек шеп жэне т.б. беру.Астык тукымдастардьщ езеп малдыц ауыз куысын унемзжаракаттап жатады. Олар терецге жаралап Kipin кетсе, соньщсалдарынан ipiHflenfli де, кепке дейш жазылмай кояды. Солбегде заттармен 6ipre немесе жара аркылы улпага актиномикозкоздыргьппыньщ eHyi де гажап емес.Сиырдьщ ауыз куысыныц, рлйнц| кшегей кабыгыньщ,уртыныц, шШ астыныц немесе с!лекей без1нщ, с1лекейшыгатын жолыныц жекелетен немесе кептеген жаракатыкездесед1. Куйсеу кез1нде азыктыц Keft6ip белш кшегей асты163

15-сурет. Азыктан болатын аурулардьщ ce6eirrepiнемесе булшык, ет улпасында тек алга карай жылжиды. Мундайжагдай олардьщ денесшдеп yimdp талшыктардьщ багыттарьшабайланысты. Кдлегей кабыктьщ некрозга шалдыгуы мумкш,ену аймагынан epi карай етпей, токтаган кезде енген дененщipiHMeH 6ipre ауыз куысьшан шыгуы ыктимал.Аталган жаракаттанудьщ экономикалык зияны едеу1р.Мундай жагдайга тап болган малдьщ 30 пайызы мезгшшенбурын катардан шыгады. Ал олардьщ ей жарым-жартылайкунсызданады. Сондыктан тутас азыктардьщ масагы да,езектер1 де тиюп ендеуден endbuxyi тию.Азыктопырак, кум, лаймен ластанса, ол мал азыктандыругажарамайды. Мундай азык малдьщ ас корыту жолын бггеп,асказан-йпек жолыньщ ауруларын таратады. Бул кезде малдьщтебетт кашады, Kyftceyi бузылады, inii кебеда, сут шыгымыазаяды. Keft6ip жагдайда мал елш те калады. Мундай азыктыжеген жылкыньщ йпепнде, ecipece буйеншде кейде картасьщдакум мен топырак кеп жиналады. Осыньщ салдарынанжем журмейда, нпек тушледд, илек парезше, юлегей кабыктьщнекрозьша шалдыгады, жылкы ejmii де жш болады.Куйю малына, ecipece рационга ipi етдп уакталган аздапКана енг1зшген деннщ пайдасы зор. Сиырды унтакталган164

жеммен ете кеп мелшерде азыктандырса, оньщ сутшщ майлылыгыайтарлыктай дэрежеде (3—2,8 пайызга дешн) темендейщ.Муньщ ез1нд1к ce6e6i де бар: усакталган жем-шеп асказандааздаган уакыт кана сакталады да, сонын салдарынан карынмикрофлорасыныц целлюлозолитикалык белсендшт едеу1ркешциг. Сейтш, асказанда ас корыту белсещцлш темендеп,ушпалы май кышкылдарыньщ ecipece, сут, сут майынынбастамасы — cipKe кышкылыньщ курылуы азаяды.Тоназыган немесе суыктан катып калган азыкпен жемдегенмалдьщ ас корыту жолы мен жатырыныц булшык errepiжиырылып, кызмет езгередг Бул тутас организмнщ секреторлык жене алмасу Kbi3MeTi жагынан реф лекстжреакциясына Kepi есер ететшджтен асказан-ппек жолынынпатологиясы туындап, мал TyciK тастайды, организмнщ баскада кызметтер1 бузылады.Малды аса ыстык азыкпен де (60°С жогары) азыктандыругаболмайды. Мундай азыкты аш шошка ашкарактапжегенде осьщан сон олардьщ арасында ауыз уылуы (стоматит),енеш пен асказанньщ кабынуы еёщэщ ауру шыгады.Профилактикалык шаралар. Азыкта турл! механикалыккоспалар болмас ушш оны жинаган, тасыган жэне сактаганкезде кадагалап отыру керек. Металл калдыктарын, сымньщy3iKTepiH азык сактайтын орынга, epic жайылымга, малфермаларыньщ территорияларына тастауга, шашуга, малдыкурылыс, койма, шеберхана манына жаюга жене азыктандыруга,престелш сыммен буылган шЙён мен сабан бауларынбалтамен шабуга болмайды. Ластанган шшещц малгаберер алдында мукият кагып-сшку керек. Ал жем, кебек,кунжара жене т.б. елеухшпен елеген дурыс.K,a3ipri нормаларга сай азыкта минералды коспалармынандай мелшерде (пайыз) болу керек: дещй жемде 9piкеткенде — 1, шэп жэне кылкан жапырак унында 1-денартык емес, курама жемде — 9pi кеткенде — 2, пдненнщ 1,2жэне 3 кластарына сай эр1 кеткенде тшсшше 0,3; 0,5 жэне 1пайыз. Аталган азыктарда шекк!н1н (шпаттьщ), K9MipfliH,эйнек^н ipi KeceKTepi болмауы тшс.TaMbipTyftHeKTepfli малга жуганнан кейш усактап (турап)немесе усак болса сол кушнде де беруге жарайды. Тамыртуйнектерд!малга берер алдында гана жене 6ip рет канаберетшдей мелшерде турау керек. Эйтпесе, туралган тамыртуйнектез бузылады, карайып кетед1, ластанып селш жояды.Зоогигиеналык нормалар бойынша курама жемде металлмагниттйскоспалар молшер! 0,5 мм-ге дей1нп белшектер 0,01пайыздан артпауга ти1ё:.165

5.6. Малдьщ улы еамджпен улануыныц алдын алушараларыАзыктыц улылыгы курамындагы улы жэне зияндыесшдйстерге, сактау кезшде улы заттардьщ пайда (мысалы,картоптыц кегерген туйнепнде салониннщ куралуы)болуьша, микроорганизмдер, шыбын-нпркей, т.б. зиянкестерTipmmirimH нетижесшде токсиндердщ жинакталуына,азыктыц минералды, синтетикалык жэне баска турл1 текиулармен ластануына байланысты.Улы есгмджтер кыш кыл топыракта, ш алш ык жэнебатпакты шалгындар мен жайылымдарда, орман учаскелершде,и еаз калган парктер мен бактарда кептеп еседиЭдетте мал улы ей м д ж ке жолай бермейдь Алайдажайылымньщ оты аз болса немесе жайылымда улы еамджтеркеп ескен жайылымды жерде баска шептермен косып жейш.М алдыц кектем де улануы на кебш есе саргалдактар,шатыршалар, сугпгендер, жаргакжапырактар, т.б. туыстастыктарсебеп болады. К^гста, мал колга караган кезде олардьщарасында кеггпру кезшде улылык касиетш жоя коймаганme6i бар шшеннен, тукыммен уланган жемнен улануыыктимал. Мал едетте жайылымда жш уланады.0с1мджтщ eHin-ecyi кезецщцеп улылык курамы, едеттеезгерш отырады. Олардьщ 6ipeyi гулдеу кезшде анагурлымулы болады (желпщцек, су мия, туйежоцышка, саргалдак).Keft6ip ес1мдйстердщ жер бетшдеп б е л т де, тамыры да, жерсабагы да KayinTi болса (укоргасын, сасык курай, кек1ре,кы ры кбуы н), енд1 б1реулершде улы заттар кеб1несетукымьша, немесе баска да бурлеу (вегетациялык) белйсгершежиналады (сарбас, карамыкдла, епспк, зыгыр, люпин, самалдык).К,урамында алкалоиды бар улы еамджтердщ Ke6iciкепт1рген кезде улану касиетш сактап калады. ОлардьщKeft6ipeyi TinTi сурленгенде де улылыгын жоймайды. BipaK,кептеген ушпалы улылык кегтрген кезде жойылады.Жайылым отында, ecipece, курамындагы алклоидтары,глюкозидтары, гликоалколоидтары, лактондары жене т.с.с.улы косындыларды малдыц орталык жуйке жуйесш1цтыныстануыныц, журегшщ, ас корытуьшьщ кызметш бузып,уландыратьш ес1мдктердщ болмауьш, ал титл болган жагдайда0,1-0,3 пайыздан аспауын катац кадэгалайды. Малга Kayiniiулы есшджтерге есушщ ер кезецшде бойына уландыргышзаттарды жинайтын кекнер, сутйген, укоргасын, шытыр,кекек, меццуана, итжидек, т.б. жатады. Олар кеп есетшжайылымда улы да зиянды ес1мджтердщ есу кезецшебайланысты езгеретш улы косындылардыц залалсызданган166

кезецдер1нде жаяды. Кептеген улы косындылардьщ шепшабылып, кегтприпгеншде залалсызданатынын ескередо.Уланудын алдын-алу шараларынын ен бастысы — шалгындармен жайылымдарда улы ёС1йцйктерд1 жою. Ол ушшшалгындар мен жайылымдар кургатылады, ектелед1,гипстелед^ жыртылады, суландырылады, тагы баска агрохимиялыктэалдер колданылады. Бул тэалдердщ 6epi еамдгксипатын езгертуге мумкшдж бередиШеп еге отырып, тшсп ауыспалы eric ЖYйeciн енпзу,топыракты кажетп ендеуден епазу жэне тукымды мукияттазарту сеюлд1 шаралар жасаудьщ да манызы зор.Кептеген улы еамдштер ерте кектемде шыгатындыктанондай жайылымга малды пайдалы есшдйстер жеткшйспмелшерде ескенге Дейш шыгаруга болмайды. Егер жылдьщбаска мезплшде мал улы оамджтерге жоламаганымен ертекектемде кекп ебден ансаган мал ашкарактап жеп кояды.Сондыктан, бул кезде малды жайылымга шыгар алдында аздапазыктандырып алган дурыс. Малды, ecipece улы еамджтеркездесетш анызга жайганда ете сак болу кажет. Дала кырык,-буыны кеп кездесетш анызга мал жаюга мулде болмайды.Жайылымда улану жагдайымен табысты курес журпзу ушшмалды унем1бакылауда устау кажет. Ocipece, шаруашылыккабаска жактан екелшген мал мен жайылымга алгаш ретшыккан тол басты назарда болу керек. Малдьщ мшез-кулкынтуракты бакылап отырса олардьщ жагдайындагы ауыткулардыбайкауга болады. Bcipece, малды дереу баска epicKe ауыстыружаппай уланудан сактап калуга мумкшдис тудырады.Улы жене зиянды еамджтердщ Ke6ici ipi болатындыктаншалгын отынын арасынан жаксы коршедь Соган орай олардытанып жоюга да онай.Мал колга караган кезде п1шендеп улы есшдйс курамыньщ1пайызы, ал орылган шеп вдййдеп есгмдж массасы0,2 кг аспауын кадагалау кажет. Егер курамында арам шепкеп кездессе сабанга да осыны айтуга болады.Кеййр ден жэне ди1рмен калдыктарымен мал азыктандырутурл! арам шептердк эрине, улы ееЬадщгер де болатындыктанарам шеп тукымы асказан-iuieK жолынан енш-есу кабшепнжоймай етш, нэжгспен 6ipre шалгынга тусещ де, оларды ластайды.Дэнд! жемд1 дшрменге ете усактап тарту керек. Сонда арамшеп тукымы да усакталып, OHin-ecy каб1лепнен айырылады.Ka3ipri кездеп нормаларга Караганда азыктагы улы жэнезиянды еймдгктер мынандай тургьша болу керек (осы керсетшгенпайыздан артык емес): курама жемдеп арам шептукымы мендуана, ит желкен, кекпкен, карамык, сылдырлауыкшеп — 0,01; бас айналдыратын плевел — 1,0; мендуана,167

ит желкен, кектжен, карамык, сылдырлауык шеп тукымдарыныцжалпы мелшер1 — 0,1; ал карамык тукымдарыныцжалпы мелшер1 — 1,1.Ден калдыктарыныц улылыгын кемпу ушш малга берералдында оларды жуып, сумен шылауга болады. Бул дэщцтопырактан тазалайды, сонымен 6ipre кейб1р арам шептщулылыгын кемггедк Усакталган азыкты узак кайнату жэнеавтоклавтан етюзуде кейб1р жагдайларда жиналган улызаттардын азаюына мумкшдгк бередьМалдьщ улы есгмдпстермен улануыньщ алдын ал удаазыктьщ сапасын, олардьщ дайындалуын, тасымалдануын,сакталуы мен пайдалануын бакылаудьщ ерекше манызы бар.5.7. Улы заттар тузетш азыктарды пайдалану гигиенасыКейб1р жагдайларда мал аса сапалы азыктьщ езшен-акуланып жатады. Бул белгий 6ip жагдайда (дурыс пайдаланбау,дурыс сакталмау т.б.) кейбц? азыктагы усыз затгардан улызаттардын тузшушен болады.Азот cinipyiui азыктык; вс 'шд'ттер. Азыктык дакылдардыцкурамындагы нитриттер куацшылык кезенде, кургак учаскелерде,кун коз1 (инсоляция) аз уакытта, температура томендегенде,топыракта молибден (кобальт),кук!рт пен калийжетюпегенде, топырактьщ кышкылдылыгы мен туздылыгыартканда, органикалык тьщайткыштарды (садыра, куссангыры) кеп пайдаланганда артады. Мундай жагдайлардаазоттык алмасу ферменттершщ — нитритредуктаза меннитратредуктазалардьщ белсендшщ курт темендейдг Азоттьщайткыштарын кеп мелшерде енпзу салдарынан аминкышкылдары мен каротин синтез! темендеп, есщдйстщбелпстерщце (сабанда) белок емес азот жиналады, топыракпен ес1мджтерде анык бшнетш гонадотоксиндж, эмбриотоксиндйс,тератогендак жене канцерогендйс ecepi бар асаулы нитрозаминдер пайда болады.Белгш1 6ip жагдайда азык нитраттардьщ, нитриттердщ,гидроксиламиннщ, азот тотыкдасы мен аммиактьщ жиналуыесебшен улы азыкка айналып, малды уландыруы ыктимал.Оныц мьшандай жагдайларда болуы мумкш:• ендеу жене сактау немесе жинау кезшде бузылып uiipireHкызылша жене кызылша пелепмен азыктандырганда,mipiTKim бактериялардыц денитриттейтш ферменттердщесер1мен нитраттар жинакталуы салдарынан мал уланады;• курамьшда нитроэды газдар, гидроксиламин жэне аммиакете кеп жугершщ сапасыз сурлемДмен бакылаусыз азыктандырганда.Бул заттар сурлем массасында кем!рсутек тым168

жепмсаздщ жэне денитриттейтш бактериялар белсендшйтнбасуга кажетп арке кышкылы мен сут кышкылынын жепмазкуралатыны салдарынан денитриттейтш бактериялардьщэсердмен нитриттерден куралады;• малга гнскен кызылша мен онын кайнатындысынбергенде. К,ызылшаны кайнату успнде нитратгар редукциялыкканттардын эсер1мен нитриттерге айналады;• сут кышкылды ен1мдерд1 косу жэне азыкты 18-24 сагатбойы колайсыз температурада да устау есебшен курамынданитраттары кеп жеммен жэне гишендемемен малды азыктандырганда.Нитраттар сут кышкылы бактериялардьщоксиредуктазалык ферменттершщ ecepiHeH нитриттергеайналады;• нитраттар мен нитриттер ете кеп шогырланган теренкудыктардан немесе сондай ашык су кездершен бакылаусызсу жинап, кадагалаусыз азык дайындаганда.Малдьщ нитраттармен улануыньщ алдын алу ушшминералды азоттык тьщайткыштардьщ май жейтш, азыкка,су кездерше туспейпндей жагдайда сактап, мал жене жемшептаситын келж куралдарын нитратпен ластамау керек.Органикалык жене азоттык минералды тьщайткыштарды(азот бойынша) енпзу, жем-шептж дакылдардьщ ер гектарынатопырактагы азотгын табиги корын ескере отырып,150 кг-нан асырмау керек.Малга жана eric аланында екпе балауса кек жэне топырактуйнектерш берер алдында, немесе жана жайылымга шыгармасбурын ондагы есщджФер мен тамыртуйнектерден нитраттармен нитриттер мелшерше химиялык-аналитикалык зерттеуулгшерш алу кажет. Ерекше жагдайларда мундай азыктыаса кундылыгы жок б1рнеше малга 6epin керуге болады. Олущш аталмыш малды 12—16 сагат ашыктырып, бергенненсон 24 сагат бойы бакылауга алу керек.Азыкта нитраттар мен нитриттер, руксат етшетш шамаданасатын мелшер! кездессе олардын рационындагы жене судагыкурамы руксат етшетш коэффициенттен асып кетпесе малгабаска, сапалы жем-шеппен косып беруге болады. Малгабершетш азык келемш есептеген кезде рациондагы женебершетш судагы нитратгардыц теулжтж мелшер1 (г) денемассасыныц 1 кг: ipi кара мал ушш — 0,2; жылкы мен койуцпн — 0,4; уй кояны мен тауык ушш — 1,0.Азыктык еймджтердш курамындагы нитраттар меннитриттер 0,2 пайыздан асып кетсе ете улы азоттыц тотьжтарынжинамас уш1н шункырларды 2-3 кун бойы жаппай,курамында KeMipcyreri бар осмшктерден 40 пайыз коса отырып,кек массаны сурлеп тастау кажет. Сондай-ак, шепп имшёще169

шауып алып, шеп унына кайта ендеуге, тукымын алугакалдыруга немесе нитраттардыц eciMfliKTe шогырлануыбарьшша руксат етшетш коэффициентке дешн темендегендешауьш алуга болады.Куйю малын колда устаган кезде курамында азотка байес1мдйстердщ кек массасымен тойдыра азыктандыруга болмайды.Олардьщ алдын-ала KeMipcyreriH коса отырып кургаказыкпен азыктандырып алу керек.Мал шетш жене жем-шеп дайындайтын суда нитрит ep6ipлитрше 1 мг, ал нитрат ттсш ш е 45 мг аспауы тию.Малга кызылша кайнатындысын (узак кайнатылган)шпазуге, сондай-ак азыкты курамында нитраты ете кеп суткышкылды ешмдер1мен байьггуга болмайды.Коршаган ортаны минералды азоттык тьщайткыштарменластанудан коргау женшдег! букщ шараларды катан сактап,осы меселе тургысында ауыл шаруашылыгы кызметкерлер1мен баска да халыкка тусйадру жумыстарын журпзу кажет.Картой, оньщ сабагы мен крйыртпагы. Картоптыц гаспеген,кепс тарткан туйнегшде жене ecipece, оныц ешпнде соланингликоалкалоиды бар. Картоптыц гулдегенге дешнп кекпелегшде (0,855—0,144 пайызга дейш), оныц есу кезшдептуйнегшде (4,76 пайызга дешн), сондай-ак гаспеген туйнепндесоланин кеп болады. Соланинмен шошка жене уй кояны тезуланады. Ocipece енген жене inipireH картоптыц койыртпагыете Kayirrri. К,ойыртпакта баска органикалык кышкылдаржене т.б. болады. Осындай азьшцен ipi кара азыктандырылсаinii кебедд, бауыры закымд алады, жуйкес1 жукарады, кальцийалмасуы бузылады. Tepi ойылып, экземага шалдыгады, тусЬктастап, мал аягы акбас ауруына ушырайды, сондай-ак Tepiжарасы, Tepi niipiMeci жене т.б. аурулар жайлайды.Картоптыц сонымен 6ipre бактериоз, микоз жененематоздармен закымдануы да мумкш. Мал бактериямен,сацыраукулакшалармен туйнектер1 закымданган картопкалдыктарымен азыктандырылганда олардыц ас корытуагзаларыныц кызмен бузылады.Картоп туйнектерш нематодтар, KeMipriurrep, турл1 топыракшдет коздыргыштары закымдайды.Keric тарткан жене енш кеткен картоп туйнектер1 ескшдер1мгвдета турде тар ш ед ь Содан соц суын Terin,картоптыц езш малга жегеншше бере беруге болады.Картоп пелеп малга сол кек кушнде, кеппр1лген женесурленген куйшде кургак азыкпен косып бершедь BipaK ермалга теулМне 3 кг асырмаган жен.1/3 белш ылгалды mipiMere шалдыккан картоп туйнегшмалга тек кайнаткан куйшде беру керек. Ал 2/3 белш закым-170

данган картоп туйнектерш ipiKTen, uiipiriH алып тастап,сауларын кайнатканнан кейш гана мал азыгына косады.TeMip тецбш м ен, кара mipiMeH ауырган ж ене усж урганнемесе mipiMece де жумсарган коныр тарткан картоп туйнепнмалга шика кушнде беруге болады.Курамында фотосенсибилизаторлары бар мал азыгы. Кунашык кездер1 мал жайылымда каракумык, тары, беде менжонышка, сондай-ак шай шеп жене т.б. улы ес1мджтерд1жесе олардын Tepuiepi экземага ушырайды. Кебшесе, ак TycTiмал ауырады. Бул еешджггердщ улы болатын ce6e6i олардынкурамында боягыш заттар — фурокумариндер болады. Оларорганизм инсоляциянын есершен бастын 6eTKi белтн, кулак,мойын мен желшнщ тершёщн, капиллярларды закымдайтьшсутеп тотыгы (Н ,02) курайды.Кептеген зерттеушшер осы есдмджшер курамында аурутудыратын ерекше фотодинамикалык заттар бар деп есептейдд.Осы заттар мал организмше тускеннен кейш канмен 6ipreTepiHin пигменттелмеген учаскелерше жетеда де оньщ кунсэулеа эсерще деген сез1мталдыгын улгайтып, фагопиризмауруын тудырады. Коныр TycTi мал фагопиризмменауырмайды.Фагопиризм ауруыньщ алдын-алу максатымен ашык TycTiмалды кун тым ашык мезплде каракумыкты, тарылы, бедеш,жонышкалы ерютерге узак жаймау керек. Мундай жайылымдаргамалды тунде немесе бултты кундер! жайган дурыс.Сонымен 6ipre фагопиризмн!н алдьш алудьщ баска да жолыбар. Ол — елп шептерд1азыкпен араластарып беру.Отарда, табында ауру мал болса дереу жайылымды немесефитодинамикалык заттары бар азыкты алмастыру керек.Цианогенд'пс гликозидтер щраитщн азыктар. Зыгыр кунжарасыньщ,соргоньщ, судан шебшщ, кара тарынын, сиыржонышка мен беденщ (ecipece жабайы беденщ) курамындацианогенщ гликозидтер болады. Су болса цианогенщ гликозидгерферментгердщ, кышкылдардьщ ecepiMeH немесе кегерткш!кышкылын тузе отырып ашу процесшде гадролизденед1.Цианогликозидтер эдетте жас eciMaiKTe куаншылык кезшденемесе жауын мол жауганда, yciK тускенде, сондай-ак жанажабылган жэне дестеде жатып калган кек шепте, сонымен6ipre есшджтщ жетшуше: нуксан келт1рет1н баска дажагдайларда жи на лады.Кегертккы кышкыл — ете кушт1 у. Ол тыныс алуды салгаушыратады, кышкылдандыру nponeciH бузып, организмулпасына кауш тенд1рёй. Ж1т1 уланудьщ белплер1: жалпыэлаздж, тьшышсыздану, тэл^пректеу, курысьш-тырысу, енпгу,журек кызметшщ элс1реу1, кусу, imeK тушлу, метеоризм,тышкдктау.171

Цианогендж еамджтермен малдьщ улануыньщ алдын алумаксатымен судан iiie6i, сорго жэне т.б. вймджтер есетшжайылым отын ерте пайдаланбау, куаншылъж уакьпта немесесуык тускен сон оларга мал жаймау кажет. Оте кургак жаздамундай жайылымньщ шебш гашен ушш гана пайдаланганжен. Ойткеш, кеттргенде цианогещп еымджтер улыккасиетш жогалтады. Сонымен 6ipre судан шебшен, соргоданжене т.б. цианогещц шептердщ пйпеш дайындалган соц 2айсыз пайдалануга келмейдь Соргоныц керпеквпн малгагашен немесе сурлем куйшде берген дурыс.Курамында эфирл1 кышамайы бар мал азыгы. Мундай еамдактергерапс, дала кьпиасы (суренка), жумыршак жене т.б. жатады.Макта кунжарасы жэне калдык, дэн шроты. Мактакунжарасыныц улык касиеп — оныц курамьшда аса боягышзат — госсиполдыц болгандыгында. Ол кунжара курамьшдажартылай бос, жартылай косылыс куйшде кездесед1 (Дгоссипол).Ец Kayinrici — бос госсипол.Престелш алынган кунжара курамьшда 0,04—0,26 пайызбос госсипол болады. Егер малга кунжараны дурыс бермесегоссиполдыц осы мелшершщ e3i малды уландырады. Малдыазьжтандыратьш кунжара курамьшда бос госсипол мелшер1 —0,01 пайыздан аспауы тшс.Госсипол - кан тамырын, клетканы, жуйкеш уландырады.Ол улпаны ттркещцрш кабыну процестерш удетед1 женежансыздандырады, некроз тугызады. Госсиполдыц т т р -кенд1рпш каб1лет1инек-карын к1легей кабыктарыныц кейбелшне есер етеда. BipaK, оньщ ульж ecepi кшегей кабьжтаргасщгеннен кей1н бшше бастайды. Ocipece, imKi агзаларда —журек, бауыр, буйрек, жуйке улпалары бели бере бастайды.Госсипол ете кеп мелшерде болганда кан аркылы етш барльжоргандарга есерш типзедд. Соньщ шпнде журекке ете каттыьжпал етеда. Сондай-ак бауьфды закымдайды, ce6e6i удьщ едеу1рмелшер1 бауырда кальш, зарарсыздандьфылады жене буйрекаркылы госсиполдыц 6ipa3 мелшер1 организмнен шыгады.Сактандыру шара рет!нде жас малга макта кунжарасынберуге болмайды. Сондай-ак ipi малга да оны удайы женеуз1люс1з беруге тыйым салыну керек. 2—3 айдан кей1н малгакунжараны беругй 3—4 апта токтату керек.Макта кунжарасын малга темендегщей мелшерде беругеболады: сауын сиырга — теултне 4 кг кеп емес, 6ipaK,сш>фды б1ртшдеп уйрету керек. Ягни беруд10,5-1 кг бастаукерек, буаз сиырга — 2 кг дейш беруге болады. BipaK, сиырдыцтууына 10-15 кун калганда кунжараны беруд1 токтатукерек. Жас бузауга 2 айлык болса кунжараны теултне эрбаска 100 г беруге болады, одан epi б1ртшдеп кебейте бередь172

4-айлык кезщце кунжараньщ мелшерш 0,25 кг-га дейшжетюзед1, 6-айлыгында — 0,5 кг; 1 жасында — 1 кг; 1,5жасында — 1,5 кг дейш беруге болады; ipi койга — 200 гдейш; ipi шошкага, буаз жэне торайлы мегежшге — 200 гкеп емес; буаз мегежшге кунжараны 6epyfli торайлауына 10кун калганда токтату керек, ал торайлаганнан кейш 2 аптадансон кайтадан беруге болады; бордакыланатын шошка рационына15—20 пайыз кунжара енпзуге болады, 6ipaK тэултн е1 кг-нан аспауы керек. Енесшен ажыратылган 3-айлыкторайлардын рационына 100 г кунжара енпзуге болады. 4-айданургашы торайларга 150 г кунжара беруге болады.Жумыска жегшетш аттарга тэултне 6ip баска шакканда 2-3 кг-нан кунжараны баска курама жеммен косып беруге болады.Кунжарадагы госсипол йлтг аркылы зарарсыздандырылады.Ол ymiH мынадай ер'пнд1лер колданылады: 2 пайыз —сэщцршген ек ертшдкп, 1пайыз куйд1рпш с игл; 2,5 пайыз —кул epiiHflici. Ол ymiH кунжарага сшп ертщщсш куйып, 6ipтэулжке калдырып кояды. Содан кейш жемщ eKi рет суменжуады. Жуылган суды белек ыдыска куяды.Макта кунжарасын зарарсыздандырудын ен ттмдйа оныкыздырып, содан кешн 1кг кунжарага 0,5 г кук1рт кышкылдымырыш ертшдюш косады. Куюрт кышкылды мырышгоссиполмен косылып, оньщ кандагы эритроцитке дегенгемолитикалык касиетш жояды.5.8. Азыктьщ минералды жене синтетикалыкуменластануыньщ алдын алу шараларыАуыл шаруашылыгында пайдаланатын жай жэне курдещхимиялык заттарды 6ip сезбен айтканда — пестицидтер депатайды. Олар езшщ ecepiHe жэне олардьщ туындыларыньщаткаратын шндет|не карай мынадай топтарга белшед!:акарицидтер — кене жене баска да зиянкестерд1 жою ymiHколданылады; инсектицидтер — зиянды курт-кумырсканыжою; гербицидтер — арамшепп жене баска да еамджтерд!жою; дефолианттар — техникалык екпе ес4мджтердщ оруалдында жапырактарын rycipy; десиканттар — жинау алдындаехймдши KenTipy; арборицидтер — агаштарды жэне бутаныжою; фунгицидтер — микроскопикалык грибоктарга карсыкурес; ендепштер — урыкка арналган денд1 дакылдардыжене тамырлы жeмicтi егудщ алдында ендеу; родентицидтер— KeMipriuiTepre карсы курес ушш; бактерицидтер —малжэне бс1мджтердщ бактериялык ауруларына карсы шаралар;моллюскоцидтер —жабыскак жене улпалы денелерге карсышаралар (булар гельминт ауруларын таратушы болып173

табылады); альгицидтер — судагы ес1мд1ктерд1 жою;репелленттер — шыбьш-ппркей, курт-кумырскдны урюту; ретарданттар— ес1мдйстщ ecin жетшуш ретгеу; ихтиоцидтер— жырткыш жэне темен багасыз балыктарды жоюшы.Азы кка удыц тусу жолдары. Пестицидтер — оте кен таралганкуатты экзогещЦ у болып табылады. Олар суда, топыракта,ауада, еамдйс курамында болуы мумкш. Мал агзаларынапестицидтер тисе лей жанаскан кезде жэне аэрогенднс, алиментарлыкжолмен туседа.Азык сапасьш темецдететш жэне кейб1р кезде токсикалыккасиеттер артьш азыкты колдануга мумкшдйс бермейтшминералды улы заттарга жататьшдар: фтор, мышьяк (кушэлэ),коргасьш, мыс, молибден, барий, минералды тьщайткыштар,минералды кышкылдар, непздер жэне цианидтер. Аталганзаттармен малдьщ улануыньщ ец басты ce6emepi осы улыхимикатгарды тасымалдаганда, сактаганда жэне пайдалангаццаоларды колдану нускасын дурыс сактамаганнан болуы мумкш.Малдыц улануыныц алдын алу шарапары. Ец бастысы — малдыулы химикаттар бар жерге жлбермеу. Eric басьша экелгенминералды жэне органикалык улы заттарды 6ip орынга уйшкоймау керек, ce6e6i мундай жагдай малды уландыруы мумкш.Улы химикатгарды дайьщдайтьш орьш (эуе ендеу) мшдетптурде бэлек, оцаша орналасуы дурыс жене ондай орьшдаргасу аркылы, топырак аркылы улы химикаттар туспеушкарастырган жен.Жер белистерше улы химикатгарды шашканда жене олардыколданганда, жакын орналаскан жайылымды жене малжакындайтын жолды коргау багытьшда сол ею орталыкшекарада тактайга жазылган ескертпе белйс1 болуы тшс. Инсектофунгицидтердажене баска да улы химикатгарды колданганкезде барлык уакытта мал дерйерше жене баска да малшаруашылыгындагы мамандарына ескертш, оларга нускау(инструкция) бершген жен. Пестицидтерщ дайьшдау жэнепайдалану кезщдеп колданган барлык курал-жабдьщгардыбэлек сактап, жабык бэлмеге кульпггап койылуы тшс.Гербицидтер немесе баска да улы химикаттар колданганжайылымды, малды ж1берердщ алдында мал дэрнермамандары TeKcepin карайды, ал сэл жердщ жептерщдекэлданган пестицидтердщ бар-жогын лабораториялыкжагдайда тексередЬ Осы улы химикаттармен ецделгенучаскеден жиналган жем-шептердщ немесе ецделген дэщцдакылдардыц курамында пестицидтер калдыгы бар-жогынм ш д ет турде тексерген жен.Оцделген жем-шепта малга берердщ алдында пестицидтердщруксат еплетш калдыгыньщ нормасын ескеру керек(5.8.1.кесте).174

Ауыл шаруашылыгында улы химикаттарды колданганкезде, оньщ су коймаларына, елд! мекендерге жэне малфермаларын сумен камтамасыз ететш су коздерше, балыкocipeTiH су коймаларына, осы улы заттардьщ тусш кетпеушараларын катал кадагалау кажет.5.8.1. Мал азыкщарындаш пестицидтердщ руксат ет игенмаксималды жогары децгешПестицндтерМаксималды жогары децгеш, мг/кгСут багытындагымалдар мен жумырткдлайтынкустаруиинБордакыбагытындагы малмен кус ушшАльдрин колдануга болмайдыАнтио 2,0 2,0Атразин 1,0 1,0Бутифос 3,0 3,0Валексон . 0,6ГХЦГ (изомерлер тобы) 0,05 0,2Гептахлор (эпоксидгептахлор) колдануга болмайдыДДТ (изомерлер жэне 0,05 0,05метаболиттер тобы)2,4-Д 0,1 0,6ДМ-4Х 0,05 0,5Динтроортокреэол колдануга болмайдыДурсбан 0,2 0,2Дилор колдануга болмайды 0,1Дифос колдануга болмайды 0,25Карбофос 2,0 5,0Кельтан колдануга болмайды 0,05Метафос колдануга болмайды 0,5Метил меркаптофос 1,0 1,0Метилнитрофос 1,0 2,0К,урамында мышьяк барпрепараттарколдануга болмайдыПолихлорпинен колдануга болмайды 0;25Роданисты натрий (дебос) колдануга боЛмайды 0,5Курамында сынабы барпрепараттарколдануга болмайдыСевин 1,0 1,0тмтд колдануга болмайдыКукю тп сутеп 10,0 10,0Трихлорметафос-3 2,0 2,0Фосфамид 2,0 2,0Фталофос 1,0 2,0Хлорофос 1,0 3,0Тортхлорлы KaMipTeri 50,0 50,0175

Табиги ортаны коргау шараларына аса кецш белшу1 тшс,ягни коршаган ортаньщ ластанбауына, соньщ iiuinneтопыракка, суга жэне мал азыгына туспеуш камтамасыз етукерек.5.9. К^мба зиянкестер1мен закымданган азык гигиенасыГигиеналык кезкараспен Караганда еамджтердо закымдайтьшзиянкестердщ йпшдеп ен KayimiJiepi: ун кынасы, капустакурты, ошаган (репа) жабыскагы; камба зиянкестер1 — узынтумсык, коцыз топтарьшан — катты канаттылар; ермекпптобынан — кене; катпаршы канаттыдан — кобелек; KeMipгпптерден— тышкан, атжалман жэне т.б.К,амба зиянкестер1 (коцыз, кобелек, ермекпп сияктылар)азык корын, соньщ шпнде азыктык, жугымдык нерл1 коректйскасиетш темендетедц. К,амба зиянкестер1мен закымдалгандэн корекплш айына 5—8 пайызга^семцщ. Сонымен катар,еымджтщ кунарлы заттарын езщце пайда болатын метоболитгераркылы KayinTi заттарга айналдырады, ал кейб1ркезде оларды улы заттарга айналдырады. К,амба зиянкестер1эз1нен шыгаратын экскременттер1 (ки, нежгс) аркылы азыккурамына айтарлыктай ыкпалын типзедь Сондай-ак, баскада эр турл1 микрорганизмдерд1 (грибок, бактерия) есш-енушеолардыц кебеюше ыкпалын типзедьКрмба узын тумсыгы. Бул жэцщктер контаридин дейтштоксикалык зат белш шыгарады. К,амба узьштумсыгы жемшеппен6ipre мал асказанына туссе, ппек-карынньщ жумысыбузылып, ауруга шалдыгады. Узынтумсыкпен ете кушпзакымданган арпаны жылкыга бергенде онда актышкак(диарея) ауруы пайда болады. 0те катты кабыршактан -хитиннен туратындыктан, жем-шеппен 6ipre асказанга тускендебул коцыз пнек-карынныц шырышты кабыгынаайтарлыктай закым келнредь Закымдалган (кшегёйт) шырыштыкабыкка оп-оцай коздыргьпи микробтар бойлап енедаде, ертурл1 патология тудырады. Qcipece, мундай жагдай жасмалдыц арасында кеп кездеседьКене. Таскенемен закымданган унньщ жагымсыз nci женеащы дем1 болады. Таскененщ ете KayinTi жайты ол езшщнэж^мен 6ipre зардапты бактерияныц жэне бациллдщ6ipHeme турлерш таратады.Таскенемен ете кушп закымданган азык курамындакененщ денесшен шыккан зиянды ешм кептеп кездеседьК,урама жемде жене баска да азыкта кененщ кеп болуы ецэуел1 мал азыгы ылгалды болуында, буныц e3i эртурл1 бактериялардьщесш-кебеюше себепкер болады, Сондыктан, мал176

азыгыньщ сапасын темендетуге ыкпалын типзедьКвбелектер. Мал азыгыньщ корына (дэцщ дакылдаркурамына) эртурл1 кебелектер ез зиянын типзбей коймайды.Олар дэн жейтш коныр кобелек, ун огневкасы (кыздыргыш),дэн Kyfteci жэне т.б. Олардьщ ecin-Ke6eioi кебелектщ жумырткалауынанбасталып, кебелек куртынан гусеница, личинкадан,содан кешн кебелек болып басталады. Осы кездеолар барлык кезецшде азыкты езще кабылдап, ондагы кунарлызаттарды KeMiTin азыктык кундылыгын темендетед1,азык катьт кесек турге айналатындыктан мундай азык колданугакелмейщ.Кемхруштер. Тышкан жэне атжалман камбадагы, коймадагыжэне акырдагы азыктыц барлык турш куртушы жэнджтердщкатарына жатады. Олар адам мен мал ymiH вдетауруларыныц коздыргыштарын таратудыц себепкер1 болыптабылады (оба, кылау, кутыру жэне т.б.). Ал торай жэнебалапан ушш олардын тгстеп шакканы ете Kayin тугызады.Баска зиянкестер. Гул шаша бастаган ес!мдЬстерд1 малпайдаланганда шагатын зиянкестер - еамш к бил, капустаКурты, ошаган (репа) ак басы жене т.б. паразиток ыкпалынтипзедь Ос1мд1к бип, ecipece, буршакты шептердщ теменпсабактарында eMip суредй Осындай шепп жеген жылкы,сиыр, шошканыц шабында, ягни жуш тыкыр шыгатын Tepiкабаттарында кабыну nponeci, кулд1реу кабыршыктары пайдаболады. Сондай-ак, ауыздык, imeK-карынныц юлегейкабыктары да кабынады жэне кез eTi кабынуы бипнед1Сондыктан, профилактикалык шара ретшде eciMaiK бита бармундай memi жуып кепнред1.Капуста куртын (гусеница) капуста жапырагымен косыпжеген мал катты уланады. Уланып ауырган малдыц imeKкарынныцжэне ауыз кшегей кабыктары кабынганы бшше,щ,кейде нэж1с1мен косылып кан шыгады.Капуста куртымен закымданган азыкты малга беругеболмайды. Егер азык бул куртпен закымданган болса ондакуртты Tepin алып тастайды, оларды жояды, ол азыкты суменжуады.Азыктыц камба зиянкестер1мен закымдануыныц алдыналу ymiH б1ркатар шаралар журпзу керек. Дэл1рек айтсак,агротехникалык, агрохимиялык, технологиялык жэнезооветеринариялык шараларды ес1мд1ктщ гулдеу мезпл 1нде,азыкты сактау режимш кадагалау, оныц сапасын эрдайымтексерш туруды карастыру керек. Осы керсенлген барлыкшараларды юке асыру рет1нде биологиялык, химиялык жэнебаска да эдютерщ колдану аркасында азыкты сактау жэнедайындау мерзш!нде барлык зиянкестерд1ц ecin кебеюшежол бер1лмейд1.12-1221 177

5.10. Эртурл1 бактериялармен закымданган азык гигиенасыбсэдщкте еркашан эртурл1 бактериялар, сацыраукулактар,дрождар, актиномицеттер eMip суредь Ал жанадан орыпжиналган жэне сапалы децщ дакылдар курамында, кебшесекокк таякша формалы бактериялар болады. Спора курайтынбактериялар шйнде кебшесе, Pseudomanas herbicola турдепекшдер жш кездеседд. Жанадан орылып жиналган жэне сапалыазык курамында аталмыш бактериялар, баска бактериянынбарлык турше Караганда 92—95 пайыз курайды. Бул бактериялардецщ бузбайды жэне оньщ сапасын темендетпейщ.Дэцщ дакылды камбада сактаганда оньщ курамындагыPseudomanas herbicola бактериясын саныраукулактар менкокки бактериясы ыгыстырып шыгарып тастап отырады.Жанадан орьш жиналган дэцщ дакылдарда бацилдцщ едэу1рсанын кездеспруге болады. Мысалы: Bac.mesentericus,Bac.mycoides, Bac.proteus жене т.б. Егер дэцщ дакылдартопыракпен ластанса жене кыза бастаса, онда жогарьщагыаталган бацилл саны кебейе бастайды.Топырактагы бактериялардыц барлык турлер1 (Вас. гпеsentericus,Вас. subtilis жене т.б.) коймадагы дэцщ дакылдаргаайтарлыктай ecepiH типзбесе де, олардьщ каркынды ecineHyi, дакы лды к сапасын, оныц коректж багалыгынтемендетед1.Дэцщ дакылдарда сут кышкылды бактериялар, коккалар,микрококки л ер, сонымен катар эртурл1 шдет ауруларьшыцкоздыргыштарын: туляремия, оба, сарыбуын, туберкулез,сальмонелла, аусыл жэне т.б. кездеспруге болады. Муцдайазык малга ауру жуккызуга жене кауш-катер тугызугамумкшдж жасайды.К,урама жемде сапрофиттер, зардапты бактерияныц аэробтыжене анаэробты турлер1 кездесу1 мумкш. Сондыктанкурама жем мал арасында ертурл1 аурулардьщ, 9cipece паратифоздытоптагы аурулардьщ таралуына едэу1р ыкпалынтипзед1.Ет-суйек, суйек, балык, ет ундарьщца, шротта, кунжарада,ocipece азык курамында белок коп болса, ондай азыктасальмонелла жш кездеседь К,урамында белогы кеп курамажемщ температурасы жене ылгалдылыгы ете жогары жагдайдасактаса, жемде сальмонелла анагурлым тез есш-жетшещ. Егермундай азыкпен малды азыктандырса, мал ауруга шалдыгуынемесе инфекция тасушы болуы мумкш.Мал елексеа дурыс жиналмаса, оны сактау, тасымалдаурежим1 бузылса, онда мал арасында ертурл! инфекциялык178

аурулардьщ таралу факторы болып табылады. Мундайжагдайда ете KayinTi топалан, карасан, жыбырлак, шошкаTumeci сиякты аурулармен елген мал жене елексеш даладаузак сактаса. Мундай елексеш кемген жер кеп уакытка дейшжайылым рет1нде пайдалану ymiH ете кауш келт1ред1 женеосы жерге жакын шыккан ес1мдй

Дэцщ дакылдыц температурасы 8—10°С темен болгандаэдетте онда кызу npoueci болмайды; температура 10—15°Скезшде кызу процесшщ ете жай басталганы бшнедь Егердэщц дакылдыц бастапкы кездеп температурасы 23—25°Сболгацда, оныц термогенез1 ете жедел етещ. Соньщ саддарынандэннщ температурасы 50—55°С дейш кетершед1, epi карай60—65°С, ал кейде 70°С дейщ жетедь Будан дэндепмикроорганизмдерщц Ke6i кырылады, дэннщ демалу npoueciтемендейдь Соныц салдарынан дэцщ дакыл б1ртщцеп суибастайды. BipaK, осы кызу npoueci байкалган дакылды егугеболмайды, азыктык жэне тамактык сапасьш жогалтады, тагыбаска да керсеткшггершен айырылады.Дэцщ дакылдыц езщщк кызу npoueci кезшде ондагы микрорганизмдердщсаны да, турл1 курамы езгерюке ушырайды.К,урама жемд1 жене кебекп камбада сактаганда олардьщбузылуы, дэцщ дакылдардьщ бузылу себебше уксас. Дэл1рекайтсак, олар да кегереда, кызады, эртурл! HicTep пайда болабастайды, жем кесек-кесек болып калады. К,урама жемн1цбузылуы ете жедел етещ. Ce6e6i, мунда микроорганизмдерщцecepi жылдамырак журед1 жэне курама жем едэу1р ылгалтарткыш келед1. К,урама жемн1ц жэне кебекйц жылуетю згш тп томен болгандыктан, олардьщ арасында жылутез кетершедь Kett6ip кызган жердеп температура 40—50°Сжене одан жогары болады. Бул курама жемнщ жене кебектщбузылуын тез арада eryi кегерткйшж сацыраукулактьщ коптурлершщ 6ipirybme. Эдетте куртак шептщ ылгалдылыгы16 пайыз, сабанныц ылгалдылыгы 15 пайызга дейш болса,олар сацыраукулакпен закымданбайды. BipaK, жемн1цылгалдылыгы 17—20 пайыз болган жагдайда жене ондагытемпература керсепош сацыраукулактьщ есш-енуше колайлыболган кезде жем тез арада кегерш, кыза бастайды. Мундайжагдай туктелген немесе ушлген шепте, сабанда жш кездесещ.5.11.¥саксацыраукулакгармен закымданган азыкгигиенасы (микотоксикоздар)200-ден аса улы метаболит тузетш, микроскопиялык сацыраукулактардьщ250-ден аса Typi белгш1. Микроорганизмдер,ecipece усак сацыраукулактар, интенсивт! даму кезшде азыксапасьш жэне оныц азыктык кундылыгын томецдетедьУсак сацыраукулактардьщ есершен азыктагы май, KeMipсутеп,акзат тотыгады. Соньщ салдарьшан, азыкта оныц дэм1мен niciH б1рден езгертетш ертурл1 ыдырау eHiMflepiжинакталады.180

Микроскопиялык саныраукулактардыц TipmliiiriHinнэтижеанде балауса азыктьщ керсетк1штер1 езгереда (йici*жагымсыз, тусьсолгын, зенденген, квгерген), онда зендену,кызу, токсиндердщ жиналуы сиякты процестер дамиды,сейтш, азыктын санитариялык сапасын темендетед1,ал кейдемал га беруге жарамсыз болады.Stachybotrys alternans туыстастыгыньщ саныраукулактарымензакымданган азыкты тек зарарсыздырган сон, ондакайта тексеру барысында азык улылыгы аныкталмаса ганамалга беруге руксат етедь Fusarium жэне Dendrodochiumтуыстастыгына жататын саныраукулактармен закымданганазыктарды азык жэне тесенim ретанде колдануга болмайды.Aspergillus, Penicillium, Mucor, Rhizopus жене баска датуыстастыктагы саныраукулактармен ластанган азыктардыбуаз жэне сауылатын малдан баска, ipi жэне усак мушздамалдарга азык ретшде беруге болады (ендеп, кенпрген соназыкка косады). Зарарсыздандырган сон шектеус13азыктандырады.Asp. fumigatus саныраукулактарымен закымданган шшенмен сабанды жас мал мен кустардын астына тесенпп ретшдесалу га болмайды.Биосынама бойынша улы болып табылган курама жемддколдануга тыйым салынады. Fusarium саныраукулагымензакымданган курама жемд1зарарсыздандырган сон,тэулйспкнорманьщ 25 пайыз есеб1мен бордакыдагы ipi карага беругеболады.К,урама жем дайындау ушш мемлекетпк жэне салалыксгандарткд, техникалык шартка сай келетш иддазат пайдаланукерек.Усак саныраукулактардьщ даму процесднде улы затгаржинакталады. Усак саныраукулактардыц азыкта даму жэнеулы заттар тузу интенсивтшш азыктыц температурасы менылгалдылыгына байланысты болады. Ылгалдылыгы 16пайызга дей1нп тш ен жэне 15 пайызга дей 1т сабан саныраукулактармензакымданбайды. Улы саныраукулактардыцинтенсивт1 кебею1 азыктын ылгалдылыгы 25—35 пайызгажэне температурасы 35—50°С-ка кетершгенде байкалады.Малдьщ улануы курамында сацыраукулак токсиш бар азыктыжеу нэтижеанде пайда болады.Улы немесе зиянды саныраукулактар мал мен кустамикогоксикалык аурулар тудырады. Олар эсер ету механизмшебайланысты микоз жэне микотоксикоз болып белйнеда (16-сурет). Микотоксикоз тудыратын улы сацыраукулактар малорганы мен улпаларында тогышарлык ете алмайды. Микоз181

тудыратын сацыраук,улак,тар мал органы мен улпаларындатогышарлык етш, жалпы улану тугызуы мумкш.Микотоксикоздар — малдьщ улы саныраукулактармензакымдалган азыктарды жеу нэтижесшде пайда болатынуланулар. Микотоксикоз тудыратын саныраукулактар еютопка бэлшеда: тогышар-сацыраукулактар, олар Tipi еамджтерд1вегетация кезецшде закымдайды (кара-куйе, тот сацыраукулактарыжэне т.б.) жэне сапрофит саныраукулактар,олар ел1 ес1мдйс пен азыктарда дамиды (аспергиллюс, пенициллиум,стахиоботрис алтернанс, дендродохиум, фузариумжэне т.б.).16-су рет. Усак сацыраукулактар тудыратын мал ау рул арыЗвц саныраукулактары жас жасыл эс1мджтерде дамвдыжэне олардьщ сабактарында, жапырактарында жэне масактарындаэртурл1кэлемде сары, коныр,сур жэне кара туейжолактар пайда болацы. Барлык мэдени жэне жабайы дэншдакылдарды закымдайтын жэне буршак тукымдастардызакымдайтын зен саныраукулактары кен таралган. Зецмен182

улану закымданган жасыл шоггп, жонышканы, беде Hi жэнеосылардан жасалган пйиен мен сабанды жеген жылкыларда,ipi карада, койда, ш о шкала байкалады.Крра куйе саныраукулактары жасыл еммдпстердщ гулшогырларында жэне жекелеген гулдервде дамиды. Булсаныраукулактар алгашында ак, Кейшен кара тусп улкеннемесе K im i тушринктер T y3in , дэн орнын толтырады.Тушрипк щЩдё саныраукулак споралары унтак Tapi3fli карамасса TypiHfle болады. К,ара-куйемен закымданган азыкпеназыктандырылганда шошканын жэне ipi каранын уланганыйркелген. Куйе (кастауыш) бидайды, кейде баска да астыктукымдастарды, a cip ece жанбырлы жазда закымдайды. Куйекалдыктары бидайда жэне оньщ калдыктарында, кебепндежэне унында кездесу1 мумкш. Куйе ауылшаруашылык малдарымен кустарыньщ барлык турщДё, сондай-ак адамдаэрготизм деп аталатын ауыр улану тудыруы MyMKiH. Улануэдетте кастауышпен закымданган бидай калдыгымен жэнеунымен азыктандырылганда байкалады.Сапрофит саныраукулактар эртурл1 азыктарды закымдайды:пилен, сабан, курама жем, кебек жэне т.б. Саныраукулакспоралары табигатта (топырак, су, ауа) кен таралганжэне колайлы жагдай туганда (5—30°С температурада жэне20—30 пайыз ылгалдылыкта) олар азыктарда жш тэрщц торT 9 p i3 fli, макта тэр1зд^ клегёйш жабынды T y 3 in оседиЭрготизм кезшде кастауыштыц улы заттары жумырбулшык етке эсер e T in , кан тамырлардын тарылуымен жэнеулпалардьщ коректенужщ бузылуымен сипатталады. Бул буазмалдарда T y ciK тудырады жэне дененщ белгш болжтёршгангренага ушыратады (куйрыктын,кулактардьщ ушы туседд,кустардын сыргалары тусёд!).Микотоксикоз жэне токсиндердщ аты саныраукулак туршебайланысты болады: аспергиллотоксикоз (афлатоксинтудырады), стахиботриотоксиоз (стахиботриотоксин), фузариотоксикоз(фузариотоксин).Микотоксикоздар кезшде клиникалык белплер айкынболмайды, соньщ салдарынан оларды балау киынга тусед!.Оларды балау азыктан жэне оте сирек жагдайда биологиялыксуйыктардан микотоксиндерд1 табуга нёйзделеда. Олардынкепшшгше мутагещй, тератогенд4, кйнцёрогенда, сондай-акиммуннодепрессивп жэне эстрогещи касиетгер тэн. Непзшенкелеа микотоксиндер зерттелген: афлатоксин, охратоксин,трихотецещи микотоксин (ТТМТ), треморгещц микотоксин(ТГМ).183

Микотоксикозга кудж туган жагдайда мал рационынансапасы куменда азыктарды алып тастайды жэне олардыветеринариялык лабораторияга тексеруге ж1бередьСацыраукулактармен закымданган ipi азыктарда Tyci езгергенжэне зенденген белжтер байкалады.Микотоксикоздар кезшде колданылатын арнайы емдеуeflicrepi жок- К,арынды жуу, активй кешр жэне энтеросорбенттерберу, сондай-ак кызубаскыш, журек-кан тамырьшаэсер ететш жэне баска да симптомдык емде колданылатынпрепараттар енпзу микотоксикоз кезшде жаксы нэтижелербереда.Микотоксикоздардьщ алдын алу ушш еамджтер меназыктардьщ сацыраукулакпен ластануьш болдырмайтыншаралар уйымдасгыру керек.QciMfliKTepfli вегетация кезшде закымдайтын сацы-,раукулактармен куресу ушш ертурл1 шаралар колданыладыГтукымдык бидайды улау; кузде жерд! тамырлардан тазартып,терец жырту; шептерд1 гулдегенге дейш ору, ecipeceкастауьпдпен ластанган жайылымдарда. YciK шалган, кыстапшыккан шепке немесе жас шепке малды жаймаган жен, ce6e6iолар кэп жагдайда кастауышпен закымданады.Азыктарды закымдайтын сацыраукулактармен куресуушш азык ылгалдылыгын темен децгейде (15 пайыз) устайдыжене оныц езшдж кызьш кетуш болдыртпау керек. Азыктарулы сацыраукулактармен ластанган жагдайда, олардысштшермен (куйд1рпш натрий, кальцийленген сода,сецщршмеген эк), аммиакпен, озонмен зарарсыздандырадынемесе термиялык ендеуден епазед1 (буландыру, 250-350°С10 минут шпнде кеппру).5.12. Мал азыгыньщ санитариялык сапасын жаксартуАзыктыц санитариялык сапасын жогары сактау уппн оларгаарнайы ецдеу журпзшедШндеудщ ец карапайым Typi жемnieirriдайындау барысында кеппру (консервшеу), ягниKopeKTiK заттарыныц бузылып ыдырамай сакталуынабагьпталган микробиологияльж езгерюгерге непзделген.Жемuienriсактауга непзшен кеппру (шшен, шеп унындайьшдауда) мен анаэробтьпс, жагдайда кышкыл орта орнатуды(сурлем, гашендеме дайьшдауда) колданады. Мундай ендеуденеткен азыкта сацыраукулак есш-енбейд1, олар микотоксинтузбейдд. Дайындалган азыктьщ сапасьш сактаудьщ ец тшмд1жолы оньщ ылгалдылыгын жогарылатпау болып табылады.Егер ылгалдылыгы жогары болып торшалык тыныстану184

толастамаса, коректж заттар ьщырауынан гшненнщ innci кызуы30—50°С асып, онда микробиологиялык урддс ор1стецщ.Кейб1р шаруашылыктарда мал азыгыньщ сапасын жогарысактау ретшде оларга химиялык консервшеу журпзшедь Олушш мынандай ертшдшерда колданады: пропион кышкылын,cip K e суы н, аскорбин ж эне бензол кы ш кы лдары н,генцианвиолет, формальдегид жэне т.б. ертшдшер1 ещйргстежи1 колданылып келедь 0 p 6 ip консервантгы тандагандасаныраукулактардыц токсин шыгаратын кабшетш ескергенжен жэне сол тандап алы нган консервантты ц эрб!рсаньграукулак туршщ есш-енуше жол бермейтш касиеттершеске алмайынша жене азыктын ылгалдылыгын бшмейшшеконсерванттардьщ узак уакыт ез касиетш ти1мд1 устап туруымумк1н емес. Сондыктан, азыкты ендеу нэтижеа мулде азнемесе тш маз болуы ыктимал.Ылги ДЭРЩ1 дакылды консервациялау ретшде эдеттепропион кышкылын кен колданады.К,уска арналган курама жемд! консервациялау ушш генцианвиолетпколдану жаксы нэтижесш керсетуде (7—10 г/т).Сацыраукулак жэне бактериялардыц ecin-ену процесштоктату ретшде ец тишдкй оларды кептдру болып табылады.Мысалы, дэцщ дакылдагы ылгалдыц мелшер110—12 пайызгадейш жетюзгенде зиянкестердщ ecin-eHyi токталады.Эдебиеттеп мэлометке Караганда кеш ни кезде азыктыгамма сэулес1 аркылы зарарсыздандыруга болатын кершед1.Азыктыц санитариялык сапасьш жаксарту ушш жэне кызупроцес1н болдырмау рейнде, шаруашылыкта термикалыкендеу жи1 колданылып келедь Мундай ендеу Шршпцденазыкты зарарсыздандырады, ек1ншщен азыкты зиянкестердентазартуга кол жетюзед1.5.13. Малды азыкгандырудьщ гигиеналык ережес!Азыктандыру ережес'! жэне денгеШ. Егер мал азык пенсуды ез ерк1мен журш кабылдамаса малды тэул1кт1казыктандыру ережесш катал устап журпзу керек. Мал 6ipКалыпты азыктандыру ережесше тез арада калыптасыпуйренед1. Егер бул ереже бузылган кунде мал тынышсызданып,сауын сиырдыц cyTi кемид1. Азыкты пайдаланутищ дш ш темендейд1, ecipece жас малдыц салмагы кемшазаяды. Сонымен катар малды азыктандыру процей 6ipкалыптыболмаса (6ipece ашыгып, 6ipece артык азыктанса),малдыц асказанына артык куш тусуше ыкпалын типзед!.Аш мал азыкты керген кезде ете ашкарактанып азыкты май-185

далап шайнамайды, ауыз шырынымен (сшекеШмен) асаараласпай жэне тез-тез жута бастайды. Мундай жагдай малдьщкарынын тез толтырып оньщ етшщ зорланып ширыгуына,азыктыц ашу процесшщ тез жетшуше, йиек-карынныц секреторлыккызметшщ кушеюше, карынныц кебуше, ш ектщтушлуше, ас корыту процесшщ бузылуына экеп соктырады.Ашыккан мал эртурл1 зиянды жэне бвгде заттарды жепкояды. Ал Kepicimne, малга азыкты жш берсе азыкты таццапнемесе унатпай жецщ, мукият тацдайды, акырда кеш екпкоп калдырады. Сондыктан, азыкты дурыс 6epin, оныц аракаш ыктык уакытын дурыс (берж) сактаса, мал жаксыдемалады, api оцалады.Малды азыктандыру ережеа мен децгеш оныц турше,жынысына, жасына, шаруашылыктагы багытына, физиологиялыкжагдайына байланысты. Ipi мал ушш оган азыкберу жишш эдетте тэулш не 2—3 рет жиЫ кте болады. Алжас телд1 жш-жш азыктандырады жэне енесш тэулшне 5'—8 рет емедьЖумыска жегетш атты азыктандыру жэне суаруды оныцаткаратын жумысына карай журпзедь Жумыска жегшетшатка жумыс алдында дэцщ дакыл азыгьш берсе, оньщ туйнекауруымен ауыратьшы белгш. Тура осыццай жагдай жумыстанкейш кайталанса да осы ауруга шалдыгады. Ал 6ipiHmiжагдайда жем жеген келш 6ipa3 уакыт жеген азыгын cinipyiкерек. Ал екшпп жагдайда оган журек согысын жэне демалу органдарьш калыгасд келпру ушш демалыс керек. Эринеол ушш алдын ала суару дурыс.Малды азыктандыру жэне суару кезектесш турылуы тшс.Ce6e6i, малдыц су га деген шелш кандырмаса онда азыктынашар жеумен катар, оны бойына нашар cinipefli, ce6e6i, аскорыту сол1 оте аз болшедь Малды азыктандыруга дейшсуару оныц тэбетш ашуына ыкпалын типзед1. Малды езерк1мен суару ете тшмдь Мундай жагдайда сиыр азыктанукезшде ipi ш еип жейд1 жэне су йпедь Сейтш, ез ерк1менкезектеп турады. Егер мал белпл16ip уакытта азыктанып, суппетш болса, мундай жагдайга тез уйренш кететшш естеншыгармаган жен, сондыктан мундай р еж тш бузбаган дурыс.Малды азыктандыру режимш (ретол1гш) жаксартканда,баска рационга кеш 1ргенде немесе малды баска учаскегеауыстырганда, корада баккан малды жайылымга шыгаргандаKemipy мезгшш улгайтып, жаца азыктыц аз мелшерде6ipTinaen бершгеш жен. Эдетте, мундай уйрену, калыптасуnpoueci тек ас корыту кызметш гана емес, сонымен катармалдыц букш организмше ыкпалын тиизед!. Ол ушш кемдегенде 7—15 кун керек.186

0 cipece, тел1бар жене буаз малды азыктандырган кездеазыкты ауыстыру режимгн катан устаган дурыс. Сондыктанйрдён ауыстырылган азык буаз малдын Ци тастауьша себепкерболса, бауырында тед-i бар малдын суйнщ курамы едеу1резгерсе, суток мелшер1(агалактия жэне гипогалактия) деезгереда. Ал енесш еметш жас телдщ ауруга шалдыгуы женешыгынга ушырауы мумкш:0те KayinTi жагдай тугызатын нерсе ол жас торайды,козыны eHeciHeH ажыраткан кездеп азыктандыру женебузауды енесшен ажыратар алдындагы ауыспалы кезен, ягнисут емуден шепке ауыстыру кезещ болып табылады.5.14. Азык цехына, азык дайындау курал-жабдыктарынакрйылатын санитариялык-гигиеналык талаптарАзык дайындалатын курапдарт койылатын талаптар. Малазыгына арналып дайындалган жем-шенп азыктандыруга.ягни малга жепзуге алдын-ала дайьшдап, желшуш жещлдетш,коры ты луы н арттырады. Ол уш1н ш аруаш ы лы ктамумюндщццгё арнайы азык дайындайтын цех болганыдурыс. Оны арнайы белек орынга немесе мал корасыныцжанына 6 ipiKTipin, жапсарлата тургызады.Азык цехы азык дайындайтын машинамен жене механизмдерменжабдыкталады. Азык цехыныц йртурш куралдарменжабдыкталуы шаруашылыктагы малдыц багытына,рацион курамына, малды азыктандыру типше байланысты.Сонымен катар азык дайындайтын бел1мшедеп цех шпндемалга азыкты тасымалдайтын транспорттар жэне дайьшдалганазыкты астауга, акырга таситын эртурл1, KinpL-ripiM механизмдерорналастырылуы тшс.Азык цехы Щшнде желдетк1ш, канализация болуы керекжэне ете жаксы жарыктандырылганы абзал. Сондай-ак,шешшетш орын, ыстык жене суык су, мшдетп турде халаттар,фартуктер, колгаптар жене жумысшыларга арналган арнайыаяк кшм болганы жен.KeMipriurrepre карсы лайыкты дератизациялык шараларжурпзщга тшс. Ал жаздыц KyHi шыбын-ш^ркейге карсы удайыжуйеш турде ертурл1 аэрозольдык препараттармен ендеужумысы журпзшу! тию.Азык цехы жене оныц айналасы ертурл! кокыскалдыктарданер мезплдё тазартылып, жуйеге келйрйпптуруы керек. Цех орналаскан территорияны коршайды жэнеоныц айналасын кегалдандырады. Тамак калдыктарынтаситын келж т! азык цехына ж1берер алдында оны187

санитариялык, еткел аркылы етюзген жен. Ал, азыкты Tycipinболган соц, келпсп жуады, немесе элаздеу дезинфекциялыкер^ндшен енделгеш дурыс.Азык цехыньщ территориясына бвтен адамдарды x i беругеболмайды.Тамак калдыктарын туаретш жэне оны сортгайтын алацкатты енкшггеу жэне ол жерде су агатын орын болу тшс.Барлык eHmipic белмелершде еден ете катты, токсикалыккасиеп жок, тайгак емес, су етшзбейтш, дезинфекциялыкзатгарга тез1мд1 жэне шанданбайтын болганы жен.Су агатын арыктын ецкшгпп ен кем дегенде 2° болуытшс.©ндарю белмелершщ шин 1,8 м бшктжке дейш плитажапсыру керек, ол белме кабыргасын жууга, оны дезинфекциялаугаете колайлы немесе мал га зиянсыз арнайы жабуменкаптайды. Ыстык азыкден, ашьпкылармен, химиялык заттарментжелей тшп туратын технологиялык жуйелердщ бешщемырыш, мыс немесе токсикалык заттар, бояу болмауы тшс.Белмеш жэне азык коятын ыдысты таза устайды. Кунсайын оларды азык калдыктарынан тазалайды, жуады, алкерек кезде дезинфекция журпзеда.Азыкты арнайы механизм кемепмен транспортерлер,пневматикалык кондыргыштар, азык этюзгпнтер, азыктандыргыштар,электрокарлар жэне т.б. аркылы тасиды жэнетаратып береда.Азык цехындагы куралдарды жуу жэне дезинфекциялау.Бузауды азыктандыратын ш е л е к и ец алдымен жылы суменшаяды. Содан кейш 0,5 пайыз жугыш ертшд1с1 бар жылыертшдшен щетка аркылы жуады жэне кайтадан ыстык су(65°С) аркылы 1 минут бойы шаяды. Ал, егер ыстык суболмаган кезде шелект1 0,1 пайызды натрий гипохлоридертш щ а бар ваннага жуады. Содан кешн ыдысты жылы суменшаяды, арнайы адалбаканга тубш жогары каратъш uiin кояды.Емшек сиякты резинкадан жасалган ешзЬсп кодцанганнанкейш 1 пайызды сода ертш д1с1мен кайнаты п отырады.Ш шендеме салатын мунараны (башня), сурлем шукырынминералды коспалар туратын белмеш , коймаларды азыкпентолтырар алдында 2 пайызды формальдегид немесе хлораминертшдкямен дезинфекциялайды.Пппендемелйс мунараны осы ертшдшермен аэрозоль эдкааркылы ецдеуге болады.Акырларды кун1ге сумен жуады, ал оны дезинф екциялаудыкорага дезинфекция журпзетш графикпен (мерз1ммен)катар журпзеда.188

KptCKfltua кррытындыМал организм/ нег1з! барлык вс 'т-внуге керект/ заттардыазы к аркылы алуына байланысты оны дуры с дайындаудьщ,сакт аудын ж эне малга азыкты вцдеп берудщ манызы зор екешайкындалады. dcipece, азыкт ы м алга зиян Kenmipemin немесеауру тудыратын заттардын бар-жогын аныюпау мал арасындаазыкт ан болатын аурулардан сакт андырудагы вт е маныздышара. А зы кт ы н сапасы т вмендеген ж агдайда, себептерштауып оньщ сапасын арттыру жолдарын i3decmipy каж ет.Бакдолау сурактары:1. Ауылшаруашылык. малдарын азыктандыру кдндай болуы тшс?2. Малды диеталык азыктандыру деген не?3. Азыкпен закымдану жэне азыкпен улану дегешянз не?4. Азыкта болатын улы еачшктер, токсиндер, зиянды химиялыкзаттар, ертурл! зардапты микроорганизмдермен закымдалганазыкпен азыктандыру гигиенасы.5. Азыктандыру тэрт|бшщ зоогигиеналык манызы?6. Азык дайындайтын куралдарга, акырларга койылатынталаптар?7. Мал азыгыньщ санитариялык сапасын жаксарту эдктершатацыз?8. Малды азыктандырудьщ кдндай ережелерш быеаз?189

VI тарау. Малды жайылымда кутш-багу гигиенасыКрзак,стан ушш жайылымдардын манызы ете жогары екешбелгш. СебебУреспублика жагдайында мал азык корыныншамамен 50 пайыз осы жайылымда. Алайда, жайылымдардыннег1зг1 белш (70 пайыздайы) шелейт, жартылай шелейтжерлерге орналаскандыктан олардьщ ешмд'тт мардымсыз(0,5—5,0 и/га). Бул жайылымдар жыл мезгШне байланыстыалмасып пайдаланады. Шамамен барлык, жайылымдардын, 32пайызы жаздык, 44 пайызы кектемг! — кузд1к, 12 пайызыкыстык деп белгшенсе, ал калган 1 2 пайызы жыл бойы пайдаланатынжайылымдар. Бастымаксат осы эр турл~1 жайылымдардысанитариялык-гигиеналык тургыдан дурыс пайдаланаб'шу шаруашылык, экономикалык жэне ветеринариялык жагынанете пайдалы. Бул тарауда жайылымдарга койылатынсанитариялык-гигиеналык талаптар, оларды пайдалану мерзЫмен mdpmi6i жэне эр тулттт жайылымга деген суранысымен пайдалану ерекшелш атап керсеттген.6.1. Жайылымга койылатын зоогигиеналык талаптарМалды жайылымда устаудьщ гигиеналык манызы жогары.Жайылымда осы шептен дайындалган шшенмен салыстыргандакоректк заттар 1,5 есе артык. IHeirri Kemipy барысьщца ондагыазыктык заттардьщ 6ip болт жогалып кана коймайды, соныменкатар олардьщ мал организмше свдмдшш нашарлавды (шеппенсалыстырганда пппеннщ корытылу децгеш 15-20 пайызгатемен). Кек шептщ курамында мал организмшщ кажетпл1пнканагаттандыратын ертурл1 витаминдер бар. Кек шептщ курамындашшенмен салыстырганда каротин м еликр 10 есе жогарыболатыны белгш. Жайылымдык кезецщ малды толыккундыазыктандыру оньщ резистентплйтн, сонымен катарешмдшпн жогарьшатады.Журек-кантамыр, тыныс алу, ас корыту, эндокриндж женежуйке жуйесшщ кызметш жене зат алмасуды жаксартатьшмоцион (серуен), кун сеулеа жене колайлы ауа ортасыжайылымдык кезецнщ мацызды гигиеналык факторларыбольш табылады.190

Жайылымдык, кезенде мал ешмдершщ (сут, ет, жун) келем!артады жэне езщцж куны темендейда Кептеген аймактардажайылымдык Ш91ГГЩ азык б1р;шгшщ озщдж куны баскаазыктармен салыстырганда 1,5-3 есе томен.Дегенмен, малды жайылымда устау тш м дш п жайылымнынен1мдйтшне, оньщ рациональды пайдаланылуынажэне ветеринариялык-санитариялык тэртшке байланысты(зиянкес жэнджтермен жэне кенелермен куресу).Малдьщ жаздьж багым-кут1м1,9cipece epicre (жайылымда)устаган кезде арзан жем-шептщ есебшен ец мол ёнщ (мысалы,сут еншдерш) алуга болатын колайлы маусым болыпсаналады. Жаз маусымын тулжтщ сакайып, сауыгатын,толыгып, денсаулыгы калыпка келетш кезец деуге турады.Жаздык багым-кут1мшц профилактикалык жогарымацыздылыгы, acipece тукымдык сиыр тобы ушш ерекше.Жазда ту лисп epicre багудьщ шыньжтырушы, сакайтып-сауьжтыратьшмацыздылыгыныц мэш организмге сырткы ортаньщколайлы да, оцтайлы да курамдагы факторларыньщ эсер етушщнетижеа деп саналады. Ондай колайлы факторларга —аэроиондарга бай таза ауа, кун сэулесшщ кызуы, температураныц,ылгалдылыктыц, ауа козгалысы жылдамдыгыныцбелпленген шекке дешн кебейш кулдырауы, уйлес1мда моцион,жас epi кунарлы жем-шеп жатады. 0 pi жаз айларында малорганизмшщ табиги тез1мдштн томендету мен катар зат алмасупроцесшщ бузылуына, жем-шепке заукы (тэбет) сокпау жэнеде кан-тамыр, тыныс алу жуйелер1нщ кызметш бузатынфакторлар мал корада бакканда кездесетш ортаньщ жагымсыз,Kepi эсерлерй (дымкылдык, улы газдар, кун сэулеЬпйц же-Ticneyuimiri, козгалыстыц шектелу1, ягни гиподинамия, кунарсызазыктандыру, т.б.) жойылады. Аталмыш кубылыстаржем-шептщ куньш толык етемеу, кысыр калу, ацидоз, остеодистрофия(суйек маю), екпе сыркаттарыныц телде жш ершушщбасты себепкер1болып табылады.0 p6ip, ocipece шалгайдагы жайылымдар ерте кектемдемамандар тарапынан тексердщп, мал елекселер; мен жемтжсуйектершен; минералды тыцайткыштар калдыктарынан,еамдж mipinflwepi, кец, тас, шепшек калдыгы, агаш уйщщлepiнeнтазалануы кажет. Буршак тукымдастар ескен жайылымгажэне каткак шыкты кундер1малды аса сактыкпенжаю талап етшедь ©йткеж, ондайда малдыц жем корытукызмеп бузылып (тышкактау, ш кебу) ini тастайды, суыктанболатын аурулар ерш идi.Кей елкелерде фермадан шалгай жайылымга шыккандаотарлап багу тэсшне суйенедд (eeipeee, кой, жылкы шаруашылыктарында).Отардагы жайылымга тел, тукым малы жэне191

семйртетш малды да шыгарады. Оларды малды жазда багугаарналган жоба схема бойынша жабдыктайды. Орналастырылатынкалкалардьщ (навес-лапас) саны мен сапасы тулйстщбасына жэне ещирютж процестщ ерекшелшне сайболады. Сондыктан жайылым мал жайлауга келерден бурыналдын ала дайындалуы тию.Gpicri дурыс 9pi ти1мд1 пайдаланудьщ тетш — жайлаугамалды дурыс айдап не тасымалдап жеттазу.Егер жаздык жайылым тауда болса (3 км-ден бшккекотершерден бурын) алдьш-ала тулжп кенджпрш бижтжкебешмдеу npoueci 6ipTe-6ipre кетершу аркылы журпзшедьЖайылым (epic) топырак кыртысыньщ сипатына, жеррельефше (бедерше) iuerrmiiri мен оньщ ботаникалык курамына,шаруашылыктан кашыктыгына байланысты эр тулжтщтурл1 топтарына б1рдей уйлесе бермейдьСиыр тулпт ушш б т к те, астык жене буршак тукымдастарыбасым ескен тау койнауы аса колайлы. Сондай-аккеп жылгы суармалы жаздык жайылымы мен тау жене орманаланкайларындагы жайылым да жаксы. Оленшеп (осока),кырыкбуын (хвощ) жене кермек астык тукымдастары ескенбатпакты жайылым сиырга онша колайлы емес. Ойткеш,олар микроэлементтерге кедей болгандыктан суйек маю(остеодистрофия), акобальтоз сыркатгарьш оршпедд. Тал, miлжб т к ескен мандаты жайылым me6i кунарсыз epi сона,маса, шыбын, кене сиякты шагатьш женджтер кеп болгандыктансауын сиырларын жаюга колайсыз.Крй мен euiKi ушш кургак тозансыз кою аласа шептерескен жайылым колайлы. Ормандагы жайылым шхшен койгаулкен аланкайлар гана жарамды. К,ой мен ешк1 тау, жазыкжайылымы жаксы, KepiciHme батпакты шалгындар мулдемжарамсыз. Ондайда койда туяктьщ булшу!, бакайкурт женебауыркурт (фасциолез), диктиокаулез инвазиялары жиг кездеседа.Сондай-ак тженек-п селеу шеп ескен жайылымда жаю,ecipece масактану мен nicin жеплу1 кезеншде (маусымньщалгашкы жартысында) койды жаю ете кауйтп. Жеплген селеумасагы кой жунше шшш TepiciH жаракаттай, Tepi астындагыклетчатка (кон) кабатьша енед1, одан epi imKi агзаларга етшжаракаттайды. Тштен кеп ретте ел1м KayniHe ушырайды.Арам шеп кездеспейтш екпе жайылымдагы кой жун1 тазаepi жаракатсыз келедц.Шо шкал ар ушш дымкыл ойпан жерлер, ecipece орманды,кайьщ eMeuai тогай арасында келенкел1жайылым да дурыс.Ондай жайылымга торайлы мегеж!ндерд1, тукымга (eciMre)калдырылган телдерш жаю дурыс.Ал жылкы ушш тыгыз топыракты денестеу жердеп кургак,192

бшк (кою), 6ipaK mo6i бшк емес жайылым оцтайлы. Батпакты,дымкыл туякты жаралайтын epicTi жылкы оншасуймейд1. Фермага жакын, ujo6i б т к кою epic жас телдерге,телдеуге жакын буаз немесе мол е т м д 1 сауын сиырына,телдеген саулык кой немесе кулынды биелерге калдырылады.Шаруашылыкта жайылымда багылатын тулисп дайындау,жоспарлау Tepri6i катан сакталады. Меселен, сиыр темендегщейтоптарга белшеда: сауын сиыр, тумса кашарлар, кунажын,сем1ртет1н топ, 6—12 айлык бузаулар (кашар менбукашыгы белек), 2—6 айлык бузаулар.Ал кой шаруашылыктарында тулнсп 6 ipHeme отарга беледд.Олар козыларьш енёсшёй айырган (белшген) жене айырмагансаулык кой тобы, сем1рет1н койлар, iceK еркек койлар отары.Ал жылкыны уйщ-уйфшен багады, кулынды айырган сонбелек багады.Yftip, табын, отардын молшер1, жайылымныц сипаты,шеггпц кою-суйыктыгы, су кездершщ баршылыгына карайер калай болады. Орман арасындагы жайылымда багылаТынтабындагы тулк саны калыптагьщан шршама аз болады. Екпежайылымда 6ip корада 100-150 бас сиыр, 150-250 бас бузаубагылады.Жаздык жайылымньщ тшмдЫ п — жайылымды дайындауга,Kemipyre, айдауга жене ертурл1 топ пен тулжке сейкесepicri уйМсщщ пайдалануга байланысты болады.6.2. Малды жайылымда багуга дайындау жене ауыстыруМалды жайылымда устауга ауыстырар алдында шаруашылыктынветеринариялык шараларынын жоспары бойыншамалды тексерещ жене ветеринариялык-санитариялык шараларжурпзихад: елсхз, ауру жене aypyFa кудйсп малды аныктайды;сейкес1нше ем тагайындайды; созылмалы 1ндеттерд1(туберкулез,бруцеллез) аныктау уш1н арнайы диагностикалыкзерттеулер (туберкулинизация жене т.б.) журпзшедь1ндетт1ауру малды окшаулайды жене шаруашылыктардаветеринариялык зандылыкка сейкес шараларды юке асырады.1шкурт ауруларын аныктау уппн гельминтологиялык зерттеулержурпзедк Ауру малдар жэне карауыл иттерд1дегельминтизациялайды. Tepi бегелепмен (окыра) закымданган(гиподерматоз) барлык малды тогышардыц балацкуртын жою yiiiiH арнайы ендеуден еткйедаЖайылымга шыгар алдында малга топырак вдеттершщ(топалац, карасан жене т.б.) алдын алу ушш дуалык вакцинаегедь13-1221 193

Жайылымда устауга дайындык барысында малдьщ туягынкыскартады, ал жылкыларды тагалайды. Ж айылымдыктоптарды (ушр, отар, табын) куру ушш малдьщ танбасынжэне сыргасыныц HOMipiH тексерещ, таршей салмагын аныктайдыжэне жынысына, жасына, еш м д ш тн е жэне денсаулыгыныцжагдайына карай топтайды.М алды жайылымда устауга ауыстырар кезш де малорганизмш азыктандыру жагдайыньщ езгеруше дайьщцаудынманызы зор. Балауса кек шепта малга б1рден товдыра жепзугеболмайды, ce6e6i кеп жагдайда диарея, тимпания жэнееш м дЫ ктщ темендеу1мен сипатталатын ас корытудынбузылуы байкалады, ал кейб1р жагдайларда ол iin тастаумен,жайылымдык тетаниямен жэне баска да аскынуларменсипатталады. Мундай жагдайлардьщ алдын алу ушш 7-10тэулпс шйнде азыктык рационды езгертевд, ягни шырындыкек шептщ мелшерш Шртшдеп кетерш, сэйкесшше кургаказыктын мелшерш темендетедь Осы максатта жайыльшгашыгар алдында малды кургак азыкден азыктандырады, ЯГнимал кек шепке катты тойып кетпес унйн.Жайылымдык устаудьщ басында малды 2-3 саг кана жаядыжэне 7-10 кун йншде малды кек шепке толык уйрету ушшб1ртшдеп жаю уакытын узартады.6.3. Лагерьд] жабдыктауга койылатын гигиенальпс;талаптарЛагерьдеп мал юршетш тунеме турак жасау ушш алантандальш алынады. Топырагы ныгыз, катгы су ciHipriin, тепенемесе оцтустйске карай ещетеу жер ете колайлы. Элбеттебатпакты жерден каш ык, жолдан алые, 6ipaK пппендгк,шабындыкка жэне суару кездерше жакын орналасуы жен,сонымен катар мал айдап етуге, жем-шеп тасымалдаугаколайлы болганы дурыс. Сиырга арналган кешенд! лагерьдетемендеп гимараггар (курылыстар) болуын ескеру кажет:— жещл типтеп каша, коршаулар;— жемдейтш акыр, науа, суаратьш жуйе жэне жылжымалысауьш кондыргыларымен жабдыкталган (ipi шаруашылыктарушш), жемдеу мен саууга арналган каша, калкалар, лапастар;— сиырды жасанды урыктандыру орны (пунки);— сут салкындататын кондыргылар;— ыдыстар мен кондыргыларды жууга, дезинфекциялаугаарналган белме.Ж ещл типтеп коршаулы кашалар жасы мен ендмдшнекарай турл1секцияларга белщед!.Жауьш-шашын жш жауатьш салкьш елкелерде тууга таяган194

буаз немесе бузаулаган сиырлар ушш коршаулы калкандыуш жагынан тарту керек. Ал лагерь туракты пайдаланылатынболса еден, дел13, келжсуат кубырландырылган жуйенщэлементтер1мен жабдыкталады. Профилактория секцияларьшдабузауларга арналган жеке жене топтык клеткалар орнатылады.Егер сиыр туракты орында багылса автоматты байлауЖ1б1 пайдаланылады. Сиыр тасымалы шелекпен сауылсалагерьдщ турагынын ортасында жол ететиэдей етш орналастырады.Акыр науалар калканыц бойымен орналастырылады.Солтустж аудандарда екпек суанк желден коргауушш калканы П epni пшпшнде орнатады.рагерьдщ курылыстарын орналастыру жобасы еркалай.Ол орналасатын тулжтщ топтарына (улкен-кшплитне) женет.б. жагдайларга байланысты болады.Егер суару табиги су кездершен (езен, кел, тоган, кудыкт.б.) журпзшетш болса мына талаптарды орындау кажет; судьщгигиеналык анализ; жене санитариялык тексерю; су тутынумелшерК кажет болган жагдайда су тазарту; кудьжты жендеужэне жагалауды бещгу жене ашык су жагалауын коршау;суга тусетш жол, сокпак салу; суару аланын керкейтшжабдыктау; су iuieTiH науа орнату жэне тулжтщ тобынажасына сэйкес суару кезепн уйымдастырумен катар суаруаланымен науа тазалыгын сактау, т.б.OpiCKe суаруга мал журетш жолдар мейлшше кен де еркшжуруге колайлы (14—25 м) epi жолдан алые болганы жен.6.4. Жайылымды пайдалану жуйелер1Шаруашылыктар ушш ен дурысы —табиги жайылымдардыдурыс пайдалану, оларды дер кезшде ауыстырыпотыру. Ал, icTeH шыккан жайылымдарга жасанды шептерегу олардын ен1мдипгш арттырудын ен ти1мд1жолы.Шаруашылыктарда жайылымды пайдаланудын келеажуйелерш колданады: айдамалык (туракты) жэне лагерьлж(алые-жайылымды).Жайылым мал фермасына жакын болган жагдайда ( 1,5—2 км) айдамалы жуйе колданылады. Бул кезде малды сауугажене тунетуге туракты мал кораларына айдап алып келедкАйдамалы жуйе аз колданылады, ce6e6i алыстагы жайылымдардыкодцануга мумкшдж бермейцц.Лагершк жуйеде малды барлык жайылымды уакьгг бойынакыстык кора-жайлардан жайылымга ауыстырады, ондауакытша жене туракты орындар уйымдастырады. Лагерьдеустау тек малдьщ денсаулыгын жаксартып кана коймайды,195

сонымен катар ол мал фермаларында жондеу жумыстарынжене санитариялык-гигиеналык шаралар журпзуге де мумкждйсбередо.ШелдЦ, жартылай шедщ жене кейб1р далалы аймактардамалды уакытша алые жайылымдар да багып-устау кещненколданылады: кектемп, жазгы, кузп жене кыскы.М алды лагеры пк жагдайда устауды уйымдастырубарысында жайылым кондыргыларына жене дайындыккаулкен кещ л беледа. Лагерьдщ жанына азыктык шеп, тамыртуйнект!жем1стер, сурлемдйс екпел1 еамддктер егедьМалды лагерьлйс устау ез кезегшде жайылымды-лагерынжене туракты — лагерып болып белшедь Жайылымдылагерыпкустау кезш де мал организмш щ каж етп лштолыгымен дерлйс жайылымдык азьпс, есебшен (курама жемжене минералды азыкты есептегенде) канагаттандырылады.Туракты -лагерьлйс устаудьщ меш мьшада: мал жайылуменкатар кек шеп жене корадагы азыкпен (сурлем, пйпендемежене т.б.) камтамасыз етшедь Ол ушйТдагерьлерщ бастырмалармен,астаушалармен, суаргыштармен жене т.б. жабдьпстайды.Азыкты арнайы тасыгыш-тараткьпп машиналарментасымалдайды, олар азыкты б1рден астауларга сальш шыгады.Туракты-лагерьлйс устаудьщ белгш зоогигеналык артыкшылыктарымен(таза ауа, серуен, кун сеулес1мен сеулеленужэне т.б.) катар кей жагдайда кек конвейерде 6 ipraHa еамдйсболуьшьщ салдарынан малдын толык кунды азыктанбауKayni туады.Туракты-лагерьлйс устауда мал азыктандыру практикасындакыстык бидайды, дещп жене буршакты шептерд!,жугер1 жене там ы ртуйнекп жемштерд! кезектеспршколданады. Жеке алганда, б1рде-б1р азык, малдьщ ертурл1тагамдык заттарга кажеттшгш камтамасыз ете алмайды.Малды алые жайылымдыктарда устаудьщ ерекш елт —улкен табиги жайылымдарды пайдалануда, оларда малды теккектемде немесе жазда, к узде немесе кыста жене жыл бойьшажаяды. К,ургак аудандарда (шел, жартылай шел жене кургакдала) табиги шептщ есшдшй! тек кектемде, ягни ылгал молкезде гана артады, сондыктан бул жерлерде кектемп ес1мдйс —эфемерд1н кебею ш е байланысты кектем п жайылымпайдаланылады. Жазгы кезде iue6i жай кургайтын женеылгалы тамырында узак сакталатын жайылымдар колданылады.Шедщ жене жартылай шедщ жайылымдарда кузпжацбыр жене суьпстан кейш мал жусайды жаксы жейдд, ce6e6iбул кезде оньщ ащылыгы мен nici кетедь196

6.5. Жайылымдарды пайдалану эдгстерйАэрокосмостык зерттеулерге суйенсек Ka3ipri уакытгареспубликада 103—60 млн га аралытындагы жерлер (оньщ пищдежайылымдар) кургакдиылыкка ушырауда. Оньщ непзп ce6e6iжайылымдардын толассыз колданылуы epi 1 га жайылымгамаддардын шамадан тыс жайылуы. Мысалы, Алматы облысында6ip бас койга керекп 2—3 га жайылым орньша бар жогы 0,8 гакелуь Мундай жагдай жайылымнын кунарлыгын темендетшоньщ келешепне улкен зиян келпруде. Жайлаудьщ тыгыздыгымен дурыс колданбауы жеуге келмейтш улы шептердщ осушежол берш отыр.Жайылымдарды дурыс пайдалану олардьщ ешмдшпн 2—3есе арттырады.Жайылымды пайдаланудьщ 2 турл1 эддсш ажыратады: ерин(жуйеаз) жэне загонды (жуйелО.Еркш немесе жуйеаз жаю эдю1жайылым топырагын жэнеесдмдпс жабынын жудетуге экеп согады. Бул эдгетежайылымдагы ен1мд1л1П темен жэне мал жемейтш шептердщкебею есебшен кунды азыктык ес1мджтер (дэндо-буршакты)ыгыстырып, олардьщ саны азаяды. Нэтижесшде жайылымдыккезеннщ eKiHmi жартысында малда азыктык жепспеушшисбайкдлады жэне олар сапасы темен шепп жеуге мэжбур болады.Жаюдын зиянды салдарын жою ушш, оны дурыс уйымдастырукерек. Осы максатта загонды эддс кещнен колданылады.Загонды эдюте жайылым бел1ктерш загондарга белед1,олардын шебш мал белгш жуйе аркылы жейд!. Алдыменмалды 6ipbnni заговда, содан кей1н екшшюше жаяды. Малдыжаюдьщ еюнпй циклын 25-30 теул1ктен кейш бастайды, ce6e6iбул уакытга шеп жетк!л1кп жагдайда еседь Загонды едцспенжаю барысында жайылымнын он1мдш1п жогарылайды женеонын санитариялык жагдайы жаксарады.Загонды эддсте жуйеаз жаюмен салыстырганда сиырлардьщсут eHiMflmiri 15—25пайызга, ал жас малдын салмагы 25-30пайызга, шепп толык пайдалану 20-40 пайызга женежайылымнын тшмдшп 25-30 пайызга артады.Загонды жаюды уйымдастыруда жаю узактыгынынманызы зор. Малдын загонда болу узактыгы 5-6 теулжтенаспауы керек, ce6e6i узак жаю гельминтозды аурулардьщтарауына екеп согады. Тек шелд1 жене жартылай шелд!аймакта ыстык кезде, ягни ауа температурасы +50°С-ка жеткендегана, малды заюнда 6 тэулисген жогары устауга болады,ce6e6i мундай жагдайда гельминттерд1н жумырткалары менбалан куртгары ел in калады.197

Загондарды дурыс пайдаланудьщ Heri3i 6ip-eKi кущи жаюболып табылады, бул аз-порциялы жаюды уйымдастыруаркылы юке асады.Жайылым дакылдарын порциялы турде пайдаланузагонмен салыстырганда жайылымнын еш мдш пн 10-15пайызга арттырады.6.6. Ipi караны жаздык жайылымда багуЖайылымды пайдалану мумкшдшне сэйкес маусымдыкнемесе жыл бойы пайдаланатын деп беледа. Практикадажайылымда багудын б1рнеше турш пайдаланады:1. Стационарлык немесе туракты багу — малды куншефермадан кеп кашык емес ерюке шыгарады да, туракты корагакайта айдап гарвдеда;2. Лагерый-жайылымдык багу — ту лисп epicre де, лагерьдеде багады;3. Туракты лагерьде багу — малды жабдыкталган лагерьлйскораларда устап, орылган кек uienri береда.4. Сырт жайылымда багу Typi — малды шаруашылыктанертурл1 кашыктыкта орналаскан маусымдык жайлаудабагады.Жаз маусымында бузаулаган сауын сиырлары арнайы жабдыкталганлагерьде багылганы дурыс. Оньщ дел ортасындаорналаскан жаксы табиги жайылым шалгынды жас екпе uiemiаланы болса ол экономикалык жагынан epi шаруашылыктыуйымдастыру жене зоогигиеналык сактандыру тургысьшанаса тшмдд.Ipi фермаларда тукымдык eciM малын жайылымменкамтамасыз ету yrniH оньщ жумысы мен физиологиялыкжагдайын ескере лагерьде кыекы багым-купм талабыбойынша багу керек.6.7. Шошканы жазда багып-кутуЖазда шошканы жайылымга шыгару кезвде кораны 2мерте дезинфекция (шошканы шыгарганда жене екелудщалдьщца) жасап, толык кеппруге мумкшдйс береда.Туракты (стационарлык) кора-жайды биологиялыксауыктьфу (санациялау) кезшде тулЬсп жайылымга шыгарьшмегежшдерда жеке-жеке торайлату аркылы вируеты гастроэнтеритсиякты жугатын шдето азайту нетижесшде торай

uibiFbiHbiH да темендетедь Жазгы маусымдагы таза ауа, ультракулгшсэуле шошка организмше колайлы эсер етёдьКекшеп аркылы шошкалар белгш мелшердеп белок, кешрсутеп,витаминдермен, минералды заттарга бай толык (балансты)катынастагы коректк заттар алады.Шошка ушш табиги жене екпе жайылым пайдаланылады,есресе, олар жас жана ескен балауса усак жумсак шегтп суйшжейда. Ал жасанды жайыльшда шошканьщ куштарлана жей-TiHi беде, сиыр жонышка, жугер1жене т.б.Ал шошканьщ жас ерекшелпчне сай топка белш жаю етедурыс. Кунше 2 мерте — кун жерд1кыздырганга дейш (ягни,7—10 сагат аралыгында) жене кун аптабы кайткан сон (ягни15—19 сагат аралыгында) жаяды.Жаздьщ ыстык аптабында шошка денеа кызып, TinTi кунeTin кетсе елш кету1 мумкш. Сондай-ак шошканьщ кунсайын танертен шыкты opicKe шыгару есекжем (экзема)тер1зд1 Tepi ауруларына душар етедйШ ошканьщ жаздык лагер1 сэл денес биж жерде жол,ауылдан алыстау орналасса дурыс жэне де жакын манайдашошканьщ су iinyiHe жэне шомылуына жарарлык езен, булакболса тгптен онды.KftiCKQiua кррытындыМалды жайылымда устаудын гигиеналык, манызы теккурамында коректк заттары барынша мол кек балаусашвптермен камтамасыз етшумен катар, жана my/iiKmi ecipeceбагудын шыныктырушы, сакайтып-сауыктыратын шара депте т усiнуге болады. Сондыктан жайылымды, кунн 'щ жылышуаккезенш барлыкмалдар ушш колайлы пайдалану гигиеналыкжагынан да epi шаруашылык жагынан да muiMdi.Бакылау сурактары:1. Жайылымга койылатын зоогигиеналык талаптарды атацыз?2. Жайылымдардыц турлерше сипаттама бер1ц1з?3. Тул1ктщ жазгы багылымыныц ерекшелт неде?4. Жазда багылымдыктыц камлай турш бшеаз?5. Каркынды турде пайдаланылатын жаздык жасанды жайылымгакойылатын санитариялык-гигиеналыкталаптьщ эр тул1к уш1нерекшелт неде?6. Жайылымдарды пайдалану эдктерш атацыз?7. Сиырдыц жаздык, лагерш жабдыктауына койылатын талаптар?8. Шошканы лагерьлш жайылымда багудыц мал оргаиизм1неколайлы эсершщ сыры неде?9. Шошка га кандай жайылым пайдаланады?10. Шошканьщ физиологиялык ерекшелише сай багып жаю ушшнелерд! ескерген дурыс?199

VII тарау. Мал к,ора гигиенасыКеп жагдайда, ecipece Крзакстанныц солтустж женебатыс аймактарында куннщ суык кезещнде мал басынсактап кебейтуге, оларды багып-кутуге, кораларыныц жылылыгына,оныц микроклиматыныц колайлылыгына кепбайланысты. Ал, колайлы микроклимат кора курылысынсалганда технологиялык жобалаудыц нормаларын (НТП)сакт ау ветеринариялык-санитариялык тургыдан жертацдап, кора-ж айларды дурыс орналастыру, курылысматериалдарын тацдау, кора бел'гктершщ талапка сайболуы, желдету жене ки шыгару жуйелершщ жумыс icmeypemi жене т.б. тыгыз байланысты екендш туралы осытарауда егжей-тегжей айтылган.7.1. Мал крраларын жобалаудыц норматив базасыМал шаруашылыгы кдоылыстарын белпленген зоогигиеналык;норма мен ветеринариялык-санитариялык, талаптаргасай жобалауга, салуга жэне пайдалануга бакылау жасап отырукажет.Ауылшаруашылык внЫ ртнщ технологиясы. Ауылшаруашылыккэсшорынныц непзш белгЬп 6ip он1м оЦщрудщтехнологиясы курайды. Оныц мацызды элементтерк малдыустау жагдайы, толык сапалы азыктандыру жэне суару режимумалдыц тукы мын ж аксарту уш ш белгЩ багыттагыселекциялык жумыстар журпзу, микроклиматпен (желдетужылужуйелер1, ки шыгару жэне т.б.) камтамасыз ету,зоотехникалык талаптарды орындау, ветеринариялык жумысжурпзу жуйес1 жэне т.б.Технология табиги — климаттык жэне экономикалыкжагдайларга сай, сондай-ак шаруашылыктыц багьпъша карайжасалады. Эрине, оныц 6opi басты максат — белгии 6ip он1малуга багьпталады: мал бордакылау шаруашылыктарыцца арзанет, сауын фермаларында — сут, кус шаруашылыгында — арзанжумыртка алу. Алайда, осы шаруашылыктыц THiMflLniriHарггыру ушш малга жогары ошм беретшдей ыцгайлы ©pi тшмддтехнология кажет.200

Мал шаруашылыгын журпзу технологиясы алдын алажасалган жобага, acipece, оньщ жануарлар органдарыньщбиологиялык талаптарын канагаттандыра алатындай турлершебешмделу1 тию.Мал шаруашылыгы обьект'ыер'ш салуды уйымдастыру.K,a3ipri уакытга эр жеке шаруашылыктар малга арналганкурылыстарын ез каржыларымен журпзедь Мал кораны салуен алдымен тапсырыс (заказ) берушшщ усынысымен жобажасауга арналган тапсырмасын жасаудан басталады. Жобалаугатапсырма жасау —ол жумыстык алгашкы кезещ. Онда непзптехнологиялык м1ндеттер мен санитариялык-гигиеналыкталаптар атап корсет1лед1. Олардьщ 6epi болашаккэсшорынньщ техника лык дэрежёЫн айкындайтъш жобалыксметалыккужаттар жасау ушш непз болып табылады. Жобагаусыныстар мен тапсырмаларды жасауга жеке шаруашылыктьщнемесе emupic кооперативтершщ басшылары жене мамавдарыкатысады. Жобалык тапсырманы малдьщ жасы, жынысы,тобына карай устаудьщ зоогигиеналык талаптарын катансактау, олардьщ ауруга шалдыгуын азайтады.Жобалык усыныстар мен тапсырмаларды жасауга малмамандары белсенД1 араласуы кажет. Сонымен катар олартехнологиялык процестерД1 жаксы мекгерген, малга керекпережелерщ сактауга катач болуы керек.Мал кораларынын курылыстары оларды жобалауданбасталады. К,урылыс салу жене калпына Келпру (реконструкция)уппн жобалау жэне зерттеу жумыстарын колкойылган келю1м непз1нде жобалау мен зерттеу уйымдарыжурпзеда. Келю1м шартта жобалау жене зерттеу жумыстарынорындау мерзцй! мен куны, оган коса келйнмде керсеплгенжумыстар сметасы, заказ берушшщ осы жумыстарды каржыландыруытуралы аныктамасы жэне оларды жобалау ушшбастапкы деректерд1 бёретШ график керсеплуге тшс.К.урылысты бастамас бурын нысанды жобалау y m iHбел1нген каржы есебшен курылыс салу ушш жобалау-зергтеужумыстарыньщ алгашкы Ti3iMi жасалады.Кесшорынньщ, гимараттьщ жэне баска курылыстардьщжобасы техникалык кужаттар жиынтыгы болып есептелед1.Оган: туашктеме жазбалар, кескШдер (чертеждер) менсхемалар, экономикалык жэне техникалык есеп-кисаптар,сметалар мен нысанды салып жэне юке косуга кажетп баскада кужаттар жатады.Жобалау —курылыс салудын алгашкы да манызды кезещ.Сондыктан да жобалауды гылым мен техниканьщ сонгыжепсйктер1н, сондай-ак курылыс басталар кезде жэне олicK e косылар кезде технологиялык жэне ещйрюп уйым-201

дастыру жагынан, механикаландыру, жарыктандыру, солсиякты архитектуралык-жоспарлау шеш1мш щ дережеЫ,курылыс конструкциясы жагынан артта калып коймастайетш олардын даму келешепн ескере отырып жасаган жен.Мал шаруашылыгы кесшорындарын, гимараттары мен баскакурылыстарын жобалауды жобалау мекемелер1 жузегеасырады. Ал тапсырма 6epymi — сол курылысты салгызугакукыгы бар уйым.Мал шаруашылыгы кесшорындарын технологиялыкжобалаудьщ Кецес заманында жан-жакты нормалары жасалганжене олар айтарлыктай езгерген жок. Атап айтканда, олармына темендецдей: ipi кара кесшорындарын технологиялыкжобалаудьщ нормалары (ОНТП 1-89), шошка кесшорындары(ОНТП 2-86), кой фермалары (ОНТП 5-85), кус ecipyкесшорындары (ОНТП 4-85), жылкы ecipeTiH кесшорындар(ОНТП 9-83), мал, кус килары мен сангырыктарын шыгару,ендеу, зарарсыздандыру, сактау, дайындау жене пайдаланужуйелер1 (ОНТП 17-86), мал шаруашылыгы, ан шаруашылыгыжене кус шаруашылыгы кесшорындары уппн ветеринариялыкобъектшер1 (ОНТП 8-85).Келпршген цифрлар малдьщ T y p i мен олар б ектлгенжылдарды керсетедц. Ауылшаруашылык кесшорындарын, малкоралары н ж ене баска да куры лы старды ж обалаунормаларында мына жагдайлар аныкталуы керек: мал менкустарды устау жуйелер1, табьшньщ M0лшepi мен курылымы,уй-жайлар мен кора-копеылардыц арнайы п з1мдер1женекурамы мен оларга койылатьш технологиялык тал ап, уй, коражайлармен баска да курылыстардыц алацы мен келеммелшерлер1, мал азыгы мен тесенпитерш, керекп децгейдепшамамен мелшер1, кажетп су мен оган койылатьш талапнормалары, мал мен кус кецдерш шыгару жуйелершекойылатьш талаптар норматив!, мал мен кустардан белшетшжылу, газ жене бу нормалары, йптеп ауаныц аукымы женекораны жыльпгу мен желдету талаптары, кораны табиги женежасанды жарыктандырудьщ нормалары, en n ip icriK процесгерщтехнологиялык жабдыктау жене механикаландыру.Жобалык тапсырма — жобага талап пен непзп мшдеттеркерсейлген жобалаудыц алгашкы сатысы. Жобалаугатапсырманы заказ беруш i белгшейцц жене мынандай мацыздыдеректердд керсетеда: кеешорьшньщ атауы, жобага непз болганеебептер, курылые салатын аудан жене алац, объектшщemupicriK куаты, мал шаруашылыгын дамьпудьщ келешектжжоспарлары, жануарларды кутш-багу технологиясы, табынньщсаны, курамы мен ешмдшп, санитариялык-гигиеналык режищ,жобаланган азыктандыру рационы, ветеринариялык сактау202

жуйелер1, ветеринариялык-санитариялык талаптар мензоогигиеналык параметрлер. Тапсырмада курылыс салудынайырыкша жагдайларына байланысты непзп деректер(сейсмикалык жагдай, топырактын курамы жэне т.б.), ешмтурлер1мен оларды пайдалану аймактары, кэсшорвш icxeкосылганнан кешн жэне оны салу кезшде шюазатпен, сумен,жылумен, газбен, электр куатымен камтамасыз ететш непзпкездер, коршаган ортаны коргау женшдеп шаралар журпзуушш непзп мумкшджтер, агын суларды тазарту мен аш ш пяаберу женшдеп мумк1нд1ктгер1, бузылган жерда кайтакалпына келпру жобасын жасау туралы талап, кэсшорындыкенейту мумюндМ, курылыс объектшерш icKe косу кезеп,курылыс жэне монтаждау жумыстарын аяктаудьщ белпленгенMep3iMi, жобалау сатылары, жоба турлерш жасауга талап атапкерсепледц.Жоба myp/tepi. Керсетшген жобалык тапсырмага сэйкесжобалар: дербес, экспериментальдык, кайта колданылатынжэне типтж болып беаийёда.Дербес жоба айырыкша сирек объектшер ушш жасалады.Дербес жоба кебшесе экспериментальдык болып келед1. Оныгимаратты, не кешенд1 курылыстарды тек 6ip-aK рет салуymiH колданады. Жобалау жер бепнщ жагдайына, орнына,климатына, геологиялык, гидрологиялык жэне т.б. нактыжагдайларга карай журпзшедьЭкспериментальдык жоба пкелей e n a ip ic T iK жагдайлардажаца техникалык щеиимдерщ мукият тексеру кажет болганжагдайда жасалады. Оньщ зерттеу непздерше: жануарлардыкупп-багудьщ жана технологиясы, © H flipicTiK процестердамеханикаландыру мен автоматгандырудын айырыкша жуйес!,курылыстык жана шеинмдер жэне т.б.К,айта колданылатын жобалар барынша сэтт1 жасалгандербес жобаларды кайтадан колдану керек болган кезде пайдаланылады.TunmiK жоба 6ipT eK T i объектшерд1 жаппай салуга жэнеколдануга арналган. Олар озшщ орны мен непзп параметрлер!жагынан кеп колдануга болатын жобалык uieuiiM. Типпк жобакурылыс-монтаж жумыстарынын кунын темендету есебшенкурылыс салу кунын курт кыскартуга мумкшдйс береда.Жумысшы жобаны типтж жоба бойынша салынатынкэсшорьш нысандарына жасайды. Оган мыналар кажет: жалпытусшжтемелж жазба, курылысты уйымдастыру, сметальжкужат, жумыс жобасынын паспорты, жумысшы кужатгар.ТусЫктемел'нс жазба — шындап келгенде бул жобалаушылардьщнепзп TynKi кужаты. Онда мынадай деректер келтпршедд:тандап алган курылыс аланын непздеу, отынга, суга,203

жылу жэне электр кездерше, ецбек ресурстарына кажетплйсжэне осы кажетплЬсп камтамасыз ету мумкшдктер1, технологиялыкпроцестермен жэне жалпы келпспен, энергетикалыкжэне санитария л ык-техникалык курылгылармен йрйспршгенбарлык ендарклтк жэне косымша курылыстар мен курылгылардьщезара орналасуьш керсететш бас жоспар бойынша мельметгер, коршаган табиги органы коргау женщдеп шаралар енеда.TunmiK жобаныц курамы. Римараттьщ немесе курылыстьщтиптак жобасына кужаттардын мынандай турлер1 жатады:жумыс сызыктары, сметалар, курал-жабдыктарга аныктама.Жумыс сызыктары бектлген жобалык тапсырмаларга,немесе техникалык жобаларга сэйкес жасалады. Сметалар,сметал ык нормалар мен багаларды басшылыкка ала отырьт,жумыс сызыктары бойынша жасалады.7.2. Жоба кужаттарын тексеру жэне курылыстьщ сапасынбакьтауВетеринария мамандарымен мал эшмш ецщрепн технологтаржобалау мен курылыс салуга сол сиякты оларды кабылдау менпайдалануга беру icrne бакылау жасап отыруга мщдетп. Булжерде олар жобалык шепймдерщ кабылдаудьщ пайдалылыгынжэне жасалган сметаныц дурыстыгын кадагалайды. Жобалардысараптан епозудщ максаттары мьшалар: малдьщ денсаулыгьшкоргауга жэне егамдшюн артшруга багьпталган ветеринариялыксанитариялыкжэне зоогигиеналык талаптарды катан сактайотьфьш жобалык шеипмдердщ жогары техникалык дэрежесшкамтамасыз ету, фермаларды щдетген жэне баска да аурулардансактау, жукпалы аурулардьщ алдьш алу жэне мал ашмшенсактандьфу, ветеринариядагы ауьф енбекп механикаландьфу,сол сиякты коршаган органы коргау, агын суларды OHZUpicriKкалдыктармен ластанудан сактау.Жобаны сараптау барысьшда жобада белплеп, бектлгенжэне ветеринариялык бакылаушылармен келгешгеншеш1мдерге сэйкесттне, мал фермаларын куру, табындаркурау, оларды ecipy мен азыктандырудьщ непзп кэздершайкьщдауга, фермалардьщ аукымы мен курылымдарына,жануарларды орналастыру жене устаудьщ колданылып жургентехнологиясын ескере отьфьш тазалау, желдету ушш керекптехнологияньщ колданылатындыгына жене жукпалы малауруларыныц сыртган келушен сактауга, ал пайда болганжагдайда оларды тез арада жоюга, мал фермаларында сутпзиянды микробгардан сактауга, малга каж ет уй, кора-жайлармен баска да курылыстарга, олардьщ санына, курамына,аландар мелшер1мен технологиялык жабдыкталуына, вете-2 0 4

ринариядагы (мал емдеудеп) к,иьш жумыстардыц механикаландырылуъшаназар аудару керек (17-сурет).17-сурет. 200 бас сиырды байлап устауга арналган кораньщхоспары мен KeciHjcici1-мал туратьш кора; 2,6-инвентарь белмелерц 3-азык коймасы;4,5-косалкы белмелер; 7-тамбур.Объектигерд1 пайдалануга кабылдау mepmi6i. Объектатапсыру —кабылдау npoueci кезшде оныц жобага сейкесекецщп аныктал ады.ОбъектЬн пайдалану ушш заказ берупп кэсшорын басшысыныцбуйрыгымен курылган жумыс шы комиссия объектнокабылдайды. Комиссия курамына ветеринариялык-санитариялыкбакылау OKLfmepi юредд.Комиссия орындалган курылыс-монтаж жумыстарьшьщжобалык-сметалык кужаттарга сэйкесппн, аткарылган жумыссапасын, монтаждау уйымдарыныц жабдыктарды, жекеконструкция лар мен тетйстерд1, гимараттар мен баскакурылыстарды байкап кергендшн, барлык жобалык жэнеорындалатьш кужаттардыц бар екендопн тексереда.7.3. К^рылыс салатын жерге койылатын ветеринариялыксанитариялыкталаптарЖобаланган ауылшаруашылык кесшорындарын,гимараттар мен баска курылыстарды келешеп бар елд1мекендердщ ендоргстпс аймактарына салу керек.Курылыс салу упнн жер тандауды уйымдастыру, кажетпматериалдар дайындаумен бе лпленген жобалык шеипмдергетолык кел1омнщ барлыгына жобага заказ берупп жауап береда.205

Жерге койылатын талап. Таццап алган жер кургак;, сэлбшктжте, таскын не несерл! жацбырдан сон, су баспайтынболуга тшс. Ол жер аймагына кун сэулес1 мол тусш туругажэне желдетшш туратьш, сондай-ак,, осындай орында каттыжелден, кум дауылынан жэне карлы бораннан корганганболуы керек. Ол ушзн орман-тогай мацына салынганы немесеайнала агаш отыргызган жен. Осы аймакта курылыс салугакосымша кущ жумсауды кажет ететш жер бедершщ кедерпс!болмауы тию. Топырагы курылыс салуга колайлы болганыжен. Жер кыртысыньщ курамы су жэне ауа етюзгаи,тушршж топыракты, сузпштж кабшеи темендеу, кек-желекотыргызуга жарамды болса lim i жаксы.Тандалган жердщ топырагьшдагы дымкыл кемшде 5 мтеренджте болганы жен. Сонымен 6ipre ол жер санитариялыкталаптарга сай кемшде 5 м, ал су кысымымен шыгатын кабаты12 метрден артык теренджте орналаскан жэне ауыз суыжеткшжп болу керек.Мал шаруашылыгы кэсшорындарын салу ymiH жертандаган кезде оньщ табиги ауа райъвда да назар аударганжен. Жер келемш айкындау мал фермасыньщ кенейтшушжэне оны мал азыгымен камтамасыз ету мумкшдшн ескереотырьш журпзшеда. Жер келем1 сут ендару фермаларында эрмалга 100-120 м2, сут-етенддру фермаларында — 140, олардыбордакылау фермаларында — 50, арнаулы шошка фермаларында— 160, ал оларды сем1рту фермаларында — 8-9; койшаруашылыгында — 15-20 жэне 300 мьщнан астам кусы баршаруашылыктарда — 0,4-0,5 м2 болуга тшс.Мал шаруашылыгы кэсшорындары тургын уйлердентеменп жакта жэне олардьщ ык жагында орналасады.Ветеринариялык-санитариялык кезкарас тургысынан алгандакурылыс салу ушш жерге койылатын басты талап —ол жерде бурын жукпалы аурулардьщ болмагандыгы.Бурьш мал шаруашылыгы не кус шаруашылыгы болган,мал елжтер1 кемшген, ки сакталган, Tepi ендеу кэсшорындарыорналаскан жерлерге курьшыс салуга жол бершмейда. Сол сияктыжарга, сайга, туйык ацгарлар, бос коймалар, тау етектер!,сондай-ак санитариялык-щдепж жэне ветеринариялык кызметоргандары белплеген мерз1м1 етпеген органикалык жэнерадиоактивт1 калдыктармен ластанган жерлер де жарамсыз.Мал шаруашылыгы объектшер! елд! мекен жерлерденбелгии 6ip кашыктыкта орналасуы кажет. Бул аракашыктыксанитариялык-коргау аймагы деп аталады.Санитарияльщ-коргау аймагы (СКД) мал кораларыньщкабыргасымен немесе олардьщ шарбагымен едщ мекеннщарасындагы территорияны камтиды. Бул аймактьщ Heri3ri206

мщцёп - ферманы едщ мекенде болатын жукпалы аурулардансактау epi мал фермасындагы кейб1р зиянды ф акторлардан(жагымсыз тетер, шан-тозац, микроорганизмдер ж эне т.б.)eлдi мекенда сактау болып табылады. Мал ш аруаш ы лы гыкэс1порындары иепзшже елд1 мекендерден кемхнде 3 км ,калалардан — 5 км, ал езендер мен су коймаларынан кемшде2 км кашыктыкта орналасуы керек.Таадшан жер сонымен катар, баска фермалар мен кешенбьлук | £ К 1б1р “ ов^ринариялык ара кашыктыктаР уа Г га Т ор ы в даРр ы н Т н Т К П В 1 К м ал ш а'Оньщ непзп ец 33 Ж К аш ыктыгы"жарамсыз зиянды эсерлерщ 6Ш Й т т ^ ЫНД^ Да ^ э й к а л а т ы нЯ р ! Ё Ж Ш 6Т РЭТ У (“ ад-томвды,о6ъект1лрд^а^ “ ЛЫ кэс' П0Рындарынын ж эн е fiшамамен 50-30nn!P 300ветеРинариялык * 6 б аск аЖекежэНе3^ Р а с ы н д а а уы^ и д ы К Ш?'3 ' ? ^ ШаРУаш ы лы т ^ •к я ш ы к т ы ъ ^ и ^ Р ы н ъ щараКэс'чорындарСиырщ т5 УаШЫль'гыг г ? - * -K.tt^W apuЗ Ш Я**• Jw-unq.,Шаруа.150150ISO150300200Юоо^НжэнеуйК°яндарЬ| | Кус v ------30001500300Зоо300Зоо1500ФеРМ“СЫ Ф а б к о м2002002002003002001000ЮооЮоо•000!500ЮооЮоо

7.4. Мал шаруашылыгы кэсшорыцдарыныц аймактарыМал шаруашылыгыньщ ipi фермалары, кешевдер1 мен кусфабрикалары жабык, кесшорынга жатады. Сондыктанолардын каутаздйш е (ветеринариялык-санитариялык) асакещл белу керек. Шаруашылыктар мен кешендерщч бараймагы арнайы коршаулармен коршалады. Одан уй жануарларымен жабайы хайуандар ете алмауга тшс жене олар:еншрю аймагына, шаруашылык екзмшшп, азыктандыру женетазалау куРылыстары немесе кец сактау аймактарына белшеда.вндоркугж аймагында фермалар мен кешендер, сиыркораларьш, тел ушшктерш, ер турл1 топтагы жас малдардыecipeTiH жене азыктандыратын, сауын жене мал тудыратынбелдмшелер, мал ерютейтш жене жемделетш орындар жатады.Шошка ecipeTiH фермалар мен кешецдерде — кабандар, бойдакжене буаз мегежшдер мен торайлы шошкалар ecipuieriH,азыктандыратын орындар орналастырылады.Экишгшйс-шаруашылык аймагына гимараттар, машинакоятын орындар жене жанар-жагар май коймаларыорналастырылады. Мунда сонымен 6ipre, азык жасау цехы(коршалган), коспалы жем сактайтын коймалар, ас-жемкалдыктарын уакьггша сактайтын арнаулы орындар болады. Булаймакка сондай-ак, ветеринариялык-санитариялык етюзу пункп,келйс куралдары ушш зарарсыздандыру (дезинфекциялык)блогы, сут сактайтын орьш, мал союга арналган аландары юредд.Азыктандыру аймагына мал азыгын сактайтын женедайындайтьш жайлар, картоп жене кекешс, курама жем, сурлем,жем-шеп сактайтьш орындар болады. Мал тесешштершсактайтын орьшдар мал кораларьша жакьш жерлерге сальшады.Барлык аймактар 6ip-6ipiHeH ер жерлершде Kipep eciri баржец1л коршаулармен окшауланады. Азыктандыру аймагьшдагыжем-азык сактау орындарына Kipyre жем дайындаукезшде ашпалы-жаппалы кедерплер койылады. Бул аймактамал азыгы кораларга механика куппмен жене iiinci келжпенжетк1зшеда.©Hflipic аймагынан тыскары жерде малдарга арналганокшауханалар салынады. Мал ceMipTeTiH жене жас малecipeTiH кой шаруашылыгы кесшорындарында мал етю зттуратын шаруашылыктардан екелшген мал непзп enaipicжайыньщ окшауланган белЬстершде кутшед1. Олар ондасанитариялык бакылаудан, тазартудан етюз1лед1. Ол бeлiмкесшорын мен кабылдау пункп арасына салынады.Крра-жайларды орналастыру кесшорынньщ бас жоспарынжасарда тандап алган жерге курылыс салудьщ непзп eKiтурш пайдаланады: павильондык немесе блоктык.208

Павильондык курылыс —аса кед емес жеке-жеке 6ip кабатгыкоралар салу деген угымда. Павильондык курылыстьщ6ipHem e улплер1 бар: жай карапайым немесе батареялы,периметрлпс (коралар алацга катарласа тургызылады),радиальды (коралар денгелене салынады), сол сияктышенберл1, топтамалы, еркш жэне аралас деп болшедкБлоктык курылыс э д а м || непзп жэне косымша кораларды6 ip , не 6 ip H e m e блоктармен салады. Бул эдгс кешен курамындагыгимараттар мен баска курылыстарды салуга пайдаланатынбарлык жагдайларды накты 6 ip жуйеге келнруге мумкшджбередь Ал айда, мал шаруашылыгы практикасында павильондыккурылыс кебфек колданылып жур. Ол едцщ турл! табигиклиматтыкерекшел1ктер1жагдайында езш актап келеш.7.5. Курылыс материаддарына койылатынветеринариялык-санитариялык талаптарМал шаруашылыгы обектшерйн тургызу ушш сан турл1курылыс материалдары пайдаланылады. Алайда, жекеленгенкурылыс материалдарын олардьщ касиеттерше карай дурыспайдалана бшу гана сол материалдын езшщ тишдшпнайтарлыктай денгейде арпъфады жэне солардан салынган гимараттармен баска курылыстардын пайдалануын едэу!р узартады.Курылыс кунын арзандатып жэне колш тасымалын барыншаазайту ушш жобалаушылар мен курылысшылар мумкшдшнекарай салынып жаткан обьект1лерге жакын орналасканжергшжп курылыс материалдарын кецшен пайдалануга тшс.Табиги тастар. Олар тау кеж курамынан алынады жэнеауа 0згер1стер1не аса тез1мд1, 6epiK жэне эсем. Оган таскалаулар, жумыр тастар, киыршык тас, шагыл тас, кум жэнебаскалары жатады.К)з1Шбуйымдары. Мундай материалдар табиги балшыктан,сол сиякты олардын органикалык жэне минералдыккоспаларынан дайындалады.Осыдан жасалган буйымдардьщ 6 e p iK T iri, узак уакыткашьщайтьшдыгы мен ондай буйымдардьщ сан турлшп олардыкурылыста i p r e тастан бастап тебесще дешн пайдаланугамумкщщк бередц.Агаш материалдары. Курылыс жумыстарында кылканды(карагай, шырша, май карагай, бал карагай, самырсын) жэнежапыракты (емен, шамшат, коктерек, кандыагаш) тукымдыагаштар пайдаланылады. Агаштар курылыс материалдарыретщце жогары касиетке ие. Олар —6epiK, онша тыгыз емес,жыл уды аз отк1зед1, ондеуге жен1л, бек1туге онай, суыккатез1мд1, тузды коспаларга бер1лмейд1.14-1221 2 0 9

Жылу вткЬбейтт материалдар. О л жылуды аз етюзетшматериалдар, кабыргаларга, едендерге, тебе жапкыштарга жылусактау ушш пайдаланады. Мундай материалдар тым 6epiK,онша тыгыз емес, жылуды аз етюзгйп болып келедьБитум жэне май материалдары. Битумный ею Typi болады:табиги жэне мунайдан алынатын. Табигатта битум эк тасжэне кум тас турлершде кездеседь Олардан таза битум алыпнемесе оны унтакталган кушнде асфальт тесеуге пайдаланады.К,урылыс жумыстарында битум мен кара май материалдарысу етюзбейтш, кышкылдар мен баска да агрессивп суйыктармен газдарга карсы тура алатын берйс, сол сиякты агашка,металл мен таска кап ы жабысады.Ал кара май (деготь) — кара майлы суйык, nici encipкасиеттер1жагынан битумга уксас.Металдар. К,урылыстарда пайдаланатын металдар — каражэне туей металдар болып ею топка бвлшеда. К,ара металдарга— тем1рдщ, кем1рдщ ком1ртепмен коспасы, ягни шойьшмен болат жатады. Курылыста оларды прокатты жэне болатарматуралар туршде колданады.TeMip емес барлык металдармен коспалар тусп металдаргажатады. К,урылыста олардьщ да турл1 коспаларын пайдаланады.Эйнек. Шыны жасайтын зауытгар курылыс ушш эртурл1максатка жэне турл1 келемд1 эйнектер дайындайды. Олартерезе, блоктар мен шыны кубырлар жэне баска керекп материалдаржасауга колданылады.Лак, бояу материалдары. Оган заттьщ сыртына жука лапжагатьш жэне кепкеннен кейш катты кабыршыкка айналып,жаккан жерше берйс бекш калатын суйык бояу жатады. Лак,бояу материалдары Heri3i ею компоненттен: кургак(пигменттер мен толтыргыштар) жэне байланыстыргышзаттардан турады.7.6. Крралардыц бел1ктер1н зоогигиеналык тургыданбагалауМал, кус жэне ац шаруашылыктары уш1н кэп жагдайда6ip кабатты кора-жайлар салынады. Олар тж бурышты тузуболып келед1 жэне 6ip-6ipiHe езара байланысты жекелейконструкциялык элементтерден турады.Олар TipeKTi жэне коргаушы болып бэлшед1. Уй-жайдьщнепзп TipeKTi элементтерше гимараттьщ ipre тасы, кабыргалары,едеш мен тебелер1жатады. Оларга катты куш салмактусед1, температураньщ 9cepi де мол. Сондыктан да олар асаберйс, мыкты материалдардан жасалады.210

TipeKTi элементтердщ орналасу ерекшелжтерше карайгимараттын мынандай типтерш аныктауга болады. КаркассызTypi (TipeKTi кабыргалары бар). О л — озара байланысканкабыргалар мен жабындылардан туратын катты да берис корап.Римараттардыц сырткы жэне imKi кабыргалары тебёнщжабындыларынын салмагын кетерт турады. Гимараттынмундай турлер1мал шаруашылыгы обьектигер1мен баскакурылыстарын салуда кецгней пайдаланылады.Ал каркасты Typi — пректерден, кеспелтектерден, непзпжэне косымша курылыс фермаларынан немесе нреулерден,ригельдер мен плиталардан куралган аукымды жуйе.Каркас — гимараттын непзп Tiperi, ол ещцк жэне бойлыкэлементтерден турады. Каркас типп кора-жайга тэн сипатолардьщ жумыс ерекшелжтерше карай накты болшу} (TipeKTiжэне коргаушы). К,оргаушы элементтер (iniKi-сырткы кабыргалар,едендер, коршаулар, eciK-терезе ойыктары) уй-жайдын,imiH ауаньщ зиянды эсерлершен сактайды. Солардьщкемепмен кора-жайлардьщ гшгнде калыпты температура менылгалдылык, акустикалык жагдай сакталып турады. Соныменкатар осы eKi элементтер 6ipirin, ортак кызмет аткаратынжагдайлар да болады. Оган кабыргалар, каркассыз кора-жайлардагыжабыныш материалдары жатады. Крра-жайдьщ непзпконструкциялык элементтерше табан, ipre тас, кабыргалар,еден, тебе, шатыр жэне т.б. жатады.Крра-жайдын, табаны. Мал шаруашылыгы курылыстарыушш непз болып ipre тастьщ асты мен жан-жагывдагы топыраккабаттары бар, гимарат салмагын кетерт туратын оньщ6epiK болуьша ecep i тиетш топырак кабаттары больш саналады.Кез келген курылыстьщ 6epiKTiri мен бекемдт ен алдыменосы табанга байланысты. Табаны 6epiK , б1ркелк1, кургак,кем дегенде 2-3 сантиметрдей гана отыратын жэнежылжымайтын болуы щ!с>1рге mac. Бул гимараттын барлык TipeKTi элемёнтп/ёршустап туратын жерастындагы бе!шЙ Оган койылатын непзпталаптар: бержпп, мыктылыгы, атмосфералык кубылыстаргашыдамдылыгы, узакка жетет4нд1г1, унемдшт.Цоколь (ipre тас успндеп уй кабыргасыньщ теменп белт) —ipre тастьщ кабыргамен жалгасатын жёрЁ Цоколь непз1ненipre тастьщ топырак бенне шыгып туратын жогары б ел тдесе де болады. Ойткеж, цоколь да, ipre тас та 6ipTeKTi материалданжасалады. Цоколь кабыргаларды ауа мен топыракылгалдарынан коргап турады.Крра-жай кабыргалары. К,абыргалардьщ жылу жэне дымкылeTKi36eyiH камтамасыз ету ушш олардын калындыгыескер1ледц, немесе аз куш жумсай отырып жылу ж1бермейпн211

материалдар павдаланылады. Гигиеналык, жагынан келгендекабыргалар жылу ж1бермейтш материалдардан согылган жен.Сондыктан кабыргалардьщ жылу коргайтьш касиеп жетюлдктдepi жылуды аз етю зетш термикалык карсы лы ккоэффициент! жогары болуга тшс. Жылуга берйс жене ауаныорташа децгейде enci3in туратын болганы жен.Тебе жапкыштар. Континентальдык климат жагдайындаолар кора-жайды сырткы eye кещ стш нщ кубылыстарынансактайды, кыста да, жазда да жылу сактауды жогары децгейдекамтамасыз етедд. Тебе жапкыштар берйс, барынша жещл,жылуды аз ж1беретш, кургак, теп-тепс, су етюзбейтш, катгы,узакка шыдайтьш болуга тшс.Едендер. Едендер мал кора-жайларыныц коргаушыэлементтер1 ретшде кызмет етеда. Еденнщ конструкциясымен материалдары оныц йпшдеп микроклиматка, санитариялык-гигиеналыкжагдайларга, жануарлардыц денсаулыгымен тазалыгына, ен1м сапасына жене ешмдшйс керсеткйитершеайтарлыктай децгейде есерш типзедь Мал фермаларыныцедендер1 мьшандай талаптарга сай келу1 керек: жылудыаз етюзетш, берйс, кажалмайтын, жанбайтьш, тутас, тепе, суетюзбейтш, адамдар мен жануарлардыц денсаулыктарыназиянсы з, тазарты п-ж инауга колайлы , малдыц турл1ерекеттерше тез1мда берйс болып келуге тию.MoHOMimmi едендер — ол топырак, саз балшык, саздыкиыршык тастар, топырак аралас бетоннан жасалады. Эк(известь) пен керамзиттен, бетоннан, цемент пен кумараластырылып жасалган, жиналмалы монолитп, юрпйи женекыш едендер колданылады.Агаш едендер — саз балшык немесе бетон уетше cypriленгенагаштан теселедд. Мундай едендердц мал кеп туратын,тыныгатын орындарга тесейд!. Агаш едендер салуга оцай,жылу етк1згйытй1 темен, алайда олардьщ унем1 дымкылдыгыuiipyre экеп согады 9pi тайганак келедьКерамзитп-бетон едеш зауьптарда жасалатьш ipi аукымдыплиталардан сальшады. Ондай едендер сиыр кораларынажене шошка жататын жерлерге, ат кораларьша теселед1.К,урама тор едендердд шошка сем1ртетш кораларга (азыктандыруорындарына), байлаудагы сиырлардыц турган жерлершежене ки шыгаратын жерлерге тесейдц. К,урама едендерддагаш, тем1р-бетон,шойын, кьпл, асбесп цемент торлардан,металл прокаттары мен пластмассадан да жасауга болады. Солторлардан ки астына туседа де, одан кешн жинап екетшед1.Крраныц me6eci. Тебе гимаратты не баска курылыстардысырткы табиги есерлерден коргайтын конструкция. Ол —TipeKii белшдерден (преуйл, ферма, аспалар, панельдер мен212

баска элементтер) жэне сырткы жабыныштардан турады.Тебеш шатырлы жэне шатырсыз ейп салады. Тебенщкорганышы — тебе жапкыш, ягни ол тебенщ су епазбейтш,атмосфераньщ кубылыстарынан сактайтын корганышы болыптабылады.Кркпа, ест жэне тамбурлар. Булардын 6api гимарат пенбаска курылыстарды коргайтын, коршаган орта мен жылуалмасып туратын белжтерк К,акпа аркылы жылу алмасады.Сондыктан оны тыгыз, суык кундер! катпайтындай етшжасау керек. К,акпаныц бетш агаштан, ал ш ш жылу еттазбейтшзаттар салынган тактайдан жасайды.Терезелер мен жарыктандыру. Терезелердщ саны менмелшер1гимаратка кажетп жене сеулетпк (архитектура лык)шеипмге сай болуы керек. Терезелер гимараттарды сырттанбелш туратын жэне табиги жарык беретш, пиш желдещйршотыратын кажетп элементтер. Сондыктан да терезелердщ аукымыньщаздыгы кажетп жарыкты камтамасыз ете алмайды,ал улкен терезелер кора-жай шш (солтуспк аудандарда) салкындатыпнемесе тым ысьггып (онтуспк аудандарда) ж1бередкТерезе кимасы кораптардан, жактаулардан, алдынатеселгентактайшалардан жэне сырткы су аккыштан турады. Терезелер6iTey, ашы л мал ы-жаппал ы, 6ip не eKi кабат эйнектелген большжасалуы мумкш.Мал кора-жай л арыньщ жарыктандырылуы —микроклиматтугызудьщ манызды факторы. Ал айда, терезе кездершщ санымен эйнектеу аумагыньщ келемшф байланысты онан жылусыртка шыгып кейп жатады. Агаш жактаулы 6ip кабаттерезелердщ жылу етю зпитк коэффиценй 5,8 Вт/(м2хС),ал кос кабат терезешю — 2,67 Вт/(м2хС).Ал куши же л соккан кезде терезе аркылы шыгьш кететшжылу мелшер1 200-300 пайызга дейш артады. Терезенщеденнен бийстш байлауда усталатын мал коралары мен бузаууйилктерде 1,2-1,3м , сиырлар бос журетш кораларда — 1,8-2,4м, шошка кораларында кемщце 1,2м , кой мен кус кораларында— кёжнде 1метр, колдан урыктандыру пункттер1нде— 0,68 м денгейшде колданынылып жур. ОсыНдайжагдайларда кора-жайлар жаксы жарыктандырылса, жануарларжаурап, тона коймайды.7.7. Мал кораларын желдету жуйелер!Желдетудщ нёйзп кызмет1 — кора-жай iuriHeH ластанганауаны шыгарып, оны сырткы таза ауамен ауыстыру. Жануарлармен кустар айналага жылу, дымкыл бу, кем1ркышкылгазын шыгарады жэне жануарлар ки нэжюшдеп органикалык213

заттар бузылады да, аммиак, куюрттюутеп жэне баскаларпайда болады. Ауасы толык, тазартылмаган кора-жайда зияндызаттар тым кеп жинакталып калады. Содан барып малдынзат алмасу npoueci темендещц, жалпы физиологиялык жагдайыеларейщ, жемш корытуы мен сщ1мд1 заттарды кабылдауытемендецщ. Соньщ салдарьшан малдьщ табиги тез1мдшш менденсаулыгы темендейдц, еш м дш т мен ешм сапасы азаяды.Сондыктан да кора-жай шпнде микроклиматтьщ калыптысакталуы ушш ауаны тазартып туру аса пайдалы.Желдетудщ mypnepi. Мал кораларында желдетудщ табиги,механикалык жене аралас турлер1 пайдаланылады (18-сурет).18-сурет. Ауа алмасу жуйелер1Табиги желдету ешкандай энергия кезш шыгын етпейсы рткы ауа мен iuiKi ауаны н ты гы зды гы ментемпературасьшьщ айырмашылыгы аркасында жумыс icrenni.Табиги ауа алмасу тек rniKi ауа мен сырткы ауа температураайырмашылыгы 8-10°С жогары болганда гана журедь Ауакозгалысынын багыты “теменнен-жогары”, “жогарыдантемен”,“жогарыдан-жогары” жене баскадай болуы мумкш.Табиги желдету кубырлы жене кубырсыз болып белшедьК,убырсыз желдетуге оньщ карапайым жуйелер1 жатады: терезе(форточка) тебе санылаулары жене баскалары аркылы.214

Кубырсыз желдетудщ кемпплт кажетп мелшерде ауа алмасудецгейш жыл маусымына сэйкес камтамасыз ете алмайдыжэне peiTeyi киын.К,убырлы желдету жуйес1 кубырсызга Карагандаанагурлым ти1мдд (19-сурет).Мунда корадагы ластанган ауа оны сыртка шыгаратынкубырлар (шахталар) аркылы шыгарылады, ал таза ауа —арнайы кубырлармен юрпзшедц. Ауаны сыртка шыгаратынкубырлар сацылаусыз epi жаксы кымталган (жылытылган)болуы керек. Ce6e6i корадан шыгатьш жылы ауа кубырдьщжогаргы жагына жеткенше суымау керек. Егер кубыр нашаркымталган жагдайда оньщ кабыргасында су жиналып, ауаныжылдамдыгы азаяды.уаны сыртка шыгаратыншахта жогаргыжагында ондагы ауаньщкозгалысын жылдамдататынжабдыктармен(дефлекторлармен) жабдыкталады(олар кубырдыepi жауын-шашыннанкоргайды). Дефлектордьщжумыс ктеу прин-циш желдщ есершен болатынэжекция кубылысынанепзделген. Шахтаньщшднде айналмалыжапкыш (заслонка)19-сурет. Bip кубырлы табиги ауаалмасу ж уйеа1-терезе астындагы сацылау; 2-шахта;3-к.ак.пак,болады, оньщ кемепмен ауаньщ сыртка шыгу мелшер1реттелш отырады. Ауаны сыртка шыгаратын кубырлардьщ(шахтаныц) жумыс ктеу кабшеп олардьщ бюктшне тйселейбайланысты (бижтш 3,5-5 м арасындагы кубырлар едеу1ртшмщ icrenni). Ауа шыгаратын шахталардьщ келденец кесшдда0,8х0,8-ден 2,0-2,5 м дейш барады.Ауа K ipeT iH каналдар (мелшер1 0,2x0,2 м) келдененкабыргалардын жогаргы децгешнен 1,8-2 м би1ктжтеорналастырылады, ал терезенщ астындагы сацылаулардьщкелденен кесшддс11,7x0,06 м шамасында болады.Республикамыздьщ ертурл1 климаттык жагдайларындатабиги желдетудщ кубырлы туршщ соцгы кезде (ecipece,солтустж аудандарда) сиыр кораларьшда колданылыпжургендер1 тшмда деп табылуда. Мунда таза ауа шатырданемесе тебеде арнайы орналаскан каналдардан (тесжтерден)юредд де, лас ауа — узын (бижтш 8-9 м), epi улкен, теменпжагы еденнен 0,5 м бижтжте орналаскан моношахта (6ip215

шахта) аркылы сыртка шыгарылады. Мундай бгак шахтанынауа сору кабшей ете жогары болады. Ауа алмасу “жогарытемен”багытымен журпзшед1, ал жумыс кабшетс шахталардьщ(ауа ьарпзшетш жене ауа шыгарылатын) келдененкесщщсше байланысты.Желдетудщ табиги жуйелер1 непзшде сиыр, кой женежылкы кораларында колданылады. Айта кететш жагдай,табиги желдетудщ аталган турлер1 сырткы ауа температурасытемендегенде (-12°С темен) немесе ете жогарылагандаж еткш каз жумыс ютейд1. Соньщ салдарынан суык кезендершдекораларда температураньщ курт темендеу1,ылгалдылыктьщ молаюы, туманньщ пайда болуы, зияндыгаздардьщ шогырлануы байкалады, ал кабыргалар бетщце сутамшылары жиналады. Аталган колайсыз кубылыстардьщ 6epiжелдету жуйесшщ ти!мазд1гшщ темендйгш керсетедьК,азакстан жагдайында табиги желдетудщ аса тшмдклВ.В.Шведовтъщ дефлекторларымен жабдыкталган юрмельшыкпалы ауа алмасу жуйес! болып табылады (ecipece,солтустж аудандарда).Ауа алмасудьщ (желдетудщ;) техникалык жагьшан ЖетшгенTypi, оныц жасанды жуйелерх (механикалык желдету). Ауаалмасудьщ жасанды турлер1 желдеткйп кондыргылардыпайдалану аркылы журпзшед1. Желдеткпп кондыргыларауаны epixci3 керекп багытга (сыртка немесе гшке карай)козгалтып алмастырады. Олардьщ кемегшен сыртка шыгаратынауа мен корага йрйзшетш ауа мелшерш (зоогигиеналыкнормага сейкес) реттеп отыруга мумюншшк туацы.Ауаныц козгалу себебше карай (сиректелген, жогары немесекалыпты кысым) механикалык ауа алмасу жуйелер!шыгаратьш (сыртка соратын), ирпзетш (йике соратьш) женек!рмел1-шыкпалы болып болшедд. Мунда желдетудщ сырткашыгару жуйес1 корадан лас ауаны epncci3 атмосфералык ауагашыгарады. Соньщ аркасьшда корадагы ауа кысымы азайьш,сыртка ауа арнайы ауа юретш желдеткйп тесйсгерден, барлыксацылаулардан пике карай умтылады. Ауаньщ булай цпкеKipyi жылы кезде жаксы болганмен, кыста колайсыз. Ce6e6i,ауа температурасы темендещц, желорай (сквозняк) пайда болыпорганизмге колайсыз есерш типзеда. Сондыктан желдетудщсыртка шыгару жуйеа жаксы ютеу ушш корадагы барлыктесйстерда (желдеткйп кубырлардан баска) кымтау керек.Желдетудщ йпке юрпзу жуйес1 сырткы таза ауаны корагаepiKci3 Kipri3yre арналган. Бул жагдайда корада кысымжогарылап лас шла ауа барлык тесжтерден сыртка шыгарылады.Эрине, мунда кажеп жок TeGiKTep мен санылауларауа алмасуга едеу1р кедерйсш типзед1. Бул жуйенщ ар-216

тыкшыльиы к,ыс кезшде KipeTiH ауаны белгий 6ip тем -пературага дейш жылытуга немесе жазда ауаны салкындатуга,epi ауаны шацнан, микробтардан жэне аммиактан тазартуга(сузплер аркылы) болады.Аталган ауа алмасу жуйелершщ (ауаны e p k c i3 сыртк,ашыгару немесе iunce енпзу) жумысын мукият талдагандаоларда кемпилисгер бар екеш жэне оларды ж ан-ж акты**дфу керек екеш аныкталды. Сондыктан казтпТогышошка’^ с кораларьшда)дел табылуда (20-сурег) М я й ^ 'Ла? Л*ШЙПаланган■стеу Y m iH eH riaSayaSeriK S®4^ **Йеауадан артьпс, болу кепек БыпагЬи - пайызга Щыгарылатынw - шкорадагы ауан^суык ауа немесе лас ауа K j p ^ ^ f Укерск (сырткыаУа Тапа». ^Рала?аЛас ^YfteciКа^Рась, ^ кУбырлар *анда^еддеШ Я КIJ1Marai,5Вдев*

гевде болса да журпзе береда) epi корада журетш кубырлар жок.Желдетудщ механикалык жуйесшщ ен ттлда же pi оньщжумысы ауа райыньщ езгерютерше теуелшдгп epi автоматтандыружуйесш пайдалануга болатындыгы.Арнайы кешещЦ кондыргылар (“Климат-2”, “Климат-3”ПВУ-4 жене т.б.) мал кораларында желдету мен жылытудыавтоматтык жуйеде 6ipiKTipin журпзуге мумкщщк бередьЖылу энергиясын унемдеу максатьшда ертурл1 жылу алмасу(шыгатын ауа мен KipeTiH ауа арасында) жуйелер1усынылган. Олардьщ йшнде ен тшмдкп В.АТурушев (1988)жасаган жуйе. Мал шаруашылыгы кора-жайларьшдагы жылуалмасуды шектеп отыратын бул желдету enici ете тшмд1дептанылуда. Желдетудщ осы ж уйеа бойынша кора-жайга ауажелдеткпитер аркылы салкын куйшде туседь Одан epi ауабурыш тер1зд1пленкадан жасалган кубырларда (жылу алмастыргыш)жылытылып малга пайдалануга берыедь Осыжылу алмастыргыштьщ сырт жагында салкын жене жылыауаньщ араласуы нетижесщце пайда болган су (будыц сугаайналуы аркасында) одан теменге карай багытталганбурьпптама астында орналаскан науага жинакталады.Бу сугаайналганда жылу белшедд, ал ол жылу жануарлардан белшгенжылумен 6ipre innce юрген суык ауаны жыльггуга жумсалады.Кора шщде жиналган ауаньщ кемепмен су буы жене зияндыгаздар сыртка 6ipre кетеда. Оньщ e3i, кыста желдету мелшершазайту аркылы жылуды унемдеуге жагдай жасайды.Желдетудщ аралас жуйелер1 (ауа енпзу механикалыкжолмен, ал оны шыгару табиги жолмен) баскаларга Карагандакеп шыгынды керек етпейШ, epi корадагы керекй микроклиматтыкамтамасыз етед1.Мал кораларындагы желдету жуйелершщ тшмдшт ертурл1ф акторларга байланы сты : клим атка, малды устаутехнологиясына, малдьщ турше, жасьша, ешмдшйтне жене т.б.7.8. Мал корадагы жылу балансы (тепе-тендт)Крра-жайдагы жылу тепе-тецдш. Мал кораларынынсырткы конструкциялары микроклиматты сактауда мацыздыроль аткарады. Эрине, оньщ e3i малдьщ ешмдшйтне, курылысконструкциясыныц узакка шьщамдылыгына айтарлыктайесер етеда.Корадагы жылу балансы — ол жылудьщ Kipici меншыгысыньщ ара катынасы. Жылу кездер1 жок корадагыжылудын тусу мелшер1малдан шыгатьш жылу мелшер1менаныкталады. Жылу малдьщ денесшен белшу1 аркылы жиналады.Алшыгьшы — сырткы ортамен жылу алмасу кезшде218

жэне сырткы коргаушы элементгерш жыльггуга кеткен (кабырга,тебе, еден, терезе, еак, какпа) жылудын шамасымен аныкталады.Жылу балансын мына темендегщей жагдайларда есептейдк• кораны жобалау кезде жергшшй климаттык жагдайларда;• кораньщ коршау жактауларыньщ жылулык касиетгершаныктау ушзн;• сырткы температураньщ ен теменп денгешн аныктауушш (бул температура кора ауасыныц температурасьшоптимальды денгейде устау ушш аныкталады);• ен суык кезенде корадагы температураны болжау ушш;• жылу жуйелершщ куаттылыгын аныктау ушш.К,орадагы жылу балансын есептеудщ басты максаты — малкораларында колайлы температура мен ылгалдылыкты жасау.Мал корйлары ymiH жылу тепе-тещигш аса суык кездердептемпературалык керсетюш пен ауаньщ ылгалдылыгын ескереотырып сактау керек. Жылудын тепе-теншп ер кора-жайдагыжылудьщ шыгуы мен KipyiHiH арасындагы тендж.К,ыс кезшде суык ауаны жылытатын жылудыц жепспеушшпнебайланысты, ecipece жылытылмайтын кораларда ауатемпературасыньщ тймендеу] жэне кабыргалардьщ iiUKiбеттер1нде су тамшылары пайда болуы мумкш.Мал кораларында жылудын шыгыны уш белжтен турады:• сырттан K ipeTiH ауаны жылытуга (есепп ауа алмасужагдайында) кететш жылу;• коршау жактауларынан жогалатын жылу (коршаужактаулары кальщ болган сайын жылу аз жогалады);• еден, астау жэне т.б. дымкыл беттерден шыгатын судьщбулануына кетепн жылу.Жылу балансын есептегенде жылудьщ барлык шыгысынкосып KipicneH салыстырады. Непз1нде жылудьщ Kipici меншыгысы б1рдей болуы мшдетп. Былайша айжанда, корадагыколайлы температураны устап туру ушш жылу балансы 0-гетен болуы керек. Егер бул тепе-тендж сакталмаса кора температурасы6ipfle жогарылап (егер он баланс болса), б1рде темендеп(егер T e p ic баланс болса) туруы ыктимал.Суык кезенде корада керекп ауа алмасу децгеш мен нормативтжтемператураны устап туру ушш мшдёта турде косымшажылу кездер1 карастырылуы кажет. К,олданылатынжылу кездерш тшмд! пайдалану y m iH мамандар эр корагасай жетпейтш жылудын мелшегрш аныктап отырулары кажет.Жылу дефицип — ол жылудын жепспеушшп! Жылу дефицитштолыктыру ушш коралардагы сацылауларды кымтайды,ондагы мал басыньщ мелшерш сактайды, электр жуйел1кондыргыларды жене т.б. колданады.219

7.9. Канализация жэне ки шыгару жуйелер1Мал кораларыньщ йпшдеп канализация коймалжыц киды,кораныц iuiiH тазалаганнан кешнп су кдлдыктарьш, малдардысанитариялык тазалыктан епазгеннен кешнп шайындысуларды шыгару ушш керек. Канализация курамына юреттнжабдыктар: коймалжыц (суйык) ки агатын науа (тж бурыштыеш 30 см жэне терецщп 20 см дешн), ал оньщ ки кабылдаушытраптарга карай орналасу ецкш тш кем дегенде 1 пайыз; кикабылдайтын жэне ки агатын кубырларга косатын траптар;ки агатын кубырлар, олардьщ орналасу ецкшгпп кем дегенде3 пайыз; Ty6i ки агатын кубырдан темен терецдеплгенкудыкка орналаскан гидравликалык какпа; канализациякубырларын карауга жэне оларды тазалауга арналган бакылаукудыкгпары; кдцыц суйык белш жиналатьш жинагыш.Корадан ки шыгару — мал шаруашылыгында ете курдел1жумыс. Оларды унем1 немесе ара-тура шьпарып туру керек.Мал кораларынан нежлс, кец, киды механикалык, гидравликалыкнемесе пневматикалык едастермен жене колменшыгарады (21-сурет).21-сурвт. Мал корасынан ки шыгару тэсшдер1Механикалык, edic сиыр жене шошка кораларьщца тшмда.Сиырларды байлап устайтын кораларда киды шынжырлыкыргыш (ТСН-2, ТСН-3,05, ТСН-160) жене штангалы (ТТТТ-30-А, ТШ ПН-2 жене баскалары) транспортерлер аркылыкуреп шыгарылады. Ал сиырды Teric бетонды жене торлыеденде байлаусыз бокстарда устаганда скр'еперл1 (кыргыш)кондыргылар пайдаланылады (У С-10 жене У С-15). Сиыржене шошка шаруашылыктарында мал серуендеу алаццарын220

жэне сиырды корада, калын тесешште устаганда кидыбульдозерлер (итергшггер) аркылы шыгарады. УС-10 кондыргыларынепз1нде киды корадагы келденен орналаскан каналдарменшыгару ушш колданады.Гидравликалык adic. Унеш (узбей) жене .ауык-ауык жумысжасайтын epi ки езшен-ез1 агатын жуйе. Кдды бул едоспен узбемшыгарганоа — ки каналдын, су бетшде калгып-жылжуы аркылыонын бпкен жерднде орналаскан алмалы-салмалытабалдырыктан асып унем1шыгып отырады, ал ауык-ауыкшыгарганда — ки арнайы жапкышы бар кораны бойлайорналаскан каналдарда жиналады жене 7-14 кунде шыгарыльтсггырылады (каналдардын толуьша байланысты). Гидравликалыкедас ipi шошка кешендер1нде, едендершщ торлы TeciKTepi барсиыр кораларьшда колданылады. Олардагы канал кендш 0,8-1,5м, ал терецщп 0,7-1,9 м шамасында болуы тшс. Мундайканалмен кысымы бар кубщен агатын су аркылы ки шыгарылады.Улкен шаруашылыктарда ipi караны байлап женебайлаусыз торлы еденде кутш-бакканда еденнщ астында(малды корада туракты устаганда) ки жиналатын траншеяжабдыктайды. Ондагы киды жылына 6ip рет жаз кезщцеuibiFapbiri та за лайды.К,ус кораларында кусты торлы батареяларда устагандасангырык барлык кабаттардан (ярустардан) 6ip мезплде кыргышпеншахтага жиналып тасталады. Одан epi сангырыккыргыш конвейер мен арнайы контейнерлерге салынып,сактайтын орынга апарылады.Корадагы жиналган киды ки сактайтын орынга дейштасымалдау ушш ертурл1куралдар пайдаланылады: ембебапгрейферлж тиеушшёр; e3i аударатьш транспортгык "пркемелер;насостармен пневматикалык транспортерлер (суйык кидысактагышка дейш тасымалдаганда).7.10. Кдды caxjay технологияларына койылатынветеринариялык-санитариялык талаптарКещй евдеу, сактау жене пайдалану коршаган ортаныластанудан коргау жене адам мен мал денсаулыгьша каушазету максатында ЖYpгiзiлeдi. Суйык кенд! ендеу курылгысымал шаруашылыгы мекемесшщ коршауы йшнце орналасуыкерек. Суйык кещй сактау, ендеу кондыргысыньщ территориясыкоршалып, кепжылдык жасыл агаштармен кор>галуыкерёк жене жаксы 3,5 м ещц Kipin-шыгатын жол салынады.Кою жене суйык кецд1дала аймагына тасу техникалыкнемесе санитариялык жагынан шектелсе, онда оларды арнайыкен сактагышка (арнайы ьщыс) сактайды.221

Кенсактагыш конструкциясы, оньщ сыйымдылыгы жэнеорналасу орны кецщ шыгару технологиясына, гидрогеологиялыккерсеткшггерге, малды устау эдютерше жэне т.б.байланысты.Кенсактагыштар мал кора-жайынан 60 м кем емескашыктыкта, ал уйлерден 500-600 м кашыктыкта жел етшщык жагынан орналасады. Мал шаруашылыгы орналасканаймакта жабык кенсактагыш салуга болады.Кенсактагыштарда ки органикалык тьщайткыштар жасауушш сакталады. Оньщ жер устшде, сэл терендетшген, теренапандардагы, сонымен катар ашык жэне жабык турлер1болады.Жабьис квцсактагыш мшдетп турде же лд етш у жуйесшенкамтамасыз eiinyi керек, ce6e6i кон сактаганда кем1ркышкылгазыньщ кеп мелшерде, сонымен катар, жарылгыш Kayniбар жене улы (метан, сутеп, куюргпсутеп жене т.б.) газдардьщжиналуы мумкш.Суйык кецге арналган кецсактагыш 2-5 м теренджтетем1р-бетоннан жасалган, ал кою ки ушш (тесеншгпк) ашыкаса терен емес (сел терендетшген) су етпейтш алан немесе1,5-2 м терендгктеп кенсактагыш колданылады.Жер 6eminde2i кецсактагыш жан-жагы 1,6 м бижтжтебетондалып коршалган аланкай. Мундай кенсактагыштардаep6ip 1000м3 сыйымдылыкка 2-3 м3 садыра жинагышескершеда. Кецсактагьшпъщ Ty6i мен кабыргасы су етпейтшarpeccHBTi ортага тезьмда болу керек. Мундай кенсактагыштаркою кенда сактауга арналган (ылгалдылыгы 70 пайызга дешн).К,ою кенд1 сактаудьщ eKi aflici бар: анаэробтык жене аэробты-анаэробтьпс,.Анаэробтык edicme (суык)киды тыгыздапжинап ылгалдап отырады. Мундай жагдайда анаэробтымикроорганизмдердщ катысуымен ашу процеа журш оньщтемпературасы 25-30° С дешн кетершеда. Аэробты-анаэробтыкedicme (ыстык) калындыгы 2,0-2,5 м бос ушлген кида аэробтымикроорганимздердщ катысуымен болатын ашупроцеЙЕЛц нетижесшде ондагы температура 60-70°С дейшкетершеда. Мундай температурада бактериялардьщ Ke6i (оньщшпнде Kayiirruiepi де) жене гельминтгердщ жумырткаларыжойылады. Ойпан жерлер кенсактагыш орналастыругажарамсыз келеда, ecipece жауын суы, агьш су жиналатьш жерлер.Кенсактагыштьщ сыйымдылыгын жобалау кезшде ондатусетш ки массасы жене оньщ сакталу узактыгы ескер1лед1.Мал экскременттершщ келем1 олардьщ Typi, жасы,азыктандырылу жагдайына байланысты. Экскремент келем1(зер жене нежгс) 1 теулшне ер бас ipi кара малга шамамен —7,0-55 кг, шошкага — 3,3-22 кг, жылкыга — 12-42 кг, койга —1,3-3,5 кг курайды.222

7.10. l.Bip баскц ишккиндагы кц сакщалатын жер жэнещ дыц шыгуыМал TypiЭр малдан белжетш кидынмелшер!Тэултне, кгЖылына, mBip баскашаккдндагы кисакталатын жер, мIpi кара мал:Сиыр 35...40 8...12 2,518 айга дейшп жас мал 10...15 2...3 0,8Бузаулар 5...15 1...2 06Шошкалар:Мегеж1ндер 6 2...2,25 0,4Бордакыдагышошкалар 3 1...2 0,5К,ойлар 3 I...2 0,5Жылкы л ар 4 1... 1,5 0,3Кустар - ■ 1 0,3Е С К е р Шу. К,има кабыргалы ки сактайтын орыннын ауданынки сактайтын орыннын нормасьш 0,8 пайызына кебейту аркылыаныктайды.Кен курамына экскременттермен 6ipre тесенйпте к!ред1,ал киды гидравликалык жуйемен тазалаганда — су оньщнепзп белш (суйык нежю). ToceHimci3 кецнщ келем1оган косылатын су мелшерше кеп байланысты. Эр бастаншыгатын суйык кецнщ мелшер1шошка кешендервде шамамен18-40 л (теул1пне), ipi кара шаруашылыктарында 55-65 л (бордакы малы) жэне 170-190 л (сауын сиырлары).Кен келемй малдын турше, жасына, азыктану титане, байлапбагу узактыгына, жаю жуйесше, олардьщ устау едютершежэне т.б. байланысты. Кецщ сактау узактыгы климаттык женешаруашылык жагдайына карай оцтусйк-шыгыс аймактарда2-3 айды, ал солтуспкте — 5-7 айды курайды.Мал кора-жайы мен кенсактагыш арасында аурудьщ алдьшалу максатында 3 карантицщк кон кабылдагыштан (суйыкнвжю кабылдаганда) кем болмауы керек. Олар кещц 6 теулисбойы уакытша устау (карантиндж) ушш кажет. Егер кешенде6 теулне шшде ерекше KayinTi ауру байкалмаса, кецщ кенсактагышкаауыстырады.К арантцщ к кенкабылдагыштар суйык кецщ араластыратын,массаньщ бдркелк1§шн (гомбгендшш) камтамасызететш жэне дезинфекция ymiH кажет курылгы, кондыргыларменкамтамасыз ей л in, жабдыкталады.223

Карантиндпс кенсактагыштармен катар, термиялык жэнебаска да эдютермен кещц зарарсыздандыруга арналгантуракты немесе жылжымалы кондыргылар болуы керек,оларды аса Kayirm аурулардын (топалан жэне т.б.) коздырушыларынхимреагенттермен толык зарарсыздандырумумкшдт болмаганда пайдаланады.Кещц су етаазбейтгн жабдыктармен жабдыкталмагансайларда, шункырларда жэне коймаларда сактауга тыйымсалынган. Мундай сактау санитариялык талаптарга сэйкескелмейд1, ce6e6i ол коршаган ортаньщ ластануына экепсогады.7.11. Мал шаруашылыгы кэсшорындарындагы саркынды(лас) суды тазалау жэне зарарсыздандыруСаркынды суды тазартьш, зарарсыздандырып, сактау жэнепайдалануга дайындап туратын курылгылар фермадан,кешендерден кемшде 60 метр, ал кус фермаларынан 200 метркашыктыкта жэне елд1 мекендердщ ык жагына орналастырады.Олардьщ айналасы eHi 10 метрдей кек желектерменеплш коршалады.Фермалар немесе кешендерден агын лас суларды агызу. Ipiшаруашылыктармен кешендерде, ocipece малды тесенндазнемесе торлы еденде устаганда ылгалдылыгы 93 пайызга дешнжететш суйкылтым мал тезеп кеп келемде жинакталады.К,олданып журген технологияга сэйкес шаруашылыкта кидысактау узакка созылатьш жагдайларда оларды каткыл коюлаужэне суйкылтым топтарына беледа. Ылгалдылыгы 97 пайызсуйык белпш eric алкабында орналаскан кен сактауорындарына жетюзш, дэндо дакылдарды суару ymiHпайдаланылады. Ал, каткыл коюлау белшн (ылгалдылыгы75 пайыз) биологиялык жолмен зарарсыздандыру ymiH бержжапкышы бар, арнаулы аландарда устайды. Ылгалдылыгы90 пайызга дейш жететш суйкылтым киларды белместентем1р-бетонды ыдыстарда сактайды. Оларды тьщайткыштыккасиетгерш сактап калу ушш гидравликалык эдюпен айына6ip-eKi рет араластырып отырады.Бул жерде экономикалык ти1мд1лт жэне ьщгайлылыгыжагынан киды компостау (корда жасау) эдкл дурыс дептанылады. К,орда жасауга каткыл ки (ылгалдылыгы 65пайыз), суйык ки (ылгалдылыгы 90-92 пайыз) жэне суйыккидьщ кою белш (ылгалдылыгы 75 пайыз) пайдаланылады.Суйык киды тазалау edicmepi. Суйык кида кейб1р патогендамикроорганизмдер узак сакталады, ал теменп температура224

олардьщ виру'лентплшн сактауга колайлы орта болып табылады.Олай болса зарарсыздандырылмаган суйык кижылдьщ эр кезшде адамдарга жукпалы аурулар тарататыннепзп кэз болып кала бередк Сондыктан да мал фермаларманындагы агын лас суларды унем1тазартып отыру кажет.K,a3ipri жагдайда суйык киды, тазарту мен зарарсыздандырудьщ6ipHeme жолдары бар — физикалык, химиялыкжэне биологиялык.Химиялык odicmi кебш есе, мал арасында жукпалыауруларды коздырушылардан сактандыру ушш жэне жукпалыауру шыккан жагдайда суйык киды зарарсыздандыру ушшколданылады. Оган хлор косу, формальдегидпен, хлорлы те-M ipM eH, экпен (известь) эндеу жатады.Суйык кидьщ химиялык курылымы ете курдель Сондыктанда химиялык коспалардыц оган калай эсер етётшшалдын ала бшу киын. Мысалы, активн хлор куш т де сен1мд1тазарткыш болып саналады, алайда суйык кида ол езшщбактерицидтж касиетш тез жогалтып алады. Сонымен 6ipreкиды зарарсыздандыратын кептеген химиялык заттардыколдану экономикалык жагынан тшмаз. Сондыктан мундайжагдайларда киды зарарсыздандыруга биотермикалыкэдютерд1 колданган таймдо.Суйык кенд! зарарсыздандыру барысында химиялыкзаттардьщ эсерш кушейту упин гомогенизациялайды, оньщнэтижесщде суйык кецнщ катты б е л т усакталып, ез1лед1.Соньщ есебшен микроорганизмдер органикалык косылыстарданбосайды да, дезинфекциялык заттармен жанасуынатолык мумкщдж туады.Туберкулез микобактерияларымен жэне гельминт баланкурттарымен, жумырткаларымен закымданган суйык кенд1сусыз аммиакпен ендейдк шыгыны 30 кг/м3, экспозициясы5 тэулщ; К,иды аммиакпен зарарсыздандыру жабык ыдыстарданемесе кен коймаларында журпзшеД1 К,урамында споратузбейтш патогещй микроорганизмдер! бар (туберкулезмикобактериясынан баска) агындыларды формальдегидпензарарсыздандырады. Агындынын 1м3 келемше 7,5 л формалин(курамында 38 пайыз формальдегид! бар) жумсалады, оныагындынын эр жершен куяды (араластырган кезде препараттынб1ркел

К,и садырасын садыражинагышта кургак хлорлы экпен(курамында 25 пайыз белсенщ хлоры бар) араластыру аркылызарарсыздандырады. Топалац немесе баска да споралык инфекцияларда20 л ки садырасына 1 кг хлорлы эк колданылады.Химиялык эдю суйык кецщ патогецщ микрофлораданжэне жагымсыз шстен арылтады. Химиялык эдютщ эзшдпскасиеттер1мен катар, кемпйлжтер! де бар: мысалы, гомогенизацияпроцесшщ кажеттш жэне химиялык; препараттардьщкымбатшылыгы.Keft6ip мэл1меттерге Караганда, ipi шаруашылыктардатэулпспк агындылар келем11500 м3 курайды, ал оны зарарсыздандыруушш 6000 л формальдегид кажет.С уйы к киды физикалык эд 1спен зарарсыздандырутермикалык ендеу жолымен, иондалган сэуленщ 9cepiMeHжэне электрогидравликалык жолдармен журпзшедьТермияльпс, эщс суйык кецщ зарарсыздандыру ушш улкенмал кешендершде колданылады. Онадйс жайларынан суйыккецсактагыш аркылы жинактагыш — сактагышка тусед1,сосьш жылу алмастыргышка ауысацы, мунда суйык кец 60°Скадейш кыздырылады. Мунан кешн суйык кец электркызуыныц кемепмен 110-120°С-ка дейш кыздырыладыда,резервуарга ж!бершед1, ал 30 минут еткен соц кайтаданжылу-алмасты ргыш ка ауыстырылып, 40° С -ка дей1нсалкындатылады.Мундай кондыргылардыц непзп кемш1л1п, термиялыкецделетш кидыц ылгалдылыгы 98 пайыздан кем болмауыкерек, сонымен катар жумыс кондыргысы суйык кецменластанып, тетжтер1 бйелш калацы.Ионды сэулеленд1ру — киды зарарсыздандырудыц б1рден-6ip ти1мд1 ед1с1. Ол патогенд! микроорганизмдермен, споралармен,вируспен, гельминт жумырткаларымен жене балацкуртгарымен закымданган суйык кецщ зарарсыздандыругатолык мумкшщк бередд. Негурлым кидьщ микроорганизмдерменластану дережей жогары болса, согурлым сеулену дозасы дажогары болады. Мысалы, сальмонелламен закымдалганшошканыц суйык, кецшщ 1 мл-де 100 млн микроб болса, 6 кГрсеулелену дозасы керек, ал 1 мл-де 1000 микроб болса, ондасеулелену дозасы 3 есе кемищ, ягни 2 кГр болады (Гр -грэй).Ионды сеулеленущц тшмдипп радиацияныц тура женежанама эсергне байланысты. Тура ecepi микроб клеткасыныцбиологиялык мацызды компоненттершщ молекуларыниондайды. Ал жанама ecepi су молекулаларын иоцдайды, нэтижесшдехимиялык акТизш су тотыгыныц бос радикалдарыпайда болады. Олардыц есершен микробтар жойылады.226

Суйык киды тазартуда жэне зарарсыздандыруда ен тищщде epi ьщгайлысы да ол биологиялык ащстер. Тазарту мензарарсыздандырудын биологиялык eflicTepi жасанды жэнетабиги болып белшед-i. Табиги едютер табиги жагдайлардаболып жататын биологиялык процестерге непзделген. Олар:тундыргыш жинагыштарда, сузу жэне суландыру аландарында,биологиялык тогандарда, айдынша суларда (лагундерде),топыракта жэне кордаларда (компоста) журпзшедйТундыргыш-жинагыштарда суйык кон немесе оньщ суйыкбелш жазда 4 айга дейш, ал кыста 8 айга дейш сакталады.Сузу аландарын кум жэне кумдак жерлерде пайдаланады.Ал сузу аландарыньщ еш мдш йн арттыру ушш су журетшкубырлардьщ астына киыршык тас, усакталган тас немесеipi кум теселедьСуландыру алавдарына лас сулар тэулж бойы жiбepiлiпотырады. Оларды еамд1ктерд1 cyapy ушш жэне тыцайткышесебшде колданады.Биологиялык тогандарда (жинагыш тогандарда жэне т.б.)тазалау жэне зарарсыздандыру тэсшдерш тазалау максатында9pi лас суды уакытша суландыру аландарында пайдалану ушшколданылады. Биологиялык тогандарда саркынды лас суларжэне кидьщ суйык белш кек балдырлардьщ есу нвтижесшдеездшнен тазаланады.Суйык кещп арнайы тундыргыш-жинагыштарда (фермалыкнемесе далалык) узак устау ете карапайым жене тшмддбиологиялык эддстерге жатады (тазалау жэне зарарсыздандырумаксатында).Тундыргыш-жинагыштарда бактериалдык ластануы 50тэулжтен сон — 8 есе, 90 тЭущктен сон — 100 есеге темендейдь1шек таякшасы мен сальмонеллден ездичнен тазалану20-50 теулжке созылады. Суйык кещц узак сактау даласактагыштарында: жазда — 4 ай, кыста — 8 айга дешн, суйыккёщц дезинвазия максатында колданылатын сактагышта 7-12 ай устайды.Температурасы темен табиги климаттык аймактардабиологиялык тогандарда сырткы орта жагдайына ете тезшддкоздыргыштармен зардаптанган (туберкулез коздыргышыжене т.б.) суйык кецд! зарарсыздандыру тшмаз.Топыракта кидын суйык бел4п ертурл1 микробтардынбиологиялык жене физико-химиялык есер етушщ аркасьшдаорганикалык заттардан тазаланады. Осы биохимиялыкреакциялардьщ нетижес4нде топырактагы органикалык затгаржай химиялык косылыстар Тузёд! — су, кем1ркышкыл газ,сульфатгар, нитратгар жене баскалары.227

Суйык, киды зарарсыздандырудьщ жасанды adicmepi аэротенктермен метантенктерде, тотыктыргыш орларда жэне“Ликом” кондыргысы нда журетш биологиялык процестергенепзделген.Аэротенктер —бетоннан жасалган курылыс, кидьщ суйыкб о л т аэробтык микробтардын эсерш ен биологиялыктазаланудан етед1. Тазалау npoueci кезшде резервуардьщастыцгы жагьшан толассыз ауа ж!берлш1 турады. Саркындысудагы органикалык заттардьщ биологиялык тотыгуы бтсш енолар тундыргьплка куйыльш, олардан актива лай болшедьМетатенктер —суйык киды (ылгалдылыгы 89-93 пайыз)зарарсыздандыратьш камера. Онда органикалык заттар (10-60 пайызга) ыдырап кем1ркышкыл газ (30 пайыз) жэне метан(70 пайыз) тузшедь Термофильш ашу npoueci аркасында(температура 55°С дейш кетершедО тэулнс шннде микроорганизмдер(спора тузбейтш) жэне гельминт жумырткаларыжойылады.Тотыктыргыш орлар - шошка шаруашылыктарындакорадагы торлы еденнщ астына терендш 0,6-0,9, еш 1,5-3,3жэне узындыгы 20-30 м ор казылып, оньщ узына бойынакалка орнатыльш айналмалы канал жасалынады. Канал шинегаздарды шыгару ушш желдетюш (аэратор) орнатылады.Аэратор суйык киды жылжытып-айналдырып оны оттепменбайытады. Соньщ аркасында органикалык заттардьщ 50пайызы ьщырайды.Ет комбинаттарында малды сояр алдында устайтынжерлершде мал соятын жэне оларды бэлшектейтш, кургаказык, йпек ендеу, шужык жасау жэне тагы баска цехтардасулар ж и н акталы п калады . Ет ен д еу онд1р1сшщкэсшорындарында агынды сулар ец алдымен кум, май, киустагьпи сузплердщ жэрдем1мен тазартылады да, одан кейшбиологиялык немесе химиялык жолмен зарарсыздандырылады.Топырак курамы мен су коймаларын адам жэне малдыцжукпалы ауру коздыргыштарынан коргау ушш б1ркатарсактык шараларын журпзуге тура келед1. Атап айтканда,суйкылтым киды жабьпс, ыдыстармен тасымалдау жэне оныжайылым кезец аякталганан кейш немесе оган дейш уш айбурын егютйс аландарга тыцайткыш ушш тасып жетк1зу;тыцайтылган жерлерд1ц жемд1к дакылдарын сурлемдеу;суйКылтым киды барынша кеп сактамау; киды мал шдет1кезшде пайдаланбау жэне суйык жигыштарда, ки сактауорындарында оны узак устау керек.228

Крюкрша кррытындыжумыс icmey Ka6uiemi ондагы микроклимат пен санитариялыкгигиеналык mepnminmi сащ ау мал ушш манызды.Бакылау сурактары:1. Жоба жасауга арналган тапсырманы мм жасайды жэне оньщкурамын атацыз?2. Технологиялык, жобалаудыц нормалары дегешм13 не?3. Жобаныц турлерш атацыз?4. Жоба кужаттарын тексеру жэне оны ветеринарнялык.-санитариялык тургыдан багалау ретш атацыз95. Саннтарнялык-коргау аймаш дегешанз не?санитариялык-гигиеналык,7' ° га" К9ЙШ1а " « " - .Р и я л ы к -^ н с Г м г е * й е2?ЖУЙеЛер‘Ие СИ11апама берищ?nКаИДай ajUcTePiH 6uieci3?* * 4 5 5 5 S 5 3 5 5 S 1* 1 суды тазалау

VIII тарау. Мал шаруашылыгы кэсшорыццарынветеринариялык-санитариялык; тургыданк,оргау шараларыБастымаксат —мал шаруашылыгы кэсторындарын ветеринариялык-санитариялыктургыдан крргап ауру тудырмау, оныцалдын алу. Бул багытта жалпы гигиеналык жэне ветеринариялык-санитариялыкшараларды мал шаруашылыктарында мултйссЬжургЬудщ мэш орасан зор. dcipece дезинфекция, дезинсекция,дератизация жэне дезодорация, елексеш дер кезшде утильдеушараларын жургЫп отыру —малды инфекциялыкжэне инвазиялыкаурулардан коргаудыц кепт. Санитариялык-гигиеналык ережелерд1сактаудыцмацызы бул тарауда кещнен камтылган.8.1. Мал шаруашылыгындагы жалпы гигиеналык жэневетеринариялык-санитариялык шараларМал фермаларыньщ санитариялык-гигиеналык ережелергесай келмейтш жагдайларына темендегшер жатады: олардьщбактериялармен ластануы, шандануы, он иондардьщ пайдаболуы, температура мен б1ршама ылгалдылык, аммиактьщ,куюртпсутегшщ, кем1ркышкыл газыньщ жинакталуы, индол,скатол жэне баскадай зиянды шеп газдардьщ пайда болуы.Объектшщ жогары санитариялык мэденией, жаксысанитариялык жэне техника лык жагдай лары, ауаны кезшдедурыс тазартып отыру — осыньщ 6opi мал кораларындакалыпты температуралык-ылгалдылык реж1мш жэне ауаньщтуракты курамын сактап отыруга, кора шпндеп ауадан микроорганизмдермен шанды аластатуга, екпеде терю иондардьщжинакталуына жэрдемдесед1.Мал шаруашылыктарында барлык шараларды алдын алаескеру кажет, ягни малдьщ вдет жэне курт ауруларынболдырмау жэне оньщ таралмау жолын карастырган жен.Адамды малдан жугатьш эртурл1 аурулардан сактау жэне малданалынатын ен1мнщ сапасы жогары болуы камтамасыз eTmyiтшс. Мшдетп турде мал шаруашылыктарында санитариялыкмэдениетп кетеру кажет, ягни мал кораларында ветеринариялык-санитариялыкережеш булжьггпай орындау, сондайаколар icKe бершген кезде, техникалык куралдарды пайда-230

ланган кезде де, сауу аппаратын, ьщыстарды жэне транспорпыколданган кезде де барлык санитариялык ережеш кадагалаукерек. Мал корасын салганда, жобалаганда жэне жаналагандагигиеналык, ветеринариялык-санитариялык ереже бузылса текшаруашылыкка гана ез зиянын тиизш коймай, жалпы солжердщ мал шаруашылыгыньщ и%етгж жагдайына да эсерштигпзедк Сонымен катар, мал шаруашылыгы айтарлыктайэкономикалык зардапка ушырап кана коймай, мал ешмдшттемендейд1,: ауруга ушырайды, шыгынга жол бершедц.Мал шаруашылыктарында, кус фабрикаларында эртурл1шдетп, инвазиялык аурулардан сак болу ymiH, бгршамауйымдастыру-шаруашылык, гигиеналык, ветеринариялыксанитариялыкшараларды орындау керек. Ондай шараларгажататындар:• шаруашылыкка жана экелген малды карантиннен0тк1зу кезшде барлык ветеринариялык-санитариялыкшаралар катал сакталуы керек;• мал басын топтастыру кезшде, малды сатып алганшаруашылык барлык шдетп аурулардан сау болуытию немесе озше асыл тукымды малды шдетп ауруыжок шаруашылыктардан алуы;• келж немесе фермада жумыс ютейтш жумысшылараркылы малга ауру тарату жолын болдырмау, солушш фермата Kipep алдында дезеткел жэневетсанетк!зу жолы, арнайы кжмдердд зарарсыздандыру,т.б. шаралар сакталуы тию;• арнайы коршау аркылы тарайтын эртурш шдетпауруларга карсы курес журпзу;• малшылардьщ арасьшда туберкулез, бруцеллез, сальмонеллезжэне баска шдетп аурулардьщ тарамауы ушшоларга дер кезшде медициналык тексершу жумысыжурпзшу] тшс,0 p6ip енд1рю кешешндеп мал басына арнап белек малшылартобын курады, олар малды кутш багады, азыктандырады,ауру малга алгашкы шугыл кемек керсетед1 жэнебарльж ветеринариялык-санитариялык шараларды орындайды.Осы малшылар арнайы кшмдермен, аяк кшмдермен камтамасызетшед!. Ферма территориясына бетен адам тек малдэр1гершщ руксаты бойынша Kipe алады.Арнайы мал шаруашылык зонасында жеке меншж жэнешаруашылык малдарын эпизоотияга карсы барльж шаралардыколдана отырып малды ондеу жумыстарын журпзед1.Аталмыш фермада ит, баска мал, кус устауга болмайды.Мал арасында ауру шыкпас ушш, малды кутш-баккандабарлык зоогигиеналык режимд1 технологиялык норма231

бойынша сак,тау керек. Сондай-ак мал корада тшст! микроклиматболуы тию жэне таза болганы жен. Эркашан малазыгьшьщ сапасын тексерш туру жэне азыктандыру жуйесшде бакылап турган жен.Ферма территориясын, кора imiH таза устау жэне санитариялыктургыдан тэртш болу ретшде айына 6ip рет санитариялыккун белпленген жен. Осы куш кора imiH жэнетерриторияны мукият тазалайды, жем-шептщ, кидьщ калдыктарынальт тастайды; акырды тазалайды, актайды, сукубырларын сырлайды, еден кабыргаларына жендеужумыстарын журпзедь Bcipece, мал сауатын залга аса кецшбелшещ, сут белмесш ете таза устау керек. Жаздыкуш малкорага дезинфекция, дератизация журпзедь Мал корадантарайтьш rncii, микробты, шац-тозанды жою максатында,сондай-ак, ауа бассейншщ таза болу ретшде кора айналасынаагаш, кеп жылдык шеп отыргызу керек. Осы агашгар, ауадагыгаэды cinipezu, шац-тозацга тоскауыл болады, ягни биологиялыкфильтр есебшде ете мацызды роль аткарады. Сонымен катаросы кек шеп, агаштыц аркасында ферма территориясьшыцсанитариялык-гигиеналык жагдайы жаксарады.8.2. Мал коралары мен шаруашылык аумагынветеринариялык-санитариялык; ережеге сай тэртшке келггруМал жэне кус кешендер1 мен фермалары ауылдык жерлердепауаньщ, топырактъщ, су коймаларыныц ластануьша себепболатьш аса ipi кайнар Ke3i больт есептеледь Ал оньщ куатымен аукымы жагынан оларды ipi ещцрю орындары — зауьгг,комбинаттармен салыстыруга болады.Санитариялык-гигиеналык жагдайларды жаксартып, малкешендер1мен кус фабрикаларын окшаулап жэне коргау ушшоларды салу кезшде едщ мекендердщ, ветеринариялык обьектшермен жолдардыц ара кашыктыктарын ескерген жен.Мал шаруашылыгы объектшершщ ауага тарататьш зияндыкалдыктары, ес1мдйстер дуниесшщ шартты турде немесе тымаскынган зиянды эсерлер1н ауа аркылы жайып ж!беру1,жукпалы ауруларды 6ip нысандардан еиншюше тарату каупштугызуы мумкш жэне жагымсыз эр турл1HicTin таралуынажол бермеу де мацызды роль аткарады.Мал кора-жайларында, сол сиякты фермалар мен кешендераймагында да ауаныц тазалыгьш коргау шараларын турактыжурпзу аса кажет. Бул тургыда, ecipece, мал шаруашылыгынжурпзу мэдениепн сактау жэне ветеринариялык-санитариялыкжэне жануарларды устау мен азыктандыру женщцеп гигиеналыкережелерд1 сактау ете манызды. 0 p6ip мал кораларында232

микроклимат сактау ушш тынгылыкты да удайы жумысжасап отыру, мал киларын уакытылы шыгарып туру, корашин тазалап жэне сактык шараларын жасап отыру керек.Фермалар аумагындагы ауаньщ шанданып, ластануынанжэне микробтардан, жагымсыз шстерден сактау максатындамал коралары аралыгьша, аймактар арасында агаштар ecipuieoi.Олар елд1 тургын мекендерден окшауланып туруга тшс.Ауаны механикалык эдгспен тазартьш туру микроклиматтьщпараметрше айтарлыктай эсер етед1. Бул жагдайда кора-жайларшан мен микроорганизмнен тазартыльш, ауа оттепмен байьпылатуседь Ауаны шан мен тозаннан тазарту ушш сузбелер менсузбел1кондыргылар жасалган.Мал кораларындагы ауаны тазарту аэрозоль шашыратуаркылы жузеге асырылады. Бул жерде сут кышкылы, резорцин,сутеп пероксидш, натрий гипохлорид} мен гексилрезорциндыколдану пайдалы.Ауаны тазарту ушш кыска толкынды ультракулпн сэулелерусынылады. K,a3ipri кезде ол ymiH БУВ-15, БУВ-30, БУВ-60П,ДБ-60 жэне т.б. аз кысымды шамдар пайдаланылып жур.8.3. Мал кэсшорындарындагы ветеринариялык жэневетеринариялык-санитариялык нысандарга койылатынгигиеналык талаптарВетеринариялык нысандардын непзп мшдеп — аурулардьщалдын алу шараларын, ветеринариялык-санитариялык жэнеемдеу жумыстарын журпзу жэне кадагалау 9pi диагностикалыкзерттеулерд1журпзу болып табылады.Ветеринариялык нысандарга жататындар: ветеринариялыкемхана, ветеринариялык пункт, ветеринариялык лабораторияжэне изолятор т.б.Ветеринариялык емхана — бул цикл аякталганша кызмететепн малдэрп’ерлж улкен мекеме. Ол ауру малга амбулаториялыкжэне туракты (стационарлык) емдеу, диагностикалыкзерттеу, сондай-ак, шаруашылыктарда профилактикалык,ветеринариялык-санитариялык жэне уйымдастыружумыстарын журпзедк Емхана — амбулаторлык жэнестационарлык бел1мдерден турады.Ветеринариялык орын (пункт) — эртурш мал шаруашылыктарынакызмет етуге арналган. Пункт ауру малга амбулаториялыкжэне туракты комек корсетедЦ сондай-ак профилактикалыкжэне ветеринариялык-санитариялык жумыстаржурпзед1.Ветеринариялык лаборатория — шошка фермасы, кус фабрикасыжэне асыл тукымды мал шаруашылыгыцда орналасьш,233

соларга кызмет етедо. Лаборатория-диагностикалык зерттеу лер,азык,тьщ сапасын зерттеу, профилактикалык, емдж жэневетеринариялык-санитариялык шаралар жумысын журпзедьИзолятор — барлык мал шаруашылыктарында орналаскан.Изоляторга ауру малды шдет ауруына куджтенгенде белеккутш-багады. Изолятор — белек, коршаган, юрш-шыгатынжершде дезинфекциялык еткел болуы тшс.Ветеринариялык-санитариялык нысандарга жататындар:сойыс-санитарияльж, пункп, карантиндж орын, дезеткел,дезтесендп, санеткел.Сойыс-санитариялык' орны (пунктi) — малды ерж аз союгатура келгенде, малды сойып тексеру ушш, елексеш толыккуртьш утильдеп, ендеуге арналган. Пунктгщ ею бел1м1 болады:малды соятын жене елексеш утильдейтш.Карантиндж орын — мундай корага шаруашылыкка баскажактан келген малды кутш устайды, оларга клиникалык,диагностикалык зерттеу журйзеда жене ветеринариялыксанитариялыктексеруден етюзедц. Карантинде малды ец кемдегенде 30 теулж устайды.Фермата Kipep алдындагы дезеткел — ол келжтщ декгелегшдезинфекциялау ушш керек. Дезеткелд1 шаруашылыктерриториясы Kipep алдьшда орналастырады.Дезтесенш — муны корага Kipep алдында аяк KHiMfliдезинфекциялау ушш тесеп кояды жене ep6ip кора алдына(бузау кора, мал туатын орьш жене т.б.) орналастырады.Санеткел — бул малшыларга арналган санитариялык —турмыстык белме. Буны шаруашылык территориясына Kipepалдына орналастырады, осы жерден барлык шаруашылыкКызметкерлер1, фермата келген адамдар да ветеринариялыксанитариялыкрежимд1 сактау ушш етеда.Барлык ветеринариялык объектшер суык жене ыстыксумен камтамасыз етшш коршалады.8.4. ДезинфекцияМал шаруашыльжтарыныц жене кус фабрикаларыныцветеринариялык жагынан каушаздш кебшесе, турган жергне,дер кезшде жэне мукият санитариялык-гигиеналык шаралардыжузеге асыруга байланысты. Осы ветеринариялыксанитариялыкшаралардыц шпнде малдьщ арасында шдетауруларын болдырмауда жэне оларга карсы курес журпзудедезинфекция аса мацызды орьш алады.Дезинфекция (франц. des — жоямын, лат. infectio — жуктыру)— зардапты жэне шартты зардапты микроорганизмдерд1жоюга, малдыц арасында шдет ауруларын болдырмау234

шараларына багытталган ic-эрекеттердщ б1рлеспп деп тусшугеболады. Осы дезинфекциялык шаралар зардапты жэне шарттызардапты микробтарды зарарсыздандыруга жэне жоюгабагытталган.Мал шаруашылыгында профилактикалык (сактык)дезинфекциясынын басты мшдей — ол малдан алынатыненшнщ айналымын орындауды камтамасыз ету.Мал корасын дезинфекциялау eKi кезенде журпзшецгBipiHjiii — кораны тазалау, екшиш дезинфекциялык ертщщшшашу. Объекплерщ тазалау эртурл1механикалык куралдарды(курек, тырма, сыпыргыш) колдану жэне кешендепгидротазалагыш технологиясы аркылы журпзшедг Осымеханикалык тазалау ауру коздыргыш микробтардьщ денесшехимиялык заттардыц тез емудне жагдай жасайды.Дезинфекция журпзуге жататын нысандар: мал жэне кускорасы, куралдар, жабдыктар жэне малды кутуге арналганзатгар, кора ауасы, ферма территориясы (серуен алацы), малдыкелж ке тиеу жэне Tycipy алацы , ветеринариялы к-санитариялык нысандар, келгк, малды сауу кондыргысы, сутьщыстары, арнайы кшмдер, ки, садыра жэне лас су. Тазалаукезщце, эйрёсе акырга, суаргыштарга, кабырганыц теменпжагына, кабырга ортасындагы калкандарга, еденнщ ашыксацылауына жэне ки тазалайтын каналга аса кецш белшудтшс. K,a3ipri кездеп мал корасыньщ белшектершщ уст1цпкабаттарыныц ерекщелжтерщ ескерген жен. Ce6e6i олардакездесетш кйикентай сацылаулар, курылыс материалдарыньщы лгал етк13Г101171Гшдц тем ен дпч, тем 1р-бетондыконструкцияны кец турде колдану, бетк! кабаты жылтырматериалдар, шыны, тагы баска материалдар езшщ Tericтайганак бетше дезинфекциялык ертщдйлерд! кеп мезплгеустап тура алмайды.Егер объект нашар тазаланса онда химиялык дезинфекциялыкертщщлер, нысанныц бейндеп жабысып калганорганикалык заттармен 6ipirin олармен ацсорбцияга (сщ1гршедд) туседц, осыныц салдарынан ауру коздыргыш микробтаргаез эсерш толык типзе алмайды немесе оган тэнбактерицидтж касиет» eдэyip темендейд1.Дезинфекция журпзер алдында м1ндетт1 турце цезинфекциягажататын заттардыц бетш жаксылап тазалайды,корадагы барлык жабдыктарды сыртка шыгарады немесе оларполиэтилен капшыгымен жабылуы тшс, су жиналатын еденастындагы шункырдын какпагын ашып койган жен. Осы1стерд1 аткарып болган соц, тырма аркылы немесе судыцкысымы аркылы дезинфекциялайтын беттерд1 кидан, жемшептщкалдыгынан жэне баска да заттардан тазалайды. Ал235

ецщ ете катты ластанган жерд! ыстык 2 пайызды натрийгидроокись ертщцмпмен (70° С) немесе 3-5 пайызды ыстыксода ертшдкамен ж1бггед1.Дезинфекциялык жумысты журпзу ретше карай, оларпрофилактикалык (сактык) жэне лажсыз (агымды жэне корытынды)дезинфекция деп eKire белшедьПрофилактикалык дезинфекцияны корага баска жактантаралган шдетп ауру коздыргыштарды, сонымен коса шарггыауру коздыргыш микробтарды да жою максатымен журпзшедо.Мундай дезинфекция малды корага тускен зардаптымикробтан, сондай-ак келгк, малшылардьщ сырткы жэне аякKHiMi, курал-жабдыктар жэне баска да жолдармен тусетшKayimi микробтардан сактандыруга арналган. Сонымен катармундай дезинфекцияны ферманы, кешецщ немесе кейб1ргимаратты icxe косып малды Kipri3y алдында журпзедьПрофилактикалык дезинфекцияны — мал корага жылына2 рет журпзеда: кектемде — жайылуга шыгарганда жэне кузде —малды корага ирпзер алдында. Малды бордакылайтын корадажэне кус корада дезинфекция жумысын оларды еткомбинатына етюзгеннен сон немесе ceMipry малын жацадантоптау алдында журпзед1. Барлык косалкы, мысалы, малтуатын бел1мше, профилактория жэне бузаухананы эрб1ртобынан босаган кезде немесе жаца топлен толтырар алдьшдамшдетп турде дезинфекция жумысын icKe асырады.Тура осындай жумыс шошка шаруашылыгында да журйзМёда.Мысалы, шошканы жазгы лагерьде баккан кездеоларды кыскы корага ауыстыру алдьшда корага сактык дезинфекцияжумысын журпзеда, ал одан epi карай мундай жумыстыжаца топ малды жайгастыру алдында журпзш отырады.Жоспар бойынша корага дезинфекция журпзу алдьшда, эрай сайын санитариялык кун етюзшу1 тшс, осы куш барлыкмал коралар, курал-жабдыктар жэне шаруашылык территориясытазаланады. Лас жерлерда ыстык сумен жуады. 1,5-2пайызды кальцийлйс сода ертшдкл аркылы дезинфекцияжурпзеда жэне кора шин эктейда. Егер корадан малды шыгаругамумюндак болмаса, кора шпццеп секцияны немесе ep6ip орындымалга ез эсерш типзбейтш ерпндалермен дезинфекциялаугаболады. Ондай ертшдаге жататьшдар: натрий гидроокий, кальцийленгенсода, гипохлор, хлорамин, жэне т.б.Аэрозольдык дезинфекция кезшде кора жаксылапсацылаусыз жабылуы тшс, кора шпндеп ауаныц температурасы15°С темен болмаган жен, ал ауаныц салыстырмалыылгалдылыгы 60 пайыздан кем болмауы тшс. Осы аэрозольдыкдезинфекция кезшде кора ец кем дегенде 3 сагат жэне оданкеп уакыт жабылып туруы тию.236

Дезинфекция журпзшл болган сон барлык; затгыц сырткыбетш сумен жуады, коранын есис-терезесш ашып желдетед1.Ал, кабырганы, тобеш, калкандарды екпен актау ете тишдаАэрозоль дезинфекциясын журпзу ушш 40 пайызды —формальдегид, 6ip хлорлы йодты формальдегидпен 6ipre (1:3)жене баскаларын колдануга болады. Аэрозоль тутшш тудыруу

К,ышкылдарды практик ада ете сирек колданады, кебшесе,баска дезинфекциялык заттарды epiTy ушш пайдаланады.К,ышкылга жататындар: туз кышкылы, KyKipT кышкылы,сут кышкылы, cipKe суы, кымыздык кышкылы жене т.б.©те жаксы бактерицидтк касиеп бар заттар хлорлы препараттароньщ ццщце: хлор, гипохлор, сецщршген ек, кальцийгипохлориты, натрий гипохлориты, хлорамин.Тотыктыргыш топтан дезинфекция ушш кец турде калийперманганатын, 6ip хлорлы йодты колдануга болады.Формальдегид жене формалин де ете жаксы дезинфектантболып табылады.Кеп шаруашылыкта егер баска дезинфектант болмаганжагдайда карбол кышкылын, крезол, креолин, дегт, глутарлыальдегид жене т.б. колданып келедо.K,a3ipri уакытта республикамызда дезинфектантгар шыгаратынендарю жоктыц касы деуге болады. Ал сут жене ет енflipiciушш жугыш-дезинфекциялык заттар мулдем шыгарылмайды.Ал, бурынгы Кецес заманындагы дезинфекциялыкзаттардьщ Ke6ici тек кана Ресейде ецщрицц (мунда да байыргыпрепаратгарды шыгару emupici курт азайган). Оныц устшетшмд1 жогары дезинфектанттарды зерттеп тауып олардыендарюке усьшатьш гылыми-зертгеу жумыстары да ойдагыдайемес. Сондыктан бвдеп колданылып журген дезинфекциялыкзаттар Ресейде немесе шет елдершде ецщршген. Мемлекейшзамал жок оларды кымбаттыгьша карамай сатьш алуга межбур.Мысалы, Ресейдщ езщце мал шаруашылыгы мен ет ецщргсшдедезинфекция (профилактикалык жене лажсыз) жасау ушшшет ел препараттарын кецшен колданады (дезапрев, перформ,виркон, клорсепт, септадор, асептол-2000 жане баскалары).Казакстацда осы аталган максатта кецшен колданылып жургенпрепарат — глютекс (Испанияда ецщршген). Етжэне сут ецщрюорьшдарьшда ьщыс-куралдарды тазалауда жэне дезинфекциямаксатында Ресейде шыгатын препаратгарды колданган жен(дезэфект, степурин, “Пурга — Д”, “Полисепт — ОП”,электрохимия непзщце альшатьш препараттар жэне т.б.).K,a3ipri уакытта жуу, дезинфекциялау жэне стерильдеу ушш9pi коршаган ортаны сактау максатында электрохимия непзщцеецщршетш препаратгарцы пайдаланган ете тщмд1 (арзан,микробтарга ecep i кушт1, eHflipijiyi оцай). Шркатарпрепаратгарды енд1рюте енд1ру (хлор, натрий гипохлориты,сутегшщ пероксцщ, каустикалык сода) электрохимия непзщце(ас тузыньщ каныккан ертщщсш электролиздеу аркылы) жолгакойылган. Дезинфекциялык препаратгарды электролиздеужолымен енщру ушш арнайы кондыргылар жасалган (СТЭЛ,АКВАхлор). Мысалы, СТЭЛ кондыргысымен (ен1мдшт 20-238

дан 1000 л/саг дейш) уш турл1 ерпщц ал у га болады: ёштшккатолит (жугыш зат), кышкылдык анолит (дезинфекциялык,зат) жэне бейтарап анолит АН К (жугыш-дезинфекциялык зат).Ресейде аталган кондыргыларда синтезделген ертщд1лерд1дезинфекция жэне санитариялык ондеуде (мал коралары, етжэне сут eHflipic нысандары мен кондыргылары жэне т.б.)пайдаланудыц Tepri6i мен технологиясы усьгаылган.Химиялык дезинфекцияны журпзуде онын пайдаланутесшдершщ мацызы зор. Эмбебап эр! кец тараганы ылгалдыmatin болып табылады. Оны юке асыру ymiH эртурш куралжабдыктарпайдаланады (АО-2, ОРП, ЛСД, УДП-М, ДУК-1,АВД-1 жэне т.б.). Сонымен катар аэрозольды, газды жэнекебисп тэс1лдер1де колданылады.Аэрозольдык дезинфекция — бул табигатгы жэне мал туратынорынды зарарсыздандыруда болашагы ете зор, тшмд1эдютердщ 6ipi болып табылады.Осы аэрозольмен дезинфекциялау ушш мына темендегщейаппараттар колданылады: аэрозольдык генератор (АГ-УД-2),аэрозольдык саптамалар (ПВАН, ТАН), аэрозольды шашыраткыш(РУЖ), дискш аэрозоль генераторы (ДАГ), шапшымалыаэрозоль генераторы (САГ) жэне т.б.Физикалык дезинфекцияны табиги орта мен мал кораларынтазалау ушш колданады. Мундайда микробтарды жою ушштабиги жэне жасанды жарыктьщ типзетш ocepi ете зор. Ультракулпнсэулелер, бактерицидпк лампалар, сонымен 6ipre температураньщда ыкпалы аз емес (кайнату, ыстык су, судьщ буы).Биологиялык заттарды малдьщ шдет ауруларынан сактандырудатабиги органы зарарсыздандыру ретшде колданады.Кеп есшдцстер (кайьщ, каракат, сарымсак, алоэ, пияз жэнебаскалары) езшщ емхр суру кабшетше карай кептеген микробты,сацыраукулакты жоятын фитонцидтерд! езшен белшшыгарады. Ал буршак тектес ес1мд1ктер (мысалы, жоцышка)есетш жерлерде топырак микроорганизмдер1 B.anthracis ушшантагонист екеш белгш LАнтибиотиктер — микробтан, малдан, шептен ендаршеда,олар микроорганизмдердщ ecin-eHyiH жэне биохимиялыкбелсендшж сез1мталдыгын басады. Мысалы актаномицетпцтопаланга карсы антагонислж касиеи бар. Биологиялык эдюкетопыракты, конд! жэне елекс&ш зарарсыздандыруда жатады.8.5. ДератизацияДератизация (франц. de — жоямын, лат. ratus — егеукуйрык) —адам мен малга зиян келпретш кетршитерге карсы шараларжиынтыгы. Булар эпидемиологиялык жагынан ете Kayirrri.239

Сонымен катар шаруашылыкка да кеп нуксан келпредкKeMipriuiTepre карсы курестт, едетге, олардьщ кеп мекецдегенжершде журпзедь Сондай-ак, мундай шараларды адамдардьщтурган уйлершде немесе мал кешендершде юке асырады.Шаруашылыкка кеп зиян келттретш кем1рпштердщ турлерксур жене кара атжалман жене уй тышкандары. Сур женекара атжалмандар республиканьщ барлык облыстарындакездеседа.KeMipriurrep уйге, коймага, мал кораларына енш, оларгазиян келтхреда жене мал азыгын, малдан ецщреин ешмдердоде будщрш куртады. Bip атжалман жылына 20 кг мал азыгынжейтш болса, жас тел мен балапанды да жаракаттандырады.Будан баска кем1рпштер кеп ауруларды тасымалдаушы больштабылады. Мысалы: туляремия, оба, кутырык, лептоспироз,листериоз, бруцеллез, трихинеллез жене т.б. KeMipriuiTepreкарсы курес профилактикалык жене жою-курту деп екйебелшеда.Профилактикалык шаралар — кем1ргиптердщ есш-енушежол бермеу, оларга азыктан, судан муктаждык жасау женешдерш жою. Сондыктан профилактикалык шаралардыц ецбастысы ферма территориясында, мал кораларында кунделисп.ветеринариялык-санитариялык талаптарды катац орындау,азыкты дурыс сактау, кораларда KeMiprinrrep ирмейтш ету,оларды уакытылы жендеуден eTKi3in отыру.Жою-курту шаралары — бул кем1ргпптерден б1ржолаарылу. Малдьщ шдет ауруларьша карсы ец басты шараларыныц6ipi — дератизациялык шаралар. Кем1ргпптерд1 жоюушш химиялык заттар (родентицидтер), бактериялыкпрепараттар жене механикалык куралдар колданылады.Химиялык заттар жылдам жене узак есер ететгн топтаргабелшед1. Ец тшмдш1 узак есер ететгн заттар — антикоагулянтгар.Оларга жататындар — зоокумарин, дифенацин,фентолацин жене баскалары.Зоокумарин ендарютен 1 пайызды у мен толыктырушыныц(тальк, талькомагнезит) коспасы туршде шыгарылады. Непзпecepi организмде канныц уюын тежеп кан тамырларынзакымдайды. Сур егеукуйрык бул у денесше 6ip мезгшде60 мг/кг дозада тускенде елед1, ал егер уды узак уакытбойы берген жагдайда оныц елпретш жалпы дозасы барболганы 1-2 мг/кг курайды. Зоокумариннщ сур егеукуйрыкушш кумуляциялык дозасы 0,25 мг. Осы мелшерде удыалдамшы жеммен 3-5 рет жегенде ол 3-5 теулпс бойындаелед1. Зоокумаринд1 дайындау ушш оны (2 пайыз) азыкпенараластырады. Уй жануарлары шшде тек шошка гана булуга тез1мс1з.240

Зоокумариннщ суда еритш формасын (зоокумариннщнатрий тузы) пайдаланганда 1кг азыктык алдамшыга 15 млтуз ертцщсш косып дайындайды. Мундай суйык алдамшьща0,005 пайыз болады.Дифенацин (ратиндин) — организмге acepi зоокумарингеуксас. Кем1руцплерге карсы онын 0,5 пайызды крахмалменкоспасы пайдаланылады. Онын жалпы олпретш дозасы 0,1-0,15 мг. Алдамшыга 3 пайыз препарат косады.Фентолацин — унтакпен (0,25 пайыз) толыктыргыштан(тальк, талькомагнезит) турады. Тышкандар мен егеукуйрыктарymiH елпретш дозасы 18 жэне 3 мг/кг курайды.Азык алдамшыларына 2 пайыз дуст косады.Оте жылдам эсер ететш препаратка цинк фосфид'1 жатады.Онын сур егеукуйрыктарга олпретш дозасы 75-100 мг/кг,уй тышкандарына — 150-200 мг/кг. Азык алдамшыларына 3пайыз у косады. Бул препаратты кем1рушшерд1 тез куртугамумкшдж болганда пайдаланады.Химиялык алдамшыларды (уларды) азыктык жэнесуйык алдамшылар немесе жабыскак улы масса туршдепайдаланады жэне кораларды газдау немесе тозавдатуаркылы журйзеда,К,урамына у косылган алдамшы заттарды кешрушйгердщiHiHe, журетш жолдарына, жиналатын жерлерше ceyin тастайды.Непзшен улы заттарды эртурл1дэн мен жармаларга, нанмен боткага, тартылган ет пен балыкка косып беред1K,a3ipri уакытта родентицидтердщ эсещн кушейту максатында1зденю-зерттеулер де бар. А.Тэж1баевтьщ (2002)1зцетстер1 кем1ружшерге арналган улардьщ эсерш кушейтугежэне оларга дагдылануды транквизаторлар колдану аркылытойтаруга багытталган. Автордын мэлшдеушйе транквизаторлар(аминазин, резерпин) косылган улардьщ 9cepi 4есеге дейш арттырылатыны дэлелденген. Атап айтканда,дератизация кезшде ен жаксы нэтиже коспа (комбинированный)препараттар мен тозавдату эдюш колдангандаалынган (КПЭА-комбинированный препарат этилфенацин+аминазин).Биологиялык тэс1лдщ максаты кем!руш1лерд1н табигижаулары жэне кем1руиилердщ арасында оларды жою денгешоте жогары жукпалы аурулар тудыратын, 6ipaK адамдар менжануарларга Kayinci3 микробтарды пайдалану. Кещрушшердщтабиги жаулары — мысыктар, иттер, жырткыш кустар жэнежыландар болып табылады. Кем1руш1лерге карсы бактериялыкпрепараттарды пайдалану биологиялык нэтижел1 эдюкежатады. Бактериялык препараттар косылган алдамшы жемштышкандар жаксы коркынышсыз жейд1.16-1221 2 4 1

Бактериялык, препарат — бактокумарин ветеринарияпрактикасында кещнен колданылады. Ол Tipi кешрушшердш;тиф бактерияларымен зоокумариннщ натрий тузыныцдакылдык нэрл! ортадагы коспасы. Пайдалануга дайынбактокумаринде 0,01 г — 0,016 пайыз у болады. влтгретшдозасы атжалмандар ymiH 1-2 г, ал тышкандар ушш 0,1-0,2 г.Кем1руиплерд1 устау уш ш механикалык, куралдарпайдаланылады: какпандар, Ty6i терец бешкелер жэне т.б.Аталган тэсш тек Khui-ripiM шаруашылыктарда, жеке уйлердеколданылады.8.6. ДезинсекцияДезинсекция (франц. des — жоямын, лат. — incectumжэцщк)— бул табигатта кездесетш узын тумсыкты, кепаякты шаян-курттарга карсы ЖYpгiзiлeтiн шаралардыцжиынтыгы, шыбын-ппркейлерге карсы курестщ тищщ кезьОл — барлык ферма территориясына, ецщргстйс, косымшакосалкы кораларга жэне гимаратпен курылыс орындарынаб!рдей профилактикалык жою (курту) шараларын журпзуболып табылады. М алдыц ш дет аурулары на карсыпрофилактикальпс, шаралардьщ ец мацызды жолы — ол малфермасында шыбьш-ш1ркейлерге карсы курес журпзу, себефолар топалац (ci6ip жарасын), туляремия, бруцеллез, туберкулез,койдыц жэне кустыц шешегш, карасан, гельминттержумырткасы, Tepi кабындыратьш сацыраукулактар коздыргынггарынтаратуга себеп болуы мумкш. Немесе шыбьш, маса,ш1ркей, кансоргыш, кос канаттылар жэне баска жэнд1ктермалдыц тынышын алып, мазасын кепред1, сейтш малдыцeHiMflmiriH, сутал1гш темендетед1.Профилактикалык, шаралар — шыбьш-ипркейдш; есш-енушежол бермеу жуйелерш карастыруга багьпталган, содай-ак жалпысанитария льпс жэне шшенальпс, ережелерд1 сактау, ки сактауорньш дурыс уйымдастыру жэне ти1мд1 пайдалану, киды деркезшде жинап, оны зарарсыздандыру, мал кешендер1 менфермалардыц территориясын таза устау, малды шыбынгшркейденкоргау жэне олардьщ кора йише KipyiHe жол бермеушаралары карастырылады. Профилактикалык шараларгасонымен катар мал кораларында колайлы микроклиматтысактау жэне тазалык жумысын кунделжт1орьшдау мшдеп дежатады. К,орага шыбьш юрмеу ушш оньщ есж-терезесше дэкенемесе уак Teciicii сымнан жасалган торды кагып коюга болады.Биотермияльпс, шункыр эр мезгщце жабык болганы дурыс.Шыбын-ыпркещй жою шаралары — улкен шыбындаргажэне олардьщ бала курттарына карсы колдагы заттармен242

эд1стерд1 колдану аркылы журпзшу1 тию. Шаруашылыктахимиялык инсектицидтерд1(эмульсия немесе ертшд1жэнеаэрозольды унта к,, дуст) жш колданады. Мал кораларын буркуy m iH колданылатын инсектицидтер: 0,5-1 пайыз (АДВбойынша) хлорофостын судагы ертшдю1(50-150 мл/м2 есебшен);сондай-ак 0,1 пайыз трихлорметафос-3 эмульсиясы(100-150 мг/мл); 0,25-0,5 пайыз циодрин, неоцидол, 1пайызкарбафос, байтекс, байгон эмульсиялары.0те тшмдд дезинсекцид есеб1нде аэрозоль туршде 40 пайызформальдегидтщ жэне 1-2 пайыз хлорофос косылганертндюш пайдалануга болады. Осы аталган дезинсекцидтерменжумыс ктеген кезде (мал болганда), олардын акырга,астауга, суга, жем-шепке, малдьщ денесше, т.б. заттарга тусшкетпеуш кадагалап турган жон.Сиыр кораларында (мал жокта) ен тшмдд препарат — аэрол-2(аэрозоль туршде). Opicreri малды (сауынды сиырлардан баскалары)шыбын-ипркейден коргау ymiH 0,5-1 пайыз хлорофосгьщсудагы epiTiHaiciMeH буркеда (эр баска 0,75-1 л есебшен).Кешнп кезде колданылып журген инсектицидтер катарынTOiMflLriiri жогары К-Отрин (Руссель УКААФ фирмасы) препаратыжатады. Оньщ o c e p i узакка созылады. К,ургак унтакжэне суйык ершндх тур1нде шыгарылады. 1 литр суйык К-Отринщ 100 л суга e p iT in , 1л ертщцмен механикалык шашыраткышаркылы шыбын-ш1ркейге карсы колем1 17-33 м2ауданды ондеуге болады.Ертндшерд1 бурку y i n i k ЛСД-2 кондыргысына K ipeTiHалмалы-салмалы (болшектенепн) 6 y p iK K im штанга (малдыаланнан ездшнен ©Tin бара жатканда буркед1), курамдыоздйгщен жумыс ютейтш 6ypiKKim (ОСА-2), ыкшамдыбензомоторлык кондыргы (ПБДУ-2), желдеткшт тракторлыкбуржкйн (ОВТ) жэне т.б. колданылады.8.7. ДезодарацияДезодорация — дегешм1з субстратта u iip ir e H кезде пайдаболатын жагымсыз nicri жасанды турде жою немесе оныбасып тастау.Мал корасындагы ауада жагымсыз HicriH шыгу кез1 — олмалдьщ киы мен зэрь Осы жанадан болшпен ки орган икалыкзат болып тез ушып шыгып жагымсыз шс береди. Сондыктантазаланбаган кидын калдыгы, еденн1н бепне катып калганки, садыра, малдьщ зэр1, ки шыгаратын каналда жиналыпаммиактьщ шогырлануы (20-35 мг/м3) кобейеда; Ал еДщкунделйш корадагы киды тазалап оны дер кезшде сырткашыгарып турса ауадагы аммиактьщ шогырлануы 8-17 пайыз,243

жещл ушатын органикалык, заттардьщ колайсыз Hid — 35пайыз, ауаньщ бактериялармен ластануы — 5—10 пайызкемид1, ал малды топтап бакканда жогарыдагы газдардьщшогырлануы жэне бактериялар саны кемида.Сондыктан корадагы малдьщ орналасуы мен кораныцсыйымдылык нормасы катал сакталуы тшс. Ал егер корадагымалдьщ басы кеп болса, онда б1ршшщен кораны тазалаугакиындык согады, екшшщен малдьщ денеа тез былганады.К,ора йпшдеп ауаньщ куРамынДагы зиянды газдардьщмелшерш азайту максатында химиялык тэсш — дезодарантжэне дезинфектант колдануга болады.Дезодарантгыц физикал ык эддсше жататын адсорбенттер(сйнргйп заттар): эртурл1 тесеншггер (сабан, торф, агаштьщжапырактары, агаштьщ унтактары жене т.б.) жене ультракулпнсеулелер, булар кора йпшдеп ауаньщ жагымсыз шсшбойына cinipin алады, сейтш ауаныц жагымсыз ш сштемендетедь Мысалы, ДРТ-400 шамы 1 саг 1стегенде кораауасындагы амммиактыц мелшер! 22—34 пайыз темендейщ,ауадагы бактерия л ардьщ саны 50—55 пайыз кемида.Дезинфекцияны жэне дезодарацияны барлык белшдердеб1рдей юке асырады, ол ушш ертурл1 аэрозольдарды женееденда жуатын ертщгцлерд1 колданады. Аэрозоль туршдеколданылатын заттар: 2 пайызды сутепнщ пероксида epiiiHoici(1 л/м 2), 3 пайызды жогары молекулалы cipKe кышкылы(надуксусная кислота) epmHflici (150—200 мл/м2), 0,3-0,5пайызды глутар альдегид! (150—200 мл/м2). Аэрозольдыкагьщды компрессорга косылган ТАН упгшмасы аркылы алады.Едендерда жене корадагы еткелдерщ ендеу уппн 2 пайыздыкалий перманганат ертн дю ш (150—200 мл/м2) колданугаболады. Бул ер1пндалермен кора жактауларын кунше 1 ретендейда (шашкыш пайдаланады немесе шашады).Мал шыларга арналган нысандарды дезодарациялау ушш“Таволга” таблеткасын пайдаланады.8.8. Мал елекселерш жинау жене утильдеуМал елекселерш уакьпша жинау жене утильдеу — малдьщжукпалы ауруларын алдын алуда аса мацызды шара болыптабылады. Барлык малдьщ елексеа топыракты, суды женеауаны ласгайды, сейтш мал мен адамньщ арасында 1ндетауруыньщ тарауына себепкер болады.Жукпалы аурудан олген мал елексеа мен йша агзаларындапатогенда микроорганизмдер узак уакыт сакталады. Мысалы,елекселерде туберкулез коздырушылары 500 теулйс, аллистериоз коздырушылары 160 теулйске дейш сакталады.Соган байланысты, мал елекселер1 турл1 жукпалы ауруларды244

таратушы фактор болуы мумкш. Мал елгеннен кешн, малflapirepi тез арада елексеш карап-тексерш, кажетп шараколдануы керек. 0 лекселерд1арнайы автокелжтерде тасымалдайды.Ол ушш арнайы металдан жасалган жэпшс немесеimi тем1рмен капталган агаш жэшйс болуы керек. Жукпалыаурудан олген мал елексесм жаткан жерд1 дезинфекциялаукажет. 0лекселерд1 сою жэне TepiciH сыпыру биотермиялыкшункырдын бетондалган аланкайында немесе утильзауыттардьщарнайы бел!мдершде журпзшедо. Олексещ 6ipнешетесшмен жояды: жерпшкт! Жёрдщ жагдайына жэнеаурудын TypiHe байланысты мал елекселерш ертейда,биотермиялык шункырда зарарсыздандырады немесе ветеринариялык-санитариялыкутильдеу зауыттарында ендейдг©лекселерщ жерге комуге тыйым салынганы дурыс (барлыкдамыган елдерде мемлекетпк зандармен елексеш кемш жоюгатыйым салынган). Ce6e6i елексе жэне баска биологиялыккалдыктар патогещй коздырушылармен, токсиндермен,радионуклеидтермен, химиялык жэне де баска улы заттармензакымдануы мумкш. Сондыктан олар эпизоотолопиялык жэнеэпидемиологиялык тургьщан ете Kayirrri болып саналады.Егер мал топаланнан жэне де баска коздырушысы споратузетш шдеттен, сонымен катар аса каувдп аурудан (мацка,ipi кара обасы, кутырык) елее, елекселер мшдетп турдеepmenedi.©лекселерд1арнайы елексе ертейтш пештерде, отынньщ(агашты керосин, соляркамен 6ipre колданады) кемепменошакта немесе шункырда eprenai.©лж жагатын шункырды елексе кебетшдей етш жабдыктайды.©pi оны айкзегырылган (крест сиякты) ею орлан туратынетш казады. EKi op киылыскан жерде жуан беренелер салыпоган елекселерщ орналастырады. Шункырдьщ тубше сабанжене агаш салып жандырады. Ipi кара елЫ 6-7 сагат йпшдетолык жанады. ©лисп жагу тек утильдеу зауытгары жок болтанжерлерде руксат етшеда.Сонгы уакытта Ресейде (ВНИИВСГЭ) тищщлш жогарыжана отынньщ Typi muipi.'iiu, биологиялык калдыктардытуракты немесе далалык жагдайларда ортеу ушш техникалыккуралдар мен пайдалану технологиясы дайьшдалган. Мундайелексеш ертеудщ жана технологиясында пайдаланатын жанаотынньщ курамы — сузгщен eiin жанатын пиротехникалыккосындыдан (ПСФГ) турады. Мундай косьщдыныц ерекше л iriоньщ жану температурасыньщ жогарылыгьщда — 2000—2500^(агаш пен жанармайга Караганда 1,5 есе жогары). Мал елексеаПСФГ колданганда 3—4 сагат шшде толык жанып кетеда,ал соляркамен жакканда — 20—26 сагатка созылады.245

Экономикалык, жагынан мундай технология (ПСФГ)тшмдо, ce6e6i кымбатка согатын биотермиялык шучкырлардьщкажетпп болмайды.Бул едостщ жаксы жаты зарарсыздандыру жагынан сешмдоepi еамдоктер ушш тыцайткыш K©3i больш табылады. Bipax,,бул жагдайда ен пайдалы epi керекп ешмдер (ет-суйек уны,май, мушз жене т.б.) жогалтылады.Олекселерда ортеу оларды зарарсыздандыруда нэтижел1 еддсболганымен, экономикалык жагынан тшмаз болып табылады.Биотермиялык, шункырлар арнайы жобамен салынады (22-сурет). Биотермиялык шункырларды кургак, жерасты суларытерецде орналаскан жерге жене тургын уйлер мен сукоймаларынан 1 км кашыктыкта салынады. Ол уппн 200 м2жер ауданын, бшктш 2 м жабык коршаумен коршайды. Булаланньщ ортасьша диаметр! 3 м жене терендш 9-10 м болатьшбиотермиялык шуцкыр жасалады. Оньщ Ty6i бетондалады,кабыргасы су етпейтш материалдан тургызылады.Апанньщкабыргасы жерден 20 см бшктжке дейш кетершедь Апанныцбетш мыктап кос какпакпен жауып, аузына кулыпБетонлык кабат салады. БиотермиялыX T S l i 20к шункырдыцайналасы бетондалады.Б иотермиялыкшункыргаелекселердо салганнансоц, 20 теулжтенкейш, термoфильдiмикрофлораныцдамуынетижесшде ондагытемпература 65°Скажетедт Мундайтемпературада елексенщыдырауы35-40 теу л ж теаякталады . Н е-тижесшде бipкeлкiмасса пайда болып,жукпалы ауру коздырушыларыжойылады.22-сурет. Биотермиялык кудык246

Биотермиялык шункырларды колдану б1здщ республикамыздабиологиялык калдыктарды утильдеуде ен тщмдайболып саналады. C e 6e6 i елексеш ортеу ЭдМ кеп жагдайдаicKe асырылуы киын epi колайсыз деп табылуда (жанутемпературасынын жетталжаздига, ауаньщ кеп шыгындалуы,жану кеЗщдё пайда болатын бумен кейб1р ауру коздырушыларыньщкоршаган ортага тарауы ep i улы заттардын(фосген, диоксиндер) белшу1, отынньщ кеп шыгыны. Ал,бул ретте ен тшмд1 деп танылган ветеринариялык-санитариялыкутильзауыттары жоктьщ касы, ал елекселер женебаска калдыктар жиналмайды, утйлвденбейдт. Мундай жагдайадам мен малга KayinTi эртурл1 аурулардьщ тууына женеолардьщ таралуына екеп согатыны айдан анык Сондыктан,биотермиялык шункырларды эр ауыл округтарында, ep6 ipшаруашылыктарда согу epi оларды дурыс пайдалану жукпалыаурулардан сактанудын 6 ipaeH-6ip кетшй. Мундай курылыстыондаган жылдар бойы пайдалануга болады.Ен бастысы аталган курылыстарды арнайы жeтiлдipiлгeнбупнп куннщ талабына сай тигтгж жобалармен салган дурыс(Ресейде мундай жобалар бар).Биотермиялык шункырлардьщ маныздылыгын темендетпейен 6ip айта кететш мемлекеттж меселе, ол жана ветсанутильзауьптарьщсалу, есюлергн icKe косу болып табылады.Ет жэне балык ендеу кэсшорындарында, кус фабрикаларымен ветеринариялык-санитариялык утильзауыттарындаазыктык заттар алу ym iH биологиялык калдыктар ондеуденотизшед! (сонгысында сонымен катар, KayinTi биологиялыккалдыктар да жойылады). Осындай ендеудщ аркасында етсуйек,суйек жэне балык уны алынады.Ветеринариялык-санитариялык утильзауыты — малелекселер} мен ennipic калдыктарын термиялык ендеу аркылыутйльдезш н KecinopbiH. Мундай кэсторындар бурынреспубликада кеншен колданылган.Ветеринариялык-санитариялык утильзауьггтары азыктыкун (ет-суйек), техникалык май жене баска да цщка заттар(муй13, желгм) шыгарады.Ветеринариялык-санитариялык утильзауыты арнайы жобабойынша елд1-мекендерден 1 км, ал мал шаруашылыгыкешендерщён 3 км кашыктыкта салынады. К,урылыс барысындазарарсыздандырылмаган шиюзаттьщ дайын ен1ммен6ip жолда кездеспеуш, жанаспауын толык камтамасыз ететшшарттар карастырылады. Зауьггган шыгар какпанын алдындаавтокелжтердщ денгелепн зарарсыздандыруга арналгандезтоскауыл болады.247

Зауыт территориясы жэне ендарю корпусы санитариялыкжагдайына байланысты, 6ip-6ipiHeH болшген, eKi аймактан(таза жэне лас) турады.Лас аймакта шшазатгы кабылдау, елекселерщ сою, TepiciHсьшыру, ш ии заттарды усактап, казандарга салу, соныменкатар автокелж пен тершерд1 зарарсыздандыру жумыстарыжурпзшедц.Таза аймакта шиюзаттарды термиялык жолмен зарарсыздандырып,технологиялык ондеуден етюзед1. Зауыткакелш тускен елекселерд1 ветеринариялык-санитариялыксараптау нэтижесше карай кайта ондеуге ж1беред1 немесежояды. Азыктык ун жасауга жарамды шиюзаттардытермиялык ендеу вакуум-казандарда журйзшедд (130°С-та 3атм. кысымда — 30-60 мин). 0лекселерд1 уакытша жинауушш (жазда 12 сагат, баска мезплдерде 24 сагатка дешн)едщ мекендерде арнайы елексе жинау орны болады. Мундайорындардыц кемепмен арнайы автокелжтер шаруашылыктерриториясына к1рмей-ак елекселерд1 жене шжозаты барконтейнерлерда алып кете алады.0лексе немесе баска да ендарю калдыктарын альш келгенарнайы келжтер зауыт территориясына тек лас аймаккаетет1н какпа аркылы етед1. Шик1заттарды T ycipreH сон,автокелжтер мен контейнер л ер механикалык тазаланып,жуылып, дезинфекцияланады. Зарарсыздандырылганавтокелжтер таза аймакка етш, дезтоскауыл аркылы сырткашыгарылады.8.9. Кдды зарарсыздандыру эд1стер1Кен сырткы ортаны ластайтын б1рден-б1р фактор болыптабылады, ал кей жагдайда шдеттж жене эпидемиологиялыкKayin тенд1ру1 мумкш.Ауру малдан неж1с аркылы сырткы ортага ауру коздырушыларыбелшеда. Олардьщ кида сакталу узактыгы температурага,коздырушыньщ турше байланысты болады. Жукдалыаурулардьщ коздьфушыларыньщ кдда сакталу мерзМ йрнешетеулжтен б1рнеше жылга дейш (туберкулез коздырушысы475 теулж сакталады), ал гельминттердщ жумырткалары —7-15 айга дейш созылады. Осыган байланысты, жукпалыаурулармен ауыратьш малдан алынган кдды зарарсыздандырукажет.К,ою киды зарарсыздандьфуда непзшен физикальж жэнебиологиялык enicrepi колданылады. Ал химиялык эдцс суйьжкдды зарарсыздандьфганда тшмд1рек (23-сурет).248

К,иды зарарсыздандырудын физикапык, эд1с'ше термиялык,электрогидравликалык emcrepi жэне сэулелещиру жатады.Топал ан, карасан, манка жэне кутырыкпен ауырган немесеауруга кудйсп малдардьщ киын мвддетп турде ертейщ. К,идыертеуге арналган жер ошактары терендт 75 см, диаметр!75-100 см болады. Тубше 40-50 см биыктжте келдененнентем1р тор койылады. TeMip тордын асты отынга толтырыльт,устшен ки салынады. К,иды ортеу аса KayinTi аурулардынкоздырушыларын жою ymiH колданылатын сешмдд эдцс. BipaKкейШр кемшшктерше байланысты ете сирек колданылады.Keft6ip TeMip жол зарарсыздандыру-жуу станцияларындаки жагатын арнаулы пештер жабдыкталган. Жукпалы аурупайда болган жагдайда ipi мал фермаларында турактыкондыргылар, ал шагын шаруашылыктарда жылжымалыкондыргылар орнатылады.К,ургак тынайткыш ретшДе колдану ушш де ки мен куссангырыгын термиялык жолмен зарарсыздандырады. Ол ушшарнайы пештер колданылады, температурасы 200°С-тан кемболмауы керек.249

Биологиялык edic кою кещц де, суйык кенцй де зарарсыздандыруушш колданылады. К,ою кещ ц зарарсыздандыргандаен жш колданылатын шара ол биотермиялыкэдю. Биотермиялык едюпен кою кещй зарарсыздандырумикробтардьщ жылу болу npoueci есебшен журедь Булмаксатта алацга бшктМ 30-40 см етш сабан, агаш угшдшершнемесе кургак зарарсыздандырылган кон теселедь Бул ылгалсшдргйи жабдыктардьщ бетше бшктш 2 метрге дейш боскуйшде кец салынады. Оньщ бей сабанмен, кургак кецменнемесе агаш угшдю1мен жабылады. Зарарсыздандыру кецнщкызынып, температурасы 60°С-ка жеткен куннен басталдыдеп есептелш, жылдьщ жылы уакытында eKi ай, ал суыкуакытында уш айга созылуы тию. Бул мерз1мде кец зарарсыздандырылып6iTTi деп есептеледьЕгер кецнщ ылгалдылыгы 70 пайыздан артык болса, ондаылгал сшдретш сабан, агаш угшдю1, ecKi кургак кец сияктызаттармен араластырып, уйшдще устайды. Мундай едюйкомпастау деп атайды. Компастау кез1нде ки ш щ ц ептемпература 65°С дейш кетершш, ол зарарсыздандырыладыepi тьщайткыштык касиеп жогарылайды. Компастау Mep3iMi6 ай, оныц 2-3 айы жылдьщ жылы Mep3iMi болуы керек.Квцд'1 узак, уакыт caipnay edici кез-келген шаруашылыкжасай алатын карапайым едю. Бул едюп колдану ушш ушсекциядан туратын кец коймасын жасайды. Секция л ардыкезепмен толтырады. Жукпалы ауру коздырушыларымензакымданган кимен толтырылган секцияньщ бел 10 см бшктжтесабанмен, шымтезекпен жабылады. Осы едюпен споратузбейтш ауру коздырушыларымен закымдалган киды 12 ай,ал туберкулез кезшде 2 жыл устау аркылы зарарсыздандырады.Кецд1 зарарсыздандыру тш м дш ш н санитариялыккерсеткгшмикробтардьщ кемепмен аныктаймыз. Споралыкпатогенд1 микрофлора ушш бациллалар, спора тузбейтшмикрофлора ушш йпек таякшалары, ал туберкулез кезшдестаф и л о к о к к тарды ц бар-ж огы зерттел1п, кецн1цзарарсыздандырылу сапасы аныкталады.8.10. Малшылардьщ денсаулыгын коргауТехникалык каушс1здйс жене eHflipicTix-санитария лыкшаралар жиынтыгы малшыларды зооантропонозды аурулардансактауды, ецбек енш дш ш н жогарылатуды жене жогарысапалы енгм алуды камтамасыз eTyi керек.Малшылар ецбек коргау ережелер1мен танысуы ушшеюмшшпс оларга алгашкы, жумыс орнындагы кезецд1нускауларды 6epyi тию.250

Алгашкы нускаумен барлык жумыска жанадан келгенадамдар (мшдет1 мен мамандыгьша карамай) танысады. Оныцмаксаты жумыска келген адамдарды ецбек коргау ережелер!жэне кэсшорынныц шла терпб1мен таныстыру.Жумыс орнындагы нускауды топ жетекина журпзедь Булнускау жумыстыц K ayinci3 тэсшдерш практикада игерудщбастамасы болып табылады. Малмен тЬселей жумыс ютейтшадамдарды жеке бастыц гигиенасымен таныстырады.Кезецд1 нускау мал шаруашылыгы жумысшылары ушш6 айда 6 ip рет журпз1ледь Жазатайым жагдай болса фермадакосымша нускау журИзГлод, оган барлык малшыларкатысады.Мал шаруашылыгында ецбек шарты кора-жай ауасыныцзиянды газдармен, шац-тозацмен жэне микроорганизмдерменластануына, температураныц тез езгеруше, шуга жэне физикалыкауыртпашылыкка байланысты болады. Соганбайланысты мал шаруашылыгындагы жумысшылар кепжагдайда мамандык ауруына ушырайды. Малшылардыцецбеп булшык ет кунйн кажет ететш физикалык жумыстар.Шаруашылыктарды механикаландыру жэне автоматтандыру,азыкты дайындау жэне тарату, суару, сауу, кецщ жинау сияктыжумыстар кезшде физикалык ауыртпалыкты жецглдетередд Дегенмен де, мундай шаруашылыкта да кейбдр колайсызфакторлар сакталады, мысалы: узак уакыт бойы коражайлардажуру, малдыц тыгыз орналасуы, ауаныц бактерияларменластануы, булардыц барлыгы мал шаруашылыгындагыжумысшылардыц денсаулыгына зиянды эсерштипзедо. Сондыктан да мал кора-жайларында оптимальд1микроклиматты сактау кызмет керсетуштердл аурудансактаудыц мацызды факторы болып табылады.Мал шаруашылыгындагы жумысшылар арнайы жэнесанитариялык кшмдермен камтамасыз етшеда. Арнайы кшм —бул жумысшыларды физикалы к, химиялык жэнебиологиялык факторлардыц эсершен коргайтын курал.Арнайы ки1мге кеудеше, комбинезон, алжапкыш, колгап,ет1к, резецке шулыктар жатады.Химиялык дезинфектантгардыц зиянды есершен коргануушш жумысшыларга алжапкыш, калпак, резецке етж женеколгап бершед1.Санитариялык киш —бул ет жене ет ен1мдер1нщ, суттщжумысшылар KHiMi аркылы микробпен ластану мумкшдйтнщалдын алушы куралдыц 6ipi. Санитариялык ки^мге ак, тепемакта-матадан ттлген халат, калпак, орамал жатады.Ауру малмен, елексемен, кимен жанасу нетижесшде жумысшыларгакейбф антропозоонозды аурулардыц жугу Kayni251

тенедь Аса к,атерл1 ауруларга топалац, мачка, туберкулез,бруцеллез, кутырык, бузаутаз жэне т.б. аурулар жатады.Мундай аурулар кезшде сактык шаралар непзше нактыветеринариялык кадагалау, уакытылы балау, ауру малдардыемдеу жатады, сонымен катар кызмет керсетушшер де сактыкшараларды колдануы керек.Малмен жумыс гстеуге 18-ге толмагандар, жуки жэне балаем1зетш эйелдер ж1бершмейдо. Кдлзмет керсетушшерге арнайыкшмн1ч сыртьшан баска кшм киюге, мал кора-жайларындатамак жеуге жэне ауру малдан алынган ш ш а сутп iniyreтыйым салынады.К,ызмет керсетушшер ауру малды куту барысында мшдегптурде арнайы кшм кию керек, бул ки1м жумыс бггкен сонзарарсыздандырылады. Жумыс аякталган сон, кызметкерсетушшер душка тусш, ез кшмдерш киедц. Жумысшьшарколдарын курамында 100-150 мг/л белсещй хлоры барерт1нд1мен зарарсыздандырады. Бул е р т щ ц кун сайынауыстьфылады.Зарарданган ки мен елекселерд1 резецке етж, колгап,комбинезон кшп жинайды. Бул жумыстан кейш арнайыкшмдерд1 эбден зарарсыздандырады. Халат, алжапкыш,орамалдарды аптасына 1 рет 1 пайыз сш тш ертгндйге немесе2 пайыз сода ертшдю1не салып кояды, соцынан 30 минкайнатып, сабынмен жуады.Кейде жумысшылардьщ окыс кимыльшан мал шошыньш,адам денесше жаракат Tycipyi мумюн. Малдьщ теуш ж1беру1,сузш немесе т1степ алуы мумкш. Осындай жагдайлардыцалдын алу ушш жумысшьшар малды кутудщ каушаздйсережелерш жаттауы керек.К,ызмет керсетушшер толык медициналык тексеруденеткен сон тана жумыска ж1бершедь Жумысшьшар 3 айда 1рет, сауыншылар айына 1 рет профилактикальпс, тексеруденетедо жэне 6 айда 1 рет бруцеллез бен туберкулезге тексершед1.Барлы к жумысш ылар уакыты лы 1шкурт (гельминт)тасымалдауга тексершедд.Дезинфекцияльщ жумыстарга ветеринарлар, санитарлар,механизатор л ар, журйзушшер жэне малшылар катысады,олар дезкондыргылармен жене дезинфекциялык ертшд1лерменжумыс icTey жэне кау1пс1зд1к ережелерш б1лу1керек.Дезертшд1лерд1 дайындау жумыстары ветеринариялыкмамандардьщ кадагалауымен журпзшедь Ертшд1 дайындаушыларарнайы кшмдер (халат немесе комбинезон,алжапкыш, резецке етж жэне колгап, кезщщргк, респираторнемесе противогаз) киед!.252

Дезертшдшермен жэне аэрозольдермен жумыс icreyбарысында темека шегуге жэне тамак, жеуге болмайды. Ауланыаэрозольмен дезинфекциялау желаз, кургак, ауада журпзшещ.Дезинфекция немесе аэрозол ый дезинфекциядан кейшжайларды 6-24 сагатка жауып кояды (дезертшдшщ концентрациясынабайланысты). Мундай жагдайда коражайлардынесжтерше “Kipyre болмайды” деген ескертпе жазуларшшещ.Дезинфекция Mep3iMi б1ткен сон, жайлардьщ iiui 6ip тэулжбойы желдепледд, содан кешн азык жэне су астаушалары ысгыкс умен жуылады жэне желдетюшп косьш кояды. Осьщан кешнгана адамдарга Kipyre жэне малды ж б ё р у г е руксат етшеда.Улы химикаттармен жумыс жасаган сон, к иш д1 щ еш штазалау керек жэне колды сабындап жылы сумен жуады.Дезинфекцияда колданылган арнайы ки^мдерщ уйде сактаугаболмайды.Мал шаруашылыгындагы жумысшылардьщ барлыгындасанитариялык инспекция бекггкен санитариялык кггапшаларыболады. Санитариялык кггапшага денсаулык жагдайы, медициналыктексерудщ нэтижелер1, инфекциялык ауруларменауырса, ол туралы мэлшеттер? профилактикалык егулертуралы жазылады.Туберкулезбен, бруцеллезбен жэне баска да адам мен малгаортак аурулармен ауыратын адамдар малмен жумыс icreyreж^бершмейдьСут фермасында жумысшылардын жеке басыныцгигиенасын сактаудыц манызы зор, ce6e6i сут аркылы эртурл1аурулар таралуы мумкш. Сауыншылар жэне баска да суткекатысы бар адамдар унемд дене тазалыгын сактауы керек, ecipeceкшмдерц колдары таза болуы керек жэне тырнактарын кыскаалып тастайды. Егер олардьщ дене температурасы к отершее,колдарында кеалген немесе куйген, ipibwi жаракаттар болса,оларга жумыс icTeryre болмайды.Ветеринариялык мамандар yHeMi ауру малмен жэнеелекселермен тжелей катыста болатындыктан, олар ушш жекегигиенаны сактау аса кажет.Ветеринариялык-санитариялык откелде жумысшылар менмамандар ез кшмдерш m em in , кшм шгМте калдырады да,душка T ycin, арнайы кшмдерд( кит ферманьщ ещйрютжаймагьша егеда. Ipi шаруашылыктарда осындай тэртшке тырысукерек. Жумыс аякталган сон, жумысшылар мен мамандар душкаT ycin, арнайы кшмдерщ OTKi3in, ез кигмдёрш киш, енд1рютжаймактыц сыртына шыгады. Арнайы кшмдерщ уйге альт кетугенемесе сол кшмде енщрютж аймактьщ сыргына шыгуга тыйымсалынады.253

Мал шаруашылыгы жумысшыларын мамандык ауруынашалдыгудан сактау уппн кешендд шаралар журпзшедд: мал коражайларындаоптималыц микроклимат жасау (температура,ылгалдылык,, ауаньщ газды курамы, жарыктандыру), raiMOiжелдеткпп жене канализация орнату, жуйел1 турде дезинфекция,дезинсекция, дератизация журпзу, ауру малды окшаулаужене емдеу, территорияны кегалдандыру жене т.б.Крюкдша кррытындыМалды аурудан сакщаудыц 6ipden-6ip жолы —санитариялык,-гигиеналык ережелерд'1 мултж аз орындау, арнайы жоспарбойынша вз уакытысында дезинфекциялык, дератизацияланужэне влексеш унем\ утильдеу шараларын дер кезшде жургЬумал кэсторындарын аурудан сактаудыц кеп 'т.Бакылау суракгары:1. Мемлекетпк ветеринариялык мекемелер, олардьщ мщцеттер1.2. Ветеринариялык-санитариялык объектьлерге жататынмекемелердо атацыз?3. Мал елексесш утильдеу куралдарына жэне эщстерше сипаттамаберщдз?4. Дезинфекцияньщ жэне дезодарацияньщ М1ндеттер| не?5. Дезинфекцияньщ турлер1 жэне оньщ м1ндетгер1?6. Дезинфекцияда пайдаланатын химиялык, заттарды атацыз?7. Шыбын-ннркейге карсы шараларды атацыз?8. Дератизация жасауга арналган заттарды атацыз?9. Зооантропонозды ауруларды атацыз?10. Малшылар кдндай медициналык тексерулерден етедд?11. Шаруашылыктарда малшылардьщ денсаулыгын коргаумаксатында журпзшетш шараларды атацыз?254

XIX тарау. Малды куту гигиенасыМалды дурыс устау, азыктандыру жэне суарумен катароларды куту мал денсаулыгы мен вшмдмш ушш аса кажет.Бул тарауда малды куту жолдарыныц (mepi мен туякты куту,серуендету, шыныктыру) маныздылыгы жан-жактыкврсет'тген.9.1. TepiHi куту гигиенасыМалды суару, азыктандыру жэне колайлы жагдай тугызуменкатар, олар эркашанда кутущ кажет етедь Осы кутудщаркасында мал организм! езше кажегп табиги ттркенш!кабылдайды. Мундай ттркешштер организмнщ физиологиялыккызмепне, зат алмасу процесжс, организмнщ функциональдыккызметшщ o c y i мен калыптасуын арттыруга, сондай-акденсаулыгы мен еншдшггщщ ocyiHe ез ыкпалын типзед1Мал Tepici, оныц рецепторлык аппараты, булшык ет,ж у й к е ж у и е с щ шыныктыру нэтижесшде тугел организмгежэне жекелей органга тура жэне жанама эсерш типзедо.Мундай жагдай гомеостазды сактап кана коймай e p 6 ipоргандардыц жэне жуйелердщ функциональдык к а бш етшарттыруга ыкпалын типзеда, тугел организмнш де жагдайынжаксартады жэне ен1мд!л1к каб1лет4н кетередьTepi организмде б1рнеше кызмет аткарады. Ец 6ipiHmi —Tepi сырткы ортаньщ эртурл1 эсерше кедерп есебшде кызмететещ.Мал организмж сактау жэне калыптасу кызмеп терщепкептеген рецепторлар аркылы ЖYpeдi (термо-баро-механорецепторларжэне т.б.). Терщеп нейрорецепторлык аппараттьщперифериялык жуйес1цщ соцы (ушы) аркылы, организм ермезпл сырткы ортамен тыгыз байланыста болады. Сондайакорталык жуйке ЖYЙeciнiц байланыстырушы жэне уйлеотрршкызметшщ аркасында барлык iuiKi органдармен деоз байланысын жогалтпайды. Терще кейбар бeлiктeгi вегетативтжжуйке жуйесшщ 6ip-6ipiMeH косылуыныц аркасындаiniKi органдармен рефлекторлык шецбер курайды (Захарьина-Хеда зонасы).255

Tepi рефлекторлык, байланыс аркылы организмдеп жылуретгеу байланысы жэне зат алмасу процесш аткарады.Терш щ кун энергиясын езш е кабылдау жэне оньщшагылысу куш йш й мал терюшщ тусше байланысты. Актусйсиырдан Kepi кара туей сиыр кун энергиясын езше 2 есекеп кабылдайды.Тершщ сырткы кабатыньщ температурасы оньщ жушнщузындыгына, тыгыздыгына жене сапасына, сырткы ортатемпературасына жэне ауа козгалысьша байланысты.Тершщ тыныс алу кызмей: Tepi — белокты ьщырату(белшектеу) жене синтездеу, куюртйсутегшщ алмасуына,витаминдердщ синтезделу реакциясына катысады.Тершщ экскреторлык кызмет'и Tepi аркылы су белшшшыгады. Су терщен осмос заны бойынша шыгады. Терщенсудыц шыгу мелшер1 сырткы ортаньщ температурасына,ылгалдылыгьша байланысты. Ауа температурасы жогары женеоньщ ылгалдылыгы темен болган сайын терщен судыц шыгумумкшдш жогарылай туседк Tepi аркылы 13 пайызга дейшжылу жогалады екен.Зат алмасу nponecrepi аркылы тершщ сыртьша олейн, жогарымай кьндкылы, сут кышкылы жене тагы баска да органикалыккосылыстар шыгады, сеййп Tepire лайыкты pH курайды.Крлайлы температурада мал терюшщ реакциясы шамалыкышкылдау больш келедо (pH 6,2-6,9). Tepi ете кышкылдыболса, ол байыргы жене патогецщк микробтардьщ есш-енушежол бермейдд.Сондай-ак, тершщ организмде иммуноглобулиндердщтузуше йкелей катысы бары аныкталган. Ал иммуноглобулиндерболса, олар вакцина еплгеннен Keftinri иммунитеттщартуына кеп есер типзедьTepim тазалау. Мал TepiciH тазалау, оны барлык ластан,терщен шыккан ертурл1 суйыктан тазарту ушш колданады.Ол ж уйке ЖYЙeciнiц ж ене терщ еп кан тамырларынмеханикалык козгалыска келйрш, оларды коздырады.Терщен ылгал шыгару кабшепне карай, 6ipiniiii орьщда жылкы(2,5-3 л/с), ipi кара (0,5 л/с), одан кейш кой, епиа, шошкареймен келеда. Tepire ертурл1 эпидермиейц елген клеткалары,шац-тозац, ылгал, сапрофитйк жене патогенд1к микробтар,еацыраукулактар, вирустар, бактериялар жене т.б. жиналыпкалады. Сондыктан Tepi тазалаудьщ ец басты мшдей — Tepiбетш жене оныц жунш патогенда жене жартылай патогендамикробтардан, жиналып калган ластан, каддыктан тазалаубольш табылады.Мал дерп'ерлж-санитариялык ереже бойынша малдьщTepiciH кунделжй тазалап туру кажет. Ол ушш арнайы щетка,металл тарак колданады.256

Мал корада колайлы микроклиматты сактау ушш, малдыкорадан тыс жерде тазалау керек. Мысалы: атгы даладабайлайтын орында, сиырды арнайы шарбакта немесе станокта,шошканы серуен аланында тазалаган жен.TepiHi колмен тазалаганда кыска, катты, тукп немесесинтетикалык материалдардан жасалган щеткалар, ушыдогалданган тарак колданылады.Малды сол жагынан бастап, алдымен басын, мойнын,алдынгы аягы мен кеудесш содан кешн шоктыгынан арткыаягына дейш тазалайды.Сауын алдында жешйдд жуып-куту гигиеналык тургыданКараганда, б1ршшщен — ауру малдан жукпалы микробтардьщсау малга таралуын, еюИшщён — сауылган сутте микроорганизмдердщсанын азайтады.Малды пневматикалык тазалау шансоргыштар немесевакуум-насостар аркылы журпзшедй. Мал мундай тазалаугатез арада уйрёнеда. Тек малды 6ip мезплде тазалау жумысынезгертпеуге тырысу керек.Малды жуу жэне тогыту. Малдьщ денесшдеп ласты тазалаунемесе ыстык кунде салкындату ретшде — денесше сукуяды, жуады жэне тогытады.Деш сау малдарды суга тогыту жалпы организмд1 ныгайтушы,организм мушелер1 мен жуйелер кызметтершкоздырушы ретшде, ал ауру ушш емщк максатта колданылады.Сондыктан су процедурасын колданган кезде сужылы болуы тшс (16-18°С), ал малды тогыткан кезде ауатемпературасы 16- 18°С темен болмауы тшс. Малды тогытканнанкешн суыктимес ушш, кеггпру, сипалап суын саркытукерек, ал багалы немесе асыл тукымды малды корага иргаедд,оньщ астына жумсак тесешш тосейдиШауып келген немесе ауыр жумыстан босаган аттын устшежабу жабылады. Ce6e6i, егер ауа темпертурасы темен болсамалга суык тиш калуы мумк1н.9.2. Малдьщ аягын, туягын жене мушзш кутуМалды шаруага дурыс пайдаланудьщ 6ipfleH-6ip жолы малаягын сактау болып табылады. Мал аяктарыньщ жаракаттануыньщжи1 кездесет1н ce6e6i — малды торлы еденде багу,еденнщ жарыктарыньщ арасы тым алшактау болуы жэне т.б.ce6errrepi болады.Малдьщ демалатын орнын жалпак агаштан жасаган жен.Ал малдын журш-туратын, азыктанатын, су imeTiH жерщторлы еденнен жасаган тшмдк Мал аяктарын дурк1н-дурк1нтазалап, сумен жуып, кургата кепт1руд1н пайдасы зор.17-1221 2 5 7

Малдыц алдыцгы аягын жаракаттан сактау ретшде азыксалатын акырды, малдьщ жатып-туруына кедерп келтармейтшетш салу керек.Жалпы малдыц былганган аягын сабаннан жасалганширакпен теменнен жогары карай ыскылау кан мен лимфаайналыстарын калпына келпруге эсерш типзедь Мундаймалдыц ревматизм (сарыбуын) ауруын болдырмаумен катарiciKTi сары су жиналуын токтатуга б1рден-б1р себебш типзедц.Туя к ауруларыныц алдын алу. Ipi кара туягыныц ауруын(сарьш, бакайкурт) болдырмау ретшде, осындай ауру шыкканшаруашылыкта, бетоннан жасалган арнайы ванна жасалады.Мундай ваннага 10 пайыз тотияйын ертшдюш 10-12 смтерецдйсте толтырады. Эдетте осы ваннаны сауын залыныцалдына, eHi мал KipeTiH жолмен б1рдей, ал узындыгы 4-6 мболуы тию. Осы ванна аркылы малды кушге немесе кунараб1рнеше кун журпзу керек.Туяк ауруларына карсы соныц ппшде ipi кара ушш де ецтшмдаа — формалин ваннасы. Оны колдану ертщща 5 пайызформальдегид. Формалиншц дезинфекциялык кабшета етежогары. Сондай-ак тотияйын ертщщсше Караганда арзандау.Формалин ваннасын колданган кезде, еден таза жене кургакболуы тшс. Формалин туяктыц жумсак жерше енген кезде,туяктыц буынын жене туяктыц езш катты ттркещ йредьМал туяктары кутудщ басты шарттары олардьщ дурысn iiitiH iH сактау мен калыпты кызметгн аткаруларында. Малтуягыныц ауруга ушырауына мынандай жагдайлар себебштипзеда: малды кунделж'п серуендетПеу, корадан сирек немесемулдем шыгармау, дурыс азыктандырмау, корада жэнежайылымда багуды нашарлату, туякты туракты тазаламау,туякты дурыс тагаламау жене т.б.Мал туяктарыныц ауруларыныц алдын алу мен емдеушаралары eKi багытта журпзыедь Олар туяктьщ мушзтураларын калыпты ecyi мен дамуын, табан мушз1, жерсогарcyfteKTepi мен с у т р уштарыныц жаракатын, жарылыпшытынауын,согылуын жене mipyiH болдырмау.Шамадан тыс ескен жене б1ркалыпты MYжiлмeгeн малтуяктарын октын-октын жонып, арнаулы куралдарментабандарын тазалау кажет. Бул ушш туяк жонар пышак,кашау, балга, Typni жене кышкаш пстеуйстердц пайдаланады.Туяк тазалауды белпл; 6ip тертшпен, алдымен табанымен кайырмалы кабыргасын, содан соц су т р ушын, ецсонында мутзд1 суйектщ табан жиегш тазалау журпзшед}.Эр мезплде туякты Kecin туру немесе оныц б1ркалыптыкажалуы, туяктыц б!ркелк1 жэне тузу басуына, оньщформасыньщ дурыс болуына ез ыкдальш типзедд. Жылкьшьщ258

туягын кутудщ ец басты жагдайы, дер кезшде жэне дурыстазалау. Оларга таганы кыс жэне жаз мезплше карай, сондайакжылкыны жумыска жегу ерекшелтне карай тандайды.Мушзд1 куту. Оны кутуде ец басты мшдет ipi караныцарасында 6ip-6ipiHe закым кел"прмеу жэне жаракат болдырмауболып табылады. Малдын арасындагы барлык жаракаттанудыц8,5 пайыз мушз аркылы болатыны аныкталган.Myfti3 аркылы Tepi, жыныс органдары жш жаракаттанадыжэне тул1кте ил тастау, сынык, т.б. Кездеседа.Кектемп диспансерлж жумысты етк!зу кезшде буканыц,сиырдыц, жас малдын муШздерше аса кефл беМнедй, егермушздщ ушы eTKip немесе ете сушр болса, оларды Kecinотыру керек. Малды байлаусыз устаган кезде осындайдйепансерлтк жумысты жайылым Mep3iMi бтсен кезде дежурпзу керек.Егер жас малды жэне сиырды шаруашылыкта байламайустаса, онда олардыц мушзш 60-70 кундж кезшде, ягнибузаудыц мушз1 жанадан шыгып келе жатканда альт тастаугаболады. Ал еркек бузауды 6ip мезплде n iiim p efli жэне мушзшкеседа. Мушз шыгып келе жаткан орьшды электротермокаутераркылы куйдфед1 немесе сшймеи куйд1редь Операцияжумысын мал flepirepi ЖYpгiзyi тшс.9.3. Малды серуендетуСеруендетуд'щ мал организмтё тиггзетш dcepi. Малдысеруенге жiбepмeyдiц немесе серуеннщ ете аз болуына мал азкимылдаса улкен мидын кыртысыньщ кызмейне Kepi ыкпалтипзедо. Соныц салдарынан жуйке жуйесшщ ййркенукызмей теменде Ши, кажиды жэне жуйке жуйесшщ кызмейбузылады. Гипоталамо-гипофизарлык жуйеден белшейнгормондардьщ синтездйс кабшей бузылады (адрено-, кортико-,тиреотропты, фоликулостимулды жене т.б.). Журек-кантамырларыныц, тыныс алу органдарыныц, бауырдьщ, аскорыту жуйесшщ, iiuKi бездердщ кызметгер! бфден темендейда.Таза ауада малды серуендету организмнщ жалпы жагдайьшжаксаргушы курал рейнде кызмет ётедД. Ол —мал организмшшыныктырып, ауа райыныц кубылмалылыгына, ecipeceтемпературалык e3repicTepre беййадййда; ересек малдыцешмдийпн жене ecin келе жаткан малдын йрщей салмагынарттыратын ете кажетй жуйе.Гиподинамия кезшде организмдеп зат алмасу npoueciтемендейш. Соныц салдарынан малдыц ecyi, дамуы, ешмдшц!жэне т.б. темендейдь Осы жагдайды дер кезшде жоймаса259

мушелер мен улпаларда оттеп жетюпеу б ел п а артады, кетоздьщсубклиникалык, (жасырын) формасы, остеодистрофия,организмнщ корганыс жэне бешмдиик кызмеп темендейбасгайды.Серуеннщ турлер'1 жэне оны крлдану ddici. Пассишт серуенмалды асты катты серуен аланына, жабык калка астынашыгару, мундай алацга мал корадан ез ерюмен (байламайбакканда) шыгып турады немесе танертен, кешке 6ip мезплдалага малды шыгарып турады. Осылай серуен аланынашыгару уакыты орташа есеппен алганда ipi мал ушш 3-4 (2-6) сагат болуы керек. Малды серуенге шыгаруга б1рпндепуйрету керек. Ал кысгы KyHi суыкта шыгармайды. Асылтукымды жэне тел алатын шаруашылыкта таза ауада активт!серуен уйымдастырган жен. Ол ушш арнайы серуен жолынжасайды, мундай жол кора мен алан арасында болганы жен.Ce6e6i осы алавда мал ipi азыкден азыктанады. Жолдьщузьшдыгы 3-5 км кем болмауы керек. Буканы арнайы жолменжурпзед1 немесе шецбер бойынша жетекпен журпзедьАйгырды жэне жумыска жеплмейтш жылкыны женш арбагажегш немесе MiHin жедщред1.Серуен аланына бордакы малды ж1беруге болмайды, албуаз сиырды, биен1, серуенге тек осы топтагы малга косыпшыгарады.9.4. Малды шыныктыруМалды шыныктыру. Шыныктыру дегенш1з —организмнщсырткы ортаньщ колайсыз жагдайьша, ягни климатка, микроклиматкатез4мд1л1гш артгыру. Шыныктыру феномеш депорганизмнщ жаттыгу аркасында жана уакытша рефлекторлыбайланысыньщ пайда болуын айтады. Осыньщ садцарынанорганизмде сол жерге тшмда бешмделу реакциясы юке асады.Ш ыныктыру кез1нде ен басты процесс организмдептемператураны реттеуге катысатын физиологиялык жуйенщбелсенщлш.Малды жаттыктырудыц аркасында организмде ететшфизикалык, химиялык жэне физиологиялык езгерютеразаяды.Бузауды жэне козыны томен (суык) температурада ecipгендеорганизмдеп физикалык температура реттеу механизмппцкалыптасуы жеделдейд1. Сондыктан темен температураж агдайындагы жас телде 4-KyHi осындаймеханизмнщ калыптасуынын белпс1 байкала бастайды, ал10-куш суык ортага карсы организм реакциясын жумылдырып,оган бешмделе бастайды.260

Шыныктыру кезшдеп дене температурасын ретгеу механизмыкалыптастырудан баска TepiHin кедерплж кызмет! деарта бастайды. Сонын салдарынан жуннщ, acipece оньщтубтнщ осу каб!лбТ1жогарылайды, TepiHin эпидермиспккабаты калындай бастайды. Эрине, ен сонында организмдежылу коп сакталуына жагдай тугызады жэне ищет ауруынакарсы организмнщ тезшдийй артады.Мал шаруашылыгында жэне медицина практикасындашыныктыру шараларын журпзу кезшде бфнецге непзпбастаманы Шртшдеп жуйел1 турде жэне жан-жакты жинактылыкпенетк1зуге тырысу керек.Алгашкы принцип шыныктыру факторын куннен-кунгежишетт, оныц уакытын жэне эсерш типзу мумкшдтн оданары карай узарта берген жен. Осыган мысал ретшде малдытаза ауада серуендету уакытын, ecipece кыста серуендетууакытын улгайту, малды жаю уакытын узарту жатады.Екшип принцип шыныктыру шаралары жуйел1 турде 6ipмезплде туракты журпзшу керек.Yiinfmii принцип орга-нйзмда шыныктыру эртараптажуршиу! тию. Шыныктыру 9cepi ауа, су, т.б. процедураларертурл1 жуйеде журпзуд1 талап етёда.Таза ауада серуендету ол жуйке жуйесш серптеда, температураныреттеу аппараттарын шыныктьфады, зат алмасу жэнеорганизмдеп органдар мен жуйелердщ кызметш арттырады.9.5. Тесен1шт1 пайдалану гигиенасыМал тесешштершщ Heri3ri мшдеп — мал ym iH жататынорынныц кургак, жумсак жэне жылы болуы. Тесешш малтуратын орындарга, станоктарга, мал жеке туратын белмелерге,едендерге тесе лед). Ондай материалдар кургак,жумсак, жылуды аз етк1зепн дымкыл тарткьпл болуга тшс.Сонымен 6ipre мал жунше жабыспайтын, курамында зияндыжене улы ес!мд1ктер мен олардьщ тукымдары жок, шацдатпайтынболуы керек. Жене ауадагы зиянды газдарды жутыпалатьш, микроорганизмдерге карсы эсер типзетш болганы жен.Фермалар мен кешендерде турдп тесейшЕп материалдары —сабан, упцщлер, агаш унтактары, жапырактар, кияк жэне баскаларынпайдаланады. Эсфесе, сабацды жш колданады. 0йткеш,ол жылуды аз опазетш жене ылгал тарткыш арзан материал.рГесенгш материалдарын пайдалану малдыц Tepi жабындысыныцтаза болуын жэне олардьщ жататын жерлершщкургак ep i жумсак, жылы болуын камтамасыз етедкДене температурасы мал ен!мд)л1п мен денсаулыгынаайтарлыктай эсер етед1. Малдыц суык еденде узак жанасып261

жату (шошка 70-90 пайыз теулшне жатады, сиыр 50 пайыз)дейш нетижесш де жылу жогалту, азы к ш ыгынынынжогарылауы, еш м дьп тн щ темендеу1 жене суык устаубайкдлады. Тесешш материал айтарлыктай мадцьщ еденде демалукезшде жылу жогалтуьш азайтады. Осы максатпен жылу0TKi3riniTiri аз, ж ы лу устагы ш , ы лгал етк1збейтшгигроскопиялык жене газ жуткыш касиет1 бар материалдарете тшмдь Тесешш материалдар кебу, кургак, шац емес, улыжене арам шеп жок, зенденбеген болуы кажет. Кей&р тесешшматериалдар (торф) бактериостатикалык жене бактериоцидпккасиеттер1мен ерекшеленеда.Тесешштгк материалдьщ ылгал устагыштыгы шект1мелшерде ауыткиды: сабан (камыс) 370-450 пайыз, агашунтагы — 270-520 пайыз жене торф — 1000-1200 пайыз(массасына) аралыгында.Сабан дестурл1 тесешш материалы болып табылады, оньщжылу етю згш тп темен жене ылгал устагыштыгы жогары.Ылгал устагыштыгын жогарлатуы ушш оны майдалапбелшектещц (15-20 см).Сабанньщ бактериостатикалык женебактериощадпк касиеп жок- Оны барлык ауыл шаруашылыгымалдарьша тесен ш тк материал ретшде пайдалана бередьАгаш унтагы ете жогары ылгал устагыш жене жумсак, жылытесешш болып сана лады. Агаш унтагы малдьщ узын Tepiарасында, жуншде, туяк арасы немесе баска да жершде усталып,турып калады. Агаш унтагы тесешш материал ретшде ipi карамен шошкага колайлы, 6ipaK койга жарамсыз больш келедд.Тесеншггерда пайдалану едюше байланысты келеа турлершажыратамыз: кунделпо! ауыстырылатын, кезец!мен ауыстырылатынжене кальщ ауыстырылмайтын — байлап багукезшде 1-2 рет, ал кус шаруашылыгында еденде ecipy айналымыаякталган соц ауыстырады.TeceHinrri кунделйсп ауыстыру сиыр, бузау, шошка, жылкылардажене кой корасында, ал кальщ тесенш ipi каражене койды айдап-бос багу едцстершде колданады.Тесенинтерд1 пайдалану eflici мал турше жене жасына,устау едюше, тесешш материал турше байланысты болады.Тесешш материалыньщ теулйсттк шыгьш нормасы 1 баскаipi кара байлап багылган кезде: сабан — 0,5-1,5 кг, агаш унтагы— 3-4 кг, бос багылса сабан — 3-5 кг, шошка ушш сабан —1-2 кг, агаш унтагы — 2,5-3 кг, жылкылар ушш: сабан —2-3 кг,агаш унтагы — 2-8 кг, кой ушш: сабан —0,3-0,5 кг.Малды лас жене ылгалды тесеншгге устау, малдьщ денесшсалкындатып, Tepi жабындысы мен желшш ластайды, аяктуяктарыныц (туяк жумсаруы, mipyi, микробактериоз, т.б.)аурулары туады. Сонымен 6ipre кора - жай микроклиматы262

низмдердЖау^ы орнъгна жана то кадЫН ауыс-STfer-.r„'r.^opболып саналады. ,Юлскрша кррытындыЖш бойы mepi мен туякты мукият куту, тесешш пайдашну,малды серуендету мен шыныктыру олардын денсаулыгынсактаудын, кеп шыгын керек етпеитш 6ipde-6ip жолы.Бакылау с\рактары:1. Малдыц аягына, туягына, муЙ13\не ж эне желшше ж ур п з’1лет\нкупмге гигиеналык т\ргыдан сипаттама бер\Ц13?2. Малды тазалау жэне тогыту тэеидерш атацыз?3. Эр тулжтщ TepiciH кутудщ, ерекшел'1ктер\ кдндай?4. Т\як жэне м\йЬд'| куту тэс'ищершщ нег'ш?5. Малды серуендету дщ мацызы неде?7 Y“ iH серуенн1н адндай турлер»н, эщстерш б и ет*»7. Малды шыныктырудыц мацызын айтыньн1»$$t

X тарау. Малды тасымаддауга койылатынгигиеналык талаптарМалды шаруашылык жагдайында эртурл1 себептерментасымалдауга тура келед/. Тасымалдау кезшде санитариялыкгигиеналыкталаптарды катан сактаудын, аркасында малдыауыртпау, кундылыгын твмендетпеу, ал ауру басталганжагдайда оны таратпау жолдары осы тарауда жинакталган.10.1. Малды тасымалдаудагы жалпыгигиеналык, талаптарКеп шаруашылыктар езшщ жагдайын жаксарту репндебаск,а асыл тукымды шаруашылыктан немесе арнайымамандырылган ужымшардан жогары ешмд1 асыл тукымдымалды сатьпг алады немесе ауылшаруашылык малдарын ертурл1кермелерге жене керсету орьшдарына шыгарады. Сондай-ак,шет елден асыл тукымды малды сатып алады жэнеэкспорт-импорт жумыстары журпзшедь Осы жумыстардыжурпзу ретшде кеп жылдар бойы малдэрггерлис гылым малдытасымалдау жумысьш icKe асыру ретшде тиянакты малдэр1-герлж-санитариялык шараларды шаруашылыктарга усьшды.Малды тез арада 6ip жерден екшци жерге тасымалдаганда,9cipece жас телдер арасында ж ергш кп жер жагдайыньщкенетген тез езгеру1 салдарынан мал организмше KepiciHiiieecepiH типзеш п белгий. Соныц есершен малдыц орталыкжуйке жуйесшщ кызмей бузыла бастайды, жем-шепп кабылдагансоц, оны бойына cinipyi жене малдыц салмагытемендейд1, организмнщ физиологиялык корганыс кызмепжэне ауруга карсы тезш дш п нашарлайды. Сол себептен маларасында ертурл1 аурулар пайда болады жене жаца жергемалдыц уйрену, бешмделу кезещ узакка созылады.Малды тасымалдагандагы ец жауапты меселе — оныапаратын жерше дейш ешкандай шыгынсыз жене тез апарубольш табылады, ал тасымалдау кезшде малдьщ денсаулыгынкадагалап отыру, оныц салмагын жене ешмдш1гш темендетпеу,малдыц T ep iciH e, аягына закым келпрмеу жатады.Барлык тасымалданатын малды (кермеге, ипподромга, баска264

шаруашылыкка) ай бурын клиникалык тексеруден еткшедйоларга клиникалык зерттеу жургюедц жэне санитариялыкжумыстар уйымдастырылады.Малды алып баратын адамга мемлекетггк мaлдэpiгepлiкмекемеден малдэриерлж куэлж берщед1 жэне т.б. к а ж е ткужаттар (тауарлы-келжтж кагаз, жол жорналы) бершед1.Бул кужатга мал кайдан ж!бер1лд1, кайда апарылады, олардьщсаны, шдет ауруынан аман екещцп керсетшедц.Тасымалдауга ipiKTen алышан малды оньщ жасына, жынысына,салмагына, кондылыгына карай топ-топка белшорнал астырады.Егер малды тасымалдау кез1нде вагон, немесе баска келжболсын жол узактыгы 2-3, TinTeH 7-10 кун кететш болса,малды куту жэне оны азыктандыру, сугару ережелерш дурыссактау керек,Малды тиеудщ алдында мал дэpiгepi келир1 дайындаукезшде оны 6ipHeuie рет тексередц малды тиеу орнын керед1жэне баскадай дайындык жумыстарын уйымдастырады.Барлык вагондарды, кемеш, авгомашинаны тексерш, олардьщшпнде еткхр ушты жэне катты заттардьщ болмауына квЦ1лбелед}, келжтщ еденш, кабыргасын, ес1к-терезесш, желдеткштершTeKcepin керед1. Барлык eTKip заттарды, шыгыптуратын шегелерд1, т.б. окыс жаткан малга закым келпретшнэрселерщ тазалап алып тастайды. Вагонньщ, кеменщ, машинаныншанагын (кузобын) жуып, дезинфекция журпзед!.Осы барлык дайындык жумыс б т п , келжгщ дурыс екеншежэне барлык жабдыктьщ бар екенш тексерш болган сон,осы кешкке малды тиеуге болады деп мал Aepirepi руксатбереди.10.2. Эртурл1 кел1к турлер!мен малды тасымалдауTeMip жол транспорты. Жануарларды TeMip жолмен тасуарнайы вагондарда немесе мал тасымалдау ушш жабдыкталганжабык вагондарда ЖYpгiзiлeдi. TeMip жол вагоны мшдетптурде eciK торымен, мал азыгына арналган орын, малдыбайлайты н ты гы ры к, шам ж эне же'Шл баспалдаккуралдарымен жабдыкталады. Арнайы вагондарды малдыазыктандыратын акырмен жабдыктайды, олардьщ астынтем{рмен каптайды. Сойип, малды суаратын астау орнатады,ал вагонньщ жогаргы кабыргасына мал азыгыньщ корынсалатын сере жасайды. Малды тасымалдау уакытында, оларжогары сапалы азыкпен, тесенпяпен камтамасыз етшуге тию.Жолда малды куту ymiH арнайы (эр вагонга 1-3 адам)жерсерж адамдар тагайындалады.Малды тиеу, Tycipy ереже265

бойынша мшдетп турде мемлекеттж ветеринариялык, жуйеекшшщ катысуымен журпзшедо. Мал арнайы жабдыкталганаланда тиеледь BipiHiui —жуас малды, ал содан кейш асаумалды тиейдь Осы кезде мал уркед1, тынышсызданады,сондыктан малды тиейтш адамдар тыныштыкты жэне тертитпсактауга тию жэне малды урмау керек. Малды тек куцщзтиейдй Bip вагонга эр ту лисп жэне эр жьшысты малды тиеугеболмайды.Терт ocbTi вагонга мына темендегщей мал басын тиеугеболады: ipi кара (сиырлар) 16-24; ер жастагы жас мал — 24-28; бузау — 36-50; жылкы — 14-тен кеп емес; шошка(салмагы 80-100 кг) — 44-50; кой жене ешю — 80-100 басболуы тию. Асыл тукымды жене жогары ешмда малдьщ саньшмалдэрперлж кадагалаушы жэне малды тиеушшер шешеда.Жылкыны жэне ipi караны вагонда байлап тасымалдайды.Вагондагы малдьщ тыгыздыгы, онын жатып-туруына, жемшеггпжэне суды йлуше кедерп болмауы тию. Жас ipi караны,койды, е ж ш , шошканы вагонда байламай тасымалдайды.0p6ip 5-6 теулжтен сон асыл тукымды малды вагоннаншыгарып малды тиейтш алан мацына 6ip тэулж бойынадемалдырьш жаяды. К,оян мен кусты вагонга арнайы агаштанжасалган торга салып тиейдь Жабайы жэне Tepici багалыанды арнайы торда тиейд1. Вагонга тиеу нормасы терт осьпвагонга: тауык — 850-1050; каз — 250-ге дешн; уйрек —400-500; курке тауык — 500-ге дей1н; коян — 500-ге дейш;тYлкi — 100; булгын, кузен, кундыз — 150 бас. Малга жолдатеулйше 2 рет су жене жем-шеп беруд1 уйымдастырады.Жолда вагон йпшде тазальщты, кургактыкты сактау керек.Жол cepiri теултне 6ip рет вагонды тазалайды, малдыц киынжакын станцияда арнайы орынга тегед1. Вагон iiuiHaeriмикроклиматгы есйс пен люкп ашып-жауып реттейд1.Жолда малды союга болмайды, егер жолда ауырган немесеел ген мал болса, келж бойындагы мал дер1герлж ужым,елексеш станцияныц арнайы орнына тус1ред1 де, жакынарадагы маддерперлпс мекемеге тапсырады. Бул туралы жолдахат жазылады, оны тасымалдау кужаттарына Tirin кояды.Малды керекп жерше алып келген соц ветеринариялыксанитариялыккадагалау уйымы барлык кужаттарментанысады, вагонды малды тус1ретш арнайы орынга жетюзедьСол жерде малды жаракаттандырмай тус!руда уйымдастырады.Су к э л ш . Су келда аркылы малдыц барлык TypiHтасымаддауга болады. Малды топтау, оларга ветеринариялыксанитариялыкжумыс журйзу, малдерй’ерлж кужаттардытолтыру малды TeMip жол кел1г1мец тасымалдаганмен б1рдей.266

Мал мен кусты езен жэне келде ©3i журетш немесе суйрепжурпзетш кемелер немесе жук-адам таситын пароход аркылытасымалдайды.Портта, пристаньда (малды тиейтш кемежай орны, алан,загон), азык корына, iuieTiH су, курал-жабдык, малдыазыктандырып-суаруга калка карастырылуы тшс. Осы жердемалдэрГгердж кадагалау жумысын ж уризейн ужым, сукелшне дезинфекция журпзетш орын, изолятор болуы керек.Малды кемемен тасыган кезде оныц микроклимат керсеткшггершекошл болу керек жэне ауа алмасуына ете жаксыыкпалын типзетшдей нетижеш желдетюш болганы дурыс.Ал малды жолда азыктандыруга арналган ж ем -ш еппконтейнерде сактайды.Малды кемеге тиейтш орын катты, Teric, су етюзбейпнболуы тию. Осы орын (палуба) коршалады, онда бокстар,белек загондар, оныц To6eci жабылган болуы тию.Малды кемеде тасымалдаганда эр малга арналган малдьщорны шамалап алганда мынандай нормада болуы тию (м2)сиыр, бука, епз — 1,8-2,5; асыл тукымды жылкы — 2,0-3,0;шошка — 0,3-1,5; кой жэне ешка — 0,5-0,75.Асыл тукымды жэне жогары ем|щ1 малды (ipi кара,жылкы) тасымалданганда арнайы болек орьш курастырылады,оньщ узындыгы — 2,2-3 м, еж — 1,0-1,2 м болуы керек.Малды кемеге артып жгберт отырган мекеме жолда осымалды куту ушш жолсержтерш тагайындайды. Мысалы: 6ipадамга 20 ipi кара мал немесе 30 шошка, 60 кой-ешю, 10-15тордагы кус жене коян бектледьКемеде ауырган малды белек устайды, ал шыгын болганмалдьщ елексесш арнайы жабдыкталган орынга салады, оныезенге, келге, арнага (каналга) баска су коймасына тастаугаболмайды. Малдьщ астындагы киын тэулМ не 6ip ретжинайды, оны кеме капитанынын керсету1мен белгш 6ipорынга орналастырады. Малды Tycipin болган сон, кёмештазалайды, жуады жене дезинфекциялайды.Автомобиль квлт: Бул келжпен малдьщ, кустьщ барлыктурлерш 400-500 км кашыкка тасымалдауга болады. Ол ушшарнайы мал таситын машинаны немесе баскадай жук таситынтурлерш колдануга болады. Мал таситын жартылай тipкeмeлiмашинаньщ корабын агаштан немесе тем1рден жасайды, кораптерт бёш кке белш ед!, оньщ уш eciri болады. Ал жаймашинаньщ бортына косымша агаштан борт жасалады, алкунн1н ыстык кезшде машинаньщ тебесш жауып келецкелейщ.267

К,усты ал ы н ы п -сал ы н аты н кон тей н ер! бар арнайымашинамен тасиды. Бул машинада 5-6 катардан орналаскан10-12 секциялы контейнерге 200-300 тауы к сыяды. Ал жасбалапандарды арнайы фургонды А НЦ-10 маш инасыментасиды. Бул машинада температура жэне ауа алмасу колайлыж агдайда р еттелед ь Б ал ап ан д ар д ы ар н ай ы ж э и й к к еорналастырады. Bip рейсте осындай 6ip фургон машина 6000тауык балапанын, туйе тауыктьщ — 8000 балапанын, уйректщ6000 балапанын, каздьщ — 2000 балапанын басып немесе180 мьщ тауы к жумырткасын тасиды. Тасылатын балапандардыжолда 9p6ip 6 сагат сайын коректещйредьIpi малды машинамен тасыганда малдьщ басьш машинаньщжуретш багытьша карай алдына каратады ж эне оларды осыалацдагы бортка байлайды. М ашинаньщ к е н д т н е жэне жуккетергмдшйгше карай 2-5 жылкыга дешн, ал eKi жаска дейшпжас ipi караны, ш ош каны, кой-еш ю ш байламай сыйганшаартады жэне демалуьша орын калдыру керек.0p6ip машинада жолсерш болуы тшс, жолда 10-12 сагаттанкейш 3-4 сагат аралыгында малдьщ демалуына м умкщ джберу керек. Ал машина журетш жолды ауылдык эк1мшшиспен6ipirin отырып мал flopirepi аныктайды.Ал егер жолда мал ауырып калса немесе олш калса жакьшарадагы М АИ-дьщ комепмен жолсерш жакын ауылдагымалдэр1герлж мекемеге хабарлайды. Ж олда кездесетш малфермасына, ондай ауру малды Tycipin тастауга болмайды.Машинага тиеген малды ен сощ ы пунктке альш к е л т туоредаде машинаны тазалап жуады. Сонан соц 2 пайыз формальдегиджэне тагы баскадай ертшдшермен дезинфекциялайды. Осымалды кабылдап алган мекеме малды тасымалдауда бершгенбарлык кужаттарды тексерш, олардьщ дурыс екендшн толыканыктаган сон, малды кабылдап алганы туралы акт жазып,оныц 6ip данасын малды алып келген жолсержке бередд, eKiжак б1рдей кужатка кол кояды.Эуе жол келт . Эуе келш м ен малды, кусты, аццы жэнехайуандарды ушакпен немесе тж ушакпен мемлекеттж малдэрггерлж бакылау мекемелер1мен келю ш тасымалдайды.Сонымен коса уш акпен дуниенщ TyKnip-TyKnipiHe цирк,спорт жэне асыл тукымды малды да тасымалдайды. Эуекэлш мен малды тасымалдаганда оньщ 6ip артьжшылыгы жолбойы мал га колайлы микроклиматты сактап, озгертш отыругаболады.Ал ецщ эуе колшне канша мал арту кажетгшйш — ушактыцтипше, малдыц турше карай аныктайды.268

Малды эуе жайга жепазгеннен кейш мал flapirepi барлыкмалды TeKcepin, оларды жеке-жеке керш шыгады, тиейтшмалдын 6api cay екешн аныктаган сон, малды ушакка тиеугеруксат етедьЭуе кел1пне ipi малды тиегенде онын эркайсысына белекорын дайындайды жэне оларды байлап аларады. Сол ушшарнайы жук таситын эуе транспортын колданады.Жабайы анды, кусты, бауырымен жоргалаушылардыарнайы темлрден жасалган мыкты торда, жас балапандардыбелек жешж, Tepici багалы анды колпсге орнатылган арнайыторда тасиды. Малды жене кусты ушактан TycipreH сон,ушак йшне ветеринариялык-санитариялык тазалау журпзшедь10.3. Мал айдау ережеаМалды тас жене жай жолмен тасымалдау ен жетж, epiTHiMfli ед1стщ 6ipi болып eceптeлeдi. 9pi ете кец тараганэдцс.Егер осы едкгп шаруашылыкта дурыс уйымдастырса, ондамалды баратын жерше дещн айдап жетюзу арзанга жэнежещлге туседд. Эдетте бордакы малды ет комбинатына немесеалые жайылымга жэне жайлауга айдайды. Айдауга тек канасау мал жарайды. Сондыктан барлык малды малдэрперлжбакылаудан ете мукият TeKcepin шыгару, ecipece малдыцтуягына кецш аудару кажет. Ауру, нашар api журе алмайтьшмал отардан белшш алынады. Деш сау малдан табын (отар)курылады. Bp6ip табынды жэне отарды куру ушш малдытурше, жынысына карай, сондай-ак жастарына, кондылыгынакарай Фрдей болганы дурыс.Малды жолда куту жэне оларды жаю кез1нде ете теж1рибел1жылкышы, сиыршы, шопандардан бригада курады, оларжолда малдыц тугел болуына, барлык Зоотехникалык, зоогигиеналык, малдерперлж, санитариялык шаралардьщ каталорындалуьш кадагалайды жене жауап береда. Жолда малдарды•raicri жагдайда куйп-багу рейнде бригада карамагына келШжене курал-жабдыктар бектп бepiлeдi. Мысалы: MiHeTiH ат,ат арба, курек, шелек, аркан, шам, жолда тамак nicipeTiHыдыстар жэне тагы баска да жабдыктар. Бригадирге немесеага шопанга мaлдэpiгepлiк куэлж, жол кагазы, дэрхдэрмектер,жолда жаракатганган жагдайда колданатьш тацгышбинтгер жэне т.б. материалдар бepiлeдi, сонымен коса жолгакеректт aзык-TYлiктepмeн камтамасыз етед1.Малды алдын ала арнайы TeKcepin бектлген жолмен айдайды,онын ец дурысы жэне таймдася. малды жол жагасымен269

жайып журпзу, мундай жол желю1, ягни жолбагыт барысыэртурл1 жукпалы шдет ауруларынан сау болуы тшс. Малдыайдауга арналган лайыкты (тшмда) жолбагытты (маршрутга)немесе айдалыс жолды алдын ала мемлекептк ветеринария лыкмекемемен келюш, оны бекггедь Осы малды айдайтын жолдыаныктау кезшде, жолда кездесетш кедерплерд1 озен, кол,кьфаттар жэне тагы баскаларды ескеру керек, сонымен катармалды айдайтын жолда ш ептщ шыгымын, мал суаратын сукездерш ескерген жон. Осы аталган жагдайлармен 6ipre малдыайдап журпзетш жолдьщ жоспарьш курьш, онда малды айдаужылдамдыгын, малды токтатып демалдыру, азыктандыру,суару, т.б. жагдайларды карастьфады.Ец THiMflici малды танертен айдап, кешке ымыртка карайтоктаткан. Малдыц жылжу жылдамдыгы орташа есеппеналганда темендегщей болу керек: ipi кара тэулш не — 15-18,кой — 10-15, ш ош ка — 8 шакырымнан аспауы керек. Егержолда шеп нашар ш ыккан жерлерде жэне мал суаратын суK63i болмаган кезде малды айдау жылдамдыгын 6-10 кмартгьфу керек. Тусте (12-16 саг) малды демалдьфуга токтатукерек, демалыс орны мал ушш жайылымды жене малдысуару ушш су кёз1 ыцгайлы болганы жен. Жолда малдыудайы кадагалап отьфу керек, ал егер мал арасында нашар,аксак, журе алмайтындары болса, онда оларды белек жинапкемек корсете® жэне ец соцгы пунктке дешн автоматинаментасымалдайды. Жолда малды жаз кезшде 3 рет, коктем, жаз,куз кезшде тэулш не 2 рет суарады. Суару процес! малтоктаганнан кейш 6ip сагатган соц баста лады жене мал лай,шстенген сумен суарылмау керек.Жолда малды айдау кезшде олардьщ жергшйсп малдарменараласпауын карастыру жэне жол-женекей орналасканшаруашылыктарды алдьш ала ескертш койган жен. Егержолда мал арасында жаппай ауру пайда болган жагдайда,ондай табын немесе отарды 6ip километр шамасында белекорналастьфу керек жэне олардьщ —арасындагы ауру малдыб о л т алып жакьш арадагы мал дэрггерлж. мекемеге хабарлапкарантин уйымдастырылуы тию. Егер жолда малды союгаepbcci3 межбур болган жагдайда, онда барлык малдерперлжсанитариялыкережеш мукият сактап орындау керек.Малды кектемде жаппай жайлауга айдаганда немесе куздеKepi кыстауга туаргенде жол бойына малга мал дэрйгерлйскэм ек корсету уш ш арнайы орындар тагайындалады.Сиыршы, жылкышы, койшылар малды ауыр жене киынжолмен айдаганда (кырат таулы жер, кум, ткенек шеп, асулар,270

vnw швптер1 К0П жерл ер,кешр, батпак. жэне кузды же^ пР’ сактЫк шараларды каталatoy талибе* мол болтаныЖ0Н.Kpicwiua кррытындыМалды тасымалдаганда авто жэне баска кел1ктерд'щ осымаксатка дайындыгы, тасымалдау барысында санитариялыкгигиеналыкталаптарды сактау, малды muiMdi орналастыру,тасымалдауга оны дайындау жэне баскалары мацызды орыналады. Ал, малды айдау тэсшн пайдаланганда оны дурысуйымдастыру, айдау барысында ветеринариялык-санитариялыкережеш сактау м'шдет.Бакылау сурактары:1. Келт жуйелерш жэне малды тасымалдауга дайы нды к жумысыкалаи орындалады?2. Манды тиеу, тасымалдау жэне Tycipy келндеп бастыгигиеналык талаптардьщ манызы неде?4. Ма12ХГка1ВДе“^ 5 Г Н' РеК“1еЛ‘КТер‘ таидай?уйымдастырудыц ШЯЫМИ ата “ МЫ27 1

II Б Q Л I М. ЖЕКЕ ГИГИЕНАI тарау. Ipi кара гигиенасыКрй заманда болмасын адам mipiumzmde ipi кора малыныцорыны ете зор. Сол ce6enmi дурыс кутт-багу жолдарыменмалдын, денсаулыгын сактап, онын вшмдЫгт арттыру кайшаруашылык болмасын олардьщ максаты. Сондыктан булmapayra ipi кораны устап-багу жуйелер1 мен куту edicmepiтолык баяндалып, олардын жынысына, жасына жэне пайдаланумаксатына карай азыктандыру, суару, сауу, ecipy жэнебордакылау ерекшел1ктер1 корытындалган.1.1. Ipi караны кутт-багу жуйелер1 мен устауедостерш гигиеналык тургыдан багалауК,азак,стан Республикасында мал шаруашылыгыньщжетекпи салаларыныц 6ipi —ipi кара шаруашылыгы. Халыктыазык-тулж енгмдершщ непзп турлер1мен /ет, сут жэне т.б./камтамасыз ету осы саланыц еркендеуше тгкелей байланысты.Сондыктан малды кутш-багу жэне удайы ecipy жуйелершжаксарту, микроклиматты ьщгайлы ету, азыктандырудьщгигиеналык жагын жаксарту, селекциялык тукымасылдандыру жумыстарын жетивдру, шымыр да шыныккантел ecipy, малдьщ сан-салалы ауруларымен курес, сауугигиенасы, ягни тазалыгы мен сут сапасын арттыру бастымшдет болып табылады.Малды кутш-багу жуйелер1 мен eflicTepi деп мал шаруашылыктарыорналаскан ауданныц табиги жене экономикалыкжагдайларына карай материалдык жене енбекресурстары шыгындарын аз жумсай отырып, мал ешмдершбарынша мол алуды кездейпн шаруашылык, ветеринариялыксанитариялык,гигиеналык жене уйымдастыру шараларыньщжиынтыгын айтады. Сонымен, сауын малын колдажайылымда,колда-лагерьде жене колда - кутш-багу жуйелер1усынылады. Оларда сиырды байлап жене байламай устауeflicTepi пайдаланады. Соган орай ветеринариялыксанитариялыкжене зоогигиеналык ережелер, мал багудьщ272

жуйелер1 мен ережелерше ферманын бас жоспарынан бастап,малды кутт-'багу жэне азыктандыру технологиясына жаткызылатьшбарлык тэсшдерше дейш сай келуге тшс.Крлда-жайылымда устау сауын сиыр шаруашылыгындаанагурлым кен тараган жуйе. К,олда багу кезещнде мал коражайда,ал жайылым кезешнде жасанды немесе табиги epicreусталады. Малдэриерлж гигиена тургысынан ол малдьщфизиологиялык жагдайына толык сай келедь 0йткен1, булжагдай сиырдьщ табиги турде канын таратып, удайы осукызметш жаксартады. Ce6e6i, мундай да мал еркш журшкун свулесшё кыздырынады, белокка, витаминге, микроэлементкебай аса кунды шопке жайылады. Жайылымкезещнде малдьщ жалпы жагдайы жаксарады, ошмдхлтартады, кыстыкуш колда багылган кездеп кейб1р аурусыркауданездшнен айыгады.Крлда-лагерьде багу жуйесшде мал жайылым кезещндежецш жаппалармен, баска да косалкы кора-жайлармен, сондай-аксауын кондыргыларымен жабдыкталган жазгы лагерьдеусталады. Мал устаудын бул жуйе'а онын денсаулыгьша ондыэсерш типзеда жэне ол малды кыста колда багу ушш декезшде непзп фермада жондеу жумыстарын, сондай-акмалдэриерлж-санитариялык сактык шараларын журпзугемужщщк бередкКрлда (колда-серуендет'т) бя/ужуйеанде мал жыл бойыферма корасы мен серуендету аланында усталады. Бул эдасмал кеп шогырланатын сут жэне ет ецщретш шаруашылыктардаколданылады. Мундай жуйе кезшдё малды жайылымдаустау тшмс!з деп табылады. Керкпнше, бул кезде мал калкалардасеруендетшп, шабылган кок балаусамен азыктандырганорынды жэне экономикалык жагынан тшмщ деген тужырымбар. Алайда мундай жуйе кезшде азыктандыру, купп-багутехнологиясы бузылса жэне уактылы серуендеплмесе малтурл1 ауруларга /кйб|не жаппай/ шалдыккыш кёйЪда.Республикамыздьщ туракты аймактарындагы шаруашылыктардамалды жыл бойы колда серуендетт, ал таулыаймактарында колда-жайылымда устау калыптаскан.Сиырды купип-багу adicmepi. Дуние жуз1 тэяарибеандебарлык жерде сауын сиырларды кутш-багуды байлап жэнебайламай багу деген eKi amci колданылады.Сиырларды байлап багу (24-сурет) кезшде енбекешмдшпн арттыру уийн бую л технологиялык операциялармеханикаландырылады, жартылай автоматты бас жштер, сутTyriKTepi колданылады, сиыр сауын аланында сауылады, азыкулеспру мен ки шыгаруга механикаландырылган куралдарпайдаланылады.18-1221 2 7 3

24-сурет. Сиырды байлап устауМалды кутш -багудьщбул eflici кезшдешаруашылык, мамандарымен мал кутунйлергеолардьщ денсаулыгы менеш м дш тн бакылау жещл.Туракты азыктандыружэне суару, тыныгужэне сауу орныньщболуы, жылы да кургактесешш курылгы, кец дежарык, жаксы желдетшгенкора-жай, жеке-жеке азыктандырып, сауу, тагы баска операциялар кутшбагудыцбул едал кезшде сиырлардьщ ешмдшшн тшмд1турде артгыруга мумкщпдк бередо.Малды байлаусыз кутт-багудын, aoici ецбек шыгынын щпяпкемггедо, ецбекп кеп кажет ететтн процестерда ете жаксымеханикаландыруга мумкщпдк береда. K,a3ipri кезце бул едгсете кеп колданылады. BipaK байлаусыз багып-кутуге кыстыкушмикроклимат ретгеуге келеттн жаксы кора-жай, жегкишсп турдетесешш, катгы еденда серуендету корасы, механикаландырукуралдары керек. Сонымен 6ipre малды топтарга белу кажет.K,a3ipri кезде малды байлаусыз багып-кутудщ е й Typiколданылады. Олар — калыц тесешш устшде багып-кутужене бокстарда тесешшаз багьш-куту.Сиырларды калыц тесешш устшде байлаусыз багьш-кутушетелдерде ете кец тараган. BipaK, б1зде ол онша колдау табакойган жок. Басты ce6e6i —тесенпптщ (сабан) жеткшкадщп,кора-жайга микроклимат калыптастырып, жаксы санитариялыкжагдай да устап турудыц киьщцыгы.Кебше, бокстарда байлаусыз багу едас1 колданылады. Азыкленталы транспортермен таратылса, сауу кондыргыларыменсауылса, кц тор еденнен дельта-ысыргьпипен шыгарылса,непзшен сут ендарудщ енеркесштж технологиясьш канагаттандырады.11.2. Ipi карата арналган кора-жайга койылатынсанитариялык-гигиеналык талаптарIpi кара фермасы ецщрклж багьггы, экономикалык женеклиматтык жагдайларына карай темендегщей болады:• асыл тукымды мал фермасы — непзп максаты жацатукым шыгару жене колда бар ipi кара тукымынжейлд1ру, аса багалы асыл тукымды тел ecipy;274

• тауарлы ферма — сут, сиыр етш жэне аралас, ягнисут-ет ещиредк• одан 9pi еаршетш, ягни табын толыктыратын/тауарлы фермалар ушш/ тел ecipefli;• ipi кара бордакылайтын арнайы ферма.Ipi кара ecipeTiH шаруашылыктарда малды кутш-багу efliciмен ферманьщ багытына карай 50, 100 жене 200 сиырлыккоралар, жаца туган бузаулар ym iH профилакторийлер менбузаулау бел1мдер1 болуы керек. Булардан баска тедщ оданepi ecipeTiH жене бордакылайтын кора-жайлар жене колданурыктандыратын орын карастырылады.Сут фермаларында, сондай-ак сут блоктары мен сауынзадцары сиырды кутш-багу едгстерше карай орнал астырьшады.Ipi кара шаруашылыктарын жобалау, салу жене пайдалануipi кара кора-жайларын технологиялык жобалау нормасынасай /Н ТП -1-89/ журпзшедкСиырларды байлап бакканда коп катарлы мал орындарыколданылады. Ол ушш мал орындарынын eKi катарлыжалпы азык жолымен немесе ки жолымен бipiктipiлeдi.Бф Yздiкciз катарга 50 орыннан /секциядан/ артык жасаугаболмайды. Сиырлардын ep6ip секциядан серуендетуаланына, серуендету-азыктандыру ауласына немесе epicKeшыгу ыцгайлылыгы камтамасыз ет1лу1 t h i c . Сиыркорасынын ортангы немесе буйф беЖктерше сут бел1м1орналастырылады. Сиыр коралар 6ip кабатты eT in салынып,Te6eci жылыландырылып, желдетшетш жабынменнемесе шатыр жабынымен жабылады.Малды байлап багылатын сиыр коралардыц еденЩе етежогары талап койылады. Ол мал туратын орындарда не тугае,не жартылай жабык торлы етш салынады. Еден жылы болуга,жылу ащ мдш п 12 ккал/м2*ч- °С -тан аспауы тшс. Егер булкерсетк!штен асып кетсе , онда сиырлар ез денесшен едецщжыльггуга кеп шыгын шыгарады да организмнщ тым сууынаекеп соктырады. Соньщ салдарынан малдыц ешмдЪпптемендеп, азык шыгыны артады. Мысалы, 12 сагатта 1 м2агаш не бетон еденд1 жылытуга сагатына 100 ккал жылужумсалса жылудыц жутылуындагы айырмашылык олкалориясы бойынша 2 л сутке сейкес келедьМал сабан тесешшшз усталса оньщ орнына резинатесешштер пайдаланылады, сондай-ак торлы едендер/пайдалану Mep3iMi шектеуаз/ де кенднён колданылады.Германия, Швейцарияда /онтуспк беЛйшде/ кептеген малкораларыньщ едеш ipi кара телгн устау ушш жарым-жартьшайсацьшаулы erin салынады. Сонда малга epi жылы, epi ыцгайлыболады.275

25-сурет. Сиырды серуендету алацы276Еден курылысы сиыр корадан к,и шыгару эдклменанык,талады (скреперш, штангалы, ншекй, гидравликалык,жэне т.б.).Сиырлар тыныгу уинн арналган орынньщ ете улкен мэшбар. Малды байлап баккан кезде сауын сиырларына, суалгансиырларга, тумсаларга деген орын нормасы тауарлыфермаларда 1,7—2,3 м2-ге тец, асыл тукымды фермаларда —2,1—2,4 м2 (узындыгы 1,8—2,0 м жене еш 1,2 м).Тэяарибенщ керсетушше мал туратын орын кыска (110-140 см), торлы жаты узын (60—75 см) болса, ол орьш суып,сиыр желйй мен емшепне зиян келйрш , желшсаугашалдыгады, туяктарына закым келедь Еденнщ торлыжагыныц узындыгы 40 см, сацылау аралыктары 3,5—4,5 см,сырыктарыньщ еш 8—12 см аспауга тшс.Мал туратын орьш еншщ ещ стт 2°С шамасында болукерек. Оныц, ягни мал туратын орынныц тым кыскаболмаганы жен. Ойткеш, мал арткы аяктарын бупп туруГанемесе орынныц ец шетш басып туруга мэжбур болады. Содантайганактай береда. Соныц салдарынан туяктары ауругашалдыгады.Мал туратын орынныц эрб1р катарьшыц imici жагынкуалай оттыктар койылды. Оныц узындыгы мал туратынорынныц енше сай келуге тшс. Олардыц усттцп еш 0,6 м,тубшдеп еш 0,4 м тец; алдынгы жактауыньщ бшктш 0,3 м,мал мойнын салатын ойыктары 0,1 м, ал арткы жактауыныцбшктш 0,60—0,75 см-ге тец. Оттыктардьщ Ty6i мал туратынорынныц табанынан 5—7 см бшк болуы керек.“Бас жш” конструкциясы сиырдыц жатып-туруынаыцгайлы болуга тшс. К,аз1р Грабнердщ кыска жеке-жеке “басж1б1” мен Калмыковтыц т1ркемел1 жуйес1 кец тараган.Сауын малына автомапы“бас жш” сешмда9pi ыцгайлы даKayinci3. Бул жабдыктармалды оттык алдындажеке-жеке автоматтытурде memiлуш,ягни босауынкамтамасыз етедд.Сиыр кораньщ оцтустпсжагынан серуендетуалацы салынады.К,атты тесеншгп серуендетуалацында ерсиырга 8 м2, ал катгы

тесешш болмаса 15 м2белшед1 (25-сурет). Серуендету аланынанки арнайы куралдармен шыгарылады.Малды байлаусыз багып-кутшетш сиыр коралар. К,алыцTeceHimTi мундай коралардыц терт Typi бар. Олар: жаппатурщде, жартылай ашык, арнайы есйстен серуендету аланьшасиыр еркш шыга алатын жылытылмаган жай жене малмезгшмен гана шыгарылатын жылытылган жай.Бул сиыр коралардыц алгашкы eiceyi Оцтустж К.азакстанда,жылытылгандары ауанын сырткы температурасы —15°С жене одан да суык; болатын аудандарда салынады.Жылытылган коралардын едешне тесешш теселедьСиыр коралар жасы мен теул1ктж сауылатын сунне карайбелшген еркайсысы 50—60 сиырлык секцияларга белшедьBp6ip мал тобынын 6ip сиырга 4—5 м2 есебшен тыныгатынорны болуы керек. Сиырлар кебшесе, серуендету аланьшдаазыктандырылады. Серуендету аланы ер сиырга 8—15 м2келепндей есеппен жасалады. Сол аланга суды электрменжылытатын (жагдай болса)топтык автосуат орналастырылады.К,ора-жайда екпек жел сокпас ушш 6ip кабырга (бойлык)какпаксыз салынады. Суык ауа тартпас ушш кора-жайгаeciK салынатын ойыкка ауа буркешшш жасау тшмдьСиыр коралар барынша табиги жолмен желдеплу1 тию.TeceHimTi ер малга 3—5 кг мелшершде теулш не 6ipрет косымша тесеп отырады. К,и жылына 1—2 рет канашыгарылады. Барлык серуендету аланы катты тесённпт1ет1лш, канализация баскыш ына карай 3—4 градусециштшпей жасалады.Германияда малы байлаусыз багылатын сиыр кораларды20—30 сиырга арнап салу усынылады. Мундай шагын коражайлардьщмалы байлап багылатын десгурл1 кора-жайларданелдекайда артык.Бокстар Memsepi мал ерюн сыятындай, ал ки ол орындыластамайтындай болуга тйю. Ол ушш бокстыц узындыгы1,9—2,1 м, eHi 1—1,2 м болуы, ал ед ет ки торынан кемдегенде 15—20 см бшктжке салынуы керек. Белпш бийсттгтнщжогаргы жагы 120 см аспауы, теменп жагы 55-60 см болуыкажет. Бокстар кора-жайдын сыйымдылыгына карай коражайдыкуалай немесе кесе-келденец жасалады.Бокс катарларынын аралыгында, едетте кора-жайдыцортасына, жем-шеп платформасы немесе оттьгк орналастырылады.Бокс секцияларындагы 10—12 сиыр 1 автосуатгансу шгед1. Бокстардын арткы жагында бей тормен жабылганки жолы бар. К,ора-жайдын микроклиматыньщ непзпKepceTKinrrepi мына темендегщей болу керек.277

1.2.1. Ipi кцра крраларыныц колайлы микроклиматкврсеткштер'гК,ора-жайларТемпература,°ССалыстырмалыылгалдылык, пайыз Аммиаккурамы,мг/м3Жогаргыдецгей1ТеменпдецгешМикроб денелершщшамаменалгандагы саны,мьщ/м3Сиыр коралар 10 75 40 20 70-ке дей1н/байлап устаганда/Сиыр коралар 13 85 40 40 40-ка дейш/байламай кальщтесенйите устаганда/Бузаулау коражайы15 75 40 15 20-га дей1нТел кора-жайлары 12 75 40 20 501.3. Букдлар гигиенасыТукымды жаксартуда букалардыц мэш ете зор. Букаларгамьшандай непзп талаптар койылады: туракты салмак, денеазауыттык куйде, ягни орташа кондылыкта /шайлану жэнеарыктау шэует сапасын, жыныстык белсендшитн кемпод/,денсаулыгы жаксы жэне жогары потенциалы болуга тшс.Букаларды шаруашылыкка пайдалану тез жвтшетш сутптукым ушш 18-20 айлыгында, кеш жетшетшдер ушш 20-22айлыгында олардьщ прщей массалары осы тукымныц сакабукаларыныц Tipmeft массаларыныц кем1нде 70-80 пайызгажеткен кезде басталады. Етп тукымныц букаларын ерте, 15айлыгьшан бастап пайдалана береда.Букаларды пайдалану тэрпб1 олардьщ эркайсысьшьщ жасымен жеке ерекшелнсгерше карай белпленеда. Олардьщ nisyerrepiазыктандырып, суарган соц 2 сагаттан кейш альшады. Сакабукалардан уш кунде 6ip рет арага 5-7 мин сальш дуплетаартылдыру жолымен алу керек. Шэует ал ар алдында буканыаздап кезддрш, содан соц лас тустарын жылы /18-30°С/ суменсабындап жуады. 18 айга дешнп жас букаларга он кунде eKiакрет артылдыруга, ягни сурпзуге болады.Урык сапасыныц, ягни оныц козгалгыштыгыныц, Tipiкалуыныц жэне урыктандыру кабшетшщ мацызы зор.Шэует алган соц, оныц мелшер1 мен сапасы /коюлыгы,белсеццшМ/ аныкталады. Эякуляттьщ орташа мелцщй 4-5 мл.Букаларды ете тигмд1 пайдалану едэу1р дэрежеде дурысазыктандырып, кутш-багуга байланысты келед1.Букаларды азыктандыру гигиенасы. Малды кунарлыазыкпен азыктандыру керек, 6ipaK тым мол азыктандыруга278

болмайды. Шагылыстыру кезешнде букаларга белокты азык,белпленедь Олардын рациондарынын 40-50 пайыз коректшпжешйен денд! азыктан /жем коспасы/, кыстыкут 35-40пайыз ipi жэне 20-30 пайыз шырынды азыктан туруы керек.Букалар белек рационмен кыстыкуш 2-3 рет, ал жазда 3-4рет азыктандырылады. Бул кезде оларга 100 кг массасынашакканда т&улгпне 1-1,5 кг шшен, 1-1,5 кг тамыржемютер,0,8-1 кг сурлем, 2,0-5,0 дэнш азыктар бершедьБукаларды багу гигиенасы. Бука багудын, ек! жуйеаколданылады. Олар — байлап жене байламай /вж1реде/ багу.Осы eKi жуйешн еркайсысынын накты жагдайга байланыстыжаздыкуш жайылымды пайдаланумен немесе жыл бойы колдабагумен Yйлecтipe отырып колданылуы MyMKiH.Бука туратын орыннын молшер1 - узындыгы 2,5 м дейш,eHi — 1,8-2м болады. Эжipeнiн молшер1 мынандай: eHi 3-3,5,узындыгы — 3-3,5 м, аланы — 10,5-12 м2. Серуендетугеарналган THicri аланы — 20-40 м2.Асыл тукымды еркек бузаулар алгашкы куннен бастапaKTepiciHкунде тазартуга, аяктарын, уйепн, умасын кутугеуйрепледь Бул тэсшдер едэу1р дэрежеде малды жуасытуга,шаруашылыкка пайдалану Mep3iMiH узаргуга мумюншк бередд.Мал туягы дер кезшде тазартылмаса катты ecin, сырткыTypi езгерюке тусёдд. Сондай-ак малдьщ козгалуы кнындайды,тайып кулайды. Туяктары осындай куйге тускен букаларарткы аягын Tipeft алмайды да, шагылыска туспейдг Олардынтуяктары жи1 сынады, coftTin терен жарылады TinTi Tepireдейш жетед1 сонын салдарынан туяк кабынып, мал акеайды.Серуендетплмей, унем! колда усталган буканьщ жыныстыкбелсевдшш томендейдь шэуепнщ сапасы нашарлайды, онанизмбелпа байкалады, асау тартады, туяктары тым ecin,аяктары закымданады.Серуендетудщ epKiH жэне epiK ci3 серуендету секшда eKiTypi бар. Жылдын жылы кезшде букалардын удайы осуфункциясынын калыпты жeтiлyiнe MyMKinaiK беретш енжаксы тэс1л1оларды жайылымда еркш серуендетш устау.Keft6ip шаруашылыктарда букалар кун сайын 2-3 сагатганженш жумыска (жем-шеп тасу т.б.) пайдаланылады.Букалар Ke6iHece, куштеп серуендепледа арнайы туранемесе айналма жолдарга айдап шыгарылады.1.4. Сиырлар гигиенасыСиыр организмшщ ез1не тэн биологиялык жэне шаруашылыктыкерекшелт— физиологиялык процестердщ —буаздыктын жэне каркынды сут oHiMiHiH, сут беру Mep3iMiHiH279

6ip мезплде уйлес1м табуы болып табылады. Бул процестерорганизмнщ алмасу процестерше, курдел1 физиологиялык кызметгершеулкен куш туаредь Осы кезенде сиыр ушш жем-шепте, микроклимат та, кутш де, 6ip сезбен айтканда жан-жактыколайлы эсер етепн технологиялык шаралардьщ манызы зор.Сиырдан суттщ мол шыгуына cenTiri тиетш азыктандырудецгеш мен камтамасыз ету жагына баса назар аударган дурыс.Рационда курамына ipi азык, балгын азык, жем, минералдыазыктар мен микроэлементтер eHyi тшс. Сондай-ак рационньщсалмакка, сауылатьш cyTi мен жыл маусымына да катыстыболганы жен жене олардьщ малдьщ белоктарга, минералдызаттарга, витаминдерге деген физиологиялык кажеттерш ereyiде керек. Ойткеш эр минут сайын сутпен 6ipre 0,66 г жуыкмай, 0,80 г лактоза жэне 0,60 г белок белшедьС онды ктан ж огалткан энергия мен п ласти калы кматериалдардьщ орнын толтыру ушш сиыр кунш е 30 кг-га,дейш азык кабылдауы керек. Ce6e6i 1 л сут пайда болуушш сиырдыц емшегшен 300-500 л кан журу керек.Сапасы жаксы гашен, сурЛем, буршак тукымдастардьщкек балаусасы немесе астык тукымдастар мен бурш актукымдастардьщ шеп коспасы, сондай-ак тамыржемютеррационындагы протеин, витамин, минералды заттар мелшер1мен кант-протеин катьшасын арттырады.Сиыр рационындагы ipi азык пен шырынды азыктыко р ектш т жагынан жас шептен салынган гашендемеменалмастыруга болады, жемнщ ете кеп мелшер1 сутпц майлылыгынкем!тетщщктен оны калыпты мелшерде гана берген жен.Рационда протеин жетюпесе жем коспасьшыц курамынаaминдi-жeм коспасы немесе мочевина косылады. Сондамалдыц протеинге деген 20-25 пайыз кажетш алмастыругамумкщщк бар.Сауын малын азыктандыру кезшде минералды заттарданрацион курамы нда кальцийды ц, фосфордыц, хлорлынатрийдщ, калийдщ, магнийдщ, йодтьщ, кобальттыц, мыстыц,TeMip, марганец, мырыштыц болуын кадагалау кажет.Сауын малыныц рационына енетш жем-шепке суттщкурамы, оныц дэмдак сапасы мен технологиялык касиепкатысты келедь Суттщ курамы мен касиеп, малды сапасызжем-шеппен, mipireH немесе кегерген гашен, сурлем жэнегашендеме суттщ курамын бузады.Рационда азыктык шалкан, кызылша, тамыржемютерпэлеп кэп болса сут ашкылтым тартып, жем-шеп татыптурады.Айкыш гулд1 еамдйстер сутке кыша шсш 6epin, оныцдэмш бузады.280

Азыктандырудын сиыр суалтудагы манызы да зор. Суалту—сиырды азыктандыруды жэне сау уды езгерту женшдеп сутгщбелшуш токтатуга багытгалган тэсшдер жиынтыгы. Сиырдер кезшде суалтылса желшсау ауруыньщ алдын алуга болады,сиырдьщ денсаулыгы жаксарады, йрлцлцске бешм тел алугамумк1нд1к туады, сондай-ак едамдшт артады.Сиыр бузаулауына 2 ай калганда суалтылуга тше.Сондыктан да сут беру кезецшщ 7 айынан сон, саууды токтатукерек. Сондай-ак желшщ сылауды да токтатып, рационнанмол, сут шыгаруга катысты азыктарды /жем, шырынды азык/тугел алып тастау керек. Сейтш, жумсак гашен бершедьBipTe-6ipTe сиыр сауу саны да кыскартылады. 3-4 литргедейш гана сут шыгаратындар б1рден суалтылады. Эдетте,сиырды 7-10 кувнщ ишнде суалтуга болады. Сиыр негурлымcyni болса, суалту Mep3iMi де согурлым узакка созылады.Суалган кезенде сиыр мулде сауылмайды. Бул кезецнщузактыгы — 45-60 кун. Сиырларды колайлы суалту кезецшщолардьщ ешмдшгш арттырып, денсаулыгы мыкты тел алуicinaeri мэш жёншде гылыми бакылаулар бар. Бул кезецнщколайлы узактыгы — 45-60 кун.Суалган кезшде малды жаксы азыкпен камтамасыз етш,дурыстап кутш-багу кажет. К,олда устау кезшде суалган,желшдеуге жакын сиырлардьщ рационьша 25-35 пайыз шшенмен шеп уны, 25-30 пайыз сурлем мен сапасы жаксыпшендеме, 25-35 пайыз жем жене 8-10 пайыз тамыржемютеренпзу усынылады.Буаз сиырларды жаздыкун1 мумкшдггщше оты жаксыepicTe узак устауга тырысып, еркайсысына теулггше 60-70кг шеп есебшен косымша азыктандыру керек.Буаз сиырларды уаген немесе сапасыз азыкпен азыктандырып,тым суык сумен суаруга болмайды.Суалган сиырлардьщ бузаулауына 7-10 кун калганда олардьщ.рациондарынан шырынды азыктар алынып тасталынады.Олардьщ тшенмен жэне im журпзпш жемнен дайындалганбыламыкпен азыктандырылганы дурыс. Бузаулауына 2-3 кункалганда рациондарынан жем мулде алынып тасталынады.Буаз сиырлардьщ денсаулыгын ньнайтып, ешмдшшнкетеру ушш О.О.Тагаев /1991/ оларды суалган кезендершдекалыц тесешш тесел ген жартылай ашык /жаппа/ жайлардаустау керекйпн усынады.Сиырды кут'т-багу гигиенасы. Азыктандыру, жем-шеппайдалану анагурлым колайлы болатындай микроклиматжагдайларын жасаумен, серуендетумен жэне баска да сиыркупп-багу жагдайларымен ундесш жатуы керек. Бул тургыдажетекхш орын микроклиматка тиед!. К,ора-жай кец, кургак,28!

жылы, таза, жак,сы желдетшетгн, екпек жел сокдайтьш болугатшс. Сиырдан сауылатын сутке ауаньщ алмасу келем1,температура жэне салыстырмалы ылгалдылык enoyip эсеретедь Ауаньщ температурасы +3 градустан томендесе,сауылатын сут 4-25 пайыз азаяды. Температура 25 градустанасса да сут ешмдшш кемидь Салыстырмалы ылгалдылык 85пайыздан артса, сиыр ешмдшш 1-1,5 кг темендейдьСиырларды байлап багу кора-жай микроклиматьша айырыкшаесер етедь Ол сиырга жылы epi жылы болуымен 6ipre,ылгалдылыкты азайтып, ауадагы аммиак курамын кемигеда.Сиырларды серуендетуаз устау микроклиматгы нашарлатады,малдьщ ешмдшш мен денсаулыгына зиянды есер етедц.Сиырларды устауда колайлы жагдай тугызу —олардьщтабиги тез1мдшшн ныгайтып, ауруларын азайту женеешмдшшн кетеру деген сез.Сиырларды куту. Сауын сиырларын багып куту женекаркынды пайдаланудьщ дурыс жуйесшщ манызды буыныолардьщ TepiciH, аяктарын дурыс кутудо жэне туракты турдесеруендетущ уйымдастыру больш табылады. Белпленген кунтэрйбш сактау кажет. Ойткеш, малда уакьггка деген рефлексете тез калыптасады. Сиырлар белгии 6ip азыктандыру, суару,саууга уйренеда. Сол тэртт бузылса сиырлар мазасызданып,cyTi кемид1. Кун тэрпб1 мал устаудьщ маусымына катыстымэселе. Ол сиыр сауу реттш шмен жэне азыктандырутэрт1б1мен аныкталатын мэселе.В.Ф.Матусевичтщ жэне т.б. зерттеулер1 сиырларды унем1серуендетудщ бузаулауды калыпка келйрудщ, удайы есукызметш жаксартудыц, олардьщ еш мдш ш н арттырып,денсаулыгы мыкты тел алудьщ - манызды тёс!л1 екеншдэлелдедд. Егер сиырды устау технологиясында белсенщ серуенкарастырылмаса, серуендету аланьшьщ нормасы сакталмаса,ерюке шыгарылмаса алдын-ала-ак мундай шаруашылыктакысыр мал пайызы, гинекологиялык ауру, желшсау, аяктуяктарыньщауруы, белок жене минерал заттардьщалмасуыньщ бузылуы кебейед!, ягни гипокинезия бастыпроблема болады.Бузаулату жэне жана бузаулаган сиырлар гигиенасы. Сиырлардыбузаулауына 7-12 кун калганда тазалайды. Бексесшщарткы болш 2 пайыз сода ертщщсшен, ал туяктары креолинертщцклмен жуыльш, бузаулау бел1мше KemipLfiefli. Бузаулаубел1м1, сондай-ак 10-15 кунге дейш бузаулар туратынпрофилакторий едетте бузау кора немесе сиыр корада непзпкорадан кабыргамен белшш жабдыкталады. Олар б1ркелютелдейтш болса букш малдыц 10 пайыз, б1ркелы телдемейтшболса 15-20 пайыз есебшен жасалады.282

Бузаулау бел м барынша жарык /50-70 лк/, жылы, кургак.,таза, таскынцы-сору желдетюнт жэне канализациялы болугатшс. Сиыр бузаулайтын орыннын кеддеу болганы жен.Бузаулау уакытында белште тэушктпс кезекшшк белпленеда.Мунда кол жугыш, сабын, таза сулп, таза артык халат, тазакенеп, дэрьдэрмеп бар аптечка, кажетп аспаптар мендезинфекция жасайтын заттар болуы керек.Телдеудщ алгашкы белпЫ бшщгён бойда сиырдыцбексесш, ягни аягын жэне куйрыгын соданыц 2 пайызертщщедмен, ал сырткы жыныс органдарын жылы калийперманганат/1:5000/ ертащцамен жуып, жесешш ауыстырукерек. Эрине, мал арнайы жабдыкталган, мёлшер1 кемшде2,5x3,5 немесе 3x3 жэне кабыргасыныц бш ктт 1,6-1,8 мбокстарда телдетшсе, TinTi жаксы. Бокстар саны буюл малсаныныц кемщде 1 пайыз есебже тец келуге тию. Ондасиырлар тесениы колдана отырып байлаусыз усталады. Бузаубокста енеамен 6 ip re кемшде 24 сагат турады.Кдлыпты толдеу 3 сагатган аспайды. Бузаулап болган бойцасиырдыц сырткы жыныс органдары, желпм жылы суменжуылып, сабанмен кургатылып сурт1лед1 Ластанган тесен imауыстырылады.Бузаулаганына 30 минут еткен сон, сиырга 8-10 л жылытузды /6ip шелекке 100-150 г туз/ су бершед*. Ойткеш булуакытта сиыр катты шелдейщ. Суарган сон желш ауруыныцалдын алып, су алмасуыныц бузылуын болдырмауга болады.B ipiH m i рет сиыр бузаулаган сон, 60-90 минутган кешнсауылады. Уызы Шрдёй бузауына бер1лед1.Сауар алдынца желнй жылы сумен жуылып, таза сулпменкургатып суртлёда, емшектерше бор жарык майы жагылады.Алдын алу максатымен сиыр тэул1пне 4 рет сауылады. Сауыларалдында жэне одан кешн жеЛщщ укалап, сылау кажет.Бузаулаганнан кейшг! 3-4 кунде сиырга кыстыкуш теккана жаксы тш ен, жазда кепкен шеп, ал жемнен 1-2 кгсулы уны немесе бидай жармасы бершеда. 4-5 куннен бастап,жем, шырынды жэне баска азыктар мелшер1 6ipT e-6ipT eулгайтылып, 10-12 кунге Караганда рацион толык нормагажетк1зшед1.1.5. Сиыр сауу жэне сут eiuipy гигиенасыСиыр сауу — ецбёкт! кеп кажет ететщ процестердщ 6ipi.К,олда байлап устау кезшде сиырлар ездерн туратынорындарында тасымал шелепне /АД-100Б, ДАС-2В сауукондыргысын пайдалана отырып/ немесе сут етюзгиике/АДМ-8А-1, АДМ-8А-2 сауу кондыргысын пайдаланып/283

сауылады (26-сурет). Соцгы кездерде кептеген фермаларавтоматты бас ж п т /О СП-Ф -26/ малды колда устаужабдыктарымен жабдыкталган. Олар сиырды сауын залында/ДЦС-8А, УДА-16А “Елочка” типп, УДТ-6, УДА-8А “Тандем”тиггп жене УДА-100 “Карусель” тиггп сауу кондыргыларьшпайдаланьш/ саууга мумкщщк бередд.Мал epicTe усталса сиыр сауу ушш УДС-ЗА жене УДС-ЗБ сауу агрегаттары пайд аланы лады.Аса сапалы сут енддру ушш/МСТ 13 265-88 “Сиыр суп.Дайындау кезшдеп талаптар”/шаруашылыктар мынандайжагдайларды орындауга тию.Мал кораны таза устау, унем1дезинфекция жасап туру керек,мумкшдтне карай сиырдысауын алацында сауу кажет.Сиырларды жуйел1 турдетазалап, кора-ж айды деркезшде жинау керек. Мал корасыжаксы желдеплу1 тию.Ыдыстар мен аппаратуралармукият жуылып, дезинфекцияланып,санитариялык ере-26-сурет. Сиырды сауу желердд сактай отырып, арнайыорында сакталуы керек.1.5.1. Сут ыдыстары мен жабдыкщарыныц санитариялык,жагдайына бага беруСанитариялыкжатдайыКоли-титрМикроб саны1 МЛ жуындыда 1см2 беткейдеКднагаттанарсыз 1,0 кем 500000 жогары 500000 жогарыК,анагаттанарлык 1,0 10000-нан 1001-ден 50000-500000-га га дейшдейшЖаксы 1,0 жогары 100000 дейш 1000 дейшАуру немесе ауруга кудак тугызган сиыр дереу жалпытабыннан белшуге тшс.Сиырды саууга дайындау. Сауу — курдел1 рефлекторлыпроцесс. Ойткеш, оган жуйке жуйес1, innci секреция бездер1,т.б. кептеген органдар катысады.284

Сиырлардын сут беру рефлексш кун тэртчбш, acipeceазыктандыру жэне суару тэрзйбш сактау жолымен колдапотыру керек. Мал сауу кезшде азыктандыруга уйренед1 де5-7 минутгын iminae жаксы сут береда. Соган орай азыкберу жагын катан сактау кажет.Сиырды кунде 6ip мезплде сауган жен. Сауатын корадатыныштык сактау кажет, сауын аппаратынын жагдайыналдын-ала тексеру керек. Желш таза да жылы /40-45°С/ суменжуылады, кургатылып суртйгедц суттщ алгашкы 2-3тамшысын белек ыдыска /жерге сауу болмайды/ сауыпалынады. Сауын залы немесе аланы бар фермаларда желшагынды сумен, ягни шлангамен-ак жуылып, таза сулпменсуртшеда.Сауыншынын сауу кезш деп басты мшдетк сауынаппаратьш желшде коп устап калуга болмайды. Ойткет, сиыржелша мен емшепн ауыртуы мумкщ-. Суттщ таусыла бастагансетш карау эйнепнен немесе сауу уакыты аркылы бшугеболады.Саууды аяктау сэтш дурыс аныктай бшудщ манызы зор.Сондай-ак сауу стакандарын дер кез1нде емшектен алудында манызы одан артык болмаса кем емес. О йткет, сауынаппаратын мерзшшен кеп устау желшнщ кабынуына екепсоктырады.Машинамен сауып болган сон, емшек кургатылыпсуртшеш, сыланааы, cenrin, антисептикалык эмульсия жарыкмай жагылады.Машинамен саууга емшеп жаксы жет1л1п, дурыс б1ткен/узындыгы 8-9 см, eHi 2-3 см/ сиырлар 1ргктеледа. Емшектер!узын, жщйпке, жуан жэне закымданган сиырлар тек колменгана сауылады.• Крлмен сауу. Бул эдюпен сауылуы киын жэне тунгышбузаулаган сиырлар сауылады. Оньщ ен жетшген Typi —жудырыктап сауу. К,олмен негурлым жылдам, сиыр толыксут бергенге дейш /минутына 80-90 рет кысу/ б1ркелк1 сауганжен. Эуел1 алдынгы, содан сон арткы емшектер сауылады.Бул эдютщ кемш1лт — сутгш, санитариялык сапасы нашарлайды,машинамен сауганга Караганда микроорганизмдер 17есе кеп болады, шелекке тускен 1тушр ки 1литр сутте 100мьщга дейш микроорганизмдер жинайды.ЖелшШ, куту. Сут безшщ он1мд1л1п, сут сапасы жене сутбезшщ жагдайы желщщ кутуге байланысты жайттар. Жел1нщкуту мынандай жолдардан турады: оны кургак жэне таза,жаракаттандырмай, салкын типзбей устау, малды унем1 тазада жылы тесен1ш усйнде багу /ылгал жэне лас еден желшнщсуыкка урынуына, ластануына, емшек урпшен микроб енуге285

экеп соктырады/ желщщ ep6ip сауын алдында жуу /судынжылылыгы — 45° С / жэне сурту.Желшсаудьщ алдын алу. Сауын аппаратыныц жумысысиырдын сут курау жэне сут беру процестер1 секщщ физиологиялыккызметше катан турде сай келу! керек.Желшсаудьщ жш кездесетш себептерк машинамен саууережелершщ бузылуы /акаулыгы, аппаратты кеп устап кою,вакуум терибш щ бузылуы/, желйод лас сумен жуу, саркасаумау, суык типзу, лас тесешш тесеу, багып-куту жагдайларыныцтемендеуьЖелшсаудьщ алдын алу тургысындагы непзп шаралар —сауын ережелерш, сиыр багып-кутудщ зоогигиеналыкнормаларын сактау, сондай-ак дурыс азыктандыру жэнесауыншыньщ жеке гигиенасы сакталуы.1.6. Бузауларды ecipy гигиенасыДенсаулыгы жаксы тел алып, ecipy тургысындагы камкорлык ата-eHeciH дурыс тандаудан, урыктандырудьщколайлы Mep3iMiH белплеуден, буаз сиырларды уакытындасуалтып, оларга жаксы жагдай жасаудан басталуга тшс.Шагылыска тек денсаулыгы мыкты, жаксы жетшген, 17-18айлыгындагы салмагы кемшде 300 кг кашарлар гана туоршедо.Inrreri телдщ каркынды жетшуше буаз малды азыктандыру,устау жэне куту жагдайлары да улкен эсер етедьЖаца туган бузау организм! Шрнеше жетшу кезецшён етеда.Бузау жетшушщ осы турл! кезенщце кутш-багудыц да турл1жагдайын кажет етедьДенсаулыгы жаксы тел алу ушш мынандай уш фактордьщмацызы ете зор. Олар — буаздыгыныц соцгы кезецшдепсиырды бузаулауга дайындау, бузаулату, тедщ уызына жарьггу.Бузау устаудьщ мынандай eaicrepi колданылады: табиги/шаруашылык/; туракты eMi3in асырау; колдан сут 6epinасырау; баска сиырга телу, “аралас”. Сондай-ак бузаудыкоралар /С .И .Ш тейм ан, 1947/ мен кора сыртындагыуйшжтерде “суык” тэс1лмен асырау eaici де колданылады.Табиги /ш аруалы к/ eflicTi колданган кезде бузау л аренелергмен 6ipre усталады, сейтш олар тЬселей уыз емед1.Туракты ем1зш асырау едва шаруашыльпс, кез1мен Карагандабуюл едастердщшпнде мулде жетщщршмеген, шаруашылыктытауарлы сутген айыратьш жене сиыр саууга кедерп келпретшеда. Бул едю THiMci3, шаруашылыктыц эксгенсивп тишне жатады.Бершен де колдан сут 6epin асырау едю! ти1мд1рек. Буледю кезшде бузау eHeciHeH белгшп, енесшщ уызы колменбepiлeдi. Сонда epi бузау да дурыс коректещиршедЦ сут те286

алынады, сиырдын суттш п де артгырылады. Жаксы сауынсиыры бар жердщ барлыгында бузау енеЫмен 6ipre усталмайды,оларга сут, мысалы, Швейцариядагыдай, Голландиядагыдай,тагы баска елдердегщей шелекпен берьледьБузауга уыз бен сут колдан бершгенде гигиена тургысьшанКараганда мынандай факторлар еске алынган жен:1. Бузауга туганнан кейш 1-1,5 сагаттан кеипкйршмейдер кезщде уыз ш т з у Уыз бузау уш.щ онын прцилшнщалгашкы сэйндеп ен толык кунды азык болып табылады.2. Жана т у г а н б у з а у л а р а р а с ы н д а а с к а з а н -im eK а у р у -ларыньщ а л д ы н а л у ymiH у ы з б е н сутп а с ы к т ы р м а й iuiK i3inу й р е т у к е р е к . Ен ж а к с ы с ы е м ш к р ь щ ы с п е н б е р г е н д у р ы с .3. Бузау еметш уыз бен сут жылы (35-37°С) болуга тшс.4. Ж ёжи| ауру сиырлардын бузауына енесшщ уызынберуге болмайды. Мундай жагдайда жаца бузаулаган дёйасау сиырлардын гана уызы бёршед1 немесе колдан уыз.жасалады:сиырдын жана сауылган 1л сут!, 10 мл балык майы,5 г ас тузы жэне тауыктын 1 жумырткасы. Осы коспа 6ipтеки коймалжьщга айналганша булганып, араластырылады.Сауу кёзшдеп тазалыкка бас назар аудару керек. Сауаралдында сиыр желш1 жылы сумен мукият жуылып, кургатыпсурттледа.Сут куйылатын ыдыс пен 1м®зЩ бузау сутш емш болгансон, жуылып, кеш1рш{сд1Бузауга 10 кущйпнен бастап, ене сутш in орнына жиынтыксут немесе сут орнына журетш заттар беруге болады. 20-30кушйгше дей1н бузауларга каймагы алынбаган сут бер1лед1де, 30 кушипнен бастап, суттщ молшер1 30-50 пайыз азайтылып,кок сут косылады. 6 айга деЙ1Н асыл тукымды жэнепайдаланылатын тел ecipyre жумсалатын каймагы альшбагансут шыгыны 200-250 кг курайды.Ден1 сау бузауды 6ipTe-6ipTe жэне мумк1нд1пне карайертерек ipi азыкка тагы баска жем-шопке уйрету керек. Ipiазыкка бузаулар п р ц н л т н щ 7-10 кундншен уйретшебастайды. Шырынды азыктарга /ш еп, кызылша, картоп/бузаулар 2-3 апталыгынан уйретшедк 15 кундшнен бастаполарга жем /арпа жэне сулы уны, бидай жармагы/ бёршед1.Минералды косымша азык ретшде ас тузы, бор, суйек уныколданады. Олар сутпен 6ipre, ал содан сон 2-3 апталыгынанбастап жеммен косып бсршедг 2 айлыгынан бастап сурлемберуге болады.“Аралас” эдас кез^нде бузау аз ба, кеп пе eftTeyip, енесшемед1 де, содан сон сут ыдыстан iшкiзiлeдi. Мэселен, бузауeHeciHe анда-санда салынады да, ьщыспен cyT6epuiin, кёйшйёнол да бершмейдь287

“Суык” ВД1С кезщце бузаулар кыстыкуш жылытылмайтынбузау кораларьшда немесе корадан тыс уйипктердеейршетш болады. Оньщ м е т мынада: бузаулар TipmuiiriHiHалгашкы куншен бастап таза ауада жеке жукалап сальшгануйшпстерде — профилакторийлерде усталады (27-сурет).Ол ушш бузау бел1мшщ оцтустйс жагьшан эр бузауга 6м2 есебшен алан бетондалады да, сутп багыттагы бузаулар 2айлыгына дешн мелшер1 1,2x1,3 м уйипктерде усталады.Уйпиктщ алдыцгы жагына узындыгы 1,3 м алац /вольер/салынады. Сол уйипктщ алдыцгы кабыргасы ауа райыколайсыз кезде брезентпен жабылады. Уйшйстщ бетондыHeri3i мен вольерге 20 см калындыкта агаш угщцнл мен20-25 см калыццыкта сабан теселедь Мундай клеткаларкатарыныц To6eci бастырмамен жабылады. Алац картуспейтшдей жэне жел етшен сактайтындай етшш,кальщцай коршалады.Бузауларды мундай уйшйстерде ecipy кезшде мъшандайнепзп жагцайларды сактау кажет: сиырлар бокстардабузаулаганнан кешн бузаулар 8-24 сагат енелерйвц бауырьщцаусталады; уйшжтерде денсаулыгы жаксы жене мыктыбузаулар гана калдырылады.; бузауларга уыз бен сут 36градуска дешн жыльггылып кана бершеда; кургак тесенйпмол eiinin теселеда, жаздьпсуш шыбьш-ш1ркейлермен куресжурпзшедо жене бузаулар шыгарылган соц, территория меналац дезинфекцияланады.ААФальков пен О.О.Тагаевтыц /1992/ деректер1 бойыншабузау еарудщ суык eflici —республикамыздьщ оцтуспкаймактарында анагурлым тшмд1 екен. Ойткеш, бул тэсштелд1ц т1рш1лж-тынысынжаксартады, денсаулыгынныгайтып, бузау организмшщфизиологиялык керсеткйшшкушейтедд.Кептеген сауьш фермаларындажаца туган бузау 6ipкора-жайда — щюфилакторицце“едеттеи” едкпен /республикамыздьщсолтустйс, батысжене шыгыс аймактарында/ecipuie®.27-сурет. Бузауды ашык,алацга орналаскан куркедеустап багу едас1Профилакторийде бузаужеке клеткада усталады.Мундай тесш физиологияганепзделген. Ойткеш, ол бузауга288

сырткы ортага уйренуге, жылу реттеущ калыпка келпруге,баска бузаулардан мазасынданбауга мумкшдйс бередГ Белгш6ip дережеде шартты ауру коздыргыш микрофлораменкатынаста болады да, асказан-iiueK ауруларыньщ алдын алугажагдай жасалады.Бузауларга арналган клеткалардын коптеген рурлер!усьшылган. Клеткалар профилакторий еденшен 15-20 см бшкболуы керек.Ен ыцгайлысы Эверс клеткасы болып табылады. Сондайактеменп жагынын ей 50 см, устщп жагыньщ ей 30 см,узындыгы /А.Н.Моголовский, 1974/ 100 см клетка даусынылган. Сонымен 6ipre жщшкертшген клеткалар даколданылады. Олар батарея туршде 5-6 данадан, кейде 6ipб1рденкондырылады. Мундай клеткалардын мелщер; 90 х40 см.Н.М.Лущик /1970/ жана туган бузауларды профилакторийдебузаулау белшшщ касынан салынган бокстардаecipy жетнде усыныс жасаган.Бокстар — санылаусыз, жылы, кургак, жеке стерильденгенбелме. Олар 7-10 бузауга есептелген (еден аланы эр бузауга3 м2). 9p6ip бокста б1рнеше жеке жэне жалпы клетка болады.Бокстардьщ температурасы — 15-20°С, ылгалдылыгы —50-70 пайыз. Олар сумен жылытылады. Кулгш-кызылкыздыргыштармен де жылытуга болады. Бузаулау бел1м1ндесиырлар жалпы телдеген кезде 6ip бузаушыга 4-5 бокстанболуга тию.gyem бокс дезинфекцияланады, содан сон гана бузаужШершедД. Жана туган бузаулар эуел! жеке клеткаларгак1рпзшед1 де онда 3-5 твулж усталып, содан сон жалпыклеткага кениршедк Бокстарга жана туган бузаулар 3-4куннщ iniiHfle к1рг1з1лед1 де, содан сон керект1 бузаусаныньщ жиналган-жиналмаганына карамастан, токтатылады.Сонгы бузау кабылданган сэттен 10 кун еткенде барлыгыбузау кораньщ келеа секциясына кепищлещ, Cenrin, олартоптык клеткаларга орналастырылып, бокска жана туган баскабузаулар кабылданады.Бузауларды профилакторийде ecipy кезшде микроклиматулкен роль аткарады. Колайлы микроклиматпен камтамасызету ymiH профилакторищй автоматты жылыту жуйес1менжабдыктау керек /1.6.1. кесте/.Бузаулардьщ жылуды аз белшу1не байланысты малдыинфракызыл жылыткышпен кыздыру жолымен дурысмикроклимат жасауга болады. Ол ymiH ИК-220-100, ИКУФ-2 жэне т.б. шамдары пайдаланылады.19-1221 289

1.6.1. Профилакторий микроклиматыныц ыщийлыпараметрлергКерсеткштерБузауларга арналган кора*жай /профилакторий/Температура, °С 18-20Ылгалдылык, пайыз 70Ауанын козгалу жылдамдыгы, м/с 0,1-0,21 малга кажегп ауа алмасу, м3/с 20/кыстыкун1/Зиянды газдардьщ руксат ет1лет1нконцентрациясы:Кем1рк.ышкыл газы, пайыз . 0,15Аммиак, мг/ м3 10KYKiprricyreri, мг/м 5Микробпен ластануы, мын м.д./м3 api кеткенде 20Жарыктылык, лк 20-30Keft6ip авторлар бузауды профилакторийлж кезенде устаудьщтурл1 едютерш зерттей келш, оларды профилакторийдщокщауланган секцияларында устау едгсше келш токталган.Тэшрибе секциялар саныньщ тертеуден кем болмауы, желдетужуйеа мен канализациялы болу керек екенш керсетп. 0p6ipсекцияда бузау ушш мелшер1 0,5x1,2 м, еденнен 45 смкетершген, торлы тунп жеке клеткалар кондырылады.Профилакторийдщ ep6ip секциясы жаца туган /айырмашылыгы3-4 кундйс/ бузаулармен толтырылады. Олар 8-12 куннен соц, секциядан топтап кутгп-багуга арналган бузаукорага кеипршедьСекциялар босатылган сон, жеке клеткалар, еден, кабырга,тебе жуылып, ластан тазартылады да куйдорпш натрийдьщ3-4 пайыз ыстык ертндю1мен дезинфекцияланады. 1 м2ауданга 1 л ертнд1 жумсалады, экспозиция — 3 саг. Bipтеулйстен соц 6epi сумен кайта жуылады.Профилакторий секциялары бузаудьщ жаца тобымен оларебден тазартылып, кежшрмш жене ауа температурасы +18-20° С-ка дейш жылытылган соц толтырылады. Профилактикалыкузшю кемшде 5 теулйс болуга raic.1.7. Ipi караны бордакылау жене жайып семiртугигиенасыБордакылау мен жайып семртудщ непзп максаты — малгабарынша салмак коскызу. Бордакыланатьш малдьщ жинакталу290

кезещне карамастан сиыр етш /бузау етш/ ецщретш шаруашылыктанепзп гишеналык жэне маддэр1герлЬ

сон сай-сала жайылымдарына кочпредь Жазды куш олартурл! m em i жайылымга, су жайылган шалгындарга, тогайжайылымына, ал кузде шалгынды алкаптарга, екпе m em iepicrepre жайылады.Жайылым epicTepre белшедг Мал ол ерютердщ еркайсысында5-6 куннен болады. Ол epicrepre мал 20-30 кунненбурын кайтарылмайды.Малды жайып-ceMipTy тшмдийп жайылым отыньщ санымен сапасьша гана емес, сонымен 6ipre мал суаруды да дурысуйымдастыруга байланысты.Кр1скцша кррытындыIpi кора малыныц денсаулыгын сакгпау жэне еншдшгт арттырудыцбасты кепш оны дурыс багып-Kymydi уйымдастыру. Рылымжэне шаруашылык тэж/'рибесшде ipi кораны устаудыц озыкddicmepi жинак/палган. Kfaipei уакытта бул салада жетпейттмэселе сиырларга арналып салынган жэне пайдаланып келе жатканкораларда оптимальды микроклиматты камтамасыз ememiHжуйелердщ жоктыгы жэне оларда санитариялык-гигиеналыкталаптардыц сакталмауы. Ал endi жеке шаруашылыкжагдайларында ipi кора малы жещл-желп1 кораларда,калыптаскон белгт 6ip багу жуйеаз усталуда, ал азыктандырумен оларды багып-кутуде гигиеналык-санитариялык талаптаргааса м эн берммеуде. Нэтиж еснде мал вн 'ш д щ ш н щкврсеткштертщ твменд'тт, эртурл! арулардьщмал арасындаетек алуы. Ал ipi кара мал шаруашылыгын каркынды дамытудыц6ipden-6ip багыты заман талабына сай озык кутт-багу жуйелершенгЬу жэне санитариялык-гигиеналык талаптарды котац сакщауболып табылады.Бакылау сурактары:1. Ipi кара малды кутт-багу жуйелерш атацыз?2. Сиырды устаудьщ турлерже сипаттама бервдз?3. Сиыр гигиенасынын ерекшелжтерш атацыз?4. Бузауды асырап-багудьщ турлерше сипаттама бервдз?5. Ipi кара усталатын кора-жайга койылатын талаптаргасипаттама бервдз?6. Букаларды кутт-багу ерекшел1ктер1?7. Сиыр сауу гигиенасына койылатын талаптар кэндай?8. Санитариялык жагынан сапалы сут енд|руге койылатын санитариялык-гигиеналыкталаптарды атацыз?9. Ipi кдраны бордакылаудьщ турлер1 жэне ерекшел1ктер1?10.Ipi кдрага арналган коралардыц микроклиматына сипаттамаберйдз?292

II тарау. Крйлар гигиенасыЕл1М1здщ экономикасын квтеру мен халыктыц элаукатынкушейтуде кой шаруашылыгыныц алатын орыныеремие. Ce6e6i Кцзакстан жагдайында бул саланы вркендетуушш толык мумкшшшк бар: табиги жайылым молдыгы,халкымыздыц осы малды ecipyde жинаган тэж1рибес1 жэнет.б. Kfl3ipei кезде кой басын квбейту мен оныц тукымынасылдандыру багытында ел'т'/зде талай жумыстар жур'тжатыр. Жеке шаруаларда кой ecipyee кулшына Kipicin взулестерш косуда. Алайда буг'шг1 кунде бул салада квщлаударарлык мэселелер жеткшктг. койды вз децгешндекутт-багуды уйымдастыру, дурыс жайып азыктандыру,жылы да dpi жайлы коралармен камтамасыз ету, гигиеналыкталаптарды сактау жэне т.б.2.1. Крйларды устаудьщ жуйелер! мен эдастер!К,ой шаруашылыктарында к,ойды кутш-багудьщ мынадайжуйелер1 калыптаскан: колда-жайылымга шыгарып багу,жайылымда-кодца жэне жайылымда багу.Мал басын колда-жайылымда купп-багу эддсш ел1м1здщорталык, солтуспк жэне шыгыс белтндеп шаруашылыктардынбасым кепшшл колданады. К,ысында койдыкорада устау аркылы кунаРлы азыкпен азыктандырса, алжазында - жайылымдык жердщ epic отын тшмд1 пайдаланугакуш салады. 0picKe шыгарып - колда багу эдосш жазгы жэнекыскы жайылымдыктары бар республикамыздын барлыкаймактары колданады. Бул жуйеде шаруашылыктардасаулыктар телдейтш кезде беретш немесе кыс пен ертекектемде койды азыктандыратын кажетп жем-шеп корыболады.К,ойды жайылымда кутш-багу жуйеа — жазда да, кыстада жайылымдык жерлср1 жеткшйсп, ipi мал азыгы мен курамажем коры бар, кебшесе онтустйс аудандарда колданылады.К,ой шаруашылыгында жасы мен жыныстык курамынакарай (малды кутш-багудьщ кабылданган технологиясынасейкес) мынандай топтарга белшед1: кошкар мен 1,5 жастан293

жогары сынакка тусетш кошкар, козысы белшгеннен кейшурыктандырылмаган бойдак саулык, буазданудыц 6ipiHmiжэне екйшп жартысындагы саулыктар, козысын белгенгедейш eMi3in журген саулыктар, туганнан белгенге дешнпкозылар, токтылар мен тусактар, етке етюзшетш юектер,бордакыга койылган койлар.■2.2. К,ойларга арналган коралар ж эне оларга койылатынгигиеналык-санитариялык талаптарК,ой ecipy курылыстардьщ арнайы (кора-жайлардьщ)болуын талап етедь Оларда кыста жэне ерте кектемде телдейтшсаулыктарга арналган жылы KypKeci бар белжтер(телдеу белмеа), асыл тукымды кошкар ларга арналган бел ж,жьшысы мен жасына карай эртурл1 кой белжтер1 (коралары)болады.Ел1м1здщ орталык, солтустж жэне батыс аудандарындамал узак уакыт колда багылып кыс мезгшшде ecenTiтемпература -20°С темен болганда курдел! курылыстарсалынганы ьшгайлы. Оларда кошкарларды, саулыктарды, телдердобелек-белек орналастырган жен. Шагындау фермалардажынысы мен жасына карай топка белшген мал басы ушш6ip жалпы кора салады. EcenTi температурасы -10°С жогарыаудандарда жецшдетшген жобадагы кой коралары салынады.Бул курылыстар малга пана болатын уакы тта туршде(катондар); Te6eci 6ip жагьша карай еще жабылган (оган ашыказыктьпс. аланда жапсарлай салынган) уш кабыргалы база;маусымдык жэне жиналмалы аландар; колдан урыктандырупункп (жеке уй немесе кой корасы бар блок); азык сактайтынорьш; шаруашылык курал-саймандарына арналган орындаржене т.б.К,ой фермаларыньщ курылыстары непзп (кой кора, жылыкурке, бастырма-база, карантин мен санитариялык белме)жене косалкы (койды тогытатын орьш, изолятор, мал азыгынсактайтын орын мен баска да малды орналастыруга пкелейбайланысы жок объектшер) больш белшед1.Солтустж аудандарда келем1 шагындау кой кораларын Гep n i тектес, онтуспктеплер П ep n i тектес улгще салады.К,ой корасыньщ жел етшен ьжтау жагьша ашьж база жасайды.Оны бижпп 2 метр коршаумен тыгыз коршап, келжтщ Kipinшьиуынакакпа орнатады. К,ой корасын салуга аз жылуетк1зетш материалдарды пайдаланацы. Олардьщ жылу сактаукоэффициент! ец кем1 2-2,5 Вт /м 2 -°К/ болуы THic.Кецес уюмеи заманында жобалау уйымдары тарапынанкой шаруашылыгы практикасьша копте ген жобалар жасальш,294

енпзклген. Ал ендо K.a3ipri кезде кой басыньщ азаюына жэнеолардын шагын жеке-мениик шаруашылык иелюнде болуьшабайланысты шагын epi жерклисп курылыс материалдарынансальшган кора-жайлар колдануда.К,ой кораларынын басым копшшпюн еденше тыгыздалгансаз топырак пен киыршык тастар, ал солтустж аудандардагышаруашылыктарда — тактайлар пайдаланылады.К,ой кораларындагы еденге жылына 1-2 мэрте ауыстырыпотыратын сабан тесешш тоселедкЭртурл1 жобадагы кораларда койлардын ер басьша мьшадайоптимальды алан молшер1 белпленген: жабык коралардакектемде телдейтш саулыктарга 1- 1,2 м2; топтастырылыпусталатын кошкарларга 1,8-2 м2; ал жеке усталатындарына3-4 м2; 1 жаска дейшп телдергс — 0,7-0,8 м2. Бастырмалыбазада ересек койга 0,5 м2 дейш, 6ip жаска дейшп телге-0,3-0,4 м2. Туракты козы куркелердеп алан (суык аудандарда)2-2,5 м2.Телдейтш саулыктарга орынды кой корасынын ен жылыжерш беледк Мал телдету науканы кезшде оларды жиналмалыкалкандары бар торлармен косымша жабдыктап,астаулар, суаттар, козыларды жылытатын термосеулелерорнатады.Ашык базадагы алан кой корадагыдан repi 2,5 есе улкенболуы тшс. Оны ауа райы колайлы болган кундер1 (жанбырсыз,борансыз, аязы жокта) кун узакта сыртта серуендеп,азыктануы жене су imyi ymiH пайдаланылады. К,ойга арналганашык база аланына бетон, асфальт немесе киыршык тас пентопырак теселу1тшс.Ауа температурасы — 20"С томен аудандарда каракел,куйрыкты жене етп малды кут1п-устау ymiH жещлдетшгенжобадагы-тебес16ip жагына едгас уш кабыргалы бастырмаларпайдаланылады. Ci6ip мен К,иыр Шыгыс, Башкортостондауакытща баспана (катондар) курылыстары салынады. Оларды6И1КТ1Г1 4 метр агаш калкандардан тургызады. Тор калкандардьщсыртына калын сабан салып, тебесднде диаметр:2 м дейш санылау калдырады. Тусынан кендт 2,5 м какпаорнатады. Heri3i кенд1п жагынан 16 м (диаметр) болатынкатонга 6ip мезплде 650 ересек койлар сыйып кетедь 0p6ipересек малга 0,4 м2, ал толге 0,25 м2алан белу белпленген.Катондардагы ауа ердайым таза болады, зиянды газжинакталмайды. TinTi катты аяздьщ ез1'нде ондагы ауанынтемпературасы (койлардын арасында) +2+7°С болады. Жалпымикроклиматты калыпты устау кой жуншщ ecyi менсапасына ип ыкпалын типзед1.295

К,оралар2.2.1. Крй крраларындагы крлайлы микроклиматKepcemKiuimepiАуа Салыстырмалыкозгалыс концентрациясыАуа Зиянды газдардыцгемпературасы,“С ылгалды­ жыдичшгы, СО,, NH, H2s,Опт. Мин лыгы,2’м/с пайыз г/м3 мг/м3пайызК,ошкарлардыжэне 20 кунненулкен козыла^ры бар саулыктарушш 6 4 75 0,3...0,5 0,25 20 1020 кунге дейшпкозылар ушш 12 8 75 0,2 0,25 10 10К,оздау кез1нде 16 10 75 0,2 0,25 10 10К ,о з ы л а р д ыколдан ecipyкезвде, жасы:45 кунге дешнп 16 12 70 0,2 0,25 10 1045 куннен артык 12 6 75 0,2 0,25 10 10К,ош к а р л а рманежпще 18 16 70 0,3...0,5 0,25 20 10К,озысыз, жастолдер,бордакымалдарН о р v а л а н б а й д ыманежшдеЕ С К в р т у . Ауанын козгалыс жылдамдыгы жылдьщ жылымезгшнде 1м/с дейш.2.3. К,ошк£рлар гигиенасыСаулыктардыц урык,тануы жэне алынатын козылар саныасыл тукымды кошкарлардын денсаулык жагдайына жэнеолардан алынатын урык сапасьша байланысты болады.Y рыккд тусетш кошкарларды жэне сыналатын кошкарлардыуакытында вдетй ауруларга, ocipece жыныс жолы аркылытаралатын (бруцеллез, инфекциялык эпидемит, вирустык тусжжэне т.б.) ауруларга тексершедь Сыртган экелшген асылтукымды кошкарларды 30 тэулжке, ал шетелден экелшгенкошкарларды 60 тэулжке карантинге кояды. Карантин кезшдемалды диагностикалык тексеруден епазед! Жукпалы ауруаныкталган жагдайда ауру кошкарларды окшаулап,ветеринарияльж нускауга сэйкес шаралар колданылады.296

V рыктануга кошкарларды 12-15 айлык жасынан (тез есетштукым) жэне 1,5-2,5 жасында (кеш еретш тукым) пайдаланабастайды. К,олдан шагылыстыру кез1нде 1 кошкар 50-70саулыкты, ал колдан урыктандыру кезшде 300-700 саулыктыурыктандыра алады. Урык алар алдында купекп жуады.Оньщ сыртын жылы сумен жуып, орамалмен немесе 6ip ретколданылатын сулпмен суртед1.Жыныстык белсендшк кезшде кошкар рационындапротеин, минералды заттар жэне витамин мезииер! жогарыболуы керек. Урык сапасына протеиннщ Memnepi жэне курамы,фосфор мен каротиннщ жеткшйсп болуы айтарльщтайэсер етедг К,ошкарларды интенсивн пайдалану барысындарационга жануар тектес азык косу кажет (кек сут, балыкуны, жумыртка жэне т. б.).2.4. Аналык; койлар гигиенасыТолык курамды азыктандыру — жаксы кондылыктаустаудьщ, койдьщ толдегштп мен суттиппн, жундшпнарттырудьщ биологиялык Heri3i болып табылады. К,ойларэртурл! мал азыгын; жонышканы, бедеш, эртурл1 шэпп,сабанды, топанды, кант кызылшасын, кунжараны, бурьшггы,урпакты жэне баска да азыкты суйсше жейд1. К,ондылыгыорташа кой телдепитк пен он1мд1л1к женшен жаксыкерсеткгшкё кол жетк1зед1. Советтж меринос тукымдысаулыктар, кондылыгы ортадан томен болганда кысыр калуы9 пайыз болса, кондылыктагы саулыкта 2,8 пайыз гана болады/В.Головин/. К,онды саулыктьщ козысы негурлым ipi болыпШлёЩ Оньщ устше кондылыгы томен саулыктарменсалыстырганда сутплЬгшщ жогарылыгымен epeкшeлeнeдi.Малды шагылысуга 1,5-2 ай калганда жармаланган арпамен,сулы унымен, жугер!мен жэне баска да биологиялык кунарлыазыктармен азыктандырса TGЛдeгiштiгi 10-30 пайызга дейшартады. Буаз саулыктар минералдык азыкты кэп мэлшердекажет етед!, оньщ устше толдейтш уакыты жакындагандакальций мен фосфорга тэул1кт1к кажетт1лш он есеге дейшартады. Рационга кальций, фосфор, кобальт, йод, мыс, TeMip,марганец, А, Д, Е витаминдер} жетюпесе элжуаз, тгрЙфпккебешм! аз TGJifli туып, саулыктьщ cyiTwiri темендейд1.Саулыктарды сурлеммен азыктандырганда с^тплщ 15-22пайызга, кыркылатын жуннщ молшер1 20 пайызга артатыныбелгш.Саулыктардыц рационына жугымдылыгына карай 30пайыз курама жем енпзу керек. Тушршжтелген (гранулированный)азыкты саулыктьщ буаздануыньщ ек1нш1 жарты-297

сынан бастап пайдаланган ж ен. Ж ай азы ктармен салы с-тырганда олар imKi орган, ecipece im ex, бауыр, ек п ен щулгаю ы на ык,пал етедь М ундай кезде мал к у ш ск е азуакы т ж ум сап, кеб1рек демалады . К,озы ж аксы дамыпж е т 1л у 1 уп п н о л ар д ы к ы сы н д а т у ш р и п к ж ем м еназы ктанды ру мен жазгы ж айы лы м ды кты пайдаланудыуш тастыра ж у р п зу керек.К,ойдыц азы гы нда протеин жет!спесе кы ркы латы нж у н н щ мелш ер1 20-25 пайы зга тем ендейдь Ж упы ныазыктандыру барысында жун талш ы ктарыны н келдененKeciri шамамен 20,ал узындыгы 10 пайызга азаяды екен.Рационда ком1рсутеп жетюпесе, койды н организмш депKOMipcyTeri мен май алмасуынын бузылуына экеп согып,ацидоз,бауырдыц майлануы пайда болады.К,ойга берш етш азы кты ц 6epi сапалы epi дуры сец делу1 т ш с . С ап асы т ем ен азы к т а н к о й ау р у гашалдыгады. К,ойды азыктандыру барысында кы лкандыд акы л топан ы н п ай далан у а с к а за н -iuieK ж олы ны цк абы н у ы н а э к е л ш со гаты н ы н есте сактаган ж ен.Сусымалы тозацды азы кты (урпак, курама жем) койгатамыр жем1ст1 немесе кунж арам ен косы п беру керек.Соцгысы алдын-ала майдаланып, барлык азыктык коспаж е щ л ту р д е ы л га л д а н д ы р ы л ад ы . М ес к а р ы н н ы цкабы нуынан сактану yuiiH кара бидай деш мен урпагынкой рационы на ен п збеген ж ен. Зат алмасу бузы лм асуппн жене уланбау уш ш ересек койды ц рационындагыас тузы ны ц теул1ктж мелшер1 10-15 г, ал телдерд!црационы нда 5-8 г болы п белплену1 тш с.К,ойларды азы ктанды ру уш1н 6ip м езп л сырттагыазы кты к алацды да пайдаланган ж ен. Оган 6ip-6ipiHeHар а к а ш ы к т ы г ы 3 м е т р б о л а т ы н а с т а у л а р д ыо р н ал асты р а д ы . Б у л м а л д ы ц ерк1н азы к т а н у ы н ам у м к ш д ж беред1. А лацдагы ауаны ц температурасы —20°С тем ен болса койга тек ipi азы к беред1, ал калганыкора iniimje азыктандырылады.Ip i ж е н е к у р а м а ж ем у ш ш а р н а у л ы ж е н екурастырмалы астауларды пайдаланады. Туй1рш1ктелгеназы кты бункерл1 астауга 5-10 кунде 6ip рет салады.К,ой шаруашылыгыныц технологиясында астаулардыцэр баска мынадай узы нды ктары белпленген (м): кош -карлар мен сы накка тусет1ндерге 0,4-0,5; саулы ктарга— 0,3-0,4; жасанды кут!мге алы нган 45 к у н п козы -ларга — 0,15; одан жогары жастагыга — 0,2; еЫ мдш жтелге — 0,2-0,3; бордакылаудагы мал басына: ересектерге— 0,3, телдерге — 0,2, iceK T epre — 0,3. Ересек койгаастауды ц б ш к т ш ж ерден 0,4, телдерге — 0,25 м.298

Астаудын к е ц д т 0,3 жане 0,2 м. Т е р е ц д т - ец кеш0,2 жане 0,1 м.К,ойлар ауыз сумен жетшлисп камтамасыз exfaiyi тшс. Жазындакойды eKi мезпл — ертецплж opicT eH кейш женеK em K iciH e p ic K e шыгар алдында, ал кысында 6 ip мерте —мал корага тыныгуга кайткан кезде суару керек. Эдеттежылдыц суык тускен мезгшнде койды шеппен азыктандырганнанкейш суару керек.Шагын шаруашылыктарда агаш немесе жиналмалы металластауларды колданады. 1ш тастау немесе асказан-лдекжолдарыньщ ауруына жол бермеу ушщ буаз саулыктардыкеп жатып кегерген, муздаган, былганыш немесе илрйбастаган азыкпен азыктандырмаган жен.Ipi кой ecipymi шаруашылыктарда саулыктарды цикадаурыктандыру eflici кещнен колданылады. Ол ушш саулыкотарын eKi белжке белед1: 6ipiHnn топтагы малды (6ipiHUiiцикл) 4 куннщ шшде, ал кежннен 15 куннен кейш —ек1шш топты урыктандырады. Мундай узшс бгргшш топтагысаулыктардыц телдеушен кешн кораны тазалап, дезинфекциялаугажене оган екйпш топтагы саулыктарды кепдругемумкшдж беред1.К,ойдыц жаксы куплуше жагдай жасау жун сапасыныцжогары болуына, оныц былганбауына ыкпалын типзедь К,орадагытесешш жука больш, койдын жатуьша колайсыз болсаоныц жуш садырага малынып, саргыш туске тап болады.Жуш тез сынып, босац тартады, оныц баска да технологиялыксапасы нашарлайды. Жаз айларында шац-тозацмен былганганжайылымды пайдалану кезшде де жуннщ сапасы темевдейда.Жуннщ кеп былганатын Ke3i жаз айыныц eKiHmi жартысы.Жунда сурыптаушылар ертурзп есийдЬспц кикымдарыкосылган былганыш (шеп, сабан, туйе жапырак ден1) жущпб1рден ажыратады. OHTycTiK аудандарда жунге жабыскаккылканды бетеге шоп ep icre кеп болады. Малшылар кылкандыбете re Hi койдыц тажалы дейд4. Оныц кылканды тукымы,жапырактары жунге оралып, кой кимылдаган сайьш ол терецдейK ipin, TinTi етке кадалады. К.ойдыц мойны мен шоктыгызакымданганда олар ецкейт шоп жеуге шамасы келмей,арыктап елед1. Бау-бакшада eceT iH туйешоган ел1м1здщорталык жене солтустж аймактарында епстж пен жайылымдыктаргакещнен тарап, шепке немесе сурлемге тусш, малдыколда устап багу кезшде койдыц жунш былгайды.К,ой жуншщ таза болуы удщн белпл16ip шараларды сактаукажет. К,ой малына бетегемен, туйе нкенекпен былганганLuerrri бермеген жен. К,ойларды маяларга, шеп шемелелерше,биж астаулардыц жанына ждбермеу керек. Сабаннан жене299

шептен база жасау дурыс емес. К,ойды усакталган сабанунтагымен азыктандырмау керек. Отарды шацы буркыддаганжолмен айдамаган жен. Кепжылдык дэцгц дакылдардыж иш кпен ceyin, шымды мал epiciH жасауга болады. Былганышыкеп еомдактерщ тукым шашпай турганда шапканжен. К,ылканды бетеге lnem i жою ушш белгш мелшердехимиялык, препараттарды пайдалану керек.Жылына ен кем1 уш мэрте туяктарыньщ сыртын тазалаукажет. Gcipece едет катгы корада усталган жагдайда. Ойткеттуяк ете тез еседа. Буаз саулыктарды серуендете жаю кезшдекарлы немесе сыз жерлерге жатьт калуьша жол бермеу кажет.Су илетш жене азыктанатын астаулардьщ тещрегшдеп катыпкалган музды KeTipin, айнала-TOHipeK кум шашкан жен.Биязы жене жартылай биязы жуцщ койлардьщ кездершщтещрегшдеп жуцщ кыркып алады. К,ойды тогыту ушш непзшдетуракты кондыргыларды пайдаланган жен.Крйды сауу гигиенасы. К,ой шаруашылыгында елпрш жсаулыктарды сауу кеншен тараган. К,аракел саулыктардансауылатын мерз1м 1ш1нде 100 килограмга дейш (жэне оданда жогары) сут алынады. Телд1 коп беретш жене кондыльп'ытемен саулыктар сауылмайды. К,озылы саулыктарды сауудьщузактыгы 2-2,5 ай, елпр1 ушш козысы сойылган саулыктардысауу мерз1м13,5-4,5 ай.К,ой сутшде жогары калориялыгымен жэне жугымдылыгыменерекшеленетгн мынадай заттар бар: 18,1 пайызкургак зат, 7,2 пайыз май, 5,7 пайыз белок, 4,3 пайыз кантжэне 0,9 пайыз кул болады. В, жене В|2 витамин! сиырсутшен анагурлым жогары турады. К,ой cyTi непз1нен сыр,бринза жасауга жумсалады. Кавказдык, К,ырымдык сутешмдер1 дуниежузшж рьшокта жогары сураныска ие болуда.Сауылатын саулыктарды кокке бай, жугымды женекурама жеммен байытылган куигп рационга кояды. Саулыктарушш сут сауу пунктшен 2-3 километр кашыктыктагы табигинемесе жасанды жайылымдыкты белед1. К,озысын eMi3inжурген саулыктар теулптне 6ip мэрте (танертенгшгк), ал козыбелшген сон 2 мэрте (танертен жене кешке) сауылады. Сауынетш жатканда козы лары 3-4 сагатка белшеда. Ертенгшйс женекешк1л!к сауын арасында 8 сагаттык уз1лю бершедьYрыктандыруга eKi апта калганда организмдеп физиологиялыккайта курылуын ескерш сауганды токтатады.К,ой шаруашылыгында койды сауудьщ ею турл1 эдю1колданылады: кавказдык (6ip бушршен) жене молдавандык(артынан). Оныц алгашкысы ете баяу. Саулыкты сиырдыжене ешюш саугандай сауады. Мундай жагдайда сут аздережеде былганады. Екшш1 едю саулыкты тез саууга300

мумкшдж береда. BipaK, сут сауыншыдан enrmiKTi, ж ткимылдауды талап етедь Крлмен сауу кезшде 4 сауыншы2,5 сагаттыц пишде не бары 300 саулыкка дейш сауса, алжогары етмда ЭДУО-12 кондыргысымен 800-ден 1000саулыкка дешн саууга болады. Кезшде Оцтустж Казакстанжагдайында каракел саулыктарын машинамен сауугаЧехословакия шыгарган аппаратуралар кещнен пайдаланылган.Крйларды жайыгымдык/па кутт-багу гигиенасы. Койлардыжазгы жене кыскы жайылымдыкка кутш-багуга мынадайм1ндеттер койылады: табиги жене жасанды азыктыжайылымды ттасшше тшмдо пайдалану, мал басыньщ жаксыкондылыгына, оньщ жогары телдепштт мен жун еюмдшшнеколжепазу.Республикамызда кой устайтын жайылымдык жерлеркелем1 кептеп саналады. 0pic оты мол кургак жоталар учаскелер1койды жайып багуга ете колайлы (28-сурет). Ел1м1здщоцтуспп жене оцтуспк-шыгысьщда кепжылдык жоцышка,бетеге, коцырбас, еркекшеп, ертурл1 жусандар кездеседа.Жусан eciMfliri койдын асказан-1шек жолдарынынгельминтген арылуына ыкпал етед1. Онын устше ащыжусанньщ бойында мыс, кобальт, марганец, магний, фосфор,кальций жене баска да организмнщ калыпты кызметшекажетп минералды элементтер бар. Жайылымдык отыжупыны, кургак дал алы аудандарда койга арнап пиыенненсурлем дайындауга болады. Жугымдылыгы нашар шептересетш ойпатты, батпакты учаскелерде малдыц ауругашалдыгуына себеп болатын турл1 шептер еседо. Мундай epicкой жаюга жарамайды.Койларды жайылымда кутш-багуга шыгарар алдындатуяктарыньщ ескен жерлерш кияды, кездер1 мен куйрыгыньщтещрегшдеп жундд кыркады. OpicKe айдар алдындакойларды ipi азыкпен азыктандырады, ас тузын 6epin,суарады. Бул ini етудщалдын алу ушш кажет,ейткеш оньщ узаккасозылуынан козылармен еркек койлардыцпрщей массасы азайып,жуш былганады.Кыстык жайылымдыктардасаулыктарды,тукымдык кошкарларды,козылардыорналастыру ушш кой 28-сурет. Койларды жайылымда багу301

корасын салып, оларды жылы куркелермен жабдыктайды.Жазгы жайылымдыктарда койшыларды орналастыру ушшуакытша уйлер, коленке бастырмалар, ашык базалар салып,оларга астаулар мен суаттар орнатады. Суаттыц тещреггнкоршап, киыршык тас, плиталык тастар, топырак тосептыгыздайды. Жайылымдыктарга бетондалган бассейн! барартезиан немесе шахталы кудыктар салады.Мэдени узак жылдык жайылымдыкты коршау ушш агашнемесе бетон баганаларды пайдаланады. Баганаларды 1 метртерецщкке дешн казады да орнатады. Крршаудыц узындыгьшap6ip 10-20 метр сайын аралык "прек баганаларьш кою аркылы200 метрге жетк1зу керек. Баганалардьщ араларын диаметр!2,5-3,5 мм сымтем1рмен (жеп катардан) беютедь Жерденбаганалардьщ ушына дейшп кашыктык 10-12-12-12-15-17-20 см. К,оршаудыц устщ п жагынан eKi катар пкенексымтем1рлер тартылады.Жазда койларды ж ецш деплген жобамен салынганшаруашылык орталыгьшан, едщ мекендерден едэу1р кашыккораларга орналастырады.К,ыскы жайылымдагы койларды ауа райыньщ колайсызкундер1 азыктандыру ушш ipi мал азыгыныц коры жасалады.К,ыскы жайылым кезшде мал б1ртшдеп кондылыгьш жогалтабастаса дереу ipi азыклен немесе курама жеммен азыктандырукерек. Кузде койларды кыста кар ypin тастайтын сай-салагабагу керек. Будан сон малды одан жогары жоталарга, шамалыкар жататын жерлерге жаяды.Жазда катайып кеткен еамдистер шыктан жумсарганмезгшде койды ерюке шыгарып жаю керек, оны мал суйсшежейд1. Ал кузшде керюшше, шык б!рпндеп кун кезшенжылынып немесе шептен буланып ушып кеткенде opicKeшыгару керек. К,ойды кокке дурыс жаю ушш оны аякастыетуден коргау керек. Мал гельминтоз ауруына шалдыкдау ушшжайылымдыктарды танаптарга боледд.Ауа мен топырак б1ршама жылынган сон алгашында ересек,ал кешннен Kkui сакман шыгарылады. Тацертецп жене кеш ижайылымнан оралган соц малга узак демалыс бершедд. К,ыскыжайылымдыкта epicK e жаюды толдеу басталганга дейш eKiапта калганда токтатып, ол аякталганнан кешн де осындаймерз1мде кайта жалгастырады.Жаздыц екшип жартысында койлардын шоб1 шабылганжэне астыгы жиналган ацызга жаюга болады. Куцщз epicшебше тойынбаса, тунге жаюды да уйымдастыру керек.К,ойларды eKi мэрте суарады: epicKe шыгар алдында жэнеодан кешкюш оралганда. К,ойлардыц epicTe жайылу Mep3iMi302

жазда 12-14 сагат, ал кузде 8-9 сагат. Койды жаю ущш куншыгар алдында бастап, сагат 10-11-ге дейш, сагат 11-ден 17-ге дейш мал кувддз демалады, сагат 17-ден 18-ге дейш суарьш,18-ден 22-ге дейш кещю жаю етед1.Куз бен кектемде койларды e p ic K e кехшрек шыгарып,корага ертерек оралтады. Кун к езшщ узактыгына карай ауада, epic оты да тшсшше жылынады.Жазгы аптаган ыстыкта мал нашар жайылады. Сондыктансагат 10-11-ден 16-17-ге дешн бастырма астында немесеKerepic калкасында тыныгуга тшс. Жайылымдык жагдайындаветеринариялык байкаудан немесе ендеуден етюзу ушшотардан жекелеген немесе 6ip тобын белш алуга тура келедгОл ушш белпштер пайдаланылады. Ею калкан койлар ушшKipMe загонга айналып, олар узындыгы 6-7 м жэне к е н д т0,4 м коридормен ©Tin, кайта загонга юреда. Оган койларкайта сершпел1 еакпен барады.Таулы жагдайда койларды сатылы эдюпен жаяды. Малкектемнен кек шептщ шыгымына карай жазык даладан таубасындагы жайылымдыкка б^ртшдеп ерлеп отырады. Кузгекарай кыстау ушш жазыкка баяу кайта тусе бастайды.2.5. Крйларды кырку гигенасыКой кырку — шаруашылыктык шара гана емес, физиологиялыктургыдан непзделген шараньщ 6ipi. Аптап ыстыктакыркылмаган койлар нашар жайылады, арыктайды, езшщсуттшк ен1мдшгш темендетедК0p6ip шаруашылыкта кектемде кой кырку — жауаптыжумыс. Кырку мерз1м1н климат жагдайына, телдеу уакыгына,тау етеп мен жоталардагы жайылымдыктарды пайдаланумаусымына карай белплейдк Онтустук аудандарда койдыкектемнщ аягында, ал солтуспк жэне орталык аудандардажаздыц басында кырка бастайды. Бул арада ыстык 'вусердш,алдындагы мезплд1 пайдаланады.Биязы жунд1 койларды 1мэрте, кылшык щ щ койларды жылына 2 мэрте кыркады.Кой шаруашылыгы практикасында колмен жэне электрменкырку тэсшдерш пайдаланады. Койды eHi 1,2-1,4 м,биистт0,4-0,6 м жэне узындыгы 1метрге дейнп арнаулы устелдерде(серелерде) кыркады. Колмен кырку ауыр api еншдипптомен. К,ырку кезгнде белпл4 6ip кезек жасалады. Алдыменжас телдер, токтылар, ересек кой мен саулыктар кыркылады.Бул орайда алгаш ересек, келесще К1Ш1 сакмандагысаулыктарды алады. Олардьщ козыларын 3-4 сагат бурын303

белш тастайды. К,отыры бар койларды ец соцында кыркады.Олардьщ жунш белек канарлап, жеке сактайды.К,ыркынга 2-3 кун калганда кой топтарын жанбырданкалкалайды, ейткеш су тиген жун кепке дейш кеппей,кыркынды киьшдатады. К,ой жацбырдьщ астында узак турьшкалса, жанбыр суы 1,5-4 см дейш жун кабатына сщедьЖуш катты былганган койларды кыркуга 4-7 кун калгандатогы тады . К ,ы ркы нга 24 сагат калган д а койлардыазыктандырмайды, 12 сагат калганда суармайды.К,ыркын кезшде белгип ережелерш катан сактау керек.К,ойды жулкылай тартьш, кыркьш столына калай болса солайбелш бугш жаткызганда, курсагьш катты сокканда карынньщкек ей закымданып, мал жаракаттануы мумкш.Крйды кырку кезшде еюнпп кайтара кыркуга жол бермегенжен, бул жуннщ тауарлы сапасын темендетедь К,ыркынкезшде де денесше кайшы окыс тиш канатса тез арада 0,5пайыз йод тунбасымен ендеп,шыбын жоламауы ушш арнайыпрепараттар ceyin тастайды.К,ыркын аякталысымен кыркын еткен белмелерщ механикалыктазалау журпзшш, оны мукият дезинфекциялайды.К,ой кыркьшнан еткен соц койларды 5-7 кун бойынасуык тиюден, кунге куюден сактайды.2.6. Крзыларды ecipy гигиенасыTвжipибeлi кой ecipynimep кыскы жене ерте кектемдетелдетуд1 артык керед1. О йткет козылар ерте маркайып,жазгы жайылымды ерте пайдаланьш, кузге карай жаксы еседд.Сонымен катар телдердщ шыгдауы азайып, суык тиюден,асказан-шек ауруларымен ауру тыйылады. К,ыскы жене ертекектемде тeлдeтyдi колданып журген шаруашылыктартеж!рибиес1 саулыктардыц телдепштш 20-25 пайыз женежун ен1мдшт 30-35 пайыз артатынын, ер жуз аналыктанальшатьш тел басыньщ кебейткецщгш делелдеп отыр. Осыганорай климаты б1ркалыпты аудандар ушш саулыктардыурыктандырудыц ец колайлы кезещ тамыз-кыркуйек, алкургакшылык аудандарда - кыркуйек-казан айлары болыпбелпленш отыр.Телдеуге 20-30 кун калганда кораны кидан тазалап,жылылайды, дезинфекциялайды, клеткаларды, кешпел1калкандарды, астауларды жене баска да кажетп куралсаймандардыретке келйред1. Телдетуге 3-5 кун калгандасаулыктардьщ рационында - ipi жемшептщ улес1 азайтылып,одан сурлемда алып тастайды жене курама жемнщ мелшершкебейтед1. Бул асказан корыту органдарын келемд1 азыктан304

конылтаксыту ушш жэне телдеущ жещлдетумен саулыктардынжелш сауга шалдыкпауы ушш кажет.Туар алдындагы белплер байкалысымен саулыкты жылыкуркеге немесе баскадай жабдыкталган болмеге кепнреда. Оныуш бел1мшеге беледк туганга дейш Шрнеше сагат калгандасаулыкты кабылдайтын орын; туатын бэлме; тэлмен 6ipreтуратын саулыктар ушш 3-5 баска арналган бел1м. Малтолдейтш белмедеп.клетканын аланы 2-2,5 м2жэне агашкоршаудьщ бшктш 50-60 см болуы тшс.Саулык телдегеннен кейш оны козысымен 6ipre шагындаутоптык клеткаларга (3-5 ересек койга арналган) кедпредьМазасыз,жаца туган козысын алмай урке карайтын жассаулыктарды алады 1,4-1,5 м2жеке клеткага орналастырады.Эр 100 саулыкка осындай 9-12 клетка беледь Саулык 2-3кун турган сон 6ip немесе 2 козысы болса 6ip-6ipiHe уйренедьОсьщан кейш саулык козыларымен кайта топтык клеткагаК01шр1лед1. Мундай шагын топта козылар енееш тез тауып,еме бастайды.Малшылар саулыктардын жел1ндерш унем1 кадагалап,емшек ypnici мен бойында сут тыгыздалып турып калмауыушш мезпл-мезпл аздап сауып турганы жон.К,озылардын туганнан кейши eKi-уш апта бойынакоректенетш азыгы ене cyTi болып табылады. Жас тэлдщпрщей массасынын 1 килограмга e c iM i ушш ен кем1 5килограмм сут кажет. Жана туган козыларды саулыктаргаэрбф 2-3 сагатта жзберт емогён жон. Тунге карай козылардынeMyi ушш саулыктарды жатын орнынан тургызады.Элаз немесе cyTi аз саулыктардан туган козыларды бес кунoTiciMeH сиыр супмен азыктандырады. Алгашында бетелкекипзшген резиналы емизиспён емоед1 Оны кунше eKi мэртесода ертнд 1сше кайнатады. К,озыларды 2-3 сагатган енесшемуге ж1берш отыру саулыктьщ желший суык тиюденсактайды.EKi аптаньщ илшдё тез осе бастаган козыларды енесднщ6ip гана сул канагаттандырмайды. Сол себептен козыларды10 кундшнен бастап ipi, жугымды жэне курама жем жеугеуйрете бастайды.Азыктандыру ушш мынадай азык тур лерш пайдаланады:шеп уны, пшгенг, бутакты азык, сэбю, кунжара, урпак, астузы,бор, суйек уны жэне баскалар. К,озыларды саулыктарданбелек азыктандырады. Ойткеж сонгысы козыны астауданыгыстыруы мумкш. К,озыларды озд1гшен азыктандыратынастаулардыц epHeyi 12 см болуы Tnic. Топтык клеткалардьщарасында саулыктар мен козыларга бос клеткалар калдырады(асханалар). Мунда козылар kerwiri 25 жэне биЬстт 35-4520-1221 305

см сацылаудан етедд. К,озыларды косымша азыктандыру ушшсиыр супмен катар сут орнына журетш жасанды сутп депайдаланады. Онын курамында 66 пайыз кек сут, 30 пайызаралас мал мен еомдок майы, 1 пайыз лецитин, 3 пайызминералдык заттар мен витаминдер болады.К,озылардыц кеп камералы асказаньшьщ дамуы непзшенуш айльп'ьшда аякталады. Тек екьуш айлык жасынан бастапкозылар ересек мадцар сиякты eciMUkii азыктардьщ жугымдызаттарын cinipyre каШлетп халге жетедь Сондыктан TipmuiiKетушщ алгашкы аптасында-ак ертурл1 азыкка уйретукозылардьщас корыту оргацдары мен жалпы физиологиялыкжагдайыныц жаксы дамуы ушш кажетп шара болып табылады.Емш журген козылардыц (3-9 апталык) рационындатолык кунды витаминдер мен минералдык заттар жетюпесежун жеп ултабарьшда жун шары пайда болады. Фигобезоарлар(еамдж талшыктарынан пайда болган шарлар) козылардысутген кешн еомдпсп азыкка кеш1руден кальптгасуы мумкш.Енесшен ажырап дара калган жеттм козыларды ecipy ушшарнайы белпштер (агаш калкандардан жасалган коридорлар)пайдаланылады. Оган 4-6 саулыктан орналастырады.Белгпптердщ теменп бойынан eKi жагынан б1рдей жерденмалдыц карнына дейш бос кецклж калдырады.Жылдыц жылы Mep3iMiHfle саулыктар сакманын козыларымен6ipre жайылымдыкка шыгарады. К,ыста туганкозыларды eKi-уш аптадан кешн тьшыш, кар жаумаган, борансокпаган кундер1, ауаныц температурасы турактагандасеруенге шыгарып отырган жен. Ал кектемде туган козыларсеруенге 3-5 куннен кейш шыгарылады. Алгаш cepyeHHinузактыгы 10-15 минуттан басталып, кешнен 2-4 сагаткажетк1зшед1.Ел1шздщ кеп аудандарында козыларды ес1рудщ крралык,-базапык ед1сш кецшен колданады. Ол козылардыц суыктишауыруын, топырак жеп, гельминтгермен закымданып елушшектеуге мумкшдпс беред1. Бул едюте 20 кундпске дейшпкозыларды корада немесе ашык базада калдыру белпленген.Олардыц енелер1 epicTe Kanepci3 жайылып, ep6ip 2-3 сагаттакозыларьш ем1зу ушш кораларга келед1. Булайша кутш-багусаулыктардыц с у т п л т н арттырып, козылардыц жаксыжеплуше ыкпал етед1.К,озыларды енесшен 3-3,5 айлыгында, ал ecyi кешеушдегендерш4 айлыгында беледь Ал елт1р1 мен суп ушшecipuieTiH саулыктардан козыларды 2,5-3 айлыгында беледьБелгеннен кейш еркек токтылар мен ургашыларын белекустайды. Элаз козылардан белек топ курьш, оларды косымша306

азыктандырады. Жазында козыларды жайылымдыкта устаеа,кысында оларга шшен, бутакты азык, сурлем, курама жембереда.Белшген козылар енесш 1здеп мазасызданбауы ушшоларды кашыктау opicK e айдайды. Козылар жаксы жайылуыушш ap6ip OTapfa 6ip немесе 6ipHenfe Kapi койларды жзбередь' 2.7. Крйларды жайып се Mi рту жэне бордакылау гигиенасыМалды бордакылаудагы коздеген максат кек балаусаны,жугымды азык пен белгш мелшерде курама жемд1 пайдаланаотырып, кыска мерз1мнщ пшнде дене массасьшьщ жогары даарзан eciMiHe кол жепазу. Жаксы ceMipiince ep6ip койдьщ егкесойыс салмагы 55 пайызга, нашар ceMipruice — 40 пайызгаартады.Кой басын табиги жайылымдыкта багьш ceMipry 100 кунгефшн созылуы мумкш, ал жасанды жайылымдыкта ол 60-90кунге кыскарады. Бордакылау мен сем1ртуге бракка шыгарылгансаулыктар козысы белшгеннен кейш койылады,токтылар мен сол жылы туылган жэне Tipiaeft салмагы енкем1 25-27 килограмм болатын тел да койылады. МалceMipTyni уйымдастыру кектемде колга алынады. Ол ушшбракка шыгарылган саулыктарды /кэрГ, жёлшсаумёнауыратын, тукым бермейтш/, кыс пен кектемде туган телдер,ал асыл тукымды шаруашылыктарда барлык браккашыгарылган ургашы токтылар мен тп тр ш ген еркектоктыларды ipiKTen алады. К,ойды колда бордакылау 60-90кунге созылады. Бордакылаудьщ алгашкы жартысындарационда ipi, жугымды жэне тамыржемют! азык турлер1 молболуы тию. Бордакылаудьщ аяккы кезшде оньщ мелшершазайтып, курама жемд1кебейтеда. Бордакылау кезшде толыккунды тушрппк азык — макта кунжарасы мен шрот /кунше200 г дейш/, сурлемнщ эр Typi, тшендеме, сабан, пшен,арпа, сулы, жугер1 сабагы, азыктык буршак, урпак, тэтаcipHe, барда колданылады. Минералды азыктарды брикет/сыкпа/ тур^нде, ал ас тузын жалау ушш кесектей беред1.Унтак азык непзшен ipjuieTin жармаланган дэннен даярланады.Козыларды интенсив^ азыктандыру 5-6 айлык жасында,салмагы 40-46 килограмга дейш, ал калыпты бордакылау 8-11 айлык жасында жэне массасы 50-55 кг жеткенге дейшжурпзшед!. Телдер рационына буршакты шеп, тамыржемютшер, жугер1 жэне жугер1-буршактык сурлем енпзыедд.Койлардыц рационында сапалы гашен болуы тию. Нашаразык малдын аскорыту органын бузады.307

Бордакыдагы малды калы ц сабан TeceHimi бар, ауатемпературасы 3-5°С, оныц салыстырмалы ылгалдылыгы 80пайыз болатын кургак, корага орналастырылады. Малдьщкимылын азайтады.К,ойга арналган жабык, мал бордакылау корасынан repiашык аландарда микроклимапъщ ец колайлысы жасалады,ауада артык, ылгал жинамайды, катты шанданбайды. Кдпыптыкун радиациясы, бордакылау алацындагы микроаймакта ауаалмасуыньщ жеткшйсп болуы малдьщ физиологиялык кушнежаксы эсер етш, олардын мал азыгын негурлым тшмд1пайдалануьша ыкпальш типзед1.К,ойды табиги жэне жасанды жайылымдыкта дурысбордакылап, кутш бакса салмагы 30-50 пайызга дешн артады.К,ажет болган жагдайда малга 2-3 кг шеп жэне 200-300 гконцентрат бередь Жаксы дакылдыц, буршактыц оты баржайылымдыкта койларды сем1рту уш ш жаю Mep3iMiжайылымдык мерз1м1 шпнде тэулшне 12-14 сагатка созылады.Ауру жэне элаздерш езшше топка белш, демалатын жэнесуат кезшен ец кем1 1-1,5 км кашыктыкта ерюке жаяды.Бул топтагы койга устеме азык бершеда.Мал сем1ртудщ алгашкы кезецшде корадан негурлымкашык, ал соцынан жакьш жайылымдыктарды пайдаланады.Жайылымдык пен суат кашык больш, мал тэулйс бойы жолжурсе салмагы темендеп кетеда. 0pic шебш мал суйсше жеу1ушш оны жи1 ауыстыруы немесе тэулпше eKi мэрте суаружэне ас тузын беру кажет. Тацертецп жэне кешк1 жайылудансоц малга узак уакыт демалыс бершедь '1 /2.8. Ешк1перд1 кутт-багу гигиенасыEunci шаруашылыгьшьщ ен1мдер1 — олардьщ жуш (магер),мамыгы, Tepici жэне тагам ешмдер1 (cyTi жэне eTi). Ешкшерусак мал тобына жатады. Олар койларга Караганда эртурл1табиги-климаттык езгер1стерге бешм келедд. Ешкшер ел1м1здщсолтустйтнде жэне оцтустйтнде, таулы жэне жазык жерлердеес1р1лед1. Олар 64 пайыз клетчаткадан туратын азыктарды,шырынды, ipi жэне курама азыктарды жаксы жейдь Соныменкатар олар жусанды, эртурлд тженектерд1, агашжапьфактарын жаксы пайдаланады. К,орада устаганда оларгатэулпше 2 кг дейш эртурл1 далалык немесе жайылымдыкшептерд1 беред1. Сулы, арпа жэне тагы баска да дэнд1азыктарды ересек малдарга тэулшне 1 кг дейш, ал лактарга0,5 кг беред1. Шырынды азыктардан ешкшерге азыктыккарбыз бен аскабакты, сэб1зд1 жэне кызылшаны бередь308

Ешкшерге лмндетп турде ас тузын, бор, ет-суйек унын(тэултне 50-60 г) беру керек.Ешкалердщ еш мдШ пш ц багытына карай олардымамыктык, жун, сут жэне жергдлжти ip ix y H багыттарынабеледь EniKi жужшц кой жуншен ерекшелт жуылганталшыктары мол жэне май Tepici аз келедь Мамыкты акпанайыньщ басында колмен тарайды. B ip iH iiii ересек серкелердд,содан сон жас телдердь текелерд^ ен сонынан ургашыешкшерщ тарайды.Мамыкты уактылы жэне толык жинау ушш жун тусу(линька) уакытын анык бшу керек. Мамыкты таза, кургак,жарык, желдетшетш жайларда немесе желден коргалатын тазааландарда тарайды. Аланды брезентпен жабады, ешкшщаягьш байлап, оларды 6ip жак кабыргасына жаткызьш арнайытарактармен тарайды. Бул тарактардын TicTepi диаметр! 2-3мм жартылай шлген тёмхрден жасалган. Тарактарды 2 турдешыгарады: TicTepi 0,5 см кашыктыкта (мамыктарды тарауушш) жэне Ticrepi 0,5... 1,5 см кашыктыкта орналаскдн (жунддкipдeн тазартуга арналган). Жущй ёщкдл'ёрдо жыльша 2 реткыркады. Кузп кыркым кезшде жущц мойыннан аркабойына калдырады (eHi 15 см дейш).Жыныстык жет!лу ешкшерде 5-6 айында басталады. Б1рiHmiшагылыстыруды 16... 18 айында журпзед1. Малдыурыктандыру Mep3iMiH егелер4 аныктайды.Мал топтарын жынысына, жасына, тукымдык багалылыгынажэне ешмдшыже карай курайды. EuiKi ecipy де койдыкутш-багуга уксас.EiuKuiepdi сауу гигиенасы. Ешю суп сиыр супмен салыстыргандакалориясы, кургак заты, майы, акзаты жэне минералдыктуздары, сонымен катар кальций, фосфор, кобальт, А,В, С, Д витаминдершщ мелшер} жогары болып келед1. Ешк!cyT i адамныц шгегшде тез корытылады. Мундай суттенкаймак, май, сыр жэне т.б. сут ешмдерш жасауга болады.Сут багытындагы ешкшерда 9-10 лактация кезшде жыльша1000 кг дейш сут алуга болады. Уй жагдайында малды телдегенненбастап тэyлiгiнe кыста 2 рет, жазда 3 рет сауады.Сут багытындагы емес ешюлерд1 тек телш айырганнанкейш 50 кун бойы, теул1гше 2 рет (ертецп жэне кешю уакыттарда)сауады. К,ондылыгы орташадан томен жене б!ршш!телдеген малдарды саууга болмайды.Сутин мелшер1 мен сапасы сауу гигиенасынын сакталуына,малды азыктандыру мен кутш багуына байланысты болады.Сауын аягында жeлiндi укалау керек. Ешкш1 корада баккандасауу белшшде малды азыктандырганнан кейш 1 сагаттансон, ал жайылым кезвде корада накты 6ip уакытта сауады.309

Алдын ала желпад жылы сумей жуып, укалап, кургакорамалмен Kerrripin суртедо.Еипалерд1 жанынан жэне арткы жагынан саууга болады.Жанынан сауган кезде сауыншы желйад 2 колмен устап,алаканмен ем1зжт1 басып сауады. Ал арткы жагынан сауганкезде сауыншы 6ip колымен желщщ устап, ал екшпи колдьщбас бармагымен жэне сук саусагымен eMi3iKTi басып турыпсауады. ©ндоргстж жолмен сауган кезде сутп дэкемен сузш,10,5°С дейш суытып, ещщйс орньша еткззедд.KpiCKfuua кррытындыКрй шаруашылыгында ет пен ж уннщ сапасы мен санынквбейту оларды негЫнде жаксы кут'т-багуга байланысты екешежелден айкын. Шаруашылык тэж 1рибелерше суйенетт болсак,Койды дурыс Kymin багу бул салада жаксы кврсеткштергежету. Крзакдаласында кой асырауда калыптаскан дэстурл'1(dcipece жайылым пайдаланудагы) гигиеналык мэдениетт/калыптастыру жэне эртурл! топтарга сай кора-жайларменкамтамасыз етумен катар, ветеринариялык-санитариялыкережелерд1 ic жузшде салага енг1зу.Бакылау суракгары:1. Крйларды устау жуйелер1 мен эдостер!?2. Крй кораларына койылатын непзп гигиеналык талаптар?3. Кршкдрларды купп-багу ерекшел1ктер1?4. Саулыктарды устап-кугуде, азыктандыруда жэнеурыкдандыруда сакталатын зоогигиеналык талаптар?5. Крйды кьфку жэне жуннщ сапасын сактау максатында журпз1петш гигиеналык шаралар?6. Крйларды жайылымда купп-багу ерекшел1ктерш атацыз?7. Козыларды еаруде койылатын зоогигиеналык талаптаргааныктама берйуз?8. Крй кораларындагы микроклимат керсетшштерш атацыз?9. Койды бордакылау ерекшел1ктер1?10. Eundnepai купп-багу жуйесшщ ерекшел1ктер1?310

III тарау. Ш ошкдлар гигиенасыБул тарауда шошканы жасына dpi жынысына байланыстыкут'т-багуда, mumdi устау жуйелерше, азыктандыру менсуаруда, оларга арналган кора-жайларга койылатын гигиеналыкталаптар жэне шошканын, денсаулыгын ныгайту максатындаэюург'ютетт ветеринариялык-санитариялык жэне гигиеналыкшараларды ic жYзiндe уйымдастыру мен енгЬу жолдарыныцманызы кврсет 'тген.3.1. Шошкдларды устаудьщ жуйелер1Шошканыц биологиялык ерекшел1ктер1 (азык талгамауы,кеп телдшл, тез жетшуГ' салыстырмалы турде стреске жогарысез1мталдылыгы жэне т.б.) олардыц ауруларына карсышаралар белплеуде H e ri3 ri факторлары болып саналады.Шошка efffi ендфудщ Ka3ipri технологиясы ennipicцехтарынан туратын конвейердщ болуын кажет етедк Атапайтканда, онда мына цехтар карастырылуы керек: торайлауцехы (онда мегежндер торайлап, торайлары 35—65 кунгедейш еаршедО; енесшен ажыраган торайлар цехы (бул цехкаторайлар торайлау цехынан ауыстырылып 4 айлыплиа дейшесфшед), будан кейш жас шошкалар ecipy немесе бордакылауцехтарына жiбepiлeдi. Мегежшдер торайларын ажьфатканнанкейш бойдак мeгeжiндep цехына, ал урыктанганнан кейщолар буаз мегеж1ндер цехына ауыстырылады (одан кайтаданторайлау цехына оралады).Шошка епн енд1ру технологиясында осфудщ 1,2 жэне 3фазалы эдютер1колданылады.• 6ip фазалы эдюте торайларды олар торайланганстаноктарда ecipin, бордакылайды;1 eKi фазалы эщете торайларды торайлау цехынан, енесшенажыраган торайлар цехына ауыстырып, сол жердебордакылайды;• уш фазалы эшете торайларды уш жерден етк1зед1:торайлау, ecipy жэне бордакылау.Барлык эддстерде мeгeжiндepдi торайларынан айырган сонурыктандыру цехына ауыстырады.3 11

Шошк,а шаруашылыктарында оларды устаудьщ eici туршколданады: серуенге шыгарып жэне серуенге шыгармай.Серуендетш багудыц 93i 2 турл1 варианттарга белшедкуактылы серуендету жэне ез ерюмен серуендеу.Уактылы серуендету жуйесшде шошкдны жекеленген немесетоптык сганоктарда у стал уактылы оларды серуендету аланынашыгарып турады. Жекеленген станоктарда кабандарды,мегежщцерщ жэне туган мегежщцерщ торайларымен 6ipre устайды.Топтык станоктарда кысыр мегежшдер, буаздыгы 3 айгадешнп ургашы шошкалар, енесшен ажыратылган торайлар,асырауга арналган кабандар мен мегежшдер усталады.Серуендеу уакытында станокты ашьш шошкаларды серуендеуаланына шыгарады. Оз еркшен серуен ету жуйесшде шошкалар(бойдак мегежш дер, буаздыгы 3 айга дей1н пмегежшдер, енесшен ажыраган торайлар, асырауга калдырылгантел, бордакы бастар) топтык станоктарда усталыпсеруенге ез ерюмен Kipin-шыгьш турады (29-сурет). Ол ушшкораньщ узын кабыргасынан шыгатын тесйс жасайды.Шошкаларды станоктарда, мал ететш жерлерде, азьщтандыратьшжерде немесе серуендеу аландарында азыктандырады.Ш ошканы ecipyzuH серуендж эд1с1нде оларды эркелк1орналастырады. П авильонды куры лы старда олардыстаноктарда (топтык немесе жеке), еденде немесе кепярустыторлы батареяларда немесе туракты курасты ры лганконтейнерлерде; KeneciKTi гимараттарда — едендепстаноктарда, торлы батареяларда ж эне жылжымалыконтейнерлерде усталады.Серуендеу алацыньщ келем1 шошканьщ басына байланысты.Серуендеу алацыньщ мелшер1 9p6ip баска есептегенде:урыктандыргыш кабандарга — 10 м , мегежшдерге5—10 м2, ажыратылганторайларга — 0,8 м2,м ал басы н т о л ы к -тыруга арналган торайларга1,5 м2.Серуендеуалацдарын бетонменжауып, коршайды. Оцтустгкаймактарда серуендеужагдайындаустау букш жыл бойына,ал калган аймактардажылы мезплде колданады.К,ыс мезплшде29-сурет. Шошкаларды ез ерюмен шошкаларды серуенге- серуендетш устау кун жылы болганда312

шыгарып отырады. Серуендеу жуйесл шошкалардынденсаулыгы мен ешмдштне он эсер етедь Бул кезде оганмоцион, кун радиациясы жэне баска факторлар эсер етедьСеруенсЬ жуйеш бордакылайтын малдарга колданады. Олардытоптык станоктарда 15—30 бастан устайды. Ipi ендарютердесеруенс1з жуйещ барлык жастагы малдарга колданады.Б1здщ республикамыздыц Ka3ipri жагдайында, непзшену сак. жекеше шаруашылыктар мен жеке уйлерде шошкалардыустаудьщ серуенс1з жуйеа колданылады, шошкалар жыл бойыкорада усталынады. Бундай жуйе ендарютш; интенсивижагдайына непзделген (мегежшдер жылына 2,2—2,3 ретторайлайды, торайлар 7—7,5 айында етюзшедо), жануарларгатехникалык куралдардыц комепмен олардьщ дурыс дамуьшакажетп физиологиялык талаптарын канагаттандыратын ортажасалады. Сонымен ендфкпщ концентрациясы мен гылымитехникалыкnporpecTin дамуы шошкаларды устаудьщсеруенс1з жуйесшщ болашакта кеншен таралуына мумкшдактугызады.Серуенс1з жуйеде шошкаларды тесешште немесекопярусты торлы батареяларда немесе жылжымалы аландардаустайды.3.2. Шошкдларга арналган коралар жэне оларгакойылатын гигиенал ык-санитариял ык талаптарШошка шаруашылыктарында эрб1р OHflipicTiK топтыцжануарларын жеке кораларда орналастырады. Осыны ескереЙ2Вй

3.2.1. МегежтдерЫ жэне еметш торайларды ecipemwстаноктардыц квле.тКерсетмштер СОСФ-35 осм-бо ОСМ-120Станоктардын габаритомелшер1, м:Узындыгы 2,1 3,1 3E;H-i 1,75 2,05 2,55Бшктш 1,2 1,1 1,08Станоктын ауданы, м2 3,68 6,35 7,65отырып бундай шаруашылыктарда кабандарга, бойдак. жэнеурыктанган мегежшдерге, буаз мегежшдерге, бордакылаугаарналган жэне карантицщк коралар сальшады. Барлык; корадатоптап устауга арналган ею немесе терт катар л ы орналасканстаноктар болады.Станоктардыц Typi мен конструкциясы шошкалардыкутш-устаудыц турше байланысты болады (28-сурет). Гигиеналыкталаптарга сай келетш станок уш белистен турады:мегежшдерд1 устайтын (жылжытпай) — ортасында, демалатын жэне торайларды азыктандыратын — шеттер1нде.Бокстыц алдыцгы кабыргасында мегеж1нге азык беругеарналган науашык болады. Бокстыц шпнде торайлардыазыктандыру ушш науашыктар шетк1 жакка асылган: ушбелисп науа - кургак азык ушш (шетк1 кабыргасында) жэнетецкершетш науа — суйык азыкка арналган. Станоктанипельда (eMi3iKTi) жэне табакшалы автосуаргыш бар. Бокстыкелес1 торайлатуга дайындаганда оны тазалайды, дезинфекциялайды, желдетед1, кургатады жэне жылытады.3.2.2. Эр mypji жастагы шошкцларга арналган топтык;станоктыц колем\, м2Мал топтарыТауарлышаруашылыкгарлаАсы л тукымдыфермалардаТексершетш шошкалар жэнекуШттеуштерК,ысыр, буаздык Mep3iMi аз2,5 2,5жэне буаздыктыц 6ipiHmiжартысындагы мегежшдерЕнесшен ажыратылган1,9 2,0торайлар 0,35 0,4314

Сонымен катар шаруашылыкта шошк,а басы кеп болганжагдайда енесшен ажыраган торайларды жене ecipyre арналганжас шошкаларды устауга арналган кора-жайлар болады.Оларда малды топтап устауга арналган 2 немесе 4 катарлыорналаскан станоктарда (еркайсысыньщ сыйымдылыгы 25-30 бас) (31-сурет) устайды.Шошкаларды ез ерюмен серуендетш устауга арналганкораларда климаты жумсак (оцтуспк) аймактарда салада.Олардыц кун шуак узына бойы жагынан серуендету алацыорналастырылып, коран ьщ кдбыргасымен шошкал ар ездер1юрш-шыгыпжуретш тесжтер калдарада. ТесЬстердщ саны менкелем1 шошканьщ жасьша байланысты болады. Bip осындайтеокке келетш шошка саны енесшен ажыратылган жвне ecipyreарналган жас торайлар ушш — 30 бас; ересек шошкалар ушш—20 бас; бордакыдагы шошкалар ушш —30—50 бас. Шыгутесшнщ келем1 (узындыгы жене бийспп): енесшен ажыратылганторайларга 0,3x0,4 м; ecipyre арналган жене бордакыдагы жасторайларга — 0,5x0,8 м; ересек шошкаларга — 0,6x0,9 м. Шыгуорнын жасаганда оныц асш босагасыз еденнщ бепмен б1рдейетш жасайды жене табалдырык орналастырады. Шыгу орнынтецселмел1 топсасы бар есйсгермен камтамасыз етеда.Станоктыц келем1мен 6ipre (3.2.1. жене 3.2.2. кестелер)шошканы азыктандыру жабдыктарыныц ер баска арналганузындыгыныц да улкен мацызы бар, ecipece жануарлардытоптап устаган кезде. Азыктандыру орны жетпесе шошкаларарасында талас туып Kyurrici елс1зш науадан ыгыстырады.Станоктардыц еденш непзшде курама етш жасайды: киаланын торлы, ал дем алатын орында тепе. Шошкалар теулжтщкеп уакытьш жатып еттазетшш ескерш (шамамен 20сагатгай), ар уакьптаеденд1 жылыустайды, ecipeceолар-ды тесешшс1зус-таганда (ол ушшедещц жылы eTinжасайды немесеарнайы жылытукезде p i Hпайдаланады).Шошкалардыцсеруендеуалацыныц келем1шамамен ер баска 31-сурет. Шошкаларды топтык8—Юм2болу керек.станоктарда устау315

3.2.3. Эртурл1 жастагы шошкд крраларындаш крлайлымикроклимат KepcemKimmepiКерсетюштерКд>1сыр, КдбандаржацаданбуазмегежшдерБуаздыгыауырмегеж1ндерЕм1зетшмегеж1ндерЕнесшенажыратылганторайларменecipyreарналганталБордакышошкаларТемпература, °С 13...19 13... 19 18...22 18...22 18...22 14...20Салыстырмалы ылгалдылыгы,пайыз 75 75 70 70 70 75Ауа козгалысы, м/с 0,3 0,3 0,15 0,15 0,2 0,3Зиянды газдардынконцентрациясы:Кем1ртепдиоксида пайыз 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2Аммиак, мг/м3 20 20 10 10 20 20Куюргп сутеп, мг/м3 10 10 10 10 10 10Ауаньщ микробпенластануы, 1м3ауада, мын м.д. 80...100 50...60 50...60 40...50 40...50 100...150Е С К е р Т у: мегеж!ндер ушш температура 18...22°С; торайлартуылганнан кешн алгашкы аптада 28..30°С (алгашкы 3...5 кунде кейде35°С болады); екшпп аптада 26...28; теринии аптада — 22...24°С.3.2.4. Эртурл1 жастагы шошкц крраларындаш ауаалмасуыныц нормативi, 100 кг mipi салмакка м3/с а гесебтдеК,ора Кртста АуыспалыкезеццеЖ аздаК,ысыр, жанадан буаз мегежвдеруш1н 35 45 60К,абандар ушш 45 60 70Буаздыпл ауыр мегежндер ушш 85 50 70Ем1зетш мегежшдер женеторайлар уш1н 50 60 75Енесшен ажыратылган торайларушш 35 45 60©cipyre арналган телдер ушш 45 55 65Бордакыдагы малдар уш1н 35 45 60316

Шошка шаруашылыктарында жануарларды бвлектепустайтын болгандыктан кораларда малдьщ жасын,физиологиялык жагдайын жэне ешмдшгш ескере отырыпкалыпты микроклимат параметрлерш сактауды талап етедо.Шошка кораларыньщ микроклиматын оптимальды етуоларды аурулардан сактаудыц непзп жолы болып табылады.(3.2.3. жэне 3.2.4. кестелер).К,оршаган ортанын температурасынын кубылмалы болуы(жогары немесе темен) шошкалардын денсаулыгын жэнеещ щ ш ш н темендетЩ, азыктьщ шыгындалуын кебейтщоларды ауруга шаддыктырады.Аналык баска арналган корада 2 турл1температуралыктэртнтп орнатады: ешзшетш торайлар ушш, екиш|щ| —мегежшдер уппн. Ёмшлетш торайлар ушш (жасына байланысты)температура — 22-30°С аралыгында, ал мегеж1ндерушш — 16-18°С арасында болу керек. Температураньщ буданжогары болуы мегежшдержн сугплшне Kepi эсерш типзед1(суп азаяды). Ал томенп температура жана туган торайлардыцдене кызуын темендепп, эларетед^ сут eMyi азайып, олардыауруга шаддыктырады немесе ел1мге ушыратады.Торайлар жататын орынды жылытудын ец тшмдф сэулежылуын (инфракызыл шамдары) 9pi жылытылатын едендапайдалану. Жылытылатын еденнщ ауданы 1,0—1,5 м2 (6ipстанокка), ал оныц бетк1 жагыныц температурасы 30°Сб1ртщдеп ажыратылганга дейш 22°С дейш тус1р1лед1.Жаздык кезенде жогары температура ocipece коцды малдардажылу cTpeciH тудырады. Жылу crpeci мегеж1ндердшжумыртка клеткалары ныц уры ктанганнан кеш н пем1ршецшгш азайтады. Жылы кезенде шошка кора ауасыныцтемпературасынан коп болганда 5°С жогары аспауы керек.Ауаныц ылгалдылыгыныц 75—95 пайызга дейш earepyiшошкалардын арасындагы 0л1м-ж1т1мд1Кэбейтеда. Жогарыылгалдылык жэне томенп температура шошкаларга суыктиюдщ непзп ce6e6i болады. Бул жагдай шошкалардыцзардапты ауруларга деген резистентт1л1пн темендетед!. Ауаылгалдылыгы шошкдларды суйык азыкпен азыктацдыргацдажэне кнды, суды пайдаланып тазалаганда улгаяды.Шошкалардын стресс жагдайы кора ауасында зиянды газдардыц,шацныц жэне микроорганизмдерщц концентрациясыул гай ганда пайда болады. Егер шошка кораларында аммиакконцентрациясы (33—36 мг/м3) жогары болатын болса,бордакыдагы шошканыц орташа тэулпспк салмагыныц ecyi7,7—10,2 пайызга дешн темендейд1.317

Оптимальды жарыктылык зат алмасудьщ жэне эндокрицщбездердщ функциясыньщ кызметш жаксартады. Организмрезистенттипгш, жыныстык белсендш кп жэне телдш кпарттырады.Ш ошка кораларынын ж еткш ксй жарыктылыгы торайлардьщTipi салмагыньщ есуш (7—10 пайызга) азайтады, ауру(9-10 пайыз) кебейедьБордакыланатын шош каларды томен жарыктылыкжагдайына соярдан бурын 70—80 тэулж ерте ауыстырады.Бул кезде жас телдерд1 ecipy жагдайымен салыстыргандажарыктылык 2 есе темендейщ.Шошкалардьщ денсау лыгы мен ешмдшп микроклиматтьщбарлык керсеткшггершщ жалпы есерше кеп байланысты.Крлайсыз микроклимат жагдайында шошкалардьщ резистентгшп жене салмак ecyi (9—28 пайызга дейш) темендейщ.Азык шыгыны (12—30 пайызга дей т) жогарылайды.3.3. Кдбандар гигиенасыК,абандарга арналган коралар максимальды сыйымдылыгы100 бастан кеп емес есебшде салынса, эдетте колданурыктандыру пункттмен 6ipre тургызылады. Бул гимаратгардакелес1 белмелер карастырылады: станоктар турган белме,тесешш пен курал-сайманга арналган белме, кызметкерлергеарналган белме. 0 p6ip жеке турган шошка корасындадэретхана мен кол жуатын жер карастырылуы кажет.Урыктандыргыш кабандар жеке станоктарда усталады, оньщауданы 7 м2 , (терендт 2,5—2,8 м, коршау бийстт 1,4 м).Тексершетш жэне куй1ттеуш1 кабандар топпен, эр станокта5 бастан орналастырылады. Топтык станоктьщ ep6ip баскаарналган ауданы 2 м2 (терендйт 3,5 м, коршау бижтш 1м).К,абандарды азыктандыру у в н топтык немесе жекестаноктарда азыктандыратын жене суаратын ыдыстарыболады.К,ургак азыкка арналган ыдыстьщ eHi 50 см, бшктш 20см, 6ip баска арналган азыктану орныньщ мелшер145 см.Bip баска колданылатьш су мелшер1 тэул1пне 25 л: соньщйпшде малды суаруга —10 л, ьщысты жуып, орнын тазалауга-7,5 л, калган су азыкты дайындауга жэне курал-саймандардыжуга колданылады. Ересек жануарларга арналган сутемпературасы жылдьщ суык мезгшшде 10—16 С болуыкерек, жылы маусымда реттелшбещц.К,абандарды пайдалану тэрт1бш оньщ жасына, кондылыгына,турше жэне езщщк ерекшелйстерш ескере отырып318

бекхтед! Асыл тукымдык шаруашылыктарда жас кабандардышагылысуга 11-12 айында (Tipi салмагы 160—180 кг), алтауарлы шаруашылыктарда — 11 айында (Tipi салмагы 130—150 кг) ж1беред1. Кабандарды ерте пайдалану олардьщ eciM -талдыгын темендетш, урык алу азаяды.Ipi шаруашылыктарда кабандарды интенсива пайдалану2,5—3 жылга дейш созылады. Интенсивт! режимде пайдаланукезщдё 12—18 айлык кабандарга айына 7—12 рет урыктандыругаруксат етплед1 Ал шектеуш турде пайдаланганда —6 рет;18—24 айлыгында сэйкесшше 9—16 жэне 8; 24—36 айлыгында— 11—12 жэне 10; 3 жастан жогары — 13—24 жэне 12. К,олданурыктандыру кезшде кабандарды пайдалану интенсивтшпартады. Табиги шагылысу кезшде 6ip кабан 40 аналыккадфшй урыктандырса, ал колдан урыктандырганда оньщкабш еп400 баска жетед!.Урыктандыру уцпЧ пайдаланатын кабандарды жукпалыаурулары жок шаруашылыктардан алады (туберкулезден,бруцеллезден, лептоспироздан мщцетп турде таза болу керек).Кунделисп активтс моцион (узактыгы 1,5—2 сагат, кашыктыгы2—3 км), кабандарды май басудан сактап,жыныстык белсендшкп жэне шуйе сапасын жогарылатады.Жан-жакты азыктандыру шэует сапасын арттырады.Кабандардыц азыктык жэне биологиялык актшвд заттаргамуктаждыгы тарщей салмагы мен жыныстык жуктемесшебайланысты болады. Ересек кабанныц 100 кгт1рщей салмагьша1,5 азыктык б1рлк; жас кабандарга (2 жаска дейш) - 2 азыктыкбipлiк кажет. 1 азыктык б1рл!кке: корытылатын протеин —120 г, лизин I 7 г, метионин+цистин - 5 г, Са - 7 г, Р-6 г, астузы- 5 г, каротин -10 мг, В, витамиш - 2 мг, В2витамин1-5мг; В - 18 мг келедьКабандарга арналган рацион эртурлх азыктардан куралуытию Рацион курамында курамды жем азыктар 70—80 пайыз,шырынды азыктар -10—15 пайыз, шеп уны 3—5 пайыз,жануар текп азыктар - 6—8 пайыз болуы керек. Суйыказыктар кабандарга бер4лмейдь К,абанды мeгeжiнгeазыктандырган сон 1—2 сагаттан кейш косады.К,абан 6ip шагылыскан кезде 400—500 мл шэует болед1.Шэует белу кез1нде жалпы зат алмасу улгайып, энергияпайдалану артады, биологиялык жан-жакты протеиндерге,витаминдерге, макро- жэне микроэлементтерге кажеттшшартады. Егер осы заттар кабан азыгында жeткiлiкciз болсаолар шагылысуга нашар барады, шуйе белу азаяды. Шэуеттшешршендш жэне урыктандыру кабшеш! темендейд1.Кабандардьщ ерте жарамсыз болуыньщ (аяк аурулары,импотенция, шуйе патологиясы жэне т.б.) непзп ce6enrepiH e319

моционнъщ жеткшпсаздт, жануарларды топтап устау жэнеоларды еденде устау болып табылады. Сондыктан кдбандардыкунделйсп серуендету кажет. Ыктиярсыз малды журпзу ушштренажерлер пайдаланылады.0 p6ip урыктандырушы кабанньщ ветеринариялык телкужаты болуы керек. Оган барлык, зертгеулердщ нэтижелер1жэне профилактикалык максатта журпзшген жумыстаржазылады.3.4. Мегежшдер гигиенасыТорайлау цехына мегежшдер торайлауга 7—10 кун калгандаэкелшш, жеке станоктарга орналастырылады. Бул бел1мдердш,максимальды сыйымдылыгы 600, ал асы л тукымдыфермаларда 120 бас.Торайларын ем1зетш анальщтардьщ жеке станоктарыкоршаулармен арнайы белжтерге белшедд: мегежш жатататьшорьш, торайларды жылытатын жене азыктандыратьш орындар(32-сурет).Станок йншдеп коршаулар конструкциясы торайлаукезшде мегежщщ беитуда карастырады, торайлардьщ бос етушкамтамасыз етш, мегежшнщ торайларды жылыту, ем1зуорындарына етуш шектейдд.Торайларды жылыту ушш станоктарда локальда узбел1жылытатьш арнайы жуйелерщ колдануга болады.Локальдцжыльпуга ИКЗ-220-500, ИКЗ-220-375, ИКЗК-220-250 тигглинфракызыл лампалар колданылады, олар ОРИ-1, ОРИ-2,ОВИ-1, ОВИ-2, ССПО-1, ИКУФтиппжарьщтандыргыштардьщкурамында болады. Сеулелещйру режим1: 1,5 сагатжылытып, 0,5 сагат узиис жасайды.Жыльггатын еден ауданы1—1,5 м2 (6ip станокка),жылытатын еденн1цбети температурасы —30°С, ол б1рт1ндепторайларды енесшенайырганш а 22°Стемендейд1. Станокауданы 7,5 м2 теренддп2,5 м.Мегеж1нге бастыкойы латын талап,олардьщ жаксы кебеюK epceT K iniT epi болу32-сурет. Мегежщщ торайларымен керек Тексер1лет1нустайтьш жеке станок мегежшдерд1н жасы320

мен салмагыныц манызы ете зор. Тауарлы шаруашылыктардаМегёжшдерд1 10 айлыгынан бастап (салмагы 100 кг) урыктандырады,ал асыл тукымды жэне репродукторлы шаруашылыктарда10—12 айлыгынан (салмагы 120—140 кг) бастапурыктандырады. Жасы жетшмеген мегежшдерге буаздык пенлактация Kepi эсерш типзш, жудетеди олардьщ еутгш иназайтады.Мегежшдерд1 буаздык кезецше байланысты жекелейнемесе шагын топтармен устайды. Стресс мегежшнщ кебеюфункциясына Tepic эсерш тигазедь Ол моционныц жоктыгьшан,ауа температурасыныц жогары немесе томен болуынан,ультракулгш сэулесшщ жeткiлiкciздiгiнeн, жануарлардынкорада кеп болуынан пайда болады.Оптимальды жагдайларда op6ip мегещн жыльша 2,0-2,2рет торайлайды, ал торайлаган сайын 9-10 торай экеледьТорайлардыц туганга дешн, туганнан кейшп ecyi мен дамуымегежшдердщ денсаулыгына кеп байланысты.Мегежшнщ денсаулыгын оныц азыктацдырылуы мен багуыаныктайды.Баска жануарларга Караганда мегежшдер азыктыц толыккундылыгына коп талап кояды жэне кептеген азыктыкзаттардын жeтicпeyшiлiгiнe еез^мтал болады.Meгeжiндepдiцас корыту жуйесшде микробтык белокты, аминкышкьщдарымен В тобыныц витаминдерш синтездеу журмейш.Сондыктанмегежшдерге yHeMi аминкышкылдары мен витаминдержетаепейдо.Азыктык затгарга муктаждыгы бойдак мегежшдерде Tipщейсалмагына, буаздарда - буаздык кезещнде (алгашкы 84жэне соцгы 30 кун), eMi3eTiH мегежщде торай санынабайланысты болады.Бойдак жэне буаз мегежвдердщ 100 кгтрщей салмагына1,2—1,7 азыктык б.щшк кажет. Рационныц 6ip азыктыкб1рлхгше оларга 100 г корытылатын протеин, 5 г лизин, 3 гметионин +цистин, 8 г кальций, 7 г фосфор, 5 г ас тузы, 10мг каротин, 500 М.Е. Д витамин;, сонымен катар В тобыныцвитаминдер} мен мироэлементтердщ белгип мeлшepi.EMi3eTiH мeгeжiннiц 9p6ip 100 кг т!рщей салмагына 1,85азыктык бipлiк жэне шамамен эр торайга 0,35 азыктык бipлiккажет. Bip азыктык 6ipaiK рационында 110 г корытылатынпротеин, 6 г лизин, 3,5 г метионин +цистин, 7 г кальций, 6 гфосфор, 4,5 г ас тузы, 9 мг каротин, 500 М.Е.Д витамишсэйкес келедьБуаз мал рационыныц Mejiuiepi мен курамы: курама жем40-60 пайыз, шырынды азык 30—40 пайыз, шеп уны 20—25пайыз жоне жануар теки азыктар 5—8 пайыз.21-1221 32 1

Мегежщцерщ буазцыктыц 6ipiHini кезещнде кунше 2 рет,екшлд кезецщце 3 рет азыктандырады. Буцан жш мегежщцерщрационца ipi азы ктар м е л ш ер 1 к еп болганда ганаазыктандырады.Торайлауга 10—15 кун калганда курама азыктарды суйылтыпбередо. Торайлауга 4—5 теулпс калганда мегежшдердщрационын азайтады (келемд1 азыктар), ал туатын куш 50пайызга жетюзедй Торайлау алдындагы сонгы кундер1азыктандыру нормасьш eKi еседей азайтып, рационга жец1пазыктар косады - бидай жармасы, арпа, шрот. Торайлаганнанкейш алгашкы кундер1 мегежшдерд1 аздап азыктандырады.Торайлаганнан кешн мегежшге жылы су бершед1, ал 10—12сагаттан кешн курамында бор (20—30 г) жене ас тузы бар(20—30 г) бидайцыц унтагымен, сулыныц жармасынанжасалган атала берген цурыс. 5—6 сагат еткеннен кейшаналыкты екшнй рет азыктанцырьш теулЬс нормасьш 6ipre-6ipre ecipe берещ, сейтш 5—7 теулйс арасьщца толык рационгажетюзедьМундай терт1п желшсаудыц алдын алу ушш жасалады,epi осынцай орташа калыпты азыктандыру торайлардыцемшектеп сутп толык емш босатуына жагдай жасайды.Буаз шошкаларцы корага кемпруцен бурын ондагыторайлау орындарын шидета турце санитарияльпс, ендеуденетюзед1 (тазалау, ектеу, дезинфекция л ау жэне т.б.)Торайлау алдынца шошкалардьщ желшше аса назараударады, бул жумысты жел1нсаудыц жене баска да желшауруларьшьщ алцын алу максатында журпзещ. Егер желшнщкабыну белгшер1 болатьш болса (кызару, катаю) онда рационгашырынды азыктарды коспай, ем шараларьш журпзед1 (массажжене т.б.).Туар алдынца мегежшдерд1 жекелей устайтын болса 5—7тэулж бурын, ал топтап устайтын болса 10—15 тэулж бурыноларга арналган кораларга ауыстырып жеке станоктардаустайды. Keinipy адцында оларды сабьщцы суга 0,5—2 пайызхлорофос ертщщс1 косылган жылы сумен жуацы. Одан кешнденесш кургатып, желщц! калий перманганатымен (1:10000)жуацы. Тууга жакын мегеж1нцерщ корага ауыстырган кезцеоларга закым келмейтшдей етш абайлап айдау керек.3.5. Торайларды ecipy гигиенасыЕмшектег1 торайлар гигиенасы. Торайлардыц баска малтелдерше Караганда эмбриональцык есушщ ерте кезец{ндетуатынцыгьшан, оларга тен касиет 6ipKaTap биологиялык322

жуйелершщ жеплмей туылуында. Атап айтканда, олардьщкарын сёлшщ бактерйцйдтГк касиеттер1аз немесе жоктыцкасы, сондыктан торайлардыц йп ауруларына тезйедшштомен. Екшшщен, олардын жылу реттеу жуйеа жетюпегенджтенемшектеп торайларга ерекше температуралык, тэртшсактауга тура келедк Торайлардьщ т1рщей массасыньщ тезесуше (30 тэулж шанде олардын массасы туылганнан кейш4—5 есе еседО жэне мегежш сутвде кальций мен темхрдщ азболуына байланысты емшектеп торайлар арасында азыкжетк:пеушшктен болатын аурулар (алиментарлык анемия,гипогликемия, рахит жэне т.б.) кездеседкЕмшектеп торайларды ocipy барысында темендеп 4 кезецжауапты кезец болып табылады: туганнан кейш алгашкы 2—3тэулж, торайлар жаца Tipnimik жагдайына уйрене бастаганда;5—7 тэулжте, мегежш супнде тем ip жетаспеущщ салдарьшанторайларда анемиянын дамуы; 14—21 тэулпсге, эргурл1 ауруларгакарсы колостралып иммунитеттщ (уыз аркылы дамыган)Oftcipeyi; 26—60 теулжте, торайларды енесшен белгенде, олардыене сутшен айырып, баска азыкка ауыстырганда.Жаца туылган торайларды 2 сагаттан кешйспрмей уызбеназыктавдырады жэне алгашкы кундер1оларды азыктандыру жиипп20—24 реттен кем болмауы керек (ep6ip 50—60 минут сайын).Кеп тел болган жагдайда (10 торайдан жогары) йебЩесеемшек еме алмайтын элciз торайлар туылады (Tipi массасы400—800 г). Алгашкы кундер1 элыз торайларга аса кецшаударады, олардын емшек eMyiHe кемек жасайды, булшыкетке немесе Tepi астына 30—40 пайызды глюкоза ертщцшш5—10 мл келемшде егедьТуганнан кeйiнгi кезецде торайлардьщ непзп тамагымеШяаЦшн; уызы мен суп болып табылады. Уызбен 6ipreжаца туган торайлар 30 г дейш белок кабылдайды (оньщ45—50 пайызы гамма-глобулиннен турады). Торайлаганнанкейш алгашкы 3—4 аптада мегежш орта есеппен тэу лтн е5—6 л сут берёдо. Алгашкы кундерг иммунды денешжтерторай Оршннзмше уызбен eHin канга отед1, сейтщ коршаганортаныц колайсыз жагдайларына тезщщяЙ калыптасады.Жаца туылган торайлардьщ канында гамма-глобулинболмайды. Оларда гамма —глобулин тузу кабшет1 тек 3—4-аптадан бастап байкалады. Торайдыц калыпты дамуы ушшалгашкы онкунджте тэyлiгiнe 300 г, ал 2-декадада 400 гшамасында сут кажет. 4—5-тэулжтен бастап-ак енесшщ супторайлардыц минералды заттарга кажеттшщй камтамасыз етеалмайды, сондыктан да курамында TeMip жэне кальций барпрепараттармен косымша азыктандыруга тура кезгедц323

Аллиментарлык, анемияньщ алдын алу ушш курамында TeMipiбар препараттарды (ферродекстрандар, ферроглкжин жэнет.б.) торайларга 3 тэулж тж жасында булшык етке егедд (2мл ферроглкжин). Бул препаратпен торайды 15—20 тэултндекайта егед1 (3 мл). Емшектеп торайлардьщ резистенттшшкептеген факторларга байланысты болады: мегежшнщ сутплт , кора-жайдьщ микроклиматы, кондыргылар мен куралдардьщсанитариялык жагдайы, судьщ сапасы.Торайлардьщ есуш олардьщ салмагын уакытылы олшеуаркылы бакылайды. Емшектеп торайлар зат жэне энергияалмасу денгешнщ жогарлыгымен ерекшеленедд. Алгашкыкундерьак олардьщ азыктык заттарга каж етп лт енесшщсупмен канагаттандырылады, дегенмен олардьщ жет1маздш20 кундж жасьшан байкалады. Соган байланысты торайларды5—7 кундж жасьшан бастап косымша азьжтандыруга уйретедц,осы максатта куырылган бидай, агаш KOMip, азьжтьж бор жэнеарнайы курама жем колданылады. Ipi шошка шаруашылыктарындаемшектеп торайларды 6—7 кундж жасьшанбастап курамында куырылган арпа, кургак сут, кант жэнебаска да ингредиенттер1 бар арнайы курама жемменазыктандырады. Сонымен катар ем1зетш белжте арнайы ыдыскамикроэлемент ертндюш куйьш кояды.Торайлар жаксы осу ушш инфракызыл шамдарымен элсшэлсшкыздырыльш отырады. Ол ушш ИКЗК-220—250, ЭС-3,ОРИ-1, ОВН-1 шамдары колданылады. Шамдар куаттылыгынакарай 70-120 см бижтжте (еденнен) орналасады.Инфракызыл шамыньщ элсш-элсш жумыс icreyi торайлардышыныктырады. Емепн торайларга инфракызыл жэнеультракулгш сэулелещцрудщ аралас турш колданган жен.Ол ушш ИКУФ -1 кондыргысын немесе оньщ касынаapHTeMfliK сэулелещйретш ЭО-1—30М кондыргысын iлшкойьш пайдаланады. Ультракулгш сэулелецщрпштер еденнен1,5 м бижтжте орналастырылып, cэyлeлeндipy 2 кунде 1 ретжурпз1лш отырады.Торайларды ecipy технологиясына байланысты 26-60 кунджжасында енесшен айырады (непз1нде 2 айлыгында). Торайлардыенесшен 26 кундж жасында айырганда оньщ т1рщейсалмагы 6 кг, 35 тэулжте — 8 кг жэне 2 айлыгында — 18—20кг болуы керек. Бул кезенде торайлардьщ Тэулжтж орташасалмак косуы 300—400 г болады.Ocyi кешеущдеген емшектеп торайларды арнайы профилакторийлерденемесе жекеленген топтарда ecipezu.Енесшен айырган торайлар гигиенасы. Енесшен айырганнанкешн торайларда организм резистентплнш щ б1ршама324

темендеу1 байкалады,ол осы кезендеп стрестгк жагдайыменбайланысты. Торайларды енесшен айырганда ауырсынубелгшер1 кершед!, ол елгареумен, козумен, тэбеттщ темендеу1мен,мазасызданумен сипатталады.EHeciHeH балгеннен кешн торайларды 4 айга дейш ecipyшошка етш еншру технологиясы ушш нагыз жауапты кезенболып табылады. Бул кезенде торай организмше кептегенстрест1к факторлар есер етедк енеанщ жоктыгы, ене сутшенайырылуы жэне азыктандырудын 63repyi.Стрестщ алдын алу ушш торайларды енесшен айырганнанкейш сол станокта 7-10 теулакке калдыру керек. Дегенменipi шошка шаруашылыктарында мундай технология тшмсйболып табылады. Сондыктанда енесшен айырганнан кешнторайларды б1рден ecipy кора-жайларына ауыстырады. 0cipyкора-жайына торайларды орналастыру алдында олардьщTepiciHe дезинсекция жене дезинфекция жасайды (Tepiжамылгысын СК-9 сабынныц жылы ёртшдклмен ецдейш,ал туягын ендеу ушш 0,7 пайызды хлорамин немесе 0,5пайыз лизол epTinaici колданылады). Бул жагдай 6ip телдеудепторайларга тэн щеп еларетед!, сейтш торайлар арасындагыталастарды азайтады.Станоктыц келемш 2,4x4,06 м епп, оларды 4 катарорналастырады. Bip станокка 25-25 торайдан орналастырады.Торайларды ерте жасынан азыктарды (куырылган ЖYгepi,бидай, арпадэцдери сиыр суп жэне шию сутп алмасгырушылар)жэне коспаларды (азыктык бор, агаш кул1, суйек уны,сапропель жэне т.б. минералды коспалар) жеугеуйретедьКонцентратты ботка T y p in a e жепзеда.Торайларга 1айлыгынан бастап сутгщ орнына кек сут беребастайды, сонымен катар шырынды азыктар косылады —Кызыл ша, ce6i3, картоп жене шеп.Ажыратканнан кейшп алгашкы кундер1 торайларды емвук^зед!нщ соцгы кундер{ колданылган азыктарменазыктандырады. Ажыратылган торайларга азыктандырудынконцентратгы Typi гана жарамды.Торайлар рационыныцкурамында концентраттар 70—75 пайыз, шырынды азык 10—15 пайыз, шеп уны 3—5 пайыз, жануар теки азыктар 5—10пайыз болуы керек.Азык курамында микроэлемент мен витаминдер жетюпесерационга премикс енпзед1 (1 л азыктык кургак затына 10 г),сонымен катар микроэлемент туздары мен витаминпрепараттарын косады.Торайларды ecipy табысы азыктарды дайындауга жэнеазыктандыруга байланысты болады.Дэнш азыктарды усактап325

кек сутпен жэне коспалармен косып ботка туршде бередц.Картоп пен кызылшаны nicipuireH турде, кек жэне шырындыазыктарды паста туршде концентратгардан кейш жепзедц.Стрестщ алдын алу ушш торайларды 6ip азыктан екш -uiiciHe б1ртшдеп ауыстыруы керек. Bip уакытта азыктыауыстыруга жэне торайларды топтауга немесе профилактикалыкегуге, баскада ветеринариялык шаралар журпзугеболмайды.0p6ip топтау кезшде торайлардьщ салмагы 5-7 пайызгатемендейдь Сондыктан да ет багытындагы торайларды eKiфазалы ecipy технологиясы кещнен колданылады, ягниенесшен белгеннен кейш торайларды топтарга белш, бултоптарды бордакылау соньша дейш сактайды.Енесшен айырган торайларды устау жэне азыктандыружагдайы олардьщ орташа тэулжтж 450-500 г салмак косуынкамтамасыз етедь К,олайсыз микроклимат торайлардьщетмдЪпгш темендетед1 жэне олардьщ ауруга ушырауыжшлецщ.3.6. Шошкаларды бордакылау гигиенасыШошка шаруашылыгында торайларды ет ушш жэне ересекшошкаларды майы ушш бордакылайды. Шошка етш енддрудеоларды бордакылау ен сонгы процесс болып табылады.Бордакылауга жас телд1 жэне жарамсыздыкка шыгарылганмегежшдерда кояды. 2,5-3 айлык жэне Tipi салмактары бдрдейторайларды 25 бастан топтайды. Топтарды 25 бастан кураукезшде 3 уя торайлары б1ржт1р1лед1. Станоктагы торайларсанын оларды эр уядан топтастыру аркылы кебейтудщсалдарынан торайлар арасында тебелестер жш болады, булазыктыц сщуше жэне Tipi салмактыц ecyiHe Kepi ecepiHтиг1зед1. Бордакыланатын торайларды топтык станоктардаустайды, станок ауданыныц нормасы 0,8 м2. К,оршаулардыцбшктгп 1 м, зэр жэне ки шыгатын аймакта коршаулар торлы,ал калган белшнде тутас болып келеда.Бордакылау кезшде максимальды тэулжтж салмак косуды(700-1000 г) тек толык кунды азыктандыру аркылы колжеиазуге болады.Шошкаларды азьжтандырудьщ тшмщлйтне азык курамы,азьжтандыру режиш, сонымен катар шошкалардын тукымымен тиш, бордакылауга койгандагы жас мелпщл улкен эсерштипзед1. Сонымен катар азыктандырудыц тиiмдiлiгiнeрациондагы протеиндж катынас та эсер етедi. ПротеиндiKкатьшас-1:6 болганда шошкалардьщ денесшде май аз жиналып,326

белок кеп тузшед1 (ет), майы катты болады. Kepicirauie,протеиндЬс катынасы кек болган кезвде ( 1:8—10) шошкалардамай кеп жиналып, ет аз жиналады, майы жумсак, жуккышболады. Ал, азыкта лизин жетюпегенде бордакыланатынторайларды н eciMi наш арлайды . В итаминдержет1спегенде,эаресе, В тобынын, торайларда авитаминоздартуындайды.Шошка етшщ сапасына азыктар эсер етедь Осы керсеткйибойынша барлык азыктар 3 топка белшедк шошка етшщсапасын жаксартатын, нашарлататын жэне Tepic эсер ететгнболып. Жаксартатын азыктарга жататындар: арпа, бидай,карабидай, буршак, сэб1з, кызылша, кек сут, пахта, ет уны.Бул азыктармен азыктандырганда майы катты, дэмги, 6ipa3мелшерде суы болады.Нашарлататын азыктарга: сулы, соя, жугер1, кебек, картоп,кунжара, балык калдыктары жатады.Бул азыктарменазыктандырганда майы жумсак, сулы, жуккыш, дэмсазболады.Шошка майыныц сапасына Tepic эсер ететш азыктартобына: мезга, жом, барда жатады.Етп багьггга бордакылауда торайларды 3—4 айында койып,тарщёйсалмагы 100—120 кгболганда алады. Етпбордакылау2 кезенге белЫедг 6ipij®iii кезен1 т1рщей салмагы 40—70 к г ,eKiHiuici —71—120 кг болганша.Бордакыланатын шошкалардьщ азыктык заттаргамуктаждыгы азыктандыру кезещ мен тфщей салмагынынтэyлiктiк eciMiHe байланысты болады.Ocin келе жаткан бордакыланатын торайлардын 100 кгт!рщей салмагына 6ipiHini кезещШЕё 4,2—4,8 азыктык б1рлж;екцйш кезещнде 3,6—4,2 азыктык б|ршк кажет. Рационный1 азыктык б1р л т н е корытылатын протеинн1ц 6ipiriHriкезец1нде 95—100 г, екшип кезец1нде 85—90 г сэйкес келедьЖоспарланган т|»ул1кг1к орташа оамнщ мелшер1 жогарыболган сайын, кургак заттагы энергия согурлым жогары,клетчаткасы аз болуы керек. Рациондагы клетчатканыноптимальды молшер1азыктыц кургак затыныц 6 пайызынанаспауы керек.Erri кажетт1салмакка (кондицияга) дейш азыктандырганкезде рационный 3 т и т колданылады: концентраттыкартопты,концентратты-тамыртуйнект1жэне концентратты.Концентратты — картопты тйггщ рационныц курамы:концентраттар 60—75 пайыз, картоп 15—20 пайыз, шеп уны5—10%, жануар теки азыктар 5—10 пайыз.327

Бордакыланатын торайларды витаминдермен жэнемикроэлементтермен кдмтамасыз ету ушш рационга арнайыкоспалар (премикстер) к,осады(1 кг азыктыц кургак затына10 г), сонымен катар шошкалардьщ бул заттарга муктаждыгьшетеу ушш белокты-витамищй жэне белокты-витаминдьминералды коспаларды кажетп мэлшерде косацы.Рациондализин жетюпеген жагдайда оган кажеттшйсп толыктайетейтш мэлшерде лизиннщ азыктык концентратын косады.Бордакылау кезшде ылгалдылыгы 60—70 пайыз азыккоспасымен азыктандырган жен. Саласы темен азыкты женетагамдык калдыктарды термиялык ендеуден етюзу керек.Азык сщ1мдшЫ жене ет сапасьш жогарылату азыктандырудьщаралас жуйесш колдану аркылы гске асады (бордакылаудыцалгашкы жартысында еркш азыктандыру, ал екшипжартысында мелшерлеп азыктандыру).Шошкаларда, ecipece бордакылау кезшде каннибализм жшбайкалады, бул кезде шошкалар 6ip-6ipiHin куйрыгын женекулагын TicTen, эртурл1 жаракаттар туаредь Каннибализмжас тел арасында стрестж жагдайларда жш кездесед1, булжагдай орналасу ауданыньщ жепспеушен, топтаудан, колайсызмикроклиматтан, толык кунды азыктандырмаудан жене баскада олардыц агрессивттн жогарылататын факторлардантуьщцайды.Коралар бордакы шошкалардан босаган соц мукият турдемеханикалык тазаланып, дезинфекцияланады. Корага келеамалды 5-7 куннен кейш юрпзуге болады.К/ысщша кррытындыШошканы устау, кутш-багу барысында санитариялыкгигиеналыкталаптарга сез'тталдыгымен ерекшеленед1.Сондыктан олардын, вншдтт мен денсаулыгы зоогигиеналыкталаптардыц жогары децгейде болуына тжелей байланысты.dcipece, вте жогары KymiMdi жас жаца туган торайлар, жасвс'штал шошкалар керек emedi. Шошканы багып-ecipy кезшдешагын жекеменш1кт '1к шаруашылык жагдайында оларды толыккунды эртурл'г азыктармен азыктандыру, микроклиматыколайлы кора-жайларда устап, ветеринариялык-санитариялыкшараларды дер кезшде жург'тп, катац сактау табыскажетюзу кеп'т.328

Бакдоау суракгары: ото„ . п ЖЭне сипаттама б е р № ?1. Шошкаларды устау жуиелерн. атаныз жэне сипатд к2. Шошка кораларына зоогигиеналык. ткргыдан сипатгаберщЬ?__3. Шошкд кррасындагы THicTi температуралык, ж эне ылгалдылыктэрт1бше аныктама 6epin, керсепйштерш атацыз?4. К^бандарды купп-багу ерекшелштерш атацыз?5. Мегеж1ндерд| устаудагы санитариялык,-гигиеналык,талаптардыатацыз?6. Торайлар туу кеандеп журпзйлетш ветеринарияльщ-гигиеналык;шаралар жэне олардыц мацызы неде?7^ Г ЙЛаРДЫКУГУ’ баГу’ асырау ерекшел1ктер!не бага8' Т« Г 1 а7 д 'Г е " ^ " ■ * * ■ * ш араларды ц’ • к»*ыл,тын гигиеналык. ш араларды329

IV тарау. Жылкылар гигиенасыЖылк,ыныц орны казак халкы ушш ете белек. Республиканыцалуан кубылмалы табигатын muiMdi пайдалана алатынтулштщ 6ipi осы жылкы. Онын, уст'те жылкыньщ адамньщmipuiuiiei ушш пайдасы да алуан турл 'г. жесец — ет, шсец —сусын, мшсец, жексец — кел1к, алуан турл1 ойын-сауыктармен жарыстар жылкысыз кызык емес. Сондык/пан Heeieei бастымаксат — осы тул1кт '1 ecipy, еркендету. Ол ушш жылкыныдурыс багып-куту, устау жуйелерт уйымдастыру, шаруашылыкжагдайында санитариялык-гигиеналык талаптарды кецшененг1зу бул саладагы Heeieei мшдеттер.4.1. Жылкдоларды устаудьщ жуйелер1мен эд1стер1Жылкыны республикамызда эртурл1 багытга пайдаланады.Атап айтканда ол куш к е л т ретшде, ет-сут ещпру ушш,асыл тукымды мал ocipy максатында, спортка колдану, epiдонор ретшде де пайдаланады.Жылкы куш к е л т ретшде уш багытга колданылады: мшу,жегу жене жук арту реинде. Ж ылкыны асыл тукымдыбагытга колданудыц басты мшдей —асылдандыру жене асылтукымды жас мал ecipy. Тауарлы жылкы шаруашылыгы —бул жылкы етш, шипалы сусын — кымызды енд1ред1.Арнаулы бордакьща багып, оны сойса жылкы eTi етешипалы тагам екещцгш айтпай-ак бшуге болады. Мысалы,жылкы епнде 17-ден 24 пайызга дейш белок бар, ал 1-ден 2пайызга дейш май бар, орташа калориясы 940-1566 Джаралыгьшда болады екен. Ал енда жылкы майы биологиялыкактиш! компонентгерге ете бай.К,азакстанда ecipuieiiH спорттык аттар дуние жузшде бастыорындар алган. Мысалы, уш дуркш олимпиада чемпионы,б1рнеше рет Одак чемпионы A6ceHmmi айтуга болады. Бултуралы алпысыншы жылдары А б с е н т К,азакстанньщ 6ipiHniiжулдызы деп атады.Географиялык жэне климаттык жагдайга байланыстыep6ip зонада (аймакта) жылкыны кутш -багудьщ езш дж330

ерекшелжтер1 болады. Жылкы шаруашылыгында оньщ еюжуйеа колданылады: корада жэне табында. Бул жуйелерд1колдану жылкынын тукымына, шаруашылыкта малдыколдану багытына, жерМлж'п жещ щ жагдайына жэнешаруашылыктьщ экономикалык жагдайына байланыстыболады.Жылкыны корада устау жуйеа елш1здщ барлык аудандарындаасыл тукымды, тауарлы сонын шшде кымыз ендарукэсшорындарында колданылып келедк Жылкылардыкорада устаудьщ ез1эжтреде (денникте) жэне топтап устаутэсоп болып белшедь Мысалы, айгырларды, жасжаратылатын малдарды эжфеде устайды; асыл тукымдыжэне жумыска пайдаланатын кулынды биелерд1, жарататынжас малдарды, желпш жэне ауыр салмакты жылкыныэж1реде немесе секцияда устайды; жумыс келш н —корада байлап устайды.Жылкыны корада устаганда мшдегп турде аттардысеруендету ушш шарбак (падцоки)тургызу кажет. Айгырларушш шарбактьщ колем1 600 м2, жас жарататын малдар ушш— 400 м2, ал баска жылкы топтары ушш — 200 м2. Жумысколотцце шарбак тургызудьщ кажеп жок, 6ipaK малды кутштазалауушш далада оны байлайтын орын кажет.Жылкылардьщ шаруашылыктагы багытына карай жаздыкуштэулж бойы, немесе тек кунщз жайылымда багадыда, ал тунде корада устап, аздап азыктандырып кояды.Жылкыларды табындык жуйеде устаудьщ eKi Typi бар:сурыпталган табында жэне жет1лд1рген табында (жаксартылган).Сурыпталган табын жуйесщце жылкыларды жылдыц кепуакытысьшда табында багады, мунда жынысы жагынан да,жасы жагынан да б1рьщгай топ болу керек. Ал жылдьщ суьжкезщдЬ осы топтарга кора жай салу керек. Бул жуйёш асылтукымды жэне тауарлы фермаларда колдануга болады.Жет'щд'фген табын жуйесшде жылкылар жыл бойы жайылымда— табында болады. Куннщ бузылган кезшде (-15-20°С) малды женйщеу кора, калкан базаларда устайды (айгырларга,буаз биелерге), ал калган мал басына жайылым басындакалкан немесе уакытша бастырмалар уйымдастырылады (олжерде аздаган жем-шопт1н коры болуы керек). Бул жуйетауарлы шаруашылыктарда колданылады.Сурыптаган табын жуйес1мен жылкыларды кутш-баккандаенесшен кулындарды 6-7 айлык жасында ажыратудыуйымдастыру керек. Барлык жуйелерде жылкыларды кутшбаккандабиелердщ кулындау мерз1мдер! 6ip маусымда етещ,ягни жылдьщ 6ipiHmi жартысында.33 I

4.2. Жылкыларга арналган кораларга койылатынсанитариялык-гигиеналык, талаптарАсыл тукымды шаруашылыкгарда малды корада баккандаайгырлар ушш 5-10 баска, ал биелер ушш 40-50 баска корасалады; жарататын жас малга да 40-80 баска кора салады.K,a3ipri уакытта эр шаруашылык жылкыга арналганкораларды ездерше лайыктап салуда.Тауарлы жэне асыл тукымды шаруашылыктарда мадцытабында бакканда 40 ipi жылкыга арнап кора салады, жецшдеубастьфманы 100 баска арнап салады да, ал жаратуга арналган жасмалдарга арнап 40 баска салады. Сонымен катар жещлдеу кора,бастырма жэне мадцарды кутш-карайтьш коралар салынуы тшс.К,орадагы аяарелердщ саны жумыс келш ушш 20 пайызатгардан аспауы керек, биелерщ табында бакканда жецищеукора калканьш 10 пайыз баска арнап салу керек, жас малдарушш осы калкан — 5 пайыз мал басынан аспауы керек, ipiжылкылар ушш кымыз ещцретш фермада 25 пайыз малбасына кора сальшуы тшс.Барлык кораларда жемд1, ipi ш егт жэне тесеншт сактау,арба эбзедцерш (инвентарная) баска да мулжтерд1сакгайтынбелме жэне су куятын ыдыс аланы, душ белмеа болуы тшс.Биелер жэне айгырлар ушш арналган кораларда биешкашыруга арналган манеж болуы тшс, урыкты тексеруден етюзубелмеа, жаратуга арналган жас малга белек белме жэне олардыжегуге, ерпеуге, серуендетуге арналган манеж, суы бар душэж!реа, ал ендо кымыз ендаретш фермада бие сауатын белме,сут пен ашыткы дайындайтын белме, сут-кымыз куятьш, ыдысжуагын жэне баска да косымша белмелер, суыктату камерасыжэне лаборатория карастырылады. Мал фермасынынтерриториясьшда будан баска да косымша белмелер жэнекурылысгар орналасуы керек: мал дэрйерлк обьектшер, манеж,автотаразы, канализация, су, электр жэне жылу жабдыктары,устахана, шеберхана, жылкьшы серуендететш механикалыкжетектепш, жем-шептщ, тесеншггщ, шаруашыльпс, мулЬстер(курал-саймандар), ки коймасы, эк1мшш1к жэне тутынубелмелерьЖылкы шаруашылыктары айнала коршалып жел етшекарсы агаштар еплгеш дурыс.Ат кора жэне оньщ шпндеп жабдыктар технологиялыкжобалау нормасьша сэйкес болуы тию. Ат кора тж бурышты,Г бейнел1 (кескшд1) жэне П кескщщ формада салынады. Аткорада мал орны жэне sadpe eKi катар орналасады; кораньщорталыгында жем-шеп тарататын жэне ки шыгаратын eHi2,6-3 м жол еткел1 болуы тию. Жылкы зауыттарында бие332

ушш ежрелер кораныц ортасында орналасады (эшре саныэр кдтарда 12 пайыздан кеп болмау керек), ал кдбырганьщ еюшетшен еш 2 м журетш жол калдырады. Жумыс келжтершеарналган корада атгар терт катар орынга орналастырылады. Эркатарда ат туратын орын саны 30 пайыздан аспау керек. Алкораныц ортасында кезеюшге арналган белме, ат эбзелдер1жэне курал-саймандар туратын, жем-шеп коятын белмелержэне су куятын ыдыска арналган алан, сонымен катар асылтукымды малга арналган корада—манеж болуы ттс. Жецищеукорада топта кутш-багатын 25 баска арналган секция болуытшс жэне ipi атгарга арналган секцияда эж1релер болуы керек.Жумыс келжтерьне жеке-жеке арналганорын болган жен, аласыл тукымды атгарэжреде турады (33-сурет).ЭжАреде жемшепсалатын акыр болуытшс. К,оранъщшиндеп ауаньщ температурасы6°С шамасында,салыстырмалы33-сурет. Жылкыны вшреде устауылгалдылыгы -7 5 пайызданаспауы керек(4.2.1. кесге). Ол ушшжещеткшпер жаксы. жэне ынгайлы орналасуы керек. Крранын,шшщеп канализация дурыс жумыс icrreyi ттс. Малдын, асгына4.2.1. Ат кррадагы крлайлы микроклимат кврсеткш mepi\уа \ Салысгемпература-\Мал топтары ш , *С \лыты,пайъпЕресек.жшвдлларЭж\редепк^лъшдыбиелерк^пындар(енесшенажыратылган)ТренингтепмалдарЖ\мыс аттарыЗиянды газдардьта,NH, г/м32010

кургак сабаннан (агаш упцщсшен) тесешш салган жен. Кунгеатгарды тазалал оньщ туягыныц жагдайын кдцагалап туруы керек.Жарататын жас малга арналган кораны эжремен жабдыктайды,эж1релердщ eKi жагында жем-шепке, кига арналганжол болады.Мундай кораньщ ортасына атгарды жегуге, ерттеуге женесеруендетуге манеж жоспарлау керек. Жас малга арналганкораны секцияларга бэлед1. 0 p6ip секциядан сёруейдейтшалацга шыгатын ecix (бижтш 1,2 м) болуы тшс. Ат кораньщкакпаларыныц еш 2,7, бижтш — 2,4 кем болмауы керек.К,ораныц биж тш еденнен — тебеге дейш мына темендегщейболуы керек: асыл тукым малга арналган кораньщбижтш — 3 м; тауарлы ферма корада — 2,4-2,7 м; манеждщбижтш — 4,5 м.Жылкыны топтал устайтьш кальщ тесеншп бар кораньщбшктш 3,3 м. К,ораныц кабыргасыньщ жене тебесшщ щда6eTi жылтыр болуы тшс жэне ак сырмен сырлануы керек. Аткора таза ауа келетш жэне лас ауа шыгатын табиги желдепошкубырларымен, канализациямен жэне электр жарыгыменжабдыкталуы тшс.К,орадагы еденд1 тайганамайтындай етш жасау керек. О лылгал етк1збейтш, жылуды аздап етюзетш, зэр, садыраепазбейтш жене дезинфекциялык заттарга тез1м бере алатынболуы тшс. Еден агаштан болганы жен, сонымен катарKipninrreH, асфальттан, саз балшыктан да болуы мумкш. Еденнщецкпптш жем-шеп, ки шыгаратын жолга карай ер 1 музындыкка 1,5 см болуы керек. Терезенщ теменп жактауьгнанеденге дейшп бийстгк 1,8-2,1 м болуы керек.Ат кррадагы ецбасты курал-жабдыкщар. 0 p6ip мал орны,эж1ре, астау белагаштармен, сырыкпен жэне тактайларменбелшедь Осы белшет1н белагаштардын жуандыгы 10-12 см,мал орныньщ алдьщгы жагынан 1 м, ал арткы жагынанеденнен 65 см бижтжте болуы тшс. Сырыкден коршалгандаоны кабыргага келденен кагады. 0p6ip сырык аралыгы 50-60 см, оныц кабыргасыньщ бшктш 1,8 м, ал жем-шептаситын жагынан 1,4 м болуы тшс. Тактаймен белшгенкалканньщ (бегет) калындыгы 4-5 см таза тактайдан, ал оньщбижтш жогарьщагы сырык агашпен коршагандай болуыкерек жэне калканньщ Te6eci кацылтырмен жабылуы тшс.Мундай мал орнында жылкыны байлап (нокталап) устайды.0 ж1реш белетш калканды жалпак тактаймен немесе торлапжасайды. Мундай аяаре ш щ е жылкыны байламай босустайды.334

Мал туратын орында эр малга жеке-жеке арналган акырболуы тию, ал онын узындыгы осы мал туратын орынныцузындыгы на сэйкес болуы керек. Осы акырдьщ устшен аттарureirri шашып тастамас ymiH алынып салынатын торлапкойган калкан болуы тию. Акырдын жартысы жем салу упинбёжнедг Мундай акырдын устщп еш 60 см, томенп ен! 40см, ал терендш 40 см болганы жон. Жалпы акырдын еденненбиш пп 1 метр болу керек. Жылкыны топтап устагандаакырдын узындыгы, сол коранын узындыгындай болуыкерек, 6ipaK ipi малдар ymiH эр баска 1м шамасында, ал жасмалдар ушш 0,6 м болу керек. Эж1релердеп акырдын узындыгы1,2 метр болады жэне оны сол эжцэенЩ бурышынаорналастыру керек.Жекеленген автосуаргышты б1р-б1рден эр эжарйге немесеэр мал орнына орналастыру керек. Топтап суаруга арналганастаудьщ узындыгы эр баска 0,6 м кем болмауы керек, аледеннен бшктш жекеленген суаргыш ушш 0,9-1 м, топтапсуаргыш ушш 0,5-0,7 м боЛуы тию.4.3. Айгырлар гигиенасыАйгырды байлаусыз, кен эж1реде (колем1 3,2x3,2x5,5 м)жэне жарык, таза, кургак, жаксы желдетшетш, етпе желсокдайтын корада кутш-баккан дурыс. К,оранын едеш етежаксы тапталган саз балшыктан жасалып жэне еденге удайытесешш салып кою керек.Шагылыстыру кезенднщ басталуына 1-1,5 ай калгандаайгырлардын азыктандыру нормасын квбейту керек. Алшагылыстыру кезещнде айгырларды жеке-жеке т э у л тн е3 реттен азыктандыру керек (кунднс рацион курамы: 60пайыз — кунарлы азык, 35 пайыз — ipi азык жэне 5пайыз — шырынды азык). Айгырларды epi жеткшкс1з,epi артык азыктандыру оныц жыныс активтш1пне ете залалкeлтipeдi. Салмагы 500 кг айгырдын рационына тэул4пне5 кг сулы, 1 кг унтак жэне 6-8 кг шеп енгеш абзал.Рационныц курамын октын-октын ауыстырып турган жен.Азыктандыруга мынандай жем-шоптер колдануга болады:кырдагы, тогайдагы, еплген шептер, дэнд1 eciмдiктep, буршактышептер (сулы, арпа, жYгepi майдаланган кущнде),тары, усак буршак, ce6i3, кызылша, картоп, кек шептенжасалган ун, малдан онд1р1лген азык /сут, жумыртка,ет-суйек уны/, минералды-витаминд} коспалар, алсоцында айгырдыц эр уакытта жалайтын туз болуы тию.335

Ш агылыс бггкен сон; айгырдьщ рационынан косымшаазыкты алып тастайды, курама жемд1 4 кг деш н темендетукерек, оныц орнына ш ептщ мелш ерш кобейткендурыс (4.3.1. кесте).4.3.1.Айгырдьщ жыныстык; пайдалану нормасыУрыкгандыру eAici Айгыр жасы Бие саныШагылыстыру жэнеурыктандыру саныКунжеМезплгеК,олдан Толык жасты 35...40 1...2 175урыктандыру (4... 12 жас)Жас ж энеxapi 15...20 1 75Ушрл! Толык жасты 20...25 Штурыктандыру Жас жэне к эр] 12...15Жасанды Толык жасты 150 кем 1 -урыктандыруемесАйгырларды азыктандыру серуендету мерз1м1мен тыгызбайланыста болганы жен жене муны жуйел1 турде етюзукерек. Сонымен катар айгырларды шагылыска дайьшдагандаоньщ организмше колайлы эсерш. типзетш жагдай айгырлардытаза ауада жэне куннщ кезшде кеб1рек журпзштуру кажет. Ушрге косып шагылыска ж[беретш айгырлардыоктын-октын шаптырып койганньщ манызы зор.Ат корада кутш-багатын айгырларды шагылыс кезщце енкем1 кун батканга дейш коршалган аланда жэне коршалганшабьшдыкта /левада/ бос устаган дурыс, егер мундай жагдайболмайтын болса, онда кунше 40-50 минутгай айгырды ерттепMiHin немесе жецш арбага жегш тер шыкканша apbi-6epiшауып журу керек немесе айгырды 2-3 сагатка жецшжумыска пайдалану керек.Осыньщ 6ep i айгырдьщ урыгына жене айгырдьщ Ka6iлетше/потенция/ пайдалы эсерш типзед1. Ал ещц айгырдыете зорлап шаршаганша мшген жагдайда немесе ауыржумыска салса, онда айгырдьщ барлык жагдайына керюшшеecepiH типзед1.Жазды кун1 айгырларды салкын суга Tycipin (бассейнге)немесе езендерге, келдерге тогытып турган дурыс, к у Hireолардьщ денесш жэне айына 6ip рет туяктарын тазалау керек.Айгыр турган эж1реден киды жэне су тесеношт1 кундейкт!шыгарып тазалап отыру керек.336

4.4. Биелер гигиенасыЖылкыныц ешмдшгш, асыл тукымды касиетш жэнеденсаулыгьш сактау ушш ен басты зоогигиеналык шаралардын6ipi азыктандыру ережесш катал орындап, малды кутт-багужуйесш сактау керек.Азык рационында барлык жугымды заттардьщ, оньщimijiiie протеиннщ кажетп мелшер1, минералдык заттар(кальций, фосфор, натрий, хлор жэне т.б.) жэне витаминдердщ(каротин, витамин Д, В, С) тагы баска да кундызаттардыц болганы дурыс.Жылкыныц ас корыту жэне карынныц анатомиялыккурылыс ерекшел1пн ескеретш болсак, онда жылкы азыктыбаска малдарга Караганда аз молшерде кабылдайды. Жылкыныазыктандыру ушш курама жемд1 Ko6ipeK беру керек, ал ещцmenTin ете жаксы жарамдысы — тогайдагы шеп, жоцышка,беде (тимофеевка), ат конак (костер), арпабас (житняк),бидайык жене т.б.Майдаланган азыктыц T eyipi — сулыныц сабаны жэнеоньщ майдасы, дэцш азыктардын сабанын Kecin беру керекжене п1скен картопты беруге болады. Ал шырынды азыктыцiuiinae ете кундысы ce6i3, кант кызылшасы.Жылкыны азыктандырудагы курама жемнщ ппщцеп ецжагымдысы — арпа, Сулы, жугерк бидай уны, кунжара, конакжене азык буршагы. Американдыктар аттарды азыктандырудамынандай коспа жасайды: 12 белж жугер1, 4 белж сулы, 1бедж кунжара. Эрине жаздыкуш ец жаксысы жайылымдагыкек шеп.Малды, ecipece биелерд1 азыктандырганда оньщ кондылыгыньщтеменд1'пнё аса коцит аудару керек, ce6e6i ол нашаразыктандырганнан немесе iuieK-карынныц кабынуынан,TiciHiH; жоктыгынан, зат алмасудьщ бузылуынан, куртауруынан болуы мумкш. Мундай биелерщ жекелеп азыктандырукерек. Ал ещц биенщ кондылыгын жене денсаулыгынсактау ушш оларга эр уакытта минералды (макромйкроэлементгердО заттарды жэне витаминдерд16epin туруете мацызды роль аткарады.Жаздыкун1 ер атка 30-50 г, ал кыстыкуш 20-30 г туз6epin туру керек, егер биелерге сапасы томен шеп, соныцшшде кышкыл дон коб1рек болса немесе шеп жацбырдыцастында калып койса жене жаздыкуш кургакшылыктажиналса, оцдай шоппн курамында эдетте кальций мен фосфоржетюпейщ. Сондыктан осындай жагдайды болдырмау ушшалдын ала азыкты лабораторияда зерттеу журпзш, керек кездежылкыга бор немесе суйек унын, эртурл1сузшд1, ушкаль-22-1221 3 3 7

цийфосфат жэне баска да косымшаны курама жемге араластырыпберу керек. Жылкыны витаминдермен камтамасызету ушш ен 6ipiHmi оларды сапалы шеппен азыктандырыпжэне шоп унтагын, ce6i3, аскабак берген жен. Ал жаздыкушэрдайым (унем1) жайылымда багып немесе жана орылганшеппен азыктандырган жен.Жылкыньщ ен кунды азыктандыру ж уйеа — ол малдьщтебетш ашумен катар, жем-шептщ сццмдипп жене тезкорытылуы сол ушш ен 6ipnnni ipi шеппен, содан кейшшырынды, ен сонында курама жеммен, ал одан кейш тагыда ipi шеппен азыктандырган пайдалы.Жылкыны азыктандыру кезшде 6ip азыктан еюнпп азыккакешу жуйеш б1ртшдеп eTyi тию. Ал егер 6ip азыктан екшппазыкка б!рден ететш болса онда мал азыкка тез уйренеалмайды, осьщан барып малдьщ ас корыту жуйеа бузылады,imi етед1, илек катады, пптщ бурап ауруы жене метеоризмпайда болады.Алматы облысы К,арасай ауданындагы КИЗ теж!рибешаруашылыгы сауынды биелерге оньщ сутш жене суттщсапасын арттыру ушш кек шеп пен жугер^ жонышка женекурама жемге сулы берущ усьшган. Сол кезде 6ip биеденалынатын сут орташа есеппен алганда 1,5 литрден артадыекен. Ал ещц жылкыны борсыган, кегерген, niipireH женекыста катып калган, сонымен катар жем-шепке эртурл1 улышептер жене оньщ дэш бар коспалармен азыктандыругаболмайды. Мундай жем-шеп малга ете кауйтп ауру тугызады,кебше малдьщ ел1мше себеп болады.Жылкыларды теулнше уш рет суарып туру керек, алжаздьщ ыстык куншде 4-6 рет.Эр жылкыга судын каж етп мелшер1 ауа райынынжагдайына, малдьщ жасына байланысты болады (теулшне20-60 литр су керек етед1). К,орада устаганда жылкылардыавтосуаргыш аркылы суарган тшмд1. Жылкыны азыктандыргангадешн суарады. Оларды дэнд1 дакыдцармен (сулы,арпа, буршак ту кымдастары, бидай) азыктандырудьщ алдындасуаруды естен шыгармау керек, ce6e6i дэнд1 дакылдарасказанда оньщ селшщ нашар бeлiнyiнiн аркасында дурыскорытылмайды. Ал егер жылкыны дещп дакылдарменазыктандырганнан кейш суаратын болсак, онда асказандаденд1 дакылдар юшед1, содан сон ашиды, осьщан барыпкарын кебед1 де ауыр жагдай тугызады. Мундай жагдайдажылкыны 40-50 минут азыктандырганга дейш немесеазыктандырганнан кейш 2 сагат еткен сон суару керек.Жылкыны кыстыкуш езеннщ, тоганньщ, келдщ, суат(ойык) Жершен суаруга болмайды, ce6e6i малга суык тиед1338

жэне буаз бие iiu тастауы мумкш. Сол себептен буаз биешкыстыкуш температурасы 12- 15°С сумей суарган жен.Буаз биенщ рационына келемд1азыкты енпзуге болмайды.Оган ете жугымды, жецш корытылгыш, ете сапалы жэнеертурл1 жем-шепт1 eHri3y усынылуы керек. Ауа райынынаяз жене тайгак кезшде буаз биеш жайылымга тек шептщбасындагы шык epin тускен кезде гана ж1беруге болады.Буаз бие ушш ец feyip жем-шеп тогайдагы дэщу еамдпстер,ipi буршакты шептер, шептен жасалган ун, бидай уны, сулы,тамыр жемкя! (сэб1з, кылша) азыктар жатады. Буаз биенщйшнщ кебушен сактану уш1н буршакты ш етй дэнд1ес1мдктермен косып беред1, ал кулындауына 6ip ай калгандаоныц рационыныц 1/3 кeлeмiнiц белтн кемпу керек.Буаз биеМ жш серуендетш оны жуйел1 пайдаланган женжэне ауа райыныц жаксы KyHi таза ауада кеб1рёк журпзукерек. Ал буаз биенщ организмше колайлы эсер ететш жагдайоны жайылымда багып-куту. Буаз 6neHi ат корада устагандакораньщ uninaeri эж1ренщ жарык, таза, кургак болганы жен.Ал ейД1 кулындаганнан уш кун еткеннен кешн биегекулынымен 6ipre жуйел1 серуен уйымдастырган жен. Оданары карай биеш кулынымен ауа райыныц жаксы куш дал ада —падцокта, шабындыкта немесе жайылымда багып-куту дурыс.Мундай биеш жем-шеп нормасымен азыктандыру керек.4.5.Биелерд1 сауу гигиенасыБаска малдарга Караганда бие сут1нде белоктыц касией,аминкышкыл курамы, микроэлементтердщ саны жэнеферменттер, канттыц мелшер1 бойынша эйелдердщ сутшеете жакын екен. Осыган орай ел1м1зде жэне шет елдерде жассэбилерге биенщ сутш беру калыптаскан, ал осы бие сутшщбарлык курамы мен керсеткцптер], сонымен катар оныцшипалык касиет1 ец 6ipiH iui сауылган бие сутш1ц сапасынабайланысты. B p 6 ip сауынды биеден суалганша /жылына/2000-2500 литр сут алуга болатыны аныкталган.Биеш сауу тэсмдер/ - колмен жэне механикалык эдюпецсауады.К,азак халкыныц турмыс ерекшелжтерше сэйкес жэнетабындагы жылкыларды багу мен жаю жагдайларьша карайколмен сауу eaici калыптаскан. Бул эд1ст1 колданганда куцщзкулындарды енесшен белек устайды жэне 1-2 сагат сайыноларды сауьш алады да, тунге карай кулындарды косып ж1береш.Тацертецп ер1стен сон кулындарды же л ire байлап кояды.Содан соц 12 сагат еткеннен кешн биелерд! айдап келш339

емйзуге кулындарды босатады. К,улын 2-3 мэрте сорганнанкейш оны eHeciHiH алдына устап турып, саууды бастайды.Сауатын адам биенщ сол жагынан келш он аягыменпзерлеп отырады, о л так бурыш жасап буплген сол аягынынустШе сут ьщысын кояды. Он колымен биенщ арткы солаягын кушактай отырып он жактагы емшепн ыдыс ыШгенсол колымеН сол жактагы емшект1 сауады.Сутп сауу nponeci емшектерд1 кы сьт тартуга непзделген,ал муньщ e3i бармак пен сук саусактьщ кемепмен жогарыдантомен карай кысып созу аркылы жузеге асырылады.Тэж1рибес1 мол сауьшшылар емшектерщ eKi колымен алмакезектартып сауады. Биелерд1 сауу кезшде акырын сейлеужэне тыньшпык сактау керек, ейткеш кандай болмасьш бетендыбыстар, айгай-шу сутгщ белшуш тежейтш рефлекстердщкозуына ыкпал жасайды. Тыныш ортада жеделдетш сауу,сондай-ак шелекке шапшып куйылган суттщ дыбысы булрефлекстерщ бэсендетед1 жэне суттщ болшу процесШ кушейтеда.Сауу кез1нде емш екп катты кысуга немесе тартугаболмайды, ейткеш муньщ e3i биелердщ ауырсынуына женетьшьппсыздануьша, шала сауылуьша себеп болады. Урку менауырсыну 6ip жагынан сутпн белШу рефлексШ тежевдд, алекшш1 жагынан буйрек ycTi бездершщ кызметШ коздырады.Муньщ сонгысы кан курамындагы адреналиннщ бел1нушкушейтедд, ол болса тамырларды тарылтады, сейтш сут безшеокситоцин гармондарьшьщ келуше кедерп жасайды.Биелерд1 кун терибгиде белпленгендей дел уакытьшдасауьш отыру керек. Уакьпты езгерту, суттщ тартылуын немесеездшнен иш кетуш тугызады, сапасын темендетед1 женесут 6e3i ауруга шалдыгуы мумкш.Кешпел1 халыктар колданыльт келген колдан сауу eaiciосы кунге дешн Орта Азияньщ, К,азакстанньщ, Ресейд1н(Башкуртстан, Якутия, Татарстан) кептеген шаруашылыктарындаколданылады жене жылкы еарудщ табындыкжагдайларьша карай жетщйршш келед1.Бул эдютщ непзп кемш1л1п — ен1мс1зд1гшде, ейткешкулындарды байлауга жене агытуга кеп уакыт жумсалады.К,олдан сауу кезшде теулЬстеп сутгщ басым кепшшггш кульщцаремед1.Биелерд1 колдан сауудьщ e3i киын жене Kayimi, ecipeceмалга жакындаганда сауыншылардан ерекше ептшйсп талапетед1. Сондай-ак мундай ед1стщ непзп кемшшйктершщ 6ipiсуттщ сапасы темен болады.Биелерд1 машинамен сауу 6ipimiri рет 1961 жылы К,азакмал шаруашылык гылыми-зертгеу институтында журпзщщ.340

Биеш машинамен сауу ушш шаруашылыктарда ДДА-2 дейтшeKi режимд1сауу аппараттары колданылды.Бив Hi машинамен саууга ipiKmey жэне оган уирету. Биежелшшщ формасы мен кeлeм i б!ркелю бола бермейдк Сиыржелшше Караганда ш ш д й | ерекшелйстер1 бар.Бие желшшщ сырткы формасымен оны машинаменсаугацца сут белу ерекшелйгшщ арасында белгш6ip тэуелдшжбар. Осыган байланысты биеш машинамен саууга ipiKTenаларда желшнщ формасы мен оньщ жетшуше айрыкдна менберген дурыс. Биеш машинамен саууга ipiKTen алардагынепзп койылатын талаптар: малдын желшсауга шалдыкдауы,желш формасы мен емшек келемх жэне машинамен саркасауылуы. Машинамен сауардан 6ip ай бурын биеш ipiKTenалу керек, сондай-ак биеде желшсау ауруыньщ бар-жогытексершедь Шаруашылыкта бул жумысты мал дэрйгерлераткарады. Желшсау (сут безшщ кабынуы) ауру биеден саубиеге жугуы мумкш. Ауырып жазылган биенщ суп кемш,сапасы темендейд1, Ke6iHece желйп катады. Желшсауы барбиеш эбден жазылганша баска биелермен косып сауугаболмайды. Машинамен саууга желшнщ белжтер1 Щжелюжеплмей жэне емжектершщ узындыгы 3,5-4 см болуы тию.Емшеп кыска эр! шагын еыиа желшдес бие машинамен сауугажарамайды. Сынар емшект1 биеде машинамен сауугажШершмейдк Эдетте желЫ тостаган тэрз,щ бйелерДщемшектер} узын жэне сутп болып келедкБиеш машинамен саууга уйрету кез1нде оны тез штугежэне супн сарка алуга дагдыландырган жен. Алгашкы кушсауу кондыргысын орнатканнан кейш биелерщ корага Kipri3in,вакуум-насостын электродвигателш юке косьш, сауу шелегшвакуум жуйесше косады. Бие шуга жэне сауу машинасынаб!ртшдеп уйрене бастайды. Осындай тэсшмен 6ipHeine кунуйреткеннен кейш биеш саууга Kipice беруге болады. Емшеккесауу стакандарын кипзгенде Keft6ip биелер тынышсыэданады.Осы жагдайда сауыншы шьщамдылыкпен биеш сылап-сипаптыныштандырганы абзал. Алгашкы 7-10 кун биелер аппараткауйрене коймаганмен де, кейшнен тез кещцгт кетедд. Жацадансауылатын биелерда сауыншы сака биелермен 6ipre сауынкондыргыларында дагдыландырып, бцэтшдей уйреткеш жен.Эдепкще сауыншыньщ жумысы едэу1р киындайды, 6ipaKоньщ есесше тумсалар машинамен саууга тез дагдыланатынболады.Биеш тэульгше 6-7 рет сауатын болгандыктан суттщсапасын жаксарту жейшде журпзщетш санитариялыкжумыстар жогары дэрежеде болуы тию. Бие сутше сауумезплшде оньщ жeлiнiнeн зиянды микробтар Tycin, суттщ341

сапасын темендету1 мумкш. Сол себептен бие желшш жууушш сиырда колданатын жугыш-дезинфекциялык, ертшдшеркецшен колданылады. Эр сауын алдында биенщ ypniсшдепалгашкы сутл белек ыдыска сауып алу керек.Сонымен катар, бие сутшен ез1рленетш кымыздыц сапалыболуы ыдыс-аяктардьщ, сауьш шелепнщ, сауын аппаратыньщтаза болуьша байланысты.Сауу аппараттарын дурыс epi дер кезшде кутш устау,сутп санитариялык тургыдан таза алуга жене тетжтердщпайдалану мерз1мш узартуга мумкшдж бередьРезецке тетжтердо, ecipece резенке ем1згкп кутуге айрыкдиакещ л белу керек. Эйткеш, кебшесе резенкеге май сщш,юшуден бузылады. Соньщ салдарынан ecKipefli, сызатгартуседа. Сутпен жанасатьш резенке тетжтердщ пайдалану мерз1мшщузактыгы оны колданганнан кешн тазалау сапасына,кутгп устау жене сактау Tepii6iHe байланысты.Эр сауыннан кейш пайдаланган аппараттар мен сутыдыстарьш, сондай-ак, жабдыктарды алдымен сутгщ жугыньшKeTipy ушш жылы сумен (25-30°С) жуып, сонынан ыстыкс умен шаяды.Кршыз шаруашылыгындагы ветеринариялык, сакщык шаралар.К,ымыз фермасында кызмет ететгн адамдар малдан адамга женеKepiciHme жугатын ертурл1 шдетп аурулардьщ таралужолдарын жет1к бшш, оны болдырмау шараларьш удайыкарастырып огыруы кажет. Шаруашылыктагы малдарга турл1жукпалы аурулардан аман сактау мал дэрггерлершщ тжелеймшдетше жатады. 9cipece, сауын биелердд манка, туберкулез,желшсау ауруларьшан алдьш алу шараларьш сактау кажет.Сауын биелерщ ep6ip сауын алдында тексерш шыгарады.Егер желпйнде iciK, жаракат 61л1н1п сутшен кан, ipin акканжагдайда дереу мал дерггерше карату керек.Желшсаудьщ алдьш алу ушш арнайы тесттермен женетундыру тес1л1мен ер айда 2 рет тексерш туру кажет.4.6. Кулындарды ecipy гигиенасыЕн бастысы жана туган кулындарды суыктан (корадатемпература 6-10° С болу керек), алгашкы дымкылдан женежелден сактау керек. Сондыктан оларга кургак, таза epi жылытесешш керек.Кулын кезшде организмнщ жетж интенсивт! ecyi енесшщсутше байланысты. Кульшньщ 1 кг салмагы 10 литр енесшщсутш кажет етеда. Сол ушш кулынды биеш жумыска салугаболмайды. Кулын енеамен 6ipre жайылымда жургенде 1-1,5 ай кезшде шепке уйрене бастайды. Ал евд! eKi айлык342

кезшде жем беруге де болады. К,улынга жемда берущ 200-300 грамнан бастайды да кейшнен оныц келемш кебейтебереда, ал енда енесшен ажыраган кезде 2,5-3,0 кг дейшжепазедц. К^ыстыкуш кулындарга арналган рационда децщжэне буршак ninienaepi, ce6i3, сулы, арпа, кунжара, жугер1жэне азыктык. буршак болганы дурыс.К,улынньщ рационына витамшад, минералды коспаларжене балык майын енпзедц.К,улынды кейб1р шаруашылыктарда 8-12 бастан топтап,жарык, кец корада устайды. Мундай секцияларда жем-шепкеарналган акыр, су циетш ыдыс болуы тшс.К,улынды мундай корада топтап устаганда кораныц iuiiтаза, ауада баскд жарамсыз шстер болмау керек, жедцегкшггержуйес1 уздисаз жумыс ютеп туруы тию. Сонымен катар желeri болмауы керек.К,улынды топтап бакканда оны жынысына, жасына,кондылыгына к,арай беледц. Жас, кейш туган жэне нашаркулындарды белек белш, белек топ курайды. Ургашы жэнееркек кулындарды белек багады. Енес1нен ажыраганкулындарга (6-8 айлыгында) жаксы жайылым уйымдастырадыжене кыста оларга сапалы, кунарлы жоцьпика,бидайык жене шептен жасалган ун бершед1. К,улынныцастауьшда сэб13, жалайтын туз, кальций, бор болганы дурыс.Жаздыкуш кундаз табиги немесе кеп жылдык шеп егшгенжасанды жайылымда багады (34-сурет), ал тунге карайшарбакка немесе секцияга камайды. К,улындардыц туяктарын,TepiciH кадагалап туру керек.34-сурет. Жылкыны левада да серуендету343

Жаратылуга арналган кулындарды эр куш 6ip багытпенжупртш отыру керек. Мундай жаттыктыру кулын организмшщ жетйс есуш е, тез1мдшцске уйренуш е, жекежаттыгуына, езшщ ыкпалын типзедь4.7. Жумыс жылкыларын устау гигиенасыЖумыс к е л т н щ денсаулыгыньщ жаксы болуы, жумыскатез1мдшйс кабшетшщ артуы, оны жумыска ти5мда пайдалануаркылы дурыс юке асырылады. Жумыска т т м а з пайдаланужылкыны ауруга соктырады, оньщ теям д ш п нашарлайды,одан жаксы енш алынбайды.Жылкыньщ жумыска пайдалану кабшетшщ жогары болуыжэне оньщ денсаулыгыньщ мыкты болуы 6ipHeme жагдайларгабайланысты:• оньщ массасы, жасы, кондылыгы (жылкыныцжумыска деген кабшеттшич 4-5 жасында толыгады);• жылкыныц жумыска жаттыгуы жэне дайындыгы(жатгыгуы жетюпесе жылкы терлещц жэне тез шаршайды);• жумыс эбзелдершщ денеге дурыс орналасуы жэне оныцьщгайл ы л ыгы;• жумыс куншщ режиш (азыктандыру, демалыс уакыты);• ауа райыныц жагдайы, жолдыц сапасы жэне жер бедер1;• физиологиялык факторлар ocepi.Кел1ктщ жумыс icrey каб1летш eKi корсеткйппен аныктайды:аттыц куш1мен жэне жол кашыктыгымен. Кушкилограм м ен есеп тел 1н ед 1, ал ж ол каш ьщ ты гы —шакырыммен. Келйс аттарын жецш жэне жецшдеу жумыскасалу, оларды дурыс азыктандыру (алдымен ipi азьпс, бершед1,сосьш шырынды азык, ец соцынан кунарлы азьпс,) жэне дурыскутш-багу — олардыц кушшщ тез жиналуына, 6ip калыптыболуына, тезщЭшй'ше эсер1н типзед1 (кунделжт! TepiciHтазалау, жазда жуу немесе шомылдыру — су температурасы18° С томен емес). Ал керюшшЬ, болган жагдайда жасжылкьшьщ ocyi тежеледа, окпенщ кабьшуы, журек, аяк ауруыбайкалады. Сонымен катар жумыс к о л т н щ жумыска тезукаб!лет1 оныц жаттыгуына да байланысты. Ж умыскажатгыккан жылкы — тез1мда, организм! шьшыккан, катайганбольш келеда, жуйке жуйесше де, булшык етгерше де, баскада органдардыц кызметше эсерш типзед!.Жумыс к е л т эр кезде коцды болганы дурыс. Осыганорай оларды уш топка беледг 6ipifeinri топ — ете улкен,мыкты жэне денсаулыгы зор жылкылар; екшпп топ — орташа344

жумыска кабшедт бар, 6 ip калыпты жумыска пайдаланатынжылкы; y m iH m i топ — усак, нашарлау, K epi жэне жаскулынды биелер, мундай жылкыны — жещл жумыскапайдаланады.Жумыска кеп атты жепп пайдаланганда оларды дурыстандап алу керек, ол аттардын жасы, кондылыгы, тезшдшп,салмагы, бшктш, кадамынын ара катынасы жэне нервжуйесшщ типтш бхрДей болганы дурыс. Жумыс куншщузактыгы 8 сагаттан аспауы керек. Ыстык куш ауаньщылгалдылыгы кеп буланганда, жумыс келш тез шаршайдыжэне ыстык emyi мумкш. Сондыктан мундай кундер1 келиспЖИ1-ЖИ1 суарып туру керек, октын-октын атка демалыс берукерек, ете ыстык куш жылкыны келенкеге демалдырганжен.4.8. Спорттык жылкыларды устау гигиенасыСпорт жылкыларыньщ жумыска кабшеп мен конкурентоккасиетш б1ркалыпты устау ушш олардьщ гигиеналык режиммен оларды багып-куту жэне жылкыларды тшмдд шыныктыруерекшелпстерш байланыстырып дурыс пайдалану керек.Жылкыларды эж1релермен (келем13x4 м2) жабдыкталган аткораларда устайды. К,ора таза, жарык, жэне кургак болуыкерек. Эжфелердш; еде Hi тыгыздалган топырак, курамында5-6 пайыз цемент болу керек. К,олданылатын тесенпп кургак,калыц, газды ciuipyi жогары (сабан, агаш угшдкл) болу керек.К,орадагы киды кундел1кт1 тазалап, тесен!штерд1 ауыстырып,науаны тазартып, кабыргалардагы, тебедеп, терезелердепшацнан тазартып туру керек. Уактылы дезинфекция жасауушш хлорлы екп пайдаланады жэне бул затгы колданганнанкешн м1ндетт1турде кора ауасын тазартады.Спорт жылкыларыньщ жумыс кабшетш арттырудыцмацызды гигиеналык эдютер1 малдьщ туягын, TepiciH, аягын,дурыс куту, оларды шомылдыру жене белсенд1 моционгашыгару болып табылады. Бул эдютерд1 журпзу техникасыжумыс атгарын кутш багу техникасына уксас. Сонымен 6ipreспорт аттарына арналган ат кораларга жылы суы бар душорнатады. К,ыс жэне куз мезг1лдер1нде душ кабылдаганжылкылардыц ycTi MiHaerri турде Ke6yi керек. Ол уппнжылкыны жылы жабумен жауып, эж1реге варядзедг. Терлептурган жылкыныц Tepi Ke6yi ущ!н жэне оларды суыктанауырмауы ушш жылкы жунГн арнайы электр машинасыменкырку керек.345

Азыктык рационды эр жылкыга жеке курады, жэне оларсапалы болуы керек. Азыкты науага кунделж п 6ip уакытгажэне аз мэлшерде салады. Бул кезде ертурл1 азыктарменазыктандыруга жэне суаруга аса к ец 1л аудару керек.Азыктандыру кезшде ат кораларда тыныштык сактау керек.Спорт жылкыларынын жумыс кезшде организмшдежуретш физиологиялык процестерд1 бшу аркылы керектажэне ш екп шыныктыру жумыстарын, жылкыньщ жумысicreyi мен дем алу катьшастарын, шыныктыру жэне жарыстанкейшп кайта калыптасу процестерш аныктауга болады. Спортжылкыларынын жылына белсецщ дем алу Mep3iMi 1-1,5 айдыг курайды.Спорт жылкыларын шьшыктыру жарыс турше байланыстыбелгМ 6ip жобада жэне уактылы журйзйщ керек. Бул кездешыныктыру мерзш1 мен кайталану дережеа, шыныктырукомпоненттер1 (келем1 мен интенсивтыш) жэне жылкыныдем алдыру турше байланысты болады. Егер шыныктырукезшде жылкыны дем алдыру уакыты узарып кетсеорганизмде бурын пайда болган шартты реф лекстжбайланыстар бузылады жэне жылкыныц жумыска кабшет1нашарлайды.Спорт жылкылары 6ip-6ipiHeH мшез-кулкы, темперамент!жэне тагы баска касиетщл бойьшша ерекшеленед!, сондыктанэр спорт жылкысына жеке кутгп-багуды уйымдастыру керек.4.9. Жылкыларды бордакылау гигиенасыТабында жылкыны бордакылау кезшде кауш-катерденсактану ушш жем-шеп коры болуы тик.Ол ушш шел, шелейт жерлерде 6ip жылкыга 1-3 ц, карлыжерде 5-10 ц шептщ коры болуы тию. Шелейт, шелд1 жерлердемалды ceMipTy acipece кектемп жэне кузп уакытга, алтаулы аймактарда жаздьжущ журпзген дурыс.Жылкыны табында бордакылау кезшде оларды суменкамтамасыз етуге аса кещ л аудару керек жене жылкыныкунше уш рет суару керек. Табында сем1рткен жылкыныцетшщ сапасы жогары болады, жылкы тез еем1ред1, салмагытеулшне 1,5-2 кг дейш есед1.Ж ылкыны колда устап сем1рту немесе бордакылау.Бордакы жылкыны жасы, салмагы, коцдылыгы бойыншаipiK Ten алады. Ж ылкыны бордакыга койганда оларгаветеринариялык, зоотехникалык шараларды журпзед1 жэнеолардьщ кондылыгын аньжтайды, елшейда, курт ауруларынакарсы емдж шаралар журпзед1.346

Жылкы колда бордакыланганда оларга кек шеп, курамажем, сурлем, шшендеме, картоп, жом жэне барда беред!,Алгашкы кундер1 рациондагы ipi шеп жэне курама жем30 пайыз, шырынды шеп 40 пайызды курайды да, албордакылаудьщ сонгы кундер1 курама жем 60 пайыз, ipiшеп —30 пайыз жэне шырынды шеп —10 пайызды курайды.К/ыскцша кррытындыЖылкыныц адам yiurn жан-жакты касиетт кецшен колданумаксатында оны сантаришык-гигиеналык талаптарга сайустап, кут'т-багу нег/'зг/'максат болу керек. Баска тулштергеКараганда жылкыны кут'т-багуды, оларга дуние жузШкдещейде салынган dpi салынып жаткан жылкы зауыттары,кымыз жэне em-KOKQHic шаруашылыктары кол жеткентабыстары баршылык. Endieiмаксат осы жет'1ст1ктер'ш'1зд1бул салада dpi карай дамытып жалгастыру.Бакылау сурактары:1. Кдорп уакыттагы ел1м1здеп жылкы шаруашылыгын дамытудыцбагыттарын атацыз?2. Жылкы устау жуйелер! мен эшстерше сипаттама бервдз?3. Жылкы кораларыньщ ерекшел1ктер| жэне оларга койылатынсанитариялык-гигиеналык талаптарды атацыз?4. Жылкы кораларындагы колайлы микроклимат керсетыштершатацыз?5. Жылкыны азыктандыру гигиенасыныц ерекшел1ктер| жэнеолардьщ малдыц денсаулыгын сактаудагы мацызын атацыз?6. Биелерд! устау, кутш-багу жэне сауу гигиенасына бага бервдз?7. Жылкы супжц кдсиеггер! мен оныц химиялыкерекшелжтершатацыз?8. Кулындарды асырау гигиенасына толык аныктама бервдз?9. Жылкыны жумыста дурыс пайдалану ережеане тусшжтемеберпщ?10. Жумыс атына арналган саймандарды дайындау жене олардыкугу ерекшелжтерш атацыз?11. Жылкыны бордакылау гигиенасы жэне оныц ерекшелжтершатацыз?347

У тарау. Туйе гигиенасыKeuimi кезде туйе шаруашылыгы республикамыздыц кейб1раудандарында кдлыптасуда. Туйенщ ерекшелш оныц ш1ршШкжагдайларына (азык, пен су тапшылыгына, кутт-багу децгешне)тезшдигш. Ал туйеден жогары децгейде вшм алу (ет, сут,жун) ушЫ жаксы децгейде багып-куту жэне азыктандыруменкатар, оларга деген гигиеналык талаптарды сактаудыц мацызытуралы осы тарауда баяндалган.5.1. Туйелердо устау гигиенасыК,оршаган ортаньщ кейб1р факторларына шьщамдылыгьшакарамастан туйелер ездерше деген кутш-багу жэне устаужагдайларына арнайы талаптарды кажет етедьТуйе ecipy саласын тшмщ журпзудщ непзп ережес1 —жыл бойына туйенщ кондылыгын жаксы жагдайда устау.К,ондылыгы жаксы, еркешщце май коры жиналган туйелергана коршаган ортаньщ колайсыз факторларьша тез1мда болыпкеледа.Туйелерд1 жыл бойы жайылымдарда устап багуга болады.0 йткен1, табиги жагдайда туйе езш ез1 камтамасыз етедьОларды кораларга камамай табиги ортада устау туйелердщемш-еркш есуше жогары ыкдал етед!. Бул жерде адамдардыдкатысы тек туйелерд1 6ip жайылымнан eKiHuii жайылымгаауыстыру (айдау) жене кун суыганда, ауа райы бузылганда(боран) табиги баспана рет1нде кумды темпеш 1ктерд1(бархандарды), кальщ буталы тогайларды, бшк камысесщщлерш пайдалану.Туйе катты аяздарга тез1мд1 келед1, ейткеш онын жунжабындысыньщ жылуды жогары денгейде сактайтьш касиенбар. Алайда, туйе жацбыр немесе кар аралас жанбыр астынцакалса, оньщ жуш тез суланып epi бул мезгщце суык желсокса дене температурасы тез темендеп, мал катты тонып,нетижесшде суык тиш ел1мге соктыруы мумкш. Мундайкездерде жене кыс мезгшнде жануарларды суыктан сактандыруушш кшз жабындыларымен (жабу) мал денесш жауыптастайды. Мундай жабулармен 6ipbmii кезекте жас телдерд!,елс1реген, жумыс туйелерш, кейде аналыктарды жабады.348

K,a3ipri кезде туйеш устау eflicrepi б1ршама взгерген.Кептеген туйе еарумен айналысатын шаруашылыктар(фермерлер, акционерлж когамдар) кыстаулардагыжайылымдарда жануарларды кол айсыз ауа райьшан коргаумаксатында арнайы кора-жабдыктар салынады. К,ыстьщ каттыборандарында мал кора жагдайында кутШп азыктандырылады.Климат ерекшелистерше байланысты кора-жайлардыцкурылысы ер турл1 болып салынады.Ощуспк аудандарда кора-жайлар терт жагынан коршалганбаза —алан болып келеда. Базаныц кабыргалары саманнаннемесе саз балшыктан жасалып, бижтт 2,0—2,5 м болады.Мундай коршау-кабыргалар малды катгы желден жене жауыншашыннанкоргайды. Кора-жайдьщ 2—3 кабыргасы бойыменертурл1 жерплисп курылыс материалдарынан eici куламалыбастырма согылады. Бастырмаларды жануарлардьщ жасынабайланысты бфнеше белжтерге (секцияларга) бе леда. Бастырмаастында еден келем1 ер баска 5 м2 болу керек. Ал шшдетуйелер емш-еркш журш-туруы ушш ондагы ашык алацнанмелшер1 ер баска 8 м2кем болмауы карастырылады.Кысы узак epi суык, аудандарда жан-жагы жабьщ малжурт-туратын аланы бар кора-жайлар салынады (жабыксарайлар). Мундай кора-жайлар тереэелермен жэне карапайымауа алмасу кубырларымен жабдыкталады.Ka3ipri уакытга барлык аудандарда туйелерда кыста устауушш арнайы кора-жайлар салмай-ак, пайдаланбай тургансиыр кораларын арнайы жендеу мен жабдыктаудан етизшкещнен пайдалануга болады (35-сурет).Туйелерд1 базаданемесе сарайда устагандаерекше кещлаударатын жагдай щкоранын тазалыш ж б-не кургактыгы. Туйежуншщ ылгалдануыньщжене ласгануыныналдьш алу уппнкунделпсп ылгалданган,ластанган тесешштерщжинап тазатесешштермен ауыстырьштуру керек.35-сурет. Туйелер серуендетуалацьшда349

5.2.Туйелерд1 азыктандыру гигиенасыУзак эволюциялык даму барысында туйе шедщ аймактардаTipmmiK етуге бешмделген. Оньщ организмшдеп зат алмасупроцеа ерекше болып келуше байланысты, ол азыкты унемдапайдаланады. Туйе ты ны ш ты к жагдайда езш щ Tipiсалмагыныц эр б1рлтне жылкыга Караганда 38 пайыз томенэнергия жумсайды. Сонымен коса бордакылау кезшде баскамалдармен салыстырганда азыкты аз жейдь Туйенщ кэкшепке деген кундж кажептлйт жайылымньщ сапасьша карайорта есеппен 24-27 кг арасында болса, ал жиналган шопкекажеттшш 6-12 кг аралыгында.Tipi салмагыньщ 500 кг айналасындагы туйенщ тэулжiniirifte орта есеппен алганда рационньщ кундылыгы 4а з ы к т ь ж б1рлжтен кем болмауы керек. Ал Tipi салмагы 500-600 кг асатын жумыска пайдаланатын туйелердщ азыккадеген тэулжтж нормасы 8-10 азыктык б1рлжтен кем болмауыкерек. Сауылатын шгендерге 1 кг сут тузшу ушш азыктыцмелшерш 0,7-0,8 азыктык, б1рлжке кебейтедьТ уй елердщ н е п з п азы гы ол ш ел ж эн е ш елейтжайылымдарда есетш табиги еамджтер. Туйе езшщ ерекшекасиетше байланысты жайылымдагы ес1мджтщ езше ецкерект1 жене кунарлы жерлерш тандап жеп, езше KepeKTiрационын e3i курайды.Жазгы жайылым кезшде туйелер-7-9сагат 1ш1нде баска малдарга (жылкыга) Караганда азыктыанагурлым аз жеп (50%) езше кажегп энергияны гана жинапкоймай, керект1 май корында жинайды (кектем жэне кузжайылымдарында ересек туйелер 100 кг дейш). Туйелердщосы биологиялык ерекшелжтерш дурыс пайдалану ушшоларды жаз жайлауларда жаюды дурыс уйымдастыра бшукажет (жайылымда мал суйсшш жейтш эртурл1еймджтердщболуы, табьшды мал жасына, кондылыгьша, жынысьша карайтоптастыру жэне т.б.).Туйе катац жэне тженекп ес1мджтерд1азык ретшде пайдалана алады. Ce6e6i оньщ ауыз куысымушзда эпителиймен капталган, соньщ аркасьщца ол шелдеесетш кап ы тженекп ес1мджтерд1 жей алады. Туйелер шелаймактарында есетш ес1мджтерда жаксы пайдаланады(алабота,буйыргьш, изень, кекпек, куйреуж, сексеул, шьггыр, акжусан,каражусан, беде, жантак, туйе-жоцышка, еркек, кияк, туйежапыракжэне т.б.) Туйе тженеп жантак кунарлыгы жагынанж оцышкага жакын келед1, бурш ак тукымдастыгынажатады.Кузде жэне кыста туйелер сорацмен жене жусанмен,кектемде децщ шептермен, жусанмен, ертурл16ip жылдыкес1мджтермен коректенёд1. Bcipece бул кезде эфeмepлieciMfliKTep туйелер ушш аса кунды, бул ес1мджтерд1 жеу350

аркасында олар кыстан кейш тез салмак. косады. Ал, жаздыныстык кундершде эфемерл1 мен дэнд1 шептер кушп, олардьщорнына шелге |ёзДмда туйелер суйсш т жейтш есЬедостеросед1(майда буталы жэне жартылай буталар, эртурл1 буршактукымдастар жэне баска еЫмджтер).Кузде эртурл! еЫмджтердщ саны азайганда туйелерсоранмен жэне жусанмен азыктанып кыска карай май корьшжинактайды (олар малды жаксы сем1ртетш азыктар болыпсаналады).Туйелерд1 м ш дет турде тузбен, бормен немесесуйек унымен, acipece микроэлементтермен азыктандырыпотыру кажет. Туйелердщ тагы 6ipf ерекшел1п —олардьщ астузына к;ажетт1лй§ШЩ жогарылыгы. Сондыктан да барлыкрациондарга кысы-жазы ересек мал га тэул1гше ен азы 100 гтуз бершед]. Сор топыракты жайылымдарда жайылатын жэнеминералданган суды iuiCTiH малдарга туз бершмейдьТуйе баска жануарлар жемейтш еткщ ихстх есшдгктерд1азык ретшде жаксы пайдалана алады. Шел жэне шелейтжерлерде есетш 290 турл1 сорандардан, жусаннан жэне баскада есшдистерден туйе 161 TypiH пайдаланады (жылкы тек 86турш гана).К,азакстан республикасында туйелерге арналган кыскыжайылым-кыстактар непз1нде кумды бархандарда орналасып,оларды капы желдерден жэне борандардан коргайды. Мундайкыстактарда туйелерд! кайыту (шагылыстыру) жэне боталатуда журпзшед!, Жайылымды monTepi аз болган жылдарыжануарлар ете арыктайды, Tipi салмагы 20 пайызга дейшжогалуы нэтижесшде, олардын ешмдшп де темендейци.Жудеген аналыктар оте кеш куйлещй, сондыктан кебшесекысыр калады.Узакка созылган аштык жэне су тапшылыгынан туйелердщ,физиологиялык жагдайы томендейдь Туйелер кыс мезпл inaeаяктарыньщ анатомиялык курылысыньщ ерекшелжтершебайланысты (табаны жумсак) жфМ Teyin азык 1здей алмайды,тек кар астынан кылкиган бутактардын жапырактарыменканагаттанады. Сондыктан Кдзакстан Республикасыныц кептегенаудандарында туйеш кыста камап устауга кешпредк Keft6ipжагдайларда кыскы жайылымдарда туйелерщ жауын-шашыннан,кардан сактау щ щ бастырма (лапас) курады.5.3. Боталарды ecipy гигиенасыТуйелердщ буаздык Mep3iMi баска ауылшаруашылыкмалдарымен салыстырганда ете узак. Ол орта есеппен дроме-351

дарларда — 390 кун, ал бактриандарда — 400—410 кун.1нгендердщ боталау MepsiMi наурыз айынан бастап мамырайына дейш созылады.Телдегенге 20—30 кунге дейш аналык, туйенщ ж е л тулгаяды, уыз телдегенге 1 теулйс калганда пайда болады.Кейб1р жагдайларда аналык туйелерге телдеу кез1ндекемектесу керек. Телдщ басы жене алдьщгы аяктары шыкканкезде оньщ аяктарын жайлап темен каратьш тарту керек.Туйе боталаганнан кешн ботаны тел кабатгарынан, мурьшкуысындагы шырыштан тазартап, буюл денесш кургатыпсуртещ.Боталар, ecipece буаз шгенда кундылыгы темен азыктарменазыктандыргандагы eлciз жене юшкентай болып туады.Жанадан туган бота елаз болгандыктан еркш турьш, козгалыпжуре алмайды. Олардьщ туган кездеп орташа Tipi салмагы35-45 кг аралыгында болады.Ботаны енесше алгаш рет туганнан кешн 1,5—2 сагаттанкейш жхбередь Бул кезде бота ел1 елс1з, аягын нык басыпжуре алмайды, сондыктан да оны устап турып енесшщемшепн емуге кемектеседьТелге енесшщ уызымен коректенуете манызды, ейткеш оньщ курылымындагы белоктар,майлар, витаминдер жене иммунды денелер шектеп алгашкыпайда болган нэжлсшен тазартуга себебш типзедд. Туылганнанкейш бота алгашкы кидан босана алмауы мумюн. Булжагдайда оган 2—3 рет 150—200 г ер тл ген сары май берукерек. Енесшщ уызын ез уакытысьшда epi жетюлпсп емгенботалар ауырмайды жене де олар тез ecin дамиды.Ботаны тэу л тн е 4 мезпл ем1зед1. Егер де енесш1ц сутeMi3reHHeH кешн желшгнде калып койып отырса оны сауыпалады. Туйелерд1 саууды боталаганнан кешн 2-mi айданбастайды. Боталарды жастайынан шеп пен тузды жеуге уйрету,олардьщ аскорьггу аппаратьшьщ жаксы дамуына он эсер етеда,epi жунд1, жерд1 баска да кокыс нэpceлepдi шайнау эдетшенсактандырады. Сондыктан да боталар туратын корадагыастаушаларды эрдайым туз, курама жем жэне кек шеп болуыкерек.К,урама жем беруда боталардьщ 5—7 айлыгынанбастайды: 200 г бастап енесшен ажыраткан кезде тэулжтжжем беруда 1,5—2 кг дешн жетазеда. Боталар алгашкы айьшанбастап жайылымдагы шоитерд! жеп уйрене бастайды.К,ыста жанадан туган боталарды жылы корада аяздарбггкенше устайды. Жьшы кезде туган боталарды ез ерюменжургенге дейш корада устайды. Боталар усталатын кора-352

жаймен жапсарланып оларды ауа райыныц жаксы кундер1серуендетш устайтын арнайы алацдар жабдыкталады.Жас боталар ете незк жене суык; типш келедо. Сондыктаналгашкы кундер1 боталардьщ устше юиз жабу жауып еаредо,ал суык, аймактарда боталар ушш арнайы жылы бога- коралар(бутятник) салынады. 1нгендердщ боталау алдында ботакораларды тазалап дезинфекциялайды.Бота кораларды жергшкп материалдардан жасауга даболады (сабан, камыс). Мундай коралар жылы epi кургаккеледа. К,оралар жарыкден жене ауа алмасу жуйелер1менкамтамасыз етшедо. К,ораныц терезелер1 ею кабат, ал бшкппеденнен 1,5 м болуы керек. Сонымен катар ауа алмасукубырлары мен азык астаулары орналастырылады. Ботакораныц шпнде арнайы алац жасайды, онда шгендер ездершщботаларын ем1зедд.Куннщ жаксы жылы кездершде 10-15 куннен кешнботалаган шгендерда телдер1мен 6ipre жайылымга шыгарыпжаюга болады. Кейде туракты жылы кундер1 ботаны енесшен6ipre калдырады (36-сурет), ал ауа райы бузылган кездеботаларды енесшен белш корада устайды.Енесшщ сут1менжетк1л 1кт1 азы к­тандыру, таза ауадаемш-ерин серуендеу,унем1 кун сеулесшщэсерш кабылдау —деш сау телдерд1ес1рудщ басты кепш.Боталарды 6ipжарым жасындаенесшен айырады.Бул кезде боталар 36-сурет. Боталарды енелершенеамдис теки азыкты6ipre устаужеуге толыгыменуйренген жене енесшен белек устау оларга аса ауыр тимейда.Боталарды енесшен ажырату алдында оларга сырга тагыптацбалайды. Енесшен ажыраган боталарды жынысына карайбелектейда. Белектеп алынган боталарды ересек туйелерменбагуга болады, 6ipaK та оларды белек жайып, белек корадаустаган жен.Енесшен белшген боталар кебшесе жайылымда журшазыктанады. К,ыс мезплшде оларды косымша жем-шеппеназыктандырып отырады.23-1221 3 5 3

5.4. Туйелерда сауу жэне кырку гигиенасыК ,орекплт мен демдалт жагынан туйе суп сиыр сутшенанагурлым артык,, epi курамындагы май, белок женеканттылытыньщ жогарылыгымен ерекшеленед1. Ал, еюеркепгп туйелер 6ip еркешпге Караганда cynijiiri темен большкеледа.Туйелердщ сут беру кезещ 12-20 ай курайды. Сут берудщмундай узактыгы непзшде туйелердщ ею жылда 6ip ретш агылы суы мен байланысты. Ж айы лым жагдайындадромедарларда орташа суттийк 12 ай нпшде 2000 л жогарыболса, ал казак бактриандарында 700 л шамасында. Онынустше сут ешмдалш непзшде азыктандыру мен кутш-багуж агдайлары на теуелд1 болып келедь “А гром еркур”шаруашылыгы (Алматы облысы) сауын туйелерда жыл бойыколда устап, жетюлпсп турде азыктандырып (жонышка,курама жем) аналыктардьщ су тп л тн 4000 л дешн жетюзуде(37-сурет).37-сурет. Туйелерда колдан азыктандыру ДУРЫС уи ы м -дасты ру ж енеколда устаганда жаксы азыктандыру олардьщ сутплш нжогарылатудыц б1рден-б1р кепий.Туйелердщ желшдер1 шагьш болуьша карамастан, оньщбезд1 улпаларга бай болып келу1 желшде суттщ кепещйршушщ непзп ce6e6i. Сондыктан алгашкы сут беруайларында шгендер ер 3—4 сагат сайын сауылу керек. Ал асасутп туйелер жаз мезплшде 5—6 рет сауылса, орташа супбарлар 3—4 рет сауылады.Аналык туйенщ желшш сауынга дейш сиыр желшштазарткандай тазартады.Аналык туйеш сауу киьшга согады, ce6e6i онын суп текботасы емген кезде гана иида. Сутгщ 6epuiyi тек емген кездегана журеда. Желшнен сут белгнас1мен ботаны ж1бшен тартьштурып сауыншы 4 емшегш де шелекке сауып алады. Егерсут белшбеген жагдайда онда ем1зумен катар сутт1 сауып354

алады, ягни желгннш; жарты болшн ботасы емед1, ал жартыбелотн сауыншы сауып алады.Туйе жешш жерден 1,05—1,10 см жогары орналаскандыктантуйеш турегеп турып сауады. Сауыншы он жак аягыментурьш, сол жак тоесш сэл бупп устше шелек кояды, шелектщсабын сол колына киед1, ею колмен 6ipre немесе он колменсауады.Туйелерщ машинамен сауу арнайы сауу аланымен сауустаноктарымен жабцыкталган малды белектейт1нкурылымдарда (раскол) журпзшедь Туйеш саууга арналганстаноктардын курылысы баска малдарды саууга арналганстаноктардан езгеше болып келедк Бул ретте сауу станоктарытуйеш сауумен катар оларды саууга дайындау, уйрету ушшде жасалып, мыктылап курастырылады. Сауыншылардьщкаушаздшн сактау ушш станоктар туйенщ бекем усталуынкамтамасыз ету керек.Станок T ip e y баганалардан турып, оларга торт жагынанагаштан жасалган калкандар жэне eKi келденен штангаларбектлед1. Станоктын узындыгы 1,5 м кем емес, бижтш2,4, жэне еш 0,7—0,75 м болуы керек.Теменп калкалардьщ6HiKTiri 1 м шамасында болу керек. Жогаргы жэне томенпкалкалардьщ арасында колденещ 30 см дейщ желшдабакылайтын санылау калдырады.Машинамен сауу ушш ДА-ЗМ сериялык аппаратынколданады (Ka3ipri уакытта шет ел аппараттарын колданугаболады). Бул аппараттар аналык туйенщ желшшщанатомиялык курылысындагы ерекшелжтёрге байланыстышамалы озгергстерге ушыраган. 1 туйёкй сауу 4 мин созылады.Сауьшшы кемеюшсшен 1 сагатга орташа 50-60 туйеш сауады.Туйелерщ сауу 0,7 кг/м2вакуумда жэне 60 пульсацияца журедд.Сауын кезшде сактьж шараларьш кдцагалау керек. Аналыктуйе арткы аягымен Te6yi мумкш. Керек жагдайларда малдьщаягын арнайы жшпен тузактап беютед1. Туйеш сауынга жаскезшен бастап уйретедьТуйелерд1 жылына 1рет кыркады. Егер кектемде кырыкпасажануар жуш Tycin калып жазда ол жуназ калады.Наурыздан бастап туйе жун1 босап, терщен ажырайды,оны тек кейб1р жерлерш1ц жуш гана устап турады. Егержуш босай бастаган кезде кунделжл оны жинамаса, ондакоп мамыгы орташа 10 пайызга дейш (3-18 пайыз) жогалады,6ipaK наурыз айында кыркуга болмайды, ce6 e6i томенптемпература нэтижес1нде туйеге суык тиюд мумкш.Туйелерщ кырку туракты жылы кезенде басталады. К,ыркуушш арнайы кора-жай жэне жабдьжталган алан болуы керек.К^фыктьж жакындаганда оларды жун артьж былганбау ушш10-15 сагатка дейш азыктандырмайды.355

Туйелердо колмен (кайшымен) немесе машинамен (койкыркуга арналган электр к,ырку аппараты) кыркдды. К,олменк,ырку ушш 5-6 туйеш ашык аланда таза, кургак, жердежайгастырады. Жануарды жаткызады, аяктарын тузактап,кайшымен кыркады. Машинамен кырыккан кезде узындыгы20 м дешн, еш 70 см болатын арнайы еткелекке (тар ауыздышарбак.) малды байлайды, мундай жагдайда малды тургызыпжунш кыркуга болады.Туйе ж уш кой жунш е тэн акауларды иемденбейд1(голодная тонина, перехват). Таза кылшыгы шыгысымен туйежуш кой жунше уксас болады. Бактриан туйесшщ орташакыркымы 3-4 жасында жогарылап, ал 5 жасынан бастап 6,6-6,8 кг децгешнде туракталады.5.5. Туйелердд жумыска пайдалану гигиенасыТуйенщ апггыкка жэне шелге тезш дш п, олардьщ сусыз,жолсыз жерлерде ыцгайлы келж тж касиеттер1 адамзат■прийлшнде кеп замандар бойы пайдаланып келеда. Баскамалдармен салыстырганда аша туяктылыгы, табаныньщ,тшерсепнщ мьгктылыгы - туйеш сусыган кумда, кальщ кардажыгылмай етуше улкен себеп. Узак жолда ащы memi, ащытуздысуды корек етш журе 6epyi туйенщ баска малдаргаКараганда артыкшылыгы болып табылады. Сонымен катаркелж ретшде оньщ б!ркатар ерекшелйстер1 де бар. Атапайтканда, олардьщ денесшщ кыскалыгы мен бшк узын аягыжукпен тж кырдан, жардан тускенде кедерп жене ете кауотп.Т абаны ньщ ж ум сакты гы кум да ж уруге ете ж аксыболганымен батпакта, музда колайсыз. Тасты жерде журутабанга жаракат екелш, туйеш жумыска жарамсыз етеда.Сондыктан тасгы жолдарда жумыс 1стегенде туйенщ табанынжаракаттан сактау ушш олардьщ табаньша кургак, жумсактерщен жасалган арнайы кебю кипзедц.Шаруашылыкта туйеш келж ретшде жук тасуга, арбага,шанага жегуге, мшу жене баска да жумыстарга пайдаланугаболады.Туйеге ж укп ш епп жатканда артатындыктан, олтурган кезде аягы катты жерге тиш табанын немесе т1зесшжаракаттап алмауына катгы назар аудару керек. Ж укп тиеубарысында TepiciHiH закымдалган жер1 байкалса (кажалган,урылган) оларды дер кезшде дер1-дермек колданып, тезжазылатын шараларды карастыру м1ндет.Туйелердщ иышдебасты жумыс купи ретшде атандар пайдаланыладыЛнгендердапайдалануга болганымен, боталауга 6ip ай калганда буаздарьшжумыстан босатады. Ем1зшш журген 1нгендерд1 орташа356

жу мыска боталаганнан кейш 2 айдан сон пайдалануга болады.Боталарын epic мацына у стал, 3 сагат сайын енелерш екозугеж1беред1. Ауыр жумыстан буаз туйелер мен шгендербосатылады. Буралар да жумыстык K a6ineri жагынанатандардан кем туспейдкТуйелерда ти1мда пайдалану — оларды куштерше сайжумыспен камтамасыз ету, тез icren шыкпауын сактау.Мундай жагдайга карапайым гигиеналык ережелерда сактайотырып, ягни курал-жабдыктарды дурыс пайдаланып жетугеболады. Ец Kayirrrici жас туйелерда (2—3 жастагы) утымдыepi зарыктырмай пайдалану. Туйелерда дурыс пайдалану —оларды жумыс кули рейнде узак уакыт бойы (25—30 жыл)кызмет етуше м умкшдж береда.Тайлактарды 3 жастан бастап жумыска жегуге, мшуге жэнеаздап жук артуга уйрете бастайды. Алгашкыда жук келем150 кг аспау керек. Eip ай бойына жас туйелерда орнынантуруга, дурыс журуге, журпзуш шщ даусына токтауга,бурылуга уйретеда.Туйе ебзелдер! (куйысканы жене б.) дурыс болтаны, терпиысып-жара кылмауын кадагалаган жен. Алгаш уйреткендежануарларды Teric жолмен журпзед1 epi жас т у й е тшаршатпаган тжмдк Туйе уйретулп катгы ауыздыктамай,камшыламай, коркытпай, epKiH жайылуына мумюндж бергенорынды. Туйе уйретудщ ете тыныш жене калылты жагдайдаeTyi туйенщ адамга тез уйрен1п, ыцгайлы жумыс купиболуыныц тетт.Туйеге дурыс куттм болса, жем —суы уакытымен бершсе —жаттыгып, шынданып, жумыс кабшеп артады. Туйеге 4жасынан жуктп аздан бастап, 6 жаска келгенде оньщ кушштолык пайдаланган орынды. Калылты жагдайда туйенщустшдеп жуп оньщ салмагыныц 50 лайызына сэйкес болгандурыс. Кейб1р жануарларга 740 кг дейш жук артугаболаггыцдыгы дэлелденген.Туйенщ калыпты жук таргу шамасы(жук козгалуына кетегпн куш) Tipi салмагыныц 10—12 пайызынкурауы керек.Туйенщ жумыстык кабшеп жугшщ салмагы мен жуктаситын ара-кашыктыкка байланысты. К,абылдангангигиеналык норма бойынша ара-кашыктыгы 30-35 такырымжерге туйеге ез салмагыныц 45—50 пайызына дейш жукартып, сагатына 4-4,5 км жылдамдыкпен журу белпленген.Сонымен 6ipre мундай кашыктыкхэ туйелерда демалту немесеоларды жуктершен босатып кайта арту карастырылмайды.Туйенщ жумыс уакыты 8—10 сагатган аспауы кажет, алтэул1кпц калган уакытында оны жаяды немесе демалдырады.357

Жумыстан кешн туйеш 2—3 сагат суыткан жен. Осы аралыктатуйе дем альт, iuiK i кызуы, тынысы калыпты жагдайга келеда.Жумыска пайдаланылатын туйелерд1 кунше 2 ретсугарады. Туйе 15—20 минут аралыгында 3—4 шелек судыасыкдай inie алады.К,онды туйе гана жумыска жарамды келед1, еркештепмайы ашыккандагы, шелдеп кореп больш есептеледа. Арыктуйеш жумыска пайдалануга болмайды.Крюкцша кррытындыТуйе шаруашылыктарында (acipece, шубат внд1ретт)олардьщ денсаулыгын сактау, еншдттн арттыру жумыстары,оларды кутт-багуда койылатын талаптар гигиеналык тургыдансэйкестенд1ртген жагдайда гана icice толык асады.Бакылау сурактары:1. Туйелердо устау жуйелер1мен эддстерше сипаттама бервдз?2. Туйелердд азыктандыру ерекшелтн атацыз?3. Туйелерд1 сауу гигиенасына бага берщдз?4. Туйелердо кырку мерз1мш жэне оньщ эднггерше аныктамабероцз?5. Боталар гигиенасына толык аныктама берщдз?6. Туйелер/Ц жумыста дурыс пайдалану ережесш сактаудьщмацызы?358

VI тарау. Ауылшаруашылык.кустар гигиенасыКус шаруашылыгы халыкка аса керект! де, кунарлы даазы кт арм ен (ет , ж ум ы рт ка) кам т ам асы з ету/'менерекшеленеЫ. Екший жагынан куст ар кутт-устау жагдайынасез1мталдыгымен сипатталады. Сондыктан олардан мол вншалу, жаксы децгейде кутт-багуды, азыктандыруды санитариялык-гигиеналыкталаптарга сай жург/зуд! талап emedi.Бул тарауда кустарды багып-куту жуиелер1, жасына жэнепайдалану багытына байланысты азыктандыру, кора-жайлардамикроклимат ты сакт ау ж эне т.б. вет еринариялыксанитариялыкшараларды iске асыру жолдары кврсетыген.6.1. Кустарды багып-куту eoicTepiK,a3ipri уакытта кус етаддерш алуда, ipi мамандандырылганкус шаруашылыгынын, кус фабрикасынын жэне де жекеKYC шаруашылыктарыныц манызы ете зор. Кустарды кутшбагумен,азыктандырудын эдютррш жэне жаца техникадамыган жет1ст1ктер1н пайдалану жагдайында 6ip шаруашылыктакус саны коп молшерде устауга (6ipHeme мыц),эрбф мекиен тауыктан жылына 280-290 дана жумыртка, 50-60 кундж еттж балапандардын салмагы 1800-2000 г мелшердеалуга мумкшдж туады. Немесе жаксы KyTin-6ary нетижесщдеказ балапандарынын 60-70 кундеп салмага 3,5-4, 5 кг дейшболуына толык жагдай бар.2003-2005 жылдарга арналган республикалык Агроазьж —тулж багдарламада 2004 жылдын басында жумыртка ендарукелемш 2140 млн. данага жетк}зу кезделш отыр. Ал, тек“Алматы кус” компаниясы кус фабрикаларьш тубегейл1 турдеennipicTi езгертуд1н аркасында 2005 жылгы жумырткаенд1руд1 500 млн. данага жетюзбекшь Аталган межелергежету ушш кустарды кутш-багудьщ озык тэсшдерш енпзу,кус шаруашылык евд1рютершщ курылыс жагдайын, enaipicжабдьжтарын тубегейл! езгерту жэне т.б. жумыстар журпзукажет.359

Жогарыдагы келтаршген меселелердо дурыс шешу ушшкус шаруашылыгында турл1 малдер1герлж-санитариялыкжумыстарды жаксарту, аталынган шараларды дер кезшде епазу,кус фермаларьшда туракты микроклимат жагдайын тугызу,дурыс азыктандыру, нысандарды дурыс жобалау, курылыс жэнекайта куру кезшдеп зоогигиеналык талаптарды орындау жэнеде кустардьщ биологиялык ерекшелжтерш ескеру кажет.К,устардьщ биологиялык ерекшелжтер1 олардьщ:• кутш-багу мен азыктану жагдайына ете сез1мталдыгы;• зат алмасу кабшетшщ жогарылыгы;• ес1мталдыгыньщ жогарлылыгы (кустардьщ непзп ешмджкасиетт — олардьщ жумырткал агыштыгы);• тез жетшу1 (7-8 апталык балапандардьщ салмагы 1,6-1,7кгжетедО;• inrKi анатомия лык курылыстарыньщ ерекшелжтер^ ягниTicTepiHin болмауынан тускен азык олардьщ жемсауындакорьггылады;• ец мацыэды ерекшелт — аналык организмнен тыс дамуы,ягни жумырткадан пайда болуы;• керу кабшетс нашар, ал KepiciHiue есту кабшеп жаксыжетшген;• уйрек етшщ калориясы жогары жене сщщщ.К,ус кораларьш жобалау, салыну кез1нде осы айтылганерекшелйстерш ескеру кажет.Ересек кустар мен балапандардьщ барлык турлерш кораеденшде багып-кутед1, оньщ серуендетепн орны болады.Тауьщтарды шарбактардыц ш]1нде багьш-кутед1, балапандармен куркетауыктарды серуендетпей жене кун шуакка шыгармай,топтастырылган немесе жекелеген шарбакта багьшкутедц.Ересек кустарды жене балапандардьщ барлык турлершлагерьде кутедьК,устьщ турше, жасына жене жерллйсп жагдайга байланыстыбагып-куту тес1лш 6ipiKTipe журпзуге де болады.Ересек кустардьщ барлык турлершщ мекиендер1 еркш серуенжагдайда багьш-кутшеда.Кустарды кора еденшде багып-куту гигиенасы. Интенсивтенддршгенкус шаруашылыгында непзшен ересек кустардыжене балапандардьщ барлык турлерш кора еденшде багыпкутед1(38-сурет). Еден жагдайында кутш-багу тес1л1нщ eKiTypi бар:1. К,альщ ауыстырылмайтын тесеншпе.2. Жука тактайшадан жасалган еденде немесе торлыеденде. Еден жагдайында кутш - бакканда кустардьщ санынакарай арнаулы типп кус коралары сальшады.360

К, ус кораларынын.еде Hi тактайдан салынады/тугелдей так,-тайдан немесе жукатактайшадан/ немесеасфальтталады, болмасатор кезщ болады.Ересек кустарды торлынемесе жука так,-тайшалы не едендеустаганда олар непзпеденнен 40-80 смбшктйске орналастырылады.Балапандар38-сурет. Балапандарды едендебагып-кутукорасына бул бшюж 20-25 см, тор кездщ мелшер1 туганына20 кун болган тауык, балапандары ушш 12 х 12 мм, ал 45кун толган балапандар ушш 15 х 15 мм.К,ус кораларда жылжымалы туракты жем бершетшастаумен су куйылатын науа болады. Булардыц саны балапандардыцазыктану кезшде алатын орын мелшерше карайбелпленеда.К,ус коралары туракты жинап алатын, немесе белшектепалатын етш кус конактайтын агашпен жабдыкталады.Туракты кус конактайтын агаштыц астынан корап туршденемесе терец траншея кдзып, сацгырык, жинагыш жасалады.Ересек кустар конактайтын агаштыц бшкттп еденнен 60-80см, балапандар ушш 50 см аспауы керек.Tepi napasurrrepi /кауырсын жэне мамык, жеуиплер/ жабыспауушш жошис турщде кул-кум ванн асы колданылады. Оныцколем! ересек кустар ушш 0,7 х 0,2 х 1 м болады, opi 180-200кускд 6ip ваннадан келеда. К,ус корада кус жумырткалайтынуялар салу кезделш, олар 10-12 тауыкка, 7-8 куркетауыкка, 3-4 уйрекке жэне 2-3 казга 6ip уядан есептелш салынады.Тауыктар мен куркетауыктарга уяны еденнен 0,5-0,7 мбийспкте, ал кдз бен уйрекке таселей еденге салынады. Булуялар гигиена ережесше сай таза усталынуы кджет.К,аз1рп уакытга онеркэсш кус корага арнап жасалганмеханикаландырылган жабдыктардын (Ресейлйс немесешетедщк) комплектна бар. Бул комплекпде жемдц rnemiтаратып-беретш курал, науалы суат, туб1 кегершмел1 уя жэнемеханизм куппмен жумыртка жинагыш аспап, кусконактайтын сыргауылдар, уяларды жэне кус ететш жолдардыашып жабатын механикаландырылган кондыргылар,кус сацгырыгын жинайтын механизмдер, ещйрйгпкпроцестерда автоматгы жолмен баскаратын станция бар. К,ус361

кораларга жабдыктарды орналастыру жобасы кора курылысыньщконструкциясьша байланысты больш, кустарды еденжагдайында колайлы орналастыру тыгыздыгы белпленген(6.1.1. кесте).6.1.1. Кустарды еденге орналастыру нормасыКустьщ Typi мен жас тобы1 м2 еденге к ел етш кусбасыЕт багытындагы тауыктар 4,0-5,0Курке тауык 1,5-2,0Уйректер 2,5-3,0К,аздар 1,0-1,5Бройлер балапандар (1-9 апта) 18Куркетауык балапандар (1-16 апта) 5Уйрек балапандары (1-3 апта) 18Каз балапандары 8К,устардыц денсаулыгы мен ешмдшМ коп жагдайдатесешштщ курамы мен гигиеналык жагдайьша байланысты.Тесенйп рет1нде агаш упндшер1, майдаланбаган сабан тагыбаска материалдар пайдаланылады.ToceHini кора iniinae санитария лы к — гигиеналыкжагдайды жаксартады, кустьщ астынан сыз етюзбей, Tepiауруынан жэне жаракатгандырудан сактандырады. Тесенйпылгалды, зиянды газдарды бойына тартып алып, кускауырсынын ластамайды, жумсак болады. Тесенйп материалдарызоогигиеналык жагдайларга сай, кургак, шансыз,ластанбаган курамында турл1 улы еамдйстер болмай жэнетурл1 микробиология лык процестерге .ыцгайлы болып,соцынан тыцайткыш ретшде пайдалануга жарамды болуыкажет.К,ора йпшдеп ауаныц ылгалдылыгы мен температуракерсеткшггер1 тжелей тесенйп жагдайына байланысты.Мысалы: дымкыл, кегерген тесешштер кустардыц аспергиллез,турл1 тыныс жолдары ауруларына себепкер болып,гельминт жумырткалары мен балапан курттардыц ecyiHeколайлы.Тесенпп ылгалдылыгьш калыпты жагдайда сактау ушшкораньщ микроклимат керсетюштерш 6ip калыпты устаукажет. К,алыц тесен1штерд1 кустардыц кезект1 тобыменауыстырып, оларды кус коймаларында биотермиялыкендеуден етк1зед1. К,устарды еден жагдайында кутш-багуэд1стер! непз1нен ыстык жэне ылгалды аймактарда пайдаланылады.362

Кустарды торда багыпкутугигиенасы (39-сурет).Балапандар мен ересеккустарды торда устайтынкораларда ecipy жералацын негурлым тшмдопайдалануга, ендарктгк Iкоралардыц кажеттшн 3-3,5 кемггуге, ауыр жумыс -тарды механикаландыруга,балапандарды ездрудщмау сымдыл ыгын болдырмауга,оЛарды ауругаушыратпауга, су кубы- Щ39-сурет. Тауыкты торда устаурыньщ, канал изациянын, электр жуйесшщ узындыгьш едоу1ркемггуге мумкщддк бередо. Муньщ 6epi курылыска жумсалатынкаржыны кемггедо жене К¥с шаруашылык тауарлылыгынарттырады.К,устарды торда багып-кутуге арналган кораныц жекезалдары жене косалкы кора белжтер1болады. Топтаскан женежеке-жеке торларга белшген залдар арнаулы стандарттыбатареялармен жабдыктал ады.Жумырткалайтьш мекиендердо торда багып-куту ушшенеркесш орны арнайы батарея комплексш ез1рлеп шыгарады.Бул батареялардьщ келем мелшер1 торлардыц титмен конструкциясына байланысты. Торлы батареялардыцкурамында жем бершетш арнаулы огтак, жем-шеп тараткыш,мелшерлепш, науа, жумырткаларды тус1ретш лотоктар женежумыртка жинайтын кол арбалар, тордагы кус сацгырьоъшжинайтын тасымалдау кондыргысы бар. Торлар кабат-кабаторналастырылады. Торлы батареялар узыннан-узак немесекосарлап, жарыстыра орналастырылады. Булардыц арасынанжурш ететш жолдьщ еш 0,8 м-ден кем болмайды. Эр жастагыбалапандар тобы 6ip-6ipiHeH оцаша торлы батареяларда багыпкутшеда. Торлы батареяларга азык бункер, азык тараткыштар,минералды азык бершетш астаулар, аспалы науалар, сащырыкс алынатын корап жене кус сацгырыгын жинап шыгаратынштангалы транс портер л ер Kipefli. Жабдыктарды баскару iciавтоматгандырылган.Етке арнап ecipuieriH 1 куннен 70 кунге дейшп балапандардыбатареялы торларда 20 балапаннан, ягни еденнщ 1 м2келемше 12 бал алан орналастыру есебшен, серуенге пгыгатыналацы жок корада багып кутеда. Секцияларды жем салатыноттыкпен, су беретгн науамен жеткшйсп етш жабдыктайды.Сонымен катар мундай балапандарды еденге тесенйы пайдаланыпecipy тищщ деп танылуда.363

К,ус шаруашылыгында кора — жайдыц дурыс багытпенсалынуыныц санитариялык-гигиеналык жагынан улкенмацызы бар.К,усты ecipy жэне багып-куту ушш инкубаторларды, кускораларды, клеткада багып кутет1н цехтар жене лагерыпккурылыстар салу алдьш ала ескершедд.К, ус OcipbieriH кораларды арнаулы типтж жоба бойыншасалады. К,устарды багып-куту тэсипне байланысты коралар364К,ус коралары пешпен немесе 6ip орталыкган келетш ыстыксумен, ыстык, бумен, ауамен жэне электр куатымен жылытылады.Жергшйсп жылыткыш ретщце кдлканды курылгылар,жылыпдыштар косымша колданылады, ал соцгы уакыттаинфракызыл сэулел1 коццыргылар колданылады. Балапандардыторларда багып — кутетш кораларда механикаландырылганагынды желдеткшггермен уштастырылган ауамен жылытужолын колданган тшмдд болады.К,ус кораларьшда таза ауаны механикалык жолмен берштуратын табиги жэне жасанды желдепош болу алдын алакезделедь Желдепош аркылы келетш ауаньщ мелшер1 кустьщ■прщей салмагьшьщ 1 кг-на балапандар ушш 1,2-1,5 м3 болуытшс, ал ересек кустарга — 1 м3, ет ушш бордакыланатынбалапандарга — 5 м3 жазда, кыста — 1,5-2 м3 колемде болуыкерек. К,ус коралары табиги турде терезе аркылы желдепледа,ягни терезе жактауына кере тартылган матадан ауа Kipin турады,мунда етпе жел болмауы тшс. Жылытылатын кус кораларьшдаот жагылатын кондыргылардыц дурыс-бурыстыгьш баюллап,балапандарды уландыратын шеп газды болдьфмайтын желдепошжуйесшщ жумысты жаксы аткару жагын бакылап отьфган жон.Механикалык желдепош балапандарды торда багып — кутетшкораларга, инкубаторлардагы кус соятын цехтарга, сондай-аккус еденде багьш кутшетш кораларга орнатьшацы.Барлык жастагы кустарды багьш — кутетш кораларда жэнеолардьщ багытына карай (бройлерда коспаганда) табиги жарыкболуы тшс. Терезе л ердд кораньщ алдьщгы жагынан шыгарып,еденнен 30-40 см жогары орнату керек. Терезе орныньщ кендщсол корада еденге жарыкты тольпс, Tycipin туратындай болуышарт. Мумкщщпнше терезеге металдан жасалган тор курылуытшс. К,ус бордакылайтын жэне сойылатьш цехтарда канализацияжурпзшеда. Сондай-ак кустарды торларда багьш кутетшкораларда унем1 су узшмей агып науадан суды жэнеедецщ, жабдыктар мен торларды жуганда агатьш жуьшды судыбаска жакка бурып кететш канализация журпзшедд. Су агыптуратьш науасы жок, кус кораларда канализация болмайды.6.2. Кус кораларына койылатын гигиеналык талаптар

мынадай типтермен салынуы мумкш: балапандардьщ есеюшекарай еденде ерюн журш туруы ymiH секцияларга белшгенкус коралар, кустарды клеткаларда багып-кутетш цех, жазайларында багып-куту ушш жылжымалы немесе турактыуйшйсгер жэне балапандарды куннщ суык кезшде ecipy ушшауа-райына шыныктыратын лагерь тишндеп курылыстар.Кус кораларыньщ жобаларында куска кажетп микроклиматжасау, енбек-ri кеп керек ететш процестерд1 механикаландырукезцеледь Жумыс келемшщ жсйбалануы, олардыжузеге асыру nporpecTi epi тшмвд журпзшу1 керек. Белпл16ip фермага арналган жобаны тандауда олардын жерплйспжердщ жагдайына сай келу жагын ескеру керек.Балапан ecipuieriH кус коралардьщ тиш климат жагдайьша,жерплЬсп курылыс материалдардын турлерше, кустардыорналастыру мелшерше карай жэне курылыстын тшспаландарыныц мелшерше карай белпленед1. К,оралардь1секцияларга белещ, буларга канша кус орналасуы ecipuieTiHкустардьщ Typi мен жасына байланысты болады.К,устын серуендеу! ушш кус кораньщ узына бойына куншуак немесе коршаулы алан жасалады. KiiuiripiM шаруашылыктардаеденде багып кут!лет1н тауыктар ушш куншуактыц аланы кус кора еденш1н 50-100 пайызы, ал уйректерушш 150 пайызына дей1н болады. Асыл тукымды тауыкocipeTiH шаруашылыктарда туганына 45-60 кун болганбалапандарга кун шуак немесе серуен аланы 0,5 м2 есеб1менжасалады, ал туганына 25 кун болган уйрек балапандарына0,2 м2 ece6iMeH, ересек уйректер мен тауыктарга 2 м2 есеб1мен,ересек курке тауыкка 3 м2есеб1мен жасалады. Кустардьщсеруен аланьша келенке болатын жаппа жасайды, буган агашбута немесе арнаулы калдыктарды пайдаланады. Тауыктаргаарналган аландар торлы коршаумен коршалады, оньщ бшкпп1,6-2,2 м болады, ал куркетауыктар ушш 2,2-2,5 м, каздармен олардьщ балападары уШщ 0,8-1 м, уйректер жэне олардьщбалапандары ymiH 0,5-0,6 м, ал балапандарга 1,5-1,6 м,куркетауыктар балапандарына 1,6-1,8 м етш жасалады. Куншуактагы коршаулы аландарды секцияларга бел еда, олардьщкус кора секцияларына сэйкес катыс жолдары болады.Кус фермалары салынатын жерлерш дурыс тацдап алудьщзор манызы бар. Учаскенщ мал жайылатын жерге, елд1мекенге, жол бойына, тазалык жагынан колайсыз жерлерге/кокыс теплетш жерге, мал кораларына, изоляторларга жэнебаскаларга/ алысырак орналасуына — кустын тазалыгы,KyriMi кус шаруашылыгыныц кейб1р салаларыныц еркендеу1■пкелей байланысты болады.Каз ecipeTiH ферманы табиги немесе жайылымга жакынорналастыру керек.365

Инкубатордьщ узына бойы, солтустжтен оцтуспкке карайбагытгалады, балапандар ушш салынатын курылыстардыналдыцгы жагы eciri оцтустжке немесе оцтустж — шыгыскакаратылады: суда жузетш кустарга арнап салынган коралардыцалдьщгы жактагы улкен какпасы оцтустжке, оцтустж -шыгыска каратылады, су коймасьша кус осы жактан шыгады.К,ус ocipeTiH кора жайлардьщ лайыкты турш кусты багыпкутугекабылданган жерге байланысты, шаруашылыкгыцкелемгмен багытьша карай, сондай-ак климат жэне жерплиспжердщ жагдайларына карай тандап алынады.6.3. Кус кораларындагы микроклимат жэне оны жетщщруКррадагы микроклиматтьщ кус организмше эсер! температураньщ,ауаньщ ылгалдылыгы мен оныц козгалужылдамдыгьшьщ, сондай-ак ондагы техникалык коспалардьщыкпалы аркылы байкалады. Жабык кораларда ауа куртнашарлап Keryi мумюн, бул кустыц еим дш т мен ес^мгаццыгынтомендетед1, ецбек шыгыны кэбешп, мал ешмдершщ езщщккуны кымбаттап сапасы кемцщ (6.3.1. кесте). К, ус кораларьшдаколайлы климат болу ушш, оларда ауа температурасыныц, оньщылгалдылыгыныц, козгалу шапшандыгыньщ, ауа курамыныцзоогигиенальпс. нормативке сай келушщ, сондай-ак коралардыкустыц турш е, жасына, багу технологиясына сэйкесжобалаудыц, техникалык нормаларда кэзделген баскадажагдайлардыц болуьш камтамасыз ету керек.6.3.1. Кус крраларыныцмикроклимат кврсеткштертщкус эншдыш сапасына ecepiБагуaaicTepiАуатемпература-:ы, "ССалысгырмалыылгал-1ЫЛЫГЫ,пайызЗиянды газдардыцауада болуы,мг/м3NH,Шац1 баскашакхандагыжумырткаберу!ел1мжшм,пайызЖдорткаСМС) вы,пайызК,альщтесен1ште 16 72 35 8 240 14 8Bip ярустыбатареяларда(АПЛ) 17 70 8 4 260 6 2,2К,ус кораларындагы микроклимат жагдайы сырткы ауарайьша,азыктандыру тэсищерше, коршаулардьщ турлерше,желдеткйп жэне канализация жуйелершщ жумысына куссацгырыгыныц дер кезшде тазаланып туруына байланысты.366

К,устардын жылу алмасу процесшщ нашар дамуы себебшенол сырткы ортаньщ взгеруше тез бешмделе алмайды. Мысалы:томен температура жагдайында кустар азыкты шамадан тысмелшерде кабылдап организмде втетш жылу алмасу rrooiieciHЯ Ш Н организмн1Н салкындауына ce6enmi болып Tvuniтемпература S Sсангырыгы аркылы белшетш аммиакЛ^ ^ 6 na^ ajlaHybl кусАуздаш жскаргы ылгалдылык' ппга!!! М0лш ерш щ кебейкм ).сын нашарлатып, тогыгу тгггыь^ ^ ЗМНЩ зат алмасу КУбыльт«'11 |№ $Н П ЯП | "Р°цес1н Сда оньщ мелптрп; 0ЛУ Кабщётгне э с е п т т ■ ?^алысьщьгн^ ^ К нГИенальп^ ^гдайТа сай с°ндыКтан^ Р ы к тш Г м я ^ ^ ^ Ъ16ip Kenre w . ЛУЬ1 керекЯ Н П Я НТабиги^Г~~ -— .*№«ь'ндаг^ ^ а« ь ,р уЖарыкгь,лы1с ------ ^ ? Я Ь|КТЫЛк.ь- ДЫ®),пайыз —•'">13 ^ К v) ам*>алапКез|Н «ек6arv „YmiH

6 .3 .3 . К у с крраларындагы крлайлы микроклимат KepcemKiiumepi3 6 8Аммиак, KyKipTTi-мг/м3 cyreri,мг/м3Кус Typi, ж ы ны сты ктоптары, инкубаторлардьщжайларыАуа температурасы, °С Салыс- Жылдьщ АуаньщЕденде устагандатырмалыылгал-Едендедыгы, %ЛокалдыжылытуорындарыТордаустагандасуык кезещндеауакозгалысы,м/сшавдауыньщmeicriмелшер!,мг/м3Газдардыц шект! мелшер1KeMip-КЫШКЫЛгазы,пайызЕресек кустарТауыктар 16-18 - 16-18 60-70 0,3-0,6 2-5 0,15-0,20 10 5Куркетауыктар 16 - 60-70 0,3-0,6 2-5 0,15-0,20 10 5Y йректер 14 - - 70-80 0,5-0,8 2-5 0,15-0,20 10 5Каздар 14 - - 70-80 0,5-0,8 2-5 0,15-0,20 10 5Тауык балапандары жасыаптамен:14 28-24 35-22 33-24 60-70 0,2-0,5 2-5 0,2 10 55-11 18-16 - 18 60-70 0,2-0,5 2-5 0,2 10 512-22 (26) 16 - 16 60-70 0,2-0,5 2-5 0,2 10 5Бройлер-балапандараптамен1 28-26 35-30 35-30 65-70 0,3-0,6 2-5 0,2 10 52-3 22 29-26 29-26 65-70 0,3-0,6 2-5 0,2 10 54-6 20 - - 65-70 0,3-0,6 2-5 0,2 10 57-9 18 - - 65-70 0,3-0,6 2-5 0,2 10 5

Жасанды жарыктьщ кез1 коранын цжне 6ip калыпты молжарык Tycipin туруы кажет. К,устарды еденде бакданда оньщжарыктылыгы шамамен 15-20 лк болуы керек, бул кызулышамдардын, куатгылыгы 6ip шаршы метр келемге кем дегенде4-5 Вт есеб1мен алынады.К,ус кораларыньщ ауа тазалыгыньщ керсетклшш кем1рк.ышк,ылгазынын келем!мен багалайды. К,ус корада булгаздьщ кеп болу себебшен баска малдардай кустар да тынысалу жиш ш артпай, керющще кустарда тыныс алу жш лшкемш, кейб1р жагдайда токтауга экелш согады.К,ус организмше аммиак пен куюртпсутек эсершен, кусденесшдей оттегшщ кулдырауына экеп согады. Сондыктанда олардын мелшер1белпленген калыггган аспауы керек. (6.3.3.кесте).Ipi кус шаруашылыктарында кус санынын кеп болусебебшен жэне кургак азыкпен азыктандырылуы салдарьшанауада механикалык, бактериялык коспалар болуы мумкш.Мысалы: 720-1000 мын баска арналган кус фермаларындажелдеткци ж уйеа аркылы 1 сагат шрнде сырткы ортага 13кг аммиак, 1490 м3 С 0 2, 40 кг шан-тозан, 174,8 млрдмикроорганизмдер шыгарылады. Мунын 03i кус арасындатурл1екпе, кез ауруларынын ce6enkepi болады.Микроклиматты жетшд1ру максатында ауанын физикохимиялыккерсетк1штер1н реттеумен катар оньщ биологиялыкбелсендшюн жогарылату керек. Ал кустын тез1мддагшарттыру ущш жуйел! турде ауаны тазалау жэне зарарсыздандыружумыстарын журпзу орынды.K,a3ipri кезде ауадагы шанды азайту максатында жэнезарарсыздандыру уйин эр! онын биологиялык белсендолишарттыратын тшмд1 тэсллдер бар. Олар, атап айтсак; ауасузпштерш колдану, ионизациялау, кыска толкынды УКрадиацияныколдану, химиялык зарарсыздандыру (кустынбарында). Ауаны зарарсыздандыру ушш (аэрозольды тэсшмен)колданатын препараггар: резорцин, триэтиленгликоль, сут жэнеянтарлык кышкылдар. Осы максатга кус кораларында бактерицидтчкшамды да (ДБ-30) колданган ти1мд1(0,5-0,6 Вт/м2).6.4. Тауыктар гигиенасыТауыктардын денсаулыгы жэне олардан алынатын жумыртканьщсапасы коп жагдайда кора-жайдын микроклиматына,азыктандырылу жагдайына, орналастыру тыгыздыгынажэне баска да факторларга байланысты болады.Тауыктарды уетаудын непзп ек-i эдоа колданылады: едендежэне торда. Климаттык жэне экономикалык. жагдайга,24-1221

шаруашылыктыц жуйесше жэне ощцрютщ мамандандырылуынабайланысты жогарыда айтылган eKi эдютщ 6ipiтандалады.K,a3ipri кезде жумыртканьщ непзп массасын тауыктардыторда устау аркылы алады. Дегенмен тауыктарды тордаустаганда жумыртканьщ жарылуы жэне шытынауы (10пайыз) жогарылайды, ал еденде устау барысында жумырткакабыгыныц ластануы 40-50 пайызга дейш жетедьТауык кораларында ко лайлы микроклимат жасау керек.Жылдьщ суык мезплшде кус корасыньщ ауа температурасы16-18°С, салыстырмалы ылгалдылыгы 60-70 пайыз болуыкерек. Бул кезенде кус корасыньщ ауа температурасы 4°Стантомен болмауы керек, ал жазда ысып Kemeyi керек.6.4.1. Температураныц тауык; всшталдылышна acepiКврсетк1шАуа температурасы, °С4,4 15,6 21,1 27 381шшген судын жел!нгеназыкка катынасы 4,4 1,8 2,0 2,8 4,5Пайдаланылган азыкпен судын болшгенкига катынасы 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 .К,идьщ ылгалдылыгы,пайыз 74 75 77 79 81Тауык кораларыньщ жарыктандырылуы да тауыктардьщен1мд1лггше айтарлыктай эсер етедь Тауык он1мд1л1п ушшКызыл сэулел1 жарыкты колдану raiMfli, сонымен катар олтауыктардьщ 6ipiH-6ipi шукып тастауын болдырмайды. Алкок жарык койганда тауыктар карацгьща жургендей болады,сондыктан да оны тауыктарды устау ушш колданады.Тауык кораларындагы тесен1шт1н жагдайын унем1кадагалап отыру керек. Ол ушш кургак агаш упнд1лер1колданылады. Зенденген, муздаган, ылгал, ш1р1ген тесенш тколдануга болмайды.Тауыктарды торда устаудьщ артыкшылыктары:— кальщ тосенште устаумен салыстырганда (5-6 бас/м2),орналастыру тыгыздыгы жогары болады-30 бас/м2;— тауыктарды аздан орналастыру жэне сангырыгыньщбелек Tycyi санитария лык-гигиеналык жагдайды жаксартады;— еденде устаумен салыстырганда азык 10 пайызгаунемделеда;— ецбек ешмдипгшщ жогарылауы.370

Бул эдгстщ кемшлжгер1:— санитариялык-техникалык жэне технологиялыккондыргылардын кымбатшылыгы жэне мамандандырылгантехникалык кызмегпн кажеттт;— тыплз орналасудьщ салдарынан созылмалы стрестщдамуы жэне козгалыстьщ шектелушен эртурш технологиялыкаурулардьщ пайда болуы.Тауыктарды торда устау тивдш ш кэп жагдайда торлыбатариялардьщ турше байланысты болады, олар кэптегенфункцияларды орындайды (азыктандыру, суару, жумырткажинау, сангырыкты тазалау).Зоогигиеналык тургыдан барлык тэрлы батариялар уштопка бэлшедг— вертикалыи Typi, ярустары 6ipiHiH устше 6ipi, TiriHeHорналастырады;— сатылы немесе жартылай сатылы Typi, ярустарыбаспалдак тэр1зд1 орналасады;— кэлденен Typi, 6ip жэне eKi ярусты болады.Асыл тукымды жэне енеркэагтк тауыктардын толыккунды азыктануы, белгш кезендерде жас молшершщ зоотехникалыккэрсетюштерге сэйкес келумен бакыланады.Тауык рационында жумыртка жасауга керект! белоктьщжетпспеушшйтнен олар эз денесшдеп белоктан толыктырады,мундай кезде тауыктардын салмагы азаяды жэне арыктайды.Сонымен катар белокты шамадан тыс беруге де болмайды.Тауыктар жукпалы, паразито жэне жукпалы емес аурулардантаза болуы керек. Инфекциялык ауру коздырушыларыжумыртканы калыптасу кезшде, сондай-ак жатырдан,кынаптан жэне клоакадан откенде сырттай закымдайды.Мундай жумырткалар адам ушш KayinTi жэне олар инкубациягажарамайды.Тауыктарды кунарлы азыкпен азыктандыру — олардынжаксы 9cin жет1Луйнн, эн1мдшгшщ арта берушщ бастышарты.К,ус азыгыньщ сапасына малдэр1герл1к-санитариялыкбакылауды азык корын сырттай карап кору немесе кез-келгенмалдэр1герлж лабораторияда санитариялык-гигиеналык жэнехимико-токсикологиялык зерттеу жолымен жузеге асырады.Тауыктарды азыктандыру оньщ жасына, ен1мд1л1гше,тукымына жэне ерекшелйстерше байланысты.Оларга бершетш азыктын 60-70 пайызы астык тукымдастар,дэнш дакылдар болуы тшс. Тауыктар белгш 6ip уакьппеназыктандырылып, оларга бер1дген азык сапасы гигиеналыкталапка сай болуы керек. Бул ережею сактамау салдарьшан,кус арасында турл! аурулар болуы мумкш. Мысалы: макта371

шротыньщ курамындагы госсипол улы затымен немесекурама жемдеп шамадан тыс туз мелшер1 кустарды улацдыруымумкш.К,орект1 азыкден тшмдд азыктандырумен катар дер кезщцежэне кандыра суару кустьщ ен1мди1н1н арттыра берудщкажетп шарты. К,устарга арналган су жарамды, медщр, Jiicci3болуы жэне оныц курамында турл1 механикалык жэнебактериялык коспалар болмауы тшс.6.5. Инкубациялау гигиенасыЖумырткаларды инкубациялау ушш инкубаторлар менинкубаторийлерде санитариялык-гигиеналык режимшсактаудыц мацызы зор. Инкубатор курамында инкубациязалы, жумыртка салынатын орын, жуып тазартатын жэнекызмет штейтш болмелер юредо. Бул нысандарда эртурл1микроорганизмдердщ есш-енуше жол бермеу ушш буларгакус жумырткалайтын маусымныц карсацында жэне онанкешн айына 1 рет дезинфекция жасап отырады. Инкубаторгажумыртканы жукпалы аурудан (пуллороз, кылау, нейролимфоматоз,оба, витаминоздар) таза фермалардан гана экепсалады. Инкубаторга сальшган жумыртканьщ сакталу мерз1м14-6 куннен аспауы керек, оныц турган жершщ температурасы+5+8°С, ал ылгалдылыгы 75-80 пайыз болуы шарт.Инкубациялау ушш ipi жумырткаларды ipiKTen алган жен.Инкубациялау режим1 — температура, ылгалдылык,жумыртканы мезпл-мезпл ауыстырып отыру, таза ауаныцкелш туруы сиякты тэртш катац сакталуы керек. Инкубатордагытемпература туракты +37,4 +39,5°С болады.Инкубациялаудыц жартысьшда температура б1ршама жогарыболуы тшс. Инкубатордагы ауаньщ ылгалдылыгы 54-57 пайызмелшершде болады.Ылгалдылык ортадан тепкйи насоспен немесе кацылтыртабага су куйып кою жолымен б1ркалыпты усталады. Инкубациялаудьщалгашкы куццершде жэне жумыртканьщ кабыгытесше бастаган кезден балапанныц шыгуьша дешнп кезендеылгалдылык жогары болуы тшс.Инкубациялау кезщце жумыртканы кыска мерз1мге элсшэлсшсалкьшдатып туру усьшылады, оны желдеткйи аркылысыртгагы салкын ауаны ж1беру жолымен icKe асырады.Сырткы ауаньщ температурасы кандай екенше байланыстыжелдеткшгп 3-4 мин (сырткы температура +25°С болса) немесе25-30 мин (сырткы температура +24+28°С болса) юке косады.Инкубатор йишдеп ауаньщ температурасы 32-33°С-ка дейштемендегенше осылай кггеле береда. Салкын ауа енпзу токта-372

тылганнан кешн электр жылыткышы юке косылып температуракалпына келт1р1лед1.Гигиеналык норма бойынша инкубаторлар мен инкубаторийлердщауасындагы ком!рк,ышк,ыльшьщ мелщер) 0,4-0,7 пайыздан аспауга рае, Ауадагы шан-тозац жэне микроорганизмдержумырткддан жана шыккан балапандардынтыныс жолын ауруга шалдыктыруы мумкш, сондыктанауаньщ таза болуын бакылап отыру керек. Бул ушш колайлыжелдетк1ш, шансоргыштар жэне арнаулы жабдыктарколданылады. Жумырткага мезпл- мезпл 1-1,5 мин бойынасынаптык кварц шамымен 40 см бшктжтен сэуле туаршедо,муньщ e3i де ауаны тазартуга жагдай жасайды. Жумыртканьщкабыгьша эмбрионды аударыстырьш отыру керек, будан кешнмезпл аралыгын б1рдей eTin тэулнчне 12 рет аударыстырыпотырган жен. Жумыртканы инкубациялаудьщ басында жэнеаякталган кезде (кейде орта щёшвдё) урыктьщ даму барысынбакылау ущш овоскоппен жарык туаред1, сондай-ак жумырткасалмагынын азаюын да еске алады, жумырткаданбалапаннын uibiFa бастауын жэне онын канша уакыткасозылганын бакылап отырады.Балапандардын 6ip мезплде жумыртка кабыгын тестшыгуы инкубациялау жумысынын ойдагыдай екеншкерсетедь Инкубациялауга салынган жумыртканьщ 87-99пайызы балапан болып шыгуы тшс.Инкубатордан шыккан балапандар ycTi кепкеннен кейш6-8 сагаттан сон ecipuieTiH корага ж1б©р1ледц балапандардыкартоннан немесе фанерден жасалган, iu iK i коршауменбелшген жэшжке салынады да, машинаны акырын журпзш,тасьш жетюзед!. 0p6ip жэшжке 25 тауык балапаны, 15 уйрекнемесе куркетауыктын балапаны, 10 каз балапаныорналастырылады. Жэипктердщ жалпы ауданы — 65 см2,б т к т т — 16-18 см болады. Ыстык кундерде балапандардыжэЩжке белгап молшердегшен 20 пайызга кем орналастырады.Балапандарды эркашан тасымалдаганнан кешн,жэипктердщ iu iiH жаксылап тазартып, дезинфекциялапотырады.6.6. Балапандарды ecipy гигиенасыЖас балапандарды дурыс кутш-багудьщ 03i келешектеересек кустардьщ оншдшшн арпыруда манызы зор, сондыктанда кус балапандарын жасынан жаксы азыктандырып,кутш-багу кажет.Балапандарды кутш-багудьщ ен жауапты кезещ алгашкы3 апта уакьпы. Жогарыда корсетплгендей балапандарды кутш-373

багу жуйелер1 эртурл1 болады. Соцгы уакытта ipi к¥с шаруашылыктарындабалапандарды торда устау эдоа колданылады.Бул жагдайда тор батареясыньщ жогаргы кабатгарында элазбалапандарды, ал теменп кабатгарында пршнпкке бешмдеубалапандар орналастырылады. Балапандар ушш микроклиматтьщерекшелш оньщ непзп керсеткшггершщ жогарыдецгейде болуында. Атап айтканда, ылгалдылык 60-70 пайыз,ал жарыктылыктьщ узактыгы 17-24 саг. аралыгында ауыткукерек. Балапандарды ecipyre арналган кораларда арнайы жабдыктар(брудер) аркылы олар орналаскан шектеул1 жерщжылытьш, алгашкы кундер1 температура 33+37°С аралыгындаусталып, микроклиматгьщ баска керсеткшггерш ретгепотьфуы ушш кора ауасы жш желдетшп туруы кажет. Мысалы:тэулпспк балапандарга кажетп ен теменп температура29+30°С, ал 6 куннен кешн температура керсеткйш 26°С-катемендетшш жэне эр апта сайын 3°С-ка темендет1л1п,акырында айдыц аягында оньщ KepceTKimi 18°С болуы тию.Технологиялык жобалауга байланысты балапандарды тордаустаганда олардыц жастарына байланысты орналасу тыгыздыгы,азьпс,тандьфу жэне суару фронттары нормативке сэйкесболуы мацызды.6.6.1. Эртурл1 жастагы балапандарды ecipy кезшдеггзоогигиеналыкжэне технологиялык, нормативтер, кун, тордаКврсетшш 1...30 31...60 61...119 1...119Тор еденшщ ауданы 1 баска, см2 14,5 270 300 300Азыктандыру ауданы, см 2,5 5 8 8Тордьщ 6HiKTiri, см 22 28 34 34KipeiiH ecix шыбыктарынынаракашыктыгы, см 21 32 42 21...426.7. Куркетауыктар гигиенасыКуркетауык шаруашылыгьшьщ непзп ешм1 —куркетауыкeri. Куркетауыктардьщ аналык тобын солярий бар коралардаауыстырылмайтын калыц тесен1ште устайды. Едендеустаганда кораны секцияларга беледа жэне эр секцияга 250-500 бастан аналыктарды орналастырады. К,ораларга 4-5аналыкка 1 уя сэйкес келепндей есеппен уялар орналастырады.Бал алан басатын куркетауыктарды тесенгште немесе торлыбатареяда устайды. Торлы еденде оларды 14 аптадан артыкустамайды. Куркетауык балапандарын багуды ересектершеарналган корага ауыстырганга дешн тесениите жалгастырады.374

Балапан басатын куркетауыктарды орналастыру тыгыэдыгы:тесешште — 1-17 аптада 3-4 бас/м2; 18-30 аптада 2-3 бас/м2;торда — 1-8 аптада 20 бас/м2; 9-14 аптада 8-9 бас/м2.Егке арналган балапандарын жабык кораларда реттелетшмикроклиматпен еденде ocipefli. Балапандарды тэулистпсжасынан сойганга дещн терен тесешште устайды. Балапандардыторлы батареяда устаганда кора-жай сыйьщдылыгы2-3 есеге, балапандардын Tipi салмагы 7-11 пайызга артады,ал азык шыгыны 11,2-15,2 пайызга жэне онгмнщ озщдаккуны 12,6-16,1 пайызга темендейдь BipaK торда узак устаудьщнэтижeciндe коп жагдайда балапандардын буганасы сьшадыжэне гематома пайда болады.Куркетауык балапандары тауык балапандарына Карагандатеменп температурага оте сез1мтал келедь Сондыктан да куркетауыкбалапандарын алдын ала жылытылган кора-жайгаорналастырады. Алгашкы 5 аптада ауа температурасын брудерде37-21°С, ал корада 30-19°С шамасында устайды жэне оныбфтшдеп 16°С -ка дей1н темендетедьК,ораны алгашкы кундер1 тэулк бойы жарыктандырады,бул балапандардын азык пен суды тез табуы ушш кажет.Жарыктандыру узактыгы алгашкы кундер; 24 сагаттыкурайды, кейшнен оны 17 сагатка дешн кыскартады, ал келеакезенде бул шама 7 сагатка сэйкес келедк 30 апталык жасынанбастап жумыргкалау сонына дейш жарыктандыру узактыгьш7-8 сагатган 14 сагатка дейш созады. Жарыктандырылуинтeнcивтiлiгi алгашкы кундер150 лк, 4 тэулжтен 20 тэулжкедейш 30 лк, ал одан ары карай 15 лк болады.Алгашкы кундер1 куркетауык балапандарын жалпакастаушада азыктандырады. Балапандарды алгашкы ретжумыртканы жарып шыгысымен 12-16 сагатган кешиспрмей,ягни брудерге немесе торга ауыстырганнан кейш Шрденазыктандырады.Куркетауык балапандарын азыктандыруды уйымдастырубарысында олардьщ биологиялык ерекшелжтерше кощлаудару керек. Баска кус балапандарымен салыстыргандакуркетауык балапандары азыкты бфден жемейда жэне оларазыктын ауысуына сез1мтал келеД1, сонымен катар азыксапасын талап етед1.6.8. Yiipeicrep гигиенасыСонгы уакытта уйрек шаруашылыгы кус шаруашылыгынын6ip саласы болып, сусыз жагдайда да ет ешмшенжыл бойы кдмтамасыз етедц. Уйрек етш енд1ру технологиясытомендегщей ecipy эдютерш колдануга непзделедк терен375

тесешште, торлы еденде жэне торлы батареяда, сондай-акжазгы лагерьде бастырма астында багу. Gcipy барысында осыэдютердщ 6ipiH бордакылаудьщ басьшан соцьша дейш немесеаралас эддс колданады.Етке арналган уйректердо, эдетте 49—56 тэулк аралыгындаecipefli жэне алгапиды 3 аптада олардьщ орналасу тыгыздыгы18 бас/м2 болады. Бул кезенде олардьщ Tipi салмагы 2,5 кг-гажетедьКоптеген шаруашылыктарда уйректерд1 торлы едендееареда. Орьш ауыстырцай ecipy барысьщца торлы батареялардауйректердщ Tipi салмагы 8—10 пайызга артады, ал азыкшыгыны 10—15 пайызга кемщц, орналастыру тыгыздыгы 2,5есе артады.Уйрек кораларын 4—5 уйрекке 1 уя сэйкес келет1ндейесеппен уялармен жабдыктайды.Уйрек балапандарыньщ TipiiiuiiriHiH алгашкы кундер1коралар тэулйс бойына жарыктандырылады, содан кешнжарыктандырылу узактыгы б1рт1ндеп кыскартылады жэнеeKiHnii аптадан бастап уйректерге 10—12 сагаттык жарыктандыружеткшкп болады. Балапан басатын уйректерщ8-10сагаттык жарыктандыру тэрт1бгнде ес!ред1 Аналык уйректертобына жарыктандыру узактыгын жумырткалауга 1 айкалганнан бастап созады жэне 20—25 лк жарыктандыру интенсивтштмен16—17 сагатка жетюзедьвнеркэсйтп уйрек шаруашылыктарында азыктандырудьщкургак турш колданады, ягни толыкканды курама жемнщтущрыикп жэне упнд1тургмен азыктандырады.Жазда уйректерд1 жаздык лагерьлерде ecipefli. Жасуйректерщ арнайы бетондалган, келем1 18x200 м болатынбордакылау алацкайларында устаган тшмдь Ce6e6i 5 бас/м2тыгыздыкпен орналастырганда 18 мьщ уйрекке дейшазыктандыруга болады. Бул кезде ен1мнщ эзшдйс куны 20-30 пайызга темендейдьУйректерд1 ерюн азыктандыру олардьщ шамадан тысceMipyme жэне ерте жыныстык жетшуше экеп согады, соньщсалдарынан жас уйректер кэп уакытка дейш усак жумырткалартуады жэне бауырдьщ майлану ауруларынаушырайды.Утрде кауырсындары тускен уйректердщ кездесу1 рациондакурамында KyKipTi бар амин кышкылдарыньщжетюпеуш керсетедь Мундай жагдайда рационга кауырсынуньш немесе синтетикалык амин кышкылдарын (метионин,цистин) коскан жен.Yui аптальпс, жасьшан бастап уйректерге арнайы астауларгасалып, киыршык тас беревд (кэлем13—5 мм). Ересек уйрек-376

тердщ рационында киыршык тастардьщ жейепеу] азыксщшдшйгш 5—10 пайызга азайтады. К,иыршык тасты вфшенауыстыруга болмайды, ce6e6i к, ум аскорыту жолдарын бггеп,кусты ел1мге ушыратады.Уйрек кораларынын ауа температурасы суык кезде 14°С,ал салыстырмалы ылгалдылыгы 70—80 пайыз болуы керек.6.9. Кдздардьщ гигиенасыК,аздарды устаудьщ мынадай oflicrepi колданылады: едендекальщ тесеншгге (аналык топ), торлы едевде, торлы батареядажэне арнайы бордакылау аланкайлары бар жаздык лагерьлерде.Кдэдарды ел ушш еаргенде хэулисик немесе 10—20 кундакбалапандарды кальщ тосешште устайды. Алгашкы уш аптадажылыту ушш брудерлер колданылады.ТэулЬспк жастан бастап сойганга деищ каз балапандарынорналастыру тыгыздыгы 6ip шаршы метрге 5 бастан болады.К.аз балапандарын 20—30 кундж жастан бастап, жабыккораларда торлы еденде 10 бас/м3орналастыру тырыздытыменecipyre болады.Алгашкы 3—4 аптада брудердеп балапандар ушш ауатемпературасы 30—24°С, ал корада 26—22°С болады жэне оныecipy сонына карай 18—20°С-ка дейш; темендетедь9 апталык каз балапандарын торлы еденде эр бел1м1 35бастан туратын топтарда устау — тишд! эдастердщ 6ipi больштабылады. Бул кезде торда ecipy жагдайына уксас жагдайжасалады.К,аз кораларынын оптимальш микроклимат керсетиштер1нщбаска ауылшаруашылык кустарына арналган мелшерлерденайырмашылыгы жок- BipaK каздар жылуды кеп кажет етпейщ.1—7 кундйс каз балапандары ушш жарыктандырылу тэулжбойына кажет, ал кеШшрек оны 14 сагатка кыскартып, балапандардысойганга дейш осы шаманы турактандырады. Жарыктандырылуштюнсивплш балапандар ушш 30 лк, ал ересекказдар ушш 15 л к болады.К,аздардьщ аналык тобын устаудьщ непзп ек1 эдю1 бар.BipjHmi эдюте каздарды кораларда тесен1ште устайды. Булжагдайда еденнщ 20—25 пайызын тормен жабады жэне онынауамен, астаушамен жабдыктайды. Екшыи эдюте каздардыторлы еденде устаумен катар, катты жабындысы жэне сугашомылатын орны бар жайылымдык аланкайларга шыгарады.Торлы еденде каздарды орналастыру тыгыздыгы1.5 бас/м2 болады. Онтуспк аудандарда бул керсетюш2.5 бас/м2 шамасына дейш ecyi мумкш. К,аз кораларьш 3аналыкка 1 уя сэйкес келейндей есеппен уялармен377

жабдыктайды. Уяларга кешке карай кургак, таза тесенimсалады. Ce6e6i каздар непзш ен тацертецп мезплде жаппайжумырткалайды.К,аз балапандарын 1 куцщк жасынан бастап толыккундыкурама жеммен азыктандырады. Т эулж тж жасынан ecipyсоцьша дешн каз балапандарын еркш азыктандырады. 1 айлыкжастан бастап жылы мезплде каз балапандарын жайылымгашыгарады немесе рационга витаминдермен жэне минеральдызаттармен толыктырылган шырынды, балауса шеп косадыжэне оларды белек астауга салады. Бул кезде каз балапандарысумен еркш камтылуы керек. Судын жепспеу1 балапандардьщтумсыгыныц жеммен бггелуше жэне олардьщ ел1мше экепсогады. Баска кустармен салыстырганда каздар клетчатканыжаксы корытады, сондыктан да олардьщ рационына шепунын кептеп коскан жен. К,аздарды азыктандыру барысындаолардьщ кек ш епп тэулш не 1—2 кг-га дешн пайдаланаалатынын ескеру керек.К,аз кораларыньщ ауа температурасы кыста 7—14°С, алсалыстырмалы ылгалдылыгы 70—75 пайыз болуы керек.Белпленген шамадан томен температурада жумыртканьщинкубация лык сапасы темендейщ.KpiCKfliua кррытындыКустардын, денсаулыгы мен вшмд'тт оларды калы пт ыжагдайда устау жэне азыктандырумен катар шаруашылыктардаветеринариялык-санитариялык шаралардыц катан,орындалуына трелей байланысты. dcipece жумыртканы инкубациялау,жас балапандарга микроклиматтык, санитариялыкгигиеналыкжагдайлар жасау шаруашылыкта басты мэселеболып табылады.Бакылау сурактары:1. К,ус гарды устау эдгстерш атацыз жэне оларды зоогигиеналыктургыдан багалацыз?2. Кус крраларыныц ерекшел1ктер1 жэне оларга койылатын непзпгигиеналык, талаптарды атацыз?3. Кус кораларындагы микроклимат керсетк1штер1жэне олардыжетщщру жолдарын атацыз?4. Тауыктар гигиенасына жалпы сипаттама бервдз?5. Инкубацияга койылатын зоогигиеналык шараларга аныктамаберщв?6. Балапандарды ecipy гигиенасы жэне оныц ерекшелштершатацыз?7. Куркетауыктарды, кдздарды жэне уйректерд! багып-кутугигиенасына сипаттама берщ1з?378

VII тарау. Yft кряндарыньщ гигиенасыУй кояндарыныц ауруларынын алдын алу шараларынуйымдастыру барысында бул жануарлардыц биологиялык.ерекшелшн, эсгресе олардыц ауа ортасыныц сапасынасезшталдыгын, сескенгштшн жене mymi уакыттагыбелсендшгт ескеру кажет.Уй кряндарын багу жуйелерг, оларды азыктандыру, ecipy,устау epeiciueniKmepi осы тарауда KenmipuieeH.7.1.УЙ кряндарын багу жуйелер1К.ОЯНДЫбагу жуйеа жергшйсп жердщ климатына таселейбайланысты, ce6e6i бул жагдай кояндардьщ денсаул ыгына,есймталдыгына, ет жене Tepi ешмше есерш типзедд.K,a3ipri кезде кояндарды багудын уш жуйесш колданады:сырткы торлык, шедтж жене микроклиматы колданжасалатын жабык коралар.Сырткы торлык жуйе. Бул жуйеде кояндарды жыл бойыжылжымалы немесе туракты торларда ашык аспан астындакутш багады.К,ояндарды сырпды торда кутш бакханда олардьщ ертурл1ауруларга тезшдшп артады жене Tepi сапасы жогарылайды.Ересек кояндарды жеке торларда, ал жас телдерщ топтобыменторларда немесе кора алдындагы аланда багып кутугеболады.К,ояндарды кутш-багу ушш жеке жене топтык ертурЛ1конспрукциялы торлар колданылады.Непзп топты устау га арналган ер тордьщ узындыгы 120см, еш 70 см, бщктМ: алды 60, арты 40 см. Торлар азыктыкжене уялык —аналык (гнездовые-маточные) болып бёшнеда.Аналык бел1мшщ еш 40 см, азыктык бвл1мдш 80 см. ТордаeKi eciK бар: торлы (азыктык белшде) жене агашты (аналыкбелщае). Торлар азык (кунарлы, шырынды жене т.б.) салугаарналган асгаушалармен жабдыкталады.379

Непзп коян топтары ушш жеке торлардыц eKi Typi болуымумкш: туракды уялы бел1мшес1мен (6ip секциялык) женеалмалы-салмалы уялы бел1мшес1мен. Ургашы кояндарды туужене кутш-багу кезещнде 6ip секциялы тор 1шшде уякакпакты (жабык тип) немесе какпасыз (ашык тип) болыпорналастырылады. Top iiuiHfleri еденд1 непзп топпенасырайтьш жас кояндар ушш тордан жасайды, оларды катгыагаштан, пластмассадан немесе металдан жасайды.Торлардыц келем1 езгерш туруы мумкш. К,ояндар кутшбагылатынкоралардыц жене торлардыц технологиялыкэлементтершщ мелшер1 жене келемдершщ нормаларыкутш -багудыц тесш ш е жене кояндар топтарыныцжынысына, жасына байланысты болады.IUedmiK жуйе. Шед (сарай) —бул eKi катармен орналаскан6ip немесе 6ipHeme кабаттан туратын, жалпы узындыгыересек жануарлар ушш 50-65 м, жас телдер ушш 58-85 мболатын торлы блоктар жиынтыгы.Кояндарды шедтж жуйемен багудьщ улкен мацызы бар.Шед-сарай —бул тор блоктарыньщ eKi катармен ыцгайлыорналасуы (6ip немесе б1рнеше ярусты). Тор блоктарыньщарасындагы жол устшен шифермен жабылган, ол блоктаркатарларын 6ip курылымга 6ipiKTipefli. Кейде оны ейнекпенкаптайды. Торлар катарына параллельщ курылган буй1рлйскабыргалар суык кезде агашпен, сабанмен жылытылады.Шед-сарайларда устау жануарларды багуга ыцгайлы женекорада колайлы жагдай тугызады (жацбырдан жене карданкоргайды). Шед-сарайларды температура - 30°С тементуспейтш аймактарда колдануга болады.Кряндарды жабык корада багу, вщцрютис технологияменкояндарды кутш-багу сырткы торлык жене шедтж жуйеденайырмашылыгы кеп. 0 нд1рютЬс жуйемен кояндарды коражагдайында устау 1-2-3 кабатты eKi жагы металдан жасалганторлы батареялармен, автосуаргыштармен, ки жинайтынсаймандармен, жасанды микроклимат жуйелер1менжабдыктауды талап етедь Практикада ти1мда коян кораларырепнде еш 12 м, узындыгы 70-100 м Tipeyci3 салынганкоралар пайдаланылады. Мундай коралардыц едеш raiMaiпайдаланып, онда технологиялык кондыргылар ьщгайлыорналастырылады. К,оралардыц едеш бетоннан жасалады.Кояндарды багуга арналган коралар климаты суыкаймактарда ете колайлы. Бул жерде кутш-багудыц араласжуйес1 колданылады, оныц барысында катгы аяз кезшдекояндар кораныц imiHfle, ал баска уакытта таза ауадаболады.380

Ipi коян ecipy кешендершщ курамына коян устаукораларынан, коян epipym уйшен жене коймалардан баскатолык рационды азык дайындауга арналган азык цехы,тоназыткышпен жабдыкталган сою цехы, елексеш ертеуnemi бар жэне изоляторы бар ветсанетюзгш, TepiHi алгашендейтш жэне сактайтын цех, казандык, резерва электростанцияюреда К.ОЯН коралары мал багатын адамдаргаьщгайлы болуы ушш кыста жылы, жазда салкын болу керек.Жабык кораларды колданудыц тшмдшп жарыктыц,температураныц, ауа ылгалдылыгыныц жэне баска микроклиматпараметрлершщ жануарлардын физиологиялыкталаптарына сэйкестш.Тигтк коян кораларын кецнен кунше 6ip рет тазалаукерек, оны сыртка ленталы-кыргыш транспортерлерменшыгарады. К,иды жинау жэне шыгару эд1стер1 тор турше,коян басына жэне кора-жайдыц турше байланысты болады.Шагын фермаларда киды ашылмалы кудыкшалардыцкемепмен кабырганьщ теменп жагы аркылы, ал шедсарайларданмеханикаландырылган ысыргыштармен сырткашыгарылады. К,оян кораныц желдету жуйес1 сырткы тазаауаны теменге карай багыттайтын болып жасалады. Жаздатерезеш 6ip жагынан ашу аркылы косымша таза ауаныцкелуш камтамасыз етед1. К,ыскы уакытта коян коралардыцжылумен камтамасыз ejrayi жылу — алмасу жуйелер!нколдану аркылы icKe асады.7.2. Крян кораларыныц микроклиматыЖабык кораларда кояндарды ecipy туракты эр1 колайлымикроклимат болуын талап етед! К,олайлы микроклимат7.2.1. Крян крраларындагы крлайлы микроклиматкерсеткштер!Микроклимат параметрлер1Барлык жастагы топтаргаусынылатын параметрлерТемпература, °С 14-16 (10-20)Ауаныц салыстырмалы ылгалдылыгы,пайыз 60-70 (40-75)Ауа козгалысы, м/с 0,31кг салмакка ауаньщ алмасуы, м’/саг:К,ыста 3Ауыспалы кезенде 4,5Жазда 6Газдардын шект! молшериКем1ркышк,ыл газы, пайызАммиак, мг/м33810,110

дегешлаз эр жануардьщ жасына жэне физиологиялык.жагдайына сай колайлы температура, ылгалдылык, ауакурамы жэне т.б. керсеткшггердщ болуы (7.2.1. кесте).К,орадагы ауа температурасынын езгеру1 организмнщжылу мен зат алмасуыньщ бузылуына жэне ертурл1аурулардьщ тууына екелш согады.К,ояндар езш-ез1 +14—16°С аралгьгада жаксы сезшедо.Теменп ауа температурасы (+7°С темен) кояндардыц ecinдамуын тежейщ, азык кеп жумсалады. Оцтустж аудандардаиплде-тамыз айларында ауа температурасы +30—35°Скетершгенде коян кораларына ылгалдаткьпптар жене баскакондыргылар орнату керек.К,оян кораларында ауа ылгалдылыгы 60—75 пайызаралыгында болган жен. Егер ауа ылгалдылыгы 85 пайызданжогары болган жагдайда ол малдьщ жылу белу процесшежалпы организмге Tepic ecepiH типзедь Ауа ылгалдылыгыете темен болса (30—40 пайыз) малдан жылу кеп белшш,Tepici мен тыныс жолдарынын кшегей кабыктары кеуш,малдын инфекцияга карсы тез1м дш т темендейд1. Ауанынжогаргы ылгалдылыгы мен температурасы (мал Tepicimnтемпературасынан жогаргы кезде) жылу белуд1 тежеп,организмнщ кызуына екеп согады. Ауаныц жогаргыылгалдылыгы мен теменп температурасы жылудьщ кепбелшуше, организмнщ тоцуына жене ертурл1 суыктанболатын ауруларга екеп согады.К,оян кораларындагы ауаньщ козгалыс жылдамдыгыжогары болса торлардан жене еденнен шан кетершш желболады (сквозняк). Бул жагдайлар ринит, ертурл1 азыктанболатын ауруларга соктыруы мумкш. Сондыктан жылдьщсуык мезгшшде кояндар кутш-багылатын коралардьщплшдеп ауаньщ козгалысы 0,05-0,25 м/с оптимальды болыптабылады. Жазда ол белсендшеу болуы керек —0,5—0,7 м/с, ал кектемде жене кузде —0,3—0,5 м/с аспауы керек.К,оян кораларында жануарлардьщ lipuimiriHin жене зермен кидагы органикалык заттардьщ mipyi нетижес1ндеаммиак, кем1ркышкыл газы, кук1ртп сутеп жене т.б. заттартез жиналады.Зиянды газдардыц концентрациясы, сонын iniiHfleаммиак мелшер1 желдетюш жуйесше жене торлыкбатареялардьщ конструкциясына байланысты болады. Егермал кораларда желдеткйц кубырлары еденнен бийс жене382

коп кабатты батареялар тьныз орналасса аммиакты жоюкиынга согады.К,оян кораларда ауаны таза устау ушш (газдык курамыбойынша) ти1мд1жумыс жасайтын ауа KipeTiH жэне шыгатынкубырлары бар желдеткш орнатылуы керек.Кояндар Ke6iHece кеп мелшерде жиналган аммиактанзардап шегедь Бул кезде олардьщ дем алуы жишеп, тынысмушелер1 аркылы ылгалдын белшу1 азаяды, шарттызардапты микроорганизмдердхц кобеюше колайлы жагдайтуады да, нэтижесшде эртурл1 жукпалы аурулар ерпщцг.Аммиак тыныс жолдарын ттр к ен дщ ш инфекцияньщдамуына жол ашады. NH3 щекй мелшер1 —10 мг/м3, С 02 —0,1 пайыздан аспауы керек.К,оян кораньщ шпндеп куцвдзп жарыктьщ узактыгы 16—18 сагат шамасында, ал оньщ непзп топ ушш интенсивилш—50—75 лк, бордакыланатын жас кояндар ymiH — 25 лкдейш болуы кажет.Уй кояндары TyHri жануарлар, олардын н еп зпбелсендшп (азык кабылдауы, су iiu y i жэне т.б.) тунп жэнекарацгы уакытта артады. Алайда, тунп уакытта олардынбелсендшшн темендететш жэне тынышсыздандыратынэртурл1шу катты эсер етед1(механизмдердщ жумысы, жеделтурдеп токылдар, бетен адамдардьщ сойлесу1 жэне т.б.).Олар уркш-шошынады, тор iuiiHfle козып жупре бастайды,торлы едещц арткы аяктарымен ургылайды. Бейтаныс шу,кенеттен таныс заттын пайда болуы да Kepi эсер® Типзу1мумк1н (кояндар какалудан олу1 мумкш, каннибализм,аскорытудьщ бузылуы). 0cipece ургашы кояндар буаздыккезещнде жэне одан кейш де сескенпш келедьвнщ рктк шулар организмнщ шартты рефлекторлыкызметш бэсевдетед1, кояндардын денсаулыгы менопгидiTI&ице Kepi эсерш тигiзeдi. Мысалы, реактивсамолеттерден туындаган шудан кояндарда агалактиядамыган жэне коян толдер} олген.17.3. Кряндарды азыктандыру гигиенасыКояндарды толык кунды азыктандыру аркылы олардынecyi, дамуы жэне эpтYpлi ауруларга тёзщркщщ арттыругаболады. Ересек коян азыктын коп бэлш н тунде немесетанертен жейда, ал жас кояндар ею есе кеп азык кабылдайды.383

К,ояндар тунп уакыттарда азык, пен суды кеп кажетсшедь1шетш су температурасы 10—15°С болу керек жэне кояннынсуды кажетсшу1 азыктьш, кургак салмагымен салыстырганда20 пайызын курайды.К,ояндардьщ непзп азыктары: кек азык, шырынды, ipi,курама жем, жануар тектес азыктар, минералды жэневитамидШ косымша азыктар. Азык толык кунды жэнеорганимзге тез сщетш болуы керек. Сапасыз азыктандырукезшде сапалы Tepi мен жаксы ©HiM альшбайды. Коктемненкузге дейш тамыртуйнектшерд1 беру кояндардьщ суттшитнарттырады. Азыктандыру кезшде эр коян алдында узындыгы7 см кем емес науа туру керек.К,ояндарды багу жагдайы мен азы кты ц курамынабайланысты азыктын 2 Typi болады: аралас жэне кургак(толык кунды гранулденген курама жем). K,a3ipri кездешаруашылыктарда кебшесе аралас азыктандыру турш, ягнидэнд1 жэне баска да курама жем, жасыл азык, шоп,тамыртуйнектерд1 колданады. К,ыскы азыктан жазгы кокшырынды азыкка кэшу б1ртщцеп журпзшу1 тшс. Коктемдекояндардьщ пи етуш болдырмау ушш шырынды азыктыкежектерге 30—50 г, ал ересек кояндарга 50—100 г шамасында(тэулшне), толык нормага жепазгенше 7—10 кун бойы 6 epinтуру керек. Егер ерте коктемде рациондардыц курамындатамыртуйнект1 жемютер болса, онда кояндарды кыскырационнан ауысуын кыска мерзшде журпзуге болады.Bcipece белоктык жэне минералды затгарга бай буршактукымдас азыктар кунды. Куз айларында кек азык ретшдебакдиа, кокошс жэне азыктык кырыккабаттарды колданугаболады. Тамыртуйнектыер кыс кезшде де кояндарга асапайдалы. Барльщ тамыртуйнектшер турш, 9cipece сэб1з жэнекайнатылган картопты колдануга болады. Аз мэлшердекырыккабаттан, сэб1зден жэне т.б. KOKOHic турлер1ненж асалган сурлемд1 берген жен. Тамыртуйнект1лерд1топырактан тазартып, усактап турайды. Ce6e6i усакталмаганазыктардан кояндарда узак уакь^г iiui катьш, ас корьпу npoueciбузылады. К,ояндарда пиектершщ кабьшуьшьщ ce6e6i —сутазазыктарга ерте ауыстыру, рационга антибиотиктерд1 кептепкосу, ургашы кояндарды курама жеммен азыктандыружуйелерш колдану больш табылады.Ас корытудьщ бузылуы кез1нде (im етуд1ц пайда болуы)шеп беруд1 азайтып, рацион курамына катты азыктарды —шырша, карагай, кылкан жапырактары, емен бутактары,384

карагаштар жэне т.б. енпзвд Кок кылкан жапырактардынкурамында микробтар жэне куртгарга карсы компоненттер(фитоциндгер) болады. 1ш кату ксзшде im ётккитш азыкден —калакай, алабота, кырыккабат, емдж бакбак жэне кебекпеназыктандырады. 1ш оту кезшде олар аскорыту процестершжаксартады жэне аскорыту кызметшщ бузылуы токтайды,кылкан жапырактын аркасында коянньщ eTi жумсак жэнеерекше nici болады. Кыста кылкан жапырак — непзпвитаминдердщ ke3i болып табылады.Эдетте кояндарды кылкан жапыракпен 4 апта катарынаназыктандырады, ал одан кешн 7—10 кундпе узийс жасайды.Ескере кететш жавдай; кылкан жапыракпен азыктандырукезшдё несеп Tyci кызыл туст1 болады, 6ipaK кешн оньщTyci калыпка келедг.Шщён жэне сабанмен кояндарды нёпзшен кыс кезшдеазыктандырады. ГПшен уакытында жиналган усакталганболу керек.Жаздыц ортасында сабакты азык ретшде аккайьщ,кектерек, жеке, уйенк1, акация, тетек жэне баска даагаштардыц жапырактарын азык ретшде дайындайды.Булармен 15—20 пайыз ш епп алмастыруга болады.Минералды заттармен толыктыру ушш рационга азыксалмагынын 1 пайызына дей1н ушкальцийфосфатжэне жемсалмагыньщ 0,5 пайызын ас тузы курайды.Азыктандырудьщ аралас тур!нде жазда кок шеппеназыктандырганда витаминдер колданбаса да болады. BipaKкыста жэне кектемде аралас азыктардыц курамына премикс(коспа) жэне концентратты витаминдерд1 косу керек.Азыктандыру. барысында мына талаптарды сактау кажет:азыктарды уакытында тарату, жана ингриедиенттерд1рационга аздаган мелшерде косып, олардыц мелшерш 6ipTe-6ipTe кебейту, uienTi кеппргеннен кешн азыктандыру,кунжараны жэне дэнш азыктарды усатып, кебек пен тскенкартоппен аралыстырып беру, буршак тукымдас азыктардысуга езш немесе азыктандыруга 3—4 caF калганда булау жэнет.б. Кояндардьщ азыктарга орташа жылдык кажетсшу1 (1ургашы коянга ш акканда): жем — 1,6, шеп — 1,4,тамыртуйнекплер —1,0, кок шоп —8,0, сурлем —1,0, туз —0,02 ц курайды.Азыктандырудьщ кургак туршде толык рационды фанулденгенкурама жемд1 колданады. Мундай азыктандырудьщ25-1221 385

ерекшелт кундылыгы жагынан барлык коректж затгарментолыктырылгандыгы болып табылады.Гранулдарды колданган кезде сумен толык камтамасызeTmyi ете мацызды мэселе. Жазда ecin жаткан кояндар 100гжелшген азыкка 220 мл , еркек кояндар —175 мл, ем1зетшкояндар —200 мл, ал буаздыктьщ 2-жартысындагы кояндар- 300 мл су ппедь К,ыста суды кажетеiHуi кургак азыктын100 г мелшерше 150 мл суды курайды.К,ояндарга калыпты жагдайда (еркек кояндардаурыктандыру аралыгында — урыктандыруга дейшкожектерд1 болгеннен кешн) куРамында энергиясы менбелогы аз азык рационьш беру керек. К,унарлы азыктарменшагын молшерде тэултн е 6ip баска шакканда 30—40 газыктандыру керек.Урыктандыруга дайындык жэне оны этюзу кезшдекояндарды дурыс азыктандыру еркек кояндардын жыныебелсендштн арттыруына, ургашы кояндардын урыктануыжогары болуына жэне еамтал тел алуына мумкщщк бередьУрыктыц дурыс дамуы ym iH рацион курамындабелоктар, минералдык заттар жэне витаминдер жетюл1кт1болуы кажет. Егер осы заттар жеткшйсаз болса, кежектерKeMic болып туылады, iuiTacTay жэне урыктьщ сорылыпкету1 жи1 байка лады. Ал егер ургашы кояндарды мелшерденкеп азыктандырса ол ceMipyre экеп согады.Буаз ургашы коян рационы сапалы жэне тез епцршетшазыктардан туруы керек. К,ояндардыц буаздык кезецщцерационды б1ртшдеп езгерту кажет. Буаздыктьщ соцгы уштен6ip бел1пнде ургашы кояндардын рационында ipi азыктыазайтып, концентраттарды кебейтедьБуаз, емхзетш ургашы кояндарды жэне жасы 3 айгадей1нп Телдерд1 тэулпше 3 рет, ал калган кояндарды 2 ретазыктандырады.Ем1зетш ургашы кояндардьщ рационына 25 пайызданкеп емес сурлем косады. Рационда кальций жетюпегенжагдайда кежектеу1киынга согып, шуыныц туспей калуынасоктырады. Буаздыктьщ 6ipiHmi жартысында ургашыкояндарга курама жем аз, ал келемд1 азыктар кеп бер1лед1.Ал буаздыктьщ 2-жартысында кундылыгы ете жогарыазыктармен азыктандыруга болмайды. Азыкка витаминделгенбалык майынан 1—1,5 жэне ет-суйек жэне балык уныныц2—3 г косу пайдалы.386

Ем1зет1н ургашы кояндарга азыктандыру нормасын6ipm aM a улгайту (2,5 есе) керек. Бул кезде сут тузетшазыктарды жазда как шеп, кыста тамыр туйнекп беру керек.Ургашы кояндарды сулы, xyrepi, буршак, пклршген картоп,жануар тектес азыктармен коректеншру керек.Кыскы-кектемп кезенде азыкка курамында витамин!бар балык майын косады: тэуЛшне кежектерге —0,3—0,5,ересектерге —1—1,5, буаз кояндарга — 2—2,5, ем1зетшкояндарга —3—3,5 г. Ас тузыньщ тэуйж тж Meipiepi ересекжануарларга 1—1,5, ал телдерге 0,5—1 г курайды.Азыктандыру мэлшерш емшу кезегфнщ 20 куншен 45куйше дейш кебейтеД*, кыс кезшде эр телге 30 г курамаазык жэне 20 г шоп, жазда 25 г кунарлы азык жэне 70-100г шоп бередьЫлгал шеппен азыктандыруга болмайды, ce6 e 6 i олкоянныц шин к’еппрёдд. Шопп азыктандыру алдындабуктыру керек. Муздатылган тамыртуйнектерд1 кайнатканнанкейш, картопты nicipreH куйщде беру керек.Кояндар тсш-жетшген жугерйп суйсшш жейщ, 6ipaKоньщ асказанда ашу процестерш шакыратын кощрсуларыбайкалады. Сондыктан жугер1мен азыктандырган кезде суберуд1шектейдьКояндардыц биологиялык ерекшелнсгершщ 6ipi больт —копрафагия (тунп нэжкгп жеу) болып табылады, ол нэжктанертенп нэжктен химиялык курамы жэне сырткы Typiбойынша езгеше болып келедь Тунп нэжю жумсак,ылгалды, ал танертецп катты домалак шшшдес болыпкеледь Копрафагия - калыпты физиологиялык процесс.Кояндар жумсак нэж1сп жеу аркылы косымша азотзаттарын жэне сонымен катар В тобындагы витаминдерд1,К витаминш кабылдайды. Капрофагия —бул коректенщруэлёменттерй жаксы корытатын он нэтижйи кубылыс,ce6e6i алгашкы кезде тез снЩйлфга затгар корытылады.Азыктьщ курамында протеин жепспесе капрофагиянэтиж'ебшде пайда болатын аминкышкылдардыц молшер113-23 пайызга жетедьКояндарды капрофагия кубылысынан ажыратурациондагы корекнк заттардьщ cinipuiyiH томендетед1, заталмасу npoueci бузылады, соньщ салдарынан малдьщ Tipiсалмагы темендейдьКояндарды тэулпш е 2 рет: ертецпсш жэне кешке карайсуарады.387

Кряндарга су жетюпеген жагдайда олардьщ тэбеп, салмаккосуы, еамталдыгы жэне сутйлш темендейщ. СудьщЖОК.ТЫГЫ кептеген аурулардьщ пайда болуына экелшсоктырады (буйректщ закымдануы, энтеротоксемия). К,ыскезщце суды жылыту керек (40—50°С).К,ыста кояндарды кармен де сугаруга болады. Ол ушшулкендеу астаулар кажет. Кармен суару кезшде онынкурамында минералдык заттардын жоктыгын ескеру кажет.Сондыктан ас тузын жэне 1—2 г борды косып беру керек.Сугаруга колданылатын кар таза болу керек.Астаулардьщ келем1 улкен болган сайьш согурлым оньщтазалыгын кадагалау керек. К,ояндардьщ арасында несепт1жэне нэш сй астаудьщ iuiiHe ж1беретш турлер1 де болады.Астауларды унем1 жуып туру кажет, ce6e6i оньщ шшдеазык калдыктары, жун, кейде нэжю пен несении устщцекэбейген эртурл1 микрофлора кояндардьщ аскорытылуынбузады.7.4. Кряндарды ecipy гигиенасыК,ояндарда жынысгык жетшу 4—5 айлыгында басталады,6ipaK бул кезде кояндардьщ Tipi салмагы 3,2—3,5 кг арасындаболуы шарт. Еркек кояндарга жыныстык к у п т б1ртшдепTycipefli. Жас еркек кояндарга 5-6 ургашыларын бекасе,ересек кояндарга — 8—12 ургашы кояндар бектледь Bipтэулж iuiiHfle еркек коянга 2 ургашы коянды eKi рет жабуymiH терт отырудан асырмай тагайындайды. 2—3 тэул1ктенсон шагылыстырганнан кейш еркек коянга 1 тэулжтпс демалысберед1. Еркек кояндардьщ туыстык кебеюш (шаруашылыкта)алдын алу ушш оларды 2—3 жылда ауыстырыптурады.Сондыктан шагылыстыру кезещнде еркек кояндаргаарналган рационный курамында белоктар, витаминдер жэнемикроэлементтер кебейтшш, ал клечатка жене кояндардыceMipTeTiH азыктар (арпа, картоп, жугерО азайтылады.Арьщтаган немесе ceMipreH еркек кояндарды урыктандыругаж1бермейд1, ce6e6i олардьщ жыныстык белсендшжтер1 теменжэне шуйеттершщ сапасы нашар болады.К,ояндардыц куйлеу Mep3iMi 3—4 кунге созылып, келеакуйлеу 8—9 тэулжтен кешн кайталайды. Куйлеу кезщцеургашы кояндар тыпыршып, тордьщ шйцце олай-булай журш,тесшдеп мамыгын жулып, кейде азыктан да бас тартады.

Y рыктандырудьщ ен тшмШ уакыты —кежектегеннен сон1—2 тэулпстен кешн. Жаз айларында кояндарды тацертенжэне кешке, ал кыста —кущиз шагылыстыру орынды.Кряндарда буаздыктын мерз!:ш 30 кун. Олар кеп телдажануарлар. Сондыктан ургашы коянньщ урпак 6epyi орташаесеппен 6—12 кежекке (ен жогаргы керсетташ 20) дешнжетеда. К.оян оарушшер кебшееё жылына оларды 4—6 реттугызып эр бастан 25—30 кежек еспредьК,ояндардан eMipiuen, жаксы дамыган, тез1мдшп жогарыкежек ecipy, ш тастауды н алдын алу жэне олардьщденсаулыгын сактау ушш буаз кояндарды сапалы азыкпенкамтамасыз eTin оларды оптимальды жагдайда устау керек.Буаз кояндарды кездейсок у-шудан, катты соккьщанунем1 сактау керек. Ce6e6i, олар жануарларды катты кобалжытыптынышсыздандырады. Уркггу, коркыту олардыжаракаттануга, im тастауга соктырады. Bcipece олардытолык кунды азыктандыруга кеп кещ л белу керек.Буаздыктын 6ipiHiiii жартысында оларды кеп мелшердекелемдд азыктармен азыктандырса курама жемип азайтады,екшгш жартысында KepiciHLiie жасайды. Рацион курамындакальцийдщ жеткипкт1болуын кадагалайды.Тууга 10—15 тэулис калганда торлар, жылжымалы аналыкк эр езд 1 ж эне курал-сай м ан д ар тазаланы п дезинфекцияланады.Ал, кожектеуге 5—6 тэул1к бурын ургашыкоянньщ торына жылжымалы аналык ара кэрезсш кояды,оньщ ене белпане кургак жэне жумсак тесенпи тесейщ,3—4 тэулж алдын-ала кежектеуге дейш ургашы коян уяныкурады, тесен ш т TicneH басады, кеюрек жэне курсакаумагындагы жушй жулып тастайды. Жацадан туылганкежектер ymiH аналык жэиыкте мамыктан жэне кургактесешштен жасалган жылы уяньщ болуы кажет, ал болмасакежектер тор бойын аралап кетш суыктап калады (егертемпература 18—20°С болса да) жэне температуралыкталыксудан (шоктан) оледг Жаксы жабдыкталган уяда алгашкы20 куннщ й ш д ё температураны 35—22°С шамасындаустау кажет. Tocemuii жэне мамыгы аз уяларда температура20—18°С аспайды, ол кожектердщ азыктануына жэнеургашы коян мен кожектердщ мазасыздануына экепсоктырады. Бфшнп рет туган ургашы кояндардын уяныЖуйелейтш аналык сез1мталдыгы элсю болса, кежектер шыгыныкебейёдГ. Ургашы кояндар ездерш щ аналы ксапалыгымен ерекшелшедь Олардьщ Ke6ici уяны курады,тесеншгп басады, кожектерд1жаткызады, устшен мамыкты389

жабады, ал б1рнеше куннен кейш вентиляциялык, TeciKTiжасайды.BipaK олардын арасында кежектерше дурыс карамайтын,мамыкпен жаппайтын, кожектерш тор еденнщ эр бурыштарындажаткызатын ургашы кояндарда болады. Булжагдайда кожектегеннен кейш кожекке керект1 жэрдемкорсету кажет. Ол ушш суыктап калган кежектердд жылытуушш корап жэне мамык коры болу керек. Кррап фанераданжасалган, онын какпагьшда электрл1 лампа болуы мумкш.Лампаны кежектерге 38—40°С шамасында температураныкамтамасыз етепндей кыльш орналастыру керек.Кэжектер жуназ жэне сокыр болып туылады. Олардьщсалмактары ургашы коянды азыктандьфу децгешне жэнетукымына байланысты (40—90 г арасында). Кэжектер ететез эсед1, егер олар туылганда 40—90 г салмак тартса, 6 —тэулйсте олардьщ салмактары eKi есе ocin, ал 1 айлыкжасында олардьщ салмактары 10 есеге дейш эсед1. Булжагдай ургашы кояндардьщ сутшщ коректшйтне байланыстыболады. Мысалы, коян сутшщ коректшш: акзат —15 пайыз,май —10—20 пайыз, кант —2 пайыз, минералды туздар —2,5 пайызды курайды. Мундай сут кожектердщ алгашкы20 куншде аса кажет. Кежектенгеннен кейш ургашы коянкшдйсп т1степ узед1, кежектерщ жалайды, уяга жаткызадыда азыктандырады.Эдетге кежектеу б1реудщ кемегшаз етеда. Кожектеукалыпты жагдайда 10—40 мин созыльш, жецш отеда. Кожектеутунде ж т , ал танертен жэне тусте сирек болады. Кежектеукезшде ургашы коян катты шелдейш, сондыктан тордыншшде су унем1 болуы керек.Ересек ургашы кояндардьщ астывда 7-9 жаксы дамыганкежектерд1 калдырады, жас кояндардьщ астына 5—6 кежек,ал калгандарын аз кежект1 кояндар астына салады.Жацадан туылган кежект1н Tipi салмагы енесшщ Tipiсалмагыньщ (3,5—4,5 кг) 1 пайызы шамасында (35—45 г)болады. Олардын жундер1 5 тэулйсте есед1, ал кездер1 10-14 тэулйстен кейш коре бастайды. 15—20 тэулйсте кежектеруядан шыгып, азык жеудц уйрене бастайды. Бул кезде уяцагыж эш 1кт1 сыртка шыгарып, торларды жуып дезинфекциялайды.Ургашы коянньщ сутп лт кежектердщ есшжейлу1ушш манызды фактордьщ 6ipi болып табылады.Кежектерщ енелер1 тэулшне 1—6 рет ем1зеда жэне ем1зу тунденемесе танертен журпзшедь390

Ургашы к,ояннын сутгЫпне багып-куту жагдайлары,азык,тандыру тиги, олардын жасы, жыл мезпл1, кожектеусаны, суттену кезеш , уядагы кожектер саны, оньщ тукымыэсер етеда:Егер ургашы коянда сут жеткшйсп болса, онда кожек тетынышталады, жаксы есед1, олар домалак формалы болады,Tepi жабыны тыгыз, кальщ, Tepici эжшс1з болады. Егерургашы коянда сут ж е т к т к а з болса, онда кожектермазасыз, жуш сирек, Tepici эжiмдi болады, даму жагынанартга калып Ши елш KeTyi MyMKiH.Алгашкы eKi тэулшпкте аналык коянды кeжeктepiмeнмазаламау кажет, 6ipaK ургашы коян уя курмаса комектесукерек. Ол ушш ургашы коянды сыртка шыгарып, колдыmcri шеппен немесе уяньщ мамыгымен cypTin, сабандаойыс жасап к0жeктepдi жаткызады жэне ycTiH мамыкпенжабады. Жарты сагаттан кешн ургашы коянды юрпзеда.Кез-келген жагдайда кожектеуден кешн 2 тэулжтен кемемес уакыт аралыгында жанадан туылган кожектердщ баржогынкеру, шуды жэне ел 1тугандарды алып тастау ушштексереда. Уядагы тесешщи 5-6тэул1ктен кейш ауыстырады.Аналык Kepe3iH тексеру кезшде уя 6eniMineci ургашыкояннын KipMeyi ушш жабык туруы кажет. Micri сабынменжуылган колмен, этГрдщ] спиртгщ, бензиннщ Mci бар колменкежектерд1 устауга болмайды. Жана уяга кожекпен 6ipreecKi уяньщ мамыгы TycneyiH кадагалау керек. Ботен ии баркежектерда ургашы коян лактырып ж1берул мумкдн.Keft6ip ургашы кояндар кожектенгеннен кейш ездержщкожектерш жеп кояды. Оньщ ce6e6i, катты шолдеу, дурысазыктандырмау, туудьщ киын болуы, маститтер немесеурпщеп жарыктар, катты жыныстык козу, уяда ел1 кежектщболуы жэне т.б. Бул себептерщ жойганнан кейш аталганкубылыс байкалса ургашы коянды алып тастайды.Жаксы жетшген к0жeктepдi енесшен 1 айлык, ал элейкежектерда 1,5 айлыгында айырады. Жас кояндарды енесшенажыратудьщ ен оптимальды кезен1 —45 кун. Ал, кояндардыжылына 5—6 реттудыру ушш кожектерда 30—35 кундтндеажырату керек.Ет ещйру багыттагы кейб1р коян еарупплер жас кояндарды60—70 кундтне дещ? eHeciMeH 6ipre устап, соданКешн б!рДен етке oTKi3in жаберед1 (Tipi салмагы 1,8—2 кгшамасында). Етке отк1з1летш жас кояндарды eHeciMeHкалдырып (6—7 бас), тор шпнде устайды (еден кблещ 0,8 м2).391

Енесшен айырган кежектерщ таза дезинфекцияланганторларда орналастырады: асы л тукымды кежектерд1 3—4бастан, эр баска 0,17 м2; баска мал тукымын —10—12 бастан,эр баска —0,12 м2 орын болуы керек. Yin айга толган асылтукымды телдерд1тагы да болектейд1: еркек телдерщ —6ipб1рден,ургашы телдерд1 — ею -екщ ен 6ip торгаорналастырады.Коптеген уяларда оспей калган кежектер кездеседьОларды б1рден белек торларга салып, етке етюзу ушшecipefli. 0 спей калган кежектер ауруларга шалдыккышкелед1, егер оларды дер кезшде коян тобынан белш алмаса,ауруды барлык кояндарга жуктыруы мумкш.Кежектерд1 айырганнан кешн ecipy технологиясыбойынша оларды сем1здтне, Tipi салмагына, жынысына,жасына байланысты топка белуда уйымдастырады. 3 айлыкжасында кояндарды ургашы жене еркек кояндардын 6ipтор пншде болмауын тексерш кадагалайды.К,ояндарды топтык кутш -багу кезшде олар жштебелесед1, сондыктан олардын Tepicinae кептеген жараларболады. Сондыктан 6ipTeKTi топтарды жуйелеу кажет. Уяныауыстыру кезшде ол араластырусыз eTyi керек. KepeKTiжагдайда саны аз уяларга 1-2 кояннан косып отыругаболады, ер торда 6-7 бас коян ecipmyi кажет. Бул мумк1немес болса, онда уялардьщ араластырылуьш берше бейтанысторда жасау кажет, сонда барлык кояндар ездерш бетенсезшш, тебе лес саны азаяды.Кежектерд1 енесшен ажыратуга Keft6ip факторлардынвзгеру1н болдырмау кажет. Мысалы, айыру жене азыккурамыньщ e3repyi 6ip мезетге болуы. Аналык суттщ артыккалуыньщ e3i улкен стресс екенш ескеру кажет.Енесшен ажыратылган жас кояндарды алгашкы кундер1енеймен 6ipre тургандагы азыктарды бередь Жана азьпс,тарга6ipTe-6ipTe уйретед1 (жас кек шеп, витамищц буршак шоп,сулы, nicipuireH картоп, ас тузы, ce6i3, ет-суйек жене балыкуны).60-90 кунд1к кояндар жаксы еседь Осы кезецдекояндардьщ орташа теулЬстк eciMi 25-35 г болады. 120 кундкжастан аскан кояндардьщ осу интенсивтшщ темендейд1жэнеорташа тэулйстж ecyi 10-12 г темендейд1, сондыктан 100-120 кундйс кояндарды етке етюзу ти1мд1болып саналады.392

KpiCKpuia кррытындыКрян кораларында колы пт ы микроклимат ж а са у , бвлвш!жуйеде азыктандыру, суару ж эне ecipy басты мшдет. Д у р ы сазыктандыру жэне санитариялык-ёиаиеналык, т алапт ароысактау кояндардьщ денсаулыгы мен осу Ka6i/iemiH ж о га р ы л а -тудыцкепш.Бакылау сурактары:1. Кряндарды устау жуйелер1 жэне олардьщ кдй Typi гигиеналык,талаптарга сай?2. Кояндарга крршаган орта факторлары кдлай эсер етед1?3. К,ояндарга тэн биологиялык, ерекшел1ктерд| атацыз?4. Кряндарды ocipy гигненасы жэне оларды азыктандыру ерекme.iiKTepiкдндай?5. Кряндарды багып-кутудеп мвдетп турде сакталатын ветеринариялык-санитариялыкшараларды атацыз?393

VIII тарау. Tepici багалы андардыц гигиенасыБул тарау да mepici багалы ацдарды багып-устауерекшелйстер1мен катар оларды азыктандыру мен ecipydinсанитариялык-гигиенапык талаптары ту рал ы калыптаскансипаттамалар берыген.8.1. Tepici багалы ацдарды устау гигиенасыЖогары сапалы Tepi алу жэне деш сау андарды ecipy ушшандардыц биологиялык, циклын жене олардыц организмшщкоршаган ортамен байланысын бшу керек. Осы аталганжагдайларды ескерген кезде гана мал шаруашылыгыныц булбагытын жаксы еркендетуге болады. Андарды багудьщ ушедка бар: торлы, жартылай еркш жене еркш.Ацдарды еспруде кеп жагдайларда тшмд1 эдю болыпторлы ddic саналады. Бул кезде непзп жануарлар женеолардыц телдер1 торларда кутш-багылады. Бундай кутшбагукезшде жогары сапалы ешм жене мол тел басын алугаболады.Андарды еркш кутш багу кезшде олар табиги жагдайдаболады, 6ipaK белгшенген аймактан шыга алмайды. Шаруашылыктерриториясы торлы коршаумен коршалып, оныцтеменп жагы 30—40 см теменджте KeMbiyi керек. К,оршаудыц6niKTiri тулк1, кундыз жене булгын асырайтын шаруашылыктарда2 м, ал кузендер ушш 1,5 м. Тулкшер менкундыздардыц торлы коршауларыныц устщп hiiKi жагынанкалкан жасалады. Ацдарды, ecip ece табиги азыктаржепспеген кезде олар ашыгып калмауы уипн колданазыктандырып турады. Андарды азыкпен алдау аркылыаулау жыл сайын арнайы кезенде журпз!лш барлык ацсаны уактылы саналып отырады. BipaK бундай кутш-багужуйесшде барлык малдерп'ерлк шаралар журпзшуге жагдайболмайды, соньщ салдарынан ацдардыц ен1м дш т женесапасы жогары болмайды.Жартылай еркш кутш-багу жуйес1—бул аралас эдгс, ягниторлы жэне еркш кутш багу жуйелершен турады. Андардыцнепзп басын (ересек) торларда устайды, ал телдерш керекпмезплге дейш табиги жагдайда устайды.394

Tepici багалы ацдарды багу шаруашылыктарын курганкеэде климаттык жагдайларды жэне керект1азык базасыньщбар-жогын ескеру кажет. Мысалы, кундызды багу ушшклиматы жумсак, opi жылы кeлeтiн аудандар керек.Сондыктан сарай (шед) тобесш жеьил материаддардан (асбестпцемент) жасайды. Еде щи асфальттайды немесе бетондайды.Сарайдыц eHi 4 м, узындыгы 60 м кем болмауы керек. Тулгамен поляр TYЛкiлepi еркектерше арналган белек торларды6ip катарда 50 кояды. Тор катарлары арасындагы кашыктык4 м, ал серуен алацындагы уйипктер арасындагы кашыктык1,8 м кем болмауы керек. Торларды кебшесе 1 кабаттанорналастырады (eKi кабаттан сирек салады).Булгындар, кузендер, тулкшер ушш сарайлардыц(шедтердщ) сырткы узынша жагынан жэне азык беретщжол бойымен тор тартылады, терецщп 20 см кем болмаукерек. Сарайлардыц бушршен торлы eciKTep жасайды.Жануарларды сарайларда устау колайлы жагдай тугызады(оларды жацбырдан, желден жэне кардан коргайды), азыкберуд1, сугаруды, кон шыгаруды механикаландыругамумюндйс бередкЖас ацдар рационы ездер1 тапкан табиги азыктардантургандыктан олар азыкты аз кажетсшедь Сонымен катартелдерге арналган торларды салуга каржы жумсалмайды.Ацдарды жабык кораларда устау ip i фермаларда жылбойы Tepi ещцруге мумки-дак бередг Осы максатга торлардыколданады, торлардыц конструкциясы жэне келем1климаттык жагдайларга, жануар T y p iH e, жасына, жынысынажене шаруашылык максатына байланысты болып каркастыжэне каркассыз болып бел4нед4. Эртурл1 типи торларжасайды. Оларды кебшесе агаш каркасты металлы торданжасайды.8.1.1. Tepici багалы ацдарды багу adicmepiЖануарrypiКузендер,булгындар,тулкшер,поляртулкшер!ЖастоптарыHeri3riтоптарнемесе жастелдерБагу эд1стер|ЖекеторлардаТорлардыорналастыруСарайлардаТаралу аудандарыАуа температурасы35"С жене одан дажогары жэне куннщтурактануы 4саг/тэу1л. болатынаудандардан баскажерлерде395

Тулюлер,поляртулкшер!Heri3riтоптар(еркек)Жеке турганторлардаСарайлардаАуа температурасы35°С жэне одан дажогары жэне куннщтурактануы 4саг/тэу1л. болатынаудандардан баскажерлердеСазкэмшаттарыНепзптоптарЖекеторлардаСарайларданемесе ашыкаландардаТемператураминус 20°С жэнеодан да томенЖас толЖекеаландарда,6ip ярустыбатареялардаТоптыкторларда(загон)Топтыкаландарда,6ip не eKiярустыбатареялардаЖабык,аландардаТемператураминус 20°Сжэне одан датоменТемператураминус 20°Сжэне одан датоменТемператураминус 20°С жэнеодан да томенСарайларданемесе ашык.аландардаЖабыкаландардаАталык, тул*а мен булгындарга арналган жеке тор eKiбел1мнен турады —уйийк жэне серуен аланы. Андарды желденжэне жауын-шашыннан коргау максатында yttiniri жанжагынантебес1мен коса жаксы кымталып жабы л у керек, алсеруендеу аланы торлы болады. Торды непзшен баганагажерден 0,7—0,8 м бипспкте орнатады.Уйшжтщ кабыргасында серуендеу алацында азыкетк1зетш есжше жэне авдар ететш eciK орнатылып, сере,науа койылады.Ургашы тулкшер мен поляр тулкшерш устайтын тортж бурышты тордан жасалган параллелепипеда курайды(узьшдыгы - 290 см, еш —100 см, бийстН - 65 см). Кушжтеужэне кушжтерш ем1зу кезещнде торга жапсырып уяшыгыбар уйшж орнатады (70x60x60 см). Уйшжтщ кабыргасыбггеу жабылган, тек кана ан KipeTiH жер болуы керек; оньщтебесше 6ip жак кабыргасы уяны бакылау уш1н алынбалысалынбалыболуы кажет. Бул кабырга немесе Te6eci анастына тесейтш тесен1шт1 езгерту ушш де, кушжтершбакылау ушш де колданылады; Ty6i eKi кабаггы агаштан396

жэне тордан турады. Агаш Ty6i алынатын немесе жылжытылатынболуы мумюн.Жеке тордагы кузендер мен булгындар торлы серуендеуаланында параллелипипед турщдеи жэне биистеу орналаскануйипкте (150x100x80 см) турады. Андар серуенге шыгу ушшуйипк кабыргасынан к1шкене орын калдырады. Ушшк тебеаeici кабатгы: 6ipiHmici (беткейл1п) агаштан жасалган алынбалысалынбалы,ал екшипЫ торлы ашылатын етш жасайды.Уйшпстщ Ty6i де eKi кабат: туракты торлы жэне агашты.Сонгысы алынатын немесе жылжымалы болады. Тордаосылармен катар науа жэне eciK орнатылады.Саз кэмшатынын Heri3ri 6ip табынына арналган, жекеторлар ушшктен, серуендеу аланынан жэне бассейннен (немесебассейназ) турады. Уйипк (0,64 м2) кундыздарды жауыншашыннанкоргайды жэне куйиктеуге арналган. Уйщцспсеруендеу аланынан болетш белтнде кшжене ан Kipinшыгатынтесж орнатылады.8.2. Tepici багалы ацдарды азыктандыру гигиенасыАндарды тек сапасы жогары азыктармен азыктандыру—аурулардьщ алдын алу кепш. Ашыган азыктармен азыктандыругажол 6epinMeyi керек. Ал тез ашитын азыктарды мырьпижалаткан ыдысга сактауга болмайды, жануарлардын улануынасоктырады, ce6e6i кышкыл ортада цинк тез epin уландырады.Жаз кезшде азык науалары оте таза болу керек. Сазкэмшаттарын, булгындарды, тулюлерд1, поляр тулылершсуык кезде азыктандыру ушш азыктарды науаларга, ал жылыкезецдерде торлардьщ торлы Тэбёлёрще салады.Тулю, поляр тулк1с1, кузен жэне булгын ет корект!, алкундыз шоп корект1 ан. Саз кэмшатын азыктандырукояндарды азыктандыруга уксайды. Олар буршак тукымдастарды,бидайды, тамыр жемютшердц сутп, жумыртканы,жемд1 жэне тагы баскаларды жаратады. Булгьшдарга арналганрационда кедр жангагы, жас тскен немесе KenTipmreHжёшстер болу керек.Ет KopeKTi Tepici багалы андардьщ рационы жануар тектесжэне есвдщк азыктьщ коптеген косындысынан турады. Оландарды азыктандыру уniiH erri, балыкты, сут ен1мдерш,витамин концентраттарын колданады. Тулк-i, поляр тулйс1жэне жанат рационында 50 пайызга дей(н жарманыц орнынаше1ршгей картоп енпзуге болады. Жарманы ботка турщде,унды азыкка араласытырады немесе одан нан nicipin, оныкеггпрген куйде берёд1-397

Ет азыктарыныц 50 пайызын балыкпен немесе ipiMiiriKпеналмастыруга болады.Азыкты быламык. туршде беред1.Ацдарга бауыр, балык майын, ашыткы, оскен дэн беру асапайдалы. Ересек ацдарга жэне олардьщ куппктершеминералды азыктар (ас тузы, унтакталган суйек немесесуйек уны) беру олардьщ осуше жэне ешмдшшне мол ыкпалынтипзедо. Арнайы азыктандыру болмелершде аталганазыктарды мукият уактап арнайы машиналарда араластырып,ботка тур1нде ацга бередьАцдарга кокошстерд1 шюа усакталган турде немесе баскаазыктармен араласкан паста турвде бередь 1шектен баскасубен1мдерд1андарга шию куйшде, ал шошка канын nicipinберед1.Уакытысынан ерте ет жэне балык эшмдерш дайындаугаболмайды, ce6e6i осыньщ салдарынан андарда азыкпенулану жэне ауыр турде отетш ас корьп~у жолдары ауруларьштудырады. Уакталган азыкты оте мукият араластырып тезжэне сол уакытта ацдарга тарату керек.Майдалаган ет жэне балыкты 9cipece жылы кезендерде1—1,5 саг сактауга руксат епледц. Муздатылган азыктар пайдаланаркезде жШтледа. Барлык туздалган азыктарды колданаралдында суга салып тузьш азайтады. Бул талаптар непзшенTepici багалы ацдардыц азыкка оте сез1мталдыгынантуьщцаган.Инфекциялык жэне инвазиялык аурулар непз1ненацдарды осы аурулардыц коздырушысымен закымданганазыкпен (етпен) азыктандыруынан туындайды.Органолептикалык тексеруден кейш ipi кара, жылкыжэне бугылардьщ errepi шик1 туршде азыкка колданылады.Ацдарды Ауески ауруы вирусынан сактау ушш шошка етштемпературалык оцдеуден отк1зед1. К,ой етш кузен мен булгындаргаэнцефалопатия ауруын тудырмас ушш nicipmreHтурде, ту л и жэне поляр тулкшерше аталган ауруга сез1мталболмагандыктан шик1TypiHfle беруге болады.Бузау жэне коян етш сальмонеллез бен пастереллезденсактану есебшде nicipmreH туршде гана беред1. Лажсыздансойылган ауыл шаруашылыгы малдарыныц жэне андардыцеттерш рационга тек кана термикалык оцдеуден откен соцкосады.Азыктагы микробтардыц колем! мен ацдардыц ауруы 6ip-6ipiHe тжелей байланысты. Бул жагдайда тек кана белгЬп6ip патогенд1 микробтардьщ болуы гана емес, сонымен катаржалпы азыктыц бактериямен ластануы а'зыкта кейб!р ингри-398

едиенттердщ сапасыздыгынан немесе санитариялыкжагдайыныц темендтнен жэне дайын азыктык боткалардьщбузылуынан болады.Ересек авдарды жэне асыл тукымды емес жас андардытэултне тек 1 рет азыктандырады, ал асыл тукымды жасжэне буаз ургашы андарды кунше 2 рет азыктандырып жэнеунеШ сумен камтамасыз ету керек.Биологиялык циклына байланысты ацдардыц азыккак,ажетсшу1 езгередг Сондыктан олар ушш эр кезенге —буаздык, лактация жэне т.б. байланысты азыктандырудыцарнайы рет1н аныктайды. Буаз жэне бауырында KymiKTepiбар ацдардыц рационына сапалы шию бауыр жэне кан (20—40 г) коскан тшмдьTepici багалы андарды узак уакыт кем1рсуы жетюпейтшазыкпен азыктандырганда жас анньщ ecin OHyi тежелденш,TepiciHin сапасы б1рден темендеп кетедг Тулкшщ, поляртулккй азыгыныц курамында С витамин! жепспегеннен Кызылтабан ауруы дамиды. Андар майда еритш (А,Д,Е) жэнесуда еритш витаминдерге —В,, В2, РВ, биотин, аскорбинкышкылына ете муктаж болады. Анемияныц алдын алуущщ андардын рационына TeMipi бар препараттар косады.Кузенд!; тулкЫ, булгынды жэне кундыздарды арнайыавтоматты немесе карапайым суару тэалдер1мен сугарады.К,ыста андарга ереже бойынша серуенде жэне тордынсыртында болганда кар немесе муз бередь8.3. Tepici багалы андарды ecipy гигиенасыЖырткыш Tepici багалы андардын биологиялык цикл1баска ауыл шаруашылык жануарларга Караганда негурлымайкын: кобею мезпл1 шектелген, куЙ1белгш 6ip уакыттакелед1, зат алмасуыныц маусымдык 03repyi байкалады (жазайларында зат алмасу негурлым интенсивт!, кузде темендеп,кыста айтарлыктай темендеп, кектемде кайтадан артады).Саз кэмшатында мундай маусымдык биологиялык циклжок- Олар жыл бойы кебейе береди куйлеу1 узак уакыткасозылады. Алгашкы кобею кезец1 кузендерде 9 айында,поляр тYлкiлepiндe жэне тулкшерде 9—11 айында, кундызда3—4 айында басталады. Биологиялык циклге байланыстышагылысу жэне куцйктеу1 белгаш 6ip жылдьщ маусымындажуред1(8.3.1. кесте).Шагылысуга дайындаудын. непзп шарты —андарды кунарлыазыктандыру. Ересек ургашылар суттену кезещнен кеййазып399

8.3.1. Tepici багалы ацдардыц биологиялык, циклыУавдлтЖануар rypi Шагылысу КуинктеуКузенTyjiKiПоляртулкняБулгынСазкэмшатыАкпаннынекшилжартысы,наурызКачтардьщекший жартысы,акпан,наурызАк.панньщортасы,наурыз, кокекМаусымнын,цплденщ екшrniжартысы,тамыз айынынбасы1-тур —тамызкараша2-тур -наурыз-мамырКокек айынынаягы, мамырНаурыз, кокек,мамыр айынын6ipiHiuiжартысыКокек айынынсоны, мамыр,маусымНаурызайынын аягы,кокекЖас толдщБуаздык енесшенузактыгы, ажыратутэулж кезшдепжасы, тэулж37-80 35-4550-55 45-5050-5 40-45270-300 45-50кантар-наурыз 127-137 40-601Шлдекыркуйек127-137 40-60кетедь Сондыктан оларга кундылыгы жогары азык бередьYргашылардын кондылыгы калыпты денгейге жеткендеоларды шагылысуга дайындайтын рационга ауыстырады.Куйлеу андардьщ шагылысуга дайындыгын корсете®.Ургашылардьщ буазды к кезе:щ де толык, сапалыкоректенущ кажет етеда. Осы талаптарды орындамау тусжкежэне дурыс тумауга экелш согады. Буаздык жэне суггенукезецшде андардьщ рационындагы балыкты азайту керек,ce6e6i олар ауруга шалдыктырады (кан азаю, авитаминозВ,жэне т.б.)Тулю, поляр тулккя, саз кэмшаты буаздарын уйшжтер1бар торларда жеке багады. Уйшж пен уяларын кушжтеуге10—15 кун калганда дайындайды.Кундыздар мен булгындарда бул жумысты 20 наурызгадешн аяктайды. ¥ я мен уйшжтерщ ластан тазартып, лампа-400

мен куйииредК содан кешн куШйрпш натрдын 1—2 пайыздыертшд^мен жуып, кегтредь Содан кешн уйшжке уяныенпзт жылылайды. Буаз андардын уясын аптасына 3 реттексередд, тесенйиш уакытылы ауыстырады. KymkTeyi киынацдарга арнайы жайлар карастырылуы керек.Жырткыш багалы андардын KymiKTepi элс1з болыптуылады. Олардын коз1 кермеШй, есту жолы бекшген, Ticci3,Tepi жабыны оте кыска жэне сирек болады. Саз кэмшаттардынKymiKTepi жаксы дамып туылады. Tepi жабыны мол,жузе алады, ал 1—2 тэулжтен кешн азыкты жей алады.Ургашы анныц астына асырау ушш жанадан туылганкушжтерд1н оптимальды саны: кузендерде 7—8 кушж,тулкшерде 7, поляр тулкшершде 12—14 жэне саз кэмшатында5—14 болуы кажет. Элаз куипктерд1 жылы болмегеорналастырады, ол жерде электр лампасы бар арнайыкораптарда жылытады. К,ораптьщ (инкубатор) астына мактатосеп, температураны 30—35°С жетюзедьКушйстер элазд1пнщ ce6enrepi эртурл1болады. Олардьщ6ipeyi болып буаз ургашы аннын рационында А жэне Свитаминдершщ жет1спеу1 болып табылады. Бул жагдайдатулк^лердщ жэне поляр тулюлершщ кушжтершде Свитаминозы байкалады. Ол жалпы элаздж табандарынынiciHyi жэне кызаруымен сипатталады. Кейде жаксы дамыган,жанадан туылган кушйстер анасын еме алмаган сон ancipefwi.Бул ургашы андарда (ocipece тулкшер мен поляр тулкшершде)сут бездершде ж уй сакталганда жэне кушжтер ypniHi табаалмаганда болады. Кейде жанадан туылган куппктер езшщэлаздкшен анасын еме алмайды.Кушжтердщ аштан олушщ алдын алу ушш элс1з кушжтергеcyrri аузына немесе ьщыска сауады, ал одан кейш жылыкушнде ем!зж аркылы бередьТуган кушжтеудщ алгашкы 3—4 аптада сакталуы ургашыанньщ суттшгше т1кел^й байланысты. 20—25 тэулжтепKYшiктepдi майдалаган етпен, сутпен жэне т.б. азыктарменкоректендаре бастайды.Тулк1 мен поляр тулккп кушйсгерш сусыз жартылай суйыказыкпен азыктандыруга болады. 5—7 кундж жастагы тулюKymiKTepiH косымша euiKi супмен азыктандырады, ал сазкэмшаты жэне поляр TYЛкici кушжтерше 36—37°С жыльпылгансиыр сут1н бередь Gyji аз жэне тол1коп енелершен туылганкушжтердщ, жартысын баска ургашыларга отыргызады.Тулю мен поляр тулккп куйиктерше 3—4 апталык, албулгын, саз кэмшат кушистерш 30—40 кундж жасынан бастап26-1221

косымша азыктармен азыктандыра бастайды. К,осымшаазыктандырудын алгашкы 10—15 куншде уйгшктерд1куйддрпш натрмен (щелок) немесе ыстык сумен жуьт тазалаукерек. Тулш жэне поляр тулккп кушжтерш енесшен 45—50кундж, ал саз кэмшаты кушжтерш 45—60 кундж жасындаайырады. Кушжтердх алгашкы 20 кунде торларда топтапустаса, ал кешн б1р-б1рден болектейд!. Саз кэмшатыкушжтерш 3 айлык жасьшда су коймаларына ж1бередьТулкшердщ кушжтерш 2,5 айлыгынан бастап кулактарынкененщ бар-жогына жуйел1 тексерт отыру керек.Жылдьщ ыстык мезпшшде булгын кушжтерщде курсакаумагында жэне арткы аяктьщ iiiiKi беткейлтнде тершщiciHyi жэне мацерация туршде байкалатын ауру пайда болуымумкш. Уйшжтердщ шпнде желдетущ жаксарту аркылыбулгын кушжтершщ мундай жаракаттарга шалдыгуы курттомендейщ. Ол ушш уйшжтердщ агаштан жасалган шатырларынмамыр айынан бастап тэулж бойы ашык устауыкажет. Жазды куш тун жылынганда уйшжтердщ пышенагаш едендердо алый тастап тек торлы едендерд1калдырады.К/ыск/иша кррытындыTepici багалы ацдарды устаудыц, азыктандырудын, жэнеecipydia вз ерекшелй

IX тарау. Тауарлы балык; гигиенасыКрзакстан жагдайында балык ecipy ушш су байлык кездершкец пайдалануга болатындыгы белгш. Сондыктан алдагы 6ipмаксат табиги су кездер!мен катар жасанды су крймаларындасанитариялык-гигиеналык тапаптарды сак/пай отырып, олардыбалык ecipy ушш muiMdi пайдалану —халыктыц эл-аукатынKemepydezi bip багыт. Бул та pay га кеб/'несе, жасанды суквздертде балыкты ecipy гигиенасы туралы мэ/iiMemmepжинакталган.9.1. Балыкты ecipy жуйелер1Тауарлы балыкты ecipy арнайы тоган шаруашылыктарында,езецщ тауарлы шаруашылыктарда, су коймаларында,шагын су эуеттер1нде жэне бассейндерде журпзшеда.Тогандык балык шаруашылыктары толык жуйел1жэнетолык емес жуйел! болуы мумкш Толык жуйет шаруашылыктардабалыкты уылдырыктан тауарлык кондициягадейш впредь Буган сонымен катар, асыл тукымды шаруашылыктардажатады.Толык емес жуйел! шаруашылыктаргабалык nHTOMHHKTepi жене Сешрткщ шаруашылыктаржатады. Балык тел1мбактарында жас балыктар ecipwefli, алолар жетшген сон баска арнайы су коймаларын балыктандыруушш ceM ipT yre арналган шаруашылыктарга шберигеда.Балык шаруашылык тогандарды кызметше карай —басты сумен камтылатын, ендфгстж (кыскы жэне жазгы),санитариялык-профилактикалык (карантищц-изоляторлык)жэне косалкы турлерге беледа. Жазгы ендарютак тогандаргауылдырык шашатын, майда балык есхршетш, сем1ртетшжене ата-аналык тогандар жатады. К,ыскы ещнркгпктогандар балыктарды кыскы уакытта сактау уййнколданылады.Балык шаруашылык тогандарынын келем1, терецдщжэне агыны онда Шршйпн балыктын биологиялык ерекшелшнебайланысты. Тоганда койылатын талаптар балыктардынжасына байланысты езгерш отырады.403

Уылдырык шашылатын тогандар балыктарды кебейту ушшкажет. Олардьщ ауданы 0,1 (0,5-0,2) га, ал терендш 0,5-1,1м. Уылдырык шашылатын тогандарды келж журетшжолдардан алые орналастырады (шу уылдырык шашугакедерп жасайды), бул жер алабы батпактанбаган, сел ганас ш т т немесе бейтарап топыракты болуы керек. Мундайтогандарды балыкты уылдырык шашуга ж1беруге 10—12 сагаткалганда (epi кеткенде 1—2 теул1к 1шшде) толтырады.Тогандарды алдын ала толтыруга болмайды, ce6e6i ертерексуландырган жагдайда балык уылдырыгы мен дернэсыдершезиянды микроорганизмдер кебейед1.Майда балыкты тогандарда (нерестовые) уылдырыкшашылатын тогандардан алынган немесе зауытгык эщепеналынган майда балыктарды 6—7 тэулйспк жасынан 15—18,кейде 30—40 тэулжке дейш ecipefli. Майда балык тогандарыньщауданы 0,2—1,0 га, орташа терендш 0,8—1,0 м.QcipemiH тогандар (выростные) жас балыктарды e cip yушш колданылады. Оньщ ауданы 10—15 га, орташа терендш1,0—1,2 м. Балык тэл1мбактарында ecipeTiH тогандар барлыктогандык ауданныц 80—90 пайызын курайды.CeMipmemiH тогандар (нагульные) тауарлык балыктардыecipy ушш колданылады. Олар —келем1 бойынша ipi сукоймалары, мунда балыктар тауарлы сонгы кондициягажететш даму кезещн етед1. Бул жерге балыктар кыекыкезеннен еткен сон 6ip жасьшда туседь Екшгш жаз кезеншдебалык ceMipTuiin кузде ауланганнан кейш сату орындарынатуседа. Олардын ауданы 50—100 га, ал орташа терендш 1,3—1,5 м.Ата-аналык, тогандарда енддрушшердд аналык топты жэнеecipyre арналган балыктарды устайды, оларга жаксыжагдайлар жасайды. Олардын ауданы ещйрупплерменуылдырык шашатын жас балыктардыц санына байланыстыболады, ал орташа терендш 1,3—1,5 м.К,ыстык тогандар(зимовальные) жас жэне K9piбалыктарды кыекы уакытта устау ушш керек. Шаруашылыктынкелемше байланысты кыстык тогандардьщ ауданы0,2—1,5 га аралыгында ауыткиды. Олардьщ терендш ондагыкатпайтьш су кабаты 1—1,2 м кем болмайтындай болуы керек.Оцтуспк аудандарда кыстык тогандардьщ теренд1г1 1,5 мболса жеткшйсп.Карантинд'ис тогандар баска шаруашылыктарданекелшген енд1руш1 жене уылдырык шашатын балыктардыуакытша устау ушш колданылады. Оньщ ауданы 0,2—0,4404

га курайды, ал теревдМ 1,0—1,3 м. КарантиндЬс тогандардыбаска тогандардан окшаулап (20—30 метрден кем емес),агынныц ен теменп жагына орналастырады. Олар балыкпен6ipre келетш эртурл! ауру (инфекциялык жэне инвазиялык)коздырушыларыньщ таралуын алдын алу ymiH арналган.Карантиннщ узактыгы — 30 тэулнс (12°С теменптемпературада карантин уакытын узартады), ал кыскыуакытта карантин кыс бойына созылады. Баска мемлекетгенекелшген балыктар ymiH карантин узактыгы 1 жыл.Карантин уакытында балык денсаулыгыныц жагдайы удайыбакылануда болады. Егер карантин уакытысында жукпалыаурулар аныкталса,онда балыктарды емдейШ немесе толыкжойып ж1беред1.Шагын су eyimi (садок) —тауарльщ балыкты аулаганнанкешн тутыныска ж1беруге дейшп аралыкта уакытшаустайтын улкен емес (0,01—0,02 га) агынды тогандар. Шагынеуптерде тауарлык балыктарды орналастыру тыгыздыгы-100-125 кг/м3.9.2. Балык еар1летш тогандардыц суына крйылатынгигиеналык талаптарСу —балык TipuLimiK ететш табиги орта, сондыктан дабалык ейрудщ нэтижелер1су сапасына тиселей байланысты.Балык TipiuiniriHe кажетп кептеген коршаган орта факторларыныншпнде су температурасынын, газ жэне туз мелшерййнмацызы зор.Тущы су коймаларында су температурасы 0—30°С дейшболады жене ол географиялык аймактарга, ауа райына, жылмезплше жэне теул1кке байланысты болады.Агынды су коймаларында су температурасы жаздатуракты, ал агынсыз су коймаларында —ол езгерш турады.Ауа-райы калыпты жагдайда судын бетк1 кабаты тезжылынады. Су шамалы тереншкте баска жерлерге Карагандажылырак келеда. Жедш ауа райында су температурасы эргурл1учаскелерде бiрдей болып келед1, ce6e6i бул кезде суараласады.Балык шаруакожалыктарынын 2 Typi бар: жылы сулыжэне суык сулы. Мундай белшу сонда ecipineTiHбал ыктардын биологиялык ерекшел1ктер1не байланысты.Жылы сулы тоганды шаруашылыктарда жылу суйпшбалыктар ес1р1ледц олардын кебею] жене ecyi ушш судынош4шальд1 температурасы 20°С жогары болуы керек.405

Суык сулы балык шаруашылыгыныц непзп объектшбахтах (кызкылтты). Суык суды тоганды шаруашылыктардакел кек шубарын, суйргк, чуд ак-сахасын жэне баска даалбырт тукымдас балыктарды ecipefli. Суык сулыбалыктардьщ эмбрион инкубациясы 0,2—0,9°С, ал еталуы12—15°С етеда.Балык турше байланысты оньщ ripuiimK етуше жэне ecinенушеколайлы температура да эртурль Мысалы: тукылар4°С жогары температурада гана азыктана алады. Судьщжогары температурасы (30°С жогары) балык ecyiH тежейдажэне барлык TipuiuiiK функцияларьш элс1ретед1, сондай-акжаппай ел1мге ушыратуы мумкш.Балыктардьщ Keniyi жэне уылдырык шашуы су температурасынабайланысты болады. Егер су температурасыуылдырык шашу кезшде колайлы болмаган жагдайдапроцесс азаяды немесе мулдем токтайды. Кектем (салкын)узакка созылса личинкалардыц дамуы эларейда, соныменкатар табиги азык базалардыц дамуы да нашарлайды.Температура балыктардьщ коректас коз1 ретшдеп фауна менфлораныц дамуьша да эсер етедьСу температурасы жылдам езгерсе ол балык организмшеKepi эсерт типзеда. Мысалы, температура 5-6°С томендегендетемпературалык шок немесе стресс болып, балыктар елш xeryiмумкш. Бул жагдайды балыктарды тасымалдаганда жэнеорнын ауыстырганда ескеру кажет.К,ыс кезшде жас карптарга теменг1 температура узакуакыт эсер еткенде олардыц желбезек аппараттары закымдалады,соныц салдарьшан балык канына оттегшщ Tycyiкиындап, балык оныц жепспеушен ел1мге ушырауымумкш.Жогары температура (28—30°С) кезшде балык терюшдеакшыл клегейл1 жука кабат пайда болады. Олардьщ желбезектер1анемиягаушырап, шырышпен капталады, майда кантамырлары жарылып кан токтамайды. Ец соцында желбезектердщзакымдалган жерлер1 некроздальш булшеда.Сондыктан су температурасы организмдеп зат алмасужэне баска да физиологиялык процестерге эсер етш, судыцгазды жэне тузды курамыныц езгеруше ыкпал жасайды.Сонымен катар балыктардьщ жукпалы, курт, вирусауруларыныц коздырушыларын дамуьша немесе жойылуынада оныц ocepi зор.К,ыста томенп температурада (0,1—0,3°С) балыктардьщарасында суыктан болатын аурулар байкалады. Жазда томенп406

температура балыктардын коректену кабшетш, кондылыгын,0cin-0HyiH, шга эртурл1 ауруларга тез!мд1лйгш де темендетедьСондыктан да су температурасын реттеп отыру керек. КунсоулеЫмен тез жылынатын мш кентай тогандардатемператураны агын су аркылы темендетуге болады. Сутогандарыныц температурасын кунделжт1елшеп, байкапотыру кажет.Балык ауруларынын алдын алу ушш тогандарды сощпршмегенэкпен (2500 кг/га) немесе хлорлы экпен (300—500 кг/га) 10°С температурада дезинфекциялайды.Судын реакциясы тущы суда OMip cypeTiH жануарларгаманызы зор, ce6e6i ол су коймаларындагы балык TipuibiiriHeэсер етш коймай, сонымен катар букш биоценозга, соныцшпнде паразитоценоз жагдайына да ыкпалын типзедьТущы судын кышкылдыгы жылдыц мезплше, тэултнебайланысты озгерш турады. Судын pH й щ су коймаларыньщошмдшпне, гидробионттардын курамына, тшмд1фауна мен флорага, сонымен катар паразитофаунаньщ туз1-луше жэне балыктарда жукпалы аурулардьщ шыгуы мендамуына дэрмещи эсерщ хипзеш. Балык шаруашылыгы сукоймаларындагы судын томен реакциясы кар ериен кездебайкалады.Судьщ реакциясы балыктардын жукпалы ауруларыкоздырушыларыныц дамуына да улкен эсер етедь Коптегенбалык турлершщ OHin-ecyi ушш судьщ бейтарап немесе сэлcurrm i реакциясы оптимальды болып табылады. Су реакциясы(pH) 6,0 томен жэне 8,5 жогары болганда кейбхр балыктароледь Дегенмен кейб!р балыктар су реакциясыныцайтарлыктай ауыткуында да OMip суредк Мысалы: тукы pH9,0 дейшп С1лтш1 ортаны жаксы котередкСу рнакциясы томен кезде (6,4) кыскы тогандарда карпсеголеткаларыныц арасында холодонеллез ж эн егидродактеллез дамиды. Микроскопиялык сацыраукулактаркышкыл орталарда жаксы дамиды, алтшк орталарда олардьщecyi тежеледь Сонымен катар pH улгайганда (8,5—9,0) карпаэромоноз коздырушыларыныц ocin дамуы тежелетш1байкалган. Судьщ колайлы pH мэж: алабуга ушш —4,0—8,0, шортан ушш —4,8—8,0, колдж бахтах ymiH 4,6—9,5курайды. К,ышкыл ортада балыктардын тыныс алуы мензат алмасуы бузылады. Сонымен катар каныныц курамыозгеред1 жэне организмнщ тозшдш1п томендейдь Бундайортада кейб1р химиялык заттардыц улылыгы жогарылайды.4 0 7

Мысалы, pH 4,8 болган кезде тешр 1 мг/л, ал pH 5,5 болгандаол 3 мг/л курап, соньщ салдарынан тукылар елш кету1мумкш.Судын курамында кальций жетюпесе, pH темен болса,балыктарда авитаминоз байкалса шаруашылыктарда карпmemeri байкалады.Сондыктан, судын реакциясы балыктардьщ есуше,дамуына, ешмдшшне жене организм резистентплшнемацызды есер етед1.Судыц газды режим1 балык денсаулыгына жене ecinенушетйселей есер етедгТабиги суларда су температурасына, атмосфералыккысымга, органикалык заттардын болуына, аэрациякаркындылыгына байланысты epireH оттегшщ мелшер1 0-ден 14,5 мг/л дешн ауыткиды.Су температурасыньщ темендеушен ондагы оттегшщep iriu m ri жогарылайды. Су еомджтершщ фотосинтез!нвтижесшде куцщз суда epireH orreri мелшер1 кебейедь Суданегурлым органикалык заттар кеп болса, согурлым олардытотыктыруга orreri де кеп жумсалады. Суда минералдытуздар мелшер1 жогарылыса, ондагы оттегшщ epirimTiriтемендедщ. 0 p 6 ip балык туршщ шект1 orreri мелшер1болады, одан асса балык елед1 (бахтахтар ушш 4-5 мг/л;6eKipe —3,0—3,5 мг/л). Оттегшщ оптимальды концентрациясыалбырттар ушш 10—12 мг/л; 6eKipe —8,6—10 мг/л;тукы,сазан, тыран, кок серке ушш 6—7 мг/л болып табылады,ал мецке мен оцгактар курамьшда 0,7—9,5 мг/л epireH onericiбар суда TipuimiK ете алады.К,урамьшда OTrerici аз суда балыктарды узак уакьп- устау,олардыц белсендштн темендетед1, балыктар азыкты азпайдаланады, елс!рейд1, арыктайды жене ауруларгатез1мщлит темендейд1.Суда epireH оттепн1ц жеткпеу1 балыктардьщ жаппайкырылуына (туншыгып елулерше) екеп согады.Orreri жеткпеушен суда органикалык заттар жиналыпмикрофито микрофлора дамиды. B cip ece orreri жет1спеу1су коймалары музбен жабылып, orreri eHyi киындаганкыскы тогандарда аса K a y in ri. Бул кездерде балыктаржаппай кырылуы MyMKiH. Сондыктан музда ойык жасаукерек немесе компрессордыц кемепмен ауа урлейда.Суда KeMip кышкыл газыныц кебею1 балыкка Kepi есеретед1, TinTi суда epireH o ireri мелшер1 жетк1л1кт1 болганныцезшде. KeMip кышкыл газыныц судагы жогары мелшер1408

9.2.1. Тукылар жэне бахтахтар ecipeminшаруашылыктарындагы сура крйылатын Ж йлпысанитариялык-гигиеналык талапт арКерсетмшШаруашылык, уш'1* оптимальды мацызыТукы ocipctiHБахтах eciperiHТемпература, °СБоялуы, Hci, дэм1Tyci, нм(фад)Мелд1рлт, мКалкыган затгар, г/м’ (мг/л)pHМолшер!, г/м3 (мг/л):epirew оттепкумртп сутеп®ос аммиакKOMipTeri111111111пышкылдылык,1 В р ш1 § ймо”ь/л ы Г " 4 '""-Ч й Ш S p & )Моль/ло« Сн?л/мщ^ р д м н Вжалпы(|%>c-.l,^ Пр°Фит*„ • НыСаны,Су крздер! мен тоган/суынын температураайырмашылыгы 5°С аспауы керек3 28 20Суда ботен тс, дом, бояу болмауы керек565 (50 дейт) ЛР.тьЛ елп /чп540 (30 аз)0,75... 1 аз емес1.5 аз емес25 дейшЮ Дейщ6,5...8,57,0...8,05 томен емес25 дейшжокЖуздк бол1ккедейтЖузд1к белШ15 дейт50 Дейщ3 Дейтдейад°2 Дей‘н; i | i f|,8-3,5К 1000)3 AeiiiH5 Ае й М9 темен емесЮ дейщжокЖуЗДж бол1ккеДеШнж Узд1к бвлжЮ дейщ30 дейщ2 ДейщЖ УЗД1кбол>ккеД ейщ2 Дейщ° ’5 Дейщ0 , 0,5 ^ейщ6 Ш Ш- 14 (3...7)1>5 - .2ДейщДейщ4 0 9

тек балыктьщ кондылыгын жэне ертурл1ауруларга тез1мдшпнтемендетт кана коймай, сонымен катар оларды ел1мгеушыратады. Мысалы, тукы жазда су курамындагы бос KOMipкышкылыньщ мелшер1200 мг/л бол ганда, ал кыста 150 мг/лболганда еледг Бахтах судагы 60 мг/л KOMip кышкылынанеледд. Балык ecipeiiH тогандарда кем!р кышкылыньщ мелшер1жазда 20 мг/л, ал кыста 40 мг/л аспауы керек.Органикалык заттардын ыдырауыньщ нетижесшдетузшетш куиртсутек, метан жэне аммиак балык ушш етеKayiirri. Куюртсутектщ 1 мг/л концентрациясында балыктарOTTeriHi cinipy кабшетш жогалтады. Куюргп cyTeriHi жоюнемесе детоксикациялау суды аэрациялау аркылы журедьАммиак бос кушнде 0,2-1,0 мг/л концентрацияда кэптегенбалыктар ушш кауштьМетан немесе батпакты газ кеп жагдайда жаздаантисанитариялык жагдайда болатьш келдер мен тогандардьщтубшде тузшедь Бул газдьщ келем1 38,5 л/м3 дейш жетеалады. Метан балыктар ушш жэне гидробионттар ушш,ocipece, кыста кауйтп. Су коймасыныц тубшен белшген метанбелсенщ турде тотыгып, астьщгы су кабатгарындагы orreriHiазайтады, ал бул жерлерде балыктар непзшен кысташогырланады. Сейтш, балыктар улы аймактан кашыпжогары кабаттарга кетер1лед1, 6ipaK мунда олар узджс1зкозгалыста болгандыктан, ездер1н1н кордагы азыктыкзатгарын жогалтады, арыктап, еларейщ. Сондыктан балыкшаруашылыгы су коймаларында метан болмауы керек.Судын газдык курамын уылдырык шашатын тогандардакунделисп, ал калган тогандарда он кун сайын тексеред1.Судыц газдьщ режим1 нашарлаганда ышкентай тогандардьщагынын кушейтед1, эртурл1 аэраторлар колданады.Судын тотыгу керсетк1штер1н!н жогарылауы оньщорганикалык заттармен ластанганын керсетед1. Жогарытотыгу (20 мг/0 2) кейб1р инфекциялык аурулардьщ пайдаболуьша жэне аскьшуына экеп согады. Табиги су коймаларыньщтотыгуы, эдетте,1л суга 10—15 мг/0 2 аспайды.Балык ecipeTiH тогандарда бос аммиактьщ болуы олардьщкурамында азоты бар органикалык заттармен ластанатынынкерсетед1. Бос аммиактьщ 0,2—1,0 мг/л концентрациясыкептеген балыктар ушш Kayinri болып табылады.Балык денсаулыгына судьщ баска химиялык керсеткйп-Tepi айтарлыктай есер етед1 (сульфатгар, кермектшж, Tekip,хлоридтер, фосфаттар, улы заттар жене т.б.). Суда epireHтуздар балыктардьщ зат алмасуы мен резистентгшшне ecepiH410

типзедь Мысалы, суйек улпасыньщ тузшуше жэне кан менбулшык етте акзаттыц тузтуш камтамасыз етуге керекпфосфор мен кальцийды балыктар азыкпен гана ала алады.Магний, калий, натрий, кукарт, темГр, фтор, молибден жэнебаска да калыпты ecin дамуга керекп элементтерд1балыктарсудан алады.Балык ecipy максатында тущы су пайдаланбаган жен, ce6e6iсуда epireH кальций мен магний туздары балыктыц дурысecyi ymiH кажет. Соган байланысты кальций мен магнийжетюпегенде балыктарда ет-суйек немесе балык уныменкосымша азыктандырады.9.3. Балык ecipeTiH тогандардагы ветерннариялыксанитарнялыкталаптарСаркынды сулар су коймасына Tycin, оныц гидрохимиялыккурамын езгертед], биологиялык тепе-тендггш жэнесудыц Шыщж тазалану процесш бузады. Кеп жагдайдасаркынды сулармен 6ipre су коймаларына улы заттар да келштусед1 (ауыр металдын туздары, пестицидтер, минералдытыцайткыштар жэне т.б.), олар балык енш ш щ сапасынтемендетед1, балык пен уылдырыкты ел1мге ушыратады.Тогандарды сумен толтыру барысында сумен 6ipreжырткыш балыктар, кейб1р жукпалы аурулардыц аралыкиeлepi, сондай-ак зиянды гидробионттар да тоганга Tycyiмумк1н. Сондыктан да мундай жагдайдыц алдын алу ymiHсу жолдарына торлар кояды.Балыктарды, уылдырыктарды жэне азыктык омырткасызжэнджтерщ инфекциялык жэне инвазиялык аурулардан тазашаруашылыктардан экёлщ, ж1бередк0 p6ip тоган турлерше ез1не тэн санитариялык-профилактикальпс,жэне балык шаруашылык-мелиорациялык шараларKenierii журпзед1.Уылдырык шашылатын тогандарды майда балыктардыаулап алганнан кешн, суды ж1бер1с1мен б1рден зарарсыздандырады.К,ыска карай уылдырык шашылатын тогандаркургак болуы керек, сонда оларды Ty6i муздап катады, алондагы паразит жумырткалары мен цисталары елщ калады.Keлeci жылы кектемде уылдырык шашылатын тогандардытолтырар алдында тагы да дезинфекциялайды.Кыстык тогандарды кектемде босаган кезде дезинфекциялайды,жазда ес1мдистерден тазартады, ал кейбхр жукпалы41 1

аурулар таралган аймактарда тоганды екшпй рет кузде сужШерер алдында дезинфекциялайды.Тогандарды узийсаз пайдаланудыц нэтижесшде олардыцтуб1нде органикалык заттар жинакталады, сонын салдарынансу коймасынын санитариялык-гигиеналык жагдайытвмендейдь Осыган орай, тогандарды 5—6 жылда 1 ретдемалдырады. Кузде тоган суын жШерш, тубш тазалайды,ал кектемде оган ауыл шаруашылык дакылдарын егедьКыстагы капы суыктьщ жэне жаздагы кун сэулесшщэсершен тоган туб1ндеп жукпалы ауру коздырушыларыжэне олардьщ аралык иелер1 оледь Профилактикалыкдемалдыру, эдетте, сем1ртетш жэне ecipeTiH тогандардажурйзшедь Ал кыстык жэне уылдырык шашатын тогандардемалтуды кажет етпейш, ce6e6i олар 03i де уакытша ганаколданылады.Суы агызылмайтын жэне к1шкентай тогандардыб1ртшдеп ес1мд1ктерден тазартады жэне агынын кушейтедьЭркашан судын газ жэне туз курамын бакылап отырады.Асыл тукымды балык ocip eT iH шаруашылыктарга ботенадамдарга жэне куш-колжтердщ K ip yiH e тиым салынады.Кызмет корсетушшер шаруашылык аумагынан саноткелек,ал куш-кэлжтер —“дезтоскауыл” аркылы етед!. Барлыккызмет керсетуиплер арнайы ки1мдермен камтамасызетшед1.Балык шаруашылыктарында жуйел1 турде балыктыносуш, кондылыгьш жэне физиологиялык жагдайын тексершотырады, сондай-ак клиникалык, паразитологиялык жэнепатологиялык тексерютер журпзеда. Балыктьщ элаз осушщнепзп себептер1,ол балыктардьщ азыкты нашар кабылдауы,су коймаларыньщ гидрохимиялык режимшщ колайсыздыгыжэне кандай да 6ip жукпалы аурудьщ шыгуы. Балыктардьщазыкты дурыс кабылдамауы суда epireH orreri мелшер1 жэнесу температурасы томендегенде, азыктьщ 6ip туршен б1рденeKiHmi турше ауысканда байкалады.Балыкты азыктандыру ушш эс1мдйс жэне жануар тектесазыктар, курама жем, тагамдык онеркэс1птщ косалкыOHiMflepi колданылады. Курамында ет-суйек жэне бидайуны (бар коспаларды узак сактаганда, ондагы майларкышкылданып, кетокышкылдар, альдегидтер, orreri кышкылдарытузшед1. Бул косылыстар балык организм1ндег1А,Е витаминдер1н жэне баска да жещл тотыгатын затгардыда бузады. Сонын салдарынан балык организмшдегиповитаминоз жэне зат алмасуыньщ бузылуы дамиды.412

Балык шаруашылыктарына арналган жалпы ветеринариялык-санигариялыкшаралар KemeHi темендегщей:• тогандарда оптимальды гидрохимия лык режим КУРУ;• балыктын инфекциялык жэне инвазиялык аурукоздыруцщларыньщ тоганга тусуш бодцырмау;• гидрожабдыктарды, аулау куралдарын, ыдыстарды жэнетоганды профилактикалык дезинфекция лау;• балыктын уылдырык шашуын, осуш, денсаулык,жагдайын жэне олардьщ коректенуш бакылау;• сырттан экелшген балыктар мен гидробионттардыпрофилактикалык карантиндеу;• ауру жэне ауруга кудцсп балыктарды уакытылы аныктаужэне жою.KpiCKpiua кррытындыБалык енд/р/с саласын вркендет у мацы зды мэселе.Сондыщан балык варугё оларды аурудан сактап, вш м дш гшарттыру жэне денсаулыгын калыпты устау жасанды суКоймаларында ветеринариялык-санитариялык т алапт ардыцсактапуына байланысты.Бакылау сурактарьг.1. Балык ocipy ж^елерш атап, оларга сипаттама берщ д?2. Балык eciperm шару ашылык турлер\н атадыз?3» Балык ес\рет'ш сута жэне су крималаръша крйылатынсанитариялык-гигиеналык талаптарга сипаттамаберущз?4. Балык осуретш су тогандарына Twcri ветеринариялык,-санитариялык тэртат сактау жолдарын атаныт?М 3

X тарау. Бал араларыньщ гигиенасыОмарталардан адамга пайдалы кунды вн'тдер endipyzeболады: ара балы, балауыз, ара желш, бозац, аналык, ара cymi,ара уы жэне т.б. Keuimi уакытта Кцзакстан жагдайындаара шаруашылыгы одан endipemin тауарлы балдыц квлем '1жылдан жылга арттырылуда (11—14 мыц т.) EipaK та булсаладагы ден коятын мэселе оларды аурулардан сактап,санитариялык-гигиеналык талаптарды катац сактау.Аралардыц ерекшелш олардыц табигаты, вм1р суру зацдылыгытек санитариялык-гигиеналык зацдылыктарды катац сакупатнортада вмхр cypyi. Бул тарауда олардыц вст-вну жуйелер1мен устау ерекшелттер1 баяндалган.10.1. Омартага арналган жерге крйылатынгигиеналык, талаптарОмартаны балды алкаптардьщ мацына орналастырады.Омарта аумагын ap6ip ара балуясына 30—40 м2 жерауданыньщ кажет екендтн ескерш, есептейдьОмарта орналастырылатын жер шагын, су коймасынажакын манда жэне ык жерге орналасуы керек. Омарта л ардыжелс1з, кургак жерге мал фермаларынан 1 км, баскашаруашылыктардыц омарталарынан 5—7 км кашыктыктаорналастырады. Омартаны баска омарта л ардьщ ара л арыушатын жолга орналастыруга болмайды. Эйтпесе, эртурл1омарта араларыньщ озара Kypeci нэтижесшде араларэлс1рейд1, ал кейде, Tiirri, ол1мге де ушырайды.Туракты омартада ара уяларын-уйш1ктерш орналастыраркезде жер кыртысын (эс1мд1к кабатын) жарты метр терендйскедейш казып, куммен толтырады. Омарта жер аумагынтепстейш, бегде затгардан тазартады, шобш уактылышауып, ара олекселерш жэне кокыстарды жинап ертейд1.Омарта келемш балды алкаптардьщ ауданына жэне ауылшаруашылык ес1мдпстерш тозавдандырушы рет1ндешаруашылыкта араларды пайдалану кажетт1л1г1небайланысты белплейдь Бул жерде шырынды ес1мд1ктердщосу узактыгы есепке алынады. Бал багытындагы омарталарушш омартадан 2 км радиуста бал балансын есептейщ414

(мунда, аралардыц бул аудандагы тэтп шырынныц 50пайызын рана жинай алатынын ескеру керек).Ешшздщ квптеген аудандарында омарталар кешпел1келед1, оларды маусым ш!нде mipHe жинауга ауыл шаруашылыкдакылдарын тозандандыруга бфнеше рет тасымалдайды.Бул ара ecipy шаруашылыгыныц негурлым удел1eaicrepi. Ол тауарлы бал omupyai едэу^р кебейтуге мумкщщкберед!.Туракты омарталар ара семьяларын тасымалдау киынгасокканда немесе гулдейтш жщн!л1еамджтер есетш жерлерболмаганда кездеседкЖерплит жердщ бал балансын талдау, осындай жагдайдаканша ара уясынын ошмдшп жогары болатынын кврсетед1.Азыктык базасы жаксы аудандарда 6ip жерге 130—150ара балуясын орналастыруга болады. Егер бал жинаужагдайы ара балуясын коп молшерде 6ip аумакка шогырландыругамумкшдж бермесе, онда бал жинауды жаксартуушш 100—120 ара балуясынан туратын омартаны 4—5 жербелжтерше белит орналастырады, олардын арасы 3—4 кмболады. Мундай жагдайда эр жер бвлтнде 20—30 арабалуясы орналасады. Ара уйш1ктер1н1н арасы 3—3,5 м, алкатарларынын арасы 20 м кем болмауы керек.10.2 Ара семьясына кджетт1корекАра семьясын корекпен жаксы камтамасыз еткенжагдайда гана ара ecipy шаруашылыгын ойдагьщай дамытугаболады. Ара уясында корек корынын мол болуыньщайрыкша мэш бар.Ара семьясынын балга жалпы жылдык муктаждыгы 70-тен 90 кг дейш ауыткиды, оньщ шшде 10—12 кг жуыгыкыскы тыныштык кезенде, ал калган б о лт семьяныц ере-KeTiHin nopMenai кезен!нде жумсалады. К.ыстаудан шыгарганнанкейшп алгашкы eKi айдьщ ifiiiHfle ара семьясы30 кг дейш бал тутынады. Азды-когт бул муктаждык аралардьщуяларга ш1рне экелушен, en a i 6ip белш еткен жылыдаярланган корек коры есебшен етелед1. Кектемп Шрнежинау Tirrri шамалы болганда, семьянын жетшу1 ушш араларбар коректж корды пайдаланады. Ал кептеген жагдайдаомартада кектемде ара семьясынын эркайсысына кемгнде15 кг бал коры болуы тию. Мунда кушт1 семьяньщ эр уясындакем1нде 8 кг бал жэне 6ip -eK i рамка гул тозаны yiieM iболуы THie, К,орек коры мардымсыз болса, аналык араларжумыртка салуды кенет азайтады жэне ара семьяларыныц415

кектемп жетшу1 баяулайды. ПБрнеш мол жинауга колжетюзетш ара ecipymmep жыл сайын кыскы аралардьщ эрсемьясына арнап орта есеппен 25-30 кг корек калдырады.Аралардьщ кыстату жагдайын жаксарту жэне шаруашылыктьщкорекке жумсалатын шыгынын азайту y m iH кыскауяларда калдырылатын коректж балдьщ шамамен 1/3б е л тн тамыздьщ сонгы он кундшне кантпен алмастырганжен.Ара семьяларын гул тозанмен камтамасыз етудщайрыкша мэн1 бар. К,ыста уяда гул тозанын калдырганда,аралар кектемде шыгарылганнан кейш 51 кун, ал тек балменКоректенгендер1 41 кун TipmuiiK етедь Оньщ бержагында,гул тозацымен кыстап шыккан ара семьялары негурлымжедел жетшед1 жэне непзп mipHe жинау басталарда кыстауяларында гул болмаган ара семьяларымен салыстырганда,араларды 14 пайызга артык ecipefli. Демек, кыска карайара семьяларына тек балды гана емес (углеводтык корек)сонымен кабат гул тозанында (белоктык корек) калдырукерек. Ара семьясыныц куаты мен жетшу сипатына карай,оньщ гул тозанына жылдык муктажы 10-20 кг арасындаауыткиды. Кектемде семьяларыньщ ecin ж еплуш щкушейген шагында аралар гул тозанын ете кеп жумсайды.Егер осы уакытта табигатта тозанды ес1мджтер гулдемесеуяда гул тозацыныц коры болмаса, онда урык ecipyкыскартылады, TinTi токтатылуы мумкш. К,оректж балдынепзп mipHe жинаудьщ 6ipiHiui жартысында, ал непзпппрнеш ес1мджтер жаппай гулдеген кезде уяларда сапасыжаксы бал жинаганда даярлайды. Алайда, семьяларды кейдеарнайы оттыктарда улеспршетш суйык корекпен косымшакоректещйруге тура келедь К,осымша корек ретшдекоюлыгы 60 пайыздык кант шырыны пайдаланылады (10 кгшырынды даярлау y m iH 6 кг ак кумшекер жэне 4л суальшады). K,opeKTi дайындау ушш кантты ыстык суда ерггещжэне шырынды 30—35°С дейш салкындатады, содан кей1ноны оттыктарга салып, араларга улест1р1п беред1.0 сындайшырьшга (1кг кантка) 0,8 мелшершде cipKe кышкылы немесекымыздык кышкылын коскан жен. К,анттьщ орнына балдыда пайдалануга болады, ол ушш суды балмен тэтгшецщрещ,ягни кыздырылган балга аздаган су (1/3 немесе 1/5 бел1пн)косады.10.3. Омартага койылатын гигиеналык талаптарУялар —омарта жабдыгы жэне ара ecipy курылыстарышаруашылыктарыньщ непзп енд1р!с куралдары болып416

табылады. Олардын Mi идеи —ара семьяларыньщ ecin, дамуыжэне ешмдшпн арттыру, ара ecipymiHiH енбек ещмщЩ|яжецшдету ушЗн колайлы жагдай тутызу жэне ара балуясыньщ биологиялык кажеттшпн канагаттандыру.Уя типше немесе конструкциясына байланысты непзпталаптарга сай болуга тшс:• уя ара семьясынын биологиялык талаптарына сайболуы жэне оны колайсыз сырткы эсерлерден коргауга,маусымга жэне семьянын жетшу, ешмдшж сипатына сэйкесоцай езгертуге болатындай колем1 жеткцшсп улкен болугатшс;I ара семьясынын биологиялык талаптарынан туындайтынуялар шнндеп параметрлер сакталуы тшс: уянынiprenepi мен рамкалардын бужр тактайшалар арасындагыкашыктыгы 5—8 мм, керлплес рамкалар кэрездершщтуракты торларыньщ арасы 35—37 мм, ал рамкалардын озараара кашыктыктары 12 мм болуы шарт;• уяньщ жеке белшектер1 мен TeTiKTepi, рамкаларды жэнедиафрагмаларды оцай алмастыру ушш стандартгы елшемдерд1сактайотырып жасалуга тихс;• уя ара ecipymiHiH ецбекп аз жумсай отырып жумысютелу{ уцпн онай, конструкциясы карапайым, жецщ жэнекешш-кону ушш жарамды болуга тшс.К,азакстанда таралган осы кездеп омарталдардын уш тишколданылады: кеп туркалы, ею туркалы жэне жатын-омарта.Коп туркылы омарта. Ол 4 туркыдан турады, оньщэркайсысы келем1435x230 мм болатын 10 бал кэсеп сияды.Ty6i алмалы-салмалы, кабыргасынын калындыгы 35 мм.Te6eci тепе, кэсектерх yHeMi § е л т т турады, ол аралардыкеш]руге арналган.Eki туркылы омарта. Ол eKi туркыдан турады, эркайсысытуракты белпштермен жабдыкталган, келем1435x300мм болатын 12 бал кэсеп сияды. Кабыргасынын калындыгы40 мм, Ty6i алмалы-салмалы. Омарталардын астын TeMipторымен жабдыктайды. Кейде керек болган жагдайда екшийтуркынын орнына 6ip немесе eKi дукендЦ жалгамаларколданады, олардьщ колем1435x145 мм. Дукендер кесектер1бар жалгамалармен езара ауыстырылады.Жатын-омарта. Ол 20-36 ара балуясыныц кэсектер1(435x300 мм) сиятын, созылыцкы туркы. Уядагы кэсектеромарта тусына карай орналастырылады. Омарта 6ipHeuieбвлiм дepгe 6enmyi м yMKiH. T y6i 6yTiH, Te6eci Teric,кабыргаларыньщ калындыгы: алдьщгы жэне арткы жагы 40мм, ею жаны 30 мм. Омарта мына белжтерден турады: араларконатын тактайшасы бар туптен 6ip немесе 6ipHeme27-1221 4 1 7

туркылардан, тебеден (астында кабаты бар), 6 ip немесе6ipH em e дукендерден, уялык немесе дукецщк кэсектерденжэне тебенщ im жагындагы тактайлардан.Омарта my6i жабык, немесе алмалы-салмалы. Оныстандартты тактайлардан байланыстыру аркылы курайды.Алдыцгы жагына араньщ Kipin-шыгуы ушш бийстиш 12-15мм жэне енш тубшщ узындыгымен б1рдей етш, санылаужасайды. Санылау енш агат кою аркылы реттеп отырады.Eip туркы терт кабыргадан турады. Онын жогаргыжагына кэсек шетш фальц тавдайды, алдыцгы жагынадецгелек немесе сопакша санылау жасайды.Омарта шатырын тегю етш жасайды. Оны сыртынан тебежабатын кацылтырмен каптайды. Шатыры алмалы-салмалы,ал кейб1ршде (жатьш-омартада) шгекке шшед1. Шатырдыцалдыцгы жэне арткы жагында аралардьщ Kemyi барысындакажет болатын желдетюш сацылаулары орналасуымумкш.Шатыр асты eKi жэне кеп туркылы омарталарда алмалысалмалы,ал жатын- омартада шатырмен 6ipre жасалады.Олар жылыткыш кабатты орналастыру y u iiH кажет.Дукен немесе dytcendi жалгамалар, узындыгы бойыншанепзп туркыдан eK i есе K im i, тауарлы балды жинаугаарналган.Алмалы-салмалы такта уя кэсектерш еске тус1ред1, теконьщ кабыргалары жабык болады. Ол омартаныц уялыкбел1гш ондагы бос кещетжтен белш турады.Тебе уш немесе бес агаш тактайдан турады. Ол омартанытебесшен жылытуга арналган.Уялы-омарталы кесектер — аралар уялы керез жасауганепз болып табылады. Ол иыгы бар жогаргы, теменп жэнеeKi жанындагы аспалы агаштардан турады. Жанындагыбелжтер арнайы белпштермен жабдыкталган. Олар аралардыузак жолга тасымалдау барысында кэсектердщ омартагабекш туруын камтамасыз етед1.Дукенд'1кесектер аралардьщ бал жинау барысында тэтпшырынды салуга кажетт1 кэрездер жасауы ушш керек.Дукенд1 кэсектщ келем1 435x145 мм.Секциялык кесектер керез балын аз келемде алу ушшкажет. Олар 110x110 мм келемшде агаш жацкасынан немесемелд1р пластмасса корапка салынган тагамдык пластиктенжасалады. Секцияларды балмен толтыру ушш жаксы еншалу барысында дукецщ кэсектердщ эркайсысына олардытерт-тертген орналастырады. Bip секциялык кэсекке аралар400 г бал жинауы мумк1н.418

Омарталарды осы кездеп курал-саймандармен жэнежабдыктармен камтамасыз етудщ ара есгруипЛердщ ецбекешмдипгш арттыру ушш айрыкша м е т бар. К,уралсаймандарментшсп жабдык ара семьяларьш багып-куту ушш,рамкаларга балауыз жагу, балды сурыптау, ашу, оныкэрездерден алу жэне балауыз шшазатын ендеу ушш керек.Ара семьяларын карап тексерген кезде мынадай куралсайманколданылады: бет n e p a e c i, омарта кашауы, тасымалдаужумысшы жешж, аналык тор, тутшдеткшг; кэрез,окшаулауга арналган пышак, омарта T ecK iiui, бал сузгш.Ара уяларьщда аралардьщ дурыс дамуы ушш уяда турактытемпература (34—35°С) сакталуы мен катар азыктьщ жеткишспкоры мен азыктандыргыш аралар унем1болуы керек.Ара уяларындагы оптимальды температура энергетикалыкшыгынныц есес1нен усталып турады, ол аралар кодцанатыноттегшщ мелшершен аныкталады. Жазгы маусымда сырткыорта температурасы 23—28°С болганда энергияныц ец азмелшерде шыгындалуы байкалады. К,ыста энергияньщ ец азшыгыны сырткы ауа температурасы 4—6°С болганда ■пркелген.Ара уяларында сырткы температураныц ауыткуынакарамастан туракты оптимальды температура сакталады,ecipece жумырткалау аймагында.Уяныц ортацгы белтндеэ^урл! дамудагы жумырткалары бар жерде температура 34—35 С аралыгында сакталады.Бул жерде оныц тэулжтжауьггкулары болмайды.Уяныц шетшде орналаскан жумырткалардагы орташатемпература 33,5°С курайды.Сырткы орта температурасы 10°Сауыткыган кезде ара уясыныц шетшде жаткан жумырткаларындагытемпература 1,5°С шамасында озгерещ.Аналык араны ecipy аймагындагы температура жогарытурактылыкпен сипатталатындыктан (34°С) сырткы ортатемпературасы 26°С-тан П°С-ка томендегенде аналык айналасындагытемпература 0,5 С гана томендейдьК,ыскы маусымдажумырткалар жок кезде ол 15—30°С аралыгында ауыткиды.Сырткы орта температурасы жогарылаганда уядагы ауаылгалдылыгы да жогарылайды, ал температура темендегендеылгалдык та кемид1. Ол 25—100 пайыз арасында ауыткуымумкш. Ара уясындагы ец оптимальды салыстырмалыылгалдылык 65—70 пайыз арасында.Отгеггшц ец кеп жэне кем1ркышкыл газыныц ец азмелшер1 кектемп-жазгы маусымда, жумырткаларды ecipreHкезде болады.419

Ауаньщ газ курамы уяны желдетумен ретгелшедь Уядагыкем1ркышкыл газы 0,3 пайыз болганда оны6—7 ара желдетедо, ал бул газдьщ концентрациясы 0,8 пайызгаескенде желдеткйп аралар саны 20 есе еседь Кем1рк,ышкылгаз 1,4 пайыз болганда уяны желдету токтатылады.10.4. Kjbicx^i кезевде бал араларын устау гигиенасыК,ыск,ы кезецге дурыс дайьшдалган ара балуялары купмд1кеп кажет етпейщ, сондыктан да ара ecipymi кыстаудьщалгашкы айларында айьша 1—2 рет кана керш, температурамен ылгалдылыкты желдету аркылы ретгейщ.Аралар карашага дешн, ал кектемде —акпаннан кешнайналып ушуга мумкшдш болатьш оцтустж аудандарындакыска таман уялар санын кыскартады жэне мукият жылусактайтьшдай етеда, аралары бар уяларды сыргынан косымшажылу сактайтындай етпей-ак ез орындарына калдырады.К,ысы суык аудандарда араларды 6ip кабыргалы уялардакыстатканда жылу сактау жэне желден коргау шараларьшколданады. Шет елдерде (АК,Ш, Канада) осы максат ушшэртурл1жылыткыш каптамалар (ол ретшде суык жэне суетюзбейтш материалдар колданады: рубероид, полиэтиленкабыгы жэне т.б.) кещнен пайдаланады. Онда аралар эдеттекеп корпусты уяньщ eKi корпусында кыстайды. Аратурактанар алдында уяларды рубероидпен luerrepi6ipiHe 6ipi15—20 см кабысып туратындай етш орайды. К,аптамаларменуя кабыргасыньщ арасын жылыткьпп материалмен толтырады(кургак жапырактармен, усак жанкалармен, сабанмен).Жылыткыш материал кабатыньщ калындыгы шамамен уябушрлер1 бойында 12—15 см, ал устщп жагынан —18—20см. Одан кейш каптамаларды сыртынан жщшке арканменмыктап орайды. У яга ауа келш туруын жэне аралардьщ ушыпшыгуьш камтамасыз ету уппн уяньщ устщп жагынан арнайытесйс калдырады. Осы тесж аркылы аралар каракузде жэнеерте кектемде тазару максатымен айнальш ушады.Тышканнан коргау ушш жылу сактайтын материалдынтеменп кабатыньщ астында коршау тубшде шыршаданжасалган табан салган жен, ал шыгу TeciKTepiH металданжасалган тесйс бегепштермен жабу керек.Ара ecipymi кыстауга ез1мен 6ipre кызыл эйнеп бар шам,араларды тьщцайтын резенке тутйс, ара елекселерш алатынсым жене ер уяньщ eлiмтiктepiн белек жинау уш1н кагазнемесе целлофан пакеттер альш Kipyi керек.420

Ара балуяларын резецке туМктщ кемепмен тывдайды.Тутнстщ 6ip ушын уя тестне, 6ip ушын кулакка салады.Жапырак. сыбдырын еске TycipeTiH, б1рк,алыпты ызыц-шуаралардын калыпты жагдайда екенш керсетедь Егер аралармазасызданып шуылдаса, онда бул желдетплудщ элаз екеншкерсетедь Ал азыгы азайган аралар катты мазасызданады,блркели ызындамайды, ал кейбф аралар тутпстен аныкесттлетш “дабыл” белгшергн бередь Аралардын аштан елушщсоцгы сатысында эр жерден жэне елей шу естшед1, ал уяTeciriHiH айналасында im ету белплер1 кергнеда.Аралар варроа (немесе баска зиянкестермен) кенелершензакымданганда, ауырганда жэне ауа катты кургаганда дашулайды.Ара балуяларын кыстаудан шыгарган сон, оны жаксылаптазалайды, кургатып, жаца сенд1ршгён экпен эктейда.К,ыстаудьщ температурасы мен ылгалдылыгьш б1ркалыптыустайды. К,ыстау imiHin оптимальды температурасы О—2°Сжэне -2°С-тан +4°С-ка дей^нп ауыткулары калыпты жагдайдеп есептелшеди. Жогары температурада аралар мазасызданады,ол кыстауга Kepi эсерш типзед1.К,ыстау ауасыньщ салыстырмалы ылгалдылыгы 75-85пайыз болуы керек. Жогары ылгалдылыкта уядагы жиналганбал ылгал тартып, ашуы мумкан. Суйылган балды жегендеаралардын iiin етш, эларейдь Ара уялары ылгалданады,кыстаудын To6eci мен кабыргалары зенденеда.Ауа ылгалдылыгыньщ жeтicпeyшiлiгi де кыстайтынараларга Kepi эсерш тигiзeдi: олар катты мазасызданыпызыцдайды, уя TeciriHe топырлап жиналып, кыстау еденшдежаппай кырылады. Ауа ылгалдылыгы темендегенде кэрездепбал тез кристалданады, сейтш аралар шелдейш.KimipeK кыстауларда ауа ылгалдылыгьш кетеру уишн, сугабатырылган 8—10 капшыкты iлiп тастайды.Аралардын кыстап шыгуы ушш температуралык режимненбаска уяньщ ауа курамынын едэу1р мэш бар. Ара семьясынынуй-жайыньщ апшде кыстату кезедшде кэм1ркышкылгазьшьщ мелшер} 4—5 пайызга дейш артады, ал отгепнщмелшер1 17—18 пайызга дейш темендейдь К,ыскы маусымдакем1ркышкыл газыньщ концентрациясы 4 пайыздан аскандааралар уяны aKiriBTi желдете бастайды. Кем1ркышкылгазыньщ одан да жогар ocyi аралардын физиологиялыкжагдайын нашарлатып, уялардьщ кектемп дамуына Tepic эсеретед1.421

К,ыстаудын узактыгына жэне семьянын купинебайланысты уяларда оцтустж аудандарда 15—17, ал елшпздщбшк таулы аудандарында кемщде 18—20 кг бал кдлдыру керек.Онын устше, коректж корды толыктыру ушш коктемде(араларды кыстатудан шыгарганнан кешн немесе сырттакыстап шыккан семьяларды алгашкы рет карап тексергенненкейш) уядан тыс (коймада) эр семьяга аз дегенде 8—10 кгбал сактап кою кажет.К,ыстау кезшде ауа температурасы сырткы ауамен б1рдейболатын, суык жайларда орналаскан ара балуясыньщ Keft6ipiкыс катты болганда 20 кг аса бал жещй жэне бал жетпейаштан елу1 мумкш.К,ыста ара ymiH 80 пайыз кант унтагынан жэне 20пайызга дейш жылытылып (45°С), ертлген балдан куралатынкант-бал коспасы жаксы азык болып табылады. Азыктьщдайындыгы органолептикалык жолмен аныкталады:егер алма тэр1зд1 жасалган тушршгк epiMece онда ол дайынболганы.К,ыстауларда араларды кою корекпен косымшакоректеншредь К,ант бэлш шыгарган кою балды дэкегеорайды жэне осы кесект1 аралар бар рамкага салады.Шыгарган кезде семья тэрбиелеушшер аналыктарды балгул тозаныньщ коспасымен унем1 косымша коректещйредо,оны 1 кг балдан, 0,5 гул тозанынан жэне 0,5 ыстык судандаярлайды. Крспаны уйкелеп жумсартканнан кешн електенэпазеде. Ара семьясына кунше шамамен осындай коспаньщ6ip стаканын беред1, оны пышакпен немесе курекшеменкэрездерге жагады, будан сон оларды аралары бар уяларгакояды. Семьяларды бал — гул тозаныньщ коспасыменкосымша коректещцргенде, аналыктар жумыртка салудыудете тусед1, урпактары негурлым кунды болып ecefli жэнежумыс органдары (тумсыгы, канаттары, бал жемсауы жэнет.б.) жаксы жетшедь10.5. Омартадагы ветеринариялык-санитариялык тэрттБурьш колданылган ара балуяларьш, ара ocipyre арналганкуралдарды, сондай-ак бал салынатын ьщыстарды омартаганемесе шаруашылыкка алып келгенде м1ндетт1 турдезарарсыздандырады.Омартада артык ара балуя лары болуы керек (10—16пайыздан кем емес). Араларды жонделген, боялган, нэм1рленгенара уйшжтершде устайды, оларды 30 см бшкпктепказыктарга орналастырады. Омартада жуынгыш, какпагыбар шелек, аптечка, сабын, сули жэне 9p6ip жумысшыгаeKi халатган болуы керек.422

0p6ip жанадан алып келген аралар партиясын баскаомарталардан 5—7 км кашыктыктагы окшауланган омартадаустайды. Оларды 30 кун бойына ветеринариялык бакылаудаустайды жэне жукпалы аурулардын коздыргыштарын баржогын тексеред!. Лабораториялык зерттеу барысында Tepicнэтижелер алынса араларды непзп омартага ауыстырады.Кектемде ара e c ip y iu i e p 6 ip ара балуясынан ушкан аралардынушу белсендтгш-каркынын бакылайды. Омартанынжукпалы аурулардан таза екендтне кез жетюзу уШшара балуяларынын 10 пайызынан Tipi араларды ер жершентандап алады (50 арадан кем емес) немесе e p 6 ip ара балуясынансоншалыкты елекселерд1жинап, ветеринариялыклабораторияга ж)бередк Кектемде жэне кузде бал жинауаякталганда ара балуяларын TeK cepin шыгады. Сырттайкарау барысында уя T eciriH in манындагы елген араларсанына кошл аударады. Аралар ел1м4 табиги болуы цумкш(5—10 дарак)- Олген аралар саны будан жогары болса арабалуясын толыгымен мукият карайды. Омарта алдындагыаланкайда жоргалап журген аралар, баланкурт, куыршак,сонымен катар ара олекселер1 табылган ара балуяларынветеринариялык тексеруден етюзедг. Аланкайдагы араларколмен устаганда болшектент калады. Уяларды жинаубарысында омартанын ылгалдылыгына, керездердщ зенденушежэне буынаяктылардын бар-жогына кещл белшедо.Бул буынаяктылардын K e6i ара ауруынын коздырушыларынемесе оларды тасымалдаушылары болып табылады.Ара семьяларынын зиянкестер1не жататындар: балауызKyfteci, соналар, кумырскалар, тышкандар, кек торгайларжене б. Bcipece балауыз куйеа ара семьясынын, ен кептараган паразит. Онын eKi Typi бар: улкен жэне Kiiiii. EKeyiде Tynri кебелектер тукымдастарына жатады. Ургашылары56 кунге дешн пршЫ к етеда, осы уакыттьщ ^ ш д е уякокырсыгына, санылауларга жэне кэрездерге 2000—3000дейш (улкен) жэне 300—400 (кш кене) жумырткаларсалады.Олардан балауызбен коректенет}н жулдызкурттаршыгады.Сонгылар жолдар жасап, буларды ермекпп ермеriMeHшырмайды. Жулдыз курттар Ke6iHece кэрездергежолдар жасай отырып, урыкты закымдап, олардьщжойылуына себеп болады. Куйемен, ecipece ecKi кэрездердеусталатын элс}з семьялар, сондай-ак дурыс сакталмаган кездебос кэрездер жэне баска балауыз шиюзат закымданады.Уя катты закымданган кезде барлык кэрездер ермекппермепмен жэне жулдызкурттардьщ калдыктарымен толыпKeTyi мумкш, соньщ салдарынан олар унтакка айналады.423

Уялар катты закымданганда семьяларды жаца кэрездергеотыргызады, ал шамалы закымданганда —куйеш механикалыкэдаспен куртады. Сактавдыру максатымен кэрездердокуюрт газымен ендейпд, ол ушш рамкалары бар шкафтьщ 1м колемшде 50 г жангыш куюртш жандырады. 10—20 кунарасында уш дуркш тутщдетедьБудан кейш рамкалардымукият желдетед1. Кэрездердо б1ршщ устше 6ipi койылганкорпустарда ендеуге болады. Томенп корпус бос ка лады:оган жанып турган куюргп кояды. Устщп корпустыкакпакпен ныгыздап жабады, корпустар арасындагы барлыксацылауларды балшыкпен мукият бйеп тастайды.Тышкандар уяга кузде жэне кыста Kipefli, жылыткышматериалда вз уясын жасайды, елген аралармен, балменКоректенед1 жэне кэрездерд1 бузады. Уяда тышкандардынболганын желшген аралардьщ калдыктарынан (курсактарыка лады), сондай-ак табылган тышкан киынан байка у киынемес.Тьппкандар ара семьясына елеут зиян келпредо, аралартышканнын, шсше тез1маз жэне тышкандар закымдаганкэрездерщ кайта курмайды.Тышкандардан сактану ушш уялардагы барлыксацылауларды ныгыздап бггейд1, ал тесйстерд1 куздЁгуш арнайыбегеушггермен кымтайды. К,ыстауда тышкандарменкуресугц жалпы кабылданган эдютермен журпзедо.К,умырскалар уяларга жш юредо жэне алып кетедд. Кейдежылыткыш материалда орналасады. Кумырскалардыцкейб1р турлер1 араларды да куртады. Олардан коргану ушшуялар туратын казыктар мен 'преулердц минералдык майменжагып кою керек.KptcKjaiua кррытындыАра шаруашылыктарында бал внЫн any, араларды аурудансак/паудыц негйзг1 багыты бал ара уйш 'истершде ветеринариялык.-санитариялык.женегигиеналык mepminmi катан сактау.Бакы лау сурактары :1. Омартаны кдндай жерлерге орналастырган дурыс?2. Омарта шаруашыльпына крйылатын непзп талаптардыатацыз?3. Кыекы кезецде бал араларын устау гигиенасыныц мацызынеде?4. Омартада кдндай ветеринариялык-сакитариялык тэртшсакталуы керек?424

ПАЙДАЛАНЫЛЕАН ЭДЕБИЕТТЕР1. Алтунин Д.А., Журба О. В. Ядовитые растения кормов на кормовыхучастках. М., Росагропромиздат, 1989.2. Байшагиров Д.А. Ветеринарно-санитарные аспекты выращиванияремонтных телок. Алматы, Бастау,2001.3. Вильнер А.М. Кормовые отравления. М, Колос, 1974.4. Волков Г. К. Гигиена крупного рогатого скота на промышленныхкомплексах. М., Россельхозиэдат, 1978.5. Волков Г.К. и др. Ветеринарно-санитарные и зоогигиеническиепроблемы промышленного животноводства. М., Колос, 1979.6. Волков Г.К., Гущин В.К. Гигиена в промышленном овцеводстве. М.,Россельхозиэдат, 1980.7. Волков Г.К. Зоогигиена и ветеринарная санитария в промышленномживотноводстве.М., Колос, 1982.8. Волков Г.К., Репин В.М. и др. Зоогигиенические нормативы дляживотноводческих объектов. М., Агропромиздат, 1986.9. Волков Г.К. Аэроионизация в животноводстве и ветеринарии. М.,Колос, 1989.10. Гершун В.И., Муслимов Б.Б. Ветеринарная гигиена. Алматы,Кайнар,1994.11. Данилова А.К.,Найденский М.С. и др. Гигиена промышленногопроизводства яиц. М., Россельхозиэдат, 1987.12. Девяткин А.И. Рациональное использование кормов. М.,Агропромиздат, 1990.13. Долгов B.C. Гигиена уборки и утилизации навоза.М .,Россельхозиздат, 1984.14. Закомырин И.А. Защита животных от гнуса. М., Агропромиздат,1987.15. Ивашура А.И. Гигиена производства молока. М., Росагропромиздат,1989.16. Испенков А.Е., Сапего И.П. Зоогигиенический и санитарный режимна фермах и комплексах. Минск, Урожай, 1984.17. Канаев А.И. Ветеринарная санитария в рыбоводстве. М.,Агропромиздат, 1985.18. Карелин А.И. Гигиена промышленного свиноводства.М., Россельхозиздат, 1979.19. Карелин А.И., Моравиа Б.А. Зоогигиенические основыпроектирования, строительства и эксплуатации животноводческихобъектов. М., Россельхозиздат, 1987.20. Кипайкин В.А. Дезинфектология. Ростов-на-Дону, Феникс,2003.21. Клейменов Н.И. и др. Системы выращивания крупного рогатогоскота. М., Росагропромиздат 1989.22. Кондратьева М. И., Кельдюшева И.Я. Микроклимат наживотноводческих фермах и комплексах. Алматы., Кайнар, 1983.23. Кудерин Ж.М. вымдштану. Рауан. Алматы 1992.24. Кузнецов А.Ф. Гигиена кормления сельскохозяйственных животных.Л., Агропромиздат, 1989.25. Кузнецов А.Ф. и др. Гигиена сельскохозяйственных животных. М.,Агропромиздат, 1991.26. Кузнецов А.Ф. и др. Гигиена животных. М., Колос, 2001.27. Кузнецов А.Ф. Гигиена содержания животных (Справочник). Санкт-Петербург, Москва-Краснодар, Владимирская книжная типография, 2004.4 2 5

28. Лаптев А.П., Поливский С.А. Гигиена. М., 1990.29. Лакоза И.И., Щекин В.А. Верблюдоводство. М., Колос, 1984.30. . Сельскохозяйственная экология. Алматы, «Агроуниверситет», 1997.31. Мамышев М. М. и др. К,оршаган органы коргау жэне табиги корлардыraiMfli пайдалану. Алматы, «Агроуниверситет», 2002.32. Мырзабеков Ж. Б. жэне т.б. Жалпы зоогигиена. Алматы,КазНИИНТИ, 1992.33. Национальный доклад о состоянии природной среды в РеспубликеКазахстан. Алма-Ата, 1992.34. Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных(Справочное пособие). М.,Агропромиздат,1985.35. Общая гигиена. Киев, 1991.36. Омаркржаев Н.//Малды кунарлы азыктандыру.Алматы,Картография, 1993.37. Орешкин А. См др. Пушное звероводство и кролиководство. Алма-Ата, Кайнар,1988.38. Плященко С.И., Сидоров В.Т.Стрессы у сельскохозяйственныхживотных. М., Агрпромиздат, 1987.39. Плященко С.И., и др. Получение и выращивание здоровых телят.Минск, Урожай, 1990.40. Привман Л.С. Водоснабжение животноводческих комплексов.Алматы, Кайнар,1983.41. Пузанков А.Г., и др. Обеззараживание стоков животноводческихкомплексов М., Агропромиздат, 1986.42. Саданов А.К., Сванбаева З.К. Экология. Алматы, Агроуниверситет, 1999.43. Сабденов К, С. Терт тулж мал. Алматы, Агроуниверситет, 2002.44. Смагулов А.И. и др. Практикум по верблюдоводству. Кзылорда,Кзылордаполиграфия, 2000.45. Совершенствование зоогигиенических мероприятий для повышениярезистентности и продуктивности животных. М., Моск. вет.акад., 1992.46. Стресс и адаптация сельскохозяйственных животных в условияхиндустриальных технологий. Кишинев, Штиинца,1992.47. Тажибаев А. С. Синантропные грызуны Казахстана и научные основыборьбы с ними. Алматы, «Жания-Полигарфн, 2001.48. Таланов Г.А., Хмелевский Б.Н. Санитария кормов. М.,Агропромиздат, 1991.49. Тупикин Е.И. Общая биология с основами экологии иприродоохранной деятельности. М., ИРП0.2000.50. Турушев В.А. Теплообменная блокирующая вентиляцияживотноводческих помещений системы Туршева В.А. Целиноград,ЦОКК, 1987.51. Фурсов В. И. Охрана природы и селькое хозяйство. Алма-Ата,Кайнар,1987.52. Хмелевский Б.Н. и др. Профилактика микотоксикозов животных.М..Агропромиздат, 1985.53. Шведов В.В. Вентиляционные и дымовые дефлекторы. Тула,Приокское книжное издательство, 1987.54. Шпаков Л. И., Юнаш В.А. Водоснабжение, канализация и вентиляцияна животноводческих фермах. М., Агропромиздат, 1987.55. Юрков В.М. Микроклимат животноводческих ферм и комплексов.М., Россельхозиздат,1985.426

МАЗМУНЫKipicne.................................................................................................................. 31. Ветеринария гигиенасы жэне онын мждеттер1 ............................... 42. Ветеринария гигиенасынын зерттеу 3flicrepi.................................... 53. Ветеринария гигиенасынын кыскаша даму тарихы..................... 6I бел1м. ЖАЛПЫГИГИЕНАI тарау. Сырткы ортаньщ мал организмше ocepi1.1. Сырткы орта жэне жануарлар денсаулыгы................................. 101.2. Организм мен сырткы орта арасындагы жылу алмасу........... 171.3. Жануарлардын беШмделу1жэне жерсжу1................................... 211.4. Сырткы орта факторларын гигиеналык тургыдан шектеу...... 25II тарау. Ауа гигиенасы2.1. Атмосфералык ауаньщ KopceTKiurrepi............................................322.2. Ауа райы, климат, микроклимат жэнеолардын мал организм!не эсер!.......................................................342.3. Ауа температурасы.............................................................................382.4. Атмосфералык кысым.......................................................................442.5. Ауа ылгалдылыгы.........................................................................,....452.6. Ауа козгалысы...................................................................;................492.7. Кун радиациясы.................................................................................. 512.8. Электрлж жэне электромагнитпк opicTep..................................... 572.9. Аэроиондау..........................................................................................582.10. Ауадагы механикалык коспалар................................................... 60Q 1Т)Ауа микроорганизмдер1................................................................... 622.11 Шу жэне онын мал организмше ocepi........................................662.13. Ауаньщ газдык курам,ы................................................................... 672.14. Мал кора ауасындагы зиянды газдарды азайту шаралары .... 742.15. Мал кора ауасын санитариялык-гигиеналыктургыдан багалаудын непздер1....................................................752.16. Атмосфералык ауаны коргау.........................................................76III тарау. Топырак гигиенасы3.1. Топырактын жалпы зоогигиеналык манызы............................... 823.2. Топырактын механикалык курамы жэне оньщ курылысы....... 853.3. Топырактын физикалык касиеттер1............................................... 863.4. Топырактын химиялык курамы.................................................... 903.5. Топырактын биологиялык касиеттер1............................................933.6. Топырактын ластану коздер1............................................................ 973.7. Топыракты санитариялык тургыдан багалау..............................993.8. Топыракты ветеринариялык-санитариялыктургыдан коргау шаралары...........................................................101IV тарау. Су жэне мал суару гигиенасы4.1. Судын санитариялык-гигиеналык манызы ............................ 1044.2. Табиги су коздерш санитариялык-гигиеналыктургыдан багалау .......................................................................107427

4.3. Судын ездшнен тазаруы............................................................ 1124.4 Су кэздерш санитария лык тургыдан коргау............................. 1144.5. Суга койылатын ветеринариялык-санитариялык талаптар...... 1224.6.Су сапасын арттыру oflicrepi.................................... ......................1314.7. Мал шаруашылыгы кэсшорындарын суменкамтамасыз ету.................................................................................1384.8. Мал суару тэртШ............................................................................1424.9. Мал суару орындарынын жабдыктары........................................146(Лу”тарау. Мал азыгы жэне азыктандыру гигиенасыч*5.1. Азыктык зоогигиеналык манызы...............................................149—с 5.2. Азыктагы коректйс заттардын гигиеналык манызы.................151V 5.3. Профилактикалык (сактандыру) жэнеемдеу максатында азыктандыру.................................................1565.4. Азык сапасын багалау жэнезертгеу aflicTepi............................................................................160** 5.5. Малды азыктан болатын жаракаттанудан сактандыру................ 1635.6. Малдын улы еамд1кпен улануынын алдыналу шаралары................................................ '............................. 166‘'S.?. Улы заттар тузетш азыкты пайдалану гигиенасы .....................1685.8. Азыктын минералды жэне синтетикалыкумен ластануынын алдын алу шаралары.............. .г.................. 1735.9. К,амба зиянкестер1мен закымданган азык гигиенасы ............176^5.10. Эртурл! бактериямен закымданган азык гигиенасы............... 178«—' 5.11. У сак саныраукулактармен закымданганазык гигиенасы (микотоксикоздар)........................................ 180t/5.12. Мал азыгынын санитариялык сапасын жаксарту.....................184✓5.13. Малды азыктандырудын гигиеналык ережеа....................... 185

7.6. ^оралардын бешктерш зоогигиеналык тургыдан багалау........2107.7. Мал кораларын желдету жуйелер1.................................................... 2137.8. Мал кораларыныц жылу балансы....................................................2187.9. Канализация жэне ки шыгару жуйелер1..........................................2207.10. К,иды сактау технологияларына койылатынветеринариялык-санитариялык талаптар................................... 2217.11. Мал шаруашылыгы кэсторындарындагысаркынды (лас) суды тазалау жэнезарарсыздандыру............................................................................... 224' VIII Тарау. Мал шаруашылыгы кэсшорындарын ветеринариялыкs__Xсанитариялык тургыдан коргау шаралары8.1. Мал шаруашылыгындагы жалпы гигиеналыкжэне ветеринариялык-санитариялык шаралар..........................2308.2. Мал коралары мен шаруашылык аумагынветеринариялык-санитариялык ережеге сайтэртшке келт1ру .............................................................................. 2328.3. Мал шаруашылыгы кэсторындарындагы ветеринариялыкжэне ветеринариялык-санитариялыкнысандарга койылатын гигиеналык талаптар.......................... 2338.4. Дезинфекция ................................................................................... 2348.5. Дезодарация ....................................................................................2398.6. Дезинсекция ................................................................................... 2428.7. Дератизация ...................................................................................2438.8. Мал елекселерш жэне баска да биологиялыккалдыктарды жинау жэне утильдеу............................................2448.9. К,иды зарарсыздандыру эдштер! ...............................................2488.10. Малшылардын денсаулыгын коргау..............................................250IX тарау. Малды кугу гигиенасы9.1. TepiHi куту гигиенасы.......................................................................2559.2. Малдын аягын, туягын жэне муйщй к уту.................................2579.3. Малды серуендету.................................................................................2599.4. Малды шыныктыру..............................................................................2609.5. TeceHiurri пайдалану гигиенасы......................................................... 261X тарау. Малды тасымалдауда койылатынзоогигиеналык талаптар10.1. Малды тасымалдаудагы жалпы зоогигиеналык талаптар..........26410.2. Эртурл1 Щшк турлер(мен малды тасымалдау........................... 26510.3. Малды айдау ережес-i.........................................................................269IIбел1м. ЖЕКЕ ГИГИЕНАI тарау. Ipi кара мал гигиенасы1.1. Ipi караны кутт-багу жуйелер1 мен устауaflicrepiH гигиеналык тургыдан багалау........................................ 2721.2. Ipi карага арналган корага койылатынсанитариялык-гигиеналык талаптар............................................. 2744 2 9

1.3. Букалар гигиенасы............................................................................ 2781.4. Сиырлар гигиенасы........................................................................... 2791.5. Сиыр сауу жэне сут енщру гигиенасы........................................2831.6. Бузау ecipy гигиенасы.......................................................................2861.7. Малды бордакылау жене селирту гигиенасы................................290II тарау. Крйлар гигиенасы2.1. К,ойларды устаудьщ жуйелер1 мен eflicrepi..................................... 2932.2. К,ойларга арналган коралар жене оларга койылатын санитариялык-гигиеналык талаптар.................................... 2942.3. К,ошкарлар гигиенасы........................................................................2962.4. Аналык койлар гигиенасы................................................................ 2972.5. К,ойларды кырку гигиенасы............................................................. 3032.6. К,озыларды ecipy гигиенасы.............................................................. 3042.7. К,ойларды жайып сем1рту жене бордакылау гигиенасы......... 3072.8. EuiKuiepai кутш-багу гигиенасы..................................................308III тарау. Шошкдлар гигиенасы3.1. Шошкаларды устаудьщ жуйелер1..................................................3113.2. Шошкаларга арналган коралар жене оларгакойылатын санитариялык-гигиеналык талаптар......................3133.3. К,абандар гигиенасы.......................................................................... 3183.4. Мегежщдер гигиенасы.......................................................................3203.5. Торайларды ecipy гигиенасы............................................................ 3223.6. Шошкаларды бордакылау гигиенасы......................................... 326IV тарау. Жылцылар гигиенасы4.1. Жылкыларды устаудьщ жуйелер1 мен eflicTepi............................ 3304.2. Жылкыларга арналган кораларга койылатынсанитариялык-гигиеналык талаптар............................................ 3324.3. Айгырлар гигиенасы......................................................................... 3354.4. Биелер гигиенасы............................................................................... 3364.5. Биелерд1 сауу гигиенасы...................................................................3394.6. К,улындарды ecipy гигиенасы..........................................................3424.7. Жумыс жылкыларын устау гигиенасы..........................................3444.8. Спортгык жылкыларды кутш-багу гигиенасы........................ 3454.9. Жылкыларды бордакылау гигиенасы............................................. 346V тарау. Туйелер гигиенасы5.1. Туйелерщ устау гигиенасы.............................................................. 3485.2.Туйелерд1 азыктандыру гигиенасы.................................................3505.3..Боталарды ecipy гигиенасы..............................................................3515.4. Туйелерщ сауу жене кырку гигиенасы..........................................3545.4. Туйелерщ жумыска пайдалану гигиенасы................................... 356VI тарау. Ауылшаруашылык кустар гигиенасы6.1 К,устарды багып-куту едютер1........................................................3566.2. К,ус кораларына койылатын гигиеналык талаптар...................331430

6.3. К,уе кораларындагы микроклимат жоне оны ж ет в д р у ..................3646.4. Тауыктар гигиенасы................................................................................... 3696.5. Инкубациялау гигиенасы....................................................................... 3726.6. Балапандарды ocipy гигиенасы.............................................................3736.7. Куркетауыктар гигиенасы...................................................................... 3746.8. Уйректер гигиенасы.................................................................................. 3756.9. К,аздар гигиенасы.......................................................................................377VII тарау. Кряндар гигиенасы7.1. Уй кояндарын 6aFy жуйел-epi................................................................. 3797.2. К,оян кораларынын микроклиматы.......................................................3817.3. К,ояндарды азыктандыру гигиенасы...................................................3837.4. Кряндарды ocipy гигиенасы.....................................................................388VIII тарау. Tepici багалы аддар гигиенасы8.1. Tepici багалы андарды устау гигиенасы.......................................... 3948.2. Tepici багалы андарды азыктандыру гигиенасы................................3978.3. Tepici багалы андарды ocipy гигиенасы...............................................399IX тарау. Тауарлы балык гигиенасы9.1. Балыкты ocipy жуйелер1................................................................ - ....... 4039.2. Балык ocipeTiH тогандардын суына койылатынгигиеналык талаптар...............................................................................4059.3. Балык ocipeTiH тогандарга койылатынветеринариялык-санитариялык талаптар.......................................... 411X тарау. Бал араларыньщ гигиенасы10.1. Омартага арналган жерге койылатынгигиеналык талаптар................................................................................41510.3. Омартага койылатын гигиеналык талаптар.....................................41610.4. К,ыскы кезенде бал араларын устау гигиенасы..............................42010.5. Омартадагы ветеринариялык-санитариялык тэртш................. 422Ьдебиет тшм!.........................................................................................................425Мазмуны................................................................................................................ 427431

Мырзабеков Жак,сы лык,Ибрагимов П|р1мкулВЕТЕРИНАРИЯЛЫК, ГИГИЕНАРедакторы К НурмахановаТехникалык редакторы Б.ОразалиноваКомпыотерде калыптаган Р.ЖариповаБасуга 30.09.05 кол койылды. П iшi\ii 84x108 '/зз. Офсеттжкагаз. K,apin Typi “Times Kazakh”. Шартты баспа табагы 22,7.Шартты бояулы беттанбасы 23,54. Есетчк баспа табагы 24,3.Таралымы 500 дана. Тапсырыс № 1221.Казакстан Республикасы Модениет, акпарат жэнеспорт министрлт.“Бшм” баспасы. 050009, Алматы каласы, Абай дангылы,143-уй. Байланыс телефоны 77-89-84.!Ж Ш С РПБК «flayip», 050009, Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93.Тел.: 69-40-35, 42-47-69, 42-07-90,E-mail: rpik-dauir_8l@mail.ru, rpik-dauir2@mail.ru