CONSUETUDINI - Itinerari Medievali

CONSUETUDINI[Edito a stampa in Consuetudini e Statuti reggiani del sec. XIII, a cura di A.Cerlini, Milano 1933, pp. 3-36. Distribuito in formato digiale da ItinerariMedievali]IN NOMINE DOMINI.MILLESIMO DUCENTESSIMO QUADRAGESSIMO SECUNDOINDICTIONE QUINTADECIMA.1 Hee sunt consuetudines invente emendate compillate et approbate perdominos Bonacursum de Valvesnera Robertum de Luvisinis Parixium deRogeriis Gerardum Vetulum Bonvisinum Taculini Giliolum FulconumGabrielem Veneriorum et Gerardum Guarianorum, iudices milites etmercatores.I. Quod nullus 2 eligatur in potestatem vel consulem nisi ad sortem.Statuimus et ordinamus quod nullus eligatur vel nominetur in potestatem velrectorem vel consulem vel officialem in comuni vel pro comuni Regii inconsilio vel in contione vel alibi in moltitudine hominum, nisi ad sortemfactam in consilio per campanam coadunato, et tunc eligatur ab eis quisortem habuerint. Et si aliquis aliter fuerit nominatus vel electus vel vocatusnisi secundum quod dictum est, pro potestate vel consule vel rectore velofficiale non debeat haberi nec teneri, nec aliquis debeat ei vel eissequimentum facere aliquo modo vel iurare. Et potestas vel consul etofficiales comunis qui pro tempore fuerint in civitate Regii, teneantur etdebeant facere poni in brevi potestatis vel consulum sequentis anni et inbrevi sequentium quod aliter non nominabunt neque eligent vel vocabuntaliquem vel aliquos in potestatem vel consulem vel rectorem vel officialem,nisi secundum predictam formam ad sortem; et si ab aliquo aliqua electiofacta fuerit aliter, nisi ut supra dictum est, ille qui electus fuerit vel vocatuspro potestate vel consule vel rectore vel officiale non habeatur nec teneatur,1 Tutte le varianti in nota sono del cod. C (Statuti del 1311) se non abbiano l'indicazioned'origine in contrario.2 Quod nullus: in C, libro X, omesso il capitolo. In C, libro I. cap. 5, ove si spiegachiaramente il sistema, risulta che le sortes erano in mano di frati minori.1

nec aliquis de civitate vel episcopatu Regii debeat ei facere sacramentum velsequimentum vel securitatem aliquam: qui vero aliter elegerit velnominaverit, in decem libras imper, puniatur et pro comuni ab eo auferantur;et si auferri nequiverint, tantum danpnum in suis bonis detur; et si dari nonpoterit, in banno ponatur, de quo non extrahatur nisi primo solverit decemlibras imper.; et habeat locum tam in episcopatu quam in civitate; necaliquod statututm possit huic consuetudini obviare.II. 3 Quod aliquis officialis a factione vel prestatione comunis vel terre suenon sparetur.Ordinamus quod aliquis officialis ordinarius vel extraordinarius civitatisRegii vel districtus occasione alicuius officii non debeat ab aliqua factionevel datione vel prestatione comunis Regii vel terre sue excusari vel sparari,sed teneatur solvere et facere omnes dationes factiones et prestationescivitatis et terre sue secundum quod faciunt vicini sui 4 tanquam si non essetin aliquo officio constitutus.III. 5 De pena illius qui refutaverit offitium sibi datum.Item, ita concorditer ordinamus quod quilibet qui electus fuerit ad aliquodoffitium comunis ordinarium vel extraordinarium, illud possit officiumrefutare, nec a potestate possit seu 6 debeat compelli illud recipere officiumcontra suam voluntatem ; et ille qui illud refutaverit officium, si fueritordinarium solvat pro banno 7 comuni XX solidos reg.; et si extraordinariumrefutaverit, solvat pro banno 8 X solidos rexan. Et hec intelliguntur esse 9officia ordinaria: officium advocatorum, militum iusticie, massariorum,guaytonum, treguanorum, massariorum scolarium, superstanciumbannorum, collectorum colte, superstancium muri civitatis, et notariorum 10omnium supradictorum officialium; et omnia alia officia intelliguntur 11 esseextraordinaria.IIII. 12 De pena illius qui in se de avere comunis retinuerit infra 13 mensem.3 Cf. C, libro X, rubr. 1.4 sui] om.5 Cf. C, libro X, rubr. 2.6 seu] vel.7 pro benno] om.8 reg.] rex. - pro banno] comuni.9 intelliguntur] intelligantur - esse]om.10 notariorum] notarii.11 intelliguntur] intelligantur.12 Cf. C, libro X, rubr. 3.13 infra] ultra.2

Et si aliquis officialis comunis Regii vel alicuius terre episcopatus Regii derebus comunis Regii vel terre sue in se 14 fraudulenter acceperit vel retinueritrem et 15 tantundem restituere teneatur deposito officio 16 infra mensem; et siultra mensem retinuerit, presumatur in fraudem retinuisse. Et si aliquisofficialis condenpnatus fuerit in comune Regii a centum 17 solidos imper.supra, occasione fraudis commisse 18 in officio, removeatur ab omni officioet conscilio per quinquenium. In officialibus villarum 19 idem observetur sisumma condenpnationis ascendat vel ascenderit ultra centum solidos rexan.;et 20 ut dictum est removeatur ab omni officio et conscilio 21 terre sue.V. 22 De causis appellationum.Decernimus ita oservari 23 debere in causis appellationum, quod si aliquisappellaverit ab aliqua sententia, det pignus sufficiens infra decem diespersequendi appellationem massario comunis, et pro restituendis expensisvictori in causa appellationis; si autem dare pignus nequiverit, det idoneumfideiussorem; si vero dare fideiussorem nequiverit, prestet iuratoriamcautionem; et quod dictum est de fideiussore et iuratoria cautione habeatlocum quociescumque 24 iuraverit coram iudice se pignus vel fideiussorem 25dare non posse. Et infra XL dies a tempore late sententie causa appellationiscommitatur et lis 26 debeat in causa appellationis contestari. Si autem periudicem vel adversarium steterit quominus infra predictum tempus causa 27committatur, et protestetur is qui appellaverit coram potestate vel iudicecomunis vel iudice appellationis se fore paratum, quod causa committatur etlis 28 contestetur: quo facto tempus predictum XL dierum appellanti noncurrat. Et si omnia predicta per ordinem ut dictum est non fuerint observata,sententia firma permaneat; iudex vero appellationis in causa appellationissuper expensis factis in causa appellationis condenpnet vel absolvat, et sit inpotestate tam rei quam actoris prosequi causam appellationis; et quod causaappellationis possit agitari omnibus diebus feriatis, exceptis diebus 2914 in se] om.15 rem et] om.16 officio] agg. suo.17 a centum: così i codici.18 commisse] cod. A commisisse.19 villarum] cod. A illarum corretto coll'aggiunta del v nell'interlineo.20 et] om.21 et conscilio] om.22 Cf. C, libro X, rubr. 4.23 oservari] observari.24 quociescumque] quociensconque.25 vel fideiussorem] om.26 lis] lix.27 causa] om.28 lis] lix.29 diebus] om.3

sollenpnibus introductis in favorem divini numinis 30 , nisi altera pars esset inservitio comunis causa publice utilitatis 31 .VI 32 .Quod offitiales durante offitio non placitent ante potestatem veloffitiales 33 .Statuimus quod officiales comunis Regii, silicet potestas consules 34 advocatimilites iusticie massarii treguani circatores rationis et tabelliones 35 omniumsupradictorum, non debeant placitare ante potestatem vel consules 36 veladvocatos vel milites iusticie vel ante aliquos facientes ractionem procomuni, nisi propriis causis, vel in causis illorum quorum essent tutores velcuratores, vel in illis in quibus convenerunt placitare antequam essent inofficio, vel in illis causis in quibus essent constituti procuratores veldefensores ante quam essent in officio.VII. Ut non fiat ratio de aliquo 37 offitiali de eo quod fecit dum erat in offitiocomunis 38 .Querimonia facta potestati vel consulibus 39 vel officialibus comunis Regiide aliqua 40 potestate vel consule vel aliquo officiali comunis 41 de eo quodfecerint vel dixerint pro suo officio dum erat vel erit in officio comunis, abeis non audiatur, nec inde ractio 42 fieri permittatur vel debeat, durante in suafirmitate officio circatoris, salvo eo quod si fecerit contra officium suum 43relinquatur puniendus arbitrio potestatis.VIII. 44 De iudice eligendo qui prestet patrocinium pauperibus etmiserabilibus personis.30 numinis] A muniminis, C nominis.31 utilitatis] agg. Et salvo quod in causa criminali non possit quis appellare. Additum estdicta quaestio committatur per potestatem vel rectorem uni ex iudicibus de matriculaiudicum civitatis Regii, qui causam examinet et cognoscat et predicta determinet causa cumconsilio sapientum vel sapientis de dicta matricula, expensis partium.32 Cf. C, libro X, rubr. 5.33 durante - officiales] comunis Regii non placitent durante eorum officio.34 consules] comunis.35 tabelliones] notarii.36 consules] consilium.37 Cf. C, libro X, rubr. 5. - aliquo] agg. potestate vel.38 fecit - comunis] fecerit durante officio.39 vel consulibus] om.40 Regii] om. - aliqua] aliquo.41 comunis] agg. Regii.42 ractio] ratio fiat nec.43 contra] supra. - suum] om.44 In C, libro X, om. il capitolo.4

Teneatur potestas qui pro tempore fuerit in regimine civitatis Regii, infraunum mensem post suum introitum, eligere vel eligi facere unum bonumiudicem et legalem, cui ante quam nominetur salarium statuatur voluntateconscilii generalis, qui debeat prestare patrocinium pauperibus etmiserabilibus personis, quorum cause tantum coram potestate vel eiusiudicibus debeant agitari, sive agant vel conveniantur: a quibus personisdictus iudex teneatur aliquod sallarium vel remunerationem non recipereoccasione patrocinii quod prestaret.VIIII. Quod officiales, quicumque 45habitatores civitatis vel districtus Regii.fuerint, esse debeant continuiOrdinamus quod omnes officiales comunis, quicumque 46 fuerint, essedebeant continui habitatores civitatis vel districtus Regii; et nullus elligatur 47ad aliquod officium civitatis Regii nisi habitaverit per decem annos incivitate Regii 48 vel districtu, vel habuerit domum ydoneam in civitate; et hocnon habeat locum in hiis 49 qui fuerint natione vel sui maiores 50 de civitatevel districtu Regii; et si occasione officii sibi dati fuerit a comuniremuneratio ei facta 51 vel aliquid sibi datum, de illo teneantur circatoreseum condenpnare et restitui facere integraliter in comuni.X. 52 Quod omnes emancipationes fiant coram domino episcopo vel potestateRegii 53 .Hanc volumus consuetudines inviolabiliter observari, quod omnesemancipationes de cetero fieri debeant apud dominum episcopum seupotestatem vel consules 54 civitatis Regii; et emancipatorum nomina poni etredigi debeant in libro comunis et semel in anno legantur in consciliogenerali; et si inveniatur per alios fore facta 55 , pro infecta censeatur 56 .45 Cf. C, libro X, rubr. 7. - quicumque] quicunque.46 quicumque] quicunque.47 elligatur] eligatur.48 Regii] om.49 civitate] agg. Regii. - hiis] his.50 maiores] così il codice A.51 fuerit] fuerint remunerati così il codice C - facta: il codice A qui ripete: a comuni.52 Cf. C, libro X, rubr. 8.53 episcopo Regii] potestate vel episcopo vel iudice maleficiorum.54 seu] agg. dominum. - consules] consulem.55 A elegantur, C legantur. - conscilio] consilio. - facta] facte.56 infecta] infectis. - conseatur] conseantur. Additum est quod emancipationes fieri possintcoram potestate Regii vel rectore vel iudice ad maleficia deputato. Et hoc habeat locum tamin preteritis quam pendentibus et futuris5

XI. 57 De hiis qui venerit ad habitandum in civitate vel districtu Regii.Statuimus quod si aliquis venerit de alieno districtu ad habitandum incivitate vel episcopatu seu districtu Regii et iurare voluerit quod non sitservus alicuius vel manens et quod erit perpetuus habitator et continuus nisivi comunis expelleretur, sparari debeat ab omnibus prestationibusfactionibus responsionibus et dationibus comunis Regii et villarum etcastrorum, usque ad viginti annos expletos, ita quod predictum beneficiumtranseat ad heredes ex eo descendentes; eo salvo quod teneatur ire inexercitibus et cavalcatis cum comune Regii cavalcaverit. Item, si aliquiseorum se ad habitandum in civitate Regii voluerit alligare et secundumpredictam formam iurare; et a potestate vel eius iudicibus et non ab aliisdicta tantum privilegia concedantur.XII. De viis et stratis civitatis et districtus 58 apertis et disgumberatis tenendiset eis 59 fidantiandis.Ordinamus quod potestas teneatur et debeat curare et laborare, modisomnibus quibus potest, quod omnes strate tam civitate 60 quam episcopatusaperte et disgumberate 61 debeant permanere et per comune fidantiari; itaquod mercatores et homines universi possint ire et redire securiter pereasdem.XIII. De mercato custodiendo in die sabbati, ne pannus 62 falsus ibi vendatur.Statuimus quod potestas Regii teneatur et debeat mercatum in die sabbatifacere custodiri, ne pannus falsus pilis bovis asine canipe 63 vel alteriusgeneris falsitatis ibi portetur vel vendatur; et si alicui inventus fuerit pannusfalsus in C solidos rexan. puniatur et pannum 64 perdat.XIIII. 65 De meta et modo non imponendo alicui mercatori in rebus sui.Teneatur 66 consul vel potestas qui pro tempore fuerit in civitate Regii velofficiales 67 comunis ponere vel poni facere in brevi potestatis vel57 In C, libro X, rubr. 9, abrasa; esiste però la rubr. nell'indice del libro stesso.58 Cf. C, libro X, rubr. 10. - districtus] agg. Regii.59 eis] om.60 civitate così il cod. A; nel cod. C civit.61 disgumberate] disgomberate.62 Cf. C, libro X, rubr. 11. - sabbati] sabati; così anche nella r. 24. - pannus] panus: cosìanche nella r. 24.63 canipe] capre.64 pannum] panum.65 Cf. C, libro X, rubr. 12.66 Teneatur] Et teneatur.6

consulum 68 qui post eos intrabunt et in brevi sequentium, quod nemo consulsive rector alicuius artis precipiet sive ordinabit, quominus aliquis, qui fueritsub eo, vendat vel emat vel fatiat de rebus suis sive in rebus suis aliquocerto modo in arte sua vel officio artis sue; et si aliquis contra fecerit,arbitrio potestatis vel consulum puniatur 69 .XV. 70 De lignis non extraendis de episcopatu Regii.Teneatur potestas vel consules 71 bona fide operam dare quod ligna extradistrictum Regii non extrahantur; et a potestate vela consulibus qui protempore erunt 72 ponantur custodes qui debeant custodire ne lignaextrahantur de episcopatu Regii, et specialiter ponantur 73 in nemoribusArginis et Curtis Mantuane et Gurgorum et Curtis Nove.XVI. 74 Ut omnes de contracta tavellare debeant, duabus partibus volentibustavellare 75 .Teneatur potestas Regii omnes homines habitantes in contrata 76 cogeretavellare et sallegare si due partes hominum illius contrate 77 fuerint inconcordia tavellandi.XVII. De eo qui fuerit obligatus ad citadiam fatiendam 78 et non fecerit.Civis autem qui ad faciendam citadiam fuit vel fuerit obligatus 79 vel qui profacienda citadia aliquid a comuni fuit vel fuerit consecutus 80 et eam nonfecerit, arbitrio potestatis vel consulum puniatur 81 .XVIII. 82 De saximentis fatiendis pro regiminis civibus predictis 83 .67 officiales] officialis.68 consulum] consulis; così anche nella riga 13.69 puniatur] agg. Et de predictis teneatur dominus potestas inquirere quolibet mensediligenter sub pena centum librarum de salario suo, et punire delinquentes suo arbitrio.70 Cf. C, libro X, rubr. 13.71 vel consules] om.72 vel - erunt] qui pro tempore erit.73 ponantur] om.74 Cf. C, libro X, rubr. 14.75 duabus - tavellare] si due partes hominum illius contracte fuerint in concordia.76 Teneatur] Et teneatur. - homines] om. - contrata] contracta aliqua.77 contrate] contracte.78 Cf. C, libro X, rubr. 15. - ad citadiam fatiendam] ad faciendum citadiam.79 faciendam] faciendum. - fuerit obligatus] fuerint obligati.80 fuit - consecutus] sint vel fuerint consecuti.81 fecerit] fecerint. - vel consulum] om. - puniatur] puniantur.7

Cives autem Regii et hii qui per Regium distringuntur vel distringentur eteorum bona eis ablata eorumque debita que eis debentur vel debebuntur,tam mobilia quam immobilia, bona fide recuperentur a potestate vel aconsulibus qui pro tempore fuerint in civitate Regii, facientes requiri, adeorum voluntatem quorum sunt vel erunt bona ablata vel quorum est vel eritdebitum, per litteras vel nuncium vel anbaxatores, comune 84 illius civitatisvel terre in eius districtu bona cuius sunt ablata vel invasa debentur debita.Et postquam fuerit requisitum et civi Regii vel subdicto non fueritsatisfactum vel si inde ractionem habere non poterit infra unum mensem debonis hominis 85 illius civitatis vel districtus terre, a quo fuerit requisitum perpotestatem vel consules, saxiatur, si poteri saxiri, nec postea dissaxiatur sinevoluntate illius pro quo fuit factum saximentum; et ipsi postea a potestatevel a consulibus detur in pagamentum, et detur ei parabola a potestate vel aconsulibus ut de bonis illius comunis, ubicumque invenerit, per se acciperepossit et postea representare potestati vel consulibus; et postea debeathabere in pagamentum, si fuerit probatum quod tempore alterius regiminifuisset facta requisitio sine aliqua alia requisitione. Nec potestas debeatfacere saximentum sine voluntate conscilii generalis contra comune alicuiusterre: hoc idem observetur, ut dictum est superius de saximento etpermittendo accipere dando in pagamentum; et hoc capitulum habeat locumin bonis et debitis comunis similiter.XVIIII. 86 Ut omnes persone civitatis et districtus cuiuscunque condictionissint 87 debeant conferre et facere ad pontes et stratas.Omnes persone loca et collegia, cuiuscumque condictionis 88 sint, que sunt incivitate vel districtu Regii, teneantur et debeant conferre et facere secundumpartem sibi legittime contingentem ad pontes et stratas et vias et murumcivitatis; et 89 teneatur potestas istam consuetudinem facere observari 90 ,denegando ei vel eis, sub certa pena, quod aliquis nostre iurisdictionis nonprebeat auxilium vel favorem illis qui contrafecerint, et quod non debeantmercari cum eis, inspecta qualitate patrimonii dictorum locorum et82 In C, libro X, omesso il capitolo. Il testo oscuro e spropositato del capitolo deriva daevidenti errori ed oscurità dell'originale legge, che fu tolta da un più ampio gruppo didisposizioni, cui si riferiscono senza dubbio la frase "civibus predictis" e altre della chiusa.Stimo inutile correggere il testo (che si può sufficientemente comprendere) perchéporterebbe a troppe congetture.83 predictis] così il cod. A.84 comune così il cod. A.85 hominis così il cod. A.86 Cf. C, libro X, rubr. 16.87 cuiuscunque - sint] Regii.88 cuiuscunque] cuiusconque. - condictionis] conditionis.89 et] om.90 observari] servari.8

collegiorum; exceptis hospitalibus sancti Lazari infirmis et religione SanctiSpiritus.XX. 91 Quod nullus teneat sestoria vel melegarios in clausenda domus sue.Statuimus quod aliqua persona civitatis Regii non debeat apponere veltenere nec habere in clausenda alicuius domus sestoria vel melegarios queappareant ex publico vel videri possint; et qui contra fecerit solvat proqualibet vice bannum 92 arbitrio potestatis vel consulum 93 .XXI. Quod nulla persona in die sabbati 94 emat vel vendat in ecclesia maiori.Statuimus inviolabiter observandum quod in die sabbati nulla personadebeat in ecclesia maiori vendere nec emere nec stare cum rebus venalibusad vendendum; et qui contra fecerit puniatur pro qualibet vice in duobussolidis rexan.XXII. De dampnis furtive datis in civitate vel 95 villis seu castris 96 .Si autem dampnum clam vel 97 furtive alicui datum fuerit in civitate vel inconfinibus sive in laboreriis 98 civitatis, a comuni Regii danpnum passoemendetur: is vero qui danpnum passus fuerit iuret cum omnibusmasculinis, qui cum eo sunt in domo qui habent a XIIII annis supra, quodnon fecit danpnum, nec scit 99 qui fecisset 100 , nec cum aliquo consciliatusfuit; et quod postquam 101 sciverit, potestati vel consulibus qui pro temporefuerint 102 in Regio infra quatuor dies manifestabit; et quod habet firmamsuspicionem quod propter specialem inimiciciam danpnum fuit ei datum 103 :danpnum vero eius qui passus est arbitrio iudicis de causa ordinariecognoscentis declaretur. Et hoc quod dictum est de comune Regii habeatlocum in castris et villis et confinibus et laboreriis et custodia et districtu91 Cf. C, libro X, rubr. 17.92 bannum] bampnum.93 vel consulum] om.94 Cf. C, libro X, rubr. 18. - sabbati] sabati; così anche nella riga 10.95 Cf. C, libro V, rubr. 19. - vel] om.96 castris] agg. districtus Regii.97 vel] et.98 in] om. - in] om.99 nec - fecisset] nec aliquis de domo sua.100 scit] nel cod. A sit.101 quod postquam] si.102 vel consulibus] om. - fuerint] fuerit, manifestabit.103 in Regio - datum] infra octo dies, ut puniri possit per potestatem, nichilominus tamenemendetur dampnum passo.9

eorum que 104 sunt in episcopatu Regii, excepto de danpno in nemoribusdato, in quo hoc statutum sive consuetudo locum non habeat; et in furtosimiliter locum non habeat; nec in ecclesiis, vel locis religiosis, nec in hiisqui non sunt nec stant sub iurisdictione comuni Regii, vel qui non iurantsequimentum sub potestate Regii, vel qui non faciunt factiones cum comunisimiliter locum non habeat 105 . Et potestas sive consules 106 qui pro temporefuerint in Regio teneantur 107 eligere unum syndicum bonum ydoneum etlegalem et unum iudice cum eo, qui debeant respondere omnibus quivoluerint conqueri de comuni, quibus per conscilium constituatur salariumantequam elegantur. Et teneatur potestas vel consules 108 post danpnumdatum infra mensem, sive rector civitatis castri vel ville videri facere perbonos homines et legales, per meliores et 109 legaliores et omni suspitionecarentes danpnum datum, et ipsius danpni extimationem in scriptis redigereet redigi facere, ita ut videri possit quociens videbitur iudici expedire; et asententia lata principali super danpnis datis ullatenus 110 possit appellari. Etsi danpnum passus per quinquenium tacuerit, quod non proposueritquerimoniam coram iudicibus comunis, ulterius non audiatur; et locumhabeat tam in preteritis quam in futuris 111 .XXIII.Ut comunia terrarum laborent 112 terras que non laborantur proptermetum.Si in aliqua terra vel villa vel curia districtus Regii aliquis habet vel habueritterram vel vineam, et per superbiam vel potenciam alicuius sive specialeminimicitiam 113 non invenerit laboratorem, comune illius terre vel ville velcurie teneatur illam terram facere laborare 114 et reddere redditum quem terracomportare potuerit illius cuius tenuta est seu terra illa. Et si comune 115 nonfecerit laborare, teneatur tamen pro illa tenuta sive terra illi 116 cuius est dareseu prestare quantum ipsa terra potest reddere et comportare 117 ; et potestas104 que] qui.105 nec in ecclesiis - habeat] om.106 sive consules] om.107 fuerint] fuerit. - Regio] regimine. - teneantur] teneatur.108 vel consules] om.109 et] om.110 principali] in principali. - ullatenus] nullatenus.111 futuris] agg. Et ad emendationem dicti danpni non teneantur pupilli orphani vidue et aliemiserabiles persone.112 Cf. C, libro X, rubr. 20. - laborent] teneantur laborare.113 sive specialem inimicitiam] om.114 laborare] laborari.115 comune] agg. illius terre.116 tamen] om. - illi] illius.117 comportare] agg. Et si comune non laboraret seu laborari faceret, nichilominus comunepredictum et homines teneantur prestare redditum quem terra portare potuerit; et depredictis potestas sive recotr possit et debeat cognoscere quocumque tempore, diebus10

sive consules 118 et officiales qui pro tempore fuerint in Regio teneantur istudper omnia facere 119 adimplere. Et hoc non habeat locum in ecclesiis velclericis, nec in aliis qui non sunt sub iurisdictione Regii vel qui non faciuntfactiones cum comune Regii 120 .XXIIII. 121 Quod transacto tempore decenali creditor debitum petere nonpossit 122 .Creditor autem ex mutuo vel ex causa mutui vel ex alia quacunque causadescendente ex contractu, qui per decenium 123 steterit quod a debitore suodebitum non peciit 124 vel de debitore suo non fuerit de debito conquestus,transacto tempore decenali debitum a debitore vel a fideiussore ampliuspetere non possit, set 125 creditori satisfactum presumatur. Si vero debitummutui 126 vel ex causa mutui vel ex aliqua alia causa fuerit in diem vel subcondictione 127 , a tempore diei vel conditionis existentis currat dictaprescripitio; et hoc habeat locum in preteritis pendentibus et futuris et tam inforasteriis quam Reginis 128 , et hoc non habeat locum in pupillisqualecumque 129 sit debitum, nec in prestationibus que debentur iure fictiprecarie vel locationis cuiuslibet 130 .feriatis et non feriatis, dum tamen ferie non sint introducte in honorem dei et sanctorum. Etsi terra in qua essent possessiones non sufficeret ad faciendum laborari dictas terras... nonessent homines sufficientes pro comuni, tunc teneantur laborare et respondere alie terre quesunt proxime dicte possessioni, secundum quod voluerit ille cuius possessio fuerit, si nonpoterit laborari propter superbiam, vel metum, vel potenciam, ut superius dictum est.118 sive consules] om.119 facere] om.120 iurisdictione] agg. Comunis. - Regii] agg. Et predicta fiant sumarie sine libello et litiscontestatione et aliquo strepitu iudicii per dictum dominum potestatem et quoslibetofficiales comunis Regii, recepta qualicomque fide vel probatione vel indiciis de metu velminis vel potentia prohibentis. Et predicta locum habeant in pendentibus et futuris.121 Cf. C, libro X, rubr. 21.122 possit] cod. A posse C possit.123 decenium] decennium.124 peciit] pecierit.125 set] sed.126 mutui] om.127 condictione] cod. A conditionem, C conditione.128 et hoc Reginis] om.129 qualecumque] qualeconque.130 cuiuslibet] agg. Et hoc non habeat locum in dotibus dominarum, nec in eo creditore quiinterrupit prescriptionem temporis decenalis per citationem vel requisitionem vel bampnidationem: quo casu perpetuata actio intelligatur ad tempora a lege statuta; nec incontractibus societatis vel in contractibus loquentibus de tercio, ut tercium solvatur.11

XXV. Ut creditor qui debiti non restituerit 131 instrumentum fatiat debitori 132instrumentum solutionis et quietationis suis expensis.Si vero aliquis debitor post solutionem factam pecierit a creditoreinstrumentum debiti sibi reddi er creditor dixerit et iuraverit se illud nonhabere, teneatur idem cerditor facere instrumentum solutionis et pactum denon petendo suis expensis, silicet creditoris.XXVI. Ut omnes possessiones et omnia 133 hedifitia et casamenta que suntinfra civitatem 134 fiant alodium.A potestate vel a consulibus et 135 a officialibus comunis pro tempore inRegio existentibus et generaliter ab omnibus hominibus civitatis Regii etdistrictus, bona fide pro posse opera detur quod omnia edificia 136 etcasamenta et generaliter omnes possessiones et terre que sunt in civitateRegii a foveis novis intus sint alodium, et debeant per alodium 137 teneri; etomnibus modis quibus poterit ad hoc forciam 138 et auxilium detur etspecialiter hoc modo: si qua persona sit, una vel plures laica velecclesiastica, cui aliquid pro ficto vel occasione ficti vel alicuius prestationisdetur vel dari debeat ex aliqua domo vel 139 casamento vel terra, que sit afoveis novis civitatis Regii 140 intus, cogatur illa persona cui datur vel daridebet 141 vendere et dare omne ius suum et proprietatem per alodium illipersone que dat vel dare debet predictum fictum et prestationem, ut dictumest, ita quod remaneat apud illam 142 personam per alodium; et cogatur illapersona que dat vel dare debet aliquid pro ficto vel occasione ficti seualicuius 143 prestationis ex domo vel casamento vel terra que sit intra 144civitatem dare et solvere pro dicta vendictione domino vendenti iustumprecium, secundum quod arbitratum vel extimatum fuerit de precio et 145 eiusquantitate a personis pro hoc facto pro comuni 146 electis. Et hoc de dando131 Cf. C, libro X, rubr. 22. - debiti non restituerit] debitori solventi non restituerit.132 debitori] om.133 Cf. C, libro X, rubr. 23. - et omnia] om.134 infra civitatem] in civitate.135 a consulibus et] om.136 edificia] edifficia.137 alodium] allodium e così poi in tutta la rubrica.138 forciam] forcia.139 vel] om.140 Regii] om.141 debet] agg. aliquid pro ficto vel occasione ficti.142 illam] aliam.143 alicuius] om.144 intra] intus.145 et] om.146 quantitate] quantitatis. - pro comuni] a comuni.12

precio et accipiendo 147 , ut dictum est, habeat locum in laycis; inecclesiasticis vero ita locum habeat quod peccunia 148 deponatur 149 in securoloco 150 , et sit ibi pro ecclesia vel loco religioso, et ibi tantum detineaturquousque possessiones inmobiles inveniantur in quibus detur dictapeccunia; et illa possessio sit ecclesie vel loci religiosi, et apud ecclesiamvel locum religiosum remaneat pro contracanbio: et statim postdepositionem sine fraude a prelato ecclesie vel loci religiosi veladministratore, comuni conscilio 151 et consensu omnium fratrum vel maiorispartis. Et si aliqua 152 sit que habeat et teneat aliquod fictum vel ius ficti intuscivitatem in feudum ab aliquo, cogatur illa persona dare recipere precium 153eodem modo, ut dictum est in ecclesiastica persona, et possessiones emptasex ea peccunia teneat in feudum ab eo a quo tenebat fictum 154 vel ius ficti;eodem modo illa persona cogatur, que dat vel dare debet 155 aliquod fictumvel aliquid loco ficti vel prestationis alicuius, emere a domino si dominuseum compellere voluerit. Et hoc quod dictum est de vendictionibus 156faciendis predicto modo, habeat locum si potestati vel consulibus dictumfuerit vel ab eis 157 petitum; et infra unum mensem ex quo ei vel eis 158dictum fuerit, faciet fieri et attendi, et omnes vindictiones factas deproprietatibus et ficto et iure ficti firme teneantur, et a potestate vel aconsule faciatur 159 eas firmas teneri, et faciant poni in brevi 160 sequenciumcivitatis et paysiorum quod 161 dabunt operam bona fide quod firmeteneantur; et lauda extimatorum ficti et prestationum et casamentorum etpossessionum que sunt intus foveas novas, et vindictiones de proprietatibuset ficto et iure ficti facte et faciende, firme et rate teneantur et observentur;et potestas vel consules 162 teneantur facere observare, non admissa sive 163recepta aliquo modo querimonia alicuius deceptionis aliqua ractionecomuni 164 vel speciali vel restitutionis benefitio: instrumenta vero, si quaerunt, contractus alicuius investiture, a domino, cui prestabatur fictum vel147 accipiendo] recipiendo.148 peccunia] pecunia e così poi.149 deponatur] ponatur.150 loco] om.151 conscilio] consilio.152 partis] agg. e segue poi uno spazio vuoto. - aliqua] agg. persona.153 precium] predictum.154 ea] ipsa. - fictum] affictum.155 que dat - debet] dare.156 veditionibus e così in tutto il capitolo.157 vel consulibus] om. - eis] eo.158 vel eis] om.159 et a potestate - faciatur] et potestas faciat.160 faciant] faciat. - brevi] brevibus.161 paysiorum] paysorum. - quod] qui.162 firme teneatur et] firma tenebuntur. - vel consules] om.163 teneantur] teneatur. - observare] observari. - sive] vel.164 ractione] ratione.13

prestatio ei 165 prestabat, reddantur, et a potestate vel a consulibus faciant 166ea sibi dari et reddi, dantes operam pro posse ad veritatem sciendam 167 sidominus habeat instrumentum investiture; et post lauda facta instrumentuminvestiture pro casso et inutili habeatur 168 . Idem in omnibus et eodem modoobservetur de fictis et prestationibus que prestantur de domibus etcasamentis que sunt extra foveas novas in suburbis 169 civitatis Regii.XXVII. 170allodium].[De querimonia facta ab aliquo de aliquo ficto quod dicatEt si querimonia facta fuerit potestati vel consulibus 171 qui pro temporeerunt ab aliqua persona de 172 aliquo ficto vel iure ficti quod vel quampecierit fieri alodium 173 , tunc potestas vel consules elligant 174 duos bonoshomines, qui debeant super predictis secundum predictum modum extimareet arbitrari.XXVIII. Quod omnes terre et domus 175 et possessiones civitatis etsuburbiorum et iusta 176 civitatem per medium miliare fiant 177 alodium.Item visum est pro utilitate et libertate cuiuscunque 178 , ut omnes terre etpossessiones et domus que sunt in civitate Regii et suburbis et iustacivitatem per medium miliare debeat fieri alodium 179 , iuxta et legittimataxatione facta de ficto et prestatione que reddere 180 tenerentur; et superhiis 181 potestas intendere debeat diligenter.XXVIIII. 182 De feudis comunis non alienandis.165 ei] agg. qui.166 a potestate - faciant] potestas faciat.167 sciendam] sciendum.168 instrumentum - habeatur] instrumenta investiture pro cassis et inutilibus habeantur.169 suburbis] suburbiis.170 Cf. C, libro X, rubr. 24; la intitolazione manca nel cod. A.171 vel consulibus] om.172 erunt] fuerit. - de] pro.173 quod così in C; manca nel cod. A - fieri] om. - alodium] allodium.174 consules elligant] consul eligat.175 Cf. C, libro X, rubr. 25. - et domus] et om.176 civitatis] agg. Regii. - suburbiorum et iusta] suburgorum iuxta.177 fiant] sint.178 visum] provisum. - cuiuscunque] cuiuscumque.179 suburbis] suburbiis. - iusta] iuxta. - debeat] debeant. - alodium] allodium.180 A qua C que.181 hiis] his.182 Cf. C, libro X, rubr. 26.14

Et si aliquis alienavit vel alienaverit aliquid quod habet vel habebat infeudum a comuni, sive alienator sit illorum de Magreto, vel de Castelarano,sive de Carpineto, sive aliunde 183 undecunque sit, illud quod alienatumfuerit 184 vel erit a possidente pro comuni ex quo liquidum comuni fuerit etprobatum auferatur. Et potestas vel consul 185 teneatur infra duos mensespost suum introitum elligere 186 duos bonos homines et legales, unumiudicem et unum 187 laycum cum uno bono tabellione, qui debeant examinareet inquirere diligenter 188 omnes qui habent de bonis comunis veloccupaverint de ipsius bonis vel si aliquid fuerit alienatum de hiis 189 bonisque tenentur in feudum a comuni; et 190 quicquid invenerint alienatum vel 191occupatum vel detentum iniuste, debeant illud redigere 192 in comuni, nonservata forma iudiciaria; et specialiter in Argine Brexana, Curte Mantuana etin Sabblonis 193 de Sisso et in aliis quibuscunque locis in civitate et 194districtu Regii; et illud debeant in conscilio civitatis Regii plublice 195condenpnare; et potestas vel consules illud debeant 196 manutenere admaiorem utilitatem comunis et honorem. Et quolibet mense predictiteneantur facere condenpnationes de hiis que invenerint condenpnandis 197 inconscilio generali, faciendo, quod debuerint 198 condenpnare, consciliopotestatis 199 et suorum iudicum, eo salvo quod predicti inquisitoresteneantur appellare, audire et intellegere et recipere ractiones cuiuslibet etnon observato 200 iudiciario ordine et secundum ius iudicare. Et predicta nonhabeant locum in casamentis vel locis edifficatis predictorum, nec inchoerenciis predictorum, nec inquisitores habeant potestatem seintromittendi de predictis 201 . Is vero a quo ablatum fuerit habet regressumcontra alienantem 202 ; ac si ordinario iure vel de iure foret evictum et eodemiure contra alienantem et eius heredes agi possit 203 , et ille aquo evictum sive183 aliunde] om.184 fuerit] sit.185 vel consu] om.186 elligere] eligere.187 unum] alium.188 diligenter] dilligenter.189 ipsius] ipsis. - vel] et. - hiis] ipsis.190 et] om.191 vel] om.192 redigere] reddigere.193 in] om. - Sabblonis] Sablonis.194 et] vel.195 plublice] publice e così in tutto il capitolo.196 vel - debeant] illud debeat.197 de hiis - condenpnandis] om.198 quod debuerint] Lib. Gr. que decreverint.199 conscilio potestatis] om. lasciando uno spazio vuoto.200 observato] servato.201 et predicta - de predictis] om.202 alienantem] agg.203 et eius heredes. - ac si ordinario - possit] om.15

alienatum 204 fuerit possit agere contra suum datorem et eodem iure usquein 205 infinitum, excepto contra comune. Item, statuimus et ordinamus quodsi quis de parte ecclesie reginorum vendidisset aliquid quod inveniretur eumtenere debere in feudum a comune Regii, quod potestas teneatur et possitconfirmare dictam vendictionem, dummodo dictus vendictor velit assignaresalcum cambium de domibus seu possessionibus loco feudi vendicti et hochabeat locum in vendictionibus factis a tempore pacis proxime preteritecitra: et hoc statututm teneatur potestas attendere et observare sine tenoreinfra octo dies, postquam fuerit ei denuntiatum: quo facto alienatio indefacta confirmetur per potestatem auctoritate conscilii generalis seu persindicum comunis ad hoc legittime constitutum. Sub millesimo ducentesimoseptuagesimo, indictione tertia decima, tempore domini Oddonis de Oddispotestatis Regii.XXX. 206 De libellis et precariis renovandis.De libellis et precariis ita decernimus, ut si precaria vel libellus finita velfinitus 207 fuerit, renovetur tam a prelato ecclesiarum quam ab aliishominibus et pro renovatione detur tantum quantum ab initio datum fuit 208XII imper. dentur pro renovatione de libra rei extimate et arbitrio duorumhominum bone oppinionis 209 .XXXI. 210 Ut cogatur amaxare ille qui habet ius amaxandi, si alteriusdominus voluerit amaxare.Si vero aliqua terra vel tenuta sit, de qua unus dominus debeat habereamaxamentum vel desmaxamentum et alius dominus dritum illius terre veltenute debeat habere, si querimonia inde potestati vel consulibus veladvocatis facta fuerit, illa terra sive tenuta inter dominos dividatur, velamaxare ille qui ius habet amaxandi cogatur.XXXII. De condictionibus, factionibus 211 et responsionibus faciendis 212 .204 alienatum] ablatum.205 in] ad. - Quanto segue a Item è un'aggiunta del tempo del podestà Oddo degli Oddi (a.1270), che è omessa in C e nel Libro Grosso. La scrittura è di altra mano, e precisamentedi quella di Alberto Milioli.206 Cf. C, libro X, rubr. 27.207 vel finitus] om.208 fuit] agg. Et.209 et] om. - oppinionis] opinionis.210 Omesso il capitolo in C.211 Cf. C, libro X, rubr. 28. - condictionibus] conditionibus e così in tutto il capitolo. -factionibus] fationibus.212 faciendis] om.16

Et si potestati vel consulibus 213 vel advocatis vel militibus iusticie ab aliquofacia fuerit querimonia de aliqua persona, quam 214 dicat scire terram ad sevel ad alium a quo causa habuerit pertinere, vel debere sibi, vel ei a quohabuit causam facere condictiones vel responsiones vel factiones, apotestate vel a consulibus 215 vel advocatis vel militibus iusticie 216 vel ab unoillorum cui querimonia facta fuerit cogatur iurare de veritate dicenda et deterra demostranda et designanda, et condictionibus et factionibus dicendis 217atque responsionibus, quas ipse et sui maiores fecerunt 218 vel facereconsueverunt 219 ei qui hoc petit, vel suis maioribus, vel illis a quibus ipse etsui maiores haberent 220 causam. Si vero ille a quo petitur iurari dicatpetitorum istud petere calumpniose, a predictis officialibus vel ab eo cuifacta fuerit querimonia compellatur, antequam alius iuret, de calumpniaiurare, scilicet quia non dicat vel 221 petit calumpniose, nisi quia credit velscit ipsum rei veritatem scire.XXIII. 222 De pena illius qui intraverit tenutam rei inmobilis 223 .Qui 224 sua auctoritate intravit vel intraverit possessionem sive tenutam reiimmobilis comuni vel alicuius alterius, si miles fuerit in XL solidis imper.puniatur, si pedes in XX solidis imper. 225 ; et possessionem et fructus cumdampnis 226 et expensis omnibus ei cui ablata fuerit restituere cogatur.XXXIIII. 227 De pena illius qui intraverit tenutam vel possessionem alicuiusdefuncti habentis filios vel filias.Si quis intraverit tenutam vel possessionem alicuius defuncti habentis filiosvel filias sua auctoritate, puniatur si fuerit miles in XL solidis imper. sipedes in XX solidis imper. 228 ; et tenutam et possessionem cum dampnis et213 vel consulibus] om.214 quam così A e C.215 vel a consulibus] om.216 vel] agg. a. - iusticie] agg. comunis.217 dicendis] om.218 fecerunt] fecerint.219 consueverunt] consueverint.220 et] vel. - haberent] habuerint.221 vel] nec.222 Cf. C, libro X, rubr. 29.223 inmobilis] immobilis.224 qui così il cod. C; il cod. A ha erratamente quia.225 XL solidos imper.] viginti libris rex. - XX solidos imper.] decem libris rex.226 dampnis] dampno.227 Cf. C., libro X, rubr. 31: perché fu intercalata la consuetudine aggiunta "De immunitateprestita et perpetuo observanda omnibus habitantibus ad domos de Boscho, super terrenodominorum de Corigia" che porta nel codice C la numerazione 30.228 XL solidos imper.] viginti libris rex. - XX solidis imper.] decem libris rex.17

expensis restituere cogatur filiis vel filiabus vel heredi instituto; ietintelligantur filii vel filie a morte patris possidere et continuampossessionem habuisse sine aprehensione alicuius 229 tenute.XXXV. 230 De laboratore qui terram alicuius habitaverit vel tenutam, utpresumatur eam suam non esse, nisi probaverit 231 .Si quis autem fuit vel erit habitator alicuius 232 qui tenutam habeat a domino,et velit dicere quod aliqua terra sit 233 de sua tenuta et non domini,presumatur et credatur eam rem esse domini cum effectu, nisi habitator eamprobaverit suam esse. Et hoc de eo habitatore qui dat medium vel terciumseu quartum vel fictum vel amiscile intelligantur 234 , et hoc si lis interdominum et habitatorem vertatur. Illud 235 observetur inter dominum et eumqui habuerit casam ab abitatore 236 , vel inter dominum et eum qui habuitcasam ab eo qui casam ab habitatore 237 , et sic deinceps. Idem observetur deeo qui inter se et suo maiores per XXX annos habitavit, etiam si modo nonhabitet 238 ; et secundum hoc et non contra ractio 239 fieri debeat.XXXVI. De ficto dato et soluto per trienium 240 .Et si aliquis alicui per trienium dedit denarios vel 241 vinum vel blavam velaliquid aliud certum per fictum vel nomine ficti, semper illi cui dedit velheredi eius dare teneatur; et cogatur ille qui dederit dicere et demonstrare dequa re illud dedit 242 : si autem dicat 243 sacramento se nescire, tunc arbitrioiudicis tanta de terra eius domino designetur 244 et demonstretur super quadictum fictum prestari decenter possit et debeat; et ea designata etdemonstrata 245 pro domino teneatur 246 . Si vero iudex super minori re fictum229 aprehensione] apprehensione.230 Cf. C, libro X, rubr. 32.231 probaverit] probet.232 alicuius così i due cod. A e C.233 sit così C; il cod. A ha scit.234 amiscile] om. lasciando uno spazio vuoto. - intelligantur] intelligatur.235 Illud] agg. idem.236 casam ab abitatore] secum casam ad habitationem.237 habitatore] ad habitationem.238 etiam - habitet] om.239 ractio] ratio.240 Cf. C, libro X, rubr. 33. - trienium] triennium e così in tutto il capitolo.241 vel] om.242 dederit] dedit. - re] terra. - dedit] dat.243 dicat] dixerit.244 designetur] assignetur.245 et demonstrata] om.246 teneatur] teneat.18

decenter statuere possit, super maiori 247 contra voluntatem eius cuius resfuerint non statuatur 248 .XXXVII. 249 Ut aliquis propter fictum non solutum termino 250 non cadat aiure suo.Si qua persona fictum vel pensionem vel aliquid nomine ficti vel pensionisalicui dare tenetur, propter pensionem vel fictum non solutum non cadat aiure suo, sed teneatur fictum sive 251 pensionem cum duplo solvere dominoet expensis factis, si termino non solverit statuto; et huic consuetudini nonpossit renunciari.XXXVIII. De contractibus factis cum 252 prelatis ecclesiarum.Omnes autem 253 alienationes, contractus, permutationes et canbia facta velfacte vel que in antea a prelatis ecclesiarum vel locorum reliosorum vel abaliis quibus generalis amministratio 254 est vel fuit commissa sive fuerit amaiori prelato, consensu vel voluntate vel parabola omnium fratrum ibiexistencium vel maioris partis, firma et firme teneantur, denegato auxilioecclesiastico et benefitio restitutionis ipsi ecclesie vel loco religioso, itaquod omnes contractus celebrati cum prelato seu amministratore cummaiori 255 parte capituli vel fratrum, firmi et rati habeantur. Nec inde ipsauniversitas contraveniret possit aliqua occasione, dicentes se lesos, velpeccuniam non esse conversam in utilitatem ipsius loci 256 ; sed presumaturesse versam in utilitatem ipsius loci 257 vere et cum effectu ex quo maior parscapituli vel fratrum consenserint contractui, nec inde possint petererestitutionem in integrum. Et hoc 258 habeat locum etiam si ecclesia de quasit amministrator vel prelatus non sit de episcopatu Regii, dum tamen ressuper quas est habitus contractus vel de cetero fiat 259 sit in districtu Regii;nec contra hoc ractio 260 fieri permittatur.247 maiori così C giustamente; A minori.248 statuatur] agg. et pro ea consuetum solvere teneatur et compelletur nulla defensioneaudita.249 Cf. C, libro X, rubr. 34.250 termino] in termino.251 sive] vel.252 Cf. C, libro X, rubr. 35. - cum] a.253 autem] om.254 reliosorum] religiosorum. - amministratio] administratio.255 amministratore] administratore. - maiori] maiore.256 peccuniam] pecuniam. - loci] om.257 loci] om.258 hoc il cod. ha quod corretto d'altra mano hoc nell'interlineo.259 fiat] fiet.260 ractio] ratio.19

XXXVIIII. Ut tabelliones inbrevient 261 contractus ante quam celebrentur 262 .Tabelliones vero teneantur inbreviare contractus vendictionis, emptionis,locationis, conductionis, permutationis, dotis ac 263 societatis, mutui etlibertatis, concessionis ficti, libelli, precarie, et dationis in feudum, et totumquod 264 oportet scribi in instrumento publico, in inbreviatura teneanturscribere 265 seriatim antequam contractus celebretur vel confirmetur. Ceterosvero contractus sive imbreviaturas, ad quos vel ad quas fuerint proscribendo vocati, statim ibi vel ibi prope debeant inbreviare; et ex quo dealiquo contractu inbreviatio vel inbreviatura facta fuerit eis iusto preciosatisfactum, vel per eos steterit quo minus fuerit satisfactum, teneatur dare etreddere instrumentum et qui debuerit habere vel cui commissum fuerit perillum qui habere vel cui commissum fuerit per illum qui habere debuerit; ethoc infra XV dies ex quo illi tabellioni fuerit satisfactum.XXXX. 266 Ut principalis persona cogatur venire ad iudicium.Quecumque persona vel universitas per syndicum vel auctorem seuprocuratorem litigaverit vel litigare voluerit, principalis persona ad iudiciumvenire cogatur responsura in causa, et veniat quocienscumque iudici visumfuerit, et iuret de calumpnia, si tunc temporis iurabitur. Si vero principalispersona universitatis venire non possit, tunc ipsa universitas debeat litigareet possit per syndicum vel actorem de ipsa universitate ab ipsa universitateconstitutum.XXXXI. 267 De pena illius qui traxerit civem Reginum ad extraordinariumiudicem.Statuimus quod si aliquis, qui non sit de iurisdictione Regii, traxerit aliquemReginum extra civitatem ad extraordinarium iudicem causa litigandi, quodaliquis nostre iurisdictionis cum eo non contrahat, nec mercetur, necconventionem aliquam faciat, vel eius familia; et quicumque contrafecerit,teneatur potestas vel consules auferre ei pro qualibet vice pro banno Csolidos rexan.; et quilibet possit esse accusator, et ei dare debeat potestasmedietatem dicti banni, nec predicti vocantis lamentantia coram261 Cf. C, libro X, rubr. 26; è conservata solo in parte. - inbrevient] inbrevient.262 celebrentur] celebrent.263 ac] om.264 dationis] agg. in solutum et. - quod] ut.265 in inbreviatura] inbreviatura. - scribere a questa parola si tronca il libro delleConsuetudini redatto nel 1311; poiché il codice C è mutilo del quinterno seguente.266 Cf. C, libro X, rubr. 37: rimane solo l'intitolazione del capitolo.267 Cf. C, libro X, rubrica 38: c. s.20

extraordinario iudice facta conquerens destiterit. Et quemlibet intelligimusextraordinarium iudicem qui non cognoscit de causa in civitate Regii.XXXXII. 268 De procuratore dando illi qui vocatus fuerit ad extraordinariumiudicem.Ordinamus quod si aliquis nostre iurisdictionis seu civitatis trahatur veltractus fuerit ad extraordinarium iudicem extra civitatem Regii, quodcomune teneatur ei dare unum procuratorem expensis comunis qui eumdefendat contra vocantem, prestito ab eo prius iuramento quod trahiturinvitus; et potestas procuret illum procuratorem dare ad dictam causam quimagis sit fidelis pro vocato et rigidus contra vocantem; et a procuratoresacramentum exigatur quod in causa procedet bona fide et quod solumodoillas expensas faciet quas putaverit in causa fore necessarias.XXXXIII. 269 De fossatis comunicandis.Si quis habet fossatum inter se et aliquem in toto districtu Regii et ille quihabet iusta fossatum voluerit emere medietatem dicti fossati, cogam illumvendere et dare ei qui emere voluerit iusto precio ad 270 rationem secundumquod valet bobulca; et cogatur alius emere fossatum, si voluerit ei vendereille cuius fossatum est; et licitum sit 271 cuilibet cavare fossatumm postquamemerit.XXXXIIII. 272 Ut fossata non deradantur a latere vie publice.Statuimus quod fossata a latere vie publice non debeant deradi; et qui contrafecerit solvat pro banno qualibet vice X solidos rexan.XXXXV. 273 De pena illius qui fecerit insultum alicui in civitate velsuburbiis vel suburbiis vel villis vel castris.Super facto insultorum ita statuimus et ordinamus, quod si aliquis incivitatem vel suburbiis insultum fecerit sine armis apensate vel nonapensate 274 ad domum, que sit alicuius, sive in ea habitet sive non, vel adaliam domum que non sit sua, si habitet in ea vel in ea teneat negotiationem,268 Cf. C, libro X, rubrica 39: c. s.269 Cf. C, libro X, rubrica 40: rimane solo l'intitolazione del capitolo.270 ad il cod. ha a la correzione è del Libro Grosso.271 sit cod. scit.272 Cf. C, libro X, rubr. 41: c. s.273 In C, libro X, omessa.274 Le parole vel non apensate sono aggiunte in margine; nel L. G. sono incorporate neltesto.21

sive in porticu dictarum domorum vel ad banchum sive stallummerchatorum vel beccariorum vel aliorum cuiuscumque negotiationis sint inquibus vendat res suas, et assaltum 275 intelligimus si inde fuerit facta feruta,tanquam homicida puniantur et de civitate expellatur, nisi parabola illiusremanserit vel heredis eius, cui insultum factum fuit, vel nisi pax factafuerit; tunc enim de banno debeat et possit extrahi solvendo bannum sibiimpositum. Et hoc habeat locum tam in villis et castris quam in civitate, siinsultum factum fuerit se defendere cum omnibus armis, dummodo feceritad defensionem et non ad vindictam.XXXXVI. De pena filii et patris 276 delinquentis.Si filius in potestate patris constitutus fecerit maleficium, in parte sibicontingente puniatur ; ita silicet quod pater habeat medietatem omniumbonorum suorum cum filiabus et aliam vero et aliam vero medietatemhabeant filii masculi, et ille malefactor in sua virili portione puniatur. Illudidem observetur in eo patre qui non dedit eam partem filio emancipato dedomibus et vineis et terris et mobili 277 super quo possit vindicta fieri. Item sipater familias delinquat, puniatur in dimidia bonorum, alia dimidia filiisreservata vel filiabus quos vel quas habuerit in sua potestate, ita quod eiusdelictum non sit 278 eis pene, ita quod filie maritate que transiverint adnuptias non intelligantur in delinquentis potestate; et hoc habeat locum inpreteritis filiis emancipatis et futuris.XXXXVII. 279 De pena servi delinquentis.Servus namque 280 alicuius manendo per se sine dominio suo, si maleficiumfecerit vel contractum cum aliquo, ei et in eum ractio et vindicta possit etdebeat fieri de rebus, videlicet quas videtur habere et tenere et que pervenereei ex sua negotiatione vel acquisitione. Ipse vero servus possit agere etconveniri in contractibus et delictis et in peculio quod videtur tenere et adeum pervenit ex sua negotiatione vel acquisitione; et teneatur servus solverecoltas et facere alias factiones quas faciunt alii sui vicini de villa vel civitate,scilicet solvendo coltas in civitate et factiones in villis tempore quo habitant.XXXXVIII. 281 De pena frangentis pacem.275 assaltum così pure il L. G.276 Cf. C, libro X, rubr. 42: rimane solo l'intit. del cap. - et patris] familie.277 et mobili agg. marg.278 sit cod. scit.279 Cf. C, libro X, rubr. 43: c. s.280 namque così pure il L. G.281 Cf. C, libro X, rubr. 44: rimane solo l'intitolazione del capitolo.22

Illi quidem qui pacem aut treguam per potestatem vel consules seu amicosvel eorum concordia ullo modo factam fregerint vel fregerunt vel quiapensate homicidium commiserunt, in banno ponantur et teneantur, necmodo aliquo extrahantur, nisi voluntate eius vel heredis eius cui pax auttregua facta fuerit, vel nisi facerit ad sui defensionem; et bona ipsiuspublicentur et in districtu Regii stare non permittantur. Idem observetur ineo qui prodiderit civitatem Regii vel castrum quod sit 282 in districtu Regiivel qui fecerit falsum instrumentum vel qui robaverit stradam velfabricaverit monetam falsam seu fecerit fabricari, qui 283 omnes ponantur inbanno, nec modo vel ingenio aliquo debeat reconciliari vel de banno extrahi.Edoem modo observetur in eo qui pacem fregerit; et locum habeat in futuris,nec huic consuetudini possit modo aliquo derogari.XXXXVIIII. De pena illius qui iurabit 284 non facere pacem vel treguam 285 .Qui vero iuraverit aut de cetero iurabunt non facere pacem aut treguam veletiam non tenere, si miles fuerit puniatur in centum solidos imper., si autempedes in tribus libris imper. puniatur, vel tantum danpnum in eius bonisdetur, vel eorum si solvere nequiverint: et si tantum dampnum in rebus suisdari non poterit, in banno ponantur, nec de banno, nisi prius solverintpredictam quantitatem peccunie, extrahantur; et consiliarii et fautorespredictarum puniendi reliquantur arbitrio potestatis.L. 286 Ut mulier que non sit de civitate filiis vel filiabus ab intestato nonsuccedat.Nulla vero mulier, que non sit de civitate Regii vel episcopatu, filiis velfiliabus vel filio vel filie ab intestato succedat in iis que ex bonis paternisposset 287 pervenire, sed ad agnatos et ad proximiores de civitate Regii veldistrictu defunctione persone perveniant. Et hoc capitulum habeat locumnon solum in futuris, sed etiam in pendentibus et preteritis.Ut mulier non debeat nubere homini alterius iurisdictionis queremanserit in hereditate.LI. 288Aliqua mulier, que remanserit in hereditate in domibus et terris valentibus acentum libris imper. supra, non possit nec debeat nubere alicui homini282 sit cod. scit.283 qui il cod. A veramente ha quod.284 Cf. C, libro X, rubr. 45: c. s. - iurabit] iuraverit.285 treguam così A.286 Cf. C, libro X, rubr. 46: rimane solo l'intitolazione del capitolo.287 posset così A e L. G.288 Cf. C, libro X, rubr. 47: c. s.23

alterius iurisdictionis, nisi maritus eius se aligaverit ad faciendam citadiamet habitationem in civitate vel districtu quolibet anno per quatuor menses: etipsa bona remaneant obligata occasione dicte habitationis.LII. 289 De dotibus mulierum quarte et donationis earum.Super facto mulierum et docium euarum et bonorum et quarte et donationisita decernimus observari. Quia, si quis acceperit uxorem et ex ea habueritdotem a X libris imper. infra, quod maritus habeat potestatem predicte uxorisue propter nuptias donandi XL solidos imper. et non plus; si a X librisimper. supra habuerit usque ad quantitatem XX librarum imper., maritushabeat potestatem eodem modo daonandi C solidos imper. et non plus; et sia XX libris imper. supra quantumcumque ascenderit, possit sibi donare Xlibras imper. eodem modo et non plus. Quartam vero olim marito factam velconcessam vel donationem aliter ultra predictum modum a marito uxorifactam modis omnibus cassamus, sed usque ad predictum modum valeat etteneat, statuentes firmiter predictam quartam et donationem, ultra predictummodum facta, peti non posse pro quarte vel donatione olim facta mulieribus,prohibentes eam quartam et donationem ultra predictum modum non fieri infuturum. Si mulier habuerit dotem a X libris imper. infra, habeat ipsa mulierXL solidos imper. pro ipsa quarta vel donatione; si a XX libris imper. usquea X libras imper., habeat C solidos imper.; si a XX libris imper. supra,quantumcumque ascenderit, habeat X libras imper. In ultima sua voluntateviro uxori concedimus potestatem reliquendi ultra dotem XL solidos imper.,si dos fuerit a X libris imper. infra, et non plus; si a X libris imper. suprausque ad XX habeat potestatem reliquendi C solidos imper. et non plus; si aXX libris imper. supra, quantumcumque ascenderit, possit relinquere Xlibras imper. et non plus, ita quod non possit habere ultra aliquo modo inrebus vel denariis: et hoc si maritus habuerit ascendentes vel discendentes;et si non habuerit ascendentes vel discendentes 290 habeat facultatemreliquendi quibuscumque voluerit et etiam uxori. Illud quoque, quod muliervel alius pro ea vel marito dedit vel dederit in dotem, si mobile vel immobileest, scilicet extimatum vel fuit vel erit, in denariis ei restituatur maritomortuo vel divortio aliter interveniente; si vero monile vel inmobile est,scilicet non extimatum vel erit, mulier restituatur. Donec autem mulier indomo vel supra bonis mariti sui defuncti habitare vel stare voluerit honeste,victum secundum possibilitatem domus et bonorum quondam mariti habeatet vestitum, et non ultra, licet sit relicta usufructuaria attestatione 291quousque habere voluerit victum et vestitum, salva rerum substantia; itatamen quod filii et nepotes ex testamento vel ab intestato succedentes, unacum uxore debeant percipere fructus et ex eis ali; et si de domo mariti exire289 Cf. C, libro X, rubr. 48 De dotibus et donationibus mulierium: c. s.290 et si non - descendentes parole aggiunte in margine. così pure nel L. G.291 attestatione L. G. a testatore.24

voluerit post annum et habere dotem, alimenta integraliter percipere debeatdonec sibi de dote integre fuerit satisfactum.LIII. 292 Quod mulier legittime dotata ad bona paterna non possit habereregressum.Placet de cetero taliter observari cum videatur bonis moribus convenirequod, si aliqua mulier legittime dotata fuerit a parente vel de bonis paternis,ad 293 ipsa bona amplius non possit habere regressum existentibus filiis velnipotibus masculis legitimis ex filiis masculis descendentibus predictiparentis: eodem modo observetur in ea que non habuerit patrem vel avum, sifratres vel nepotes eam dotare voluerint secundum qualitatem personarum etpossibilitatem patrimonii, non preiudicando quominus parentes possint eipreiudicare ut de sua processerit voluntate.LIIII. 294 De rebus parafrenalibus habitis ex uxore mortua.Statuimus quod si aliquis ex uxore mortua habuerit res parafrenales et exipsa uxore filios mascuolos, quod ipse pater teneatur filiis masculis, ex illomatrimonio natis, dare et assignare ea res: si autem vendite fuerint res illeconstante matrimonio, pater teneatur precium vel tantum de suo filiis dare,si vendite fuerint ab uxore mortua constante matrimonio sive ab ipso patre;et si vendite fuerint ab uxore, constante matrimonio, presumatur quodmaritus habuerit precium earum, nisi contrarium probetur; et si dubiumfuerit de quantitate precii vel rerum parafrenalium, credatur sacramentomariti.LV. 295 De eo qui fuerit ad uxorem desponsandam.Statuimus et ordinamus quod aliquis, qui uxorem iverit ad desponsandam,non ducat secum ad facienda sponsalia homines ultra X; nec ille qui filiamvel sororem vel aliquam aliam alicui tradiderit ad nubendum, seu ex partemulieris desponsande, predicta hominum quantitas non excedat numerumsupradictum: qui contra fecerit puniatur banno C sol. rexan.LVI. 296 De requestellis.292 Cf. C, libro X, rubr. 49: non resta che l'intitolazione293 ad così il cod. B; cod. A ab, L. G. ad.294 Cf. C, libro X, rubr. 50: c. s.295 In C, libro X, omessa. Vedi però la rubr. 5 del libro VIII, dove l'usanza è vietata, cosìcome quella seguente (cons. LVI). Il capitolo è intitolato: De requistellis non faciendis incivitate Regii vel districtu.296 Cf. C, libro X, rubr. 51: resta solo l'intitolazione. Vedi nota precedente.25

Ordinamus quod, ad requirendam sponsatam aliquam vel iam ad domumviri traductam, que requestelle appellantur non ducantur vel vadant ultrasex, et tantum per unam vicem; et que iverit vel iverint seu ducta vel ductefuerint vel eas receperint ultra quam dictum est, solvat quelibet pro qualibetvice XL solidos rexan.; et potestas teneatur inquirere et investigare si contrahanc legem ab aliquo vel ab aliquibus in fraudem fuerit attenptatum.LVII. 297 Quod aliquis qui stetit per X annos in civitate non debeat inquietarioccasione servitutis.Si aliquis de episcopatu Regii steti vel steterit et habitavit seu habitaveritcontinue in civitate Regii per X annos con 298 familia, non possit, nec debeatinquietari occasione servitutis vel manentie; et hoc locum habeat inpendentibus, preteris et futuris; et hec consuetudo a potestate vel consuleinviolabiliter observetur.LVIII. 299 Ne civitas deformetur ruinis.Statuimus et ordinamus, cum rei publice intersit ne urbs deformetur ruinis,quod potestas teneatur et debeat procurare ne aliqua domus vel edificia incivitate vel suburbis destruatur causa lignaminis vel edificii vendendi; et siquis contra fecerit teneatur potestas ei auferre pro banno X libras rexan., etlignamen ponatur in comuni.LVIIII. 300 De festo sancti Prosperi confessoris.Ad honorem Dei et beatissimi Prosperi confessoris taliter de cetero volumusobservari, quod omnes milites et cives et alie honorabiles persone civitatisepiscopatus teneantur et debeant venire ad festum Prosperi sancti de estate,ita quod sint in civitate in festo sancti Iohannis et sancti Prospero; et de hocteneatur potestas per VIII dies vel per XV ante dictum festum facerecontionem, et in ea legi facere dictam consuetudinem, et dare operam ut inomnibus observetur, et per civitatem per preconem facere publicenunciari 301 , et poni in brevi de cetero secutorum 302 .LX. Quod quilibet habens valens XXV librarum imper. teneatur habereclamidem vel guascapum coloris.297 Cf. C, libro X, rubr. 53: c. s.298 con così il cod. A.299 Cf. C, libro X, rubr. 53: non resta che l'intitolazione.300 Cf. C, libro X, rubr. 54: c. s.301 In C, libro X, omessa.302 secutorum così il L. G.; cod. A secuturum.26

Item statuimus, pro honore et utilitate comunis Regii, quod quilibet civitatiset districtus Regii habens valens XXV librarum imper. teneatur habereclamidem sive pellium cooperturam vel guascapum panni de colore,cuiuscumque coloris voluerit, non intelligendo de colore bixeti vel agnelinipanni; et potestas super hiis intendere debeat deligenter puniendo quicontrafecerit, prout sibi videbitur expedire.LXI. 303 Quod fiat distributio scolarum a strata tam superius quam inferius.Item statuimus quod fiat distributio scolariorum dominorum maistrorum tama strata superius quam a strata inferius, arbitrio bonorum hominum quifuerint ad studium ordinandum.LXII. 304 Super exequiis defunctorum.Super exequiis defunctorim taliter de cetero decernimus observari, videlicetquod ultra XII canellas non debeant offerri vel deportari causa offerendi inexequiis aliquorum: nec oblatio aliqua fieri cum duplonibus vel canellis,excepto quod prelato qui tunc in illa ecclesia fuerit pro maiori possit offerricanella cum denariis, et ceteris ecclesiis et scolaribus candele, secundumquod funerariis videbitur expedire; nec per ecclesiam causa oblationisfaciende denarii debeant deportari; et qui contra fecerit in C solidos rexan.puniatur, et potestas teneatur inquirere qui contra fecerit dilligenter.Lecte fuerunt predicte consuetudines per me Iohannem Guidonis Villaninotarium in conscilio generali civitatis Regii et per Reginum consciliumapprobate; et in eo fuerunt publicate, tempore domini Lanberteschi deLanberteschis civis Folrentini, potestatis Regii, die veneris 305 XI exeuntemarcio, presentibus dominis Iohanne Taculorum, Martino Arnelli, Ianellodell Pallude, Ursone Advocato, Tusco Branche, Petro Benci, GerardoPugnatoni et aliis.303 Cf. C, libro X, rubr. 55: non resta che l'intitolazione.304 Cf. C, libro X, rubr. 56: c. s.305 Veneris.27