М. Мэушшэрш Элеуметтану Оку куралы

М. МэушшэршЭлеуметтануОку куралыС. Б^ЙСЕМ БАЕН АТЫ НДАГЫ ГЫ ЛЫ М И К1ТАПХДМДOK.V ЗАЛЫЧИТАЛЬНЫ Й ЗАЛНАУЧНАЯ БИБЛИО ТЕКА ИМ. С. БЕЙСЕМ влЕ&А

ББК 60.5 я 73М 37эл-Фараби атындагы Цазщ улттыцуниверситепи жанындагыЩазацстан ргспубликасы бупм жэне гылым минйстртгтщ жогарыжэне жогары оку орнынан кейтгг бтм беру департаметтщреспубликальщ оф-эд/стемелгк кецестщ гуманитарлыц жэнежаратыпыстану гылымдары секциясыныц отырысында царалып,баспадан шыгаруга усынылган(2010 ж. 19 мамырдагы № 2 хаттама).Птр жазгандар:философия гылымыньщ докторы, профессор М.С. Эженов,социология гылымыньщ кандидаты, доцент Г.О.Абдикерова, социология гылымыяыц докторы, профессорШ.Е. ДжаманбалаеваМэушшэрш М.М 37 Элеуметтану: Жогары оку орындарынын студентгершеарн. оку куралы. - Алматы, 2010. - 198 бет.ISBN 9965-9350-8-4Дэрктер курсы Казахстан Республикасьшыц мемлекетпкбшм беру стандартына сэйкес, жогары оку орындарындаэлеуметтануды тшгпк багдарлама бойынша окытатын базалыктакырыптарды непзге ала отырып, автордыц окытушылыктэж1рибес1нде апробациядан еткен, элеуметтанудьщ бастапкыугымдарынан туратын материалдардан курастырылган.Оку куралы бакьшау сурактарьт, усыньшатьш эдебиеттер•пз1мш, семинар сабактары мен студентпц ездок жумысышецбершде жасалатын тапсырмалар мен жаггыгуларды,реферат такырыптарын, игершген бшмдерд1 беютугебагытталган тестшердо де камтиды.ББК 60.5 я 7300(05)-06ISBN 9965-9350-8-4© М. Мэущшэрш, 2010

KipicneБул оку куралы баска когамдык-гуманитарлш циклдепгылымдардан Ty6ipiMeH езгеше — элеуметтану деп аталатынгылыми пэн. бойьшша оку курсынан жасалган. Б ip кездефилософиядан белшш шыккан адам мен когам туралы бйпмнщездйс саласы ретшдеп элеуметтану гылым больш XIX гасырдыцаягында жэне XX гасырларда кальштасты.Элеуметтану - кызыкты да практика жагьшан пайдалыгылым. Ол когаммен, адамдармен кандай процесстер болыпжатканын, элеуметтйс езгерютер кандай векторда езгеруде жэнеэлеуметпк ом1рдщ эртурл1 трансформациясы кандайнэтижелерге экелш соктыратынын бищреда. Элеуметтанулыкгылым алдыга саналы турде, накты максатпен, оныц куральшколданып жылжуга кемектеседь «Элеуметтану» тек кана ойшапайымдалатьш гылым емес, ол б1рщцццен, экспериметальдыбазага суйенедц, екйпщден, ез! элеуметтйс практиканыцтеоретикалык Tiperi бола алады.K,a3ipri кезецде К,азакстан Республикасьшда элеуметтанудыкэсштеу мен институционализациялаудьщ аса белсендх процейжурш жатьф. Оньщ 6ip белпа элеуметтану тек кана осы саладакэс!би бш м алушьшар ушш емес, сонымен катар жогары бшмалатын мындаган жас мамандар ушшде оку пэш больштабылады. Болашакта К,азакстан когамьшда езшщ ерекшетугырьш алатын Ka3ipri студенттер тек кана езшщ кэйбисаласьшда гана ж еикп маман больш кана коймай, соныменкатар элеуметп к¥зырето, элеуметтйс уйымныц, когамдыкезгерудщ дамуьшьщ зандарын бшетш, сауатты карым-катьшасжасай алатын жан-жакты азамат болулары кажет.«Элеуметтану» пэш студенттерде элемд1 элеуметтанулыктургьщан, ягни, когамдык процестер мен кубьшыстардыэлеумвдщ нактылык тургысьшан барабар керуда, езшщкогамдагы элеуметпк тугырын сезшу мен элеуметок eMipreкатысу мумкшшш!пн кальштастьфады.3

I БелшЭЛЕУМЕТТАНУ ДЬЩ ЖАЛПЫТЕОРИЯ ЛЬЩ СУРАКТАРЫЭлеуметтану гылым ретшдеЭлеуметтт бжм otcyuecmdezi элеуметтанудыц орныЭлеуметтанудыц цурылымыЭлеуметтанудыц цызметтерг1. Кез-келген гылымды зерттеу оньщ нысанын, пэшбаск;а гылымдар жуйес! мен когамда алатын орны мен ролшаныктаудан басталады. Элеуметтану гылымыньщ осыатрибуттарьш карастырып корейце.Элеуметтану —социология —e*d сездщ туындысы болыптабылады: латьш ce3i societas - когам жэне грек ёез1 logos —угым, LniM. Ягни, элеуметтану - социологияньщ этимологиясы«когам туралы гылым» немесе «когам туралы LniM». Дегенменде бул абстрактш угым, ейткеш адамзат когамы кептегенкогамдык гьшымдардьщ нысаны болып табылады. Сондыктанэлеуметтану гылымьшьщ нысанын баска да когамдыкгьшымдардьщ нысаны больш табылмайтындай кыльш аныктауоцай емес. Элеуметганудьщ o6beKTici мен нысаны арасынашекара журпзш керешк.Гьшыми танудьщ объёхтЩ — бул объективта нактылыкретшде карсы т^ра алатьш, зерттеу кызметт багытталгандардьщбарлыгы. Когам барлык когамдык гыльшдарга ортак жалпызерттеу нысаны больш табьшады. BipaK та осы гьшымдардьщэркайсысы езшдйс ерекшеленген зерттеу нысанына сай.Сондыктан кептеген когамдык гьшымдардьщ нысаны букшкогам емес, тек оньщ кейб]р жактары, айкьгадалу кальштарыжэне т.б. Сонымен, экономикалык гьшымдардьщ ерекшеленгеннысаны болып когамдьщ ем1рдщ материалдык байлыкггы enaipy,4

белу, айырбастау жэне тутыну сиякты жактары кызмет етедь0м1рдщ экономикалык; саласына Караганда б1ршамаерекшеленетш, саяси биллей уйымдастырумен, кызметтеуменжэне дамытумен байланысты больш келетш саяси сапа. Осыларсаяси гылымныц ерекшеленген нысаны. Мэдениетгану,элеуметок психология, педагогика жэне т.б. гылымдаркогамньщ рухани жагын, рухани кундыльщтарды ещцругц Жэнебелуд^ адамдардьщ рухани кажеттшктерш канагаттандьфудьщжолдарьш, калыптарын жэне эдютерш окытады.Fылыми бшмнщ объек-rici мен пэндер1 сэйкес келе ме?Жок, сэйкестенбещй, ейткеш кез-келген гылымньщ объекта -тану процесс неге багытталса сол, ал пэш ретшде объектццкурайтын жактары, байланыстар, карым-катынастар, ягнипкелей зерттеуге жататындар больш табылады.Кептеген элеуметтанушы гальшдар элеуметтанулык6iniMHiH пэнш аныктауда элеуметок кубылысты кшт етш алады.Ондайларга жататьшдар: топтьщ езара эрекеттесу, элеуметоккарым-катынастар, элеуметок уйымдар, элеуметтж эрекеттержуйей, элеуметок мшез-кульщ, элеуметок топтар, адамзатгьщкогамдастьщтьщ калыптары, элеуметок процестер, элеуметокeMip, когам, элеуметок курылым.Элеуметтанудын жалпылайгы аньщтамасын келтарсек,элеуметтану дегеншя бул — кргамныц цурылымын, оныцэлементтерш жэне eMip суру шарттарын жэне тазы бершгени^урылымдагы элеуметтж процестерд1 оцытатын гылым.Элеуметтану баска гылымдармен тыгыз байланыстадамиды. Когамды зерттеудеп элеуметтанульщ тэсшдщерекшелшн дурыс аныктау ушш элеуметтанудын элеуметокфипософиямен, тарихпен, экономикальщ гылыммен жэне баскакогамдьщ гылымдармен байланысын жэне олардьщ арасындагысапмагын карастыру мацызды больш табылады.Элеуметтану жэне элеуметок философия. Элеуметокфилософия мен элеуметтанудыц зерттеу объектшершщсэйкестену аясы ете кец. Элеуметпк философия да, элеуметтануда когамды бутшдей, жуйелшгшде карастырады. Бул олардьщете тыгыз дылыгын аньщгайтын орта жактары. Б1рактаэлеуметтанудыц объекта мен нысаны элеуметок философиягаКараганда Ke6ipeK нактылыгымен, азырак абстрактшшмен5

бипнедь Элеуметпк философия элеуметганудынжалпытеоретикалык жэне методологиялык Herbi ретшдекер1нед1, ейткеш жалпылай зацдар мен категорияларды Ke6ipeKбшу жалпылай зацдар мен категорияларды зерттеудщ кажетаалгышарты больш табылады. Элеуметтк курылым да, оньщжеке элеадентте^п де когамныц, оньщ эртурл1 аяларьшьщ езараэрекеттесушщ жэне т.б. мэнш жеткшшп тусшбей, терец детабысты зерттелуге мумющщк ала алмайды. EHfli 6ip жагынанэлеуметтану когамдьщ eMipre накты сарап бере отырып,элеуметпк философияньщ угымдык аппаратын жэне пэндшмазмунын байытуга, оньщ жагдайлары мен корытындыларынтэипштеуге жэне нактылауга кемектеседьЭлеуметтану жэне тарих. Тарих когамдьщ гьшымдардьщiuiiHfleri ец ежелпЫ больш табьшады. Тарих когамдыхронология жагынан жэне накты зерттейщ. Сонымен ол эртурл1элеуметпк кубылыстар мен когамньщ даму кезецдер! жайлынакты материалдар жинактайды. Элеуметтанудагы ец бастымэселе — бул элеуметпк тэжйрибеш, бершген элеуметаккатардагы кубылыстардыц, окигалардыц, процестердщ еткен,дэл казхрп, кайталана берепн, типтйс зацдылыктарынжалпьшау. Сонымен элеуметтану тарихка Караганда едэ>аржогары децгейш абстракциялы гылым.Егер тарих когамдык ем1рдщ барлык жактарьш,салаларын окытатын болса, элеуметтану когамдагы тек«элеуметпк» деп аталатындарды зертейдь Тагы да атап ететшжайт, ол егер тарихи гьшым тек кана ем1рде болтан жэнетарихка енген окигалар мен кубылыстарды окытатын болса,элеуметтану езшщ назарын казйрп больш жаткан урдгстергеаударып, элеуметпк болжау элементш езше ёнпзедаЭлеуметтанул ык жагдайлар мен корытьшдылар тарихифактшердщ, тарихи тэж1рибелердщ жалпьшауьша суйенедьБаска жагынан, элеуметтану элеуметпк философиямен 6ipireотырьш, тарих гьшымьгныц жалпы теоретикалык жэнеметодологиялык Herbi бола алады.Элеуметтану жэне психология. Егер элеуметтану езшщпэш репнде тутастай когамды карастырьш, оньщ негурлымжалпы зацдылыктарын ашуга тырысатын болса, психологияжеке адамньщ iniKi дуниесшщ кыр-сырын, оньщ субъективп6

жан-куйш зерттейдь Алайда адамдар арасындагы ара катынаста,олардьщ 6ip-6ipiHe деген мшез-кулыгында, осындай карымкатынастардьщкосалкы белш больш табылатьт психологияльщэлементгщ жататыны сезс1з. Сондыктан элеуметтану когамдыккарым-катынастарды окытуда, мотивацияньщ, адамдардьщсезтмшщ жэне кещл-куйлершщ психикалык элементтершескергеш жен.Элеуметтану да, психология да адамды жэне оньщ мшезкулыгьшокытады. ©з пэндерш окытуда олардьщ арасында 6ip-6ipiHe багытталган жэне езара ынтымактастык бар деп айтугаболады.Элеуметтану жэне экономикалык гылым. Экономикалыкгылым езшщ бар назарын, езгерулер1 элеуметтж процестергеыкпалын типзетш материальдык ендаруге, экономикалык icэрекеткеаударады. Сондыктан элеуметтанудын экономикалыктеорияга суйенбеуше, оньшен езара эрекётгеспеуше болмайды.BipaK та, экономикалык гылым когам ем1рщщ ете маныздыб е л т болса да, тек кана 6ip саласыньщ зцдаылыктарын ганазерттейщ, ал элеуметтану котам дамуыньщ тутастай жэне оньщайрыкша кершет1н барлык салаларында, соньщ шпндеэкономикалык саласьшдагы жалпы жэне кец зандьшыктарынзертгейда:2. Элеуметтанульщ гылым репнде жеткипк'п кур дел i, кедёвргешн курылымы бар. Мунда да кез-келген гылымдагысиякты непзп компоненттерш белш керсетуге болады:Bipimni компонент— бипм - эдгстеМелзк жэнедуниетанымдык принциптердх; арнайы жэне салалыктеорияларды, ipreni жэне колданбалы теорияларды; элеуметтанупэш туралы ипмда, эд1стерда, оларды жасау мен колдана бшутуралы бШмдердц элеуметтанулык бшмнщ турлер1, типтер1жэне децгейлер1 туралы окуларды; арнайы жасалынганж1ктеулер мен типологияларды; тужырымдамалык модельдермен гипотезаларды езшщ курамына енпзедьЕкшпп компонент - бйпм алу куралдары —бул белекэдютер жэне элеуметтанульщ зерттеудщ ез1.Бш м децгеюне байланысты элеуметтануды теоретикалыкжэне эмпирикальщ, макро- жэне микро децгейдеп элеуметтанудеп беледь7

Теориялык биймдер - бул элеуметтанулык теориялар,гипотезалар, типологиялар жэне т.б. теоретикалык бш м турлеркЭмпирикалык быпмдер - бул статистикалык майметтер,фактшер, жжтеулер жэне т.б. эмпирикалык бш м турлерьМ акро-децгейдеп элеуметтану — ipi масштабтатыэлеуметтж процестер мен зандылыктарды сипаттаушы,когамдык жуйенщ непзп элементтершщ езара эрекеттесу1,топаральщ катьшаска жататьш элеуметтанулык бш м децгейьМикро-денгейдеп элеуметтану - накты 6ip элеуметтжкубылыстыц пайда болуына тултаралык катынастардьщ, Kiuiiтоптардьщ, ужымдьщ мшез-кулыктыц ыкпальш сипаттаушыэлеуметтанулык бш м децгеш. Осы ею тэсш арасындагыайырмашылыкты тусшу ушш базалык угымдарды салыстыргандурыс. Макро- децгейдеп элеуметтану когамды айтатын болса,микро- денгейдеп элеуметтану элеуметпк топтарды зерттейдгМакро- денгейде билж, микро денгейде — кеш басшылык(лидерлж) зертреледо. Котам дамуында айтарлыктай e3repicTepбольш жатканда соцнологтар “революция” угымьш колданады,ал дербес 6ip элеуметтж ауыткулар болса онда “девиация”утымы колданылады. Элеуметтанулык бшмдердщ курамынаэртурл1 децгейдеп жалпылама теориялар юредьЕц алдымен бутшдей котам eMipiH бейнелеупп жэнетуйцщруцп жалпы элеуметтанулык теорияларды белшкерсеткен дурыс. Элеуметтануда кептеген езара бэсекелесунпжалпы теориялар бар. Бул - К. Маркстщ когамдык формациялартуралы теориясы, М. Вебердщ элеуметтж эрекет туралытеориясы, Т. Парсонстыц курылымдык-функциональдыктеориясы, Дж. Александердщ “кепелшемдж элеуметтану”теориясы жэне т.б. элеуметану классиктершщ теориялары.Ары карай арнайы элеуметтанулык теориялардынемесе орта децгейдеп теорияларды белш керсеткен жен.Барлык арнайы элеуметтанулык теорияларды немесе ортаденгейдеп теорияларды шартгы турде ушке белш керсетугеболады:курдел1 элеуметтж тэуелдшктерщ жэне катынастарды(отбасы элеуметтануы, бш м элеуметгануы, гылымэлеуметтануы, дш элеуметтануы, енер элеуметтануы, армия

элеуметтануы, саясат элеуметтануы, ецбек элеуметтануы)окытатын элеуметтж институттар теориясы;Kimi топтан бастап элеуметпк тапка (Kimi топтарэлеуметтануы, уйым элеуметтануы, кабаттар, страталар, таптарэлеуметтануы, территориялык; принцитне байланыстыкауымдастыктар элеуметтануы жэне т.б.) дейшп когамньщкэдрылымдык 6ipflifcrepiH карастьфушы элеуметтжцауымдастыцтар теориясы;элеуметпк езгерютер мен процестердо (когамньщуйымшылдыгын бузушы элеуметпк процестер - кылмыс,нашакорлык, маскунемдк элеуметтануы, конфликтэлеуметтануы, козгалыс жэне кв mi-кон элеуметтануы,урбанизация элеуметтануы, коммуникация процестер1элеуметтануы, когамдык козгалыстар элеуметтануы) окытушыарнайы элеуметтж процестер теориясы;Элеуметганудьщ баска гылымдармен - экономика,саясатгану, этнография, кукьщ жэне т.б. туйкшде курылгантеориялар салалык деп аталады.3. Элеуметганудьщ кызметтер!Когамдык гылым ретшде элеуметтану теоретикалыктанымдыкжэне практикалык кызмет аткарады.Теоретика лык-танымдык кызмет, ец алдымен,элеуметтк дамудьщ зандылыктарьш окыгумен байланысты. Булжерде элеуметтану когамдьщ нактылыктыц жуйеленген, унем!жацарьт отьфатьш факттерше суйенед! жэне оларды орнатуушш сараптаудьщ арнайы эдгстерш колданады.Теоретикалык-танымдык кызметп жузеге асыруэлеуметтану га когамньщ болмысы, оньщ к¥рьшымы,зацдылыктары, непзп багьггтары мен тенденциялары, жолдары,кызмет eTyi мен дамуыныц турлер1 жэне механизмдер1 туралыбш1мда кецейтуге, нактылауга квмектеседьПрактикалык кызмет эртурл1 элеуметпк процестерд1баскарудьщ тшмдипгш жаксарту максатьшда практикалыккепшдемелер мен усыныстар жасаудагы элеуметганудьщкатысуымен аныкталады. Элеуметганудьщ практикалыккызметшщ мацызды сэта элеуметпк процестер менкубылыстардыц нэтижелерш болжауы больш табылады жэне олкелецс1з тенденцияларды мумкщд1гшше азайтуга кемектеседк9

Элеуметтанульщ когамдык дамуга acepi кен жэне саналуан. K,a3ipri заманда элеуметтанульщ рел1 мен мацызы артыпкеле жатьф. Кептеген елдерде, соньщ шпнде бвдщ ел1мЬде деманызды да тез элеуметпк-саяси езгерютер больш жатыр.Когамды реформалау жагдайында, оньщ тутастай организмретшде дамуы мен кызмет ету тенденциялары мензаадылыктарьш, эрекеттесу жэне езара эрекеттесумеханизмдерщ теоретикалык жэне практикалык жагынан жетеокып-зерттеу езекп болып табылады, буныц ез! элеуметгануменете тыгыз байланысты. Б1здщ жэне баска да когамдардьщ Ka3ipriзамангы даму кезещ, когамдык ем1рдщ элеуметпк факторларыжэне элеуметпк саласыньщ рел1 мен манызынын ecin кележатканыньщ куэок Элеуметпк факторлар мен реформалардьщэлеуметпк салдарларьшьщ реш мен манызын елемеу жэне жетебагаламау, когамды жэне оныц жеке салаларын реформалаудытабысты етюзуге кауш-катер тугызатьшын ем1рдщ e3i дэлелдепотьф. Когамдык етр'дщ e3i, 3cipece, оньщ кайта курылуы жэнедагдарыс кезецдер1нде элеуметтанудыц алдына жаца мэселелеркояды, ecKi мэселелерд! жацаша козгайды, осылайша ол осыгылымныц дамуын ынталандьфады. Социологтардыц зерттеу1жэне элеуметтанулык гьшымньщ ж епспп когамньщ дамуынаоцтайлы эсер етуге жаратылган жэне осыган кабшетп.Бацылау сурацтары1. Элеуметтану гылым болып табыла ма?2. Элеуметтанудыц пэшнщ оньщ объекпсшен айырмашылыгынеде?3. Орта децгейдеп теориялар дегешм1з не? Элеуметтанудынгьшым ретшде дамуыныц жэне унем1 кызметте болуындагыолардьщ рельдер! кандай?4. Элеуметтанульщ когамдык гылымдар арасьшдагы орныкандай?5. Элеуметтанудыц кызмет! нелер?6. Инженерге элеуметтанульщ биймдер кажет пе?10

Эдебиеттер тгзшг1 .Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку кдоалы. - Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.2. Добренькое В.И., Кравченко М. Социология. Кыскаша курс. - М., 20023. Кравченко А.И. Общая социология. —М., 2004.4. Основы социологии. 2 башмнен туратын дэргстер курсы. / А.Г. Эфендиевтщред.- М., 19946. 12. Ритцер Дж. Современные социологические теории. —СПб.: Питер, 2002.7. Смелзер Н. Социология: агылшын тшшен аудар. - М.: Феникс, 1994. .8. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыцжалпы ред., карает, жэне алгыевз: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,1992.-С. 300.9. Социология. / Э.В.Тадевосяннын ред.. М., 1997.10. Энциклопедический социологический словарь /PFA академии Г.В.Осиповтыц жалпы ред. М., 1995Элеуметтанулык ойдыц даму тарихыЭлеуметтанудьщ тарихтыц алдындагы даму кезещКлассикалык, элеуметтануЭлеуметтану цащргт. замангы даму сатысындаЭлеуметтанулык; ой дамудьщ Шрнеще кезещн етюздкОньщ Y131 кезецш атап етуге болады —ТАРИХТЬЩАЛДЫНДАГЫ (Ежелп дуниедеп, орта тасыр жэне жанауакы ттагы элеуметтж бйпм), КЛАССИКАЛЫК (ерте жэнежай классика) жэне KA3IPI I ЗАМАНГЫ (согыстан кеГпнпжэне жацаша элеуметтану).1. ТАРИХТЬЩ АЛДЫНДАГЫ - бул ец алдыменэлеуметтанулык; бйпмнщ калылтасуыныц алгы шарты: когамтуралы, элеуметпк туралы, элеуметок нактылык туралыкерппс. Бул алгышарттар XIX гасырдыц ортасында калыптасты,бутан дешн элеуметтанульщ бш м узак уакыт эр Typniэлеуметок гуманитарлык гылымдар курамьшда дамыды:философия, тар их, саяси экономика, кукыктану жэне мемлекеттеориясы сиякты жэне т.б.Адам мен котам мэселес!, осы когамньщ ец жаксыэрекеттесу1 мен курылымдык идеясы ертеден ipi ойшылдардыцназарын аударган. Антикалык дэу^рде когамньщ пайда болуын11

жэне элеуметпктщ болмысын туащцруде еы дэстур калыптасабастады. Осылардьщ 6ipeyiuui келклш бойынша котам —ж аратылысты курылым; адам —табигаты бойынша Tipi жанжэне бастапкыдан элеуметпк жэне альтруистас; когамнан тысара немесе кумырскд сиякты ол eMip суре алмайды. Цогамдыккадёшнй курылым сатысында адам жок, немесе ол адамзаткадешнп деген угыммен бара-бар. Осыдан саяси бшпк пен завдыкнормаларга непзделген жэне бершген 6ip тургындарды белгш6ip территорияда 6ipiKTipreH мемлекет, адамньщ табигатынанэлеуметпк жагдайьшьщ жалгасы, дамуы жэне бекемделу! большшыгады (АРИСТОТЕЛЬ, СЕНЕКА).Екшпн 6ip дэстурге сэйкес, котам — бул жасандыкурылым; адам табигаты бойьшша жэне бастапкыданэлеуметпк емес жэне эгоист Tipi жан. К°гам —бул езшше 6ipадамдардьщ колымен жеке адамдардьщ эл-аухаты ушшжасалган жасанды механизм. Адамдардьщ ж1герш жэне куипн•прек кьшган мемлекет e3i осы механизм ретшде болады немесеоны мыкты 3pi THiMfli ететш непзп курал ретшде: ол взщщадамдарын ез epiKTepiMeH багындырады жэне солардыцездершщ эл-аухаты yniiH (ПЛАТОН, ЭПИКУР; ЛУКРЕЦИЙ).П латонныц «Мемлекет» немесе «Зад», Аристотельдщ«Саясат» ецбектер1 элеуметпк бшмнщ дамуьша жаца 6ip cepniH6epfli жэне мемлекет, отбасы, кукык сиякты дербес когамдыкинститугтарды окьггуга жол салды. Антикальщ философтар ецалгаш рет адамньщ когамдагы орны мэселесш карастырды жэнеадам мен когам туралы шмд1 теоретикалык непзге койды. Салтдэстурлерд},нормаларды жэне адамдардьщ езара катынастарынокьш-зерттей, фактшерд1 жалпылай отырьш элеуметпкфилософтар логика бойьшша когамды жаксарта тусетийпрактикалык усыныстармен аякталган тужырымдар жасады.Орта гасыр Еуропа тарихьшьщ V f. Рим империясыньщкулдьфауынан Кайта еркендеу (XIV - XVrr.) кезецше дейшпузак уакытта жатыр. Орта гасырлык Еуропада гылым TyreniMeHтеология мен схоластикага бой алдырган. Орта гасьфлык;дуниетанымда табигат зацьшда белгш 6ip магына жок жэне олтуралы айтылмайды. Когам угымы ец алдымен конфессиялыксипатта жэне непзшен католиктж ппркеуге жэне оныколдаушыларга катысты болды.12

Феодализм дэуфшдеп Орта Азия халыктарыныцкогамдык-элеумегпк ойларьшьщ улы гуламалары эл-Фараби,зл-Бируни, Ибн-Сина болды. Орта Азияда элеуметпк бшмэртурл! тарихи эрекетгеп когамдык куштерд1 игерудщ ерекшеTypi ретшде дамыды жэне казак халкьшьщ когамдык сана —сез1мшщ кальштасуында да езшщ улкен релш аткарды. ЭЛ-ФАРАБИ адамзат когамьшьщ пайда болуы жайындагыжаратылыс теориясын усынды - адам баска адамдармен езарабайланыста гана eMip cypefli жэне адамгершшк шьщына жётедьОртагасырлык гулама ойшыл жэне жаратылыстанушы эл-БИРУНИ езшщ элеуметпк-саяси кезкарасын эртурл1халыктардьщ —ундь грек, жэне араб —мэдениетш зерттеу менсалыстьфу аркылы бщщрд1. Оньщ айтуьшша, эр турл1мэдениеттердщ ец жаксы элементтер1 адамгершшк (гуманный)кундылыктарга багынуга 6ipiKTipefli. Ислам жэне индуизмдшдершщ философиялык непзшде принципн айырмашылыкжок. Оньщ теориясы бойьшша барлык дшдер езшщдуниетанымдык алгышарты бойьшша езара тец.Ибн-Сина ез заманы феодалдык когамды адамньщеркщщпн тарылтпайтын айтарльщтай консервативп депесептед!. Ибн-Сина феодализмге карсы гылым гулденепнмемлекет жетшген деп есептедь Оньщ айтуьшша эртуршхальщтар мен мемлекет арасында тыгыз байланыс болуы кажет.Ортагасырлык Шыгыс келес! урпакка орасан зор муракапдырды. Орта Азиядагы элеуметпк-философиялык ойдьщдамуы барысында азаматтык когамга тэн адамзат тулгасыныцкундылыгы, котам мушелершщ зац алдындаты тецдт, бшмжэне агарту кундьшыктары, баскарудыц демократиялык жуйес1сиякты ipreni идеялар пайда болды.Элеуметтанульщ гылым ретшде пайда болуына, пкелейалгышарты болуына кызмет еткен Жаца уакыт кезецшдепэлеуметтанулык ой. Англияда оньщ тулама екщцер1 ДжонЛокк, Адам Смит жэне Дэвид Юм; Францияда - Вольтер,Поль Гольбах, Дени Дидро, Шарль Монтескье, Анри Сен-Симон; Ресейде — MB. Ломоносов, А.Н. Радищев, Н.И.Новиков, Германияда —Готхольд Лессинг, Иоганн Гердер,Иммануил Кант, Иоганн Фихте жэне т.б.13

Агарту кезещ элеуметок теорияларьшьщ эр турлипгшекарамастан келем непзп идеяларды 6ipiKTipefli: адамнынерюндцтн тану жаратылыстан бгасен кукыгынанбелшбейтшдеп; гылыми бшмд! адамдарды агарту ушш жэнекогамды дамыту ушш колдану кажетал1п; философиядагыметафизикалык ойлауды, философияда тэж1рнбе менэкспериментке суйенетш элеуметпк теорияларды жасауда адаммен когамга катысты ойлык пайымдаулары сындау.Тутасында, езшщ дамуы Ежелп дуниеден Агарту дэу1ршедейшп уакытка созылган элеуметпк бшм айтарлыктайшектелулермен, кемшшктермен сипатталды, оларга келесшерд!жаткызуга болады:устемшш идеологиялардын Giuiiri, 6miMfli элитанынкундылыктарына сезмз багындыру;мистикага жш назар аудару;накты болганды сипаттау емес, когамнын идеалды жэнеeai тшеген калпьш сипаттау;элеуметок кубылыс амалдарында диалектиканыцболмауы. Котам мулде 6ip бершген, сырткы куштерменбагдарламаланьш тасталган ретшде кабылданды;жалпы теоретикалык корытындылардьщнактылыктан белшш калуы, катан бакылаулар менобъективн гьшыми процедураларга суйенудщ жоктыгы.Элеуметтанудьщ езшдйс жеке гылым ретшде белшшшыгуы, керсетшген шектеулер мен когамды тану саласындагыэлйздокп жоюдын nicin, шепне жеткен кажетгшпменбайланысты.2. КЛАССИКАЛЫК; КЕЗЕНД1 (XIX гасырдьортасьшан ЕкЬпш дуниежузшк согыска дешн) шартты турдеерте жэне жэй классикага белуге болады. Ерте классикаоргаиицизм, механицизм, социогеография, элеуметпкдарвинизм, иэсЁлдьантропологиялык теориялардыц, эртур.ппсихологиялык мектеп сиякты багыттардын таралуыменсипатталады. Осы мектептер 6ip-6ipiHe уксамайтын, эр турл1бола отырып, кейбф жалпы эдхстемелш кырларыменсипатталады. Оларда оргалык керипс эволюционизм болыптабьшады, ягни когамдагы б^рпндеген зандылыкгы шарттанганобъективн процесс рейндеп езгерктер туралы KepiHicTep. Осы14

периодтардагы мектегггердщ мацызды кырлары болып кандайда болса кез-келген кубылыстарды гылыми емес тургыдантусщщруден бас тарту.Огюст Конт - француз философы жэнеэлеуметганушысы, «позитивизмнщ» нёпзш калаушы,«элеуметтану» терминшщ жэне осьшдай гылым саласын жасауидеясыньщ авторы. Конттыц ойьшша гылымньщ кемепменбарлык когамды баскаратын жабык зацдарды тануга болады.Когамды зерттеудщ непзшде оньщ ойынша бакылау менэксперимент болуы керек. Конттыц ецбегтнде ей идея бастауыналады: 6ipimnici - когамды зертгеуде гьшыми эдгстерщ колдану,екшпйй —гылымды элеуметпк реформаларды жузеге асьфудапрактикалык тургыдан колдану.Герберт Спенсер - агылшын философы жэнеэлеуметтанушы- позитивист, элеуметтанудагы органикалыкмектептщ непзш калаушы. Спенсер когамды биологиялыкорганизммен тецдеспрд1, ал когамньщ жеке белшектерш(отбасы, мемлекет жэне т.б.) организм мушелерийён (журек,жуйке жуйеамен т.б.), олардьщ эркайсысы бутшйщ кызмететуше эсер етеда. Биологиялык организм сиякты когамкарал айым туршен кур дел i турше дамиды.Жэй классикстъщ кезец. Bipimui дунйежузшк согыстьщжэне Октябрь социалиспк революциясьшьщ нэтижелершмазмундаудан бастальш, Екншп дунйежузшк согыспенаякталады. Оны талы да элеуметтанудагы плюралиста амалдынбектлу кезещ деп атауга болады.Эмиль Дюркгейм котам индивидтерден устемдштеболатын, оларды белгш 6ip мшез-кулыкка, ойлауга, сезшугеитермелейтш элеуметпк фактшердщ жиынтыгынан туратынэлеуметпк нактыльщты курайды деп беюмдед!.Макс Вебер элеуметтануьшьщ ец бастапкы идеясыэкономикадагы, баскарудаты, TinTi дшдеп рационалдьшык-Вебер элеуметтануы, ёМнщ эрекетше белгш 6ip магынайрпзетщ тулга мшез-кулыгын зерттейтш богандыктан,«тусшушшк» больш табылады. Элеуметтанульщ менталитеттщкурылуына зор улес коскан В. Парето жэне итальян элитатеориясы; тек кана теориясыньщ дамуы гана емес, соныменкатар практикалык косымшасы бар марксизм; Адлер жэне15

Юнг ецбектершде орын алган психоанализ. Элеуметтанудастатистикальщ-математикалык гылымды колдану кен тарайды.Я. Мореноныц социометр иясы мен П. Лазерсфельдщбукаралык коммуникация куралы ретшде радионы колдануыбуныц айкын мысалдары. Элеуметтанулык гылымньщ жогарыбеделшщ айгагы ретшде кейб1р еыметтердщ улттык каушспдкпен коргануда аса мацызды болатын зерттеулерге социологгаргатапсырыс бере бастауы. Сез американдык галым ГЛассуэлдщГитлер мен Сталиннщ саяси портреттерш К¥руга багытталганжумыстары, Т. Адорноныц басшылыгымен Германия менАКД1-та жузеге аскан авторитарлык тулга жасаудьщ факторлер1туралы халыкаралык жоба туралы болып отыр.3. КАЗГРГ1 ЗАМАНГЫ КЕЗЕН, езшщ бастауьш EKiHдуниежузшк согыстьщ аякталуынан алады. Осы кезендепэлеуметганудьщ даму тарихында Р.Парк пен Э.Беджерс непзшкалаушылары больш табылатын Чикаголык мектеп ерекше орыналады. Бул галымдар село жэне шетел мигранттарыньщ eMipiH,кала eMipiHe бей1мделу мэселелерш, мшез-кулыкауыткуларьшыц турлерш, жасесшр1мдк кылмысты,кацгыбастыкты жэне т.б. зерттеда.Кдз1рп замандагы элеуметганудьщ даму кезецшщ жацашакезецдерш кептеген элеуметтанушьшар XX г. 60-шыжылдарьшан бастайды. Орта децгейдеп теориялар (немесеарнайы элеуметтанулык теориялар) катгы дами бастады. Булжерде сезс1з ецбеп сщген Р. Мертон. Т. Парсонстыцецбектершде функционализм принциптер1 калауын алды.Парсонс когамда конфликпден кешсщшщщк (консенсунс)устемдкте деген элеуметпк тэртш идеясын жетиадрд!.Т.Парсонстьщ кезкарастарына сьшньщ непзвде элеуметпкконфликтшер теориясы курылды, оган езшщ улестершкоскандар Р. Дарендорфф пен Л.Козер. Элеуметтйсконфликтшер теориясыныц ец бастапкы тезис! элеуметпкконфликтшер кез-келген когамга тэн, олардан em6ip когам кашаалмайды, олар унем1 больш турады жэне олар мудделергйканагаттандырудыц куралы.Элеуметтануда интегративп тенденциялар Д. Александердщецбектершде дамыды. Ол элеуметтануда «кепелшемдЬ> депаталатьш жаца теоретикалык логиканы курастыруга тырысты.16

Сонымен, элеуметтанулык гылымньщ каз1рп замандагыдаму кезед1 жаца багыттар мен жаца теориялардыц пайдаболуымен, тркырымдык аппараттыц курделену1мен, когамдьщк^былыстарды тусщщрудеп эркилы амалдардьщсинтезделушен сипатталады.Бак,ылау сурацтары1. Жаца гылым - элеуметтанудьщ пайда болуына кандайэлеуметпк-тарихи фактшер мен гылыми ашулар оцтайлыжагдайлар кальштастырды?2. XIX жэне XX гасырдыц басындагы Еуропалыкэлеуметтануды кандай гылыми багыттар сипаттамалайды? Оларкандай галымдардыц ес1мдер1мен байланысты?3. XX гасырдагы шетелднс элеуметтанудьщ сипаттык белпсшаныкгацдар, кандай гылыми багыттар оларды аныктады, XIX г.элеуметтануымен салыстырганда оньщ ерекшел1п неде?4. Элеуметтанулык гылымныц Kasipri замангы жагдайыкандай?Эдебиеттер m bm i1. Американская социология. М., 19722. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. —М., 1993.3. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку кздралы. - Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.4. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная социология. - М., 1997.5. Рахметов К. Социология. - Алматы, 2003.6. Рабочая книга социолога. —М., 1999.7. Ритцер Дж. Современные социологические теории. - СПб.: Питер, 2002.8. Смелзер Н. Социология: агылшын тшнен аудар. - М.: Феникс, 1994.9. Сорокин ILA. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыцжалпы. ред., карает, жэне алгыевз: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,10. 1992.-С. 300.11. Социология / Э.В.Тадевосянныц ред.. М., 1997.12. Тажин М, Тажимбетов М. Социология непздерь - Алматы, 1993.13. Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс. - М.: Прометей, 2001.14. Фролов С.С. Социология. - М., «Логос», 1998.

Кеогам жуйе ретшдеТабигат жэне цдгамСоциеталды байланыстарЭлёуметтт эрекеттер, езара эрекеттесу жэне цатынастар1. Котам утымы элеуметтанудын орталык угымдарын6ipi болып табылады. BipaK та когамга аныктама бермес бурын,“табигат” жэне “котам” сиякты кен угымдардьщ арасалмагынбелгшеп алган жен.Bip жатдайларда 613 адам, котам табитаттын 6ip б ел тдеп есептейми. Бул жерде “табигат” утымы ете кец магынадаколданылып отыр. “Котам - табитаттын 6ip бел1п” деген тезис,адам, демек котам табигаттан жаратылган деген фактйнбшдфёдь Адам биологиялык жан, ягни баска Tipi жандарта тэнжалпы ортак кьфлары бар жэне табитаттын жалпы зацдарынабагьшады. Адам Tipi табитаттын ен жогары дамуыныцсатысында тур. Когам табиги ортамен шектеуш байланыста,тытыз езара-эрекетгесуде болады жэне табигаттан тыс кызметете, дами алмайды. Табигатта, когамда езшщ дамуында жалпы6ip ipreiti зандарга суйенедьEidmni жагдайда котам табигатка карама-карсыкойылганда, “табигат” угымыныц тар магынасын да барлыкадамга, когамга катысты накты сырткы (табиги-географиялык)дуние емес, онын 6ip б ел т гана туанше/ц. Бул жагдай адамдытек кана биологиялык Tipi сулде магынасында гана кабылдамай,оны с ап алы турде жацаша, езара эрекеттесу нэтижесшде пайдаболтан, тек кана езше тэн элеуметпк жогары с ап алы касиеттер1бар жан деп тустдоршедо. Когам eMipi — бул сап алы турдебиологиялык ем1рмен сйкестенбейтш езшдйс элеуметпк eMip.К.Маркс адамньщ болмысын когамдык катынастардьщкосындысы ретшде аныктаганда, ол адам — ец алдыменкогамньщ пкелей eHiMi екенш тусщщруге тырысты.I Элеуметтануда “котам” утымьша эр турл1 тужьфымдыккел1с1мдер жасалган. Мысалы “атомистикалык” теория бойыншакотам жеке тулгалар мен олардыц аракатынасыньщ косындысыретшде тусшшедь18

“Элеуметпк топтар” теориясында когам 6ip устем топтьщTypi ретшде больш келетш эртурл1 езара 6ip-6ipiMeHэрекеттесетш адамдар тобыньщ косьшдысы. Кеогам дыадамдардьщ жалпы косьшдысы репнде карастыра отырьш, бултужырымныц авторлары “котам” угымьш “адамзат” угымыментецдеспредьКогамды элеуметпк институттар мен уйымдар жуйес1репнде тусщщретш “котам” категориясьшьщ 6ipHeme топаныктамалары бар. Щогам - бул б1рнеше катар институттар менуйымдар арасында б1рпскен элеуметтйс ем1р суретш улкенадамдар косьшдысы.Функциональдык тужырым когамды езш-ез1 камтамасызету ушш эрекет жасаушы адамзат тобы деп тусшддредьКептеген тужырымык аньщтамалар непзшде элеуметтанудааналитикалык аныктама кальштаскан — котам iniKiуйымдыгымен, территорияльшыгымен, мэдени эркилылыгыменжэне табиги уцайы ecyiMeH сипатталатьш, салыстьфмалы турдеез бетшше немесе езтн-ез1 камтамасыз ету mi тургьшдар.Когамга аныктама беруде эр турл! элеуметтанулыкмектептер усынатын элеуметтанулык категориялар, оньщтабигаты мен сипатьш тусшуде айтарлыктай мацызы бар.Когам ете тыгыз ершд1, эртурл! элеуметтйс байланыстардыц,езара эрекеттесулердщ жэне карым-катынастардынКоюлыгы. BipaK та когамды карапайым индивидтердщ, элеуметтйсбайланыстардьщ, езара эрекеттесулердщ жэне карым-катынастардьщкосындысы ретшде карастыру дурью па? Когамдысараптаудьщ жуйел1 амалы бойьшша котам - косындылык емес,тугае жуйе. Жуйе дегешмй - бул езара байланыста жэнекатьшаста болатьш, тугастыкты вурастыратын жэне сырткыдуниемен езара эрекеттесу барысында езшщ курылымынезгертуге кабшетп, сапаланган белгш! 6ip элементтердщкосындысьшан туратьш пэн, кубылыс немесе процесс.Кез-келген жуйешц тутастыгы мен интеграциялыгы оньщайтарлыктай кьфы болып табылады. Когам децгейшде жекеэрекеттер, байланыстар жэне карым-катьшастар жаца жуйелйскасиет алады, ягни карапайым элементтердщ жэй ганакосындысы ретшде карастыуга келмейтш ерекше жатдайдагыкасиет. Интеграпды касиеттершщ аркасьшда элеуметтйс жуйе19

езшщ жеке элементтерше Караганда белгш 6ip ез1 бетаншелтн,салыстырмалы турде езщцнс даму куралын алады.2. Когам тутастай жуйе ретшде келесщей бвл^мдертурады: экономикальщ, элеуметтж, саяси жэне идеологиялыкжэне олардьщ эркайсысын вз кезепнде жуйе ретанде карастыру-Fa болады. Буларды элеуметтж жуйеден ажырату максатындасоциетальды деп атау белгшенген. Осы жуйелерд1ц арасындагыкарым-катынаста ец басты рел себеп-салдарльщ байланыстаргажатады. Бул осы жуйелердщ эркайсысы езшше болаалмайды, 6ip-6ipiHeH себеп-салдарлы тэуелдшжте болады дегенсез. Бул жуйелердщ барлыгы иерархияльщ курылым бойьшшаорналаскан, ягни, жогарыда капай саналып керсетагш, солайсубординацияльщ немесе багынушыльщ жагдайда. Сонымен, эралдьщгы жуйе келей жуйеге езшщ белгш 6ip ьщпапын типзед^ез кезепнде соцгылары да алдьщгыларымен Kepi эсерлеседьБаскаша байпаныстарда, 6ipiHiiii шепке элеуметпк байланыстардьщ сипатгары, Tmrrepi шьщкан кезде, котам элеуметпкжуйе ретшде келесщей бел1мдерд1 курамьша енпзедкэлеуметтж кауымдастьщтар, элеуметпк топтар, элеуметпкинституттар мен уйымдар, элеуметтж релдер, нормалар жэнекундыльщтар. Булардьщ езшщ эркайсысы езшщ бехлмдер! баржеткйпкта курдел! элеуметтж курылым болып табылады.Когамды элеуметпк жуйе ретанде материалдардыжалпылау бойьшша элеуметтанулык окытудыц езара тыгызбайланысты уш астары бар:а) “жалпы когамды” окыту, ягни когамньщ тутастай,универсалды жактарын, байланыстары мен жагдайын(элеуметтж философияньщ басшыльщ релш ескере отырьш,онымен тыгыз байланыста) окыту;б) когамньщ накты тарихи типтерш, еркениеттщ дамусатыларын окыту;в) накты жеке когамдарды, ягни накты бупн ем ip cypinжаткан елдер мен хальщтардьщ когамын окыту;Сонымен, элеуметтануда когам деп адамдардыцтемендепдей каснеттермен сипатгалатын 6ipiryi айтылады:тутастьщ, берйстж жэне интегративтж;езш-ез1 удайы ендоре алатын, ез1мен-ез1 бола алатын, e3iH-e3iретгейтан;20

элеуметпк байланыстардьщ непзшде жатк,ан нормалар менкундылыктарды жасау аркылы кершетш мэдениеттщ дамудецгеш.Осы айтылгандардыц барлыгын ескере отьфып, элеуметтанушыларкогамга мынадай элеуметтанулык аныктама беред!:котам - бул езшщ кажетплжтерш канагаттандыру максатьшдатарихи калыптаскан, езара байланыстар мен езара эрекеттесулердщTypnepi аркылы 6ipiKKeH, тутастыгымен, 6epiKTiriMeH,интегративтшпмен, e3iH-e3i удайы ендаре алатьшдыгымен, езьмен-ез1 бола алатьшдыгымен, езш-ез1 реттей жэне дамьггаалатьшдыгымен, элеуметпк байланыстардьщ непзшде жатканнормалар мен кундылыктарды жасау аркылы кершетш,мэдениеттщ даму денгешне жете алатьшдыгымен сипатталатынадамдар 6ipnirj._^3. “Элеуметтйс эрекет” угымы элеуметтануда емачыздылардьщ 6ipi больш табылады. Ец алташ “элеуметпкэрекет” угымьш элеуметтануга енпзген жэне оны гылыминепздеген М. Вебер. М. Вебердщ ойьшша элеуметтк эрекеттщец болмаганда eKi ерекшелш бар: ол Щршппден рациональды,сана-сез!мделген болуы керек, еюнпвден, баска адамдардьщмшез-кулыгына багътгталган болу керек. Бул тусщктенадамдардьщ материалдык байлыкка, элеуметтшкке карсыбагдарланган мшез-кульщтарымен байланысты эрекетпэлеуметпк эрекет деп айтуга болмайды. М. Вебердщ мысалынкелпрейк: ею велосипедпннщ 6ip-6ipiMeH кездейсоксоктыгысьш калуы тек кана окига, ал осы соктыгысудан кашу,соктыгысудан кейшп урсысу, топталу немесе дау-дамайдыцбейбгт uiemuiyi —булар элеуметпк эрекет. BipaK та элеуметпкнемесе элеуметпк емес эрекеттер арасында айкын шекаражурпзу ете курделт. Ал ец киьшы элеуметтк эрекеттщбелшбейтш белшеп болып табьшатьш мшез-кулыктьщрациональдылыгы, сана-сез1мдийп. Саналы турде жасалган,максатты эрекеттердщ элеуметтк екеш айдан айкын.Адамдар немесе топтар арасындагы 6ip-6ipiHe тэуелдшкпжэне сэйкестшкй бшдоретш элеуметпк эрекет элеуметткбайланыс (езара байланыс) репнде болады. Ол езшщ курамынакелес! непзп элементгердо карпзедй осы байланыстьщсубъекплер1; байланыстьщ магьшасын сипаттайтын байланыс21

пэш; байланысты жузеге асырушы механизм жэне оны саналытурде реттеу. Элеуметтйс байланыс эртурл1 калыптарданK e p iH y i мумкш: элеуметпк туйюу (контакт) ретшде, элеуметпкезара эрекеттесу ретшде.Элеуметпйк туйкулер —©шрлцс эрекетке езшщ айтарлыктайыкпалын типзбейтш сырттай, тайыз, бет калкарлык,кеб!нде 6ipaK рет болатьш немесе жалт етететш байланыстар.Элеуметтж езара эрекеттесу — 6ip уакытта 6ipсубъектйпч эрекеп еюншшщ жауап эрекетшщ себеп-салдарыболатьш езара кедпсщда элеуметтж эрекеттер жуйесЬЭлеуметпк езара эрекеттесу механизмдер1 мьшалардантурады:- кандай да 6ip эрекет жасаушы индивидтердщ;- осы эрекеттердщ аркасында болатьш сьфткы дуниедепезгергстер- осы езгерютердщ баска индивидтер re acepi;- ыкпал еплген индивидтердщ Kepi реакциясы.Элеуметпк езара эрекеттесулер эр турла непздерменж1ктелу1 мумюн. П. Сорокин оларды былай деп белдк1) езара эрекеттесупн субъектшердй! сандарьша карай —еюадамньщ 6ip-6ipiMeH, 6ip адамньщ кеп адамдармен, кеппшпктщкепшшкпен эрекеттесу!;2) езара эрекеттесуып субъектшердщ ара-катынастарьшьщсипаттамасы бойынша - 6ip жакты жэне ею жакты, соныменкатар ынтымактастыкты жэне антогонисп;3) узактыгьша байланысты - кыска жэне узак уакытты;4) уйымдастыктыц болуьша немесе болмауьша байланысты -уйымдаскан (мысалы отбасы, партия, мемлекет) жэнеуйымдаспаган (мысалы, аламан топ);5) езара эрекеттесудщ саналылыгына байланысты - санасез1мдожэне сана-сез1мделмегеи;6) айырбастау процесшдеп айырбас “материясы” бойьшша —акьш-ойлы (идеялык), сез1мталды (эмоциональдык) жэне epiKяаогёрЩЭлеуметтйс езара эрекеттесудщ манызды 6ip белшеппкелей немесе делдалдылык болып табылады.Эзара эрекеттесудщ ен улкен жалпы типтерш де керсетубелгшенген: ынтымакрпастъщ жэне бэсекелестт.22

Ынтымактастык ортак максатка жетуге багытталган жэне езараэрекеттесупп жактардыц ортак муддесш жузеге асырушыиндивидтердщ езара байланысты эрекеттер!. Бэсекелестш тецмаксатка жетушип шеттетуд1, одан озып кёщуд! немесекарсыласты басып тастауды кездейдь©зара эрекеттесу жалгаса беред!, 6epiK болады, Tinriтуракгы болады. Бернс езара эрекеттесу барысындаиндивидтердщ шктескен кутшмдер! унем1 турленш отьфады,эйткенмен де езара эрекеттесуге жеткшкт! тэртштенгеи жэнеалдын алуга болатьш тур беруге 6enrini 6ip 6epiK элеуметпккутшмдер Ti3iMi пайда болады. Осьшдай тэртттенген жэнеберцс элеуметтйс езара эрекеттесулерда элеуметтйс катынастардеп атайды. Элеуметпк катынастар —бул эртурл1 эрекеттердщс ап алы туршщ тасушылары ретщдеп, когамдык курылымдаэлеуметтйс статустары мен релдерше карай ёрекшеленетш жекеадам мен элеуметпк топтар арасындагы салыстырмалы турдепберйс байланыстар. “Элеуметпк катьшастар” угымыменмьшаларды белплеуге болады:• адамдардьщ когамдык ем!ршде пайда болатьш барлык езараэрекеттесулер;• адамдардьщ экономикалык, саяси жэне рухани-мэдениетшецбершен шыгатын, солармеи катар болатьш жэне олардантыс болатьш езара эрекеттесулер!;• когамньщ улкен топтары —таптар, этностар, эр елдер менаймактардьщ тургьшдары арасындагы катьшастар;• барлык элеуметтйс топтар арасындагы катьшастар, соньщишнде Kimi топтар — отбасы, ецбек ужымы, кершшккауымдастыктар, дос-жарандар жэне т.б.;• азаматгык когам деп аталатын адамдар мен олардьщ топтарыарасындагы, ягни, мемлекет пен бизнес реттемейтш, когамдыкем!рде болатьш езара эрекеттесулер;| адамдардьщ 6ipirin eMip сурушщ аркасьшда пайда болатьш,тйселей туй^суде (кезбе-кез), делдал аркылы (сырттай)сипатталатьш езара эрекйтесулёршщ барлык турлерц| ем1рд1Ц микро- ортасын курайтын индивидтердщ езарабайланысы;23

когамдагы адамдар мен олар кураушы топтардьщ ез аракатынасыньщбарлык жактары мен кырлары.Бацылау сурацтары1. «Кеогам» мен «табигат» угымдары капай катынасады?2. «Когам» угымын кандай белгшер мен касиеттер сипаттайды?3. Социетальды жуйе угымы неш бивдред!?4. Элеуметтануда нешктен «элеуметпк эрекет», «элеуметтжезара эрекетгесу» кате гор иял ары манызды болып табьшады?5. «Элеуметпк карым-катынас» угымы неш бшдаред!?Эдебиеттер mbiMi1. Американская социология. М., 19722. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. - M^199i_3. Ритцер Дж. Современные социологические теории. - CmjntaieftMO-.4. Смелзер Н. Социология: “ ^моновтьщ1992.-С. 300. м1 19976. Социология. /Э ВТадевосмнын ^ М ^ . _ Дл|ШЫ> 1993.7. Тажин М., Тажимбетов М. _ м . Прометей, 2001.8. Тошенко Ж.Т. Социология. Ж и ш ВД*■9. Фролов С.С. Социология. - М., «Логос»,24

II БелшКОГАМНЬЩ ЭЛЕУМЕТПК ЦУРЫЛЫМЫЭлеуметтж топтарЭлеуметтж цауьшЭлеуметтж топ " угымыныц анъщтамасыЭлеуметтж топтар турлер11. К,огамньщ элеуметпк дамуыньщ мацызды элеменэлеуметпк топтар мен элеуметтйс кдуымдастыктар. Элеуметпкезара эрекетгестйстщ 6ip Typi бола отьфып олар б5рлескен, ынтымактаскан,координациаланган эрекеттер жасауда ез кажеттшктершканагатгандыруга багытталган адамдар 6ipniri болыптабылады. Осындай б1рлестйстердщ пайдасы мен артыкшылыгьштуе i не отырып адамдар кйишрш тыгыз б1рйскен топтаркурады жэне ездер! дербес эрекет жасаганнан repi едэу^р жогарынэтижелер керсетед!. Элеуметпк топтарга кебшде касиет-Tepi, кьфлары, белплер!, кызыгушылыктары, кыз меттер i жэнемаксаттары, элеуметтйс жагдайы жэне т.бортак адамдар 6ipirefli.Жеке индивид жабайы табигатта eMip суре алады, 6ipaKадам эволюция процесшде езше жасанды орта курап алады.Адамдар езшщ мэдени стандарттарын биологиялык кункерушен кем емес дэрежеде колданады. Адамаралык кещстйс -адамдар арасьшдагы езара эрекеттесулер, катьшастар, карымкатьшастаркогамньщ пайда болуьша мгндетп шартгардыцэлементтер1 больш табылады.Элеуметтйс кауымдастыц —бул салыстырмалы турдептутастыгымен ерекшеленетш жэне элеуметтйс эрекетпц езбетшДхк субъекпс1 больш табьшатьш индивидтердщ езара6ipiryi.25

Элеуметпк кауымдастыктарды окытуда 6ipa3 жайтгардыескерген жен1: BipiHiniaeH, элеуметтк кауымдастыктаргалымдар ойлап тапкан абстракциялы ой болжамы емес.Олардын барлыгын эмпирикалык белгшеп жазьш отыруга жэнетексеруге болады. Екшпвден, элеуметтк кауымдастыктар —булиндивидтердщ, элеуметтк топтардьщ немесе кейбтр элеуметтккурылымдардьщ жэй косындысы емес, тутас жуйелерге тэнсипаттамасы бар тутастык. Ушшшдден, элеуметпккауымдастыктар элеуметтк езара эрекеттесудщ объектна больштабылады. Бул дегешм13, олар ездершщ дамуьшьщ жэне езш-ейжылжьггуьшьщ бастау K63i больш табылады.Кауымдастыктарды белш керсетуге болатын непздемелер:- адамдардьщ eMip таршшгшщ уксастыгы, жакындьны;1 адамдардьщ кажеттшктершщ ортактыгы, олардьщкьвыгушылыктарыньщ уксас екенш сана-сез!мдеу1;- езара эрекеттесудщ, 6ipiiaceH эрекеттердац, езара эрекеталмасудыц барлыгы;- езшщ жеке мэдениеттщ калыптасуы: езаракатынастарьшьщ imici нормасы, кауымдастык максатытуралы ой-елестету, адамгершшк жэне т.б. нормасы;- кауымдастык мушелершщ элеуметтк тевдесуь Олардьщездерш осы кауымга жаткызуы.Когамньщ элеуметтк курылымында ттркелген (фиксированный)кауымдастыктарды белш керсетуге болады (шахтерлер,мугал1мдер, эскерилер, кала немесе ауыл тургындары жэнет.б.) жэне ттркелмеген (нефиксированные) аламан топтыккауымдастыктар (аламан топ, аудитория жэне т.б.).| П Элеуметтк кауымдастыктьщ келей мадызды Typiэлеуметпк топтар болып табылады. Элеуметтк топ угымыэлеуметтануда 6ipHeme магынаны бшд1ред1. Кец магынада олтутастай когамньщ езш, Tixrri буюл адамзатгы бщщрёд!. Тармагынада белгш 6ip максатты жузеге асыруга багытталган6ipirin ic-эрекет жасаушы адамдардьщ косындысьш бел inкерсету кажетпп жагдайында колданылады. Бул жагдайдаI1Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Курс лекций. - М.:“Владос”, 1995. —С.77-78.26

“элеуметпк топ” угымына элеуметтйс кауымда, кептегенадамдардьщ 6ipmri де, элеуметтж топтыц ез! де жатады.Алайда кейб1р социологтар “элеуметпк топ” жэне“элеуметтж кауым” угымдарыныц арасалмагын аньщтаганданегтзше 6ipiHnriciH алады да, элеуметпк кауымдастыкты улкенмассалык топ ретшде карастырады; ал екшшшер1 элеуметтжтопты кпш элеуметтж кауымдастьж ретшде карастырады.Сондыктан керсетшген угъшдарды белу шартты турде гана,ейткеш тапты да, ултты да, отбасьш да бул магынада элеуметтжкауым ретшде де, элеуметпк топ ретшде де карастыругаболады.Топтарды сараптай отырьш, ец алдымен адамдар негетопка 6ipirefli, соны аныктау кажет. Осы суракты терец окыпзертгеуде адамдар жэне маймылдар арасьшда болатьшбайланыстардьщ биологиялык жэне психологияльщ факторларьшескерген жен. Кептеген маймылдарга (сез бул жердежогары орган из мд1 Typnepi больш отыр) жэне адамдарга топленемйр суруге тырысу тэн. Топ, шьш мэшнде, аман ем!р сурудщ6ipfleH-6ip факторы. Жалгыз eMip сургеннен repi топ мушелер1белшш тагам табады, жауларынан тшмда коргана алады.Элеуметпк топтар жалпы элеуметпк кауымдастыктаргаКараганда мынадай белгшермеи сипаттапады:1) кещспкте, уакыт бойьшша мыкты жэне тур акты eMipсурулерше ьщгайлы берж езара эрекеттесумен; 2)салыстырмалы турде жогары децгейдеп ьштымактастыгымен;3) курамыньщ айкьш б1ркелк1гппмен, ягни топка KiperiH барльпсиндивидтерге тэн ортак белгшер1мен; 4) кещрек кауьшдаргакурылымдык топ реннде KipyiMeH.Будан шыгатьш корытынды барлык адамдардьщ б ip леей riэлеуметпк топ курастыра бермещй. Кунделжй емфде 6i3осьшдай туракты емес, кыска мерз1мдж, езара байланыстарымен езара эрекеттесулершщ жщшкелшмен сипатталатынадамдар тобьш (аламан топ, тыцдаушылар аудиториясы,элеуметпк коршаган орта жэне т.б.) жш кездеспрем1з. Оларэлеуметпк топ больш есептелмейш, сондыктан олардыквазитоптар деп атау белгшенген.)Социологтар “элеуметпк топ” угымына эр турл1аныктама бередо.27

Р.Мертон элеуметпк топты белгш 6ip улпмен езараэрекеттесупп, езшщ осы топка катысты екенш сезшетш жэнебаскалардыц кезкарасы бойынша ол осы топ мушесше жататынбольш есептелетш адамдардыц 6ipjiiri ретшде аныктайды. Олэлеуметпк топтьщ айрьщша уш белпсш керсетед! - езараэрекеттесу, муше болу жэне теццесу (идентичность).И. Смелзердщ айтуынша адамнын мшез-кулыгын оныцтопка мушелцт осы кезкарастьщ непзделген немесенепзделмегенше байланысты тусшд1руге болады.Фролов С.С. элеуметпк топ - бул эр топ мушесшщбаскаларга катысты белшетш кутатмйщ непзшде аныкталатынбелгш 6ip улпде езара эрекеттесу! непзшдеп жеке адамдардыц6ipnirii Бул аныктамадан жиынтык топ аталуы ушш ею мацыздышартты керуге болады: 1) жиынтык мушелершщ арасындагыезара эрекеттесудщ болуы; 2) ap6ip топ мушесшщ баскаларгаКараганда белшетш кутшмдершщ пайда болуы.1. бзшщ елшем!, саньша карай элеуметпк топтар кпш (еюжэне он беске дешн) жэне улкен больш белшед1.Kimi элеуметпк топтыц ерекше белзплерг 1)аз сандыкурамы; 2)мушелершщ кещспктеп жакьшдыгы; 3)eMip сурушщузактыгы; 4)топтык кундылыктарыньщ, нормаларыныц жэнемшез-кулык улгшершщ жалпылыгы; 5) топка ез ерюмен Kipyi;6) адамнын мшез-кулыгын формальды емес бакылау.Топтыц калыптасуында топтьщ елШещ айтарлыктайфактор больш табылады. Диада немесе ею адамнан туратын топ(мысалы, гашыктар немесе exi жаксы дос), кейб1р ерекшекырларымен ерекшеленедь Ол ете нэзШ болады жэне егер оньщ6ip мушес! топтан шыгатьш болса ол булшедк Диада мушелер16ip-6ipiMeH 6epiK катынастарын сактап отырулары тшс, эйтпесеолардьщ кауымы езшщ eMip cypyiH жогалтады. Егер еюмушеден туратын топка ушшпп адам косылса, эндай топ триададеп аталады жэне эдетте онда курдел1 катьшастар пайда болады.Топтыц келемшщ улкекп оньщ мушелершщ мщезкулыктарыньщбарлык жактарына эсер етед1. Диада немесетриад ага Караганда ipipex топтар (бес немесе алты адамнантуратын) ешмшрек. Ipi топта кел1С1М1Шлдж азырак болар,дегенмен де онда ширыгуда азырак.28

Топтарды белудщ типологиясыньщ мацызды Typiалгашкы жэне eiciHnii элеуметпк топтар больш табылады.Басьшан бастап осьшдай белулердщ салыстырмалы екендйгшаныкгап алган жен. Алгашкы топ —бул мушелершщ арасындагытушсулердщ тыгыздьфагымен (кейде тшта кеп) ерекшеленетшKimi топ. Алгашкы топ баска Kimi, бул жерде 6ipimui топкаКараганда екшпп болатьш топтьщ курамдас б е л т больштабьшады. Егер 6i3 мысал репнде студенток (академиялык)топты карастыратьш болсак, он да ол бфнеше осьшдай топты6ipiKTiperiH барлык Курска Караганда 6ipimni больш есептеледьАлгашкы Kuni топтьщ сипаттамалык белгшерг аз сандыкурамы, кещстак бойьшша жакьшдыгы, ещр сурушщ узактыгы,максатьшьщ 6ipniri, топка Kipyi жэне мушелердщ мшезкулыгынформальды емес бакьшау.Kinii топтардьщ когамда аткаратын элеуметпк кызметтер!ете жогары. Конт когамньщ уясы деп атаган отбасьш ескеалудьщ 63i жеткшЬсп, —бул дегешм1з эркашанда Kimi топ жэнеде ол баска топ немесе уйымдарга Караганда унем1 алгашкы.Отбасы адамзат тулгасыньщ кальштасуьшда аса зор релаткаратьш алгашкы элеуметтенудщ ец непзп агента. Эйткенменде тек кана отбасы гана емес, б1здщ биографиямызда ез1м1зкурамына юретан, мацызды элеуметтещйрупй рел аткаратьшбаска да алгашкы жэне екщип элеуметпк топтар бар:курбыластар тобы, достар компаниясы, эуескойлык ушрмелер,спорттык команд ал ар —осылар аркьшы 6i3 замандастарымыздьщкец кауымдастыгьшда таралган барлык дэстурлердьнормаларды жэне кундылыктарды MeHrepeMi3.Кебшде жеке адам уппн #3i соган жататын алгашкы топмацызды референттт больш табьшады. Бул терминмен топты(накты немесе кдялдагы), индивид ушш езшдйс эталон больштабылатын кундылыктар мен нормалар жуйесш белгшейд}.Адам эркашанда езшщ ниетан, мшез-кулыгын оны баскаларкапай багалайды, имнщ кезкарасы оган кымбат, соныменсэйкестенд1ред1, оньщ сыртынан солай жасады ма деп нактыжэне киялында бакьшанатыны немесе бакыланбайтынынатэуелд1 емес. Референттак больш индивид дэл осы сэтте жататынтоп та, бурьшгы тобы да, Mymeci болгысы келетан болашак топта жатады.29

Kinii топтар теориясынын мацызды 6eniri болып ондагыerin жаткан динамикапыц процестердг окыту болып табылады.“Топтьщ динамика” терминш гылыми айналымга енпзген 1930-шы жылдардын аягында Курт Левин болды. Онын айтуьшшатоп дегешм13 бутшдей 6ip тутастьщ ретшде топ курамынаюретш индивидтердщ карапайым косьшдысьша Карагандаэлдекайда улкен угым.Егер кез-келген кнш топта етш жаткан, туганнан елгенгедейшп динамикалык процестерд1, карастьфатьш болсак, оньщтемендепдей непзп кубылыстарын керсетуге болады:- топтык интеграция - топ мушелершщ 6ip-6ipiHe езарабеШмделу1, адаптациял ануы непз1нде топтьщ бупндей 6ipтутастыкка айналуы;1 курылымдану - кеш басшыпары мен баска да статустыктугьфлардьщ белшушен жэне осы статустерге сэйкескелетш релдердщ жасалуымен imra курылымныцкальштасуы.Б ip уакьпта осы топка тэн нормалар мен к^ндылыцтаржуйей дами бастайды, кейде булар 6ipirin эрекет жасаумен,6ipirin уакыт епазумен болатын ерекше ритуалдардьщжасалуымен 6ipre журедь Осы нормалар мен кундылыктардысактау ушГн топ мушелерше топтьщ цысым керсепледк Олкептеген эр турл1 позитивп жэне негативп топтьщсанкциялардыц кемепмен жузеге асады. Элеуметтйс топты теккана оны кшп жэне улкен, алгашкы жэне екдаш топкажшвеумен шектелш коймайды. Эр турл! когамдык топтардьщстатустык жагдайы накты кершетш когамньщ элеуметпккурылымы тургысынан элеуметгйс-таптык (таптык, кабаттык)кауымдарды, элеуметпк-демографиялык (ерлер, эйелдер,балалар, ата-аналар жэне т.б.), этно-элеуметпк кауымдарды(улттар, тайпапар, улттык жэне этнографиялык топтар),элеуметпк-территориялык (кала, ауыл, аймак) кауымдарды,элеуметтйс-кэсйтпк кауымдарды жэне т.б. белш керсетугеболады. Белгш 6ip жагдайларда когамда эр турл! дши(конфессиялык), нэсшдйс жэне т.б. топтарда бфшама мацызаткарады.30

Бакылау сурещтары1. Элеуметтж топ утымы дегевшшз не? Кандай элеуметпккауымдастыкгардьщ турш атай аласывдар?2. Нелйстен элеуметпк топтарды элеуметоккауымдастыкгардьщ непзп формасы деп карастьфады?3. Элеуметпк топтардьщ эртурш типологияларынкарастьфьщдар? Олардьщ непзшде кандай белгшер жатвф?4. Топтьщ динамика дегешмй не, кандай элеуметок процесстермен кубылыстар оны сипаттайды?Эдебиеттер m a m i1. Американская социология. М., 19722. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку К¥ралы. -Ростов-н/Д: Феникс, 2000-512 с.3. Г ромов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная социология. —М., 1997.4. Добреньков В.И., Кравченко М. Социология. Кыскаша курс. - М., 20025. Основы социологии. 2 бешмнен туратын дэр1стер курсы. / А.Г.Эфендиевтщ рея - М., 19946. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэр1стер курсы. - М., 2003.7. Рахметов К. Социология. —Алматы, 2003.8. Рабочая книга социолога. - М., 1999.9. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыцжалпы. ред., кураст. жэне алгысоз: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,1992.-С. 300.10. Социология. / Э.В.Тадевосянныц ред.. М., 1997.Элеуметтж институттарЭлеуметтж институттар угымы, олардьщ мацызы жэнеmypnepiЭлеуметтж институттар цызмет1Ащ ын жэне жасырын цызметтер1©здершщ кундел1кп ic-эрекепнде адамдар институтты эрTypfli магынада тусшедь Олар оку немесе гьшыми уйымдар менмекемелер, кез-келген ipi максатты уйымдар болуы мумкш.“Институт” жэне “топ” угымдары арасында б!ршама цнтейайырмашальщтар болады. Егер топ дегешм13 езара эрекеттесуцп31

индивидтер жиынтыгы болса, ад институт —бул элеуметпкбайланыстар жуйеа жэне адамзат ic-эрекетшщ белшп 6ipаясында болатьш, ягни кундел1кп вм1рде жузеге асып жататыннормалар жиьштыгы. Элеуметпк институт угымынынаныктамасын былайша беруге болады: элеуметпик институт— бул когамньщ Heri3iri кажеттшйсгерш канагаттандырушымацызды когамдык кундылыктар мен процедур аларды6ipiicripreH, уйымдастырылган байланыстар жуйес1 менэлеуметпк нормалар. Элеуметпк инститтуттар сырт^ы(материалдык) курылымымен жэне iiuxi мазмундылык icэрекеименсипатталуы мумкш.Элеуметпк институт сырттай белгш 6ip материалдыккуралдармен камтамасыз еплген жэне накты 6ip элеуметпккызмет аткаратын адамдар, мекемелер жиынтыгы репндекершедь Мазмундылыгы жагынан —ол белгш б ip азаматтыктулгалардыц 6efliini-6ip жагдайдагы максатты багытталганмшез-кулык стандарттарыныц белгш TepiMi. Мысалы, юстицияэлеуметпк институт ретшде сыртттай Караганда азаматтык,тулгалар (прокурорлар, сотгар, адвокаттар), мекемелер(прокуратуралар, сот мекемелер^ камау орындары) жэнематериалдык; цуралдар жиынтыгы.Мазмуны жагынан юстиция бершген элеуметпк кызметпкамтамасыз ететш кукыкты азамтгардьщ стандарттандырылганулгш мшез-кулыгьшьщ жиынтыгьш курайды. Бундай мтезк^ульщстандарттары юстиция жуйесше тэн элеуметпк релдераркылы (сот, прокурор, адвокат релдерО жузеге асады. Эркогамда ец болмаганда бес топ непзп институттар калыптасады:тауар мен сауда-саттык кызмепн ендоруге жэне белуге арналганэкономикалык институттар; 0билйсп жузеге асырушы жэне оган idpyiu perreymi саясиинституттар;элеуметпк позициялар мен когамдык ресурстарды белуд!аныктайтьш стратификациялау институттары;уцайы есуда жэне муралауды неке, отбасы, балалардьщэлеуметпк сапаларьш тэрбиелеуд1 камтамасыз ететштуьюкандык (родства) институты;когамдагы дши, гылыми жэне керкемдш эрекеттердщжалгасуын дамытатын мэдениет институттары.32

0p6ip элеуметпк институт накты кызметтер!мен, бершгенинститутка тэн элеуметтж тугырлар мен релдердщжиынтыгымен, физикалык жэне символикальж белгшер1менсипатталады (кестеге карацдар).ИнституттарОгбасынекелжЭкономи-калыкСаясиДниKbBMerrepiБалаларгакамкорлыкжэне олардытэрбиелеуТамак, кшм,баспана табуЗандарды,ережелерд!жэне стандарттардыколдауСенудщтерецдеп-л>аНепзпрелдерЭке, шешежэне балаЖеке-меншшHeci,жумысшы,тутынушыпокупательпродавецЗацшыгар ушы,кукьщсубъекпыСвященник,Дшге сешмшбшдфугекелунпФизикапык6enrinepiУй-жайФабрика,офис,дукенКогамдыкуйлер менорындарГШркеу,мешггСимволикалыкбелгшедйСакина,некелесу,контрактАкша, саудасатгык,марка,жарнамаТу, герб,конститу-ция,зандарКуран, намаз,таспих (мусылмандарда),Крест, алтарь,библия(христиандарда)Кез-келген элеуметпк институт сол немесе баскаэлеуметпк кажеттшжтерд! орындау аркылы пайда болады жэнекызмет жасайды. Егер осьшдай кажеттшк мардымсыз болсажэне мулде жогалып кетсе элеуметтж институттьщ да болуымагынасыз жэне когамдык eMipfli Kepi тартатьш болады. Мундайинститут бурынгы каркьиыньщ аркасында 6ipa3 eMip cypyiмумкш, 6ipaicra кебше кеп узамай кызмет етуш токтатады.Элеуметйк институттьщ тууы жэне кулдырауын дворяндыкдуэль абыройы институтыньщ мысалында керуге болады.33

Дуэльдер 16 жэне 18 гг. кезещнде дворяндар арасында аракатынастарьшаныктау эд1с1мен институционалданган (тэртштенгенжэне жал пылай кабылданган). Бул институт дворяндардьщабыройын коргау жэне осы элеуметпк кабат екшдершщаракатьшастарьш тэртштеу кажеттшгшен пайда болган.Б1ртпндеп оньщ процедуралары мен нормалары дами бастадыжэне кездейсок алауыздык пен жанжалдар ерекшелендаршгенрелдёрг бар (бас нускаушы, секундант, дэрпер, кызметкерсетуий персонал) жогары формальдецщршгён урыстар менжекпе-жектерге айналды. Бул институт непзшен когамньщжогары мансапты кабатында кабылданган дакгалмаган дворянабыройы идеологиясын колдап отырды. Дуэль институтыабырой кодексш коргаудьщ каткыл нормаларын карастырды:дуэльге шакыруды алган дворянин шацыруды кабьшдауы тшсболды немесе осы когамдык ешрде коркак жан тацбасыменмаскараланды. Ал айда капиталист карым-катынастардьщдамуы барысьгада когамда этикалык нормалар езгердо, ол колгакару алып абыройын коргаудьщ кажетйздцгшен керщщ.2. Элеуметпк институттар калай кызмет аткарадОлардьщ когамда болып жаткан процестердеп рел) кандай?Эуега элеуметок институттардьщ келесщей кызметтершкерсеткен жен.Цовамдыц катынастарды бемту жэне удайы endipyцызмети Эрбгр институтта ез мушелершщ мшез-кульщтарынбеютетш жэне оларды алдьш-ала болжайтын ережелер меннормалар жуйеа болады. Сэйкес элеуметок бакьшаулар эрб1ринститут мушелершщ эрекеттерш тэртштейд1 жэне оньщ ©тушекарасын белгшейдь Осылайша институт когамньщ элеумет-TiK курылымыньщ 6epiKTiriH ныгайтады. Мысалы, отбасыинституты элеуметок бакылау аркылы 3p6ip жеке отбасыньщтурактыльпын камтамасыз етеда оны ыдырап кетуден сактайды.Элеуметпк институттардьщ pemmeyiui цызмепи мшезкулыкстандарттарын жасау аркылы когам мушелершщ арасындагыкарым-катынастарды реттеудо камтамасыз ету.Институттардьщ кемеп аркылы адам элеуметпк ем1рде алдыналугаболатьш жэне стандартты мшез-кулык кврсетеда Олрелдж талап-кугшм жасайды жэне оны коршаган адамдарданV34

не кутуге болатьшдыгьш бшедь Бундай реттеу 6ipirin эрекетжасау ушш кажет.Интегративпик кызмет. Бул кызметке элеуметак топмушелерш ынтымактастыру, езара тэуелдиикте жэне езаражауапкерншпкте болу процеЫ иреда жэне булар элеуметакнормалар, ережелер жэне релдер жуйесшщ ыкпалымен болыпотырады. Бул элеуметпк курылымньщ, afcipece элеуметпк уйымэлементгершщ бермпп мен тутастыгыньщ кетерше TycyiHeэкеледа. Институтта кез-келген интеграция непзп ушэлементтен немесе кажетп талаптардан турады: 1) куштерд1жумылдьфудан немесе бхрЬспруден; 2) мобилизация, ягни 9p6ipтоп Mymeci максатка жету ушш езшщ ресурстарынжумылдьфады; 3)индивидтердщ жеке максаттарьш баскалардьщнемесе буюлдей топтьщ максатымен келмгпредьИнституттардьщ кемепмен жузеге асатын интегративт1процестер адамдардьщ эрекеттерш уйлестару ушш, битю гжузеге асьфу ушш, курдёш уйымдар жасау уппн кажет.Трансляциялъщ цызмет. Егер когам езшщ элеуметактэж1рибесш бере алмаса ол дами алмайтын еда. 0p6ip институтезшщ калыпты кызмет eryi ушш жаца адамдардьщ келуш кажетегедо. Бул институггыц элеуметпк шекарасыньщ кецекнжолыменде, урпактардыц ауысуымен де жузеге асады.Сондыктан барлык институттарда индивидтерге оньщнормаларына, кундылыктарьша жэне релдерше элеуметтену шекемектесетш механизмдердщ болуы калыптаскан. Мысалы,отбасы баланы тэрбиелеуде оны ата-аналары устанатьшотбасылык кундылыкка багдарлауга тьфысады. Мемлекетакмекемелер азаматтарьша мшез-кулык нормаларын жэне Eoaeriтузулшйсп сщвдруге тьфысады, ал ппркеу кайткенде кеп когаммушелерш сенуге келт1руге тырысады.Коммуникативна, кызмет. Институтта шыгарьшганакпарат, калай нормалардьщ сакталуьш баскару жэне бакьшаумаксатьшда институттыц шпнде де болса, солай институтараларьшдагы езара эрекеттесуде де таралуы тию.Зерттеушшердщ айгуынша, институттардьщ коммуникативтпмумкщшшктер1 б1рдей емес: 6ipeynepi арнайы акпарат беругеарналган (букаралык акпарат куралдары), енд1 б1реулершщбутан ете шектеул1 мумкшдактер! бар; енда 6ipeynepi акпартты35

белеенд1 турде кабылдайды (гылыми институттар), баскаларыенжар (пассивта) (баспаханалар).3. Белгий американ социологи Роберт Мертон элеумеинститутгардыц айкын жэне жасьфын кызметтерш теориялыктургыдан керсетш берд1.Айцын цызметтерй Институттардыц бундай кызметтер!уставтарда жазылган, формальды мэл1мденген, декларацияланган.Айкын кызметтер барлык когамда жарияланган жэнебунымен ете катан дэстур немесе процедура катар журед1(президенттщ антынан бастап, конституциялык жазбалар менарнайы ережелер мен зацдар жаргысына дейш). Оларформальдещйршген жэне когамньщ бакылауында болады.Жасырын цызмет. Институтгардыц жасырын кызметтерiжарияланбаган, 6ipaKra ic жузшде больш жаткан кызметтер.Кейде олар жарияланган кызметтерге теццеседо, б1ракта кебшдеинституттардьщ формальд1 жэне накты эрекеттершщ арасындааздаган гана немесе ете терец айьфмашылыктар болады.Соцгысында социологтар формальдо жэне накты эрекеттерiерекшеленетш когамньщ потенциалды тураксыздын айтады.Катынастардыц, мшез-кулыктыц, карама-кайшылыктардыбагалау мен шешу куралдарынын ею еселенген элеуметпкстандарттары пайда болады.Институттьщ жагдайы когамдык жуйенщ элеуметпкту рактылыгынын индикаторы (ягни, ерен керсеткиш) больштабылады: когам институттардьщ кызмеп туеш кп, айдан-анык,езгермейтш болганда теракты (кестеге карацдар).Элеуметпк институттар жагдайыТурацты цогамдаТурацсыз цогамдыАнык, туейикл кызметтер Амбивалентл, TyciHiKci3кызметтерИнститутгардыц айкын Инстатуттыц жасырынкызметгершщ устемдггт кызметгершщ устемдтКызметгердщ езгермеу1 Кызметтердш езгерш туруыИнституттьщ айкьш кызметтер! купленн жэне кажетпбольш табьшады. Институт езшщ айкын кызметтерш орьшдай36

алмайтын болса, оны уйымдык касиелнщ булшу! (жумыстэрпбшщ бушнуО жэне езгерютер кутш \ЭЖТгурады: бул айкын жэне кажетп кызметтерд1 баскаинститутар альш алуы мумкш.Бацылау сурацтары1. «Элеуметтйс институт» дегешшз не? «Институт» жэне«топ» угымдары арасьшда айырмашалыктар бар ма?2. «Элеуметтйс институт» угымыныц ionci жэне сырткымагынасыныц мэш неде?3. Институционализация прочей Дегёнйш не?4. Когамньщ н е п зт элеуметтйс институттары кандай?5. Элеуметпк институттардьщ нёпзнт кызметтер! кандай?Эдебиеттер mbiMi1. Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. Алматы. -1997.2. Аженов М.С., Садырова М.С. Кедейлш социологиясы. - Алматы: К^азацуниверситет!, 2004.3. Аженов M.C., Пузиков М.Ф., Биекенов К.У., Садарова М.С.Экономическая социология. - Алматы: Казак университет!, 2002.4. Гидяенс Э. Стратификация и классовая структура // Социологическиеисследования. 1992. № 11.5. Жаназарова З.Ж. Современная казахстанская семья и ее проблемы. —Алматы, Казак университет!, 2004.6. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэрюгер курсы. - М., 2003.7. Рахметов К. Социология. - Алматы, 2003.8. Ритцер Дж. Современные социологические теории. - СПб.: Питер, 2002.9. Смелзер Н. Социология: агылшын тшшен аудар. - М.: Феникс, 1994.10. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыцжалпы. ред., карает, жэне алгысез: Агылшын тшне н ауд.-М.: Политиздат,1992.-С. 300.11. Социология. / Э.В.Тадевосянныц ред.. М., 1997.37

¥йым угымыУйымдар типологиясы¥йым цызметгЭлеуметпк рымдарЭлеуметпк институттар элеуметпк уйымдар угымыментыгыз байланысты. Н.Смелзер уйымды кыскаша былай депаныктайды: «белгш! 6ip мак.сатак.а жету ушш курылган улкентоп»2. 0те кыска жазылган формула, 6ipaK нуска емес. ¥йымугымы эр турл! магынада болады.EipiHinineH. когамда езшщ белгш 6ip орны бар жэнебелгш 6ip аныкталган кызметп орындаушы, институционалдысипаты бар жасанды 6ipiry уйым деп аталады. Бул магьшадауйым эйгш статусы бар элеуметпк институт ретшде боладыжэне 03i автономды объект репнде карастырылады. Осымагьшада уйым ретшде кэсшорынды, бшпк органдарын, epiicriодактарды жэне т.б. карастыруга болады.Екшппден, «уйымдастыру» термиш кызметтер1 бел1нген,6epiK байланыс орнатуды кездеген, координациялауга жэне т.б.багьпталган уйым эрекетш 6LTflipyi мумкш. Бул жерде уйымобъеюпге максатты турде ыкпал ететш, уйымдастырушьшьщжэне уйымдасушылар контингентшщ болуымен кершетшпроцесс репнде болады. Бул магьшада «уйымдастыру» угымы«баскару» угымымен сэйкес келед1, 6ipaK та оны толыгыменкамти алмайды.Уппнпвден, уйым больш кез-келген объекннщ тэртштелудэрежесшщ сипаты болуы мумкш. Бул жагдайда осы терминменбелшектерд1 эр объект ушш ерекше больш табылатын 6ipтутастыкка айналдыратын белгш-бгр курылымды, байланыстиптерш белгшейдь Бул магьшада уйым объект^ - булсоцгысыньщ Kflcuemi, атрибуты. Осындай магьшадауйымдаскан жэне уйымдаспаган жуйелер жайында, когамнынсаяси уйымдары туралы, тшмд1 жэне тшмйз уйымдар туралысвз болганда осы термин колданылады.2 Смелзер Н. Социология. М., «Феникс», 1994. —С. 169.

Элеуметпк уйымныц сипатты кырлары:1. Белпл1-б1р максатты жузеге асыру ушш жасалптьшболгандыктан жэне максатка жету! аркылы багаланатындыктанол табигатынан максатты болады. Бул дегешьпз уйымадамдардьщ белек, 6ipr6ipJien жете алмайтьш максатындагыадамдардьщ 6ipiry кызметш жэне мшез-кулыгындагыреглам ент камгамасыз етутш кур ал ретшде болады деген угым.2. Осы максатка жету ушш уйым мушелер! релдер1 менстатустер1 бойьшша белшедо. Осылайша, элеуметок уйымэлеуметпк тугырлар мен релдердщ курдер езара байланысканжуйесш курайды. Элеуметок уйым адамга осы уйымдакабылданган нормалар мен кундылыктар аркылы жапсырылганэлеуметпк статусы мен рел1 шецбершде езшщ кажетплистер1мен муделерш канагаттандыруга мумкшдш береда.3. Уйым ецбектщ белщу! жэне кызметпк белгйхершщмамандануы непзшде пайда болады. Сондыктан кейб1руйымдарда aprypni горизонталды курылымдар болады.Дегенменде уйымды тусшудеп мацызды белп - баскарушыжэне багынушы жуйелер1 анык кершетш вертшсальдыиерархиялык курылым. Баскарушылык жуйенщ болуыгоризонтальдык курылымдардыц эртурл! багьптагы эрекеттерщкоординациялау кажеттшгшен туьшдайды. Уйымдардьщиерархиялыгы максатты ортак кылуды камтамсыз етед1, оганберйстшк жэне тшмдшк касиет бередь4. Баскарушы жуйелер езшщ ерекшеленген реттеукуралдарьш жэне уйым эрекетш бакьшауды жасайды. Осыкуралдар арасьшда мацызды рел аткаратындаринституционалды немесе уйым ш ш деп нормалар. Бершгенинституттар нормапьщ талаптарды eMipre ендаред! жэне жузегеасырады, оларды айрыкша бшнп мен ыкпалыньщ аркасьшдаколдап отырады, жузеге асуьш бакьшайды жэне езшщсанкцияларын колданады./ 5. Элеуметок уйымдар тутастай элеуметтж жуйе ретшдеболады. Ал тутас дегещшз, жогарьща керсетшгендей, езшщбелшектершен улкен. Сондыктан ез элементтершщ куралуыбазасында ерекше уйымдастырылган немесе синергетикалыкэффект пайда болады. Элеуметок уйьшдарда синергияныцпайда болуы, оньщ катысушьшарыньщ жеке куштершщ39

косындысынан асып тусетш косымша энергияньщ пайда болуынбщщреда. Синергетикалык эффект yui непзп оны кураушыдантурады:- уйым езшщ кептеген мушелершщ куштерш 6ipiieripefli;карапайым массалык, я гни куштердщ 6ip уактылыгыэнергия ньщ ecyiH бередь- б1рл1ктердщ ез! - уйым элементгер!, соган Kipe отьфьш,баскашалай ёзгерёдй олар жартылай ерекшеленгенбелшектерге айн алады, сондыктан олар 6ip багыттагы белгш i6ip кызметп гана аткаратьш элементгер гана больш калады.Бул индивид эрекепндеп ерекшеленген 6ip багыттылыкэнергияньщ кушекйне ыкпал етед!, ейткеш энергия 6ipнуктеде шогырланган.- баскарушы жуйелердщ аркасьшда адамдардьщ эрекеттер!синхронды болады, буньщ Q3i де уйымньщ жалпыэнергиясьшьщ кебеюшщ мыкты бастауы болып табьшады.2. Уйымныц керсетшген сипаттык кырларымен католардьщ белгш-б1р типологияпары болады. Кебшде формалъд!жэне формальЫ емес уйымдар больш белшедьФормальЫ уйым —байланыстардьщ, статустердщ жэненормалардьщ элеуметпк формализациялануы непзвдекурастырылган уйым. Фopмaльдi уйымныц непз1нде ецбектщ6eniHyi жатыр. Ецбектщ 6eniHyi кызметтер жуйеа туршде -эркайсысы езше тэн ерекшеленген кызметтер аткарады, ягиибарлык кызметтис мщцетгер уйым мушелершщ арасындабелшш бершетш болады. Кьгзметпк статустер баскарушьшар —багынушылар принциш бойынша иерархиялык курылымментэртиггелшеда.Формальщ уйымдардьщ непзп ерекшелжтерш келесщейсипатгауга болады.Ол рационалды, ягни оньщ непзшде максаттылыкпринцип!, белгш максатка сан алы турде жылжу жатады.Ол принциггп турде, элпетаз, ягни араларында стандартталганкарым-катынастар орнатылган абстрактш индивидтергеесептелген. Бул багдарламада индивидтер арасьшдагы ешкандайкызметтеспктен баскаша катьшастар, ешкандай кызметтенбаскаша максаттар карастьфьшмайды.40

Формальды уйымдардыц артыкшьшыгымен катар, когамдыкецбектщ тшмдшгш камтамасыз етудеп оньщ шектеултнкерсеткен жен, ейткеш ол когамдагы барлык карымкатьшастардыкамти алмайды. Сондыктан одан тыс немесе оньщцшнде уйымдыктыц баска тиш формальда емес уйым болады.Формальд1 емес уйым кандайда oip топ шнндеп тулгааралык узак, карым-катынастардыц нэтижесщце пайда болатьшэлеуметтж байланыстар, нормалар, эрекеттердщ. кездейсоккурылган жуйес} больш табылады. Формальда емес уйымформальда уйымга Караганда компенсаторлык кызмет аткарады,ягни формальда уйымныц кемщтктерш толыктьфады.Сонымен катар индивид формальда уйымныц шектеуппыкпальшан корганыш механизм! ретацдеп осындай уйым туршекатысуга муктаж. Формальд} емес уйым оган эртурл! - езш-ез1жузеге асыру, езше сен1мдшжке, когамдык тану сиякты т.б.элеумёттак кажеттшжтерш канагаттандыруга кец мумынджтерберед1. Кей жагдайда формальда емес уйым ортак максаткажетуге кедерп жасай отьфьш, формальда уйымныц «беделга»rycipe отьфып, оган Караганда кьвметй бузушы (ягни,соцгысыньщ кажегйлжтерш канагаттандьфуьша кедерпжасаушы) рел ойнауы да мумкш.Формальды емес уйымдарга жататьгадар:1. 1скер уйымдар — коммерциялык, максатта ездагшенпайда болатьш немесе Кещрек уйымдьж жуйелермен кейб1ржеке Мшдёттерд1 шешу ушш курылган фирмалар менмекемелер. Оларга муше болу жумысшьшарды кунделжп eMipсуру куралдарымен камтамасыз етедь 1штей реттеудщ Typi—эммшшж кун тэртш, 6ip басшьшык, тагайындау принцип!.2. Цогамдьщ одацтар, максаты «штен» жасалынатьшмассалык уйымдар. Реттеу кабылданган уставпен, сайлаупринцишмен, ягни, басшылардьщ багьшушылардантэуелдшпмен 6ipire отырьш жузеге асады. Оларга муше болусаяси, элеуметтж, экономикалык, эуескойлык кажеттшжтершканагаттандырады.3. ¥йымдардьщ аралык, myp.iepi де болады. Мысалы,одактьжтьщ непзп белгшерш жинактайтьш, б1ракта кэсшкерлжкызмет аткаратын кооперативтер (ауылшаруашылык, балыкуйымдьж шаруашылыгы). Оларды тутьшушы кооператива41

уйымдардан (потребсоюз, тургын уй кооперативтер!) ажыратаб иг ген жен.4. Ассоциативтi уйьшдар - отбасы, гылыми мектформальд] емес топ. Буларда ортадан Ke06ip автономиялыгы,курамыныц салыстырмалы турде ri турактылыгы, кешбасшылык туршдеп иерархия, басшылык, катысушылардьщрелдер1, престала бойьшша бел1ну1, ортак шепнм кабылдаубайкалады. BipaK оларда формализация дэрежес1 ете темен.Дегенменде уйымдардыц алгашкы ею тшпнен мацыздыайырмашылыгы - бул максатгык касиеттершщ ерекшелжтер1болып табылады: олар мудделерш езара канагатгандыру ушшкурылады, ягни ортак максат емес б1р-б1рлершщ максаттары6ipiry факторы больш табылады. Сонымен 6ip катысушыныцмаксаты келесшщ максатка жету куралы больш табылады.3. Уйымныц кызметгингшщ ортак eci больш табылатынбас кару. Баскарудыц непзп компоненттерг максаттыбагытталган басцарушыльщ эрекет, элеуметтйс вёШ'ёЫуйымдастыру (кеш басшылык, формальд1 емес топ куру,элеуметпк нормалар). Аталган ею компонент утшнхшш -уйымдъщ mdpminmi курайды.Баскару эдютер1 —бул кызметкерлерге, топтарга жэнеуйымга максатты багытталган ыкпал етупп элеуметтж эдктеркомплекс!.Кэсшорынныц жеке цызметкерме катысты эр турл1ыкпалдарды керсетуге болады:а) тжелей (буйрык, тапсырма);б) мотивтер мен кажетгшжтер1 аркылы (ынталандыру);в) кундылыктар жуйеа аркылы (тэрбиелеу, бш м беружэне т.б.);в) коршаган элеуметтж орта аркылы (енбек шартыэюмшшж немесе формальды емес уйымдагы статусьш езгертужэне т.б.)Кэсторьтныц eudipic уйымдарына fcipemiti тощацатысты элеуметтж басцару эдгЫ келеЫдей болып бвлЫеЫ::а) топтьщ курамын максатты калыптастыру (кэештж,демографиялык, психологияльж 6enrinepi бойьшша, жумысорындарыныц саны, орналасуы бойьшша жэне т.б.);42

б) топты 6ipiKTipy (жарыстар уйымдастыру аркылы,баскару стилш жетшдару аркылы жэне т.б.).Кэсшорынныц элеуметтщ уйымы децгейшдеколданылатьш эдютер:а) формальд! жэне формальд! емес курылымдардыкелнлтру (жоспарланган жэне нагыз байланыстар мен нормаларарасындагы карама-кайшыльщты жою);б) баскаруды демократизацнялау (когамдык уйымдардьщролш кетеру аркылы, кызметкерлерд1 ортак шеппм кабылдаугакечшен тарту аркьшы жэне т.б.);в) элеуметпк жоспарлау (кызметкерлердщ кэсштжденгешн кетеру, кэсшорынньщ элеуметпк щ>ылымынжетшдару, хал-жагдайды жаксарту жэне т.б.).Бацылау сурсщтары1. «Элеуметпк топ», «элеуметпк институт» жэне «элеуметакуйым» угымдарыньщ арасындагы кандай езара байланыстарбар?2. Элеуметпк уйымньщ сипаттамалык кырлары кандай?3. Уйымдар дыд кандай Typnepi бар?Эдебиепипер тЫмг12. Американская социология. М., 197213. Добренькое В.И., Кравченко М. Социология. Кыскаша курс. —М., 2002.14. Изтелеуова М.С. Социология труда. —Алматы, 2003.15. Основы социологии. 2 бшпмнен туратын дэр1стер курсы. / А.Г.Эфендиевтщ ред.—М., 1994.16. Пригожин А.А. Современная социология организаций. М., 1995.17. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэриагер курсы. - М., 2003.18. Рахметов К. Социология. - Алматы, 2003.19. Рабочая книга социолога. —М., 1999.20. Ритцер Дж. Современные социологические теории. —СПб.: Питер, 2002.21. Смелзер Н. Социология: агылшын тшшен аудар. - М.: Феникс, 1994.22. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыцжалпы. ред., кураст. жэне алгысез: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,1992.-С. 300.23. Социология. / Э.В.Тадевосянньщ ред. М., 1997.43

Элеуметтж стратификацияЭлеуметтж стратификация угымыСтратификациялъщ жуйелердщ munmepiЭлеуметтж мобильдшкЭлеуметтануда топтар (кауымдар) арасындагы тецазджтабейнелеу у*11 “элеуметпк стратификация” угымыколданылады. “Элеуметтак стратификация” терминш гылымиайнапымга Питирим Сорокин енпзген. Старатификация сезшщез1 латьш тшнен шыккан, агылшын талшде оны пласт,когамньщ кабаты, когамдык кабаттарга белу деп уга бас таган.Стратификация адамдар арасындагы белгш 6ip элеуметтакайырмашыльщтар иерархиялык рангте болады дегецщбщщреда. Бул кандай айьфмашыльщтар? Адамдар кеп нэрседенайырмашыльпста болатыны айкьш, б!рак та олардьщ барлыгыкогам мушелершщ арасындагы тецазджке алып келмейдьЖалпы турде тецйздйс дегетм1з адамдар метериальдык жэнерухани тутынымдарга тец жагдайда Kipe алмайтьш шарттаболады.Адамдардьщ арасындагы айырмашылыктардьщ ец нэрлЬл тн белтгпейтш ерекше угым “элеуметпк дифференциация”угымы. Бул угым макро- жэне микротоптар арасындагы жэнеиндивидтер арасындагы айырмашылыктарды камтиды, жэнекапай объективта болса (экономикальщ, кэсштак, бшмдпс,демофафиялык), солай субъективта (кундьшьщ багдарлары,мшез-кулык стал!) сипаттары бойьшша. “Дифференциация”термин! “айырмашыльщ” угымыньщ синоним! ретанде статустерд!,релдерд1, элеуметпк институттарды жэне уйымдардыжштеуде колданылады. Тек элеуметпк дифференциациямул1ктнс, бйлткпк жэне статустнс тецйздцста бивдредь Соныменкатар элеуметпк дифференциация элеуметпк айырмашылыктьщэлеуметтак тецс1зд1кке катысы жок турлерш де бщщредьСтратификацияныц ец бастапкы елшемдер1 ретандеэлеуметпк мацызды байльщтарга жетгазупл каналдардысипаттаушы Kipic, билш, 6iniin жэне престиж больштабьшады. Kipic жеке индивидтщ немесе отбасыньщ 6ip уакыт44

аралыгында алатын акта санымен елшенедь БигшЫ ортанемесе жогары оку орнында етюзген жылдар санымен елшеугеболады жэне ол накты 6ip адамнын жумыс кунннщ кунынсипаттайды. Билис индивидтердщ кабылдаган nueuiiMiтаралатын адамдар санымен аныкталады. Бшнк буя элеуметпксубъектшщ езшщ кызыгушылыгында баска элеуметпксубъектшердщ максатгарьш аныктау больш табьшады,когамньщ материалдык, акпараттык жэне статус ресурстарынбелуда шешед!, мшез-кулык ережелер1 мен нормаларьшкальштастьфады жэне оларды баскаларга таратады. Престижкогамдык ой-пшрдеп статуей сыйлаудьщ субъективт!керсеткшн ре-пндеп индивидтщ элеуметтк потенциалы, оньщкандай да 6ip элеуметтк мацызды ресурстарга ыкпал ету жэнеэлеуметтк пайда алу мумкшдМ жешндеп когамдык ой-пгар.Стратификацияльщ осы терт KepceTKiurrepi бойыншаб1рдей орьш алатьш адамдар 6ip стратаны (когамньщ элеуметткК¥рылымындагы уя) курайды. Bip стратага жату субъективт!(осы топка катысьшьщ барлыгын сезшу, онымен тецдесу) жэнеобъективт! (icipic, билк, бшм, престиж).2. Кез-келген накты котам эр турл1 стратификацижуйелер мен олардьщ кептеген ауыспалы турлершщкомбинацияларьшан турады. ^Стратификациялык жуйелердщтогыз турш белш керсетуге болады:- физика-генетикалык;- элеуметгк-кэсштк;- кул иеленушшк;- таптык;- мэдени-рэм1здк;- сословиелк;- мэдени-нормативтк;- этакратикалык.Физика-генетикалык, стратификацияльщ жуйе непзшдеэлеуметпк топтардьщ “жаратылысынан” болтан элеуметткдемографияльщбелияер! бойьшша дифференциа-цияланужатыр. Бул жерде адам га немесе топка катьшас жынысымен,жасымен жэне белгш 6ip сырткы шпшимен —куш-ж1гер1мен,эдемшпмен, ептшпмен аныкталады. Осыган сэйкес элаз,сырткы дене-бтм!вде акаулары бар адамдар бейшаралык куйде45

деп есвптелед1 жэне олар темендетшген жагдайда болады. Бул“жаратылысты” стратификациялык жуйе алгапщы кауымдыккурылымда устемдйс еткен, 6ipaicra эл1 кунге дешн оньщкалдыгы ос eMipre жалгасып келедь Ол, acipece, езшщфизикальщ кун Kepici немесе езшщ ем1рлк кещсттн кецейту!ушш куресш келе жаткан кауымдастыктарда анык кершедьКулиеленуш 1л 1к стратификациялы к жуйедеп тецаздктердене-б1тш1мен емес, эскери-кукыктык ершхз кещцруменбхззанедо: Элеуметпк топтар азаматтьщ жэне жеке меныпккекукыктарыныц болуымен немесе болмауымен аныкталады.Кейб1р топтар осындай кукыктардан мулде журдай жэне оларзаттармен 6ipre жеке менппк объектюше айналган. Жэне де булжагдай мура больш бершед1, осылайша урпактарда беютшедьКасталык, стратификациялык, жуйе непзшде этникалыкэртурлшктер жатады, олар ез кезепнде дщи тэртштермендши ритуалдармен беютшген. 0p 6 ip каста когамдык иерарахиядаезше белгш 6ip орын бершген жабьщ топты бшщредь Осыкаста мушелер! жасай алатын анык ютер apiid бар: абыздык,эскери, жереццеушшк. Касталык жуйенщ классикалык мысалыболып Индия есептелед1 (бул жуйе зац туршде тек 1950 ж ганаалынып тасталды). Касталыктьщ нагыз Typi XX г. ортасындафашистер мемлекеттищ саясатымен жузеге асты (арийларгаславяндар, еврейлер жэне т.б. ец жогары этникалык кастабершеда).Сословиелт стратификациялык, жуй еде топтар зацдыккукыктарымен ерекшеленед!, олар ез кезегшде мшдеттершекатан байланган жэне осы мшдеттерден пкелей тэуелдшктеболады. Жэне де бул занды турде бекггшген мемлекет алдындагымшдеттер. Bip сословиелер шендйс кызмет аткаруы керек, албаскалары - тек ецбек етупн кунаЬар. Сословиелж жуйенщмысалы ретшде батыс-еуропалык феодалдык когамды немесефеодалды Ресеиш келируге болады. Сословиелжке жату мураболып бершеда.Э такратиялы к жуйеден (француз бен гректщ “мемлекеттйсбшпк” деген сезшен) сословиелпс жуйеге уксастыкты байкаугаболады. Онда топ аралык дифференциация олардьщ бил1ктйс-мемлекетпкиерархиядагы (саяси, эскери, шаруашьшык)жагдайына, ресурсты белу мумюндогше байланысты, сонымен46

катар осы топтар бшнк тугырынан ез мудделерше шыгараалатын артыкшылыктардан шыгады. Олардьщ ездер1 сезшётшпрестиж сиякты, бул жерде материалдык хал-ахуальгньщдецгеш, элеуметпк топтардьщ е т р ствип осы топтардьщбшйкпк иерархияга сэйкес келетш формальденген paHrrepiMeHбайланысты. Этакратикалык; жуйе мемлекетнк баскарунегурлым беделда сипатта болса, согурлым кушпрек болады.Элеуметтш-кэстпйк етратификациялык, жуйе топтардымазмуны жэне езшщ ецбек шарты бойынша белуд1карастырады. Бул жуйеде иерархиялык тэртштерд1 бейту жэнеколдап отыру бшйетшк децгейш жэне ic-эрёкеттщ белгш 6ipтурлерш орьшдауга кабжехтерш жазып, белгшеп отьфатынсертификатгардьщ (диплом, разрядтар, лицензия, патенттер)кемегтмен жузеге асады. Элеуметпк-кэейтх дифференциацияетратификациялык жуйенщ базалык турлершщ 6ipi больштабьшады. Бул —ортагасырлык калалардыц коленерлне цехтарыжэне Ka3ipri замангы кэсшорыйдардьщ разрядтьщ торлары,алган бшмдер! туралы аттестаттар мен дипломдар жуйей,жогары престижщ жумыс орындарына жол ашатын гылымидэрежелер мен атактар жуйей.Келей тип жшрек аты шыккан таптьщ жуйе. «Тап»угымьшьщ кептеген турлершщ шпнде 6i3 негурлым дэстурлюшетокталамыз, бул —элеуметпк-экономикалык. Таптар саясижэне кукьщтык жагынан бос азаматтардьщ элеумёттш тобыбольш табьшады. Бул топтардьщ арасындагы айырмашылыкeHflipic куралдары мен ёншдерге жеке мешшкгщ сипаты менкелемше жэне алатын иргстщ децгеш мен материалдык халахуалынабайланысты.Мэдени-символикалык, етратификациялык, жуйедедифференциация элеуметпк-мацьвды акпараттарга жетудщэртурлшпне байланысты, осы акпараттарды сузплеу менинтерпретациялаудьщ, бшмд1 (мистикалык жэне гьшыми) тасукабшетшщ тен емес мумкшдистерше байланысты болады. Ертедебул рвлдер абыздарга, магтарга жэне шамандарга бершее,орта гасырда —ппркеу кызметкерлерше бершген. Жаца замандабундай релдер галымдарда, технократтарда жэне партия идеологтарьшда.Бул жагынан ец жогары жагдайда - когам мушелерь47

нщ акыл-еамен жэне эрекетгерйден жаксы манипуляция жасайалатын мумкшднл барлар.Мэдени-нормативтЫ стратификацияльщ жуйедедифференциация ем1р суру салты мен мшез-кулык нормасынсалыстырудан шыгатьш сыйлау мен престижге байланысты.Куш-ж1герлж жэне акыл-ойлык ецбекке катьшас, тугынутал гамы мен эдеи, карым-катьшас манералары мен этикет —осылардыц барлыгы элеуметпк белшудщ непзшде жатады.Жэне де тек кана «езймздш» жэне «бетендерге» белу гана емес,сонымен катар топтарды дэрежесше карай тургызу («аксуйектер» - «ак суйектерге жатпайтындар», «элита» —«карапайым адамдар —туцгиыктагылыр» жэне т.б.)3. Элеуметтйс мобштьдшк. Динам икал ык когамда унimici козгалыстар болып турады, ейткеш дербес адамдар жэнеолар курайтын кауымдар жогарырак элеуметпк жагдайда болугатьфысады. Жеке даралык немесе статуспк тугырдьщ езгерушеэкелш согатьш бундай козгалыстарды элеуметпк мобильдипкдеп атайды.Алгаш рет элеуметтйс мобильдшйс угымьш элеуметганугаенпзген Питирим Сорокин болды. Кэлденгц (горизонталъды)элеуметтж мобипъдшк —бул индивидтщ 6ip элеуметпк топтан6ip децгейде орналаскан екшпп топка, ягни статусш езгертпейeTyi немесе ауысуы. Мысалы, эйелшщ немесе ергащ ажьфасуынемесе кайта некелесуг салдарынан oip отбасынан eicimniотбасына eiyi; сол кызметпен баска жумыска ауысуы. TiK(вертикальды) элеуметтк мобипьдшк —бул индивидтщ 6ipэлеуметпк стратадан децгеш бойынша с оган тец баска стратагаауысуы. Бундай ауысу турш тшнен жогары кетершепнэлеуметпк мобильдипк (кызмепнщ, лауазымьшыц ecyi, идеясыныцустемддк тур)не айналуы жэне т.б.) деп атайды. Жэне,KepiciHiue, теменге карай козгалыс (кеб^нде, epiKci3) —ппнентемен тусепн элеуметтйс мобильдипк (статусшен айрылу,деградация, банкрот больш калу, идеясыныц куйзелуО болады.Когамныц inuci мобильдиипнщ элеуметпк жуйенщкурделенуйнен катар Kerepwyi когамньщ прогрессивтийгшщкерсеткшп больш табылады. Питирим Сорокин ай ткан дай,мыкты тйс элеуметпк мобильдипк бар жерде ешр мен козгалысбар. Мобильдшкпц еше бастауы токырауды тудырады.48

Жеке дара элеуметтж мобильдшк индивидтердщ 6ipкауымнан еюшш кауымга ауысуымен байланысты, ал топтьщ(ужымдык) элеуметпк мобильдшк когамда стратификациякритерийлер1нщ 63i ауысканда гана болады. Мысалы, КСРО-даэлеуметпк карьера жасау ушш коммунистер партиясына мушеболу кажет болатьш, ал каз1р статусш кетеру уппн кажетпалгашкы мумкшдктер алу алдымен баюды талап ётеда. Топтьщэлеуметпк мобильдшк етратификациялык курылымга улкенезгерктер енпзедк Келденещнен жэне acipece, TiriHeHбукарапьщ ауысулар кептеген себептерге байланысты:6ipiHmiaeH, экономиканьщ кайта курылуына байланыстыэкономика саласьшдагы терец курылымдьщ езгергстерге;екшппден, осьшдай езгерулердщ тасушьшары больштабьшатын беЛгш 6ip топтардьщ пайда болуына;ушшппден, идеологияльщ багьптардьщ, кундыльщтаржуйей мен нормалардыц, саяси багьптардьщ езгеруше.Бакылау сурацтары1. «Элеуметтк стратификация», «элеуметтк дифференциация»угымдары неш бивдредо?2. Стратификацияньщ ен бастапкы елшемдер1 больш табьшатынугымдарды атап керсетщдер.3. Когамдагы непзп элеуметпк-стратификацияльщ жуйелердщ6ip-6ipiHeH айьфмашьшыгы неде? Hip когамда барльщстратификацияльщ жуйелердщ бгруакытта болуы мумкш бе?4. Топтьщ элеуметок стратифрпсацияльщ курьшымдшгыэлеуметпк мобилдшктщ алатьш орны кандай?5. Элеуметок мобилдшктщ себептер1 неде?ддебиеттер mh'mi1. Аженов М.С., Садырова М.С. Кедешйк социологиясы. —Алматы: Казакуниверситета:, 20042. Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. Алматы.- 1997.3. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку кэдралы. —Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.4. Гидденс Э. Стратификация и классовая структура // Социологическиеисследования. 1992. № 11.5. Добреньков В.И., Кравченко М. Социология. Кыскаша курс. - М., 20026. Кравченко А.И. Общая социология. —М., 2004.7. Основы социологии. 2 бшимнен туратын дэрютер курсы. / А.Г.Эфендиевтщ ред.- М., 199449

III белшTV ЛГ А ЖЭНЕ ЦОГАМТ^лганьщ элеуметтену1Элеуметтанудагы тулга угымыЭлеуметтенуТулга дамуыныц теорияларыТулганъщ элеуметтж cmamycmepi жэне тулгалардыцрелдер!Адамзат тулгасын зерттеуде оньщ темендепдейкерш улерш аныктап алган жен:табиги - адамда баска адамдардьщ ыкдалынан дербес баржэне унем! дамьш отыратын езшдис касиетг,* биологиялык, — шыгу теп бойьшша ортак, дегенмен деадамдарды жануарлармен тецдеспрудщ мш детп еместщ;• урпактан урпакка бершетш —ата-аналардыц гендис непзшдебар болатьш жэне дамитын; о л биологиялык больш келед1(дегенмен барлык биологиялык, урпакка бершмейдц);• элеум етп к — адамньщ элеуметтену, баска адамдарменкатынасу жэне езара эрекеттесу барсында алганы.“ Адам” , “ индивид” жэне “ тулга” угымдарьш шектепкерей1к. “ Адам” угы мы барлык адамдарга тэн жалпыкасиеттерд! сипаттауда колданылады. Бул угы м когамда тарихикалылтаскаи адамдар руьшын,, адамзаттыц барлыгын, оныц езгематериальдык жуйедеи езге езш е гана тэн еш р т1ршипгшдеболатыньш бидаредо. Осы еш р тарщийгщщ аркасында адамбарлык тарихи дамуыныд кезецдершде, жер жуз!нщ барлыкнуктелершде езше-ез1 тец онтологиялык статусш сакггайды.Б\рак адамзат ез бетгмен еМ р суре алмайды. Накты 6ipадамдар eMip суред! жэне ic-эрекет жасайды. Адамзаттын дербесек1пдер\ “ индивид” угымымен белгшенедд. Индивид —бул адам-50

зат урпагыныц 6ip гана екш ретшде барлык элеуметтйс жэнепснхологиялык кырларынын накты тасымалдаушысы: акылдыц,жйгердщ, кажеттшшгердщ, кызыгушылыктардыц жэне т.б.“Индивид” угымы бул магьшада “накты адам” дегещц бшдореДьАдам дамуыньщ эр турл1 дербес жэне тарихи децгейлершдепнакты-тарихи даму ерекшелпстерш керсету у н“тулга” угымы колданьшады. Тулга — индивидтщ дамуыньщнэтижем, оньщ барлык адамзаттык касиеттершщ юке асуы.Тулга б^ркатар гуманитарлык гылымдардьщ оку объек-riciбольш табьшады. Философия тулганы дуниедеп эрекет, танужэне шыгармашьшык субъектсх ретшде карастырады.Психология тулганы психологиялык процестердщ, касиеттермен катьшастардьщ берйс, мыкты тугастыгы ретшдекарастырады: темпераментпц, мшездемеЫнщ, кабшетгершщ,куш-жйперлйс касиеттершщ жэне т.б.А л тулганы зерттеудеп элеуметтанулык тэсш оньщэлеуметтт типттн карастырады.2. Элеуметтануды, 6ipiHmi кезекте, тулга типтйс жагынакызыкгыратьш болгандыктан, тулга элеуметгануынын ецкекейкестт мэселелершщ 6ipi больш табьшатьш элеуметтену(социализация) процесш зерттеу болып табьшады. Элеуметтену— индивидтщ белгш 6ip биимдер жуйесщ кундылыктарды,устанымдарды, мшез-кульщ улияерш nrepyi.Элеуметтенуден айьфу кажет:- бейшделуЫ (адсттацияны) (уакыт шецбершдешектелген жаца жагдайларга дагдьшану);- оцу (жаца бшмдер алу);- тэрбиелеу (элеуметтену агенттер! мен институттарьшыциндивидтщ рухани аясына жэне мшез-кулыгына максаттыьщпалы);- есею - (адамньщ 10-нан 20 жаска дейшп аралыгындаэлеуметпк психологиялык калыптасуы;- ересектену — (адам организмшщ жасесшрнмс жэнежастык кезещндеп физикалык-физиологиялык катаю nponeci).Элеуметтену nponeci иегйгг вм1рлт циклдер деп аталатынсатьшардан етедь Бул балалык шак, жастык шак, кемелденушагы жэне кэршш. Элеуметтену процесшщ нэтижеге жетудэрежеа немесе аякталуы бойьшша, балалык жэне жастык шак-51

ты камтитын алгаищы немесе ерте элеуметтенуге, жэне калгане й кезецщ камтитын жалгасцан немесе кемелденген элеуметтенугебелуге болады. @м!рлйс циклдер элеуметпк релдердщауысуымен, жаца статуске ие болуымен, бурынгы эдеттершен,коршаган ортасынан, достык катьшастарынан бас тартуыменбайланысты. Бурынгы кундылыктардан нормалардан, релдерденжэне мшез-кулык ережелершен бас тарту Kepi элеуметтену(десоциализация) деп аталады. К елей жаца кундылыктарга,нормаларга, релдерге жэне мшез-кулык ережелерняе уйренукайтадан элеуметтену (ресоциализация) деп аталады.Элеуметтенудщ болмысы ол осы когамга жататын адамдыкалыптастырады. Кез-келген котам езшщ элеуметпк, мэдени,дши, этикалык идеалдарына негурлым сэйкес келетш б^айщ 6 ipадам типш калыптастьфуга тырыскан жэне тырысады. Алайдабул идеалдардьщ мазмуны тарихи дэстурлерге, элеуметпкэкономикалыкжэне мэдени дамуларга, когамдык жэне саясикурылыстарга байланысты езгеше болады. Эйткенмен де элеуметтенупроцесс! эр турщ когамдарда, езшщ ерекшелшн сактайотырып, б1ркатар универсалды жэне уксас сипатгар алады.Элеуметтену процесйнщ мазмуны кез-келген когам оньщмушелер) — ер адам немесе эйел адам езшщ релдерш дурысаткаруымен (ягни, жыныстык-релднс элеуметтену), ендорютж icэрекеткеюкерлйспен катысуы немесе катыскысы кёлут аркылы(к эсп т к элеуметтену), берпс отбасын куруымен (отбасылыкрелдерда мецгерулер1), зацга багынгыш азаматтар болуымен(саяси элеуметтену!) жэне т.б. аныкталады.Осыньщ барлыгы адамды элеуметтенудщ объектШетеда Алайда адам элеуметтенудщ объеюпй гана емес, соныменкатар субъектйп болып кана когамньщ толык мушей болаалады. Субъект ретшде адам элеуметтену процей барысында.элеуметпк нормалар мен мэдени кундылыктарды, ёзшщбелсендшшн ic жузше асыруымен, езш-ез1 дамытуымен жэнеe3iH-e3i когам алдында керсете алуымен тыгыз б1рлйстемецгередь3. Тулгалар адамдардыц езара 6ip-6ipiMeH эрекегтеспроцейнде (интеракция) калыптасады. Осындай езараэрекеттесулер децгешне кептеген факторлар эсерш тихтзёдажасы, интеллектуалды денгеШ, жынысы жэне т.б. Мысалы52

б1здщ когам ы мыз да суцгак бойлы адамдарга талгам кеб1рек,сондьщтан бойшан адамдарда езш-ез1 жогары багалау ce3iMiтольщ адамдарга Караганда жогарылау.Коршаган орта да тулгага езшщ ыкпалын типзедкАштык жагдайда ескен бала кебвде езшщ катарластарынаКараганда куш-ж1гер1 жэне акыл-ойы дамуы бойынша кальшкыболады.Тулга калыптасуыныц тагы 6ip мацызды астары мэдениет.Bi3 когамымызда кальштаскан мэдениетп ата-анапарымыздьщ,мугащмдердщ жэне катарластарымыздыц ыкпальменигеремп.Психологтар мен социологтар кептеген тулганыц дамуытеорияларын жалгастырьш келедк Осы теориялардьщ непзпмазмуны темендеп кестеде жинакталган.Тулга дамуы теорияларыТулгадамуыныцинтеракцио-HucmiKтеорияларыПсихоаналити-кальщтеорияларЧарльз Кули(айнадагы«М ен»(зеркальное« Я » )ДжорджГерберт МидЗигмундФрейд«айнадан езш-ез1 керу»эффегпй, адамдардьщойьшда баскалар оны капайбагалайдыТулга дамуы 6ipHeineсатылардан турады, ол езшебаска адамдардьщ релдершалумен жэне «М ен» мен«МенЬ>-нщ («М еня») менкалыптасуымен байланысты©зшщ дамуьшда тулга 6ipHeшекезектеп кезецдерден етед},ол жьшыстык кемелденуменаякталады. Эр кезецде«©зге ол» («О н о») жэне «©тежогары Мен» арасындашнрыгушылык пайда болады.53

ТанымдыдамытутеориясыАдамгершткmi дамытутеориясыЭрик Эриксон Тулга езшщ ем1рлнс жолындадагдарыстарды жецугебайланысты болатьш дамукезецдерш етюзедьЖан Пиаже Ойлау кабшетт тупганывжаца танымдык дагдылардымецгеруге ceirririH типзетшкезект! кезецдерд! етубарысымен байланысты.Лоренс Тулганыц адам7ерйш гщ щКолберг дамуы танулык кабтетш жэнебаска адамдардьщ жансез!мштуешуш карастыратынб!рнеше катарлантаякезектерден турады.Элеуметтену acipece балальщ жэне жастык шакта жузегеасады, 6ipaKra тулганыц дамуы орта жэне егде жаста да жалгасаберед1. Балалар мен улкендердщ элеуметтену! арасьшдатемендепдей айырмашылыктар болады:1. Улкендердщ элеуметтену!, ец бастысы, олардьщсырткы мшез-кулыгыныц езгерушец бшщеДЪ Балалардыцэлеуметттену1 олардьщ базалык кундылык багдарларын тузейдь2. Улкендер нормаларды багалай алады. Балалар теколарды игеруге кабшетп. Жас упгайтан сайьш б!з кей жагдайдаеттрйс айтуга мэжбур болатьшымызды тусшем13, ал балаларболса «удайы тек шындыкты» айтушы ертек баланьщ барекенше сенед1.3. Улкендердщ элеуметтену! ак пен караныц арасындакептеген «сур туствдц рендер!» бар екен!н тусшуд! бейнелейд!.Улкендер жумыстагы, уйдеп, когамдык ic-шаралардагыкептеген релдердщ талабьша epiKci3 бей!мделед!.4. Адам элеуметпк жан болгандыктан кептеген баска эрTypni элеуметпк топтармен езара эрекеттесед!. Элеуметтенупроцесшде тулга кептеген статустерге не болады жэнеэлеуметпк релдерге уйренед!.54

Элеуметтйс статус деп адамнын топтагы немесекогамдагы алатын тугыры, орны аталады. Элеуметтйс статусиндивид жагдайыныц сан килы, сонымен катар жалпыламасипаттамасын камтиды: кэйбш, бш жтшгш, жасайтьшжумысыныц сипатьш, кызметш, материалдык жагдайын, саясиыкпалын, шкерлж байланыстарын, ултьш, двдарлыгын, жасын.отбасылык жагдайын, туыскандык байланыстарын жэне т.б.Барлык элеуметпк статустерде eici непзп типке белшкерсетуге болады: алдьш-ала бершген (предписанный) жэне колжетшзген статустер.Алдын-ала бершген статус — бул котам тарапынантулгага этникалык шыгу тепмен, туган жер!мен, отбасымен,жастык-жьшыстык факторлер1мен шарттанатын, ягни оньщ кушсалуы мен ецбек йщ руш е байланысты емес бершген статус.Жасалынган (кол жетюзген) статус адамнын; ез куппмен,енбепмен аныкгалады (мысалы жазушы, генерал, студент,директор, инженер, дэршер жэне т.б.)Bip адам кептеген статустерге ие болады, ейткеш олкептеген топтар мен уйымдарга муше. О л — ер адам, эке, бала,ага, окытушы, профессор, партия мушей жэне т.б. Bip адамалатьш барлык статустердщ косындысы статустнс жинак депаталады. Кебшде, барлык статустердщ ишнде, адам езж-езанемесе баскалар оны осы статуспен тендеетаретш 6ipeyi, енбасты больш табылады. Ец басты статус ол шартты турде гана -ол оньщ нэсш не, жынысьша немесе кэйбш е байланысты емес.Ен басты статус больш эркашанда, оньщ eMip суру стил! менулпсш , таныстар шенберш, мшез-кульж манерасьш аньщтайтьшстатус табылады. Кебш де мундай статустер непзп жумысорнындагы кызмепмен байланысты.Bip адамнын элеуметт!к жэне жеке статустерш айырабшген жен. Жеке статус - адамнын езшщ тжелей коршаганортасьшда, туган-туыскандарьшьщ, ужымдастарыньщ, достарыныцарасьшда алатьш тугыры. Б1рдей жеке статусы бар эртурл!адамдардын эртурл1 элеуметпк статустер! болуы мумюн.Мынадай айырмашылык журпзуге болады: жеке статус — оладамньщ xiuii топта (кеб!нде, алгашкы), ал элеуметтж —улкенэлеуметтж кауымдастыкта алатьш тугыры. Э леуметок статус55

квп децгейде бет-элпетаз, ал жеке статус адамньщ жекебасьшьщ касиеттерш кврсетедьЭлеуметпк жэне жеке статустердщ арасындагы айырмашылыкадамньщ 83i жататын ужым курылымындагы бедел! меныкпал ете алуьша байланысты айкын кершед!. Жеке статускеэлеуметпк статуске Караганда элдекайда оцай кол жеткоугеболады.Накты элеуметтж статуспен тулгага котам тарапынанкойьшатын талаптар жинагы байланысты. элеуметтж жуйедебершген статусп алушы адам жасайтьш эрекеттер жинагыэлеуметпк релдщ мазмунын курайды. Эрб1р статус эдеттеб1ркатар релдерге ие. Бершген статустен шыгатын рвлдердщбарлык косындысы рвлдт жиынтьщ деп аталады/Бакылау сурак^тары1. «А дам », «индивид», «тулга», угымдарыньщ мэш неде?2. Тулганьщ элеум еттанульщ сараптаудьщ жэне когамдыккатынастардыц o6beKTici ретш д еп магынасы неде?3. Тулганьщ элеуметтену! дегенш^з не? Тулга элеуметтену!институттарын атап керсетщдер.4. Тулганьщ дамуы туралы кандай непзп теориялар бар?5. Ересектер мен балалардьщ элеуметтешунщ ерекшёлжтер!кандай?6. «Элеуметтж статус» жэне оньщ турлерь «Элеуметпк рел»угымыныц мазмуны неде?ддебиеттер maiMi1. Абдикерова Г.О. Социализация современной личности. - Алматы: Казахуниверситет!, 20052. Абдирайымова Г.С. Ценностные ориентаций современной молодежиКазахстана. - Алматы: Казак; университету 20053. Американская социология. М., 19724. Жаназарова З.Ж. Современная казахстанская семья и ее проблемы. —Алматы, К^зак университета, 2004.5. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку куралы. - Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.6. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэрйстер курсы. - М., 2003.7. Рахметов К. Социология. - Алматы, 2003.8. Ритцер Дж. Современные социологические теории. - СПб.: Питер, 2002.9. Смелзер Н. Социология: агылшын тшнен аудар. - М.: Феникс, 1994.10. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю. Согомоновтынжалпы. ред., карает, жэне алгысез: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,1992.56

£ Е Девианттьщ мшез-крьщДевианттьщ мтез-щлъщ угымыДевианттьщ мтез-н^лыцты mycmdipydezi nezfezi амалдарДевианттьщ мтез-щлытфпыц негЬгг mypnepiНормаларды толык кабылдау конформизм, ал нормаданэртурл! ауытку - девиация, девиантты мшез-кулык депаталады. Барлык; уакыттарда когам адамзаттыц жагымсызкылыктарьш басуга тырыскан. Нормадан курт дурыс немесебурые ауытку когамньщ турактылыгына кауш тугызады.Социологтар ауыткушы мшез-кулыкты девиантты депатады. Девиациялык мшез-кулык кез-келген жазылган немесежазылмаган нормаларга сэйкес келмейтш эрекеттер менкылыктарды тужырьшдайды. Keft6ip когамдарда дэстурден сэлгана ауыткудьщ 03i катал жазаланган. Шаштыц узьшдыгы, кшмynrici, мшез-кулык манерасьгаа дейш бакьшауга алынып,нормага еэйкестенд1ршген. Осындай эрекеттерд1 б1здщ эрагадейшп 5 г. ежелп Спартадагы билеушшер мен XX г. Кецеспартия уйымдары жасаган.Кептеген когамдарда девианттык мшез-кулыкты бакыпаусимметриялы болмайды. Жагымды жакка ауытку купталады да,жагымсыз жакка - айьшталады. Ауыткудьщ позитивта немесенегативтл жактарын карастыра отьфьш, оньщ карама-карсы eKiполюеш керсетуге болады, ягни оньщ 6ip жагында максимапъдыкрлдау таппайтын мшез-щгльщ: революционерлер, террористер,отаньш суймейтшдер (патриот еместер), саяси эмиграштар,саткьшдар, атеистер, кьшмыскерлер, вандалдар, циниктер,кайыршылар болады, ал, eicimni жагьшда максималды крлдаутабатын мтез-щлыкрпар болады. Олар: улттык батырлар,атакть1 эрпстер, жазушылар, суретшшер, саяси топбастаушьшар (лидерлер), миссионерлер т.б.Девианттьщ мшез-кулыктыц езше тэн белпи мэденирелятивизм больш табылады: мэселен 6ip ic-эрекет 6ip когамдадурью саналуы, ал баска когамда - элеуметак патология ретшдекарастьфьшуы мумкш. Бутан эр турл1 халыктардьщ отбасыкукыгы мен отбасылык дэстурлершен, эдет-гурьштарьшан]57

кептеген мысалдар келтаруге болар едь Егер де Голландия,Швеция, Норвегия сиякты елдерде гомосексуалдык некелергеруксат етап, мундай жуптардыц бала асырап алу кукыгынмемлекет камтамасыз ететш болса, кептеген елдерде сияктыб1здщ Кдзакстан когамында да мундай жагдай когамдык моральтургысынан да, заннама тургысынан да мумкш емес. Tiirri6ipryrac зацнама колданылатын, 6ipaK турмыста эр rypni салтдэстурлерд1устанатын хальщтар туратьга, gcipece бул салтдэстурлердши нормалармен сакталатын 6ip мемлекеттщ езшдекиындыктар пайда болады. Мысалы, Кдзакстандагы азаматгыккукык бойьшша 6ip некелш к талаптары мен ислам мойындайтынкеп эйел алу дэстур1 арасындагы кактыгыс осындай.Мэдени релятивизм ею турл! когамньщ гана емес, сондай-ак oipкогамньщ щпвдега е й немесе б 1рнеше улкен элеуметок топтардьщсалыстырмалы сипаггамасы бола алады. Мундай топтардьщмысалы - саяси партиялар, укилет, элеуметок тап немесе топ,дшдарлар, жастар мен жеткшшектер, эйелдер, аз упттар.Девианттык мшез-кулыктыц элеуметтанудагы Tycim iipuiyiобъективта элеуметтйс багыттылыкты жэне тулганьщ, элеуметтйстоптардьщ, кауымдастыктар мен тутас когамньщ кызметаткаруы жэне дамуы тургысьшан алгандагы мшез-кулкыныцкогамдык нэтижелер1 сиякты керсеткшггерд1, мшез-кулыктыцэлеуметпк кундылыктар мен нормаларга сэйкестапн, когамдыкnixipre бершген багалар мен элеуметпк санкцияларды камтидьь]К,огам турл1 тэсвдер мен куралдарды пайдалана отырып,эркашан ауыткушы мшез-кулыктардыц жагымсыз нысандарынбасып тастап отыруга тьфысады. 0 p6ip элеуметтйс топта езмушелершщ мшез-кулыктарын тшсшше жасалган улгшер шецбервдесактайтьш элеуметпк бакылау жуйелер1 болады. Жалпыгаортак кабылданган улплер шецберше сыймайтьш мшезкульпсгардытшйнше когам санкциялаган болады. Санк-цш -элеуметпк бакьшау элементтершщ 6ipi. Элеуметок бакьшаумойьшдауды бщщру, марапаттар мен ерекшелйс жуйелер1ретанде аньисгалады, солардыц аркасында тулганьщ мшез-кулкыкабылданган мшез-кулык улгшерше сэйкестендаршедь Демек,элеуметпк бакылау езш-езш реттейтш жуйе ретанде когамньщтурактылыгы мен уйлес1мд1 кызмет аткаруын ескере отырып,когам кабьшдаган мшез-кулык нормалары мен кундылыктар58

жуйесше сэйкес келетш жеке адамньщ мщез-кулкын камтамасызетуда максат тутатын турл! эрекеттер мен санкциялар,ынталандырулар мен марапаттар аркылы жузеге асырылады.Баскаша айтканда, элеуметок бакылау топтагы конформизм^кальштастьфады. Адамньщ кез келген мшез-кулкы менэрекеттер! бакылауга жата бермейда. 0 p6ip адамньщ когамньщтурше, топтагы коян-колтык кызметке, оньщ институттарыныцсипатына, жеке адамньщ топтагы устанатын позициясьша карайкец немесе тар болатьш белгш 6ip жеке аясы болады. Осынауic-эрекет тутас топты каншальщты мацызды козгайтьш болса,оган карсы кугын-сурпн де соншалыкты салмакты болады.“ Элеуметтйс бакылау” - терминш айналымта алгаш ретенпзген Г.Тард оны бастатдыда кылмыскердщ когамдыккызметке кайта оралуыныц куралы ретшде карастьфганболатын [12]. Шет ел элеуметтанушылары Ф.Знанецкийдщ,Р.Лапьердщ Д.Мартиндейлдщ, У.Томастыц ецбёктершдеэлеуметок бакылау проблемасы эуел бастан индивидтердщм1нез-кулкьшдагы котам ушш кажета жок ауыткуларды жоюпроблемасымен жэне м^нез-кулыкты реттеу куральш жасауменжалгаскан болатын.!' Элеуметок бакылау проблемасын булэлеуметтанушылар элеуметок институттар жузеге асыратыноцтайлы, элеуметтйс ьщпалдар жэне адамдардьщ мшез-кулкьшсол элеуметок жуйенщ карым-катынастарын ретгейттн нормаларгабещмдеу максатьшда ауыткуларды жендейтан езгерютердеп туйндо [13].[Элеуметпк бакьшау теориясын Э.Росс пенР.Парк жасаган. Э.Росстыц ишршше, элеуметок бакылаудегешм1з “ салауагга” элеуметтйс тэртшт1 камтамасыз ету максатьшдакогамньщ жеке адамньщ м1нез-кулкьша максатты ыкпалeTyi. Р.Парк элеуметок бакылауды элеуметок куштер мен адамтабигаты арасындагы белг1л1 6ip аракатынасты камтамасызететш кур ал деп тусшед!. Ол элеуметок бакьшаудьщ ушнысаньш белш карайды: 1)карапайым (мэжбурлеупп)санкциялар; 2) когамдык niicip; 3) элеуметок институттар [14]уТ.Парсонс элеуметтйс бакьшау проблемаларьша жэне элеуметгйсжуйенщ орныктьшыты мен ыкпалдасушылыгьш камтамасызету куралдары ретшдеп нормаларга ерекше назар аударган.Ол элеуметтйс бакьшаудьщ уш куральш белш караган:59

1. Окдпаулау нормаларды бузушыга (девиантна) катыстыколданылады жэне оны жендеуд1 кездемейдь Мундай эдкпентузелмейш делшген кылмыскерлерге ыкпал жасалады.2. Шеттету кукык бузушынъщ байланыстарьш шектеуменбайланысты, 6ipaK оны котамнан толык окшаулауды кездемейдьБул оган езшщ котам нормалары мен зацдарын устану Faдайындыгы мен кабшетш бай каган кезде когамга кайтыпоралуьша мумкшдпс бередь3. Кукык бузушыны жвндеу, оны калыпты eMipre жэне03iHiH элеуметпк рвлш аткаруга кайта оралуына дайьшдау.Кептеген тузету орындарында, психиатиярлык емханалардаоналту батдарламалары кещнен колданылады, ал элеуметтйскызметкерлер элеуметтк камсыздандыру органдарында, тур л!когамдык уйымдарда ынтымактаса отырып, кукык бузушылардыоцалтумен айналысуда. Бул уйымдардын полицнядан,соттан, бас ерюнен айыру орындарынан айьфмашылыгы,девианттьщ мшез-кульщты каскунемдж жауыз ниет емес,элеуметпк сэтсйдйс, езшщ енбек жэне езге кабшетгерш колданаалмау проблемасы ретвде караута беШм, эркашан кукьщтьщсанкцияларды емес, кодцауды, жанашьфлыкты, меШршдшктт;кебшесе емдеудо талап етедт Сондыктан олар элеуметпкпсихологняльщ,медицин ал ык жэне езге алдын алу шараларына,тулгага элеуметпк кемек керсетуге багытталган [15].Егер статистик ага жупнсек, калыпты дамушы когамдардаосы аталган топтардьщ эркайсысы жалпы хальщ санынын 10-15% курайды, ал 70 % накты орташалар, ягни сэл гана ауыткуыбар адамдар.Адамдардьщ Ke6i занмен келйлмд1 eMip салтын сактаса да,олардьщ бэрш б1рдёй элеуметпк конформистер деп атаугаболмайды. Американдьщ зерттеушшердщ деректер1 бойынша,Нью-Йорк тургьшдарыньщ 99% 6ip немесе б1рнеше рет зацгакарсы эрекеттер жасаган: урльщ, зад орындарьш алдау, жумыскакештгу, ресми жерде шылым шегу, т.б. сиякты.Сонымен, котам колдамайтын эрекеттердщ барлыктурлер! девианттьщ деп аталады. Бул ете кен кубылыстар:келште билетйз журуден адам елпруге дейшп мшез-кульщтар.Кен магынада девиант тура жолдан тайган нормадан ауьггкушыкез-келген жеке адам.60

Девианттъщ мтез-щтъщ mypnepi — маскунемдш,нашакорлык, гомосексуализм, кылмыскерлш, азартгык ойьшдар,психикалык ауытку, езш-ез1 елтару.Тар магьшада д.м-к. кьшмыскерлш жаза тартпайтьш ауыткулар,ягни зацга тура карсы келемейтш, ал занга карсы келш,жаза тартатын мшез-кульщтар делинкввнттт деп аталады.Девиацияньщ ce6eirrepi неде?XIX , X X гг. оньщ биологияльщ жэне психологиялыкcefieflrepi белгшенген. Италия дэр1гер1 Цезаре Ломброзо адамдардьщкылмыстык мшез-кулыгы оньщ биологияльщ ерекшелпстер1менаньщталады деп тужырымдаган. Оньщ айтуынша «криминальдьщтип» адам дамуыньщ ерте сатысьшдагы деградацияланугабайланысты. Оны алдыга карай шыгып туратын fieri,селдар сакалы жэне ауыруга темен сез1мш1лд1П аркьшыаньщтауга болады.У. Шелдон (амер.психолог жэне дэрЬгер, 1940 ж. туган)девиациялык мшез-кулык адамньщ дене б т м 1мен турабайланысты деп есептеген. Эндоморф (кальшты гана толык,дене 6iTiMi аздап домаланып келейн жэне жумсак тэндО — олашык мшезда; баскалармен жецш тш алатьш, жайдарлы адамбольш келедй Мезоморф (дене 6iTiMi сымбатты, физикалыккупш) -мазасыздыкка бешм, белсещц жэне ол вте сез1мшшболмайды. Эктоморф (нэзйс, жщшпсе дене бшмда) —олар взшв31сараптауга бешмд!, вте сез1мхал жэне куйгелек болып келедь200-дей жастарды зерттей келе Шелдон мезоморфтардевиацияга вте беМмд1 екешн аньщтады, 6ipaK та олардьщ бэр!б1рдей кылмыскер больш шыкпайтынын тркырымдады.Дегенмен де биологиялык немесе психологиялык непздемелержеткшказ, сондьщтан кептеген социологияльщ зерттеулернэтижесшде осьшарга элеуметпк факторлар да косылды.Девианттык мшез-кулык социологиясьшьщ неизга калаушыЭ. Дюркгейм аномия теориясьш усьшады. Оньщ айтуынша,девиантгьщ мшез-кульщтын непзп ce6e6i аномия, ягни реттеудщболмауы, норманьщ жоктыгы. Олардьщ магьшасы - когамдьщуйымдардьщ бузылуы, кундьшьщтар, нормалар, элеуметпкбайланыстардьщ болмауы немесе олардьщ езара карама-кайшыльщтаболуы жэне тураксыздыгы, элйзд1п. Турактьшьщтыбузатьшдардьщ 6api б1ркелкшкйзджке, элеуметок байланыс-61

тардыц тураксыздыгына, ужымдык сана-сез1м-шц, когамдык;тэртштщ бузылуына, адамдардьщ бейберекет-тенуше экелшсогады. Осылардьщ нэтижесшде эртурл1 девиация пайдаболады.Нормадан ауытку тек кана Tepic бастау таппайды, оньщжагымды жагы да болады. Девиация нормалардьщ ролш,кундылыктарды беютеда, нормалардьщ кептурлш т туралыKepiHic бередь Девиация элеуметтж езгерютерге тутка болады,бар ютердщ альтернативасын, элеуметпк нормалардьщжетшуше жол ашады.Р. Мертон аномия теориясын дамыта келе, девиацияныцce6e6i ретшде когамньщ максаты мен оган жетудеп элеуметтйсколдау табушы куралдардьщ арасындагы узш с деп есептейдЬОсьшайша ол девиантгык мшез-кулык когамга беШмделудщ 6ipTypi деп есептеп, оны американдыктардьщ байлыкка жетужольшдагы максатка катынастары мысальшда керсетедкконформдьщ - мэдениетп максат пен куралдардьщсэйкестенуш карастырушы;инновация — максатпен келюуий, 6ipaK оган жетудщэлеуметпк куральш xepicTeyini. Мысалы теменп тал мушелер!байльщка жету дольшда престижа ic-эркекет, бшм,экономикалык жетктцс сиякты куралдар колданады. Б1рактаосы жолда зацсыз куралдарды колдануга бейш болады: рэкет,апып-сату, шантаж, наша сату сиякты;ритуализм - максатты терютейд!, 6ipaK оньщ дэстурл!,когам колдайтьш куралдарын кабылдайды. Мысалы, формальдыпроцедураларды абсолюттеупп бюрократ.ретритизм — максатты да, куралды да TepicTeymi. Оданбаска ретритизм когамнан тыс калган адамдарга, ягни Kayinci3-дпсп, престижда, дацкты eMip суруден бас тартушыларга:кацгыбастарга, нашакорларга, маскунемдерге жэне т.б. тэнбунт — бишкп максаттар мен стандарттардан бас тартужэне жаца максаттар мен куралдарды курастырушы.Мэдениетганулык тусшд!рулерге сэйкес, девиация мэдениетнормалары арасьшдагы конфликтшердщ салдарынанболады. Кргамда нормалары когам нормаларынан езгешеболатьш жеке 6ip топтар болады. Бул топ мудделер1 кешпшктщнормаларына сэйкес келмегещцктен шыгады. Мысалы, кеше62

бандалары жэне камалгандардьщ субмэдениетшде полициякогамдык; тэртйга сактаушы жэне жеке менш!1сп коргаушыданrepi жазалаушы жэне жемкор уйым ретшде ассоциациялануымумкш: Осьшдай топтьщ Mymeci оньщ нормаларьш игеред*жэне кепшшктш алдьшда девиант больш есептеледь3. Кдз1рп замандагы девианттьщ мгаез-кульщтьщ неформаларьша кылмыскерлпстт, маскунемджп, нашакорльщтыжэне суицидп жаткызуга болады. Девияциянын эр туршщезшщ ерекш елт бар.Кылмыскерлж. Элеуметтану кылмыскерлпсп когамньщкурылымын бузушы элеуметтйс кубылыс ретшде карастырады.Оны когамдьщ K ayirni дэрежесше жеткен жэне кылмыстьщзандыльщтармен аныкталатьш девиантты мшез-купыктынсалыстьфмалы ньщ тараган Typi ретшде аньщтаута болады.К^ылмыстарга тонау, жалган кужаттар жасау, пара,OHflipicTiK шпионаж, урльщ, тонау, автоурльщтар, ертеп ж!берусиякты баска да кукыкка карсы эрекеттердщ турлер1 жатады)К,аланьщ кылмыс жш больш туратьш аудандарыкриминогещр деп, ал онда туратьш тургын категориялары, ягни,девиантты жэне делинквента мшез-кулыкка кабшетп адамдар —риск тобы деп аталады.\Маскунемдж. Ежелден адамзатка мае кылатьш сусьшдарTypi белгш болтан. Алкоголь адамдар ешрше элеуметакритуалдар элемента больш, ресми шаралардьщ, мерекелердщмшдётй шарты больш, уакьгт етмзудщ, жеке басьшьщмэселелерш шешудщ куралы больш енген. Шракта осыэлеуметак-мэдени кубылыс котам унпн ете кымбатка тусещСтатистикага жугшеек, 90% хулигандьщ эрекеттщ, 90 %зорлаудьщ, 40% баска да кылмыстардьщ Typnepi маскунемджжагдаймен байлайысты. Kici елйру, тонау, адамга ауьфжаракаттар жасаудын 70%-ы мастьщ жагдайьшда жасапган. 50% ажырасулар да шпмдйспен байланысты.Одетте, маскунемдос мэселесшщ жэне щцмДжтш елдептаралуы масштабынын кврсеткпптершщ уш тобы колданьшады.BipiHnrifleH, адам басына шаккандаты алкогольд1 колданудьщжэне колдану курылымыньщ децгеш. Екшпвден, щ тррктщсалдарынан болатьш топтьщ мшез-кульщтьщ сипаты.Ушшшщен, экономика мен когамга маскунемджт1ч залалы.63

Кеогам тарихында маскунемдйспен куресудщ exi багытынбайдауга болады:спирттйс ешмдерге кол жетызудЦ шектеу, оларды сату менвндаруд1 кыскарту, багасьш кетеру, тыйм салулар меншектеулерд1 бузганы уипн жазалау шараларын кушейту;алкогольге кажеттшйсп темендетуге багытталган шаралар,экономикалык жэне элеуметпк ем1рд) жаксарту, жалпымэдениет пен руханилыкты кетеру, алкогольдщ зияныжайьшдагы калыпты жэне таразыдан еткершген акпарат,халыкта алкогольйз мшез-кулык стереотишн калыптастыру.Ш аш акорлыц- Бул эртурл1 к у п т нашалардан физикалыкжэне психикальщ тэуедщдшйт бшдаретш, б1ртшдеп организмгц1физикалык жэне психикапык тозуга экелш соктыратын ауруTypi. Наша ретшде орталык жуйке жуйесш коздыру жэне езу,ойлау кабшетш, мшез-кулыкты, кабылдауды бузу, галлюцинацияныдпайда болуы жэне кецш-куйдщ езгеру! непзшдеболатын тэуелдшкке итермелейтщ куралдар карастыр ыл ады.Барлыгы 240-ка жуык еймдок тектес жэне химиялынаркотикалык заттар бар. IБ1здщ елш1зде элеуметтйс бакылау жуйейнщ жетшмеу!салдарьшан наша колданушы адамдардыц саньш нак аныктаумумкш емес. Нашакорлардыц кешшлМ (70%) бул 30 жаскатолмаган жастар. 60%-дан астам нашакорлар нашаны 19 жаскадейш колданып керген. Осылайша нашакорлык - бул ецал дымен, жастар мэселей. Оныц устше нашакорлардьщб1ршамасы, эйресе, «радикапды» (апиын кекнарынанжасальшатын) деп аталатын наша турлерш колданатындарзердел! жаска дейш eMip сурмейдо.* Суицид. Бул — езщщ ем1рш киюга ннет ету, езщ-еелпрудац жогары риси. Мундай ауыткушы мшез-кулыктьщпассивп Typi шешшмеген мэселелерден, ем1рдщ езшен кашуболып табылады.Эртурл1 замандарда, мэдениеттерде бул кубылысты багалаудьщез Typi болган: езш-ез1 елтгру кебвде кшэланган, кейб!ржагдайларда мщдетй больш саналган (мысалы, Индиядагыжейрлердщ ездерш epreyi, самурайлардьщ харакири жасауы)./0 зш-ез1 елтаруд1 зерттеудщ элемдйс тэж1рибей суицЯДпкмшез-кулыктьщ непзп зацдылыктарын аныктад беред!.64

Суицидтер кебшде жогары дамыган елдерге тэн, жэне бугш птавда оньщ осу тенденциясы байкалып отыр. Суицидпбелсендш к б елгш 6ip уакыт циклоне байланысты (кектемдокжаздыкшьщ жэне кузп-кыстык бэсеццеу). Ерлер мен эйелдерарасалмагы: жузеге асканы 4:1, 03iH-03i елйруге тырыскандары4:2. ©3iH-e3i enripy кебшде 55 жастан кейщ жэне 20 жаска дейшболады. Элемдйс статистика деректер1 бойынша суицидпкмшез-кульщ капал арда, жапгыз бастылар арасында жэнекогамдык иерархияньщ киыр полюстарында байкалады.Бакылау сурацтары1. Девиация дегем5з не? Эр турл! когамдарда девиациалык жэнеделинквентпк мшез-кулыктар мен элеуметтйс нормалар капайкиылысады?2. Девиацияныц себептерш зерттеуде кандай биологиялык жэнепсихологияльщ непздемелер бар?3. Элеуметтанулык тургыдаи девиацианьщ себептер1 кандайтеория аркылы тусщдаршед1?4. Девианттык мшез-кулыктыц непзп Typnepi жэне олардьщкогам дамуы мен оньщ турактылыгына типзетш салдарларыкандай?Эдебиеттер щ зйа1. Американская социология. М., 19722. Дюркгейм Э. Самоубийство. Социологический эпод. СПб., 19983. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспектдевиантного поведения. —Алматы: Казак университета, 2002. - 278 с.4. Волхов Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку кур алы. —Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.5. Основы социологии. 2 бшймнен тдоатын дэргстер курсы. / А.Г.Эфендиевтщ ред.—М., 19946. Пригожин А.А. Современная социология организаций. М., 1995.7. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэргстер курсы. —М., 2003.8. Социология. / Э.В.Тадевосянныц ред.. М., 1997.9. Тажин М., Тажимбетов М. Социология неггздер!. —Алматы, 1993.10. Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс. - М.: Прометей, 2001.11. Фролов С.С. Социология. - М., «Логос», 1998.12. Гайденко П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность: СоциологияМ. Вебера и веберовский Ренессанс. - М., 1991.13. Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии. - М., 199514. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная теоретическая социология.-СПб, 1996.65

IV белшОРТА ДЕЦГЕЙДЕГ1 ТЕОРИЯЛАРЕцбек элеуметтануыЕцбек элеуметтануыныц пэш мен MmOemmepiЕцбек сипоты, мазмуны жэне шартыЕцбекке цатынасЕцбек — адам ем^ршщ мэцгшк, табиги жэне ец бастышарты. Кец магынада ецбек угымы адамдардьщ материалдыкбайлыктарды гана ендоруш айтпайды, сонымен катар руханикундылыктарды жасауын биодредо. Осылайша ецбек -адамдардьщ материальдык жэне мэдени кунды лы ктардыжасауга багытталган максатты TipnimiKrepi.Элеуметтану ецбекпй элеуметтт-экономикалъщ процессретшде карастырады. Ецбек npoueci — бул курдел1 жэнекепсапектш кубылыс. Оньщ непзп айкындалу турлер1 - адамэнергиясыныц жумсалуы, жумысшылардыц enaipic куралдарыменезара эрекеттесу! (ецбек заттары жэне куралдары) жэнеендоргс барысьшда адамдардьщ калай келденецшен (б 1ркелюецбек процесше катысу) эрекеттесу! болса солай TiriHeH(басшылар мен карам агьшдагьшардьщ карым-катынасы)эрекеттесу!. Ецбектщ когам дамуындагы рел! материалдык жэнерухани кундылыктарды жасау гана емес, сонымен катар ецбекnpoueci барысында адам езшщ кабшеттерш керсетеда, кажетпдагдылар мен бш1мдерд1 мецгеред1, оны толтырады жэнебайьггады. Ецбектщ шыгармашылык мазмуны, ез кезепндесураныстардыц дамуына экедщретш жаца идеялардьщ пяйдяболуьшен, жетиодршген жэне жогары вшм шыгаратьш ецбеккуралдарын, ешмнщ, материалдардьщ, энергияньщ жацатурлерш жасаумен байланысты.66

Ецбек процесс барысьшда адамдар элеуметпкэкономикалык,6ip-6ipiMeH езара катынаска туседьЕцбек элеуметтануыныц пэш болып, арнайыэлеуметтанульщ теория ретшдеп, ецбек саласындагыэлеуметтж-экономикальщ катынастардыц, элеуметтйс процестермен кубылыстардыц курылымы мен мёханизМдер! табьшады.Ецбек элеуметтануыныц мщсаты - бул элеуметпккубылыстарды, процесстерда зерттеу, оларды реттеу жэнебас кару бойьшша усьшыетар жасау, когамньщ, ужымныц,топтьщ, жеке индивидтщ кызмет! упйн оцтайлы жагдай жасаугабагытталган болжамдар мен жоспарлаулар жасау.Ецбек элеуметтенушц мтдеттерг:- когамньщ, ецбек уйымыныц (ужымныц) элеуметтжкурылымын оку жэне оны оптимизациялау;- ецбек нарыгын ецбек ресурстарьшьщ оптималдьщ жэнерационалды мобильдашктершщ peTeyniici ретшде сараптау;- Kasipii замангы кызметкердщ ецбек потенциалын жузегеасырудыц оптимацщ жолын карастыру;- моральдж жэне материалдык ынталандырудьщоптималды киюласуьшьщ, нарьщ жагдайындагы ецбеккекатьшасты жетщгцрудщ жолдарын Ьдест1|у;- ёцбекшс дау-дамайды, конфлнктшердщ себептерш окужэне оларды болдырмаудыц жэне шешудщ шаралар жуйесшжасау;- кызметкерлерд1 коргайтьш элеуметтж кешлджтердщтшмщ жуйесш аньщтау.Тутастай ецбек элеуметтануы, 6ip жагьшан, ецбекаясындагы накты бар Мршшж туралы бшмгй кецейтуге, еювзшжагьшан - жаца байланыстар мен процестердщ ёёктлуш ежагдай жасау. Ецбектж ic-эрекет ьшгида накты 6ip ецбектжэлеуметтжшарттармен ер1мдесш жатады, бёлгМ 6ipэлеуметтж-кэсштж топтармен байланыста болады, уакыт пенкещстж бойьшша шектелген. Сондьщтан элеуметтану ецбектщэлеуметпк турлерш жэне шарттарын, оньщ элеуметтжуйымдастырылуын (ужымдык, жеке бастьщ, epiKci3, ез ерюмен)окытады. Адамньщ ецбек ic-эрекетше Kipyi йеханйзшн, ягнионьщ кундыльщ багдарларьш, мотивтерщ, ецбекпенканагаттануьш жэне кептеген б. бшу аса мацызды.67

2 . Рылыми-техникалык. прогресс барысында техника жэтехнология жетше тусед!. Бул ©з кезегщде адамнын ©нд1р1спккызметтершщ езгеруше, кол, механнкаландырылган жэнеавтоматтандырылган, куш-ж1герл1к жэне акыл-ойлыкецбектердщ арасалмагьш, оны уйымдастырудыц курделенушеэкелш соктырады. Ецбектщ мазмунындагы терец с ап алы©3repicTep оньщ сипатыныц ©згерушщ де алгышарты болыптабылады.Ецбек сипатын техника-экономикалык мазмуны,когамдык Typi, ецбектщ элеуметпк-экономикалык сапасы,элеуметпк айырмашылыкгар: когамдык жагдайы, элеуметокстатус, материалдык хал-ахуал; бос уакытын дурыс пайдаланужэнет.б. аныктайды. Министр, академик, мугал1м, бухгалтер,жумысшы, курылысшы, ауылдык механизатор, уй жинаушы -бул мамандык ©кщдершщ арасындагы элеуметок-кэс!пт1кайырмашылык непз1нде ецбек сипаты жатыр.Тутастай когамдагы немесе дербес уйымдагы кез-келгенецбектщ элеуметок мэселелерш зерттегенде ец ал дыменецбекпц сипаты, мазмуны есепке алынады. Ецбек мазмунынакты ецбектш эрекето, кызметок мвдетгерщ, куш-жхгерлпсжэне интеллектуалдык ширыгу децгейш, санитарлыкгигиеналыкшарттарды жэне баска да сипатгарды аныктайды.Ецбектщ мазмуны кеп жагдайда тец шарттарда, айтайык, жумысорныньщ техникалык безенд1ршу1 жагдайында, накты 6ipкызметшшщ к эсц тк бшктшнтмен, жеке басыньщКасиеттер1мен аныкталады.Элеуметпк зерттеулер журпзу барысьшда колмен,механнкаландырылган жэне автоматтандырылган ецбек турлер!сиякты шектеулердд колдануга болады. Егер терецдететшболсак, онда: кызметкердщ узак дайындыгына жэне ш еберлтненепзделген карапайым жэне курдел1 кол ецбегш, карапайыммеханнкаландырылган жэне курдел! механнкаландырылганецбек, карапайым авто м аттандьфылган жэне курдел1автоматтандырылган енбек де белуге болады.Эрине, ецбектщ мазмуны мен кызметкердщ бш ктш парасындагы сэйкестенбеуштюп де ескеруте тура келед1 — булкэсшттк бшктйик децгешнщ, ецбек ресурстары сапасыныцецбекпц мазмунынан артта калуы. Накты жагдайларды68

кызметкерлердщ бшнстшк децгеМ квтермеленген болады.Кадрлердщ жетюпеу1 жагдайында кез-келген баскарушыкызметкерлерда устаи калу максатьшда олардьщ бийктшгнкетермелеп керсетедо жэне ол жогарырак енбек акы толеугенепз болады. Бул мэселе тек кана куш-ж1герл1 ецбек иелершегана катысты емес, сонымен катар акыл-ойлы ецбек етушшергеде тэн. Дегенменде, кейде, эйресе,' Об1рдщ каталжагдайларьшда бшйсгипк децгеш жасалатын ецбек мазмунынаКараганда элдекайда жогары. BipHem e мамандык иелершщкэсйгпк езара орьш басуга Ke6ipeK мумкшшшктер1 бар, эдеттебершген жумысты сапалырак орьшдайды.K,a3ipri заманда ею басты фактор ецбектщ мазмунынтольи'ырак сипаттайды. Б1ршшвден, ол —ецбек процесшде кушяйгерткжэне акьш-ойлык жук-салмактыц (нагрузка)арасалмагы. Акьш-ойлык ецбектщ улей негурлым кеп болса,ецбек мазмуны согурлым бай, согурлым кызметкер ушш олкызыкты, согурлым барлык тец жагдайларда жумыстыцнэтижеймен канагаттануш ыл ык та жогары. Ёкшпвдён,орындаушылык жэне еюмшшднс кызметтердщ арасалмагы.Негурлым кэсйшк бш ктш к жогары болган сайын, согурлымбаскарушылык шепнмдер жасауга кажетгшк жогары. БаскаруeHepi орьшдаушьшарга кажетп шегшм кабылдауга кемектёсед!.Баскарушьшык кызметтердщ бел1ктерш делегациялау асамацызды больш табылады. Мысалы, ауыл шаруашьшыкжумыстарьшда ецбек объекпй эр Typni, унем1 козгалыста жэнетерриториялык шогьфлангандыктан баскарушьшык шеппмдёрщмеханизатордьщ ез1 шешкен жен.Социологтардьщ ец кеп назар аударатьш тагы 6ip мэселей- ецбек шарты. Бул ецбек процей барысьшда болатьшэлеуметтж^экономикальщ, техникалык уйымдастырушыл ык,жаратьшысты-табиги факторлардьщ комплекс!. Булар адамньщденсаулыгына жэне жумыс каблеттшпне, оньщ ецбеккекатынасына жэне ецбекпен канагаттану децгейше, ецбектщтшмдшшне, кадрлердщ агымьша эсер етеда.Ецбек шартында келёсг компонентМёрдг белт керсетугеболады:69

■ элеуметпк-ецщр1спк (механизациялану жэне автоматтандырылудецгейц, дербес жэне бригадальщ, ецбек орныньщтургылыкты орньшан кашыктыгы);■ элеуметпк-экономикальщ (ецбек куншщ узактыгы,кезекп демалыстыц жалгасымы, ецбек акы, элеуметпк-экономикалык жещлдок);■ элеуметтш-гигиеналык (ецбек Kayinci3fliri, куш-ж1герлйсжэне жуйкелж ширыгудыц децгеш, стресспк жагдайлар,комфорттылык). Мысалы, трактор кабинасыньщ, автомобильдщкомфартабельдшп. Ецбектщ каушн шартгары да бар - лас,жаракаттану, кэаби аурулар сиякты;| элеуметпк-психологиялык (ужымдагы моральдк-психологияльщклимат, езара жэне басшылармен карым-катынас).М оральдк-элеуметтк климатка acipece, эйелдер сез!мталболады).0 цщрютк конфликтшер жумыс уакьпыныц кеп жогалуына,ецбек тш мдш пнщ темендеуше экелш согады. Зертгеулергежугшсек конфликтшердщ жартысы ол баскарушылыктыц дурысболмауы, ал уш белш кызметкерлердщ психологиялык сэйкескелмеуь3. Ёндит 6ip социологгардыц назарьшда турган мацызсэт — ол ецбекке катьшас. Ецбекке катьшас, дэл1рек айтсакжасалынатын жумыска катьшас обьективп жэне субьективпфакторлармен жэне шартгармен аныкталатыны тусшнсп.Теоретика лы к магынада келес! шарттарды белшкерсетуге болады:адамныц ецбекке катынасы моральдне кундылыккакатынасы репнде;белпл! 6ip ецбек турше, кэсшке катынас;жасальшатьш жумыска катынас.Булардан баска:I адамньщ ецбекке катьшасы ем !р лк кунылыкка катынасырепнде;• ецбекке катьшас езш e 3i керсетудщ куралы репнде;• ецбекке катьшас кун керю куралы реПнде.Социологтар соцгысын инструменталдык деп атайды.Адамга жасайтын жумысы унамайды, 6ipaK та ецбекакыкызыктьфады. Жэне мулде баска, егер адам ici унпй, баска70

адамдар уппн eMip суру, жумысын езшщ кабшеттерш жузегеасыру у н колдану. Зертгеушшер мьшадай жагдаймен яйпкездесед1: адамды алатын жалакысы канагаттандьфмайды, фрак;жумыстьщ esi унайды. Бул карама-кайшылык acipece жогарышыгармашылыгымен ерекшеленетш адыл-ойлык ецбекке тэн:гылым, мэдениет, оку-агарту.Ецбекке катьшас оц, Tepic жэне индифференпч болуымумкш. Ецбекке катьшаста адамньщ кызыгушылыгы, оганкажеттштнщ саналылыгы, езшщ ецбектйс потенциальга жузегеасыруга тьфысу аныкталады.Ецбекке катьшас непзп уш элементген туратьш курдещэлеуметпк кубылыс: 1) ецбектйс мшез-кулыктьщ мотивтер1жэне багдарлары; 2) накты жэне фактшйс ецбектйс мшез-кулык;3) кызметкерлердщ ецбектйс жагдайларды багалауы.Мотивация кызметкер езшщ ецбектйс мшез-купыгындабасшьшыкка алатын ецбектйс мотивацнялармен жэнеустанымдармен бейнеленедь Кджеттапштердщ негурлымтабысты жйстеуш американдык психолог А. Маслоу жасаган. Олкажеттшктердщ бес децгейш керсеткен:1 . физиологиялык жэне жьшыстык кажеттшктер (тамакка,демалуга, киш киюге жэне т.б.);2 . экзистенциалдык (емцмнщ каушЫз болуы ; жэнеболашакка сешмда болуы, коршаган орта тарапынан физикалыкжэне психологиялык кауш-катерден сактап, келешектефизиологиялык кажеттшжтерш камтамасыз ете алугабагьггталган кажеттшк);3. элеуметтйс кажеттшктер — (бул езщда б1рнэрсеге,6ipeyre жаткыза алатын, ужымга катыстылык, баскалар сешкабылдауга, уйренюу жэне колдау ce3iMiHe кажеттшйс);4. престижге кажеттшйс (сыйлаушьшыкка, элеуметпкстатуске, баска адамдар тарапьшан жеткен дэрежесш, жумыскабшетш сыйлаушьшыкты кажет ететш);5. рухани (езш керсете алуга багьпталган кажеттшк,я гни e3i жеке тулга ретшде есудеп потенциалды мумкщдйстершжузеге асьфуга багыттылган).Осы кажеттшйстёрге сэйкес 3p6ip адамньщ езшщ ецбектйсмотивациясьшьщ курылымы бар. Ецбек процесшщ ттм дш ннкетеруде мацызды рел аткаратьш ецбекп ынталандыру. Бул71

кызметкердщ ецбек мотивациясьша мотивация аркылы ыкпалету болып табылады. Ецбекп ынталандыру кебше-кеп ецбекакы ретшде кершетш марапатгаудьщ, колдаудьщ жэнесанкциялардьщ материалдык куралдарына непзделеда. BipaK такез-келген ецбек акы оньщ б1руакытгагы ынталандыруы больштабылмайды. Мамандардыц бакылауы жэне 3eprreyi бойыншаецбек акы адамдарды ьшталандырмайтьш жагдайлар болады.Ецбекп ынталандырудыц келеы непзп турлерш белшкерсетуге болады:I прапорционалды (ьшталандыруда прапорция сакталынады),nporpeccHBTi (ьшталандыру келемшщ ecyi), регрессивп(ынталандыру келемшщ азаюы);• катац (кьпметкерд1 кушгн жумсауга epiKci3 ж1герлеу)жэне либералды (кызметкерд1 ез ерюмен кушш жумсаугатарту);• езекп (кунделжп кун Kepic бастауы ретшде ецбекпакылау) жэне перспективалык (жеке меншжке, бшпкке,престижге кажеттщцеп канагаттандыру).Шаруашыльщтыц нарыктык жуйесшде ецбекп ынталандыруорасан зор мацызга ие болады. Баска жагынан карайтынболсак, элеуметтж кайта КУРУ кезецдершде кызметкерлердаэлеуметпк коргау да мацызды орын алады. Элеуметпк коргау -кез-келген мемлекеттщ кажетп элеменп больш табылады.Элеуметпк коргау жуйес1 — бул ем!р суруге кажетпкуралдармен камтамасыз етуге жагдай тудырушы кукыктык,элеуметпк-экономикалык жэне саяси гарантиялар жуйей:элеуметтж жагьшан осал кабаттарга — мемлекет тарапынан,6ipaK зац бойьшша беютшген еш р суру минимумынан теменемес. Элеуметтж коргау зац шыгарушылык, элеуметпкэкономикалыкжэне моральдж-психологиялык сипатта боладыжэне осылардьщ аркасында накты осы когам дамуындагы eMipсапасын камтамасыз етепн жагдайлар жасалынады. Когамнынкайта курылуы (трансформация) жагдайында, белшкерсетететш болсак, бдздщ Кдзакстан когамында элеуметпккоргау тургындардыц кептеген кабаттарьша - зейнеткерлерге,жастарга, жаца элеуметпк жагдайга бейтщеде алмаган ецбеккекабшетп жастагы адамдарга).72

Бацылау сурацтары1. Ецбекп зерттеудеп элеуметтанульщ непзп мшдеттер!кандай?2. Ецбек сипатын капай шусшуге болады?3. Ецбектщ мазмунын кандай факторлер сипаттайды?4. «Ецбек шарты» категориясыньщ непзп курастырушыларынатандар.5. Адамньщ ецбекке карым-катынасын немен елшеуге болады?Эдебиеттер тЩщ1. Абдирайымова Г.С. Ценностные ориентаций современной молодежиКазахстана. - Алматы: Казак университет!, 20052. Аженов М.С., Пузиков М.Ф., Биекенов К.У., Садырова М.С.Экономическая социология. —Алматы: Казак университет!, 2002.3. Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. Алматы.- 1997.4. Изтелеуова М.С. Социология труда. —Алматы, 2003.5. Пригожин А.А. Современная социология организаций. М., 1995.6. Радугин А.А., Радугин К. А. Социология. Дэр1стер курсы. - М., 2003.7. Социология труда. Н.А.Аитовтыц ред. оку лык К¥рал. —Алматы, 1997.8. Социология труда. К.Г.Габдулпинаньщ ред. оку лык. - Алматы, 1995.9. Тажин С., Тажимбетов М. Региональная социология. - Алма-Ата, 1993Экономикалык элеуметтануЭкономикалык, элеуметтану пэтЭкономикалык, элеуметтанудыц nezbzi категорияларыНарьщ заманына ету кезещнде экономикалык OMipэлеуметтанулык зерттеудщ мацызды объектшершщ 6ipiHeайналды. Элеуметтанулык тэсш экономикалык ем1рд1 адамдарарасындагы катьшастьщ саласы ретшде тусшуд1 кецейтедьЭкономикалык-элеуметтанулык бшшнщ алгашкыэлементтер! кайта ерлеу жэне Жаца уакытта пайда болды.Алайда теориялык сипатка бул бшмдер тек X V III гасырдыцсоцьшда X IX гасырдыц басында гана ие бола бастады.Огюст Конт каз1рп заманньщ аныктамасьш беругетырысты. О л жацаша элеуметпк тэртштщ б1рнеше73

ерекшелжтерш керсетп: 1 )ерюн кэсппсерлпс жэнебэсекелестжке непзделген экономикалык жуйенщ калыптасуы;2 ) калалардагы жумысшы куштердщ коюлануы; 3) enaipicбарысьшда гылым мен техниканын жетютпстерш колдану; 4)кожайьшдар мен жалданушы жумысшылар арасындагы жабыкжэне айкын антогонизмнщ шыгуы; 5) элеуметпк течЫзджтщкушеюг, 6) табыс алуга устаным.Конт индустриалды котам жэне енеркэЫптщ адам менмэдениетке scepi теориясын дамытады. Оньщ теориясьша сэйкесендорупп жэне тапкыпггык инстинкт прогрессп тудырады.©неркзсйгпц дамуы адамньщ eMip суруш гана жевдлдетпеЩц,сонымен катар тулганы бурмалайды, элеуметпк тэрттггп бузады.Карл Маркс кетерген ёц басты эйгш такырып “ жатсыну” .Маркстщ айтуынша адамдар табигаты бойынша еркш, адамгаyfiip жэне жасауга кабшетп. BipaK та олар, егер адамзаттыктабигатын керсетуге карсы туратын бeлгiлi 6ip тарихи шарттартуса, осы жаратылысынан бггкен касиетгергаен айрылыпкалады. Капитализм адамдарды тэуедщ, эксплуатацияланатьш,экономикалык механизмнщ жатсьшган белшектершеайналдырады. 0 зшщ ецбегш жэне оньщ енш ш бакылауданайрылган жумысшы жумысынан, коршаган адамдар дан, енсонында езшен де жатсынып кетедо.Герберт Спенсер ез жумыстарында назарын элеуметпкжэне элеуметпк эволюциянын дамуы сурактарына арнады. Ол“ эскери” жэне “ enaipicTi” когамдардын полярлы модельдершкурастыру аркылы каз^рп когамды дэстурлй когамга карсыкойды. Спенсер жаца элеуметпк кондыргыньщ мацыздыкьфларьш апггы. Бул дамудьщ да, бузудыц да, реттеудщ дешещупп факторлер! болып табылатын элеуметпк курёсж энебакталастык. Олардьщ дэл esi когамдагы элеуметпк экономикалыкайырмашылыктардьщ мацьоды бастаулары болыптабылады. Жещп шыккандар жеке менппк иёлершщ табын.жещлгендер — жалданушы жумысшыларды курайды жэне т.б.Макс Вебер Ka3ipri когамды сараптай отырып «дэстурлЬжэне «капиталисте» когамдарды 6ip oipiH e карсы кояды. Оларкелёй параметрлер1 бойынша айрыкшапанады: жеке мешшкTypi, технологиянын кеппп, жумысшы кунггер нарыты,экономикалык белу эдда, завдар табигаты, таралган74

мотивациялар бойьшша. Вебердщ айтуынша капитализмд1“ панданын соцынан унема куып журу” жэне “ еркш жумысшыкупи нарыгын уйымдастыру” деп тусшу.Талкотт Парсонс когамныц Kejieci непзп кырларынбелш керсетп: 1 ) аламан ендарулер1 бар, бюрократиялыкуйымдары бар, бэрш камтитьш нарыты бар, алыс-берю кур алыбольш табьшатьш акшалары бар экономиканьщ устем рел1; 2)терт жуйелердщ толык, дифференциациясы (бешмделушййк,максатты багыталушыльщ, интегративтис, колдаушы); 3)элеуметпк координагщяньщ непзп механизма ретшдепкукьпсгык жуйенщ дамуы; 4)стратифнкация; 5) элеуметпк езарабабланысулардьщ курдел1 торы.K^a3ipri экономикалык элеуметтану — бул когамньщэкономикалык ем!рш ц эртурл! салаларындагы (евддрюте,ауысуда, белу мен тутынуда) улкен элеуметпк топтардьщек1лдер1 ретшдеп адамдардьщ мшез-кулыктары туралы гылымибинмдер жуйесь Ол экономикалык мшез-кулыктыц бшшушщжэне адамдардьщ экономикалык кызыгушылыктарынбаяндаудыд кептеген турлерш, сонымен катар экономикалыкинституттардьщ (жеке мешшк, ецбектщ 6eniHyi, тауарлар менецбек наркы, акшалар институты жэне т.б.) адамдарга эсершщкурылымы мен механизмш окытады.Экономикалык элеуметтанульщ о б ъ е к т а — когамньщнепзп — экономикалык жэне элеуметпк ею сапасы.Экономикалык сала ецщруге, белуге, ауысуга жэнематериалдык байлыктар мен кызметтерда тутынуга жауаптыкогамныц тутастай жуйес1 больш табьшады.Элеуметтйс сала ретшде когамда эртурш элеуметпкэкономикалыкжагдайы бар, ецбекн когамдыкуйымдастырудагы эртурл! релдер!, енд!рю куралдарьшакатьшасы, когамдык байлыкта алагын улесшщ бастауьшыцжэне елшемшщ айырмашылыгы жататын гопарапыккатьшастар аясы тусшшедь Бул жагынан элеуметтйс аяэлеуметпк тецсЬдйспц снпатымен байланысты болатьшкатьшастарды белплейда.Осылайша экономикалык элеуметтанульщ зерттейтшo6beicrici экономика мен когам киылысында жатканкубьшыстардьщ кец аясы.75

Экономика саласы бойынша н еп зп элеуметтанулыкзерттеу аялары больш келесшер табылады:I экономикалык институттардьщ эволюциясы (жекеменшж, ауысу, контрактшЬс катьшастар, акта, каржылыкнарык);- экономикалык жэне кэсн тк стратификация жэнекогамньщ мобильдшот (экономикалык тецыздпстер мэселесккедейшшк жэне байлык);1 элеуметтж катынастардьщ кальштасуы жэне адамдардыцэкономикалык мшез-к^л ыгыньщ эртурл! типтерЦI ецбек нарыгындагы адамдардыц мшез-кулыгы, eHflipicжэне формальды емес экономика салас ындагы адамдардыцецбекпк мшез-к^лыгы, жумысбасшылык жэне жумыссыздыкмэселелерц- экономикалык ой-сана жэне ойлау элементтершщ дамуы(кундылыктар, стереотиптер, м ш ез-крш к модельдерО;| экономикалык уйымдардыц курылымы;- кэсшкерлйс элеуметтануы жэне бизнес формалары;I ещцрудщ, белудщ , ауысудьщ жэне тугынудыцэлеуметпк-экономикалык механизмдер1 жэне т.б.2 . Экономикалык элеуметтанудьщ iprefli угымдарыэкономикалык мшез-крпыкты, экономикалык сананы жэнеойлауды, экономикалык мэдениетп, шаруашылык уйымды.экономикалык институт жэне т.б. жатады. Рылымныц осысаласы колданатьш барлык категорияларды келес1 топтаргабелуге болады:1) Жалпы гылыми (тужырымдык) категориялар -К¥рьшым, жуйе, кызмет, процесс, байланыс, берштж,езгерушшк, даму жэне т.б. Булар жалпы эдостемелжтт курадыжэне экономикалык жэне элеуметпк аяларды, экономикалыккатьшастар мен процесстердщ реттеуш! механизмдерш сипаттаукуралдары ретшде колданылады;2) Жалпы элеуметтанулык, категориялар баскаэлеуметтанулык гылымдар с е з д т н е н еншшенген.Экономикалык теориядан нарык, enaipic, тутыну, ауысу, белу,жеке менпнк, бэсекелестис, жумыс бастылык, трансакция жэнет.б. колданылады. Философиядан — когамдык сана, когамдыккатынастгф, зацдыльщтар, мэдениет; элеум етпк психологиядан76

- уйым, тулга, мотивация, идентификация; жалпыэлеуметтанудан — элеуметпк катынастар, топтар, уйымдар,институттар, элеуметпк курьшым жэне стратификация жэнет.б.;3) Арнайыланган категориялар экономикалык элеуметанудыц езшщ категориялары, элеуметпк-экономикалык кубылыстардытанудагы езщцгк амалдарды (экономикалык ic-эрекет,шаруашылык мотивация, экономикалык стратификация, экономикалыккызыгушьшык, стереотиптер, контрактылык жуйе,элеуметпк-экономикалык коддаулар жэне т.б.) бейнелейдьЭкономикалык элеуметтану гылым ретшде экономикалыктыцэлеуметпк аспектшерш окытатын болгандыктан экономикалыкжэне элеуметпк угымдарды аныктап алган жен.«длеуметтйо> деп бершген когамдагы индивид пен топтардьщ6ipiiaceH эрекетшщ накты шарт, орьш жэне уакыт бойыншакосылган когамдык катынастардыц жиьштыгы тусшшеда.Элеуметпк адамдардьщ езара эрекеттесу) барысында пайдаболады жэне 6ip-6ipiHe деген эртурл1 карым-катынастардан,кубыластардан жэне когамдык ем1рдщ процестершен кершедъ«Экономикалык,» угымы адамдар арасьшдагы материалдыкбайлыкты ецдару жэне тутынуды уйымдастырумен байланыстыбелпш 6ip катьшастарды бйвдред1. Экономика eHflipicii,ецбек нэтижелер1мен алмасуды, ендоршгенде бёлуда, тутынудыкамтиды. Экономика элеуметтанулык тургыдан ей жакты карастьфьшуымумкш — шарушалык эрекеттщ e3i жэне осы эрекеттершperreyuii институттар жуйеЫ ретшде. «Шаруашьшык»термиш экономиканьщ синоним! больш табылады, бул угымменматериалдык куныдылыктарды ещцру мен тутыну максатындагыадам мен коршаган ортаныц езара эрекеттесу! тусшшедьБул магынада «экономика» дегешм1з когам адамдар-дьщкажеттииктерш канагаттандьфу ymiH шектелген ресурстар-дыколдану туралы шещш кабылдайды жэне оны жузеге асьфады.Баска жагьшан алганда, когамдагы шаруашьшык ic-эрекетироцесшде белгип 6ip экономикалык; институттаркальштасады. Осылардыц езшде шаруашьшык субъектшер1 ментшмд1 элеуметпк-экономикалык нэтижеге кол жетюзетшматериалдык-техникальщ ортаныц езара эрекеттесу1нщ 6epiKтэсшдерш элеуметпк практика шыцдай туседь Экономика бул77

жерде материалдык сала ретшде карастырылмайды, элеуметпкинституттар, когамдык ресурстарды ещйрудщ механизмдер1ретшде болады.Когамдык катынастардьщ кез-келген жуйеа(экономикалык, саяси жэне баска) адамдардьщ 6ip-6ipiHe жэнекогамга деген катынастарын да камтиды. Экономикалыккубылыстар мен процестердщ езшщ элеуметпк жаты болады.Элеуметпк тецЫздпс кебшде адамдардьщ экономикалыктугырымен (жеке мениыкке и е лт, Kipic, кэсгптйсжумысбастылык) аныкталады. Экономика индивидтерд1 топтыкжэне жеке бастык байланыстар жасауьша итермелейди взаралыкic-эрекуеттердщ ерекшеленген типтерш курайды, олардьщмшез-кулыктарынын шецберш сызады. Алайда адамдардьщмшез-кулыгы тек рационалдык мотивтермен. экономикалыккаитермелеумен гана реттелмейда, сонымен катар ерекше тарихижэне мэдени шарттарда кэдэылган элеуметтйс байланыстармен,кундьшыктармен, мшез-кргык нормаларымен де аныкталады.Экономикалык элеуметганудьщ орталык категорияларыньщ6ipi «экономикалык эрекет» жэне «экономикалык мшезкулык».Экономикалык, ммез-цульщты адамньщ шыгындарыминимумдалган жэне таза пайдалары максимумдалган берекел1тавдауымен байланысты экономикалык альтернативаларытавдалып алынган мшез-кулыгы деп аныктауга болады.Экономикада адамдардьщ мшез-кулыгьшыц элеуметтанулыкинтерпретациялануы адамныц экономикалыц-элеумёттану-ык,модельдершщ непзп сипаттауын есепке ала отырьшкурылады. Оны терт алгышартпен сипаттауга болады:| Адам тэуелЫз. Ол езшщ жеке багалауларына байланыстыезшше шеилм кабылдайтын автоматтандырылган индивид.- Адам эгоист. Ол ен алдымен езшщ кызыгушылыгынкамкорга алады жэне жеке басыньщ пайдаыснмакси мизадиялауга тырысады.- Адам берекел1 (рациональный). Ол б1ртшдеп ал га койганмаксатына умтылады жэне оган жетудщ сол немесе баскакуралдарын тандаудагы салыстырмапы шыгындарды есептейдк78

- Адам акдараттанган. Ол езшщ кажеттшктерш бшш канкоймайды, оларды канагаттандыру куралдары туралыжеткшкп акпаратка ие.Экономикалык, сана танымньщ К¥Ралы жэне экономикалыккатынастардьщ бейнем ретшде кершедь Ол экономикалыкбшмдердщ, идеялардьщ, индивидтер мен элеуметок топтардьщкезкарастарыньщ жиынтыгы больш кершеда, жэне дё буларэкономикалык нактыльщты бейнелейзц жэне накты тарихисэттеп когамдык кубылыстарга катынасын бюдаредьЭкономикалык сана экономикалык практика барысындакальштасады, оньщ тасушылары жеке индивидтер, кабаттаржэне топтар больш табылуы мумкш.Бйпмнщ сан ага ауысуыньщнепзп критерий! элеуметок топтар мен мндивидтердщэкономикалык идеяларга, кезкарастарга, теорияларга дегенк аж етп лт больш табылады. Нарыкка ету барлык тургындарданнарыктык бщшщерда, приватизациялау механизмдерш, жеке iciHуйымдастыруды, сату мен маркетингйк кызмет корсетуережелерш игеруше талап койды.Экономикалык сананы теоретик алык сан ага жэнеэмпирикалык ойлауга беледь Сананыц теоретикальщ децгешэкономикальщ процестер мен кубьшыстардьщ арасындагыбайланыстарды жэне зацдылыктарды табатьш категорияларжэне концепциялар тур1нде бершген жуйеленген экономикалыкбш м больш табьшады. Экономикалык, ойлау шаруашылыкещрдщ практикалык жагынан туьшдаган кезкарастар менKepimcTep. Адамдар кунделпсп eMipfle осьшайша немесебаскаша жасау туралы шеиом кабылдауда осы карапайымсананы басшылыкка алады.Экономикалык; мэдениет экономикальщ мшез кулыктыperreymi больш табьшатьш шаруашылык нормаларьшьщ, мшез-кульщ улгьлершщ, стереотиптердщ, кундыл ьщтардьщ,дэстурлер мен символдардьщ, кэсшйк бшмдер мендагдылардьщ ньщты жиьштыгы больш табьшады. Ол мэденикундыльщтар мен нормаларды сактайды, экономикалыкдамудьщ элеуметок сактаушысы болады, индивидтер менэлеуметок топтардьщ экономикалык ресурстарды бакылауыньщустем эдютерш ендареда. Экономикальщ мэдениет б1ркатаркызметтер аткарады:79

I транс л яция лык; (манызды элеуметпк-экономикалыккундылыктар мен нормаларды сактап калу мен оларды болашакурпакка сабактастырудан);- селекциялык (мура больш калган кундылыктар меннормалардын Ka3ipri заманда колдануга болатындарын ipiKTenалудан);- инновациялык (экономикалык сана-сез1м жэне ойлауэлементтерш жанартудан, экономикалык ic-эрекеттщ жанатехнологиялары мен турлерш едадруден).Бацылау сурацтары1 . Экономикалык элеуметтанудын объекпс! не болыптабылады?2. Классикалык экономикалык элеуметтанудын екшдершатавдар.3. Элеуметпк-экономикалык npouecTepai зертгеуде кандайжалпы гылымдык жэне жалпы элеуметпк угымдарколданылады?4. Экономикалык мэдениет угымы жэне онын аткаратынкызметгерд кандай?Эдебиеттер mbiiui1. Аженов М.С., Пузиков М.Ф., Биекенов К.У., Садырова М.С.Экономическая социология. - Алматы: Казак университет!, 2002.2. Аженов М.С., Бейсенбаев Д Э . Социальная стратификация в РК.Алматы. - 1997.3. Аженов М.С., Садырова М.С. Кедейлйс социологиясы. — Алматы:Казак университет!, 20044. Американская социология. М., 19725. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. — М., 1993.6. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная социология. - М.,1997.7. Гидденс Э. Стратификация и классовая структура // Социологическиеисследования. 1992. № 11.8. Основы социологии. 2 белшнен туратын дэр1стер курсы. / А.Г.Эфендиевтш ред.- М., 19949. Радугин А. А., Радугин К. А. Социология. Дэр1стер курсы. — М., 2003.10. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю.Согомоновтыц жалпы. ред., кдоаст. жэне алгысез: Агылшын тшнен ауд.-М.:Политиздат, 1992.-С. 300.11. Тажин С., Тажимбетов М. Региональная социология. -Алма-Ата, 1993.80

Элеуметпк конфликтыер элеуметтануыЭлеуметтйс конфликтшер тшологиясыЭлеуметтж конфликтшер фазалары мен сатыларыЭлеуметтк конфликтшерЫ реттеудщ жолдары менцуралдарыЭлеуметпк конфликт элеуметтануы - отандьщэлеуметганудагы салыстырмалы турдеп жаца багыт. Элеуметпкконфликтшердц окыту дэстурлер! К. Маркс, Ф.Энгельс, Г.Зиммель, М.Веберлердщ атгарымен байланысты. “Элеуметпкконфликт” угымын гьшыми айналымга енпзген Г. Зиммель —нем!с философы жэне элеуметганушысы X X гасырдьщ 6ipiHiniширепнде шыкдан ецбегш осьшайша атаган. Конфликтшерд1зертгеуде 6ipHenie амалдар бар.Элеуметтк-биологиялык конфликт! мен курес барлык ripiжандарга тэн. Бул багытты жактаушьшар Ч.Дарвщшщ жаратылыстытандауы жайлы ецбектерше суйене жэне одан элеуметпкконфликпге айналатьш адамньщ аггресивтшш жайлы идеянышыгарады.Элеуметпк писхологиялык амал элеуметтк конфликтшердаэлеуметтк психологиялык мотивтермен, ширыгу теорияларыментусшдоредь Урбанизациялы когамньщ халыктьщ шамадантыс коп орналасуы, тыгыздыгы, элеуметпк эдщетыздк, тецаздк,тураксыздык, элеуметтк уйымдардьщ курделщп сияктыкьфлары адамдар арасындагы элеуметгк-психологиялык ширыгугаэкелш согады. Б1рпндеп жинала отырып, ол топтыкагрессияньщ жарьшуына экелш согады. Марксиспк амалдьщекшдер1 элеуметпк конфликтшер когамньщ белгш 6ipэлеуметпк курьшымымен шыгады деп есептейд1. Эр турштаптардьщ барлыгы, олардьщ тецсЬдш - курестщ эр турл1калыптарынан пайда болатын элеуметтк конфликтшщ Heri3i.Бул логикага жупнсек тапсыз когам куру кажет. К. Маркс, В.И.Ленин, Мао Цзэдун, Г.Маркузе-осындай кезкарастыжактаушьшар.Г.Гегель, Г.Зиммельдщ ецбектершен конфликтшщдиалектикалык теориясы шыгады. Элеуметтк конфликт кез-81

келген когамда болады —ол оньщ кызметшщ ешмй. Зорлыктаутеориясына Караганда бул жерде конфликт жасангыш.Г. Зиммельдщ ойында конфликта когамда тазалаушыкызмет аткарады, ол элеуметпк жуйенщ барлык денгейше тэнжэне оны нормадан ауытку деп есептеуге болмайды. Элеуметпкконфликтшердщ соцы - когамдагы ecin отьфатын уйлеамдшк.Кез-келген элеуметтж конфликт бар мэселелерд1 жарыккашыгарады, олардьщ шешу жолдарын керсетеда, езгеруге жагдайжасайды. Эр Typni денгейдеп конфликтшер элеуметтж топтардьщэнергиясын кетеред1, мотивацияларьш, конфликт себептершшешуге ¥станымды кушейтед!, элеуметок топтардьщ,ужымныц ьштымагын арттырады, eMipfli кызыктырак етед1. Енсонында, ол кабылданган шепймдердщ сапасын арттырады,ейткеш, келгспеушшж, етмр конфликтшж жагдайларда, олардышешу терен ой елепнен еткЬшедь Элеуметтанулык зерттеудепэлеуметтанулык конфликтш келей аяларга белуге болады:- езара эрекеттесу барысындагы тулга аралыкконфликтшер. Оньщ бастауы - тулганы жэне тулга аралыккатьшастарды дурыс багаламау;| енбектак конфликтшер. Олар тулга аралык, топтык,уйымдык болулары мумкш. Енбектж конфликтшер кэсштшэрекеттермен байланысты кызыгушылыктар мен максатгьщкарама-кайшылыктарында жатады;1 эртур.ги элеуметпк кабаттар арасындагы конфлнкталер.Олар когамдагы ecin келе жаткан элеуметтжбелшектенулермен, элеуметпк тенйзджпен байланысты;- улт аралык конфликтшер.Элеуметпк конфликт накты немесе кателескенмудделердщ сэйкес келмеу1, ресурстардьщ жетаспе>й непзшдеболган eKi немесе одан да кеп индивидтердщ (немесе элеуметпктоптардьщ) куштж динамшсальщ 3cepi ретанде карастыругаболады. Пайда болган конфликташ токтату ете киьш. Буныконфликтанщ куммулятивта табигатымен тус!нд1руге болады,ягни эр агрессивта эрекет жауап ретанде тура сондай эрекеттугызады, жэне де кебшде 6ipiHmicme Караганда одан дакуштарек. Конфликт етшрленеда жэне кептеген адамдардыкамтиды. Оньщ мысалы ретшде армяндар мен эзербайжандардьщарасындагы тарихтан келе жаткан себептерге байланысты

болтан конфликт. Таудагы ^арабах автономды облысыньщдепутаттары езшщ отьфысында суверенитетш жариялады.Жауап ретшде Сумгаиттеп армян халкын пышакгау, таудагыКарабахтагы согыс, жуз мыцдаган боскындар, ец соцында,«согыс та емес, бейбтшлйс те емес» жагдай.Элеуметтж конфликттщ царапайъш mypnepiБойкот — бэсекелесп немесе карсыласты топтардьщмудделерше кызмет ететш эрекеттерден толыгымен немесежартылай бас тарту.Саботаж - карсы жактардьщ мудделерш залалдаумаксатьшда жасалатьш сан алы, 6ipaK та кебшеде жабьщэрекеттер туршде кершейн курес Typi.Кудалау — карсыласты элйрету немесе абыройьш тегумаксатьшда болатын курес Typi.Свзднс агрессия — карсыласты когамдык пйар алдьшдадискредитациялау максатьшда айьштау, бурые акпарат тарату.Куш-жйерлж агрессия — шабуылдау, тебелес, елпру,террористйс акт, карулы курес.Элеуметтж конфликттщ курделг mypnepiЭлеуметпк конфликттщ ' курдел1 турлерш эдетте,6ipHeme карапайым турлершщ араласып жатуынан пайдаболады.Цогамдьщ наразылык, — кез-келген колдамаушьшыктыбщщретш букараттьщ эрекет. Аламан азаматтыкмойындамаушылык, митингшер, демонстрация, жалпыхалыктык ереушдер туршде болуы мумюн.Бунт — аламан стихияльщ бас кетерушшк, эдеттеarpeccHBTi жэне салыстьфмалы турде кыска уакытта.Элеуметтш революция, азамат согысы — когамдыксаяситэртши Ty6iMeH езгертуге багытталган элеуметтйсконфликт Typi.Барлык конфликплер конструктива (функционалдык)жэне деструктивп (дисфункционалды), позитиви жэне негатив-Ti, антогониепк жэне компромисстйс больш белшу1 де мумюн.Конфликтшщ осы немесе баска типтер1 мен Typjiepi эртурл1 когамдарда эркалай KepiHyi мумюн.3. Элеуметтйс конфлшггшщ фазалары мен сатылары83

Конфликтшщ пайда бола бастауы — латентп (жабьщ)саты, кебшде сырткы бакылаушыга бшнбейтш эрекет ретшдежэне элеуметпк-психологиялык; децгейде етед1 — асбелмесшдеп, шылым шегетш орындардагы эцпмелер. Булфазаныи дамуын кейб1р жанама белгшерден байкауга болады(жумыстая шыгудьщ, жумысты ж!берудщ сандарынын ecyi).Eipfle-6ip элеуметпк конфликт аяк асты пайда болмайды.Элеуметпк ширыгу, эмоционалды наразьшык кандай да 6ipуакыт барысында жинакгала берещ жэне де конфликпнщалдындагы саты созылмалы болуы мумкш.Конфликтшщ алдындагы саты — бунда конфликтовтусуш жактар вздершщ ресурстарьш багалайды. Бундайресурстарга жататындар: карсыласушы жакка карсьшык кврсетеалатын материалдык кундыльщтар; акпарат; бшйк; байланыстар;кемепне арка суйеуге болатьш одакгастар.Алгашында конфликтов катысушылар карсыласты жаккаыкпал етпейтш максатка жету жолдарьш карастырады. Осындайтырысулар бос эуре болганда, индивид, ужым, элеуметпк топмаксатка жетуге кедерп объекттш, оньщ кшэсш, карсыласумукшднтн аныктайды. Конфликтшщ алдындагы саты, соныменкатар конфликтов тусунп жактардьщ ездершщ эрекеттер1,карсыласушы жакка эсер ету куралдарьш тандауы жайындасценарий немесе, Tinri б!рнеше сценарий жасауыменсипатталады.Конфлиютт шыгарушы сатыда шгекп агытушы(инцидент) релш ойнаушы о кита болады. Бул жактарды ашыкжэне белсендд эрекет жасауга бастайды. Бул сезбен айтысулар,митингшер, депутациялар, аштык, пикеттер, экономикалыксанкциялар жэне куш-ж1герлпс ic-кимылдар болуы мумкш.Кейде карсыластар 6ip-6ipiH алдауга, коркытуга тырыскандакареыластардьщ эрекеттер} жабык сипатта болады. взшщмазмуны бойынша элеуметтйс конфликтшер рационалды жэнеэмоционалды болып келед!, 6ipaK та практика жузшде оларды6ip-6ipiHeH ажырату вте киын. Конфликт рационалды турдееткенде, оньщ катысушылары тулганьщ муддесш жэб1рлеуппдецгейге етпейд!, ёэдкщ санасында жау бейнесш кальпггастыругатьфыспайды. Карсыласты сыйлау, оган шыцдык улесше84

кукыгыныц барлыгын мойьшдау, оньщ жагдайына юре бшу —рационалды сипаттагы конфликтшердщ белгшерьBipaK; та кебшде конфликгшж езара эрекеттесу барысьшдаоньщ катысушьшарыньщ агрессиясы конфликт себёбшентулганыц муддесше ауысады, карсыластардыжактыртпаушьшык, Tirni жек керушшк пайда болады. Мысалы,ултаралык конфликтшер барысында бетен улт бейнеа пайдаболады, эдетте, ол мэдениетоз, сурапьш, ойга симайтьшкемшшктер1 бар жэне бул бейне осы улт екшдершщ барлыгьшаб1рдёй тарайды.Шыцдалу кезещ — конфликтшщ сьш нуктеа больштабьшады, конфликтна Tycymi жактардыц езара эрекеттесу!максималды шыцдалуына жэне куштесуге жетеда. Бул нуктешетуда аньщтай бшген мацызды, ейткеш будан кейшп жагдайдыцбаскаруга мумкшдшнше багынуы осыган тура байланысты.Сонымен катар шыцдалу кезещнде конфликтов араласупайдасыз жэне каунт.Конфликтшщ соне бастауы — 6ip жактардыцресурстарьшьщ таусыла бастауымен немесе келшмшшджкежетумен байланысты.3. Элеуметпк конфликтшерд1 реттеу жолдары менкуралдары олардьщ шыгуы мен ету ерекшелжгершебайланысты П. Сорокин конфликтшщ адамдардыцкажеттшктер1мен катысты екенш корсета. Оныц айтуынша,конфликтшщ бастау кез1 адамдардыц оларсыз eMip суреалмайтын базальщ кажеталжтерш канататтандыруды басыптастау. Булар ец алдымен тамакда, кшмте, баспанага, езш-ез!сактауга, езш-ез! керсетуге кажеттшктер. Бунда тек канакажетгшктердщ ез1 мацызды емес, тагы да элеуметтжуйымдастьфумен шартталган оган жету куралдары, осьшаргасэйкес ic-эрекеттерге кол жепазу.Осьшарга байланысты конфликтш i реттеу жолдары когамдамуьшьщ эр кезецдервдеп адамдардьщ басым кажетгшштер1,мудделер1 мен максаттары туралы 6iniMre непзделу1 кажет.Элеуметтж конфликтуй реттеудщ негурлым жаксы жолы—оньщ алдын-алу. Конфликтшщ индикаторы больш табыладыдеген кубылыстарды бшу жэне оны бакылай бшу кажет.Олардыц шшде: кенбеушшк, ширыгу, кызметкерлердщ85

наразылыгы, ендорютпс эрекеттщ непзп керсеткиптершщ твментусш кетук шагымдардыц, жумыска шыкпай калудьщ, тэртшбузудыц, жумыстан шыгып кетудщ кебешп Kexyi. ©щйрклткужымда осындай элеуметпк инднкаторлардьщ 1з салуыньщарнайы механизмдерш енпзуге болады. Мысалы, Жапониядаосы максатта сапа уйрмелер1, назар салу, жумыстык квцш-куй,сешм телефондары Kjbi3Merrepi жэне тшп, эюмшьпистщ резинаманекеш де бар.Элеуметпк конфликпш баскару упцн келюсез журпзебшу аса кажет, ейткеш кактыгысушы жактар компромискежеткю! келепш сезаз.Батые соцнологтары элеуметпк конфликпш шешупроцесшде лидерлерге келюсезд1 журпзуге кемектесетшб1ркатар принциптер жасап шыгарды.Олардыд шпндеп мадыздылары:- келюсез мэселеш конструктивп аньщтаудан басталады;- катысушы жактар 6ip-6ipiH Tyciiiynepi кажет;- узак уакьптык шеппмдер алатын тугырларына емес,муддлерге суйенедц- келюсез eKi жакка да жумсак болуы керек.Осьщан баска, элеуметпк конфликт1перд1 шешудепкелюсезд1 жургтзудщ б1рнеше ережелер1 де бар.Ты цдау ережесь Келюсез барысьшда барлык жактарганазар койып тыддау кажет. Сез сейлеушшерд! ешкашан кандайда 6ip репликалармен, тан капулармен белмеген дурыс.Тецдйс ережесь Куштердщ кез-келген орналасуында, кезкелгениерархиялык жагдайда келюсез барысында карсыластыжактар теццис принципiMeH орналасуы кажет. Ешкавдай кызметмэнсабьшьщ бил1П болмауы кажет, тек беделд1к билш гана.Процедуралык ереже. Жумыс тэрпбш, регламента,хабарлаулардьш, кецес берушшерд1, юристерд1 тартудыцкезектщцтн сактау кажет.Багасыз ой-niicip ережесь Оппоненттерге терю. негативпец беретiH сездерден бас тарткан жен.Келюсез ететш орын ережесь Салыстырмалы гурдебентарап, арнайы жабдыкталган орын болуы кажет.Конфликт нэтижеа кептеген параметрлерге байланыстыболып келедь Локалды конфликтшердщ агымы жэне meniiMi86

халыктьщ кебшщ ешрше ыкпалын типзбевд. ЖаИан, рптыкжэне ргсаралык конфликтшер миллиондаган адамдардьщтагдырын бузады, мэдени кундылыктарды жэне енд1р1стккуатгарды жояды, адамдардьщ еьарш кияды. Конфликпнщшектен тыс осындай турлершщ арасында кептеген варианттарда бар. Элеуметтк конфликт — курдеш элеуметпк езараэрекеттесу, оньщ магьшасы ымырага келмейпн К'арамакайшылыктардьщдаму npoxieci жэне оларды шешу, ягни, езараэрекетгесудщ шарттары мен факторларьш езгертпей шешугеболмайтын конфликтшер. Осыдан конфликт шешу дегешм1задамдардьщ элеуметтк eMipiH езгерту талабы.Бацылау сурщтары1. Э леум етп к конфликт угымы неш бшдфед*?2. Э леум етп к конфликтшщ конструктив жэнедеструктиви кызметтер! канда?3. Карапайым жэне курдел1 конфликт турлер1не нактымысал келтгрщцёр.4. Конфликт кезевдерш тольщ сипаттавдар.5. Конфлшсплерд! шешудщ жолдары кдндай?6. Э леум етп к конфликтшердщ нэтижелер1 кандайсалдарларга экелед!?Эдебиеттер mi3iMi1. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку куралы. —Росгов-н/Д: Феникс, 2000 —512 с.2. Козер Л.А. Функции социального конфликта. Социальный конфликт:современные исследования. - М., 1991.3. Ритцер Дж. Современные социологические теории. - СПб.: Питер, 2002.4. Смелзер Н. Социология: агьшшын тиинен аудар. - М.: Феникс, 1994.5. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество / А.Ю. Согомоновтыцжалпы. ред., кураст. жэне алгысез: Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат,1992.-С. 300.6. Социология. / Э.В.Тадевосяннын ред.. М., 1997.7. Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс. —М.: Прометей, 2001.8. Фролов С.С. Социология. —М., «Логос», 1998.87

ГУ БвлЫэ л е у м е т т а н у л ы к ; зе р т т е у л е рЭД1СТЕМЕС1Элеуметтанулык зерттеу: ^гымы, турлер1,процедурасыЭлеуметтанулык; зерттеудщ mypnepi мен munmepiЭлеуметтанулык, зерттеудщ этаптары менбагдарламасыдлеуметтанудагы ipixmey1. Жалпы турде элеуметтанулык зерттеуда эдютемелэдгстис жэне уйымдастырулык-техникалык процедуралардьщзерттелупн кубылыс немесе процесс туралы, олардьщ дамуынынтенденциялары жэне карама-кайшылыктары туралы мэл1меттералу жэне осы мэл!метгерд1 когамдык ем1рд1 баскарупрактикасында колдана альщуы сиякты езара ортак максатпенбайланыскан логнкалык жуйей р'етгаце аныктауга болады.Элеуметтанулык зерттеудщ у непзп турш белш керсетугеболады:Барлаулык зерттеу белгип 6ip процесп немесе кубылыстыалдьш-ала тексеру уш1н колданылады. Осьшдай алдьш-алазерттеуге кажеттшш мэселе аз немесе Tiirri зерттелмегенжагдайда туьшдайды. Ол пэн туралы, объект туралы косымщаакпарат алуда, гипотеза мен мшдеттерд!, кец масштабты, терензерттеулердеп зерттелуин косындыньщ куралдары меншекарасьш аныктауда жэне тузетуде колданылады.Сипаттамалык зерттеу - окылатын кубылыс, оньщэлементтер! жайында салыстьфмалы турде тутастай кершкбере алатьш, элеуметтанулык сараптаудьщ курдеш Typi.Сипаттамалык зерттеу элементтердщ топтастьфуын жэнежжтеуш окылатын мэселелермен байланыста жаткан снпаттар88

бойынша белуге мумкшдж бередь Сипаттамалык зерттеу эртурл! мшездемелершен ерекшеленетш адамдардьщ улкенкауымдастыгы объект ретшде болганда коладанылады.Сараптамалык зерттеу — кубылысты негурлым терецзерттеу, ягни оны тек кана сипатгап коймай, соныменкатароньщ сандык жэне сапалык параметрлер1 н етаныкгайтыньга бшу. Егер бейнелеушк зерттеу барысындаокылатьш кубылыстьщ мшездемелер! арасьшда байланыстьщбар-жоктыгы белпленсе, сараптамалык зерттеу барысьшдатабылган байланыс себептж сипатга болатьшдыгы, немесеболмайтындыгы аныкталады.Зерттелетш объектшщ паю статика немесе динамикадакарастьфьшуьша байланысты элеметганулык зерттеудщ тагы eKiтурш белш керсетуге болады —нуктелт жэне цайталанатын.Нуктелпс (6ip реттнс) кез-келген процестщ немесекубылыстьщ жагдайы жэне сандык сипаттары жайындаакпаратты зерттеу сэтшде гана беред!. Бул акпарат объектшщдэл осы сэттеп гана киыгьга гана бере алады, 6ipaK та оньщуакьгт бойынша езгеру тендециялары жайындагы сурактаргажауап бермейдо.Бундай мэл1меттер тек белгип 6ip уакыт еткен сонкайталанып отыратын 6ipHeme заерттеулердщ нэтижесшдепайда болады. Осындай бгр багдарлама мен к^ралдарганегЬделген зерттеулер кайталанатын деп аталады.Кубылыстар мен процестерд1 салыстьфу жэнесэйкестендару - кез-келген зерттеудщ мадызды сэть BipaK таегер зерттеуде салыстьфу ерекшеленген мшдет болса, процестермен кубылыстардьщ дамуын уакыт бойьшша оку кайталанатынзерттеудщ уш турше багдарланады.Панель/ик. К^андай да 6ip жиынтыкка жататьш (индивидтер,отбасы жэне т.б. ) бершген объектшщ уакьгт бойыншаe3repyi зерттеледе. Мысалы, егер 6ipiHini сэтте базалык зерттеуде10-шы сьшьш окушьшарына ipiKTereH сауалнама журпзшсе,оньщ кайталануында 613 10-жьшдан кейш сол бурынгыокушыларды тауьш, кайтадан сауалнамалауымыз кажет.Трендтйс зерттеу белгш 6ip тутастык ретшдепэлеуметпк топтьщ езгеруш зерттеуге багытталган. Панельдшзерттеулермен салыстьфганда бул жердеп 1рштеуде зерттелетш89

жиынтыктагы сол индивидтер сакталмайды. Тек белгш 6ipтопка катыстылыкты камтамасыз ету кажет.Кагорттык зерттеулер белгш! 6ip уакыт денгеШндеерекшеленген жиынтыктарды (кагорталарды) зертгейдь Типтшкагорта ретшде 6ip жьшы туган адамдарды карастыруга болады.Бул жагдайда зерттеудщ лнндеп осы кагорта адамдарын 18, 20,30 жэне т.б. жаска толганнан кейшп кезецдерде сурактау больштабьшады. Буи жагдайда ipirreyre эр щрдп индивидтер lycyiмумкш. BipaK та олардьщ барлыгы 6ip кагортага жатуы тшс.L Элеуметпк зерттеулер 6ip-6ipiH ауыстырыл туратын терткезецнен турады:- зертгеуда дайьшдау- алгашкы акпарат жинактау- жиналган акпаратты евдеуге дайьшдау жэне оны ендеу- алынган акпаратты сараптау, зерттеудщ жалпы жиынтыгыннэтижелеу, корытындьшар мен усыныстар курастыру.Элеуметтйс зерттеулер багдарламасы — бул зерттелетшобъекташ мазмундаудан, оньщ логикасьш непздеуден жэнезерттеу эдютершен туратьш гьшыми кужат. Багдарлама кезкелгензерттеудо журпзудеп мшдетп бастапкы кужат больштабьшады. Оньщ мазмуны эдетте уш бшймнен турады:Теореттсальщ-эдгстемелш (мэселеш кою, зерттеудщобъеюпсш, пэнш, максатьш жэне мшдеттерш аныктау, гипотезакурастьфу);0д1стемел1К - эдгсп жэне мэл1меттер жинау курапдарынбелгшеуге жэне кутшетш нэтижелерд1 сипаттауга мумкшдпсбереэтн (ipiKTeyai непздеу, мэл1меттерд1 жинактау жэне ецдеуэдютер1, акпаратты сараптау);¥ йымдастырушылык — зерттеупннщ жумысын барлыккезевде жоспарлауга кемектесетш (зерттеу жоспары, зерттеудщжеке кезендерш журпзу тэрпб!, материалдык кундылыктардывщцру).М эселеш кою. Мэселе - бул эркашанда бшу (мысалы,адамдардьщ элеуметпк кутулершщ) мен бшмейтшнщ (мысалы,осы кутинмдерге жету жолдарын жузеге асыру) арасындагыкарама-кайшьшык. Мэселе айкьш сурактар мен устанымдартещрепнде курастырылады. Мысалы, Кдоакстан тургьщдарыньщбилйсуке карым-катынасы кандай? Немесе:90

казакстандьщтардыц кдншасы ездерш орыстарга жаткызады?Немесе: казакстандык,тардыц дшдарлыгыныц децгеш кандай?Мэселеш курастыру накты зерттеу объектгсш тавдаугаэкелш соктьфады. Ол элеуметок процесс болуы мумюн, немесеэлеуметтж нактылык облысы, немесе конфликт, карамкайшылыктарыбар кандайда 6ip элеуметтж езара катьшастарболуы мумкш. Баска сезбен айтканда объект ащын немееащын емес элеуметтж царама-цайшылыцта болатын жэнемэселетк жагдайды туындатстындардыц барлыгы.Элеуметтж зерттеу объектШ — таным процесгбагытташандардыц барлыгы.Объектщен баска оку пэш немесе тжелей зерттелугежататындардыц практикальщ жэне теоретикалык жагынанкарастыргандагы касие-rrepi, объект ерекшелжтер!, жактарыболады. Баска жактар немесе объектшщ баска ерекшелжтер1кезден тыс калады. Объект мен пэйда аньщтау зерттеушшк1зденудеп непзп жжтеу жэне максаттьщ багыттардьщ кажетпшарты больш табьшады.Мысал:Такырьш: Орта мектеп тулектершщ мамандык тацдауынзерттеу.Бул зерттеудщ мэселеЫ —мамандык тацдаудагы тец кукьщпен эр турл1 элеуметтж топ ёйшдёрйиц осы кукык,тарын жузегеасырудагы мумкшдактерщщ тецазджтер! арасьшдагы карамакайшыльщ.Зерттеу объектШ —мектеп Tyneierepi жэне олардьщ атааналарыалгаш ецбектж мамндьж тацдау жэне жумыскаорналасу сэпнде. Бул объетще карам-кайшьшык бар.Зерттеу пэш — мамандык тацдаудагы жоспар мен оныпрактикада жузеге асыру арасындагы карама-кайшылыктар.Пэнге тагы да отбасьшдагы ата-аналардьщ элеуметгж-кэсштжстатустары, осы аймактагы кальштаскан ем1рлж жагдайлар,тулектердщ жеке бастарыньщ ерекшелжтерш аньжтау дажатады.Зерттеудщ максаты мен мшдеттерь Зерттеудщ максатыоньщ соцгы нэтижесше багыттайды, мшдеттер осы максаткажетвазуге болатын жауаптардьщ сурактарынан турады.91

Элеуметтйс зерттеудщ максаты сипаттаушы акпарат.элеуметпк статистика жинау, диагнозды дайындау жэне жасау(ягни, мэселелш жагдайдьщ калыптасуыньщ себептершсараптау жэне оньщ даму мумкшдйстерш жасау), зерттелетшжагдайга баскарушылык ыкпал бойынша практикалыкусыныстар жасау.Зерттеудщ мшдеттер! максаттьщ мазм^ндык, эдютемелхкжэне ^йымдастыруды нактылау болып табылады.Зерттеудщ максаты ретшде каз1рп жастардьщ этникалыкстереотиптерш байкау болып табылады деп мысал келнршкереййс. Мшдеттер есебшде:1. Этникалык стереотиптерд1ч мазмундык багытын зерттеу.2. Отбасыньщ, мектептщ, БАК,-тыц жастардьщ этникалыкстереотиптерщщ калыптасуына ыкпальшьщ дэрежесшаныктау.3. Эртурл1 этникалык топтар екшдершщ этникалыкстереотиптершщ магьшасын оку.Осы мысалдан зерттеудщ мшдетгер1 максаттьщ кейб1распект Lnepi больш табьшатьшьгн б айкай мыз. Мэселеш,социологиялык зерттеу объектна мен мэнш аныкгаумен катармшдетп рэс1м — гипотеза. Элеуметпк зерттеулердеп гипотезалар- буп кандай да 6ip фактйи, кубылыстар мен процестерд1,олардьщ арасындагы байланыстарды тус1нд!ру р ш жасалатынгылыми болжамдар. Гылыми гипотеза зерттелетш объекпшалдьш-ала тапдау нэтижесшде тркырымдапуы мумкш.Сипаттамальщ жэне mycmdipyuti гипотезаларды бел inкерсету белгшенген. Мысалы: «эйел адамдар ерлерге Карагандабаскарушьшык тугырга азырак талпьшады» деген гипотезасипаттамалык больш табылады, ейткеш ол ею белп арасьшдагыезара байланысты бицйред1 жэне осындай байланыстынсебептерш ескермейдьBi3 нел1ктен кептеген эйел адамдарда кэсшкерлпс карьеражасау мотивациясы жок екенш керсетуге тырысып кереййс. Осымысалдан ею гипотеза шыгуы мумкш.I «эйел адамдар басшыльщ тугырга азырак, талпынады,ейткеш оларды осыпай тэрбиеленген. Опар баск/зру - тек ерадамдардыц id деп есептеуге даздыланган.92

-«е р адамдар басцарушылыц тугырга квбгрек умтылады,вйткеш оларды табыстытщтыц дэлет реттдецарастырылатын кэсгби карьералары квбгрек толгандырады».Осы ею болжам туспдарунп гипотезалардьщ eKi типтершбейнелейдь3. Элеуметтанудагы iphcTey эдйя туралы сурактардыашатьш непзп угымдык аппараттарды аныкгап керешк. *Ж иынтык — бул салыстырмалы турде олар туралыкррытьтнды жасагымыз келетш кез-келген адамдар тобы,уйымдар, 6i3fli кызьщтырушы окигалар.H erbri жиынтык — бул зерттелуге жататьш адамдардьщкез-келген топтары. Мысалы когамдык niKip туралымониторингпч бастапкы косьшдысы - республикадагыкэмелетке толган барлык тургындар.IQ IpiKTey — сараптау у*11 бешнш алынган объектшеркосйндысьшьщ топшасы.1рпстеущ непздеу ушш бастапкы жиьштык туралы толыкакпарат алу кажет. Бул статистикалык жинактар, эртурл1облыстык бел1мшелер (жумыспен каматамасыз етуорталыктары) болуы мумкш.1рйстелген жиынтык - катан турде бершген ережебойынша 1рктелген бас жиьштык элементтершщ белгш 6ipсаны. Зерттеу сэпнде ол бас жиынтыктьщ микромоделшкурайды, ягни ipiKTenreH жиьштык непзп зерттелетш касиеттер!жэне бакьшану белплер! бойьшша нёизй жиынтыккурылымымен сэйкес келу1 Triic.Грисгеудщ келем1 зерттеудщ аналитикалык мшдетгер1мен,ал оньщ репрезентативтшп - багдардьщ максаттыкустанымымен аныкталады.Ipiicrey колем! — бул зерттелшетш респонденттердщжалпы саны. Зерттеудщ ipiKTeyi репрезентативтшк иринцишнежауап 6epyi кажет.1р1ктеудщ репрезентативтйпп — зерттеу мшдептургысьшан манызды, 1р1ктеудщ бас жиьштык параметрлершкерсете бшу касиетьЭлеуметтануда келесщей ipiicrey эдгстер1 колданылады.93

Механикалыи, ipixmey adici — бас жиынтыктан тен араданкешн кажетп респонденттер саны ipiTejiimn алынады (мысалы,spoip оныншы).Серияпыц ipixmey adici — бас жиынтык 6ipKejnciбелшектерге белшед1 жэне эр белшектен пропорционалдызерттеу 6ipniicrepi тершш алынады.¥яльщ зерттеу adici - тершу 6ipjiiri ретшде дарареспонденттер емес, одан эр! тутастай сауалнамаланатьш топтарболады.Hezi3zi массив adici - бул бас жиынтыктын 60-70% -нсауалнамалау.Квотальщ ipixmey adici — ipi бас жиынтыкгаколданылатын негурлым курдел1 эдю.Квоталы к ipiicrey — бул бершген пропорцияга сэйкеснакты сипаттамалар жиынтыгы бар адамдарды ipiKTey.Квоталы к ipiKTey эдю —респондентгерд» тандап алудагы6ipHeoie белгшерд1 аньщтауды кажет етед1 (мысалы, терт —жынысы, улты, жасы, 6LriiMi, элеуметгж-кэсштж статуй). Булэдю зерттеу басталганга дейш непзп жиынтыктын бакыланубелплер1 жайында статистикалык мэлщетгер болган жагдайдаколданылады. Барлык бакылану белплер1 жайындагымэлшеттер квота ретшде, ал олардьщ белгип-б1р сандыкмэндер1 — квота параметрлер1 ретшде болады. КвоталыкipiKTeyae интервьюерлер респондеттерд! максатты турде квотапараметр лерш сактай отырып тацдап алады.Ipiicrey жиьштыгьшьщ элементтерппц кaжeттi белплершщкурылымын пайыздык салмакта непзп жиынтык элементтершщбелшектенушщ курылымына тен, пропорционалды етшкалыптастыру кажет.Ойланып жэне жауапты курылган 1рцстелген жиынтык —зерттеудеп оньщ табысты о туше ыкпал етупп мацыздыэтаптардыц 6ipi. [94

1. Элеуметтанульщ зерттеудщ кандай mtrrepi мен турлерш3. Элеуметтанудагы ipiicrey эдш туралы сурактарды ашатынБакылау сурацтарыблесщдер?2. Элеуметтанульщ; зерттеудщ багдарламасы кандайэлементгерден турады?непзп угымдык аппараттар кандай?4. Ipiicrey зерттеушщ артыкшылыгы неде?Эдебиеттер mhrni1. Волков Ю.Г., Нечипуренко В.Н., Попов А.В., Самыгин С.И. Социология:Курс лекций: Оку кэдзалы. —Ростов-н/Д: Феникс, 2000 —512 с.2. Кравченко А.И. Общая социология. - М., 2004.3. Основы социологии. 2 белшнен туратын дэрюгер курсы. / А.Г.Эфендиевтщ ред.- М., 19944. Тажин М., Тажимбетов М. Социология непздер!. - Алматы, 1993.5. Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс. - М.: Прометей, 2001.6. Фролов С.С. Социология. —М., «Логос», 1998.Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа,методы. - М., 1987.Элеуметтж зерттеу эдгстер1Кужаттар талдауыБацылауЭкспериментСауалнамаСурац —респондентпен царъш-кртынастыц цуралы ретшде1 1. Зерттеу багдарламасын эз^ряйдённен^ейш —жагдапроблемалык сипаттаганнан, максатты, мшдеттер мен болжалдыкурастырганнан, зерттеу жобасын кке асыру стратегиясьшаныктаганнан соц, жауапты кезен — эмпирикалык мэл!меттержинагы журпзшетш эдос немесе эдютер тацдауы пайда болады.Элеуметтануда акпарат жинаудьщ непзп эдастершщ 6ipiкужаттык зерттеу — баспалык жэне колжазбалыкматериалдарды жуйел] пайдалану болып табылады. Кужат депэлеуметтануда акпаратты беру немесе сактауга арналган,адаммен арнайы жасалган зат туснадршедь Элеуметпк95

тэяарибеде жш колданылатын кужаттар катарына ресмикужаттар — мемлекеттк, партиялык, соттык жэне баска даматериалдар жатады. Кужатгардыц бундай туршщ жетк-ппмынада:- курастырушыныц минимальды субъект ивтшп;- мэл1меттер дэлдш;I белгш 6ip элеуметпк кубылысты толыкканды камту.Алайда, ресми кужаттардыц езш дк жетгспеупп жактарыда бар. Б1ршш1ден, олар артыгымен формальды. Соган коса,кейб1р жагдайда ресми кужаттардыц белгш 6ip идеологиягакызмет керсететшш де ескеру кажет.Сондай-ак элеуметтк кубылыстардыц: кылмыс децгейшщ,вз1н-вз1 влпру окигалар саныныц, неке мен ажырасу децгейшщжэне т.б. ресми статистикасы б1ршама акпарат беред!.Халыктьщ унем1 хат жазуы ерекше кунды акпарат бередьБукаралык акпарат куралдары —газеттер мен жорналдаргаулкен сактьщпен жэне салмактьшыкпен к,арау керек. Bipокиганын алуан газетте эр турл1 берш п жургенш тэиарибекерсетш жур. Мысалы, этникальщ кактыгыстардагы шыгындармен апатты окигаларда жапа шеккендер санына катыстыобъективта деректер де жш бурмаланады.Ресми кужаттардын ерекше турш кейде тарихи деп аталатынмурагат материалдары курайды. BipiHiui дуниежузшксогысы замандарындагы урыстарды зерттеу бойьшша Э.Эшворттьщжумысы тарихи мэтшдерд1 пайд алану дьщ мысалыретшде бола алады. Сарбаздар арасындагы топтык карымкатынастардызерттей отырып, Э.Эшворт тек согыстьщ ресмитарихьша гана емес, сонымен 6ipre жеке эскери бел1мшелерге,сарбаздар жазбаларына, олардьщ эскери тэж1рибес1 туралы жекееске any кагаздарьша ти к и жазбаларына да кецш белген. Олсарбаздардьщ кей тобыныц офицер еюмдерш ескермей, карсыласыменкарым-катынаста жеке кодекс жасаганын аныктаган.Аныгында, Рождество мерекесшде ею жактыц согысып жаткансарбаздары 6ip-6ipiHe катысты урыс эрекеттершен бас тартканжэне езара футбол матчьш етюзетш болган.Жеке адамдар, эдетте олардьщ жеке баяндауларыныцматериалдарынан туратьш библиографиялык эдосп кужаттарталдауьшьщ баска Typi ретшде кабылдау эдетке айналган.96

Зерттеу адамнын психологиялык дамуы мен осы дамудынепздейтш элеуметок урдютер арасындагы байланыскаарналган болса, сол кезде ем1рбаянньщ ерекше кундылыгыартады. Жеке кужаттарды талдау эдасш колдану ресмиматериалдарды да карастырумен толыктырылады.Кужаттарды талдау элеуметпк эдю ретшде аса танымалniKipTepiM эдютемелер1 мен далалык зерттеулерден ешмдшкжагынан калыспайды.2. Бакылау зерттеушшщ 03i зерттеп жаткан элеуметпКубылыспен пкелей байланысын болжайды. Элеуметок эдюретшде бакылау кунделнсп ем1рде 613 кездесенн жай бакылауданоны ажыратуга мумкщщк берепн б1ркатар белплерге не.1. Егер жай бакылау спонтанды болса, гьшыми бакылаузерттеудщ максаты мен мшдеттерше багьшады жэне эз1рленгенрэймге сэйкес етюзшедьОсылайша, мысалы бЬдщ эркайсымыз жургшшшердщ де,журпзушшердщ де кеше козгалысыныц ережелершбузатьшдыктарьш байкаймыз. Егер 6i3 осы бакылаудыгьшымига аударгымыз келсе, онда белгш 6ip орьшдагы жэнебелгш 6ip уакыттагы тэртш бузу санын жазып алуымыз керек.2. Егер жай бакылаудыч нэтижелер1 ретйзднспенсакталатьш болса, онда гылыми бакылау нэтижелерш белгшеуалдьш-ала ойластырылган, белгшенген турде жузегеасырылады.Жол журюшщ ережелерш сактауга гылыми бакылауорнату жагдайында, мундай тур ретшде желшк кесте болаалатын едь Онда тэртш бузу формалары, козгалыстьщ баскакатысушыларына олардьщ Kayni, тэулис уакытына катыссызтэртш бузу саны жэне т.б. пркеледь3. Гьшыми бакьшау жай бакылауга Караганда альшгандеректерд1 олардьщ шындыкка жакындыгы тургысынантексерудо болжайды (К здщ жагдайымызда мундай тексерубаска жерде немесе баска калада етызшген салыстырмалыбакьшау бола алады). IТабиги элеуметок окигалардагы бакьшауды эдетгедалалык деп атайды. Лабораториялык бакьшау арнайыжасалган жасанды жагдайларда журпзшедь лабораториялыкбакьшауда зерттеупнге кершбестен зерттейтш нысаньш97

бакылауга мумкщщк беретш 6 ip жакты анналы терезе немесебейнекамера жш колданылады. Бакылаудьщ бул туршпсихологтар жш колданады.Далалык зерттеулерде к о сы лм аган ж эне к о сы лганбакылауларды ажыратады.Стадиондагы футболдык матч кезшде фанаттардьщ мшезкулкынбакылау б1рш ш тщ мысалы ретшде бола апады. Эринеолардьщ ешкайсысы ездерш бакылап жатканьш сезбейд!.Ендеше рэсш бакыланатын идеялардын KepiHiciHe ein6ip эсеретпейдьАлайда, зерттеуии e3i зерттеп жаткан элеуметпкшьшдыкка катыса апады. Бул оган бакыланушыларымен еркшараласуга, TyciHiKci3 жагдайлармен оларга eTiHiM биодруге жэнет.б. мумквдш бередо. Егер зерттеунп езш емш-еркш устал, текб игуге кумар «жаттьщ» кейпш калдырса, онда бакыланушыларкосылган бакылаудьщ бар екенш андамайды.Белсенд! косылган бакьшау окигасында зерттеуш! топпеннемесе когамдастыкпен 6ipre eMip суреди О л солардьщэрекеттерше тжелей катыса отьфып зертгейдг.Психиатриялык ауруханадагы адамдардьщ мшез-кулкынзерттеу ге арналган Ирвинг Гоффманньщ атакты 3eprreyiкосылган бакылаудьщ мысалы бола алады.Гоффман eci ауыскандарга арналган жабы к мекемедеб1рнеше айларды епазедь Онда ол санитардьщ кемекипа болыпжумыска турады. Оньщ шьшайы кэс1бш тек б^рнеше адам ганабшген, ал аурулар оны клиника кызметкерлершщ 6ipi ретшдекабылдаган. Осы когамдастык ем1ршщ, осы мекемеде ещ рсуруге мэжбур болгандар кезкарастарыньщ, дагдылары мендэстурлершщ белшектелген егжей-егжейл1 cypeTi бакылаудьщнэтижеЫ болды.Алайда далалык жумыстьщ кейбгр Typnepi KayinTi болуыда мумкш. Банданы зерттеупй элеуметтанушыны хабаршыгасанауы немесе бэсекелес топтармен кактыгыска тартуы мумюн.3. Элеуметтйс эксперимент - элеуметпк нысандардзерттеудщ бакыланатын жэне баскарылатын жагдайларындаэлеуметпк акпаратты алу 3flici. Буньщ непзшдеэлеуметтанушылар окиганын карапайым агымына тэн емесерекше фактормен оган эсер етумен багытталган езгеше98

экспериментальды жагдайды тудырады. Осьшдай факторлардьщ(тэуелск ауыспалы) ыкпалымен зерттелетш элеуметокнысандардыц эрекетшде белгин 6ip езгер1етер болады. Дэл осыезгергстердо эксперимент журпзушшер таркейдьМысал келтарешк. Стэнфорд университетанщ психологияфакультета непзшде Филипп Зимбард эксперимент журпзген.Факультета уакытша «турмеге» айналдырган. «Туткындар» мен«кузетшшер» ролше ерпстшер санынан студенттер тартылды.Эксперимент авторыньщ болжауы бойьшша турменщ 03iерекше элеуметтак-психологиялык феномен ретанде шыгып,онда отыргандар нагыз кьшмыскерлер ме, жок элде олардьщролш уакытша аткарушылар ма, оган карамастан зорлыкзомбьшыктытугызады. Бул жагдайда турме ортасы зорлыкзомбылыкты- тэуелд1 ауыспальшы тугызуга кабшетта тэуелйзауыспалы есебшде кершген.EKi аптага есептелген эксперименттщ 24 катысушыларьшipiicrereHHeH кешн, оларды е й тен категория га - «туткындар»мен «кузетшшерге» белда. «Турменщ» орьш-жайларьша алдыналабейнекамералар орнатып, студенттер мшез-кулкынбакылауды бастады.Зерттеу нэтижелер1 галымдарды тац калдырды.Осылайша, «кузетшшер» мшез-купыктьщ устем, дорещ мэнершете тез игерш, «туткындарга» ашык куш керсете отырып,оларды унем1 жэб1рлеп, коркытып отырган. Жэне де булэрекеттер «кузетапшерде» ракат сез^мш тугызган.Эксперимент бойьшша олардьщ еершгершен шьшайытуткындарда жш байкалатьш енжарлык пен бушкшшшкоспасын аныктады. Терт куннен кёшн экспериментальдыокигадан бес «тугкынды» алуга тура келдь Олардьщ кешнппсихикалык денсаулыктарьша Kayin тугызуы мумкш эмоциялыкжабьфкаульщ, стресс байкалды. А л 6ip аптадан кейшэксперимент оньщ каушта салдарьшан тубегейл1 токтатылды.Будан шыгатьш болжал мынада: турмелердеп мшез-кулык ондатускен адамдардын жеке сапаларымен емес, жеке окиганьщез1мен нейзделешп толык дэлелдёндо.Бул эксперимент экспериментальды окига дамуыньщ негеэкелетанш KepceTin тур. Бул жерде катысушыларга KayinTiдинамиканы дер кезшде байкап, оны токтату аса манызды.99

Осылайша, элеуметтанудагы эксперимент —ниет ету жэнеоны орындау бойынша курдел1 эдю кана емес, сонымен oipreалдын-ала болжалмаган элеуметпк жэне психологиялыксалдарымен лац тугызатъш да эдю. Сондьщтан оны жузегеасыру уппн тек кэсштпс тэж1рибе мен арнайы бшктшк канаемес, сонымен катар экспериментальды окиганы уйымдастырушылартарапынан жогары этикалык жауапкершшк тетал ап етшедь4. IliKipTepiM — адамдардьщ субъективп eMipi, олардькалауы, niKipnepi, сондай-ак, осы ем1рдщ элеуметпк непздш птуралы акпарат алудьщ непзп T3clni.IliKipTepiM эдюшщ тарихы статистикалык дэстурге,баскаша айтканда сурактьщ KimiripiM шецбер1 бойыншатутастай сауалнамалык пшртершд! беретш халык санагыдэстуршен бастау алады. Санак журпзудщ элеуметтанулыкгашрхёрМнен непзп айырмашылыгы, элеуметтанушылардьщзркашан дерлж акпарат жинау уппн таадаудьщ эр турш тшпнколдануы болса. статистиктерде басты жиьштык тавдаумен сайкелед1.IliKipTepiM эдгстертац е й непзп класьш ажыратукалыптаскан: сухбат жэне сауалнама жургтзу.Сухбат —бул сухбатшьшьщ сауалнамага жауап беруппменпкелей байланысын кездейтш, белгш жоспар бойыншаетюзшетш энпме. Сухбаттьщ непзп ерекшел1ктер1, б1р1нтшден,зёртгёушшц сауалнамага жауап беруппмен тйселей байланысы(сауалнамалык nbdprepiMfle соган гана катысты) болса, екшппден,байланыстьщ ауызша rypi (сауалнамалык пшртертмдебайланыстьщ жазбаша Typi болады) болып табылады.Багыттылыгы бойынша сухбатты стандартт алган,жартылай стандартталган жэне еркт деп ажыратукалыптаскан. Еркт сухбатта зерттеупп такырыпты кыскашаTyciHAipin, сауалнамага жауап берушшщ осы тургысындакыскаша ез ойын айтьш 6epyiH сурайды.Сухбатшыда сауалнамага жауап берушшщ жауап 6epyiHeTnicii накты сурактар 'ШШШЩ болуы стандартталгансухбаттыц ерекшелю больш табьшады.Жартылай стандартталган нускада бул сурактар нактысухбат барысында ез калпын б1ршама езгерте алады.100

Сауалнама журпзу - сауалнамага жауап беруппнщniicipTepiM паратын толтьфуы. Сауалнама журпзу жеке ж энетоптъщ бола алады. Топтык пмаршеромде сауалнамага жауапберушшердщ утымды саны 10-15 адамды курайды. ТоптыкnbcipTepiM жетютпстерше оныц баска niicipTepiM техникаларыменсалыстыганда унемдшш жатады. Топтык сауалнама журпзудщманызды кемшшп тшелей немесе жанама топтык кысымньщболу мумкщвдп болып табылады. Бул жерде суракка жауап берубарысындагы сейлесулер мен кецес берулер тана емес, сонымен6ipre топ кешбасшысына «жалтактау», «барлыты» сиякты жауапберу жэне с.с. психологиялык нускау да сез больш отыр.niicipTepiM техникасыныц баска да турлер! бар:- пошталык niKipTepiM —сауалнамаларды пошта бойыншатарату аркылы уйымдастырылган сауалнамага жауап берушшерniKiprepiMi;- баспасез niicipTepiMi — сауалнамаларды баспасездежариялау аркылы жауап берушшердщ niKipTepiMi;- телефондык niicipTepiM — сауалнамага жауапберушшердщ телефон аркылы niicipTepiMi;- сараптамалык niKipTepiM - сауалнамага жауап берушшеркызметтщ белгш} 6ip саласында бш кп (сараптамашьшар)мамандары больш табылатын niKipTepiM;- социометриялык эдю — кщц топтагы тулга аралыккарым-катьшастар курьшымын аныктауга багытталганniKipTepiM.5. Сауалнамадагы койьшган сурак сапасына соцынджурпзшген барльпс зерттеудщ сапасы байланысты.Сурактар типологиясы ушш б1рнеще непздер бар.Солардьщ 6ipeyi сауалнамага жауап берупн жауаптарынакатьшасы тургысьшан сурак форматына байланысты. Аталганкритерий бойынша сурактарды ашык, жабык жэне жартылайжабьщ деп белген дурыс.Ашьщ сурщты колдана отырып, 6i3 оны жауап беруш1гежауап нускаларьш 6epyci3 усьгаамыз. Сурак тацырыбы бойыншасуракка жауап берупп кез келген жауапты 6epyi мумкш.1 мысал. Идеал мемлекет басшысы иелену1 тшс бескасиетп жазьш керсетщ1з.2 мысал. Бос уакытыцызды кебше калай етюзеаз?101

Сауалнамага жауап 6epyinire мумкш жауаптар тит\ершш, солардьщ санынан ез калауы бойьшша 6ip немесе оданкеп жауап тацдалатын сурактар жабъщ деп аталады.3 мысал. Мектетгп бтргеннен кейш кайда барасыз?1. ЖОО-га2. Колледасге (техникум, училище)3. Жумыс ютеймш4. Э л! шешпед1м4 мысал. Ci3 кандай жумысты калар едщ13?1. Кьпыкты жэне тур акты, 6ipaK аса кеп емес жалакымен2. Кьпыксыз жэне туракты, 6ipaK кеп жалакыменК,арапайым жабык сурактардьщ аса кеп таралган жауапформаттарына мьшаларды жаткызган жен:А ) карама-кайшы койылым мен пшрлерд1 керсететпайымдау арасындагы тацдауды кездейтш альтернативтер5 мысал. 0зщ1зге жаца муражаймен кебше калайтанысканды калайсыз?0 з бетхмшеЭкскурсоводпен6 мысал. Ci3 кандай ойьшдарды калайсыз?1. Командада немесе cepiri бар ойнайтын ойынды2. Э р и м ез1 ушш ойнайтын ойындыБ ) Мэзхр немесе кеп нускалы сурактар. Бул жердесауалнамага жауап берушще нускалардыц кен извинен 6ipнемесе б1рнеше жауаптарды тацдау, ал кейб»рде егер, суракжартылай жабык снпатка не болса, ез!шн жеке пайымдауынкурастьфу мумюндоп болады.7 мысал. О зде ертецп кун, болашак жануяныз туралыкандай cesiM тудырады? С1здш шырйцзге сэйкес келетш, ен кеб!ею нусканы белгшешз.1.Крбалжу, коркыньпп2.Сешмдшк, тьшыштык3.Пессимизма, жаман нйр'сеш4.Селкостык5.Оптимизм, жаксы нэрсе умш102

6.Сешмаздж, тынышсыздык7.YMiTTi8.Баскасы нВ ) багалау шкалалары. Сандык шкалалардыколданган жаксы.8 мысал. Теменде адам мен мемлекет мудделершщкатынасы туралы б1рнеше niKip келирштен. 1-7 аралыгындагышкалаларды колдана отырып, олардьщ эркайсысымен щ щ Ьдщкелюу дэрежесш багалацыз. Ондагы 1 - мулде келюпеймш, ал 7- то лык кещсемщ.Енщ номинальды шкалаларды карастьфамыз, ондажекелеген позициялар сандармен (баллдармен) емес, сезбенбелгшенген.9 мысал. Баска адамдардьщ жанында теледидар кергендеci3 ушш ...1. ете манызды2. манызды3. 6spi6ip4. манызсыз5. мулде мацызсыз10 мысал. С1здщ баладыз Ka3ipri ем1рде езш капайсезшед1?1. Сабырлы2. Сабырлы шыгар3. Кейде сабьфлы, кейде беймаза4. Беймаза шыгар5. БеймазаГ ) саралау. Саралау paciMi сауалнамага жауап берупинщTyciHiK пен пайымдаулардьщ белгш 6ip Ti3iMiH реттеушкездейд1-11 мысал. Ен алдымен ci3 езщ1зд1 юм репнде сезшеаз?Орьшдарды маныздыльщ дэрежес1 бойынша койып шыгыныз. 1—6ipiHmi кезекте, 2 —eKiHmi кезекте жэне т с.с.Казахстан азаматы, казакстандык репнде______©з каламньщ тургыны репице______Казак немесе баска халыктьщ екш репнде______Дшдар (мусылман, иудей немесе баскасы) рет1нде______103

Бацылау сурацтары1 0 л е Уметтанулык зертгеудеп кркаттарды сараптау зд1Сшколданудьщ мацыздылыгы неде?2. Гылыми бакылаудьщ кунделнсп бацылауданайырмашылыгы неде?3. 1штей жэне сырттай бакылау дегеншп не?4. Эксперименттер турлерш атап керсетщдер.5. Сауалнаманьщ непзп калыптарыньщ - сауалнамалау менинтервьюд1 айырмашылыктары неде?6. Сурактардьщ кандай THirrepi болады?Эдебиеттер maini1 Волков Ю.Г., Нечипуренко В Л . Попов А.В., Самыгин СИ Социология:Курс лекций: Оку кдеалы. - Ростов-н/Д: Феникс, 2000 - 512 с.' з Щ Ш шВ н к а 1 о— -яt Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы Прометей, 200методы. - М., 1987.104

Сем инар сабацтары1-uii такырып. Элеуметтану гы лы м ретшдеСабактыц максаты мен мшдеттер1:Элеуметтанудьщ объектам мен пэш угымдарыньщ ерекшеjgdriмен мэселесш аныктау; элеуметтанудьщ гылым ретшделугымдык-категориялык аппаратын аныктау; элеуметтану менбаска когамдык гылымдар арасындагы айьфмашылыктардыаныктау; элеуметтанудьщ гылым ретшде элеуметпк мэселершешу мумкшшшнсгерш керсету; жоо-ньщ студенттершеэлеуметтанулык ойлау мен киялдау кажеттшш талкылау.Бастапкы угымдар: элеуметтану пэт; элеуметтанулыкбипмшц к¥Рьшымы; элеуметтанудьщ кызмеп, элеуметтанулыкойлау жэне киялдау.Талкы лауга арналган сурактар:1. Элеуметтану гылым болып табыла ма?2. Элеуметтану пэншщ оньщ объекпсшен айырмашьшыгынеде?3. Орта децгейдеп теориялар дегешм!з не? Элеуметтанудьщгьшым ретшде дамуыньщ жэне унем! кызметте болуындагыолардьщ релдер1 кандай?4. Элеуметтанудьщ когамдык гылымдар арасындагы орныкандай?5. Элеуметтанудьщ кызмет! нелер?6. Жогары бинмд! маманга элеуметтанулык бшмдер кажет пе?Талкьшау фокус-группа эдюшщ негшнде журпзшедьСтуденттер ездер1 топтарды К¥РастыРаДы> модератордытавдайды. Топ так санды (5,7,... адам) катысушьшардан тирады.Топка к1рмей калган студенттер эксперттер релш аткарады.Окьпушы пассивн рель аткарьт, тек кана модератор журпзетшталкьшаудьщ нэтижелер1 мен экперттердщ багасын тркейдо.Фокус-группа отыз минут уакыт барысьшда етшзшедьБатаны барлык студенттер алады: ездершщ алта койганм1ндеттерше байланысты топка катысушьшар да, эксперттер де,105

модераторлар да. Модератордын peni непзп болып табылады.Модератор сауалнама журпзу жайында косымша эдебиет окып.окытушымен 6ipre алдын-ала талкылап резюме жасайды.ЭткЫдген талкьшаудын талдау мен оны багалау келес! сабактажасалады.Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Керсетшген угамдардьщ мазмунын ашьщдар.¥гымдарF:ылым o6beKTiciF ылым пэшМакроэлеуметтануМикроэлеуметтануОрта дечгейдеп теорияларСалалык теорияларМазмуны2. Твменде керсетшген теориялар кай топтарга жатады?¥йымэлеуметтануыСаясатэлеуметтануыБШМэлеуметтануыКылмысэлеуметтануыКогамдыккозгалыстарэлеуметтануыГылымэлеуметтануыЭлеуметпкинституттартеорияларыЭлеуметпккауымдастыктартеорияларыЭлеуметтЬспроцестертеорияларыСалалыктеориялар106

ЭкономикальщапеуметтануТаптарЕцбекК#кыкУрбанизацияэлеуметтануыдеген не?3. Суракка жауап берщдер: “Элеуметганулыкша ойлау2-ini такырып. Элеуметтанулык ойдыц дамуы тарихыСабактыц максаты мен мшдеттерк элеуметтану-дьщпайда болуыньщ алгышартьш карастыру; элеметтану-дьщнепзш калаушылардыц гылыми квзкарастарымен танысу;элеуметтанудьщ даму кезецдерш белшектеп, олар-ды каз1рпкезевдерге белш окыту; X IX жэне X X гасырлар-дагыэлеуметтанудьщ дамуынц ерекшелйстерш сипаттау; кашрпзамангы элеуметтанудьщ ерекщелцстерщ сипаттау.Бастапкы рымдар: антикалык когамдык ой, адамзаттыккогамньщ пайда болу теориялары; позитивизм, эволюционизам,органицизм, “TYciHynii” элеуметтану, функционализм,конфликтология, интеграл ды элеуметтану.Талкылауга арналган сдоактар:1. Жаца гьшым - элеуметтанудьщ пайда болуына, кандайэлеумегпк-тарихи фактшер мен гылыми ашулар оцтайлыжагдайлар кальштастьфды жэне тЬселей осыган экелшСОКЕТЫ:2. XIX жэне X X гасырдыц басындага еуропалыкэлеуметтануды кандай гьшыми багыггар сипаттады олкандай галымдардыц ес1мдер1мен байланысты?107

3. XX гасырдагы шетелдш элеуметтанудыц сипаттык белпсшаныктацдар, кандай гылыми багыттар оларды аныктады,XIX г. элеуметтануымен салыстырганда оньщ ерекшелтнеде?4. Элеуметтанульщ; гылымныц Ka3ipri кездеп жагдайы.Бул такьфьш ец келемд1 жэне курделшер катарьшажатады. Ол 6ipiimii такьфыппен тыгыз байланысты. Алайдаэлеуметтанудыц дамуы тарихы бойынша семинарльщ сабактаоныц даму кезецдершщ типологияларына кеб1рек кецш белгенжен. Сабакты студентик конференция формасында журпзгендурыс. Бастапкы угымныц сурактары ойынша студентгж топшадайындалады, оньщ курам ына баяндамашы, толыктырушыбаяндамашы. оппонент юфедь Op6ip топка батаныстуденттердщ ездер1 сауалнама 6erri толтыру аркылы кояды.Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Кестеде элеуметтанудыц непзш калаушылар мен олардыцецбектер1нде багыттары непзделген галымдардыц ecinaepiкерсетшген. Кайсы авторга осы немесе баскаша багытжататынын стрелкамен керсетщдер:АвторБагыттар, идеялардыц аттарыО. Конт ОрганицизмЭ. Дюркгейм “ TyciHymi” элеуметтануМ. Вебер Элеуметпк факт теориясыГ. Спенсер ПозитивизмТ.ПарсонсСоциометрияР.МертонФункционализмЯ.МореноОрта децгейдеп теориялар2. Теменде керсетшген когамньщ пайда болуы менэлёуметппйивд мэш туралы сейлемдердщ магынасынашындар:“Когам —бул табиги курылым”, ягни оньщ мэю ...“ когам —бул жасанды курылым” , ягни оньщ мэш...108

З-iui такырып. Кеогам элеумегпк жуйе ретшдеСабактыц максаты мен мщдеттерк “ когам” жэне“табигат” угымдарыныц арасалмагын аньщтау, “ жуйе” ,“ социетальды жуйе” “когам” угымдарын карастыру, когамньщнепзп белгшер1 мен сипатгамаларын табу, “элеумет-тк эрекет”“элеуметтйс езара эрекеттесу” , “элеуметтк карым-катьшас”угымдарыньщ магьшасьш карастыру.Басталцы угымдар: котам, табигат, жуйе, элеумет-ткэрекет, элеуметтйс туШсу, элеуметпк байланыстар мен езараэрекеттесу, элеуметпк карым-катьшас.Талцылаута арналган сурактар:“Котам” мен “ табигат” угымдары калай катьшасады?Когам угымьш кандай белгшер мен касиеттер сипаттайды?Социетальды жуйе угымы неш бщщреда?Элеуметтануда нелнстен “элеуметпк эрекет” , “ элеуметткезара эрекеттесу” категориялары мацызды больш табылады?“ Элеуметтйс карым-катьшас” угымы неш биццреда?Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Когам аньгктамасын курастырыцдар. Баска когамдыкгьшымдармен салыстыртанда когамды окыгудагыэлеуметтанулык амалдыц ерекщелт неде?3. Теменде керсетшген угымдардьщ мазмунынкерсетйцздер1 элеуметтйс байланыс- элеуметтйс туйюу2 элеуметтк езара эрекеттесу- элеуметтк карым-катынас4. “ Элеуметтк жуйе” угымьшьщ мазмуньш ашьщдар.Бупнд1К, HHTerpaTHBTi снякты оньщ сипаттары неш б1пд!ред1?109

4-mi такырып. Элеуметпк топтарСабакгыц максаты мен мшдеттер!: “элеуметпккауымдастыктар” угымын ашу, оньщ типтерш аныктау;“ элеуметпк кауым” жэне “элеуметпк топ” угымдарыньщарасалмагьш аныктау, элеуметпк топтар шгш окыту,“элеуметок статус” “ элеуметок рел” угымдарын карастыру.Бастапкы угымдар: элеуметок кауым, территорнальдыккауым, этникалык кауым, элеуметпк-демографиялык кауым,квазитоп, элеуметтж, референттж топ, алгашкы жэне еынпптоп, юйи жэне улкен топ, топтык динамика, алдын-ала бершгенжэне кол жепазген статус, элеуметпк рел.Талкылауга арналган сурактар:1. Элеуметпк топ угымы дегешм13 не? Кандай элеуметпккау ымдастыктардьщ турш атай аласьщдар?2. Нелнстен элеуметпк топтарды элеуметоккауымдастыктардын непзп калыбы деп карастырады?3. Элеуметпк топтардьщ эртурл1 типологияларынкарастырыддар? Олардьщ негтанде кандай белплер жатыр?4. Топтык динамика дегент1з не, кандай элеуметокпроцесстер мен кубылыстар оны сипаттайды?Тапсырмалар мен жаттыгулар1. К^ауымдастьщтьщ непзп критерийлерш керсетпндер?2. Келеа угымдардын уксасатыгы мен айьфмашылыгынеде:Kiuii жэне алгашкы топтар;улкен жэне екпшн топтар;3. Кестен1 толтырыцдарАлгашкы топтарОтбасыСтуденток топМектеп сыныбыБригадаКафедра ужымыСэйкес келетш екпшп топтар110

4. Ton Mynienepi орындайтын келес1 релдйс кызметтерболатыны жаппыга белгш :- топ алдында турган мвдеттерд! орындауга багдарланганрвлдер;- топ шнндеп карым-катынасты колдауга арналган релдер;- езгне гана багдарланган, кебше топ жумысын бузушырелдер.Эздерщ KipeTiH Kimi топ мушелер1 кандай релаткаратынын аныктауга тьфысывдар5-mi такырып. Э леум етпк институттарСабактьщ максаты мен мшдеттер1: Heri3ri элеуметпкинституттар мен олардьщ курылымдык элементтершщбелгшерш аныктау; элеуметтйс институт угымыньщ магьшасьшжэне оньщ когамньщ мацызды кажеттшктерш канагаттандыраалуы тургысынан алатын орнын аныктау, элеуметпкинституттьщ функциялары мен дисфункцияларын сипаттау.Бастапкы угымдар: элеуметпк институт, отбасыпыкнекелпс,экономикалык, дши, айкын жэне латентп кызметтер,элеуметтйс институттардьщ peTTeymi, интегративтт жэне т.б.кызметтерьТалкылауга арналган сурактар:1. «Элеуметтйс институт» угымьшьщ imKi жэне сырткымагынасыньщ мэш неде?2. К^огамньщ Heri3iri элеуметпк институттары кандай?3. Элеуметпк институттардьщ Heri3iri кызметтер! кандай?Талкылау милык шабуыл (мозговая атака) эдюшколдананатьш семинарлык сабак ретшде етедь Талкылаугаарналган такьфьтты студенттер ездёр! тавдайды. Студенттертобы уш топшага белшедь Окьпушы талкылау нэтижeлepiнбалмен есептеп жазыи отырады. Осылайша батаны барлыккатысушылар алады. Этюзшген талкылау мен багалау келес!сабакта болады.111

Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Институциалану npoqeci дегешшз не?2. Угымдардыц магынасын ашьщдар: дэстурлер, салтгар,статустер мен релдер.3. Эдерще белгип элеуметтж нормалардьщ типтер! мен олардыбузган жагдайда болатьш жазалау турлерш атацдар.4. BipHeine этаптан туратын институционализация процесшщсалдарьшанан элеуметтж институт курылады:1) 6ipirin уйымдаскан эрекетй кажет eryniкднагаттандыратын кажетгшжтщ туьшдауы;2) ортак максаттьщ калыптасуы;3) байкаулар мен кателесулер аркылы жоспарсызэлеуметпк езара эрекеттесу барысындагы элеуметтжнормалар мен ережелердщ пайда болуы;4) нормалар мен ережелерге байланысты процедур ал ар дьщпайда болуы;5) нормалардьщ, ережелердщ жэне процедуралардыцинституциялануы, ягни олардыц унем> практика жузшдеколданылуы;6) нормалар мен тэж1рибелерд1 унем1 колдап отыру уппнсанкциялар жуйесщ курастыру, олардыц кейб1р жагдайлардадифференцияциялануы;7) институтгыц бар лык мушелерш камтитын статустар менрелдер жуйесш куру.0p6ip этаптьщ магынасын ашьщдар, жауаптарьщцынепздецдер жэне мысалдар келпрвдер.5. Элеуметтж иистиут кызметш олардьщ типтерш еске алаотырып сараптандар. Мысал келттрщдер:Кызметтер!Репродукция (бутшдей когамньщжэне оньщ жеке мушелершщ, жэнежумысшы куштердщ кайта eauipmyi)Конструктива эрекетке шарт жасаужэне мумкш конфликтшерд1 реттеумаксатьшда когам мушелершщмшез-кулыгын бакылауИнституттар турлер»Некелж-отбасыльщМэдениБшм беруСаяси, кукыктык,мэдени институттар112

Материалдык кундылыктар менресурстарды енд!ру жэне белу(товарлар мен кызметтер)BnniKTi колдануды жэне оган жетущрёттеуК,огам Mymenepi арасындагыкоммуникацияК,огам мушелерш физикалык каушкатерденсактауЭкономикалыкСаясиМэдени, бшм беруЭскери, кукыктык,коерсивтпс(полициялык жэнесоттык), медициналык6-такырып. Элеуметпк уйымдар.Сабакггын максаты мен м1ндеттер1: «элеуметпк уйым»,синергетикалык эффект тусййктершщ магынасын карастыру,уйымныц бастаулык сипаттары мен касиеттерш аныктау,элеуметпк уйымныц формалый жэне формальда емескурылымдарыныц айырмашылыгын табу, непзп уйымдыктурлерд! сипаттау.Бастапкы угымдар: элеуметпк уйым, максатка жету,ецбектщ белшу1 жэне мамандануы, иерархия, синершя,формадщ жэне формалд! емес уйымдар, icKep уйымдар,когамдык одактар, ассоциациялы уйымдар.Талкылауга арналган сурактар:4.«Элеуметтйс топ», «элеуметтйс институт» жэне«элеуметпк уйым» угымдарынын арасындагы езарабайланыстар кандай?5. Элеуметпк уйымньщ кандай сипатгамалык кырларыбар?6 Дан дай уйымдар турлер1 бар?113

Тапсырмалар мен жаттыгулар1.Отбасы элеуметпк топта, элеуметпк институтга жэнеэлеуметпк уйымда бола алады деген обмен кел1сес1цдер ме? ©зжауаптарьщды непздевдер.2.Элеуметок уйымдарга мысал келйрвдер:Элеуметпк уйымдар турлер!1скер уйымдарКогамдык одактарАссоциативп уйымдар¥йымдардыц аралык турлер1Мазмуны3. «¥йымдык эффект», синергия калай курылады?4. Уйымныч баскарылуы деген не?7-такырып. Элеуметпк стратификация.Сабактын максаты мен мшдеттерк элеуметпкстратификацияньш негурлым дискуссиялык жэне езект1мэселелерш талкылау: бастапкы угымдардьщ мазмунынаныктау; етратификациялык теорияларды Ka3ipri казакстандыккогам мэселелерш сараптауда колдана бшуге дагдылану;мобильдшк турлер! арасындагы айырмашылыкты аныктау.Бастапкы угымдар: элеуметпк дифференциация,элеуметпк стратификация, элеуметок курылым,етратификациялык жуйе, элеуметпк мобильдшк.Талкылауга арналган сурактар:1. К,азакстандык котам етратификациялык жуйешп кандайтитмен енпатталады? Eip когамда барлык етратификациялыкжуйелердщ 6ip уакытта болуы мумкш бе?2.Тапты аныктаудын критерий!. Батые элеуметтануындаэдетте тапты аныктаудын ею критерий! колданыладысубъективп жэне объективп. Cy6beKmuemi езш-вз!идентификцациялау принципше негтзделген, я гни котам114

мушелершщ ездерш кандай элеуметпк кабатка жаткызатынынемесе индивидтердщ ездерш кандай тапка кГршетяй туралыойларынан шыгады. Элдеуметганушылар колданатанобъективт1 критерий индивидтщ ойынан тэуелдо емесбелллермен аныкталады. Мысал келпрйщер.Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Керсетшген угымдардыц мазмунын ашьщдарУгымдарТапСтратаКастаСтратификацияЭлеуметпк курылымЭлеуметтйс мобилдйнкСтатусЭлеуметпк дифференциацияМазмуны2. Элеуметпк мобилдшйстщ негурлым толык аныктамасьш. бервдер. Элеуметтйс мобилдшйс —бул:• индивидтщ, топтыц немее элеуметтйс объектшщ кезкелгенэлеуметпк тугырыныц 63repyi;• иерархиялык саты бойьшша жогары немесе темен карайжылжу;• K3cin6H карьера.3. Теменде керсетшген ей ойдьщ кайсысы дурысырак?Неге? Олар б1рдей дурыс бола ала ма? Баскашаварианттьщ болуы мумюн бе?Opoip кедей адам осындай жагдайы уш'н вз>жауапкершшйсте, ягни кедейшшк - адамньщ 6enruii-6ipэрекепнщ нэтижесьКедейшшйс уш*н жауапкершшк мемлекетте, ягникедейшшйс — белгш 6ip саяси, экономикалыкшешшдердщ нэтижесь4. Э|леуметгнс мобилдшйс болуы мумюн:115

• TiK жэне• Ерш нзж эне__________________________________________• Жеке басты жэне _____________________________________• TiK ерлеуш! жэне _____________________________________Статустердщ эр турлергае мысалдар келмрщдер;• Алдьш-ала (бершген) статус____________________________• Жасапынган статус__________________________________ __• Теракты статус_________________________________ _• Уакьггша статус_________________________________________• Формальд1 статус___________________________________ ___• Формалзд емес статус_________________________________8-такырып. Т улга н ы ц элеум еттену!Сабактын максаты мен мшдеттерк тулга мен когамарасындагы езара байланыстьщ ерекшелшн табу; элеуметпкбайланыстар мен катынастар жуйесшдеп тулганыцэлеуметтену1 процесш керсету; оньщ статустер1 мен релдершщерекшелитн, сонымен катар когамньщ эр ypni салаларындагыesiH-63i жузеге асыру мумкшдштергн керсету;Бастапкы угымдар: адам, индивид, тулга, адаптация,тэрбие, бш м беру, канта элеуметтену, Kepi элеуметтену.Талкылауга арналган сурактар:7. Тулга угымы. Тулга элеуметтанулык сараптаудьщ жэнекогамдык катынастардьщ объекте! ретшде.8. Тулганьщ элеуметтену!. Тулга элеуметтену! институттары.9. Тулганыц дамуы туралы теориялар.Тапсырмалар мен жаттыгуларСуракка жауап берщцер.1. «Шыгыс еркениеп дуниеш кайта куруга емес, адамньщ iuiKiдуниесш байытуга багытталган. Адам коршагаи табигатпенемес, езг-езшен курескен» («Мудрое слово Востока»). Осыой тулганьщ элеуметтену! тужырымдамасымен калайсэйкестенедо?116

2. Абайдьщ 37-mi К,ара сезш тулга элеуметтену1 процейтургысынан туйщцруге тырысыцдар.3. Элеуметтануда адамды e3i юретш элеуметок байланыстармен кар ым-катынастар жуйей тургысынан толыгыменсипаттауга болады деген амал бар. Осы дурыс па? Сендеронымен келюейндер ме? Аргумент келпр1цдер.9-такырып. Девнантты мшез-кулык.Сабактыц максаты мен мшдеттер!: адамдар мшезкулыгындагыэлеуметок кундылыктар мен нормалардьщмацызын, элеуметтж бакылау мен эр Typni девиация турлергнщерекшелжтерш терен туйнуд! кальттастьфу. Ауыткушы мшезкулыктыцсебептерш когамньщ криылык непзшдеп дагдарыстургысынан алганда сараптау.Бастапкы угымдар: элеуметтж норма, куту нормасы,эдет, салт-дэстур, кундыльгктар, санкция, конформизм, девиант,делинквент, аномия, ритуализм, мятеж, стигма, ретритизм,инновация, кылмыс, маскунемдж, нашакорлык, суицидтж мшезкульщ.Талкылауга арналган сурактар:5. Элеуметпк мшез-кулык: нормалар мен патология.6. Девиация угымы.7. Делинквенттж мшез-кулык.8. Девиацияньщ себёптёрш зертгеудеп непзп амалдар.9. Девианттьщ мгаез-кульщтьщ непзп турлерьТапсьфмалар мен жаттыгулар|| Агылшын философы жэне тарихшысы А.Тойнбн«Кундылык, уакыг тэднзда сапыстырмалы» - деп жазган.Крапай ойлайсыцдар, автор осы ойымен нен! бшдорпйкелген? Эз ойларыцды бидарщдер.2. «Кылмыс —калыпты адамдардыц калыпсыз жагдайлар гакалыпты реакциясы» — дейд1 Р. Мертон. Осы ойга езойларыцды айтыцдар. Кьшмысты осылайшатрактаттауга келюесщдер ме?117

3. Француз математип А.Кетле кылмысты сараптаугастатистикалык; эдюп колданды. Оньщ алган нэтюкелер1кылмыстьщ саны жылдан жылга айтарлыктайезгермейтшш, ал оньщ курылымы салыстырмалы турдетеракты больш калатынын дэлелдейд!- А.Кетленщзерттеушщ нэтижелерг н ет бициредц? Оньщ непзшдекандай корытындыга келуге болады?10-такырып. Ецбек элеуметтануыСабактыц максаты мен М1ндеттер1: ецбекп зерттеудепэлеуметтанулык амапдьщ ерекшелтн карастыру, «ецбексипаты», «ецбек мазмуны», «ецбек шарты» сиякты угымдардьщмазмунын талкылау, ецбекке катынастыц объективи жэнесубъективп факторлерш аныктау, ецбек мотивациясы жэнеынталандыру угымдарын карастыру.Бастапкы угымдар: ецбек элеуметгену!, ецбекэлеуметпк-экономикалык процесс ретшде, ецбекэлеуметтенутщ пэш жэне м1ндеттер1; ецбек сипаты, мазмуныжэне шарты, ецбекке катынас, мотивация, кажеттшк, ецбеккеынталандыру.Талкылауга арналган сурактар:6. Ецбекп зерттеудеп элеуметтанульщ непзп мшдеттер1кандай?7. Ецбек сипатьш капай тусшуге болады?8. Ецбектщ мазмунын кандай факторлер сипаттайды?9. «Ецбек шарты» категориясьшьщ непзпкурастырушыларын атацдар.10. Адамньщ ецбекке карым-катьшасын немен елшеугеболады?Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Келеа ойларга тусшктеме жасандар.I Ецбек *- адамзат емйршдеп мэцгшк, жаратылысты жэнеец бастапкы шарт. Кец магыиада ецбек угымы118

адамдардьщ материалдык байлыктарды гана eimipyiемес, сонымен катар рухани кундылыктарды да жасауы.■ Ецбек — адамдардьщ материалдык жэне мэденикундылыктарды жасауга багытталган максатты эрекет!Ецбек адамдардьщ 0Mip TipmmiriHiH непз1 жэнебулжымас шар ты.■ Ецбек белгш 6ip когамдык кальш (адам — когамдыкболмыс), адамдардьщ ецбек процесса барысындагы езаракарым-катьшастары. Сондыктан еркениет тарихы, адамтарихы — бул тек енбек куралдарыныц, затгарьшьщ жэнетэсшдершщ гана эволюциясы емес, сонымен катарб1ршама дэрежедеп ецбек nponeci барысындагы адамдарарасындагы карым-катынастьщ да унем1 e3repin отыруы.2. А. Маслоудьщ теориясьша сэйкес кандай кажегплйстерецбекй канагатгандьфады? Мысал келпрщдер.3. Кызметкердщ канагаттанушылыгьшьщ ецбек сапасьша жэнетшмдшгше типзетш ыкпальша ем1рден мысал келттрщдер.11-такырып. Экономикалы к элеуметтануСабактын максаты мен мшдеттерп экономикасаласындагы непзп элеуметтанулык зерттеулердщ аясынаныктау, экономикалык элеуметганудьщ ipreni угымдар ыньщмагынасьш карастыру - экономикалык мшез-кулык,экономикалык сана жэне ойлау, экономикалык мэдениет.Бастапкы угымдар: экономикалык элеуметтану,экономика, экономикалык, экономикалык институт,экономикалык сана мен ойлау, экономикалык мэдениет.Талкылауга арналган сурактар:5. Экономикалык элеуметганудьщ объекты не больштабьшады?6. Классикалык экономикалык элеуметтанудыц еюлдершатацдар.7. Элеуметпк-экономикалык процестердо зерттеуде кандайжалпы гылымдык жэне жалпы элеуметпк угымдарколданылады?119

8. «Мэдениет» категориясыныц дэстурш аныкгамасынкурастырьщдар. «Мэдениет» жэне «экономикалыкмэдениет» категорияларьш сэйкестендорщдер.12-такырып. Элеуметпк конфликтшер элеуметтану ыСабактыц максаты мен мшдеттерк элеуметпкконфликтшер табигатын карастыру, элеуметтж конфликтшердщнепзп вту сатьшарын сипаттау, конфликтшерщ шешудщжолдары мен эдгстерй элеуметпк конфликтшердщ карапайымжэне курдел! турлерш талкьшау.Бастапкы угымдар: элеуметпк конфликт, элеуметпкконфликтшердщ карапайым жэне курдел! турлер1,конфликтшердщ фазапары мен сатылары.Талкылауга арналган сурактар:7. Элеуметпк конфликт угымы HeHi бшд!ред|?8. Карапайым жэне курдел1 конфликт турлерше нактымысал келпрщдер.9. Конфликт кезецдерш толык сипаттавдар.10. Конфликтшерщ шешудщ жолдары кандай?Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Сендердщ ойларьщша элемнщ эртурл! елдершдебайкалатын ултаралык; алаквздйс пен этникааралыкконфликтшердщ себептер» неде? Бул себептерда жоюгабола ма жэне кандай шаралар колдану кажет?2. Элеуметпк конфликтшерд1 шешудщ бейбгг жолдарыбола ма? Оларды керсетшдер.120

13-такырып. Элеуметтанулык зерттеу: угымы, турлершпроцедураларыСабакты н мацсаты мен М1ндеттер1: элеуметтанульщзерттеудщ эдостемеы мен логикасыньщ epeKmeniriH аныктау,элеуметтанулык зерттеудщ багдарламасы мен кезендер!,зерттеудщ ipiKTey эдici жайында KepiHic алу.Бастапкы утымдар: барлау, сипаттау жэне аналитикалыкзерттеулер, нуктелж жэне кайталанган зерттеулер,элеуметтанулык зерттеудщ багдарламасы, гипотеза, ipiKTey,ipiicrey Tunrepi.Талкылауга арналган сурактар:1. Элеуметтанулык зерттеудщ nnrrepi мен турлерь2. Элеуметтанулык зерттеудщ багдарламасы кандайэлементтерден турады?3. Ipiicrey зерттеушщ артыкшьшыгы неде?Тапсырмалар мен жаттыгулар1. Керсетшген тужьфымдарды назар койып окып шытьщдаржэне сэйкес вариантты тандау жэне белгшеу аркылыкелшщдер (келкпевдер).а) Барлаулык зерттеу — кубьшысты нетурлым терецзерттеу, ол курылымды тек сипаттап кана коймай, соныменКатар оньщ сандык жэне сапалык параметрлерш де аныкгайды.- иэ- жокб) панелдае зерттеу —бул кайталанган зерттеулердщ 6ip Typi-иэ- жокв) мэселе — бул эркашанда бшм (мысалы, адамдардьщэлеуметпк кугу! туралы) мен бшмеудщ (мысалы, осыкуташмдерщ жузеге асьфу жолдары туралы) арасындагыкарама-кайшылык- иэ-жок121

г) зерттеудщ максаты зерттеудщ мазм^ндык, эдкпк жэнеуйымдастырушылык мшдеттершщ нактылануы.- иэ- жок2. Угымдар мен аныкгамалар арасындагы сэйкестаспкерсетчцдерУ гы м дарАныкгамалар1)Барлаулыкзерттеудч кандай да 6ip процестщ немесе^бЬИЫСШН Н Вхуралы акпарат беретш бФак рет зерттеу.2)Сараптамальщзерттеу• • fiin туггастык ретшдеп■ В | ^ В ^ yreбагьггталган._________3)СипатгамалыкВ ) каядай да « Рзерттеу4)Нуктел1к зеРтге>Г— ^ уяНЗD К¥РЬ1ЛЫМДЫ тек^ п ыстъ1---------------- - ерекшелен^н5)ТренД-пк зер п «У122

6)Панедщк зерттеу Е ) белгш 6ip процессп немесекубылысты алдьш-ала тергеу ушшколданылады.7)КагортгыкзерттеуЖ ) элеуметтанулык зерттеудщ негурлымкурдел1 Typi, ол зерттелшетш кубылыс,оньщ курылымдык элементгер1 жайлысалыстырмалы турде тутастай KepiHicTiкурастьфуга мумкшдк бере алады.14-такырып. Э леум еттанулы к зерттеудщ aflicrepiСабактын максаты мен мшдеттерш элеуметтанулыкзерттеудщ эдютер1 туралы, оларды колдану epeKineniicrepiтуралы KepiHic алу, олардьщ артыкшыльщтары менкемшшктерш талкылау, непзп элеуметтанулык эдютерд!колдануга койылатын кейб1р талаптарды оку.Бастапкы угымдар: кужат, кужаттарды сараптау, пптейжэне сырттай бакылау, сауал, анкеталау, интервью, сурактыцтиптер1 мен турлерьТалкылауга арналган сурактар:7. Элеуметтанулык зерттеудеп кужаттарды сараптау эдюшколданудьщ мацыздьшыгы неде?8. Гылыми бакылаудьщ кунделисп бакылауданайырмашыл ыгы неде?9. 1штей жэне сырттай бакылау.10. Эксперименттер Typi.11. Сауалнаманьщ непзп калыптарын — анкеталау менинтервьюдо салыстьфьш сараптау.12. Сурактар типтерь123

Таоеырмалар мен жаттыгулар1 XтолардащЭй ар~ •*—

Студенттердщ ездж жумысы (С0Ж )шецбершдеп тапсырмаларс е ж №11-uii дэргсте кездесетш терминдер мен уЕымдардыцаныктамалар сездйшен Kenripin жазыцдар:- абстракция;I этимология;- котам;- niiniH (форма);- жуйе;- курылым.с е ж №21-ini дэргстен магьшасы ездерще тубше дешн туйннсйзугымдар мен терминдерщ квппрщдер. СездЬстен олардыц кецаныктамасын табыцдар.с е ж №зКелей сурактарга жазбаша жауап берщдер:1) Нёлйсген О. Конт элеуметтанудьщ непзшКалаушы больш табылады?2) Элеуметтанудьщ мацызы неде жэне нел1ктенKa3ipri заманда оньщ pani артып келед1?с е ж №4Крсымша оку эдебиеттершен келей элеуметтанулыкбагдарлар туралы акпарат табьщдар:- эмпирикалык элеуметтанудьщ Чикаголыкмектеб1;- Р. Дарендорфтыц конфликт парадигмасы.Олар туралы кыскаша конспект жасацдар.¥сынылатын эдебиетСоциология / Э.В. Тадевосянныц ред. М., 1997. - 114-123 б.125

с е ж №5«K,of£lm» жэне «табигат» угымдарыныц арасалмагы» аттытакырыпта ездерщнщ ойларыцда жазбаша мазмундандар.Усынылатын эдебиетСоциология. Основы общей теории: Г.В. Осиповтыц ред.окулвщ курал. М.: Аспект-Пресс, 1998. - 102-109 б.Социология / Э.В. Тадевосянныц ред. М., 1997. -141-143 б.с е ж №6«Тутастай элеуметпк жуйе ретшде когам не больштабылады»? деген сдоакк жазбаша жауап бервдер.Усынылатын эдебиетСоциология. Основы общей теории: Г.В. Осиповтьщ ред.окулык курал. М.: Аспект-Пресс, 1998. - 119-123 б.Социология / Э.В. Тадевосянныц ред. М., 1997. -146-147 б.с е ж №7Элеуметтанулык окулыктардан «элеуметпк кауым»«элеуметпк топ» угымдарыныц эр щрЗп угымдарын Kemipinжазыцдар. Оларды салыстырыцдар.Усынылатын эдебиетРадугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэрштер курсы. —М. «Владос», 1995.-77-806.Социология / Э.В. Тадевосянныц ред. М., 1997. -150-153 б.с е ж №8Жазбаша ездерщнщ элеуметпк статустарьщды жазыпшыгьщдар (туа 6inceH жэне жасалынган).с е ж №9Кестеде керсетшген элеуметпк ннститугтардьщ кайсысыкогамнын непзп кажеттииктершщ орындалуын камтамасызerefli? Кестеш Kemipin жазып, оны толтырыцдар.126

КажеттшктерТуудыц кайта eimipmyiКаушйзднс жэне элеуметтжтэртшЫздисБшм беру, ескелец урпактытэрбиелеу, кадрлер дайьшдауРухани мэселелерд1, ом1рдщмагьшасын шешуЭлеуметтж институттарс е ж №ioКогамньщ 6ip-eici элеуметпк институгын сипаттавдар,мысалы дан жэне семья, оньщ тарихи эволюциясын, когамдагыкызметш, оларга кзретш элеуметпк уйымдарын.¥сынылатын эдебиетРадугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэрютер курсы. - М.«Владос», 1995.Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс - М.: Прометей, 2001с е ж № пСезд1ктен ^гымдардыц аньщтамаларын Keuiipin жазьщдарI максат- кызмет- жоспарлау- демократизациялаус е ж №12Окулыктан келес1 угымдардыц аныктамаларын Keniipinжазьщдар:- синергетикалык эффект;- элеуметпк институт;- элеуметпк уйымдастыру.Усынылатын эдебиетРадугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэр1стер курсы. - М.«Владос», 1995.Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс.- М.: Прометей, 2001.127

с е ж №13Тарих окулыкгарынан кулиеленушшк жуйе мысалдарынKeinipin жазыцдар (антикалык кулдьщ, 1861-1865 жылдардагыазаматтык согыска дейшп Солтустж Американыц оцтусппндепплантациялык кулдык т.б.).с е ж №14Элеуметпк мобильдишт сипаггаушы мысалдаркетзрщдер.Мобильдшк турлер1Жогары ерлеутш жеке элеуметпкмобильдшкТвмендеуш жеке элеуметпк мобильдшкЖогары ерлеуий ужымдык элеуметпкмобильдшкТемеидеупп жеке ужымдык мобильдшкМысалс е ж №15Келесй сейлемдерд! окыцдар-“Адамда адамды дамьпу” (Н.г. Черньшевский)-“Адамда адамды табу” (Ф. М. Достоевский);- “Тулга деген1м{з элеуметтйс угым, ол табигаттжогарылыкты, адамдагы тарихилыкты камтиды” (JI. С.Выготский).Осыларды капай тусшепнд1ктер1ч туралы ауызша жауапдайьшдавдар.с е ж №16Кандай ой-пж1рд1 жалпыадамзаттыкка, упттыкка,таптыкка, жекешел1кке жаткызасьщдар?- кедейпшпк - кемктгк емес;г нектепм келсе соны ютеймш;- туысканынын ел1мше кек алмаган —еркек емес;- улкендерд1 сыйлау керек;- жаксылыхка жаксылыкпен кайтару керек;cepi сезш устауы кажет.128

сеж №17Француз элеуметтанушысы санкцияньщ уш TypiHкерсетедка)физикалык;;б)экономикалык;в)эюмшшцс.Теменде керсетшген мысалдардан осылардыга сэйкескелетш санкдияларды тацдацдар:а) айып;б) кьгзметтен босату;в) кузетке алу;г) кызметшен аластату.сеж №18КелеЫ угымдардьщ анаыктамаларьш Kemipin жазьщдар- девиантты мшез-кулык;;- девиант;- делинквента мшез-кулык;| конформизм, инновация, ритуализм, ретритизм;бунт (Р. Мертон теориясы бойьшша);- кылмыскерлнс;- нашакорлык;- суицид.Бершген аньщтамаларды жатгап алыцдар.сеж №19№ 10 дэрктен езедерще магынасы туешйсаз угымдар ментерминдерд1 Kemipin жазьщдар. Сезд1ктен олардьщаньщтамасьш табьщдар.сеж №20©здерщнщ сабакда деген карым-кдтынастарьщ кандайобъектив-ri жэне субъективи факторлармен жэне шарттарменаныкталатыны туралы ойланып жазыцдар. Осы тапсырманыорьшдау ушш адамньщ ецбекке деген карым-катынасы туралыдэркпк материалды колданындар.129

сеж №21Аньщтамалар сездитнен экономикалык; процестерд1зертгеуде колданылатын жалпы гылыми жэне жалпыэлеуметтанулыкугымдар мен категорияларды xemipin жазыцдар:- процесс;- байланыс;- бекемдшк;- даму;- нарык;- ендорю.СвЖ №22Сезджтен келей угымдар мен категориялардынаныктамаларын xemipin жазыцдар:- конкуренция;- жумысбастылык;- ужым;- мотивация;- когамдык ой-epic;- жекемешшк;- экономикалык мшез-кулык;- экономикалык ой-epic;- экономикалык мэдениет.СвЖ №23-24“Элеуметпк конфликтшердг болдырмау жолдары менкураддары” атты такырыпта эссе жазыцдар. Эссе жазуда нактымысалдар кегтрщцер.СвЖ №25“ЖОО-да студенттердщ оку процейнщуйымдастырылуымен канагаттануы” атты такырыптага зерттеубадарламасыныц методологиялык бел1м1 керсеттген кестементанысывдар. Багдарламаныц элементгер1 мен магынасыарасындагы аракатынасты керсетщдер.130

Элеуметтанулык зерттеубагдарламасыньщэлемент!1. Зерттеумэселесшнепздеу2. ЗерттеуобъектамЭлементтер мазмуныА ) оку процесш ^йымдастырудьщ эркилыжактары туралы ездершщ ой-niicipiH айтуытшс студенттерБ)жалпы оку процей, оныц кейб!р жекеэлементтер1, оку процесш уйымдастыругаэсер ететш факторлар мен шарттар, окупроцесшщ жеке элементтер1менстуденттердщ канагаттану денгеш3. Зерттеу пэш В) элеуметтанулык; зерттеу нэтижесшщнепз1нде жоо-ньщ басшыларына арналган,6iTipyuii тулектерда дайьшдаудьщ сапасынкетеруге койылатын талаптарга сэйкес, окупроцесш жаксартуга багытталганпрактикалы мэцщ кепшдеме жасау4. ЗерттеумаксатыГ ) ЖОО-да оку процесш ^йымдастырустуденттерд1 даярлаудьщ сапасьшжаксартуды аныктайды жэне болашактаолардьщ маман больш кальпгтасуыньщфакторы больш табылады. Накты 6ip жоодастуденттердщ оку процесшщуйымдастырылуымен канагаттануы осымекеменщ элЫз жэне купгп жактарьшаньщтауга, жэне де оларды шешудщKOMraieKCTi шараларын жасаугакемектеседь131

се ж №26Элеуметтанулык зерттеулер тапсырушынынинициативасымен болтын элеуметпк тапсырыс непзшдекалыптасады. Элеуметтанулык зерттеудеп шлымиуйымдастьфушылыкменеджмент сурактары бойьшша непзпаужайларды конспектшецдер.С0Ж №27Социология окулыктарынан кй1ес! кркат турлершщаныктамаларын Kemipin жазьщдар, оны казакшага аударывдар.СтатистикалыкВербальд!РесмиРесми емесЖазбашаИконографиялыкфонетикалык.С0Ж анкеталар 1 Н Имэселерш W ашатын W m матери m im Ш Ш 0лард“конспектшецдер.се ж №29-30 . ш бос уакытгарынуЯтакырыптагы “ж о° анкетаз ^ г г е у ж у р п з ^ Р -132

Р еф ер а ттар т а к ы р ы п т а р ы1. Элеуметтанудын когамды элеуметпк реформалаудагы редк2. Элеуметтану жэне элеуметтж философия.3. Элеуметтану жэне тарих.4. Элеуметтанулык зерттеудеп теоретикалык жэнеэмпирикальщ.5. Элеуметтанульщ ездж гылым ретшде пайда болуы (О. Контжэне Г. Спенсер).6. XIX гасырдыц екйпш жартысындагы жэне XX гасырдьщбасындагы классикалык элеуметтанулык ой (К.Маркс,Э.Дюркгейм, М. Вебер)7. Казфп замандагы Казакстандагы элеуметтанулык ой:сипаттык белгшерй даму мэселелер!.8. Когам элеуметтж нактьшык жэне элеуметпк жуйе репнде.9. Когамньщ к¥рылымындагы элеуметтж топтар жэнекау ымдастыктар.10. Когам ем!ршдеп элеуметтж институттардьщ орны менрелдер!.11. Тулга больш туа ма, элде калыптаса ма?12. Элеуметпк К¥РЬШЬ1М жэне элеуметтж мобильдшк.13. Когам ем1ршдеп элеуметпк бакылаудьщ орны мен рель14. ЖаЬандану дегешм1з не жэне каз1рп заманда ол калайкершед1?15. Топтагы баскарушыльщ жэне кеш басшылык16. Уйымдасу элеуметтж топтьщ мацызды сипаттамасы репнде133

17. Тулганыц элеуметгенушдеп салт-дэстурлер, эдетгурыптардьщрелдерь18. Эйел мен еркек, жыныс жэне элеуметтйс рвлдер.19. рмрми мэдениеттердегт тулга угымы.20. Мэдениет жэне элеуметпк нормалар.21. Девиация дэне элеуметпк зулымдых мэселесг22. Кдылмыстьщ непзп концепциялары.23. Кэсшкерлш элеуметпк к^былыс ретшде.24. Каз1рп замангы Казахстан когамыныц элеуметпккурылымы.25. Трансформациялану кезеншдеп мобильдшйспц Heri3riфакторлары мен каналдары.26. Элеуметпк институттардыц элеуметтеу процесшдеп жэнекогамдагы элеуметпк карым-катынастарды реттеудепмацызы.27. Элеуметок институт жэне оныц накты уйымдар менэлеуметок топтардан айырмашылыгы.28. Олеуметтанудагы бакылаудыц ерекшелт.29. Элеуметтанудагы экспернментгер Typi.30. Контент-анализ.31. Социометриалык сауалнама.134

¥ с ы н ы ла т ы н эдебиеттер raiM i1. Аженов М.С., Бейсенбаев Д-Э. Социальнаястратификация в РК. Алматы. - 1997.2. Аженов М.С., Садырова М.С. Кедейлж социологиясы. -Алматы: К^азак университет!, 2004.3. Аженов М.С., Садьфова М.С. Социология образования.—Алматы: К^азак университет, 2007.4. Американская социология: проблемы, перспективы,методы. М., 1972.5. Американская социология: традиция и современность(курс лекций). Екатеринбург, 1997.6. Анурии В.Ф. Основы социологических знаний.Н.Новгород, 1998.7. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. - М.,1993.8. Абдирайымова Г.С. Ценностные ориентациисовременной молодежи (социологический анализ):монография. —Алматы: Издательство БАУР, 2005. - 302с.9. Асп Э.К. Введение в социологию. СПб, 1998.10. Батыгин Г.С. Происхождение социологии // Вестник АНСССР, № 2, М., 1991.11. Бергер П. Приглашение в социологию. М.: Аспект-Пресс, 1996.12. Большой толковый социологический словарь. Т. 1-2. -М., 1999.13. Волков И., Мостовая Н. - Социология. - М., 2004.14. Габдуллина К.Г., Аженов М.С. и др. Социология. -Алматы, 2000.15. Гидденс Э. Социология. —Челябинск, 1993.16. Голосенко И.А., Козловский В.В. История русскойсоциологии 19-20 вв. М., 1995.17. Гофман А.Б. 7 лекций по истории социологии. М., 1995.18. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западнаясоциология. - М., 1997.19. Добреньков В.И., Кравченко М. Социология. Кыскашакурс. —М., 2002135

20. ДобренысовВ.И., Кравченко А.И. Фундаментальнаясоциология. В 15 томах. - М., 2003.21. Изтелеуова М.С. Социология труда. —Алматы, 2003.22. История социологии в Западной Европе и СШ А /Отв.ред.Г.В.Осипов. М., 1999.23. Кравченко А.И. Общая социология. —М., 2004.24. Лавриненко А. Социология. - М., 2001.25. Основы социологии. 2 бел1мнен т^ратын дэрютер курсы./ А.Г. Эфендиевтщ ред.- М., 199426. Рабочая книга социолога. - М., 1999.27. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Дэрютер курсы.- М., 2003.28. Рахметов К. Социология. —Алматы, 2003.29. Ритцер Дж. Современные социологические теории. -СПб.: Питер, 2002.30. Российская социология. СПб, 1993.31. Смелзер Н. Социология. - М., 1998.32. Смелзер Н. Социология: агылшын тшнен аудар. - М.:Феникс, 1994.33. Современная американская социология. М., 1994.34. Современная западная социология: классическиетрадиции и поиски новой парадигмы. М., 1990.35. Сорокин П А . Человек. Цивилизация. Общество /А.Ю.Согомоновтьщ жалпы. ред., карает. жэне алгысез:Агылшын тшнен ауд.-М.: Политиздат, 1992.-С. 300.36. Социальная политика / Н.А. Волгинньщ жалпы ред.окулык;. —М.: «Экзамен» баспасы, 2004.37. Социология труда. К.Г.Габдуллинаньщ ред. окульщ. -Алматы, 1995.38. Социология труда. Н.ААитовтыц ред. окулык кздэал. —Алматы, 1997.39. Социология. / Э.В.Тадевосянныц ред.. М., 1997.40. Социология. Основы общей теории: Г.В.Осиповтыц ред.окулык курал.41. Тажин М., Тажимбетов М. Социология непздерг —Алматы, 1993.42. Тажин С., Тажимбетов М. Региональная социология. —Алма-Ата, 1993.136

43. Тернер Дж. Структура социологической теории. М.,1985.44. Тощенко Ж.Т. Социология. Жалпы курс. - М.: Прометей,2001.45. Уледов А.К. Социологические законы. М., 1975.46. Фролов С.С. Социология. - М., «Логос», 1998.47. Щепанский Я. Элементарные понятия социологии. М,1969.48. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология,программа, методы. —М., 1987.137

Игершген бипмдерд1 бакылау recrLiepi1. «Социология» (элеуметтану) терминшщ этимологиясы1. Элеуметгшйске умтылу2. Заццылыктар туралы ипм3. Кеогам туралы LniM4. Адам туралы гылым5. Табигат туралы гылым2. Тылы ми танудыц объектна болып ... табылады:1. 1.Т ану npoueci багытталгандардын барлыгы2. Элеуметпк нактылыктагы ерекшелгендер3. Гылым аркылы аньщталатын нактылыктыц байланыстары,кырлары жэне карым-катынастары4. Субъективт! нактылык5. Тек кана физикалык нактылык3. Дурыс емес ойды кврсет1. Элеуметтанудыц объекпа мен пэш элеуметпкфилософияныц объекткя мен пэнше Караганда темешрекабстрактш2. Элеуметпк философия элеуметтанудьщ методологиялыкнепз1 ретшде болып табьшады3. Элеуметтанулык бшмдер элеуметпк философияньщугымдьщ аппараты мен пэщцк мазмунын байытуга сеп4. Элеуметпк философия да, элеуметтану да когамды бупндейжэне оны жуйе ретшде карастьфады5. Элеуметтану философияньщ жалпы теориялык непз1 ретшде4. Свйлемдердйц кайсысы дурыс?1. Элеуметтану когамды хронологиялы жэне нактыкарастьфады2. Тарих элеуметтануга Караганда жогары абстарктш гылымболып табылады3. Элеуметтану накты болганды жэне тарихка енгенд! ганакарастьфады138

4. Тарих элеуметганудьщ методологияльщ Heri3i репнде больштабылады5. Егер тарих когамдык; ешрдщ барлык жак^арын, аясьш,айкындалу формаларын карастыратын болса, элеуметтанукогамдагы

4. Микродецгейдеп элеуметтанулык теориялар5. Макродецгейдеп элеуметтанулык теориялар9. Элеуметтануда эмпирикалык бшйадерге жатады:1. Элеуметтанулык теориялар мен гипотезалар2. Теориялар жэне типологиялар3. Статикалык бершгендер мен фактшер4. Непзп угымдар мен категориялар5. Акпарат алу куралдары10. Теменде керсет1пгендердщ кайсысы салалыкэлеуметтанулык теорияларга жатпайды:1. Саяси элеуметтану2. Экономикалык элеуметтану3. К^кыкгык элеуметтану4. Отбасы элеуметтануы5. Этникалык элеуметтану11. Болашактагы элеуметпк процесстердщ дамуынынтенденциялары жайында гылыми-непзделген болжамдардыжасау элеуметтануда ... камтамасыз етыедк1. Гносеологияпык кызметпен2. Эристемологиялык кызметпен3. Элеуметпк бакылау кызмепмен4. К,олданбалы кызметпен5. Элемднс кезкарас кызмепмен12.Элеуметтанулык ойдьщ дамуыныц уш непзп сатыларынкерсетщдер1. Тарихтан бурынгы еткен, классикалык, Ka3ipri замангы2. Классикалык, неоклассикалык, казфп замангы3. Классикалык, каз1рп замангы, жаца4. Антикалык, ортагасырлык, жаца5. Ерте Греция лык, ортагасырлык, Ka3ipri замангы140

13. Элеуметганудьщ кандай даму сатысындаэлеуметтанулык; ойдьщ калыптасуынын алгышартыкалыптасты1. Классикалык2. Агарту flsyipi3. Ортагасырлык4. Тарихтан бурынгы еткен5. Жаца14. Эйгйп “ Саясат” ец беп ... каламына жатады1. Платонньщ2. Аристотельдщ3. Р. Мертонньщ4. О. Контгьщ5. И. Каеттьщ15. Гылы ми 6LniM, соныц 1ш1нде элеуметтанулыкта теологиямен схоластикага непзделд11. Ортагасырда2. X X гасырдьщ 6ipiHmi жартысьшда3. X X гасырдьщ екйош жартысьшда4. K,a3ipri замангы даму сатысьшда5. Антикада16. эл-Фараби ... халыктарыныц когамдык ойыныц ею л!болып табылады1. Еуропа2. Антикалык; Греция3. Орта Азия4. А К Щ5. К^ытай17. ... агылшын элеументтанулык ойыныц вк1л! болыптабылады1. Джон Локк, Адам Смит, Дэвид Юм2. Вольтер, П оль Гольбах, Дени Дидро3. Иммануил Кант, Иоганн Фихте4. М.В. Ломоносов, А.Н. Радищев, Н.И. Новиков141

5. Шарль Монтескье, Анри Сен-Симон18. Шарль Монтескье жэне Анри Сен-Симон ...элеуметтануынын жаркын еюлдер! болып табылады1. Германия2. Франция3. Англия4. Ресей5. Грек19. Эртурл1 халыктардьщ мэдениетш зерттеудо жэнесалыстыруды ... езшщ гылымн ецбектершде келт1рд!1. Аристотель2. Аль-Фараби3. Д.Юм4. Аль-Бируни5. О.Конт20. Органицизм элеуметтанудыц.... кезецшде кеч таралды1■ ерте классикалык2. жэй классикалык3. каз1рп зам анты4. орта гасьфлык5. антикалык21. Элеуметтанудагы эволюционизм дегешмй1. Когамды жасанды кэдрылым деп еесптеу2. Когамдык даму зацдарын тануга болмайтын теория3. Когамдагы езгерютерд1 б1ртшдеген занды шартталганобъективт! процесс ретшде керсету4. Мистикага жупну5. 5.1^огамды б1рден жэне бершген кэдрылым ретшде керсету22. Орта децгейдеп теориялардыц пайда болуына ецбепсщген1. Т. Парсонс2. Р.Парк3. Э.Берджесс142

4. Р.Мертоц5. Р.Дарендорф23. Элеуметпк конфликт теориясыныц дамуына езшщулкен улесш коскандар1. Аристотель мен Платон2. эль-Фараби мен Ибн-Сина3. Р.Мертон мен Т.Парсонс4. Р.Парк пен Э.Берджесс5. Р.Дарендорф пен Л.Козер24. Когамда конфликтней келнлм устем деген ереже езшщдэлелдеуш ... тапты1. Т. Парсонстьщ функционализм теориясьшан2. Р. Дарендорфтын элеуметпк конфликт теориясынан3. Р. Мертоннын орта денгейдеп теориялар жайындагыедбектершен4. Д. Александердщ интегративта элеуметтануынан5. М. Вебердщ TyciHyuii элеуметтануынан25. “ 1^огам —табигаттын 6ip белой” тезиа ... деген фактЬпбшдарёШ1. K0F3M табиги ортамен органикальщ байланыста жэне тыгызезара эрекеттесуде болады жэне ол табигаттан тыс белеккызмет ете алмайды, дамымайды2. когам езЫ ц дамуында табигаттан мулде баска зандаргабагьшады3. табигат адамсыз жумыс жасай алмайды4. адам тек кана элеуметтж жан5. “табигат” угымын шектеул1 жщ1шке магынада гана колданукажет26. Кез-келген жуйенщ айтарлыктай элпет1 болып...табылады1. косындылык (суммативность) жэне элементарлылык2. 6yTiHfliK жэне интегративтйс1. элеуметпк жэне табиги байланыстардын болуы2. дамудын максаты мен жолдары143

3. диффференцияциялану жэне белiну27. Социетальдык жуйелер аракатынасында бастапкы релд|... аткарады1. интеграционды байланыстар2. субъективт1 байланыстар3. объек гивт! байланыстар4. себеп-салдарлы байланыстар5. тарихи байланыстар28. Теменде кврсеплгендердщ кайсысын когамнын твменпжуйесше жаткызуга болады?1. Элеуметик топтарды2. Элеуметпк институттар мен уйымдарды3. Элеуметпк кауымдастыктарды4. Элеуметпк нормалар мен кундылыктарды5. Элеуметпк флора мен фаунаны29. Элеуметтану га ен алгаш рет “элеуметпк эрекет”угымын енпзген жэне оны гылыми дэлелдеген1. К.Маркс2. Э.Дюркгейм3. Г.Спенсер4. М.Вебер5. П.Сорокин30. Эм1рлйс эрекетке езшщ айтарлыкгай ыкпалынтипзбейтш сырттай, тайыз, бет калкарлык байланыстарэлеуметтануда... термишмен белпленед11. Элеуметпк езара эрекетгесу2. Социетальды байланыстар3. Элеуметпк тушсу4. Элеуметпк карым-катынастар5. Элеуметпк эрекет144

31. Теменде аталгандардыц кайсысы элеуметтйс езараэрекеттесу механизмше юрмейда?1. Эртурл1 эрекеттер жасаушы индивидтер2. Эрекеттердщ салдарьшьш болатьш сырткы дуниедепезгергстер3. Эзгергстердщ коршаган индивидтерге типзетш ыкпалы4. Эсер етштен индивидтердщ Kepi реакциясы5. Сырткы коршаган физикалык орта32. “ Элеуметпк езара эрекеттесу” ^гымыныц аныктамасынкерсетщдер1. Bip субъектшщ екйпш субъекпге эрекета йруакытта оньщKepi эрекетшщ себеп-саладары больш табылатьш езарашартты байланыстагы элеуметтйс эрекеттер жуйес!2. 0мipлiк эрекетке езшщ айтарлыктай ыкпалын типзбейтшсьфттай, тайыз, бет калкарлык, кебшде жалт еткен 6ipeHсаранбайланыстар3. элеуметпк тэртт кубылыстары арасындагы себепсалдарлыкбайланыстар4. Индивидтер мен элеуметпк топтар арасындагы калткыбайланыстар5. Азаматтык когам курастырушы адамдар мен элеуметпктоптар арасындагы элеуметпк байланыстар33. Элеуметпк езара эрекеттеспктер... критерий! бойынша6ip жакты жэне ею жакты болып ж1ктелед!1. езара эрекеттесунп субъектшердщ саны2. езара эрекетгесуын субъекилердщ езара карымкатьгаасыньщсипатгамасы3. езара эрекеттесушщ узактыгы4. уйымшылдыктын болуы немесе болмауы5. езара эрекеттердщ эдейшп34. Элеуметтануда ... снякты ек1 жалпы езара эрекеттесутиптерш аныктайды1. субъектш жэне объектш2. интеллектуальды жэне куш-ж1герл13. ортак максатка жету жэне жеке максатка жету145

4. icfcep ынтымактастьщ жэне бакталастык5. уйымшылдык жэне хаос35. «Элеуметпк кау ымдастык» угымыныц дурысаныктамасын керсетщдер1. Салыстьфмалы турде тугастыгы мен ерекшеленетш жэнеэлеуметпк эрекеттщ ез бетшше субъекпс! болып табылатыниндивидтер (нрлестт2. Fалымдар белш керсеткен абстракциялык ой болжамы3. Индивидтердщ, элеуметпк топтардьщ немесе элеуметпккур ьшымдар дьщ косьшдысы4. Белгш улпде взара эрекеттесунй алгашкы элеуметпктоптардьщ косьшдысы5. Субъекплершщ арасьшда калткы, кыска уакытша, жщнпкебайланыстар жэне езара байланыстермен силатталатынадамдардьщ 6piry i36. Элеуметпк кауымдастыкты белш керсету ушш негабола алмайтын крнтерийд! керсетщдер:1. Адамдардьщ eMip пршиппнщ десастыгы, жакындыгы2. Адамдардьщ кажеттшпнщ ортактыгы, олардын вздерщщмудделершщ уксастыгын субъективп кекейше токуы3. Эзара эрекеттесудщ б1рискен эрекетпч, эрекеттер1мен езараауысудьщ болуы4. взщщ ездпе мэдениетш калыптастыру: iunci езара эрекетгесунормалар жуйесш, ортактык, адамгершийк жэне т.б. туралы шш5. Индивидтердщ арасындагы калткы, кыска уакытша, ж1щшкебайланыстар жэне езара байланыстар37.1^андай кауымдастыктар когамнын элеуметпккурылымында белНленгендерге кагысты емес1. Мугал i'm дер2. Эскерилер3. Студентгер4. Аламан топ5. Кала тургындары146

38. Кандай кауымдастыктар когамнын элеуметпккурылымында белпленбегендерге катыстыhi Студентгер2. К,алалыктар3. Ауыл тургындары4. Аламан топ5. Мугал1мдер39.Субъектшершщ арасында калткы, кыска уакытша,ж1Н1шке байланыстар жэне езара байланыстерменсипатталатын адамдардын 6piryiHiH элеуметтануда аталуы1. Алгашкы топтар2. Элеуметпк кауымдастыктар3. Квазитоптар4. БМнпп топтар5. Формалъды емес топтар40. Массалыц элеуметтж кауымдастыктарменсалыстырганда элеуметпк топтар ... сипатталады1. Кещстйсте жэне уакытта когамньщ берштотне жэнетурактылыгына ыкпал exymi езара эрекеттесудщ бекемдтмен2. Салыстырмалы турде жогары дэрежедеуйымдаскандыгымен3. К^рамьшьщ айкын б1ркелшлтмен, ягни топка йретшбарлык индивидтерге тан белгшер1мен4. Курьтымдык уйымдар ретшде кеч кауымдастыктаргаKipyiMeH5. Жауаптардыц барлык керсетшген вариантгары ддаыс41. Шамасы, саны жагынан элеуметпк топтар... белшед11. Квазитоптар жэне 6epiK топтар2. Алгашкы жэне еюшш топтар3. Kiuii жэне улкен топтар4. Белгшенген жэне белгшенбеген5. Формальд! жэне формальд1 емес42. Элеуметтануда eici адамнан туратын топтыц аталуы1. Тетрада147

2. Триада3. Квартет4. Диада5. Еюнпп43. Топ мушелерешщ тушсулершщ едэу1р жогары жниппменжэне тыгыздьнымен ерекшеленетш Kiuii топтьщ аталуы1. Белпленген2. Белгтленбеген2) Формальд13) Алгапщы4) Екйпш44. Индивид упйн кундылыкпар мен нормалар жуйес!езшдйс эталоны болып табылатын топ1. Белгшенген2. Формальд13. Алгапщы4. EKiHini5. Референтпк45. “ Топтык динамика” терминш гылыми айналымгаюрпзген1. Эмиль Дюркгейм2. Макс Вебер3. Курт Левин4. Опост Конт5. Карл Маркс46. Жеке адамныц бершген элеуметпк топта, когамдаалатын накты орныныц, позициясыныц аталуы:1. Элеуметтйс роль2. Элеуметпк иерархия3. Элеуметпк жш4. Элеуметпк лауазым5. Элеуметпк статус148

47. Жеке адамньщ устап отырган элеуметпк тугыры оныцжекелйс таццауымен, езшдж куплмен бектлед! жэнебылайша аталады1. Алдьш -ала белгшенген статус2. Жасалынган статус3. ©Йеуметтш жж4. Элеуметтж роль5. Элеуметпк бед ел48. Жеке тулганын тырысуымен жэне ецбек сннру1менбайланысты емес когам жапсырган тугырыньщэлеуметтануда аталуы:1. Алдын-ала белгшенген статус2. Жасалынган статус3. Элеуметтж жж4. Элеуметтж рел5. Элеуметпк бедел49. Бершген статусты устап отырган адам жасауы кажетэрекеттердщ косындысынын аталуы:1. Алдын-ала белгшенген статус2. Жасалынган статус3. Э леум етпк жж4. Элеуметтж роль5. Элеуметтж бедел50. 0 M ip стилш жэне салтын, таныстар шецберш, мшезкулыкманерасын аныктайтын адам тугырынын аталуы:1. Алдын-ала белгшенген статус2. Жасалынган статус3. Ец басты статус4. Жеке статус5. Элеуметпк рел51. Адамныц езшщ тйселей коршаган ортасында алатынтугырынын аталуы:1. Алдьш-ала белгшенген статус2. Жасалынган статус149

3. Ен басты статус4. Жеке статус5. Элеуметпк рел52. Котамныц непзп кажетплйстерш канагагтандырушымацызды когамдык кундылыктар мен процедураларды6 ip i K T i p e T i n , уйымдаскан байланыстар жуйес! меннормалардыц элеуметтануда аталуы:1. Элеуметтйс топтар2. Элеуметпк кауымдастыкгар3. Элеуметпк стратификация4. Элеуметпк институттар5. Элеуметпк езара эрекеттесулер53. Сырткы (материалдык) кезкарас жагынан элеуметпкинститут дегешмЬ:1. Адамдардьщ белгш 6ip жагдайда максапы багытталганмшез-кулыктарынын стандартты б ip жиьштыгы2. Eemini 6ip материалдык куралдармен жабдыкталган жэненакты 6ip элеуметпк кызмет жасайтын адамдардьщ,мекемелердщ б1рлеспп3. Озара эрекеттесунп индивидтердщ б1рлеспп4. Тауарлар мен кызмет eimipyiiii жэне оларды белуилэлеуметпк байланыстардьщ бфлестсп5. Саяси нормалар мен мшез-кулык улгшер1нщ б1рлеспп54. Озшщ iiniei (магыналык) эрекет! жагынан элеуметтйсинститут дегешмЬ:1. Белгш 6ip адамдардьщ белгш 6ip жагдайда максаттыбагытталган мшез-кулыктарыньщ стандартгарыныц белш б ipжиынтыгы2. Белгш 6ip материальдык куралдармен жабдыкталган жэненакты б ip элеуметпк кызмет жасайтын адамдардьщ,мекемелердщ б1рлеспп3. Эзара эрекеттесуип индивидтердщ б1рлестт4. Тауарлар мен кызмет ещцруш жэне оларды белуипэлеуметпк байланыстардьщ б1рлестш5. Саяси нормалар мен мшез-кулык улгшершщ б1рлеспг>150

55. Стандартталган мшез-к^лык у лп лер !... кершедь1. элеуметпк релдерден2. элеуметтпк тугырлардан3. элеуметпк байланыстардан4. элеуметпк карым-катынастардан5. элеуметпк к^рьшымнан56. Дурыс кызметт! тандап алыцдар: экономикалыкинституттар...1. когамдык бшпкй жэне оган кол жеиозущ реттейд12. элеуметпк тугырлар мен когамдык ресурстарды белугианыктайды3. тауарлар мен кызмет енд1руге жэне оларды белуге кызмететед14. ¥дайы есуд1 жэне мурагерлисп неке, отбасы, балалардыэлеуметпк касиетте тэрбиелеулер аркылы каматамасыз етед!5. когамдагы дани, гьшыми жэне керкемдш эрекеттердщсабактастыгын дамытады57. Дуры с кызмегп тандап алыцдар: мэдени институттар...1. когамдык бшнкп жэне оган кол жепазущ реттейд12. элеуметпк тугырлар мен когамдык ресурстарды белудааныктайды3. тауарлар мен кызмет ецгйруге жэне оларды белуге кызмететедо4. удайы есущ жэне мурагерлжп неке, отбасы, балалардыэлеуметпк касиетте тэрбиелеулер аркылы каматамасыз етед15. когамдагы дши, гьшыми жэне керкемдйс эрекеттердщсабактастыгын дамытады58. Дурыс цызметт! тандап алыцдар: саяси институттар...1. когамдык билйсн жэне оган кол жетюзущ ретгейвд2. элеуметпк тугырлар мен когамдык ресурстарды белуд1аныктайды3. тауарлар мен кызмет ецщруге жэне оларды белуге кызмететед14. удайы ecyai жэне мурагерл1кп неке, отбасы, балалардыэлеуметпк касиетте тэрбиелеулер аркылы каматамасыз етед!151

5. когамдагы дани, гылыми жэне керкемдис эрекеттердщсабактастыгын дамытады59. Дурыс кызметп тацдап алындар: стратнфикациялыкинституттар...1. когамдык билшй жэне оган кол жетазущ ретгевд2. элеуметпк тугырлар мен когамдык ресурстарды белудааныктайды3. товарлар мен кызмет енд1руге жэне оларды белуге кызмететед!4. ^дайы ecyfli жэне мурагерл1юп неке, отбасы, балалардыэлеуметпк касиетте тэрбиелеу аркылы каматамасыз етеда5. когамдагы дши, гьшыми жэне керкемдш эрекеттердщсабактастыгын дамытады60. Дурыс кызметп тацдап алыцдар: туыекандыкинституттар...1. когамдык билшн жэне оган кол жeткiзyдi реттейда2. элеуметпк тугырлар мен когамдык ресурстарды белудааныктайды3. товарлар мен кызмет еншруге жэне оларды белуге кызмететеда4. удайы есуда жэне мурагерл1кп неке, отбасы, балалардыэлеуметпк касиетте тэрбиелеу аркылы каматамасыз етед!5. когамдагы дши, гьшыми жэне керкемдж эрекеттердщсабактастыгын дамытады61. Элеуметпк институттардыц реттеушййк к ы зм еп ...турады.1. когам мушелершщ ара-катынастарын мшез-кулыкстандарттарын жасап шыгару аркылы реттеуден2. когамнын элеуметпк кдоылымыньщ бер1кпгш каматамасызетуден3. элеуметпк топ мушелершщ 6ipiry, ^йымдасу, езаратэуёлдшк жэне езара жауапкершшк процестерш камтамсызетуден4. элеуметпк таМрибёсш беруден5. нормаларды сактауды бас кару жэне бакылау максатьшдааппарат таратудан152

62. Элеуметпк институттардыц когамдык аракатынастардыныгайту жэне кайта ещиру кызмет!...тирады.1. котам мушелершщ ара-катьшастарьш мшез-кулыкстандарттар ьш жасап шыгару аркылы реттеуден2. когамныц элеуметпк курылымыньщ 6epiKTiriH каматамасызетуден3. элеуметпк топ мушелершщ 6ipiry, уйымдасу, езаратэуелдМк жэне езара жауапкершшк процестерш камтамсызетуден4. элеуметпк тэж1рибесш беруден5. нормаларды сактауды баскару жэне бакьшау максатьшдаакпарат таратудан63. Элеуметпк институттардын интегративт1к кызмет1...гурады.1. ко гам мушелершщ ара-катьшастарьш мшез-кулыкстандарттарьш жасап шыгару аркылы реттеуден2. когамныц элеум етк курылымыньщ берйтгш каматамасызетуден3. элеуметтш топ мушелершщ 6ipiry, уйымдасу, езаратэуелдшк жэне езара жауапкерпшпк процестерш камтамсызетуден4. элеуметпк тэж!рибесш беруден5. нормаларды сактауды баскару жэне бакьшау максатьшдаакпарат таратудан64. Элеуметтйс институттардыц трансляциялау цызмет!...турады.1. ко гам мушелершщ ара-катьшастарьш мшез-кулыкстандарттарьш жасап шыгару аркьшы реттеуден2. когамньщ элеуметпк курылымыныц берпспгш каматамасызетуден3. элеуметпк топ мушелершц 6ipiry, уйымдасу, езаратэуелдшнс жэне езара жауапкершшк процестерш камтамсызетуден4. элеуметпк тэж1рибесш беруден153

5. нормаларды са*тауды баскару жэне бакылау максатындаакпарат таратудан65. Э леум етп к институттардыц коммуникативтйс кызмет1 ...тирады.1. котам мушелер1нщ ара-катьшастарын мшез-кулыкстандарттарьш жасап шыгару аркылы реттеуден2. когамныц элеуметпк к¥рылымыньщ берйспгш каматамасызетуден3. элеуметтйс топ мушелершщ 6ipiry, уйымдасу, езаратэуелдш к жэне езара жауапкершшк процестерш камтамсызетуден4. элеуметпк тэж1рибесш беруден5. нормаларды сактауды баскару жэне бакылау максатындааппарат таратудан.66. ЭлеуметпкииституттардываВкынкызметгер!... теоретикалык цршдан еуреггелг».1. Т. Парсонспен2. Р- М ертонмен3. М.Вебермен4. К. Маркспенч Л Мореномен67. М ы н а тркырымдпрды нкайсысыменболмайды ?максатгалган табигаты |§Р ' ■1. Элеуметпк уйы мны нм^ ^ б ^ а н ы с т ыкелюуге3. Уйыменбек^Н щнет1НДе п ^ болШбайланысты ^ ^уметпк *Y4. елеум етпкуйы м дар ткосындысы»ан п154

68. Байланыстардыц, статустердщ жэне нормалардьщэлеуметпк формализациялануы непзшде курылгануйымнын аталуы:1. Формальд!2. Формальд1 емес3. Кдрапайым4. Курдел15. Статуей69. ¥йымда жоспарсыз курылган элеуметпкбайланыстардыц, статустердщ жэне нормалар жуйесшщаталуы:1. Формальд12. Формальдо емес3. Кдрапайым4. Курдел15. Аяк-асты70. Адамдардыц б1рлеспгшщ кандай тур» уйымдаскангажатпайды:1. Кэсторын2. Саяси партия3. Кооператив4. Отбасы5. Аудитория71.¥йымныц кандай формасына муше болу адамныц саяси,элеуметтж, экономикалык, эуескойлык кажеттйнктершканагаттандырады?1. Гскерлж уйым2. Ассоциативен ^йым3. КогамДыкодак4. Аралыкуйым5. Территориялык уйым72. Негурлым аз формалнзацнялануымен сипатталатынуйым TypiH керсетщдер:1. Кэсторын155

2. Саяси партия3. Кооператив4. Отбасы5. Аудитория73. ЭК1МШ1Л 1К тэртш , ортак баскаруш ы лы к жэнетагайындау принцип!... iu iK i реттеушщ негш болыптабылады:1. Ассоциативи уйымнын2. Когамдык одактьщ3. 1скерлж уйымньщ4. Аралык уйымньщ5. Территориялык уйымнын74. Баскарушылык ыкпал етудщ тура эднгше жататындар:1. Тэрбиелеу2. Енбек шартын езгерту3. Материалдык ьшталандыру4. Буйрык5. Моральдык ынталандыру75. Мотивтер мен кажеттинктер аркылы баскарушылыкыкпал дегетмо —бр...1. Тэрбиелеу2. Бшм беру3. Ецбек шартын езгерту4. Материалдык ынталандыру5. Буйрык76. К^ныдылыктар жуйен аркылы баскарушылык ыкпалга... жаткызуга болады:1. тэрбиелеуд12. эш ш ш к статусын езгерту®3. енбек шартын езгеруд14. материалдык ынталандыруды5. буйрыкты156

77. ^орш аган орта аркылы баскарушылык ыкпалга ...жаткызуга болады:1. тэрбиелеуд!2. бш м беруда3. ецбек шартьш езгертудх4. материалдык ынталандыруды5. буйрыкты78. «Э леум ек тпк стратификация» терминш гылымиайналымга енпзген:1. Г.Спенсер2. Р.Мертон3. П. Сорокин4. Т. Парсонс5. К.Маркс79. Стратификацияныц непзйт елшемдер1 болыптабылатындар:1. Kipic, бшпк, бш м жэне престиж2. Бай лык, мансап жэне сенш3. Дшге бершу жэне Kipic4. Билйс, жеке меш шк жэне Kipic5. Дшге бершу, экономикалык статус жэне бш м80. K ip ic ... елшеиедь1. индивидтщ б е л г ш 6ip уакьгг мерз1мшде алатын акшаньщсанымеи2. орта жэне жогары оку орындарында ётюзшген жылдарсанымен1. статусын когамдык ой-пшрдеп сыйлау децгетмен2. индивидтщ кабылдаган шепим1 таралатын адамдар санымен3. салт-дэстурлермен, зацдармен аныкталатьш жэне мураменбершетш экономикалык мумющцктермен81. Б и л1к ... елшеиедь1. индивидтщ белгш 6ip уакыт мерз1мшде алатьш акшаньщсанымен157

2. орта жэне жогары оку орындарында еткЬшген жылдарсанымен1. статусьш когамдык ой-пшрдеп сыйлау децгетмен2. индивидтщ кабылдаган ineiniMi таралатын адамдар санымен3. салт-дэстурлермен, зандармен аныкталатын жэне мураменбершетш экономикалык мумшндцктермен82. BiniM ... елшенедь1. индивидтщ белгш б ip уакьгт мерз^мшде алатын акшаньщсанымен2. орта жэне жогары оку орындарында епазшген жылдарсанымен1. статусьш когамдык ой-пшрдел сыйлау децгешмен2. индивидтщ кабылдаган шеппш таралатын адамдар санымен3. салт-дэстурлермен, зандармен аныкталатын жэне мураменбершетш экономикалык мумюнд1ктермен83. Престиж... елшенедк1. индивидтщ белгш 6ip уакьгт мёрзШдде алатын акшаньщсанымен2. орта жэне жогары оку орындарында етюзшген жылдарсанымен1. статусьш когамдык ой-пшрдеп сыйлау децгеШмен2. индивид Tin кабылдаган щеппш таралатын адамдар санымен3. салт-дэстурлермен, зандармен аныкталатын жэне мураменбершетш экономикалык мумюцщктермен84. Фшико-генетикалык стратификациялык жуйе непзшде... ж аты р1. элеуметпк топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялыкбелгшер1 бойынша белшектену12. эскери-кукыктык eptecb кенд^ру3. дши тэртшпен жэне Д1ни салт-жоралармен ныкталганэтникалык эртурлшктер4. зацдык кукыктарды мецгерудеп айырмашылыктар5. билгкттк-мемлекетпк иерархиядагы жагдайы бойыншаболшектёНу!158

85. Мэдени-символикалык етратификациялык жуйенепзшде... жатыр.1. элеуметпк топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялык6enriuepi бойьшша белшектену12. эскери-кукыктык ержиз кещцру3. дани тэртшпен жэне дши салт-жоралармен ныкталганэтникалык эртурлинктер4. ецбектщ мэш мен шарты бойьшша топтардьщ 6eniHyi5. элеуметпк мацызы бар акпараттарга кол жетюзу децгешбойьшша топтардьщ белшектену186. Элеуметпк-кэсйжерлж етратификациялык жуйенепзшде... жатыр1. элеуметтж топтардьщ "табиги” элеуметтж-демографиялык;белгшер1 бойьшша бёлшектену!2. эскери-кукьщтык epiKci3 кецщру3. билжтж-мемлекеттж иерархиядагы жагдайы бойьшшабелшектену!4. ецбектщ мэш мен шарты бойьшша топтардьщ белшу15. элеуметпк мацызы бар акпараттарга кол жетмзу децгешбойынша топтардьщ белшектену187. Сословиелж етратификациялык жуйе непзшде... жатыр1. эскери-к^кыктык epiKci3 кещ цру2. завдык кукыктарды мецгерудеп айырмащыпьщтар1. билжтж-мемлекетпк иерархиядагы жагдайы бойьшшабелшектену12. ецбектщ мэш мен шарты бойьшша топтардьщ белшу13. элеуметпк мацызы бар акпараттарга кол жетюзу децгеЙбойьшша топтардьщ белшектену188. ^улиеленушыж етратификациялык жуйе непзшде...жатыр1. элеуметтж топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялыкбелплер1 бойьшша белшектеща2. эскери-кукыктык ержиз кещцру1. билжтж-мемлекеттж иерархиядагы жагдайы бойыншабелшектену1159

2. ецбектщ мэвд мен шарты бобынша топтардьщ 6ejiiuyi3. элеуметпк мацызы бар акпараттарга кол жетюзу децгешбойынша топтардьщ белшектену189. Касталы к стратификациялык жуйе н епзш де... жатыр1. элеуметпк топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялыкбелплер1 бойынша бвлшектену12. эскери-к^кыктык epiKci3 кендару1. дши тэртшпен жэне дши салт-жоралармен ныкталганэтникалык эртурлйшстер2. заддьщ к^кыктарды менгерудеп айырмашылыктар3. бшпкпк-мемлекетпк иерархиядагы жагдайы бойыншабелшектену190. Этакратикалык стратификациялык жуйе непзш де...жатыр1. элеуметтйс топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялыкбелгшерн бойынша белшектену12. эскери-кукыктык epixci3 кенгуру1. дши тэртшпен жэне дши салт-жоралармен ныкталганэтникалык эртурлшктер2. зацдык к¥кыктарды менгерудеп айырмашылыктар3. билйсик-мемлекеттнс иерархиядагы жагдайы бойыншабелшектену191. Мэдени-нормативтйс стратификациялык жуйе непзшде... жатыр1. элеуметпк топтардьщ "табиги” элеуметпк-демографиялыкбелг1пер1 бойынша белшектену12. эскери-кукыкгык ерйссЬ кевдрру1. дши тэртшпен жэне дши салт-жоралармен ныкталганэтникалык эртурлшктер2. белгш 6ip 6Mip улплерш сыйлау айырмашалыктынынбелшектену13. бшйктж-мемлекетпк иерархиядагы жагдайы бойыншабелшектену!160

92. Элеуметпк топтардьщ "табиги” элеуметпкдемографиялыкбелг1лер1 бойынша бвлшектену! ... H eri3iболып табылады1. Физико-генетикальщ стратификациялык жуйе2. Касталык стратификациялык жуйе3. Сословиелйс стратификациялык жуйе4. Мэдени-символикалык стратификациялык жуйе5. Куишеленушшж стратификациялык жуйе93. Эскери-кукыктык epbccb кенд1ру... Herbi болыптабылады1. Физико-генетикальщ стратификацияльщ жуйе2. Касталык стратификациялык жуйе3. Сословиелк стратификацияльщ жуйе4. Мэдени-символикалык стратификацияльщ жуйе5. Кулиеленушшш стратификациялык жуйе94. Дши тэртш пен жэне дш и салт-жоралармен ныкталганэтникалы к эр тур л и п к тер ... Herbi болып табы лады1. Физико-генетикальщ стратификацияльщ жуйе2. Касталык стратификацияльщ жуйе3. Сословиелйс стратификацияльщ жуйе4. Мэдени-символикалык стратификацияльщ жуйе5. Кулиелеиуиплис стратификациялык жуйе95. Завдык кукыктарды мецгерудеп айырмашылыктар...nerbi болып табылады1. Физико-генетикальщ стратификацияльщ жуйе2. Кастальщ стратификацияльщ жуйе3. Сословиелйс стратификацияльщ жуйе4. Мэдени-символикалык стратификацияльщ жуйе5. Кулиеленушшш стратификацияльщ жуйе96. Билйспк-мемлекетт1к иерархиядагы жагдайы бойыншабелшектену1... Herbi болып табылады1. Кастальщ стратификацияльщ жуйе2. Мэдени-символикалык стратификацияльщ жуйе1. Элеуметтнс-кэсшкерлйс стратификацияльщ жуйе161

2. Мэдени-нормативтис етратификациялык жуйе3. Этакратикалык етратификациялык жуйе97. Ецбектщ мэш мен шарты бойынша топтардьщ бел!ну1...негш болып табылады1. Физико-генетикалык етратификациялык жуйе2. Сословиелж етратификациялык жуйе3. Мэдени-символикалык етратификациялык жуйе4. Элеуметпк-кэсшкерлис етратификациялык жуйе5. Мэдени-нормативик етратификациялык жуйе98. Элеуметпк мацызы бар акпараттарга кол жеткпудецгеш бойынша топтардыц болшектену!... негш болыптабылады1. Физико-генетикалык етратификациялык жуйе2. Мэдени-символикалык етратификациялык жуйе3. К^лиеленушшк етратификациялык жуйе4. Элеуметпк-кэешкерлш етратификациялык жуйе5. Этакратикалык етратификациялык жуйе99. «Элеуметпк мобильдйпк» терминш гылыми айналымгаенпзген1. Г.Спенсер2. Р.Мертон3. П.Сорокин4. Т.Парсонс5. К.Маркс100. Ицдивидпц немесе топтыц статуспк тугырыныцезгерушщ элеуметтануда аталуы1. Элеуметпк стратификация2. Элеуметпк курылым3. Элеуметпк мобильдшш4. Элеуметпк иерархия5. Элеуметпк козгалые162

101. Дурыс аныктаманы керсетщдер: тргадагы табигилык-б у л :1. адамньщ элеуметтену1, баска адамдар мен карьш-кахьшасжэне 3peKerrecyi барысында алганы2. баска адамдардьщ ыкпалынан тэуелсв, адамньщ бойьшдагыбар жэне дамып отыратьш касиетп3. адамньщ жануарлармен уксастьщтары4. адам мен жануарлардьщ панда болуындагы ортактыктар5. ата-аналарьшын гендпс фонынын непзшдеп адамнынбойындагы бар жэне дамып отыратын касиея102. влеуметтену дегешм13 бул ...1. жана жагдайларга уйрену nponeci2. жаца бшмдер алу3. индивидтщ белгш 6ip бшмдер, нормалар, кундылыкгар,устанымдар, мшез-кулык ул 1®?! жуйесш мецгеру!4. элеуметгану areHTrepi мен институтгарьшьщ индивидтщрухани аясьша максатты ыкпалы5. адамньщ элеуметпк-психологиялык калыптасуы103. Ддоыс аныктаманы керсет1ццер: тулгадагы урпактан-урпакка тараушылык — б р :1. адамньщ элеуметтену!, баска адамдармен карым-катьшасжэне эрекеттесу1 барысында алганы2. баска адамдардьщ ыкпалынан тэуелсЬ, адамньщ бойындагыбар жэне дамып отыратьш касиетс3. адамньщ жануарлармен уксастыктары4. адам мен жануарлардьщ пайда болуындагы ортактьщтар5. ата-аналарыньщ гендйс фоныньщ непзвдеп адамньщбойьшдагы бар жэне дамып отыратын касиет!Ю4.Элеуметанулык тэсш тулганыц... керсетед11. психикалык бастамасьш2. элеуми психикасын3. элеуми ашшгхн4. субъективтшгш5. объективтш1гш163

105. Дурыс аныктаманы керсетщдер: тулгадагы элеумилштараушы лык — бул:1. адамньщ элеуметгену!, баска адамдармен карым-катынасжэне эрекеттесу! барысында алганы2. баска адамдардьщ ыкпалынан тэуелыз, адамньщ бойындагыбар жэне дамып отыратын касиетт3. адамньщ жануарлармен уксастыктары4. адам мен жануарлардьщ пайда болуындагы ортактыктар5. ата-аналарьшьщ гендпс фонынын негошдеп адамньщбойындагы бар жэне дамып отыратын касиетт106. Бурынгы крщылыктарды, нормаларды жэне мшезкр ы к ережелерш умыттыру... деп аталады1. Kepi элеуметгену (десоциализация)2. кайта элеуметгену (ресоциализация)3. элеуметтенуге карсылык (асоциализация)4. девиантгык мшез-кулыц5. бей!мделу107. Жаца кундылыктарга, нормаларга жэне мшез-кулыкережелерше уйрету... деп аталады1. xepi элеуметгену (десоциализация)2. кайта элеуметгену (ресоциализация)3. элеуметтенуге карсылык (асоциализация)4. девиантгык мшез-кулык5. бейймделу108. “Индивид” угымы ... б1лд1ред11. адамдардьщ барлы тна тэн жаппылама касиеттер менкабшеттердщ сипаттамсын2. ерекше тарихи дамып келе жаткан адамдар кауымын3. адамзаттыд жеке екшн4. адамзатгьщ элеуми жэне психологиялык кырларыньщ нактытасушысы5. адамньщ дамуынын корытындысы164

109. “Айнадан кершу” эффектна — озппц ойынша баскаларкалай оны багалайтыны ... жазылган1. психоаналитикальщ теорияларда2. тунга дамуыныц интеракцнонистж теорияларьшда3. танымныц дамуы теориясында4. котамдьщ-адамгершшк теорияларьшда5. бешмделу теорияларьшда110. Уйрету дегешмЬ - бул...1. жаца жагдайларга дагдылану процеа2. жаца бшмдер алу3. элеуметтану areHTrepi мен институттарьшьщ индивидтщрухани аясына максатты ыкпалы4. адамныц элеуметнк-психологиялык кальштасуы5. адам организмшщ катаю процеш111. Девианттык мшез-крыктыц мэнш тусшудепбастапкы нукте ретшде ... болып табылады1. элеуметпк к¥рылым2. элеуметпк кундылыкгар3. элеуметпк норма4. девианттык мшез-кулык5. элеуметпк стереотип112. Норманыц толык кабылдануы ... угымымепаныкталады1. «девиация»2. «ауытку»3. «толеранттык»4. «конформизм»5. «креативпк»113. К^огамныц, элеуметтж топтыц, тулганыц мшезкулыгынакоятын талаптарын бшйретш ережелершщаталуы1. элеуметпк релдер2. элеуметпк статустер3. элеуметпк нормалар165

4. элеуметпк эрекеттер5. элеуметпк езара эрекетгесулер114. К^упталмайтын мшез-кулык керсететш адамдартобыв керсетщдер1. Батырлар2. Суретшшер3. Данышпандар4. Революционерлер5. Ецбек озатгары115. ОДпталатын мшез-кулык керсететш адамдар тобынкерсетщдер1. Террористер2. Саткындар3. Отанын суймейтшдер4. Fалымдар5. ЬОылмыскерлер116. Тар магыыада девиантты мшез-кулык депауыткудыц... турш айтады1. турмеге камауга экелш соктыратын2. кукьщтык нормапардан ауытку болып табылатыы3. кылмыстык кукыктык нормапардан ауытку болып табылатын4. елдщ зацына катысты абсолюта.5. кылмыстык жаза тарткызбайтын117. Делинквентп мшез-кулык деп ауыгкудын... туршайтады1. кылмыстык жаза тарткызбайтын2. жазылмаган мшез-кулык ережелершен ауытку болыптабылатын3. кукыкка карсы болып табылмайтын4. кукыкка карсы болатын5. елдщ зацына байланысты салыстырмалы болып табылатын166

118. «К^ылмыскер болып туады деген» тужырымды жасаган1. Э.Дюркгейм2. У.Шелдон3. Р.Мертон4. Ц.Ломброзо5. Г.Беккер119. Девиацияга мезоморфтар негордым бешмд! деппайымдау айтцан1. Э.Дюркгейм2. У.Шелдон2. Р.Мертон3. Ц.Ломброзо4. Г.Беккер120. Ец алгаш девиацияныц элеуметтанулыктусЬдармесш айткан1. Э.Дюркгейм2. У.Шелдон3. Р.Мертон4. ЦЛомброзо5. Г.Беккер121. Э. Дюркгейм девиациянын непзп ce6e6i деп ...корсеткен1. кайьфшьшьщты2. аномияны3. бшмнщ жоктыгьш4. экономикалык кризисп5. саяси кризисп122. Девняциянын непзп себебш когамнын максаты менэлеуми к¥птаУшы куралдарыныц арасындагыалшакгыктан корген1. Э.Дюркгейм2. У.Шелдон3. Р.Мертон4. Ц.Ломброзо5. Г.Беккер167

123. Р. М ертон н ы ц теориясы бойы нш а конформизмдеген1м1з...1. мэдениетп максат пен куралдардьщ сэйкестенут2. максатпен келюупп, 6ipax оган жетудщ элеуми куралынTepicTeymi3. максатты TepicTey, 6ipaK онын дэстурлц когам колдайтынкуралдарьш кабылдау4. максатты да, оньщ куралдарын да терютеу5. устем максаттар мен стандарттардан алшактап, жанамак,саттар мен куралдардьщ калыптасуы124. Р. Мертонныц теориясы бойынша булнс д е т т п з ...6. мэдениегп максат пен куралдардьщ сэйкестену17. максатпен келюутш, 6ipax оган жетудщ элеуми куралынTepicTeymi8. максатты TepicTey, 6ipaK оньщ дэстурл1, когам колдайтьшкуралдарын кабылдау9. максатты да, оньщ куралдарьш да TepicTey10. устем максаттар мен стандарттардан алшактап, жацамаксаттар мен куралдардын кальштасуы125. Р. М ертонны ц теориясы бойынша ритуализмдеген!М13...11. мэдениетп максат пен куралдардьщ сэйкестену112. максатпен келюупп, 6ipaK оган жетудщ элеуми куралынTepicTeymi13. максатты TepicTey i, 6ipaK оньщ дэстурт, когам колдайтынкуралдарьш кабылдау14. максатты да, оньщ куралдарьш да терютеу15. устем максаттар мен стандарттардан алшактап, жацамаксаттар мен куралдардьщ калыптасуы126. Р. Мертонныц теориясы бойынша инновацияд егенйш ...16. мэдениетп максат пен куралдардьщ сэйкестену!17. максатпен келгсупц, бхрак оган жетудщ элеуми куральшTepicTeymi168

18. максатты терютеу, 6ipan оньщ дэстурш, когам колдайтынкуралдарын кабылдауы19. максатты да, оньщ куралдарын да терютеуi20. устем максаттар мен стандарттардан алшактап, жацамаксаттар мен куралдардыц калыптасуы127. Р. Мертонныц теориясы бойынша ретригизмдегетм^з...21. мэдениетп максат пен куралдардыц сэйкестену!22. максатпен келюупп, 6ipaK оган жетудщ элеуми кздюлынTepicTeyini23. максатты терютеу, 6ipaK оньщ дэстурл1, когам колдайтьшкуралдарын кабылдау24. максатты да, оньщ куралдарьш да TepicTey25. устем максаттар мен стандарттардан алшактап, жацамаксаттар мен куралдардыц кальштасуы128. Мэдениеттанулыц тусшпстер бойынша девиация ...нэтижесшде пайда болады.26. мэдениет нормасыньщ арасьшдагы конфликтшердщ27. адамзат эволюциясыныц ерте сатысындагы тулганыцкулдырауыныц (деградация)28. дененщ бурые кальштасуьшьщ29. когамдагы уйымдастыктыц булшушщ30. когамдык мацызды максаттар мен оларга жету куралдарынтерютеудщ129. когамдык; кауйгп дэрежеге жеткен жэне кылмыстыкicT ep зацдылыгымен аныкталатын, девиантты мшез-кулыктыц салыстырмалы турдеп мыкты Typi болып ...туешшед!.1. озш-оз1 елпру2. нашакорлык3. маскунемдпс4. жезекшелж5. кылмыскерлш130. Озш щ oM ipin киюга ой салудыц аталуы169

6. Аддиктнвп мшез-кулык7. К,ылмыскерлж8. Суицид9. Нашакорлык10. Делинквентпк мшез-кулык131. Келгсуге болмайтын тужырымдарды керсетщдер.31. Суицид-шс белсендшктщ белгш 6ip уакыттык цикш бар.32. 03iH-e3i елнрудщ саны ceficeH6ire карай есед1, сэрсенбьбейсенб1ге карай темендейщ.33. 03iH-e3i елт1ру ер адамдарга Караганда эйел адамдарарасында жшрек кездеседь34. 03iH-e3i елпру 55 жастан кейш жэне 20 жаска дейш кеб1рекжасалады.35. Суицидтнс мшез-кулык кебшде жалгыз басты адамдардаболады.132. Енбек элеуметтануыныц пэш болып ... болыптабылады.36. элеумегпк-ецбекпк карым-катынастардыц курылымы менмеханизм!, сонымен катар элеуметпк процестер мен ецбексаласындагы жайттар.37. материалдык байлыктарды енд1ру, белу, айырбастау жэнетутыну процесь38. накты 6ip ецщр1стердеп ецбекпк конфликтшер.39. когамньщ элеуметпк курылымы.40. когамньщ экономикалык базись133. Ецбектщ техникалык-экономикалык мэнц когамдыкTypi жэне элеуметтйс-экояомикалык сапасыаиыкталады.1. ецбектщ мазмунымен;2. ецбектщ сипатымен;3. ецбектщ шартымен;4. ецбекп коргаумен;5. енбекке катынаспен.170

134. Накты ецбектйс эрекеттер, кызметпк мшдеттипктер,куш-ж1герл1к жэне акыл-ойлык куаттыц денгеш,санитарлык-гигиеналык шарттар... аныкталады.6. ецбектщ мазмунымен;7. ецбектщ сипатымен;8. ецбектщ шартымен;9. ецбеюп коргаумен;10. ецбекке катынаспен.135. Енбек npoqeciH костаушы элеуметтис-экономикалык,техникалык-уйымдастырушылык жэне жаратылыстытабигифакторлардыц комплекс! болы п... тусшшедь11. ецбектщ мазмуны;12. ецбектщ сипаты;13. ецбектщ шарты;14. ецбекп коргау;15. ецбекке катынас.136. “ Енбек сипаты” тусшйтмен... аныкталады.1. ецбектщ техникалык-экономикалык мэт, когамдык niniiHi,элеуметпк-экономикалык сапасы, элеуметпк эртурлшпстерц2. накты ецбектж эрекеттер, кызметпк м1ндетплштер, кушж1герлнсжэне акыл-ойлык куаттыц децгеш, санитарлыкшгиеналыкшарттар;3. накты жумысшыныц кэсштйс 6uiiKTuiiri, жеке басыньщКасиеттер1;4. акьш-ойлык жумыс;5. ецбек процесш костаушы элеуметпк-экономикалык,техникалык-уйымдастырушылык жэне жаратылысты-табигифакторлардьщ комплекс!.137. “ Ецбек мэш туспнпмен... аныкталады.1. ецбектщ техникалык-экономикалык мэш, когамдык nimiHi,элеуметпк-экономикалык сапасы, элеуметтйс эртурлшктер1;2. накты ецбекпк эрекеттер, кызметпк мшдеттш1ктер, кушжйгерл1кжэне акьш-ойлык куаттыц децгеш, санитарльщгигиенальщшарттар;171

3. накты жумысшыныц кэсштпс бшйстшп, жеке басыньщкасиетгерй4. акыл-ойлык жумыс;5. ецбек процесш костаушы элеуметпк-экономикалык,техникалык-уйымдастырушылык жэне жаратылысты-табигифакторлардьщ комплекс!.138. “ Ецбек шарты” тусшнчмен ... аныкталады.1. ецбектщ техникалык-экономикалык мэш, когамдык пшпш,элеуметпк-экономикалык сапасы, элеуметпк эртурлинктер!;2. накты ецбекпк эрекеттер, кызметпк м1ндеттшктер, купгж1герлшжэне акыл-ойлык куаттыц децгеш, санитарлыкгигиенальщшарттар;3. накты жумысшыныц к эси тк бш ктш п, жеке басыньщKacHerrepi;4. акыл-ойлык жумыс;5. ецбек процесш костаушы элеуметпк-экономикалык,техникалык-уйымдастырушылык жэне жаратылысты-табигифакторлардьщ комплексь139. Айты лган пнарлердщ кайсысымен келкуге болмайды?1. Акыл-ойлык жумыстыц yneci негурлым квб1рек болса,согурлым ецбектщ Мэш байырак. согурлым ол жумысшы ушшкызгылыкты, согурлым ецбекпен канагаттанушык коб|рек;2. Негурлым кэсштш бш ктш к жогары болса, согурлымбаскрушылык memivmepfli жасауга катысу кажетпп кеб1рек;3. Акыл-ойлык жумыстыц улеЫ негурлым кеб1рек болса,согурлым ецбекзщ мэш темешрек, согурлым ол жумысшы ушшкызыксыздау жэне барлык тец шарттарда ецбекпенканагаттанушык аздау;4. 0цдархСТ1К конфликтшер жумыс уакытын кеп жогалтуга,ецбек тшмдиппн темендетуге экелш согуы мумган;5. Ецбекке карым-катынас дурыс, бурые немесеиндифферентп болады.172

140. Керсетшген факторлардыц кайсысы ецбек шартыныцэлеуметтйс-гигиеналык компонентше юред!?1. Автоматизациялану дэрежем;2. Ецбек демалысыньщ узактыгы;3. Куш-жЬгерге сэйкес жршс келемшщ дэрежеы;4. Элеуметпк-экономикалык жецшджтер;5. Ужымдагы моральдьпсихологаялык климат. '41. Керсетшген факторлардыц кайсысы ецбек шартыныцэлеуметтпс-ендарйггнс компонентше К1ред1?1. Автоматизациялану дэрежесц2. Ецбек демалысыньщ узактыгы;3. Куш-ж1герге сйкес жумыс келемшщ дэрежесц4. Элеуметпк-экономикалык жецивдктер;5. Ужымдагы моральдо-психологиялык климат.142. Керсетшген факторлардыц кайсысы ецбек шартыныцэлеуметтпс-пснхологиялык компонентше Kipefli?1. Автоматизациялану дэрежесц2. Ецбек демалысыньщ узакгыгы;3. Куш-ж1герге сэйкес жумыс келемшщ дэрежес1;4. Ецбек ащ ;5. ¥жымдагы моральдьпсихологиялык климат.143. Керсетшген факторлардыц кайсысы ецбек шартыныцэлеуметпк-экономикалык компонентше Kipefli?1. Автоматизациялану дэрежесй2. Ецбек орныньщ тургылыкты жершен кашыктыгы;3. Ецбек акы;4. Ецбектщ каушс1здш;5. Ецбек орныньщ комфортабельдшп.144. Автоматнзациялау жэне механнзациялау дэрежеа,ецбек орныньщ тургылыкты жершен кашыктыгы ...жатады.1. ецбектщ элеуметпк-ендоргёпк шартьша;2. ецбектщ элеуметпк-экономикалык шартьша;3. ецбектщ элеуметтйс-гигиеналык шартьша;173

4. ецбектщ элеуметпк-психологиялык шартына;5. ецбектщ элеуметпк-саяси шартына.145. Ужымдагы моральдьпсихологнялык климат, 6ip-SipiMeH жэне басшылармен аракатынас ... жатады.1. ецбектщ элеуметпк-ешйрйгпк шартына;2. ецбектщ элеуметпк-экономикалык шартына;3. ецбектщ элеуметпк-гигиеналык шартына;4. ецбектщ элеуметпк-психологиялык шартына;5. ецбектщ элеуметпк-саяси шартына;46. Ецбектщ каушиздйп, куш-жйгерге сэйкес жумыскелемппц жэне жуйкелш шнрыгудыц дэрежей, стресспкжагдайлар, комфортпйп... жатады.1. ецбектщ элеуметтнс-ещцргстнс шартына;2. ецбектщ элеуметпк-экономикалык шартына;3. ецбектщ элеуметпк-гигиеналык шартына;4. ецбектщ элеуметпк-психологиялык шартына;5. ецбектщ элеуметпк-саяси шартына.147. Ждоыс кунппн узактыгы, ецбек демаласыныцузактыгы, ецбек акы, элеуметпк-экономикалык жещлдйс ...жатады.1. ецбектщ элеуметпк-ецщргспк шартына;2. ецбектщ элеуметпк-экономикалык шартына;3. ецбектщ элеуметпк-гигиеналык шартына;4. ецбектщ элеуметпк-психологиялык шартына;5. ецбектщ элеуметпк-саяси шартына.148. М акроэлеуметтанулы к угымдарга жататындар:1. езара эрекеттесу;2. элеуметгену;3. Kimi топ;4. еркениет;5. кешбасшылык.174

149. Теменде аталган кажегплнстердщ кайсысыэкзистенционалдылыкка жатады?1. Сыйласымдьщка;2. 03iH-e3i керсетуге;3. Тагамга;4. К,аутЫзд1кке;5. Шыгармашьшыкка.150. Теменде аталган ка жетт i л iKTe р д in кайсысыфизиологиялыкка жатады?1. 0зш-ез1 керсетуге;2. Элеуметпк статуске;3. Кдрым-катынас жасауга;4. Турактылыкка;5. Кшм-киюге.151. Теменде аталган кажеттшктердщ кайсысыпрестиждийкке жатады?1. Шыгармашьшыкка;2. Болашакка сешмдинкке;3. Тагамга;4. Жаксы керупшпкке;5. Баскалардьщ езш тануьш.152. М. Маслоу теорнясы бойынша теменде аталганкажеттипктердщ кайсысы руханилыкка жатады?1. Ауамен демалуга;2. КдушЫздшке;3. Жаксы керушшкке;4. Сыйласымдыкка;5. 03iH -e3i керсетуге.53. Адамньщ тамакка, ауамен демалуга, юнмге кажетпл ...болып табылады.1. Рухани;2. Физиологиялык;3. Элеуметпк;4. Престиж;5. Экзистенционалдык175

154. Адамнын каушсид1кке, турактылыкка, болашаккасешмдьлнске каж егпп ... болып табылады1. рухани2. физиологиялык3. элеуметпк4. престиж5. экзистенционалдык155. Адамнын сыйласымдыкка, элеуметпк статуске,баскалардыц езш тануына к а ж е т т т ... болып табылады.1. Рухани;2. Физиологиялык;3. Элеуметпк;4. Престиж;5. Экзистенционалдык.156. Адамнын взш-ез1 керсетуге, шыгармашылыккаК аж етпп... болып табылады1. Рухани;2. Физиологиялык;3. Элеуметпк;4. Престиж;5. Экзистенционалдык157. Адамныц жаксы керуге, рсымга жатуга, карымкатынаска,6ipirin ецбек етуге катысуга кажетпп ... болыптабылады.1. Рухани;2. Физиологиялык;3. Элеуметпк;4. Престижге;5. Экзистенционалдык.158. Экономикалык сана-сез1м деп ... айтады.1. экономикалык нактылыкты пкелей бейнелёйтшэкономикалык бшмдердщ, идеялардыц, элеуметпк топтар мениндивидгердщ кезкарастарыныц Шртпн;176

2. рационалды тавдау максатьшда экономикалыкальтернативаларды тавдаумен байланысты адамньщ мшезкулыгы;3. экономикалык мшез-кулыктыц peneymmepi болыптабылатын, шаруашылык нормалардьщ, мшез-кулыкулгшершщ, кундылыктар мен кэсшгпс бшмдердщ 6epiK 6ip.niri;4. материалдык байлыктарды ендорумен жэне рны тутынуменбайланысты адамдар арасындагы когамдык байланыстар;5. экономикалык практика.159. Экономикалык мэдениет деп... айтады.1. экономикалык нактылыкты тйселей бейнелейтшэкономикалык бшмдердщ, идеялардьщ, элеуметпк топтар мениндивидтердщ кезкарастарыныц 6ipniriH;2. рациональды тавдау максатьшда экономикалыкальтернативаларды тавдаумен байланысты адамныц мшезкулыгын;3. экономикалык мшез-кулыктьщ perreyinuiepi болыптабьшатын, шаруашылык нормалардьщ, мшез-кулыкулгшершщ, кундылыктар мен кэсптк бшмдердщ берк 6ipniriH4. материальдык байлыктарды ещцрумен жэне оны тутынуменбайланысты адамдар арасындагы когамдык байланыстарды;5. экономикалык практиканы.160. Экономикалык мшез-кулык деп... айтады.1. экономикалык нактылыкты пкелей бейнелейтшэкономикалык бипмдердщ, идеялардьщ, элеуметпк топтар мениндивидтердщ кезкарастарьшьщ 6ipfliriH;2. рациональды тавдау максатьшда экономикалыкальтернативаларды тавдаумен байланысты адамньщ мшезкулыгын;3. экономикалык мшез-кулыктьщ реттеушшер1 больгатабылатын, шаруашылык нормалардьщ, мшез-кулыкулгшершщ, кундылыктар мен кэсштж бшмдердщ берпсб1рл1гш;4. материальдык байлыктарды ендарумен жэне оны тутынуменбайланысты адамдар арасындагы когамдык байланыстарды;5. экономикалык практиканы.177

161. Экономика лык мэдениеттщ се лекция лык кызмет! ...кершещ1. манызды элеуметпк-экономикалык; кундылыктар меннормаларды сактап калу мен оларды сабактастырудан2. мура болып калган кундылыктар мен нормалардын Ka3ipriзаманда колдануга болатындарын ipirren алудан3. эконом икал ык сана-сез1м жэне ойлау элементтершжацартудан, экономикалык ic-эрекеттщ жаца технологияларымен турлерш енд1руден4. экономикалык акыл-ойды кайта ещцруден5. когамдагы экономикалык какгыгыстарды координациялаумен ретгеуден162. Экономикалык мэдениеттщ трансляциялау кызмеп ...кершед]1. манызды элеуметпк-экономикалык кундылыктар меннормаларды сактап калу мен оларды сабактастырудан2. мура болып калган кундылыктар мен нормалардын Ka3ipriзаманда колдануга болатындарын ipirren алудан3. экономикалык сана-сез!М жэне ойлау элементтершжадартудан, экономикалык ic-эрекеттщ жаца технологияларымен турлерш ендоруден4. экономикалык акьш-ecTi кайта ендаруден5. когамдагы экономикальщ какгыгыстарды координациялаумен реттеуден163. Экономикалык мэдениеттщ инновациялау кызмеп ...кершед11. манызды элеуметпк-экономикалык кундылыктар меннормаларды сактап калу мен оларды сабактастьфудан2. мура больш калган кундылыктар мен нормалардын Ka3ipriзаманда колдануга болатындарын ipiicren алудан3. экономикалык сана-сез!м жэне ойлау элементтершжадартудан, экономикалык ic-эрекеттщ жаца технологияларымен турлерш ецдаруден4. экономикалык акып-ecTi кайта енд4руден5. когамдагы экономикалык какгыгыстарды координациялаумен реттеуден178

164. Экономикалык мэдениеттщ кай кызмет1 мацыздыэлеуметпк-экономикалык ф ц ы лы к та р меннормаларды сактап калу мен оларды болашак урпаккасабакгастыру мшдеттерш шешед1?1. Инновациялык кызмет2. Трансляциялык кызмет3. Селекциялык кызмет4. Реттеуш кызмет5. Бакылау кызметт165. Экономикалык мэдениеттщ кай кызмет1 мура болыпкалган кунзылыктар мен нормалардыц Kasipri замандаколдануга болатындарын ipiKTen алу мшдеттершшешеда?1. Инновациял ык кызмет2. Трансляциялык кызмет3. Селекциялык кызмет4. Реттеуш кызмет5. Бакылау кызмей166. Экономикалык мэдениеттщ кай кызмет1 экономикалыкic-эрекеттщ жаца технологиялары мен турлерш енд1румшдеттерш шешед!?1. Инновациялык кызмет2. Трансляциялык кызмет3. Селекциялык кызмет4. Реттеуш i кызмет5. Бакьшау кызметт167. “ Элеуметпк конфликт” угымын гылыми айналымгаенпзген1. Т.Парсонсом2. Г. Зиммелем3. П.Сорокиным4. В.Лениным5. К.Марксом168. Конфликпш окытудагы элеуметтйс-биологиялык тэсш... деген тезиске непзделед!179

1. конфликт мен курес букш Tipi жанга тэн, адамдагыагрессиялык табиги2. конфликтшердщ непзш де элеуметпк-психологиялыкмотивтер жатыр3. элеуметпк конфликтшер когамньщ б е л г ш 6ip элеуметтйскурылымымен ендхршеда4. элеуметпк конфликт кез-келген когамдык жуйеде болады5. когамда конфликт жок, тек кана карама-кайшылыктар бар169. К онф ликтйп окы тудагы М ар к си с т ж тэсш ... дегентезиске негЬделед11. конфликт мен курес букш Tipi жанга тэн, адамдагыагрессиялык табиги2. конфликтшердщ непзш де элеуметпк-психологиялыкмотивтер жатыр3. элеуметпк конфликтшер когамньщ б е л гш 6ip элеуметпккурылымымен ещЦршедй4. элеуметпк конфликт кез-келген когамдык жуйеде болады5. когамда конфликт жок, тек кана карама-кайшылыктар бар170. Конф ликтуй окытудагы д и алектикалы к тэсш ... дегентезиске непзделед11. конфликт мен курес букш Tipi жанга тэн, адамдагыагрессиялык табиги2. конфликтшердщ непзшде элеуметпк-психологиялыкмотивтер жатыр3. элеуметпк конфликтшер когамньщ белгш 6ip элеуметпккурылымымен ендаршед14. элеуметпк конфликт кез-келген когамдык жуйеде болады5. когамда конфликт жок, тек кана карама-кайшьшыктар бар171. К о н ф л и к т »» окытудагы элеум етпк-психологиялы ктэсш ... деген тезиске непзделед!1. конфликт мен курес букш Tipi жанга тэн, адамдагыагрессиялык табиги2. конфликтшердщ непзшде элеуметпк-психологиялыкмотивтер жатыр180

3. элеуметпк конфликтшер когамнын белгш 6ip элеуметпккурылымымен eHflipi лед14. элеуметпк конфликт кез-келген когамдык жуйеде болады5. когамда конфликт жок,, тек кана карама-кайшыльщтар бар172. Аталмыш элеуметтйс конфлнктшердщ кайсысы оныцкарапайым турше жатпайды?1. Бойкот2. Куш-ж1герлш агрессия3. Сездк агрессия4. Саботаж5. Когамдык наразылык173. Аталмыш элеуметтйс конфлнктшердщ кайсысы оныцкурдел1 турше жатады?1. Физикал ык агрессия2. Айдап салу3. Бойкот4. Элеуметпк революция5. Саботаж174. Элеуметтйс конфликтшердщ кайсы Typi курделiболып табылмайды?1. Когамдык наразылык2. Элеуметпк революция3. Бойкот4. Азамат согысы5. Бунт175. К аРсыласты когамдык niicip алдындадискреднтацнялау максатында айынтау, бурые акпараттарату туршде болатын конфликтшщ аталуы1. Куштяагерлш агрессия2. Бунт3. Бойкот4. Сездйс агрессия5. Азамат согысы176. Конфликтшердщ кай формасы оныц куш-жй~ерлйстуршне жатпайды?181

1. Шабу ылдау2. Кару л ы курес3. Лащеестнс4. Саботаж5. Тебелес177. Конфликтшщ G i p in u ii фазасына ... жатады1. шындалу кезещ2. бой кетеру кезещ3. конфликт болар алдындагы жайт4. конфлнктшщ тууы5. конфликтшщ вше бастауы178. Элеуметпк процестер мен кубылыстарды алдын-алазерттеуде кол а ны лады:1. Сипаттамалы зерттеу2. Барлаушы зерттеу3. Аналитикалык зерттеу4. Функциональды зерттеу5. Курылымдык зерттеу179. Цурылым гана емес, сонымен катар кубылыстардыцнегвп сандык жэне сапалык параметрлер1 де есептелетштерец зерттеудщ аталуы1. Сипаттамалы зерттеу2. Барлаушы зерттеу3. Аналитикалык зерттеу4. Функциональды зерттеу5. Курылымдык зерттеу180. Кандай да 6ip кубылыстын немесе процестщ жагдайыжэне оныц сандык сипаттары туралы акпаратты тек окып-6Liy сэпнде гана беретш зерттеудщ аталуы1. Нуктелж2. Трендтж3. Когортты4. Панельд!5. Аналитикалык182

181. Элеуметтанулык зерттеулердщ кайсысы панелдйскежатады?1. Себеп-салдарлы байланыстарды ашуга багытталган2. Инструментарий^ апробациялауга багытталган зерттеудщi3fleymi Typi3. Элеуметпк объектшщ курылымдык езара байланыстарьшсипаттауга багытталган зерттеу4. K,aficbi6ip жиынттывда жататьш 6ip объектшщ уакыткещеппнде e3repyiH зерттеуге багытталган5. Саяси партиялар мен козгалыстар туралы акпарт алугабагытталган зерттеу182. Ерекшеленген - бершген уакыт бойындагы кагорталаржиынтыктарыньщ зерттелушщ аталуы1. Нуктелж2. Когортты3. Стратегиялык4. Типи5. Трендпк183. Элеуметтйс зерттеудщ дуры с аныктамасын керсетщдер1. Объекпш зерттеудщ мазмундамасын, логикасыньщнепздемесш, зерттеу тэсшн камтитын гылыми кужат2. Зерттелупп объектшщ теоретикалык модел13. Практикалык мэселелердо шешуге цойьщатьш талаптардьщжуйеы4. Зертгелетш объектшщ кызмеп мен дамуы туралы аппаратыбар гылыми кужат5. Зерттеу объектюшщ идеалды тип184. Багдарлама элементтершщ кайсысы оныц теоретнкометодологиялыкбел!мше жатпайды?1. Мэселелйс жагдайды жэне мэселеш коюды сипаттау2. Зерттеу объекткл мен пэнш аныктау3. IpiKTeyfli непздеу4. Зертеудщ максатьш жэне оньщ мшдеттерш коюды аныктау5. Гипотеза курастыру183

85. Элеуметтанулык зерттеу багдарламасыньщ эдктемелйсбелймшш) мацсаты1. Мэл1меттер жинаудьщ эдас-тэсшдер1 мен кутит eTiHнэтижелерд1 сипаттау2. Зерттеушшщ эрекетш жумыстьщ барлык сатыларындажоспарлау3. Гылыми мэселеш кою4. Гипотеза к¥РастыРУ5. Зерттеу объекта мен пэнш аныкгау186. Сейлемд! жалгастырывдар: «элеуметтанулык зерттеубагдарламасыньщ уйымдастырушылык бел!м1...1. Зерттеушшщ эрекетш жумыстьщ барлык сатыларьшдажоспарлауды карастырады»2. Fылыми мэселеш аныктайды»3. Жалпы максатты жэне оган жетудщ накты мшдеттершкурастырады»4. М эл1мет жинаудьщ непзп куралдарын белгшейдЬ>5. Зертгелетш объект жайлы бастапкы KepiHicri жазып алады»187. Элеуметтанулык зерттеудеп гипотеза дегешмЬ —бул ...1. Элеуметпк объекплердщ курылымы, окылатын кубылыстарарасындагы байланыстардьщ сипаты жайлы непздемеленгеншамалау2. Зерттеу мэселесш концептуалды мушелеу жэне белшектеу3. Зерттеу объекпсш жуйел1 турде сапалык-сандык сипаттау4. 1р1ктеудщ тиш жэне тэсш туралы шамалау5. Социолог жасаган шамалаулардьщ дэлелдер жуйеа188. Дурыс емес сейлемд! керсетщдер:1. Зерттеудщ максаты оны сощы нэтижеге багдарлайды2. Зерттеудщ мшдетгер1 —максатты мазмуны, эдютемеа жэнеуйымдастьфушылыгы жагынан дэлдей тусу3. Мэселелпс жагдайды жэне мэселеш коюды сипаттауэлеуметтанулык зерттеудщ соцгы этапында жузеге асады4. Непзп жэне дербес мшдеттер логикалык байланысты,дербес — непзпден шыгады жэне зерттеудщ ец бастысурактарыньщ шешутш куралы болып табылады184

5. Элеуметтанулык зерттеудщ объектам - буи танымпроцесшщ неге багытталганы189. Гипотезалар... болып зюктеледй1. Терецдетшген жэне терецдеттмеген2. Сипаттамалы жэне тусщщрмел13. Эйел адамдык жэне ер адамдык4. Ыктималды жэне аныкган-анык5. Кдрапайым жэне кецейтшген190. 1рйстелген жинак деп... угылады1. Социологиялык зеррттеудщ пэщ болып есептелетшобъектшердш кепцнлт2. Непзп жиынтьщтьщ сипаттамаларын есеп шыгару3. Непзп жиьштык касиеттершщ жэне белплершщ жиынтыгы4. Бакылау объектам больш табылатьш, непзп жиынтыкганерекше эдгспен тацдап алынган элементтердщ саны5. Социологиялык мэл1меттерд1 жинау, ендеу жэне талдауэдютер1191. IpiKTey келем1 - бул...1. Непзп жиьштыкгыц сипаттамаларын есептеу2. Непзп жиынтыкгыц касиеттершщ жэне белплершщжиынтыгы3. Социологиялык мэл!меттерд1 жинау, ендеу жэне талдау9flictepi4. Респондентгердщ шамаланган жалпы саны5. 1ржтелгён жиьштыкты к¥РастыРУ гагалдершвд 6ipi192. Грйсгеудщ репрезентативтйт деп:1. Гржхелген жиынтыкты калыптастыру таейдаршщ б!р!найтуга болады2. Непзп жэне хрштелрё жиьштыктьщ элементгер1нннщбелгшервдепмагыналык уйлес^одщщкта айтады3. Зерттеу мшдетгер} тургысынан алганда ете мацызды большесептелетш, 1р1ктеудщ негап жиынтыкгьщ ерекшел1ктершбейнелей касиета185

4. H e ro ri жиынтыкгьщ белгш ерш таратудьщ сипаты туралыкорытынды жасауга мумюндйс беретш зерттеу aflicTepi5. Н еп зп жэне ipiicrejireH жиынтыкгьщ алшактык дэрежесшбейнелейтш керсепаш.193. Д уры с аны ктаманы керсетщ Ь: «С оц и ологи яда кужатдеп а т а л ы н а т ы н ...»1. статистикальщ мэл1меттердщ жиынтыгы»2. материалдык мэдениет пен турмыстыц кептеген маныздызаттары»3. хабарларды сактауга жэне жетюзуге багьггталган, арнаулытурде адам аркылы жасалынган нэрсе»4. ресми мэлшеттер жиынтыгы»5. фотопленкага жазылып алынган аппарат»194. Тем ендеп аталган кужаттардын кайсысы жеке адамгакатысты емес?1. Жиналыс протоколы2. Арыз3. Мемуарлар4. 0м1рбаян5. Хат195. К^жаттарды биографиялы к сараптау i s i c i ... непзделген1. кебшде жеке адамдардьщ ез аузынан жазылып алыныпкздрастырылган материалдарга2. архив материалдарьша3. статистикальщ материалдарга4. ресми материалдарга5. тарихи кужаттык мэлшеттерге196. Х алы кты санактау материалдары ... жатады1. архив.т1к материалдарга2. биографиялык материалдарга3. ресми емес материалдарга4. статистикалык кужаттарга5. тарихи кужаттарга186

197. Аталгандардыц кайсысы кужат угымына к1рмейд1?1. Пресса2. Гылыми публикациялар3. Материалдык мэдени затгар4. Эмпирикалык мэл1мегсердщ архивтары5. Статистикалык есептер198. Непзп жиынтык ••• журпзуде 1р1ктелген жиынтыкпенсэйкес келед11. когамдык niKipre мониторинг2. эксперимент3. бакьшау4. халыкты санактау5. кез-келген элеуметтанулык сауалнама199. Бакылаулардыц кайсысы арнайы жасалган жасандыжагдайда еткшлед1?1. Енпз1лген2. Енпзшмеген3. Далальщ4. Лабораториялык5. Формальденд1ршген200. Табиги элеуметпк жагдайда журпз1пген бакылаудынаталуы:1. Енпзшген2. Енпзшмеген3. Далалык4. Лабораториялык5. Формальдещнршген187

Социологиялык терминдер сездтАвторитарлы к (латьш c©3i autoritas — билж) — жекебилиске, жеке диктатур ага непзделген.Агрегация - белгш 6ip физик ал ык кещстткте жиналганжэне ешб!р сан алы езара бабланысты жузеге асьфмайтьшадамдардыц белгш 6ip саны.Ак жагалылар - адыл-ой ецбепн аткарушыкызметкерлер.Алгашцы топ аз санды курамы, кещстпсгеп жакьшдыгы,eMip сурушщ узактыгы, максатыньщ 6ipniri, топка Kipyi жэнемушелершщ мшез-кулыгы бейформалды бакыланатын Kiuii топ.Аномия (франц. anomia)- элеуметпк ауьггкушылыктармен устемд1К етуип мэдениеттщ элдекайда мацыздынормаларынан бас тартуга алып келетш 6ip немесе одан да кептулгалардьщ когамньщ тур акты непзп институттарымен Kipireалмайтын жагдайы.Аныкталган (алдын-ала бер1лген) мэртебе — жекеадамга оньщ тапаптары мен кабшеттерше карамастан ко гамм еннемесе топлен алдын ала бёрщетш элеуметпк позиция.Апатия — (грек, apatheia - ынтыкдау) коршаган ортагаселкос, кызыкпаушылык карым-катынас.Аскетизм - сез1мд1к калауларды шектеу, оны басыптастау немесе сан алы турде тежеу философиялык козкарасретщде.Ассимиляция - азшылык топ мэдениетшщ устеммэдениетке б1ртшдеп косылып кетуьАссоциация — ею немесе 6ipHeine улплердщ, ойлардьщ,сезаадердщ арасьшдагы психологиялык байланыс.Атрибуттар (лат. attributum — беремш, улеспремш) —кажетп, мацызды касиет.Аудитория - коммуннкатормен (акпараттары бар жэнеоны бул кауымдастыкка жетюзетщ жеке адаммен немесетоплен) езара байланыспен б1р!ккен адамдардыц элеуметпккауымдастыгы.Аутсайдер — (агылш. outsider — бетен) — арттакалушы.топтагы ен бедел} темен адам.188

Ауттоп — жеке адам оган катысты тецеспрушшйс пенкатыстылыкты сезшбейтщ адамдар тобы. Мундай топтьщадамдары жеке адамга «6i3 емес» немесе «бетен» болыпкершедьЭлеуметтану - когам курылыстарын, олардьщ элементтермен прш ш к ету шарттарьш, сонымен 6ipre сол курылымдагыэлеуметтйс процестерд! зерттейтш гьшым.Элеуметгену —жеке адамньщ топ нормаларында «М ен»-нщ калыптасуы аркылы жеке адамньщ тулга ретшдеперекш елт айкындалатын процесс.Элеуметгену areHTTepi - бул процеске багытты турде эсерете отьфьш, элеуметтенуд! жузеге асырушы немесе оныколдаушы барлык адамдар.Элеуметтйс эксперимент - элеуметтйс нысандардызерттеудщ бакыланатын жэне баскарылатын жагдайларьшдаэлеуметтйс акпаратты алу эдю1.Элеуметтйс агрегация - белгш 6ip физикалык кещспктежиналган жэне eui6ip саналы езара байланысты жузегеасьфмайтын адамдардьщ белгш 6ip саны.Элеуметпк бакылау когамныц нормалары менкуныльщтарыныц, сонымен катар оларды жузеге асырумаксатында колданатын шаралар жиынтыгы. Максаты —жазалаумен тузету аркылы девиантгык (нормадан ауыткушы) мшезкульщтьщалдын- алу.Элеуметтйс институт —манызды когамдык кундылыктармен рэс1мдерд! 6ipiiaipin, когамньщ непзп кажеттшштершканагатгандьфатьш байланыстар мен элеуметпк норманьщуйымдаскан жуйеа.Элеуметтйс конфликт - накты немесе кателескенмудделердщ сэйкес келмеу1, ресурстардьщ жетюпеу1 непзшдеболган eKi немесе одан да кеп ивдивидтердщ (немесе элеуметтйстоптардьщ) куштйс динам икал ык dcepi.Элеуметпк катынастар — эртурл1 эрекеттердщ сапалытуршщ тасушылары ретшдещ когамдык К¥рылымда элеуметпкстатустары мен релдерше карай ерекшеленетш жеке адам менэлеуметтйс топтар арасьшдагы салыстьфмалы турдеп 6epiKбайланыстар.189

Элеуметпк кауымдастык — салыстырмалы турдептутастыгымен ерекшеленетш жэне элеуметпк эрекеттщ езбетшдак субъекпа болып табылатьш индивидтердщ езара6ipiryi.Э леум етп к курылым — белгип 6ip шекара аймагындаезара эрекет етупп белгшi 6ip тэрпппен орналаскан, реттелгенбелштерден куралган элеуметпк топ немесе когамньщ iniKiкурылысы.Элеуметтйс мобилдипк (лат. mobilis — козгалгьпп)элеуметтануда жеке даралык немесе статуспк тугырдьщ e3repyi.Элеуметтйс орта — адамньщ сана-сез1мше жэне мшезкулыгынаэсер eTymi еШрлш 'гурмькхпршшпндеп элеуметпкжагдайлардьщ косьшдысы.Элеуметтйс езара эрекеттесу — 6ip уакытта 6ipсубъектшщ эрекеп екшшшщ жауап эрекеттщ себеп-салдарыболатын езара келю1мд1 элеуметпк эрекеттер жуйесьЭлеуметтйс проблема — субъектшщ бшетип менбшмейтшшщ, нактылык пен болуы тййстщ арасындагыэлеуметпк карама-кайшылык.Элеуметтйс туйгсулер — eMipnhc ic-эрекетке езшщайтарлыктай ыкпалын типзбейтш сыртгайгы, тайыз, кебщце6ipaK рет болатын немесе жалт етететш байланыстар.Бейформалдалйс —жеке карым-катынастарга, жазылмаганережелерге багытталган.Букаралык мэдениет кец журтшылыктыц арасьшдааймактык, дани немесе таптык субмэдениетп ескермейтшстандартталган жэне таралган мэдениет Typi, шыгарма.Бюрократия - кызметтер1 мен лауазымдары иерархияныкурайтын жэне олардын эрекеттер! мен жауапкершит истертаныктайтын ресми кукыктары мен мщцёттфшен ерекшеленетшресми тулгалардан куралган уйым.Гендер —жыныстьщ элеуметпк сипаттарыньщ жиынтыгы.Гипотеза — кандай да 6ip факпш, кубылыстар менпроцестердй олардын арасындагы байланыстарды тусрЩ руупйн жасалатын гьшыми болжамдар.Девиация кез-келген жазылган немесе жазьшмаганнормаларга сэйкес келмейпн эрекеттер мен мшез-кулыктар.190

Деградация - он касиеттердщ б1ртшдеп нашарлауы,твмендеу! немесе жогалуы.Делинквентт1лй< — (лат. delinquens — жагымсыз эрекет,тэртшс1здж жасаушы) элеуметтану мен юриспруденциядатэрбиес1 киын жасесшр1мдердщ кукыкка кайшы, кылмыстыкжазага итермелеупп ю-эрекеттерьДепривация - калыпты ем!р суруге кажетп жагдайлардыцболмауы немесе жетюпеушшп.Деструктивн — (лат. destructio — бузушылык,бурмалаушылык) б1рнэрсенщ калыпты курылымын кирату.Дискриминация - когамдык азшылык жэне дэрежеи бшкемес топ мушелерш элеуметпк жаншу, олардыц кукыктарынашек кою немесе эдтетЫз карым-катьшас.Дисфункционалдык - уйымныц непзп кызметшекарама-кайшыльщ немесе оны бузу.Е ктпп топ - барлык улкен элеуметпк топтар менэлеуметпк уйымдардыц белгшенуь Мундай топтар, вдетте,ортак максаттарта жетуге багытталган жене адамдарарасындагы карым-катынас — формалдькызметстк сипаттаболады.Зерттеу багдарламасы - зертгелетш объектйпмазмундаудан, оньщ логикасьш непздеуден жэне зерттеуэдютершен туратын гьшыми кужат.Иерархия (грек, hieros — касиетп жэне arche - бшйк)бутшшц белшектер1 мен элементтершац жогарыдан теменгекарай тэрттпен орналасуы.Иммиграция - адамдардыц бершген когамга сырттанкелуш косылуы.Индивидуализм - жеке индивидп когамга карсы коюдынепзге алушы дуниетану rani.Инициация - (лат. initiatio - купняшьшдык, балгерлнс)жасестр1мдерд1 ересектерге айналдыру рэс1м1Инновация - Р. Мертон теориясында аномалияга реакцияретшде болатын мшез-кулык Typi: котам максатымен келюед1,6ipaK оган жетюзунн котам колдайтын курапдарды терютейдьИнтеграция - 6ipiry, Kipiry.Интервью жоспар бойьшша сейлесу нысаньшда, ягнисурак-жауап туршде жузеге асрьшатьш зерттеудщ сурау тэсш.191

И нтернализация (агылш. internalization - игеру) -элеуметтануда мшез-кулык жэне мэдениет элемёнтгёршкабылдау, игеру.Интоп - жеке адам оган катысты тепё-тевдщк пенкатыстылыкты сезшетш топ немесе элеуметпк санат. Жеке адамбул топтьщ мушелерш «езш дей» кередьКвазикогам - кептеген белплер! бойынша кэдушпкогамга уксайтын элемдж кауымдастьщтьщ аталуы.Квазитоп - теракты кутуштер1 жок, ал мушелерарасындагы езара эрекеттер, эдетте, 6ip жакгы болып кёлетшкасакана пайда болмайтын элеуметпк топ.Квазитоп - теракты KyTymLriepi жок, ал мушелерарасындагы езара эрекеттер, эдетте, 6ip жакты болып кёлетшкасакана пайда болмайтын элеуметпк топ.Кецейтшген отбасы — нукпеарлык отбасьшан (epniзайыптылармен балалары) баска туыскандарын, улкен атааналарьш,олардыц шькарындастарын, немерелерш 6ipiirripeTiHотбасылык курылым.Консенсус (лат. consensus - келшмш шк, ынтымактастык)катысушылар мен жактардьщ жалпы келЫмге Kenyi аркылысонгы шеппм кабылдауы, жалпыга б!рДей келклм.Контент-талдау - элеуметтану акпаратыньщ мазмунынсандык талдаудыц 3flici.Контрмэдениет - устем етупн мэдениет улгшерще карамакарсыкелетш топта кабылданган мэденн улпяердщ жиынтыгы.Контрмэдениет — устем етупн мэдениет улгтлершекарама-карсы келетш топта кабылданган мэденн улгшердщжиынтыгы.Конфликт накты немесе кателескен мудделерДщ сэйкескелмеу^ ресурстардьщ жетюпе>а непзшде болтан ею немесеодан да кеп индивидтердщ (немесе элеуметпк топтардьщ)кушпк динамикалык acepi.Конформизм — топтык кысыммен кадагаланып отыратынжурю-турыс. Топ езше айкьш кершетш журкхгурыс нормаларыаркылы топ мушелершщ KipiryiH сактап калу максатында жекеадамды сол нормалар дан таймаута мэжбурлейдкКсенофобия — бершген когамньщ емтр суру улпсш е ботеннэрсенщ барлыгынан корку жэне оны жек керу.192

Kimi топ когамдык катынастар жеке байланыстарнысанында кэдрьшатьш топ. Топ жеке адамдардьщ шектелгенсаньшан к¥Ральгп> улкен топтардан квптеген элеуметйкпсихологияльщ,сипаттамаларымен ерекшеленедьКайталанатын зерттеу — кейбгр объект1лерд1 б1рьщгайбагдарлама бойынша ^зак уакыт шецбершде зерттеу.1^ол жеткЫлепн мэртебе - жеке адамньщ иемденетшжэне оньщ жеке тавдауы, жеке талпьшыстары мен баска жекеадамдармен бэсекеамен бектлетга элеуметпк позициясы.ОДндылыктар - адамдар ^мтылуы тигс максатка жэнеоган жетюзепн непзп кур.алдарга катысты когамда(кауымдастьщта) кальттаскан сещмдер (рухани жэнематериалдык куныдылктыр).Латентпк (лат. latent) —жабык-Люмпен - элеуметтйс тапка жатпайтын, когамнан тыскалган жэне кунделпсп нормаларды, кувдылыктарды, карымкатьшаспен мшез-кулык стандарттарьш жогалткан адам.Макросоциология — ipi масштабтагы элеуметпкпроцестер мен зацдылыктарды сипатгаушы, когамдык жуйенщнепзп элементтершщ езара эрекеттесу!, топаралык катынаскажататын элеуметтанулык бшм децгеш.Маргиналдык - индивидтщ эртурл1 элеуметтпк топтарарасында шекаралык, ею орталык жагдайда болуы.Мэдени релятивизм - мэдениегп ез к¥нДьшьп^гаРышецбершде ез мэдени мэнмэтшшде гана тусшуге болады дегеннаным.Мэдениет — котам мушелер1мен ецщршетш, элеуметпктургыдан кабылданьш, колданатын жэне урпактан-урпакка етукабшеп бар рухани жэне материалдык ешмдерден куралганбелгш 6ip курдеш жуйе.Мэртебе (статус) - жеке адамньщ топ немесе топтардагыбаска топтармен карым-катынастардагы алатын позициясынемесе ранп.Миграция — халыктыц кандай да 6ip тобьшынтерриториялык кеип-коны.Микросоциология накты 6ip элеуметпк кубылыстыцпайда болуына тулгаралык катьшастардьщ, Kimi топтардьщ,193

ужымдык мшез-кулыктыц ыкпальш сипаттаушыэлеуметтанулык бшгм децгеШ.Модернизация — когамдык ж уйет тугае тай жетщщругебагытталган технологияльщ, экономикалык, элеуметпк, саясиезгерютердщ жиьштыгы.Нарциссизм — ез-езгн жаксы квру, гашыктык карымкатынас.Нигилизм (лат. nihil - тук те емес) - когамдык ем1рдщжалпы кальттаскан кундылыктары мен калыптарьга терютеу.Норма - элеуметпк топ мушелершен колдау табатынжэне 6ipiKKeH келюшген эрекеттерд1 жузеге асьфу yniiH кажетпжурю-турыстыц белгш 6ip кескшн курайтын тусшнстёр жуйесьОрта тап - Ka3ipri когам курылымында элита менжалданьш жумыс icTeyini жумысшылар ортасында аралыктугырды иемденупп элеуметпк топ.вркениет (цивилизация) — когам дамуыныц сатысы;ецбектщ бвл1ну5мен байланысты элеуметпк жэне мэдени дамудецгеш.Панелд1 зерттеу — кандай да 6ip жиынтыкка жататын(индивидтер, отбасы жэне т.б. ) бершген объектшщ уакытбойынша 63repyi зертгеледа.Парадигма — мэселеш кою мен оны шешудщжалпыланган модеМ ту рал ы шм.Пилотажды зерттеу — акпарат жинау куралдарын,уйымдастыру эдютер1 мен букаралык зерттеу ЖYpгiзyдiнрэс1мдерш сын ап квру максатында зерттеудщ эдюнамальщбагытталуын арнайы бакылап квру.Промискуитет — бейберекет жыныстык карымкатьшастар.Репрезентативтшпс — зерттеу м в деп тургысынанмацызды, ipiicreyfliH бас жиынтык параметрлерш керсете бшукасиетт.Респондент — сауалнама немесе интервью барысындасуралатын немесе суралган адам.Ретритизм максатты да, куралды да TepicTeyuri.Референтпк топ жеке адам e3i ушш эталон реттндеKepiHeiiH жэне езшщ мшез-кулкы мен ез-езш багалауда солтоптыц пшрлерше, нормаларына жэне кундылыктарына194

карайтын адамдардьщ надеты жэне шартгы элеуметпккауымдастыгы.Ритуализм — максатты xepicTeftfli, 6ipaK оньщ дэстурл!,когам колдайтын куралдарьш кабылдайды.Ролдж конфликт - жеке адамньщ сэйкес келмейтш,карама-кайшылыкты мшдеттер мен талаптардан куралган б ipнемесе б1рнеше элеуметпк ролдерд1 орындауымен байланыстытуьшдайтын жанжал. -Релдж конфликт — жеке адамньщ сэйкес келмейтш,карама-кайшылыкты мшдеттер мен талаптардан куралган 6ipнемесе 6ipHeme элеуметпк ролдердо орындауымен байланыстытуьшдайтын жанжал.Саботаж (франц. sabotage) - карсы жактардьщмудделерш залалдау максатында жасалатын саналы, б!рак такобшеде жабык эрекеттер туршде кершетш курес Typi-Санкция (лат. sanctio — катан еюм шыгару) - оц немесетерю эсер ету шарасы.Сауалнама — белгш 6ip элеуметпк топтар екшдершесурак кою аркылы алгашкы акпарат жинау эд1с1.Сипаттамалык зерттеу — окылатын кубылыс, оньщэлементтер1 жайында салыстырмалы турде тутастай KepiHicбере алатын, элеуметганулык сараптаудьщ курделг Typi.Сараптамалык зерттеу - кубылысты негурлым терен зерттеу,ягни оны тек кана сипаттап коймай, сонымен катароньщ сандыкжэне сапалык параметрлер1 нен! аныкгайтьшын бшу.Идентификация (кейшл лат. identificio - тендеспремш) -элеуметтануда тендесущ тану — адамньщ баска адамдармен,топлен, бейнемен e3iH-e3i эмоционалдык жэне баскашадаTeimecripyi процессСоциометрия - аз топтардагы тулгаралык катынастаркурылымын зерттеу.Социум - адамньщ коршаган ортасы, когам.Стереотип - карапайымдатылган, схемаландырылган,эдеттенген ойлау ережесг, кабылдау жэне мшез-кулык yixrici.Стратификация (лат. stratum - кабат) — адамдарарасьшдагы белгш 6ip элеуметпк айырмашылыктариерархиялык рангте болады дегенд! бтдфедь195

Субмэдениет устемдк етугш мэдениетпен тыгызбайланысты, соньшен 6ipre одан ерекшеленетш мэдениулгшердщ жиынтыгы.Субординация - темендегшердщ жогарыда! тургандаргабагынуы.Толерантты лы к —бегде eMip, мшез-кулык улпсше, салтдэстурлерге,сез1мдерге, пшрлерге, идеяларга, наным-сешмдерге сабырлылык, шыдамдык.Тотем — касиетп болып есептелетш табигаттьщ 6ipжаратылысыньщ (мысалы, жануардьщ) символы.Триада —уш адамнын белсещй езара apeKerrecyi.Т улга - адамньщ элеуметпк касиеттершщ жиынтыгы,когамдык даму жем1с! мен белсенд1 кызмет ету мен карымкатьшасорнату аркьшы жеке адамды элеуметпк катынастаржуйесше енпзудщ жeмici.Флуктуация — (лат. fluctuatio — ауытку) орта есептенкездейсок ауьпку.Формальд1 — жазылган ережелер мен заадарганепздел гендер.Фрустрация —максатка жету жолында жену мумкш емес(немесе субъективт! кабылданатын) киыншыпыктарданобъективп непзде туындайтын жур1с-турыс пен уайым ретшдетанылатын адамньщ психикалык калпы.Функция —арналу, аткару, кызмет, орындалатьш рел.Харизма - кЩбгр кешбасшылардыц ёз1шц соцьшанерушшерше олардын табигаттан тыс ерекше кабшеттершесенуге иландыру.Эгалитаризм —барлыгын тецдеснруге умтылу.Экзогамия — н келк cepiriH тандаудагы шектеу. Мундатоп M ym eci cepiriH осы топтан тыс топтар дан таадауы THic.Экспектация —кутшм.Эмиграция - бершген когамнан (мемлекетген) тыс конысаудару.Эмпирикалык —тэларибе, факплерге непзделген.Эндогамия — бершген топтар Шищё некелесугеуйгарымдалган ереже.Этноцентризм - 6ip топ орталык, ал калгандары осы топканепздел in багапанатын жагдайдагы когамга деген кезкарас.196

М А З М ¥ Н ЫKipicne 3I бел1м. Элеуметтанудыц жалпы теоретикалык 4сурактарыЭлеуметтану гылым ретшде 4Элеуметтанульщ ойдьщ дамуы 11К,огам жуйе ретшде1ВП бел1м. Когамныц элеуметпк курылымы 25Элеуметпк топтар 25Элеуметпк институтгар 31Элеуметпк уйымдар 38Элеуметпк стратификация 44Ш бвл!м. 'Гул га жэне котам 5050Тулганыц элеуметгену!Девиантгы мшез-кульщ 57IV бел1м. Орта децгейдеп теориялар 66I Ецбек элеуметтануы 66' Экономикалык элеуметтану ___ 73Элеуметпк гонфликтшер элеуметтануы 81V бол!м. Элеуметтанудыц зерттеулер эдктемеа 88Элеуметтанульщ зерттеу: угымы, Typi, процедурасы 95Элеуметпк зерттеу sflicTepi 96Семинар сабактары 105Студентгердщ езднс жумысы (С0Ж ) шецбер1ндептапсырмалар 125Рефераттар такырьштары 133Усынылатын эдебиетгер iribiMi 135197

Игершген бшмдерда бакьшау TecTuiepi 138Социологиялык терминдер сездцт 188RJSO формат А-3. Ш ш 84*108/32.Кдгазы офсетпк. Qpin Typi “ Times New Roman” .Таралымы 200 дана.ЖШС «Дайыр Баспа»Алматы к-сы, Райымбек дацг., 123 /131E-mail: dair_baspa@mail.ru