д1рушшер ушш де тьщайткыш ещЦркянщ' куны, шамамен алган

К,азак,стан Республикасыньщ Бшм жене гылым министрлшК,азак гуманитарлык-зан университет!Осипова Г.М.Экономикалык теория непздер1К,азМЗА Рылыми кенеа жогары оку орындарыньщ етудентгер1 упниоку к\ралы репнде усынганАлматы - 2002

УДК: 33; 330Осипова Г.М., э.г.д., профессор. Экономикалык, теориян еп зд ер ь Алматы, 2002Бул оку куралында студент-зангерлер ушш экономикалыктеорияныц непзп теориялык ережелер1 жинакталынып корытылган.Мунда бупни акыл-ой жетасиктёршщ непз1нде микромакроэкономикалармен элемдж шаруашылыктардын басты мэселелер1каралалы. Теориялык проблемалардын баяндаулары КазакстанньщKa3ipri жагдайларын талдаумен катарластырыла бершеда.Оку куралында фактиок жэне статистикалык материалдармолынан камтылган.Ютаптагы К,азакстан заццарынан келт1ршген узшдшер ёлшиз|деп журш жаткан нарыктык экономиканыц кукы кты к непздершсипаттап, экономика мен кукы кты ц ажырамас байланыстылыгынсуретгецщ.Оку куралы зацгерлерге арналганымен, оны баска мамандыктардыцстуденттер1 мен окытушылары, сондай-ак экономикапроблемаларына эуес барша журтшылык кэдесше жарата алады.Рецензент:Чумаченко Б.П. э.г.д.,Казак Мемлекетпк баскаруакадемиясыныц профессоры.ISBN 9965-562-60-1si К! •: Я ! Ь \АП© КазГЗУ

К1Р1СПЕБул оку куралында гылыми зерттеу, пракгикалык 6LniM жэнеэкономика саясаты уйлеспрше карал ад ы. Автор экономикалыксаясат шараларын дайындау жумыстарына ic жузшде араласуыаркасында экономикалык теорияныц ом1р1м1зде кандай куаттыкурал е к ен д тн корнекш кпен корсете алган. Оку куралындаэкономика болмысын талдау мысалдары республикамыздагыraicri завдармен тусйдарш п бершедь“Экономикалык теория непздерГ’ зан жогары оку орындарынаарналган ец алгашкы мамандандырылган оку куралыболып табылады. Н арыктык экономика моселелер1мен шугылданып,зан жешнде тоселген маман боламын деген зангерлергеэкономика саласындагы Heri3ri бш мщ игеру ебден кажет. Булп р и н ц и гт мойындау туп-тура Ш ерманньщ оз зацындай соншалыктыконе. XIX гасырдын 90-шы жылдарыньщ соцына тамансудья Холмс, “еткен кездердщ сот icTepi мен завдары женш депмаманныц кукы кты жете 6Lnyi ушш бугш п куннщ адамы болужетйлйсп, ал болашактьщ адамы болу ушш ол статистикагажетж, epi экономиканы терец TyciHyi керек” екенш ацгартканболатын. (Oliver Wendell Holves, Jr., The Path of Law, 10 Harv. L.Rev. 457, 469 (1897). Холмстыц досы болган Луис Брандейсшамамен алганда жиырма жылдай кешшрек дел осы Холмссекщщ Жогаргы сотта судья болып icrett журш, адвокаттарассоциациясыныц 6ip топ мушелер!нщ алдында зан практикасынокьггу максатында оган “фактыга суйенетш жене мацыздымеселелерд! ашатын экономика, когамтану жене саясаттыокытуды” eHflipy керект1пн айткан болатын. Осы ойын бейтетусу ушш Брандейс 6ip окымыстыныц ецбепнен: “Едва ли ктобы то ни было, сможеть отрицать, что юрист, не изучавшийэкономики и социологии, с большой вероятностью может статьподлинным врагом общества” (Louis D. Drandeis, The Living Law, b:The Curse of Bigness 316, 325 (Osmond K. Frankel ed. 1934) деген узщщкелпрген.Осы ецбек жайында т й р айтып, туаш ктеме беремш дегенбарша окырмандарга автор езш щ ден ризалыгын бщгцредь

1 тарау. ЭКОНОМИКАЛЫК, ТЕОРИЯНЬЩ ПЭН1 МЕН ЭД1С1Барша гылым адамныц дуние тануынреттеуден баска донеце де емес.Альберт Эйнштейн.1.1. Экономикалык теория пэшнщ алгашкы шыгуы менкурылымдык компоненттерь1.2. Экономикалык кубылыстарды зерттеу эдйстерь1.3. Экономикалык теорияныц функциялары.1.1. Экономикалык теория пэншщ алгашкы шыгуы менкурылымдык компоненттер1Кез келген адам, кез келген когам не icTerici келсе, соныгстей беруге болмайтындай кедергшерге кездеседгЭркашанда адамдардын коцш калаулары мен сол кещл калауларынканагаттандыруга кажетп ресурстар арасында айтарлыктайайырымдар болады.Алайда адамдардыц тутынущылыктарында т е к жок, ал осытутынушылыкты канагаттандыруга к а ж е т ресурстар (жер,енбек, капитал, кесшкерлж кабшет) щектеуш.Осылардыц бврш ескере отырып~экономикалык теорияны6i3 когамдык гылым деп карастыра аламыз. вйткеш бул гылымшектеуги ресурстар жагдайында тутынушылыкты канагаттандыруушш когамнын калауьГнГсйпаттап эр!„таллап берелкЭкономика гылымы озшш даму барысында _тарихи узакжолдан oTri. Экономикалык бипмнщ элементтер1, оныц ертурШфбрмалар мен Шаруашылык кызметтерщщ тесищер1 туралы 6i3-дщ деуфхшзге дейщп IX-У гд\ Коне Б^ы-тайда^.- Иыдияда, РимдеГГрецияда жекелеген окымыстылар (1^енвфонт, Аристотель,Конфуций жене баскалар) эпизодтык тю рлерш баяндап откен.“Экономика” термин! сонау Ежелп Гпеттияла пайла болган.Еылым атауыньщ авторы ежелп грек философы Ксенофонт.Термин гректщ ею сезщен турадыТ^ойкос’’- —-¥й-г- шаруашылык,“номос” — зац. Ягни шаруашылыкты (уйлердО журпзудщ ’ зацдары,шаруашылыкты пайдалана бшудщ, улгайтудын тесищерь4

Экономика гылымы улангайыр. Ол когамныц экономикалыкoMipiH зерттеуд1 алдарына максат eTin койган ертурл1 мектеп, багыт,агымдар аркылы калыптаскан. Жене сол мектеп, багыт,агымдардыц еркайсысы экономикалык теорияньщ neHi менонын зерттеу максаттары туралы ез аныктамаларын 6epin келген.Экономика гылымы пеншщ даму npoineci ете киын жолдарданеткен. Француз дворяниш А.Монкретьен бул гылымга —саяси экономика деп жана атау берген Ол ез гылымыныц neHiётш абсолютп монархтар баскарып отырган мемлекет шаруашылыгынзертгеуд1 алган.Экономикалык ойлар тарихынан1. Аристотель (б.д.д. 384-322 жылдар) — ежелп грек философы, энциклопедиялыкок,ымысты, логика гылымыныц, сондай-ак. коптеген арнайыбиимдер салаларыньщ непзш салушы.2. Ксенофонт (б.д.д. 430-355) —ежелп грек тарихшысы жене саяси кайраткер;o3iHin саяси кезкарасы бойынша — агриндйс демократиянын карсыласы,аристократиялык Спартаньщ жактаушысы.3. Конфуций (б.д.д. 551-479 жылдар) — Коне К,ытайдыц алгы лектеп идеялыкагымдарыныц 6ipiHe непз калаушы, оныц козкарасы “Лунь юй” (“Сукпаттармен пайымдаулар”) деген кггапта баяндалган. Оныц uiiMi адамдарды суютужырымдамаларына курылган.4. Шерман Дж. —сенатор, Шерман зацы деп аталатын зац жобасыныц авторы,жумысшылар мен фермерлердщ антимонополиспк козгалысынынкысымымен кабылданган “Антитрест зацы” трест формасында немесебаскадай формалардагы б1рлестгктерд1, сондай-ак сауданы шектеугебагытталган кандай да болмасын кел!с1мдерда зацсыз деп жариялады.5. Маршалл Альфред (1842-1924 ж.ж.) —бага теориясыныц авторы жене непзшсалушы, экономика гылымыныц классип, Кембридж мектебшщ непз1нкалаушы. Шект! ти1мдш1к теорияларыныц принциптерш жасаушы. “Сураныстыцикемдшп” термишшц авторы.6. Гэлбрейт Джон Кеннет (1908 ж.т.) — америка экономна, тецгеру куштер1тужырымын шыгарушы, “Жаца индустриальды когам” (1967) деген ецбегшдемонополиспк капитализмге сипаттама беред1. Ол корпорациялар мемлекетпккызметтщ реттеуш1Л1ПН кажет етед1 деп санаган.7. Шумпетер Иозеф (1883—1950 ж.ж.) — корнекп экономист. Тшмд1 бесекелеспктужырымдамасын шыгарган, ол oHflipicriK цикл экономикалыкосу моделшдеп табиги кубылыс деп санаган, экономикалык дамудаинноваторлардыц релш айырыкша багалап отырган.8. Фридмен Милтон (1912 ж.т.) — корнект1 экономист. Мемлекетпц экономикагаараласпауын жактаушы. |C,a3jpri монетаризмн1ц чикаголык мектебшщOKUii. Экономика жен1нде Нобель сыйлыгыныц лауреаты (1976ж.).__________Экономикалык теорияныц neHi мен максаттарына ез зерт-TeynepiMeH аныктамалар бергендер:1. Физиократтар мектеб1 — Ф. Кенэ, Тюрго, Д.де НемурXVIII г. ортасы.5

2. Шотландия галымы А.Смит езшщ “Табигат туралы зергтеужене халыктар байлыгыньщ себептерГ деген атакты ецбепнде.3. HeMic галымы КМ аркс — “Капитаддыц” авторы, онда ол саясиэкономиканын пени деп ещцргс, материалдык иплжтерщ езара белгсу,айырбастау жене тутыну процесшде адамдар арасында кдлыптасатынобъективпк экономикалык, катынастарды айткан.Э коном икалы к теорияньщ яистриялт w чп 1птгтмнгткт1«г, тарихижене т.бГ'мектептгрТ барТ ХГХ гасырдын аягы мен буп н п кунгедеИ н А. М арш алл, Дж7 М .К ейнс ж оне М !Ф ридман экономикагылы мы ны н ж аркы н еюлдер1 болып табылады. “Экономикагылымыны ц прин ц и птер1” деген енбектщ авторы АГМаршалл“ecoTiomics” деген атауды колдана оты рып, эконом икалы к гылымбайлы к туралы гылым деп аны кгайды . ЗРалым ез енбепндеадамдардын когамдагы ерекетш байкататы н, олардын ез тутынушылыктарын канагаттандыруга куш салатын ж актары н козгап,ол куш салуш ылыктын байлы к единицасы ны н кай елш емш ежататындыгын, оны ц жалпыга бГрдей байлы к елшем1 — акш ам енмелш ерленепцщ гш пайымдайды.М .К ейнс ез1нщ “Ж умыспен камтылудыц жалпы теориясы,пайызы ж ене акш а” деген ецбепнде, оган дагдарыс жагдайындагыэкономиканы ецщре отырып, эконом ика теориясы н зерттеутакырыбын кецейте тускен. М онетаризмге оту 70-ini жылдардыцорта кезш деп эконом икалы к дагдары ска байланысты болды. Олартынша м ем лекетпк — нары кты к эконом икага котерщщ.М .Ф ридман — м он етариста багыттыц неп зш салушы. Олэкономика гылымынын пеш деп эконом икалы к дамудыц бастыHeri3i болып табылатын акш а козгалы сы ны ц заццарын зерттеудеп бшген.К азакстан Республикасы н ары кты к катынастарга етер кездем он етарист^ саясатты колданды. Ол мынаган саятын: нары кты кэконом иканы ц реттеуге болатын сипаты н сактай отырып, егамшш к араласуды емес, зацга непзделген езш щ экономикагаараласуы аркы лы мемлекетке “эконом икалы к” TeTiicri табугакемектесть М онетариста тужырымдамага мемлекеттщ араласуынесие-акш а, карж ы , валюта жуйелерш е заццы турде ы кпал етуаркылы “ж анам а” болды.Зерттеу п ен ш щ ерекшел1ктерше орай б у п н п замангы экономикалык гылымнан 6ipHeiue багытты таратуга болады:- саяси эконом ия (маркстйс, батыс саяси экономиясы ,“жаца саяси эконом ика” ;эконом ика (эконом ике); а) микроэкономика, б) м акроэкономика.6

э к о н о м и к а л ы к ; о й л а р т а р и х ы н а н“Экономистер мен саясифияософтардыц дурыс та, бурые таидеялары бгздщ ойлагандарымызданzepi улкен ыцпалды болады ”Джон Мейнард КейнсМеркантилистер (пайдакунемшшдер) XVI-XVIII f.f. аралыгында еуропалыкелдердщ копшшцп меркантилизм деп аталатын экономикалык теория ыкпалындаболды. Меркантилистердщ ойларынша op6ip улт саудагерлер сеюлд? таза табысалу ушш Шр=@цэтергмён бэсекелеснкке Tycynepi керек болатын. Олардыншюрлершше уммет жалак,ыга жоне т.б. ресурстарга шыгындалуды азайтып,экспортты (баска елдерге сатылатын тауарларды) котермелеущ кажетп зандарменколдауы тшеед!. СоЛУИ й'1кенде “кднайлы сауда TUHrepiMiHe” жетуге болатын.“Крлайлы сауда тенщлмГ импоргган экспорттьщ басым тусу жагдайын жасайды. Буноайбасымшьшык саггушынын таза пайдасына украл, алтын мен кумкгпн, улттык корынын осушежетгазед. Сол уакыттын коптеген адамдэры ондай кор улггын хал-ахуал жагдайын онэлтуцыцен онгайлы шаралары деп санаган.“Крлайлы сауда TenrepiMiHe” жету ушш коптеген еуропалык елдер отарлауэрекётт'ерше умтылган. Олардьщ ойларынша отарлау (колонизация) жаулапI алушы елд1 арзан жумысшы куцпмен, шиюзатпен камтамасыз eTin, о uni picI тауарларын сататын рынок жасалынады деп TyciHreH.Мэселен, осы максаттарды орындау ушш Англия озшщ америкадагы отар-|ларына байланысты навигация туралы Зац кабылдаган. Ол зан британия онер-I Koci6iH коргап, отарланган жерлершде калпак, жун буйымдары, какталган TeMipI жэне тагы баска тауарлардын оншршуше тыйым салган. Ол Занда, сонымен(катар, Англиядан баска 6ipae-6ip елге сатылмайтын “ерекше тауарлар” Ti3iMi де■(непзшен шигазат) болган. Ол зандарга деген наразылыктьщ зор болгандыгы(соншалык,, оны тэуеяеюдщ жолындагы Согыстын басты ce6enTepiHiH 6ipi депатаган.Мемлекет колайлы сауда TenrepiMi ушш курест, федералвды уймет импортка барыншатоскауыл койып, экспортка жал ашып еггыруы керек дейттн адамдар к,аз1р де бар.Сондыктан да оларды неомеркантилисгср немесе “жаца” меркантилистер деп жш атайды.Физиократтар. XVIII гасырпагы француз филооофгары мен экономисгершщ усы-I ныстары бойынша котам онеркэсш пен бизнесп колдау практикасынан бас тарпгып, оларгаI конш аудармаулары керек болатын. Оларды физиократтар деп атады.Физиократтар ауыл шаруашылыгы отмаерш жоне тагы баска табиги ресурстардыI байлыктыц шынайы Kogaepi деп укты. Ол байлыктарды Кудайдыц 03i 6epin отыргандыктанI уйметпц онеркоап пен бизнеске колушын 6epin, олардьщ таза табыекз кенелулершеI комектесерл(ктей соншалыкты ce6enrepi жок децщ олар: Осы оцдагы олар “колайлы саудаI TenrepiMiHe” жетюа келген уюметке карсы шыгып отырган.Баска созбен айтканда, нагыз байлык “жерден” шыгатын болгандыктан, кай|ую мет болмасын, ен абзалы — коешкерлерге тиюпей, уакиганын табиги жолмен■дамуына жол ашулары тшс. Бул идея соз йркеещде былай беритедг “Jalsser faire”■ (адамдардын коцш калауларына кедерп келпрмещз).Ен кь!зыгы сол — эконом иканы ретгеуге умтылушыларды жактаушылар мен| физиократгардын !збасарпары арасындагы будан 200 жыл бурынгы талас am кунге дейштын бай кслед]. Бул моселелер жеке адамдарга (жумыссыздык пен кайыршылык секщвд)[немесе уйымдарга (бизнестщ ocin, банюнщ ойсырауы) катысты ма дейтш болса, олмоселелсрщ шешуге мемлекет араласуы кажет деушшер де, “Jalsser faire”, экономикалык| куштщ ерюн эрекепн колдайтындар да табылады.___________________________________7

Саяси экономика когамнын дамуы мен онын непзп кезендершщзаддылыгын зерттейдгБ1з шгерще атап еткеЩ йЗдеи, XVII г. “саяси экономия” дегентермин гылыми айналымга енген болатын. “Политейа” деген~50зкЗпшдЫ к курыльшГдёгендГ бщц1ред1. Ягни, бГз7 муны сол кездёпадамдардыН жекелеген уй шаруашылыктарын журпзу1 емес,когамдык шаруашылыкты ж урпзепн зан деп тусшгендерш корс-Mi3. Мунда олар op6ip шаруашылыктын баска шаруашылыктарментыгыз байланыста туратындыгына жэне олардын кы з-меттерше де теуелд! болатындыгына баса назар аударган. Осылардын69pi жиылып галамдык (элемдж) экономиканын курамынаKipeTiH улттык экономиканы (белгш 6ip мемлекеттщэкономикасын) курайды.Улттык экономиканы микроэкономика жэне макроэкономикадеп е й белш ге болу калыптаскан.Микроэкономика — бул непзп экономикалык единицалардыжумыс 1стетудщ аукымы (фирмалар, уй шаруашылыктары). Ондатурактылык, тепе-тендйс басымырак. (I схема). Микроэкономикафирмалар мен уй шаруашылыгы рыногындагы шеипм кдбыдцаужэне езара байланыс процесш зерггейщ. МикроэкономиканьщHeri3i боларлыктай алгы шарттар — фирмалар мен уй шаруашылыктарыньщалга койган максаттарды жэне оган кол жетюзу ушшкойылган шектеулерд1 ескере отырып, олардьщ оз кезкарастарытургысынан ен жаксы щёшйедер кабылдауы болып табылады.Микроэкономика улпсшде уй шаруашылыктары сатып аларкездершде аса тшмдшйсп кездейд1, ал фирмалар, onnipic туралышеш1м кабылдай оты рьт, таза табыстын мол болуын ойлайды.Макроэкономика — халык шаруашылыгын толыгынан камтиды.Ол — жалпы экономикалык процестердщ аукымы (жалпы,еш м, улттык табыс, барша шыгын). Ол ерлеуге, есуге умтылысыменсипатталынады. (2 схема). М акроэкономика ертурл1 елдергежене еркилы кезендерге байланысты табыс, бага, жумыссыздыкжене тагы баска экономикалык керсеткшггерд1 жинайды.Сонан кейш ол мeлiмeттepдi тус1нд1рерл1ктей жалпы теориялыкжол табуды калыптастыруга тырысады.Сонымен катар макроэкономиканьщ зерттеу максаттары экономикалыккубылыстарды TyciHflipy гана емес, сондай-ак экономикасаясатын жетиш ру болып табылады. М акроэкономика —экономика дамуыньщ занцылыгын TyciHflipin жене оньщ кандайбола алатындыгын корсетуге тшс.Тутас экономикада болып жататын макроэкономика зерттейпн кубылыстар мен процестер, сайып келгенде, кептеген уй ша-

руашылыктары мен кептеген фирмалардьщ езара карым-катынаетарынанжинакталынады. Макро-жене микроэкономикаларезара ажырамастай байланысты болады. Меселен, тутас тутынушылыкфакторын бшу у ж и отбасыньщ бугш канша акша жумсап,келер кунге канша калдыру керек деген шеипмдерш талдаукажет. Инвестицияньщ жалпы келемш аныктайтын факторлардытабу ушш фирмалардьщ жаца кесшорындар салу туралы шенпмдер!женшдеп кужаттарын алу керек. Макроэкономикалыккерсетыштер жекелеген тулгалар немесе кесшорындардыц шешамдер!нетижесшде жинакталатын езгермел1 маглумат болгандыктанмакроэкономика непздер1 микродецгейде каланады.Макроэкономикалык улгшердщ сыртында микроэкономикалыкдецгейде кабылданган шеиймдер удайы тургандарымен,оньщ кептеген улгшершде фирмалар мен уй шаруашылыктарыныцкезкарастары байкалады. Ол шепймдер олардьщ мшезкулыктарынада байланысып, кейде айкындыгы жок туспалменбершедь Астык рыногындагы улп осыган мысал бола алады.Астыкка деген сураныстын непзщде уй шаруашылыгыньщКанша астык сатып алу керек деген ineuiiMi жатса, нактылы кажеттшйснаубайхана енд1рхсщщ куаттылыгымен аныкталынады.Буган уй шаруашьшыгы аса тшмдшк тургысынан шеипмКабылдаса, наубайхана бул icKe таза пайда тургысынан келедьСейте тура микроэкономикалык шенпмдер ic улпсше (моделге)катыспай, олар оньщ “фонын” гана курап турады. Дел осылайшафирмалар мен уй шаруашылыктары кабылдаган ен жаксышепймдер де булдыранкы турде KepiHic беред1 жене ол баршамакроэкономикам да солай болады.9

10] схема

2 схемаА . Экономика — ертурл1 компаниялар мен фирмалар, дукендермен ательелер, театрлар мен студиялар жене т.б. Тек осы аталгандаргана емес. Экономика — ол материалдык жене материалдыкемес иплйсгерщ ещцрумен байланысып жаткан баска данерселер. Тек жай гана енщру емес, когамдык ецщруге катыстылар.Ce6e6i, адамдар материалдык игшктерд1 ецщру ymiHкогамдык ешмнщ: енщру, болу, айырбастау жене тутыну секщщбарлык сатыларында б!р-б1рлер1мен катынаска туседЬ-^gl^Hflipic — (тар магынада айтар болсак, ©рдемещ енщру)когам тутынушылыктьщ кандай TypiH болмасын канагаттан-11

дыруга к а ж е т материалдык, жене материалдык, емес игш ктерщжасау npoueci. Осы кезец устшде (экономикалык ресурстар):жер, капитал, ецбек, кесш керлж кабшет ееюлда оцщрю фактордарыныцуштасулары болады.^ Белу — бул eHflipicriK oHiMfli ецщруге катыскандардыц тшсг!улестерш аныктайтын когамдык ецщр1стщ 6ip кезещ.Айырбас — бул 6ip жагынан ещирютщ, екшйш жагынан тутынушыныц(белю ж енш ен келюулер1 бойынша) у зд ж аз байланыстарынкамтамасыз ететш когамдык ецщрютщ тагы 6ip ке-Тутыну — тутынуды канагаттандыру ироцесйще ошмдерд1пайдалана бшу.Осынау терт кезец когамдык ендарюте мацызды рел аткарады.Ошм айналымы процесщдеп когамдык ецщ ркящ осынау терт кезендеаткаратын perci еркилы болып келедь Оцщрю — енш нщ шыгуын,болшуш жене айырбасталынуын камтамасыз етш ешмдорынокка шыгарып, нактылы тутынушыга жетюзещ. Ал тутынуOHaipicri жаца тапсырыстармен камтамасыз етедг Ягни экономикадегешм1з — ецщр1стщ шектеул1 факторлары жагдайында (сирек теболса) 6ipjiecin уйымдастырылган ецщрю больш табылады.Экономиканын ертурл! аныктамалары бар.П.Самуэльсон экономикага былай деп аныктама бередк “булертурл1 тауарларды ондору мен оларды каз1р белш немесеболашакта когамнын ертурл1 топтары мен жеке муш елерш щтутынулары ущ щ адамдар мен когамнын зеру корларды калайпайдаланатындыктары хакындагы гылым”. (Самуэльсон П.,Экономика, 7 б.).Экономика гылымыныц neHi туралы К.М акконелл менС.Брю ездерш щ “Э кономикс” деген кгтаптарында: “Экономикалык теория — ецщру процес1ндеп адамдардыц белюу, материалдыкHiiniKTepfli тутыну карекеттер1 мен шекгеул! ресурстарелем1ндеп кызметтерш зерттеу болып табылады” дейдьЭкономика пеш нщ будан да баска тар магыналы аны ктамаларыбар. Мысалы, экономика — адамдардыц TipuiLniK уш шКалай нан табатындыгы туралы ш м . “Осы nenai канш алыктыжаксы бшетш болсацыз, ез1ндзге соншалыкты тамаша мансап тажасай аласыз”.Экономикалык гылымныц ep6ip багытыныц аясында ертурл1концептуалды амалдар мен зерттеу нысандары болады.Экономикалык гылымныц мацыздылыгын багалау уш ш Ci3бар-жогы газет окып немесе соцгы жацалыктарды тындасацыз даж етю лж п. Букаралык акпарат куралдарында экономикалык12

Ш -мел1меттер кундел1кп берш п турады. Меселен, “Дагдарыс e3ipreжок, алайда шаралар белгшеу кажет”, “ Тецгешц жуз жене 6ipнарыктык рол1”, “Жекешелецщру 6i3re не берд1?”, “Республикасалыкшылары экономика саласындагы кылмыспен куресп кушейтетусуде” жене т.б.Экономика гылымы зерттейтш кубылыстар б1здщ еркайсымыздьщeMipiMi3re катысты. 0 з тауарларына деген сураныстыалдын-ала болжап отыратын республика кесшорындарыныц менеджерлер1тутынушылар табысыньщ калай тез есетш дтн кунmrepi6uiin отырулары тшс. Зейнетакыларына eMip cypin жатканегде жастагы азаматтарды баганыц калай тез ecin бара жаткандыгыалавдатады. Жумыс 1здеген адамдар экономика ерлеукезещне ел1-ак котершед1, фирмалар жумысшылар ала бастайдыдеп ум1ттенед1. Экономиканыц жагдайы барлык адамдаргаыкпалын журпзедкСаяси айтыстарда экономика проблемалары басты орында турады.Ел президетшщ бедел1 экономика ерге баскан кездекушейш, кулдыраган кезде темендейд1.Экономикалык проблемалар сондай-ак халыкаралык катынастардада мацызды рел аткарады.1.2. Экрномикалык кубылыстарды зерттеу эд!стер1Экономикалык теория ерекше пенге гана емес, сонымен катаререкше аспаптарга —терминологияга, мел1меттерге жене ойлаубарысына ие. Кез келген баска гылым секщщ экономикалыктеория да онымен шугылданатын адамдар ушш жат жене жасандылауболып KepiHyi му м ин. Олай ем есттн делелдеудщ ецжаксы жолы — аспаптарды, баскаша айтканда, экономикалыкзерттеу едютерш пайдалану кажет.1лгерще атап еткен1м1здей, экономистер кез келген когам менулттыц бастарынан етет1н шектеу жене таццау проблемаларыменшугылданады. Экономикалык зерттеу процеанде олар когам алдындатурган экономикалык проблемаларды шешуге болатынжайттарды карастыра келш, экономикалык принциптердщ неri3iHкалыптастырады. Тугелдей алганда жеке адам, KecinopbiHжене когам ездерше колайлы экономикалык ресурстарды калайпайдаланулары KepeKTiriH зерттеу жене туацщру ед1стер1н экономистержасап та койган.Ол ymiH экономистер нактылы экономикалык проблемагакатысты фaктiлepдi жинап аныктайды. Мундай жагдайларда олар13

теориядан фактшерге ететшдер1 секшд1, фактщен теорияга карайда жылжый алады.Экономиканын кандай болуы керек екен д тн байкату упинэкономистер улплеумен айналысады. Экономикалык улп — пайдаланылуыэкономикалык уакиганы тусшуге жол ашатын карапайымдылыгыайкын диаграммалар немесе формулалар болыптабылады. Мэселен, корпи мемлекеттерде епнд1 усж согыпкеткен сон, К,азак.стандаиы астыктын багасын алдын-ала болжамдап,сураным мен усыным зацын колдана алады. Мундайдабаганьщ кетершетщщгше ешюм де таласпайды, ал болжамнындэлдйт колданылган улп сапасына байланысты болады. Бул реттеолар логикалык-дедуктивп жэне эмпирикалык-индуктивп эдостерд1колданады.Логикалык-дедуктивп эдае дегешжз мэселеш теория денге ш-нен бастап шешш, мунан сон факпге жупне отырып, элп теориянытексеру немесе жокка шыгару. Ягни бул т е с т абстракциямен улпге непзделед!. Оныц максаты: экономиканыц карапайымсхемасын жасап, оныц непзп буындары мен парфлетрлершщозара байланыс принциптерш табу болып есептелшедь Жалпызандылык ~ эрекет етуге басшылык ретшде алынады.Эмпирикалык-индуктивн эдае деп фактшерд1 жинактаудан бастаппрагматикалык зерттеулерге суйенуд1 айтады. Онан кейш,принциптер мен кортынды шыгару ушш оларды жуйелендаредожэне талдайды. Бул эдк жекеден басталып жалпыга оуёда. Оныцмаксаты — нактылы экономикалык кубылысты талдау нэтижесшдезерттеу журййу жэне зандылыкты табу.Бул ею эд1с б1р-б1рлерш озара толыктырып турады.Экономика принциптер1 непзвде калыптаскан экономикалыкпен туралы козкарас онан кейш экономикалык саясаттыжасау ушш пайдаланылуы мумюн.Экономикалык принциптер — ол терминнщ озшен шыгатынжэне оз шйнде б!рнеше дэйеказ сандык аныктамалар бар кортындылау.Экономикалык принциптер сондыктан да орташамэл1мет немесе статистикалык ыктималдыктар тур1нде жш айтылады.Мэселен, экономистер 1998 жылы К,азакстандагы акшалайтабыс жанбасына шакканда 32992 тенге болды дегенде, оларсонымен 6ipre корытынды да жасап отыр. Бул регге олар кейбщадамдардын будан анагурлым коп тапкандарын, ал айтарлыктайб ел тн щ мунан елдекайда аз тапкандарын да мойындайды.“Эртурл! тен жагдайдагы” жорамал дегешм1з — барлык заттарайнымалы..., тек каз1рп сэтте карастырып жаткан нысаннанбаскалары o3repicci3 калады. Бул — зерттеу байланысын ж1ктеу14

жолымен экономикалык, талдауды онайлатады. Мысалы, сатыпалынган каймактьщ багасы мен оньщ молшер! арасындагыбайланысты есептей келш, 6i3 каймак, багасыньщ озгермел!екендагш (табыс, тутынушыныц талгамы, баска тауарларга дегенбага 03repiciH жэне т.б. назарга алмастан) жорамалдаймыз.Мундай жагдайда талдауды “каймактьщ багасы — каймактысатып алу” катынастарына аударып, баска езгермелшктерщелеуаз калдырамыз.Абстракция (дерекс1зд!к). Экономикалык принциптер немесетеориялар созс1з абстракция болып шыгады. Абстракция — ол icкекатысы ж ок экономикалык жене экономикадан тыс фактшерд!экономикалык талдаудан шыгарып тастау. Окшпыке орайкейде бул экономикалык принциптер мен теориялар шындыктаналшактау деген пйарщ де тудырады, 6ipaK олай емес. Экономикалыкэлем соншалыкты шатысып кеткен. Абстрация солшатысуга KipeTiH барлык фактшерд1 киып тастауга мумкшдакжасайды. Сойтш барлык фактшерд1 ете утымды жене icKeасарлыктай формата келпредь Экономикалык зерттеулерде баскада: талдау, синтез, тецеспру, уйлеспру, экономикалык-математикалыкулгшеу едютер1 колданылады.1.3. Экономикалык теорияныц функцияларыЭкономикалык теория елдеб1реулердщ белгш! 6ip экономикалыккатынастарына, белгш 6ip кезкарастарына суйене отырып,б1реулердщ салыстырмалы турде кандай саяси акцияныусыну Kepeicriri немесе оныц кандай болатындыгына орай адамдардыцэкономикалык багыттагы тьшыми TyciHiriH калыптастырады.Баскаша айтканда, экономикалык теория ap6ip азаматтыцсайлау жэне дауыс беру кезшде баскару тужырымыныц кайсысынколдау керекппн айыруга кемектеседьЭкономикалык гылымныц бизнес ушш нрактикалык мэш зор.Нарыктык экономиканыц жумыс ютеушщ жалпы принциптершжете TyciHy фирмалардыц менеджерлерше езш щ шаруашьшыккызметтершщ стратегиясын жоспарлап жене мейлшше молтабыс алу ушш тшмд! шеипм кабылдауларына кемектеседк Ci3бул пенд! негурлым жаксы бшсещз, солтурлым езвдзге жаксымансап та жасай аласыз.03iHin барша практикалык пайдальшыгы жошнен экономикалыктеория проблемаларды жеке бастык емес, когамдыккозкарас тургысынан зерттецщ. Бул пеннщ — менеджмент,Каржы, бухгалтерлж есеп, валюта-несиелж катынастадан жене15

т.б. айырмашылыгы, кебш е, оньщ академиялыгында. Ягни,экономикалык гылым дегетм13 — экономиканын жумыс ктеушежалпы методологиялык кезкарас тудыратын гылым болып шыгады.Экономикалык максаттарды алга кою жоне оларды шешукезщ деп жалпы бастапкы кадам — шектеул! жагдайлардагыкорлардыц козгалыс нускаларын тандау болып табылады.Ci3 ез&цз турып жаткан когамнын мушеЫ бола тура, экономикалык6uiiMci3 ©Mip суре алмайсыз. Тагам, баспана, кш м, босуакыттарды етюзу тосщдер1 — осынын 6opi тура немесе жанаматурде экономикалык куштермен аныкталады. Экономиканызерттеу осы куштерщ жаксылап тусшуге кемектесед1 жоне жайлы©Mip суруге жагдай тудырады.Теледидар, радио, газет, журнал жоне т.б. жаналыктарынан6i3 жумыссыздык, инфляция, экономикалык осу жоне ецбекош м дш п , салык салу жоне республикалык бюджет, енбекакыжоне табыс, толем балансы мен халыкаралык валюта ж у й еа,бесеке жоне антимонополия зандылыгыныц сакталынуы женет.б. туралы бшем1з. Осынын 6epi “Экономикалык теория” курсындаокылады.Бул дегешм1з, егер 6i3 болып жаткан экономикалыкпроцестердщ менш 6mriMi3 келсе, онда 6i3 экономикалы к теорияНейздёрш 6mymi3 кажет деген сез.Резюме:1. Экономика — материалдык жене материалдык емес и п -лштерд1 ещйрумен байланысты щ щ.2. Экономика — ецщр1стен жайша KepiHin коймайды, олкогамдык ещцрютен шыгады. Ягни, адамдар б1р-б1рлер1мен солenaipicTe катынаска тусед1.3. Экономикалык теорияныц п о т — ол адамдар каж еггш гшканагаттандыру уш ш материалдык жене материалдык емес и п -лжгерД[ енд1ру устшде шекгеул1 ресурстарды ти1мд1 пайдаланужеш ндеп катынастар.4. М акроэкономика табыстыц ecyiH, баганыц езгермейтшд1гшжене жумыссыздыктыц децгешн зерттейд1. М акроэкономистерболып жаткан окиганы тусщц1руге гана тырысып коймайды,сонымен 6ipre экономиканын жумыс ютеушщ жаксаруына багытталганэкономикалык саясатты жасауга да куш салады.5. М икроэкономика — уй шаруашылыктары мен фирмалардыцшеш1мдерд1 калай кабылдаулары туралы, сондай-ак осыэкономикалык агенттердщ езара калай epeKerrecyi туралы гы-16

лым. Макроэкономикалык кубылыстыц непзшде микроденгейдепайда болатын езара байланыс жаткандыктан макроэкономистермикроэкономиканьщ аспаптарын жш колданады.6. Экономистер экономикалык нактылыкты тусшу ушшайналымы экзогещцктщ эндогендокке ыкпалы сеюлда карапайымдатылгантеориялык схема улпсш пайдаланады. Экономикалыктеорияньщ eHepi — колданылып отырган улгще экономиканынмацызды езара байланысын “устай” алгандьщтыаныктау болып табылады.7. Рылыми абстракцияньщ eflici —icKe катысы жок экономикалыкжене экономикадан тыс фактыларды экономикалыкталдаудан шыгарып тастау.8. Талдау —Шртутас бутшнщ белшектерш жекелеп карау.9. Синтез — каралатын б1ртутас бутш кубылыстыц жекебелшектерден куралуы.10. Индукция — фактылардан бастап жинактауга дейшжетюзетш козгалысты тужырымдау.11. Дедукция —жалпьщан нактылы экономикалык фактыгажетшзетш козгалысты тужырымдау.12. Салыстыру — каралатын кубылыстардыц уксастыктарымен айырмашьшыктарын аныктау.13. Аналогия (уйлеспк) — 6ip немесе 6ipHeuie касиеттерд1белгш кубылыстан белпаз кубылыска еткеру.14. “Эртурл1 тец жагдайдагы” долбар дегешм1з — зерттелудегщенезге барша факторлар долбармен келю1м тауып турса,олар туракты деп кабылданады.15. Экономикалык-математикалык улплеу — ертурл1 экономикалыккубылыстарды математикалык едгстермен формальдысипаттау болып табылады.К^айталауга арналган сурактар.1. Экономикалык теория неш зерттейда?2. Экономикалык зерттеу не ушш керек?3. Экономикалык теорияда кандай зерттеу эд!стер1 колданылады?А л '4. Микроэкономика мен макроэкономиканыц айырмаеын тусшд!р1ц1з.Олар калай езара байланыекан?5. Экономистер неге улп (модель) курады?6. Сонгы кезде кандай макроэкономикалык проблемалар талкылануда?-Ъ с щ с Ч -17

Тесплер1.1. Экономикалык теорияга “саяси экономия” деген терминаи м енйзщ?а) Аристотельб) А. СмитJ в) А.Монкретьеиг) В.ИЛенинд) К.Маркс1.2. “Экономика” деген угымнын непзш калаушы им?а) У.Джевансб) Э.Бем —Баверк' в) А. Маршаллг) Дж. М. Кейнсд) И. Шумпетер1.3. Монетаристе багыттын бастаушыларьш атацыз?* а) М.Фридменб) П.Самуэльсонв) М.Эвансг) Дж. Гэлбрейтд) М.Вебер1.4. “Экономикалык теориянын” аталган аныктамаларышйнен кайсысы дурыс?а) адамдар мен когамнын шектеул1 ресурстарды пайдаланудынтэсшш калай тандайтындыктары туралы гылым.б) бул адамдардьщ енд1рю процесшдеп белу, материалдыкигшктерд1 тутыну жене шектеул1 ресурстар елемшдеп кызметкерсету карекетш зерттеу.в) бул адамдардьщ TipuimiK ушш калай тырбанып жаткандыктарытуралы шы.г) бул шектеул1 ресурстармен когам неш, калай, юм уипнeHflipin жатканын зерттейтш пен.-* д) жогарыдагы аталган жауаптардын 6epi дурыс.1.5. Когамдык ощцрютщ кай ceri аныктаушы болып табылады?f а) болуб) enaipyв) айырбасг) тутынуд) жогарыда аталгандардьщ 6epi де дурыс емес.18

1.6. К,ай термин адамдардьщ б1рдеце у*1 телейтш Ka6iлеттер1мен ыкдастарын байкатады?а) керект1кб) сураным* в) кажеттипкг) ыкдасд) муктаждьщЭдебиеттер1. Курс экономической теории //П од ред. Чепурина М.Н.,Киселевой Е.А. —Киров, 1997).2. Курс экономической теории //П од ред. Чепурина М.Н. —Киров, 1994.3. Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория”//П о д ред. А.С. Булатова. —М., 1997.4. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Подобщей ред. В.И.Видяпина, Г.П. Журавлевой. —М., 1997.5. Мостовая Е.Б. Основы экономической теории. Курслекций. —Москва-Новосибирск, 1997.6. Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика. — Алматы:Экономика, 1997.7. Соколинский В.М. Государство и экономика: Учебноепособие. —М., 1997.8. Макконелл К., Брю С. Экономикс. —М., 1992, т. 1.9. Прикладная экономика. ОФ “Достижения молодых”, 1997.10. Дайджест экономической теории. —М., Аналитика-Пресс,1998.19

2 тарау. ЭКОНОМИКАЛЫК, ПРОЦЕСС, ОНЬЩИНСТИТУЦИОНАЛДЫ УЙЫМДАСТЫРУ УЛГ1С1Куштеуден aepi, квбтесе сетмаркылы квп ic тындыруга болады.Эзоп2.1. Адам жэне экономика2.2. Экономикалык ресурстар2.3. Экономикалык кызметтщ басты проблемасы —тацдау2.4. OpTYpjii экономикалык жуйелер жэне ол проблемалардышешудщ тэс1лдер!2.5. К,азакстан Республикасыныц нарыктык экономикага етуь2.1. Адам жэне экономикаЫздщ еркайсымыз есе келе дел каз!рп кезенде кецшм1з сокканкеп нерсеге колымыздьщ жете бермейтшш 6uieMi3. Оз§MipiMi3fle 613 удайы тандаумен боламыз. Тавдау меселеа табыс -кер бизнесмендердщ де, уюметгщ де алдында турады. Адам баласыныцкажеттщп шекоз.Материалдык жене материалдык емес игшкгерд1 еШУРУ адамкажеттшпн канагаттандыру у3®Ш1 ‘жасал ынады. К,ажетттк —жогары жене теменп ренгейл! влеуетп жэне телШ ofltnerriжэне тагы баска больщ келедьАдам баласынын кажеттшпне байланысты ертурл1 теорияларбар. Bi3 оны А.Маслоу теориясы бойынша караймыз. Ол адамбаласынын кажеттшнтн 5 топка жаткызады:1. физиологиялык (аштык, шелдеу, секс жене сол сиякты);2. каушазджтеп кажеттипк (коркыныштан, ашу-ызадан,жанга батудан коргану жене т.б.);3. елеуметтж байланыстагы кажеттшгк (махаббат, достык,елеуметпк TenecTipy мен жалгастыру жене сол сиякты);4. езш e3i сыйлау кажеттшт (кол жетюзу, мойьшдау, костаужене т.б.);5. ез1не e3i кендл кою кажеттшт (тус1ну жене ойлау, езмумюнщктер1 мен кабшеттерш icKe асыру).Экономиканын даму денгейше карай бул кажеттшйсгер1 етеуер елде ер баска болып келедь Эр топтын айырымы мен меш де20

ертурль М еселен, жапондык жуйе баскармасы кобшесе I-IIIтопка, ал американдыктар I, IV, V топтарга багдар тузейдкАдамньщ гана емес, сонымен катар кесш орынныц да кажет-TbiiKTepi ш екиз жоне оньщ ш елш кандыру мумкш емес. Тауарецщру мен кызмет корсетуге арналган куралдар шектеугй немесесирек. Адамдардьщ узд1кс1з осу успндеп материалдык каж етпл1ктер1мен оларды канагаттандыратын экономикалык мумюндисгердщарасында кайшылыктар болады.Адам ез кажеттшктер1мен киындыктарга урынады. Оцщрютщзаттай факторлары капитал мен жерд1, шындыгында, адамжандандырады. Атап айтканда оньщ кесш керлж кем ецгерлт ендорютщозат технологиясындагы толык жуйелерд1 тудырады, солкемецгерлж o3iHe де жоне когамга да Kepeicri барша нерселерд1ещйред1. Адам ецщрютщ басында турады, сонымен 6ipre ецщ -picTin ортасы мен тушцщ тусынан да табылып, кез келген ендорктщмаксаты секщщ ол оньщ соцында да керш ей. Соныменадам капиталы козбен коргенде осерл1 KopiHic 6epin, ецщрютепоныц ыкпалы беп-белгии болып турады. Демек, 613 адам капиталынкапиталдын баска гурлер1мен б1рдей экономикалык жуйенщнысаны деп карай аламыз.Н ары кка оту адамды зерттеудеп жет1маздйс пен уйлеспеуmmiicriболдырмауды талап етедь Озше бара-бар дамыган нары к­ты к катынастар жагдайында адам-жумысшыныц THicTi гылыминепзделген олеуметпк-экономикалык улпсш щ болмауы, К,азакстанныцэкономикалык жагдайларынан айкын KepiHin турганындай,улкен кателйсгерге, когам ушш шыгындар мен Kepiкетуш ш кке океп согады.Нарыктык катынастардыц субъектшерше барынша назар аударылуыкерек жоне оларга тшсшше инвестициялар бол1ну1Кажет.“Bi3 бурыныракта металлургия зауыттарында, баска OHflipicалыптарында, жаркыраган аэропорттарда экономикалык прогрест1цбет-бейнесш оте жш керетшб1з. Оларды укыптылыкпен жасап,кещспктерге орналастыратын...” Дж. Гэлбрейттщ niicipiбойынша олардыц салынулары уш ш ете мол каржы жене бипмжумсалулары кажет болатын. Оны экономикалык жагынан “адаммгшп yuiih капитал жумсау” деген термин мейшнше мацыздандырыптуратын.Зац, буйрык, жарлыктар шыгару аркылы адам психологиясын6ip сеттщ iiuimie езгерте кою киын, Tiirri, мумюн де емес. Олушш тшсшше инвестиция жене уакыт кажет. Жумыскерге енflipicресурсьшыц багалы жене бага ж етю аз деген мертебесш21

жене адам капиталына THicri инвестиция беру — алдына максаткойган каркынды epi кешенд1 жумыс жуйелерше сай адам кабшетшеарналган ип шаралар аркылы айтарлыктай табыс екеледьОзше бара-бар дамыган нарыктык катынаск,а орай адам —жумыскердщ THicri улплер! (мoдeлдepi) болмаса, ол республикаэкономикасыныц кайта курылуын тежейдьОсыган орай шетел экономистершщ кезкарастарын байкапкерелис.1. А. Маршалл езшщ микроэкономикалык теориясында технологиялыкфакторларга суйенеда Оньщ ниеп кептеген адамдардыцкундел1кп ем1рден жинаган “тузйс ойларына” жакын ке-Яеда. Ол былай деп жазды: “А.Смит айткандай экономистер“кайдагы 6ip дерекслз немесе “экономикалык” адаммен емес,кед1мгщей бойында каны мен жаны бар адамдармен icTecболады”.А.Маршаллда керсетшгешндей ол адам езш щ шаруашылыккызмет1нде “мен 63iM” деген шецпмдерд1 басшылыкта устайды,алайда езгенщ де ез1мш!л кезкарастарымен санасып отырады.Оган дацгойлык пен ацкаулык, жаксы аткарылган жумыстаргакарап леззат табушылык, езш щ отбасы, Kepiuuiepi ушш немесеет ушш езш курбан етуге даяр ету секшд1 мхнездер тен болады.Оган жеке басыныц абройы ymili i3ruiiicri кылыктарга бару дажат емес.2. Дж. М.Кейнс езшщ экономикалык теориясын адам MiHe3iпсихологиясынан таратады. Озшщ “Жумыспен камтудыц, пайыздыцжене акшаныц жалпы теориясы” деген 1ргел1 ецбегшдекогамдык жумыстардын багдарламаларын жасаудыц кажет ii iiiinделелдей келш, ед!стемелж сштемелерге кецш кояды. C e6e6iадамдар аз каржы жумсап, мол табыс тауып отыруга тырысады.Кейнстщ 6ip аныктамасы мынадай: “Когам психологиясы былайболып келед1‘ тутас накты табыстыц ecyiHe орай тутас кажеттшкте есед!, тек оныц ecyi табыстыц шамасындай болмайды”. Булкалай десек те, Кейнс теориясын 6epiK орныктырган басты непзболып табылатындыгы айдай анык нерсе.“Heri3ri психологиялык зацныц бар екен дтн 6i3 долбарлауаркылы гана емес, адам табигатыныц жинактаган бшмше карапта, сонымен 6ipre еткен тeжipибeнi мукият зерттеу аркылы даайкын бшемгз, — деп Kepcerri Кейнс, — беп^белгш 6ip нерсе —адамдар табыс мелшершщ ecyiHe карай кажеттипктерш де кебейтугебей1мдеу келед1. BipaK оны табыс децгейшен ешуакытта даасырмайды”.22

Кейнстщ niKipi бойынша экономика аясында адам-жумыскердщерекетше улттык. психологияньщ ерекшел1ктер1 айтарлыктайыкпал етедьАмерикандыктар, мысалы, алыпсатарлыкка оте жогары бейiMKUiiKтаныта отырып, оны “нарыктык психологияны” болжаугадеген кетерщ ю ынта деп тусшедь Сейтш , алдагы ic ЖYзiндeгiтабыска барынша кулшынады.“Американдыктар TinTi каржы аясынан тыскары орташатургынньщ не ойлайтындыгын, оньщ niKipiH езшше топшылаугашамадан тыс бешмдеу турады жоне сол улттык осалдык корбиржасында жазасын тартып та жатады.Агылшындар, керюшше, непзш ен кутшетш табыстан инвестицияныаямайды. Американдыктар болса, капиталды инвестициялап,оньщ кундылыгыньщ артуын непзш ен басшылыккаалады. Оны табыстан ropi “психологиялык жорамал” жиынтыгыньщколайлы ©3repiciHe деген уми1уш кыны жетелейщ, соньщнепз1нде нары к багасы калыптасады. “Баскаш а айтканда, — депкорытындылайды Кейнс, — шгерще керсетшген магнада оларалыпсатарлар реннде байкалады”.Инвестицияга катысты зерттеу бел1мш аяктай келе Кейнспсихологиялык фактор релш щ улкецщ п “адам психологиясындагыиррациональды куш ке” мына жарык дуниедегшщ 6opiбайланысты дегещц бщщрмещй —деп тужырымдайды. Сейте тураол капитал жумсаудыд молшерше бага беру кез1нде “жуйкежуйеа ауырып, кояншыгы устау, Tinri, ас корытулары мен ауарайына деген елендеушшктерш ескере отырып, 6ip сезбен айткандак1мдердщ стихиялы белсендшктер1мен инвестиция меселе а ш еш ш еиндш н назарга алу керек” деген уежга шакырады.З.Дж. Гелбрейт езшщ экономикалык теориясында экономикааясьшдагы адам epeKeri проблемасына жетеюш рол бередь Оньщ 60-шы жылдьщ соцында баеылган “Жаца индустриалды когам” дегензерттеулер1нщ уш тарауы тжелей адам ерекетшщ себептершеарналган. (“Козгаушы себептердщ жалпы теориясы”, “Перспективадагыкозгаушы себептер”, “Козгаушы себептер мен технокурылым”).Оныц экономикалык теориясында адам кажеггшшпроблемасына улкен орьш бершген. Адам кажеттшйтне суйенеотырьш, Дж. Гэлбрейт оны физиологиялык жене психологиялык депбеледа, езМ ц технокурылымын соган непздейдьОл былай деп санайды: “Уйым дегешм1з 6ip адамныц кушсалуы мен бш м ш мейлшше мамандандырылган бцэнеше немесекептеген адамдардыц куш сауларымен жене бшмдерхмен алмастыругабагытталган елдеб!р кешецщ ш ара”.23

Тецеспру (немесе идентификация) Дегешм1з —уйым максатыадамныц жеке муддесшен де жогары екендтне оны сенд1ретщсебеп. Содан барып ол жалпы кызметтщ пайдалылыгын тусшедьБешмделу (немесе адаптация) —дегешм1з адамныц уйымгаКосылуына туртю болып жене оныц сонда калуы барысындаоныц ез максаггарын сол уйымныц максаттарымен двлме-долсейкестендipeTiH себеп.Гэлбрейт адам-жумыскерда интеграциялаудьщ кажеттшгшенепздеме береда. Ол уипн межбурлеу элементтерш азайту кажетдеп санайды Гэлбрейт. Межбурлеу элементтерш азайту оныцбаска уш турл1 жагдаймен уйлесуш арттырады. Б1з кандай даболсын экономикалык теория езшщ непзше адамныц влеуметпкэкономикалык карекетшщ ертурт улпсш алатындыгын керсетуушш аса танымал галымдардыц б1рсыпыра психологиялыктусшжтеп экономикалык кезкарастарын караумен шектелем1з.4. Макс Вебер езшщ “Протенстантгык этика жене капитализмрухы” деген ецбегшде былай деп жазады: кез келген экономикалыктеорияга сейкес, адам зор табыстарга умтыла беретш,ецбек ен1мдштн кетеру ушш багалауды жогарылата бшетш акылneci. Алайда коптеген шаруалар кауымдастыктарында муныц e3iKepi тшмдшйс 6epin —ецбек етм дш гш темендетш ж1бередц.Материалдык кажеттшiKTepre не жатады? Оларга 6ipuuui кезектепкажетгшк нерселер жене физиологиялык кажеттш1ктерд1канагаттандыратын (тамак, баспана, ки1м, eTip, желкецщ кайыкжене т.б.) сен-салтанатгы заттар жатады.Абай ушш молшылык нышандары болып табылатын заттар,Болат ушш 6ipiHini кажеттшйсгеп заттар болып шыгуы мумкш.Керсетшетш ип кызметтер де бДздщ кажеттшктер1м1зд1 етейд!:Барша кесшорындар, мекемелер де ездерццц материалдыккажеттш1ктерш канагаттандырады. Оларга: гимарат, курылыс,коймалар, коммуникациялар, станоктар, машиналар, курал-жабдыктарягни енд!ркл1К максатгарды орьшдауга жататын баршазаттар Kipefli. К,ажеттш1ктер гьшыми-техникалык прогрестщ ыкпалыменудайы езгерш, ecin отырады.Барша экономикалык кызметтщ т у т а максаты мен мшдепосынау ертурл1 кзжеттшжгерда етеуге умтылыспен сипатталынады.24

2.2. Экономикалык ресурстар (Адащардьщ барлык кажеггшктерш етеу ушш когамда экономикалыккорлар жетюлЬсп болуы керек. Экономикалык корлардегешм1з — тауар ецщрш жене кызмет керсетуге пайдаланылатынбарлык табиги, адам жене адам колымен ещпршгенресурстар. Оган гимарат жене курылыс, жабдыктардьщ барлыктYpлepi, машиналар, курал-саймандар, бершу курылгылары, коммуникациялар,ецбек турлер1, жер жене ертур/и кен байлыктаржатады. Барлык экономикалык ресурстар (ещцргс факторлары)былай бблшедк1. материалдык немесе табиги ресурстар —“жер”, капитал;2. адамдар ресурстары — ецбек пен кесшкерлж кабшет.Жуйе iminae ep6ip фактордыц ез орны жене нактылы функциясыбар.Табиги ресурстар — бул тауарлар мен ип кызметтерд! жасаркездеп пайдаланылатын табиги игшю Оган жанды табигат, минеральдыжене орман ресурстары, сондай-ак 03iMi3 тыныстайтынауа да юредь К,азакстан табиги ресурстарга аса бай. КазакстанРеспубликасы Конституциясыныц 6 бабыныц 3 тармагында:“Жер жене оныц кен байлыгы, суы, оам дж жене жануарлареле Mi, баскадай табиги ресурстар мемлекет менипгше жатады.Жер, сондай-ак, зацменен беютшген непзде, жагдайда женешектеуде жеке меншж иелершщ игшпнде де болуы мумюн, ” депкерсетшген. Экономистер ецщрю факторы репнде табигатресурстарын соз еткенде “жер” деген термицщ жш колданады.Жерщ пайдалангандыгы ушш теленетш баганы рента депатайды.Капитал. Капитал немесе инвестициялык ресурстарга тауарещцрш жене ип кызмет керсетш, оларды тупкш кп тутынушыгажетюзу кез1нде пайдаланьшатын: фабрикалар, зауыттар, машиналар,саймандардыц барлык турлер1, жабдыктар, келж женеберу куралдары, етюзу жуйеа юредь вщцрю жене осынауецщрю куралдарыныц жинакталу nponeciH инвестицияландырудеп атайды.Адамдар ресурстары, немесе “ецбек” — бул ецщрю nponeciбарысында адам жумсайтын дене жене акыл-ой купи. Ецбеккетеленетш баганы ецбекакы деп атайды.Косткерлж к,абыет — бул юкерлж деп аталатын адам бойындагыайырыкша ресурс. Муны тауарлар ецщру мен ип кызметкерсетуде барлык фирмаларга кажетт! —баскара бшу мен уйымдастырп>шпыкдагды деп TyciHy жен. Кесшкер жогарьща аталган25

уш факгорды уштастыра алады. Табыс бола калган жагдайда кесшкертаза пайда табады, ал Kepi жагдайда шыгынга ушырайды.Кэсшкер — теуекелге бел байлаган жацашыл адам. Kecinкердщбизнеске салган тэуекелден, жаца идея мен куш салудантабары —табыста, ол, ерине, жер, ецбек жене капитал иелер1 езулестерш белгсш алганнан кейшп таза табыс.2.3. Экономикалык кызметтщ басты проблемасы - тандау9p6ip когам езшщ сирек ресурстарын тшмдо пайдаланугатырысуы керек. Ягни ол жумыспен толык камтылган жагдайдажэне enaipic толык куатына жеткен кезшде экономиканын бержорныгуын камтамасыз етуге тшс.Баскаша айтканда, экономикалык теорияныц басты проблемасы— адамзаттыц шеказ кажеттшгш канагатгандыру удиншектеул1 экономикалык ресурстарды мейлшше тшщi пайдаланумеселесш зерттеу болып табылады. (1 схема).26

7 схемаДемек, машина жасау саласында жогары дедщктеп станоктармен ceHfli кшмдер шыгару жешнде Казакстан Республикасыньщэкономикалык мумкщщп шектеуш.Адам бул дуниеде шектеул1 мумкщщкте eM ip суредь Оныцдене жене акьш-ой кабшеттшп де шектеуль Оньщ анандай немесемынандай icTepre беле алатын уакыты да йектеуж Алдынакойган максатына жетуге жумсайтын каражаты да шектеугй. Алдуние болса соншалыкты бай жене алуан турль27

Барлык, когам езшщ ерюнджке, бакытка, аман-саулыккадеген ынталануында да шекгеулЬ Алайда корлардын шектеулшпсалыстырмалы сипатта болады. Ол барлык адамдардын барлыккажеттшктерш принцштп турде б1рмезгшде жене толык канагаттандырумумкш емесппмен айкындалынады. Корлар мектеул^Л1ПНЩ таяудагы нвтижеа — оны пайдаланудагы бесекелеспкболып табылады. Ол arci жеке адамдар арасындагы бесеке емес,корды пайдаланудагы баламалы максаттар арасындагы бесекеболып саналады. Баскаша айтканда, жеке адамдардын алдындагысекши, когам алдында да еркашанда epiypim бесекелестжмаксаттарда шектеупи ресурсты пайдаланудын багыттары ментесшдерщ тандау меселеа турады.Тандау npoueci кезгнде колда бар ресурстардын шектеулшгшэкономистер былай тусйщред! —адамдар келеда уш меселеш шешугеTHicTi болады: не, ягни, кандай тауарларды кандай мелшердеендару жене кандай кызметтерд1 керсету. Калай, ягни,кандай шектеуш корлар мен технологиялык тесщцердщ кемепаркылы адамдарга KepeKTi игшжтер жасау? Ондай шектеушем1рлж игшктерд1 имдер уинн ендару?Б13 Gipiififii тарауда талдаганымыздай, осыларды жене осыларменбайланысты баска да меселелерд1 карастырганда экономистерертурл1 меселелерд1 кещнен пайдалануда, олар нактышындыкты онайлаткандарымен белгш 6ip мазмунды нетижелерд1ыкпалды турде алуга жене керсетуге мумкшдж тудырады.Экономикалык ресурстар сирек жене шектеуль Нактылы ешмшыгару ymiH кандай да болмасын корды пайдаланган кезде, олкорларды баска 6ip тесшмен игерудщ м ум кш дт жойылады.Баламалы шыгындар — дел осы корларды баска максаттарymiH пайдалану кез1ндеп жогалатын мумкшджтёр тургысынанКараганда тауар ещируге кететш шыгьщцар.“Не ОНДФУ керек?” деген алгашкы экономикалык непзп сураккажауап бере отырып, мынандай корытындыга келугеболады:- баламалы шыгыны аз болатын тауарлар ендару;- шыгындардын 6epi бгрдей (акшалай жене акшалай емес)баламалы шыгындар болып саналмайды.- ёндаруйн калайда шыгынга тусетш жагдайда ресурстыкандай тесшмен пайдаланса да, ол баламалы шыгын болмайды(ол олардан бас тарта алмайды). Бул баламасыз шыгын экономикалыктандау процесше катыспайды.Тандау кажеттшпнщ тшмдшгш жене баламалы шыгындыeHflipic мумкшдйгшщ керсетюштер сызыгымен байкатуга болады.

Шайнайтын сагыз, т2 схема2.4. OpTYpjii экономикалык жуйелер жэне ол проблемалардышешудщ тэс1лдер1Экономикалык проблемаларды шешу ушш ep6ip когам ертурл1курылымдар мен механизмдерд1 пайдалана алады. Шешумеселеск дестурл1, вюмшшк-вм1ршщщк, нарыктык жене араласэкономикалык жуйенщ терт турш айыру белпс1 болып табылады.Дэстурл! экономикалык жуйе едет-гурыпка, алгашкы Tipi калутуйситне, дестурлерге непзделшедь 0нд1р1с nponeci, айырбас,белу жене тутыну уакыт калыптастырган едет-гурыпка суйенедьБул жуйе мемлекеттшкке деш нп алгашкы кауым кезещне уксаскеледь K,a3ipri уакытта ол — амазондык ундшерге (индеецтерге),австралияньщ тургылыкты тургындарына, африка тайпаларынатен.Эк1мш1Л1к-эм1рш1дщк жуйе мемлекеттж монополиялык менпиктщжене оньщ монополиялык мемлекет еи м еп тудырганустемдтмен сипатталынады. Бул жуйеге баскарудьщ катан TiicriKиерархиясы тен. Ол келбеу байланыстардьщ болмауы мен теменriденгейде тш м дш кп жогалтуга т1рейдь29

Егер дшйрек айтар бол сак, жоспарлаушылар бул жуйеде кандайтауарлар ендхршп жэне кандай кызметтер KepceTuiyi керек-TiriH аныктап алады. Егер оларга метал внд1ру есуге, ал машинажасау азайтылуга тшс болып квршетш болса, онда дэл сондайнускау бертедьНарыктык экономикалык жуйе жекеменипк кесшорнына зандымэртебе бершу кажеттшпне, жекеменшж кукыгынын, аныкталынуына,келгам-шарт к ш щ и ш ц сакталынуына орай жекемешшкпккежене экономикалык проблемаларды шешуге непзделедьНарыктык жуйеде нарыктык катынаска катысушылардын“ойын ережесш” занды турде беютетш кукыктык непзд1 камтамасызету меселесш уймет вз мойнына алады. Экономикалыккызмет саласында уюмет зацнама нейзщц^ сот кшдетшаткарады. Жеке шеилмдер нарыктык бесеке жагдайындауйлеспртедь Нетижесшде экономикалык еюмет кец ерютейдьНарыктык жуйе ресурстарды тищщ пайдалануга женеэкономикалык тез кетершуге ыкпал етед1, алайда табыс женшенкогамды белшектеуге апарып прейдьАралас экономикалык жуйе мемлекетпк реттеу аркылы рыноктытолыктыруга непзделшедь Нарыктык механизм мынандайпроблемаларды шеше алмайды: когамдык игшктерд1 жасау,елеуметпк меселелер, экономикалык турактылык, технологиялыкжацадан курылу, коршаган органы коргау жене т.б. экономикалыкмеселелер жеке вщйрушшер децгешнде рынок аркылышешшедь К,огамдык сипаттагы меселелер мемлекетпен шепиледд.Мемлекетпк реттеу дережеа ер елде ер баска.2.5. К,азакстан Республикасыныц нарыктык экономикага етуьК,азакстан Ka3ip ел iuiibme б1риндеп нарыктык экономиканытудыруга багыгталган курылымдык реформанын жаппай камтитынбагдарламасын жузеге асыруда. Алгашкыда бурынгы КецесОдагы шенбер1нде жузеге асырыла бастаган К,азакстандагыэкономикалык реформа npoijeci, 1991 жылы желтоксанда теуелаздж жарияланганнан кейш пптен удеп кета. ТеуеЛйздж жариялангансет пен Ka3ipri уакытка дейшп аралыктагы непзпэкономикалык уакигалар: 1992 жылы кадтарда баганы ырыктандыру(либерализациялау), 1993 жылы кантарда кабылданганКонституцияда жене 1995 жылгы К,азакстан РеспубликасыньщЖана Конституциясында жекеменшж кукыкты мойындау, 1993жылы сеуфде улттьгк жекешелещйру багдарламасын жасау, 1993жылы карашада улттык валютаны енпзу; 1993-1994 ж.ж. дагда-30

рыска карсы багдарламаны жасау; 1994-1996 ж.ж. катан; акшанесиесаясатын журпзу; индикатива жоспарлар жасау, 1997жылы казан айында К,азакстанды дамытудьщ 2030 жылга деш нпстратегиялык багдарламасын кабылдау. Бул багдарлама экономиканыжан-жакты кушейтущ жене сапалы жаца межелерге алыпшыгуга кабшетт! экономикалык таскынды камтамасыз етущкездейдь “Егер 6i3 стратегиямызды мулт1кс!з орындап, ынталыенбек етсек, онда 6i3 орталык азиянын нагыз барысы бола аламызжене улт тутастыгына, елеуметтж едщщкке жене барша халыктынэкономикалык жаксы турмысына сай теуелаз мемлекетрепнде — дамушы елдер ymiH улпге айналамыз” — делшгенПрезиденттщ халыкка Жолдауында.Осылай дей тура, тек кана бай табиги ресурстарга иек артыпжене барлык каркынды экономикалык процеси “сонан кейш ”деп кейшге калдыра берсек кателж болар едь Бул кател1кп ушел каз1рдщ оз1нде жасап улгерд1 (Сауд Аравиясы, Замбия, Н и­герия), ал табиги ресурстары болар-болмас, мардымсыз ганаЖ апония, Сингапур секщщ мемлекеттер елдекайда зор экономикалыкдамуга кетерш п отыр. Осы мысалдардан шыгатын дамустратегиясындагы басты нерсе — елемдж экономиканын кш дшб1рт1ндеп Азияга, Онтуспк-Ш ыгыска, А зия-Тынык мухит аймагынаауысатын болады. Сейтш К,азакстан Республикасы экономикалыккуштер тепе-тещцгщщ ортасында, ягни Евразия орталыгындаболып шыгады.Ешм1здщ 2030 жьшга деш нп мерз1мге белгшеген жет! бастыбагыты: улттык кауш йздж жене теуелаздж , iimd саясаттагытурактылык жене когамды ныгайту, инвестицияньщ жогарыденгешнен жене iimd каражатпен нары кты к экономика непз1ндеэкономиканы кетеру, К,азакстан азаматтарынын денсаулыгы,6LniM алуы, жаксы турмысы энергетикалык ресурстар, инфракурылым (ecipece келж жене байланыс), кесш койлы тшмщуюмет, сыбайлас жемкорлыкпен жене кылмыспен аяусыз курес.Сонымен, аталган осынау артыкш ылык пзбесш щ ез1-акК,азакстан басшылыгыньщ экономикалык, елеуметпк, саяси,кукы кты к жене имандылык тусшштер жагынан елдщстратегиялык дамуына кешещй жагдайда келш отыргандыгынкуменс1з куелещире алады. М уньщ езш де табыс шарты болыпдурыс тандалынган стратегия аталынады. М еселен, белгшенгенбагытгы жузеге асыру ymiH мыкты басшыньщ, жаксы уйымдасканадамдар тобыньщ, саяси турактьшык жене когамдыныгайтудын, Заннын устемдшщ болуы шарт.31

0 з экономикасын кайта курудагы ете курдела меселелерщшешуге аяк баскан К,азакстанныц бастан кешкен киыншылыктарынескермеуге болмайды. Ол: жекеменшж сектордьщ жоктыгы,emtipic аукымындагы мемлекеттж кесторы ннан бастап,сауда аукымындагы монополиялар, ауыл шаруашылыгындагымемлекетпк сатып алу жене несиелер мен мамандандырылганбанкшердо максаткерл1кпен белюуге дейш ecKi курылымга косамакроэкономикалык турактылыктыц кажеттшп. Мунын сыртында,экономикалык кызметке катысушылар жумыс icreyreмежбур болган жагдайдагы багалар курылымы элемдж рынокпенбайланыста емес ед1, халыктын психологиялык дайындыгы,адамдардын рыноктж катынастарга барабар ойлау жуйес1 болмаган.Казакстан Республикасынын “Казакстан —2030” даму Стратегиясынаорай Уюметгщ 1998-2000 ж.ж. арналган юке асырыларбагдарламасы жасалынды. Онда Укшеттщ 1998-2000 жылдардагыжумыс максаттары айкындалган, атап айтканда, экономикалыкecyai экономиканын нактылы секторы аркылы тузеуд! камтамасызету, бюджет саласын реформалау жене журпзшген белсецвделеуметтж саясат пен макроэкономикалык турактылыктысактау жагдайында ел1м1здщ экономикасына инвестиция тарту.К,азакстан Республикасы Yюметшщ алдагы кезенде п кызмеитемендепдей басты мщцеттерд1 орындауга багытталган:I■улттык каутс1зджп ныгайту;К,азакстан Республикасы Президентшщ Стратегиясындагымаксаттарга жету непзшде iiUKi саяси турактылыкпен когамды ныгайту децгейш шгершете беру;■ экономикалык осу каркынын удету;■ элемдж рынокка энергия шыгарушылардыц б1ржоласхемасын аныктау, жобалау, оныц жекелеген участоктершдекурьшысты бастап жэне аяктау жумыстары;■■халыкаралык сауданы дамытуды камтамасыз ететш транспортпен коммуникацияныц Heri3ri нысандарын кайтакуру мен салуды аяктау;мемлекети баскарудыц принципа жаца жуйесш куру.Резюме:1.Экономика д егетш з тандау мен мумкйщктш шектеулшпжайындагы ш м. Мумюндж шектеулшп адам к,ажеттшгшщ icжуз1нде ш еказ болатындыгынан туады. Ал оны канагаттандыратынресурстар болса, ол шектеул1.32

2. Экономикалык, ресурстар немесе, баскаша айтканда, енflipicфакторлары дегешм1з, ол: табиги ресурстар, ецбек, капитал,кесшкерлж кабшеттер. Ресурстардыц иелер1 оларды б1реулердщпайдалангандары ушш рента, жалак,ы, пайыз жене Kipic алады.3. Шектеуаз тшектер мен шектеул! мумюнджтер жагдайындаез таццауын жасай отырып, ep6ip когам темеидегщей туйщщсурактарга жауап алуга тшс:• К,ай тауарлар алдымен ецщршп, кай кызметтер алдыменкерсетшулер1 керек жене канша мелшерде?• Ол тауарлар калай ендаршп, ол кызметтер калай керсе-TUiyrcepi керек?• Ол тауарларды юмдер алып, имдер тутынады?Бул сауалдарга экономикалык жуйе жауап бередь4. Экономикалык жуйелер: дестурл1, ек1мшш-ем1ршш, нарыктык,аралас деп аталады.Кайталауга арналган сурактар1. К,ажеттшктер1 мен тшектерш канагаттандыру ушш когамдагыадамдар ездершщ шектеул! мумыщцктерш калай тацдап,калай пайдаланады?2. Экономикадагы адам ролше деген экономистердщ эртурл!кезкарастарын тал даны здар.3. Экономикалык ресурстарга нелер жатады?4. Эртурл! экономикалык жуйелерде тацдау проблемасы калайшепнлуде?5. Барша кажетп тауарлар кай жуйелерде жэне калайша мол?6. Oaaipic экономикалык тжмдшкте деп кандай жагдайда айтылады?7. 2-uii схеманы туаншрт 6epi«i3.Тесткпер2.1. Нарыктык экономика:а) ретаздж жене анархия жуйесшб) сураным мен усынымды тецесиру аркылы жумыс ютейтшуйлестарудщ карапайым теттнв) бага жене рыноктар аркылы жумыс ютейтш уйлесирудщкурдел1 теипнг) киын икемд! тетжп болып келетш кепкурылымды ерецжылжымалы (икемд1 емес) жуйеш33

д) тутынушылардын, ещцрушшсрдщ жэне oimipic факторларыиелершщ 6ip шеипмге кешсулёрш керсетедь2.2. Акылы окудьщ баламалы шыгыны:а) жумыс icTey орнына окып журт алуга болатын ецбекакыныб) тамакка жумсалатын акшаныв) окуга толенетш толемдог) оку едебиетгершщ шыгындарынд) кагаз, калам шыгындарын есепке алмайды.Эдебиеттер1. Курс экономической теории //Под ред. Чепурина М.Н.,Киселевой Е.А. —Киров, 1997.2. Курс экономической теории //Под ред. Чепурина М.Н. —Киров, 1994.3. Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория”/Под ред. А.С. Булатова. —М., 1997.4. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Подобщей ред. В.И.Видяпина, Г.П. Журавлевой. —М., 1997.5. Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика. — Алматы: Экономика,1997.6. Как обеспечить рост капитала: воспроизводственные основыэкономики фирмы: Учебное пособие //Под ред. А.Г. Грязновой,С.А. Ленской. —М. 1996.7. К,ожамкулов Т. Саяси экономия непздер1 (окулык)Алматы: К,айнар, 1991.8. KJP Конституциясы. —Алматы: Жет! жаргы, 1996.9. Барр Р. Политическая экономия, т.110. Прикладная экономика. ОФ “Достижения молодых”, 1997.11. Дайджест экономической теории. — М.: Аналитика : —Пресс, 1998.12. Стратегия развития “Казахстан —2030”. —Алматы.13. Статическое обозрение Казахстана, №4.-Алматы, 1999.14. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. —М.:Дело, 1994. С. 303.15. Гэлбрэйт Дж. К.Экономические теории и цели общества.- М., 1976.

3 тарау. МЕНШ 1К КАТЫНАСТАРЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫЦЭКОНОМИКАДАГЫ Р0Л1- Мына барша жулдыздармен сен нектемексщ?- Ештецеде ктемеймт. Мен олардыиемденемт.- Жулдыздарды к,алай иемденуге болады?- Жулдыздар к ш д ш ?- Е^лмеймт. Еш кш дШ де емес шыгар.- Демек, олар м ен т , вйткеш осы ойгамен 6ipimui келт отырмын... Егер сен ueciжок, гауИар тауып алсац, ол сент . Егерсенщ басыца к,андай да 6ip идея келт, огансен патент алсац, онда ол сеткх. Менжулдыздарга иемт, ce6e6i маганга дешноларды иемдену ешкшнщ де каперте келгенемес.Антуан де Сент — ЭкзюпериК ш кент ай принц3.1. Экономикалык оиметке мм жэне калай кожалык етуде:менннк жэне менннк кукыгы.3.2. Казакстандагы жекешеленщру жэне оныц кукыктыккамтамасыз ет1луь3.3. Жекешеленщру 6i3re не бердд? Зацгерлер ушш толгану3.1. Экономикалык ошметке гам жэне калай кожалык етуде:менннк жэне менинк кукыгы.“Не — калай — ш уш ш онд!реш з?” деген ipreni сауалдарданбаска, “эконом икалы к ею метке и м кож алы к етед1?” деген тагы6ip н еп зп сурак бар. Ягни, экономикалы к ресурстар женеennipic нетиж елерк тауар мен кызмет ю м д т болып саналады.М енш ж проблемасымен б!здщ еркайсы мыз eMip бойы кунсайын уш ырасып отырамыз. Адамдар “м е н ш ” ж ене “б аск а н ш ”,“б1здта” деген угымдарды айыра бшу каж еттш п н е удайы уш ы-расады. Баскаш а айтканда, бул угымды экономикалы к ж уйенщ35

орныгуына, уюметтщ шараларына, табысты бол icy ге менш жы кдалын талдай келш туануге болады.Мешшк — адамдардьщ emupicriK жене еншрютж емес заттардыиемденушщ тарихи аныкталган когамдык, Tecuii. Ол еркашандабуйымдармен байланысты (мулжтермен, иемдену нысандарымен).М еш шк жене менш ж катынастарыньщ кукы ктары н айырабшу талап етшеда.М енш ж кукы гы зац санатыныц тургысынан алганда иелжету, уйгарым жасау жене мулштерда пайдалану катынастарынынжиынтыгы болып шыгады. М енш ж кукыгы б!здщ катысуымызбенкогамдык езара б1рлескен ерекеттер реттейтщ ережешнбасым белш н курайды.М еш ш й щ шынайы катынастары оньщ экономикалык жуйелершщ непз1н кура отырып тарихи-медени, улттык, географиялык, демографиялык жене когамнын баскадай ерекшелжтерщенжинакталынады.Ощнрю куралдарын мешшктену enaipic процесщце болатынадамдар арасындагы экономикалык езара катынастар (езара байланыс)сипаты гана емес, сонымен 6ipre enztfpic еш мш (тауар,кызмет), онын айырбасталу жене тутыну формаларын да аныктайды.Мемлекет заннама непзшде “ойын ережесш” беьа.теш: и м ,кандай жагдайда, кандай журю жасай алады?Сонымен катар меншж кукыгы ез максатын кездеген адамдардынтандау еркщщгш аныктай отырып, не жене юмге тен,меншж иесшщ ауысуы калай етеда деген меселелерд1 айырады.Бул ретте менииктщ объект^! мен субъектю деген угымдардыайыра бшу кажет. Меселен: “бул — Абайдын уйа” дегенде, уйменшж объекткл болып, ал, Абай —субъекпс! болып саналады.Мешшк кукыгы дегешм1з адамныц “езшш сиякты” немесе“ботенщк! сиякты” заттарга катынасын айтады жэне ол: “субъект—►объект! деген формулага непзделедкАлайда “бул Абайдын yfti” деген байламда, Абайдын уйгедеген меншжтж кукыгы калай туды жене ол ендо калай мойындалады.Егер MeHiiiiKri адамдар арасындагы экономикалык катынастардеп карайтын болсак, онда оган жауап беруге болады. Менинкт1ккатынас — заттарга байланысты адамдар арасындагы: субъект субъект: объект деген формула аркылы айкындалады. Баскашаайтканда, меншж катынасы дегешм1з йиэшсп иемдену мен оныбасканыц и елтн ен алу женшен субъектшер арасындагы ка-36

тынастар ж уйеа, ец алдымен ецщрю факторлары катынастарыньщж уй еа болып шыгады.“Иемдену — и ел тн ен алудьщ” байланыс купи ертурл! болуымумкш. Заттарды жай гана пайдалануга болады, ягни оньщ neciболмай турып-ак оны белгшенген жагдайга колдануга болады.Меншпс neci заттардьщ пайдалы к,асиеттер1 еркашанда озк,ызыгы ушш алынуын кдлайды. Заттарды иемденуге немесесоган жуыктау жагдайда белгш 6ip мерз1мге дейш, ягни толык,neci болмай турып-ак, тутынуга немесе шектеуаз мерз1мге дейш,ягни толык Heci репнде пайдалануга болады.Б1рнеше жагдайларды усынамыз.1 Жагдай. Слздщ сагат жондейтш шеберханацыз бар, женеезш,1з сагат жендеумен шугылданасыз.2 Жагдай. М енилпщздеп сагат жендейтш шеберхананыздажалданган кызметкер бар. Ол 63i аткарган жумысына жалакысыушш шеберхана табысын иемденедь Ал, Ыз оньщ жумыс нетижесш—женделген, тутынуга болатын сагаттарын иемденес!з.3 Жагдай. СЛздщ ез шеберханацызбен шугылдануынызга уакытьщызжок, 6ipaK оны саткьщыз да келмейд!, сондыктан даоны 5 жылга жалга 6epeci3. Жалгер 5 жыл бойы шеберхананы озкалауынша пайдаланады. Ci3 жалдау телемш табыстан аласыз, алжалгер ез ецбегшщ нетижесш иемденедь4 Жагдай. Барлыгы З-nii жагдайдагьщай, 6ipaK жалгер e3iжумыс ктемейщ, азд щ шеберхананызда езш щ жобасын жузегеасыратын жумыскерлерд1 жалдайды, жене жалданган жумыскерлердщецбек нетижесш e3i иемденедь Ci3 ез шеберханацыздьщакысы ушш табысты иемденеаз.Осы жагдайларда и м н щ меншгк neci, KiMHiH кожа екендегш,шеберхананы жене шеберханадагы енбек нетижелерш гамнщпайдаланатындыгын аныктацыз.Жауапты 1 кестеден табасыз.1 КестеЖагдай Шеберхана Шеберхана Шеберхананы Ецбек нотижесшщHeci Кожасы пайдаланушыneci1 Ci3 Ci3 Ci3 Ci32 Ci3 Ci3 Жалгер Ci33 Ci3 Жалгер Жалгер Ci3 —жалдау твлем1,жалгер4 Ci3 Жалгер Жумыскер Ci3 —жалдау телем1,жалгерБул жагдайлардан мынаны керуге болады: MeHmiicriH OHflipicфакторларына катынастарынан меншж катынастары жене ецбек37

нэтижелер1 шыгады. Менннк табыс экеле бастаган сэгтен озжэкономикалык жагынан актай алады. Меншж катынастарын 6ipжагында — жеке менипк, еюнпй жагында — когамдык, менипкбар ею полюс секищ туануге болады.Капиталиепк жуйе жагдайында материалдык корлар уюмет-TiK емес, жеке институттар мен жеке адамдардын меншш болыптабылады.Жеке менннк езшщ врштестер1мен занды келюм жасай отырып,жеке тулгаларга немесе кесшорындарга материалдык ресурстардыез калауларынша тауып, бакылап, колданып женекедеге жаратуларына epiK берёда Жеке меншск институты гасырларбойы мура кукыгымен куатталынады, ягни жеке меншжиес! болып eKeci елген сон бал асы мурагер болып калады.Бул жекеменшж кукыгыньщ будан езге де занды uieicreyiбар. Меселен, ecipTKi ещору ушш кажегп кандай да болмасынресурстарды пайдалануга зан жузшде тиым салынган.Коуз теоремасы меншж кукыгыньщ мазмуны мен белшушщкорлар бел1нуше де, сондай-ак айырбастьщ квлем1 мен жагдайына,табыстын бвл1ну! мен децгешне, баганьщ курылу процесшежэне сырткы эффекпге ыкпалын делелдеуге арналган. Бул теорема1960 жылы жарияланган “Влеуметпк шыгындар проблемалары”деген макаласында тужырымдалынган. K,a3ip ол Батыстасогыстан кейшп кезендеп экономикалык ойдын ен 6ip озыкж епсттндей кабылданган.Коуз теоремасы тетенше (сырткы) ти1мдшк проблемасынаарналган. Ол меншж кукыгын болюу аркылы рынок процесшекатысушылардьщ 1шю шыгындарын калай езгертуге болатындыгынделелге келпредь Р.Коуз езшщ логикалык толгамынфермердш, eriHiH кершшес орналаскан ранчо кожасынын ipiкарага таптатуы аркылы тушндейдь Егер ранчо кожайыны e3iHinтабындарымен епнш таптатканы ушш зан жуз1нде жауапкершшккетартьшмаса, онда ол 63iHin мал басы меселесш шешкешмен,б1реудщ зиян шеккешн KanepiHe де алмайды. Егерранчо кожасынан оньщ 6ipeyre келпрген зиянына тен боларлыктайайыппул телеуш талап етер болса, онда ол оз iciHiHTepicririH сезс1з тусшер едь Мундай жагдайда онын сырткыерекеп ipm жандуниеандеп (интернальды) арпалыска айналарыхак-Р.Коуздын логикалык толгамында бул баскаша тусйщршедкол фермер мен мал ecipyuii катынасынан MeMneKeTTi тopeлiкм1ндеттен алып тастап, епннЩ тапталынуына байланысты адамдардыноз беттершше келюмге келулершщ мумюн екен дтн ай-38

тады. Ол мундай жагдайда ранчо кожасы езш щ жасаган зиян-KecTiri уишн жауапкерш ш кке тартыла ма, тартылмай ма, оньщешкандай MOHi жок, деп ойлайды.Р.Коуздьщ айтуынша, егер мал ocipyuii еп н дж и малына таптаткандыгыymiH ешкандай жауапкерш ш кке тартылмаса, оганодан келер зиян да б1рдей болып шыгады. Бундай жагдайдадикангер тапталган егщ нщ “кун ы ” уш ш, оньщ будан былай малбасын еарм ейтщ щ пне уедесш алады. Коуз мынандай корытындыжасайды: егер менннк кукыгы айдай анык жэне тусшцспболса, егер адамдар ез ерштершше жасалган алмасу нэтижесш ныксактайтын болса, онда ешкандай сырткы мэселе туындамайды.“Н ары кты к аксату” болмайды, олай болса, болган icKe тузетуещиру максатында мемлекеттщ араласуына ешкандай непз жок.Казакстан Республикасыньщ Азаматтык кодексшщ 188 бабындаменгшк кукыгыньщ угымы мен мазмуны бершген. Н актыракайтканда, онын 1-mi тармагында былай делшедк “Менннккукыгы — субьектшщ езш е тиесш мул1кп ез калауынша иемдену,пайдалану жене иелйс кукыгын зан актшершщ мойындауыжене коргауы”.MeHuiiK кукыгы былай яоктелшедк1. иемдену кукыгы;2. пайдалану кукыгы;3. баскару кукыгы;4. табыска кукыгы;5. егемен кукыгы;6. кау1пс1зд1кке кукыгы;7. и гш к п мурагерлжке беру кукыгы;8. и гш к п м ен гш к иемдену кукыгы;9. коршаган ортага зиян келпреин тесшдерд1 пайдаланугатиым салу кукыгы;10. жаза т у р в д е п жауапкершшкке кукыгы;11. калдык сипатындагы кукы к ягни бузылган занды калпынакелпрущ камтамасыз ететш институттар мен реамдердщболу кукыгы.К,азакстан Республикасы Конституциясынын 6-шы бабындабылай айтылады:1. К,азакстан Республикасында мемлекеттж менш ж пен жекеменш ж таньшады жене б!рдей коргалады.2. М енш ж тж дуниелер ездерш щ пайдалануларымен катаркогамдык йплйске кызмет керсетшуш мшдеттейд1. М е н в к тщсубъектшер! мен объектшер!, менгшк иелергнщ оз кукыктарын39

жузеге асырудагы колем! мен шеп, олардын коргалу кепщцШзанменен аныкталынады.3. Жер жене онын койнауындаты казбабайлык, су, оам джжене жануарлар елем1, баска да табиги ресурстар мемлекет мен-ШШце жатады. Жер, сондай-ак, беютштен непзте, жатдайга женеаукымта орай жеке м етш кгж те бола алады.Шынайы шындыкка келетш болсак, “таза турдеп” жеке женекогамдык меншж сирек кездеседь Мемлекеттж, ертурш топтык(кооперативт1к, улестж (пай), акционерлж) болып болшетш коптурл1 формадаты меншжтердщ араласып, кураласкан, ертурл1нускалары бар.Сонымен, меншж дегешм!з экономика мен кукыктын болшбестутастыгы болып шыгады.3.2. К,азакстандагы жекешелецщру жэне оныц кукыктыккамтамасыз етшу1Экшшт-ем1ршщцжтен нарыктык жуйеге ету ушш игшктерд!мемлекет иелшнен алу жене жекешелещцрущ жузеге асыру талапетшедь М еншжп мемлекет иелЫнен алуды, мемлекеттж кесшорындардыменииктщ баска формасына (мемлекеттж емес) кайтакуру деп уккан жон. 0к1мшш-ем1ршш жуйе кезшде постсоциалистжелдерде мемлекеттж меншж ектемджте болды.Жекешелецщру дегешм!з азаматтардын немесе олардьщб1рлест1ктсрщщ акционерлж когамдардыц, сержтеспктердщ,сондай-ак кэсшорындардыц акцияларыныц (пайларыныц) барлыгыннемесе 6ip белилн жекеменшжке алуы болып табылады.Кесшорындарта катысты уюмеггщ непзп стратегиясы мемлекеттжкесшорындарды нарыктык бесеке жагдайында жумысгстей алатындай жекеменшж фирмаларга айналдыру. Муныжаца фирмаларды куру, сондай-ак бурыннан барларын жекешелецщруаркылы жузеге асыру жобалантан еда. Жекеменшжсекторын дамытуды ынталандыру максатында улкен уйымдастыруicTepi мен кецмасштабты кукылык реформа кабылданды.Жеке менииктщ кукы к непздер! Казакстан РеспубликасыКонституциясына ецщршген, сондай-ак ол кукык жекеменшжтуралы, мемлекет иелМнен алу жене жекешелецщру туралызандармен беютшген. Баска да косымша зандар, делдеп айтканда,кесшорынга, мулжтж аманатка, жалта беруге, банкроткаушырауга байланысты зандар кабылданды.40

Жекешелещцрудщ непзп максаты — мемлекетке тиесш онflipicTiKнысандарды, баскадай материалдык жене материалдыкемес активтерд1 телеуаз жене телемд1 ету аркылы мемлекеттщреспублика халкына улттык мул1ктерд1 кайтару процеанде меншжкукыгын дербестеп, орталыктандырылган жоспарлы экономикаданнарыктык экономикага кешу ушш кажетп жагдайлартудыру болып табылады.Осы максатты жузеге асыру ушш мынадай басты меселелерщшешу ойластырылган:— мемлекетпк кесшорындардыц копшшпн акциялауды,мемлекеттж меншж нысандарын шагын жене жаппай жекешелещдрузяджузеге асыру аркьшы нарыктык багдарламалы шаруашылыккурылымдарыньщ калыптасуларын тездету;— жекешелецщру кезшде халыктьщ барлык тобына жагдайтудыру;— аса шаруакой субъектшер! есебвде жекеменшж иелер1тобын калыптастыру;— бесекелестж орта курып, ещцрютеп монополияны жоюдыКамтамасыз ету;- шагын жене орташа бизнестерд1 дамыту;- ipi жене 6ipereft халык шаруашылыгы нысандарын кайтакурудьщ жеке жобаларын жузеге асыру;- шет ел инвесторларын тарта отырып, жеке меншж бизнеспкайта куруга байланысты уйымдык-шаруашылык курылымдыкалыптастыру;- багалы кагаздар рыногыньщ субъекна реинде инвестициялыккурылым жуйесш дамьпу жене ныгайту.К,азакстан Республикасында мемлекет иелтнен алу менжекешеленд1руд1ц 1993—1995 жылдарга (II кезец) арналган улттыкбагдарламасы(к;ыск;аша мазмундау)Жекешелецщрудш улттык багдарламасы уш жоспарлы стратегияныкамтиды, атап айтканда, мына элементтерщ:■ Дукендер, когамдык тамактандыру пунктер1 сиякты майдакесшорындарды аймактык аукциондар немесе сауда шепндеколма-кол есептесу немесе пайдаланылмаган жекешелецщручектер1 аркылы тез сату. Бесекелеспкке жердемдесумаксатында жекелеген аукциондар аркылы квтермесауда кесшорындарын жене елн&здеп жук автокелжкесшорындарыныц 6ip б олтн белекгеу жене саудалау;41

■ Номиналы нактылы керсетшмеген материалдык емесжекешеленщру купондарын К,азакстан азаматтары салган50-100 жеке инвестициялык корларга аукцион аркылыбакылау пакетш сату есебшен шамамен 5000 opTa-ipiкесшорындарды (оларды толыктай мемлекеттж мегпшктелкесшорындар ретшде инкорпорацияланганнан кейш) жаппайжекешеленщру;■Тшсп алдын-ала курылымдык кайта курудан жене нормативтжжуйена езгертуден кейш жеке непзде аса ipiкесшорындарды (кеп жагдайда мундай кесшорындарбутшдей кала болып табылады) жекешелещцру.Бул багдарламада, сонымен катар, жекешелецщрудщ экономикалыккурылымдар мен ерекеттердш белгшенген езгертулершежердемдесетш б1ркатар ережелер бар. Б1ршшщен, барлык кесшорындаржeкeшeлeндipyдiц мумюн боларлыктай ец теменпдецгешне жатады (мысалы, нан ешмдер1 комбинатын жекенаубайханаларга айналдырады). Еюншщен, багдарламада мыналарескершген: 1) жаппай жекешелещйру кем дегенде THicri кесшорынныц51 пайыз акциясын камтиды; 2) 6ipfle-6ip инвестициялыкор барша аукциондар аукымында 10 пайыздан астамакцияны ала алмайды; 3) 10 пайыздай акция гана ецбек ужымымен басшылар арасында белшедь Ец акырында, мемлекеттжеюметтщ KY3iperiH шектеу жене мумюн боларлыктай сатыпалушымен купия кел^мге кeлyдi болдырмау максатындапремьер-министрдщ орынбасары баскаратын 6ipTyTac орган —Мемлекеттж мулж комитет! (ММК) курылган болатын, оныцM in a e ri буткш процестщ жузеге асырылуын бакьшау.Жекешеленщру дщ бастапкы кезеш- 1991—1993 жылдыц баскыкез1не OHepKecin корын жекешелещпрудщ алгашкы кезещ аясында6ipcbinbipa шаралар кабылданды. 7000-га жуык кесшорын(барлыгы 45000-50000) ресми турде жекешелецщрщщ Ол жумыспснкамтылудыц 12 пайызын камтамасыз стетш мемлекеттж кесшорындардыц10 пайызын курайтын. Жекешелещцрудщ бастапкыкезещ барысында корлар, ец еуел1 кесiпорындардыцужымдары мен басшьшарына сатылды. Бул сату женшдепоперациялар thicti айкын ережелердщ болмауы себепт1 мемлекетмуддесше зиян болып тщй. Сондыктан мемлекет 1993 жылдыцакпан, айында уюмет берш камтитын багдарлама кабылдагангадейш, кесшорындарды одан ep i сатуды токтатты.42

Улттык багдарлама: 1993 жылы ceyip айында Президент Букш-0лeмдiк Банктщ жерде\ймен 1993-1995 жылдарга арналган жекешеленщрудщулттык, багдарламасын б е к г т . Ауыл шаруашылыгынажатпайтын кесшорындарды жекешелегццру процесш ебденреттелшген жене турактандырылган непзге келпру уйгарылды.1994 жылы жекешелещцрудщ кец аукымды багдарламасы жузегеасырылды. 1994 жылдын басында, жузеге асырылатын жалпыулттык багдарлама к е з е ц ш е дайындьщ аяеында, 1993 жылыказан айында 6 калада усак кесшорындардыц активтерш сатуушш эк с п е р и м е н т аукциондар егю зйщ . 1993 жыдцьщ К,азанайында уйм ет жук автокелж кесшорындарын 1993 жылдьщ желтоксанайынан бастап ездер!ндеп жук автомашиналарыньщ 20пайызын аукциондарга шыгаруын м1ндеттейтш жарлык кабылдады.Ж аппай жекещелендхру багдарламасы 1993 жылы шшде айындаинвестициялык кор курудан басталды, онан сон 1993 жылдьщказан айынан бастап халык арасында жекешеленщру купондарынтарату колга алынды. Жуздеген фирмаларды акционерлж компаниягаайналдыру, сондай-ак когамдык акпарат компаниясынжурпзу icTepiHe дайындыктар жасалды. 1994 жылы наурыз айындаалгашкы ipi аукциондар сериясы етшзщщ. 1994 жылы шшдеайында “Филипп М оррис” компаниясы сауда барысында ipiтемею фирмасын сатып алган кезде ерекше ipi кесшорындардыжекешелецщру басталды. 1994 жылдьщ басында уюмет жуыкайларда халыкаралык саудага коюга болады деп уйгарьшган 38ipi компанияныц Ti3iMiH жариялады.Ауыл шаруашылыгындагы жекешелещйру экономиканын езгесалаларына Караганда ете баяу каркында журдь Бул —сектордыцiiuiHapa езш е тен ерекшелжтерше, imiHapa географиялык, шпнаразандастыру меселелерще байланысты едь К,азакстан emupicriжекешелещцру жене орталыксыздандыру женш ен eлeyeтi ертурл1екендцй ап-айкын климаттык аймактарга белшген. GrmipicTiуйымдастыру формалары OHTycTiicre усак фермалар мен кооперативтерденбастап, ipi азьщ-тулж ендеу компанияларын камтыса,солтуспкте астык ецщретш мемлекеттж кесшорындардыКамтыды. О цтуспктеп суармалы аймактарга усак жекеменшжфермерлер шаруашылыктарын ецщру айтарлыктай проблема тугызбайтын.Алайда coлтYCтiктe ©Hflipic ауьш шаруашьшыгыегамдермн ендеу женш деп кесшорындар мен THicri кызметтернепзшде курьшып, 6ipa3ra дейш орталыктандырьшган кушндекалды. М уньщ сыртында 1995 жылгы Конституцияда жер женебаскадай табиги ресурстар мемлекеттиа болып саналады жене ол43

99 жыл мерзшге дейш жалга бёршгешмен мемлекет йеллтценалынбайды, —делшген.Барлык ецбеккерлерщ жeкeшeлeндipyмeн камтамасыз етууш ш , ж алпы м ем лекепж мул!ктщ 6ip б е л т н К,азакстанныц баршаазаматтарына тепн беру максатында К,азакстан Республикасындажекешелецщрудщ инвестициялык купондар ж уй еаенпзшген болатын.Жекешелецщрудщ инвестициялык купондары жоншде мынадайойлар болды:■К,азакстан Республикасыныц тургындарына мемлекетпкмул1ктерщ етизуд1 тездету;| К,азакстанныц ep6ip тургыныныц жекешелецщру iciHe riкелейкатысып, менш ж neci болуларына мумшндж беру.Купондардыц акшалай номиналы болган ж ок, олар инвестициялыкжекешелецщру корына салуга арналган едй К,азакстанРеспубликасыныц ep6ip тургыны бэр1мен б1рдей 100 купон алугакукылыгы болды. Ауыл шаруашылыгы аудандарында 1,2 жогарыкоэффициент ёндаршдиК,азакстандагы жекешелецщрудщ корытындысы:■■Купондык жекешелецщру нетижесшде республикамыздажаца мещшк иелерш щ орташа тобы пайда болган жок-Жекешелецщру халыктыц психологиясына коцш коймастан,6ip сэттщ щивде менш ж Heci болып шыга келу мумкшeMecTiriH ескерместен, тш сп дайындыксыз журпзщщ.■ Жекешелецщру npoueci кез1нде мулжтер:- н еп зп жоне айналымдагы каржы;- карж ылык активтер;- бшгеген курылыстар;I орнатылмаган жабдыктар;- тургын уйлер корынан озге, баска да кундылыктар, дурысбагаланбады.■ Купондарды инвестициялык жекешелецщру корларысатып алды, 6ipaK коп узамай олар кайтадан кужатталындынемесе оз акционерлерше 6ip тиын да толеместенКУРДЫмга Kerri.■ Ецбек ужымдары менш ж иелер1 бола алмады.Бупндей К,азакстан бойынша мемлекеттж менш жтеп 3073нысан жекешелещцрщщ. Аукциондарда елеуметпк инфракурылымдагы2716 нысан сатылды жене 514 акционерлж когамдардыцакцияларыныц мемлекеттж naKerrepi таратылды.Кдзакстан кор биржасында 11 акционерлж когамныц жалпы соммасы1,2 млрд. тецге боларлыкгай мемлекетпк naKerrepi сатылды.44

Сатып алу суранымдарына, ecipece материалдык.-техникалык,жабдык,тау жене етюзу, келнс жене байланыс, ауыл шаруашылыгымен орман шаруашылыгы, кдоылыс, тамак, 6HepKeei6i, машинажасау нысандары ие болды.3.3. Жекешеленщру 6i3re не берш? Зацгерлер ушш толгану.“Жекешелещйру Ci3re не берд!?” —деп сурак; кояды оптимис-TiK жауап алу ум тндеп “Деловая неделя” газеп езшщ окырмандарына.Игорь Раушенбах, “Алматы ауыр машина жасау зауыты” АК,вице-президент/:—Мешмше бул сурак, бос кецктмке багытталынып отыр. Ия,6i3, 1992 жылдьщ езтде жекешеленд1рыгенб1з. Eipax, ол 61'зге не6epdi? Машина жасау вте к,иын жагдайда к,алды. ААЖЗ езшщширек куатында гана жумыс ктейд'и Маган барлык, жиынтык,тыц2,8 пайыз акциясы тиесш, бхрак, олардыц ез/ жумсалмайтын кор.СерЫболсын Эбдидин, Казакстан Коммунисты партиясыныц6ipimui хатшысы:— EniMisdi булдгргеннен баска ештеце де емес. Сейте тура o k i -мет басындагы ченеуниктердщ белгш 6ip тобы жекешеленд/руденкеп нврсет утып Kemmi. Ондай адамдар 2-3 пайыздай болады.Жекешеленд1ру, сондай-ак,, елш1здщ к,атардагы тургындарына даештеце берген жок,, ce6e6i к,улдырау жалгаса тусуде. Эткен жылдыцкррытындысЫ бойынша ол 2-3 пайызды к,ураса, ол ауылшаруашылыгында 20 пайызга жуыктады. Бул дегенщз жекешеленд!румемлекет муддест ескерместен emmi деген свз. Басшылык,саясаты mepic болды жене елЫздщ нарыктык рельске етутеыкпал ете алмады. K,a3ip денсаулык, сак,таудыц, бшм берудщ женебаскалардыц нысандарын жекешеленд/ру жалгаса тусуде. Бул дахалыктыц иыгына ауыр жук болып батуда, себебi тагы да кептегенадамдар жумыссыз калады.Жалпы бгздщ сыбайластык, (мафия) баск,алардан езгеше. Ерекшелшсол — 6i3diii сыбайластар жекешелендхру 6epin отырганмумктдтт кецтен пайдалануда. Баска елдерде, мысалы, К,ытайдажекешеленд1ру езгеше етуде. Мен азш/здег/ жекешеленд1руд1 жасауediciH вте кате деп санаймын.Зейнолла Кэюмжанов, KJP мемлекетпйк Kipic минис/npi:— Мен жекеменшЫшйг еместн жене жалпы алганда менш1кт’щматериальды турлерш унатпаймын, сондыктан менде шаруашылыкжурггзетт ешкандай нысандар жок. Дегенменде меселеге республикалыктургыдан келетт болсак, жекеменшт сектордыц пайдаболуы колайлы ypdic деп багалануда. дрине, жекешелендгруге ко-45

тысты ортурт кезкарастар болуы мумюн; олде дурыс, олде бурыедегендей. Алайда косторындарда олардьщ барлык icmepiHe жауапберепин мецгерущыердщ немесе кожайындардыц пайда болуларынmepic фактор деп айта алмаймыз. Бг'з жалпы хШ щтШ дегеннщешюмге де тон еместтн бёргмт де жаксы тусшем13 ягни мемле-KemmiK меншщке дерекЫз жауапкершшк — ортурл1 myciHinemiH втебулдыр угым.Бацытжан Телйрболат, К.Р Президентi жанындагы стратегиялыкзерттеулер журггзетт Казакстан институтыныц гылымикызметкерг.— Жекешеленд/ру маган ic жузтде донеце берген жок• Болк'т,кептеген азаматтар сеюлЫ тек nomepiMdi гана жекешелендщпалдым. EipaK газды, электр жарыгын, суды бермей кою жон{ндег(удайы жасалынатын кокан-локыга Караганда, 6i3 жартылай ганаметшк ueci ceKi/idiMie.Алайда, вк1метт'щ 6i3di ceHdipyine Караганда 6opi соншальчдпыжаман емес. Мундай п'трлер тогышарлык квзкарастардан туындайтынсекшдй Егер жагдайга барша ел1м1здщ бишнен карайтынболсак, онда тттен озгеше квртстер квзге шалынады. Жекешелендхрупроцестде жеке менщжщ кептеген шагын жоне ортабизнес нысандары, 6ipKamap ipi косторындар emmi. Меншш иелерщщолеуметтгк топ тары пайда болды. 'Lizepi басушылык апайкын.Менщ ойлауымша, бул процесс emKiMdi де алдамайды. Шынайыжагдай былай: ic жузтде алым-салыктармен туншыктырылабастаган шагын жене орта бизнес орен,-орец тхршшк етуде. Алотандык ipi бизнестерге келетт болсак, олар Крзакстан ендщеткаржымен инвестициялауга ешкандай мойын бурар емес. Иег'1з'тенакшалар не шет елге Kemin, не жеке бастарыныц беделш кетеретшшараларга жумсалуда. Болмай бара жатса, сауда мен шшазатэксперты каржыландыру нысандары болып табылуда. Бул —табысты жург'тлген номенклатуралык жекешеленд1рудщ зацдынетижеа, мунда ездершщ барша жарамсактарымен шенеуткадамдар гана пайданыц астында калды.Леонид Соломин, К,азакстаннын, еркт кэстодактар Конфедерациясыныцтврагасы:— Маган келетт болсак, мен 03iMdi нарыктык катынастатургандай жекешеленд1руден ерекше сезжс та пт им. Ал баскаларгакелетт болсак, жекешеленЩру олардын, катысуынсыз еткендейжагдайда калды. Акция, жекещелендщ жоне тагы баска шараларсоларды еттзген адамдардыц пайдаларына карай алдау болыпшыкты.Дурыстау елдерде жекешеленд1руге катысушылардын, 6opi oipdeuкамтамасыз етшген ортак ереже, белгш ойын mopmi6i бар. Б1здщ46

ел'атде mopmin темендегыерге белгшенген де, жогарыдагыларгаерекшетк бершген.Сондыктан жург'тлген жекешеленд\ру кезшде кептеген Kocinорындаршетелдж баскаруга берЫди Бграк; осы щдамдарды жасайотырып, укхмет олардыц орекеттерш казакстандык зацнамаменбакылап отыруды камтамасыз ете алмады, сол нысандарда ецбекеткен ез азаматтарынын, 'кукыктарын коргай алмады. Б1зде езжумысшыларыныц мудделерш коргайтындай мыкты косшодактаржок■ Сол ce6enmi К,азакстанда каз(р жумысшы куш/ ец арзанболып, влеуметтж кетлдмш елаздент xemmi.Еркш костодактардыц Конфедерациям “ецбекшыердщ меншш”деген меншжтщ жаца ту pin КУРУ жетнен усыныс жасады. Булмеханизм елемнщ 14 елшде макулданып жоне ол езт жаксы жагынанKepcemmi. Бугт влеуметтж жецыджтер азайтылып, бюджетт(толтыру киындап отырган шакта халык умтке гана иекартуда. Ce6e6i yMimci3 омф суру де мумюн емес.Азат Нукшов, Казакстанныц кор биржасыныц президентi:— Катардагы адамдар ретшде жекешеленд\ру маган ештецеберген жок. Оныц устте осы нарыкка мамандана бастаган менушш жаппай жекешеленд1рудщ тацдап алынган схемасы жанжактыойластырылмаган opi мулдем muiMci3 екендт ап-айкын.Муныц e3i кунды кагаздардыц рыноктагы белсенд\ кызметтщ болашагынаел квцшнщ туцыут тудырды, жситы алганда квпштккеарналган акцияга деген елдщ сетмт жойды.Ерлан Бекхожин, КР “Мир” ТРК президента:— Жекешеленд/’ру маган б1р-ак норсе 6epdi. Мен езт турыпжаткан nemepiMdi жекешеленд1'рт алдым. Егер осы процестщбарысын тугелдей алып айтатын болсак, инвестициялы-жекешеленд/рукорларыныц схемасы оу бастан-ак icKe алгысыз екендтmycmiKmi болатын. Бастапкы шарттары б/ркелк1 болмады.Меншше, жекешеленд1ру кезшде халыкка мейлтше мол мумкшджтерберу керек edi. Толайым алып Караганда жекешеленЫрудурыс ic, ce6e6i меншж ueci пайда болуда. Ендт болашак соларгабайланысты.Болат Эбиев, “BUTYA” ЖТАК (жабык, munmeei акционерлжкогам) президент/:—Акыр соцында сагымга айналатын ум1т не 6epedi? Odi/idiKmi,баршага 6ipdeu кол жеттзушткт'г, ашыктыкты сактау дегенуранмен басталган жекешеленд/ру акыр соцында мот мен максатын, нег'тнен, мулдем езгерттйКргамдык байлыктагы ез еншШн алуга деген ел/мздщ op6ipазаматыныц кукыгын жузеге асыруды квздеген жаппай жекешеленdipyбагдарламасы ойга алгандай болып орындалмады. Нетижесшде47

багдарламаныц нег1згг щтысушылары: инвестициялык-жекешеленdipyк,орлары жоне олардыц акционерлер! — ел1м1здщ ецбекшыерг щ ркол к,алды. Не деуге болады? Бул такырыпты талкылау соншалыктыузак, жэне соншалыкты пайдасыз да. О з жауап 6epydiкажет етпейтЫдей суылдак сурак койдыцыз. Жауабы баршага аян.Нуржан Маханов, Казахстан Даму институтыныц экономикалык,зерттеу Орталыгыныц гьиыми кызмет Kepi:— Меншшпщ кайта курылым саясатынан ец басты кут'ыгеннерсе — ендгрютщ т ит дт гщ кетерумен 6ipee белгш дорежеде Щщгамныц влеуметтж-саяси жуйесЫ демократияландыру факторынайкындайтын мемлекеттщ шаруашылык вмгртдегг бесекелестЫжагдайга жету болатын.Алайда республикадагы жекешеленд1ру керсетигген функциялардытолык орындай алмады. Ыртш\ден, бурын мемлекеттж меншж,ecipece, индустриалды сектор muiMdi меншж иелерЫ таппады. Буленеркост орындарын баскару одктерЫен айкын керЫуде. Мысалы,Ка31ргг кезде 60 пайыздан астам енеркост нысандары шыгындаотыр. Ектш 'хден, мемлекеттж меншжтердщ иелену кукыгын 6ipeyлергежай гана кужаттай салу монополияланган курылымдардытудырды. Олар мемлекеттщ экономикалык саясатын гана аныктапкоймай, сонымен 61'рге щ к\ жоне сырткы саясаттарына да ыкпалemmi, нотижесЫде, ол саяси ыкпал етудщ куралдары менмемлекеттж меншЫт{ жай гана кайта белу ceKi/idi болып шыкты.Ток/пар Еаркепов, “Туран” ynueepcumemmdezi Казакстан к,огамынжуйелеп зерттеу институтынын, директоры, экономикагылымынын, докторы, профессор:— 1991 жылы басталган мемлекеттж менщ щ щ экекешелендгруnpou,eci жекеменшЫ институтыныц аягына miK туруына ыкпалemin, нарыктык экономиканыц неггзщ калыптастыруга muicmi edi.Алайда, Ka3ipzi уакытта мемлекеттж меншжтщ шекарасын аныктаумоселеЫ алдыцгы орынга койылуда. Ce6e6i мемлекеттж меншжпен жекещелендгрудУ баскару женЫдегi департамент ез алдынаезтдж орган болып жумыс ктемей, К,аржы министрлтнщ курамындакалу фактысыныц ез/ К,азакстан Республикасындагы жекешеленд'1рупроцесс стратегиялык немесе курылымдык моселелерменемес, жалган шеш1мдермен байланыстылыгы бар деген кезкарастыбайкатады. Сондыктан менщ усынысым, мемлекеттж мeншiкmiбаскарудыц берж механизмы жасау кажет деген ойга mipeaedi. Алоган тек кана жекешеленщру моселес'мен шугылданып отырганукшеттщ колы тимей-ак жур. Осыган байланысты шетелдЫинвесторлардыц кызметЫ бакылауды кушейту жоне тым болмасабукаралык баспасез куралдарында олардыц баланстарын жыл сайынжариялау аркылы ниеттерЫ ашып керсетт отыру керек-ак.48

Ауыл шаруашылыгына пайдаланатын жерге жеке менштт!eHdipy секыд'1 мацызды моселеге келетт болсак,, менщ ойымша оз!ргеоны к,оя туру жвн. Ce6e6i мен будан бурын аздердщ газеттерщзарк,ылы КР аграрлык, секторындагы бизнес пен вкшеттщ квпмагыналыжоне курдел! мудделертщ араласулары туралы вз ni-KipiMdi быд\рген болатынмын. Менщ ойымша жерге жекеменшжттт!к,олдану ушш тым болмаса 6ip облыстыц квлемЫдеэксперимент жург1зу керек. Тек сонъщ кррытындысы бойынша,айталык, уш немесе бесжылдык, жумыс ктеуден сон, гана ол взартык,шылыгын кврсетер edi.1. К,азакстандагы жекешелецщру туралы жауап нэтижелершебага бер1щз.2. О з кай кезкарасты колдайсыз жэне неге?3. Егер ci3 келт1р1лген пшрлердщ 6ipae-6ipiH колдамайтын болсацыз,онда К,азакстандагы жекешеленщру нэтижесше ез багацыздыберШз;Резюме1. М еншж кукыгы — ол белгш 6ip ресурстардын пайдаланьшуынкадагалайтын жене сол сетте туындайтын пайда мензиянды айыру кукыгы.2. М еншж кукыгы адамныц “езш ш секщдР’ немесе “езгенйасекщщ” буйымдарга катынасын бшд1ред1, ягни, субъект -> объектформуласы бойынша курылады.3. М еншж катынасы — буйымдар жайындагы адамдар арасындагыкатынас, оныц формуласы субъект субъект.4. М еншж табыс екеле бастаган сеттен экономикалык турдежузеге асады.5. М еншж — экономика мен кукыктыц айырылмас тутастыгынкурайды.6. Менш1к кукыгы былай ж1ктелед1:1) иемдену кукыгы;2) пайдалану кукыгы;3) баскару кукыгы;4) табыска кукыгы;5) егемен кукыгы;6) кауш сйдж кукыгы;7) и гш к п мурагерл1кке етизу кукыгы;8) и гш кп мецплжке иемдену кукыгы;49

9) коршаган ортага зиян келпретш тосщцерщ пайдаланугатиым салу кукыгы;10) жаза тур1ндеп жауапкершицк кукыгы;11) калдык сипатындагы кукык, ягни бузылган занды калпынакелйруда камтамасыз ететш институттар мен рэамдердш,болу кукыгы.7. Жекешеленщру — азаматтардьщ немесе олардын барлыкб1рлеспктершщ немесе акционерлж когамдарыныц, cepiKTec-TiKTepiHiH, сондай-ак кэсшорындарынын акциялар (пай) белйгшжекемешшкке алу болып табылацы.8. Меншжп мемлекет игш лнен алу дегецщ мемлекеттжкасшорындарды меншжтщ баска формасына (мемлекеттж емес)непздеп кайта куру деп тусшу керек.К,айталауга арналган сурактар1. Меншж кукыгы деген не?2. Менинк катынасы деген не?3. Экономикалык билжп KiMжэне калай алады?4. Коуз теоремасынын мэнк5. Мен ник кукыгынын жжтелуь6. К,азакстан Республикасындагы менннк катынасы кандай зацактшер|мен реттелшещ?7. Мемлекет менинпнен алу деген не?8. Жекешелецщру деген не?9. Жекешелецщру К,азакстанга не берд1?Тесплер3.1. Жалгердщ кукылыгына юрмейпндер:а) жалга алган мутнкке иелж етуб) жалга алган мул1кп пайдаланув) жалга алган мушкп иелжтен айыруг) жалга алган Myniicri билеп-тостеуд) жогарьщагы аталгандардын 6opi дурыс емес.3.2. Жеке меншж —ол:а) оз менпигщда сактау мен улгайтуга ынталануб) меншж кукыгы немесе 11 элементтен туратын “бумакукык”в) трансакциялык шыгынды азайту максатындагы колданылатынменшж кукыгыг) жогарьща аталгандардын 6opi дурыс50

д) жогарыда аталгандардыц 6epi дурыс емес3.3. Жекешелещцрздо былай TyciHy керек:а) кесшорынды ецбек ужымыньщ шаруашылык кожалыгынаетюзуб) шыгынга отырган кесшорындарды алдагы уакыттасатып алуга болатындай кукыкпен шет ел фирмасыньщ шаруашылыккожалыгына берув) азаматтардын ез менгшктерше немесе олардын б1рлес-TiicrepiHiH бурынгы мемлекеттж кесшорындар акцияларыньщбелпш алу процеаг) шетел азаматтарынын немесе олардын б!рлестжтершщбурынгы мемлекеттж кесшорындардьщ 6ip белггш езменш1ктер1не алу процеад) дурыс жауап жок-3.4. “Жекешелещцру туралы” К,Р Зацына сейкес жумыскерлерсаны 200-ге деш нп кесшорындар шагын жекешеленщру кеешорындарынажаткызылган:а) нарыктык саудадагыб) когамдык тамактандырудагыв) кызмет керсетудепг) кетерме саудадагыд) жогарьща аталгандардыц 6epi дурыс.3.5. К,азакстан Республикасынын айырыкша меншж нысандары:а) жер жене оныц койнауыб) сув) eye KenicTiriг) ее1мдж жене жануарлар елем1д) жогарьща аталгандардыц 6epi дурыс.3.6. Кел1с1м бойынша мулжп алган адамныц меншж кукыгы:а) алган адамга мул!кп тапсырган кездеб) мулжп алган адамга ж1беру ушш оны келж уйымынатапеыргандав) мул1кт1 алган адамга женелту ушш почтага тапеыргандатуындайды.г) жогарыда аталгандардыц 6epi дурысд) жогарыда аталгандардыц 6epi дурыс емес.51

Эдебиетгер1. Курс экономической теории //П од ред. Чепурина М.Н.,Киселовой Е.А. —Киров, 1997.2. Курс экономической теории //П од ред. Чепурина М.Н.Киров, 1994.3. Общая экономическая теория. Политэкономия //П од ред.В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. —М., 1995.4. Основы рыночной экономики: Учебник. Рузавин Г.И. Пособиедля вузов. —М., 1996.5. Экономическая теория на пороге XXI века. —М., 1998.6. Как обеспечить рост капитала: Воспроизводственные основыэкономики фирмы. Учебное пособие //П од. ред. А.Г.Грязновой,А.С. Ленской. —М., 1996.7. Макконелл К., Брю С. Экономикс. —М., 1992.8. Прикладная экономика. ОФ “Достижения молодых”, 1997.9. Дайджест экономической теории. — М.: Аналитика —Пресс, 1998.10. Конституция РК. —Алматы: Жет1 жаргы, 1996.И . Гражданский кодекс РК (общая часть) //Советы Казахстана,27.01.1995.12. Закон РК “О недобросовестной конкуренции” //Казахстанскаяправда, 15.06.1998.13. Закон РК “О естественных монополиях //Казахстанскаяправда, 15.07.1998.14. Ефимова АГ. Экономика для юристов. —М.: Флинт, 1999.15. Войтов АГ. Экономика. Общий курс. —М.: Маркетинг, 1999.16. Приватизация: национальная программа и законодательныедокументы., т. 1. —Алматы: “Караван”, 1993.17. Тенденция казахстанской экономики. — Астана, 1998,1999.18. Деловая неделя. №8, 1999.52

4 тарау. НАРЬЩТЫК, ЖУЙЕ. ДАМУДЬЩ МЭН1 МЕНЗАНДЫЛЫЕЫЭл1 кунге дейш 6ipde-6ip ултсаудадан зиян шеккен емес.Бенджамин Франклин.4.1. Нарыктык жуйенщ мэнь4.2. Нарыктык экономикадагы мемлекеттщ роль4.3. Экономикалык жуйедеп айналым.4.1. Нарыктык жуйенщ мэтРынок — тауарларды сатып алу-сату формасындагы он1менщрушшер мен тутынушылар арасындагы жанама, тжелей eitiжак,тыбайланыс; тауар-акша катынастарын юке асыру саласы,сонымен 6ipre кураддардыц, еШстердщ, жабдыктардыц, уйымдьж-кук,ьжтык,нормалардьщ, курылымдардьщ жене т.б. сондайкатынастардьщ орныгуларын камтамасыз ететш барша жиынтык-Рынок — ол сатып алу-сату катынастарыньщ 6ipzjeH-6ip жуйеа,онын курьшымдык элементтер1 болып: тауарлардын, капиталдардын,жумысшы кушшщ, кунды кагаздардын, идеялардьщ,акпараттардьщ жене т.б. рыногтары саналады. Рынок — нарыктыкэкономиканын непзьРынок — ол жеке тауарлар мен кызметтерд1 керсетш, сатыпалушылар (сураным усынушылар) мен сатушьшарды (дайындапжетк1зушшерд0 уштастыратын курал немесе тетж. Keft6ip рыноктаржергшкп аукымда, ал Keft6ipeyrcepi халыкаралык немесеулттык сипатта болады. Олардын кейб1реулер!нде сураным усынушылармен дайындап берушшер арасында тжелей байланысболады. Ал кейб1реулер1нде сатушы мен сатып алушы езаратжелей байланыста болмайды, олар 6ipiH-6ipi ешуакта кермейщжене бшмейдьНарыктык экономика бага мен рыноктар жуйеа аркьшыжумыс icreftTiH курдел1 механизм секЬщ.Нарыктык экономикада ошмдер тутынушылар арасында ры-HOKTiK багага сейкес телей аларлыктай кабшеттер1 мен тшектер1нейзщцё белшедь53

Рыноктын басты ерекшелжтершщ 6ipi — онын аякасты немесекутпеген жагдайда уйлеам табуы болып саналады. Булнарыктык, жуйет езш 03i реттейтш жэне тез дамыйтын етедьНарыктык жуйе, непзшен, 5 принципке 8ёпздёлед1: аякастыреттипк, экономикалык ерюндж, бэсеке, жеке меншж, еркшбаганьщ курылуы.1. Аякасты реттшкке KipeTiH элементтер: а) езш-ез1 реттеу; б)икемдиик, озгере берепн жагдайга карай бешмдшк; в) рыноксубъекплер1 арасындагы кептеген байланыстар.Рыноктж жуйеде кесшорындар таза пайда алу жене шыгындыболдырмау ойларын басшылыкка устайды, сондыктан олар сатылуларытек кана таза пайда экелетш тауарларды гана ещйрш,шыгын екелетш тауарлардан бас тартады. Кесшорындар e3i ен-'даретщ ешмдер женшдеп тандауларын тутынушылардын тандауларыменсейкестецщрш отырады. Тутынушылар ездерше керекп,epi ездер1 сатып алуга шамалары келетшдей тауарларга акшаларыншыгарады. Кесшорын ез тауарлары таза табыс екелш,тутынушылар суранысы токтаганга дейш тауарларын шыгарабередь Сонымен катар нарыктык жуйе шыгынды кесшорындышекгеуга ресурстардан айырады. Бул процесс ресурстар менкамтамасыз етушшерге де катысты. Ресурстар ешмдерше суранысбар салалар мен кесшорындарга жетюзшед!.2. Рыноктын тууыныц алгышарты —жеке теуелдшк тур^срщтугелдей жою жене адамдардыц экономикалык бостандыкка иеболуы дейм1з. Адам Смиттщ айтуынша, оныц “экономикалыкадамы” езшщ жеке эгоистж муддесш жузеге асыруга мумкшдтбар. Еркш кесшкерлж институты ощцрушшердщ творчестволыкпысыктыгын жене теуекел ymiH толык жауаптылыктыц болуынкездейдь Нарыктык жуйеде теуекел мен табыс проблемалары —кесшорын кызметшщ ен басты тужырымдамаларынын 6ipi.Тэуекел —ол Kayin, шыгын немесе зиян мумкшдт. “Теуекел”деп кесшорындардыц ез ресурстарыныц 6ip белщн жогалтуларымен табысты ала алмаулары немесе белгш ещйрютж женекаржылык кызметп жузеге асыру нетижеанде косымшашыгындар болулары деп кабылдануда.K,a3ipri замандагы нарыктык жуйе теуекелаз мумюн емес.Теуекелдщ мынадай турлер1 болады:1. фирманьщ тапсырыс беруппмен жасалган кел1с1м немесекел1ам-шарт жешндеп ез мшдеттемелершщ орындалмауы мумюнекендтне байланысты ещцрютж теуекел.2. алган карызын фирма кызмепн каржыландыру ушш жумсапкою нетижеанде инвестор алдындагы езшщ каржылык54

м1ндеттемелерш фирманын орындамауы мумкш екендогше байланыстыкаржылык (несиелж) тэуекел.3. езшщ кунды кагаздарынан, сондай-ак сатып алган кундыкагаздардан туратын инвестициялык-каржылык портфельдщкунсыздануыньщ мумюн екендшне байланысты инвестициялыктеуекел.4. ез улттык акшасыныц, сондай-ак шет елщж валюта багамыныцнарыктык пайыздык ставкаларыныц ауыткуы мумюнекендшне байланысты нарыктык теуекел.Кез келген нарыктык ешм тутынушылар арасында олардыцTbieicrepi жене оныц нарыктык багасын телеуге кабшеттшп Heriз1ндетутынушыныц тандау ерю ндт принцип! бойынша белшедь0з!мшшдж мудде epmin турган кезде экономика калай eMipсуред1 деген суракка А.Смит “кершбес кол” деген белгш! ережесвджасап, жауап бередь “0p6ip жеке адам ез капиталдарынжумсаганда, шыгаратын ешмдершщ аса кунды болуларына тырысады.Эдетте ол когамдык хал-ахуалга ыкпал жасауга тырыспайды,ез мудцесш гана ойлайды... Алайда осы ойыныц устщдекептеген баска да жагдайлардагыдай, кершбейтш колымен езойында жок макеатка карай жылжый бередь Озшщ жеке басыныцмудд^с] ушш жанталаеып, ондай ерекегп дурыс дсп ойлайды.©йткеш оны ол когам муддесше кызмет ететш ец жаксытесш деп угады”.Нарыктык жуйе баганыц багдарлы функциясы аркылы Kecinорындаржене ресурстар мен камтамасыз етушшер тарапынанTHicTi реакция тудырып, тутынушьшар ыкыласындагы езгерютерд!жетюзщ туруга кабшетп.3. Бэсекел! нарыктык; жуйе техникалык прогресс ymiH деынтальшык тудырады. ©нд!р!е шыгынын азайтатын технологияныцалгашкы колданысы пионерлж фирмалар ymiH косымшатаза табыс табудыц кез! болып табылады. Оныц усТше бесекелжнарыктык жуйе жаца технологияныц тез таралуына ыкпал етерлжтейжагдай тудырады. Бесекелестер ец nporpeccHBTi фирманыцулпсше Tycynepi керек, ейтпесе олар шыгынга батады немесебанкротка ушырайды.Нарыктык экономикада eHflipic пен тутынуды кадагалайтынеюмшшж бакылау жок- Нарыктык жуйеде бесекелестж тетжбакьшау функциясын аткарады. Нарыктык экономика жеке женекогамдык мудделердщ тенд1пн жасайды. Бесекелж нарыктыкортаныц бас пайдасын улгайтуды кездеген кес!порындар менресурстарды жетюзушшер, 6ip мезетте, елдеб1р коршбейтш55

колмен багытталынып, мемлекетпк немесе когамдык, мудделерд1камтамасыз етуге ыкпал тудырады.Бесекелестж тауар ещйрш, кызмет корсету кезшде фирмалардыен THiMQi технологиялык процеске етуге итермелейдьБесекелестж рынокта фирманын ен тшмд1 технологияны пайдаланужошнен артта калуы онын рыноктан шыгуына екепсогады. Ягни, бесекелестж жана технологияны пайдалану жошненкесшорындарды камшылап xi6epefli. Муныц сыртынданарыктык жуйе шектеул1 ресурстарды THiM5i белуге комектеседьБул дегешм1з, нарыктык экономикада бесеке TeTiriHiH аркасындаресурстар когам аса муктаж болып отырган тауарлар менкызметтерд1 едщруге багытталынады. Белу тшмдшпн болжалдауэкономистердщ KemuLniriH мынадай ойга жетелейдг. еркш рыноктьщжумыс icTeyiHe мемлекегли араласуы кейб1р жагдайлардагана кажет болмаса, удайы араласуыньщ Keperi жок.Бесекелж нарыктык ортаны куру ресурстарды ттмш белумен еркшдгкке жетрзеда4. Нарыктык жуйе жагдайында материалдык ресурстар умметпемес, жеке адамдар мен жеке инсппуттардын мешшпн курайды.Жеке мешшк, ерюнджпен катар, ерштестерд1 занды кел1с1мшартжасауга м1ндеттейд1, жеке адамдарга немесе косшорындаргаоз калауларынша материалдык ресурстарды иемденуге, бакылауга,колдануга жене icKe жаратуга мумкщцж беред1.Жеке меншж кукыгымен куД1реттенген иегерлер экономикалыкресурстарды толык пайдаланады. вйткет — алу ymiH тутынушыкажет еткен нерселерд! езше лайыкты багаларымен онflipyде керек. Жеке менцпктщ артыкшылыгы жоне онын ынталандырурел1 Адам Смиттщ “Табигат жоне халыктар байлыгыньщсебептер! туралы зерттеу” деген классикалык енбепндетунгыш рет егжей-тегжешп сипатталынган болатын.Нарыктык экономикалык жуйе жеке менилкке непзделген.Алайда экономикалык теорияда “меншж кукыгы” деген угымгасуйенген меншж кукыгы деген тужырымдама пайда болды.Соган сейкес меншж болып ресурс емес, 11 элемент: иемденукукыгы, пайдалану, баскару, табыска кукыктылык жене т.б.“dip буда кукык” меншж болып саналады.Нарыктык жуйе ушш маныэды угым —гылыми айналымга РоналвдКоуз ецщрген трансакциялык шыгьш болып табылады. Ол былай депжазады: “Нарыктык трансакцияны жузеге асыру ушш юмменен iceniciMжасауды жене кандай шаргтар коюды аныктап, олардьщ орындалатьшдыгьшакоз жетюзу ушш алдьш-ала сойлесш, кел1ам-шарггыдайындап, мал1меттер жиыстырып кору керек”. Трансакциялык шыгын56

меншж кукыгын 6ipeyre беруге байланысты айырбастау сферасындагышыгынды айкындайды.Бесекел1 нарыктык экономика оз рееуретарын белуге немесепайдаланудыц тш мдшган жогары децгейде еткеруге ыкпал етед1деп санайды. MiHe, сондыктан да мундай экономиканын орныгуынауюмеТтщ араласуы еш кандай кажет емес. Уюметтщ рел1жеке тандау шеиймш жузеге асыру ж ене жеке меш ш кп пайдалануymiH занды ш ектеур белгшеу кез1нде керек.Экономикалык ойлар тарихынанАдам Смит жене “Табигат жэне халыктар байлыгыныц себептер! туралызерттеу”1776 жылы тоуелиздЬс туралы Декларацияга кол койылган кезде Англиядагыбасылымдарда 613ДЩ заманымыздын ен мацызды мтаптарыньщ 6 ipi ретшде —“Табигат жоне халыктар байлыгыныц себептер1 туралы зерттеу” аталады.Смит оз заманынын принципиальды козкарастарынан аулактады. Ол байлыктьщжалгыз дара бастаукоз1 жер гана деген физиократтармен келюпедь Ол,сондай-ак., улт байлыгын акшанын санымен есептеген жене “колайлы саудабалансына” жету максатында экономикага мемлекетпн араласуын табандатаколдаган меркантилистерден де ipreciH аулакка салды.Смиттщ козкарасынша — улт байлыгы ауыл шаруашылыгымен гана емес,OHflipic npoueciMeH жасалынады. Ощцрген Игшктщ саны адам енбепнщ онflipicTeriбаска да факторлармен косылудагы сапасымен аныкталады. Жонемундай косылыс тшмд1 болтан сайын ошм колем1 мен улттык байлык улгаятуседГ.Смит uiiMiHiH озекп идеясы —экономиканы мемлекеттж реттеуден шыгарыптастаса, ол жаксы жумыс icrefifli дегенге саяды. Мундай жагдайларда экономикалыкэгоизм косшорындарды тутынушыларга кажетп етмдер шыгаругажэне оларды мумюндтнше томенп багамен жасауга можбур етед(. Олар буныКогамнын берекесш ойлагандыктан емес, езшщ бесекелесшен асып тусш, молтаза табыс алу уиин iereitai. Б1рак бул эгоизм барша когамга пайдалы болыпшыгады, тауарлар мол ещиршп, мейлшше томенп багамен сапалы кызметкорсетуд1 камтамасыз етедьЭкономистер реттеуден босаса, калайша барша когам утады дегещи тусщщрууиин Смит “коршбейтш кол” деген метафораны колданган.0p6ip жеке адам оз капиталын жумсаганда ез ошмшщ ен улкен багага иеболуына тырысады. Одетте ол когамнын пайдасына кол ушын берейш демейд1,жеке оз басыньщ м»уддесш коздейдь.. Алайда осынын озгнде, баска дажагдайлардагыдай, ол коршбес кол мен мудцем оз ойында жок максатка карайбагыттала бсредг ОзМн жеке басыньщ мудцесш коздей отырып, ол солэрекеттершщ когам муддёсше ен аде Mi турде кызмет ететшдтне лажсыз келедьАдам Смит “коршбес кол” деп, бугш (мзде сураным жене усыным депжурген экономикалык куштерд! атаган. Ол “колайлы сауда балансына” жетумаксатымен экономиканы реттеуге шакырган меркантилистермен узщвд-кесшда|кёл1спеда.Смит, KepiciHUie, физиократтардын теориясьш жоне олардын “Jaissez faire”деп аталатын тужырымдамасын жактады. Ол тужырымдама бойынша жекелегенадамдар мен косшорындар экономикада меммекеттщ немесе жеке монополиянынараласуынсыз жумыс iereynepi керек. Ондай жагдайда “коршбес кол” еркщболып, экономиканы багыттап, epi oHflipicri карыштата Tycefli.__________________57

“Табигат жэне халыцтар байлыгынын себептер! туралы зерттеуде” экономикалыкжуйенщ принципиальны элементтер1 сипатталынган. Ецбекп болужоне машннаны пайдалану секивд процестщ онш шытруды курт молайтатындыгш^пашeiin корсету.уилн Смит туйреуш.одшру процесш.карауга шакырады.Бф адам сьгмтешрД1 тартады, екшЩ1С1 оны тузетед1, ушшипа киады,TopTiHiuici уштайды, 6eciHUiici туйреуш басын орнату ушш eKiHixii ушынкайрайды; coiiTin, туйреуш басын жасаудыц 03i eKi немесе уш турл? операцияданотедь..”Бугшп технология туйреутш жасау тэсйнн жевддаргёшмен, ецбекп болупринцип) 03repicci3 калып отыр.Осы секций, ютаптыц OHflipic факторына, акшага, халыкаралык. саудагаарналган беиймдер! де жазылган кезшдепдей бупн де манызды.Kopin отыргандарыцыздай, Томас Джефферсонныц тоуелаздж туралыДекларациясы мен Адам Смитпн “Табигат жоне халык,тар байлыгынын себептер1туралы зерттеу” кггабы жазылу мерз!мдер1 жагынан гана емес, ойлары жагынанда ортак. Олар сипаттаган принциптерге бупнп саяси жоне экономикалык,жуйелер нелзделген.Еркш баганыц курылуы. Ерюн баганыц курылуы бэсекелестжортада туады. Онда кептеген сатушылар мен сатып алушылар,тауарларды белшектемеушшк, рынок субъектшершщ толык маглумдарлыгыболады деп кутшедь Баганьщ аныктайтындыгы: 6i3нен1 калаймыз, жене н е т сатып ала аламыз, окуды жалгастырамызба, елде мектептен сон б1рден жумыс icTeyre KipiceMi3 бе,кай жерде жене кашан фабрика, зауыт саламыз, кай бизнес тазатабысты болады, кайсысы зиян т.б.Bara — заттар мен кызметтердщ акша туршдеп куны. Багазор колемд} акпарат экелед1.Баганыц курылу ж уйеа “Не?” деген суракка жауап бередтСатып алушылар ешмщ кеп молшерде алгылары келгенде, олароган улкен бага толеуге де a3ip. Аса жогары багалар жаца онд1рушшерд1кызыктырады. внгмге деген сураным кулдыраганкезде, KepiciHiue болады.Баганыц курылу жуйеа “К,алай?” деген суракка жауап бередкОл — сатушыныц болымсыз шыгын шыгарып, мейлшше мол тазатабыс алуы ушш тауарды калай оцщру керекгпдне комектеседьБаганыц курылу ж уйеа “Юм?” деген суракка жауап бередьЖогары оку орындарын бтргендер, едетге, жогаргы оку орындарынбтрмегендерден repi жалакыны Ke6ipeK алады. Каржыгер,банкир, icTepi оцга басып турган бизнесмендердщ жалакыларыолардан аз жалакы алатын адамдарга Караганда кебшек тауарсатып алып, ип кызметтер керулерше мумкщщк бередь Сонымен,адамдар аркылы аткарылган жумыстарды багалай кешп,баганы куру ж уйеа “Юм?” деген суракка жауап бередь58

Нарыктык, бага екЬкакты, синтетикалык сипатта болады,одан шыгын, нетиже жэне олардьщ озара байланыстары KepiHicтабады. Маршаллдын айтуы бойынша, “бага жалгыз гана ецщрюшыгынымен жене жалгыз гана пайдалылыкпен аныкталмайды.Бага .осы факторлардьщ езара байланысы аркылы олардьщсуранымда кершу1мен жене игш кп усынымдарымен аныкталынады”.(I.H. Rima. Development of Economic analysis. Homewood.1967, P. 265).4.2. Нарыктык экономикадагы мемлекеттщ рольНарыктык экономикада мемлекеттщ рел1 аса зор. K,a3ipri кезендеэкономика ушш мемлекетпк кещстж, мемлекеттж шекаражене мемлекеттж шаруашылык орталыгы кандай кажет болса,мемлекеттж еюмет, мемлекеттж TepTin жене мемлекеттж ынталылыксоншалыкты ебден керек.Экономиканын, толайым когамныц, К,азакстанныц бупнпжагдайы, ец алдымен, елгм1здеп тубегейш езгерютер e3repicTiбагдарламалармен езара жете байланыстырылмай, оны жузегеасырудьщ, баскару функцияларыныц, 6ip меншж иесшен екшыпадамга кезец-кезецмен беру TeTiri мукият ойластырылмай, ещйpicTinжумыс icTeyiH уакытша узбей басталган едк©тпел1 кезенде жене осы кезде нарыктык экономиканыц жумысicTeyi ушш мемлекеттщ мойнында улттык модельдердщ орныгуына,олардьщ артыкшылыгына, сабактастыгына жене жузегеасыру мерз1мше байланысты кызметтер сакталынады. Экономиканынезшше уйымдасуы да, сондай-ак субъектищт-ермт уйымдасуда экономикалык шаруашьшыктыц имманентн зандарырепнде оган ебден тен екендщн практика куеландырып, теорияделедцеп отыр.Нарыктык экономиканы реттеу сферасындагы мемлекеттщнепзп М1ндеп — оньщ тшмщ жумыс icTeyi ушш колайлы жагдайлартудыру жене дамыту, кэешкерлж ершндш мен адал бэеекелеспкуйымдастыру болып табылады. Бул мэселещ шешудепен алгашкы адым кептурл1 экономикалык процестерд1 реттейтшзаннама-кукыктык жэне норматива база жасау болуы кажет.Бвршен бурын мемлекет экономикалык эрекеттердщ ережеешбеютед1 жене оны экономикалык барша субъектшердщ орындауынкамтамасыз етед!.Айталык, елдеб1р KecinopbiH банкрот болды делж. Мемлекетпкзац ол KecinopbiHra банктер, баска несиешшер, оньщ eHiMiHтутынушылар, мемлекеттж бюджет, жалданбалы жумысшылар59

жэне т.б. тараптарынан болатын наразылыктарды канагаттандырудьщрет1н белплейдь Немесе, айталык, адцеб1р кесшорынезщ р отмдерш тутынушыларга жетизу кел1с1мш бузды жэнесонымен оларга экономикалык шыгын келтсрдь Зацнама солшыгынныц аукымын жэне оны телеудщ жалпы T9pTi6iH аныктайды.Тагы 6ip мысал. К,алага таяу жерде жаца аэродром салындыделж. Ол аэродром жакын тургын уйлерд1ц тургындарына кептегеныцгайсыздыктар тудырады. Олардыц аэродром кожаларынанакшалай толем (компенсация) талап етуге кукыктары барма? Ол толемнщ мелшер! кандай болуы керек? Аэродромныйсалынуына тургын уй иелер1 карсылык корсете ала ма? Бул сурактардыбаскаша тужырымдауга да болады. Уй иелершщ “тыныштыкка”мешшктж кукыгы бар ма жене ол меншж кукыгыкандай? Бул сурактардыц бэр! мемлекеттж зацнамамен реттелiнiпотырылуы керек.Айталык, жеке меншжтщ карамагындагы жер учаскесшщ астынанмунай K03i табыдды. Ол мунай юмге тиесш? Жер учас-KeciHin иесше ме, мемлекетке ме немесе мунайды тапкан фирмагама? Заннама буган да жауап беруге THicri.Шарушылык eMipfli реттейтш, мемлекеттж зацнаманы айшыктайтынбулардан баска да кептеген мысалдарды келпругеболады.Мемлекеттщ баскадай ете мацызды функциясы —акша жуйеciHбаскаруы. K,a3ipri кезде барша елдерде “толыкканды” (алтыннемесе кумю) емес, жасанды (колда журген кагаз акшалар, банкшергесалынган акшалар жене т.б.) акшалар айналымда жур.Акша массасыныц квлем1 (колма-кол бершмейтш акшалардыкосканда) мемлекеттж экономикалык саясаттыц тетенше мацыздымакроэкономикалык куралы болып табылады. Акша массасыныцмолая ecyi баганыц, инфляцияныц кетершущ тудырады.KepiciHUie, экономикада акшаныц жетюпеу1 экономикалык кулдырауга,жумыссыздыктын ecyiHe Tipenfli. Барлык елдерде icжуз1нде мeмлeкeттiк орган болып табылатын улттык банк акшамассасыныц шамасын реттеп, елдеп барлык банктж жуйеш баскарады.Алайда монополияга катысты мемлекеттж саясатты, оныменжурпзшетш “куреске” гана телуге болмайды. Экономикалыккызметтщ кейбцэ сфераларында монополистщ оз кэсшорньшозара бэсекел1 б!рнешё кэсшорындарга “белуГ’ немесе сондайошм шыгаратын “капталдас” фирмаларды уйымдастыру экономикалыктургыдан raiMfli емес, ce6e6i бул вщцрютщ eHiMre60

немесе керсетшетш кызметке жумсалатын шыгынды кебейту1мумкш. Мундай жагдайлардыц мысалдарын кала шаруашылыгынантабуга болады. взара бесекелесетш ей метрополитецщкапталдастыра курудьщ кажеп бар ма? (Лреде, кереп жок,ейткеш ондай жагдайда 6ip жолаушыны тасымалдау шыгыныкебейедь Осындай себепке орай электрмен немесе газбен камтамасызететш капталдаскан езара бесекелестеп жуйелерд1 курудында eui6ip жеш жок. Мундай жагдайларда “табиги” монополияорын алады деп жур. Эдетте мемлекет табиги монополияменкуреспейд1, оны реттейщ, оньщ шпнде олардьщ ешмдер!мен кызметтерше белгшенген бага кою жолымен де реттейдьКейб1р жагдайларда мемлекеттщ жекеленген экономикалыксубъекгшерге монополиялык кукык 6epyi экономика женшендурыс та. Ягни, мемлекет кейде монополиямен “куреспейдГ’,кайта оны колдан жасайды. Мысалы, мемлекет енертапкыштьщашкан жацалыгына к а ж е т менппк кукыгын занды турде peciMдеп,онансон оны коргайды. внертапкыштьщ руксатынеыз женеоган сыйакы белгшемейшше ол жацальщты пайдалануга ешк1мнщде кукы жок- Эрине, енертапкыштьщ монополиясыашьшган енертабысты практикада кещнен колдануды тежейдьАлайда, 6ip есептен мундай терип жаца жене ете тшмд1енертабыска деген куатты материальдык ынтаны тудырады.Мемлекетпк бюджет нарыктык экономикалы елдерде мемлекеттщэкономикалык саясатыныц шогырлануын бщгцру болыптабылады. Бюджетпк саясат дегешм1з мемлекеттщ Kipici меншыгысыныц e3repyi.Ондай езгер1стер калыптаскан кагида секщщ табыс бойыншада, шыгыс бойынша да жалпы экономикалык саясатка сай келедьМемлекетпк саясат табыс женшен салык жене субъекплерденбюджетке тусеин тус1мдерге мемлекеттщ e3i муддел1 болыпотырган жецщщктер жасауымен, ал шыгын женшен оларгабюджетпк каржы (субвенция) белу1мен айкындалады. Сонымен,бюджетпк жене салык саясаты тек фискальдык (казыналык)гана емес, ынталандырудыц басы болып шыгады.Элемнщ кептеген елдершде бюджетпк саясаттын аса мацыздыбарыга дефицитп емес бюджетке умтылу немесе оньщ ецтеменп децгейде устап туру болып табьшады.Мемлекеттщ бюджеттщ дефицит! экономиканын турактылыгынсипаттайтын макроэкономикалык керсетюштерд1 аныктайтынтопка жатады.Осынау барлык багыттар бойынша К,азакстанда, ecipece еоцгыкезде, айтарлыктай жумыстар аткарылуда. Непзп кемшшктер61

баскару органдары мен жуйелердщ жацадан кдлыптасуларымен,ец бастысы — экономикалык терец дагдарыспен байланысты.Одан шьну ещц гана басталды. K,a3ipri максат — экономиканыцперспективалы стратегиялык макроэкономикалык жоспарынжасау жэне оныц езара тыгыз катынастагы функциональдыэкономикалык жуйесш калыптастыру болып табылады. Соцгыталап мемлекетпк баскару органдарыныц курылымын одан арыжетшд!ру ece6iHeH камтамасыз eTUiyi тшс. Артык буындардыжойып, тектес органдарды бхртутас курылымга 6ipiKTipy женшен1999 жылы журпзшген шаралар кажетп озара катынастардыкушейтуге ыкпал eTyi тшс. Ец ipi жэне жогары дамыганмемлекеттерде коптеген ведомстволар, areHTTiicrep жэне мемлекетпкемес уйымдар карайтын сан жагынан шектелген министрлжтердщболуы кездейсоктык емес. Олар сол аздаган министрлйсгердщбасшылыгымен жумыс u m i и немесе функциональдыэкономикалык жуйелер бойынша озара катынаста болады.Нарыктык жуйе байланыстыц ете курдел1 жуйеандей нэрсе.Ол аркылы сансыз кеп жеке, ерк?н тандалган шеипмдер ескеалынып, косылып жэне озара тецеспршедь4.3. Экономикалык жуйедеп айналымРынок субъектшершщ езара катынастарын толык тусшдоруушш I схемада корсетшген Kipic пен шыгыс айналымын карапкорем1з. Нарыктык экономиканыц субъекпа болып когам (уйшаруашылыгыныц жиынтыгы сиякты) жене бизнес ел сенгенекш секицй коршед1. Аралас экономика моделшде субъект! болыптагы да мемлекет шыгады.Тутынушылар репнде ец алдымен уй шаруашылыгы алдатурады. Тутынушылар дегешм1з — тауарлар мен кызметтерд1 оздсршщжеке тшектерш канагаттандыру уш н пайдаланушылар.Б1здщ, бер1м1здщ (барша тутынушылардыц) уй шаруашылыктарымызбар.Схеманыц 6ipiHiui жартысында рынок ресурстарыныц картинасыбершген. Мунда уй шаруашьшыгы пкелей немесе жанаматурде (оз менипгшдеп сауда-енеркест корпорациясы аркьшы)барша экономикалык ресурстардыц иес! жэне ол ресурстардыкэсшорынга жетюзедь Кэсшорын. Эрине, ресурска сураным бар.Ойткеш ол ресурстармен фирмалар тауарлар оцщрт, кызметкерсетедь62

Ресурстардын, ошмдердщ жэне табыстын айналымы1 схемаБаскдша айтканда, вз1мвдщ экономикалык, eMipiMi3ae ецбек етштапкан акшамызды усгаймыз да, кесшорындарга ецщрю факторларьшпайдалануга берем1з. Бул дегешм1з, ертурл1 формадагы телем (айлыкжалакы, рента, пайыз, таза табыс) ез гсщщ мецгергенддпн ушш, сондайак63iMi3re карасты мушктерщ пайдаланганымыз ушш сшдргененбепм1здш кайтарымы больш сыйакы ретшде келеда.Кдйтар багытта (схеманьщ теменп бол1пн караныз) телемрепнде ецщрю факторы ушш акша агыны: кесшорындардан —уй шаруашылыктарына карай агады. Бул тутынушыларды тауарлармен ип кызметтерд1 сатып алатын каржымен камтамасызетедь Кесшорындардыц кезкарастары тургыларынан келетш болсак,тауарлар мен ип кызметтерге деген тутынушылык шыгынньщагысы —олардьщ тауарлар мен ип кызметтерд1 сатуларынантускен акшаны немесе табысты курайды.Модель айналымы (ресурстардын,, ешмдердщ, табыстын) шеиймкабылдау процесшщ жене экономикалык кызметтщ курдел!езара араласып кетуш айшыктайды. Модельден уй шаруашылыктарымен кесшорындардьщ непзп eKi рынокта да алга шыгатындыгы,6ipaK ер жагдайда олардьщ карама-карсы жактаекендт KepiHin тур. Ресурстж рынокта кесшорындар сатып алушырепнде, ягни сураным жагында болады, уй шаруашылыктарыресурстардын neci жене сол ресурстарды жетюзугш,сатушы репнде, ягни усынушы жагынан коршедь вшмдер63

рыногшде олар позицияларын алмастырып, уй шаруашылыктарытутынушылар ретшде сатып алушылар тобынан табылады, ягнисураным жагына шыгады. Ал KecinopbiH сатушылар, ягни усынушыларйагерщде турады. Соган карамастан бул ею топтынэркайсысы opi сатып алатын, epi сататын экономикалык, единицаболып табылады.Соныменен, монетарлык экономикалык жуйеде уй шаруашылыктарыресурстардыц мениик иелер] ретшде оз ресурстарьгн кесшорьщцаргасатады, ал ресурстарды сатудан тускен езшщ акшалайтабыстарын тутынушы ретшде тауарлар мен ип кызметтерда сатыпалуга жумсайды. Тауарлар мен ип кызметтерда ендару ушш Kocinорындарресурстарды сатып алуга тшс; олардын дайын буйымдарытутынушылардыц тутыну шыгынына айырбас ретшде оларга сатылады,немесе кесшорыцдардын козкарас тургысынан келгенде —олардыц саудадан тускен акшаларына айырбасталады. Бул процестщакыргы нетижеа болып экономикалык ресурстардьщ сагатжургсше карсы накты таскынын бсреда, ал табыстар мен тутынушыларресурстарыньщ акшалай таскыны — сагат журю бойыншаетеда. Бул таскьшдар б1рмезгщда болып келед1, онын устше оларменп кайталанып отырады.K,a3ipri кезде К,азакстан экономикасы экономикалык жацакатынастардьщ калыптасуына, нарыктык кайта куруды одан арытерендетуге багытталган айтарлыктай шараларды жузеге асыружагдайында жумыс гстеуде. Осы процесп тездету барысында жузегеасатындай тшмд1 механизм! бар терен мазмунды заннамабазасы аса кажет. Opi, улттык жене халыкаралык заннамаларарасында айырма улкен болган сайын, iminae шетедцштер де барк0ciпкepлep ушш де, инвесторлар увдш де теуекел улгая туседа.Нарыктык жуйеш жузеге асыру ушш К,азакстанда завдардынтолык кёщещ жасалган. Соныц озшде ол кешен К,азакстаннынтек экономикалык мумюндшн гана ecKepin коймай, республикахалкынын дип мен экономикалык танымына да байланыстыкептеген толыктамалар жасауды кажет етеда.М.Вебер 03iHiH “Протестанттык этика жене капитализм рухы”(1905 ж.) деген атакты ецбепнде халык санасынын озгеруше,дш нщ езгеруше ете зор мон бередь Ол кесшкерлпже, оцай олжагаумтылыстын ~ барлык шенёунйкгерде, каракшыларда, саудагерлердежене т.б. болатындыгын атап корсетеда. Алайда олумтылыс орынды молшерленген болуы тию.03ipme К,азакстанда келю1м-шарттык жене кепшдак кукыктаржеткшкп дамый койган жок, ал ол нарыктык жуйеде ете кулгпдер! болып табылады. Мемлекстпк менипктщ устемдш оны64

камтамасыз етущ талап еткен жок, ал жеке менинк иелер1кел1ам-шарттык кукыкты да, кепщщк кукыкты да дамытудыталап eTin отыр.Резюме1. Рынок — тауарларды сатып алу-сату формасындагы ешмецщрушшер мен тутынушылар арасындагы жанама, тжелей eiciжактыбайланыс; тауар-акша катынастарын юке асыру саласы,сонымен 6ipre сондай катынастардьщ орныгуларын камтамасызететш куралдардьщ, ещстердщ, жабдыктардьщ, уйымдык-кукыктыкнормалардьщ, курылымдардьщ жене т.б. жиынтыгы.2. Нарыктык жуйенщ непзп принциптерк• аякастылык TepTin;• экономикалык ерюнднс;• бесекелеспк;• жеке MeHmiK;• ерюн бага куруs.Бесекел1 нарыктык экономика ез ресурстарын жогарыденгейгп тшмдшкпен пайдалануга жене белуге ыкпал жасайды.4. Нарыктык жуйе мынадай мшдеттерд1 орындайды:• баганы КУРУ;• акпараттык;• ынталандырушылык;• реттеушийк;• тазалаушылык-5. Мемлекет нарыктык жуйеде мыналарды камтамасыз eTyiкерек:• кукыктык базаны;• бесекелеспкп коргауды;• ресурстар мен табыстарды кайта белущ;• улттык ешм курылымын езгерту максатымен ресурстардыбелущ тузету iciH.Кайталауга арналган еурактар1. Нарык угымы2. Нарыктык жуйенш жумыс icTeyaeri непзп принциптерк3. Сатып алушылардыц кажеттшктер! туралы акпаратты рыноккалай жинайды?4. вщируинлерщ рынок кайтш ынталандырады?5. Экономикадагы мемлекеттщ рель65

6. Экономикалык ресурстарга им иелнс ете/ц?7. Дайын буйымдар мен ип кызметтердщ багалары кай жердекалыпггасады?8. Рыноктын неге катан каржылык жауапкершшкке суйенгендемократия екендшн тусщщрвдз.Тесплер4.1. Нарыктык, экономикада фирмалар темендегщей болыпсаналмайды:а) oHflipicTiK ресурстарга ие экономикалык агенттер;б) тутыну тауарларыньщ сатушылары;в) ип кызметтердщ сатушылары;г) игшкгер мен ип кызметтердщ непзп ендарушшер1;д) тутынушылар кызметийц сатып алушылары.4.2. Айналым моделшде уй шаруашылыктары;а) ресурстар рынопндеп субъектшер;б) етмдер рынопндеп субъектшер;в) табыстар рынопндеп субъектшер болады;г) а) жэне б) жауаптары дурыс.4.3. Нарыктык экономикада уй шаруашылыктары;а) oHflipicTiK ресурстарга ие экономикалык агенттер;б) тутыну тауарлар мен ип кызметтершщ сатушылары;в) игшктер мен ип кызметтердщ непзп енд1рушшер1;г) ендарйлж ресурстардын сатып алушылары болып табылады.Эдебнеттер1. Стратегия развития Казахстана до 2030 г. - Алматы, 1997.2. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательстваот 19.06.97 г. /Вечерний Алматы, 27 июня 1997 г.3. Закон РК “Об индивидуальном предпринимательстве” от 19.06.97г. /Вечерний Алматы, 9 июля 1997 г.4. Закон РК “О товариществах с ограниченной и дополнительнойответственностью” от 22.04.98 г. /Вечерний Алматы, 5 мая 1998 г.5. Закон РК “О лицензировании”.6. Закон РК “Об акционерных обществах” от 10.07.98 г. /Казахстанскаяправда, 21 июля 1998 г.7. Закон РК “ О крестьянском (фермерском) хозяйстве” от 10.04.98 г.8. Закон РК “О банкротстве” от 21.01.97 г. /Биен, 22 мая 1997 г.9. Указ Президента РК “О защите прав граждан и юридических лицна свободу предпринимательской деятельности” от 27.04.98 г./Биен, 21 мая 1998 г.66

10. Гражданский кодекс. - Алматы, 1995.11. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности икультуры. - М., 1991.12. Балакоев В.З. Общая экономическая теория. Учебное пособие. -Новосибирск, ТОО “КЖЗА”, НПК “Модус”, 1996.13. Борисов Е.Ф. Основы экономической теории. - М., 1996.14. Казаков А.П., Минаева Н.В. Экономика. Учебный курс по основамэкономической теории. —М., 1998.15. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.16. Прикладная экономика. Пер. с англ. — Алматы: ТОО “Книга”,1997.17. Основные показатели деятельности предприятий с численностьюзанятых до 50 человек за 1997 г.: бюллетень №01-А-32/57. —Алматы: Комитет по статистике и анализу Агенства по стратегическомупланированию и реформы РК.18. Указ Президента Республики Казахстан “О мерах по усилениюгосударственной поддержки и активизации развития малогопредпринимательства/Казахстанская правда, 1997, 13 марта.19. Указ Президента Республики Казахстан “О приоритетах ирегиональных программах поддержки и развития малого предпринимательствав Республике Казахстан /Казахстанская правда,1997, 8 июля.20. Кембаев Б.А., Серикбаев А.С., Комлев Ю.В. Динамика научнотехническогопотенциала Республики Казахстан за 1991-1995 г.г.:Аналитический обзор. —Алматы: КазгосИНТИ, 1997.21. Статистический ежегодник Казахстана. Сборник. - Алматы:Нацстатагенство, 1997.22. Адасбаев Е.А. Анализ развития малого предпринимательства в1992-1997 г.г. и прогноз на 1998 г. /Аль-Пари, 1997, августоктябрь.23. О развитии малого предпринимательства в Республике Казахстанза 1990-1997 г.г. Аналитическая справка КазгосИНТИ №20-10-98от 16.07.98 г.24. Шакиров К. Коррупция в Казахстане: тенденции и методы борьбыс ней // Саясат, № 4, 1999.25. Нурланова Н.К. О значении инвестиционной активности ивозврата капиталов из-за границы для выхода из кризиса //Саясат,№9, 1999.26. Сагадиев К.А. Нужна ли была девальвация тенге: за и против//Саясат, №5,1999.27. Спанов М.У. Валютно-финансовая устойчивость Казахстана //Саясат, №5, 1999.67

28. Кажымурат К., Спанов М.У. Концептуальные основы экономическойбезопасности Казахстана // Саясат, №11-12,1999.29. Баймуратов У., Сыздыков Ж. Инвестиционная деятельностьбанков в депрессивных регионах // Финансы Казахстана, № 10-11,1999.30. Кошанов К. Инновации и рыночная экономика //ФинансыКазахстана, № 6, 1999.31. Войтов А.Г. Экономика. Обший курс. - М.: Маркетинг, 1999.32. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория. - М.: Норма-Инфра, 1998. .33 Ховард К. Малое предпринимательство. - М.: Инфра-М,195га.34. Ефимова Е.Г. Экономика для юристов. - М.: Флинт, 1ууу.68

5 тарау. НАРЬЩТЬЩ ЭКОНОМИКАНЫЦ СУБЪЕКТ1ЛЕР1.КЭС1ПКЕРЛ1КТ1 УЙЫМДАСТЫРУДЫЦФОРМАЛАРЫСалык, жинау —к;азды кацк,ылдатпастанк,ауырсындарын к^алайда мол жулуceKindi шеберлт.Кольбер, Францияныц королгЛюдовик XIV тусындагы к;аржы министрг5.1. Кэсшорын дегешм13 не. Кэсшорын бел ri л epi.5.2. Кэсшорындардыц формалары.5.3. ^азакстан Республикасыныц отпел! экономикасындагы шагынкэсшкерл1ктщ экономикалык рель5. 4. Сатып алушылар алдындагы кэсшкердщ жауапкершшп.5.1. Кэсшкерлж дегешм1з не. Кэсшорынныц белплерьНарыктык экономиканьщ субъектшер! болып жекеленгенMeHuiiK nenepi саналады. Менипк иесшщ ез мул1кгерш пайдалануга,иеленуте кукыгы бар. Меншисгщ коптурл1 формалы болуыкесшорыннын ертурл1 уйымдык-кукылык формасын курутанепз болып табылады.Кэсшорын когамдык оцщргстщ бастапкы, басты буыны болыпсаналады. ТЬселей кесшорындарда OHiM шыгарылып, жумыстараткарылады, когамдык кажеттшктерд1 канагаттандыру жэне тазатабыс алу максатындагы ип кызметтер корсетшедь KecinopbiH езалдына шаруашылык етупй субъект! болып табылады.Казакстан Республикасында нарыктык катынас жагдайындаep6ip KecinopbiH:Г. Нарыктык конъюнктурага суйене отырып, ез алдына езжумысын жоспарлайды жэне даму перспективаларын белгшейдьЖоспарларыньщ непзш тауар (жумыс, кызмет) тутынушыларменжасалган келю1мдер1 курайды.2. 0з ешмдерш (жумыстары, кызметтерш) жене ещцргстщкалдыктарын ез бетшше немесе келюм непзшде белгшенген багалармен тарифтер бойынша таратады, ал Keft6ip жагдайда зацнамабойынша баганы реттеу немесе белплеущ мемлекет аткарады.69

К,Р Азаматтык, кодексшщ 385 бабында былай жазылган:1) Шарттыц орындалуы тараптардьщ кeлiciмiмeн белгшенгенбага бойынша теленедг Зац актшер1нде кезделген жагдайда огануекшдйс бершген мемлекетпк органдар белгшейтш немесе реттейтшбага (тарифтер, бага кою, ставкалар жене т.б.) колданылады.2) Шарт жасалганнан кейш баганы езгертуге шартта, зац актшершдекезделген реттер мен жагдайларда немесе зац акплершдебелгшенген TepTin бойыша жол бершедь3) Акылы шартта бага кезделмеген жене шарт ережелершнепзге ала отырып, оны аныктау мумюн болмаган реттердешартты орындау шарггы жасау кезшде осыган уксас жагдайлардаедетте осы сиякты тауарлар, жумыс немесе кызметтер ушшалынатын бага бойынша журпзшуге тию деп есептеледг3. К,аржы ресурстары мынадай кездердщ есебшен куралады:табыстап, амортизациялык аударудан, ецбек ужымыныц (кесшорындардыц,уйымдардыц жене азаматтардыц) багалы кагаздарын,пай жене баска жарналарын сатудан тускен каражаттан,сондай-ак несиелерден жене баска занды тусшдерден.4. Несиелш шарттардыц жене есептесу-каржы TepTi6iHinсакталуына К.Р жене халыкаралык зандарга сейкес толык жауаптылыккетеред1.1994 жылы кабылданган К,азакстан Республикасынын Азамаггыккодексшщ 119 бабы кесшорынга мынадай аныктамабереЦ| “Кесшкерлгк кызметт1 жузеге асыру ушш пайдаланылатынмулиспк кешен кукык объект1С1 тур1ндеп кесшорын дептаньшады. KecinopbiH тутасымен мулЬсгйс кешен рет1нде Kecinорынныцкурамына оныц кызмет ету1не арналган мул1кт1ц барлыктурлер1, соныц йпшде уйлер, гимараттар, жабдыктар, куралсаймандар,шик1зат, ен1мдер, жер учаскесше кукык, талап етукукыктары, борыштар, сондай-ак оныц кызметш дараландыратынбелгшерге кукыктар (фирмалык атау, тауар белгшерОжене, егер зац кужаттарында немесе шартта езгеше кезделмесе,баска да айырыкша кукыктар енедь Кес1порын тутасыменнемесе оныц 6ip б о л т сатып алу — сату, кепшге, арендага беружене заттык кукыктарды белгшеуге, езгертуге жене токтатугабайланысты баска да мемлелер o6beicrici болуы мумкш”.70

Акционерлж когамдарды каржыландырудыц кездер!Жалпы тускен акшавзшшк куныМатериалдык шыгындарЖалакыч \\\\\\Ч \\\\Ч Ч 40 4 \ \ 4 \ \ \ \ 4 \ \ 4 VЛ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ '. - . ~ К \ху1_____МемлекетпккаржыларНепзп капиталдынамортизациясыКаржыландыру кездер!KipiCKCсалыкресурстар ушшбаска салыктармен телемдер —►(жергс толем)несие жоне баска ^мшдеттемелер ушшпайызменш1Киелершетелем(акционерлергедивидентгер)мемлексткемемлекеткебанюлермен басканесие берушшергеменплкиелерше(акционерлерге)Ссуда капиталдарырыношнан тартылганкаражатМемлекетпкженежергшкпбюджеткаражатыАмортизациялыкКорБелшбегенKipicУзак жене ортамерз1мд1 банкнесиеа, кундыкагаз шыгаруСактандырукорыНепзп капиталгаинвестицияАйналымкапиталыныцматериалдыкэлеме!птер1Косалкы кор1 схемаКР Азаматтык кодекешде, “Мемлекегйк кесторындар туралы”,“Акционерлж к,огамдар туралы”, “Жауапкершшп шектеул1жене косымша жауапкершшп бар сер1ктеспктер туралы” женебаска завдарда:71

• мейшжтш, кептурл1 формалы жагдайында кэсшорындардыкурудьщ жалпы кукылык Heri3i белгшенген;• кэсшорындардын уйымдык-кукылык формалары, олардьщжумыс ерекшелжтер1 бектлген;• кёсвдкершк субъектшерпйц кукыктары мен жауапкерininiKTepiайкындалган;• кэсшкерлжп мемлекетпк коргау, реттеу мен колдаушаралары белгшенген.Кэсшорын — когамдык ецщрютщ непзп буыны. Kecinорындардатауарлар мен ип кызметтер онд1ршед1, тасымалданадыжене нактьшы тутынушьшарга сатылады. 0p6ip ещцрупй езкесшорнында жасалган ешмдердг сатуга гана умтылып коймайды,сонымен 6ipre таза табыс алуга да тырысады.Казакстан Республикасыньщ Азаматтык кодексшщ 10, 11баптарынын 1-5 тармактарында К,азакстандагы кeciпкepлiк кызметтщжузеге асырылуыньщ жалпы кукылык аукымы айкындалган.Казакстан Республикасында кесшкерлж тунгыш рет КазакстанРеспубликасыньщ Азаматтык кодекс! 10 бабынын, I тармагындазанмен бектлген: “Кесшкерлж — меншж турлерше карамастан,азаматтар мен занды тулгалардьщ, тауарларга (жумыска,кызметке) суранымды канагаттандыру аркылы пайда немесежеке табыс табуга багытталган жеке меншжке (жеке кесшкерлж)не мемлекеттж кесшорынды шаруашылык баскару кукыгына(мемлекеттж кесшкерлж) непзделген ынталы кызмет!. Kecinкерлжкызмет кэсшкердщ атынан, онын теуекел етуййен жонемулжтж жауапкершиипмен жузеге асырьшады”.Мыналар кесшкерлж кызметтердщ субъектLnepi болуы мумюн:Iерекет кабшетс занда белгшенген терт1пте шектелмегенКазакстан Республикасыньщ азаматтары;• Казакстан Республикасынын заннамасында белгшенгенокшеттжтер шепнде шет мемлекеттердщ азаматтары меназаматтыктары жок адамдар;• азаматтар б1рлеспп —ужымдык кесшкерлер (epirrrecTep).Кесшкерлж мертебеа мемлекеттж пркеу жене реестрге Kipri3uiyiаркылы бершеде. Реестр — фирмалардыц атаулары, олардынжумыс багыттары, жеке жауапкершшктер] бар сержтестжтермушелершщ фамилиялары, фирманын жеке капиталы туралымел1мет жэне баскадай деректер жазылган есеп журпзу ютабы.Кэсшорынды баскарушы субъеюп мен м етн ж Heci арасындагыкатынас жактардыц озара м1ндеттемелерш, мулжп пай-72

далану жене кызметтщ кейб1р турлерш жузеге асыру кукыгыншектеущ, жактардыц каржылык езара катынастары мен материалдыкжауапкершшгшщ териЩ мен жагдайларын, шарттыбузудьщ непздер1 мен жагдайларын белгшейтш шартпен (кел1-с1ммен) реттеледа; KecinopbiH мулж иесшщ баскарушымен шартжасасканнан кейш, шартта, KecinopbiH жаргысында жене К,Рзацнамасында кезделген жагдайлардан езге реттерде, KecinopbiHкызметше араласуга кукыгы жок-КесАпорыннын банкще есеп айырысатын оз есепшоты, Mopiболуы мумкш, сондай-ак ол ер текп операциялар жасап, мемлелержурпзе алады. Бул жагдайда ол баска KecinopbiH немесемемлекет каражаттары есебшен де немесе оз бетшше де eMipсуре алады. Осыган байланысты KecinopbiH ертурл1 дербеспкалады. Bipimni жагдайда 6i3 жедел шаруашылык, журпзудеп дер-6ecTiK туралы, ал екшип жагдайда кесшорынга турактыкаржьшык жагдай жасайтын оныц экономикалык дербеспп,THiMai кызмет! туралы айтып турмыз. Экономикалык дербес-TiriHin калыптасу басы болып кесшорынныц ез алдына шаруашылыкты-onepaTHBTiединица немесе занды тулга туршдеибeлiнyi саналады. Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ33 бабында занды тулганыц угымы былай бершген: “Менийк,шаруашьшык журпзу немесе жедел баскару кукыгындагы окшаум ули бар жене сол мулшпен оз мшдеттемелер1 бойынша жауапберет1н, ез атынан MYлiктiк жене мулцспк емес жеке кукыктармен мшдеттерге ие болып, оларды жузеге асыра алатын, соттаталапкер жене жауапкер бола алатын уйым занды тулга дептанылады.Занды тулганыц дербес балансы немесе сметасы болуга тшс.Занды тулганыц оз атауы жазылган Mopi болады”.Занды тулга болып йркелу ушш кесшорынныц темендегщейбелгшер! болуы керек:1. Уйымдык тутастыгы. Бул, нактьшап айтканда, курылтайкужаттарында езшщ innd курылым жене баскару TepTi6i бегатшгенуйымдаскан ужым.2. Жекеленген мул1к. KocinopbiHHbiH непзп жене айналымкаражаттардан туратын меншж мулистер1 болады, ол оз алдынамулис иелешп, оны есепке алады, пайдаланады, сатады, жарамсыздеп табады, мулжке салык толейдь3. Мул1кт1к жауапкершшк. Занда корсетшгендей KecinopbiH езмшдеттемелер! бойынша жаушкершшкте болады.4. Азаматтык айналымда оз атынан сойлеу. KecinopbiH, KefliMriадам секщвд таныйтындай, баска кесшорындардан айыра ала-73

тындай болуы керек. Сол максаттар ушш кэсшорынга ат (атау)беред1, сол атпен ол мулжтж жэне жеке мул1ктж емес кукыккаие болады жэне одан айырады, м1ндет алады, сотта, торелж соттажэне аралык сотта талапкердщ жэне жауапкердщ релш аткарады.5.2. Кэешорындардын формаларыКэсшорын ец алдымен кайбщ жеке меншж туршщ басымдылыгынакарай — когамдык немесе жекеменшж болып ейтипке болшедо.Eipinuii тип. Мемлекеттж кос1порын. Олардын жиынтыгыэкономиканын, к,огамдык, секторы болып саналады.E k i h u i i тип. Сер1ктеспктерд1, акционерлж когамдарды, араласкэсшорындарды, кооперативтерд1 жеке иелену. Олар экономикалык,жекеменшт секторын курайды.Экономиканын жекеменшж секторындагы кэскюрындар кэсшорыниелер1 6ipey немесе б1рнеше адам болып келулёрше,кэсщорын жумысы ушш жауапкершшжтерше, кесшорынныцжалпы капиталына жеке капиталдарды косу тесшне байланыстыболшедьЖауапкершшк шёктеул1 жэне шектеус1з болып келедьШектеулг жауапкершшк —кесшорынга оз каражатын косканадам кэсшорыннын; мшдеттемелер1 бойынша 03i коскан каражатмелшёрщце гана жауапкершшж квтерёда дегецщ бщщреда.Шектеуси жауапкершшк — кесшорынга оз каражатын косканадам кэсшорыннын мшдеттемелер! бойынша езшщ барлыкмулжтершец ортак жауапкершшкге болады легенда бщщредц.Айталык, eKi адам ортак кесшорынга 100 млн. тецгеден салдыделж. Сонда кесшорыннын жалпы капиталы 200 млн. тецге курайды.Егер кэсшорын несие берушшер алдындагы 300 млн. тенгеколемшдеи мшдеттемелер! бойынша банкрот болса, ондажауапкершшп шектёуш ep6ip косиегерлер карыз мшдеттемелерш100 млн. тецгеден, ягни ёздер! коскан мелшерде ганажабады. Ал щектеусдз жауапкершшж жагдайында ею ортактас 300млн. тецгелер1мен коштасып кала бередь Егер 6ipeyi 100 млн.тецге гана толей алса, онда соры кайнаган кесшорынныц екшни

Артыкшылыгы: таза табысты бел icy женшен ыц-шьщ жок,салык салу жуйеа оцай, жецшд1ктер болуы мумюн.Кемиллт: бастау капиталыньщ мелшер1 болымсыз, банктенijjecne алу, аукымды icTi бастау киын.(jO ) Толык cepiKTecTiK мушелердщ улестйс (пай) мешшктйтнеЧ*епзделген. Сержтестжгщ барлык мушелер1 шаруашылык кызметоннетижеа бойынша оздершщ жеке мулпстер1менен толыкжауапкершшкп кетередь К,аржылы жылдыц корытындысы бойыншаcepiicrecTiK тапкан таза табыс катысушылар арасындаолардыц жаргылык капиталга коскан улесше сейкес белшедьАртыкшылыгы: айтарлыктай каражатты салыстырмалы кыскамерз1м imiHfle жинактауга болады; каражат салу багытында жумылаKipicin кете алады, экономиканыц ертурл1 салаларына каражатсалуда ертурлшкп колдана алады.Кемшшп: таза табысты белу кез1нде серйсгеспкке катысуг^ъцьшар арасында киындык туады; салык салуда жецщщк жок-/ '?? ) Коммандитп серштеспк улеспк менийкке непзделген. Ком-'С^мандитт1 cepiKTecTiK езшщ салымы мелшершде жауапкершийккетеретш, салымшы мушелерд1 (коммандистер) жене м1ндеттемебойынша толык ортак жауап беретш толык жолдастарды (езшщмулюмен жауап беретш жауапты сер1ктестерд1) камтиды.Артыкшылыгы: баскаруга катысы жок, 6ipaK оз капиталы болгандыкалацтындарды сержтеспкке тартуга болады. Мысалы,зейнеткерлж жастагы немесе кесшкерл1ктщ баска турлер1меншугылданып журген адамдарды.К,азакстан Республикасы Азаматтык кодексше сейкес (77-84баптары), сонымен катар жауапкершыш шектеул! жене к,осымша■ ~ЗкауапкершШкт1 cepiKmecmiicmep куруга болады.I J Ашык жене жабык акционерлж когамдар.j i / Ашык акционерл1к когам —бул акция шыгарып жене оны сатуаркылы кептеген катысушылардыц каражаттарын 6ipiKTipy жолыменакшалай каржысы куралган кесшорын. Акцияныц neciболып — мемлекет, KecinopbiH, уйым сеюдщ занды тулгалармен6ipre жеке азаматтар да бола алады.Кес1порынныц м1ндеттемелер1 мен шыгыны женшен акционерлердщ(кесшорынныц косиегерО каржьшык-экономикалыкжауапкершшт олардыц когам капиталына салган акша мелшер1меншектелшедьАкционерлис когамныц багыты мен кызметшщ озгешелтертурл1 болуы мумюн, жалпы максаты — таза пайдага кенелуболып табьшады.75

Жабык акционерлж котам — акцияларды тек оныц курылтайшыларыарасында немесе алдын-ала белгшенген адамдарарасында гана беледьКэсшорындардыц баска да формалары бар. Мысалы, венчурлык(тэуекелшш) KecinopbiH. Ол экономиканын гьшымды копкажет ететш салаларында тьшыми зерттеу, инжeнepлiк талдау,мацызды жацалык жасау жене оны ещцрюке ещйру женшенмамандандырылган шагын KecinopbiH.5.3. К,азакстан Республикасыныц отпел! экономикасындагы шагынкэсмкерлжтщ экономикалык рол1Шатын бизнес —нарыктык экономиканын непзь Шет елдердеоныц дамуы ym iH 50-mi жылдардан бастап орталык женеаймактык мемлекетпк баскару органдарыныц мамандандырылганжуйелер! мен тгкелей жэне жанама каржылык колдау жуйелер1курыла бастады.1997 жьшы маусым айында кабылданган К,азакстан Республикасыныц “Шагын кесткерл1кп мемлекетпк колдау туралы” ЗацыныцЗ-mi бабында шагын кэсщкерлпсгщ субъектшерше айдайанык аныктама бершген, нактьшап айтканда, “шагын Kecin-Керл1кгщ субъектшер1 болып жумысшьшарыныц орташа жылдыксаны 50 адамнан аепайтын жэне жалпы активтершщ куны жылынаорта есеппен есептш керсеткшгген алпыс мыц еседен артыпкетпейпн зацды тулга мен заццы тулгаларды курамайтын жекетулгалар болып саналады”.Шагын кесткерлшти$ артыкшылыгы:1. айырыкша кажеттшiктердi (KcepoKemipMe, бала тербиелеушшеркызмет1, селемдемелерщ жетюзу кызМётш куру жене т.б.)канагаттандыру мумйщМ;2. езгер{стерге тез икемделу кабшеггшп;3. жаца тауарларды, жумыстардыц жаца тёсшдерш макулдаумумкшдт.Баршага белгш, К,азакстандагы шагын кесткерл1кп дамытудыннепз1нен уш максаты бар: ешмдер мен кызметтерщ ендцрукелемш улгайту; халыктыц жумыспен камтьшуын кушейту;салыктар мен баскадай тёлемцердщ бюджетке TycyiH кобейту.Алынган статистикалык есепп талдаудыц керсетуше караганда1997 жылгы республикадагы шагын косторындардыц жонеонда жумыс {стейтш адамдардыц саны оншалыкты еспеген. 1996жылдын соцында 21,2 единица болса, 1997 жылдыц аягында —76

21,9 болган. Кушшдеп зац бойынша шагын кесшорынды дамытуонын барлык, кызметтер1 салаларында ынталандырылуы тшс.Шагын кесшорындардыц кейб1р салаларындагы кызметтерд1экономикалык, талдау нетижелерше Караганда статесеп бойыншаконак уйлер, мейрамханалар, козгалмайтын муиктер мен операциялар,жалдау жене кесшорындарга корсеттетш кызметтер,ягни жалпы угым бойынша ете рентабельд1 деп саналатынбарлык еалалар шыгынды болып келед1 екен (1 кесте).Кесшорындардыц жене оларда жумыс icremiH жумыекерлер саныньщтуракгамауы, шагьш бизнестщ тшмаз салалык жене аймактыккурылымдарыньщ курылуы жене оньщ кылмыска баруы, усак кеешкерлердщецщргстен жене инвестициядан “кашуы” сиякты шагьшкесшкергик аясында сонгы кездер1 кершю берген дагдарыстык,процестер каз1рп Казакстан экономикасыньщ мацызды секгорыньщбаскаруга келмейтщщп, оньщ уйкы-туйкы калыптаскандыгы туралытужырым жасауга непз болады. Меселе, оньщ жетшген инфракурылымыньщжоктыгы шагьш кесшкерлйсп колдауга бол1нгенкаржылык каражаттыц шектеулшпнде гана емес, сонымен 6ipre шагьшквсшкерлБсп колдаудьщ мемлекетпк сгратегиясыньщ, тшсп салалык,аймактык жене баскадай артыкддылыктьщ айкындалмауы, кесшкертккурьшымдармен Kepi байланыстьщ болмауы, етгп жаткан процесгердцбакылау жене оларды тецеспрудщ жоктыгывда больш отыр. Шагьшбизнес аймактык жерплзкп масштабта, улттык экономиканьщайырыкдт секторы турщце елдеб1р бупн секщщ OMip cypin жене дамьшкелед1, сонымен 6ipre нактылы кесшорын больш ейгшенген.Шагын кесшкерл1кгщ б!рталай сапалык ерекшел1ктер1 бар, олерекшел!ктер оны экономиканын спецификалык секторы рет1ндебелектеп корсетуге межбур етедь Оларга мыналар жатады:— ментшкпк кукыктьщ бупцщп жене кесшорынды тжелейбаскару, 6ip жагынан, менеджерлерд1 бакьшаудын кажеттшгшжояды, eKiHmi жагынан — басшыньщ табыска жетудеп рел1 менменш кушейтедц— кесшорын масштабыньщ шектеулшп жене кожайын менжумыскерлердщ арасындагы тжелей байланыс, 6ip жагынан,баскару тшмдшйгш арттырады, еюнпи жагынан — ецщрюке тулгалыккатынас ыкпалын кушейтедц—кесшорьш мумкшдш мен ресурстардьщ шектеулшп, 6ip жагьшан,оган тауар турше (жумыс, кызмет) бершген батата жене тауарлы рьшокжагдайына айтарлыктай ыкпал ету мумкшдшн туцырады, екштшжагьшан —кызметтщ турш тез езгертуге жагдай жасайды.77

1 КестеС алан ын аталуыШагын кесшорындардьщ 1997 жылгы жумыстарыньщ ец мацызды KepcendurrepiКесшорындардьщсаныКелк|м бойыншажене косымшажумыс icTeyiui-Лердц коекдндагыжумысшы л арсаныOwopic,жумыс,кызметкелеэд,мын тенгеЖылдык табыс (шыгын)Барлыгы,мынтенгеСоныц шпндеBip ке- Sipcinop- жумыс-ынгакергеБюджетке телеу женебаскэдайда акша аударуСонын шпндеЩр кеcinopынгаБарлыгы,мынтенгеБарлыгы 21907 209119 101860381 1947774 88,9 9.3 20935547 955,6 101,1бнеркест - барлыгы 3234 56880 15041162 247241 76,4 4,3 2982373 922,6 52,4Таукен внеркес!б1 122 1968 122854 -228237 -1971,0 -115,9 293856 2408,7 149,3вндеу eHepK3ci6i 2993 38702 12130289 438730 146,8 11,3 2464915 823,6 63,7Балык шаруашылыгы - 190 - 3055 - 16,3 1621 - 8,5Электроэнергия, газ, су 119 2422 1888565 36748 308,8 15,2 223602 1873,0 92,3ендору жоне белуКурылыс 26S1 33738 14097183 697223 263,0 20,7 2636678 994,6 78,2Сауда, автомобиль жен- 10371 76993 41372452 1517597 146,3 19,7 11144382 1074,6 144,7деу жоне уйде колданылатынбуйымаарКрнакуйлер, мейрамханалар432 5276 1057458 -31737 -73,5 -6,2 184417 426,9 35,0Келж жоне байланые 1016 17028 4555037 23850 23,5 1,4 1024031 1007,9 60,1Козгалмайтын мулжтер 2550 21969 16952482 -530968 -208,2 -24,2 1782587 699,1 81,1операциялары, жалдау,кесшорын шартыБаскадай коммунальные 1481 14857олеуметпк жене дербес8295211 -29536 -19,9 -2,0 866574 585,1 58,3кызметтерКызметтщ баскадай турлер!172 926 489398 51009 -296,6 55,1 312884 1819,1 337,9Bipжумыскерге

— тутынушылар шецбершщ шектел1ну1 жене жергшкп рынокк,абагдарлануы, 6ip жагынан, сатуды кецейтущ шектецщ,екшип жагынан — туракты суранымды калыптастырады женекызмет керсету сапасын кетеруге ынталандырады;— каржылык ресурстарга жол ашуды шектеу, 6ip жагынан,emjipicri кецейту мумюндцтн шектейщ, еюнзш жагынан, каржылыкресурстардыц бытырацкы рыноктарын (жеке жинак,таныстар мен туыскандардыц каражаттарын, еамкорлар капиталын)пайдаланугаитермелейд!.Шагын кесшкерлж — ем1ршецщк децгей1 темен жене теуекелшшнсдецгей1 кетерщю кызмет Typi болып саналады. Ce6e6iол:— ете бимел1мдшпмен, белпспздтмен жене стихиялылыгыменсипатталынатын жергш кп, 6ip мацайдыц аумагынан аспайтынрынокта Kecin етедь Бул — ондай рынокгарга ирудщ кепкапиталды кажет етпейтш дтне жене ic жузшде реттелмейтшдогшебайланысты;— мемлекетпен катынас жуйеанде, ipi жене орташа бизнестермен,каржылы-несиел1 институттармен, уйымдаскан кылмыспенобъекгивп турде “елжуаз” позицияда турады, муныоныц экономикалык елиздоп мен елеуметик уйымдаспагандыгыментуацщруге болады;—03iHin айтарлыктай innd резерв! болмагандыктан ол сырткыортаныц ecepiHe ете сез1мтал келедьШагын кесшкерл1кп камтыган дагдарыс елдеп экономикалыкжагдайлардыц езгерулерше байланысты. Шагын Kecinорындармен кооперативтердщ алгашкы толкыны салык салужоншдеп жецщщктерд1 жене экономиканыц мемлекеттж секторыныцоралымсыздыгын пайдалана отырып, ойдагыдай табыстыжумыс icTen Kerri. Инфляцияныц аскынуы жене айналым аясындагыоперациялардын улкен тш мдш п шагын бизнесп экономиканыцдел осы саласына кайтадан багдарлап ж1бердгМемлекетпк меншпсп жаппай жекешелецщру, инфляция децгейштемендету, телей алатын суранымды жалпы кыскарту,капитал айналымыныц аясын толтырып ж1беру жене осы сферадагыкушейе тускен бесекелеспк шагын кесшкерл1кп айтарлыктайдагдарыска ушыратты. К,атал бесеке, ец алдымен, багасызданужене таза табыс мелшершщ темендеу1 шагын кесшкерл!кпез табысын ocipin немесе сактау ушш “сургылт” экономикагакетуге, салык телеуден жалтаруга межбур етуде.Шагын кесткерлж экономиканыц ерекше секторы репндеOMip cypin кедщ жене еркашанда eMip суре бередь Оны тжелей79

шектеу, ретгеу жэне бакылау жоншен мемлекеттщ мумюндгпдптегеннен repi 6ip мыскалдай кемдеу шыгады. Шагын кэсшкерлштщнепзп мэселеа — салыстырмалы турдей нашар eMipшен дт онын жогары эрекетшщщймен, каржылай ресурстарменжэне халыктьщ барша топтарынан алынган кадрлармен турактыкамтамасыз етшу1мен толыктырьшады.Экономиканын бул секторына мемлекеттщ муддел1 болуындаэкономикалык, саяси жэне элеуметйк сипаттар бар. Шагынкэсшкерлитц; мудцеа мынаган саяды:— ел экономикасыньщ курамдас б о л т болып, экономиканындамуы мен тш мдш п децгешне айтарлыктай ыкпал ©теда, муныноз1нде орталыксыздандырылган каржы кездерш пайдаланады;— бюджетке салык телеуип болып саналады, мунын езшдеэкономиканын баска секторынан езгешелш — онын салык телеумумкщщп онтайлылык децгейге жеткен жок;— орташа жэне ipi бизнестер ушш кай жерде кадрлар менкапитал жинакталса, экономиканыц сол секторы болып шыгады;— кай жерде мемлекет эрекей немесе ipi жэне орташа бизнесTHiMci3 болса, рыноктыц сол секторында тауарга, жумыска женекызметке деген суранымдарды канагаттандырады;— кай жерде бэсекел1 орта туракты сакталса, жене непзпазык-тулж пен азык-тул1к емес тауарлардыц бэсекел1 белшексауда багасыныц децгей} калыптасса, экономиканыц сол секторыболып саналады;— ецбекй когамдык белущ терецдетш жэне болымсыз шыгынменнарыктык инфракурылымды жасауга мумкшдйс тудырады.Шагын кесшкержкйн; саяси муддеа мынаган саяды:— болашактагы саяси жене элеуметтйс турактылыктыц кепшiinciсекщщ, орташа топты калыптастыратын кездердщ 6ipi болыпсаналады;— керсеткен колдауынан бупн белши 6ip нэтиже алып жэнеоны болашакта улгайтуга умгстенейн eлeyмeттiк топ секиад,нарыктык экономикага колдауды камтамасыз етеда.Шагын кесшкерлжтщ элеуметйк мудцес! мынаган саяды:— ецбекке жарамды халыктыц айтарлыктай белшн жумыскатартады жэне оныц экономикалык дагдарыс жагдайында йрш ш кетуше кол ушын береда;— халыктыц ец белсендц б ел т н щ д т н озгерйп, олардын езбизнестерщ жасап жэне олардын табыска жетулерше мумюнджтудырады.80

Жогарыдагы аталган мудцелерге байланысты шагын кесшкерлйжекатысты мемлекет саясаты ею багыттан ту рады: 6ipiHmi— дамуды колдау, eiciHinici — мемлекеттж мудде аясына жанамареттеущ косу.Шагын бизнесп елеуш котермелеуге К,азакстан РеспубликасыПрезидентшщ “Шагын кесшкерл1кке мемлекеттж колдауды кушейтужене оныц дамуын жандандыру шаралары туралы” Жарлыгыжаксы ыкпал етш отыр. Соган сейкес мынадай кезек кут-TipMec меселелер аукымы аныкталган:• шагын кесшкерл1кп колдайтын мемлекеттж институттардыкуру;• шагын кесшкерл1кн дамытуды ынталандыратын женеоны КУРУ TepTi6iH карапайымдандыратын, несие белш, кадрлардайындайтын жене т.б. меселелер жошнен к а ж ет нормативтжкукыктыкакт1лерд1 кабылдау;• шагын кесшкерлж субъектшершщ жумыстарына жагдайжасау (ецщрютж гимарат, жер учаскесш белу жене т.б.);• шагын Кесшкерлиеп каржылай колдау женшдеп меселелерд1шешу —ол ymiH кесткерл1ктщ дамыту корын куру, шагынкесшорындар ушш жецщцктер жасау жуйесш карастыру.K,a3ipri уакытта Акмола мен Крстанай облыстарынан баскабарлык аймакта ic жуз1нде шагын кесшкерл11сп колдау жошненкурылымдык бел1мшелер уйымдастырьшган.“Жеке кесшкерлж туралы”, “Жеке кeciпкepлiк меселелер}бойынша К,азакстан Республикасыныц кейб1р зац актшершеозгертулер мен толыктырулар ещцру туралы”, “Шагынкeciпкepлiк субъектшерш пркеущ оцайлату меселелер! бойыншаКазакстан Республикасыныц кейб1р зац актшерше e3repicTep ментолыктырулар ецщру туралы” Заццар дайындалып жене кабылданды.Ол кужаттарда фермерлж жене шаруалар кожальщтарынкамтый отырып, жеке жене отбасылык кесшкерл!ктердщдаму кепщщгше катысты, сондай-ак мемлекетпкоргандардыц араласуынан коргайтын кепшдж секщщ нормаларкерсетшген.5.4. Кэсшкердщ сатып алушы алдындагы жауапкершшп0М1рдщ баска салаларыныц екшдер1 секщщ Казакстандагыюкер адамдардыц кёпш ш т адал да, ецбеккор жене тутынушыларменедш катынас журизгШ келед|. Бизнестщ этикасы депаталатын тутынушылар туралы кам табыс туралы каммен катаржуру! тик. Ерте ме, кеш пе, тутынушы кесшфрыиныц ез icrepiHe81

жауапкерспзд1гш 6uiin калса, онда ол онымен сауда журпзуденбас тартады.Нарыктык. экономикалык елдерде тутынушылар кукыгынкоргау зацнамасы жасалынып, ол ойдагыдай колданылып келеда.Оньщ oMipre келу1 тутынушыларды ешм ондарупнлер менсатушылардьщ зацсыз эрекеттершен коргау кажеттшгшен туган.Тутынушыларга жеткен тауарлар сапасынын нашарлауы жишеп,оларга бершген сипаттама, кебшесе, жарнамада айтылгандарменсэйкес келмейщ. Монополистер мен сатушылар тутынушылардыкобшесе лажсыз алуга мэжбур етедьТутынушылардын мудделер1 мен кукыктарын коргау проблемасынарыктык экономикалы елдерде кездесетш арам бесекелестпсиболдырмау проблемасыньщ екшнп жагы секщщ.Тутынушылардын мудцелер1 мен кукыктарын коргау проблемасыэкономикалык дамыган елдерде откен гасырдын 50-70жылдарында пайда больш, ем1рде уйымдаскан козгалыстарды тудырды.Белгия мен К,урама Кородщкге тутынушылардын кукыгынкоргау женшдеп алгашкы когам 1957 жылы, Нидерландияда—1953 курылды.АКД1~та тутынушылар козгалысы еткен гасырдын басындапайда болды. Ол баганын кетершш, ет внеркесШхндеп жагдаймен медициналык препараттарды патенттеу женшдеп шатактаргабайланысты туды. Тутынушылардын ещнш1 куатты козгалысыоткен гасырдын 30-шы жылдарындагы экономикалык дагдарыстындулей купи мен дершк препараттарга байланысты кезекпдау-дамайдан шыкты. YmiHrni рет консьюмеризм толкыны 60-шы жылдары кетерщц1.К,аз1рп уакытта консъюмеристж козгалыс елемнщ барлыкелдерш камтып отыр.Онын ce6e6i, сол кезенде узак уакыт пайдаланатын тауарларшыгару айтарлыктай молайып, синтетикалык жаца жене баскадайжасанды материалдарды жене т.б. колдану елеуш турдеopicrereH ед1.Бул кезенде дамыган капиталиста елдерде тутынушылардынмудделерш жаппай барлык салаларда емес, тек кейб1р салаларда(несие беру, тургын yftai жалга отюзу, сауда) коргаудын жекелегеннормативп aicruiepi бар болатын.Тутынушылардын кукыктарын коргауга багытталган жекелегенкукыктар нормасы, мысалы, азаматтык жене еюмшшд1ккукыктар салаларында да беюген едь Алайда экономиканымонополизациялау жагдайында тауарлар мен кызметтердщ ерекшеертурлштнщ пайда болулары, жарнамалаудын куатты курал-82

дарыньщ ©Mipre Kejiyi тутынушылардын бурыннан бар кук,ык,тык,Коргау куралдарыньщ ж еткткп емес екецщгш корсета. Дамыганнарыктык экономикасы бар кептеген елдерде тутынушылардыцкукыктарын коргауга тйселей катысты арнайынормативп акгшердщ шыгуы осы себептерге байланысты едьОган мыналарды жаткызуга болады: Францияда — сауда менип кызметтер корсету кезшдеп алдау мен жалгандык туралы Зац(1905), “кардан кала тургызу” принципшдеп сауда туралы Зац(1953), алдамшы жарнамаларды пайдалануды болгызбау туралыЗац (1935); Данияда — тауарларды сатып алу — сату келЫм1 туралыЗац (1906), тауарларды тацбалап жене багасын керсетутуралы Зац (1977), тутынушылармен жасалган келюшдердщ еркилытурлер1 туралы Зац (1978); Улыбританияда — тутынушылардыцкаушйздш туралы Зац (1978), келйлмдердщ арамдыкжагдайлары туралы Зац (1977), шектеуин сауда практикасытуралы Зац (1956) жене баскалар. Нарыктык экономикасы дамыганелдерде тутынушылардын кукыгын коргау зацнамасы саудамен ип кызмет керсетудщ ертурл1 ортасында журген тутынушылардыкоргайтын зандар ондап саналады.Тутынушыларды коргаудыц терт непзп кукыгы туралы ДекларациягаАК,Ш президент! Д.Кеннеди 1962 ж. 15 наурызда колкойган болатын. Олар:—тауарлардын каушйздйтне кукык;—акпараттарга кукык;—тауарларды тандауга кукык;—оз мудцецщ бщщру кукыгы.Халыкаралык тутынушылар одактарьшыц уйымы (XTOY)буган тагы тертеущ косты:—непзп кажеттш1ктерд1 канагаттандыру кукыгы;—зиянныц орнын толтыру кукыгы;—тутынушылык бшмге кукык;—коршаган ортаныц саулыгына КУКЫК-Тутынушылардын кукыктарын коргау барлык елдерде еимшшкпен соттыц колда бар куралдарыньщ комегшен raicTiнормативн келемдшкке курылады.Тутынушылардын кукыктарын коргауга арналган Басшылыкпринциптер 1985 жылдыц 9 наурызындагы №39/248 карар рет1ндеБас Ассамблеясында макулданган.Бас Ассамблеясыньщ кушше eHin, беитшген карарынанкей1н БУ¥-га муше мемлекеттер Басшылык принциптерд1 есепкеала отырып, тутынушылар кукыгын коргау женшен белсецщсаясат журпзуге мшдеттенген. Эр мемлекет езше тен эконо-83

микалык, жене элеуметпк жагдайларына сэйкес, сондай-ак халыктарыньщкалауларына карай нактылыкпен бул салада ездершщ6ipiHiiii кезекте турган жеке мшдеттерш белгшеуге ihjcеда.Тутынушылардьщ занды мудделер1 болып мойындалатындар:- каутаздж пен денсаулыктьщ зиян шегушен коргау;- олардын экономикалык мудцелерш сактау;жеке кажеттшктерще сэйкес тауарларды (кызметтерщ)дурыс тандауды камтамасыз ететш акпараттарга жол беру;- тутынушыларды сауаттандыру;- арыздарды караудын тшмда рес1мдерш табу;I тутынушылардын кукыктары соз болып, шешш кабылдауnponeci устшде ез пшрлёрш бщцгруге кукыктары бар тутынушылартоптары мен уйымдарын куруга еркщщк.Казакстан Республикасында тутынушылар кукыгы КазакстанРеспубликасыньщ Азаматтык кодексшщ Айырыкша бол1м1мен,“Тутынушыларды коргау туралы” Зацымен жэне т.б. реттелшеда.1998 жылдын шпнде Казакстан Республикасында тутынушылардынкукыктарын коргау когамдары тутынушылар кукыктарыньщжагдайларына 5000 тексеру журпзген, онын 2816-даэртурл1 зан бузушылык аныкталган. 5966 мын тенгеге 1810наразылык реамделген. Ощпршген зияннын сомасы 4649 мынтецгеш курап, тутынушылардын 560 наразылыгы сотка Tycipuiмейканагаттандырылган.BipiHiuici ете карапайым саналады. Keft6ip фирмалар ездерщщадалдыктары мен туралыктары жешнен жаксы атакка жетугемудцел1 болмаулары мумюн, ейткеш олар рынокта узак уакыттурактауды ойламайды. Олардын стратегиясы ашык алдампаздыктарынжузеге асыра салып, тунге карай тайып отыру. Сонгыуакытта мундай алдаушылыктар Казакстан Республикасында жшушырасатын болды.Тутынушылардын кукыктарын коргау женшдеп заннамаларталаптарынын орындалуы туралы кадагалаудьщ теж1рибеа ретшдереспубликаныц халыкка сауда, когамдык тамактандыру, турмыстыккызмет, келйс, байланыс, коммунальды-тургын уй жонет.б. кызметтер керсетстш 4682 KecinopbiH текеёрдлдьАзаматтардын 19944 ой-TUieKTepi каралды, олардын 6epi непздаболып шыгып, тутынушылар мудцеещщ пайдасына щешщда.Тутынушылар кукыгынын бузылуы 3700 кэсторында немесетексершген кэсторындардыц 80 пайызында орын алганы аныкталынып,материалдык зияннын мелшер1 175 млн. тенгеш курады.84

Тутынушыларга кайтарылган материальдык зиянньщ сомасы162 млн. тецгеш к, у pan, мемлекеттж бюджет есебше 152 млн.тенге Tycipumi.Шаруашылык журпзуып субъекттердщ аттарына 939 усыным,нускама, ескертпелер жасалды.Тутынушылар кукыгын коргау когамдары сот органдарына152 талап-арыз берд1, онын 137-ci канагаттандырылып, 90 адамжауапка тартылып, 145 млн. тенге материалдык залал етелдьРынок, мумюн, eHiMHiH пайдалану сапасы жошнде езшепайдалы акпараттарды жетюшкп бшмейдь Тутынушылар сатушылардыцарыздарын салгастыру ушш жалпы стандарт немесеэталонга зеру, ecipece, егер ол арыздар техникалык немесе асакурдел1 заттарга байланысты болса. Мысалы, энергия унемдеуК,азакстанда ец маныздылардьщ 6ipi. Тутынушьшар энергияныаз шыгындайтын тоцазыткыштар, кондиционерлер жэне баска даэлектр приборларын сатып алгылары келедьМундайда тутынушылар ездер1 тавдап турган тоназыткыштьщбаска моделмен салыстырганда каншалыкты тшмд1 екендишкерсететшдей акпараттар окыгысы келетшдц! табиги нерсе. Айтаотер болсак, оцщрушшер тутынылган электр энергиясын олшейалатындай жуздеген тесищер бар. Баска да нерселермен катар,энергиянын тутынылу мелшер1 тоцазыткыштагы тамактардьщмелшерше, тоназыткыш пен муздаткышта койылган темпера -турага, сондай-ак тоназыткыш турган белменщ температурасынада байланысты болуы мумюн. Аныкталынып болганнан кей1н деэнергияны тутыну туралы хабарлаудын кептеген тесшдер1 бар.Keft6ip компаниялар куаттылыкты пайдаланылатын электр ко-3iHiH единицасымен бшд1ру1 мумюн. Баскалары республиканьщбелгш 6ip ауданында тоназыткыштьщ жыл шпндеп пайдаланылуыньщорта багасын жене тагы баскадайларды тщдер1не тиекетед1.Электр энергиясын тутынуды тестшеуд1н жалпы жуйесшазжэне ол туралы мел1метс1з, егер TinTi, барлык енд1рушшерэнергияны жумсау туралы мел1мдеме жасауга кулшынганнынозшде де тутынушылар, ойлап салыстырып коруге кабшетс1зболып калуы мумкш.Сондыктан, мысалы АК,Ш теж!рибес1н ескере отырып, К,азакстандада приборлар тутынган энергияны Мемлекеттж танбалаутуралы зан ез1рлеп жене кабылдап, онын орындалуын камтамасызету кажет. Бул зац барлык непзп приборлар тутынганэлектр куаты туралы хабарлама мен сынактан етюзу жагдайларыныцжалпы эдастерхн Tyciimipefli. Тутынушылар осы85

приборлардагы тацбалар непзшде оларды пайдаланудыц 6ipжылгы куны канша туратындыгын жене сол прибор езшенбесекелес моделге Караганда калай белгшенгендогш айта алады.Мундай стандарттандырылган акпарат тутынушынын прибордыдурыс тандауын гана емес, сонымен 6ipre узак мерзщда перспективалыбэсекелестжке ынталандырады. Дайындаушылардыцендо бурынгыдан да ттмда прибор жасауга ынталары артады,ce6e6i жуйе багасы бесекелесуипмен салыстырганда жанамоделдщ жаксы болып шыгуын карастырады.Нарыктык катынаска етуге орай, Timi, баска салада, банктщсалымына тусетш, каржы мекемелершщ есеп айырысулары менпайыздарды жарнамалауда колданатын формуланы стандарттандыружагынан тутынушыларды коргайтын занды ойластырукерек.Сатып алушы неге мына немесе баска енщщ тандайды? Мундайжагдайда ол кандай елшемд1 басшылыкка алады? К,айтшоны белгш 6ip тауар немесе ип кызмет тандауга шддаруге болады?Мундай сурактар ep6ip фирманыц коммерциялык кызметшдеозекп рол ойнайды. Ал барша нарыктык экономиканытутас алганда олар дол сол елде кандай тауар ещЦруге боладыдеген принциппк меселемен теццеседй Оларга бершер жауапбесекелж кабшет деген угыммен байланысты.Тауардын бесекелж кабшетплш деген сез, ол сатып алгалытурган тутынушынын пейшн тауардын езше тарта тусерлйсгейдецгеШ. Тежзрибе керсетш отырганындай, бесеке кабшетплй!тауардын тамаша сипаттамасына емес, онын сатып алгалы турганадамын кызыктырарлыктай езше тен суйюмдшшне байланысты.Осыдан келш тутынушынын егемецщп туады: Tiirri ол объективтшккерсетпегеннщ озшде, соцгы сез онда болады.Нарыктык экономикасы дамыган елдерде фирмалардыц енштарататын рыноктар уппн, тутынушылар ушш бесекелесиккурестершщ ертурл1 стратсгиялык багыттары бар.• виолентпк стратегия немесе “менмен арыстандардыц”,“алпауыт шлдердщ”, “тоцмойын бегемотгардын” деп аталатынстратегиялар enziipic шыгынын азайту жагында болады. Ол сапажагынан алганда жап-жаксы, салыстыра Караганда кымбаттауемес тауарларды жаппай шыгаруды уйымдастыру есебшен жасалынады.Виолентп — фирмалар одетте алып елшемд! болады(жаппай тутынылатын аяк khim, азык-тулж ешмдер1);• патиентп стратегия —жогары сапалы жеке ешмдердо шек-Teyni гана шыгаруга бершетш багдар. Мундай фирмалар ездсршщ86

аса куатты бесекелестерш кушпен емес, юкерлжтер1мен утады.Мундай фирмалардьщ стратегиялары “ку тулю” атауын алган;• коммутанттык, стратегия немесе баскаша айтканда “суртышкандар” стратегиясы — келе Mi жагынан шагын (жергшкп)рынокты аса икемдшкпен канагаттандыру багыты. Бул стратегияныустанган усак фирмаларда, едетте, тшмщ жабдыктар,гылыми-техникалык жацалыктар болмайды немесе арнайы салалардаадамдарыныц айырыкша 6uiiMflepi жепспейдь Алайда, мунын6epi олардын кобшесе рынокта алга басуларына ешкандайда кедерп келпрмеЩц.• эксплерентпк стратегия тубегеШи жанаша баскаруга багытталган.Бизнестщ осынау “турен тимеген” кауштшеу тур1меншугылданушы фирмаларды “алгашкы карлыгаштар” деп жшатайды.• ниш дифференциясы — компаниялардьщ icKe асырылганнишараларыньщ араларын айыру процесь ©зара катты айкаскабармау ушш фирмаларда удайы 6ip нишаны иемденуге тырысады.Олардын еркайсы бесекелесше Караганда аздап болса дабаска тауар шыгарады; рынокта езшщ жеке niiHiHiH керсетедьФирмалардьщ копшшп тутынушылардыц сураныстарын канагаттандыру—олардын каржылык табыстарына ылт болып табылатындыгынмойындайды. Олар наразылыктан аулак болуушш тутынушылардыц шагым-арыздарын зерттещц жене соганорай шаралар кабылдайды. Оздерш алдады деп ойлаган тутынушьшар(сатып алушылар) тутынушылар кукыгын коргау женшдепкогамга барып, ездершщ шагымдарьш карауды етше алады.Шагымдар сотка дейш де, сот терпб1мен де акы-пулсыз каралады.Экономикалык ойлар тарихынанТорнстейн Веблен (1857-1929). Вебленнщ 1899 жылы жарыккашыккан “Теория праздного класса” деген ютабы сол кездепэкономистер арасындагы жалпы кабылданган жагдайды дур сшюндардьЧикаго университетшщ экономика профессоры Веблен езшщсол кездеп экономика жене сол кездеп карекеттер туралы айтканпшрлер1мен езшщ кептеген epinrecTepiH капаландырып epiжабыркатып тастады.Вебленнщ “тутынушыньщ егемендт” туралы тезий шайкаскашакыргандай есер 6epin, ете зор данкка ие болды. Веблен тутынушыец жаксы тауарлар мен ип кызметтерд1 ец теменп87

88багамен талап етуип жэне алушы “король” деген уйгарымдыжокка шыгарды. Оньщ орнына ол тутынушылардын ертурл1когамдык жене психологиялык кысымдарга тусш, кейде ximiакылга сыйымсыздау шеиймдер кабылдауга мэжбур болатындыктарынделелдеп шыкты. Осы кубылысты кврнекшкпен керсетуушш ол “жалган тутыну” деген термищц енизд! Онын мэш“сауыкшыл топтын” (байлардын) тауарлар мен ип кызметтерд1сатып алулары баскаларды кызыктыру ушш гана дегещн бшдфедь Муныц 03i орта деулёттшещ, Tirrri кедейлерд1 де байларгаелистетш, тутынушылардын дэл солардай максатпен сатыпалуларына межбурлшж тудырады. Ондай жагдайда суранымнын180 градуска бурылып KeTyi занды. Сейтш арзан багадагыIтауарларга Караганда талап еттепн кымбат багадагы тауарлардынсаны тез кебейш кетедь Мысалы, флаконы 1 доллар сорты белrici3игссуга (духи) деген сураным, флаконы 15 долларга багалангандел сол июсудан repi аз болып шыгады.Рыноктын екшип жагына байланысты Веблен таза табыскадеген кумарлыктьщ кейб1р кесшкерлерд1 принципаз кылыктаргаитермелейтшдМн делелдейдь Оган бёсекейЗ жою, тауарлар шыгарудышектеу, бурынгы фирмалардан ете улкен йрлесштердПКУРУ жене америка компанияларыньщ иелерш олардын кггерш!■баскаратын адамдардан белу сеюдщ' ерекеттер жатады. II Бул Вебленнщ жорамалдауынша ресурстарды бекер шыгын-|(дауга жене экономиканын ез элеуетш толык жаратуга кабыет-!шЫздтне жeткiзeдi. Осындай байкаулардан кейш Веблен эконо-|(микага араласпауга непзделген классикалык капитализм, белюм,!■ узак ыср31МД1 перспективасында адамдардын муктаждьщтарына!■ете сезшталдыкпен карайтын жуйемен ауысуга душар болар депI■корытынды жасайды.II Франк Найт (1885-1972). Чикаго университеты экономика!■профессоры бола жуpin, Франк Найгг та ерюн кесшкерлж пенIIjaissez fa te саясатын коргайды. Найтгьщ айтуынша, ещр cypyrel(кажетп* непзп заттардан езге сатып алынатын кез келген тауар-1/ларды “жалган тутыну” деп атауга болады. Олай болса, Веблен!Irinri, адамдарга кереп ен 6ipiHiui кажсттшктел гана заттар емес/1деген д1 мойындаганнын езшде, дел кай заттардьщ дурыс сатыпIIалынгандыгын юм шешш бсре алады?II Уюмстке немесе баска ресми вшметтерге сатуга кандай зат-11тарды усы ну керек сксндтн шешш жату кажет пе? “Эрине, жок,1!— деп корытындылайды Найт, - кандай тауарлар мен ип кыз-1меттердi онд\руд1 тутыну суранымы Lueuiyi тик".f

¥ сыныстарды талдай келш, Найт таза табысты кесшкерлисгщкозгаушы куип деген идеяны коргайды. Таза табыс алуга тырысукесшкерлерд1 экономика талап етш отырган заттарды ендаругемежбурлейдь С ейтт, рынок талабын канагаттандыра алмаганфирмалар, соз жок, каржылык зиянга ушырайды. 03iHiH “Риск,неопределенность и прибьшь” (1921) деген атакты ютабында олНайт Веблен секищ таза табыстардын зандылыгына кумен кел-TipreH сыншыдарга жауап бередь . .Ол таза табысты кесшкердщ сеншс13 рынок елемшдеп кызметщебершген марапат деп багалайды. Бул ретте ол алдын-алаболжауга болатын катерд1 жене одан сактануга болатындыгын,сонымен 6ipre болжауга кермейтш кептеген уакигалардьщ булыцгырлыктарыарасын багамдап керген. Мысалы, теуекелгеерюм бара турып, одан сактануга да болады. Алайда свитер (токымажылы кшм) токушылар ездершщ токып жаткан модельдершщ6 айдан кейш тутынушылардыц сураныстарында болатын,ия болмайтындыгын нык сешмдипкпен айта алмайды. Демек,рынок конъюнктурасын дурыс тапкан ецщруци гана ез ецбепнеулкен сыйакы алады.Ал фасоны немесе Tyci сенд1ктен шыккан свитерлерд1 токушыларкелес! маусымда бурынгьщан жаксы icTeyre межбурболады немесе каржылык куйреуге mirefli.Экономистер мен журтшылык нарыктык жуйеге байланыстыТорнстейн Вебелдщ niicip таласына шакыруын жене оган кайтарганФранк Найттыц жауабын KyHi бупнге дейш талдауда.Алайда олардыц сездерше иланып калмацыздар. Газет немесе[журналдардыц жаца сандарын колдарыцызга алып, олардыц|таластарына ездер1ц1з талдау жасап керщдздер.__________________Резюме:1. Бастауыш кесшорын —когамдык ецщрютщ непзп буыны.2. KecinopbiH (фирма) — о т м шыгарып, таза табыс алу максатындажумыс аткарып, кызмет корсету ymiH курылган езалдына шаруашылык етуий субъект1.3. Кес1пкерл1к кызмет (кэс1пшшд1к) — бул таза табыс алумаксатындагы азаматтардыц ез1нд1к ынталы кызметтер1 женеолардыц б1рлестцсгерь4. KecinKep — ол тутынушылардыц кажеттш1ктер1 мен тшек-TepiH канагатгандыру |ш ш ресурстарды мейлшше ти!мд! пайдаланудыцжолдарын 1здеген адам.89

5. Тутынушы —жеке басыньщ кажеттшп ушш тауарлар менип кызметтерд1 сатып алатын адам. Уактылы-уактылы ер кайсымызда тутынушы боламыз.6. Шагын бизнестщ кесшкерлер1 мен иегерлер1 таза табыс алужагынан езгермел1 болып келедьК,айталауга арналган сурактар1. Кэсшорын дегешм1з не?2. Занды тулга дегешпйз не?3. Тутынушы деген!М13 не?4. Тутынушылардын кукыгын коргаудыц эдцстерк5. Казакстандагы шагын кэсшкерлш, онын оерсаективасы.6. “Занды тулга” мен “жеке тулга” угымдары б1р-б1рлершен калайажыратылады?7. Кэсшкерлш кызметп жеке тулга аткара ала ма?8. Ашык АК, (акционерлж когам) жабык АК (акционерлж когамнан)калай ажыратылады?9. Кэсткерл1к фирмалар КР~Да калай пркелед!?Тест1лер:5.1. Кесшкерлер:а) негайбылдау таза табыс алу ушш енд1р1стщ KayinTi формаларменшугылданады;б) оз1нщ жаналык ещцруше карай пайдага белшесшен батады;в) езщщ ип кызмепне сай пайыз алады;г) ic жузшде барлык байлыкты мурагерл1кпен алады;д) когамдагы тепе-тендйсгщ ныгаюына ыкпал етедь5.2. KecinKep тауарлар шыгаруды сол кезге дейш жалгастырабереди, кашан:а) когамда тшсп кажеттшж болып турган кезге дейш;б) ол одан табыс алганша;в) шыгын Moniuepi табыспен тецесе алганша;г) колындагы ресурстар оган мумкщдж бергенше;д) артык тауарлар табылганша.5.3. Нарыктык экономикада фирмалар томендеплердей болыпсаналмайды:a) eHflipic ресурстарын иемденуин экологиялык агент болып;90

б) тутынушылар тауарларын сатушы болып;в) ип кызметтерщ сатушы болып;г) игшктер мен ип кызметтердщ непзп вщцрушшер1 болып;д) тутынушылар кызметшщ сатып алушылары болып.5.4. К,Р “Жекешелещцру туралы” Занына сейкес шагынжекешеленшру кесшорындарына 200-ге дейш жумысшылары баркесшорындар мына салалар бойынша жаткызылган:а) нарыктык саудада;б) когамдык тамактандыруда;в) кызмет керсету аясында;г) котерме саудада;д) жогарыда айтьшгандардьщ 6epi дурыс.Эдебиеттер1. Стратегия развития Казахстана до 2030 г. - Алматы, 1997.2. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства”от 19.06.97 г. / Вечерний Алматы, 27 июня 1997 г.3. Закон РК “Об индивидуальном предпринимательстве” от 19.06.97г. / Вечерний Алматы, 9 июля 1997 г.4. Закон РК “О товариществах с ограниченной и дополнительнойответственностью” от 22.04.98 г. /Вечерний Алматы, 5 мая 1998 г.5. Закон РК “О лицензировании”.6. Закон РК “Q6 акционерных обществах” от 10.07.98 г. /Казахстанская правда, 21 июля 1998 г.7. Закон РК “О крестьянском (фермерском) хозяйстве” от 10.04.98 г.8. Закон РК “О банкротстве” от 21.01.97 г. /Биен, 22 мая 1997 г.9. Указ Президента РК “О защите прав граждан и юридических лицна свободу предпринимательской деятельности” от 27.04.98 г. /Биен, 21мая 1998 г.10. Гражданский кодекс. - Алматы, 1995.11. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности икультуры.12. Балакоев В.З. Общая экономическая теория. Учебное пособие. -Новосибирск, ТОО “ЮКЭА”, НПК “Модус”, 1996.13. Борисов Е.Ф. Основы экономической теории. - М., 1996.14. Казаков А.П., Минаева Н.В. Экономика. Учебный курс по основамэкономической теории. - М., 1998.15. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.16. Прикладная экономика. Пер. с англ. - Алматы: ТОО “Книга”,1997.17. Основные показатели деятельности предприятий с численностьюзанятых до 50 человека за 1997 г.: бюллетень №01-А-32\57. -91

92Алматы: Комитет по статистике и анализу Агентства постратегическому планированию и реформам РК.18. Указ Президента Республики Казахстан “О мерах по усилениюгосударственной поддержки и активизации развития малогопредпринимательства/Казахстанская правда, 1997, 13 марта.19. Указ Президента Республики Казахстан “О приоритетах ирегиональных программах поддержки и развития малого предпринимательствав Республике Казахстан /Казахстанская правда,1997, 8 июля.20. Кембаев Б.А., Серикбаев А.С., Комлев Ю.В. Динамика научнотехническогопотенциала Республики Казахстан за 1991-1995 г.г.:Аналитический обзор. - Алматы: КазгосИНТИ, 1997.21. Статистический ежегодник Казахстана. Сборник. - Алматы:Нацстатагенство, 1997.22. Адасбаев Е.А. Анализ развития малого предпринимательства в1992-1997 г.г. и прогноз на 1998 г./ Аль-Пари, 1997, августоктябрь.23. О развитии малого предпринимательства в Республике Казахстанза 1990-1997 г.г. Аналитическая справка КазгосИНТИ № 20-10-98от 16.07.98 г.24. Шакиров К. Коррупция в Казахстане: тенденции и методы борьбыс ней // Саясат, № 4, 1999.25. Нурланова Н.К. О значении инвестиционной активности ивозврата капиталов из-за границы для выхода из кризиса // Саясат,№9, 1999.26. Сагадиев К.А. Нужна ли была девальвация тенге: за и против//Саясат, № 5, 1999.27. Спанов М.У. Валютно-финансовая устойчивость Казахстана //Саясат, № 5, 1999.28. Кажымурат К., Спанов М.У. Концептуальные основы экономическойбезопасности Казахстана // Саясат, № 11-12, 1999.29. Баймуратов У., Сыздыков Ж. Инвестиционная деятельность банковв депрессивных регионах // Финансы Казахстана, № 10-11,1999.30. Кошанов К. Инновации и рыночная экономика // ФинансыКазахстана, № 6, 1999.31. Войтов А.Г. Экономика. Общий курс. - М.: Маркетинг, 1999.32. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория. - М.: Норма-Инфра, 1998733. Ховард К. Малое предпринимательство. —М.: Инфра-М, 1998.34. Ефимова Е.Г. Экономика для юристов. —М.: Флинт, 1999.

6 тарау. СУРАНЫМ, УСЫНЫМ ЖЭНЕ ПАЙДАЛЫЛЫК,ТЕОРИЯСЫ. РЫНОК ЖЭНЕ БЭСЕКЕ6.1. Рыноктарды аныктау6.2. Сураным зацы6.3. Усыным зацы6.4. Нарыктык курылымдар6.5. Антимонополиялык зацнамаЕгер мвлшерден асып кетсец, суйю'мдтщез/ суйкшаздеу болып кетедг.Демокрит,коне грек философы6.1. Рыноктарды аныктауРынок — тауарлы-акша айырбасы ортасын кереететш жэнеецщрушшер (сатушылар) мен тутынушылар (сатып алушылар)арасындагы экономикалык катынас жуйесш бщщретш тауарлышаруашылыктыц санаты. Рынок —жеке тауарлар мен ип кызметтердщсатып алушылары (сураным жасаушылар) мен сатушыларын(жетюзушшер) табыстыратын институт немесе тетж.(К.Р. Макконелл, С.Л. Брю, Экономикс, 61).Бундай жагдайда рыноктар эртурл1 формаларга ие болады:едеттепдей, жогары дамыган, жергшжт! 6ip жердщ шецбершенаспайтын, улттык, халыкаралык-Таяу жердеп телевизор жендейтш шеберхана, кафе, кшм Tire-TiH ателье, супермаркет — булардыц 6opi эдеттеп рыноктар.Токио, Лондон, Нью-Йорктардыц кор биржалары —булар жогарыдамыган рыноктар. Ол рыноктарда сатып алушылар менсатушылар: акция, облигация, ауыл шаруашылыгы ешмдер1, метал,мунай жэне т.б. женшен тшсшше б1р-б1рлер1мен байланыстаболады. Аукциондарда антиквариат, енер буйымдарын, мал,жылжымайтын мулжтер жэне т.б. заттарды сатып алушылар менсатушылар кездесш турады.Казак мемлекеттж зац академиясыныц тулеп “Бахус” АК,,“Банк Центр Кредит” ААК-ныц екшдер1мен сол уйымдарданжумыс алу туралы оцпмелеседь Элуетп сатып алушьшарды93

элеуетп сатушылармен байланыстыратын осынау барлык операцияларрынокты ку райды.Бул тарауда 6i3 таза бесекел1 рыноктардьщ жумыс icreyiH,сондай-ак баганыц калыптасу механизмш карастырамыз.Бесеке — onaipymuiepfli ресурстарды мейлшше аз молшердепайдалана отырып, тутынушылардын кажеттшйсгерш ен томенпбага бойынша канагаггандыруга мэжбур етедьЗангерлер ушш рынокгардын типтерш, олардын параметрлершаныктайтын айкын бшм, юкерлйс кажет. Антитреспк зацдаргабайланысты сот талкысы экономикалык мэселелергц камтитынболгандыктан, сот карауы барысында манызды принциптермен непзп максаттарды аныктайтын даулар Ko6 iHe icKepлйскатынастар саласындагы кандай да 6ip карекеттердщ экономикалыкнэтижелершщ тощрегшде болады.Тауарларды немесе ип кызметгерд1 кандай да 6ip тесшменсатып алушы немесе колына Tycipymi жеке адамдар мен уй шаруашылыктарыушш кaжeттi тауарлар мен ип кызметтер рыногын,баскаша айтканда, тутыну рыногы деп атайды. 1999 жылы К,азакстаннынтутыну рыногы 1417 млн. адамды камтыды.Тутынушылар жас Morauepnepi, табыс дещейлер1 жэне бшмдер1,талгамдары жэне т.б. жактарынан 6ip-6ipnepiHe мулдем уксамайды6 цщр1стщ факторлар рыногы немесе енеркэсшке арналгантауарлар рыногы —еюнип 6ip тауарлар мен ип кызметтерд1 ондаругепайдаланатын тауарлар мен кызметтерд1 сатып алатын,жалга 6epymi немесе баска тутынушыга дайындап 6epymi адамдармен уйымдардын жиынтыгы.Копшшк тутынатын тауарлар рыногы —онын онеркэсшке арналгантауарлар рыногынан ерекшелейтш озгешелисгер! бар:• онда сатып алушылар коп;• ол сатып алушылар сансыз коп;• ол сатып алушылар география жагынан шогырланбаган;• копшшк тутынатын тауарларга сураным внеркесштжтауарларга суранымды аныктайды жэне т.б.Тутыну рыногы мынадай непзп принциптсрмен кескшделшед1:• географиялык;• психофафиялык (когамдык тап, OMip суру салты, тулгалыктит);t • карекеттж принцип (yftpemniicri сатып алу, сатып алусылтауы);• демографиялык.94

Болашак зацгерлерге сот icTepiH караган кезде географиялыкрыноктарды аныктау принциптершщ тауарга арналган рыноктьщаныктамасына уксас келетщщгш б т у кажет: географиялык рынокортурл1 ещрлерде дайындалып немесе сатылатын ешмдерд!ауыстыру немесе озара алмастыру туралы сатып алушылардьщшюрлер^мен аныкталынады. Атап айтканда, егер 6ip ещрдесатылатын тауарды сатып алушылар баганын аздап, 6ipaK елеул1жене туракты кетершуше жауап репнде сол ешмщ баска ещрдесатып ала бастаса, онда бул ею ©Hip сол ешмге катысты 6ipгеографиялык рыноктьщ аумагында болады. Алайда, егер сатыпалушылар 6ip ещрде сатылган ешмщ баска 6ip ещрде сатылганешммен ауыстыруга болады деп санаса, онда осы ешмге катыстыбул eici ощр ертурл1 географиялык рыноктарга жатады.Географиялык рыноктьщ шекарасы ic жузшде тасымалдаудьщкунымен, баж салыгыньщ мелшер1мен жене perreymi жарлыктарменаныкталады. Мысалы, кум, киыршык тас, картонды кораптаржене тагы баска “ауыр, 6ipaK кундьшыгы темен” заттаргаарналган рыноктар кобшесе ipi болмайды, ce6e6i оларды тасымалдаудьщ03i тауар куныньщ улкен бел тн е тецесш кетедьТасымалдаудьщ куны сонымен катар географиялык рыноктьщшекарасына да жанамалай ыкпал ете алады. Мысалы, курдел1жене кымбат машиналарды континенттен тыскары жерлерге сатуоны жасаушыларга тшмщ болмауы ыктимал, ce6e6i олардынтехникалык кутшще деген шыгын — тшсп адамды iccanapraжАберу немесе машиналардьщ жумыс гстейтш жерлерше олардыжасаган кесшорыннан косалкы болшектерд1 жетюзу —ете кымбаткаTycin кету мумюн.Баж салыгы жене тагы баска сауда тоскауылдары географиялыкрыноктьщ таралуын meKTeyi мумюн. Егер кейб1р тауарлардьщшетелдж дайындаушьшары баж салыгын толеуге тшсболса, жергшкп ецщрушшер оны толемейщ ягни шетелдж тауардьщбагасы соншалыкты “аспандап” кетед1 де, жергиикп тутынушылароны алудан бас тартады. Мундай жагдайда географиялыкрынок екелшетш тауарларга баж салыгын салатын елдентыскары жерге тарамай калады.Мысалы, денсаулык пен каушазджке немесе лицензиялаугакатысты perreymi жарлык кейбхр тауарлар мен ип кызметтерд1сату кездер1нде кедерп болып шыгуы мумюн. Месе лен, сут ешмдерщещирушшердщ 6ip еюмшшж ауданда сут сатуга лицензиясыболып, баска жерге болмауы мумюн.Егер сатушылар кейб1р сатып алушыларга багалык кемсггущколданатын болса, ягни, егер олар ертурла. сатып алушыларга95

ертурл! бага белгшейтш болса жэне багадагы бул айырым сутажетюзу кунындагы айырымга байланыссыз болса, онда сатыпалушы т и т болып саналатын тауарды рыноктыц уипмш пара-MeTpi талдауга Kipicefli. Мысалы, айталык, ею сортты цемент бар,жэне А тобындагы сатып алушылар ею сортты да алады, Бтобындагы сатып алушылар жогары сортты гана сатып ала алады.Сонымен катар, айталык, ею топка да цементтщ сатылу багасыб1рдей. Егер жогары сортты цемента сатушы Б тобындагы сатыпалушыларга жогары бага, А тобындагы сатып алушыларга томенпбага белгшесе, багалык кемспу ап-айкын кершедь Мундай жагдайдаБ тобына жогары сортты цемент сататын рынок оз алдынадербес рынок болып саналады.Сатып алушылар ушш тауарларды тек ауыстыру нетижесшдегана аныкталынатын рыноктар кейде рабайсыз улкен болып шыгады.Рыноктар, мысалы, ездерхн 6ip базалык тауардыц ертуршолшемдеп кептеген (мысалы, автомобиль шиндершщ ертуршнемесе ертурл1 куаттылыктагы жэне кернеудеп электр трансформаторларын)турлер1мен немесе ертурш географиялык рыноктардасатылатын дел сондай 6ip ешмдермен толтыра алады.К,олда бар мел1меттер,щ пайдалануды жещлдету ушш жэнезерттеу корытындысын оцайлату ушш, белюм, жеке рыноктарды6ipiicripy пайдалы. Акпараттардыц жогалуын шектеу ушш рыноктардыарнайы жагдайларда 6ipiicripyre болады. Томенде соныц ушжагдайы келпршген:— тауар жетюзушшердщ сол 6ip тобы ер жолгы тауар жетюзулер1ненепзшен б!рдей шыгын шыгара отырып, ep6ip тауаррыногында немесе географиялык рынокта (осы белплерге жауапбере алатындай рыноктар 6ipitynepi мумюн) оз тауарларыныцтабысты OTeTinairiHe карай;— географиялык рынокгардыц (бул географиялык рыноктар6ipire алады) барлык аумактарында сатып алушылардыц ccHiMfliуеюлдж казысы болган жагдайда;— ею тауар б1р-б1рлерш озара толыктырып жоне олардысатып алушылар туракты пропорциямен (тауарлардын бул рыноктары6ipire алады) алган кунде.Жогарыда келт1ршген аныктамалар таза теориялык сипаттаайтылган. Бул бел!м рынок енщдерГтц калай кёр1нетшд1пнTyciHflipy ymiH 6ipHeme кыска мысалдар келт1ред1. Импорттыктыцайткышка оныц куныныц 11 пайызы колем1нде баж салыгынсалатын елд1 карап корелк. Тынайткыштарды шыгарушылар озелш1ц йшмен катар, Kopmi елдерде де орналаскан. Ею он-96

|д1рушшер ушш де тьщайткыш ещЦркянщ' куны, шамамен алган-|да б1рдей. Мемлекеттщ щ ш деп фермерлер шет елде ещйртген!тьщайткышты ешуакта да сатып алмайды, ce6e6i (баж салыгыньщ11 пайыздыгына орай) оньщ багасы жергшкп тыцайткыштьщбагасынан анагурлым жогары.Мемлекеттщ баж салыгынан коргал маган фермерлер ушштьщайткыштьщ географиялык рыногы ез елдершщ шецбер1меншектелшедь Kepuii елдердщ фермерлер! ушш географиялык рыноколардын елшдегщен repi айтарлыктай улкен болуы мумкш.Автомобиль шиншщ сатылуын карап керелж. 0p6ip нактылы[автомобиль ушш тек белгш елшемдеп шин кымбат модифика-[циясыз пайдаланыла алады. Алайда белгш 6ip елшемдеп шиннщ|сатылгандыгы жайлы мел1мет алу ете киын жене автомобиль|шиндерш шыгарушылар барлык елшемдеп шиндерд1 еркашанда1ещцред1 жене ep6ip елшемдегшер1 уш1н рыноктьщ б1рдей улес1н|алацы. Демек, ертурл1 елшемдеп шиндерд1ц 6ipiKTipuiyi мумкш.I Автомобиль шиндершщ арасындагы баска айырымдар былайI болуы ыктимал: олардын кейб1реулер1 автомобильдер жасаушыларуш1н, жаца автомобильдердщ алгашкы моделдер1не арна-[лып шыгарылады. Ал баскалары тозгандарын ауыстыру уш1н|шыгарьшады немесе сатылады. Автомобиль жасаушылар уш1н|шин шыгару кезшде ауыстыруга арналган шиндер автомобильдер|жасалынып жаткан кездеп алгашкы бершген шиндерд1 ауыс-|тыратын oHiM болып саналмайды. Демек, бул жерде кем дегендетауарлардын eKi рыногы бар: автомобильде алгашкы кезде кип-1зщетш автомобиль шиншщ рыногы жене тозгандарын ауыс-|тыратын шин рыногы.Мынадай меселеш карап керейж — электр устара куралыГ‘дecтYpлi устаралардын” рыногына жата ма?Еркектер устараныц белгш 6ip типше дагдьшанып алады;|олар сакал-мурттарын не электр устарамен, не тек гана дестурл1|устарамен кырады, салыстырмалы багаларыньщ озгерулерше ка-|рамастан устараньщ 6ip типш екшш1сше ауыстырмайды. Мунда|бул дагды калай калыптасады жене багаларына карамау фак-1торлары каншалыкты менд1 деген сурактарга жауап беру ете|мацызды. Егер ол дагдыларды салыстырмалы жагдайда озгерту1онай болса, онда электрл1 жене “ дестурл!” устаралардын eKeyi деJ6ip рынокка жатады. Мынаны ecKepyMi3 керек — калыптасканIдагды ешкашанда озгермейдь Бул, алайда, eKi типтеп устара|ертурл! тауарлар рыногына жатады деген соз емес. Сакал-|мурттарын жанадан ала бастап, рынокка жана гана шыккан|жасесшрща;ер еркашанда баршылык- Олардын еркайсысы ел197

белгш 6ip устарага дагдыланып уйрЬнбегсндгктен кандай устараныпайдалану керектшн шёшулер! тшс. Олардын тандауларыymiH салыстырмалы баганьщ 03repici белгш! рел ойнауы мумюн.Олай болса, егер кырынуды жана бастагандар барша кырынушылардыназ гана белиш курайтын болса, бул ею тип 6ipбдрлергнезара ауыстыра алмайды жене ер баска рыноктаргажатады.Мунда рыноктын кейбцэ кошринтуитивтш сапасын корсетеоту орынды:— 6ip рынокка жату ушщ тауарлар екрпп тауарлардынорнына журерлЛктей MiHci3 болуы мшдегп емес;— 6ip рынокка жату ушш тауарлардын бгрдей сапада болуымшдегп емес;— 6ip рынокка жату ушш тауарлардын б!рдей багага ие болуымшдетт1 емес;— белгш 6ip рыноктын ведомствага немесе еюмшшккекарайтын шскараларымен сейкес Kejiyi мшдегп емес;— белгш 6ip рыноктын ертурл! белш тутынушылар талгамдарыныныкпалдарын оздёрщё турлйце еткередх;— накты рыноктын дел аныктамасы жок, сондыктан да белrvii6ip рынок баска 6ip белгш рыноктын аясында бола беред1;— сауатты уйымдастырылган жагдайда рынокты аныктауnpoueci бесеке багасымен капталдаса журед!.____________________6.2. Сураным заныРыноктын жумыс icrey механизм! онын сураным мен усынымдарыныннепзп элёментгерщщ озара катынастарына непзделген.Сураным деп адамдардын эртурл! тауарларды тутынушылыгын,олардын калаулары мен сатып алу мумк^шпктерш айтамыз.Жеке сураным — жекелеген сатып алушылардын не ана, немына тауарларга акша туршдеп кажеттш1ктер1.Нарыктык сураным — жеке сатып алушылардын косындысуранымдары.Жиынтык немесе ризалыкпен кабылдау суранымы улттыкденгейде калыптасады жене тауарлар мен ип кызметтердщшынайы аукымын керсетед1, ол баганын белгш 6ip денгейщцебарлык экономикалык субъектшерд! сатып алуга дайын турады.Тутынушьгныц потер сатып алу жолы недсн басталады?Бершен бурын багасын ойласады. Болашак сатып алушы ертурл!аудандардагы ортурл! петерлердан, багасын сурастырады, оларды98

салгастырып коред1, муньщ сыртында оны жондеудщ каншагатусепцщгш есептейдь Будан кешн езшщ табысы мен петербагасын мелшерлейщ, сонан сон барып тиюи шещщ кабылдайды.Талдау журпзшген экономика децгейше байланысты мынадайсураным Typnepi окшауланады.Тутынушылардын ертурщ тауарларга деген суранымдары кептегенфакторларга байланысты:• тауардьщ багасы;• баска тауарлардын багасы;• тутынушыныц табысы;• тутынушыныц турмыс децгеШ;• тутынушыныц талгамдары мен унатуы;• оз перспективасы туралы тутынушыныц niKipi;• тауар канагаттандыратын кажеттшктщ маусымдылыгы;• уюметтщ экономикалык саясаты.Экономистер “сураным”, туралы немесе “сураным функциясы”туралы айткан кезде, олар сатып алушылардыц ертурл1(баламалы) бага децгейамен сатып алатын тауарлар санын немесеип кызметтер келемш керсететш сураным графипн аныктайды.Bip адам сатып алатын белгш 6ip тауардын санын сол тауардынбагасын есепке алмай аныктау мумюн емес, сураным елдеб1ржьшжымайтын, катып калган мелшер секщц сипатталынбауыкерек. KepiciHme, белгш 6ip eHiMre деген сураным баламалыешмдер саныныц жиынтыгын камтыйды. Эр жагдайдагы мумюнболган баганыц езшде сураным туатын ер калай багалар ментауар саныныц арасындагы катынас сураным графипн жасайды.Сураным графип немесе кисык сызык (сураным KopceTKimi)кез келген тауарлар ушш суретте корсетшгендей бага мен тауарсаныныц ара катынасын карапайым еюолшемщ графикпен беругеболады.99

100Сураным KopccTKimiСаны (тауар 6i|uiirutiie)1 суретБайкацыздар, сураным кёрсеташ! (кисык сызык) куннынкулдырау зацын айкындап, темен карай багытталган. Баскашаайтканда, бул TepTin 6ip теки тауар адамда кеп болган сайын,сол тауардын кундылыгы (“жеке орнын басу” кундылыгы) олушш азая бередь Сол тауардын келеЫ Шршпнде тутынушыберетш кундылык тутынушынын сол тауарга кажетгшгшщ жалпыулгаюына орай кпшрея тусед1. (Баска барлык тауарларгадеген тутынушылык 03repicci3 калган жагдайда). Мысалы балмуздактыунататын бала ею сагат шшде шоколадты балмуздактын6eceyiH жеген сон, оган онын заукы бурынгьщай болмайкалатыны секций.Мынаны ескеру керек, Kepicimiie, тауардын салыстырмалыбагасы жогары болган сайын, онын тутынылу денгеШ томенкеледь Белгш 6ip тауардын багасы кетершген кезде тутынушыоны аз молшерде сатып алады (немесе коп молшерде, егер багасытемендесе), бул дегешщз бага теориясынын непзш TyciHyушш жонс антитрестпс заннаманы б!здщ зерттеу1м1з ушн маныздыэкономикалык постулат болып саналады. Бул nikip ертурл1тэсщцермен тужырымдалынуы мумюн: тсхникалык жагынан -багасына Kepi пропорцианальДык, сураным бар тауарлардын саны,графикалык жагынан — суранымнын кисык сызыгы (корccTKimi)Tcpic немссс томендсу ецкейгсте болады; тауарын копболган сайын, оны алгын да келмейдь Суранымнын кисык сы-

зыгы барлык, тауарлар ушш Tepic кулдыйлау непзшде журш,немесе баганыц темендеуше орай тутыну децгеШ ecin, немесе 6ipотырганда балмуздактыц 6ipHeiueyiH жеген адамныц одан epiоган акдыа шыгаруга кулыксыздануы сиякты суранымнын непзпзацыныц есте калуы мацызды емес, непзп идеяныц TyciHiicriболгандыгы мацызды.Байк,алган карекет сураным зацы кандай болуы керек дегеннепзп теореманы делелдейд!, ейткеш ол тутынушылардын тшек-Tepi туралы жене олардьщ рыноктагы карекеттер1 туралы жалпышындыкты баяндайды. Мысалы, 70-mi жылдардыц басында бензиншцкымбаттауына, сондай-ак баска да факторларга орай тутынушылардыцавтомобиль сатып алу кез1ндеп бурыннан калыптасканедеттер1 тубеге^ш езгеред1, сейтш бензицщ мейлшшеунемщ шыгындайтын шагын автомобильдерге деген суранымкурт есть Баганыц темендеу1 тутыну децгейш кетерсд1, сондыктандаагымдык пайдалануда тауар коптел тутынылады, солce6enTi тауарды пайдалану ушш жаца ынта калыптасады (оларбурынгы, efleyip жогары багасын телеу ушш ете томен багаланыпкелген), сондыктанда мелшерл1 тщзвдтк децгеш немесе бурынырактабысы темен болган тутынушылар арасында жаца пайдаланушьшардараланады. 0те жогары бага жагдайында да делосьшай болады, тек Kepi белпмен. Осы факторлардыц 6epi тауардыцбагадагы езгер1стершш не ce6enTi сураным саныныц езrepiciHeжeткiзeтiндiгiн тусщщредьОз иегерлершщ (акционерлершщ) байлыгын арттыруга барлыкфермерлер 6ip децгеши ынталы емес. Таза табысты молайтудыцкарапайым моделшщ пайымдауынша менеджерлерд1 кадагалауженшдеп aкциoнepлepдiц шыгындары жене олардьщ тшмдоKbi3MeTTepi ушщ жумсалатын ынталандыру шаралары ecKepuiMeyiмумюн. Сол секщщ шыгындар ic жузщде айтарлыктай болганжагдайда, менеджерлер ец алдымен таза табысты кебейтуден езгeшeлeнeтiнез максаттарын куалай алады (мысалы, ездерше езflepiшамадан тыс жогары жалакы телеу сиякты) немесе уйымдасканерекетазд1кке жол 6epyi мумюн. (Jean Tirole, The Theoryof Industrial Organization, 35-41 (1988). Алайда кызметтерше дегенкадагалаудыц жене ынталандыру жуйесшдеп кемшшктер нетижелершдетуындаган менеджердщ бйшш шектеуаз болып саналмайды.Менеджерлердщ ецбекакылары фирма кызметшщ нетижелершебайланысты, олар ецбек ететш фирма кызметшщ нетижeлepiноныц бeceкeлecтepiнiц кызмет нетижелер1мен салыстыруаркылы олардьщ бшктшктер1 мен icкepлiктepiн мелшерлеуге101

болады, ал б1рлескен тексеру рыногы немкурайдылау менеджерд]ол жумыс icren журген фирманы бэсекелес фирма сатып алып,жаца менеджер тагайындайтын жагдайга ушыратады. (Benght R.Holmstron & Jean Tirole, The Theory o f the Firm, in I Handbook ofIndustrial Organization 61, 86-106 (Richard Schmalensee & RobertD.Willig eds. 1989). Ф.М. Шерер жене Дэвид Росс былай корытындылайды:“Таза табысты улгайту туралы жорамал, кем легендеалгашкы жакындасудыц юкерлж карекетш сипаттап береда.Эдейшеп немесе едейшеп етпей-ак, ауытку, сез жок, баршылыктабайкалады, 6ipaK олар бэсекелестер жагынан болатын кысымгабайланысты улкендеу немесе юшшеу шектеуге, менеджерлердщездершщ мудделерше, фирма аищонерлершщ немесе жаца кожайындарыныцталаптары бойынша менеджерлерщ ауыстыруKayniHe inirefli. (F. М. Scherer & D. Ross, Industrial MarketStructure and Economic Performance, 52). Мундагы ереже “басбармактыц” карапайым ережесшен курдел? емес, — рынокнегурлым бвceкeлi болган сайын, таза табысты улгайту карекетшенауытку согурлым аздау болады.Тутынушыныц жеке суранымына айналасындагылардыц каpeKerrepiайтарлыктай ыкпал eтeдi.Б1рщцпден, жаппай елйсгеу эффекйст. Эр тутынушыныц катарданкалмау ниеп, модамсн ундес болуга умтылуы.Екшшщен — корсекызарлык эффектюь Елдщ 6opi сатыпалып жатканды сатып алмаймын жене колданбаймын.Ушшшщен — беделд1 сураным эффекткл немесе белгш американэкономис! жене социологы Веблен eciMiMeH аталатынВеблен эффекткк Ол дегеницз —сатып алушыныц MopTe6cci меноныц жогары лауазымдылыгына куелж ететшдей ерекше жогарыбагадагы ерекше аталатын тауарларды сатып алу болып табылады.Мертебел1 тауарлар тобына едетте аса кымбатты тауарлар,ейгш фирмалардьщ буйымдары жатады.6.3. Усыным зацыЕнш 6i3 “усыным” дегсн угымды ка pan керемв. Усыным, ол —рынокта турган немесе оган екелшетш тауарлар. Экономикалыккатегориялардыц комепмсн —усыным —©mupyini oHaiprici келетшжене сата алатын тауарлар молшершщ сол ешм кунына жоне баскафакторларга байланысын керсетеш.9p6ip соттс оз тауарларын рынокка усынушы оцщруштердщжагдайлары еркилы болып кслед]. Олардыц 6ip болт тауарды102

коп еНдцмп, рынокка коп екелед1, баскалар ы аз еншрш, азекеледь Олардын 6epi де оз тауарларын мейлшше жогары багаменсатуга тырысады. Оньщ оз1нде тауарларыньщ багасы негурлымжогары болса, согурлым белсенщ турде коб1рек сатуга, ягнионьщ усынымын улгайтуга (босекелестер бар жагдайда) тырысады.Сонымен, усынымга ыкпал етугш ен басты фактор _бага болыпшыгады.Усыным зацы деп усыным мен баганьщ арасындагы турапропорцианальды теуелдшкп айтады. Оны усыным шкаласында(1 кесте) жэне кисык сызыкпен усыным графипнде (2 сурет)кернекшкпен корсетуге болады.1 Квст Р Усынымнын (багадан шыкканусыным функциясы) кисык. сызыгыБага (Р)1 кг тауарушш(тенге)6,0 80005,0 70004,0 65003,0 50002,0 4000Усынылгантауардынжалпы саны(0)Усыным шкаласы тауар усынымнын аукымы мен жене оньщбагасы арасындагы байланысты керсетедьК,исык сызыкты усыным ещйрушшердщ ещйруге жене сатугадайын екецдактерт бищрщ, нарыктык багалар мен сол ешмдерсаныньщ фунциональды байланыстылыктарын дейектейдь Усынымдеп усынымнын барлык кисык сызыгын тусшген жен.Усынымнын кисык сызыгы белгш 6ip факторлардыц есер1меныгысып орналасуы мумюн.Багага ыкпал ететш багалык емес факторлар:1. Ресурстарга койылган бага. Оньщ ecyi кез1нде усынымнынкыскартылуы басталады. Графикте ол кисык сызыкты усынымнынсолга карай жылжуымен керсетшген.103

1042. Жана технологиялар. Олар шыгындарды кыскартып, усынымкелемш улгайтады. Графикте ол кисык сызыкты усынымныноцта карай орналасуымен керсетшген.3. Ошцрушшерге салынатын салыкты кебейту. Олар шыгындардынкебеюш тудырады, сондыктан да усынымнын кыскаруыбайкалады.вцщрушшерге мемлекетпк жердемнщ ocyi, усыным келемшKepiciHme улгайтады.4. Баска рынокгардагы бага денгейь5. вшмдерщ мелшерлеу.Мысалы, ещйрушще сатылатын нактылы 6ip тауар бар, 6ipaKол оны ез1рше саткысы жок, ce6e6i оган оны санап гана берединемесе ол тауарга уймет томен бага белгшеген. Сатушынын олтауарды ез1рше сатпай, колайлы 6ip жагдайды KyTyi немесевшмщ молшерлеу жагдайында теуекелге басып, рынокта оганжогары бага сурап, жасырын ымырага баруы орынды.6. вщЦрушшердщ куту1. Егер ендоруш дел осы рынокта баганынкотершуш, салыктын томендеуш, суранымнын ocyiH, ешмтаратудын кенеюш, сырткы енддрушшер жагынан бесекелестжтщжене т.б. азаюын кутш журсе, усыным кобейетш болады. Булкисык сызыктын онга карай ойысуына екеп согады.7. Рынокта жумыс ютейтш фирмалар саны. Салага жаца фирмаларенген кезде усыным кецейеда, ал саладан фирмаларшыккан кезде усыным кыскарады.Тауар жетюзуил сатып алушы секшд1 еркш рынок жуйесшдеоз1нщ шектеул1 ресурстарын тшмд1 пайдалану ушщ ол не icT«yKepeicririH тандауда ерйн болуы тшс. Эйтпесе, жабдыктау аясындакелен^здж болуы мумкш. Ал, бул оз кезепнде тутынугажоне толайым экономикага есер етед1.Тауар багасынын езгеруше байланысты тауар усынымы коле-MiHiH озгеру дережес1 бага женшдеп усынымнын оралымдылыгымснсинап алынады. Баскаша айтканда, усынымнын багалыкоралымдылыгы болып шыгады.Усынымнын багалык оралымдьшыгы мынадай типтерде болады:1. Оралымсыз усыным. Бул жагдайда усыным аукымы бага03repicin нашар сез>нед1, ягни кандай багамен болсын сатыпалып, кайта сату ушш тауардын усынылган саны озгермейД1.2. Абсалюто оралымды усыным. Тауар багасынын болымсызгана азаюы усынымды нолге дейш кыскартуга апарады, албаганын кшгкене гана KOTepinyi усынымнын улгаюына себепгшболады.

Усынымныц оралымдылыгына мьшадай факторлар ыкпал етедо:1. Уакытша фактор ендорушщщ бага ©3repiciHe кецш аударумумюндагш аныктайды. Уакытша фактордын, ыкпалын А. Маршаллзерттеген. Усынымныц оралымдылыгы аз мерзхмге караганда,одетте узак уакыт йщЩе кеб1рек болады. Бул ещцрушшердщоте жогары багага бешмделулершен туады. Усынымныцоралымдылыгына евддрюте пайдаланылатын жене мейлшше узакуакытты талап ететш техникалык прогресс, жетйццршген технологияныколдану, ресурстар курамыныц сапалык жене сандык63repicTepi ыкпал етедь2. 0HflipicTiK кезецнщ узактыгы. вщцрютж цикл негурлымузарган сайын, усыным согурлым оралымды болады. вщнрушшербарлык салаларда нарыктык баганыц озгергсше, omoiipicаукымыныц езгер1сше тез сезшю бищре алмауы мумюн. Баганыц03repiciHe тек ещцрю циклы кыска евддрушшер гана тезce3iHic бищре алады.Сураным мен усынымдардыц калыптасу зацдылыгын зерттепбарып, нарыктык баганыц тепе-тецщп калай орныгады дегенбасты проблемага отеуге болады.Ол ушш сураным талдауын усыным таддауымен 6ipiKTipyкерек. Егер сураным кисык сызыгы мен усыным кисык сызыгын6ipre салатын болсак, онда 6i3 сураным мен усынымныцб1рмезгщцеп карекеп мен озара катынасын бщдфетш графиккеие боламыз. TinTi сатушылар мен сатып алушылардын мудцелер1карама-кайшы болганныц ез1нде, 6ip позицияда олар туйюед1 —ол Е Hyicreci (3 сурет). Бага Рс тепе-тец аталады.Тепе-тец бага дегетлш, сатьш алушыларга канша керек болса,сонша тауардыц шыгарылгандыгы. Мундай тендесу нарыктык экономиканьщец жогаргы тшмдштнщ белпа больш табыладь1. Тепе-тецбага сураным мен усынымды косьш барьш аныкталады.Тепе-тендоктщ сакталынуы оган кайтып оралатын экономикалыккуштщ болуына байланысты. Айталык, бага нарыктыктанжогары койылды делж. Мундай жагдайда усыным суранымнанасып туседь вцщрушшер ез ешмдерщ тарата алмайды,сейтш сатып алушылар ушш куресед1. Олардыц бесекелеспк куpecTepiнарыктык баганыц томендеуше екелёдь Нарыктык аякастылыкжагдайында бага тепе-тевдж куйщен елдекайда теменкулап кету1 мумюн. Тутынушылар ецщ тауар ушш Kypecin,баганы жогарылатуга варюедо. Нарыктык тепе-тендж сураныммен усыным аралыгындагы удайы твртш бузушыльж пен тепетенджпкайта орныктыру нетижес1нде болады. Ягни булдинамикальж тепе-тецдж.105

Алмага деген нарыктык усыным мен суранымQ —тауарлар мен ип кызметтердщ саныР —багаларАлмаларАптадагы усыным 1 кг ушш багасы тенгсмен Сураным12 000 50 200010 ООО 40 40007000 30 70004000 20 11 ООО1000 10 16 000Оз кызметшде ттмдииккс жсту ymiH тауар GHmipyuii мыналардыютей алады:1. Не ешкандай шара колданбайды;2. Не вщирктщ озгермел1 факторларын взгергсн жагдайгакарай бешмдейд1;3. Не eHaipicrin барлык факторларын озгерген багага карайыцгайлайды.Сураным мен усыныс нелз1нде тепе-теидак баганы калыптастыру,сатып алушы тутынатын иплйстщ ен щекп пайдалылыгыдеген идеяны камтыйды жоне ол енбек куны непзщдебаганыц курылу идеясынан принциггп турде езгешеленедк106

6.4. Нарыктык куры лы мдарТепе-тендж — ep6ip бэсекелес рыноктардьщ зацы. 0p6ipтауарлы рыноктагы тепе-тенд1ктщ аркасында экономикалыкжуйеде толайым тепе-тендйс сакталады. Бул тужырым “Смиттщпарадоксына” (огаш niKipiHe) алгашкы кезде карсы делел табылмаганce6em i тарап кеткен болатын. Ол парадокстьщ MOHiмынаган саяды — егер кун дегешм1з пайдалы эффектшщ функциясыболатын болса, онда неге, мысалы, жогары пайдалы эффе к т ^ бар су ©те томен багаланады? А. Смит кун дегешм1зшыгын функциясы деп санаган.“Смит парадоксыньщ” uieiuiMi мынаган прелед1 — одеттепжагдайда су, мысалы, гауЬартастан томен багаланады, алайда олодеттеп жагдайда салыстырмалы турде нактылы 6ip кажеттш кпканагаттандыру icinae гана орын алады. Егер жер бепндепауызсу коры мен гауЬартастыц барлык корын салыстырар болсак,онда судьщ кундылыгы елш еуаз артык шыгар едь Игийктщпайдалы жиынтыгы мен оньщ барша пайдалылыгын айырунарыктык баганьщ курылуына жацаша жакындауга мумкщщкбередкАМ аршалл шегше жеткен пайдалылык, сураным мен усыным,©Hflipic шыгыны теорияларын 6ipiicripyre тырысып корген.Тепе-тенджтщ багасы рыноктыц бесекелеспк жагдайындаорныгады. Алайда бэсекелеспктщ барлык жагдайын сактау мумюнемес. Егер бэсекелеспктщ тепе-тецщк моделш езгертуипрынок механизм1нде монополиялык араласу элементтер1 пайдаболмаса, барлык тауарлы рыноктар бесекелеспк тепе-тенд1ккежакындайды.2 кесте——___СуранымСатып алушыУсыным 6ipey б1рнешеу коп6ipey Еюжакты Шектеул! Жеплген2монополия монополия монополияр >ч 6ipHe- LUefcTeyjii Еюжакты Усынымed шеу монополия олигополия олигополиясыкоп Монопсония СуранымЖетшген бэсекеолигополиясыК.Ховард, Г.Журалева, Н.Эриашвили, Экономикалык теория, М., 1997, с. 178.Ескерту: мына кестедеп “коп” деген \тым жекелеген фирмалардын немесе уйшаруашылыктарынын нарыктык. ситуацияга кандай да 6ip ыкдаддарын жок.к,ашыгаратын рыноктагы субъектшердщ саны дегенд1 бициредк107

“BipHemey” деген термин нарыктык объект озшш шеш1мдер1мен баскалардынмудделерш козгайды дегещн бивдреда жоне сондыктанда олардын карсыреакцииларын ол ескеруге тию.Экономикалык ойлар тарихынанА.Маршалл (1842*1924) Бага теориясынын непзш салушы.Осы тараудагы пэдщ зерттеудш басы агылшыннын уЛы экономна АльфредМаршаллдын енбектер1нде керсетшген. Онын “Саяси экономиянын принциптер|”(1890) деген оку куралы бйдщ гасырымыздын 40-шы жылдарына дейштолык жарты гасырдай уакыт пишде экономикалык бшмнщ непз1 болып кедш.Оз гумырынын улкен болЫн Маршалл Кембридж университепнде (АКД1)экономикадан саба к берумен откердг Онын ен атакты шеюрт! Джон МейнардКейнс Маршаллды “XIX гасырдын ен улкен экономна” деп атады. Ал ДжонКейнстщ 031 XX гасырдагы экономикалык ой-шюр1рлерге аса зор ыкпал еткен,ел мойындаган г алым екендтн айта ету орынды.А. Маршалл га атак-данкты оке л ген: Адам Смит, Давид Рикардо, ДжонСтюарт Милл (классиктер деп оларды Ka3ipri экономистер атаган, ойткеш“Халыктар баилыгынын себептер! туралы...” енбектщ жарык дуниеге келуженкейш олардын теориилары 75 жыл бойы устемд1кте болган) секщщ классикалыкмектептердщ экономистер! жасаган теорияларды талдап корытындылау енбепболатын.“Саяси экономия прйндиптерш!н” жарыкка шыкканына 100 жыл еткеюНекарамастан, ол ютаптагы нарыктык куштерд! талдау экономикалык кубылыстардыTycinaipy ушш куш бупнге дейш манызды саналады.А.Маршаллдын теорияларына орай экономикалык процестер нарыктык бага*нын тепе-тендш термнндер!мен TyciHflipine алады. Маршаллдын экономикалыктеорияга коскан айтарлыктай улест кыска мерз1чш жоне узак мерзщш усынымдармен суранымдардын араларына шектеу коюы болып табылады. Ол осыск1 факторды кайшынын дуздер1мен салыстыра отырып, олардын 6ipiHin 6ipiH ci3жумыс 1стей алмайтындыгын далелдеп берген Ырак кайшы дуздершш колданылужагдайларына карай ертурш козгалатыны секици, усыным мен суранымыкпалдарынын мендшктер! уакытка катысты ауысып туралы.Кыска мерз1м шшде оншршетш тауарлар саны азды-KonTi туракты болады.(Отыргызылган оркендерден кутглетш ошм, косшорыннын ожм шыгару жоспарыжоне т.б.) Соган оран ол ошмдердщ багаларын аныктауда сураным osrepici улкенрол ойнайды. Узак мерз1мд1 перспектнвада кер!сшше болады. Фермерлер де,коешкерлер де OHAipic куаттылыгын рынок суранысына карай артгырып немесскем1те алады. Мундай жагдайда нарыктык баганын калыптасуына усыным зорыкпал ететш болады.Нарыктык катынастын непзп субъектшер! болып рынокта6ipac сатып алушы (тутынушы), б1рде сатушы (onaipymi) секщщалма-кезек ауысып отыратын кесшорындар (фирмалар) мен уйшаруашылыктары саналады.Сураным жагына да, усыным жагына да шыгатын экономикалыкагентгердщ саны рыноктын мынадай ортурл! модслдершаныктайды: жетшген босеке, жетшмеген босеке — моно-108

полия, дуополия, олигополия, монополиялык, бесеке, монопсония,екЪкакты монополия жене т.б.Рыноктьщ мевдй белгшершщ 6ipi — бесеке болып табылады.Бесеке — нарыктык катынас субъектшер1 арасындагы курестщнемесе бакталастыктьщ когамдык формасы. Бэсеке максаты —ецщрю факторлары мен тауарларды таратуга апаратын жаксыжагдайларды уйымдастыру аркылы косымша таза табыс алу.Бесекелеспк курестщ, Heri3ri едютер1 болып: бага жене багадантыс бесекелеспк саналады.Багадан тыс бэсеке — бул темендегщей жолдармен к,осымшатаза табыс табу ушш кесшкерлер арасындагы курес:• ен жаца технологияны колданып, соньщ непз1нде жанажене жогары сапалы тауарлар мен и п кызметтерд1 ш ы­гару;• уксас тауарлар жасау;• сатып болганнан кейш п техникалык кызмет керсетущжаксарту;• ез тауарларынды жарнамалау.Бага бесекес1 —бул мынадай жолдармен таза табыс алу ушшфирмалар арасындагы курес:• ецщрю шыгынын азайту жене, тшсшш е, ассортименттерж ене тауарлар мен и п кызметтердщ сапаларын езгертпестенбаганы темендету.Жетшген бесеке деп, басты бакылаушысы тутынушыньщмудцес! болып табылатын рынок деп тусшу керек. 0нд1рушшерсатып алушылардын калаган заттарын шыгара отырып, сол тутьшушылардьщталгамдарына сергекпкпен карайды жене оларб1р-б1рлер1мен бесекелеспкте болгандыктан тауарларын мумкшболарлыктай ец томенп багамен етщзуге тырысады. Егер ецщpicTeriнемесе еш м таратудагы езгерютер кез келген тутынушы нщ немесе сатушыныц (еш юмнщ де осы жагдайга дей1нпкуйлер1нен темендетпестен) жагдайларын жаксарта алмаса,ры нок сол кезде тшмдипкте болып шыгады. К,огамныц ел-аукатыебден жаксарады, ce6e6i ресурстар барынша тшмд1 пайдаланылады,ал eHiM шыгарудыц колем! оцтайлана тусед1.Жетшген бесекенщ eMip cypyiH кездейтщ темендеп жагдайларда белгш! 6ip рынокта бесекелес ерекеттщ туу ыктималдыгынболжаганда пайдалы болмак:1. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардын кеп болулары.2. Рыноктагы 6ip сатып алушыныц сатып алган немесе 6ipсатушыныц саткан еш мдерш щ саны осы рыноктагы сатылган109

жалпы санмен салыстырганда соншалыкты аз, ол санды озгсрткенщменол дэл сол рыноктагы багага ешкандай ыкпал етеалмайды.3. 0H iM 6ipTeicri болып, б1рде-б1р сатып алушынын 6ipсатушыны оспеттеу1не жэне KepiciHme Tepic пигыл бщщрушесебеп жок-4. Барлык сатушылар мен сатып алушылар рыноктагы багатуралы жэне сатылып жаткан ошмдердщ сипаттамасы туралы енсонгы маглуматтарды бшеДь4. Рынокка ену секщщ, одан шыгуга да толык ёркшдак бар.Рыноктын бул жагдайлары не себепп бэсекеге ыкпал ете-TinairiH кыскаша талдау мынаны корсетеда. Сатушылар коп болса6ipn;e-6ip вщцрупп сол тауардын ©Hflipuiyi мен таралуынабайланысты шыгындарынан асып тусерлпсгей (инвестицияланганкапиталга келген таза табысын камтый отырып) бага кояалмайды. Егер оте жогары бага койса, сатып алушы тжелей олсатушынын бэсекелесше тартады. Рынокка шыгу мен оданкетушн жещщцп оте манызды нэрсе, ойткёна солардын ар-Касында инвестиция тартымды болып кетёда: рынокта “кантарылып”тасталган фирма, сатылып та кете алмайды, онынтартымдылыгы да аз, ал сол рыноктагы фирманын рыноккашыгуыньщ онайлылыгы фирманьщ тауар санын аз onaipin жэнебаганы б1рлесш немесе жекелеп котеру мумкщщпн шектейдкЖетшген босеке б шик еткен рыноктын жумыс icrey механизм1нкорсету уппн мынадай мысал келпруге болады. Стандарттанганошм —сут шыгаратын олдеб1р мыктымсынган енеркэсштедайындыгы мыкты 100 сатушы жоне 500 хабардар сатыпалушы эрекеттенедт Жеке б1рде-б!р сатушы (немесе сатыпалушы) суттщ багасына ыкпал ете алмайды, ce6e6i олардынэркайсысы рыноктын болымсыз гана болшеп болып табылады.Егер рынок озгермесе (шыгындагы 03repicri, тутынушылардынталгамдарын жэне т.б. корсетт) бага б1ркелю болады. Ошмнщ6ipTeKTi болуына орай сатып алушылар оздерше оте колайлыбагалар мен ип кызметтерд1 усынатын сатушыларга клиентболады. Бунын o3i сатушылардын оз тауарлары мен ип кызмет-TepiH жаксартып, сонымен катар олардын салыстырмалы турдеайтарлыктай томен баганы камтамасыз етулерше итермелейдьЖеплген бэсеке тутынушылар ушш колайлы, ce6e6i ресурстарти1мд1 пайдаланылады жэне болшед1. Былайша айтканда елеул1сэттерд! еске алу (кайталау) еркашанда пайдалы, 6i3 де солайетем1з. Жетшген бэсекел] рынокта жеке фирмалардын кызметтер!OHflipuicTiH тауарлардын санын pcrreyuii секшд! болып кор«нед1.110

BipaK, фирмалар шеккен шыгын децгейщде сатады жене текинвестицияланган капиталга гана толымды таза табыс алады.0 p6ip фирма рынок беюткен баганы кабылдайды. Bipfle-6ipфирма еншм шыгаруды езгерте отырып багага, немесе баганыезгерте отырып енш шыгаруга ыкпал ете алмайды. 0 p6ip фирмаез ешмдерщщ келемш езгерте отырып (сатылатын тауарлар санынкебейтуге немесе азайтуга), онын шектеугп шыгындары нарыктык;басымдылыктагы багага тецескенге дейш таза табыстыулгайта беруге тырысады. Бул жагдайда берш аныктайтын фигуратутынушы болып шыгады. Бесекел1 рынокта фирмалар нарыктыкбаганыц езгеруше коцш кояды (оны билеп, тестемейдО.Сонымен ерюн рынок жуйес1 жекелеген фирмалардан тшмдшкпталап етед1 жене 6ipfle-6ip фирма монополиялык таза табысалмайды.Жетшген бесеке теориясы ете аз сандагы рыноктарды сипаттайтындыгынакарамастан (егер жалпы алганда ондай рыноктарeMip суред1 деп ойлайтын болсак) ете мацызды менде болыпкеледь Бул теорияныц ережелер! мен тужырымдары бесекедепрынок калай жумыс ютейпщцпн жене ол кандай пайда келпреп н д тн айкындайды. Муныц сыртында ол рыноктьщ жумысютеу тшмдшгш елшеу ушш бедрш стандартты камтамасыз етедьЖетшген бесеке шарттары (сатушьшар мен сатып алушьшардыцKenriri, рынокка катысудагы шамалы улес, 6ipTeicri етмдер,жетшген акпарат жене рынокка шыгу мен одан кетудщ оцайлыгы),сондай-ак бесекелж ерекеттердщ сезс1з болатындыгынболжамдау кез1нде де пайдалы. Еюнип жагынан бул шарттардыцболмауы рыноктьщ бесекелеспк ерекетше калайда кедерпкелпред1 деп айтуга болмайды. Кептеген салалардыц теж1рибелер!керсепп отыргандай (мысалы, азаматтык ушактар жасау),егер, Tirrri, рынок жогары дережеде шогырлануымен сипатталынсада каркынды бесеке ал га шыгады. Баска сезбен айтканда,бул шарттар жетшген бесекеш айкындай алмайды жене|ееекелееж курес сезаз немесе болуы ыктимал жерлерде долбарболмайды.Патенттер мен лицензиялар, айырыкша кукыктарды зацдытурде peciMfley, ipi кесшорынныц ете темен шыгындары салагажаца ещцрушшердщ енуше тоскауьш болып табылады.Сонымен, “бесеке, егер оган кедерп келпршмесе, ол ешмнщещцршуше жагдай жасайды: бщщпиден, юм де болса, н е т болсада ендцрт жене оны сатып алу ушш таза пайдалы тшмд1 багаменсата алатын болса, еюншщен, соныц берш жасай алатын адамдар111

аркылы oHflipin, болмаган жагдайда, тагы 6ipeynep секщщ эбденарзандатып (Tirrri, сол 6ip элдеюм, белюм, сол ешмдо шыгармайдыда), жене, ушшдццен, барлыгы ен теменп багамен сатылатынболады (немесе, аз мелшерде теменп багамен), ic жузщдесол тауарды сатпайтын Kici солай деп бага 6eniineyiмумюн”. (Ф.Хайек, Ержплер когамы, — Лондон, OverseasPublications Lnterchange, 1990. — 117-118 б.б.)Ж ет имеген босеке.1. Таза монополия:• 6ip сатушы. Таза немесе жетшген монополия —6ip фирма,кеп сатып алушылар;• монополия eHiMi тангажайып, онын тендеа жок. Сатыпалушы упцн балама жок. Жарнамамен шугылданудынКажеп жок- (KepiciHine жагдай — монопсония женешекгеуга монопсония, ягни сатып алушынынмонопсолиясы);• таза монополист тауар мен ип кызметтердщ багаларынабилж етедь 0HiMre сураным журмей турган кезде баганын03repiciH жасап, усынылган енш нщ санымен амалдау,ягни, ол баганы бакылайды;• монополист ез саласына басып юру каушн тудырган жанафирмаларга стратегиялык инвестицияны жузеге асыруаркылы касарыса жауап ката алады.Монополия — бул мемлекеттердщ, фирмалардын, уйымдардьщ,сауда жасаушылардьщ кандай да 6ip шаруашылык кызметшжузеге асырудагы айырыкша кукыгы.Монополияньщ турлерк• табиги монополия;• жасанды монополия.“Монополияньщ уш непзп коз1 бар: “техникалык тусхтк”,пкелей жэне жанамалай уюметтж колдау жене жеке кел1с)м...К,ашан кандай да 6ip накты адам немесе кесшорын, баска 6ipeyлербилж етуге жол жок жерде оз шарттарын коя аларлыктайжагдайда кандай да 6ip тауарларды немесе ип кызметтерд1 бакылайалса, монополия сол кезде бар болып шыгады”.(М. Фридман —Капитализм жене бостандык)-N.Y.; Chalidze Publications, 1982, 165 б.).Жетшмеген босекемен салгастырганда монополиинын оте маныздынэтижеа болып oHiM шыгаруды азайту, баганы котеружене табысты тутынушылардан ендарушшерге откеру саналады.Монополиялык баганын курылуы, сондай-ак, жаксы турмыстагыбелгш “таза шыгындар” дегенге саяды. Олар тутынушылар112

ушш заттьщ кунынан шыгынга ушырап, бэсеке бага |синде олешмш сатып алар да ед1, 6ipaK монополиялык, багада тауарлардыалмастыратын томенп сапалы заттарды сатып алуга межбур.Монополистер (тагы баска ймдер болса да) кейб1р тутынушыларушш бул шыгындардын орнын толтырмайды, ойткеш монополистез1 шыгарган ешмнщ санынан табыс таппайды. К,огамкедейлене тусед!, себеб! тауарды алмастыратын томенп сапалызаттарды шыгаратын салага Караганда, еншрюпк ресурстардые т м санын кыскартатын экономика саласында одан да тшмщпайдалануга бол ар едкBi3flin гасырымыздыц 30-шы жылдары Эдуард Чемберлен жасаганмонополист^ боеекенщ теориясы езшщ максаты eTin жет1пгенбосеке мен монополиянын тай-таластык куштерш жарастырудыкояды, алайда ол максат c©3ci3 олардын орташа арифметикасыболып табылмайды. Егер рынок келеа белгшерменсипатталынатын болса, онда монополист^ бэсеке бар деп саналады:1. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардын коп болуы,муньщ уст1не олардыц 6epi усак сатушылар (немесе сатып алушылар)болып келедь2. Барлык сатып алушылар мен сатушьшар рыноктагы багатуралы жене сатылатын тауарлардын сипаттамалары туралы енсонгы акпараттарды бшедь3. Рынокка шыгу жене одан кетудщ толык epKinairi бар.4. Сатушылардьщ ешмдер1 ертекп болып келедь Сатыпалушыньщ козкарасы тургысынан ep6ip сатушынын eHiMi белгш!дережеде кез келген баска сатушынын ешмшен аздап болса даезгешеленедйTepriHiui белпа шешутш болып саналады — ep6ip ощцруипбаскалардан repi езгешелеу, 6ipaK алмастыруга болатын ешмдерд1сатады. Рынокта кептеген сатушылар бар, алайда, олардынеркайсыларыньщ ешмдер! 6ip-6ipiHeH баскалау жоне осы кызметсаласында баска ощйрушшердщ сатып жаткан ешмдершен деезгешелеу болып келедь Ол фабрика танбасына карап немесебаскаша белп салу тесшдершщ аркасында ажыратьшады.Монополиста бэсеке моделше Караганда антитреспк заннамаушш олигополия теориясы ете манызды болып келедь ОньщHeri3ri постулаты былай, егер рынок б1рнеше сатушылардан туратынболса, онда барлык сатушылар белгшi дережеде оздершщозара теуелдинктерш мойындайды. Сол себепп ep6ip сатушышыгарьшатын ешмнщ колемш жене багасын белгшей отырып,бёсекелесШц кабагына да карайды. Бул дегешщз, олигополистер113

рыноктагы ез улесш улгайту максатында баганы темендетпейвддеген сез, ce6e6i олар оздер!мен бесекелестйстеп сатушылардында ездерще дел солай жауап катып, баганы азайтуын кутеда,сонда гана тускен тауар тез ететгн болады.Осынын нетижесщде олйгополиспк сатушылар уйлеспру менболжаддауга назар тжтейдь Бесеке буркемелеу аркылы баганытемендетуден (сапаны жаксарту, несие шарты, жетюзш берукызметгер1 аркылы, TinTi болмаса, жасырын iuiiHapa баганы азайтуаркылы) жене багалык емес, бесекеден, мысалы, ошмдерд1белшектеу, жарнама жене eHiM таратуды ынталандырудан KopiHicтабады. Мундай бесеке, алайда, бесекелестердщ карсы шараларыалдындагы коркынышка немссе орташа жиынтык шыгындардыносуше орай шектелшед1 (ол олигополиспк устеме таза табыстыбелш шыгарудын мумюн еместтне жетюзещ). Монополисикбесекедеп олигополиянын карама-кайшылыгы —бесекелес сатушылардынкелттнен таза табыс молшерл1 денгейге дейштомендейда, олардын еркайсылары бесекелестерщщ ecc6iHeHрынокта ез улестерш улгайтуга тырысады. Сол себегтп фирмаларарасында уйлесу мумкш емес.Демек, 6ip жагынан олигополия арасында, жене еюнпй жагынан,бесеке мен монополия (TinTi монополиялык бесске) арасындагынепзп теориялык айырмашылык болып, олигополиялыкрынок жагдайында бага жене ешмдер саны туралы шеипмкарсыласыннын кас-кабагын ескере отырып кабылданатынболып табылады. Бесске жагдайында icren жаткан 6ipfle-6ip фирма,6ipfle-6ip монополист баскалардын кас-кабактарын ескермеШй,—нактылы сатушы да ез бесекелесше ыкпал ете алмайды,ал монополисте куресерлпсгей жeткiлiктi карсылас пптен жокБаска жагынан алганда, олигополистер арасындагы уйлесш жеплекояр ма екен — олардын шыгындарынын кисык сызыктары(KopceTKiurrepi) о зге ше лену! мумкш, ал тшадцрек жумыс icrettTiHфирмаларда uieioreyni шыгын немесе тшт! одан да жогары, 6ipaK“нарыктык” багадан томен денгейде ешмдер,ги отюзуд! улгайтуушш багалардын б4ркелю томендеуш icKe асыруга салдарлысебептер болуы MyMKiH. Олигополия теориясы, олигополия жагдайындагыбага курылымы мен шыгарылатын ешм саны туралышеипм монополия жагдайындагы шеипмдермен б«рдей, дурысы,багалар да, ohim шыгару да болжанган босекел! жоне монополиепкдецгейлер арасында болады деп кутьледь.Олигополистерге де жоне монополистерге де баска фирмалардынepeKerrepi ыкпал етедг Олигополистщ бага стратегиясыонын шыгындарымен гана емес, сонымен 6ipre онын босе-114

келесшщ бага стратегиясын есептсу1мен аныкталынады. Монополистщбагасы оныц шыгындарымен жене монополис тауарынасуранымнын кисык. сызыгымен (кврсеткшпнщ) аныкталынып,ауыстырылатын тауардыц багасымен белгшенедь Олигополистермен монополистер арасындагы айырмашылык мынаган саяды:бесекелес фирмалардыц epeKerrepi олигополиске ыкпал етш ганакоймайды, сондай-ак оныц ерекетше багынышты да болады.Ситуация езара теуелдшкпен сипатталынады, ал ep6ip олигополистщерекеттер1 мен карсы ерекеттерш алдын ала айту киын.Жетшген жене жетшмеген бесекелердщ непзп угымын окып,уйренудщ антимонополиялык зацнаманы зерттеймш дегензацгерлер ymiH ете улкен меш бар, ce6e6i ол антимонополиялыксаясаттыц жеке экономикалык ек1меттщ киянат жасамауынбакылау аркылы тутынушы турмысыныц ебден жаксартугакемектесуге болатындыгын корсетедь Антимонополиялык зацнаманыколдану бесекел1 рынок жуйесш, ол калай жумыс ютейщ,оган кандай шектеу тен жене оны неге коргау керек дегенсауалдарды тусшущ талап етед1.6.5. Антимонополиялык зацнамаКес1порындардыц K o n n im ir i жетшмеген бесеке жагдайындажумыс icTenfli. Мемлекет антимонополиялык зацнама аркылыбесекеш колдауга тырысады, монополия мен олигополияныцшаруашылык кызметтерше араласып, монополиядан айырусаясатын журпзед1.Алгашкы антитрест1к зац сенатор Шерманныц ынталанумен1890 жылы АК,Ш-та кабылданган болатын. Ол зац сауданы шектейтшжене монополияны калыптастыратын шарттарды, б1рлесулерд1жене келю1мдерд1 зацсыз деп тапты. Сот практикасырынокта кандайда 6ip тауардыц 50 пайыздан Ko6iperiH сататыннеше турл1 фирма, артель немесе TpecTi монополист деп санайды.Рынокты монополиялап алуга тырыскандар 6ip жыл турмедеотыруга немесе акшалай ipi айыппулмен жазаланатын. Шерманныцзацына сейкес болат кую, алюминий, темеш кес1порындарыездершен кептеген компанияларды шыгарган. 1914 жылы АК,Шта,егер 6eceKeHi айтарлыктай еларетуге жетизер болса, корпорацияларгабаска фирмалардыц акциялары мен активтерш алугатиым салган Клейтонныц тагы 6ip антитрест1к акт-зацы кабылданганболатын. 1961 жылы АК,Ш yiciMeTi кептеген ipi электрокомпанияларгакарсы, нактылап айтканда, “Дженерал Электрик”жене “Вестингауз” деген компанияларга карсы талап койган.115

в н ш багасын ecipy максатында компаниялар арасында жасырынкёлгсшнщ болганына кез жетюзген сот жеп кесшкерд1 турмегеотыргызган. Компаниялардыц ездер1 ею миллион доллар айыппулгажыгылып, онын устше олар ез тутынушыларынын шыгындарынжабу ушш 10 миллиондай доллар телеген. 1986 жылыФранцияда тутынушылар одан темен багага енщщ сатып алаалмайтындай ен томенп баганын дёнгеш жёншде кешсамкабылдай алатын кандайда 6ip ендарушшер одагын куруга тиымсалатын енеркесштеп бага бесекеа туралы каулы шыккан. Антимонополиялыкзаннамалар бойынша бага децгейше кысым тудырарлыктайб)рлест1ктердщ кызметтерше жол бершмейдт Мысалы,котерме жене белшек сауда саудагерлершщ одактарынатиым салынган. 1997 ж. АКД1-тьщ едшет Минйстрлш антимонополиялыккомитен Microsoft фирмасына еркш бесеке ережесщбузгандыгы ушш наразылык бшд1рд1: аталган компания оздеpiHiKiHeHбаска багдарламалардьщ сипаттамалары ете жаксы болатурса да Winddos 95 деген ерекетпк жуйелерш ездершщ багдарламаларынпайдаланатындарга куштеп танып койган болатын.Сонымен, фирма пайдаланушыларды бага тернбше жауап бере-TiH жогары бш ки мамандарды тандау еркшен айырган.К,азакстандагы демонополизация (монополиядан айыру) ка-3ipri нарыктык реформа жагдайында нарыктык шаруашылыктынкалыптасу кезшде антимонополиялык саясатты жузеге асырудьщтарихи жана теж рибеа болды. Мундай саясатты жузеге асырудыннормативтж aininepi мыналар болып саналады:• Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодекс^ нактылапайтканда, 11 бабы. Кесшкерл1к ерюцшгш пайдаланыпкиянат жасауга жол бермеу.1. Занды бесекелеспкп шектеуге немесе жоюга, непзс!з артыкшылыктаралуга, тутынушылардын кукыктары мен зандымудделерше кысым жасауга багытталган монополиста жене кандайболса да баска кызметке жол бершмейдь2. Зан кужаттарында козделген реттерд1 коспаганда, Kocinкерлердщазаматтык кукыктарды босекелеспкп шектеу максатындапайдалануына, соныц пшнде:1 ) кесшкерлердщ рыноктагы ездершщ устем жагдайын пайдаланып,атап айтканда, тауар тапшылыгын жасау немесе баганыкотеру ушш тауар вцщруд! шектеу немесе ендщисп токтатыптастау, не айналыстан алып тастау аркылы киянат жасауына;2) уксас кесшкерлпс кызмет журпзуип адамдардын бага, рыноктардыбелюу, баска кесшкерлердц аластау туралы кел!с1мдсржасауына жене оларды оры ндауларын а;116

3) уксас кесшкерлж кызмет журпзухш адамныц жене тутынушылардыцзаццы мудцелерше кысым керсетуге, багытталганTepic пигылды ерекеттер жасауына (Tepic пигылды бесекелестж),атап айтканда, тутынушьшарды баска кесшкердщ тауар дайындаушысы,дайындау максаты, тесш мен орны, сапасы жене езгеде касиеттер! женшен шатастыру аркылы, тауарларды жарнамалыкжене езге де акпаратта едепазджпен салыстыру, бетентауардыц сырткы безецщршуш Keinipin алу аркылы жене баскада тесщцермен шатастыруына жол бершмейдьTepic пигылды бесекелеспкке карсы курес женшдеп шараларзац кужаттарымен белгшенедь• “Бесекеш дамыту жене монополистж кызметп шектеутуралы” Зац; 11 маусым 1991 ж.;• “Табиги монополиялар туралы” Зац; 09.07.1998 ж;• “Tepic пигылды бесекелестж туралы” Зац, маусым айында1998 ж. кабылданган.Бесекеш дамыту, монополиста кызметп шектеу жешндепмемлекеттж саясатты журпзу ушш 1991 жылы антимонополиялыксаясат жешнде Казакстан Республикасыныц Мемле-KerriK комитет! курылды.Антимонополиялык саясаттыц артьщшылыгы мыналар болыпсаналады:• бага саласында мемлекеттж саясатты ез1рлеу жене юкеасыру, бесекеш дамыту, монополиялык кызметп шектеу,тутынушылардыц кукыктары мен мудцелерш коргау;• тауарларга бага мен тарифтерд1, табиги монополияньщжене мемлекетпк органдар субъектшершщ жумыстарымен кызметтерш реттеу.Мемлекеттж антимонополия саясатыныц 6ipiHiiii кезектепMinaeTTepi болып мыналар саналады:1. Табиги монополиялардыц курылымдык кайта курылуы.Мундай жагдайда еркандай технологиялык белшетш табигимонополиялык ешм ymiH езшше белек занды тулга курылады.Оныц курамына тек монополиялык ошмд1 шыгаруды тжелейкамтамасыз ететш технологиялык берж пзбектеп ерекше бел1мшелергана юредьСоныц нетижеанде кызметтер! экономиканыц бесеке аясындагыешмдермен байланыскан барша курылымдагы бел1мшелермонополия курамынан шыгарылады. Оларга ец алдымен, курылыс,жендеу, аралык-сауда жене ип кызметтер керсететш косымшасипаттагы баска да кесшорындар мен уйымдар жатады.Олардьщ 6epi де экономиканыц бесекелестж аясына етедЦ ал117

олардын кызмегтер1 адал бэсеке ережесш сактау мен тутынушыларкукыгын коргау меселелер1 бойынша гана антимонополиялыкжэне бага жагынан реттеуге ушырайды.Табиги монополиялардын взде^й непзп кызметтерше жатпайтынетмдерд1 шыгармаулары, кызметтерд1 керсетпеулер1, сондай-акбесекелеспк журетш саладагы кызметтерш кенейтулер1тшс. Мысалы, табиги монополия —магистральды газ кубырларыкэсцгорны газды сатып алушы немесе сатушы бола алмайды.Табиги монополия аясындагы курылымдык кайта курылу,сондай-ак жеке монополиялардын белшш немесе усактануынабайланысты болуы мумкш. Мундай жагдайда 6ip монополиянынорнына дэл сондай тауарларды шыгарып, дел сондай кызметтершкерсетумен шугылданатын Фрнеше теуелаз субъекп-монополистеркурылады. Мысалы, газ, мунай немесе мунай ежмдер1кубырлары кесшорындарынын еркайсысыньщ базасында дербескомпаниялар курылады.2. Табиги монополиялардын кызметтерш реттеу мынагансаяды:- монополиялардын устемд1ктерш кушейтетш баска уйымдастыруформаларын косудын немесе курудын алдын алу;- рыноктын баска субъектшершщ, онын шинде баска дамонополиялардын кызметтерш ыгыстыратын монополия ерекет-TepiH бакылау жене болдырмау;- пайда (рентабсльдшк) нормасын белгшеу жоне бакылау;- бага мен тарифтерш немесе олардын шектёул! денгейлершбелгшеу аркылы бага perreyfli жузеге асыру.Табиги монополиянын кызметш антимонополия органдарыбакылауга тшс. Ондайда мыналарга жол бершмейщ:табиги монополия субъектку тауарлар внддруге (сатуга)арналмаган, ездерше катысты реттеу колданылатын непзп корлардыменииктеу кукыгын немесе пайдалану кукыгын алатынмэмлеге баруга;табиги монополия субъектшершщ каражатын (соныншпнде курдел1 курылыс аркылы, шаруашылык сернстесппнбеюту, баска шаруашылык субъектшержен б1рлссксн кызметкешарт жасасу), оларга катысты реттеу колданылмайтын OHJiipicKe(сатуга) салуга;табиги монополия субъектюшщ реттеу колданылмайтынтауарлар вщцруге (сатуга) арналган езшщ непзп корларыныцбол1гш шаруашылык етуил баска субъекпге сатуга, жалга беругенемесе баскадай беруге.118

Курылымдык кайта куру немесе монополияны жою меселелер!,олардын уйымдастыру-кукылык формаларына карамастан,антимонополиялык саясат женшдеп мемлекетпк органдардьщмшдетп турде катысуларымен ineiuuiyi тию. Бул, ecipece, мемлекетменгшгшен алу жене жекешелецщру меселелерше катысты.Егер монополияга жатпайтын тауар енд1рушшерд1 жекешелецвдруушш басты максат нактылы меншж иесш белгшеу болса,ал сату багасы мен жекешелендарудщ казыналык рел! осы максаттынкосалкы туындысы болатын болса, онда табиги монополистерд1жекешелецщрудщ максатына сейкес инвестордьщ e3iалатын акциялар naKeTiHiH орнына олардьщ кесшорынга салугадайын соммасымен гана аныкталуга тию.Баскаруга беру секщщ табиги монополиялардыц акцияларынсату, ейтпесе толык жекешелещцру кез1нде бага курудыц ер-K inairi мен инвестордьщ шаруашылык билшн толык алуы туралыалдын-ала ецпме козгау мумкш емес, принципп мацызды нерсе,мемлекет тарапынан инвесторга койылатын оныц муддес1наныктау. Ол ушш мемлекеттщ езше айкын жауап беруге туракеледа^ —неге ол жекеменипк иесш icKe тартады, егер оган багаepKiHqiri кукын 6eprici келмесе. Буган жауап 6ipey-aK: табигимонополия куатын кушейту немесе оныц тшмдшгшарттыру ушш жекеменш1к neci инвестицияга тартылады.Осыган орай инвестордьщ муддес! мемлекет Kenumirace алганреттеуге болатын бага аркьшы ез салымына пайда алу немесемонополияньщ ип кызметтерш тагы да сол реттеуге болатын багааркылы керу болып табылады.Будан шыгатын корытынды —табиги монополияны шамалапнемесе толык жекешелецщру мумюн гана емес, солай ету керекте. Алайда, акциялардыц сатылуларынан тускен каржыны табигимонополияны дамыту мен жацгыртуга жумсаганда инвестицияданKeftiHri кызметтщ куны тым болмаса кетерщмейтдадей болугатшс.Будан туындайтын нерсе, инвестициялык жекещелещцругеep6ip жеке табиги монополия жатады, ал олардьщ конгломератыжатпайды. Мысалы, “К,азтелеком” мемлекеттж: акционерлж компаниясытугелдей емес, оныц ep6ip жеке акционерл1к когамы.Бесекелестж саясат пен табиги монополияны реттеу тургысынаналганда К,азакстанныц мацызды кесшорындарын шетелджнемесе отандык делдал компаниялардыц баскаруларына беругеYKiMeTTin экономикалык стратегиясыныц дербес элементтер1емес, жогарьща аталган принциптерд1 есепке ала отырып инвес-119

тициялык жекешелещйрудщ айырыкша бдршзщ кезенд ретшдежол бершеда.Рентабельдткгщ шектеуэп децгейш орныктыру, сондай-акбагалар немесе тарифтерщ орныктыру жолымен монополиялардынкызметтерш реттеу багалык реттеудщ едгстерд болып табылады.Шаруашылык кызметше мемлекеттщ мундай араласуларыньщжагымсыз жактары ап-айкын. Алайда табиги монополияжагдайында бул шара кажет болып саналады. Мундай жагдайдареттелшетш монополиялардын ерекшелжгерш эбден толыкескеретш реттеудщ ттмд1 ед!етерщ аныктау оте манызды.Айталык, жеке табиги монополиялар ушш тарифтер/ц бол шектеутутынушылардын eprypni топтары ушш, 6ipim uueH , кепсатылыещйр1стерде баганын осу эффекпсш Tycipy yiuiH, екшшщен,тауарлы onaipicTepfli ынталандыру жэне тутынуды салыстырмалытурде баяулату ушш, жене, ушшшщен, елеуметпк коргаудынкосымша механизмш жасау унпн пайдаланылатын кажетпшаралар болып табылады.Сондыктан да, сез болып отырган табиги монополиянынжалпы каржылык TenrepiMi шенбершде мыналар болулары тшс:тутынушылардын жеке санаттары ушш жещлдгктер немесенелдйс тарифтер.экспорггык немесе баска манызды ешмдерд1 (феррокорытпа,глинозем, карбид) шыгаратын айырыкша энерго-кел1кпкоп кажет ететш onaipic ушш арнайы тарифтер. Бул тарифтертабиги монополиялардын шеттеп немесе кызмет керсету аяларынакатысты базалык багаларды курайтын болЬстен босатылуымумюн (болш туратын жуйеш устау жене дамыту; елеуметшс-коммунальдыккурылымдар жене т.б.), алайда олар солтутынушыларга жумыс ютейтш (ейткет ен теменп тарифтщкажетгшп omipicnH рентабельаздт туралы куелис етедф табигимонополиянын етемдшгш камтамасыз ететш тйселей учаскесшенколем жагынан шагын болмауы тию;- мемлекетпк немесе улттык шенберден тыскары шарттарменбеюплген К,азакстанньщ колжпк жэне коммуникациялыкжуйелершщ арнайы транзиток тарифтер!;табиги монополия кызметш толык етеу ущш ете жогарыжене “туйыктаушы” болып келепн тутынушылар тарифтер!.Экономиканын мемлекетпк монополия аясына монополиялыкмемлекстпк функнияларды жузеге асыратын мемлекетпк уйымдармен мекемелер юредк Оларга мыналар жатады: мемлекетпкавтомобиль инспекциясы, санитарлык-эпидемиологиялык станциялар,мемлекетпк мал дор1герл1к кызмеп мен инспекциялары,120

техникалык, тугендеу бюросыныц кызмет!, АХАТ-тар (Азаматтыкхал aicriciH TipKey), жеке кызметтер турше лицензия беружешндеп арнаулы мемлекеттж органдар, бакылау жене кадагалаудыцертурл1 мемлекеттж органдары, баска да бюджетамекемелер мен кызметтер.Бакылаушы органдардыц мынадай кукыктары бар: мвдетатурде кызмет керсетепндерге жататын табиги монополия субъек-Trnepi ушш м1ндета турде тутынушылармен шарт жасасу туралышеппм кабылдауга, жасалынган шарттарга езгерю ещцру туралы,зацсыз ерекет нетижесшде алынган акшаны республикалыкбюджет пайдасына аудару туралы, айыппул салу туралы шенлмкабылдауга.Болашак зацгерлердщ мынаган назар аударгандары жен:зандар уиметтщ немесе жеке адамдардын 6ipcerriK мудделер1ушш болмай, мукият жасалынуы керек. К,азакетанныц будан 2-3жыл бурынгы кабылдаган антимонополиялык зацнамасы ка-3ipflin ез1нде кайта каралып жатыр, ce6e6i ол реальды экономикалыкшындыкпен карама-кайшылыкка келш отыр.Ал АК,Ш-та антимонополиялык зацнама ici тштен баскаша.К,ажегп ресурстардыц ец аз мелшерш пайдалана отырыпжене ец теменп багамен тутынушылардыц кажеттшктерш канагаттандыругабесекелестж ещйрушшерд1 межбур етед! дегенсешммен антитрестж зацнама бесекелестжи кетермелейдь 0 н-д1рушшер арасындагы тайталастык тутынушыларга тауарлар менКызметтер ушш ез багаларын усынуга, сейтш, ещцрю факторларынете тшмд1 пайдалану нетижеанде когамныц оцтайлышыгындарымен ез тшектерш уштастыруга мумюндж бередьЭкономикалык кезкарас тургысынан алганда бесекелеспк ресурстардытшмд! белуд1 арттыру аркылы да (телейм1з дегенойлары болгандыктан тутынушылардыц айткандарын орындайотырып), ещйрютщ тшмдштн арттыру аркылы да (тауарлар менКызметтерд1 аз шыгынмен ещцруге ыкпал ете отырып, ресурстардыаз жумсауга), сондай-ак in repi басуды ынталандыру аркылыда (жацашылдыкты марапаттау) тутынушылардыц хал-ахуалынжаксартады, алайда ол мшдетп турде табысты оцтайлыбелуге кол жетюзбейдь K,a3ipri антитрестж саясат бесекелесиккемен бере отырып, экономикалык “шелпектГ белу кезшде езшщназарын когам улеа келемшщ улгаюына айырыкша аударады.Ол “шелпектГ калай белу туралы шеипмд1 шыгару, непзшен,баска куштердщ ерюне бершген (ягни, рынокка немесезацнаманыц баска бел1мдерше).121

Бэсекелеспкке колайлы жагдай тудыра отырып, антитрестжзацнама не енд1ршедо, onaipic npoueci кез1нде ресурстар калайбёлшеда, жэне тауарлар камдерге сатылады дегецщ “нарыктык;”жуйенщ (ерюн кесшкерлж) калай жешетшдггше табан прейщ.Рынок жуйей тутынушылардын HeHi шешкендерше (тшет! тауардысатып алу немесе бас тарту), eHiMai кандай молшерде шыгарукерек, сондай-ак ещйрушшер арасындагы бесекелеспктщ HeHiкерсеткенше (ттси сапада теменп багамен тауарларды ещцруаркылы), ол тауарларды камдердщ шыгаратындыктарынакарайды.Алайда ерюн рыноктын пайдасындагы экономикалык делелдер,бесекелестж камтамасыз ететш жеке баскарудын орнына(мысалы, бэсекелестж денгейден жогары баганы белплеу туралыбэсекелестер арасындагы келгам) азды-Kenti автоматикалыктенктермен жумыс icreyre талпыныс болганда ол рынок ылгыйда дурыс жумыс гстейщ деген болжамга непзделмеген.Антитрестж зац дёгенШз рыноктарда тайталастыктыц ертурл1дережеде KopiHic табатынын да, кейб1р рыноктардыцбесекелестжке жарамайтындыгын да зац жуз1нДе мойындауболып табылады. Антитрестж зацнама бесеке мураты мен кейб1ржеке баскармалар TypiHiH шындыгы арасындагы айырыктыцкецшен Kayinri болмауын камтамасыз етуге тырысады.Коптеген антитрестж заццардыц аса мацызды ережеЛер! кыскада нуска жазылган. Бул Шерманныц 1890 жылгы Зац актшершеде катысты. Онын непзп cki бабы мыналар:§ 1 : 0 p6ip шарт, трест формасыдагы немесе баска формадагы6ipjiecTiK немесе б1рнеше штаттармен немесе баска елдерменарадагы сауда еркщщпн шектеу максатындагы купия кел!Ймзанды бузу болып жарияланады (айыппулмен немесе турмегекамаумен жазаланатын кылмыстык ic болып саналады).§2: Кез келген адам, монополиялаушы немесе монополиялаугатырыскан, ия болмаса, сауданын кай саласында болмасыннемесе 6ipHeme штаттармен немесе баска елдермен монополиятуралы кез келген баска адамдармен б]рлеёу немесе келгсу кылмыстыкic жасаган болып саналады (жене сол ушш жазаланады).Конгресс Шерман Занын сауданын liieKTeyni ерю ндтн багалауушш жарамды стандарттарга жалпы кукык сотгарыныцкозкарастары пэрмещц 03repin турган кеэдерде бекггп.1914 жылы кабылданган Клейтонныц Зацы кызметпц торг тур!нзаццы бузушылык деп жариялап. 6ipaK оларды кылмыстык icrcpreжаткызбады: багалык алалау — сатып алушыларга колайлы жагдайдатауарларды oprypni багалармен сату (§2); Сатып алушыларды жащайга122

кощцретш немесе рынокка баска адамдарды шбермейпн келкамдераркылы оз босекесшен сатып алуды токтатуга сатып алушыны межбуршету (§3); корпоративпк тогысу — босекелес компанияларды тауып алу(§7) жоне босекелес компаниялардьщ баскармаларьшда сол баягымушелершщ болулары (§8). 0p6ip тыйым “егер бесекелестщ едеу1разаюы олардьщ негижелер1 болса”, немесе, егер “олар экономикалыккызметтщ кез келген аясында монополия курады” Деп керсетшгенкызмет Typnepi зацсыз болады деген жалпы шарттармен аныкталган(йршама белекше критерийлерде). Багалык алалауды камтитын женеешкашан да тусшжтшйсгщ yjnici бола алмаган еи н ш бап 1936 жылыРобинсон-Патман зацымен кайтадан тужырымдалган (6ipaK жетшдоршмеген)болатын. Сот мепн куш бупнге дейш заннама тужырымдамасьщцагытумандылыктьщ улпа болып келеда. §7 шщдепзандагы тогысу туралы зандык кемкптк, ол 1950 жылы Селлер-Кифовердщ зацымен жаматылган болатын, сонымен катар ол тогысугакарсы багытталган тиым салуды кенейткен де еда.КОСЫМША ОК,УМонополия жэне крия KejriciMЖалпы кукык, сонымен катар, монополиялык кызмегп де карайды. Keii6ipмонопсшиялар жениццктер алып, баскалары зансыз деп жарияланып жатады.Сотгармен, салт-достур немесе парламентпен айкын турде айтылган монополиягадеген руксатка ешюм де шубэ келттрмейд}. Былайша айтканда, соттар онертапкыштарйатенттернщ шектеулшпн дурыс деп тауып, достурлерге непзделгенкала монополиялары мен гильдийлерд1 макулдайтын жэне монополиялыктысыйга тарту туралы Парламент шеиммдерше жол бершетан. Ен акырында калганбаска монополиялардын 6opi зансыз деп саналатын.Бул icriH берп жалгасын каз1рп кезде кеншен эйгшенген “Монополиятуралы icreH” коруге болады. (Darcy v.Allein, 1602) Cipo, королева Елизавета 103iHiH аткосшысы Дарсиге тек гана соньщ Англияга ойын картасын шетелденжетиз!п туру кукыгын сыйласа керек. Б1рде лондондык усак тауарлар сататынАлейн ойын картасын оздершде шыгарып, сата бастаган кезде, Дарси озмонополиясына нуксан келт1ретпн бул ерекетке дау котерген. Королева соты,б1ракта, ондай монополияны б1рауыздан зансыз деп жариялап, онын талабынкабыл ап май тастайды. Королева берген айырыкша руксат онынколастындагылардын саудамен шугылданулары уш1н жeнiлдiктep мен еркшдйстергекол жетюзгеН. Сот щеш!м1 б1рнеше делелдерге суйенген: монополия зандыбосекелес секйщ1, элуетп босекелеске де зардап шеюпред1, баскалардын коммерцияменшугыддануларын жояды жэне сол себептен бага котершп, сапатомендейд! де, когам зияндык коредь Королева, эрине, ештенеш каск0йл1кпенжасамагандыктан, сот оз позицияларын коргай отырып, монополия кукыгынсыйлаган кезде королеваны елдеюмнщ жанылдырганымен шектелген.1624 жылы Парламент “барлык” монополияларды зансыз деп жариялайкелш, (жогарыда аталган 61рнешеулершен баска) монополия туралы зандыендарген кезде сот позициясы бурынгыдан да ropi ныгайган болатын. Булнотижен1 кеншен талдауга дей1н мынаны атап ©TyiMis керек, — заннамабэсекелест1кке жагдай жасайын деген ойдан ropi, королева еюметше123

монополияны сыйлауга руксат етерлйегей кукыктьщ берщуще жэне сол руксатнепзшде даулы дэлелдердщ тууына катысты конституциональдык. макулдамауданшыккан едкКандай шынайы себеп болмасын (ал пайдакунемдж жуйенщ тез ыдырауы,cipo, оган каншалыкты барлык. калган факторлар секйщ сондайлык шамадаыкпал erri), жалпы кукык соты монополияга барган сайын жауыга тусп. Онтогызыншы гасырдын зандары осы урдахп жалгастыра берда жэне коптегенмонополиялардын oMip сурулерш щ зандык неп зш озгертп.К,азакстандагы монополиядан айырудыц мысалдары1 мысал. К,араганды облыстык “Жемк-кокошс” сауда б|рлеспгш монополияданайыру“Жемю-кокошс” — курамында 6 жемю-кокошс базасы бар (83 болшек саудалыk o k o h ic дуксндер1 бар) облыстык сауда б!рлеспп болатын. Ол жемгс-жидекжэне кокошс отмдерш сатып алып, сактап жэне облыс халкьша тарататын.Жаппай жекешелендфу формасына сай “же Mic-кокошс” б!рлесттнщ курылтайлыккужаттарын караган К,арагандьгныц антимонополиялык. комитсп онынкурылымдык бол1мшелершщ (базаларынын) технологиялык. жагынан езарабайланысты емеспктерш аныктаган. Сойтш, сол облыстагы калалар халкынжемю-жидек жэне кокошс ошмдершен камтамасыз ететш бэсекелестисп тудыруy m iH , Караганды AMK-i осы сауда бйрлесппнен занды тулгалык кукыктары бартоуелаз 6 акционерл]'к компания курып, дербестсндфу туралы шеиим кабылдап,олардын колдарына TH icri кагаздарын берген. Сондай-ак k o k o h ic болшек саудасыда iiiiiH ap a монополиядан айырылган. Ассоциациянын 83 дукешнщ 4 2 -c iуакталып, шагын жекешеленд1ру T i3iM iH e енд|р1лген. Ол мынаган жетшзш:• жешс-жидёкгер мен кЬк6шсгерД1 тарату жоне болшек сауда денгейждепбосекелесп кке;• жемгс-жидектер мен кокон icrep,aiH желал ncri болуларына;• тутынушылардын тандап алуларына;• жемю-жидектер мен кокошстер багаларынын томендеулерже;• жемк-жидектер мен кокон icrepfli болшек саудамен сататын дукендер менжем!с-кокошс базаларында халыктыц жумыспен кдмтылуына туган улкенмумкшдйстерге;• курылган акционера ix когамдардын. каржылык жагдайларын жаксартуга.2 мысал. Караганды облыстык “Караганды нан отмдерГ оашр1ст1к бфлеспгЬ(0Б ) монополиядан айыруБ]рлестк 17 кэсшорыннан, астык кабылдау пункттерЫен (АК,П). элеваторларданжэне тарату базаларынан туратын. Комитет OHaipicriK бтрлестжтщ (ОБ)курылтайлык кужаттарын жэне монополиядан айыру жоспарларын карал, осыААК, (ашык акционерлж когамды) уактату максатында занды тулгалык мортебес i мен 17 акционерлж когам куру туралы (бэсекелестисп дамыту туралы Зацнепз1ндс) THicri кдгазын бердЬ Ол мынаган жетюздй• курылган АК-нын шаруашылык кызметтершщ турлерш кенейтуге. KeH6ipАКП (астык кабылдау ПунктгерО оамд1Ктер майларын шыгаруды уйымдастырды;• облыс халкынын жумыспен мол камтылу мумюндтне;• курылган акционерлж цогамнын каржы жагдайын жаксартуга.124

3 мысал. К,араганлыныц жук тасымалдайтын автоколж oiujpiciiK Gip.icciiiiii(ОБ) монополиядан айыру.Б^рлестж дербес жет1 косшорыннан жоне автоонеркесшт кешеннен туратын.Комитет монополиядан айыру жоспарын карап, 7 АК,-ньщ курылуынаык.пал erri. Сондай-ак. автокесшорынды акциялау npoueci успнде жекеменшжсекторын дамытуды да назарга ала отырып, комитет шагын жекешелендоруTi3iM iH e юрлзу ушш автоколж ресурстарыныц (барлыгынын 20 пайызын) болшукажеттшп туралы жазба турде шеипм шыгарган. Бул жекеменшж секторын женеащокелж аясындагы бесекелеспкп дамытуга ыкпал еткен.4 мысал. Караганды облыстык “Агроонеркосшэнерго” кэсшорнып монополияданайыруКараганды облыстык “Агроонеркоешэнерго” косшорны ауыл шаруашылыгытутынушыларынын электр жабдыктарына техникалык кызмет ко реете тш 5аудандык кесшорыннан туратын. ААК (ашык акционерлж когам) ед1. Карагандыоблысындагы АСМК (антимонополиялык саясат жоншдеп мемлекеттж комитет)акциялау жоншдеп курылтайлык кужаттарды карай, “Агроонеркэсшэнергодан” 5акционерлж когам куру туралы шеипм шыгарып берген. Ондагы непзп нотиже(пайда) мынау:• аудандык “Агроонеркесшэнерго” косшорны езшщ шаруашылык кызметшдетолык тоуелс1з,щкке ие болды;• кызмет турлерш кебейтп;• осы саладагы рынокты дамыту ушш алгышарттар жасалды.5 мысал. “Агроенеркэаптехника” еншрйгпк б1рлест1пн монополиядан айыруБул 13 жёрплйсп аудандык кесторьшнан куралган агроонеркесш кешендершщтутынушыларына ауыл шаруашылыгы курал-жабдыктарын жэне облыстагыжук тасыйтын машиналардыц барлык Typnepi мен женш автомобильдергекосалкы белшектердо жетюзт туратын бурынгы “Облыстык ауылшаруашылыгытехникасы” баскармасы болатын. Бесекелест1кт1 дамыту туралы занга сойкесжёкешелевдру комитет OH flipicTiK Шрлестжп уактатып жана курылымдар жасаудыталап eTTi. Ауыл шаруашылыгы тутынушыларына жогарыда айтылганотмдерд1 жетюзт туру ушш комитет 13 теуелаз АК куру туралы жазба турдешеийм шыгарды. Нотижесшде:• АК мортебесше сойкес жергиню! аудандык кеешкерлерге олардын кызметгершебайланысты толык дербеетж берщщ;• бэсекелестж орта жасалынды жоне ауыл шаруашылыгыньщ тутынушыларыауыл шаруашылыгынын курал-жабдыктары мен косалкы белшектерд! алу ушш[жетюзушшердц тандауга кен, мумюндж тапты._______________________________Резюме:1. Рынок д е р н м з — кандай да 6ip тауар немесе ип кызметтерд1сатып алушылар мен сатушыларды токайластыратын институтнемесе механизм.125

2. Сураным — адамдардын не анандай, не мынандай тауарларгадеген кажеттшктер1, соларды сатып алсак деген ниет-TepiHin KepimcTepi.3. Телем кабшеттшпндеп сураным — бул адамдардын езтабыстарына (сатып алу каблеттшпмен) суйенген, олардын неанандай, не мынандай тауарларга деген кажеттшктерщщ Kepi-Hici.4. Сураным акша туршде жене белгин 6ip бага бойыншатауарлар мен ип кызметтерд1 сатып алуга келюкен тутынушылардынсанымен бейнеленеда.5. Усыным — уакыттьщ ep6ip Ka3ipri сетшдеп рыноккакойылган тауарлар мен ип кызметтердщ барлык жиынтыгы.6. Тауардын багасы —ол акша туршдеп тауардьщ куны.7. Сураным мен усынымнын Шрдей болу децгейшде багакунга ягни когамдык к а ж е т шыгынга дел келедь8. К,ун —сатып алушылар мен сатушылар мудцелершщ тепетецц т, ягни сураным багасынын тепё-тендт болып шыгады.Онын непЗщце шепне жеткен пайдалылык жоне енд1р1стщшыгындарын корсететш усыным багасы жатады.9. Жетшген бесеке —ол:1 ) Кес1порын-сатушылардын ете к еп тт;2) Стандарттанган ожм. Осы багамен OHiMfli имнен сатудьщалудын тутынушыга 6epi6ip, ейткеш олар б1р-б1рлерже ете уксас.Стандарттау нетижесшде багалык емес бесеке ушш непз жок-Багалык емес бесеке — ешм сапасынын айырымы, жарнаманемесе еш м таратуды ынталандыру базасындагы бесеке.3) Сатушы баганы бакылауды жузеге асыра алмайды, ce6c6iep6ip фирма ©шмдердщ аздаган белшш oHflipejoj. БэсекслЁ фирманарыктык баганы коя алмайды, 6ipaK оган икемделе алады.Сатушы мунда —бага алушы болып шыгады;4) Салага еркш Kipin жоне одан ерюн шыгу.10. Таза монополия —6ip фирма ошм оншру жоншен жалгыз гана,оны ауыстыра алатындай баскасы жок Озше тон 6cnruiepi:1) Жалгыз сатушы. Таза монополия — ол 6ip гана фирмадантуратын сала;2) Монополия OHiMi 6iperefl, оны ауыстыратын ештене жокСатып алушысы ушш балама жок Жарнамамен шугылданарлыктайкатты кажетт1л1к жок;3) Таза монополист багага билш стсда. Фирма баганы бакылаудыжуэеге асырады, ce6c6i ол барша усынымды бакылайды;4) Таза монополия жагдайында салага снуге тоскауыя койылган.

11. Монополиста бэсеке —кептеген сатушылар 6ip-6ipiHe уксас,жекелеген сипаттамалары бойынша 6ip-6ipiHeH ерекшелеукептеген тауарларды рыноюсд жетюзед!.Айырыкша белгшерг.1) 0 p6ip фирма салыстырмалы турде барлык рыноктьщ аздагангана белшне ие болып келед1, сондыктанда ол нарыктыкбаганы оте шектеул1 гана бакылай алады;2) 0 шмдерд1 сапа, орау, орналастыру, кызмет корсету женет.б. жагынан болектеу;3) Экономикалык бэсекелестж багага гана непзделмеген, сонымен6ipre ол багалык емес бесекеге де катысты. Кептегенфирмалар сауда белгшер1 мен фабрика тацбаларына коцш кояды;4) Салага оцай юру. Салага юру ушш тоскауылдар жок.12. Олигополия —б!рнеше ipi фирмалар белгш 6ip тауарлармен ип кызметтердщ рыноктарын бакылайды.Олигополизмге тен белгшер:1) Салада салыстырмалы турде аздаган фирмалар устемджетед1;2) 0 шм стандарттанган, TinTi болшектенген болуы мумюн;3) Олигополияда косьшысуга куштарлык куигп болады,ce6e6i ею немесе одан да коп бесекелес фирмалардьщ 6ipirynepiолардын нарыктык улестерш айтарлыктай улгайтып, ipi сатыпалушьшар мен ошм жетюзушшерге басымдылык беред1;4) Жалпыга б1рдей басыбайлылык-13. Бэсекелестж курес — жылжымалы, орютемел1 процесс.Оныц елщещ болып жагдайдыц тепе-тендш емес, байланыстыцбарлык салаларындагы жоне белсецщ KocinopbiH аясындагынепзп ойларды узшсаз бузып отыру жатады.Кэсшкердщ каперше1. Егер суранымга, когамньщ кажеттшшне багдарланбай журпзшгенболса, азщц шыгындануыцыз ешюмда де елец етюзбецщ.2. Кажеттшк пен ынталандыруды, олар эсер етержкгей жацаКажеттшктерд1 зерттещздер] оларга оз тауарларыцызды ыцгайлацыздар.3. Тауарларыцызды мумюцщпнше тутынушыларга аса кажегпeTin шыгарыцыздар. С1здщ тауарыцызга деген кажеттшк ескенсайын, оныц пайдалылыгы жогарылайды, тауарыцыздыц сатылыпкетуше мумюндж те молаяды.4. Оркзшацца “согтшнсге” болу ушш тутынушылараыц ынхаыкьшастарындагыозгер1сгерщ де кезщце тап басьш, таный бшу керек.127

Кайталауга арналган сурактар1. Рынокка аныктама берЫз.2. Сураным занын туанщрЫз.3. Усыным занын тусшд1р1Ц13.4. Рыноктыц бэсекелеетнсген туган непзп сипаттамасын бершз.5. М онополист бэсекелесйктщ непзп сипаттамасын бершз.6. Олигополия дегешм1з не?7. Монополия деген1М13 не?8. К,азакстан Республикасында куиннде турган антимонополиялыкзандарды атацыз.9. Экономиканы мемлекетпк реттеудеп антимонополиялык заннаманыцрол! кандай?10. Казакстан Республикасы мен А^Ш -тагы антимонополиялыкзаннамалардыц ортак кесюндер! мен айырмашылыктары.Теснлер:6.1. Баганы бакылау мыналарга багытталган:а) торелж пен алыпсатарлыкты ыгыстыругаб) базаны турактандыругав) дефицит болдырмаугаг) артык тауарды болдырмаугад) араласпау саясатын кушейтуге6.2. Монополияныц моделка) 6ip сатушы устемдж сткен рынокб) 6ip сатып алушы устемдж еткен рынокв) коптеген сатушылары бар рынокг) ею сатып алушы устемдж еткен рынок6.3. “Нагыз босекелес фирма” деген угым мыналарды 6inд1редх:а) рынок багасынын калыптасуына ешкандай ыкпал етпейпнфирмаб) бэсекелестж куресте дггтеген багасын койгызуга кол жет-Ki3eTiH фирмав) рынокты жаулап алу ушш босекелеспктщ кез келген TypiHколданатын фирмаг) нарыктык баганын калыптасуына ыкпал ететш фирма128

6.4. Таза табысты улгайтушы монополист ез ешмшщ багасынтемендетед1, егер:а) орташа шыгын куддырасаб) жарнама шыгыны ессев) акыргы табыс езгермей шыгынга тенессед) шгерщеп барлык жауаптар дурыс емес6.5. Багалык кемсггу дегешм1з, ол:а) 6ip ешмд1 ертурл1 сатып алушыларга ертурл1 багамен сатуб) ултына немесе жынысына карап едбекакы телеудеп айырмашылыктарв) тутыну тауарларына жогары бага кою аркылы ецбекшшерд1канауг) ете жогары сапалы тауарга баганы кетеруд) шгерщеп барлык жауаптар дурыс емес.6.6. Жетшген жене монополиста бесекедеп рыноктар ортакбелгшерге ие:а) белшектерге белшген тауарларды шыгарадыб) рынокта кептеген сатып алушьшар мен сатушылар ерекететед1в) 6ipTeicri тауарлар шыгарадыг) ер фирманын нарыктык ерекет1 оньщ бесекелестер1н1цреакциясына байланысты боладыд) максат —есу6.7. Егер нарыктык бага тепе-тендпсген темен болса, онда:а) артык тауарлар кебейед1б) тауарлардьщ зерулт байкаладыв) сатып алушьшардыц рыноп калыптасадыг) ресурстардыц багасы тусед1д) усыным аукымы сураным аукымына тецесед!6.8. Егер тауарга усыныс пен сураным ессе, онда:а) бага кетершед!б) тауардыц жалпы саны улгаядыв) бага туракты куйшде каладыг) когамныц турмыс жагдайы жаксарадыд) барлык жауаптар дурыс емес6.9. Туцгыш антитрест зацыныц авторы:а) ДЖ.М. Кейнс129

б) А.Смитв) Д. Рикардог) Шерманд) Клейтон6.10. Таза монополия:а) жалгыз сатушыб) монополияньщ eHiMi ете сирек кездесед1, оган тендсс жокв) таза монополист баганы ез! билейд!г) салага енуге жол жокд) жогарыда аталгандардыц 6epi дурысЭдебиеттер1. Стратегия развития Казахстана до 2030 г. - Алматы, 1997.2. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства”от 19.06.97 г. // Вечерний Алматы, 27 июня 1997 г.3. Закон РК “Об индивидуальном предпринимательстве” от 19.06.97 г.// Вечерний Алматы, 9 июля 1997 г.4. Закон РК “О товариществах с ограниченной и дополнительнойответственностью” от 22.04.98 г. / Вечерний Алматы, 5 мая 1998 г.5. Закон РК “О лицензировании”.6. Закон РК “Об акционерных обществах” от 10.07.98 г. //Казахстанскаяправда, 21 июля 1998 г.7. Закон РК “О крестьянском (фермерском) хозяйстве” от 10.04.98 г.8. Закон РК “ О банкротстве” от 21.01.97 г. /Биен, 22 мая 1997 г.9. Указ Президента РК “О защите прав граждан и юридических лиц насвободу предпринимательской деятельности” от 27.04.98 г. /Биен, 21 мая1998 г.10. Гражданский кодекс. - Алматы, 1995.11. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности икультуры. —М., 1991.12. Балакоев В.З. Общая экономическая теория. Учебное пособие. —Новосибирск, ТОО “ЮКЭА”, НПК “Модус”, 1996.13. Борисов Е.Ф. Основы экономической теории. - М., 1996.14. Казаков А.П., Минаева Н.В. Экономика. Учебный курс по основамэкономической теории. - М.. 1998.15. Прикладная экономика. Пер. с англ. - Алматы: ТОО “Книга”,1997.16. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.17. Основные показатели деятельности предприятий с численностьюзанятых до 50 человека за 1997 г.: бюллетень № 01-А-32/57. - Алматы:130

Комитет по статистике и анализу Агентства по стратегическому планированиюи реформам РК.18. Указ Президента Республики Казахстан “О мерах по усилениюгосударственной поддержки и активизации развития малого предпринимательства/ Казахстанская правда, 1997, 13 марта.19. Указ Президента Республики Казахстан “ О приоритетах и региональныхпрограммах поддержки и развития малого предпринимательствав Республике Казахстан / Казахстанская правда, 1997, 8 июля.20. Кембаев Б.А., Серикбаев А.С., Комелев Ю.В. Динамика научнотехническогопотенциала Республики Казахстан за 1991-1995 г.г.: Аналитическийобзор. - Алматы: КазгосИНТИ, 1997.21. Статистический ежегодник Казахстана. Сборник. - Алматы:Нацстатагентство, 1997.22. Адасбаев Е.А. Анализ развития малого предпринимательства в1992-1997 г.г. и прогноз на 1998 г. /Аль-Пари, 1997, август-октябрь.23. О развитии малого предпринимательства в Республике Казахстанза 1990-1997 г.г. Аналитическая справка КазгосИНТИ № 20-10-98 от16.07.98 г.131

7 тарау. КАПИТАЛ. ИНВЕСТИЦИЯЛАР.Ол cyUdi де азаптанды.Ак,шаны cytidi ж эне оныцж етшаздшнен азап шект/.Илья Ильф, Евгений ПетровКуштеуден eopi квзт ж етмзуаркылы квп норсенi утуга болады.Эзоп7.1. Капитал теориясы: даму кезецдер!7.2. Капиталдыц ауыспалы айналымы жэне айналымы7.3. Инвестициялар7.1. Капитал теориясы: даму кезецдер1Латын тш нен аударганда “капитал” ce3i “басты” деген магынаныбщщреД1, жэне ол экономикалык теориядагы осынаукурдел1 кубылыска белшген орынга сай келеда. Бул термицщалгашкы рет ауыл шаруашылыгы eHflipiciHfleri заттык факторлардыбелгшеу ушш физиократтар мектебшщ эилдер! пайдаланган.Когамдык eaaipicTeri капитал мен оныц реш тур алы оданаргы тусшйсгщ даму npoueci мынандай кезендерден orri:1. Ф.Кенэ(физиократтармектебО2. А-Смит(классикалык мсктеп)Капитал га ауыл шаруашылыгы нда колданылатынenaipic куралдары жатады.Барша капитал бастапкы жэне эржылгы аванс болып белщеда. Бастапкыаванс деп эр жыл сайын ётеущ талапетпейтш enaipic куралдары н алуга кеткеншыгындар, ал эр жылгы аванс деп— эр жыл сайын отелуге тшсгх шыгындардыайтады.“Капитал” угымы жеке тулганын колындагыкорды тутыну карекеттершеншыгады. Капитал мертебесш алу ушш132

3. К.Маркс(экономикалык;теорияныц марксист1кбагыты)4. Э.Бем-Баверк(субъективт1кпсихологиялыкмектеп)5. А. Маршалл(неоклассикалык,мектеп)олар мынандай тесщцермен пайдалануларыкерек: пайдалы сату немесе 6ipиегерден екшипсше отпей-ак табысекелетш OHflipic куралдарын сатып алуушш тауарлар ецщру, ондеу жэне сатыпалу максатында жумсау. Капиталдьщбасты касиеп —оз иесше табысекелу.Капитал елеумегпк-экономикалык санатреинде каралады. К.Маркс 6ipнешеаныктама келт1ред1:1) Капитал — жумысшылардьщ жалданбалыецбектерше непзделген таптыккатынасты жене когамныц белгш6ip сипатын керсететш ездтнен ecinотыратын кун. Капитаддьщ есу Ke3iжумысшыларга теленбеген енбек болыпсаналады.2) Капитал дегешм13 тып-тыныш жататынзат емес, ол дегешщз козгалыс.3) Капитал — еткен ецбекп канагандагана барып жанданатын канаушы секщщел1 ецбек.Капитал ецщрютщ екшпп факторынажатады, ондайда бастапкы факторларжер мен ецбек болады, жене олардыцалгы кезецдеп шыгындарымен капиталмелшер1 аныкталады. Капитал табысыецщрютж циклдыц уактына немесе“тосу кезецше” байланысты. Сейтшкапитал мелшерш аныктауга уакытфакторы ецщршген.Микро жене макроэкономика децгей-1нде капиталды тану Tecijii ертурльМикроэкономика децгейшдеп капитал— TecLnwepi мен аясына карамастантабыс (жалпы пайыз) алу ушш пайдаланугаболатьш жеке тулгалар байлыгыныц6ip белит. Маршалл макроэкономикадецгешнде капиталга, ецбекжене жермен катар, материалдык иплйсгерецщру ушш пайдалануга бо-133

6. Дж. М. Кейнс(кейнсиандык багыт)7. И.Шумпетерлатын enoipicTiK куралдардыц барлыкжиынтыгын жаткызады.Капитал —баламалы пайдаланудан repiулкен Kipic экеле алатын байлык, оныбанк пайызын алу ушш акшадай сактагандурыс. Байлыкты капиталга айналдыратынжагдай — онын; пайызданасып тусетш табыстылыгы болып табылады.“Капитал —акша мен теяемдж мшдеттемедентуратын “сатып алу кушшщкоры”, — деп санайды Шумпетер. ОлКорга когамнын прогрессивты дамуынкамтамасыз eTeriH ендерю куралдарыалынады. Егер баскаша жагдайда, экономикалыкпрогресс болмаса, капитал жокболса, ягни, онда ол ез функциясынорындамайды, езш бейтарап устайды.Кдлрп экономикалык теория капиталды вцщрклтк тугынугаарналган, адам ецбепмен жасалынган ецщрю куралы деп бшеда. Ол жер,енбек жэне кэсшкерлж кабшеттермен катар omipic npoueci ушшкэжетп фактор больш саналады.7.2. Капиталдыц ауыспалы айналымы жэне айналымыНарыктык катынастьщ кез келген субъекпсшде, кандай да болмасынOHflipicri бастаудан бурын оныц акша туршде капитал болуыкерек. Капиталды айналымга Ж1бермесе, ол капитал болуданкал ад ы. Ол кэсшкер рыноктан GHflipic ресурстарын алу керек(шшазат, материалдар, машиналар, жумысшы кушш жоне т.б.)Ресурс-тауарларды сатып алудан капитал козгалысыныц 6ipiHUiiсатысы басталалы. Акша капиталынын ендаруш! капиталгаайналуы болады. (акша —тауарлар —oimipic факторлары).Акша деген1м!з не? Акша —ол баршага бiрдей эквиваленттйскызмет корсететш ерекше тауар. Акша барша тауарларга тжелейайырбасталатын “тауарлардыц тауары”.Акша езшщ б^ркатар функциялары аркылы капитал козгалысынынпроцесше: 1) кундылык елшемдер1; 2) айналымкуралдары; 3) казына мен жинактауды куру куралдары; 4) толемкуралдары; 5) олемдж акша рстшде кызмет корсетед1.134

К,азак,стан Республикасыньщ Азаматтык кодексшщ 127 бабынасейкес:1. К,азак,стан Республикасыныц акша белшйя тенге болыптабылады.2. Тенге Кдзакстан Республикасыньщ букш аумагында езкуны бойынша кабылдануга мвдетп занды телем куралы болыптабылады.3. К,азакстан Республикасыньщ аумагындагы телемдер колма-колтолеп жене колма-кол толемей есеп айырысу тур1ндежузеге асырылады.4. К,азакстан Республикасыньщ аумагында шетел валютасыменесеп айырысудьщ perrepi, TepTi6i мен шарттары КдзакстанРеспубликасыньщ зандарында белгшенедьАкша кун елшем! репнде. Барлык тауарлар ездершщ кундарынойша пайымдаудагы акшамен ягни, санадагы акшаменесептейдь Бага —тауар куныныц молшер керсетюип. Тауарлардыннарыктык багасы, ез куныньщ молшер1мен еркашанда сейкескеле бермейдьАкша айналым куралы ретшде. Акша тауарлар алмасуындадедцалдык рел ойнайды. (Т-А-Т): тауар сатуды жузеге асырып(Т-А), тауар ещцрунп тускен акшасына ез1не кажетп баскатауарды сатып алады (А-Т). Айналым куралы болып тек нактыакша алынады.Акша казына мен жинактауды куратын курал рет1нде. Егертауар енщрухш тауарын сатып болган сон узак уакытка дей1нбаска тауар сатып алмаса, сол ерекепмен ол акшаны айналымнаншыгарады, оны жинактап, казына жасайды.К,азына тур1нде акша жинау нарыктык кубылмалылыктанез1н коргау уш!н ep6ip тауар ещцрушшщ белгш1 6ip акша корынжасауга тырысуымен аныкталады. Оньщ устше казына КУРУкуралыньщ функциясын тек толык багалы жене нактьшы акшагана: монета жене куйма тур1ндеп алтын мен кумютер орындайалады. К,азына жинау, мунан баска, “казынаньщ эстетикалыкформасы” деп кабылданатын алтын мен кумютен жасалынгансендщ заттар тур1нде жузеге асырылады. Эрине, кагаз акшаны дажинауга болады, 6ipaK олар кунсыздануга ушырауы мумюн.Елдщ орталык банюнде сакталатын мемлекетт1к (улттык)алтын корлар формасындагы казына жинауды жеке адамдаржене мемлекет жасайды.К,азына нарыктык экономика жагдайында байлык жинауформасы ретшде (“козгалыссыз жаткан”, “мулпген тыныш-135

тыктагы” акдиалар) косалкы рел аткарады, ce6e6i, ецбастысы —айналым, акша козгалысын жылдамдату.Акша толем куралы ретшде. Тауарларды колма-кол каражаткасату жене сатып алу мшдетп емес. Сатып алушыныц колындаакша удайы бола бермейд^ сатушы кейде болашак тауарларынсату женшен келю!м жасайды. Жалпы алганда, ертурл1 себептергебайланысты тауарларды сатып алу-сатуды несиемен журпзудщ,ягни телем мерз1мш узартудьщ кажеттшп туады.Тауарларды несиеге сатканда айналым куралы болып акшаньщQ3i емес, онын бейнесшдеп карызгерлпс мщцеттеме журедо. MiHдеттемемерзгш еткен сон карыз алушы несие беруппге мщдеттемедекерсетшген сомманы телеу! тшс. К,арызгерлж мвдетгемеш етеукуралы релш ойнай отырып, акша телем куралы функциясынорындайды. Бул функция несиеге сатып алынган тауарлардыцтелем! кезшде гана емес, сонымен 6ipre баска да мшдеттемелерддетеу кезшде: мысалы, жалакы телеу, карыз акшаны кдйтару,салыктарды телеу кездершде де жузеге асырылуы мумюн.Телем куралы функциясындагы кагаз акша козгалысы (тауарлармен ип кызметтерге 6i3 акша телегешм1зде) — “акшаайналымы” деп аталады.Акша айналымы мемлекетпк акша жуйесшщ зацды бекптлгенформасында жузеге асады. Оныц басты элементтер1 болып:непзп акша курылымынын болуы (“тенге”, “доллар” жене т.б.);занды телем куралы болатын мемлекет бемткен акша турлер!(ертурл1 кундылыктагы “банкнот” жене “казыналык билеттер”);акша шыгару (эмиссия) жуйен, ягни акша айналымыныцмаксатгары ушш зацмен беютшген акша шыгару TopTi6i; акшаайналымы кызмеймен байланысты “каржылык” мемлекетпкаппарат секторы.Акша — бул, бершен бурын, нарыктык игщйстърдщ экономикалыккундылыгыныц ембебап влшеушц (есептепш 6ipniri).Алайда акшаньщ жалпыга б1рдей есеп бцэлщ дсп саналуыныцcc6e6i, ол кез келген сатылатын игшкке телем куралы ретсндепайдаланылады. Акшаньщ “телемдж” функциясы акшаныц 6ipiHiuiтеориялык жоне практикалык проблемасы — опмдшкпроблемасын тудырады.Меселе мынада — “епм дш к” (ликвидность) дегеннщ не еке-HiH тусшбсй, 6i3 “акшаныц” не екенгн айыра алмаймыз. Оз кезепнде,епм дш к менш туацщру каз1рп акша теориясыныц непз1неалынатын принциптс жатыр. Ол былай айтылады — “акшаорнына журетж барша нерсе, акша болып саналады”.136

Шындыгында, активтердш, Komiiimri (нарыктык; суранымы баркундылыкгар белгш 6ip жагдаяттар мен жагдайларда ез иелершиелжтен айырулары мумюн) елуегп акщалар болып саналады, б1рак,та,ерине, ол ужин eprypni жарамдылык дережеде. Кез келген нактылыактивтщ, мше, осы кабшетгшп телем куралы (мешй спецификалыкболсьш) релшде коршеда, сонымен ол езгеше акша релш ойнайды,сондыктанда ол экономика теориясында “етщ ш к” деген ат алды.Тжелей теж1рибенщ 6i3re керсетш отырганындай, еймдш к —нарыктык экономика активтершщ, нактылы касиет1; принципте,рынокта суранымы бар кез келген актив телем куралы бола алады.Бар мэселе сол активтерд1 баска активке айырбастауга орай болганшыгында жатыр. “в п м дш к” баска актива айырбастау кезшдеболган уксас шыгынмен салыстырганда тап осы актива айырбастаугакеткен шыгынньщ салыстырмалы мелшерш биадредь(Экономика теориясында айырбастауга кеткен мундай шыгынды—“трансакциялык шыгындар” деп атайды).Айтылгандарга карап, барлык активтерд! епмдшктщ азаюдэрежесше карап орналастыруга болады. Осынау узын катардьщ6ip полюсш трансакциялык шыгындары болымсыз активтер иеленедцолардын арасында колма-кол акша (банкноттар менмонеталар) “чемпион” болып саналады, ce6e6i олардыц тжелейбаска активке недщк шыгынмен айырбастауга боларлык ерекшел1ктер1бар —барлык сатушылар еркашанда жене кандай мелшердеболмасын с1зден ондай активт1 кабылдауга даяр. Кыскартыпайтканда, колма-кол акша —ол абсолютп ет1мд1 актив.Баска полюсшде рынокпк сураным жок жене болмайтьш да(мысалы аздац беторамалыцыз) абсолют епмдииказ актив орналасады.Ол полюстер арасында калган баска активтер орналасады.Буган карап мынаны TyciHyre болады —от1мдиип жогары болгансайын ол акшага жакындай тусед1, акшага жорык жасалынады.Опмдшк кез келген елеумегпк айыру актившщ уш ерекшел1гшкамтыйды (ягни, кажеттшк туган жагдайда баска кундылыккаайырбастауга болгандай субъектйге жататын кундылыктарды):- aKTHBTi телем куралы ретвде пайдалану мумюндйт;- “сешмдо”, активт1 телем куралына айналдырудыц жылдамдыгымен жещлдшп;- 63iHiH “уакыт пен кещспктеп” алгашкы атаулы кунын(антиинфляциялык турактылык дережеа) сактаудагы активкабшеттшп (соныц шпнде акша да бар).Кептеген адамдардыц ездерщцеи бар активтерд[ “елуетп колма-колакша” ретшде багалаулары кездейсоктык емес, оны олар137

кебшесе впмдипктщ нактылы дэрежесще тузету жасау аркылыicrenai (колма-кол акшага айналдыру).Активтердщ епмдш л — экономикалык агенттщ нарыктыкмертебёсще мацызды сипаттама болып табылады: ол р щ щакгивтерш негурлым кеп иеленгсн сайын, онын алдынан согурлымэкономикалык мумкйшктер мол ашылады.Сонымен, иеЫпнен айырылган кез келген нарыктык (ягни,сураным бар) актив ic жузщде телем куралы ролш ойнай аладыжене сонысымен 6ipre, Meioii шьпындарымен, бдрсеттшк, 6ipжолгыакша ролшде кершедд деп корытуга болады.Мундай жагдайда акша массасынын молшерш капай аныктаугаболады? впм дш к меш женшдеп бшм бул суракка жауапберуге кемектеседк ол —толем (айналым) куралы сипаттамасынаетемдшктщ кай дережесшщ енетшдщне байланысты.Cipe, егер, тек абсолюта етамдшщ мойындалса, онда телем куралынатек колма-кол акша гана жаткызылатын болады; егер жогарыеимцшктеп акгивтер (мысалы кыска мерамш мемлекетпк купцыкдгаздар) болса, овда акша массасынын колем1 улгаяды.Акша массасы молшерш кдлай аныктау керек, бул меселе онайшаруа емес; егер осы масса аукымы lueiuyuii макроэкономикалыкмеш бар деп санайтын монетаристср niicipi дурыс болса, ондареттеуге не жататындыгын аныктау керек. ©гщцшк козкарасы“акша агрегаттарьГ’ непзшс — олардын жалпь? молшерш есептеумаксатындагы епмдшк активгерш топтауга жатады.Нарыктык кундылыктардьш ергурга дереже бойынша топтамасы“акшалар агрегатгары” деген атка ие болды. Ce6e6i олар акшаньщсанын немесе акша сияктыларды (кджетплж жагдайда акдха орнынажуретш жогары опмдшйсгеп акгингерщ) корсстеда.Мынадай акша агрегаггарьш айырады —“M l”, “М2”, М3” жоне “L”:К,олма-к.ол ак,ша+талап спп алатынбанк ссспшотмжедел есепшоттары>-М1>.М2ipi депозитпксертификаттаркунды кдгаздар (облигацпялар,вексельдср) узартылган (18 айдан а стам)етеу мер31м1мсну138

Дестур бойынша 6i3 eni кунге дешн “акшаны” банкнот женетенге туршде бшешз. Ал кептеген елдерде акшаньщ непзп б е л тталап епп алынатын банк есепшотына жазьшатын чек формасындаболады. Mine, сондыктанда “M l” колма-кол акшаны гана емес,сонымен 6ipre “талап eTin алатын банк есепшотын да” камтиды.Акша агрегаттары жуйесшде “L” акша массасыныц ец кецаныктамасын бередьК,ай кезде болмасын экономистер акдиа массасын реттеу кажеттш н туралы айтканда, олар ен алдымен “М1-дГ’ назарга алады.Шзре акша массасыньщ 6ip компонент! банкноттар ментецгелерд1 6ipiicripeTiH “колма-кол” акша екецщп белгш. Алайдаол шаруашьшык ем1рде айналым куралдарыньщ тштенюшкентай белМн курайды: каз!рп айналым куралыньщ непзпTypi — ол колма-колдык емес, агымдык чектж есепшот (б1здщпрактикамызда —“талап eTin алынатын салым”).Талап eTin алынатын салым да —сол акша, тек, “керш беспп”болмаса, ейткеш чек аркьшы оньщ кемепмен жене банк ютабынажазгызумен, колма-колдьшыкты талап етпестен телеудожузеге асыруга болады.Демек, 6i3 акшаны колма-колдьшык (банкноттар мен тенге -лер) секшд1 дестурл1 тусшжтен кецейте 6epreHiMi3 жен. Акшаныелгщей “тар” угымда тус!ну экономикалык теорияда 30-шы жьшдардынбасында-ак езгере бастаган болатын, 6ipaK баягы есйTyciHiK бул езгерюке б1рден жол бере койган жок. Алайда Ka3ipriакша теориясына аудартьшатын есепшоттагы (трансакциялыкдепозит) — колма-кол есеп ажыратпай-ак пайдалану ушш курьшган“талап eTin алу” есепшотында жаткан секциялар да юре-TiHi жаппай мойындалган нерсе. © йрш ® дамыган елдер1нде келю1мдердщбасым Kenmuiiri трансакциялык депозиттердщ комепменжасалынады.Айта кету керек, “адамдар акша каржыларын сактаудыц тесшдерщ:кодца устау турш немесе аударма есепшот TypiH тацдаганкезде HeHi басшьшыкка алады екен?” деген сураккаэкономистер баягыдан 6epi бастарын катырып келед1.Бупндер акшаны колда устаудыц пайдасына ем1рлж мацыздытерт делел айтьшып жур:— ет!мд1л1кт1 артык керушшк (Д.Кейнс енд1рген термин) —оныц абсолюттж опмдш гш е карай колма-кол акшага сураным;— трансакциялык себеп — колма-кол акша телем куралыретшде пайдалануга ыцгайлылыгы жагынан адамдарга ти1мдшеуKepiHefli (чект1, мысалы, тексеру керек, кейб1р жагдайларда кабылдамауыда мумкЁн);139

— сактык себеп (каутаздж ), колма-кол акшаны колда сактауаякастылык жагдайда сатып алушылык. кабшеттщ корыретшде карады;- алыпсатарлык, себеп, акша neci колындагы акшасын кундыкагаздар кундарынын болжап болмайтын нарыктык багытынансескенетшдиеген ол кагаздарга салуга теуекел ете алмайды.Акшаныц 6ip б е л т колма-колдылык формада болатын дэлелдерментаныса келш, 6i3 енда акша теориясындагы пайдаланылатынакша агрегаттарыньщ сипаттамасына ете аламыз.Bipimni акша агрегаты (“M l”) колма-кол акшаны жэнеаудармалы есепшоттарды камтиды. Демек, M l тек толем куралыретшде дестурл1 тусшжпен шектеледг80 жылдардан 6epi акша теориясы езщ щ камтуына M l жэнетагы депозиттщ ею TypiH (банкпк салымдар) — “карапайым”(ягни, пайыз екелетш жэне айыппулсыз кез келген уакытта алугаболатын, 6ipaK есепшот каржысынан чекпен твлеуда пайдалануженшен кукы болмайтын) жене “жедел” (кетерщю пайыз екелетшсалым, 6ipaK мерз1мс1з акша алу айыпйулга соктырадыдеген шартпен) деп аталатын турлерщ камтитын М2 — жацаакша агрегатын кабылдаган болатын. Демек, М2 =М1 + карапайым+ жедел есепшоттар.Будан сон озше М2 + депозитпк сергификатгар + ipi жедел депозиттерщкамтитын одан да аукымды акша агрегаты (М3) шыкты.Акыр аягында, акдпа теориясында МЗ-ке барша епм дш к кундылыктарды6ipiKripreH аса зор аукымды акша агрегаты (L) бойкврсетп. Cipe, Ka3ipri акша теориясы экономиканын бупнп тосынпшрлерш ескере отырып: егер классикалык саяси экономикадаакша жергш кп эквиваленттердщ тарихи “марафонында”жещмпаз болса, ал 6yriH телем куралы кызметш аткара алатындардын6opiH тарта отырып, “акша” угымы Tirrri тулгасыз болыпбарады.Эртурш активгершн епмдивп ергурлд болатындыгы белгий, соганбайланысты акшага жакын (епмдшк дэрежеа ocin ксле жаткди)активтер жогары багаланады.Бупндер барлык дэрежел1 ©тщдшктщ (барлык етсмдшж активтершщжалпы мелшерл1 агрегаты) барша активтерш камтитынжинактаушы KopceTKiurri i3fley журш жатыр. Мундай корceTKiurriесептеу од1стсмес1 ер активтщ айналым жылдамдыгыибагалауды кездейд1, оз кезепнде, багалаиатын активтщ айналымжылдамдыгынын олшем» мемлелердщ жылдык келемшщ осыактивке салингам каражаттын жылдык орташа санына катынасыменессптелшед!.140

Мундай тесщщ сак,тау кезЛнде Ml ipi масштабты акша агрегатышине “сщщ кетед1-ау” деп (оньщ аз мелшерлтне байланысты)коркудыц кажеп жок,- Ce6e6i ол кептеген мемелелердепайдаланылып, телем куралы функциясынан repi, кундылыгынсактау miH колданылып, баска активтерге Караганда улкен улессалмакка ие болады.Телем куралы репндеп функциядан акшаньщ айырыкшаформасы — несиелж акша шыгады. Несиел1 акшаньщ непзптурлер1 болып мыналар саналады: вексель, чек, облигация,акция, банк сертификаты жене баска кужаттар.К,Р Азаматтык кодекс1нде облигацияньщ, чектщ, вексельдщ,акцияньщ, банк сертификатыныц зандык аныктамалары бершген.136-бап. ОблигацияОблигация устаушысыныц оны шыгарган адамнан онда кезделгенмерз1мде накты кунымен облигация немесе баска мулиспкбалама алуга кукыгын куеландыратын багалы кагаз облигациядеп танылады. Облигация езшщ устаушысына облигацияныцнакты куныныц онда белгшенген процентш не езге демул1кпк кукык алуына да кукык бередь137-бап. Чек1. Чек берушшщ чек устаушыга онда керсетшген соманытелеу жетнде банкке ешкандай шарт койылмаган жазбаша eiciMiбар багалы кагаз чек деп танылады.2. Чек занда белгшенген мерз1м йишде телеуге усынылуга тшс.138-бап. ВексельВексель берушшщ ешкандай шарт койьшмаган м1ндеттемелершщ(жай вексель) не вексельде керсетшген езге телеушшщ(аударымды вексель) вексельге кезделген мерзЛм келген кездевексель иесше белгш 6ip соманы телеуш куеландыратын багалыкагаз вексель деп танылады.139-бап. Акция1. Оз устаушысыныц (акционердщ) акционерлж когам пайдасыныц6ip белйгш дивиденттер тур1нде алуына, акционерлйскогамньщ icrepiH баскаруга катысуга жене ол таратылганнанкейш калган мул1ктщ 6ip белтне кукыгын куеландыратын багалыкагаз акция деп танылады.141

2. Акционерлж котам зандарда белгшенген тэрттпен чектердеездершен устаушыларына, едетте, акционерлж когамныц шаруашылыккызметшщ нвтижелерше карамастан акциялардыц нактыкуныньщ белгшенген проценттершде дивиденттер алуга кепшджберетш, сондай-ак оларга акционерлж когам таралганнан кейшкалган мулжтщ 6ip бёлМн алуга баска акционерлермен салыстыргандабасым кукык жэне осындай акциялар шыгару шарттарындакозделген озге де кукыктар беретш артыкшылыкты акцияларшыгаруга кукылы.Артыкшылыкты акциялар ездерш устаушыларга, егер оныцжаргысында озгеше козделмесе, акционерлж когам icTepiH баскаругакатысу кукыгын бермейдь3. Акционерлж когамдарга курылтайшылар жаргылык кордыкалыптастыруга жэне дивиденттер алуга катыспайтын “алтынакция” енпзу1 мумюн. “Алтын акция” иесшщ жалпы жиналыстыц,баскарма мен кадагалау кецесшщ Жаргымен белгшенет1нмеселелер жешндеп шеиимдерше тыйым салуга гана кукыгыболады.140-бап. Банк сертификатыБелгшенген мерз1м бтсеннен кейш сол банктщ кез келгенмекемесшен салым сомасын жэне ол бойынша проценттер алугасалымшыныц кукыгын куэландыратын акшалай каражат с алы мытуралы банктщ жазбаша куелт. банк сертификаты деп танылады.Несиелж карточка —банктщ ез салымшыларына беретш жэнеоларьщ колма-кол толемаз тауарлар мен кызметтерщ алуларынакукык беретш есеп айырысу-телем кужаты. Ол иесгндц аты-жеш,иесшщ кол кою ynrici, оныц банктеп есепшотыныц немерцнесиелж карточкасынын оз кучнндеп Mep3iMi корсетшген пластикалыкжетон болып келедК Несиелж карточканыц айналымсферасына юретш сауда орындарынан тауарларын сатып алганHcci оны сатушыга керсетеда, ол ез кезепнде несиелж карточканыцHeMipiH, оныц иесшщ аты-женш жоне зат сатып алганкунш KopccTin, счет жазып беред!. Несиелж карточканыц иесщесатып алган заттарыныц жеке счетгарынын коцирмелер1йркелген жалпы счет удайы ж1бершш турады.Элемдж акшалар. Акша бул функцияны ел аралык экономикалыкбайланыстарга кызмет корсету npoueci кезенде орындайды.Бундай жагдайда акша элемдж рынок айналымынатуседо, бул ретте ол мыналардан коршедЦ:142

Халыкаралык, телем куралы реттде — елдер арасындатуындайтын карызгерлж мшдеттемелёрц етеу кезшде;Шет елден крлма-к,ол акша га тауарлар сатып алу кезшде;Байлык,ты 6ip елден ектш1 елге Keiuipydin жалпыга б!рдейКуралы рет1нде — ескери контрибуция телеу, сыртка зайымдарберу кезшде.Эдетте элемдж акша релвде алтын журедЛ, алайда бупнпзаманымыздыц жагдайында алтын езшщ халыкаралык есепайырысу куралы мэртебесшщ монополиясын жогалта бастады.Элемдж акша ретшде б1рпндеп еркш айналыстагы валюталаркещнен колданылуда.К,осымша окуТагы да акша туралы немесе муны бьлмеу уятАлгашкы кагаз акша 1260-1263 ж.ж. К,ытайда пайда болды. Капитализмкезшде кагаз акшаньщ алгашкы партиясы 1690 ж. Англияньщ СолтусйкАмерикадагы Массачусетс колониясында шыгарылган болатын жоне ол алгашкыдасодцаттарга жалакы толеуге арналган. Россияда алгашкы кагаз акшалар(ассигнация) 1767 ж. шыгарыла бастады.“Монета” атауы (латыннын “монес” акылшы деген етссттнен шыккан) б.д.дейшп V г. Юноны — Монеталар ордасында (храм) Римде уйымдастырылганалгашкы тенге (монета) сарайынан шыккан (Юноны —Акылшы).Ен ауыр металл тенге (монета) занды турдеп кундылыгы 10 талерл1К шведпнмыстан куйылган тецгелер} саналады. Олар XVIII гасырда да согылды, олардынеркайсыньщ салмагы 19 кг 710 грамга тенелепн.Кунцылыгы жагынан ipi тенге 1654 жылы шыгарылган 200 махурлы ундшщалтын тенгес1 болды. Оньщ салмагы 2 кг 177 гр, диаметр! 136 мм курады.Шынымен, газет пен уак монеталар арасында кандай да 6ip баманыс бар ма?Кызыгы сол, баршага таныс “газет” ce3i оз1н1Ц шыгу теп жагынан XVI г. ВенецияРеспубликасында согылган “газета” деп аталган уак мыс монеталарга карыздарекен. 1566 ж. Венецияда алгашкы баспа басылымы (“Жазба ведомсплер1”) жарыккорген кезде, оньщ куны 6ip газет болып белпленштк Соган дагдыланудьщ куш1соншалык, монета атауы басылым атауына нык бекш калган. Сойтш, уак тиын[деген магынадагы “газета” деген итальян co3i баска ттлдерге де ауыскан.________EKiHmi сатылы козгалыстын экономикалык мазмуны OHflipicкуралдары мен жумысшы KymiHin ен1мд1 колданылуы болыпсаналады. Сол процестщ нэтижес1нде 6i3 тауар жэне кызмет жасаймыз.Тауар — ецбекгщ баска oHiMiHe немесе рыноктагы акшагаайырбастау максатында сату ушш оцщршген ецбек OHiMi.QHflipic процес1нде жасалынган тауардыц куны, оган жумсалганресурстар кунынан эркашанда жогары болады. Осысатыныц успнде капитал e3iHiH OHflipriiirriK формасын тауарлы143

формата ауыстырады. Тутынушылыкка жене ещцрюке арналганертурш тауарлар мен кызметтер жасалынады.YuiiHiui сатыда (тауар-акша) тауардын таратылуы жузеге асырылады.Капитал тауар формасын бщшррш сатыдагы онын мелшершенrepi улкен акша формасына ауыстырады.Капиталдын ауыспалы айналымы —6ip функциональдык формадан(акша, ендарютж, тауар) баска формага жуйел1 турдеайналатын жене алгашкы формасына косымша ецщршуменкайта оралатын уздшяз капитал козгалысы.BipaK капитал козгалысы 6ip козгалыспен шектелмейд!, кайта,кайта, кайталана бередц.Капиталдыц жеке акт ретшде емес, удайы кайталанып отыратынкозгалыс npoueci капитал айналымы деп аталады.А —T ...0...T '- А - Т ' (enaipic факторлары).... —0....Т” —А"Капиталды мынадай белгшерд бойынша топтастыруга болады:• бар болу формасы бойынша;• кунын ауыстыру тесш бойынша;• меншжпк капитал формасы бойынша;• каржыландыру кездер1 бойынша;• пайдалану багыттары бойынша.Кесшорын кызметщщ жене елдщ толайым барлык экономикасыныцтшмдшгщ жузеге асыру ушш объекгикп турденепзп ею принципн устау кажет:1. Кесшорын капиталы 6ip мезплде уш турий: акша, енflipymiжене тауар формасында болуга тюс.2. Егер капитал формасыныц ауысуы узш саз журш турса,кэсшорын сондай жагдайда гана табысты жумыс гстейдь А —Т...0 ...Г.Егер капитал 6ipimui фазасында Kiaipin калса (А — Т), ондаакша капиталы казынага а й нал ады. 0цд1ргстж фазада Kiaipicболса, onaipic куралдары мен жумысшы купи ictch шыгады.Кесшорындар мен уйымдардыц каржылык жагдайлары республикаэкономикасындагы езара есеп айырысулардыц ретазшпненкиындай §уседь1998 жылгы желтоксан айыныц соцындагы жагдай бойыншкесшорындардьщ Mcpiiwi аскан дебиторлык карыздары 359, 4млрд. тецгеден асып, жыл басындагыдан 36,5 пайызга кобейген.Кесшорындар мен уйымдардыц мшдеттсмелер! бойыншамерз1м1 еткен карызга келепн болсак, ол 64,9 пайызга ocin, 1998ж. желтоксан соцына 611,3 млрд. тецгеш курады.144

Кесшорындар мен уйымдардыц мшдеттемелер1 бойыншаMep3iMi асып кеткен карыз курылымында ен кеп Mep3ivri аск,анкарыз yneci тауар, жумыс, кызметтер (45,2%) жене бюджетке,сондай-ак. бюджеттен тыс корга телем бойынша екен.Атап айту керек, кесшорындардыц каржы жагдайларыныцнашарлаулары, олардын телем кабшетазд1ктер1 кеп жагдайдаэкономикада акша массасыньщ тапшылыгына урындыратын катанжурпзшген акша-несие саясатына байланысты.Республикада жалпы imid ешмдердщ 8,5% нактылы акшамассасымен камтамасыз етшп жур.КР Улттык 6aHKici бойынша табыс 4227,6 млн. тенге женеей яш децгейдеп банктер бойынша шыгындардан асып тускентабыс 3939,4 млн. тенге курады.Егер ymimni фазада y3inic болса, онда тауарлар таратылмайды,еейтщ айналым nponeci жацаланбай калады.вщцршген капитал оныц кунын ауыстыру т е с т жене солкозгалыстыц ерекен бойынша непзп жене айналымды болыпбелшедьНепзп капиталга (непзп шаруашылык куралдарына): гимарат,салынып жаткан курылыс, жумысшы машиналар мен жабдыктар,инвентарь, келж куралдары жене т.б. жатады. Непзп куралдаршаруашылык куралдарыныц 6ip гана емес, б1рнеше айналыстарынакатысады. Аталган кернекп акгивтерден тыс: патенттер,лицензиялар, авторлык КУКЫ”„ ноу-хау жене т.б. сол сеюдщсезшмейтш активтер де есепте KepiHic табады.Куцйндеп есепке алу терпбше сейкес непзп капиталга жатпайтынжене айналым куралдарыныц курамында есепке алынбайтындар:6ip данасыныц канша туратындыгына карамастан 6ipжылдан кем тутынылган заттар, кундылыктары олардыц кызметмерз!мше карамастан, THicTi органдармен белгшенген белгш 6ipлимиттен темен заттар, багаларына карамастан арнаулы куралдармен аспаптар; багаларына жене кызмет мерз1мдерще карамастанарнайы ки1мдер мен аяк кшмдер, тесек-орын буйымдары, курылыска,жендеу максаттарына жене жабдыктауга арналган айналымдыккорларды жекеленген курылыс конструкциялары менTeTiicrepi, машиналардыц, куралдардыц жене жылжымалы техникалардыцбелшектер1 мен агрегаттары; кес1порын-дайындаушылардыц,жабдыктау жене тарату уйымдарыныц коймаларындагыдайын буйымдар секщп;! саналатын жабдыктар мен машиналар,сондай-ак монтаждауды талап ётетш жене курдел1 курьшымбалансында саналатын жабдыктар; кунына жене кызмет мерз1м1некарамастан балык аулау куралдары (тралдар, ау, тор,145

жабдык жене баскалар); бензомоторлы ара, бутаккесюш женесал агызатын трос, сондай-ак. иелЛкке алынган немесе магистралOHiMiHiH (жумысыныц) езщщк куны есебшен салынган агаштаситын жол тармактары, маусымдык жолдар, ормандардагыуакытша гимараттар.Айналым капиталы дегёшшз ~ enaipicTiH айналым корларымен айналу корларына салынган акшалай каржы. Айналымкапиталы шамалы туракты кор жасауга, дайын ошмдер калдыктарына,аякталган ецщрютщ кажеттен тыс жиналып калганшиюзаттарына, алгы кезендеп болатын шыгындарга белшеда.Оньщ сомасы кесшорынныц (фирмалар, уйымдар) жаргылыккорьгнда бектледг; оны олар оз калауларынша калай жумсаса да—сатуга, айырбастауга, карызга беруге, егер олар ecKipce немесежарамсызданса, баланстан шыгарып тастауга да билж ете алады.Тенеспршгендерге, ен алдымен, туракты турде шаруашылык айналымдапайдаланылатын каржы жатады. Ол: жумысшылар менкызметкерлердщ жалакылары бойынша ен аз карызды, Kecinорынжумыскерлерщщ дсмалыс айларына толеу ушш жинакталганелеуметпк ккжеттшктер мен алдагы толем резервтершеакша аудару жеш бойынша жиналган карызды, енбек свдргенжылдарына сыйакы телеу, фактураланбаган оншдер жетюзушшергекарызды жене баскаларды камтыйды. Карыздык каражат— маусымдык корларды жасаудын жене баскадай уакытшакажеттшктерда канагаттандырудын бастаукёз!: Непзшен банкH ecH eci формасьшда косы мша ресурстарга деген кажеттшiктерд1жабу ушш (мысалы, жол усинде есеп айырысу кужаттарынакарыз беру жоне сол сиякты) бершедь. Тартылган айналым капиталынаOHiM жеткЬушшермен, бюджетпен жоне баска карызгерлерменесеп айырысуга дейши кесшбрын айналамындагыуакытша еркш каржылар жатады.Айналым капиталы, едетге, ондарю nponjeei кезшде o3iHiH натуралды-заттыкформасын озгертеда, ep6ip ещщйс циклы кез1ндеозшщ кунын дайын ешмге Keiuipin жене оны толык колданады.Оган: шшазат, материалдар, жанармай жене баска да материалдыккундылыктар, аякталмаган omtipic жене оздер! дайындаганжартылай фабрикаттар шыгындары (келеа кезснде жабуга болатын,осы есеп беру кезецшдеп шыгын), кундылыгы аз жоне тезтозатын заттар (мысалы, белгтленген лимиттен асып кетпейтшкызмет корссту мерз1мдср1 мен куны шекгеул! мул^ктер) жонсбаскалар жатады.146

MeHiiiiKTiK формасы жешнен капитал: жекеменшж (дара, отбасылык),ужымдык (кооперативтер, сер1ктестжтер, корпорациялар);мемлекеттж; аралас; шетелдж болып келедкКалыптасу бастаукездер1 бойынша: 03iHiKi жэне карызга алганкапиталдардан турады.0 з капиталы дегешм1з — кесшорынныц меншж neci (немесеменшж иелерО созс1з жене айырыкша меншж neci болып табылатынкапитал. 0 з капиталына жаргылык корды (акционерлжкапитал) ягни меншж иелерщщ, акционерлердщ алгашкы женеонан кешнп каржыларын салуларын жене пайда есебшен капиталдыкосымша еарулерш жаткызуга болады.К,арыздык капитал дегеншйз — кесшорын белгш! уакыткадейшн иемденш, кел1амш уакыт бггкеннен кейш уакытша иемденгешymiH телем1мен кайтарылатын капитал.К,арыздык капиталдыц курамына банктен алынган капиталданбаска кунды кагаз шыгару аркылы (акциядан баска) тартылган,KecinopbiH жалга алган машиналар, жабдыктар, гимараттарсекщщ капиталдар да юредьПайдалану багытына карап капитал мына багыттар бойыншажжтелтедц:• непзп корларды курдел1 жендеу, калпына келт1ру, кайтакуру;• жаца кесшорындарды салу, ютеп тургандарын кецейту.0HflipicTi кецейтуд! каржыландыру ymiH белшетш каражаттармелшер1 мына факгорларга байланысты:• салык салу. Салык мелшер1 белшбейтш пайданыц мелшершетжелей ыкпал етед1;• амортизациялык аударым мелшерше;• банк карызы рыногшдеп KecinopbiH карекетше;• кунды кагаз рынопндеп кесшорын карекетше.7.3. Инвестициялар“Инвестиция” термин! экономикага жаца келгендердщ угымдарындакейде шатасуга дейш апарады. Бул шатасу мынадантуады — жеке адамныц инвестиция дегеш тутастай экономикаушш олай болмай шыгуы мумюн.Кез алдыцызга келпрйцзий, келес1 ею уакиганы бакылапкерелж:• Смагулов мырза e3iHe уй сатып алды.• Эбенова ханум езше судай жаца уй салгызуда.147

Осы эрекеттердщ нэтижесшде жалпы инвестициялар кандай?Bip уй, ею уй немесе 6ipeyi де емес пе?Осы ею жагдаймен ушыраскан экономист инвестициялар ретшдетек Эбенованыц уйш карайды. Смагулов экономика ушшжаца уй тургызган жок, ол тек бурыннан барды алды. Смагуловтынуй сатып алуы, оныц e3i yiniia гана инвестиция болыптабьшады, ал уйщ саткан адам ушш бул келклмд1 жасасу Kepiсщшепроцесс болып шыгады. Эбенова болса, KepiciHiue, экономикагажаца уй косып отыр, демек оныц жаца yfti инвестицияболып саналады.Жалпы тэртш былай: бурыннан бар активтерд1 эртурл1 адамдардыцараларында бэлюке туаретш сатып алушылык экономикаушш инвестиция болып саналады. Экономистер колданып жургенинвестициялардыц мазмуны жаца капиталды жасау дегенугымды бицйредь148

Инвестициялар Ж ¥0-нщ ец мацызды жене ец езгермеш компоненттершщ6ipi болып табылады. К,ашанда болмасын кулдыраукезшде тауарлар мен кызметтерге деген шыгын кыскарады,бул кыскарудыц улкен бел ini инвестициялык шыгындаркелемшщ кулдырауына катысты.Инвестициялык шыгындардын уш тиш ерекшеленедг Kecinорынныцнепзп корларына инвестициялар болып: кесшорындардыцездершщ евдргстйс кызметтёрше пайдаланулары удиналган гимарат, курылыс жоне курал-жабдыктары саналады.Тургын уйлер курылысы инвестициялары туру ушш алынгануйлерге, сондай-ак жал га беру ушш алынган уйлерге шыкканшыгындарды камтиды.Сактык кор инвестициясы —фирмалардыц сактауга калдыргантауарларын, оныц пшнде шиюзаттар мен материалдарды,б^тпегсн enaipic пен дайын ешмдерд1 камтиды.Казакстан Республикасынын “Щетелдж инвестиция туралы”Зацында: “Инвестициялар дегешмЙ —мулйспк кундылыктардыцбарлык турлер1 жене оларга деген кукык, сондай-ак пайда (табыс)алу максатында инвесторлардыц кесткерлж кызмет нысандарынажумсаган интеллекту алды к мендпкке кукык”.Буныц ©3i “инвестиция” деген терминдо спецификалык функциональдыжуктемесшён айырып, оны “капитал жумсау” дегенжалпы угымга айналдырады.0 йткеш, инвестицияларды кукыктык кезкарас тургысынананыктау мацызды, сол аркылы omupieri удайы дамыту непз1репнде инвестициялаудын бастаукездер1 мен тет1п жене экономикадагыомЁрлж кажетн занды процесс жайында кернеюTyciHiK беруге болады.Сейте тура “инвестициялар” санатына деген свропалык женеамерикандык методологиялык тесщцщ мазмуны инвестицияны“капитал жумсаудан” айырып карайды, оларды салыстырмалытурде 6ipiicripefli (капитал жумсаудыц узак мерз1мд1 сипатындада, олардын натуральды-заттык курамында да —непзп капитал).Ка за кета н Республикасы Президентшщ, “Бухгалтер ecc6i туралы”зац купи жарлыгында жалпы инвестицияныц кандай да 6ipаныктамасы бершмеген, ол К,Р “Статистика туралы”, “Салыкжене бюджетке телененн м1ндегп телемдер туралы” Зандарындада бершмеген. Казакстандык салыктыц Зацнамасы o3inin “акти-В1нде” тек “капитал жумсау” терминш пайдаланып, “инвестициялар”санатын толыктай елемеуй инвестициялык кызмегпдамытудагы салыктык ынталандыру жолына тоскауыл тургызады.Ал оныц солай болуы 6ip жагынан “капитал жумсау” термижнщISO

жалпы жене арнайы зацнамада ертурл1 ту^цщртушде болып тур.Еканий жагынан, кесшорынныц узак, мерз1мщ мулш турлершщTi3iMi, бухгалтерлгк есепрц халыкаралык стандартка етуше байланысты,бурыныракта курдеага шыгындар курамында саналган:жер учаскелер1, табигат пайдалану объектшер1, материальдыкемес активтер сиякты непзп каражаттар ece6iHe жататын узакмерз1мд1 активтермен салыстырганда ксцейе тусед!. Сонымен,узак мерз1мщ капитал жумсаудыц Ka3ipri экономикалык мазмуныдестурла “капитал жумсау” угымынын аясына ецщсыймайды.“Инвестициялар” санатыныц занды турде айкын жазылгананыктамасыньщ болмауы инвестициялык реттеущ улттык экономиканынайырыкша мемлекетпк реттеу сферасы етш белуге,оныц нысаны —инвестициялык кызметтщ занды болуына куменкелпредь “Капитал жумсау” жене “инвестициялар” деген терминдерэкономиканы дамыту туралы ресми статистикалыкматериалдардыц басылымдарында 6ipiH-6ipi ауыстыратын синоним-сездерсекицй тусщдармеаз колданьшады. Сейткенмен, халыкаралыкпрактикада инвестиция деп капиталдыц eKi багыттапайдаланылуын айту кабылданган:— нактылы инвестиция — материалдык активтерге каржыжумсау;- каржылык инвестиция —кунды кагаздарга каржы жумсау.Инвестицияньщ б1рьщгай аныктамасыньщ жоктыгынан бугшriкун1 кептеген инвесторлар корлык керуде, муныц езшденакты каржьшык тургыда зардап шегуде. Эртурл! ой-толгамдаргажол бермейтшдей “инвестицияньщ” базалык аныктамасыжасалынса, онда казакстандык Зацнаманыц барлык салаларындажене инвестициялык барша кызметтщ катысушыларына булнормативтйс акгшщ реттеуиа болуына жагдай туар ед1.Белгип болып отырганындай, кесшкерлок инвестициялаудыцeKi непзп формасы айкындалады: пкелей инвестициялар женепортфельдж.Тжелей инвестиция: тжелей ецщрютж кэсшорындарга жасалынганинвестициялауды сипаттайды.Портфельдж инвестициялар пайда табу ушш инвесторлардьщкестррындардан акция, облигация, баскадай кунды кагаздарсатып алуларын бициредь Олар халык каржысын кайтадан белуюшде айтарлыктай мацызды рел ойнайды. Инвестициялык коргаадамдар пайда алу умтмен акша салады. Нарыктык экономикасыдамыган елдерде капиталдардыц куйылысында пкелейсекщщ, портфельдж инвестициялар да белсецщ турде ка-151

152тысады. Бул, сонымен 6ipre, экономика ресурстарындагы непзпмассанын Казакстанныц материалдык enaipic аясынан каржылыкаясына кешущщ спецификалык жагдайы — отандык инвестициялыккордын мэртебес1 туралы ойга калдырады.Инвесторлар стратегиялык, жэне портфельднс болып бёлшедь50% плюс 1 акциясы бар стратегиялык инвестор кожайын боламындеп умптенедд. Барлык Ум*т стратегиялык инвесторда, се-6e6i ол муддел^ каржыны салган да сол жэне ол кауш-катердаазайтуга тырысады, мемлекет те оган сешм артады. Портфельджинвестордыц yMiTTepi де стратегиялык инвесторда болады. Портфельджинвестор ymiH акция — пайданы бвл!суге катысудыцмумюндцч болып табылады. Осыган байланысты мемлекетстратегиялык инвесторга тэуелс1з немесе соныц атына ез акцияпакетш бере алады. Бул саяси шара.Портфельдж инвесторга — инвестициялык корларга — 51%,жумыскерлерге 10%, калганы стратегиялык инвесторларга.Баска вариант. Акционерлж когамдарды шарт койып жекешелeндipy.Стратегиялык инвесторга акциялар naKeTi б1рден бершмсйш,ол белгш 6ip шарттарды орындаган соц бершедь Олшарттарды орындаганнан кейш инвестор акция пакетшщ келес!б ел тн сатып алуга кукыкты болады. Мундай жагдайда текмемлекеттж мудце сакталады. Портфельдж инвестицияны карыштатадамыту ymiH жарнамашылдык немесе ашыктык, otimдшк жэне жергш1кт1 органдарга: банкшерге, заццарга деген ceHiMкажет, сондай-ак ашыктык — акпараттар инвесторларга деркезшде жетш отырулары ти1с. Нарыктык акпарат жене компаниялардагыкэсшорындардыц есеп берушLniKTepi ете сен!МД1болулары кажет.Бухгалтерл1к есеп берудщ улттык принциптер1 халыкаралыкстандарттарга сай болуы жоне уактасында 6epuryi ти!с, бул каржылыкесеп беруге де катысты — осы талаппен жумыс icreyшетелдж инвестицияларды тартуга ыкпал етедк Шeтeлдiк инвесторлардыжаксылап тарту ym in уюмет кунды кагаздардыц елшпндеп кара рыногын болдырмауы керек. К,унды кагаздардыцкушшдеп куны биржалык болуга тик, сейтш инвестор оныцбастапкы жене акыргы багасын да бшу керек.Кушшдеп заннамага, каржылык жуйелерге ceHiM инвесторлардытартудын ец мацы злы (})акторлары болып табылады.Рыноктагы ерекеттер кызмет! oTiMainiicri жене халыктыцколдаймын деген уедесщ алу мумюндпш талап етедй. Капиталрыногын жаксарту талап етшеда, нактылы шетел инвесторларырынокка келмес буры» ец алдымен рыноктагы жерплжт!

кожалык, етуми субъектшердщ кам-карекеттерш зерттеп барып,атагына кар келмеген жерШжи e p in T e c iH (партнерш) табугатырысады. Бундай жаксы инвесторларды тарту ушш кунды кагазрыногындагы жагдайларды жандандыруга кемектееедь Kefl6ipакциялар капиталдардыц халыкаралык рыногына шыгады. Ондагытацдау былай болады: сатылган акциялардан тускен акшакесшорынга емес, бюджетке тусед1, ал ол езшщ материалдыктехникалыкбазасын K eT epyi керек. Мундай жагдайда тагы даакциялар шыгару орынды, ондай кезде жарнама колдауы ебденкажет. Табыс салыгы бастаукозден усталынуы тшс.Мемлекеттщ жумысы —макроэкономикалык процестерд! реттеу,салыктык жуйеш карапайымдандыруга умтылу, ал жеке кесшорындардыкетеру —мемлекеттщ жумысы емес. Жеке менийкneci шишзат кезш isaeftfli, бул ic оныц oMip ymiH Kypeci, алмемлекетпк ШенеуиаК оган соншалыкты муддел1 емес. Мемлекеттшжумысы экономикага инвесторлар тарту уцнн th ic ti заннамажэне норматива жагдай жасау. Белгш болып отырганынай,Ka3ipri экономикада турактылыктыц (монетарлык, валюталык)б1рнеше сипаттамасы бар, 6ipaK, егер мемлекет салык жинайалмаса, онда калгандарыныц бер1нде де ешкандай мен жок-Инвестицияны тартпак болган елде кауш-катер каншалыктыжогары болса, шетелдпс инвестициялар соншалыкты аз болады.Зацнама базасы мыкты болуы керек. Шетелдцк инвестициятуралы Зацныц максаты —каут-катер/ц мейлшше азайту:- сачык салу шарты инвестиция ушш колайлы болуга тию:- халыкаралык стандарттарга сейкес валюталык реттеу;тжелей epiKci3 алу коркынышын тудырмау: кандай да 6ipкесшорынды, материалдык мул1ктерд1 мемлекет аркылы урейлецщрмеу,етем туралы зац болуга тию;- беретш жене алатын елдер арасында езара карым-катынасжасасу;халыкаралык жене улттык зандар арасындагы каттыайырмашылыктыц болмауы кауш-катерд1 азайтады.Мемлекетпк салык зацнамасыныц кептеген ережелер1 капиталжинау процесше ыкпал жасайды. Зац шьггарушылар кейде инвестициялыксуранымныц e 3 re p ic iH тудыру ушш жене тутассуранымга есер ету максатында ол ережелерд! ауыстырып отырады.Инвестицияларды жузеге асыруды ынталандыру барысындасалык ыкпалы кептурл! болганымен, мунда 6 i3 корпорацияныцeici улкен аса мацызды T ypiH караймыз: корпорацияныц табысынасалынатын салык жене инвестициялык салыктык несие.153

Корпорацияныц табысына салынатын салык ~ бул олардын тазатабыстарына салынатын салык. Соцгы 40 жылдын кептегенжылдарында бул салыктын ставкасы К,урама Штатта 46 пайыздыкурады; 1986 ж. салыктык реформа туралы Акт бойынша булставка 34 пайызга дейш кыскарды. Салыктын корпорация табысынаыкпалы салык салу кезкарасы тургысынан “табысты”заннын калай аныктайтындыгына байланысты. Айталык, алгашында,табысты оз1м1здщ талдауымызда жасаганымыздай — капиталдыжалга алгандагы алынатын багадан капиталдын единицасынашыгынды алып тастау деп тусшдорщедь Мундай жагдайдафирманьщ, TinTi, тапкан табысынын 6ip болтн мемлекетпенбелкуш ескергеннщ озшде, егер, жалга алынган капиталдынбагасы капитал единицасынын шыгынынан асып тусерболса жене инвестиция мелшерш темендетсе, егер жалга алынганкапиталдын багасы, капитал едицинасынын шыгынынан азболса, оларга 6ep i6ip инвестициялау пайдалы. Мундайда табыскасалынатын салык инвестицияны жузеге асыруды ынталандиругаыкпал етпейдьОсымен катар, салык зацнамасында колданылатын табыстыаныктау, корпорация табысына салынатын салык инвестицияларгаыкпал етедь Зандагы колданылып журген табыс аныктамасымен б1здщ аныктамамыздын арасында б^рнсше айырмашылыктарбар. Аса менд1 айырмашылыктардыц 6ipi — амортизациясанаты туралы тусшж болып табылады. Б1здщ табыстуралы аныктамамызда амортизация шыгындар секщш тусшдцршедожене табыстан алынып тасталады. Баскаша айтканда,амортизация — тозган капиталды ауыстыру бупнл куш каншатурады деген соз. Салык зацнамасы бойынша, фирма табыссалыгын толей отырып, ic жуз^нде болган шыгындарды ескерш,амортизация молшерш ссептеп шыгарады, ягни капиталдыкигшктерщ сатып алу кез1нде оган толенген багага нeriадeлiнeдi.Инфляция кезендерЛнде кдлпына келтЛру багасы алгашкы багаданартып туседа, сондыктан корпорация табысына салык бойыншаесеп айырысканда амортизация молшер! томендетипп, табыскотсршсдЬ Нотижеанде, экономикалык козкарас тургысынаналганда таза табыс нелге тсн болып турганныц озшде зан табыссалыгын салады, бул капитал иеленуге ынталандырмайды. Осыжене баска ссбсптсрге орай коптеген экономистер корпорациятабысына салынатын салык инвестициялау iciH ынталандырудыбйшре/и деп ойлайды.Инвестициялык салыктык несие — капиталдын жиналуынынталандыратын зан срсжссь Инвестициялык салыктык несие —154

инвестициялык, тауарларды алуга жумсалган ep6ip доллардьщбелгш 6ip мещйерше фирманыц салыктык. телемш кыскартады.Фирма салыкты темендету есебшен жаца капиталды алу барысындаез шыгыныныц 6ipa3 бел тн етейтщщгшен мундайсалыктык uierepiM жуйеа капитал единицасын сатып алу шыгыныныцазаюына жетюзедь Баскаша айтканда, инвестициялыксалыктык несие Рк томендетш, капиталдыц единицасына кеткеншыгынды азайтуга жетюзед1 жене инвестицияларды улгайтады.Кептеген экономистер инвестициялык салыктык несие инвестициялардыынталандырудыц ец 6ip тшщц TecLni болар депойлайды. 1985 ж. инвестициялык салыктык несиешц мелшерлеме-ci10% болды. Сонымен 6ipre, корпорация табысына салынатынсалык мелшерлемесш темендеткен 1986 ж. салыктыкреформа туралы Акт бойынша инвестициялык салыктык несиеде кушш жойган.Капиталдыц тозуы мен cnmipicTi улгайтуга тырысушылык жекенемесе занды тулгаларга ондаркке арналган тауарларды алу кажеттшпнтудырады. Бул процест1 инвестициялау деп, ал сол тауарлардыалуга бол in ген акшаны инвестиция деп атайды.К,азакстан Республикасында инвестицияга колайлы жагдайжасау риш “Шетелдж инвестициялар туралы”, ‘‘Тжелей инвестициялардымемлекеттж колдау туралы” жене тагы баска заццаркабылданган.Экономикалык ойлар тарихынанИнвестициялык корлардыц шведтш жуlicciИнвестицияларды салыктык, ынталандыру дегежм1з —оныц кемепмен саясаткерлертутас суранымды бакылап отыруга боларлыктай куралдардын 6ipi.Мысалы, инвестициялык, салыктык. несиеш арттыру капитал единицасына дегеншыгынды азайтады, инвестиция функциясыныц графиriH оцга карай ыгыстырадыжоне тутас суранымды улгайтады. Осы сиякты, салыктык несиеш азайту,инвестицияларды обден кымбаттандыра Tycin, тутас суранымнын кыскаруынаапарып тхрейдй50-uii жылдардыц ортасынан 70-mi жылдардыц ортасына дейш Швецияуюметл инвестицияларды ынталандыра немесе тежей отырып, тутас суранымдыбакылауга тырысып керген. Инвестициялык корлардыц жуйелер1 деп аталганбул жуйе, кулдырау кезенднде салыктык несие инвестицияларын каржыландырыпотырган. Кашан уюмет чиновниктерше экономикалык осу каркынытомендей бастаганы сезшгенде, олар инвестицияларды уакытша каржыландыругашеилм кабылдайтын. Алайда, уакыт оте келе Швеция экономикалык циклгеыкпал ету ушш инвестицияларды уакытша каржыландыруды пайдаланудан бастартгы жоне каржыландыру шведтж салыктык саясаттыц туракты компонент!болып калды.Экономикалык кубылмалылыкпен курес ymiH инвестицияларды каржы-(ландыруды колдану керек пе? Щрсыпыра экономистер осы саясат журпзшген ею155

онжылдыктын бойында Шисцияда экономикалык. циклдщ амплитудасы томсндепKerri деп санайды. Баскалар, бул саясат жоспарланбаган жоне Kepi нэтижелергежёттаэеда деп ой корытады: мысалы, экономикалык осу каркыны баяулаган кездефирманын и н нести и и ял ы к жэрдем акша Kyryi жоне иниестициялаудын жузегеасырылуын токтатып калуы экономикалык, кулдырауды одан ормсн аскындыруымумюн.Сонымен. бул саясатты журпзудан саддары жстерл1ктей коптурл!, мунын оз!оган бага беруд| обден киындатады___________________________________________К,азакстан Республикасынын “Шетелдж инвестициялар туралы”Зацыныц жаксы жактарымен катар б!рсыпыра айтарлыктайкемшшжтер! де бар. Ол тжелей ерекеттщ aKTici болып саналады.Бул занды колданудыц теяарибес! коптеген косымша зацнамалыкжене зац к ущ бар актшёрда кабылдауды кажет етедь1997 жылы акпан айында Кдзакстанда “Тжелей инвестицияларды мемлекетпк колдау туралы” зац кабылданды, ол айтарлыктайдорежеде жогарыда айтьшган Зацды толыктырды женеcerri жетиццрда де.Зац К,азакстан Республикасындагы тжелей инвестициянымемлекетпк колдау npoiieci барысында туган катынастарды реттейдьОнда тжелей инвестицияньщ мынадай TyciHiKTeM eci бершген— ондай инвестициялар болып инвестициялардыц барлыктурлср! — Кдзакстан Республикасынын егемещц кепшдшпмснбайланысты жене К,азакстан Республикасынын пайдалануынабершген ресми техникалык комек немесе грант аясына юретшинвестициялардан баскалары саналады.Инвестициялык кызмет дегешм1з — инвестицияны жузеге асырупроцеамен байланысты кеешкерлж кызмет;Заттай грант дегегалш — инвесторга акша турщде емес, мснгшктенукукыгымен косып бершетш Кдзакстан Республикасыницмулю немесе MyniKriK кукыгы.Прсферснциялар —атап беру сипатындагы артыкшылык-Тжелей инвестицияларды мемлекетпк колдау мыналардан коршедй— инвестициялык к ы зм ет камтамасыз етудщ занды кепшдшпнен;- жецшджгер мен басымдыктар жуйелерш орнатулардан;инвесторлар алдында Казакстан Республикасынын екшет-Tuiiri бар дара мемлекетпк органнын болуынан.Тжелей инвестицияларды мемлекетпк коддаудыц максаты —тауарлар ецщ’руш жедел дамыту, экономиканыц белд1 секторларындажумыстар мен кызмсттсрда аткару ушш колайлы инвестициялыкхал-ахуал тудыру болып табылады.156

Мак,сатк,а жету nponeci кезшде К,азакстан Республикасымынандай меселелерд1 шереда:1) жаца технологияларды, озат техникаларды жэне ноу-хау(калай жасауды бшу) т.б. ещцрюке ендору;2) iund рынокты жогары сапалы тауарлармен жене кызметтерментолтыру;3) отандык тауар ещцрушшерд1 мемлекеттж колдау женеынталандыру;4) экспортка багдарланган жене импорттык тауарлардын орындарынтолтырарлыктай едедрщтерд! дамыту;5) К,азакстан Республикасыньщ шишзат базасын утымдыжене кешещй пайдалану;6) менеджмент пен маркетингтщ каз1рп едютерш ендару;7) жаца жумыс орындарын ашу;8) жергшкп кадрларды узджаз окыту, олардын шеберлждецгейлерш арттыру жуйелерш ещйру;9) emjipicri кушейтуд1 камтамасыз ету;10) коршаган табиги ортаны жаксарту.Тйселей инвестицияларды мемлекетпк колдау экономиканынбедщ салаларында жузеге асырылады, оньщ Ti3iMiH КдзакстанРеспубликасыньщ Президент! бегатедь“Тйселей инвестицияларды мемлекетпк колдау туралы” Занята сейкесреспубликада инвестициялык жобаларды тшмда тарату ушш жещлдисгермен басымдылыктардьщ мьшадай жуйелер1 жасалынган:1) мемлекетпк заттай гранттар;2) контракт жасалынган сеттен 5 жылга дейт табыс салыгыныцмелшерлемесш, мул1ктерге салынатын жер салыгын непзпмелшерлемесшщ 100% дейш азайту, сондай-ак онан кейшпкезенде 5 жьшга дейш табыс салыгыныц мелшерлемесш, жер салыгымен мугпктер салыгын непзп мелшерлеменщ 50% аспайтындайшамада темендету;3) инвестициялык жобаны жузеге асыруга кажетп импорттыккуралдар, шиюзаттар жене материалдарды толык немесевдшара кеденнщ баж салыгынан босату.Женздщктер мен басымдылыктардьщ аукымы тжелей инвестициялардьщкелемше, жобаны жузеге асыру Mep3iMi бойьшша инвестормшдетгемесше, оньщ езш-ез1 актауьша, экономика секгорыньщартыкшылыгьша жэне баскадай шартгарга байланысты аныкгалады.Кдзакстандагы бекггшген инвесторлардьщ мудделерш коргауушш мемлекет мынандай кепищемелерд1 белгшеген:1) бекггшген инвесторлардьщ жаргылык кордагы ез улесшенемесе шаруашылык cepiKTecTiicreri акцияларына немесе жар-157

гылык кордагы улеспк катысуын немесе шаруашылык cepiKтеспктепакиияларын сату нетижесщде алган капитал, пайданемесе табыстарын, т т с и салыктарын жене баскадай мшдегптелемдерш етеген жагдайда оларга еюм ету кукыгын шектемеу;2) инвестициялык жобага сейкес К,азакстан Республикасыныцаумагында бёкщлгеН инвесторлар о нд ip ген тауарлардысатуды немесе шгоазатгарды таратуды бакылайтын мемлекет кмонополияны курмау;3) инвестициялык жобага сейкес, заннаманын кейб!р ескертпелергненбаска жагдайларда К,азакстан Республикасыныцаумагында бектлген инвесторлар ецщрген тауарларды сату немессшиюзаттарды тарату кезшде бакылау мен багаларды реттеушараларын колданбау;4) бектлген инвесторларга К,азакстан Республикасыныцулттык валютасына жене шет мемлекеттердщ валюталарынабанктен есеп ашуларына жене инвестициялык кы зм ет жузегеасыру ушш каж ет Кдзакстан Республикасыныц улттык валютасынерк1н ©пмш валютага жане ерюн етхмд} валютаны К.азакстанРеспубликасыныц улттык валютасына айырбас жасауларынакедерп келпрмеу, сондай-ак бектлген инвесторларгакатысты валютаны реттеудщ баскадай шектеулерш ецщрмеу;5) инвесторларды коргауга жене К,азакстан Республикасыныцзацнамасына сейкес, олар шыгарылган ешмдердЩ бесскелесукабшеттшктерш котеруге багытталган кедендйс реттеу шараларынжузеге асыру;6) Казакстан Республикасыныц зацдарымсн инвестицияларды,пайдаларды (табысты) дивиденттсрд], кукык жоне зацдымудделсрщ К,азакстан Республикасында коргау;7) К,азакстан Республикасыныц зацдарын бузбаган жагдайда,инвесторлардыц ездерте m ien мул1ктерш менииктпс кукыктарымснбаскаруларын жузеге асыруларына мемлекетпк органдармен лауазымды адамдардыц богст болмаулары.Мемлекеттщ тжелей инвестицияларды ынталандырып, олардытарту мен пайдалану саласында баскару мен шогырландыру саясатынжузеге асыру ушш 1997 жылы Казакстан Республикасыныцинвестициялар женшдеп Мемлекетпк комитет! курылды.Ол осы сферадагы жалгыз дара аткарушы орган болыпсаналады. Комитегп'ц атауы соцгы уакытта б^рнеше рет езгердц.Оныц непзп мшдеттер] мыналар болып табылады:• экономиканын белд1 секторларында тауар ендорущ жеделдамыту, жумыстар мен кызметтер корсетуш камтамасыз158

ету ушш колайлы инвестициялык, хал-ахуал тудырудагымемлекеттж саясатты жузеге асыру;• жаца технологияларды, озат техникаларды жэне ноу-хау(калай жасауды бшу) т.б. ейД1р!ске ецгцру;• iiuKi рынокты жогары сапалы тауарлармен жэне кызметтерментолтыру;• отандык тауар ецщрушшерд1 мемлекеттж колдау жэнеынталандыру;• экспортка багдарланган жэне импорттык тауарлардыцорындарын толыктырарлыктай онд1рютерд1 дамыту;IКазакстан Республикасынын шиюзат базасын утымдыжэне кешещц пайдалану;• менеджмент пен маркетингтщ Ka3ipri эдютерш ещцру;| жаца жумыс орындарын ашу;• жергиикп кадрларды узджаз окыту, олардын шеберлждергейлерш арттыру жуйелерш ецщру;• коршаган табиги ортаны жаксарту.Алга койылган максаттарга жету рцш комитет мынандайнепзп багыттарды айырыкша деп тандайды:• тжелей шетелдж жэне отандык инвестицияларды ынталандыружошнде мемлекет саясатын эз1рлеу;| отандык жэне шетелдж инвесторлармен жумыс icreyжуйесгн жасау, тжелей инвестицияларды ынталандыружэне инвестициялык хал-ахуалды жаксарту жошнде усыныстарэз1рлеу;• тжелей инвестициядагы Кдзакстан Республикасынын экономикасыжоне кажеттшжтер! туралы акпараттык материалдардыдайындау жэне тарату;• тжелей инвестицияларды тарту максатында конференциялар,кормелер жоне баска шараларды уйымдастыру;• тжелей инвестициялардыц есебшен каржьшандыру жэнеоларды тарту жоншен щещщ кабылдауды усынатын инвестициялыкбагдарламалар мен жобаларды зерттеущ жэнесараптауды уйымдастыру;• Казакстан Республикасына тжелей инвестицияларды тартужоншдеп келюсоздерд1 уйымдастыру жэне оларга катысу;• ел1м1здеп инвестициялык хал-ахуалды жаксарту, тжелейинвестицияларды тарту жэне тшмщ пайдалану максатындаКазакстан Республикасынын Зацнамасын жетщщру жэншдеКазакстан Республикасынын Уюметшё усыныстаржасау жэне ецщру;159

• тжелей инвестицияларды THiMfli пайдалану барысын бакылаудыуйымдастыру;• аманаттык корды куру УЩЩ к а ж е т кесторындар менакционерлж когамдар курамын калыптастыруды камтамасызету.Зацныц 5 бап, 2 тармагына сэйкес Казакстан РеспубликасыныцYKiMeTi, К,азакстан Республикасыньщ атынан, КазакстанРеспубликасыныц занды тулгаларыныц шетелдж инвесторларменнемесе шетелдщ катысуы бар кесшорындармен жасаскан кельciM-шарттары бойынша, зац ajcrLmepi бекггкен тортш болган жагдайда,кепшдйс беруге кукыкты болады. Эрине, бундай жагдайдаб1рсыпыра зацга тэуелд1 актшерд1 кабылдауга тура келед1. Кейдекабылданган нормативтж акгщщ зац ережелерщ жокка шыгаратыныда сирек емес. Казакстан Республикасыныц МинистрлерКабинетшщ 1995 жылгы 8 акпандагы “Казакстан Республикасынашетелдж нёсйелерщ тарту бойынша жумыстарды реттеужoнiндeгi шаралар туралы’’ №139 Каулысы жоне осы каулыменбекггшген “Казакстан Республикасына Жетюзшёгш немесс КазакстанРеспубликасыныц кепшдшпне алынатын шетелджинвестициялык жоне тауарлы несиелерд1 тарту, пайдалану женеесепке алу жумыстарын уйымдастыру туралы ЕрежелерГ’ долосылай болады. Бул кужаттарды талдау, барлык параметрлербойынша олардын шетелдж инвестициялар сферасында халыкаралыкережелер мен калыпка сейкес келмейт1ндтн KopceTTi.Кептеген тармактары ic жузшде еленбеЩц, орындалмайды.Мысалы, 1 тармактыц “д” тармакшасында Каржы миниетрщпнде,Экономика министрлтне 6ip ай мерз!м шшде Улттыкбанюмен б1рлесш, казакстандык коммерциялык банкшерге олардыцтеуекелд1 белгсу шарты бойынша инвестициялык жобаныжузеге асыру ушш шетелден алатын несиелерге кепшдемс беружоне казакстандык коммерциялык банктерщ шетелдж несиелергеareHTTiK корсетуге тартатын тертщтерщ жасап, бекггудотапсырган болатын. Бул тортш KyHi бупнге дейш жасалынганжок.Казакстан Республикасы Президентшщ 22 желтоксан 1995жылгы “Жер туралы” зац купи бар Жарлыгы аса вэекп проблеманыкун тертШшен туардь Ол моселемен шетеддж капиталдытартудыц зацды базасын жетицпру тжелей байланысты болатынжене шетелдж капиталдын Казакстанга куйылуы сол меселенщшешшуше (ол —жерге мсншжтж моселеа болатын) байланыстысд1.160

©цщрютж те, ецщрютж емес те, оныц irnimie турган уйлер дебар, салынып койылган, салынып жаткан куРЬ1ЛЬ1стаР турганжер шетелдж азаматтар мен заццы тулгалардыц жеке MeHiuiicrepiболуы мумкш. Heri3ri м1ндеттеме бойынша алуды аткаруга жененепзп мшдеттеме бойынша алуды аткару максатында жылжымайтынмулжке с алынган айыппулды алуга оныц заццы иегеpiHinкукыгын куеландыратындай ипатекалык куелж ез1ршеез1рленбеген жене бершмейдь Ол К,азакстан Республикасы Президентшщ1995 жылгы 25 желтоксандагы “Жылжымайтынмулжтерге жене олардыц мемлелерше байланысты кукыктардымемлекеттж TipKey туралы” зац Kyiui бар №2727 Жарлыгыныц 5бабына сейкес Эдшет министрлтмен ез1рлену1 тию.К,азакстанга шетел инвестициясын кещнен тарату ушш мыналаркажетн:• теуекедщ азайту, теуекел шыгыны каншалыкты кебейгенсайын, инвестициялар соншалыкты азаяды. Теуекелдер: табиги,саяси, зац жене нормативтж базадагы теуекелдер болып келедьЗандардыц езгерулер1 еюуштылык пен сешмаздж тудырады;• туракты кукык KenicTiriH жасау;• инвестициялык зацнамага кайшы келмейтш, валюталыкреттеущ камтамасыз ететш макроэкономикалык саясат;• республикада шагын жене орташа бизнесп колдау;• инвесторларды шошьггатын инфляцияны бакылау;• инвестиция саласындагы улттык жене халыкаралыкзацнама арасындагы айырмашылыктар.1ши жене сырткы инвестицияларды улгайту ушш турактыэкономика, ашык либеральды монетарлык саясат кажет.1999 жылдьщ 9 айыныц корьггындысы бойынша непзп капиталгакелген инвестиция 146,6 млрд. тецгеш курап, еткен жылдыцосы мерз1м1мен салыстырганда 3,7%-ке кебейдь Инвестициялыкколайлы хал-ахуал жене непзп капиталга инвестицияныигерудщ жогары каркыны Батые К,азакстан (ecyi 10есе), Шыгыс К,азакстан (ecyi 32%) жене Атырау (14%-ке) облыстарындабайкалып отыр.1998 жыдцыц кыркуйек айымен салыстырганда 1999 жылдьщкыркуйек айында непзп корларды жасау мен удайы улгайтуженшен шаруашылык журпзуип субъектшер аркылы Астанакаласы аумагында (есу 3,8 есе) жене Алматы каласында (26 есе)каржы келем1 игерщщ.Жетюлжаз инвестициялык белсендшж Акмола (темендеу76%), Мацгыстау (46%-га), Караганды (32%-га), К,ызылорда (32%-га) жене Оцтустж К^закстан (31%-га) облыстарында байкалады.161

1991 жылдын кацгар-кыркуйек айларында тургын уй курылыстарына9,0 млрд. тенге инвестиция багыггалынган, бул дегешщзеткен жылдыц осы мерз1мшдепден 21%-га аз.1999 жылдыц кыркуйек айында кесшорьгндар (уйымдар) женетургындар жалпы коле Mi 134 мыц шаршы метр (еткен жылдыцосы мерз1мшдеп келемнщ 121%-ы) тургын уйлерд1 icKe косты, алжыл басынан 6epi республика аумагында жалпы кeлeмi 704 мыцшаршы метр (99,9%) тургын уйлер кке косылган.Резюме:1. “Капитал” ce3i латын тшнен аударганда “басты” (непзп)дегендц бщщред1.2. Капитал — 1) ецшр1сте пайдаланылатын жабдык, гимаратжене б1ткен курылыстардыц жиынтыгы.2) Жабдык, гимарат жене бтгкен курылыстарды сатып алугбелшген каржылар.3. Капитал: акша, тауар, вцщрлш турлерщде болып келедх,4. Кунды ауыстыру тесш бойынша: непзп капитал, айналымкапиталы болып белшедг5. Меншжпк Typi жагынан капитал: жекеменшпс (жеке,жануялык); ужымдык (кооперативтер, сер1ктест1ктер, б1рлеспктер);мемлекетпк (федеральдык, республикалык, муниципальдык;)аралас; шетелдж.6. Калыптасу кездер! бойынша: менцц’кнк, несиелж.7. Пайдалану багдарлары бойынша: непзп корларды калпынакелттру, кайтадан жасау, курдел1 жендеу; жана кесшорындардысалуга, жумыс icren тургандарын кецейтуге.8. Акша —бул баршага эквивалент бола алатын ерекше тауар.9. Тауар, бул —сатуга арналган, ецбекпц баска ешмдерше немессрынокта акдшга ауыстыру максатында шыгарылган енбек oniMi.10. Капиталдьщ тозуы жене oHzupicri улгайтуга тырысу жекенемесе занды тулгалардын енщрйлтк тауарларды алуларына кажет-TbiiicrepiH тудырады. Бул процесп инвестициялау, ал дал сол тауарлардыалуга белпленгсн акшаны —инвестиция дсп атайды.Кайталауга арналган сурактар:1. Капитал угымы2. Капиталга козкарас эволюциясы3. Акша деген не?162

4. Акша функциялары5. Акша агрегаттарыныц мэшне туош ктеме берщ1здер.6. Капитал козгалысыныц T\pi.7. Н епзп жэне айналым капиталынын TYciHiri8. Ж еке капиталдыц кездер19. Несие капитал.10. Инвестиция мэнь11. Инвестицияныц рольЭдебиеттер1. Курс экономической теории /Под ред. М.Н. Чепурина, Е.А.Киселевой. - Киров. 1994, гл. 13.2. Макконнелл К.Р., Брю C.J1. Экономикс: принципы, проблемы иполитика. - М., 1992, Т. 1,гл. 11-13.3. Общая экономическая теория (политэкономия): Учебник /Подред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1995, гл. 27.4. Экономика: Учебник /Под ред. А.С. Булатова. - М., 1995, гл. 12.5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник / Под ред.А.В. Сидоровича. - М., 1997, гл. 5.6. Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леуский А.И., Тарасевич Л.С.Макроэкономика. СПб., 1997, гл. 3.7. Долан Э. Макроэкономика. СПб., 1994, гл. 5, 6.8. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег/Антология экономической классики. - М., 1992, т. 2.9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. - М., 1994, гл. 9.10. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М., 1993, гл.25,30.11. Хейне П. Экономический образ мышления. - М., 1991, гл. 18.12. Прикладная экономика. Пер. с англ. - Алматы: ТОО “Книга”,1997.13. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.163

8 тарау. 0НД1Р1С ШЫГЫНДАРЫ ЖЭНЕ КЭС1ПОРЫНТАБЫСЫИя, ешнэрсе де тегм атк,аршмайды. К,андайда болмасын кызметтщ куны бар, егер minmiтура магынасында болмаганымен, 6h Bhe6ipнерсенщ орнына баска бгрдецемен шугылданганболар ediic гой деген ceKuidi.Экаунд КласTui/ndi экономика8.1. 6nzripic шыгындарынын мэш8.2. Экономикалык шыгындардын курылымы8.3. Бухгалтерл1к шыгындрдын курылымы8.4. Кэсшорын тецгер!М 1. Пайда мен залалдын ece6i.8.1. Gmiipic шыгындарынын мэшКсз келген экономикалык шеиимнш, непз^нде койылгансуракка кайтарылар жауап жатады: бпдщ мына 6ip немесе баскажобага (б1здщ Ш ЫРЫНЫМЫЗ) жумсаганымыз жене жобаныжузеге асыру нетижесгндё ез шыгынымыздан тыскары алатынымыз(б!здщ ПАЙДАМЫЗ) кандай ара катынаста болуы керек?Кез келген owupicriK единица (фирма) ез кызметшен мумюндтншемол пайда Keprici келедк Пайда Momuepi ею факторменаныкталады:• сураным мен усыным нетижесшде жинакталынатын тауарлардыцнемесе кызметтердщ, багаларымен, бул факторкобше-кеп экономикалык конъюнктуралык сырткы жагдайгатеуедш;• фирманыц emtipic ресурстарын тшмии пайдалануына байланыстыболатын oHAipic шыгындарымен.Экономикалык козкарас тургысынан фирманыц барлык шыгындарын:айкын жене айкын емес деп ею топка белуге болады.1. Айкын шыгындар — ол oaaipic факторларын жене аралыкбуйымдарды жетюзушшерге (сырттан келетш жартылай дайын164

ошмдер) акшалай телемнщ формасын кабылдайтын баламалышыгындар.Мысалы:1.1. жумысшыларга ецбекакы;1.2. сатып алынатын немесе жалга алынган: станок, машина,курал, гимарат, курылыс шыгындары мен телемдер1;1.3. келж шыгындарына телеу;1.4. коммунальдык телемдер;1.5. банктердщ, сактандыру компаниялардьщ кызметтершетелеу;1.6. материальдык, ресурстарды (шиюзат, жартылай дайынешмдер, жабдыктагыш болшектер) телеу.2. Айкын емес шыгындар (имплиценттЬс шыгындар) — олресурстарды пайдаланудагы фирманьщ езше карасты баламалышыгындар ягни ешюмге ештен,е телемейт1н шыгындары.2.1. езше кдрасты ресурстарды raiMfli пайдаланган жагдайдаала алатын немесе “айырылып калган мумюнджтершщ” (алынбайкалган пайдасыньщ) акшалай телемьАйырылып калган мумкшдактер шыгындарынын мелшер! — олресурстарды пайдаланудьщ барша баламалы тесшдершщ енколайлысынан тусетш акшалай TyciM. Мысалы, ЖОО окытушысы63iHin жумысын тастап, “капшыктап сату бизнесше” етпделнс, ондай жагдайда ол ез бизнесшщ шыгынына езшщжогалткан окытушылык жалакысын да косуы керек.Тагы 6ip мысал келт1руге болады. Кесшорын ешюмге ештецетелеместен (сейтш экономика жагынан езшщ меншж neci кукыгынжузеге асыра отырып) езше карасты гимаратты пайдаландыделж, бул ретте ол бул гимаратты 6ipeyre жалга 6epin, оданалынатын акшалай телем мумюндйтнен бас тартады. Бул шыгындарайкын телем ушш мвдетп болып контрактыда корсетшмеген,сондыктан да ол алынбай кала бередЬАйырылып калган мумющцктерд! есепке алу — нарыктыкэкономиканын манызды ерекшелт.2.2. жаксы табыс-кесшкерд1 ез1 тандаган сала кызметше кулшындыратыншагын марапат тер1здьМысалы, кес1пкер станок шыгара отырып, жумсалган капиталына15% пайда алса, онда ол дурыс деп саналады. BipaK егеррынокта станок ещцрушшер кебейш кетсе, сураным азаяды да,тусер пайда 7-9% болады, ондай да кесшкер бул саладан кетуге165

бел байлайды. Пайдасыз саладан (егер сураным туракты болса)“капиталдардыц кашуы” ез кезегшде онын пайда табуын дурысденгейге дейш кетередьСонымен едеттегщен тыс пайда беретш капиталдын салагакуйылуы сол саладагы енщцерге деген езгергсаз сураным жагдайындатабыстылыктын кулдырауына жетюзед1 жене, Kepiсшше,едеттепден темен пайда беретш капиталдын саладан кашуысол саладагы ешмге деген 63repicci3 сураным жагдайындапайдалылыктын жаксы децгейше дейш кетершуше сегтк етедьАйкын (бухгалтерлш) шыгындар плюс айкын емес шыгындар —бул экономикалык шыгындар.Экономикалык шыгындар бухгалтерлш шыгындарды гана емес,сонымен 6ipre ез ресурстарын аса колайлы кесшкержк салагажумсап, одан алуга болатын табысты да камтыйды.вщцрю шыгындарынын мелшерш аныктаудагы экономикалыкынгайдын MBHi “айырылып калган мумкшдактер шыгыны”тужырымдамасымен бершедь1 схема8.2. Экономикалык шыгындардын курылымыБарлык экономикалык шыгындар ею улкен топка белшеалады: туракты жоне айнымалы.Туракты шыгындар — ол мелшер! оншр»с колемше байланыстыемес мынадай шыгындар: рента (ociM), жылжымайтын мулйсгергссалынатын салыктар, непзп капитал амортизациясы, уй-жайдыжал га беру, еюмшшк шыгындар, зайымдар бойынша пайыздар.166

Фирманьщ айнымалы шыгындары emjipic келемше тжелейбайланысты. Оган: шиюзаттын, материалдардыц, арзан багалыжене тез тозатын заттардын шыгындары, оцщрю жумысшыларыныцецбекакылары, ещцрю жумысшыларын елеуметпксактандыруга аударылган акша шыгындары юредь©цщрютщ туракты жене айнымалы шыгындарыныц косындысы“ецщрютж шыгындардьщ жиынтыгын” курайды.Кез келген фирма мейлшше мол жиынтык (жалпы) пайдаалуга тырысады, ал ол пайда, б1здщ каз1р гана кергешм1здей,ощцрю табыстылыгыныц келёмщ дурыс аныктауга байланысты.Шыгындар мен пайда1 кестеЕсептеуФирма owiipici колемшщ варианттары(ешм единицасымен)1. Жинакталган туракты шыгындар(мунда жоне томенде тенгемен)2. Орташа туракты шыгындар(ешмдер единицасына)3. Жинакталган айнымалы шыгындар100 200 300 400 5006000 6000 6000 6000 600060 30 20 15 123000 5000 6000 12000 200004. Орташа айнымалы шыгындар 30 25 20 30 40Жинакталган (туракты жене айнымалы)9000 11000 12000 18000 26000шыгындарОрташа жинакталган шыгындар 90 55 40 45 52Ошм единицасынын багасы 100 90 80 70 60Ошм единицасынын пайдасы 10 35 40 25 8Жинакталган жалпы пайда 1000 7000 12000 10000 4000Ошм шыгарудьщ ертурл! шыгын турлерше аныктама 6epeMi3.Жалпы шыгын —бул ен1мнщ 6ip лепн (партиясын) ецщрудепшыгын, жиынтык шыгын. Сан жагынан олар OHflipic факторыньщбагасын тауардын осы мелшерш ецщру ymiH кажет ететшенддргстщ осы факторынын единицалар санына кебейткенге тецболады.Орташа шыгындар — ол оцщршген тауардын единицасынаесептегендеп шыгындар. Ощцруппге жалпы шыгындар мелшершемес, орташа шыгындар мелшерш бшгеш жен, жалпы шыгындаресушщ тасасында орташа шыгындардьщ темендеу1 мумкш.167

Мелшерш шыгындар — ол тауар оцщрудщ 6ip единицага улгаюыустшдеп шыгындардын ecyi.К,ашан косымша табыс косымша шыгындарга тенескенде,едетте, “мел шерл i табыс мел шерл i шыгындарга тен келедо” делшедьМелшерлиик (шект1) ceTi дегешАШ — ецщрнгп одан epi дамытудыцэкономика тургысынан кажетд жок дегещц бшдаредд.вйтксщ, келеш косымша единицасынын шыгындары сол единицаекелетш табыстан асып кетедьАтап айтканда косымша табыстыц косымша шыгындарментецесу сетшде (оларга “шектшк” жегсн жагдай бередр) фирмажалпы пайданын шыцына шыгады.Мелшерл! (Шею!) шыгындар тужырымдамасы шыгындардыаныктауга мумкшдпс тудырып, оныц мешйерш толык бакылайтындыктанда фирма ушш стратегиялык мацызды болып саналады.Фирма мелшерш шыгындардын кемепмен ендцйсп 6ipединицага улгайтудыц неге тусетщщгш жене ешм шыгаруды 6ipединицага кыскарткан жагдайда фирма канша шыгынды болдыртпайтындыгындел аныктайды.8.3. Бухгалтерлш шыгындар курылымыТауар ощцрудщ шыгындары непзп жене айналым капиталыныцшыгындарымен тжелей байланысты.Бухгалтер/мк шыгындардын баптары Капиталдын шыгын турлср)1. Материалдык. шыгындар MeHUiiKTi капитал шыгындары2. Енбекашга жумсалган шыгындар3. Элеуметтж кажегплi ктерге акшааудару4. Амортизация McHiuiKTi непзп капитал шыгындары5. Тагы баска шыгындар MemjiiKTi жоне заемды айналым капиталыныншыгындары; заемдык непзпкапиталдын шыгындарыБухгалтерлш шыгындар — бул кушшдеп занга сэйкес ешмнщозйиш кунына катысты айкын шыгындар.Бухгалтерлш шыгындардын баптары — ожмдердщ озшдшкундарын курайтын шыгындар баптары болып келсхц.I. Материалдык шыгындарга мыналардыц кундары жатады:• кесшорындар алган шикззаттардьщ, материалдардыц, оларонд1р1лет1И ожмдердщ непзп компоненттер1 болып саналады;168

• калыпты технологиялык процесп камтамасыз ету, буыптую,сактау уиин сатып алынатын материалдардьщ;• арзан багалы жэне тез тозатын заттардын (республикадаоларга: аспаптар, теиктер, мекеме жабдыктарын жэне баскаларынарзан багалы жэне тез тозатын заттарга жаткызуушш Уймет олардын тутыну мерз1мш жоне кундарынбелплейдО;• сол косшорында монтаждауга немесе одан opi ендеугежататын, баска кесшорындардан сатып алынган жабдыктаубуйымдары жэне жартылай фабрикаттардын;• баска кэсшорындар аткаратын жумыстар мен кызметтердщ;• сатып алынган отынньщ жене т.б.II. Енбекакыга жумсалган шыгындар:IIic жузщде орьгадалган жумыска ецбекакы телеу;жумысшыларга заттай телеу тургнде бершетш ешмдердщкундары;• ертурл1 сыйакы, жалакыга косылган устемеакы;• етемдгк сипаттагы телемдер (калыптык жагдайлардан тыскарыжумыстарга, кесштерд! катар аткару, денсаулыкушгн Kayinri жагдайлардагы жумыстар ушш);I демалыска телеу жене т.б.III. Зацнамамен белгшенген нормалар бойынша мшдетп акшааудару — елеуметпк кажеттшкке акша аударуга жатады: жалпышыгын мелшершщ енбекакы телеуге байланыстылыгын аныктайтынелеуметпк сактандыру корына, зейнетакы корына(мемлекеттж жэне мемлекеттш емес, халыкты жумыспен камтукорына). I Материалдык шыгын секщщ (I бел1м), енбекакыгажумсалатын шыгындар (II) жене элеуметтж кажеттшйже акшааудару да (III бэл1м) кэе^порынныц менш1кт1 капитал айналымынпайдаланумен байланысты.Тортшш1 бел) мде керсетшген шыгындар кесшорынныц непзпкапиталын пайдаланумен байланысты.IV. Непзп капиталдын амортизациясы —ол непзп капиталдынкунын онын тозуьша карай сол капиталдын кемепмен ецщрьлетш ешмге кеийру жене осы кунды непзп капиталды одан epiудайы енщру уппн пайдалану nponeci болып табылады.Амортизациялык кор — ол непзп капитал кунынын орнынтолтыруга арналган непзп капиталдын тозу жиынтыгы.Амортизациянын ер жылгы нормасы салык жэне баска дамшдетп телемдер туралы занда белгшенген.\169

“Салык жэне бюджетке баска да мшдетп толемдер туралы” К,РПрезидентшщ Жарлыгында мынадай бап бар:20 бап.Амортизацияльщ акша аударымдары жэне непзп куралдарбойынша шегер!мдер1. вщцрюте пайдаланылатын жене тозуга ушыраган непзпкуралдар женшдеп амортизациялык акша аударымы осы баптыншарттарына сейкес шегеруге жатады.2. Амортизацияга жатпайтын куралдарга мыналар юрмсйдк1) Жер;2) тауарлы-материалдык запастар;3) у с т ш д е п жылы салык салынатын табысты аныктау кез1ндекуны тугелдей алынып тасталатын мулктер.3. Амортизацияга жататын непзп кураддар мынадай шектеул!амортизациялык нормалар мен топтарга бвшнед!.1 2ТоптардьщHOMipiМулнстердщ атауларыI. Кубырлар: пайдалы казбаларды ошпругс жонеондсугс пайдаланылатын мунайгаз кубмрлары,жабдыктар. машиналар жоне механизмдер, компьютерлер.шет аймактардагы керек-жарак жонемэл]меттсруШ ондеу куралдарыЖолдарга пайдаланылатын автотрактор техннкалары;арнайы куралдар, жабдыктар жонекерск-жарактар3. Жещл аитомобильдер: такси, автомобиль кольп'шч жылжымалы курами: жук аитомобильдер!,автобустар, арнайы аитомобильдер мен atrroTipкемслер;онеркоаптщ барлык салаларына, кую«эядцисше кажетл машиналар мен жабдыктар:уста-пресс жабдыктары; электрондык куралдар;курылыс куралдары; ауыл шаруашылыгы маши*налары жоне жабдыкгары. Офистерге арналганжиЬаздар.4. Баска топтарга юрпзшмеген амортизацияланатынактивтер5 1ем1ржсп, тешз жоне озен каш курагдары Култымашиналар жоне жабдыктар: жылу — тсхникалыкжабдыктар, турбпналык. жабоыктар, электр диигателвдер!жоне дизель-генераторлар. Электр беру жоне_________________L байланые курылгылары. ’ 66. Уй-жаЛ. гимарат, курылыстар1 Амортизацня-1 ньщ пайызбенI берпгсн шек*I Teyiii нормасы252015 1_____________ 110817 О

Салык телеугш адам ез бшуше карап, кез келген салык жылыамортизацияныц баска нормаларын колдануга кукылы, 6ipaK олмелшерден жогары болмауы керек.4. 0p6ip топ бойынша амортизацияга акша аудару осы баптьщ3-mi тармагында керсетшгешндей амортизация нормасынколдану аркылы салык салатын жылдыц соцында топтардынкундылык балансымен есептелшедь5. Уй-жай, гимарат жене курылыстарга (будан былай — курылыс)амортизация ер курылыска жеке есешёлшедй, Егер курылысКУНЫ тозу нетижеанде 40 айлык ecenTiK керсетыштентемен болса, онда олардыц кундылыгы агымдык шыгын секщщбагаланады жене шегеруге жаткызылады.6. Салык салатын жылдын соцында топтык кундылык балансынаК,азакстан Республикасы Уюмеп белгшеген кайта багалаудыескеретш нормалар бойынша жузеге асырылатын женемынадай тертште аныкталатын, 6ipaK ол нелден кем емес сомасаналады:1) вткен салык жылыныц соцындагы топтыц амортизациясомасына азайтылган, еткен салык жылы есептелшген, сондайакДел осы баптыц 8 жене 9 тармактарын есепке алгандагыкундылык балансыплюс2) Салык жылгы топка косылган непзп куралдардыц алубагасы бойынша кундылыгы;минус3) Салык жылы бойы сатылатын бага бойынша топтыцнепзп куралдарды сатудан алган сомасы.7. Егер салык жылы шпнде топтагы непзп куралдардысатудан алынган сома, топтыц жыл соцындагы кундылык балансынанасып бара жатса, инфляцияга тузетущ ескере отырып,артык шыккан сома табыска жаткызьшады жене топтыц кундылыкбалансы нелге тец болып шыгады.8. Егер салыктык жылдыц соцында топтыц кундылык балансы10 айлык ecenTiK керсеткштен аз соманы курайтын болса,онда топтыц кундылык балансыныц молшер1 шегершуге жатады.9. Егер топтыц барлык непзп куралдары сатылып кеткенболса немесе жойылса, салыктык жылдыц соцында топтыц кундылыкбалансы шегершуге жатады.10. GnaipicriK максаттар ушш менгшкпк курылыстар женшдепшыгындар жене emtipicriK максаттар ушш кем дегенде ушжьш пайдалануга алынган технологиялык жабдыктардыц кунысалык твлеушшщ жагдайына карай амортизациялык кезецнщ171

барысында кай уакытта болсын амортизациямын калган сомасымелшершде шегеруге жатады.21 бап.Жондеу шыгындары жоншдеп uierepiM1. Эр топка катысты сол топка юрепн непзп куралдардыжондеу шыгындары бойынша uierepiMre жол бершеда.2. 9p6ip салык жылы у ш и осы баптыц 1 тармагына сейкесHierepiMre жататын жондеу шыгынынын сомасы салык жылыныцсоцына топтыц кундылык балансыныц 10 пайызымен шектелшген.3. Осы баптыц 2-mi тармагында белпленген шектеуден асыптусетш сома —топтыц кундылык балансын улгайтады.22 бап.Сактандыру толемдер! жоншдеп шыгындардын шегер1мдер|Сактандыру келю1м-шарттары бойынша сактанушылар телей-TiH сактандыру телемдер!, жинактау келйлм-шарттары женшдепсактандыру жене кайтарым сипатындагы телемдерден баскаларыHierepiMre жатады.23 бап.Геология лык зерттеулерге жэне табигнт ресуретарын игерудщдайындык жумыстарына шыгарылатын шыгындар1. Жер койнауын пайдаланушылардыц геологиялык зерттеулерге,барлау жэне пайдалы казба байлыктарды алудыц дайындыкжум'лстарына шыккан шыгындар, багалау, жайгастыру шыгындарынкоса отырып, жалпы eKiMininiK шыгындарды жене колкойылып толенетш сыйакыга (бонус) байланысты жоне коммерциялыктабу сскицц сыйакы шыгындары амортизациялык акшааудару туриаде жиынтык жылдык табыстан шегершуге жатадыжене жеке топ курайды. Осы топ бойынша амортизациялыкакша аудару пайдалы кен байлыктарын ала бастаган сеттеналгашкы бес жыл бойында непзп курапдардыц 1 тобы амортизацияныцшектеул! нормасы бойынша журпзшеда, куныньщкалган бел1п бес жыл еткен сон жер койнауын пайдаланушыныцкалай карайтындыгымен аныкталынатын норма бойынша келес>амортизациялык кезецнщ кез келген сетщде алынып тасталынады.2. Дел осы бап сонымен катар геологиялык зерттеу, гылымиталдама немссе табиги ресурстарды эксплуатациялау кукыгыналуга байланысты салык толеуцц котерген материалды емес ак-172

тивтер шыгындарына, сондай-ак, жер койнауын пайдаланушылардьщмемлекеттщ контрактш аймакта кетерген тарихишыгындарын етеу ушш ic жуз1нде бюджетке толеген сомасынаколданылады.Кдшан непзп капиталдын кызмет Mep3iMi аякталады женеоньщ тутыну куны жойылады, сол кезде амортизациялык корнепзп капиталдын орнын толтырады.Айталык, курал-жабдыктардьщ кызмет Mep3iMi 10 жыл, алгашкыдагыкуны —50 мьщ тенге болатын. Эр жыл сайын дайындалгантауарларга 5 мьщ тенгеден есептей отырып (алгашкыдагыкуныньщ 1/10), курал-жабдык езшщ тшсп белнтнщ кунын дажойып болады. К,ызмет мерз1мш аяктаган кезде курал-жабдык63iHin кунын толык жояды жене жарамсыздыкка шыгады.Алайда кесшкер тозган непзп капиталды ауыстыруга кажетпкаржыны акша тур1нде амортизациялык кордан ала алатын болады.Непзп капитал уакыты жеип физикалык тозудан баска,моральдык деп аталатын тозу турше де ушырайды. Моральдыктозу деп непзп капиталдын жацадан жасалынган ешмшщ кунынакешпейтш ез куныньщ 6ip белтн жогалтуы деп тусштедьМоральдык тозудыц непзп ce6e6i — гылыми-техникалык проrpecTinжогары каркындылыгы. Моральдык тозудыц ею Typiажыратылады. Bipimui тур ецбек ен1мдш1пнщ ecyi непз1нде непзпкапитал элементтер!шн арзандай бастауына ce6enm i болады. Моральдыктозудыц eidH uii T ypi, пайдаланулары, елпндей, ен1мдердайындауды арзандататын жаца, ете тшмд1 ецбек куралдарыныцшыгуларына байланысты. Сондыктан да жумыс icren турганнепзп капитал imiHapa кунсызданады.Амортизацияныц Ka3ipri кездеп ебден кецшен тараган Heri3riTecum epi болып кундарды б1ркелю туралай шыгынга жаткызу ejxiciжэне тездеплген амортизация эдас1 саналады.Непзп капитал элементтерш б1ркелк1 туралай шыгынга жаткызуэд1с1н пайдаланган кезде, соцгысы барша эксплуатациялыкKe3eHHin барысында тендей улестермен шыгынга шыгарылады.Мысалы, онжылдык кызмет мерз1мд1 жене 100 мыц тецге кундылыктагыкурал-жабдыктар жылына 10 мыц тецге есеппен 10жылда есептен шыгарылады.Бул ед1етщ басты артыкшылыгы есептеп шыгарудыц карапайымдылыгында.Алайда оньщ кемшшктер1 де кеп, олардыц ецмацыздысы — ЕТП-га (гылыми техникалык прогреске) катысты“бейтараптылыгы”. Мундай eflic кезвде амортизациялык норма,едетте, непзп капитал элементтершщ жас мелшерлерш ескер-173

местен жасалынады. Пайдаланылатын ку рал-жабдык жаца манемссе ecici ме — амортизациялык норма берше б1рдей. BipaKКГП-тщ даму жагдайында непзп капитал моральды турде тезесюредг Непзп капитал элементтершщ моральды турде кунсыздануфакторын есепке алу ушш жеделдетшген амортизацияaiuci ойлап табылды жоне практикага белсениц турде ещпршдгЖеделдетшген амортизация едосшщ мэш мынада: жаца ецбеккуралдарын эксплуатациялаудыц алгашкы жылдарында амортизацияушш олардыц кундарыныц 6ip б о л т гана есептен шыгарылады.Ол курал-жабдыктардыц кызмет мерз1мдерше пропорциональдымолшерден артыктау болады. Б1ркелю туралай эдютепсекши, жеделдетшген амортизация кез1нде непзп капиталдыцбарша кызмет мерзшше арналып эр жыл сайын есептен шыгарудынмелшерш нормасы аныкталынады. Алайда, ол алгашкыжылы непзп капиталдыц толык кунына катысты болса, ал келеЫжылдары —олардыц калдыктык кундарына катысты болады.Мысалы, егер онжыллык кызмет мерз1мдеп курал-жабдыктынкуны амортизациялык норма бойынша 100 мыц доллардыц25 пайызына тец болса, онда 6ipim ui жылгы амортизациялыкакша аударудыц мелшер1 25 мыц долларды курайды, еюнш1 жылыда сол 25 пайыз аударылады, 6ipaK есептеу, курал-жабдыктардыцкалдыктык кунынан, 75 мыц доллардан кайырылады,ягни 18,8 мыц доллар аударылады, уппшш жылы 14 мыц доллар(56,2 пайыздан 25 пайыз мыц доллар) жене содан epi карай.Сойтш, уш жыл йпшде, ягни курал-жабдыктардыц кызмет мерз1мдершщуштсн 6ipiHCH аздау уакыт иишде оныц жарты куныессптен шыгарылады.Т уаш ктш п сол, жеделдетшген амортизация Teci/mepi Kepiкету (регрессия) принцитне курылган, ягни акыр соцында непзпкапитал элементтершщ кунын есептен баяу шыгару aoicrepiболып саналады. Алайда олар алгашкы жылдары непзп капиталдыцеуел бастагы кунынын улкен болюн кайтаруды камтамасызетед1, оларды “жеделдстш гендер” деп атайды.Кесшорын амортизацияныц жеделдетшген едгстерш колданаотырып, кыруар пайда! а кенеяедп1. FTIl ыкпалымен непзп капиталды кунсыздандыру салдарынанболатын ысыраптан сактанады.2. Алгашкы 6ip-eKi жылда амортизациялык кордыц улкенб ел тн жедел жинактау аса тшмд! жаца куралды алуга мумкшднеберстшд1'ктен бесекелесу кабшеттшл еседь3. Амортизациялык акша аудару — ол косымша табыснемесе капиталга жумсалган пайыз секши, немесе коешкерлж174

табыс ретшде кандай да 6ip бизнес сферасына орналастыргандайакша квз1.4. Эксплуатациялаудьщ бастапкы кезецшде непзп капиталдыощирютщ агымдык шыгынына жеделдетш жаткызу —ещцргпп капиталды акша капиталына мейшмше тез айналдыругаыкпал етедь5. Салык салынатын пайданьщ коле Mi кыскарады жене, тшсшше,кесшорыннын мемлекетке телейтш салык телем1 азаяды.Амортизациялык корга юрген сомага салык салынбайды, женеол кесшкердщ билеу1нде калады.Амортизацияньщ жеделдетшген тесщцерш пайдаланудан келетштогарыда аталган барлык пайда — ол кесшорыннын амортизациялыксаясатыныц Heri3i болып табылады.Кейде, Tinri, косымша амортизациялык жецщщктер де болады,меселен, KecinopbiH ескершген амортизация нормасынаКосымшалап непзп капитал куныныц белгш 6ip пайызынесептен шыгаруга кукы бар.Калган баска шыгындарга телемнщ epTypi жатады: мениикпкайналым каржысын пайдаланганы ушш (банюге кассалык женебанкшк кызмет корсеткеш ушш комиссиондык), заемдык айналымкаржы (несие ymiH банк пайызы), заемды непзп каржы(жалга толеу). Буган сонымен катар куинндеп заннама бойыншаощцрютщ шыгындарына юрпзшетш бeлгiлi 6ip салыктар меналымдар, ертурл1 бюджеттен тыс корларга теленетш телемдержатады.Барлык аталган шыгын турлер1 тауарларды енд1ру мен таратужотндеп шыгындарга жатады. Осы шыгындардьщ акшалай туciMHeHаздау шыккан сомасы OHiM таратудыц бухгалтерлж табысынбередь Алайда жалпы (баланстык) пайда тауарларды (таратудантыскары операциялар) таратумен тжелей байланыстыемес операциялар табысына (шыгынына) улгайтылуы (азайтылуы)тшс.Таратудан тыскары операциялардан алынган табыстарга мыналаржатады:• кес1порыннын баска KecinopbiH менгшпне катысуынан(KecinopbiHHbiH пайыздан алатын — акционерлйс Kipici) алатынтабыстары;• мул1ктерд1 жалга беруден алатын табыстары;• кесшорынга карызгерлерден шаруашылык келгам шарттарынбузгандыктары ушш алынатын айыппул, eciM, айыптурлершдёп туамдер;175

• шетелдпс валюта операциялары бойынша он багам айырмасы.Таратудан тыскдры операциялардын шыгындарына мыналаржатады:• берген тапсырыстарынан артынша айнып кетушшктенкелетш шыгындар;• токтатылып койылган onaipicTiK куатгар мен нысандардыустауга шыгатын шыгындар;• турып калу шыгыны;• eHaipicriK корлар мен дайын ошщерщ арзандату ысырабы;• сот шыгындары мен торелж шыгындары;• кесшорыннын шаруашылык кел1сш шарттарын бузгандыгыушш несиекорларга телейтш айыппул, ociM, айыптары;• шетелдйс валюта операциялары бойынша Tepic багамайырмасы, баскадай зиян шегу турлерьБухгалтерлык пайда — бул онiMai сатудан келген акша TyciMiмен бухгалтерлж (айкын шыгындар) акдпа TyciMi арасындагыайырма.Мынаны катты ескерте OTyiMi3 жон, кэсшорын кетерген барлыкшыгын бухгалтерлж шыгынга юрпзгле бермейдьНеге? Заннама талабы былай: косшорын жузеге асыратыншыгыннын 6ip 6ejiiri пайда ece6iHeH онд1ршед1. Оган жататындар:1) кос!порыннын баланстык пайдадан толейт1н салыктары:баланстык (жалпы) — пайдага салынатын салык ~ таза пайда;бухгалтерлж пайда.2) таза пайдадан толенетш баска да салыктар мен толемдер: тазапайда —баскддай салыктар мен телемдер: жергшйсп алымдар; деркезшде аударылмаган салык ушш айыппулдар мен ociM;3) заннамамен белпленген банктердщ Hecneci ушш калыптантыс пайыздар;4) мшдетп емес сактандыру жвнiндeri шыгындар (мысалы,нссиёш кайтармау KayinTepiHiH сактандырылуы);5) курылыс, жабдык жоне елеуметпк нысандарды устау(мысалы, тургын уй) женшдеп орындалган жумыс шыгындары;6) баска квсшорындар кызметтерше катысу жене комектесурепнде аткарылатын жумыстын куны;7) косшорын пайдасыньщ есебшен толенетш сыйакы;8) жумыскерлерге материалдык комек:9) жумыскерлерге заннамамен белпленген нормадан тыс толеутолем1;10) кесшорыннын баскадай шыгындары.176

БАЛАНСТЫК, БУХГАЛТЕРЛ1К ПАЙДАБухгалтерлис пайдаБаланстык, =пайдаТаратуданалынганTyciM акшаСатудан алынганбухгалтерлжпайдаСатуданкелгенбухгалтерлжшыгындарСатудантысоперацияларданкелгеншыгынСатудан тысоперацияларданалынган табысБухгалтерлис шыгындар2 схемаОсыган байланысты алгы параграфте бершген, бухгалтерлисжене экономикалык, шыгындардьщ ара катынастарын б1ршамааныктап алган жен.Бухгалтерлж шыгындар —зацнамага сейкес ешмнщ езшд1ккунына катысты айкыншыгындар;Экономикалык Бухгалетрлйс Зацнама бойынша таза Айкын емесшыгындар =БухгалтерлисшыгындарКуипндеп зацнамагасойкес ешмнщезшдцс кунынакатысты айкыншыгындаршыгындар + бухгалтерлис табыска + шыгындаржаткызылатын айкыншыгындарЭкономикалык шыгындар мен экономикалык пайдаларды есептеу+Бухгалтерлис пайдаЗаннама бойын- Кдлыпты пайда- Экошатаза табыска- + ны косканда- + но-(бухгалтерлж) fu айкын емес микажаткызылатыншыгындар лыкайкын шыгындарпайдаЖал-= пыакдиаTyciM iЭкономикалык шыгындарЭкономикалык пайдаЕскерту: сатудан тыскары операциялардан келген табыс жэне шыгысескершмейда.3 схема177

8.4. Кесшорыннын балансы. Пайдалар мен зияндардын eceoi1995 жылдыц 26 желтоксанынан бастап Зацдык, купи барКазакстан Республикасы Президентшщ “®ухгалтерл1к есеп туралы”Жарлыгына сэйкес барша косшорын бухгалтерлж есепкеалу жэне каржылык есеп беру жумыстарын журпзуге мшдетп.Бухгалтерлгк есепке алудын заттары болып: кэешорынныцшаруашылык куралдары, ол куралдардын коздер1, шаруашылыкоперациялары барысындагы куралдар мен коздердщ козгалыстарыжатады.Кэсшорыннын шаруашылык куралдары мыналарды курайды:негЬзгi куралдар — гимараттар, машиналар, жабдыктар, колйскуралдары, кецселйк курал-саймандар жэне баска; олар шаруашылыккызмсттерде оздершщ сырткы турлерш узак уакыт озгертпестен,жайлап есюред1, буныц 93i косшорынга олардынкунын белпленген норма бойынша есюрулерш есепке алу аркылы(амортизация) олардын калыпты кызмет Mep3iMflepi барысында9 p 6 ip iH in алды-алдына аткарган жумыстарына, кызмет-T ep iH e, он!мдердщ озшдцс кундарына косуга мумюндпс бередо;бейматериалды активтер — кундылык багасы бар, узак мер-3iM5i каражат жумсалатын, 6ipaK заттай кунды болып саналмайтыннысандар (жер/Ц, суды жэне баска да табигат ресурстарынпайдалану кукыгы, патенттер, энер табысы, сондай-акбаска да мулЬспк кукыктар, онын шпнде онеркоаггпк жэнеинтелектуальды меншпс те бар). Бейматериалды активтер, непзпкуралдар секщщ, эздершщ бастапкы кундарын белпленгеннорма бойынша тозуын ссксру аркылы (амортизация) олардынкалыпты кызмет мерз1мдер1 барысында onaip ic шыгындарынаKeuiipuiefli;айналым к,аражаты — шиюзаттар, материалдар, жабдыктаушыбуйымдар, бос ыдыстар, отын жоне баскалар ow iipicriH 6ip кимылындапайдаланылады жэне сондыктан езшщ кунын б!рденозшен жасалынатын онЫгс откередь Бул ерекшедж кэсшорынтарапынан удайы жацалануды, жаца материалдык кундылыктардыалып отыруды талап етедь Айналымды каражат тобынаOHflipiCTiH цехтардагы аякгалмаган калдыктары, дайын oHiM,тауарлардын куны жоне арзан багалы, тез тозатын заттар жатады;ак,шалай кдражаттар — кэсшорыннын кассасында сактаулыкаражат сомасы, есеп айырысу, валюталык жэне баска да банкесепшотгарында сактаулы еркш акшалай кдражаттар, сондай-аккунды кагаэдар (акциялар, облигациялар, жинактык сертификаттар,вексельдер) жоне кэсшорыннын баска да акшалай каражаты;178

ecenmecydezi царажаттар (6i3re берешек) — бершген авансбойынша, алган вексель бойынша тауарлар мен кызметтер,ешмдер ymiH дебиторлык карыздар, жауапты тулгалар мойындарындагыжэне баска сомалар;дереказ к,аражаттар — кесшорынныц арнайы корларын куругапайдаланылган сома, турЁнде бюджетке аударылуга тшсппайдадан тускен сома.Кесшорындардыц шаруашылык каражатыныц шамамен алынганкурамын бшп алып, олардын кандай кездерден курылатындыктарымен альшатындыктарын карап керем1з.I. Менилкт! каражат коздер1Жаргылык капитал —кесшорындарды КУРУ кез1нде оньщ кызмет1нкамтамасыз ету ушш курылтай кужаттарымен белгшенгенмолшерде курылтайшылардьщ мул!ктерге акша тур1ндеп салымдарыныцжиынтыгы.Пайда — ошмдерд1 сатудан, жумыстан, кызметтен, материалдыккундылыктардан, таратудан тыскары табыстардьщ шыгындарданасып тускецщгш коса отырып, жыл басынан есеп6epin отырган кезге дейшп аралыкта кесшорынныц шыгындарынанасып тускен табыс сомасы.Арнайы корлар —катан максатты белгшену! бар, олардыц кей-6ipeyjiepi пайдаланьшмаган калдыктарды (тутыну коры) сипаттайды,ал ецщ 6ipeynepi — жиналган коздердщ курамында(жинактау коры) елдекашан пайдаланьшган каражаттардыцкелемдерше карамастан сипатталынады. Олардыц курамынакесшорынныц жумыс процесшде туатын жоспарланбаган шыгындардыжабуга белгшенген резерв коры да юредьРезервтер мен каржыландыру, максатты каржыландырулар жэнеакша TyciMi —дегешм1з кумецщ карыздар, алдагы шыгындар ментелемдер, максатты акша TyciMi, жекешелецщру коры бойыншапайдаланьшмаган резерв сомасы.II. Несиелер жэне баска заемдык каражатБанктердщ несиелер! — банктен кыска мерз1мге жене узакMep3iMre (жабыл маган) алынган сомалар.Заемдык каражаттар — кесшорынныц шыгарган жене сатканKecinopbiH акциялары мен облигацияларыныц сомасы, кыскаMep3iMfli жене узак мерз1мд1 займдар жене баскалар.179

Есеп айырысу жэне баскадай кредиторлык карыздар —тауарлармен кызметтер ушш жетюзушшерге, бершген вексельдер бойынша,енбекакы телеуге алынган аванстар бойынша, сактандырубойынша, бюджетке бершетш жэне баска да карыздардын сомасы.Шаруашылык каражатынын кундылык жэне натуральдызаттайкурамы кесшорыннын ендарютис (шаруашылык) кызметшщерекш ёлтмен аныкталынады, оныц непзш уш шаруашылыкnpoueci курайды:дайындау — ещйргстж жене шаруашылык кажет1, тауарлардысату ушш кажетп He6ip турл1 тауарлы-материалды кундылыктардыалу;endipic — кесшорыннын непзп мшдеп орындалады — еюмдердайындалады, кызметтер кepceтiлeдi, жумыстар орындалады;сату — тапсырыс берушьлер мен тутынушылар алдындакелгсшген мшдеттемелер жузеге асырылады, ал OHiMQi сатудан,аткарылган жумыстан жене керсетшген кызметтен тускен акшалайTyciM есеп айырысатын есеп-шотка аударылады немеседебиторлык карыз туады.Дайындау жене ендорю процесш есепке алу нетижесшде, жоспарлы(сметалык) жене есеп беру керсеткшгтерш салыстыру аркылыунемдеу немесе артык шыгындар, ал сату процесш есепкеалу нетижеанде пайда (табыс) немесе келген зияндар белгипболады. Осыдан Кётп бухгалтерлис есепке алудын басты мшдеттер!болып мыналар саналады:— колдагы бар жене козгалыстагы мулисгерд1, белгшенгеннормага, нормативтер жене сметаларга сейкес матсриалдыкенбек жене каржы ресурстарын пайдалануды бакылаудыкамтамасыз ету;— жедел басшылык пен баскаруга кажетп, сондай-ак инвесторлардын(капитал, каражат жумсаган курылтайшылардын,жеке мениик иелершщ жене тулгалардын), жетюзушшердщ, тутынушылардыц,кредиторлардын, салык жене банк органдарынынпайдалануларына да кажетп кесшорыннын шаруашылыкnpouecrepi мен нетижелер1 туралы толык жене анык акпараттардыкалыптастыру;—iiuxi eHflipicTiK резервтер! табу, оларды icKe косу жене ттмд1пайдалану.Керсетшген мшдетгер ертурл! тесшдер мен амалдарды колдануаркылы бухгалтерлис eceirri ендару кезшде шешшсд!, оныцжиынтыгын бухгалтерлис есептщ aoici деп атайды. Ол жекеэлементтердй камтиды, олардын бастылары болып мыналар са-180

налады: к.ужаттама, тугендеу, есеп-кисаптар, косарлап жазу, баланс,есеп берушшк, багалау жене багаларын есептеп шыгару(калькуляция). Осы элементтердщ еркайсысын пайдалану белпленгензац терт!б1мен дайындалган жене бекггшген THicTi ережелермен,нускаулармен ескертшген. Ещц бухалтерлж есеп едосшщжогарьща аталган элементтерш кыскаша талдап етем!з.К,ужаттама —тап осы бухгалтерлж есепке зацдык куш беретш,арнайы жасалынган шаруашылык операциялар туралы жазбашакуелпс. Бастапкы кужаттар, оныц шйнде машинамен окылатынкагаздардагы акпараттарды жетюзушшер, бухгалтерлж есепкекесшорынныц шаруашылык кызметш толайым жене узджазкерсетущ камтамасыз етедь Есепке тек дурыс реамделген, нактылапайтканда, барлык реквизиттер! толтырылган, стандарттаргасай кужаттар гана кабылданады. Ондай реквизиттерге мыналаржатады: кесшорынныц атауы, кужаттардыц атауы, оныц HeMipi,мезгш, шаруашылык операцияныц кыскаша мазмуны, олоперациялардыц узын саны мен акшалай Typi, сол шаруашьшыкоперацияларга жауап беретш адамдардын койылган кодцары.К,ужаттарга койылатын басты талаптар —кесшорынныц шаруашылыккызметше алдын ала жене агымдык бакылау тудыратынмумкщщкп жене оныц жумыс нетижелерше белсецщ ыкпалжасауын камтамасыз етеиндей кужаттардыц уактысында жасалынуы,акпараттардыц толыктьшыгы мен аныктылыгы.Бухгалтерлж есеп пен бакылауга кажегп кужаттарды дайындайтынкесшорын кызметкер1 олардыц сапасыз реамдел!нуше,бухгалтерияга отюзущ кецпкпргенджгерше, олардыц imiHfleriмел1меттердщ айгаксыздыгына, — сондай-ак зацсыз операциялардыкорсететш кужаттарды жасагандары ушш жауап бередьТугендеу — бухалтерлж есеп тесшнщ элемент! ретшде материалдыккундылыктарды заттай туршде, акшалай каражаттыжене каржылык мЁндеттемелерщ олардыц ic жуз1ндеп жагдайларыменаныктап беруге жол ашады. Тугендеу бухгалтерлжecenri не куптайды, не ескершмеген кундылыктарды, не ж1бершгенысыраптарды, талан-таражга тусгршгенджп, кем шыгудыашып бередк Сондыктан да тугендеудщ кемепмен материалдыккундылыктардыц жене акшалай каражатгыц сакталынуы бакыланады,бухгалтерлж есеп пен есеп берушLnhe мел1меттершщтолыктыгы жене аныктыгы тексершедьЕсепшот пен косарлап жазу. Бухгалтерлж есеп журпзудщ есепшоты6ipTeicri шаруашылык операцияларга агымдык есеп журпзугежене оларды топтастыруга арналган. Шаруашылык куралдардьщep6ip турше жене олардьщ кездерше жеке есепшоттар ашьшады.181

Есепшотгын ею Typi бар: активпк жэне пассивпк. Олар эздершщатауларын жактардыц балансы атауынан алган жэне солардьщмазмундарын керсетедо. Сонымен активпк есепшоттар шаруашылык.каражатын олардын курамы мен орналасуына карап есепжурпзуге арналган, пассивпктер —шаруашылык каражатынын коздершолардын максаттылыгы бойынша есепке алу ушш арналган.Есепшоттардьщ курылымы олардын турлерше карамастан, б1рдейболып келедд — ол ею жакты формадагы кесте, онын сол жатыдебет, он жагы —кредит. Кептеген есепшогтарга айдьщ аягы менбасында кдлдык (сальдо) калу жоне 6ip айга дебет пен кредитбойынша айналым болу тон нэрсе. Мынаны ескеру жэн —есепшоттардьщ 6ipeft курылымы кезшде жактардын (дебет пенкредит) актинпк жэне пассивпк есепшоттары эртурш максатта болады,олар темендеп есепшоггар схемасынан коршш тур.0p6ip шаруашылык операциянын сомасы есепшотка еюреттен жазылады (дебет бойынша 6ip есепшотка жоне кредитбойынша eidHiiii есепшотка), косарлап жазу деп соны атайды. Олкэсшорыннын бухгалтерлж есептеп шаруашылык кызметшщозара байланыстарын кэрсетеда. Мунын сыртында, онын пайдаланылуы— бакылаушылык жагынан улкен MOHi бар, ce6e6i9p6ip ecerrri кезен аякталган кезде мшдетп турде онын тецгер1мд1болуын талап етеда.Казакстан Республикасынын бухгалтерлж есеп туралы куийндепзаннамасына сэйкес кэсшорында ер кун сайын мыцдаган —мындаган эртурл! шаруашылык операциялары отед1. Сол козгалыстыкерсету ушш кесшорында баланс жасалынады. Kecinорынбалансы белгш 6ip кунп кэсшорьганьщ каржысы туралыакпараттардан турады, одетте ол жылдын сонгы кун1не жасалынады.Баланстын ею жагы бар. Сол жагы “каражат ” (активтер) депаталады, ал он жагы “мшдеттемелер мен капитал” деп аталады.Каражат —ол фирмага жататын ресурстар. Ол онын активтер!.Активп есепшоттан оган барлык калдыктар (сальдо) кеипршеда.Мадеттеме — ол заем берушшер экелген ресурстардынкоздер!. Олар жогарыда аталып та етщщ. Кэс1порын ушш ол —м!ндеттеме. Кредиторлар (заем берушшер) косшорын каражаттарынакатысты, онын карыздык м1ндеттемес1ндеп сомасына темкелетшдей мелшерде толем талабын коюга кукылы. Бул пассивтер.Буган naccHBTi есепшоттагы барлык калдыктар Kemiршед1.182

Компаниянын 1999 жылгы 31 желтоксанга жасалган баланстык___________________________есеп 6epyi___________________________АктивПассив (MCHiuiKTi капитал плюсмшдеттеме)Бары 55000 Телем ece6i 60000Дебиторлык. к,арыз 103000 Вексельдер 90000Запастар 75000 Карыздыктар 85000Заемдык жиынтыгы 235000капиталдынМашиналар мен 110000 MeHmiicri капиталжабдыктарРимараттар мен жер 18500 Акциялар 190000Пайда 103000Жиынтыгы 293000Сомасы 528000 Сомасы 5280004 схемаБаланстьщ он жагындагы баска курамдас б е л т — капитал.MeHiiiiicri капиталдьщ ей бастаукез1 бар. BipiHini кез — булакционерлж капитал. Компанияга капитал формасында ресурстарберген инвесторлар, оньщ орньша акциялар алады. Memuiicriкапиталдын екшил KG3i — оныц пайдасыныц 6ip бели! Салыктарды,дивиденттерд1 жене баска кажетп телемдерд1 телеугежарамайтын пайда бел1гшщ “белшбеген пайда” деген атауы бар. Олменшйсп капиталдыц eKiHini Ke3i болып саналады.Кез келген баланс непз1нде мынадай непзп тецбе-тецщкболады: активтердщ куны = барша мщцеттемелердщ куны +кес1порынныц MeHmiicri капиталы.Егер кесшорыннын активтерi (каражаты) мвдеттемелер менMeHmiicri капиталдын сомасына Караганда аздау болса, ондаоныц ce6e6i мынада жатады:АДаражаттын 6ip б е л т жогалган немесе талан-таражгатускен.Б. Бухгалтерлис кате ж1бершген.Келт1ршген тецщк непз1 баланстык тецеспру деп аталады. Олсхемада керсетшген жецш баланс мысалында бершген. Баланстьщсол б о л т — Актив (каражат). Баланстьщ оц б е л т —Пассив (м1ндеттемелер мен капитал).Жалпы пайда ешмщ сатудан тускен акшалай TyciM менешмнщ езо д ж толык куны (ецщруге жене таратуга кеткеншыгындарымен) арасындагы айырма тур1нде керщедьЖалпы пайдадан таза пайдага ету ymiH uierepiM жасау кажет,ец алдымен салыкты алып тастау керек. Онан сон KecinopbiHезшде устап калатын (резервтеп капиталга акша аудару)183

болшбейтш пайданы алу ушш артыкшылыгы бар жэне эдеттепакциялар бойынша тагы да дивиденттерд1 шыгарып тастау кажет.Акция —оны иемденушшщ курылтайшылар каражатына катыстылыгынкуэландыратын жэне дивиденд турвде пайдаданулес алуга (эр жылгы табыстан) кукык беретш кунды кагаз Typi.Зацгерлердш ещрргс шыгындарыныц курылымын, кэсшорындардынбаланстарын 6wynepi жалган экономикамен — куцпндепесеп пен есеп берушшк жуйесшде (шынайы) керсетшетш,жалган нэтиже беретш, жалган экономика болып табылатынресми экономикамен, ягни республикадагы экономикалыккылмыстармен курес ушш эбден кажет.Резюме1. Кез келген экономикалык шеппмшц непзшде: жобаны жузегеасырып болган кезде пайда табамыз ба деген сурак турады.2. Айкын шыгындар — ол ещцргё факторлары мен аралыкбуйымдарды жетюзушшерге беретш акшалай телем турвдепбаламалы шыгындар.3. Айкын емес шыгындар — ол ресурстарды пайдаланудагыбаламалы шыгындар, баскаша айтканда фирманыц езше жататын,ягни фирмага теленбейтш шыгындар.4. Мелшерден тыс пайда беретш капиталдыц салага куйылуысол саладагы ешмгс деген e3repicci3 сураным жагдайында пайдалыктымелшерщ децгейге дейш кулдыратуга жстюзед1, жоне,Kepicimue, шамадан томен пайда беретш капиталдыц саладан кашуысол саладагы ошмге деген езгер1ссЬ сураным жагдайындапайдалылыкты шамага дейшп децгейге котеруге жеткззеда^5. Айкын шыгындар кэсшорынньщ бухгалтер есебщде толыккерсетащш, соцдыктан оны бухгалтерлк шыгындар деп те атайды.6. Бухгалтерлж пайда — алынган туам мен бухгалтерлж(айкын) шыгындар арасындагы айырмашылык.7. Экономикалык пайда —алынган тусш мен экономикалыкшыгындар арасындагы айырмашылык-8. Капитал айналымы дегешмЁз, капиталдыц дейектшжпенфункциональды 6ip формадан (акша, енд1рпш, тауар) баскаформата айналып, кайтадан бастапкы формасына келстш оныцузджс13 козгалысы: Акша — Тауарлар (onaipic факторлары)...Gnaipic... Тауарлар' —Акша'.9. Капитал айналымы — капиталдын ауыспалы айналымы6ipeH-саран акт емес, туракты турде кайталанушы процесс болып184

келедг. А — Т (ещцрю факторы)... 0 — Т — А’ — Т (oHflipicфакторы)... 0 ... Т°.... А0....10. Кесшорынныц капиталы 6ip мезгшде уш турде болуытшс: акша, ецщрпш, тауар.11. Кесшорын кызметшщ табысты болу мумюндт оныц езформасыньщ капитал ауысымындагы уздж аздтне преледг12. Айналмалы капитал — ол тутыну npoueci кезшде кунытугелдей ен1мге етш жене капиталдыц ep6ip толык айналымыкезшде кесткерге акша туршде тугелдей кайтып оралатынецщрпш капиталдыц белт.13. Непзп капитал — ещцрю процесше толык катысатын,6ipaK езшщ кунын ецщршген ешмге оныц тозуына карайбелшектеп берет1н енд1рг1ш капиталдыц б ел т.14. Непзп капиталдыц амортизациясы — непзп капиталдыцкунын оныц тозуына карай ол ецщретш ешмге ауыстыру женеол кунды непзп капиталды кайта жацарту ymiH пайдалану.15. Амортизациялык кор — непзп капиталдыц кунын етеугеарналган оныц тозып бггкен калдыктарыныц сомасы.Кайталауга арналган сурактар1. Айкын жэне айкын емес шыгындарга не жатады?2. Экономикалык шыгынныц бухгалтерлж шыгыннан айырмашылыгы.3. Непзп жэне айналмалы капиталга не жатады?4. Амортизация мен амортизация эдастерше тусш1к бер1щз.5. Тездет1лген амортизацняныц артыкшылыгы неде?6. Туракты жэне озгермел1 шыгындардьщ курамын атаныз.7. Экономикалык пайданын бухгалтерл1к пайда дан айырмашылыгы.8. Зацгерлерге кэсшорын балансыныц 6ijiiMi не уннн кажет?Тест1лер:8.1. Сатып алушыларга медицина тауарларын сатуга руксат бергенгедейшп кушейтшген тексер1стерда талап ететш зандар нет арггырады:а) фармокомпаниялардыц пайдасынб) жаца дершерд1 усынуды жене шыгындарды азайтудыв) жаца дершерге суранымды жене багаларды котеред1г) дамытуга кететш шыгындарды жене багаларды кетеред1д) медициналык кызмет керсетуге суранымды.185

8.2. Айкын шыгындар:а) жабдыктарга, материалдарга, жумысшы кушшеб) ез капиталына пайыз, ез гимаратына жалгерлж толем,кеешкерлж кызметшщ телем!в) 6ip едицина ешмда ощйру шыгыныг) жалакы, шиизат куны, отын, электр энергиясыд) дурыс жауап жок8.3. Непзп жене айналымды болып белшу кай капиталга тен?а) акшалайб) тауарлыв) ещцрпшг) несиелжд) дурыс жауап жок8.4. Непзп жене айналымды капитал болып белшу непзшдене жатыр?а) пайда жасауга катысу си патыб) капитал айналымынын сипаты, кундарды жасалынатынтауарларга Komipy тесшв) материалдык игшжтер мен кызметтердд жасауга катысусипатыг) кунын коюга катысу сипатыд) дурыс жауап жок.8.5. К,ай капитал непзп болып саналады?а) шыгарылатын тауарларга кунды болшектеп белплейпнещпр1стщ 6ipHeme процестерше катысатын капиталб) eHflipic npoueci кез1нде куны озгермей калатыи капиталв) осы OHjupicriK циклда толык колданылатын жене дайындалатынтауарга ез кунын аударатын капиталг) табиги формасы толык озгерепн капиталд) дурыс жауап жок-8.6. Непзп капиталдын курамдас болш болып не саналады?а) гимараттар, курылыстарб) станоктарв) жабдыктарг) OHflipicriK сиымдылыктард) шиюзат186

8.7. Капитал айналымы деген не?а) капиталдардьщ уш кезец аркылы GipiHflen erynepi жене олкапиталдардьщ алмакезектесш уш форманы кабылдауларыб) удайы жацарып туруы, капиталдыц ауыспалы айналымыныцкайталануыв) капиталдыц ецщрю аясындагы жене айналым аясындагыкозгалысыг) айналым аясын капиталдыц OTyiд) барлык жауап дурыс8.8. Айналымныц таза шыгындары кандай кездерден кайтарылады?а) непзп капиталданб) айналымдагы капиталданв) амортизациялык корданг) пайдаданд) зейнет корынан.Эдебиеттер1. Указ Президента РК “О бухгалтерском учете” от 26 декабря 1995 г.2. Указ Президента РК “О налогах и других обязательных платежах вбюджет”.3. Курс экономической теории. Под общей ред. проф. Чепурина М.Н.,проф. Киселевой Е.А. - Кирова, 1997.4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. с англ. Со 2-гоизд. | М.: “Дело ЛТД”, 1993.5. Общая экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общейред. акад. В.И.Видяпина, акад. Г.П.Журавлевой. - М.: ПРОМО-Медиа,1997.6. Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред.А.С. Булатова. - М., 1997.7. Экономическая теория. Учебник для вузов /Под ред. В.Д. Камаева. -М., 1998.8. Учебник по основам экономической теории. /Под ред. В.Д. Камаева.-М ., 1994.9. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Курс лекций для студентоввузов.-М., 1997.10. Основы рыночной экономики. Учебник. Рузавин ГЛ. Пособие длявузов. - М., 1996.187

18811. Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика. - Алматы: Экономика, 1997.12. Барр Р. Политическая экономия. В 2-х т. - М., 1995.13. Макконелл К., Брю С. Экономикс. - М., 1992.14. Мэнкью. Макроэкономика. - М., 1994.15. Самуэльсон П. Экономика. - М., 1992.16. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.17. Прикладная экономика. Пер. с англ. - Алматы: ТОО “Книга”, 1997.18. Соколинский В.М. Государство и экономика. Учебное пособие. -М., 1997.19. Байжомартов У.С. Основы экономической теории. Учебнометодическиерекомендации. - Актюбинск, 1995.20. Аукен В., Жуламанов Р. Специальный курс лекций по макроэкономике.(Институт развития Казахстана). - Алматы, ИРК-АОУ, 1996.21. Долан Эдвин Дж., Линдсей Дэйвид Е. Рынок: микроэкономическаямодель. —М., 1996.22. Гэлбрэйт Дж. К. Экономические теории и цели общества. - М.,1976.23. Войтов А.Г. Экономика. Общий курс. - М.: Маркетинг, 1999.24. Е.Г. Ефимова. Экономика для юристов. - М.: Флинт, 1999.

9 тарау. 0НД1Р1С ФАКТОРЛАРЫНЬЩ РЫНОГЫ ЖЭНЕ. ФАКТОРЛЬЩ ТАБЫСТАРДЫ КЛЛЫПТАСТЫРУМенщ бурын-соцды естггендер'шнщхштде мол табцс —ол бак,ыттыцец жак,сы шипашак,ы (рецепт).Джейн Остен9.1. вцщрмггщ факторлары мен олар тудырган табыстар9.2. Ецбекакы —ецбек багасы icnerri9.3. Пайда жэне оныц ынталандыру рел19.4 К.Макконнел мен С.Брюдыц пайда тужырымдарынанК.Маркетын пайда тужырымыныц озгешелт.9.5 К,азакстандагы нактылы капиталдыц жагдайы9.6 Кэсшорындардыц м1ндеттерь Ужымдык келкйм-шарттардыцжасалынуы.9.1. Оцщргстщ факторлары мен олар тудырган табыстарФирманыц кесшкерлж кызметтщ басты максаты табыс табуболып саналады. вщцрютщ ертурл1 факгорларыньщ табыс табудагырелдер1 кандай? ©Hflipic факторларын белу жене вшмд1пайдалану Teriri кандай? Бул мэселелерд1 карау вцщргс шыгындарымен бага курылуын талдауды логикалык жагынан аяктайды.Нарыктык экономикада табыстарды TyciHflipy ещцрютщ барлыкфакторларын 4 топка белуден тарайды. Op6ip фактордыц табысвкелуге кабшет1 бар.1) Жер. Оцщргстщ тап осы факторы экелетш табысты рентадеп атайды.2) Адам енбепнщ ресурстары. Ол ресурстардьщ келем1биологиялык жэне елеуметтж процестермен аныкталады. 0н-AipicTiH осы факторы экелетш табыс —жалакы. Буган дене енбепжумыскерлершщ жалакысы секщщ, акыл-ой кызметкерлершщжалакылары да юредк3) Кэсшкерлж кабьлеттер жеке топтарга белшёдь Олар калыптынемесе кэсшкерлж пайда тудырады.N189

4) Капитал — ол курдел! игинк (гимараттар, enaipicкуралдары).Кез келген ендЁрю факторынын непзшде акыргы ешм жатады.Oimipic факторынын акыргы ©HiMi косы мша ешм немесетагы да етм дер шыгару болып табылады. Ол етм дер осыфактордын тагы 6ip единицасын екеп косканда, баска факторлар03repicci3 калган жагдайда алынады.Ецбектщ акыргы ernMi косымша ешм шыгару болып табылады.Ол етм дер ецбектщ тагы 6ip единицасын косканда,enaipicTiK шыгындардын баска барлык турлерЁ e3repicci3 калганжагдайда алынады. Дел осылайша, жердщ акыргы ernMi болыпкалган барлык ендарклтк шыгындардын eui6ip e3repicci3 колемдетагы 6ip жер учаскеанщ косылуы нетижесщце жиынтык ешммелшершщ ecyi саналады. Кез келген баска ennipic факторларыушш де солай.Onnipic факторынын багасы елп фактордын соцгы единицасыныцакыргы ешмше тец келеда. Ол сураным мен усынымныцтап Ka3ipri ара катысында колдану табады. Баскаша даайтуга болады. OHflipic факторларыныц багасы сураным женеусыныммен аныкталады, ce6c6i сураным багыты фактордынакыргы ешмдшк багытымен сойкес келедо, тецдцс бага сураныммен усынымныц дел осындай ара катысында etmipic факторларыныцакыргы табыстылыгымен сэйксс шыгады. Onaipicreжасалынган табыс ещцрютеп ep6ip фактордын бага сомасынан азболмауы керек, ягни, кем дегенде ол факторлардыц (ецбектщ,жердщ, капиталдыц) op6ipiHiH акыргы табыстык сомасына тецболуга тию.Капиталга idpic жэне капиталами таза ош мдш п, капиталсалымынын нускаларын тандау, капиталга келетш пайыз.Факторлар жиынтыгынан жасалынган табыстан шартты турдекапиталдыц таза етмдиип болшедг Ол ер жылдын пайыздытабысын байкатады, ол табысты инвестор коре ctui ген жобадагыакшасын сол табыспен байланыстыру нетижесшде табады.Капиталдыц таза ошмдшп дегеншЁз не? Каржылы ондЁрЁсксКараганда каржысыз owupicre отмд! аз шыгару туешпеп нерсе.Капиталды игшктщ кемепмен болатын процестер негурлымОН1МД1 болып саналады. Будан мынадай корытынды жасалугатию — капитал таза ешмдшк касистке ие, онын кемепмен190

амортизациялык, корларга аударылатын барша аударымнан кейшкалатын ет м н щ косымша квлемш ощируге болады. Бул ешмдшкп жыл бойына есептелшген пайыз тур1нде корсету мумкщщйбар.Пайыздык ставка инвестициялык жобалардын рентабельдшкминимумы жэне оларды таза этм дш к ке сэйкес тандаудын куралыболып табылады. Пайыздык ставканын денгеШ капиталсалымыныц ертурл1 нускаларын тандау кез1нде когам пайдаланатыншамшырак болып саналады. Жогары пайыздык ставкаein6ip кщртпей жэне эте унемд1 жобаны тандап алуга жолашады. Пайыз денгеМ жогары болган жагдайларда, эте жогарытаза ош мдш п бар капиталдар косылысыньщ нускасы тандалынадыекен. Б^ртшдеп, откен кезенде капиталды каркындыжинау азайып бара жаткан табыстылыктьщ зац кушш OMipreкайта оралуына карай пайыздык ставка томендейдь Ол капиталдыксалымныц тек, мейлшше томен таза ешмдшпмен сипатталынатынжобаларды жузеге асырудьщ хабаршысы болып табылады.Бул процесте нарыктык пайыздык ставка таза табыстыльщтыцен аз нормасы болады.Егер капитал салымыньщ кандай 6ip нускасы пайыздык ставкагатен келерл1к таза ошмдшкке ие болса, онда ол кесшкерд1кызыктыратын сонгы нуска болып шыгады. Егер таза эшмдшиспайыздык ставкадан тэмен болса, онда оган капитал жумсаудьщешкандай MBHi жок, ce6e6i алынган табыс d im заемдык капиталдыкайтаруга да жетпейщ.Нарыктык ставканын карыздык пайызына Караганда ошмдиппжогары болатын капитал салымыньщ нускалары карыздыкпайыздан артатын (экономикалык пайда) мол пайда бередь Булпайда KecinKepre калады. Мундай пайда кору тандалган капиталдыксалымньщ сети екендтн корсетедь Бул жагдайда кэсшкердебанкке карыздык пайызды толегеннен кейш дивидендакобейтуге болатын пайда мен болшбсгсн пайда калады.Сонымен, капиталдан алынатын пайыздык табыстыц непзшдекапиталдык игшктщ таза ешмдшп жатады. Капиталдык игшнсгщтаза ош мдш п нарыктык ставканын карыздык пайызымен салыстырылады.Бул капитал жумсау нускасын тандаудыц белпс1(критерий) кызмеий аткарады. Карыздык пайыздьщ нарыктыкставкасы Дегешшз акша капиталын пайдаланудьщ багасы жэнекапиталга сураным мен усынымньщ тап Ka3ipri ара катысыкезшдеп оньщ шектеугн (ен аз) табыстылыгы.191

Капиталга аайызПайыздьщ мынадай да аныктамасы (мысалы, Пол Хейнеде) бар:пайыз дегешмЬ — адамдар ресурстарды сатып алатындай акшанытапканша кутт журместен, ол ресурстарды каз1р алуга толейтшбагасы. Пайызды дэл ica3ipri такта ресурстарды иелецщретш устемебага деп те кдрауга болады. Кдз1рп сэтте ресурстарды иемденуадамдардын колдары жетерлйсгей мумкшдйстер спектрш кенейтетуседь Ресурстарды кунделйсп жумсау бщцщ орекст жасауымызгажш мумкшшк ашады, ал ол уакыт откен соц ол бЛздщ табысалуымызга мумюндйс бередо, жэне соньщ нетижесшде алдагыуакьггтын 6ip сэтшде б1здщ баска 6ip жагдайдан repi алатынресурсымыз алдекайда мол болып шыгады. Б1з мундай жагдайдыбайкасак болды, карыз акша алуга умтыламыз. Жэне 6i3 алатынресурсымыддьщ устеме пайызынан алган карызымыздьщ пайызы(ягни капиталдын таза ешмдийпнен аз) кем болып тургандыгынаноны толсп жлбсругс дайьшбыз.Сонымен, пайыздын жылдык, ставкасы улкен кундылыктыкорсетед1. Адамдар оны келер жылдан кутшетгн игшйсгермен салгастырубойынша Ka3ipri колдагы бар игипкке жаткызады. Буданмынадай корытынды шыгару керек: 6ip жылдан кейш алудыкутксн бугшп HiioiKTiH кундылыгын аныктау ушш пайызставкасына сэйкес олардын, кундылыгын темендету кажет.Валюта багасын томендетуБолашак rainiicriH бупнп кундылыгын аныктауга мумкшджберетш валюта багасын темендету npoueci экономикалык шецпмдеркабылдауда манызды рол ойнайды.4%-Ti пайыздын ставкасымсн баз бугш шамамен 96 центт!сактаймыз, жэне ол сома 6ip жылдан сон 1 долларга есед!. Осыданкелш, 6ip жылдан кейш теленетш 1 доллардьщ темендетшгенкуны, Ka3ipri уакытта тек 96 цент курайды. 2 жылдан кеЙ1Нтеленетш 1 доллардьщ темендетшген куны бар болганы 92 центпкурайды. Осыган уксастыкты курдсл> пайыздардын кез келгенKecreci керсетеш, ягни жылдыгы 4%-тж ставкамен акшалай сома20 жылдан кейш 2 сселен артыкка кебейедь Мундай жагдайдаKa3ipri кезде 20 жылдан кейш 6ip долларга толенетш табыстыннарыктык куны кандай болуы керек? Онын агымдык темендетукуны 50 центтен аз болып шыгады.192

9.2. Жалакы - ецбек багасы ретчндеЕцбек eHflipic факторы, айырык,ша тауар болып саналады.Оныц тауарлы формасыныц ерекшел1п бойынша бул ресурс,едеттегщей, толык келемде сатылатын нысан болып табылмайды.Жиынтык ецбектщ 6ip болт (елеуметпк формада) турактылыкпенетюзшмейщ.Ецбек рыногында сураным мен усынымныц ара к,атысы —ецбекакы децгейш аныктайтын жетеюш экономикалык, фактор.Кез келген баска рынок секищ ецбек рыногы ©зшщ тепетецщкжагдайын жогалтып алуы мумкн. (1 схеманы кдрацыз).1 схема193

Енбекакынын нактылы молшсрше баска да факторлар ыклал етеда(тек кана экономикалык емес, сонымен 6iprc саяси, эюмшшк,психологиялык жэне баска да сипатга) (2 схеманы караныз)ЕЦБЕКАДЫНЫ ТАРМАЦТАУФАКТОРЛАР- ЕЦБЕККЕ СУРАНЫМНЬЩ ЖЭНЕ ОНЬЩ УСЫНЫ-М Ы Н Ы к АРА КАТЫ НАСЫ- ЕНБЕК САПАСЫ- Б1Л1КТШ1К ПЕН К0С1ПТ1К ДАЙЫНДЫК- ЖУМЫСТЬЩ АДАМ УШШ ТАРТЫМДЫЛЫК ДЕЦгГЕЙ1НЩ ЖЭНЕ ОНЫН KOFAMflbIK КАЖЕТТ1Л1ПНЩАРА КАТЫНАСЫ (мысалы: АКШ-та к.ок,ыс жинаушылардыненбекакылары — мемлекетпк сектордагы жогары ставкалардьщ6ipi)- АДАМДАРДЬЩ ЭРТУРЛ1 КДБ1ЛЕТТШ1Г1- ТАРИХИ ДЭСТУРЛЕР(халыктардык менталитгср!, калыптаскан тутыну денгей!)- МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ- КЭС1ПОДАКТАР САЯСАТЫ- IPI КОРПОРАЦИЯЛАР САЯСАТЫ2 схемаК,Р-дагы баганыц алгашкы рсформасы нактылы енбекакынынкурт Tycin кетуше соктырды. Бхр жагынан ол солай болуга тшс теCAi. 80-mi жылдардын он бойында “нактылы” табыстардын ecyioaoipicTiH нактылы ocyiHeH асып отырды. Сонин салдарынанхалыктын бар секщценген “амалсыз жинагы” тек кагаз жузшдеболатын. Баганы реттеу практикасынан бас тарту бул бос киялгануктс койган да едг. Баганы соншалыкты улкен масштабта тузеуайтарлыктай денгейде кутпеген уакига болды жонс ол ецбеккел]с]м]ндс алдын-ала каралмаган болатын, сонын н0тижсс!нде1992 жылдын алгашкы айында нактылы енбекакы децгей! куртTycin Kerri. 1993 жылдын coyip — мамыр айларында нактылыенбекакынын д е ц г е Ш ен томенп белпгс дейш xerri, жонс онынсатып алушылык Kymi 1991 жылгы уксас корсстюштщ жартысынанда аз мoлшepдi курады. 1992 жылы тутастай ал ганданактылы енбекакы денгей!, жылдык непзге кайта есептегенде,194

1991 жылдьщ децгеШмен салыстырганда орта есеппен 30%-кетомен болган.1993 жылы ж ал ак,ыны реттеу TeTiri инфляциянын жогарыкаркыны жагдайына ьщгайластырылган болатын. К,азакстандаретроактивй индексациялардьщ практикасы егццршдь Соганкарамастан, нактылы корсетшген жалакынын б1рт1ндеп кетершпбара жаткан инфляция каркынына сэйкес KeuiiKTipiJie женесатылап тузетшу1 себебтен, 1993 жылы накты жалакынынжылдык орташа децгеш тагы да 7%-га темендед!.К,азакстан YKiMeTi жалакы индексациясы инфляцияга ез бетшшеимпульс беретшдМне жене инфляциянын кандай каркыныныцболсын KOTepmyi инфляция процесш спирал бойыншакётеретийне, инфляция каркыны жалакы молшерше есеретепндтне аландаушылык танытты. Сонгы 5 жыл шшдеК,азакстан Республикасынын YKiMeTi жалакыга индексацияжасауды койган.Республикадагы ецбек рыногыньщ конъюнктурасы 6ip жылданастам есепте туратын жумыссыздар саныньщ жене жумыссыздыктынорташа узактылыгы ocyiMeH сипатталынады. 1998 жылдынсоцындагы жагдай бойынша 35 мьщ азамат 6ip жылданастам жумыссыздар катарында болып немесе елдеп баршажумыссыздардын ep6ip жетмшгс! болып т1ркелд1, ал 63 мыцнанастам адам 6-дан 12 айга дейш немесе ep6ip TepTiHmi адамжумыссыз “саналды”. 1998 жылы республика бойынша жумыссыздыктынорташа узактылыгы 6 ай болды.Нарыктык экономикага кошкенде кэсшорындар мен уйымдарeiwpic кэлем1 мардымсыз болганмен енбек елуетш сактап,сондай-ак реттеуге келмейтш коленкел1 рынок биресми жумысбастылыкты кенейтш жасырын жумыссыздык тудырады.Бупндер 'пркелген жумыссыздардын саны енбек рыногында“босап калган” жумысшылар кушшщ аз гана б эл тн курайды, алонын улкен б о л т “тасаланган” болып саналады.Мэжбурл1 демалыстарда журген немесе мэжбурл1 жагдайдаенбекпен толык камтылусыз уакытша жумыста журген адамдардыцтасалы жумыссыздыктары непзп проблемалардыц 6ipi.Енбек жэне элеуметпк коргау министрлтнщ мшпметтерше сэйкес,1999 жылдьщ 1 кантарында ертурл1 экономикалык себептергеорай республикада 584 кесшорын ешм ендорудо толык, 939-ыешм овдйрудо жарым жартылай токтатты, 308-i толык емесжумыс уакыты режимше б1рбеткей кешп. Межбурл1 турде демалыскашыккандар 137,4 мьщ адамга жетп, оньщ 110,1 мьщ195

адамы ак,ысыз демалыска шыкты, бул межбурл| демалушылардын80%-i.1999 жылдыц 1 кантарындагы жагдай бойынша республикадагы жасырын жумыссыздык 3,2%-ды курады (экономикалыкбелсенда журтшылыктын). Алайда, жасырын жумыссыздык,тжелей немесе жанамалай, 500 мын адамды (есегтк) камтыдынемесе ресми т!ркелген жумыссыздардан 2 есе кобейдд.K,a3ipri уакытта жумыссыздыктын шынайы (ic жузщдеп)децгеш белгкяз. Жумыссыздыкка — ол ецбек рыногындагы текресми турде мойындалган адамдар гана емес, сонымен 6ipre жумыс1здеп жургендер де K ip e jx i.Ka3ipri уакытта республикалык енбек рыногында, сапалысипат аспектюшде журпзшген зерттеулер ж о кЕнбек рыногы жалпы жцсгелш зерттелшбей келедь Сойтседагы жумысшы кушшщ рыногы секщда енбек рыногыныцосындай сегментшдеп жагдайы, адамнын ендорпштак кунцнщocyi тургысынан Караганда, теориялык та, методологиялык таacneicrinepi бойынша арнайы зерттеущ талап етед1.Кушшдел нормативтж жене заннамалык база, атап айтканда,“К.Р енбек туралы”, “Халыкты жумыспен камтамасыз ету туралы”,“Ецбекп коргау туралы”, “Ужымдык келкам-шарт туралы”К,Р зандары Ka3ipri ксзснде енбек катынасы мен енбеккауш сЬ дт сферасында бар жене калыптаскан шындыктар менпроцестерда корсетпейдьПессимизм уппн непзп себеп каз!рп кезде колда бар институциональдыкжене нормативтж базанын, сондай-ак нарыктыкэкономиканын жумысын камтамасыз ету ушш кажетп 1скерлжпрактикасынын ал

к,арай багытталынуы керек. Сыйакы беруд1 агымдык ецбекулеамен гана байланыстырып коймай, нактылы жумыскердщкузыреттшгше, елуегпк мумкшщгше жене бшктшшнщ есушебайланыстыру кажет.9.3. Пайда жэне оныц ынталандыру рол!Экономистер жалакы, пайыз жэне рентадан баска табыстыцтертштш санаты — пайда туралы айтып жур. Жалакы ецбекпенкелетш табыс, пайыз капиталдан алынатын табыс, рента жердентусетш табыс болып саналады. Пайда дегешлнз — пайыздыкставка, ренталык толем, жалакыдан, калыпты кэсшкерлж пайда(кэсшкердщ “жалакысы”) устшдеп молшылык. Баскаша айтканда,экономикалык пайданы бщщредь Экономикалык пайда динамикалыкпроцеспен, ецщрютщ жаца техникага ету1мен женеперспективалардыц 6елпс1зд1пмен, монополия проблемаларыменжэне материалдык ынталандыруды тудырумен байланысты.Экономикалык пайда алмауга болады. Айталык, кесшкер текбухгалтерлж шыгындардыц орнын толтырды, езшщ кесшкерлжкызметше калыпты пайда (уксас кесшорындагы менеджердщ ецбекакысыменсалыстырганда), оз капиталына пайыз, езше тикпчжерден жене гимараттан ренталык табыс алды дел1к. Осыныц03i-aK кесшкерд1 шаруашылыктыц осы саласында устаугажеткшкп. Алайда осы аталган турлерден де тыскары табыс —экономикалык пайда алуга болады. Ондай пайда, мысалы,жацалык тапкыштыкпен байланысты. Жацалык табушы —зерекпк, ойлау сонылыгы жене батылдык касиеттер1 бар адам.Ол жаца процесй e3i ойлап табатын галым болмауы да мумкш,6ipaK ол жаца идеяны ещцрюке ецщруге кол жетизедк Буганкептеген адамдар тырысып багады, 6ipaK жещске жететщдер1некенсаяк- Жолдары болган жацашылдар тапкан акшалай табыспайда болып саналады. Эдетте пайда формасындагы мундайтабыстар удайы болмайды, жене акыр соцында олар б1ртшдепжогалады, ce6e6i жацалык тарап кетед1 де, бесекелестер шыгады.Экономикалык пайда белпазджпен жене теуекелджпен байланысты.Мысалы, делдал бидай багасыныц алгы кезенде кетершетшдтнбшп калды. Осыган байланысты ол капиталдыцпайыздык ставкасынан жогары котерщк! табыс табуга кол жетюзедь“БелпсЬдж болмаган жагдайда жиынтык акша TyciMi менжиынтык шыгындар арасындагы кез келген айырмашылык бесе-197

келеспк процесшде успвде жойылады, сейтш пайда нелгс тен;болып шыгады.Пайда алу мумюндт теуекедщ эрекетке, маныэды жаналыккаынталандырады жене ушт еткеш мен нактылы нетижелер арасындагыайырмашылыкты куткен адамдарды ерекшс куш жумсаугаитермелейш” дейдд Пол Зейне, экономикалык пайдагакатысты ой толгап.Gnaipic факторына келетш едеттеп табыстан тыс пайда солкесшкердщ монополиялык жагдайынын нетижеанде алынуымумюн.Калай болганда да экономикалык пайда алуга деген умЁттехникалык прогрестщ, капиталдарды enaipic салалары бойыншакайта белудщ ынталапдырушысы болып табылады.9.4. К.Макконелл мен С.Брюдш пайда тужырымынанК.Маркстын пайда тужырымынын озгеш елтМаркстЁк теорияга сейкес пайда (устеме куннын акшалайформасы) жалданбалы жумыскерлердщ тек кана кол снбек-TepiMeH жасалынады жене жумысшы купйнщ кунынан тыскарыон1м болып саналады. Пайданы капитал иелер] исленедь Капиталиелершщ пайданы (устеме кун) иемденулерш Маркс канау депатаган. Марксшс капиталдык игипктер кун жасамайды, 6ipaK коленбеп тауарга онын бурынгы кунын екеп косады.“Экономикске” сейкес eHaipicriH барлык факторлары онынислерше табыс екследг енбек —жалакыны, капиталдык игшжтер— пайызды табысты, кесшкерлж кабшеггшк —кесшкерлш пайданы,жер —рентаны.Маркс ез назарын табыстардын едш болшбеуше тйстейдГ“Экономикс” салалар арасында ресурстарды утымды белудщTeTiriH, тшмдипктщ ен улкен жетЁсппн берсдь9.5. Кдоакстандагы нактылы капиталдыц жагдайыНепзп корларды жасау мен кайта куруга инвестидиянынболуы жоне оны игеру колемжщ мелшер! — кесшорыннын каржылыкжене иннестициялык мумюндтнщ индикаторы, тжсшше,жалпы экономиканы дамытудын индикаторы болыптабылады. Каржылы активке юрмейтш Казакстанда калыптасканинвестиииянын жеткииктс жогары денгей! жоне инвестиция198

келем1ндеп олардыц айтарлыктай езшдж салмагы, непзшен,материалды емес капитал (59,3%), сейте тура республикада неri3riкапиталды жинактаудьщ жогары каркыны бар деп айтугакелмейд1. Сметалык базйстж баганы кайта есептеу мынаны керcerri:1998 жылы курдел1 курылыстагы инвестицияньщ физикалыккелем! 1955 жылгы капитал жумсау децгешнен аздап канаасыпты, ал непзп кордыц ecyiH сипаттайтын керсетгаш есебшдешартты турде пайдалануга болатын курылыс-монтаж жумыстарыньщфизикалык колем1, TinTi, 1951 жылдьщ децгешнен детемендеп кеткен.Мундай айкын темендеу капитал жумсауды жузеге асырудьщмардымсыз ттм дш гш жене непзп корларды жасауга багытталганкаржы мелшершщ жетамаздйлн куеландырады. Бул,сайып келгенде, мемлекеттщ гылыми-техникалык жене ендьpicTiK елуетше катты Kayin тенд1ред1. Буган мынадай мел1меттеркуелж ете алады. Индексацияны ескергенде енеркесттеп непзпКуралдардыц агымдык куны 1998 жылдыц 6 ip iH iu i кантарына2435,2 млрд. тецгеш, баланстык куны (тозгандыгы ушш шеrepiMi)— 1400,9 млрд. т е ц г е ш кураган. Сейтш, Heri3ri корлардыцтозу дережеа 2435.2 млрд. тецгеш, оныц iiuimje: гимараттарбойынша — 27,8%, курылыстар бойынша — 38,6%, машиналармен жабдыктар бойынша — 51,0%, келж куралдары бойынша —43,2%-ды кураган. Осыныц фонында болымсыз болсадагы непзпкорлардыц жацалану пайызыныц темендеу1, 6ipaK шыгып калупайызыныц ecyi журедь Мысалы, 1995 жылы шыгып калупайызы 2,2, ал жацалану пайызы — 10 болса, 1997 жылы булпайыздар тшсшше 3,1 жене 4,1 болган.Жацалану коэффицентшщ есу каркыныныц мардымсыздыгыжаца техниканыц, технологияныц, жабдыктардыц ецщркке енд1ршукаркыныныц нашарлыгын керсетедь Ал непзп корлардыцшыгып калу каркыныныц темендш п, ецщрюте моральдык женеболмысымен есюрген жабдыктар колданылады деген сез.Есирген, жетшмеген куралдар мен технологиялар тур!ндепкаражат жумсау мен жаракаттанудыц жогары децгеш, тшсшше,ецбек пен капиталдыц томен ошмдш п — К,азакстандагы технологиялыккурылыстыц сапалык езгерю1не (нашарлау жагына),оныц ендаркгпк елуетшщ темендеуше куелж етедк1998 жылдан бастап салалык гылыми-зерттеу институттарыTHicTi ецщр1етерд1 технологиялык жетащцру багытында жаца гылымиталдаулар жасауды ic жузшде токтатты. Мысалы, 1997 жылысалалык F3H (гылыми зерттеу институттары) гылыми-техникалыкжумыстардыц барлык турлерш орындаса |ipreni жене199

колданбалы зерттеулер, жобалау-конструкторлык жоне технологиялыкжумыстар, тэщрибелж енш турдерш езЛрлеу, курылысущщ жобалык жумыстар, гылыми-техникалык кызметтер), 1998жылы олар тек колданбалы зерттеулёрщ гана жузеге асырган. Булорындалган жумыстарды 339,8 млн. тсцгеге кемггкен, ал онынколе Mi 1997 жылгы денге йддн 19,5% гана курады. Бул жагдайдамекеме-жацашылдар инновацияга багытталган (1997 ж. 8,6%-дан1998 жылы 11,5%-га дсйш) ез каржыларын арттырганныц езщце,тапсырыс берушшердщ каражаттары (31,1%-дан 23,3%-га дейш)кыскарган болатын. Бунын e3i 6ip жагынан инновациялык ещмдерендаретщ отандык OHaipicriK косiпорын -туты нуш ыларды нкаржылык киындыктарын корсетсе, екшпп жагынан — олардынсураныстарынын отандык гылыми жацалыктарына зал ал келпрерл1ктейimiHapa шeтeлдiк технологияларга ©Tin бара жаткандыгынкерсетедкКесшорындардьщ кайта куру белсендшпнщ томендшп улттыкецщрю курылымын токтатып коюга прейди жене еншрютщжалпы колем1нде гылым жепспгше суйенетщ ошмдердщ улессалмагын азайтады. Бул — К,азакстан экономикасынын толыкжене oHnipicimn imiHapa жагдайлары мен бесекелеспк кабшет-TcpiniH индикаторы болып табылады.Боршен бурын Кдзакстан экономикасынын бейбн: кездепTeHaeci жок дагдарыска ушырау фактшщ атап отпеуге болмайды.Непзп макроэкономикалык индикаторлардын 6ipeyiHiH индеканщталдау (ЖЮ-жалпы iiiiKi ожм, енсркэсшик вшмдердщфизикалык колем] жене Ka3ipri капиталга бершген инвестициялар)республикадагы узак уакыттан 6epi сакталынып кележаткан, сондай-ак ондагы турактандыру процесшщ тураксыздыгыгскерлис белсендшктщ жагдайларында, узакка созылганэкономика куйзелгстерЛнде улкен проблемалар бар деген корытындыжасауга океп прсйдгКазакстан экономякасын рсформалау ксзщде инвестициялауnpoueci ею непзп фактордын есерще ушырайды: катан бюджетпк шектсуге жоне колайсыз инфляция климатына. Осы жылдаршпнде капитал жумсаудын колем] 72,3%-га кыскарды, ол iuiKiрынок жабдыктарын, курылыс матсриалдарын, мерщгсргик жумыстардыкысымдауга прейдь Инвестициялык кызметп шарпыгандагдарыс кубылысы, ол терен кубылыс, жоне онын онflipicпен icKepniK белсендшп денгей]не жасайтын удемел] Tcpicыкпалы толыктай осы сферанын озще Караганда анагурлым азболып шыгады.200

ЖЮ (жалпы iiiiKi ешм) жене енеркесттж ендЁрюке катыстыузак уакыт бойы сакталынып келе жаткан инвестицияньщ унамсыздинамикасы жалпы iuiici ошщц пайдалану курылымын езгертугесоктырды, жене, c ip e, буньщ салдары узак мерзЁмдЁ сипаталатын терЁздЁ, ce6 e6 i экономикага белшген инвестицияньщнактылы колем! конъюнктура жагдайын тек агымдык сетке ганабелплеп коймайды, сонымен 6ipre алдагы кездерге де белгшейщ.9.6 Кэсшодактардыц м1ндеттер|. Ужымдык шарттарды жасау.Ецбек жагдайын жаксарту, жалакыны котеру жумыссыздармен жумыс ютеушшердщ влеуметпк кетлдш п — кесшодактардыцбасты кызмеп болып саналады. Кэсшодак алдында турганмаксатка жетудщ ец жаксы тэсш — кэсшорындагы эюмшшкпеншарт жэне мемлекет пен аймак децгешнде уюметпенкелЁсЁм жасасу. Мундай келюЁмге кол кою ушш узак epiкажырлы келюсоздер журпзшедь Жумыс берушшер (эюмшийк,жекемешшк) мен жалданбалы жумыскерлердщ объективп мудделерЁсейкес келе бермейдь Жумыс 6epyiui аз каржы шыгарып,мумкщщгшше мол кайтарым алгысы келедь 0цщрю шыгындарыназайтып, ол жалакыдан, техника каушсЁздтнен женеендоркящ экологияга зиянсыздыгынан унем жасауга тырысады.Жалданбалы жумыскерлердщ мудделерЁ буган карама кайшы.Ецбеккерлер мумюцщгшше мол жалакы алып, ецбек жагдайыныцжайлы болуын, ал зиянкес ендЁрЁстерде — жецщщктермен етем телемдершщ бершуш талап етедь Олардыц мудделершустел басындагы келюсез устшде кэсшодак органы коргайды.КелюсездЁ жаксы журпзу ушш кэсшодак кызметкерлерЁ жаксыдайындалулары керек: кажегп зандары бипп, кесшорын icTepiHэюмшшпсген кем бшмеулерЁ тию. Егер олар келЁамге келсе,ецбекшшердщ кукыгын кетвдещцретш шартка кол койылады.Алайда мынадай да болып калуы мумюн — эюмшшк келюсезжурпзуден бас тартады немесе шарт жасаспайды, едце шгерщежасалган келйлмдЁ бузады. Ондай жагдайда кэсшодак езшщ зацдыкукыгын пайдаланып, сотка жугшедь Алайда процес узаккасозылып Keiyi мумюн, ондайда кун тэрпбше ужымдык эрекетмэселесЁ койылады. Олар: митингшер, пикеттер, Tirrri, ереушдертуршде болуы ыктимал.БЁракта жещске жетюзерлЁктей баска да факторлар бар. Ол —кэсшодактыц уйымшылдык децгеш, букаралык акпарат куралдарыменжумыс ютей алушьшыгы, когамдык пиардЁ оз пайдасынакарай аудара 6myi.201

Республикамызда нарыкка ету жагдайында жумыс берушшермен жалданбалы жумыскерлер арасындагы катынастарды реттеумен мудделер келкамш табу кажеттипгт туды. Шарт жасасунауканын тунгыш рет бастаган кесшодактар комитеттершщ терагаларыалдында ужымдык шарттыц эр тарауынын мазмундарыменгана емес, жене сонымен катар эюмшшкпен алдын-алакел1ссэз журпзу рвещше байланысты да, сондай-ак кужаттыноз1н, оныц баптары мен бол1мдерш рефмдеулер бойынша дапроблемалар коп кездеседь Ужымдык кел1ссездерд1 журпзудщережеа 4.07.1992 жылы кабылданган “Ужымдык шарттартуралы” Занда белгтленген.Резюме1. Кэсшорынныц кесшкерлйс кызмепшц басты максаты —табыс табу.2. O m iipicTin ep 6 ip факторы (жер, енбек, кэешкерлж кабшеттийк,капитал) табыс екелерлйсгей (рента, жалакы, кеешкерлжпайда, процентт1к ставка) кабшеттерге ие.3. Енбекакы децгейш аныктайтын басты экономикалык фактор—сураным мен усынымньщ, ара катысы болып табылады.4. Капиталга деген пайыздык. табыс непз1нде капиталдыкигшктщ таза ешмдшп жатады.К,айталауга арналган сурактар1. OHAipic факторлары мен олар жасай тын табыс турлершатаныз.2. Енбектщ шекл ohimi деген не?3. Капиталга пайызды табыс дегенймпз не?4. Капитал жумсау вариантын тандауга баг дар боларлыктайпорее не?5. К,азакстандагы енбек рыногы жагдайын сипаттап бершз.6. K,a3ipri уакытта республикадагы нактылы капитал кандайжагдайда тур?7. КР элеуметпк енбек катынастарын реттейтш зан акттлершатаныз.202

Т е с т е р9.1. Экономикадага кулдырауга байланысты жумысынанайырылгандар жумыссыздыктын мынадай формасымен камгылган:а) фрикциялыкб) курылымдыкв) цикдщг) перманентад) epiicri9.2. Нактылы енбекакыньщ децгей мыналарга байланысты:а) тауарлар мен кызметтердщ бага децгейлершеб) пайда нормасынав) салык салу ставкаларынаг) жумыс уактысыныц узактыгынад) жауаптардыц бЁрде 6ipeyi дурыс емес.9.3. Аталган аныктамалардыц кайсысы “ецбек” санатынсипаттамайды?а) адамныц табигатпен езара ерекегпк процесЁб) аралардыц немесе андардыц жумысыв) ецбек заттары мен ецбек куралдарын адамныц пайдалануыг) ецбек каруын адамныц пайдалануыд) адамдардын саналы, максатка лайыкты кызметтерЁ, солардыцкемектерЁмен олар сырткы табигаттагы заттардыц турлершозгертед!, оларды ез кажеттшктерщ канагаттандыру ушшикемдейдь9.4. Кесшкерлж табыс —ол:а) ете кесшкер бизнесмендер алатын табысб) енерквсшшш-квсшкерлердщ таза пайдаларыв) саудагер-кэсшкерлердщ таза пайдаларыг) каржыгер квсткерлердщ таза пайдаларыд) карызга алган капиталды пайдалану нетижесЁнде енер-Kecinmuiep мен саудагерлердщ карыз пайыздарын телегенненкешнп ездер1нде калатын таза пайдалары.9.5. Жердщ багасы дегешм1з не?а) жердщ акшага шаккандагы куныб) жалдау телемЁв) жер рентасыг) капитадцандырылган жер рентасыд) барлык жауаптар дурыс203

Эдебиеттер1. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под обшей ред.В.И. Видяпина, Г.П.Журавлевой. - М., 1997.2. Мостовая Е.Б. Основы экономической теории. Курс лекций. -Москва-Новосибирск, 1997.3. Теория переходной экономики. Микроэкономика. Ч. I. М., 1997.4. Микроэкономика: Учебник //Под ред. Е.Б. Яковлевой. - М., 1997.5. Томпсон А., Формби Д. Экономика фирмы. - М., 1998.6. Кажамкулов Т. Саяси экономия нeriздepi (окулык). - Алматы:Кайнар, 1991.7. Гайгер Линуд Т. Микроэкономическая теория и переходнаяэкономика: Учебник // Пер. с англ. - М.: Инфра - М, 1996.8. Долан Эдвин Дж., Линдсей Дэйвид Е. Рынок: микроэкономическаямодель. - М., 1996.9. Конституция РК. - Алматы: Жет\ жаргы, 1996.10. Гражданский кодекс РК (обшая часть) // Советы Казахстана от27.01.1995.11. Закон РК “Об индивидуальном предпринимательстве” от 19.06.97 г.12. Закон РК “О государственной поддержки малого предпринимательстваот 19.06.97 г. / Вечерний Алматы, 27 июня 1997 г.13. Прикладная экономика. Пер с англ. - Алматы: ТОО “Книга", 1997.14. Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.204

10 тарау. УЛТТЫК ЭКОНОМИКА ЖУЙЕ ТЭР13Д1Романтика мен поэзия гасырыаяцтаады, экономика менкомпьютер гасыры басталды.10.1. Улттык есепшот жуйеа (УЕЖ) угымы мен оныц po.ii10.2. Жалпы iuiKi ошмнщ (Ж10) мэш10.3. Улттык табыс10.4. Квлецк&м экономика10.1. Улттык есепшот жуйеа (УЕЖ) угымы мен оныц po.iiБул тараудагы м1ндет — экономикадагы жиынтык e H flip icr iмелшерлеу максатында жасалынган улттык есепшоттарды курукезвдеп пайдаланылатын угымдар кешенш сипаттау жене талдауболып табылады.Бул не ушш керек? Бул жеке квсторындарга арналганбухгалтерлж есеп, немесе баска жагдайда, уй шаруашылыгы ушшжурпзшетш есеп сеюдвд когамдык есеп журпзудщ экономикаy m iH дел сол функцияларды орындайтындыгын керсетуге кажет.Кез келген K ecinopbiH H biH жетеюша кэсшорындагы ic барысыньщкалай журш жаткандыгын бшуге ете-мвте ынталы. Бул6 3 i онай-олпы шаруа да емес.Бухгалтерлж баланс жешндеп барлык акпарат кесшорын денгешндедурыс баскармалык шеипм кабылдау ушш аса манызды.УЕЖ де тутастай алганда экономика ушш дел соны аткарады:ол елдщ экономикадагы кан тамырыныц согысын багдарлапотыруга мумюндж бередь Улттык есепшот жуйесше KipeTiHертурл1 керсетюштер 6 i3 r e экономиканын жумыс icTeyiH тжелейаныктайтын факторларды ейгшеп, нактылы уакьгг сетшдепe H flip ic келемш елшеуге жол ашады.УЕЖ — езара байланыстылыктагы статистикалык керсетюштержуйесшщ макродецгейде аякталатын, нарыктык экономикагабарабар улттык есеп.Улттык есепшоттар - e H flip icri, актык ешмда жене улттыктабысты белуд1, кайта белуд! пайдалануды сипаттайтын экономикалык-статистикалыккерсетюштердщ жиынтык жуйесь Та-205

206рихи улттык есеп журпзу жуйесшщ (УЕЖЖ) Ёзашары — улттыктабыс ece6i. Мемлекеттщ экономикалык релшщ белеендшйттуралы Дж. М. Кейнс идеясынын дамуына орай экономистерулттык шаруашылыктагы озара байланыстылыкты зерттеу кажет-TuiiriH мойындаган болатын. 30-шы жылдары улттык табыстыесептеп шыгару, оны белу, жене пайдалану проблемасымен Дж.Стэмп, А. Боули, К.Кларк, С.Кузнец жене тагы баска шетелджipi галымдар шугылданды.Улттык есеп шот жуйеа тунгыш рет Голландияда, Францияда,Германияда, Англияда пайда болды. Кейнс w iM i шаруашылыкпроцестердЁ макродецгейде зертгеудщ статистикалыктеещдершщ орныгуы жешнен керне юл орын алды. Бул реттсКейнсп “улттык есеп журлзудщ eKeci” деп атайды. УЕЖЖпрактикалык талдау жасалынуына Дж. Р. Хикс, Р.Стоун женебаскалар зор улес косты. Улттык есеп жуйесшщ жасалынуыэкономика теориясында жене практикада тецкерк болып шыкты;УЕЖЖ экономистер мен финансистергс экономиканыцкандай да 6ip кызмет туршщ каншалыкты “материалдыгына”карамастан онын кундылык формасын ic жузшде тугелдей каралшыгуга мумюндж бередь1952 жылы БУУ жанындагы экономикалык статистикаженшдеп ксцесшшер тобы “Улттык есеп шот жуйес! жене жолдамакссте” деген методологиялык зерттеуш дайындаган болатын,онын imiwrc жекелеген елдердщ, 6ipiHini кезекте Англия менАКШ-н улттык есеп журпзу тежЁрибслерЁ корытындыланган едкОсы тежЁрибеш талдау нетижеещде БУУ-ныц oHzupicri, oniM менулттык табысты белудщ жене акыргы пайдаланудыц 6ipi3fti есепсхсмасы болып табылатын улттык есепшот жуйесшщ стандарттыжуйеа жасалынган болатын. Мундай б1рыцгай жуйеш жасаудагымаксат ертурл1 елдердщ экономикалык корсеткшпгерш жалгастырумумкщщпн тудыру е/ц, эйтпесе халыкаралык жэне улттык денгейдешаруашылык пен саяси шешш кабылдауда BYY, ХВК (халыкаралыквалюта коры) с е к ш жэне баска халыкаралык уйымлардабюджет курып, оны пайдалануда айтарлыктай киындыктар кездесютурды. 1с жузЁнде BYY УЕЖч улттык статистикалык кыз меттерушш халыкаралык жетекап болды.Улттык есеп жуйеа удайы жетЪццршш отырылады. 1968 жылданбастап улттык есеп салааралык тсцгср1ммен, косшорынстатистикасы — каржылык статистикамен, материалдык агыстар— акшалай агыспен, ал ресурстар (материалдык, енбек жене

каржылык,) езара жене актык нетижелермен интеграцияланыпкеледь K,a3ipri уакытта УЕЖ непзщце турмыс жагдай корceTK im iH нарыктан тыс кызметп багалау аркылы, мысалы, акыргыен1мге бос уакытты пайдалану жэне уй шаруашылыгындагыжэрдем акыны ещцру жолымен есеп айырысуга умтылыс жузегеасырылуда.Улттык есеп журпзу жуйесшщ Ka3ipri кезеццеп талдамасы1994 жылдын 1 акпанында жарияланган БУУ улттык есеп жуйеciHinжетидаршген, жана нускасыньщ жасалынуымен байланысты(бул басылым 21 тараудан туратын 700 бетик том). К,аралыпотырган жаца УЕЖ-не ету TepTi6i сатылык сипатты керсетед1жене ол жуыктагы 10 жылга есептелшген.Улттык есеп жуйеа оньщ ep6ip стадиясында дейектшкпенудайы улгайтуды керсететш кецейтшген статистикалык макромодельболып саналады. Жалпы iiind ешм (Ж10) жене жалпыулттык е т м (Ж У0), улттык табыс, капитал жумсау, акшажинактау, пайда, тутынушылар шыгындары секщщ макроэкономикалыккерсеткшггерд1 корытындылайтын улкен мелшерд1есептеп шыгарудыц к,ажеттшш мемлекеттщ экономикалык релiнiцкушеюшен, экономиканы дамытудыц кыска жене узакмёрзщир: болжауын жасаудыц кажеттш тн тусшуден туган болатын.УЕЖ шешетш непзп мшдет, ец алдымен, теуелйз тауарещцрушшердщ келбеу байланыстарына, ез меш бойынша нарыкканепзделген улттык шаруашылык дамуыныц толык суретшкерсету болып табылады. Соныц салдарынан ец мацызды релкундьшык керсетюшке белшед1, нетижесшде ол ез кызметшебден толык ескеруге жагдай тудырады, онда айкын нарыктыксипат болады.УЕЖ есепшоттардыц жиынтыгы жене тецгер1мдж кесте формасындакурьшады.Белпл1 6 ip KeciKTi уакыт im iH fleri улттык табыстардыц децгейлершсалыстыра кёлш, 6 i3 узак мерз1мш перспективадагыэкономиканыц жумыс icrey iH сипаттайтын кисык сызыкты курастырааламыз: оныц ерлеу немесе кулдырауы улттык табыстыцкерсетишше есер ете алады.УЕЖ максаттары: 1. Ел1м1здщ экономикалык кызмет!н1ц корытындыларынашолу (мысалы, 1 жылга); 2. Болып жаткан ку-jрылымдык езгерютерге шолу; 3. Макроэкономика субъектшершщарасындагы езара байланыс жуйелерше шолу.207

Барлык осы параметрлерд1 бшу ыктималды экономикалыксаясатты жузеге асыруга, сондай-ак халыкаралык статистикалыксалыстыруды жузеге асыруга каж ет.УЕЖ теориялык нёпздерк• материалдык ендарк: сферасыныц жене жалпы ошмжасаудагы кызмет сферасыньщ тецмэндшт;• нарыктык экономикадагы барлык халык шаруашылыгыкешенше мемлекетпк тжелей баскарудын жоктыгы;• нарыктык экономиканын шаруашылык субъектшершщтотелей нактылы озара байланысына непздеу (еш ш ш -QMipmui баскару жуйеешен езгешелжте);• нарыктык экономиканы ез тузету механизм! аркылыреттеу;• ен алдымен, нарыктык инфракурылымды камтамасыз етусферасында жэне жалпы “нарыктык жагдайларды” жасаудамемлекеттж реттеу функциясын сактау.УЕЖ XX гасырдыц 30-шы жыдцарынын соцында шыкты.Кдзакстан УЕЖ-не отуда 1996-1999 ж.ж. жузеге асырды.УЕЖ-де басты назар елдщ экономикалык кызметшщ (табыснемесе шыгын) нэтижелерше аударылады. Демек УЕЖ когамныцэкономикалык денсаулыгынын кестесш жэне оньщ айыгуынаыкпал ететш дурыс саясатты жасауга мумкшдж тудырады.10.2. Жалпы iuiKi ошмшц (Ж 10) мэшМемлекет денсаулыгынын ен мацызды экономикалык индикаторларыныц6ipi —жалпы imici ешм болып табылады.Жалпы imici он1м белпл! 6ip кезецде мемлекет аумагында евд1-ршген акыргы тауарлар мен кызметтердщ барлык сомасын есептепшыгарады, оныц 1ш1нде шетелдж компаииялардшн де, 6ipaKоган елден тыскары жерлерде оцшршген тауар мен кызметтер,тотп, пайдаланылган ресурстар сол елддн азамагтары немесе компанияларынажатса дагы есепке алынбайды.Мысалы, Мексикада курастырылган Hewlett-Packard калькуляторыАКД11 ЖЮ-нш бол1п болып саналмайды, ал Огайодашыгарылган Honda, ЖЮ-нщ бол!п болып саналады. (ЖУО озшеHonda автомобилш емес, Hewlett-Packard калькуляторын камтыганбол ар еда)208

Ж10 ете мацызды статистикалык, керсеткйн болгандыктанездершщ есеп журпзу}не мелЛмет жинаушы уюмет органдары олмел1меттердщ дел болуларына кеп кещл кояды.Алайда ЖЮ -Hi есептеген кезде мыналарды назарга алу керек.1. Ж 10-нщ акшалай елшеу1 жылдык ецщрютщ нарыктыккунын «элшейда. Ж10 акшалай корсеткш болып табылады. Кезкелген елде тауарлар мен кызметтердщ миллиондаган атауларышыгарылады, ал ел оз экономикасынын жагдайын талдауы ушшЖ10 келемш жылдар бойынша салгастыру кажет.2. К,ос есепшотты болдырмау. Ж10-ге тек акыргы ешмдер ганаенд1ршулер1 мумкш. Ж10 — ол экономикамен жыл пшнде ендьршген тауарлар мен кызметтердщ жиынтык куны. Eip ешмд1 еюдурюн жене одан да кеп рет санау аркылы ЖЮ-Hi кобейтш ш -бермес ушш, назарга тек акыргы ешм гана алынады. Мысалкелирейж.5 сатылы eHflipic nponeci барысында косылган кунOttajpic сатыларыМатериалдардын немесе Крсылган кунешмдердщ сатылуыбагасы1. К,ой фермасы 0600=(600-0)6002. Жун ©ндейтш кэсшорын =1000 400=(1000-600)3. Костюмдер шыгарушы =1250 250 (1250-1000)4. Кишдерд! кетере сатушылар =1750 500 (1750-1250)5. К|пмдерд1 болшектеп сатушылар =2500 750 (2500-1750)Сатудын жалпы куны 7100 —Крсылган кун —. 2500Сонымен, косылган кун дегешм1з — фирманьщ жетюзуицценсатып алып, OHiM жасауга пайдаланган шиюзаттары мен материалдарынuierepin тастагандагы фирма енщрген ешмдер келе-MiHiH нарыктык багасы.Фирманьщ ешм уипн телеген акысы мен оны сатудан тапкантабысыньщ айырмасы ep6ip сатьща жалакы, рента теле Mi, ещдргсжене костюмш Tiry nponeciнде осы фирманьщ пайдаланатынресурстары ymiH пайыз бен пайда турщце теленедь209

ЖЮ-ге костющц Tiry мен онын сатылуы канша косты? 7100тенге емес, 2500 тенге, ейткеш назарга тек акыргы е т м н щ куныалынады. Крсылган кунга теленетш салыктын дурыстыгынбакылауды жузеге асыру ушш муны зацгерлердщ бшулсрЁ кажет.3. ОндЁруге жатпайтын мэмлелерд! шыгарып тастау.3.1.Каржылык мэмлелер3.1 Л- Мемлекетпк трансферт телемдерс элеуметпк сактандырутелемдерЁ, жумыссыздарга жэрдем акы жэне ардагерлерге,кембагылдарга жэне тагы баскаларга зейнетакылар. Осы телемдердоалушылар оган жауап ретшде оншрютщ агымдык аукымынжасауга ешкандай да улес коспайды.3.1.2. Жеке трансферт твлемдерЁ деген болады, мысалы, ЖОО(жогаргы оку орындары) студенттерщщ уйлершен алатын айсайынгы жэрдем акдиалары, элде бай туыскандарынан б ipжолдык сыйлар. Бул owiipic нэтижеа емес, жекеменшж 6ipадамныц еюндц 6ip адам га каржы беру aKTici.3.1.3. Кунды кагаздармен мэмлелер, ягни акциялар мен облигациялардысатып алып —сату.4. Ж10-ге тутынылган заттарды сату юрмейдь Олар агымдык©HflipicKe камтылмайды, онда ею рет есептелшш кетер еда. Мысалы,ci3 ушщзд1 сатасыз, 6ipaK онын куны Ж10-ге юрмеШц, се-6e6i ci3 ол уйД1 салган кезде оныц куны ЖЮ-ге юрген болатын.Жалпы улттык ешм — оз ел1м1зде жэне шетелде (елдспшетеддш косшорындар шыгаргандарды коспаганда) экономиканыцулттык субъектшер1 ощцрген косымша куннын барлыксомасы.Ею корсетюштщ арасындагы айырым мынаган саяды — 6ipжагдайда (эцпме ЖУО туралы болганда) сырткы фактор ссксрищщ,еюнгш жагдайда (Ж10) — ескершмейдь Мундай жагдайдамынаны ссксруЁмЁз керек — казЁрп замандагы дамыган слдерде(олардыц сырткы экономикалык белсендшктершщ жогары дэрежелИндс)сырткы экономикалык таскыннын тенгерймдш молmepiсалыстырмалы турде улкен емес. Ж10-гс катысты сауданемесе толемдж тецгер1мнщ барлыгы одетте ±1% курайды.Экономикалык экспансия мен елге сырттан келетш таекындармасшгабтарыныц арасындагы айтарлыктай децгейдел тенеспрунарыктык экономика дамуынын зандылыгын жэне iuiinapaмемлекеттщ реттеушшк функциясын корсетед1.Ж¥0-дЁ молшерлсудщ ею турлЁ твеий бар. BiptHiuici —OHAipicriH рыноктагы барлык онёмён сатып алу ушж кажсти210

барлык, шыгындардьщ сомасы еекщщ Ж ¥0-ге кезкарасты бшд1редьБул — ецщрю бойынша, немесе шыгындар бойыншаЖ¥0-д1 аныктайтын тесш. Екшпй тесш — Ж ¥ 0 ендорю процесщцеалынган немесе жасалынган табыс тургысынан караудыболжамдайды. Бул — T yciM i бойынша, немесе, баск,аша белубойынша, немесе табыс бойынша Ж ¥0-д1 аныктайтын тесш. БулeKi тесщгц ете терещрек талдау олардьщ келш прелетш меншашуга мумкшдж бередк Ж ¥ 0 сол жылдьщ шшде шыгарылганбарша ешмдерд! сатып алуга жумсалган барлык шыгындардьщкосындысы аркылы, немесе сол жылдьщ шпндеп шыгарылганбарлык eHiM келемшен алынган барлык табыстарды косуаркылы аныкталады.Егер буны жай тецгеру формасында карайтын болсак, ондабылай деуге болады:Осы жылы шыгарылгантауарларды сатып алуга 1Осы жылы шыгарылганеншдерден алынганкеткен шыгын коле Miакдиалай табыс.Шын мешнде бул жай тецгеру емес, бул —тепе-тендж. Сатыпалу, ягни, акша шыгару, жене сату, ягни акша алу, шынтуайттапкелгенде 6 ip мемленщ ей жагы T epi3fli. 0H iM ецщруге не шыкты,ол —сол ешмд1 ецщруге жене оны рынокга таратуга езшщ адамижене материалдык ресурстарын жумсаган адамдардыц табыстарыболып табылады.Осы тепе-теццж жалпы экономика ушш де дурыс (1 схема).Оньщ мазмунындагы кыска турдеп 6eKiTiM 6 i3 r e мынаны бшд1ред1,—экономикадагы ецщршген барша акыргы ешм ел шйндепуш турл1 шаруашьшык секторымен: уй шаруашылыктарымен,мемлекетпен жене бизнес немесе шетелдж тутынушыларменсатылып алынады. Схема, сонымен 6 ip r e , сипаттамасына6 i3 кешшрек токталатын, табыс телемше байланысты емес, каражаттардыбелудщ 6 ip -e id турлерш коспаганда, ецщрютщ барлыккелемш сатудан бизнес алатын жалпы акша туймшщвртурл1 ресурстарды жетюзушшер арасында жалакылар, ренталыктелемдер, пайдалар туршде белтетщ щ лн керсетедк Осынаукыскаша ескертущ каперге ала отырып, будан ары карай ертурл1шыгындардьщ турлер1 мен олардан алынган табыстардыц магынасымен менш б!ртшдеп карап корелж.211

Ж ¥0-д1 есептеудщ ёкх тэсш — ощиру бойынша жене табысбойыншаОндору колем! бойынша нетауарлар мен кызметгердоалуга шыкхан шыгындардынсомасы бойынша есептсуУй шаруашылыктарыныктутынушылык, шыгындарыплюсБизнестщ инвестициялык;Табыс бойынша, не тауарлармен к.ызметтер,ш ондорупроцеанде жасалынгантабыстар сомасы бойыншаесептеуТабыс толемЫе байланыстыемес шыгындар ментолемдерПлюсЖалакышыгындары = ЖУО = плюсплюсРенталык. толемТауарлар мен кызметтерд]плюсмемлекетпк сатып алуларПайызплюсПайда] схемаЖ ¥0-д1 шыгындар бойынша мелшерлеу уинн, акыргы о т м д 1немесе кызметтерд1 жасауга ксткен шыгындардын барлык турлершкосындылау кажет.1. Жеке тттынушылык шыгындардын камтитындары: уй шаруашылыктарынынузак уакыт пайдаланатын тутыну заттарынашыгындары, агымдык тутыну шыгындар, кызметтерге тутынушылыкшыгындар.2. Бизнеске инвестициялык шыгындар:2.1. Барлык машиналарды, жабдыктарды, станоктарды женебаска непзп корларды кеешкерлердщ акыргы сатып алулары;2.2.Барлык курылысты;2.3. Басы артык кордагы озгерютер.212

ЖалпыинвестицияларКапиталдыцколем11 кадтарга Ж ¥0-нщ жылдык колем1 31 желток,санга(а) Оскелец экономикаЖалпыинвестиция {АмортизацияКапиталдынколем iТуты ну жонемемлекетпк шыгындарКапиталдын колем11 кацтарга ЖУО-нщ 31 желтоксангажылдык колем!(б) Статикалык экономикаЖалпы Jинвестиция!АмортизацияКапиталдыц Туты ну жоне Капиталдынколем1 мемлекетпк колем!шыгындар1 кацтарга 31желтоксангаЖ ¥0жылдык, келем1(в) К,ыск.артатын экономика2 схема. Оскелец, статикалык жене токыраган экономикавскелец экономикада (а) жалпы инвестиция амортизациядан асыптуседо, ол капиталдыц келемх ecin келе жатканын бщщредц. Статистикалыкэкономикада (б) (жалпы инвестициялар) жылдык еш м колемшвщцру процесшде тутынылган капиталды толык, жаба алады. Токыраганэкономикада (в) жылдык, ен1мде тутынылган капиталды жабуга жалпыинвестиция жеткхтшалз. Нетижесщде экономикадагы капиталдыц келем1кыскарыла бастайды.213

1. Инвестициялар былай болмедка) Жалпы жеке innd инвестициялар устшЁэдел жылгы ещцрЁсбарысында колданылган машиналарды, жабдыктарды, жэне енflipicкурылыстарын алмастыру ушш арналган барлык инвестициялыктауарларды ещцрущ, плюс экономикадагы капиталкелемше косылган кандай да болмасын таза косылымдыкамтиды. Демек, жалпы инвестиция орнын толтыру сомасын да,инвестицияныц эсуш де камтиды;б) таза жеке innd инвестициялар — ол осы жыл бойы езшщорны бар устеме инвестициялар.Таза инвестициялар жэне экономикалык осу. Жалпы инвестициялармен амортизациялардыц — осы жылгы о ширю барысындапайдаланылган ел1м1здщ капитал келеммен арасындагыара катынас экономиканыц ерлеу, токырау немесе кулдыраужагдайда турган, турмагандыгын керсететш жаксы индикаторболып табылады. 2 схемада осы уш жагдайдыц эркайсысы корсетшген.3. Тауарлар мен кызметтерд! мемлекеттщ сатып алуы — кэсшорынныцакыргы ешмше, жоне тжелей сатып алынатын ресурстардыцбарлыгына, ecipece жумысшы кушше шыгатын барлыкмемлекетпк шыгындарды камтиды, барлык мемлекетпк трансферттвлемдер шыгарылып тасталады.4. Таза экспорт —бул отандык тауарлар мен кызметтерге дегеншетелдж шыгындардын шетелдис тауарлар шыгындарынан асыптусудеп айырмашылыгы.Ж ¥0 табыстары бойынша есептеу:1. Амортизация — капиталды пайдаланганына акша белу. Олжалпы жэне таза инвестициялар арасындагы айырмашылык-Амортизация кандай да 6ip табыска устеме болып табылмайды,ол enaipic процесшде тутынылган машиналар мен жабдыктардынболашакта алмастырылуы ушш кызмет етедь2. Жанама салыктар: сатудан, акцизден алынатын салыктар,мулжтерге салынатын салыктар, лицензиялык телемдер, кедснджбаж салыгы.3. Енбек еткендерге мемлекеттердщ, бизнесгщ телейтщдерЁ —енбекакы болып шыгады. Оган тагы да: енбекакыга косылатынертурл! косымшалар, нактылап айтканда, влеуметпк сактандыруга,жеке мсншйспк зейнет корларына жене т.б. толенетжжар нал ар да жатады.4. Ренталык телемдер.214

5. Пайыз.6. Пайда: жекеменипктщ табыстары, корпорациялардьщ пайдалары.Сонымен, ецщрю жагдайы жалпы улттык ешм (Ж ¥0) мелuuepiMeHсипатталады.Нактылы Ж ¥ в — ол агымдык багадагы Ж ¥9.Шынайы ЖУО — ол бага индекс! ыкпалынан тазаланганЖ ¥0. Бул езгермейтш багадагы, ягни базистис жылдын багасындагыЖУО. 2000 жылдын шынайы ЖУО алу ушш, оныбазиспк жылдыц багасымен багалауымыз керек, оган 1991жылды алуга болады.Шынайы Ж ¥0-ге белшген жене 100-ге кебейплген нактылыЖ ¥0 — сол Ж ¥ 0 дефляторы болып кершедь Дефлятор баганьщжалпы денгешнщ немесе акша куныныц e3repyiH керсетедь Оныинфляцияньщ жалпы индекс! деп санауга болады. Ол 6i3reбаганьщ орташа ерекет1 туралы TyciHiK бередьЖУО-нщ нактылы жене шынайы керсеткшггерЛмен катарешмнщ елуетпк шыгарымыныц керсетгагш — елуетпк Ж ¥ 0 бар.0HiMHiH елуетп шыгарымы — ол барлык ресурстарды толыктарту жагдайда кол жететш ешм шыгарудьщ децгеш.Экономикалык едебиеттерде таза улттык ешм (Т¥0) дегенкерсеткш т жш колданады. Егер Ж ¥0-ден амортизациялыкаударымды merepin тастасак, T Y 0 алынады.К,азакстан экономикасынын курылуындагы Ka3ipri кезендеэкономикалык есу мен курылымдык кайта курылу меселелер1алга шыгып отыр. Дагдарысты жену жене есуд1 жанарту ушшэкономиканы калай баскару керек деген сурактарга жауап берербурын, ен алдымен агымдык жагдайды дурыс багалау кажет.К,азакстан 90-шы жылдардьщ басынан экономикалык есудщдагдарысы мен экономикада курылымдык шгершеушиикп бастанеткерш келедь Отандык экономиканын реформалану процесшщетуше айтарлыктай ыкпал керсеткен дагдарыстыц баска THirrepiбойынша да мелiметтер келйршуде.Экономикалык есудщ дагдарысы деп елемдж практикада жалпышиа eHiM (Ж10) eHflipiciHiH жалгаскан уш жыл бойында 9%-га темендеу1 алынады. К,азакстандагы экономикалык есудщ дагдарысы,Ж10 ещпруде, 1998 жылы одан бурынгы 1991 жылменсалыстырганда 31,2% болды. Осыньщ ез1нде сол кезецнщ енбойында ер жылдары Ж10-нщ ертурл1 теренджтеп кулдырауы215

байкдпды, сонымен 6ipre экономикалык ©судщ болар-болмас“ шолпылы” да естшш калды.1991 жылдан 1995 жылга дейш кейб1р туста кулдырау урдгciHiHтурактылыгы болды: физикалык колемнщ индекс! 69%-дыкурады. Ж10-нщ оте темевдеу1 1991 жылы болды. (Алдынпыжылдармен салыстырганда 11%-га) жене 1994 жылы (1993жылмен салыстырганда 12,6%-га). 1995 жылы Ж10 кулдырауыбаяулады (кулдырау 8,2%-ды курады), ал 1996-1997 ж.ж. шамалыэкономикалык осу байкалды (тшсшше 0,5% жене 1,7%). Айтакету керек, керсетшген экономикалык орлеу oHaipiciiH алгыжылдардагы кулдырауларынын орындарын толтыруга жеткшкпбола алмады (Ж10 2,5%-га темендеда). 1999 жылдын 1-ш1 жартыжылдыгында Ж10 шынайы колемшщ кыскаруы отксн жылдындел осы кезещмен салыстырганда 3,3%-ды курады, ал 9 айдынкорытындысы бойынша салыстырмалы турде турактану байкалды(100,3%).1998 жылы Ж10 жалпы темендеу1 1990 жылмен салыстырганда(Ж10 жогары келем1мен) —39%-ды курады. Сонымен, КдзакстанРеспубликасындагы жалпы узак мерзиадц экономиканы дамытубагыты айтарлыктай Tepic кулдилаумен сипатталынады, бул экономикалыктсрсн дагдарысты бщщредь Мундай улкен кулдырауданшыгу ymiH айтарлыктай уакыт аралыгы кажет. Егерболашакта сл экономикасы жыл сайын 3,5%—4%-га оседа депболжалдасак (осудщ бул каркыны 1991-1998 ж.ж. кезецшде дамыганелдсрде шынайы Ж10 орташа осушен жогары, 6ipaK осыкезендеп дамып келе жаткан елдердщ THicTi мелшершен томен),онда ic онга басканнын езшде б1здщ экономикамыз 1990 жылдындецгсШне 2010 жылы жетедк Мынаны да ескерте кстел1к —1998 жылы К,азакстандагы Ж10 ещцру колем! 1983 жылдын денгейшетецееп.1991-1998 жж шынайы Ж10 кыскаруы экономиканын непзп салаларындагыкулдыраумсн байланысты болды. Мысалы, 1998 ж енеркеейпепфизикалык колемнщ инлека 1990 ж салыстырганда 48,9%,ауыл шаруашылыгьщда 41,1%, курылысга — 15,0% (1991 ж. салыстиргацда),сауддда —48,2% бодцы.216

10.3. Улттык табысБ!з ресурстарды жетюзушшердщ пайдалануга берген жер, жумысшыкуш!1, капиталдан алынатын табыстьщ кандай болатындыгын,сондай-ак сонын кемепмен сол жылдьщ таза ешмшжасайтын баскарушылык дагдыны аныктауга ете мудцел1м1з.Баскаша айтканда, enaipic ресурстарын тутыну тургысынанКараганда ещйрютщ сол таза келем1 когамга каншага туседьБизнеске салынатын жанама салык экономикалык ресурстардьщагымдык улесше ееер бермейтш ТУ 0-нщ жалгыз дара компонент!болып табылады. Ескерте кету керек, мемлекет бизнескетусетш жанама салыктарды алмастыруга e3i алатын ештецеш деещйрюке т!келей коспайды, ягни мемлекет экономикалык ресурстардыжетюзуцй болып табылмайды. Сонымен, сол жылдьщOHflipic барысында Ж ¥ 0 келемшен алынатын жалакынын, ренталыктелемнщ, пайыздьщ жене пайданьщ жалпы керсетюшшаныктау ушш ТУ0-ден бизнеске салынатын жанама салыктардыiiierepin тастау керек. Осьшайша алынган корсетюш улттык табысболып аталады. Ресурстарды жетюзушшердщ козкарастары тургысынанол табыс елшеуши болып табылады, оны олар агымдыкещйрюке катысудан алган-ды. Компанияньщ кезкарасы тургысынанулттык табыс enaipic факторларыныц немесе ресурстардьщбагаларын влшеугш болып табылады: улттык табыс солжылдьщ ещйрю келемш жасауга кеткен экономикалык ресурстардьщнарыктык багасын керсетед!.Улттык табыс, сонымен катар, амортизациялык телем менбизнеске тусетш жанама салыктан езге белудщ барлык турлершкосу аркылы алынган табыстар бойынша Ж ¥ 0 ece6i аркылыаныкталынуы мумюн. Табыс алумен байланыстылыгы жок, телемнщeKi турш шегерген сон калатын Ж ¥0-H i белудщ жетЁ Typiулттык табысты курайды.10.4. Букпантай экономикаБукпантай экономика деп, ол жешндеп статистикалык акпараткопе-кернеу жасырын калган немесе эртурл! себептер бойыншашаруашылык етугш субъектшщ ресми есебшен бурмаланатын кезкелген экономикалык кызметтщ турлерш TyciHy керек. Букпантайэкономиканьщ пайда болу себептер! ертурлЁ болуы мумюн.Ол удайы бизнес субъекпсшщ жаман ойларынан туа бер-217

мейда, букпантай экономиканын тууына кеп жагдайда ресми ею-MeTTiH бакылаушы органдарынын нашар жумыс icreynepi деыкпал етедьЕн алдымен айтарымыз, букпантай экономиканын пайда болуыжене жаппай дамуы шаруашылык етуш! субъектшер менэкономиканы реформалау жылдарындагы жеке кесткерлер санынынкурт осуше, сондай-ак кесшкерлж пен бизнес саласындагыкатынастарды реттейтш кептеген зан акгшёрщщ жетиццршмеушебайланысты болып отыр. Мундай фактшердщ катары наузак уакыт бойы ел1м1здеп шагын жене усак бизнестщ кукыктыкмертебелершщ аныкталмагандыгын жаткызуга болады.Букпантай бизнестщ дамуына салык салу жуйесшщ еюуштылыгынажене каржылык есеп беруш in сеюмйздтне оз ыкпалынжасаган салык заннамасы мен фискальдык (казыналык)саясаттын жетшмегендт де б1ршама рол аткарды.Екшшщен, Кдзакстандагы букпантай экономиканын даму се-6e6i — отпел1 кезен киындыктарын бастан кешш отырган экономиканыноз жагдайы. Кдзакстан экономикасында болып жаткантрансформациялык процесс шаруашылык етуш! субъекплердщюксрлж белсендинктерш айтарлыктай томендетуге женежумыссыздар санын курт арттыруга соктырды.Жумыссыздыктыц ocyi, кептеген кызмет турлерш зандастыру,iniKi жэне сырткы сауданы ырыктандыру жене таяу шетелдерменшекара ашыктыгы, алыстагы шетелдерге шыгу рсилмдсршщ карапайымдылануы,олардын тшсп TipKeyci3-aK жузеге асырылуы —осыныц 6epi табысты кызмет турлершщ ecipe шапшандыкпендамуына жетмэдь Олардын катарына уйымдаспаган турдеп капшыктысауданы, астыртын спирт жене салкын сусындар онд1-pyzti, ecipTKbiep мен кару-жарак таратуды, жендеу жене курылыссфераларында кызмет корсетулерщ жене баскаларды жаткызугаболады.Ушшшщен, салык кызмеп мен кукык коргау органдарынынбукпантай кызметтерд1 бакылайтындай сапалы жене жетшгенкуралдарыныц жоктыгы, дайындалган мамандарынын аздыгы,жаца жагдайдагы салык кызметшщ элспдт себе mi, сондай-аколардын букпантай бизнес дамуынын барысына нактылы ыкпалету женшдеп функциональды мумюндтнщ шееттминуше орай,шаруашылык етуш! субъектшер кос бухгалтериялыкты журпзугеие болган.218

Тертшшщен, келецкелЁ бизнестщ даму ce6e6i, кебш есе, кейбЁрзанды тулгаларга тауарлар ещцруге жене импорттык, тауарлардыалуга непзсЁз салык жендлдисгерш жасау болып табылады. Булдегешщз — кеден жумысы мен салык; кызметш киындатып канаКоймайды, сонымен 6ipre баска салык телеушшерщ салык телеуденкашкактауга ынталандырады. Улкен сеш мдш кпен мынаныайтуга болады: егер кейб!р занды тулгалар салык салудьщжецщцетшген режимш пайдаланатын болса, онда ондай салыктардыешкашанда толык жинап алуга болмайды, демек, олардынсалыктан тусетш туам ге берерлерЁ де куткендегщен кем болады.М унын уел не, салык жецщщгш берудеп арам ойлы механизмнщболуы еи м еттщ уйымдаскан сыбайластыгына ыкпал етедЁ женеертурлЁ жецщщктер1 бар усак кесшкерлердЁ фирмалармен 6ipiryreмежбур етш, экономикадагы бесе келе с т ё к ортаньщ дамуынтежейдьБесшшщен, тЁркелмеген кызметтердщ пайда болуына жекеинетитуциональдык единицалар кызметшщ пркелуЁ ел зацындакезделмегендт себеп болып отыр.Алтыншьщан, бЁрсыпыра инетитуциональдык единицалардыцбелсецщ экономикалык кызметтер! статистикалык жене баска дабакылаушы органдардыц функциональдык мумкшдисгершщшекгеулшне орай ресми есептен шыгарылып тасталынуы мумкш.Букпантай экономиканыц пайда болуы непзшде жаткан себепкебайланысты, сондай-ак 1993 жылгы улттык есеп жуйесшщ(¥ЕЖ ) нускауындагы жазылган халыкаралык аныктамага сейкесбакыланбайтын экономиканы мынадай турлерге белуге болады:1. Жасырын кызмет;2. Биресмшн кызмет;3. К,упия кызмет.Жасырын кызмет дегешм13 — 6ipHepceHi жасауга немесе кызметкерсетуге зац бойынша тиым салынган, 6 ip a K кызмет нетижелерЁжарым-жартылай немесе толыктай касакана мемлекетпкоргандардан жасырылады (салык, кеден, статистикалык женебаска).Биресмшн экономиканыц инетитуциональдык единицаларгакатысы бар. Ол единицалардыц кызметтерЁ ецбек пен капиталдыбелместен ецщрЁсп уйымдастыру децгейшщ темецщпмен ерекшеленедьОлардыц катарына уй шаруашылыгы секторындагынркелмеген ецщрютер жатады. Куииндеп Зацнамага сейкес уйшаруашылыгы секторына жататын enaipieriK инетитуциональдык219

единицалар ресми оюметтщ салык жэне баска да органдарындат1ркелмей-ак белсецщ экономикалык кызметтерш жузеге асыраберуге кукыгы бар.Куаия кызметке зацменен толык тыйым салган тауарлар менкызметтерщ жасау, сату, тарату жатады. Ондай кызметтердщкатарына ecipnci, кару-жарак сату, жезокшелж жэне т.б., сондайакзанменен руксат етшген кызметтер, 6ipaK оны аткаругакукыктары жок адамдардыц орындагандыктары жатады.Егер 6i3 алдымызга Ж10 багасынын толыктыгы мен сапалылыгынкамтамасыз етущ максат етш коятын болсак, онда 6i3,ен алдымен улттык есепке HeHi ирпзбеу KepeKriri жайлы ойлануымызкерек. Бул улттык есеп шецбершдеп статистикалыкесепке алуга жататын “оцщркгпк кызметтщ ’ шекарасы секщщугымнын тужырымдамалык непзш аныктаумен тыгыз байланысты.Осы моселе жешндеп непзп методологиялык тусшйсгемеУЕЖ нускауынын 6 тарауында Kopimc тапкан. Осы тараудаэкономикалык емес жэне экономикалык оцщрктердщ арасындагыайырым да бершген. УЕЖ методологиясына сэйкесЖЮ-Hi багалаганда “ баска тауарлар мен кызметтерщ жасаумаксатында ецбекп, капиталды, тауарларды жэне кызметтерщпайдаланатын институциональдык сдиницаныц бакылауыменжэне жауапкершшгшен жузеге асырылатын” , “баска институциональдыкединицага жетк1зшу1 немесе жетк1зшп 6eplnyiмумкш” (УЕЖ: 6.15 жэне 6.6) тэр1зд1 кызметтщ барлык турлершкамтитын тек экономикалык onaipic ескершещ.Сонымен, OHaipicriH келпршген аныктамасы мынадай ерекшел1ктергеназар аудартады. Б1ршшщен, Ж10 багасында текадамныц тйселей каты су ы мен бакылауы устшде жузеге асканкызметтерщц нэтижелер1 Kopinic табулары керек, ал халыкаралыксулардагы, орман-тогай массивтер1ндеп балык корларыныцтабиги осулер1 секиш адамныц катысуынсыз жэне басшылыгынсызжузеге асатын табиги процестщ нэтижелер! он-AipicTiK кызмсттергс жатпауы тшс. Еюншщен, таратылымдыгынемесе кундылыгы “ymiHuii жактын элшемшщ” сакталуын болжамдайды,оган сэйкес кез келген кызмет, сгср оныц орындалуынбаска адамга беруге болатын болса, экономикалык жагынаношмш деп саналады. Бул олшсм бойынша адам организмпйцмынадай непзп функциялары, мэселен; тамак жсу, iuiy,уйыктау, дене жаттыгулары жэне тагы баска енд1р1стен шыгарылыптасталуы керек, 6ipaK оны 6ipey ушш екшип 6ipey ещ-220

кдшанда орындай алмайды гой. Дей турсак та, кызметтердщмынадай турлерк Kip жуу, тамак nicipy, балаларды багу OHnipicTinжалпы аукымына юред|, ce6e6i оларды баска б!реудщ орындауларынаберуге болады. (УЕЖ: 6.16.). Алайда Ж10 багалау кезшдеецщрю есепшоттарында толенбел1 уй кызметшдеп эйелдщкерсетет1н кызмеп жене ез баспанасында туратын адамдар yniiHшартты турде телеуге есептелшген петеракылардан баска, сол уйшаруашылыгы аукымында езшщ тутынуы ушш керекп уй iminiKжене турмыстык заттарды ецщру женшен уй шаруашылыгы кызметшщбарлык турлер1 KepiHic таппайды.Уй шаруашылыгыныц ецщргс сферасыныц аукымына ез1тутынуга арналган — арналмагандыгына карамастан, жекелегентауарлар мен к,ызметтерд! енд1ру камтылады. Олар мыналар(УЕЖ: 6. 24).• ауыл шаруашылыгы ешмдерш ецщру жене оны одан кешнсактау, орман шаруашылыгы, агаш кесу жене отын дайындау,ан жене балык аулау;• шиюзат жене материалдар ецщру, мысалы, туз ецщру,шымтезек дайындау, сумен камтамасыз ету жене т.б.;• мата току, кшм Tiry, аяк кшм ез1рлеу, жиЬаз жасау женекыш-кумыра буйымдар ецщру жене т.б.;• ауыл шаруашылыгы ешмдерш кайта ендеу.Жасырын, биресми жене купия вндарютерге келетш болсак,УЕЖ-де ешкандай артыкшылык жасалмайды. Сондыктан даолардыц 6epi багаланып, улттык есепшоттыц статистикасынаemjipwyi керек.Институциональдык единицалардьщ ецщрюпк кызметтершщресми жене биресми экономикага бел1ну1, “ кесшорын” жене “уйшаруашылыгы” секщщ терминдердщ мазмундарын аныктаументыгыз байланысты. Талдауды жалгастырмас бурын, институциональдыкединицаныц аныктамасын кел,прем1з. “Активтер иемденуге,езше мвдеттеме алуга, экономикалык кызметпен шугылдануга,жене баска шаруашылык единицалармен операциялардыжузеге асыруга кабшетп шаруашылык единицалары УЕЖ-деинституциональдык единицалар болып аныкталады” (УЕЖ: 4.1).УЕЖ-HiH нуекауыныц 4.3. тармагында “ каз1рп елемде непзшенединицаныц ей Typi бар, олар институциональды единицаларсекщщ саралана алады: уй шаруашылыгы туршде жеке тулга немесетоптаскан тулга жене ездер1 жататын немесе ездерщщ кыз-MerrepiH бакылайтын жеке тулгаларга немесе баска единицаларга221

карамастан зан немесе когам мойындайтын занды тулгаларнемссе когамдык уйымдар” .Инетитуциональдык единицалар 6ipiH-6ipi жокка шыгаратынбес институцйональды секторларга былайша топтасады: “ бейкаржылыкемес корпорациялар” , “ каржылык корпорациялар” ,“ мемлекеттж баскару органдары” , “ уй шаруашылыгына кызметкерсететш коммерциялык емес уйымдар” жэне “ уй шаруашылыгыныцсекторы” .Экономикалык enaipieriK кызмегп жузеге асырушы институциональдыкединицалар “ егер олар активтердЁ иеленуге, оз мшдеттемелер1бойынша жаyапкepшiлiк алуга, сондай-ак басказанды тулгалармен шаруашылык кызметшдеп момлелерге катысугакабшегп болса, онда ол “ кесшорын” деп аталады. “ Kocinорын”уш типтщ 6ipiHeH болады: корпорация (квазикорпорация),коммерциялык емес уйым жене кукыкка кабтетаз немесе корпоративтжемес кесшорын.Корпорация дегетмЁз рынокта тарату ушш тауарлар мен кыз-Merrepai ещйру максатында курылган занды тулга. Ол osiHin иеаупин пайда немесе баскаша каржылык олжа K03i кызмстш аткараалады. (УЕЖ: 4.23). Корпорациянын езше тон 6earinepiболып онын зацнамага сейкес жасалынуы, болган ерскет ушшзац алдындагы оныц жayaпкepшiлiктepi саналады. Ал онын кыз-McTi, табыстары жене aKTHBTepi салык салуга жатады.Тауарлар мен кызметгердо ошнру максатында курылган бейкоммерциялыкемес уйымдар не занды тулгалар немесе когам*дик уйымдар болып табылады. Олардын мортсбслер} сол уйымдардыкуруши, бакылаушы немесе каржыландырушы (¥ЕЖ:4,54) единицалар ушш табыс, пайда немесе баекддай каржылыколжа кез! болуга жол бермейдц.Калган барлык кесшорындар корпоративт4к емес немссе кукыктыккабшетсЁз болып табылады, ягни олар занды дербсепкксие емес жене олардын катарына уй шаруашылыгы секторындагыкорпоративтж емес кесшорындар юреда. Оз кезспнде бул корпоративтйсемес кесшорындар ею топка бoлiнeдi: сату ушш тауарларнемесс кызмет ещцретш корпоративпк емес нарыктык косшорындар;жене шыгарган oHiMacpi езщщ акыргы тутынуынаарналган кесшорындар.MuniMerrep жинау максатында уй шаруашылыгы секторындагыкорпоративпк емес жоне барлык калган кесшорындар арасындагыайырмашылыктарды аныктау мацызды. Жогарыдагы222

келтаршген аныктама, тутастай алганда, барлык кесшорындардыкукык кабшетп жоне кукык кабшетшз деп белуге мумкщщкбередь Институциональдык единицалардыц экономиканын ресмижене биресми секторларына тецщпн шектеу негазшде кесшорындардыкукык кабшетп жене кукык кабшетаз деп белужатыр. Сонымен, жалпы алганда, экономиканын биресми секторынауй шаруашылыгындагы институциональдык единицаныцбелсецщ экономикалык кызметш, ездерш ездер1 жумыспен камтамасызеткен халыкты жаткызуга болады. Экономиканын ресмисекторына занды тулга ретщце езшщ экономикалык функциясынжузеге асырушы институциональдык единицаныц кызмеп жатады.К,азакстандагы тетенше езекп проблема болып ел1м1здщ макроэкономикалыккерсетюштерш калыптастыру кезшдеп букпантайэкономика аукымын статистикалык багалау саналады.Статистикалык материалдарды зерттеу К,азакстандагы жасырынкызметтщ экономиканын ертурла салаларында кец кулашжайып кеткецщгш байкауга мумкщдок беред1, ecipece, колма-колесептесетш кызмет турлерЛ бар салаларда, ягни, саудада, когамдыктамактандыру орындарында, турмыстык кызмет керсетудежене т.б.Осы жагдайды бше отырып, Статистикалык агентпк барлыкинституциональдык единицаныц ресми де, биресми де ецщрютщКызмет1н кешецщ турде багалауга мумкшдйсгер беретш методологиялыктесшдерд1 жасау багытында жумыс жург1зуде. Осындайжумыстардыц Heri3ri багыттары ymiHrni “ Кдзакстан Республикасындагы1999-2005 жылдар аралыгындагы мемлекетпк статистиканыжетщгцру багдарламасында” KepiHic тапкан. Осы багдарламаныцшецбершде акпарат жинаудыц сапалык принципшенкес1порынныц статистикасына бхртшдеп етуге айырыкша менбертедь Кесшорындардьщ статистикасы дегешмхз статесептщ6ipTHnri кесшорындар ушш бЛрыцгай формалары бойынша жекелегенинституциональдык единицаныц жузеге асыратын экономикалыккызметшщ барлык турлерш камтудыц едюь Kecinорындардыцстатистикасына ету, ец алдымен, талдауды, турактыкекейкеетткп жене статистикалык бакылауды КУРУ ушш статистикалыкизшмде пайдалануды, бакылаудыц тутастай да,imiHapa да едютерш оцтайлы уйлесиру жолымен акпарат жинаудыцeflicTepi мен схемаларын удайы жетщщруд1 болжамдайды.223

Жогарыда уй шаруашылыгы секторындагы корпоративтж емескэсшорындардьщ ёндаргстгк кызметтер1 биресми экономиканыкалыптастыратындыгы айтылган болатын. Экономиканын биресмисекторы туралы акпарат жинаудын непзп коз1 — уй шаруашылыгыбюджеттерш iniiHapa зерттеу болып табылады. К,азфПуакытта экономиканын биресми секторыньщ улесше Ж1©-нщуштен 6ipi тиедц. Сондыктанда жаца багдарлама шецбершде уйшаруашылыгы статистикасын одан epi жетщщруге айырыкшаназар аударылады. Мынаны атап ету керек, 6ipiHiui Улттыкхалык санагынын нетижелерш алганнан кейш статистиктердеыктималды ipiicrey непзше курылган, зерттелшетш уй шаруашылыктарыныцжаца торабын куру ушш мумюндж туады.Статистикалык практикада букпантай экономиканы олшеу,зертгелшеин кубылыс табигатыныц коп кырлылытына байланысты,оте кYpдeлi мвселе болып табылады. Жасырын, биресмижэне купия кызметтерддц арасында айкын шекара журпзу асакурдел!, сондай-ак ещ црктж сипаты бар букпантай бизнеспколецкел! кайта болу процесщен шынайы ом1рде б о л т алу отекиын. Дегенмен де, Ж10 багалауында ещцрупн букпантайбизнестщ нэтижелер1 гана KopiHic табу керек. Сондыктан да К,азакстанныцстатистиктер1 букпантай экономиканы немесе оныцжекелеген компоненттерш олшеу уиин статистикалык бакылаумен талдаудыц жинакталган эдютершщ барлык арсеналын пайдаланады.Букпантай экономиканыц статистикалык зерттеушщ шарттытурде колданатын едгстерш уш топка белуге болады: тура ЭД1Стер,жанама едютер жэне курама эшстер.Букпантай бизнесп багалаудыц тура эшстер! косымша шлнаратексеру журпзуда немесе букпантай бизнестщ калыптасуына уйшаруашылыктарыныц, кейШр жеке тулгалардыц жоне кэапорындардыцкатысын аныктау максатында эшмшипк коздерш пайдаланудыкажет етеш. Мундай тексерулерд! журпзу — кымбаткатусетш шаралар, алайда ол шыгындар зерттелшетш экономикалыккубылыстыц жагдайын жетерл1ктей толык сипатгайтынсапалы epi бай акпараттармен акталынып кетедь Букпантай бизнесттбагалаудын тура эщстершщ катарында мына тексерулершатап отуге болады.• уй шаруашылыгы секторындагы OHflipic колсмш косымшатексеру;224

• букпантай бизнестщ шынайы аукымын бшу жене аныктаумаксатында Кесшорын кызмстш косымша тексеру;• уйымдаспаган сауда нуктелершде косымша тексеру;• кесшорындарда жумыс уакытын пайдалануды тексеру;• шаруашылык кызметтерш жузеге асыру кез1нде зандылыктьщсакталыну ymiH журпзшген салыктык, каржылыкжене баскадай тексерулердщ нетижелерш зерттеу.Жанама вдастер — косымша багалауды, зерттелудеп экономикалыккубылыстьщ барлык acneicrici туралы колда бар акпараттыкбазаны терендеп зерттеу аркылы аныкталган жанама делелдердЁпайдалану непзшде кайтара есептеущ журпзущ кездейдьЖанама тесщцерге мынадай жумыстар жатады:1 тексерудац кейб!р нвтижелершщ аныктыгын багалау ушштауарлар таскыны ед1сш колдану;• ецщргс жене тауарлар мен кызметтерд1 белу балансын жасау;• ецбек ресурстары балансын пайдалану;• монетарлы агрегаттарды пайдалану;• халык санагы нетижелерш пайдалану.К,урама эд1с — багалаудыц тура жене жанама едютерш сауатты6ipiicripyzn гана кездемейдо, сонымен 6ipre бш кп сарапшылардыцбшмдер1 мен тежЁрибелерш кещнен пайдаланудыц да мумюнекендтн карастырады.К,азакстандагы букпантай бизнеса дамыту урдюш талдау, жасырынкызметтщ eru6ip ерекшелЁкте болмайтындыгын, оныцжуйелЁ сипат алып, кептеген елеуметпк-экономикалык проблемалардыцшенпмдерш булдорш отырганын керсетп. Сондыктанда букпантай бизнестщ проблемасы бупндер, экономистер секшд1,зацгерлердщ, социологтардыц, политологтардыц да зерттеупендерше жатады. Уюметтщ улттык экономиканыц тшмд1 жумысicreyi мен белгшенген елеуметтж багдарламасыныц жузегеасуы белгш дережеде К,азакстандагы букпантай бизнестщ epic-TeyiH темендету ушш тшсп алгы шарттар жасалынуына байланысты.225

Резюме1. УЕЖ (улттык. есеп жуйеа) — нарыктык экономикага барабарулттык есеп, ол макроденгейде езара байланыстылык керсетыштердщжуйес1мен аякталады: Ж У0 (жалпы улттык енш),Ж10 (жалпы шла ешм), улттык табыс, капитал жумсау, жннак,экспорт, импорт, тутынушылар шыгыны жене баска.2. УЕЖ максаттары:1.1. Едщн, экономикалык кызмеггершщ корытындыларынашолу (мысалы, б ip жылга);1.2. Макроэкономика субъектшер] арасындагы езара байланысжуйесш щ шолуы;1.3. Grin жаткан курылымдык езгергстердщ шолуы.3. УЕЖ когамньщ экономикалык ахуалынын кестесш жасаугамумкщ щ к бередд жене онын сауыгып кетуiне ыкпал жасайтынсаясатты акылмен белгшейдь4. Ж У0 — бул 6ip жыл шпнде экономикада тауарлар менкызметт] актык еьцйрудщ барлык келемшщ жиынтык нарыктыккуны.5. ЖУО-fli есептеген кезде мыналар косылмайды: аралыктауарлар, ощцрюке жатпайтын мемлелер жене тутынылгантауарларды сату.6. ЖУО-де елдщ барлык экономикалык агенттершщ табысыкерсетшед1: жалакы, ренталык толем, пайыз, пайда, шыгын женетабысгын телем]мен байланысы жок толемдер (тутынылган капиталдынорнын толтыруга аударылган акша жене корпорацияменболган жанама салыктар).7. ЖУО-нщ шыгындары бойынша тауарлар мен кызметтергетутынушылардын шыгындарыньщ сомасы да, компаниялардынжалпы инвестицияларынын, тауарлар мен кызметтердщ мемлекетпксатып алуынын жонс таза экспорттын сомасы да аныкталады.{^айталауга арналгаи сурактар1. УЕЖ-ге аныктама 6epiHi3.2. УЕЖ-нщ максаттары.3. Ж У0-нщ мэн*1, ЖУО- hi есептеу кез|'нде неге актык ошмкуны гана алынады?4. ЖУО мен TYO немен озгешелеиед?226

5. Табыстар мен шыгындар бойынша ЖУ0-ш калай есептепшыгаруга болады?6. Улттык табыс дегешм1з не?7. ЖУ0-нщ дефляторын тусшд1р1шз.8. Атаулы жэне нактылы Ж ¥ 0 дегешм!3 не?9. Жалпы жеке iuiK i инвестициялар мен таза жеке innd инвестициялардыцарасындагы айырмашылык?10. Нактылы Ж¥6-нщ колемше келеа шаралардыц ец ыктималдыacepi кандай болады: a) ap6ip ецбекке жарамды адам дарYUiiH жумыс апталыгыныц узактыгын 40-тан §0 сагатка дешн улгайтудыкоздеген занды енпзу; б) Ka3ipri кезенде жасырын экономикашенберЁнде жузеге асырылып журген кызметтердщ барлыктурлерш зандастыру. Накты ЖУО колем! аталган ap6ip багыттаозгерген жагдайда когамнын турмыс хал! езгере ме? 0з жауабыцыздытусшдорМз.11. Айталык еркек озшш уй кызмепндеп эйелге уй ленда. Уйленутойынан сон эйел1 оган экономикалык жагынан шрштарлыгынжалгастыра тусед!, ал ол эйедщ бурынгыдай (жалданбалы эйелретшде емес, эйелЁ ретчнде) материалдык жагынан камтамсыз етудатоктатпайды. О з калай ойлайсыз, бул неке ЖУ0-нш молшершеэсер ете ме? Неге ол ЖУ0-нщ колемше эсер етуге тшс?Тесплер10.1.Улттык табыс кайда жасалынады?а) тек кана енеркеапттеб) тек кана ауыл шаруашылыгындав) материалдык ©Hflipic сферасындаг) енццрютен баска сферадад) тек кана курылыста.10.2. Болу кез1ндеп куны бойынша улттык табыс кандайболшектерге белшед1?а) мынаган — (v + ш)б) oHepKecirrriK жене сауда пайдасынав) жинактау жене тутыну корынаг) карыздык пайыз жене рентагад) барлык жауап дурыс емес.227

10.3. “ Кргамнын колындаш материалдык игшктер жиынтыгы”деп айтылган сез кандай экономикалык санатты бищ реда?а) жиынтык когамдык огамб) улттык байлыкв) актык ен1Мг) улттык табысд) барлык жауап дурыс.10.4. Жалпы улттык ошм — ол мыналардыц керсеткиш:а) сатылган тауарлар мен кызметтердщ бага денге Йлершщб) Y kimct пен коммунальдык органдардын жалпы шыгындарынынв) жеке бизнес ондарген тауарлар мен кызметтер саныныцг) актык тауарлар мен Кызметтердщ улттык жалпы шыгарылымыныннарыктык кунынынд) барлык жогарыда аталгандар дурыс емес.10.5. Темендеп аталган топтын кайсысы ел1м1здеп 6ip жылuuiHaeri жасалынган иг1л1кке басымдылык бере алады?а) уй шаруашылыгыб) фирмаларв) мемлекетг) барлык жогарыда аталгандар дурысд) барлык жогарыда аталгандар дурыс емес.10.6. Сома бойынша молшерленген жалпы улттык ошм мыналардыесепке юрпзбейд!:а) пайданыб) амортизациялык аударымдыв) отындыг) жал акыныд) рента мен пайызды10.7. Таза улттык табыс мына молшерде улттык табыстанаударылады:а) пайыздан, ягни акшалай капитал уш]н толемненб) жанама салыктарданв) жерди беру рентасынанг) уй-жайды жалдау толемшенд) баспананы жалдау толемшен.228

Эдебиеттер1. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Подобщей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. —М., 1997.2. Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика. — Алматы: Экономика,1997.3. Макконелл К., Брю С. Экономикс. —М., 1992.4. Самуэльсон П. Экономика. —М., 1992.5. Соколинский В.М. Государство и экономика: Учебноепособие. —М., 1997.6. Международные экономические отношения: Учебноепособие //Под ред. Б.П. Супруновича. —М., 1995.7. Кажамкулов Т. Саяси экономия непздер1 (окулык)- —Алматы: Кайнар, 1991.8. Байжомартов У.С. Основы экономической теории. Учебнометодическиерекомендации. —Актюбинск, 1995.9. Аукен В., Жуламанов Р. Специальный курс лекций помакроэкономике. (Институт развития Казахстана). — Алматы,ИРК-АОУ, 1996.10. Конституция РК. —Алматы: Жет1 жаргы, 1996.И. Гражданский кодекс РК (общая часть) //Советы Казахстанаот 27.01.1995.12. Закон РК “О недобросовестной конкуренции” //Казахстанскаяправда, 15 июня 1995.13. Прикладная экономика. ОФ “Достижения молодых”, 1997.14. Дайджест экономической теории. —М.: Аналитика-Пресс,1998.229

11 тарау. М АКРО ЭКО НОМ И КАЛЫ К ТЕПЕ-ТЕНД1КМол'мет жок, жерде теория жасаужан туршшрлттей к,ател1к. Адамдартеорияны бар фактылардыц негШндекурудыц ориына, фактыларды теорияж асау ушш ойланбастан тыкдалайбаста иды.Шерлок Холмс11.1. Тутас сураным. Тутас усыным.11.2. Макроэкономикалык тепе-тенщктщ кейнсиандык модели11.1. Тутас сураным. Тутас усыным.Жекелеген тауарлар мен кызметтердщ ендарю келем! менбагаларынын айырмасын тусшу ушш 6ip тауарга деген сураныммен усынымнын моделдер1 ерекше пайдалы. Олар 6i3re астыктынтепе-тецдж багасы, мунайдын баррель багасы неге еирдщ баррельбагасынан томен болатындыгын жене неге мунайдьщ эржылгы шыгыны а стык, вир, алманьщ ержылгы шыгындарынкосып алгандагыдан да кеп болатындыгын тусшуге кемектеседьBip тауарга деген сураным мен усынымнын кисык сызыгыжекелеген тауарлардын ер кезендеп тепе-теншк багасы мен тепетенджколемi неге езгешеленетшш туащцруге комектеседьАлайда 6ip тауарга деген сураным мен усынымнын мод ел iб1рнеше мацызды экономикалык сурактарды жауапсыз каллырады:1. Жалпы бага неге квтершед1 жене твмендейда?2. Неге баганьщ жалпы денгеШ 6ip кезснде салыстырмалытурде туракты болып калады да, келсс! 6ip кезенде курт котершшкетед]?3. 1шк1 рыноктарда бслгип 6ip тауарлардын барлык тепе-теншкмолшерш, я т и улттык oHjaupicriH шынайы колемш не аныктайды?230

4. Улттык, ецщрютщ шынайы келемЁ белгш 6ip кезендердеалдьщгы кезендеп децгеймен салыстырганда неге азаяды, албаска кезендерде неге артады?Бул сурактарга жауап беру ушш елдеп барлык жеке рыноктарды6ip тутас жалпы рынокка 6ipiKTipin немесе топтастырукажет.Жекелеген жергшжп рыноктарга жасалган тепе-тендж талдауысиякты, макроэкономикалык тецщкп зерттеп бшу ушш ецщулттык экономиканы курайтын бЁрнеше мьщ рыноктардагыахуалды жинактау кажет. Макроэкономикалык талдау, ен алдымен,тутас сураным мен тутас усынымды талдауды кездейдьТутас сураным (тутас суранымньщ кисык сызыгы) тауарлармен кызметтердщ ертурлЁ келемдерш корсетедЁ, ол мумюнболарлыктай кандай денгейпй багада болмасын тутынушылар,кесжорЫ'ВДар жене уюмет сатып алуга e3ip турган улттыкешмнщ белгш! келемь ЭртурлЁ тец жагдайларда, бага денгешнегурлым темендеу болса, тутынушылар согурлым улттыкoHiMHin комакты белЁпн сатып алгылары келш турады. Жене,керюшше, бага индека кетершген кезде тутынушьшар ешмщаздап алуга шыгады.Тутас суранымга бага децгешнщ взгерушен баска мынадайбагалык емес факторлар да ьщпал етедк1. Молшылык денгейшщ тураксыздыгы.2. Тутынушыньщ умЁт eTyi. Егер халык баганыц кетершушкутсе, олардьщ суранымдары артады.3. Салыктар, трансфертпк телемдер (мысалы, кесшорындарданалынатын салыктарды азайту инвестициялык ресурстаргасуранымды арттырады).4. Пайыздык ставканын, жердемакыньщ, женщщкп несиелердщ,жана технологиялардын тураксыздыгы.5. Инвестициядан кутшетш пайдалар.6. Мемлекетпк шыгындардын e3repici. Мемлекетпк тапсырыстардыцecyi тауарлар мен кызметтерге суранысты арттырады.7. Валюта багамыныц тураксыздыгы, елемдж саясаттагыезгерю.231

Бага децгешADASО Qi ^ Ж ¥ 01-схемаТутас сураным (AD кисыгы) —(агылшыннын aggregate demandС0з1нен) — бул дэл K.a3ipri бага децгей1 кезшде (тутынушылык,,инвестициялык сураным, мемлекет тарапынан сураным, тазаэкспорт) корсетуге болатын тауарлар мен кызметтердщ жалпыколемше сураным.Тутас усыным деп (AS кисыгы) калыптаскан бага децгейоменсейкес оцщршш жене усынылуы мумкщ тауарлар мен кызметтердщжалпы саны.Тутас усынымга багалык емес факторлар ыкпал жасайды:1. Ресурстар багасыныц тураксыэдыгы;2. Технологиядагы озгертстер;3. Салык саясатындагы озгерютср;4. Рынок курылымындагы озгерктер;5. Енбек отм дш п децгейщдеп G3rcpicrep;6. К,укыктык нормалардагы озгер!стер.Соныменен, тутас сураным мен тутас усынымнын киылысуыбага децгейшщ тепе-тецдт мен oHnipicriH шынайы колемшщтепе-тецдтн аныктайды. Kepeieri жэне ояшрЬген ошм саныныи(Е) нуктес1нде киылысуы Ka3ipri багамен сай келедьСураным мен усынымга ыкпал етутш багалык емес факторлардыцкез келген] кисы к сызыкты солга да, оцга да жылжытаалады, сонын нетижеанде жаца жагдай га сойкес келетт тепетецджтщжаца нуктеа орныгады.232

Тутас сураным мен тутас усыным моделЁ, тутас суранымньщулгаюыныц салдары тутас усынымныц кисык сызыгыныц кайбелюнде етеицщгше байланысты болатындыгын керсетедьМакродецгейдеп тепе-тендж талдауы мынадай сурактаргажауап беруге м1ндеттелшген:1. Ресурстар каншалык толык пайдаланылуда?2. ©ндфютщ тепе-тендж келемЁ ендЁрютж елуеттщ жумысбастылыктьщ,жумыспен толык камтамасыз етудщ кай децгейшесейкес келедЁ?11.2. Макроэкономикалык тепе-тецщктщ кейнсиандык модел1Классикалык мектептщ экономистер! нарыктык жуйе узакмерз1мд1 кезенде экономикадагы ресурстарды толык пайдаланудыкамтамасыз етед1 деп пайымдаган болатын. Онын оз1нде андасандатуып калатын сейкесс1зд1ктер рыноктыц автоматты турдеезщ-ез! реттеу непзшде шешшедь Соньщ аркасында, ен, сонында,жумыспен толык камтамасыз етшу нетижесщце экономикадаoHflipicTin тш сп децгешне кол жетедь30-шы жылдардьщ “ ¥лы токырауы” мундай коршютерд1 жоккашыгарды. АК,Ш-та 1930 жылдан бастап, терт жыл катарынан,eHflipic келема мен нактылы табыс удайы кыскарып отырды.1929 жыл мен 1933 жылдардьщ аралыгында АК,Ш-та жан басынашаккандагы табыс eyeni 30%-га кулдырады. Bcipece жумыссыздыкамерикандыктардьщ есЁнде сакталынып калды. 30-шыжылдары жумыссыздардын орташа улесЁ 19%-дан астамдыкурады. 1933 жылы кулдыраудын ед теменп нуктеандежумыссыздар ресми турде ездершше прш ш к етуий халыктьщ25%-ы болып саналды.30 жылдардын тежЁрибес1 классиктердщ бага жене жалакы,ecipece кыска мерзЁмдЁ кезенде, болар-болмас езгередЁ деген ойларыньщдурыстыгына кушп кудж тудырды. Шындыгында да,XX гасырдыц алгашкы онжылдыгында-ак монополиялар менкесшодактардьщ, ен аз жалакы туралы заннаманьщ жене баскафакторлардьщ болуы бага мен жалакынын сыргымалылыгынтоктатуга кол жепцздьКейнсиандык модель бага мен жалакы, ecipece кыскамерзЁмвдкезенде, болымсыз езгеред1 дегенге непзделген.Кейнсиандык тужырымдама, сонымен 6ipre, классикалык теорияньщусыным ез суранысын тудырады деген ережесш де233

жокха шыгарды. Кейнс, Kepi себегт-салдарлы байланыс — тутассураным усынымлы тудырады дегеннщ болатындыгына сецщрдо.Егер тутас сураным жепмс1з болса, онда onaipic колем! жумыспентолык камтамасыз етшген жагдайдагы елуетп суранымгатек болмайды. Икемс]з бага кезщде экономика жумыссыздыктыцжогары децгейвде у за к уакыт бойы токырау жагдайында болады.Бул модельден шыгатын корьггынды — мемлекет суранымдыынталандыруга багытталган белсенда макроэкономикалык саясаттыжурпзе отырып, экономиканын дагдарыстан шыгуына ыкпалетуге тию.Кейнс, 03iH-03i реттейтш рычаггарды icKe косудагы баганыц,жалакыныц, пайыздык ставканын орал ымд ыл ы гы н терккешыгарды.Тепе-тенД1Кке тек жоспарлы шыгын (тутас сураным) улттыкошмге (тутас усынымга) тенескенде гана кол жетюзуге боладыдеген пайымдаудан барып Кейнсиандык модельдеп иплйс рыногындагытепе-тецщк жагдай аныкталады.“Табыс —шыгын" модела, оны да “ Кейнспн Kpeci” деп ахайды.Тутас шыгындарС — тутынушылар тауарларына сураным;I — инвестициялык сураным;G — уюмет шыгындары;X — таза экспорт.Осы модсдш куру ушш бастапкы сет болып колденен оськетартылган 45° бурыштагы сызык кызмет етедь Осы сызыктынкез келген нуктесшдсп табыстар шыгындарга тек. Оны сы-234

зыктьщ жоспарланатын шыгындардыц (C+I+G+X) функцияларыменкиылысуы макроэкономикалык тепе-тецщк орнайтынулттык табыстьщ мёшиерш керсетед1.Егер ©Hflipic колем1 тепе-тендктен кем болса, ол дегешщз,сатып алушылар фирманын ецщрген ешмдершен ropi, тауарлардыквб1рек алуга дайын деген сез, ягни табыстар мен жоспарлышыгындар тецеседк Жене, керюшше, ещцрю келем1 жоспарлышыгындардан артып кеткен жагдайда фирма ешм сатукиындыгына ушырайды жене AD мен AS тенескенге дейшeHflipicTi кыскартуга межбур болады.Алайда Кейнс мыналарды делелдеп шыкты:1. Сураным азайганымен, баганьщ туспей туруы мумюн. Ipiсатушылардьщ рыноктагы ектемдш, кесшодактардыц жалакыставкасын беютуге тырысуы, узак, мерз1мда келю1м-шарттардыцболуы — мунын 6epi баганьщ тусуше кедерп келт1ред1. Ал егербага туспей койса, онда тутас сураным акшанын сатыпалушылык кабшетшщ есуше жетизбейд1 жене тек ещцрютщкулдырауына есер етед1.2. Акшага сураным айтарлыктай артуы мумюн, ce6e6i халыкбага TyceTinairiH болжап, акша куныньщ есетшд1пн куте бастайды.3. Экономикалык memiM кабылдау кезшде кутудщ рел! асазор болады. Шеш1м еюуштылык жагдайда, кателесу ыктималдылыгызорайган кезде, экономикалык жуйеде ретс1зд1к жайлаганкезде кабылданады. Экономика мундай жагдайда енд1рютщешм шыгару келем! OHflipicTiK куаттан айтарлыктай кем Tycin, алжумыссыздыктьщ децгеш жогарылап кеткен жагдайда белг!с1зузак уакьгг бойы туралап калуы мумюн.Экономиканы мундай жагдайдан алып шыгу ущш, тутас суранымды,ecipece, инвестиция жагынан суйемелдеп ж!беру керек.Кейнс суранымныц ец белпс1з бел1п — инвестиция деп санаган.Адамдар едетте салыстырмалы туракты децгейде тутынушылыкшыгындарды колдайды, KepiciHme, инвестицияны Kecin тастаугаоп-оцай шешш кабылдайды.Кейнстщ есептеу1нше бай елдерде адамдар ездершщ табыстарыныц(табыс eciMiHin) барлык комакты |едвдн жинактаугабей1мдеу келед1, 6ipaK жинактаудыц барлыгы инвестицияга айналмайды.Алайда, барлык пайдалы жобалар жузеге асырылып,темен табысты болып калады. Демек, экономикалык есуге ораймемлекет инвестицияны ынталандыруы керек.235

Инвестицияньщ Tirni болымсыз e3repici жалпы улттык ешммен жумыспен камтылудыц мультипликациялык ecyiH тудырады.Осы ыкпалдыц ете дел аныктамасы ретшде Ксйнстщ теориясындагымультипликатор деп ЖУО езгерюшщ инвестиция езгеpiciHeтеуелдшшн керсететш коэффициент танылады.Инвестициялар ескенде, бастапкы акшалай инвестициягаКараганда Ж У 0 (жалпы улттык ешм) анагурлым зор келемдеесет1н болады. Бул — инвестициялар мультипликациялык (удейтусу) эффекпге жетизедЁ дегеннен шыгады.BipiHid эффектщен баска, eKiHmi, узтнпп жене тагы баскалартуады. Bip сфсрадагы жумысбастылык баска салада да туындытерЁзд! жумысбастылыкты тудырады. КобейтпелЁ бул эффект —мультипликациялык эффект деп те аталады.Инвестициялыкшыгындардын =мультипликаторыЖ У 0-нщ eciMJUieciИнвестициялардыц ociMmeciИнвестициялардыц eciMmeciHe кебейтш ген мультипликаторЖУО ес!мшесш бередьКейнс инвестициялардыц мультипликаторы на осер ететш жинактаугашектеул! беШмдшйс жене тутынуга шектеул! беШмдшкдеген керсеткшггерщ ендард!. Бул керсеткиптер адамдардынтабыс ociMiH калай жумсайтындыктарын байкатады.Кейнсиандык тужырым нарыктык экономикадагы мемлекет решнщжаца едасшщ теориялык непздемеа болып табылды. Экономикадагымемлекетпн бейтарашылыгы туралы классикалык идеяныц орнына,“ инфляциясыз толык жумысбастылыкка” жету ушш нарыктыкэкономикага мемлекетпн уйлеспргшшк араласуыньщ кджсттиип дегенидея ксдщ. Бул идея когамдык санада жене мемлекетпк экономикалыксаясатта согыстан кейшл кезенде орныкты.ЭКОНОМИКАЛЫК ОЙЛАР ТАРИХЫНАНДжон Мейнард Кейнс ( 1883-1946)XX racupoi экономикага жш ашкдн теоргак Джеи Мейнара Кейнспн (агылшыняаруилн онын аты-жом “мый” ооомсн уйкдоырылган) щкялары атеншк домуга аса эар икднлcm Кейнс экономист рспндс Адом Смет жоне Кари Маркспен катар туралы. Кейнс белгипшылшын экономианм отбасынди омргс каш, ся оз байлыгын биржада ойнап тапты.OMipiHtH босым богапн ел мемлекетпк каржы мексмеа'жн шеисуипи болып жоне кяркымосслеа бойынша менсаш болып агылшын уюметйнд юсмепнж опсерген адам. Кейнс236

6ipiHiui жоне admui дуниежузтк соты стары аякталган кездеп халыкаралык, кел1ссоздерде|шешуий рол ойнаган адам.“ Халыктар байлыгы...” деген кггапты Адам Смит Солтустж Американыщтоуелаздт уынн согысы кезшде жазган болатын, алайда ол уакытпен салыс-1тырганда XX г. 30-шы жылдарындагы экономистердш, басым кепшшгшщ ой-1opicrepi ic жузшде бэлендей озгере кой маган ед1, Олардын копшшш Смитпщкезкарасын костап, экономикага катысты мемлекеттж ен жаксы саясат —Iуакиганьщ ез бейнше дамуына мумкшдж жасау деп санайтын. Олардын1долелдер1 мынаган келш саятын: жагдай болса, экономиканын ерюн дамуынаештене де кедерп келт1рмейд1, сураным мен усынымнын KyuiTepi тенесш кетедыОдан ары, егер жинакталган усыным мен жинакталган сураным тепе-тенджжагдайда болса, жумыс 1здеген кез келген адам, оны ала алады (б!ракта булжагдайда жалак,ы калыптаскан белгш денгейден коп болмайды), ал кез келгенкомпания оз ешмдерш нарыктык багалар бойынша тарата алады.BipaKja ¥лы токырау кезен? ~ 30-шы жыдпар кедщ. Клаосикалык мекгеп экономисгершщбарша сеншрулерше карамасган, АКД1-тагы жоне индустральды алемшн; баска бсгагщцежумыссыздык пен банкроттык рекорщык денгейге желт. Осы кезде Кейнспн “Жумыспенкамтылу, пайыз жоне акщанын жалпы теориясы” деген кггабы жарык корд. Ол коп жагдайдаXVIII г. “Халыктар байлыгына..” уксап, XX г. экономикалык ой-opicii тубегейл1 турде|озгертп.Кейнс тутас сураным мен тутас усыным тепе-тендж жагдайда турган кезде,■толык жумысбастылыкка кол жетпеу1 теориялык жагынан мумюн дегенд1 дэ-1лелдед1. Мунын ycTiHe Кейнс егер юмде-юм тутас суранымнын артуына байланыстышара колданбаса, жумыссыздыктын шектеуйз узак уакыт бойысакталынып калуы мумюн екендшн де Kopcerri.“ Юмде-юм” деп Кейнс мемлекетп айтып отыр. Ол мынаны дэлелдеп шыктыI— егер, мысалы, мемлекет отюзшетщ когамдык жумыстарды каржыландырарIболса, бурын жумыссыз журген жумысшылар 61рсыпыра табыс табар ед1, ал оньщlosi суранымнын улгаюына, юкерлж белсендшкп жандандырып жоне жумыспен|камтылуды толык калпына келт1руге жетюзер ед).Экономиканы турактандыруга белсецщ катысуцын пайдасы ушш мемлекетгщ “JaisserJfeiie” саясатынан бастартуы, 30-шы жылдары тоцкеркшш ic сегацш багаланды. Сол1уакьптан бастап “кейнсиандык TOHKepic” барысында усынылган кандай да болмасынI ндеяпар озшен еа тусшнсп болып шыкты. Kja3ipri кезде, кдцдай да йр ел кулдырау немесеI инфляция кезенше шнгендап байкалган шакта, экономисгер мен журтшыльж, ен апдыменI жагдайды тузететш мемлекетпк шаралар туралы ойлай бастайды._________________________Резюме1. Макроэкономикалык, тепе-тендж — бул улттык экономиканынбайлыгы, оган езара байланыстылыктагы экономикалыкпроцестщ баланс 6epyi мен пропорционалдыгы тэн.2. Тутас сураным — бул тауар мен кызметтщ жалпы квлемшедеген сураным, ол сол кездеп бага децгеШмен керсеттедь3. Тутас усыным деп тауар мен кызметтщ жалпы саны туciHuiefli,ол баганьщ калыптасуына сэйкес ещйршп, усынылуымумюн.237

4. Кейнсиан модега бойынша жоспарланган шыгындар (тутассураным) улттык ошмге (тутас усынымга) тснелгенде гана тепетеншкболады.5. Мемлекет экономиканын дагдарыстан шыгуына ыкпалетуге тшс, ол бюджета к шыгындардын улгаюына сейкес и н вестици ян ын жет1мс13Д1гщ жойып, o3i инвестор бола алады, ягниинвестициялык мультипликатор TeririH icKe косып, сонын нэтижесшдетутас суранымды ынталандырады.Кайталау уиин сурактар.1. Тутас сураным пен тутас усыным немен сипатталынады?Олардын жеке суранымдар мен жеке усынымдардан айырмашыльнынеде?2. Тутас сураным пен тутас усынымнын макроэкономикалыктецщктеп кандай уш нускасы свге белгЫ?3. Макродецгейдеп экономикага мемлекеттщ араласуы не уиннкажет?4. Тутас суранымды ынталандыруда инвестициялар кандай рольойнайды?5. Инвестицияны ынталандыру кажеттЫ п туралы Кейнсиантеориясы.6. Инвестициялык шыгындардыц мультипликаторлык мэщ.Тесплер11.1. Тутас сураным мыналарга пкелей теуелдиикте болады:а) “ ставканын процент тшмдшгше”б) “ кассалык калдык тиш дш гш е”в) “ импорттык тауар ти1мдии'пне”г) жогарыдагы аталгандардын 6opi дурыс емес.д) жогарыдагы аталгандардын 6epi дурыс.11.2. Тутас сураным, ол:а) тутыну суранымыб) инвестициялык суранымв) мемлекет тарапынан суранымг) таза экспортд) жогарыдагы аталгандардын 6opi дурыс.238

11.3. Инвестициялык суранымдардыц факторлары, ол:а) инвсстицияланатын нысаннан куплетш таза табыс нормасы.б) бага децгешв) тутыну карызыг) банк пайызыньщ ставкасыд) салык салу11.4. Жинау факторлары, ол:а) салык салу децгеШб) экономикалык кутув) жиынтык табыстьщ динамикасы мен мелшер1г) колдагы непзп капитал жэне аякталмаган ондгрютердщколе Miд) алды-артын ойлау.Эдебиеттер1. Курс экономической теории (Под ред. М.Н. Чепурина,Е.А. Киселевой. — Киров, 1994, гл. 13).2. Макконнелл К.Р., Брю C.JI. Экономикс: принципы, проблемыи политика. — М., 1992, Т. 1, гл. 11-13.3. Общая экономическая теория (политэкономия): Учебник/П од ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. — М., 1995, гл. 27/.4. Экономика: Учебник /Под ред. АС. Булатова. —М., 1995, гл. 12/.5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник/П од ред. А.В. Сидоровича. — М., 1997, гл. 5/6. Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леусский АИ.,Тарасевич Л.С. Макроэкономика. Спб., 1997, гл. 3.7. Долан Э. Макроэкономика. Спб., 1994, гл. 5,6.8. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег(Антология экономической классики. — М., 1992, т. 2).9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. — М., 1994, гл. 9.10. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. — М.,1993, гл. 25, 30.11. Хейне П. Экономический образ мышления. — М., 1991,гл. 18.239

12 тарау. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫК ТЕЦС13Д1К.ДАМУДЬЩ ЦИКЛД1Л1Г1.ИНФЛЯЦИЯ. ЖУМЫССЫЗДЫК.K

Циклдар 6ip кулдыраудьщ (дагдарыс) басынан eKiHiiiiкулдырау басына дейшй уакыт интервалын аныктайды. Циклграфика туршде 1 схемада бершген.Циклдыц классикалык нускасында 6ip-6ipiH жуйел1 турдеауыстырып отыратын терт кезецщ беле карауга болады: дагдарыс,токырау, жандану, ерлеу. K,a3ipri замандагы жагдайларда циклдарездерше экономиканыц мемлекетпк ретгеушшк ыкпалын баетанкегшп отыр жене классикалык нускаДан сипаты мен узактыгыжагынан ап-айкын айырыкшаланады. 1 схемада eici кезендк кулдыраумен ерлеугц белш алатын Ka3ipri замангы TyciHiicreMeбершген. Сейте тура кез келген агым спецификасында (1 схеманыкарацыз) экономикалык циклдыц сатыларына тен езшдйсбелплерш айыруга болады.цикл уакыты1 схемаЭкономика гылымында экономикалык цикццардыц интегралдыктеориясы болмайды. Эргурщ мектептердщ экономистер! циклдшжтщeprypni себептерше кецш кояды. Мысалы, циклдшкп сырткы факторлармен(эксгернальды) байланысгыратын теориялар себептердщшинен сотые, тецкерю, багалы ресурстардыц ipi кен орньш табуды,технологияны езгергетш жацалык ашуды жене енер табысын атап етедьЦиклдткпц себегггерш экономика ушш шла мен-жайлардан деп 6iлетштужырымдамаларда: непзп капиталдыц усталу Mep3iMi секщщ,акша массасыныц тураксыз молшер1, инвестициялар, жинактау, тутыну,мемлекетпн экономикалык саясатгагы езгеркл секщщ факторлар241

белшш шыгады. Коптегсн экономисгер циклдтжтщ басты ce6c6i —тутас шыгындардын тураксыздыгы деп санайды.Экономикалык цикпдар созылмалдылыгы жагынан: кыскэ мерзгмщ(2-4 жыл), орта мерамщ (10-12 жыл) жэне узак мерзщщ (50-60 жыл)болып белшедц. Циклдар 6ip-6ipiHe кабаттасып, 6ip мезплдс журедЬМундайца кыскд цикл аукымыцца тспе-тецщкке тутыну рыногында кояжегеда, орташа циклдыц аукымында — жабдыктарга Жэне курылыстаргасураным ауысады, узак мерз1мда цикл ецщрлспц технологиялыктасшнщ озгеруше байланысты болып шыгады. (2 схеманы кдрацыз).Экономикалык циклдярКыска мерз1мд12-4 жыл" j t -----------Узактылыгы бойыншад ------Орташа мерзйчш 10-12 жыл\ 7Узак мерз^мд!50-60 жылОсы узактактагы циклдарды талоайтын молсллер- с - - о -Дж.Кнтчин, К.Жигляр, К.Маркс. Дж Н.Д Кондра-У.Митчелдщ Кларктын моделдер! тьентщмоделдер!моделдер!Осы узактыктын тураксыздык себептерше туслжктемслсрЖ ж жАкша айналымы Непзп капиталдын кызмст Oimipicсфсрасындагы озгерктер, етушщ узактыгы, жабдык,- технолотутынурыногтарындагы тар мен курылыстарга сура- гиясынын,тспс-тецднсп калпына нымдардын тураксыздыгы озгеру!келпруЭкономикалык циклдын Kjuipri замангы моделдер!ндсп талданатынконъюнктура)»ык тураксыздыктыц ссбсптсрг- инвестиция дииачиквсы мен улттык табыс арасымдяга wy»«jjriirrl ш и т л ц а п м• к у л м ш ш т р мен ксскум тардин «яра apcacnccriri“ кип рышяиндии тсям п и М Ауяшм аклшнын гшйыз етшкынин. сураным менусынымнMil oiiyk u p i• ШУМДГЩ! МШЙЛКТЫру |МК ICHBClipy liptHICCTrpi арсжстрМн жшегыгыма АеЖаамысты суОмкпшт! фаалираар2 схема242

Конъюнктура туракрыздышнын, ce6enrepi мен салдарлары туралытусЬпктеме еркилы бола тура, мемлекет антициклдык саясаттыжурпзе алады жене журйзуге тию, экономикалык турактылыктыколдау уимй циклдык тураксыздыкты басуы керек дегенжалпы тусшжгеме бар (3 схеманы караныз)АНТИЦИКЛД1К САЯСАТ -конъюнктура тураксыздыгына карсы эрекег ушш, экономикалык циклдщжогары жене теменп типтерш тепстеу ушш экономикалык саясаттыц______________________курадддрын пайдалану_________________________ЦиклдыцЦулдырау0рлеуфазаларыАнтициклдж саясаттыцЭкспансияУстап турусипатыКуралдар ,— s Фискальдык саясат—салык ставкаларын томендету—мемлекетпк шыгындардын ocyi—салыктардыкетеру—жаца инвестицияларга салыктыкжециццктерc d }Акшалай-несиелж саясат—кайта каржыландыру женерезервтж талап децгейшщ ставкасынTycipy—кунды кагаздарды сатып алу—кайтакаржыландырумен резервтжкагаз децгейшщставкасын котеру—кундыкагаздарды сатуЦиклды реттеудептеориялыктужырымдамагасэйкесантициклдык;саясаттагыартыкшылыктарНеоконсерватизм:— усынымга багдарлану— фискальдык peTTeyiiUKe Карагандаакшалай-несиелйс реттеу1шке денкою3 схемаНеокейнсианстык:—сураным га багдарлану—фискальдыкреттеушке акшалай-несиелисреттеушкеКараганда ден кою12.2. Инфляция. Элеуметпк-экономикалыц салдар. Антиинфляциялыкшаралар жуйееьТураксыздыгы экономиканьщ жагдайын сипаттайтын ен мацыздыиндикаторлардьщ 6ipi — инфляция децгеш. Инфляция деген1м1з— баганыц орта децгейшщ кетершу урдгсь Бул тутас243

сураным мен тутас усыным арасындагы тецгершнен шыгаругаэсер 6epeTiH акдиалай рыноктын кубылысы.Инфляцияны эртурл1 белгшер! непзщде жжгейдо.Инфляциянын мынадай ranrepi болады.1. Бага есушщ каркыны бойынша:1.1. БЛркалыпты —жылына 10% дейш.1.2. Шокырактау—жылына 20%-дан 200% дейш.1.3. Гицеринфяяция > жылына 1000% дейш.Гиперинфляция — инфляциянын улттык eHttipic пен жумысбастылыкколемше куйретерлжтей ыкпал жасайтындай тетеншетез каркынды ocyi болып табылады. Мэселе мынада, егер багаларжайлап, туракты ecin келе жатса халык пен кесшорын олардынодан epi кетерше ту суше дайындалады. Сондыктан да, олардынпайдаланылмаган жинак акшасы жэне агымдык табыстары кунсызданыпкетпеу! ушш, ягни, болжамдалган бага кэтершушаныктау ушш, адамдар “акшаларын дол кадр жаратуга” межбурл1болады. Инвестициялык тауарларды сатып ала отырып,кесшорындар да солай ютейдь “ Инфляциялык етрме” окелгенкылыктар багага кысымшылыкты кушейтед1, жене инфляция“оз1н-оз1 коректешпре” бастайды. Муныц устше, eMip сурукунынын артуына байланысты, жумысшылар талап erin жене отсжогары жалакы алады. Ал кесшодактар болса, еткен жылгыociMiH жабуга гана жетерлпсгей жалакы ocyiHe умтылып коймайды,сонымен 6ipre жаца ужымдык кел1ам куппнде турганда,сол кезенге кутшген инфляцияны отеуд! де талап етедк Мундайталаптарды кабылдамай тастап, елд! ере yin ге ж1беру экономикалыкерлеу кеэеш ушш ен тшмщ уакыт емес. Фирма эщ мш ш пбаганы арттыра отырып жумысшы кушше кеткен оз шыгындарынотеп алады. Мундай кеп ретте фирмалар, пайда табушыларинфляциялык парадтын алдында немесе 6ip катарда кележаткандыгына коз жетюзу ушш баганы 6ip-eKi сатыга котершж1беруге тырысады. Баганыц муншалыкты KOTepwyi нотижеандеTipiuLniK куны артады, жалакыны айтарлыктай котсрудд кайтаданталап етуге жумысшылардыц тамаша мумкшдш туады. EipaK олбага кетершушщ жаца орамына жетюзедо. Акыргы нетиже болыпжалакы мен баганыц кумулятивтйс инфляциялык шиыршыгы(спираль) саналады. Жалакы мен баганыц KOTcpuiyi 6ip -6ip inкорсктеэдцред!, жоне ол жоргалаган инфляциялардын шокырактануинфляция! a oTyine комектеседЬ Гиперинфляция кайта болу

ушш киратушылык, салдардан баска экономикалык куйреущжеделдету1 мумюн деп саналады. К,атал инфляция куш-ж1гердщонд1рюке емес, алыпсатарлык кызметке багытталынуына ыкпалетедь Кесшорындарга болашактагы бага кетеригуш коре бшгенжагдайда шиюзаттар мен дайын ешмдерд1 жинактау беру баргансайын ти1мд1 бола бермек. Шиюзаттар мен дайын етмдер мелшершесуранымныц сейкес келмеу1 инфляциялык кысымныцкушеюше T ip eftfli. Капиталдарын инвестициялык тауарларга жумсаудыцорнына ещцрушшер мен жекелеген адамдар инфляцияданкорганып, ен1мс1з материалдык кундылыктарды — сендж буйымдарды,алтын жене баска кымбат багалы метадцарды, козгалмайтынмул!ктерд1 т.б. ала бастайды.Бага юлт жогарылап, юлт темендей беретш тетенше жагдайлардакалыпты экономикалык катынас бузылады. Кесшорыниелер1 тауарларга кандай бага коюларын бшмей, дал болады. Алтутынушылар болса, кандай бага телейпндерш бшмей еуреленед1.Шиюзат жетк1зушшер болса, куны тез тусш кететш акдпаныемес, нактылы тауарларды алгьшары келедь Несиешшер арзанакшамен карыздарын кайтаргылары келген ездерше карыздарадамдардан кашкактауга тырысады. 1с жузшде акша ез багасынжогалтады жене ол кун елшем1 мен айырбас куралы ретшде езфункциясын орындауды токтатады. бцщргс пен айырбас шикьшдайотырып аялдамага карай жылжыйды, ец акырында корытындыдаэкономикалык, елеуметт1к жене, аса мацызды, саясибьшык тууы мумюн. Гиперинфляция каржьшык куйреуд1, токыраудыжене когамдык-саяеи T epTinci3fliK Ti жеделдетедьБакытсыздыгымызга карай, тарих б1зге осынау сурыксыз моделгежататын б1рсыпыра мысадцарды да 6epin отыр. Непзшенол апатгы жагдайдыц салдарынан гиперинфляцияга тез айналгансогыс немесе согыстан кейшп жылдардыц инфляциясы. Еюнш1дуниежузшк согыстыц Венгрия мен Жапониядагы багадецгейше есерш карап керелж.Венгриядагы инфляция бурынгы барша белгш! рекордтарданасып T y c r i. 1946 ж. тамызда кунсызданган 829 акгильон (22 нел1бар единица) форинттар согыска дейшг1 6 ip форинттыц багаеынатецест!. Америка доллары ЗхЮ22 (22 нел1 бар 3) форинтке багаланды.1947 жылы жапондардыц балыкшылары мен фермерлер1санап еуре болмау ушш валюталар мен усак тиындарды таразыгатартып есептеген болатын. 1938 бен 1948 жылдардыц аралыгындабул елдеп бага 116 есе кетершедй245

Гсрманиядагы инфляция да апаттык ауыр сипат алды.Гсрманияныц Веймарлык, республикасы — элаз укшетгщ бузылганкаржылык. инфляциямен шамалы уакыт кана тура алгандыгынакорней мысал бола алады, 1921 ж. 27 ceyipfle HCMicуюметше оны согыста жецген одактас елдер естен тандырарлыктай— 132 млрд. алтын марка келемшде репарациялык толемтолеуге жыкты. Бул Веймар республикасыныц салык телеушшерденжинауга болатын еомасынан анагурлым асып кеттк 0теулкен бюджетпк шыгынга ушыраган Веймар укшет1 ез карыздарынтелеу ушш амалсыздан акша жасайтын станоктарын барыншаicKe коскан болатын.1922 ж. Германияда бага децгей! 5470% котерицц. 1923 ж.жагдай одан да нашарлады; бага децгей! 1 300 ООО ООО ООО есегеocTi. 1923 ж., Германиядан К,урама Штатка хат ж1беру уппн 200мын марка толеуге тура кецвд. Майдын фунты 1,5 млн. марка, ет— 2 млн., батон — 200 мын марка, 6ip жумыртка 60 мыц маркатурды. Баганыц тез оскендт соншалык, даяшылар ертецп тамакты6epin жатып дастаркан моз1рщдеп тагамлардын багасынбЛрнеше рет озгерт1п жатты. Мейрамханага юргсн конактар туеютамактарын жеп болып, берген тапсырыстарынан ею есе кеп акшатолеуге дейш барды.Сол кездеп суретгерге карасаныз, немЛстщ уй шаруашылыгындагыейелшщ neurri акшамен тутатып, балалардын бумабумаакшалармен ойнап тургандарын коруге бол ар ед1.2. Болжамга сэйкеспк дэрежес! бойынша:2.1. Болжамдалатын (кутшген);2.2. Болжамдалмайтын;3. Сырткы KepiHicTepi бойынша:3.1. Ашык ~ багалар ©суде;3.2. Басылынкы —багалар турактанган, 6ipaK тауарлар менкызметтердщ жспспеушипп бар.4. Эртурл! багалардын осу каркындарынын сэйкестнсгер!бойынша:4.1. Тенгершген —бага осушщ динамикасы озгермейда;4.2. Тецгеришеген —бага ертурл! пропорцияда озгереда.Инфляция жекелеген адамдарга, сондай-ак тутастай барлыккогамга ете ауыр зардап екелед!:• халыктын нактылы агымдык табыстарын жоне жекежинактауларынын нактылы кундылыктарын азайту;246

• ecyiHe деген ынталандырудыц езгеруше байланыстыeHflipicri ыкшамдау, улттык ещцрушшер тауарларыньщбесекелесттн темендету;• елеуметтж шиеленюушшк, ecipece мелшерл1 табыстарыбар топтардьщ арасында;• жогары инфляция бизнесп KayinTi, ал улттык экономиканыбаскаруга келмейпндей етедьИнфляция децгеШ П-ны баганыц орта децгейш салыстырунепзшде аныктайды, ол ез кезегшде, бага индекамен елшенедкPi-PoП= -----------Ромундагы Pi — осы жылгы баганыц орташа децгеШ;Ро — еткен жылгы баганыц орташа децгеШ.Инфляция ce6emepiH жене оныц ендоркже ecepiH аныктаудыцертурл1 жолдары бар. Сураным инфляцияныц тужырымдамасынасейкес, инфляция экономикадагы акша массасыныц ecyiHe байланыстыартык бас шыгындардыц молдыгынан (тутас сураныммен)туындайды. Инфляцияныц дел осы графикалык THni 4 схемадабершген.4 схема керсетш турганындай, осы инфляция ендоргс келемш улгайтугажетюзедц жене осы тужырымцаманы жактаушылардыц пайымдауынша,экономиканы дагдарыстан альш шыгуга ыкпал етедь247

Баска 6ip ойдын, шецбершде инфляциянын себептерш усынымныцазаюымен байланыстырады. Ол 5 схемада керсетшгсншыгындар инфляциясы деген атпен аталады.5 схемаБаганыц орташа децгейшщ ecyiHe жетюзетш тутас усынымныназаюы, ешмнщ 6ip единицасыныц орташа шыгыныныцартуымен шарттас келед1, ол оз кезегшде enaipic факторынабаганыц ecyiMeH эсер бередь 5 схемадан KepiHin турганындай,инфляциянын бул THni enaipicTiH кулдырауымсн катар журед!жене хш -жш токырауга аларып Tipeftni. Ягни oHZupicriH кулдырауфонында инфляция мен жумыссыздыктын 6ip мезгшдеесулерше екеп согады.Егер сураным инфляциясын жену ушш катал акшалайнесиелжсаясат кажет болса, онда нарыктык экономика жагдайындагыинфляция шыгындары ездерш ездер1 жойып *i6epyreкабйпетп — eHflipicTiH кулдырауынын артынша шыгындар да азаябастайды.Инфляция ce6errrepi туралы жалпы угымды акшанын сандыктеориясыныц тендеушен алуга болады.inVmV-PY=>P- - - -YБул тендсуден баганыц орташа денгей айналымдагы (mv)акша санына жене шыгарылган о him колемше (нактылы тур»нде)байланысты болатындыгы байкалады.248

Инфляцияньщ экономикалык; субъектитердщ экономикалыкжагдайларына ыкдалы карама-кайшылыкты болып келедь Жогарыинфляция бизнеске кдуш тенд1ред1 жене инвестициякелемш кемгеедь Эдетте, инфляция туракды табыс алушыларушш тшмс13 (бюджет сферасындагы кызметкерлерге, несиеберушшерге жене жинак, иелерше). Баганыц децгешне Карагандатабыстары тез есетшдер ушш оныц келецаз салдарынан кутыларлыктаймумкйадк бар. Табыстыц кецейтшген кездер1, мысалы,каржылык активтер мен козгалмайтын мулжтер, ездершщиелёрш инфляциядан 6ip мезгшде утып та, утылып та калуларынажетюзедь Инфляция, сондай-ак, мемлекетке пайдалы дабола алады, меселен, бюджеттщ жет1мс1зд1пн акшаны бопырлатабасып шыгару есебшен каржыландырып, инфляциялык салыкалады.Антиинфляциялык саясат шартты турде ею типке белшу1мумюн: инфляцияга ыцгайласу жене онымен курес. BipiHiiii жагдайдатабысты индекстеу болжамданады. Алайда бул шара отешектеуги, ce6e6i 100%-дык индекстеу “жалакы-багалар” дегенинфляциялык шиыршыкты тудыруы мумюн.Куреске катысты алсак, оны журпзу нускаларыныц imiHeH —естен тану терапиясы деп аталатын едюга баса керсетуге болады— катац акшалай несиелж саясат инфляцияны тез басады жэнеайтарлыктай оцщрю кулдырауымен катар журедь Мунан баска,мундай багдарламалар, едетте, елеумегпк багдарламалар шаруашылыквм1рд1, баганы ырыктандыру, мемлекет релш шектеужене т.б. есебшен бюджеттщ же^маздтн азайту жагын карастырады.Инфляция каркынын б1рт1ндеп туаруге багдар алу, KepiciHше,баганыц курылу, кесшкерлйсп колдау, нарыктык инфракурылымдардыжасау, сондай-ак б1рт1ндеп акша массасын шамалапазайту сфераларында мемлекеттщ реттеушшж ыкпалына аркасуйейдь12.3. К,азакстандагы инфляция1993 ж. бурынгы кецеспк республикалардыц “егеменд1ктепарадыныц” басталуы жене жаца экономикалык жагдайларга еш-Кандай дайындыктардыц болмауы К,азакстанда ете ауыр елеумегп-экономикалыкжагдайга екеп соктырды. ©mtfpic керсет-Kinrrepi ic жузвде экономиканын барлык сферасында кулды-249

рады. Муныц 6api шокырактау инфляциясымен кдтарласа журт,1994 ж. жазында гиперинфляцияга ecin жетп. Саяси жене экономикалыксебсптср 1993 жылдьщ караша айында республиканыжсдел турде улттык валюта —тецгеш ендцруге мэжбур стп, оньщоз! алгашкы тогыз ай шпнде аса тездиспен салмагын “жогалтып”жатты. Осындай киын жагдай 6ip мезгтлде экономиканы ырыктавдыруменкоса катан монетарлык саясатты журпзугс багытбердьМонетарлык катандыктын нэтижесшде республикада инфляцияауыздыкталды. 1999 ж. инфляция 11,7% болды, ол 1994жылмен салыстырганда 100 есе аз едо.Айтарлыктай дережеде мумкшдтнше инфляцияны тез ауыздыктауКазакстанда журпзшп жаткан нарыктык реформаныкукык бойынша реамдеудщ шараларын белгшеумен байланыстыболды. Республикамыз ТМД аумагында алгашкылардыц 6ipiболып мынадай мацызды экономикалык зандарды кабылдады:“ Шетелдж инвестициялар туралы” Зац, “Салыктар жэне бюджеткетоленетш баска да мшдетп толемдер туралы” жаца Зац,“Бюджетпк жуйе жэне баскдлар туралы” ЗацУкзмет “Стратегия—2030” сэйкес инфляция каркынынынжыл шпнде 5-6% шамасында болуына умтылып отыр.Мундай нотижеге жету ушш Укшет:• акшалай-несиелйс жэне бюджетпк саясатты каталдандырады;• iunci инвестициялык мумюцщктерд1 epicreryre комектесетшкаржылык механизйцц дамытады;• жинактаушы зейнетакы корларга акшалай каржылардынайтарлыктай бел1гш Kayinci3 инвсстициялаудыкамтамасыз етуге умтылады;• бюджетпк жспспеушшйсп каржыландыруга кунсызданбайтынкоздерд! пайдаланады;• мемлекетпк кунды кагаздардыц айналым мерзЛмшу зартады жэне т.б.12.4. ЖумыссыздьщЕнбек oHOipic факторы, ерекше тауар болып табылады. Онынтауарлык формасынын ерекшелш мыналардан турады:1. Бул ресурс, одетте, озшщ толык колемшде сатылу объскпаболып шыкдайды.250

2. Жалдау формасындагы сату.3. Шамалы жинакыльщ (аймактык, ецщркяж жене т.б.).4.Тутас ецбектщ бвлiгi (елуетик формада) туракты ет1мд1таппайцы. К,орытындысында туракты кубылыс — жумыссыздыктуады.Жумыссыздыктын бшшувде б1рнеше формалар бар.Экономикалык теорияда “жумыссыздыктын табиги децгей1деген угымды” пайдалану калыптаскан. Онын мелшер1 тапжылмастайемес. Эр елдерде ол мвлшер 2-ден 7 пайызга дейшертурл1 децгейге жетедьМемлекеттщ м1ндет1 — жумыссыздыктын ic жузшдеп децгейшщтабиги денгейден асып кетпеуш бакылау болып табылады.6 схема251

Америкалык экономист А.Оукен (Оукен заны) керсстксн зацдылыкбар. Жумыссыздыктыц ic жузшдёп дёцгеШ оныц табигидецгейшен 1%-га артуы, ic жузшдеп Ж ¥ 0 колемш елуетпкколемймен салыстырганда 2,5%-га кейшдеуге жетюзёдьK,a3ipri замандагы жумыссыздыктыц сипатына 6ipHeuie факторларыкпал етедк• гылыми-техникалык прогресс;• экономикадагы курылымдык жене аймактык uirepi басушылык;• сырткы экономикалык бесекелестйсгщ курт кушеюьМундай жагдайларда ецбек рыногы мынаган мщцеттк1. Оте жогары жинакылыкка жетуге (кесшкойлык, 6iлЬсгшк,аймактык жене халыкаралык кезкарастар аясында).2. Улкен икемдшкке барып, Ka3ipri замангы жагдайларгасай ете жаксы бейгмдшк таны туга.3. Ецбекакы ставкаларын дараландыру (ецбекакынынактылы жумыскердщ агымдык ецбек улесшен гана емес, сонымен6ipre адамныц жумыска лайыктылыгын, елеуметгшк мумкшдцшжэне бшктшйгшщ ©суш есепке ала отырып куру керек).Сонымен ецбек рыногын реттеу формасы болып тек КазакстанРеспубликасындагы кушщце бар жалпы ецбек зацнамасыгана емес, кайта ецбек келЫмдер институты болуга тшсп.К,азакстанда елеуметпк-ецбек катынастары сферасы аса 6ipреттелшбеген, дау-дамайлы icrepfliH 6ipi болып саналады. Республикаэлдекашан баска fleyipre откен, ал елеуметпк-ецбек катынастары2000 жылдын 1 кацтарына дейш Кецес оюметс ксзшдепецбек зацымен ретгелшш кедщ.2000 ж. 1 кацтарынан бастап К^закстан Республикасыныц“ К,азакстан Республикасындагы ецбек туралы” жаца Зацы, сондай-акКдзакстан Республикасыныц “ Халыктыц жумыспен камтылутуралы” жене баска Зандары куиине ендг Ол зандар азаматтардыцК,Р-дагы енбек ерисгшпне деген конституциялык кукыкгарынжузеге асыру барысында туындайтын ецбек катынастарымен,жумыссыздарды олеуметпк коргау шараларыменкоса халыктыц жумыспен камтылуы сферасындагы когамдыккатынастарды реттейдьKa3ipri кезде, ocipece, экономиканын мемлекетпк емес секторларындаецбек коргаудагы, шеккен зияндарды кайтарудагы,McpTiry немесе к эсп тк сыркатка ушырагандагы копте ген жумыскерлсркукыгыныц бузылулары едстке айналып барады.252

1998 жылы Халыкаралык, ецбек уйымыныц (XEY) басшылыгыменК,азакстанда алгашкы рет ipi масштабта журйзшген зерттеумынаны Kepcerri, —ецбек каушаздт болуга тшсп тексершгенкесшорындардыц 30%-дан астамында арнайы механизмдер,техникалар, аспаптар туралы айтпаганныц езшде, Tirrri еуел1олардыц кузет кызметтер1 болмай шыккан.XEY есеп беру мэлщеттер1 бойынша 1998 ж. казакстандыконеркесштеп жумыссыздык елдеп ецбек ресурстарыныц 41%-нан аскан. Ал К,азакстандагы ецбек каушЫздтнщ жагдайынXEY дабыл кагарлыктай деп багалады.0Mip децгешндеп жене влеуметпк сфераны дамытудагы дагдарыстыкжагдай, экологиялык жагдайдыц аскынуы, демографиялыккврсеткшргердщ нашарлауы влеуметт1к-экономикалыккатынасты взгертуд1ц объективт1 кажеттш1г1не жене К,азакстанныцб1ркалыпты epi орныкты дамуын камтамасыз ету уШшецбек ресурстарыныц ецщрпш куштершщ ecyiH камтамасызетуге инетитуциональдык жене каржылык механизмдердщ талдауларысебепш1 болады.Резюме1. Баска елдердщ экономикасы сиякты К,азакстанныцэкономикасы ушш де улттык ешм келемшщ, журттыц жумыспенкамтылуыныц жене бага децгейшщ тураксыздыгы тен нерсе.Солай десек те экономикалык циклдар еркашанда — дагдарыс,куйзелю, жандану, кетершу секщц1 сол 6ip баягы фазаларга ие.2. Экономиканыц барлык секторлары еркилы жене вртуртпдережеде экономикалык циклдыц ыкпалына ушырайды. Циклпайдаланылулары кыска мерз1мд1 тауарларды шыгаратын салаларгаКараганда, ecipece ешм келемше жене инвестициялыктауарлар мен узак уакыт пайдаланылатын тауарлар ендаретшсалалардагы жумыспен камтылуга аса зор ыкпал етед1.3. Инфляция — баганыц орта децгешнщ кетершу ypflici. Бултутас сураным мен тутас усыным арасындагы уйлеамазтецгергмд! керсететш акша рыногыныц кубылысы.4. К,аркындары бойынша инфляция мынадай болады:• б1ркалыпты;• шокырактаган;• гиперинфляция;5. Болжалга сейкес келу дережеа бойынша:253

• болжамдауга болатын;• болжамдауга болмайтын;6. Сырткы багыты бойынша:• ашык,;• басылынкы;7. Белшек багасынын всу каркынына сэйкес:• тенгершген;• тецгершмеген.8. Антициклда саясатты журпзудщ Tocumepi:• фискальдык, (казыналык);• акшалай-несиелйс.9. Антиинфляциялык. саясаттагы басымдылыктар:• монетаризм;• кейнсиандык,.10. Экономикалык тсорияда жумыссыздыктын уш Typi корсетшед1:фрикциондык (ыгырлык), курылымдык жене циклдык-11. Оукеннщ Зацы бойынша табиги дсцгейден жогарыжумыссыздыктын 6ip пайызга ecyi Ж ¥ ©-нщ калып коюшылыгын2,5 %-га котередьК,айталауга арналган сурактар1. Экономикалык циклдын фазаларыи атаныз.2. Экономикалык цикл канша уакытка созылады?3. Инфляция дегешьнз не?4. Болжалдау каркынына сэйкес инфляция каркынын атаныз.5. К,азак,стан экономикасы ушш а з кандай антицнклдык uiaралардыусынар едцщз?6. Eip мезплде кайтш додщ номинальды табысыцыз котер1лед!жэне с1здш пакты л ы табысыцыз калай томендейш,ТУС1НДир1щЗ?7. Инфляциядан к!м утылады?8. Жумыссыздыктын турлерш атаныз?9. Жумыссыздыктан мм утылады?Тестгдер12.1 .Жумыссыз болып мына адамдар саналады:а) жумысы жоне айлык та бы с ы жоктарб) жумысы жоктар жоне оны табуга ынталылар254

в) жумыспен к.амту кызметшде т1ркелген, ьщгайлы жумыс1здеп жургендерг) жумыстары жене айлык, табыстары жок, ьщгайлы жумыстабу мак,сатында жумыспен камту к,ызмет1нде йркелген женежумыс icxen кетуге дайын турган ецбекке к,абшегп азаматтард) барлык жогарьща аталгандар дурыс.12.2 Тугелдей камтылган кездеп жумыссыздыктыц децгеШ(жумыссыздыктыц табиги децгеш):а) циклд1 жумыссыздыкты ескеред1б) фрикциондык, (ыгырлык) жене курылымды жумыссыздык,тыескеред1в) нелге тенг) маусымдык, жумыссыздыкты ескеред!д) барлык, жогарьща аталгандар дурыс емес.Эдебиеттер1. Курс экономической теории / Под ред. М.Н. Чепурина,Е.А. Киселевой. —Киров, 1994, гл. 13.2. Макконнелл К.Р., Брю C.JI. Экономикс: принципы, проблемыи политика. —М., 1992, Т.1, гл. 11-13.3. Общая экономическая теория (политэкономия): Учебник /Под ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. —М., 1995, гл. 27.4. Экономика: Учебник / Под ред. А.С. Булатова. —М., 1995, гл. 12.5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник /Под ред. А.В. Сидоровича. —М., 1997, гл. 5.6. Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леуский АИ., ТарасевичЛ.С. Макроэкономика. СПб., 1997, гл. 3.7. Долан Э. Макроэкономика. СПб., 1994, гл. 5,6.8. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег /Антология экономической классики. —М., 1992, т.2.9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. —М., 1994, гл. 9.10. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. — М.,1993, гл. 25, 30.11. Хейне П. Экономический образ мышления. — М., 1991,гл. 18.255

13 тарау. НАРЬЩТЬЩ ЭКОНОМИКАДАГЫ МЕМЛЕКЕТГЩЭКОНОМИКАЛЫК САЯСАТЫЖарыс пен к,ыргын согыс арасындаH93IK шекара болган жене болып таK&nedi... Компаниялар арасындагы б&-ceKenecmiK к,аншалык,ты катал балганымен,жазылмаган ереже бойыншарыноктагы улес/ ушш 6ip компанияашк,арак,тык,пен борт иелент алугаmuic емес.Акио Морита, Сони компаниясы13.1. Экономикалык саясат: калыптасу коздер!13.2. Экономикаыы реттеу куралдарыныц жуйеа13.3. Каржылык шаруашылык мемлекетпк шаралардыц непз1репнде13.4. Жуык, перспективадагы К,Р-дагы сальщтьщ жэне бюджегпксаясаттар13.5. Акша-несие саясатынын мэш13.6. Б^азакстан Республикасыныц акша-несие саясаты13.1. Экономикалык саясат: калыптасу коздер!Экономиканы турактандыру КР Президент!, YKiMCTi алдарынакойып отырган 6ipiHini кезектеп мшдет болып табылады.Макроэкономикалык саясатгы талдау Экономика министрлшнщ,К,аржы мшшстрлтнщ, К,Р Парламентшщ жене баска мемле-KerriK органдардыц кундслйт ми1деттершс юредьК.Р Парламенпндс салык саясаты талкыланганда, улттык,банкте акдга-нссие саясаты талдангаида жорамалдангам шараларинфляция га, жумыссыздыкка кандай ыкпал жасайды жоне тутассуранымды улгайту немесе азайту кажет пе деген моселе бастыназарда туруы керек.Нарыктык экономиканыц дамуында копте ген зандылыктарайкындалады. Солардын 6ipi — шаруашылык жуйесшщ курылымыудайы курделене тусугс урд1с алган. Уакыт б^ртшдеп эко-256

номикалык кезкдрас, кубылыс, жагдайлардьщ басым кеппнлщпнщезара ерекеттесуше итермелейдь Кейде ол айтарлыктайшыгындармен де байланысты. Алайда басты нетиже — нарыктыкмеханизмнщ нетижел1 болуында.0 з эволюциясыньщ барысында нарыктык жуйе езш-ез1 тузе-Tin б1ркатар едютерд! eMipre келт1рд1 (мысалы, — бесекелестшкабшет1 жок ецщрютщ жутауы жене оларды экономикадан“итерш шыгару”). Алайда нарыктык механизмге барлык келецазфакторлардыц есер етуш бейтараптандыру ер кезде мумкш емес.Оган кейде сырткы тузетулер кажет. Бул мшдетп де мемлекетезше алады.Экономика дамуынын белгш 6ip кезещнде мемлекеттщ рет-Teymi шаралары “ Экономикалык саясат” деген атты иеленш,тутастай 6ip жуйеге айналган болатын. Бул кубылысты былайшааныктауга болады: “ Мемлекеттщ экономикалык саясаты экономикалыкпроцестерщ реттеуге, оларга ыкпал жасауга немесеолардыц агымын тжелей алдын-ала аныктауга багытталган тутасшараларды керсетедГ’.Нактылыкка келеек, экономикалык саясат ею турл1 мшдетпорындауга багытталган:— рыноктьщ дурыс дамуы ушш инфракурылымды куружене оны THicTi денгейде устап туру;— нарыктык тепе-тецщктщ “сыпайы” тузетшу1 езш 03i реттейтшнарыктык механизм “жанылыстык” берген кезде болады.“ Инфракурылым” термишне катысты мынаны ескеру керек:бул угымньщ магыналык мазмуны б1ртшдеп езгередь Егер бурындарKe6iHece тек материалдык объектшер деп туешшее, кейimpeKбул угым елеумегпк жене экономикалык компоненттердщтоптамасын да камтыды.Инфракурылым — нарыктык экономикага жумыс ютейтшкызметтер сферасыньщ жуйесь Инфракурылымнын курамдасэлементгер! болып мыналар саналады:1. Экономикалык объектшер:• елдщ валюталык жуйеа;• мемлекеттщ каржылык жуйесь2. Материалдык объектшер:• энергиямен камтамасыз ету жуйеа;• улттык экономиканьщ аумактык-экономикалык курылымы(ыктималды курьшымдык жене аймактык пропорциялар);• жолдар, порттар, аэродромдар жуйесь257

3. Элеумегпк объектшёр:• бшш беру жуйей;• денсаулык сактау жуйеа;• ултгыц, колы жсткен бшш беру, гылым жене модениетденгеШ.Казакстаннын отпел1 экономикасы жагдайындагы экономикалыксаясаттын максаты 1996 жылы кабылданган “ Стратегия-2030” багдарламасында аныкталынган.Экономикалык осу каркынын жеделдету ушш Казакстан РеспубликасыньщYidMeTi жуык жыддарда инфляциянын жылдыкорташа денгейш дейектшкпен томендетуд1, баскаруга болатынбюджет дефицитш сактауды, жене улттык валюта багамынынтурактылыгын колдауды коздеуде. 2000 жылы, непзшен, экономикадагыкурылым реформасы аякталатын, Ж10-ге жекеменииксекторынын улесик ocyi жалгасатын жене ещцрютщ кенейтшу!ушш непз каланатын болады. Инфляциянын томенп децгейшежету жене соны устап туру максатында акшалай-несиелйс женекаржылык реттеуд1, ел1м1здщ банк жуйесш ныгайтуды жене каржылыксекторды дамытуды жетщщре тусу женщдеп жумыстардыжалгастырумен 6ipre акша-несие жене бюджет саясатын катайтукозделуде. К,ол сукпайтын страте гиялы к корга, табиги ресурстарга,оларды есспке алудагы ттмщ жуйелерге катысты заннамабазасын жасау да козделуде.Колда бар онеркес1пт1к кесшорындардын жоне гылыми-техникалыкелуеттщ непзшде корганыс-онеркесin кешенш курылымдандыружене дамыту жоншде шаралар кабылдау ойластырылуда.Бул жагдайда жекелеген гылыми-еншр1(гпк б1рлеспктердщбагьптары бойынша “талдау-жобалау-ез1рлеу” деген туйыкциклды жасау максат етш койылуда, бул республикамыздыотандык ошмдермен камтамасыз ету денгейш котеруге мумюнджбередьЭкономикалык саясаткд кол жетюзудщ куралдари мынатемендегшер бола алады:1. Эюмшишк;2. Институциялдык;3. Экономикалык;• каржы механизм!;• акша-несие механизм!.Осынау куралдар жиынтыгы тутас сураным мен тутас усыпимарасындагы тепе-тенджке жету ушш колданылады.258

Бул ретте экономикалык, саясатты жузеге асырудын ертурл1нускалары бар: кейнсиандык, монетарлык.Кейнс, непзшен, тутас суранымга мемлекеттщ трансформациялыкжене трансферт шыгындар саясаты аркылы ыкдал етушусынган. Сондай-ак мемлекетйк табыстар саясаты аркылы да.бцщргстщ кулдырауы жагдайында кейнсиандыктар мыналардыусынады:а) жетсмйз суранымнын орнын толтыру ушш: бул жагдайдабюджет пен инфляция дефицитшен корыкпау, тауарлар мен кызметтергцсатып алуга мемлекет шыгындарын кебейту керек;б) инвестицияларды ынталандыру ушш жеке табыс пенпайдага салынатын салык ставкасын азайту керек;в) мемлекет жумыс орындарын ашуы керек;г) арзандау несие беру жене инвестицияны кецейту максатындабанк пайызыньщ нормасына ыкпал ету керек.Экономиканыц орлеу! жагдайында кейнсиандыктар мыналардыжон деп санайды:а) тауарлар мен кызметтерге тутас суранымды азайту ушшмемлекетпк сатып алуды кыскарту жене инвестиция келемштемендету керек;б) тутынушылык жене инвестициялык шыгындарды кыскартуушш салыктык ставканы кебейту керек;в) несиега кымбаттатуга шаралар кабылдау керек.Дискрециялык емес жене дискрециялык фискальдык саясаттыажырата бшу.Дискрециялык емес фискальдык (казналык) саясат жанаматурактандыргыштар аркылы жузеге асырылады. Жанама турактандыргыиггаргасалыктык жуйе, ец алдымен прогрессивт1 салыктаржатады. Жанама турактандыргыштар — бул автоматтытурде юке косылатын нормалар, ол уймет тарапынан кандай да6ip арнайы кадамдар жасаудыц кажетшс!з-ак кушше енеда.Жалпы улттык ешмнщ есуше орай оркендеу кезещнде салыктыкTyciM автоматты турде молаяды, ол экономикалык брлеущ тежейд1.Керюшше, жалпы улттык е т м кулдырау кезещнде азайса,салыктык TyciM автоматты турде кемцщ, жене бул азаю экономикалыккулдырауды тежейщ, баяулатады. Трансферттж телемдер(елеуметтж телемдер) буган тура карама-карсы ерекеттеболады. Жумыссыздык бойынша жердем акша, кедейлш бойыншажердем акша, фермерлерге жердем акша телеу — олардыц6epi экономикалык ерлеу кезещнде азаяды жене ennipic кул-259

дыраган уакытта кебейедо. Нетижесшде экономикалык ерлеууакытында трансферттйс толемдер аркылы тутынушылык шыгындарт1згшделед1, ал кулдырау уакытында тутынушылык шыгындаржогары карай ыгыстырылады, ол суранымды ынталандырадыжэне косымша куаттылыкты косуды камтамасызетедьЖанама турактандыргыштардын релш улгайтуга тура келеда.Турактандыргыштардьщ жасай алатыдцары — ол экономикалыкауыткудын кулаш жайып немесе терендеп кетуш шектеу болыптабылады. Бершен багалаулар бойынша, АКД1-та жанаматурактандыргыштар улттык табыстын ауыткуын шамамен уштщ6ipiHe азайта алатындай жагдайда тур.ewtipicri дамыту, инфляция жене жумыспен камтылукаркынын айкын сезшерлйстей бетбурыстар ушш дискрециялыкфискальдык шаралар кажет, ягни уюметтщ, салыктармен, угамет-TiK шыгындармен айла-шаргылы акциялар кабылдауга сан алытурде баруына тура келеда.Дискрециялык фискальдык саясат. Бул улттык eHflipicriH; женежумыспен камтылудын нактылы колемш езгерту, инфляцияныбакылау жене экономикалык ecyzii тездету максатында саналытурде бюджетпен (салыктармен жене уюметтщ шыгындарымсн)айла-шаргы жасау саясаты. Мундай шаралардын 1шше салыктыкставкалардыц, салык курылымдарынын жене шыгындар келе-MiHiH e3repicrepi иреда. Онын мысалы ретхнде комакты сомагатауарлар мен кызметгер сатып алу туралы уюмет шешшш немесежалпы е т м н щ колемше байланыссыз жана салыкты еншру icinатап отуге бол ад ы.Кейнсиандык саясат екщш1 дуниежузшк согыстан кейш кещненколданыла бастады. Нотижесщде экономикада айтарлыктайжандану журд1, кулдырау аукымы азайды, жене тиш кулдыраудын031 сиред!, айтарлыктай дережеде жумыссыздык жойылды.Алайда осы жылдар йлшде мемлекеттж шыгындардын ocyiнотижес1нде айтарлыктай бюджет дефицит! жинакталды, алинфляция алпысыншы жылдардын аягында жоргалаудан шокырактаугаайналды. Кейнсианстык реттеу eflicrepiH сынаушыларшыкты.М он етар и ст нуска экономикага тутас усыным аркылы ыкпалетуш коздейд].Жетшсшип жылдары инфляцияныц токтаусыз ocyi жагдайындаклассикалык тужырымдаманы жактаушылардын кейн-260

сианстыктарга шабуылы басталды. Мемлекеттщ нарыктык,механизмге араласуы инфляция мен есу каркынынын темендеушебасты себеп болды деп жарияланды. Шабуыдцьщ басындаЧикаго Meicre6i мен оньщ жетеюша Милтон Фридмен турды.Оньщ теориясыньщ басты идеясы: тек акшаньщ гана мвш бар,барлыгы елдеп акша массасыньщ санына байланысты. Акша,Фридмбннщ ойынша, шаруашылыкка ыкпал ететш барлык импульстардыню щ де басты орын алады.Фридменш ерин рынок идеясы кызыктырады. Ол сураныммен усынымды ец куатты экономикалык рычагтар жене елуегпен пайдалы деп санады. Экономика ушш мемлекет не гстейалады, ен дурысы — бизнеске тшспеу керек жене рыногка езiciMeH шугылдануга мумюндйс 6epuiyi тшс. Фридменнщ ойынша—баганын стихиялык механизмше араласпау кажет.“Бага жуйеш механизмшщ анык жене raiMfli жумыс ютейтшдшсоншалыкгы, кеп жагдайларда 6i3 еуел] оньщ карекеттер1 туралыкудисгенбейм1з де. Оньщ калыпты жумыс icreyiHe б1рдеце кедерпкёлтфгенде барып, 6i3 оны сонда гана бшем1з, тйтп осы жагдайдьщозшде жанжалдьщ ce6e6i неде екендапн 6i3 сирек аныктай аламыз.Мундай жанжалдьщ айкын мысалы ретшде 1974 ж. ОПЕК(мунайды экспорттайтын елдер уйымы) елдер1 мунайга эмбарго(тиым салуды) евдрген кезде, онан сон Иран твнкер1сшен кейш1979 ж. кекгещ мен жазында кайгаланган аякасты бензингеузыннан узак кезекке турудьщ шыга келгендшн айтуга болады. Еюжагдайда да барлык шатак шию мунайдьщ шет елден жетюзшушщкурт узшт калгандыгынан шыкты. Алайда, кезекке турудьщмундай KepiHicrepi мунай вшмдерш толайым жене толыктай шетелдерден тартатын Германия немесе Жапонияда болтан емес;бензинге кезекке туру тек АКД1-та гана болды (АК,Ш улкенкелемде ез мунайларын шыгарганьша карамастан). Муньщ ce6e6i6ipey гана: кабылданган еюмшшк шаралардьщ негижесшде багаавтожанармай кую стансаларьшдагы бензиннщ мелшерш тутынушыларосьшдай багамен сатып алуга келюетшдей мелшергеделме-дел келугне кепшдис берет1н денгейден темешрек шамадажасанды турде сакталып турган болар еда” .“ Багалар OH flipym iH i ёнамге суранымнын артуына катыстыгана емес, сонымен 6 ip r e оте унемд1 eH flip icriK технологияны —“рыноктьщ куатты колын” 1здеуге катысты да акдараттарга кеншкоюга м1ндеттейт1н ынталандырушы рел1н аткарады.261

Акпаратты тищщ берудеп непзп мшдетгердщ 6ipi — акпараттыкерек етпейтш адамдардын устел устш онымен кобыраткызбай,оны пайдалана алатын адамдардын колдарына тусушкамтамасыз ету болып табылады. Бага жуйеа бул проблеманыавтомаггы турде шешедьНарык, механизм!, Фридменнщ nixipi бойынша, салаларарасында ресурстарды ен жаксы турде белущ камтамасыз eTinгана коймайды, сонымен 6ipre ресурстардын.' курдел! игшцстердщ,жердщ, адам капиталынын иелер1 арасындагы табыстардыбелугу. де камтамасыз етедо. Bipeynep ата-аналарынан курдел1иллштерщ, ещц 6ipeynep — кабгтетгшцгп мура тутады. Бул жердеедш етттк туралы айтуга бола ма? Эрюм барымен базарлап,тшсшше сонысымен врекет етедг, еркш вз кабшетш немесе взкаииталын калай колданады, коп нерсе соны тандай бшугебайланысты.Фридмен мынадай байламга келедк мемлекеттщ экономикамен елеумегпк сферага араласуы аз болуга тшс жене ол акшалайусынымды бакылауга экеп согады. Егер мемлекет акша усынымынкатан бакылайтын болса, колда бар акша санынын жоненесие акшанын курт квтершп KeryiH болдырмаса, онда соньш,аркасында экономикалык дамудын турактылыгы камтамасызетшедь Инфляциямен курссте монетарлык тужырымдама айырыкшатшмдьАКД1 пен Yлыбританияда сексешшш жылдары монетарлыксаясат аса дейекттдатен журпзшдь Нетижеанде инфляция каркыныайтарлыктай баяулады. Сонымен 6ipre влеуметпк багдарламаларгаболшген шыгындык акшанын айтарлыктай азайтылуысебе m i халыктын 6ip белйгщщ влеуметпк канагаттанбаушылыгыосп. Багдарламалардын бгркатар ережелерш орындаумумкш болмай шыкты, мысалы, бюджет дефицитш жонгекелтсру мумюн болмай кдлды.Дамыган елдердеп калыптаскан экономикалык саясаттын теxipn6eciмынаны корсстедк “ мемлекетпк ретгеу” терминше Караганда“ экономикалык саясат” терминшщ мен! кешрек. Экономикалыксаясагты журпзе отырып, мемлекет басгаушы, непзпбуын болып коршедь Алайда бул ролде мемлекеттщ кедймпулкен оркестрдщ дирижер! болып квршетсндтн дурыс тусшукерек. Макроэкономикалык ретгеу бойынша орексттердщ табыстылыгы— мемлекеттщ тоталитарлык оюмстшде емес, онымжурпзшген саясат ка орай барлык катысушылардьщ б|рлескен262

врекеттерш утымды уйымдастыра бшу мумкшдпегерше байланысты.Олардьщ басын коспай, мемлекет оркестр! жок дирижеррелшде кер1нет1н болады.Экономикалык саясат еркашанда белгш 6ip максаттардыжузеге асырудьщ процесш байкатады. 0Mip, когамньщ дамупроцеанде бхрмезгшде коптеген меселелерд1 шешу кажеттшгшKepceTin отыр.Эбден cerri шыккан курылым келбетс мындай турде кершеда.Барша когамныц барынша жаксы турмыс, молшылыкка жетуткездеген экономиканын непзп максатын галамдык, жогары денгейдебелплеу кажет.Алайда практика бул тусшмсгщ теориялык жагынан соншалыктыкурдеш екендтн KopceTin отыр. Муныц ce6e6i, турмысжагдай туралы айта отырып, осы максатты нактылы, санментужырымдау киын. Бул максат айтарлыктай дврежеде салыстырмалысипатта болады. Экономикалык саясатты ic жузшдежузеге асыру барысында турмыс-жагдай меселеа взшщ тжелейстилистикалык нускасында Timi аталмайды да.Heri3ri максаттан баска eKiHUii децгейл1 тэр1зд1 меселелердщжиынтыгы да болады. Экономикалык вдебиеттерде олар кейдемемлекеттж функциялар белгшерш алады.13.2. Экономиканы реттеу куралдарынын жуйеаЭкономикалык саясаттьщ жузеге асырылуы мемлекеттж реттеумеханизмш калыптастыратын жиынтык шараларды пайдаланудыжен санайды. Экономикага ыкпал жасайтын куралдардыутымды колдануды бшу ушш оньщ курылымын бшу керек.Тандалынып алынган белгшерше орай пайдаланьшатын шаралардыщЙгеудЩ Щрнёще нускалары бар. Атап айтканда, жумысicrey тэсш бойынша экономикага ыкпал ететш тжелей женежанама едютер бар.Тжелей ыкпал ету едщ мемлекет тарапынан мундай реттеукезшде экономиканын субъекпЫ еЗшЩ экономикалык тацдауынаемес, меЩекетТщ жарлыгына непзделген щепймге келугемежбур болатынын кездейдьМысал ретшде салыктык заннаманы, амортизациялык аударымды,мемлекеттж инвестициялар жвщндей бюджеттж peciMдерд}атауга болады. Т1келей ёдгстёр экономикалык нэтижегежедел жетудщ аркасында кебщёсё тшмд1 болып келедь Алайда263

олардыц да нарыктык. процесте богст жасайтындай айтарлыктайкемшшцсгер1 бар.Жанамалап ыкпал жасау едасгер! экономика субъектшершщкабылдайтын щепшедерше мемлекеттщ тйселей веер етпеу1менбайкалады. Субъекплер вз бетщще экономикалык шеиймдерд!тандаган кезде экономикалык саясаттын максатгарына свйкескелетш нускаларга умтылуын мемлекет алгышарт жасайды.Экономика га ыкпал етудщ осынау едгстершщ артыкдиылыгы— олар нарыктык жагдайларды бузбайды, динамикалык тепетендоктщжагдайына кутпеген дисбаланс еншрмейдь KeMiuuiiri —мемлекетпк шараларды кабылдауы, оларды экономиканын купKepyi жэне шаруашылык нетщкелершдё болган езгср1стерарасындагы байкалатын кандайда да 6ip уакыт аралыгы болыптабылады. (1 схеманы карацыз).МазмуныМемлекетпн экономикага ыкпал ету oflicTepiТйселейТ1келсй ыкпал ету, ал экономикасубъекттлерш мемлекетмаксатгарына сойкесшецлмдер кабылдаугаМ1ндеттсйд|Артыкшылыги Кыска мсрз1мдсп тез нотижеКсмшшп Нарыктык жагдайлардынбогст жасауыiI схемаЕЖанам ал айЭкономика субъекплер! озбетжше шецлмдер кабы л -дайды. Мемлекет оган текэкономикалык шецпмдеркабылдау ушш ынта тудырады,Нарыктык жагдайды бузбайдыУакытша лагтин балатындыгыТалданган эд1стсрдщ тагы 6ip жйггелщуше карал Корела. Эдгсбеллй — уйымдастыру-институциональдык- Бул лзбе вюмзшлйспк,экономикалык, институциональдык од1стерд! камтиды. (2схеманы караныэ).Эммшшк шаралар. бю м ш ш к рычагтардьщ жиынтыгы кукыктыкинфракурылымды камтамасыз стумен байланыекан pcrrcyuiiорекетгерд1 камтыйды. Мундай жагдайдагы кабылданатын шаралардыцMiHAcrrepi — жекеменылк секторы ушш жаксы ойластырылганкукыктык рамалык жагдайларды жасау.Эюмшшк шараларды колданудьщ белее ндшк дорежеей экономиканынсалаларына байлаиыеты эртурш болуы мумкш. Олар264

халыктьщ аз камтамасыз етшген бел тн елеумепж коргау саласында,сондай-ак к;оршаган ортаны коргау сферасында аскантабандылыкпен кершедьМемлекстгщ экономикага ыкпал ету eflicTepiЭюмшищкКукыктыкинфракурылымдыкамтамасыз ету(рамалык жагдайжасау)Нактылы мысалдары:— зандарды кабылдау— олеуметпк багдарламалардыкабылдау— коршаган ортаныкоргауЭкономикалыкпроцестщa p w p jiiаспекплеpifteыкпал етуЭсер етусфералары:• тутассураным• тутасусыным• курылымдыкозгергстерНактылы багытгар:• каржылыксаясат• несиелиссаясат• олеуметпкбагдарламалардыжасау• болжамдауИн- 1 Институцио- 1 1ститунальдык.цио- V курылымдарды 1наль- жасау аркылы V-дык 1 экономикага 11 ыкпал ету•2 схемаМысалдар:жалданбалы жумыскерлермен к а с ш к е р л е рарасындагы тарифтйскелйпмдеролеуметпк институттардыкуру.а) улттын, курылу жуйесгб) олеуметпк камтамасыз етужуйес!• улттык акпаратгаржуйелерш куруа) статистикалык ведомстваб) бизнес ушш акпараттыккызметгер265

Экономикалык шаралар. Экономикалык, кураддарга мемлекеттщуйгарым туршдеп гана емес, ыкпал ету сипатындагы орекетгерщде жаткызады. Энпме нарыктык процестщ белгш 6ipacneicriciHe ыкпал ету oflicTepi туралы болуы мумюн (тутас сураным,тутас усыным, капиталды орталыктандырудын дарежеса,экономиканьщ влеуметпк жоне курылымдык acneicrmepi). Нактылыэкономикалык багыттардыц ыкпал ету катарына жаткызылатындарымыналар:- каржы (бюджет, казналык) саясаты;- акша-несие (монетарлык) саясаты;- елеуметпк-экономикалык багдарламалар;- болжамдау.Инетитуциональдык шаралар. Мемлекеттщ ретгеу эдютерш сипаттаганда,олардын уйымдастыру-институциональдык формаларынатап отуге бол ад ы. “Инетитуциональдык” деген угымотандык гылыми айналымда салыстырмалы турде аз пайдаланылады.Окшйике орай, халыктын экономикалык ой-толгамдарындаодан да томен кабылданып жур.Ыктималды узак уакыт туратын кубылыспен байланыстыорекеттер “институт” угымын тудырады. Американдык экономистУ.Гамильтоннын айтуы бойынша, “институттар —когамдыквдет-гурыптар тобын дурыс еипаттаудын ауызша символы, оларбелпл1 6ip влеуметпк топ ушш дагдыга немесе халык ушш вдетгурыпкаайналган ойлауды немесе ope Kerri жоне туракты ошепбширед!”.Институциялизмнщ мысалы ретшде атайтынымыз:— мемлекетт1к оюметгщ аткарушы курылымдарын калыптастыру;— мемлекетт1к меншж нысандарын, я гни мемлекетт1к сектордыкуру жене колдау;— экономикалык багдарламалар мен экономикалык болжамдардыe3ipney;— экономика жoнiндeгi зерттеу орталыктарын (менш1КТ1Нвртурл1 формасын иемденуцц), экономикалык акдараттар институттарын,сауда-онеркос1п п ал атасы н, oprypni экономикалыккенестер мен одактарын колдау;— экономика лроблемалары бойынша кенесиплердш, консультанттардын институттарын жумыс icrcry;к0с1пкерл1к жене косштш одактарды кукыктык жонеакпараттык колдау;266

— экономикалык, интеграция формаларын куруга катысу,экономикалык, меселелер бойынша халыкаралык кездесулердожуйел1 уйымдастыру (мысалы, “жетшк” топтын окщцерш).Осыган жанамалата аса мацызды едютпс TCTiKTi атай отелЬс.Эртурл1 мэселелердщ ара катысы диалектикалык озара байланыстаболады. Томендеп максаттардыц жетюйктср! одан дажогары децгейдеп максаттарды орындаудын куралдары болыптабылады.Басты максаттарга мыналар Kipefli:- когамньщ ерк1н дамуы;- кукыктык TepTin;- сырткы жене iiiiKi к,аущр1здж.Осы максаттардьщ орындалуы нарыкка багдарланган, когамньщTipmlniK етушщ “шектеутп жагдай” деп аталатын принципшкамтамасыз етедьЭкономикалык саясаттьщ басты уш мшдетш карал болып,ещц прагматикалык багдарлы максаттардьщ келеа косарлы багыныштылыктагыжиынтыгын талдап керем1з. Практикада оларЖ ¥0-нщ барынша есуше умтылыс туршде жузеге асады. Мундайжагдайда мемлекеттщ мщ дей —енд1ршетш Ж ¥0 масштабымен пропорциясын ете жогары дережеде уйлесшда ететш саясаттыжурпзуьЭкономикалык едебиеттерде, едетте, колданбалы терт меселеш|езщ ш е накты —максатты топты) атайды:- экономикалык есу;- жумыспен толык камтылу;— бага денгейшщ турактылыгы жене улттык валютанъщ орныктылыгы;- сырткы экономикалык тепе-тецщк.Батые ёлдерщдей калыптаскан экономикалык жуйе щецбер1ндеэкономикалык есу мэселеа жетекзш нактылы максат болыпсаналады. Оньщ жузеге асырылуы Ж¥0-нщ абсолютп еалыстырмалыocyiHin шенбершде жоспарланады. (Дамыган елдердепэкономикалык ееудщ стандартты децгейа орта есеппен жылына2-4,5%-ды курайды).Экономикалык есуге баска да 6ip максат —жумыспен толыккамтамасыз ету кабыса алады. (Жумыссыздык децгейшщ 2-3%-дык KOpceTKiiiii колайга келед1. 1с жузщдеп керсеткйн баскаша:3,5-8,5%).267

Улттык валютанын бага денгейшщ турактылыгы мен орныктылыгымаксатына мынадай жагдайда жетпк деуге болады, егеринфляция нормасы жылына 1-2%-ды ку райтын болса. (1с жуз1ндеэдетге ол 2,5-5,5%-га жетедО.Жогарыдагы аталган уш максаттвщ орындалуы улттык; экономикашенбер!нде макроэкономикалык тёпе-тецязкке жетуд1 камтамасызетедг. Алайда мынадай зандылык байкалады: ел экономикасыдамудын негурлым жогары денгейше ие болган сайын,ол согурлым сырткы сферага ашыктана туеедо.Бул сырттагы экспансиянын косымша мумкшднтн бЪццреда.Осымен катар сырткы колайсыз факторлардын ыкпалынан улттыкэкономиканын осалдыгы котершедьМундай жагдайдагы экономикалык саясаттын MinaeTi — улттыкэкономиканы халыкаралык бесёкелестжген сактап калу.Накты максат — баска елдермен сырткы-экономикалык есептеужуйеешде тендшке жету. Мундай тёцгер1м нарыктын ортаныншецберщде eprypni елдердщ экспаниялык умтылыстарын кабаттастыражузеге асыруга мумкш жасайды.Максаттардын иерархи ялы к багыныштылыгын “максаттарпирамидасы” деген угыммен атау кабылданган.Максаттар тужырымдамаларын жасаганда, мемлекет логикалыкжагынан нспзделген, кайшылыксыз жуйеш жасаудын кажеттшйгшал га коюы керек. Усынылып отырган схема сырттайосындай курылымды корсетедк оньщ непзп максаты мол т ы ­лы кпен байланысты жене оны накты цифрлармен белплеу мумкшемес, ол белгш 6ip нактылы тапсырмалар катарына болшектенед!.Алайда, экономикалык саясатты жузеге асыру барысындаосынау накты тосшдердщ жиынтыгынан уйлеамш жуйе тудыруото киын. Бул eKi турл> жагдайлармен байланысты.Б1р1ншщен, накты мшдеттщ тужырымдалынуынын оз> белгш6ip киындыктардын элементтерш керсетедь К,огамнын ортурл1топтарында, кобшесе, максаттар тур алы оркилы туЫниегер болады.Екшшщен, ic жузшдеп рсттсудш жузеге асуы мынаны корсетед]— 6ip максатты орындау екшийсшщ орындалуын тежейд1немесе Tirrri, жалпы оны icrey мумкш де болмайды. Булай болужалпыга б!рдей зандылык: экономикалык процес оркашанда теккарама-кайшылык курса нде жузеге асады.268

EipK?rap нак,тылы максатгарды жуэеге асыру ушш олардьщкисывдарын кдлыптасгьгра отырып, экономистер оиы “максаттардьщдуалы кепбурышы” деп атаган. (3 схеманы кзрацыз).3 схемаМ1вдеттер кайшылыгыныц ете айкын мысалы —бага турак,-тылыгын камтамасыз ете отырып 6ip мезгщде жумыспен толыккамтылуга жету болып табылады. Енбекке кабшегп журттыецбек процесше тарту децгей негурлым жогары болса, оньщтолемшщ (ягни, табыстарыныц) жиынтык децгей! согурлымжогары болады. Бул тшсшше тутас сураным аукымын ipineHflipefli,соныц нетижесшде бага кетершедьБул жагдайда ешм мен кызмет ещцру де арта туседа, алайдаэкономикалык осу кезецшде (жумыспен камтылу улгайган т а к ­та) жалакынын осу каркыны енбек ешмдшшнен асып кетеалады. Бундай жагдай осу кезецшде кесшодактардыц жумысберушшер одактарымен журпзшген тарифпк келгссез барысындаолардыц кысым жасауды ку шейте беретшд1ктер1мен байланысты.Кесткерлер одактары мундай талаптарды орындаудан кулдыраукезеццерщде бас тарта отырып, колайлы конъюнктуралык жагдайлардакенедь Мундайда олар пайда нормасынын кулдырауыменкелюш, оньш массасын арттыру жагынан уту тшмда депсанайды.269

0з кезепвде инфляцияньщ Kynieioi ендаргспц конъюнктуралыккулдырауына екеп Tipeftzu, бул дегешщз жумыспен кдмгылуды азайтугаапарады.Сонымен, экономикалык саясапъщ 6ip моселеш шешущ кэздеу!еюныйсш шешуцеп киындыкгармен уштасьш жатуы мумын (егеронпме 6ip-6ipiHe кайшы келепн мшдеттер туралы болса). Тавдау жасайогырып (баламалы ею максатгын кайсысын унату), белгш 6ip принцгатпусганган жон: орындалмауы экономикага оте кдуйтп болатынмэселеш алдымен шешу керекБаскаша айткднда, экономикалык саясаттын моделш жасай отырып,максаткерлнс нускдлардьщ ара кдтынасы тепе-тецвдпн сактау кажет.13.3. Каржылык шаруашылык, мемлекетпк шаралардьщ непза ретщдеКдржылар — экономика гылымындагы курдега санатгардьш, 6ipLЖалпы алганда бул акшалай ресурсгарды белу жэне пайдаланумен байланысканк,\гндылык таскындарыньщ жиынтыгы. (4 схеманы кдрацыз)Кдярп елемдак практикада бул угымнын кенейплген де, тарылган даryciHucreMeci паидаланылады. Кен магынада алганда кдржыларшаруашылык процесщдеп кундылык олшемдерцод барлык турлершщкозгалысын корсетедь Бул ретге онпме акшалай-несиеш коса алганда,барлык формалар жайында болып отыр. Терминлс деген мундай тост,ecipece, америка едебиеттерщде тараган. Тек бю джет проблемалардыталдаган кеэде, непзшен, тар магынада тусштепн термин пайдаланылады.“Кдржылар” терминшен баска тсорияда “каржылык жуйе”, “каржылыкшаруашылык” деген угымнын, баска нускдлары да пайдаланылады.Каржылык жуйе барлык каржылык курылымаар элементтсршщ(бюджеттершн, бюджстген тыс корлардык, мсмлекстпд валклалык резервгсршщ,мекемелер мен уйымпардын каржылык корпарыньщ)жиынтыгын корсете д. Каржылык жуйеш баска элемснттерщц: мемлекетпккаржылардын, шаруашылык субъекплер! каржыларыныц,халык каржыларыныц озара орекеттеспл ретхндс аныктауга болады.Каржылык шаруашылык, когамдык-кукыктык корпорациялары делаталатын кундылык таекындарын кдмтиды Оган: федерация, жер,кауымдар, каптондар жене т б. оюмшшк-аумактык единицалар жатады.270

271

Ка ржи шаруашылыгы 6ipHeiue функцияларды орындайды.Жалпыга б1рдей дсп американдык экономист Р.Масгрейвусынган xiKTecripy жатады:- аллокация;- кайта болу;- турактандыру.“Аллокация” утымы когамга (каржылык ресурстар есебшен) белгш6ip кызмет корсетумен байланысты, ягни “когамдык игшкпен”. Оганмысалы, innd жене сырткы кдутсЦщк жуйелерш (полицияны, ескерщ),когамдык калж секгорын (жолдар, жарык туару), коммуникацияларды,байланыс куралдарын, елеуметпк жуйелерш жаткызады. К,огамдыбелгип 6ip игишсгермен камтамасыз ету мшдетш мемлекетпн езмойнына алуы секщщ факт, халык шаруашылыгындагы колда бароцшрклтк ресурстардыц 6ip болйтн жекемсншж секгорыныц аткарганынаКараганда мемлекетпн баскдша жумсайтыадыгын бщщред1К,огамдык игшпсп жасауды коздеген мемлекетпк белсецдшйсгсн экономикадаресурстардыц ауысуы (жоне орналасуы) дегешмЬ аллокацияларкубылысыныц нак озьКаржылык шаруашылыктьщ еканий функцнясы — нарыктыкэкономикадагы табыстарды ойластырып кайта батуд жуэеге асырудаболып огыр. Мундай озгергущн максаты —нагыз влеуметпк тецщккебагдарланып, табысгар мен мулисгерщ белуге туэету жасау. Бул ретгсалгашкы белуге кездсйсок факгорларцын ыкпал eremuujcrepi ескершеда(капигалга мурагерлйс, бийм алудын оргурш мумкшдисгер! жоне т.б.).Турактандыру женщдеп мемлекетпк каржылык шарушылыктынфункциясы —экономикалык саясатгын максатгы нускдуларын жуэегеасыруда болып табылады (жумыспен толык кдмтылу, баганын турактылыгы,шамалас экономикалык осу). Соз жок, бул мшдетгерге колжетюзу iciHe мемлекетпн баска да кураддары багытталган (акшалайнссиелжшаралар, багдарлау).Каржылык саясаттыц непзп мшдеп тутас сураным мен тутасусыным аралыгындагы макроэкономикалык тепе-тещйкке жетуболып табылады. Бул реттеуш! процеске каржылык жуйенщбарлык элементтер1 катысады. Боршен бурын, внлмс табысгармен шыгындар туралы болып отыр.Мемлекетпк табысгар деп мемлекетке жекеменшж секгорынанкелетш агымдык акдилай жене мулжттк аупарымдар (трансферт)екендш кдлыптаекдн. Кдражатгы беру карсы жактын кызмстич корунспзшде немесе ешхдндай талеуаэ-ак жузеге асырьшады.272

Табыстар саясатынын адцында турган м1ндеттерд1 ею топкакиюластыруга болады:- каржылык, корды калыптастыру ymiH каражат жинау,оньщ комепмен макроэкономика жене когамдагы елеуметтжтепе-тенД1Кке ыкпал етуд1 жузеге асыруга болады;- ресурсгарды алу (мысалы, салыктык сгавкалармен ерекеттержасау) тсхникасы есебшен ретгеушшк эффекпгс жету.Дамыган нарыктык экономиканьщ пракгикасы мынаны кврсетедешыгындар саясатымен салысгырганда табыстар саясатында мейлшшскупгп ретгеушшк эффект болады. Тусшдарущн айтарлыктай дережедеолеумегж-психологияльк, сипаты бар. Адащар 6ip нерсеш толык алаалмай калганнан ropi, алу факпсш зор сезмгалдыкден кдбылдайды.К,амшы тэт наннан ауырлау тиеда!Табыстарды алудын формалары. Мемлекетпк каражаттардыжинактаудын, коп ертурл1 формалары бар. Жалпы алганда олардысалыктык жене салыктык емес табыстар деп беледь Мунын,сыртында едеттеп (туракты) жене тетенше (уакытша, октыноктын)табыстар деп ажыратута болады. (5 схеманы караныз)273

С'алыктар жэне салык; саясаты. Эртурш мемлекетпк табыстардьщарасындагы мейлшше кещнен тараган ыктиярсыз каражаталу (карсы кызметс1з) формасы —салыктар болып табылады.Бул мемлекетпк каражаттын мадызды кез1. Салык аркылыдамыган мемлексттер Ж ¥0-ш (AK.IH пен Жапонияда) 27-29%-дан 53%-га (Швецияда) деюн жумылдырады.Жалпы ал ганда салыктык жуйе каржылык каражат жинаудынформалары мен эд!стер1нш; жиынтыгы ретшде KYpдeлi кубылыс.Онда 6ip жагынан катты кайигы бар, экономика субъектющенайтарлыктай комакты каржы ресурстарынын алынуын камтамасызету мшдет! турады, ал екшзш жагынан, мундай жагдайда,олардьщ юкерлж белсендшкгерш томендетпеу жоне керек.Бул огаштыкты тузету ойластырылган мемлегерл1к ссеб1нснжузеге асырылады.Немютщ Х.Халлер деген экономисшщ niKipi бойынша, егермынадай жагдайлар сакталатын болса, салыктык жуйе утымдылыккажетеда:1. Салык салуды журпзген кезде, оны жузеге асыру ушш,мемлекстпк шыгыннын мумкщщпнше аз болу жагын карастырукерек (салудын арзандыгы деп аталатын принципа устанып).2. Алым-салыкты ондарш алу, салык телсушшщ шыгыныбарынша аз болуы аркылы жузеге асуы жен (алым-салыктытолеудщ арзандык принциш).3. Салык толеу салыктолеуий ушш оньщ экономикалык бслсендшпнеешбф нуксан келтсрмейнндей, ауыртпалыксыз болуытгас (салык ауыртпалыгын шектеу принцип!).Элечпдк практикада салыктын oprypni жйсгсуа бар. Мысалы, непзпжэне косымша салыктар деп ажыратылады. Бул белудщ белплер! —бюджет упдн табысгын мацыздылык. дережеса болып табылады. Сондай-актйселей жэне жанама сальасгар деп ерекшелеу де бар.6 схемада елемдйс практика непзшде салыктарды жиегсу бсршген.Салыктардын мацызды касисттср1н1н 6ipi — конъюнктуранындаму барысын сезшу кабшетгшл (ставкалар жуйесшщ аркасында)деу!м1з керек. Соныменен, салыктарда жанама антиниклджкасисттер болады. Осыган орай каржылык теориялардасалыктык тус!мнщ жещлдт деген корсеткшгН колдану кабылданган.Бул корсетюш мынадай катынастарга есептелшедтСалыктык TveiMHiH пайыздык (немесс абсолютпк) osrepiciУлттык табысгын пайыздык. (немесс абсолютпк) osrcpici274

Экономикалык, теориядагы мемлекетпк шыгындар деп, когамдык,кажеттшкп канагаттандырумен байланыскан мемлекеттщматериалдык игшкгер мен к.ызметтерд1 сатып алуга жумсаганакшалары саналады.Агылшыннын А.Пигу деген экономна мемлекетпк ш ы ш н-дардыц мынадай жйсгелшуш усынады: трансформация лык(кызмет корсету мемлекеттж каражат таскынына карсы турады)жене трансферт (карсы кызмет кврсетуаз).К,аражаттарды жумсау саясатынын, непзп мшдеттер1 тутассуранымга ыкпал етушде болады. Мундай ыкпадца б1ршаматкелей сипат бар.275

13.4. К,Р-дагы жуык перспективадагы салык жэне бюджетсаясаттарыСалык жене бюджет саясатгарынын непзп мазмуны салыктыкэи м ш ш к етуда жаксарту жене бюджетпк багдарлаудын едастершещйру, акша-несие жене фискальдык саясаттарды мейлшше тыгызуйлеспру, мемлекетпк каржылар баскару жуйелерш жетшflipyжене каржы шыгындарын утымды пайдалану болып табылады.Уыметтщ эрекет1. Салык-кеден саясаты субъектшерге утымдысалык салу барысында салыктар мен баж салыктарын жинаудыжаксартуга багытталады. Республиканын салык жэне кеден заннамасынжетдоцрудеп алдагы жумыс салык жэне кеден заннамаларынаырген непзп принциптердш турактылыгын камтамасыз етущкоздейдк Сонымен катар, салыктарды есептеу мен жинаудыонайлату YiuiH салыктарды есептеу рэамдерш жещпдету жэне тепетецшкпринциптерш камтамасыз ету максатында жещлджтердаболдырмау жошнен шаралар кабылланатын болады.Компьютерлендару аркылы салык жене кеден кызметгершозгертугц аяктаумен катар салыктык эюмшшк етудщ с оган барабарawrrepi, анык жэне айкын нускаулы материалдар жасалынатынболады. Жер койнауын пайдалануга, мемлекетпк кэсшорындардыжекешелендцру мен баскару жошнде салыктык сараптык шарттардынкешешц жуйеа жасалынып, етир1ледь Салык кызметтер!жумыстарынъщ формаларын жаксарту, салык жене кеден алымдарынтолеуден кашкдктаушыларды батыл турде аныктау icrepiкозделшуде. Мемлекет алдында каржылык мшдеттемелерш орындаугабайланысты шаруашылык етушй субъектшсрде кешещисалыктык тексеру журпзу механизмiH жетиийру меселесй алдатур.Кедецшк саясат халыкаралык енбек болюуд! тередцету жагдайындаотандык онд1р1стердщ белгш 6ip турлерш коргайтын,олардыц бесскелесу кабтеттерш колдайтын болады, соныменкатар контрабандамен курестщ eflicrcpi мен формаларын жетш-ZlipyAi карастырады.Мемлекетпк каражаттарды орта мерз1мднс кезенге жумсаудыннепзп артыкшылыгы: iunci жене сырткы карыздар бойыншамемлекетпк м1ндеттсмелердщ мултйсаз орындалуы, жана карыздардыцжиналып калуын болдырмау, олеуметпк сипаттагы шыгындардыонтайлы камтамасыз ету, зейнетакымсн камтамасыз276

ету реформаларын жене инвестициялык, кызметтерд1 кушейтугеколдау керсету болып саналады.Мемлекетпк каражаттарды белу мен пайдалану тшмдшгшкетеру максатында бюджетик npouecTi жетищру женшен 6ipкатаршаралар журпзшетш болады. Атап айтканда, етратегиялык,жоспарлар мен бюджеттщ б1рлт жасалынды, мемлекетпк бюдже т калыптасгырудын багдарламалык eaici ещйривд, бюджеттенКаржыландырылатын уйымдар саны кыскартылды, республикалыкжене жергшкп бюджеттер арасындагы озара катынастартузетщщ, есептеу-кассалык кызмет керсету, бюджетпккаражаттардын жумсалуын бакылау eflicTepi жетщвдрщщ.Барлык денгейдеп бюджеттер мен бюджеттен тыс корлардыншыгындарын утымды жумсаудагы манызды багыт —мемлекетпксатып алу жуйелерш реформалау болып табылады. Мемлекетпксатып алуды орталыктандырмау, оньщ ез екшеттшгш орталыкжене жергтл1кт1 аткару органдарына етюзу тутас едютемелжтесшдер нейзшде басталады. Орталыктандыру тек ен менд1 женеаса ipi келемде тауарлар, жумыстар жене кызметтерд1 сатып алугакатысты уюмет уекищис берген органдар аркылы жузегеасырылатын болады. Жетюзушшердш; тавдауларынын непзпелшемдерщщ 6ipi —олардын жана жумыс орындарын тудыругакатысулары болып табылады. Мемлекеттис сатып алу туралызаннама TJaicri теж!рибенщ жинакталуына орай жетщщртетшболады.13.5. Акша-несие еаясатынын мат.Акша-несие саясаты акдиа айналымы мен несие саласындамакроэкономикалык процеске ыкдал етудеп орталык банктщжиынтык шаралары болып есептелшед1. Реттеудщ бул форасыньщмаксаты — экономиканын тепе-тендЬс жене орныктыдамуына кол жетюзу.Акша-несие eflicrepiHiH ерекшелжтер1 сонда, олардын кеме-Нмен мемлекет тутас усынымга айырыкдпа ыкпал жасауга тырысады.Мундай жагдайдагы ен белсенд1 элемент — инвестиялауменбайланысты себептерге ыкпал ету (несие аркылы).Салгастыру ушш айтар болсак: каржылык реттеудщ ен белсендажагы —кебшесе тутыну жгпактерще ыкпал жасау (пкелей женежанама жердем акша аркылы).277

Дел осы ретгеу механизмшщ субъект Lnepi болып орт алы к. банкпен коммерциялык банктер бой керсетедьАкдиа-несие саясаты шецбер1нде орталык банк ею непзпфункцияны орындайды:— улттык экономиканы толыкканды валюталык жуйеменкамтамасыз ету. Бул жуйе — рынок инфракурылымыныц асамацызды элемент!;- коммерциялык банктердщ несиелж кызметтерше ыкпалжасау (макроэкономикалык саясаттын мудделер1 ушш).Нарыктык экономикасы дамыган елдерде кабылданган зацдаргасэйкес ОБ (Орталык банк) кызмет! уюметтщ экономикалыксаясатынын ал га койган мшдетгерш орындауга баяыггталынуытшс. Сонын езшде бул несие орталыгы уюметке катыстыертурл! мертебе алуы мумюн. Коп жагдайларда ол толыкесеп беруге мшдегп, кейде шамалы дербеспкте болады, ал 6ipжагдайларда Tirrri ешкандай юрттарлыксыз жагдайда болады.Орталык банкке дербестжгщ белгш 6ip дэрежес1 билйсг1белюу принцип! непзшде бершед!. Батые елдердщ, тэжхрибелер!керсетш отырганындай, бул айырыкша мертебе орталык банккемемлекеттщ ерюне бас шулгып коне салмау кукыгын бередьКурдел! экономикалык ситуациялар жагдайларында уюмст озшщкаржы проблемасын косымша акша массасын шыгару есебшеншешуш несие орталыгынан тал ап ете алмайды.Акшалай-несиел1К айналым сферасында ерекеттер жасайотырып, ОБ ертурл! куралдарды пайдаланады. Олардыц кепmuiiriжанама ыкпал жасау еипатында болады. Осы icre мемлекетopeKCTiHiH экономикадагы жалпы принциптер!н1ц уксастыгы бар.Алайда несие орталыгыныц кейб!р ерекеттер! тоселей едаспенжуэеге асырылатын болады (каржы саясаты саласынан б!р мыеал—мемлекетпн жердем акшасы), (7 схеманы краныз).7 схема278

Несиелж реттеудщ тжелей эд!стер1 несие беру динамикасыншектеу женшен ОБ ерекетш орындайды. Б1рсыпыра европалык,елдерде ОБ коммерциялык банктардын, ез ресурстарын банктентыскары секторга салуларына шектеу жасауга кукыгы бар.Жанама эдостер б1рнеше нускаларды камтиды:1. Есеп саясаты. ОБ Зан непзшде коммерциялык. банктергеберет1н несиелер1 бойынша пайыз ставкасын e3i белгшеуге кукылы.Былайша айтканда “несие багасын” ретгеу журпзшедь Олресурстарды алган коммерциялык банк оларды одан ары —экономиканыц баска субъектшерше багыттайды (ерине, одан дажогары пайызбен).Пайыз сгавкасыныц кемепмен ОБ капитал рыногындагы сураныммен усынымныц аракатынасгарына жанамалай ыкпал етедй “К^шбат”несие карыздык ресурстарга суранымды шектеЩц (квсшкершк сектортарапынан). К,орьпындысында олардын инвсстициясы азаяды, елшнцдеп юкерлж белсендшт кулдырайды.Мундай “салкындаткыш” нетижеге уймет конъюнктуранын“кызып кеткен” шагында умтылады (экономикалык есудщ шамадантыс жогары каркыны болган кезде). Мемлекеттщ бул максаты—есудщ удемел1 каркыны артып келе жаткан тутас суранымменуштасуында, ал бул дегешмдз, логика бойынша, инфляцияньщкушеюше сезаз алып барады.“Арзан” несие дегенйцз, жекеменшж секторыныц инвестициягадеген ынтасын тудырады (акцияны, куралдарды, жаца енflipicTiKкорпустардыц курылыстарын жене т.б. сатып алу аркылы).Мундай жагдайлардын экономика кулдырай бастаганкезенде болганы жаксы.Есептеу ставкасы саясатыныц кемепмен реттеудщ белгш 6ipшекарасы болады. Егер банктердщ — тапсырыс берушшердщбелсендшт шамалы болса, онда бул операциянын пермендшттомендеп кету1 мумкш. Бул — коммерциялык банктардыц корларыкомакты болганда, жене косымша несиелж ресурстар ушшОБ-ке б1ршама сиректеу кол жайган жагдайларда болуы ыктимал.Сонымен 6ipre мынадай кызыкты детальды атап ету1м1з керек:есептеу ставкасы акпараттык рел аткарады. Ставканы ауыстыраотырып, ОБ кажет болып турган белсендшж туралы немесе,керюшше, юкерлж куатты тежеу туралы жекеменшж секторгахабар береди Егер жекеменшж сектор оны елемесе, ашык рыноктагыоперациялар репнде б1ршама катан тенктер icKe косылады.279

2. Ашык рыноктагы операциялар. ОБ кеп жагдайда ашык рынокта,мы с алы, биржада мемлекетпк кунды кагаздарды сатыпалып жене сатуды журпзедь Ондагы максат — сол елдщ айналымындажурген акша санын ретгеу болып табылады.Коммерциялык банктердщ кунды кагаздарды сату барысындаолардан артык тецгер1мд1к резервтер алынады. К,орытындьгсында,айналымдагы акша массасы азаяды. Коммерциялык банктерденкунды кагаздар сатылып алынган жагдайда олардыц кунын ОБтолейд1, сейтш, халык шаруашылыгына косымша акша массасынещцреда.3. Ен аз корлар саясаты — ОБ-дагы коммерциялык банктерактивтерщщ резервке алынган белтн бейнелейдь Мундай жагдайдаею максат кезделедк- елдеп несиелпс жуйелерд1 камсыздандыру;- коммерциялык банктердщ несиелж ресурстарынын келемшеОБ-тщ ыкпал ету1.Зацга свйкес, барлык банктер шамамен вз активтерийц 20%-ын ОБ-TiH карауында устауга тшс. Бул каржылар Mep3iMci3жинак формасында орналаскан. ОБ-де сакталынуга жататын булкаржы “резерв нормасы” деп аталынады.Бул eflicri сипаттай келе, ретгеу процесщце ен улкенTHiMAlniicri, мыналардыц берет1нд1гш айтуымыз керек:а) адастердщ кец спектрш пайдалану;б) оларды коммерциялык банктердщ реакцияларына байланыстыдвйектшйспен орынды колдану (ен жумсактаудан — енкатал турге карай).K,a3ipri ксзде К,азакстанда непзшен ею операция пайдаланылады:- есеп ставкасыныц саясаты;- ен аз корлар саясаты.4. Epiini кел1сш. Орталык банк кейде коммерциябанктермен »сксрл1к келю1м жасауга умтылады. Бул од1с операциялыкшеш1мдерд1 тез жене былыксыз шешуге мумкшдж бередц.Акша-несиелж шолуды тужырымдай отырып, мынадай корытындыгакелуге болады:а) несие саясаты озшщ жузеге асырылу npouecinae толыжаткдн тшмд] жактарын керсетед1, алайда ап-айкын “актацдактары”да бар;280

б) акдиа-несиелш едютердщ экономикага ыкпалы (каржылык,ыкпалга тепе-тецщктей жагдайда болады) eKi-жактылык сипатта;6ip жагынан олар мемлекеттщ экономикалык саясатын жузегеасырушы TeTiri болып, еюнпй жагынан, бул —макроэкономикалыкреттеудщ дербес багыты болып саналады.Каржылык немесе несиелпс механизмдер кемепмен эконожекемешшк секторга хабар беред!, микалык саясатты журпзуэкономистер алдына мацызды меселеш кояды: кандай жагдайдакандай нуска ете онтайлы болып саналады? Еюнпп проблемамынаган саяды: каржылык жэне несиелж шаралардын кандайаракатынасын экономикада пайдалану дурыс болмак?Каржылык шараларды реттеу барысында экономикалыксаясатты журпзущ кейнсиандык нуска деп атау басымдылыкпенкабыдцанган. Экономика гылымында несие-акша тетшне барыншасуйену “монетаризм” деген атауга ие болган. Экономикалыксаясатты жузеге асыру практикасы батыс елдерде мынаны керceTTi—реттеудщ ею багытыньщ yitnecyi ец утымды болып саналады.Алайда оньщ шецбершде еркашанда экономикалык ахуалдын;жагдайына карай кандай да 6ip едютщ кушею жагына кезекпе-кезекауытку байкалады.(8 схеманы караныз)Мемлекеттж реттеу едюшдеп октын-октын ауыткулар (каржылыкжене несиелж-акшалай рычаггар арасындага) цикдщлйспеске Tycipefli. Алайда мундай кезде механикалык кайталау мумкшемес. Реттеуге жататын непздщ e3i —экономика —дамый беpefliжене курделене туседь Кейнсиандык. мысалы, еларалыктеуелдшк децгей1 елаз болган кезенде табысты жумыс icTereH.Халыкаралык бесеке соншалыкты каталданып та кетпеген. Елдерэкономикалык ашыктыктьщ каз1ргщей децгейше жете де коймаган.8 схема281

Сонымен, объектив!! шындык былай —озара колдаушылыктагыгана емес, сонымен 6ipre еюжакты карама-кайшылыктаболатын экономикалык саясат б1рмезгшде б^рнеше максаттардыжузеге асыруга THicri. Сондыктан да мемлекет эркашанда оцайуйлесе коймайтын, Tirrri кейде кайшылыкта болатын куралдарды(каржылык, акшалай-несиелнс) колдауга мвжбур болады. Долосымен мемлекеттж реттеудщ курделенген сипатыныц завдылыгыашылады.К,азакстанныц экономикалык саясатында cKi куралды дапайдалану пракгикасы журпзшт келед!. Реформалау процесшдеакшалай-несиелж шаралардын, ягни монетарлык саясаттын pojiico3ci3 артып Kerri. Ce6e6i —мундай багдар болмаса рсформаньщ03i басталмас ед1 1985-1992 ж.ж. барысындагы реттеуде каржылыкрычагтардыц басымдылыгы тубегейлх кдйта курылугастарт бере алмады.Сейте тура акшалай-несиелйс шаралар мвншщ артуы каржылыктетсктщ жумыс icrey масиггабтарын кыскартуга экелмедьОтандык экономика (ecipece, ЭвК (эскери енеркэсш кеше H i),аграрлык жоне елеуметтж секторлар) айтарлыктай дэрежеде текбюджеттж каржыландыру есебшен OMip cypyni жалгастырыпкеледь13.6. Казахстан Республикасынын акша-несие саясатыКдзакстандагы акша-несие саясатынын непзп максаттарыныц6ipi — жуык кезевде улттык валютаны одан ары турактандыруболады. Уюмет пен Улттык банктщ б1рлесе куш салуымен айырбасбагамынын курт ауыткуын болдырмау жене шла бага турактылыгынкамтамасыз ету жоншде жумыс журпзшетш болады.Уыметтш эрекетк 2000 жылы шамамен алганда жылына 5-6%молшершдеп инфляция каркынына жету ушш акша-несие жонебюджет саясатын катайтумсн катар iund инвсстициялык мумкщ-Д1ктсрш кецейтуге ыкпал ететш каржылык Teiiicrep дамыйтынболады. Жинактаушы зсйнсткерлж кордагы жинакталган акдпакаражатынын айтарлыктай белзгщ теускелаз инвестициялаудыкамтамасыз ету кажет.Уюмст мемлекеттж бюджет пен бюджеттен тыс корлардынзерулйтн жабу уинн Улттык банктщ несиесш пайдаланбайтынболады. Мемлекетпк бюджеттщ зорутпн каржыландырудын курылымы,кобшесе, инфляция каркынынын томендеучмен, мем-282

лекеттж карызды баскару тшмдшгшщ артуымен, бюджегпкзерул1кп каржыландыруга инфляциялык емес коздерд1 пайдаланумен,мемлекетпк кунды кагаздар айналымыныц мерз1мшузартумен аньщталады.Республиканыц каржылык, жуйесшщ туракты жумыс icreyiHколдау ушш акшалай-несиел!к реттеу рычаггарын пайдаланужетищрше туспек. Банк жуйелершщ дамуына орай акша-несиесаясатыныц куралдарын мейлшше белсецщ колдану жоспарлануда:К,УБ (К,азакстанньщ улттык баню) сыйакы (мудделер)ставкасын беюту, мшдетп резервтердщ сараланган мелшершреттеу, жене, ecipece, ашык рынокта операциялар журпзу. Муддеставкасына катысты Улттык банктщ саясаты тшсшше инфляциядецгейшщ динамикасымен жене инфляциялык тосуга байланыстыезгеретш накты KepiHicTeri б1ркелю он ставканыколдауга, сондай-ак, каржылык рыноктар жагдайларына багытталатынболады. Акша-несие саясатыныц дестурл1 куралдарынпайдалану, банкпк кадагалауды кушейту, каржылык жацаКуралдарды дамыту, iiind каржылык рыноктарды калыптастырумен дамыту ушш колайлы жагдайлар тугызу iniici жинактаудыкебейтш жене оларды утымды орналастыруга ыкпал ететшболады.Апдагы уш жыл шпнде К,азакстанныц каржылык секторы,банктермен катар, каржылык кызмет рыногында: ломбард, несиелжcepiKTecTiicrep, делдалдык фирмалар, лизингтж жене сактандырукомпаниялары, жинактау зейнетакы корлары, инвестициялыккорлар жене активтерщ баскару женшдеп компанияларсекшд1 мекемелермен толыгатын болады. Депозиторлардыцмудделерш коргау максатында, депозиттерд1 м1ндетт1ужымдык сактандыру тетагш жасау жене жузеге асыру женщдееюшш децгейл! банктермен жумыс жалгаса бермек.К,ор рыногын дамыту женшдеп зацнама жетищрше туседьВалюталык рыноктын жумыс icreyiH турактандыруды камтамасызету максатында, валюталык реттеущ будан ары ырыктандыру,бакылауды кушейту жене валюталык теуекедцен сактандырудыннарыктык куралдарын дамытумен катар валюталыкагыстыц жуйелйс мониторинпа, талдау жене телемдгк тецгер!мнщжагдайын болжамдау жeнiндeri жумыс жаксартылатынболады. Жалпы алтын —валюта резервтер1 уш айлык импорттыцкелемшен кем болмайтындай децгейде колдау кереда. Валютанынайырбастау багамыныц саясаты валютанын сатып алушылык283

кабшетшщ жалпы пара-парлыгын камтамасыз ету, innd валюталыкрынокта алыпсатарлык операциялардын белсещц дамыпкетуан болдырмауды жене телемдок тецгер1мнщ бекуш есепке алаотырып жасалынады.Экономиканьщ нарыкка ету кезенднде непзп капитадцын удайыеншршушщ азаюы enaipicri каржыландыру ушш innd жинактаудьщнагыз нактылы инетитуциональдык K03i ретшде банкпк сектордыцрелш арттырады. Реформалау басталганнан 6epi еткен кезеццебанкпк жуйе езш экономиканьщ ебден cepninai дамып келе жаткансекторындай корсете бщщ. 1999 жылгы 28 майда еткен республикафинансистершщ I Конгресшде Президент Н.Э. Назарбаев отандыкэкономиканьщ дамуындагы банкпк институттардын комактыулесш атап eni. Финансистердщ II Конгресшде (1999 ж. кдраша)экономиканьщ накты секторынын дамуы ушш банк сферасындажинакталган ресурстарды пайдалануды жандандырудыц кажеттшпатап керсетшген болатьш.Экономиканьщ каржылык емес активтерщде;п инвестициялардыкаржыландыру кездершщ ццщде банк-резиденттер женерезидент емес банктердщ карыздык каражаты 22,1%-ды курады.Ел1М1здщ банкгер1 еле Mai к каржы дагдарысы жагдайында езшщсешмдшгш керсепп отыр. E-niMi3 егемещй нссиелж рейтинг алдыжене оны узак уакыт бойы позитипгп денгейде колдап келедьКаржылык куралдардыц рыногын жумыс icrere жене дамытаотырып, республикамыздын банк жуйеЫ кесткойлыкпен ныгайды.Республикадагы бупнп банкпк екщецгейш жуйе мынадайжуйелер — 6ipiHuii децгей Кдзакстан Республикасынын Улттьпсбанкш керсетед!, cKiHini децгей — екшил децгейдеп банктер.Каржы рыногыныц мацы злы институты болган етпсл1 кезендепбанктердщ дамуы тураксыздыкка жене курылымдык кайтакурылуга катты ушырады. Жуйел1 нарыктык кайта курылудабанкпк капитал ролшщ кетершу!, капиталдандырудыцхалы карал ы к стандарттарын жоне каржылык орныктылыктыбанктердщ сактауларыныц кажеттшп олардын кайта курылымжасау, iplneHy, тарату жене косылу сеюдщ занды процестсршебастау с алды.Ipi OHepKecimiK кесшорындарды мемлекет менштнен алужене жекешелещцру, оларды жекс баскаруга беру, сырткы экономикалыкбайланысты монополиядан шыгару, инвестициялыкахуалды imKi рыноктар калиталдарынын есебшен кушейту284

банктер релш арттырды. Муныц сыртында, шеттен алып пайдаланубагдарламасын жузеге асыруда жене максатты несиелермен сырткы инвесторлардьщ карыздарын жабуда каржылыкделдалдар ретшде банктж институттардын манызы кетершда.0Hflipic куДДырауыньщ жалгасуы (ecipece тутыну тауарларынын),интеграциялык байланыстардын узща, ешм етюзетш жада рыноктардынкалыптасуы карыз алушылардьщ телем кабшеттшктерштемендетп, мунын e3i банктердщ алган несиелж ресурстарыньщкайтарылмауына екеп сокты. Депозитгж-несиелж саясатты журпзудеп,аманаттык кукыкты колданудагы, банктж теуекедщ баскарудагыкемшшктер, акыр аягында, жекелеген банктердщ каржылыкорныктылыктарыньщ жене етем кабтеттшпнщ жойылуьшаапарып Т1ред1. Сауыгу корьггындысында банктж сектордьщкайта курылым жасаудагы жалгаскан процеа — 6ip банктердщкосылып, екшшшершщ жойылуы болып шыкты.Банктер жуйесшщ осылайша калыптасуы дамыган нарыктыкэкономикалы кептеген елдер ушш объективп болып келед1,олардын каржылык рыноктарында акшалай каражаттардьщ узджс1зкозгалысы, акшалай корлардын жинак объектюшен инвестицияньщобъект1сше банктж институттар болып саналатынкаржылык делдалдар аркьшы ауыстырушылыкта болады. Элемджэкономикадагы банктж институттардын даму тэжлрибеа мьшаныкерсетед1 —банктер жумысынын ceHiMfluiiri мен каржылык турактылыгыхалыктьщ акшалай жинагын тартудын, одан кейшпэкономиканьщ дамуына капиталды кую формасында акшаныкайта белюудщ кажета жене ынталандырушы шарты болып табылады.Кептеген нарыктык институттар шпнде республиканьщ банк-TiK жуйес1 езшщ дамуында айтарлыктай кыска кезенде калыптасуынынTepic салдарларын кеп жагынан жене бицц, экономикасекторынын кайта курылуы бойынша жетекш1 болды, олардынелшем! колайлы инвестициялык ахуалдын жене инвестициянынелге куйылысыньщ кепщцемеа болып отыр. Акшалай-несиелжреттеудщ куралдары нарьщтык экономиканы дамытудын макроэкономикалыктурактануында, оньщ салалары мен нарыктыкинфракурылымньщ ерлеух мен дамуында аса манызды релойнайды. Банкшж жуйелердщ дамуына орай акша рыногыинфракурылымыныц жумыс icreyi аркылы дестурл1 жене баламалыкаржылык куралдарды пайдалана кел1п, uuici жинактаутет!ктерш жандандыру мумкш болды.285

Нарыктык катынаска ету аймак, экономикасынын ешкандайсекторларында инвестициялык процестщ езщщк жандануына93ipme нактылы алгышарт жасалган жок- Инвестициялык институтгардынкалыптасуы, олардыц каржылык турактылыктарыныцпроблемалары инвестициялык процестердщ барлык децгешвдемемлекеттж реттеудщ басты релш езшё калдырады. Мейлекетпкемес э м и с с и я л ы к кунды кагаздардьщ кор рыногы аркылыинвестиция тарту, акционерлж мен пик формаларын пайдалануаркылы колайлы инвестициялык ахуал тудыру оньщ институциялдыкдамуыньщ аякталмагандыгына, Казакстан компанияларымен 6aH K TepiH iH imra биржа рыногында “Кёгщщр кагаздарга”сураныстын жоктыгына келш тipeлeдi.К,унды кагаздардьщ б1рлескен секторынын жетшмеген проблемасы,жекешелецщру процесшщ жалгаса T y cy i мен мемлекеттжменшж улесшщ жекеменшйске жене коммунальды метшкке,шетелдйс инвесторлар менилпне 6 e p w y i — капитал жинактаудынаякталмагандыгын жене инвестициялаудын улттык тетпсгершщnicin жетпегендтн куеландырады. 0тпел1 экономикада инвестициялыкпроцесп реттеу механизм! экономиканын нактылысекторындагы енеркесш e n a ip ic iH iH кулдырауымен катарласыпжурш отырады, бул дегенйцз онеркос!п ошмдерш ощйрушшердщбанетж капиталынын рел] мен мацызын, жаца кесшорындыигеру мен дамытуды жора мал мен арттырады.Жскемендпк, шагын жене орташа бизнестерда, енд1р1стщ техникалыкдецгейш жаналау мен кетеру бойынша банкпк мскемелердщертурл1 формадагы каржылык катысулары бурынгышасалыктык-заннамалык базаларды, жергшкп еюмшшкпцбанкпк жуйе ушш каржылык теуекелд! томендету жоншен ынталандырулармен кепщщктер жасау тетшн жетшдаре тусуд1талапётёд1.Мунын устше, 1999 ж. ортасында 1000-нан астам акциялардынмемлекетпк пакетт бар 1400 акционерлис когам еюмшшктераркылы коммун ал ьдык менипкке берицц. Несиеш инвестициялардыцкатысуымен аймактардын OHflipicrepiH дамытудыц инвестициялыкбагдарламаларын оз1рлеу — банк капиталынынбуган кен аукымды катысуын коздейдгБанкпк кызмет рыногында бесеке котершц. Банктерда инвестициялыкжене депозитпк банктерге болу банюер мен банктсркызмеп туралы зандармен гана таратылган жок, сондай-ак банктсрзаннамаларын одан epi жумсарту банктерд! деулетп “котер-286

ме” корпоративтж келушшерге кызмет корсетуге кайта багдарлауданхалыктыц каражатын тарту жумысына, банк кызметшкенейтуге, банктер жумысыныц беделд! жактарын ныгайтужошндеп мемлекетпк зерттеулерд1 ер1стетуге багдарды тездеттьБанкпк кызмет еферасы ете жаца компютерлт технологиялардьщ,гылыми талдамалардьщ кемепмен несиелж жоне есептеуоперацияларынын колемш улгайтты. Олар мыналар: лизинг,факторинг, пластикалык карта жуйеамен колма-колсыз есептесулер,экспорт-импорт бойынша кужатсыз операциялар, кундык,агаздарды еатып алып-еату бойынша операциялар, epTypniсалым операциялары, елемдж каржылык рыноктарга o3iHin кундыкагаз эмиссиялары (акша шыгару), кастодиальды кызметкорсету, толемеушшк — 6ipiHiui сыныпты эмитенттердщ (кагазакша шыгарушылардыц) коммерциялык вексельдерш кайтаесептеу бойынша —улттык компаниялардыц проблемаларын шешуушш, кепиш сактандыру мен халыктыц жинагын (акшасын)коргау бойынша шаралар жене нактылы секторга каражат куйылысынынталандыру.0тпел1 экономиканыц жагдайында банк босекелеспгш дамытубанктердщ косымша ресурстарын тартудагы озара байланыстыжене сшардыц колемш сол банктардыц каржылык орныктылыгыдережеамен экономиканыц нактылы секторында кайта инвестициялаудыкушейтедь Элемдж практикада осыган уксас урдюбар, атап айтканда, бершген несиелердщ колем шектеуаз осекеле, баска операциялар бойынша банк табысынан асып тусш,пайданыц орнына зиян шекпредь 0p6ip банктыц б1р-б1рлершщкызмет нетижелерш жокка шыгарарлыктай карама-кайшылыктарыныцytbiecyi encip проблемага айналды: операциялардыцтабыстылыгы кетерщщ жене ол бойынша теуекел томендедьТабыс табуга куныгып, жогары теуекедщкке мен берудо ескермегенбанктер соз жок банкроттыкка ушырайды, лицензияларынан(руксат кагаз) айырылып немесе баска банктермен косылысуаркылы сауыгу кезецшен етед1, ондайлар оздершщ каржылыкменеджментш ныгайту женшде твиннинг жуйеа аркылышетедвдк банктердщ тежзрибелерше уцщщ. 1999 ж. 1 наурызына56 банк таратылу процесше т к п .287

Резюме1. Мемлекеттщ экономикалык саясаты экономикалык процестербарысын реттеуге, оларга ыкпал етуге жэне олардынагысын алдын ала аныктауга багытталган шаралар жиынтыгынбиццредь2. Экономикалык саясаттын басты максаттары:* когамды еркш дамыту;* кукыктык тэртш;* сырткы жене iuiKi Kayinci3AiK.3. Прагматикалык багдарланган максаттар:* экономикалык осу;* жумыспен толык камтылу;* бага децгейшщ турактылыгы жэне улттык валютаныннактылыгы;* сырткы экономикалык тепе-тендйс.4. Экономикалык саясатты таратудын нускалары:* кейнсиандык;* монетариста.5. Инфракурылым — бул нарыктык экономика сферасыжумысына кызмет корсететш жуйе.5.1. Экономикалык нысандар (мемлекеттщ валюта жуйеы,мемлекеттщ каржы жуйеа);5.2. Материалдык нысандар;5.3. Элеуметпк нысандар.6. Экономикага ыкпал етудщ eflicrepi:* тжелей (салыктык заннама, амортизациялык аударымньщнормасы, мемлекетпк инвестициялар бойынша бюджетпк орындауTeprirrrepi);* жанама (экономикалык саясат максатгарына сойкес нарыктыккатынас субъектшерщщ шсппмдер кабылдаулары ушшмемлекеттщ алгышарт жасауы).7. К,аржылар — экономика гылымындагы ен к у рдел i санаттардын6ipi. К,аржылар — кдлыптасу процесшде жоне акшалайкаржы корларын пайдалану кезпще экономикалык катынастыкорсстетш экономикалык санат.8. Каржылык саясаттын непзп максаты тутас сураным ментутас усынымнын араларындагы макро-экономикалык тепетеншккежету болып табылады.288

9. Салыктар — бул жеке жене занды тулгалардан (каржыныкызмет керсетпей алу) мемлекет алатын мшдетп телемдер.10. Акша-несие саясаты — бул орталык банктщ (ОБ) акшаайналымы саласындагы жене несиенщ макроэкономикалыкпроцеске ыкпал ету шараларыньщ жиынтыгы.11. Фискальдык саясат мемлекеттщ салыктарды белгшеу женекаржыларды жумсау кукыгы аркылы тутас суранымды ретгеугебагытталган. Фискальдык саясатты К,азакстан РеспубликасынынПрезидент!, К,Р YKiMeTi жене К,азакстан Парламент! журпзеда.12. Монетарлык саясат акшалай усынымдарды реттеу аркылыаталган максаттарга жетуге багытталган. Монетарлык саясаттыК,Р Президент!, К,Р Парламент!, К,Р YKiMeTi, К,Р Улттык банианыктайды.К,айталауга арналган сурактар1. Экономикалык саясат угымы.2. Экономикалык саясаттыц мшдеттерь3. К,азакстанда журпзтп жатка н экономикалык саясаттыцмаксаттары.4. Кейнсиандык экономикалык саясаттын мэш неде?5. Монетаризм.6. Экономикалык еаяеаттагы макеаттардын кактыгысы неткореетедо?7. Мемлекетпн экономикага тйселей, жанама ыкпал ету эдастерь8. Мемлекетпн экономикага уйымдык-институциональдыкыкпал ету тэеш.9. К,аржылар угымы.10. К,Р каржы жуйееь11. ^аржылык шаруашылык.12. “Аллокациялау” угымы.13. К,азакстан Республикасынын акша-несие саясаты.14. К,Р акша-несие саясатынын мазмуны.15. Казакстан Республикасынын акша-несие саясатынынкуралдары.16. К,аржы жэне несие саясаттардыц озара эрекеттесу ерекшелтнет бщсцреда?17. Экономикалык саясатты жузеге асырудагы заннама базасынынpoui.289

Тесплер13.1. К,айтарымдылык, телемдшк, жеделдшк, камтамасыздык,белгш мак,сатк.а арнау непзп принциптер болып саналады:а) тауар-акдиа катынасыныцб) несиелж катынастынв) каржылык катынастынг) нарыктык катынастынд) валюталык катынастын.13.2. Казакстан Республикасывдагы мемлекетпк реттеу мынадаймаксаттарды кездейда:а) нарыктык процестщ бол май коймайтын келецаздтназайтудыб) нарыктык экономиканын тшмд1 жумыс icreyiHe кукылык,каржылык жэне елеуметпк алгышарттар жасаудыв) нактылы экономикалык ситуацияларда жагдайлары нарыктыккогамнын осалдык танытатын топтарын алеуметпк жагынанкоргауды камтамасыз етуг) барлык аталгандар дурысд) барлык аталгандар дурыс емес.13.3. Мемлекеттщ экономикага жанамалап ыкдал ету вдостер!:а) экономиканын субъекплер1 ез алдарына шешш кабылдайдыб) тйселей салыктарв) жанама салыктарг) монетарлык саясатд) болжау.13.4. Мемлекеттщ экономикага ыкпал етушщ институциональдыквдгстерка) кеешкерлер мен жалданбалы жумыскерлер арасындагытарифпк келюшдерб) зандарды кабылдаув) елеуметпк багдарлама кабылдауг) коршаган органы коргауд) каржы саясаты.13.5. Мемлекеттщ экономикага ыкпал етушщ экономикалыкe/ucrepi:а) каржы саясатыб) несие саясатыв) алеуметпк багдарламаларды жасау290

г) болжауд) барлык. жогарыда аталгандар дурыс.13.6. К,аржы жуйеи мыналарды камтымайды:а) мемлекеттж каржылардыб) корпорациялардын каржыларынв) уй шаруашылыктарыныц каржыларынг) когамдык уйымдардыц каржыларынд) мемлекеттж кесшорындардьщ каржыларын13.7. Табыс табудып формалары:а) салыктыкб) салыктык емесв) едеттепг) твтеншед) барлык жогарыда аталгандар дурыс.13.8. Жанама салыка) табыс салыгыб) пайда салыгыв) мулне салыгыг) сый салыгыд) акциздар13.9. Экономикалык саясаттьщ максатыа) экономикалык осуб) жумыспен толык камтылув) бага децгейшщ турактылыгыг) сырткы экономикалык тепе-тендекд) барлык жогарыда аталгандар дурыс.Эдебиеттер1. Курс экономической теории / Под ред. М.Н. Чепурина,Е.А. Киселевой. —Киров, 1994, гл. 13.2. Макконнелл К. Р., Брю С Л . Экономикс: принципы,проблемы и политика. —М., 1992, Т.1, гл. 11-13.3. Общая экономическая теория (политэкономия): Учебник/Под ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. —М., 1995, гл. 27.4. Экономика: Учебник / Под ред. А.С. Булатова. —М., 1995,гл. 12.5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник/Под ред. А.В. Сидоровича. —М., 1997, гл. 5.291

6. Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леуекий А.И.,Тарасевич JI.C. Макроэкономика. СПб., 1997, гл. 3.7. Долан Э. Макроэкономика. СПб., 1994, гл. 5,6.8. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег/Антология экономической классики. —М., 1992, т.2.9. Мэнкыо Н.Г. Макроэкономика. —М., 1994, гл. 9.10. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. —М.,1993, гл. 25, 30.11. Хейне П. Экономический образ мышления. — М., 1991,гл. 18.12. Прикладная экономика. Пер. с англ. — Алматы: ТОО“Книга”, 1997.13. Дайджест экономической теорий. — М.: Аналитика.Пресс, 1998.292

14 тарау. ЭЛЕМД1К ШАРУАШЫЛЬЩ ПЕН РАЛАМДЫК,ЭКОНОМИКАНЫЦ ПРОБЛЕМАЛАРЫ0/1 i кунге дейт 6ipde-6ip ултсаудадан запал шекквн емес.Бенджамин Франклин14.1. Элемдйс шаруашылыктын курылымы14.2. Халыкаралык; ецбек болжк1 мен халыкаралык сауданыцабсолюттж жэне салыстырмалы артыкшылыгы14.3. Сауда жене телем балансы14.4. Адамзат пен экономиканын галамдык проблемалары14.5. Казакстан Республикасынын еырткы сауда саясаты14.1. Элемшк шаруашылыктын курылымыЭлемшк (дуниежузшк) шаруашылык — бул халыкаралык ецбекбелшка непзшде халыкаралык катынастармен взара байланыеканулттык шаруашылыктардьщ карама-кайшы тутастыгы. (1 схеманыкараныз).Сонымен, халыкаралык экономикалык катынас (ХЭК,) —шаруашылыктык катынас сферасындагы елемдеп барлык елдердщозара кдтынастарыныц Tecumepi мен сипатын корсете дкЭлемдж шаруашылыктын жумыс icTeyi непзшде онын ХЭК,-пен6ipre халыкаралык ецбек болшнл (ХЕБ), ягни белгип 6ip тауарлармен кызметтер турше елдердщ маманданулары жатады, ал ололардыц халыкаралык айырбасын немесе cepiicrecyiH болжамдайды(2 схеманы карацыз).Элемдж шаруашылык шецбершде 6ipKaTap экономикалыкзандар мен зандылыктар жумыс гстейдь1. Экономикалык дамудыц б1ркелкшкте болмауы. Элемджэкономика шетю аймактарды ез децгейше тартатын белгт 6ipорталыктар аркылы дамыйды, онын салдарлары болып: байлыктытеццей болмеу, елдердщ сараланулары, елемдеп экономикалыкжене саяси ыкпалдардыц вртурл1 дэрежеа саналады.293

2. Улттык шаруашылыктар секщщ елемдйс экономикага дадамудьщ: орта жене узак мерз1мш циклдары, Кондретьевтщ“узын толкындарыньщ” циклдылыгы тен.3. K,a3ipri уакытга ендарю пен капиталды интеграцияландыру6ipiifflii кезекте ултаралык корпорациялар мен банктердщ (YAKжене ¥АБ) кызметтершде, халыкаралык экономикалык женевалюталык интеграциялардан K epiH ic табады.4. Элемшк экономиканы галамдасгыру.Элемдш шаруашылыктын курылымдык элементтер1Халыкаралык. снбск 6cuiiHiciХалыкаралык енбск cepiioecyiХалыкаралык экономикалык катынасЭлемдйс рынокТауарлырыноктарКдлзмет корсетурыноктарыкаржырынок-тарыOnoipicфактор!арынынрыноктарыЭлем/ик экономиканын галамдык кайшылыктарыРеттеушн улттыкформаларыРеттеушн улттыктан жогарыформасыЕлдш толык сгемендш А-------N Толык емес егемсндакN-------✓ (мысалы, ИНТЕРНЕТ)/ схемаТ Е294

Халыкаралык ецбек fio.iiniciЖалпы Жске (пеншк) ДараЭкономиканын Дайын ежмдер мен Технологиял ыксалалары мен кызмсттердщ жеке процестердщ жекесфералары турлсрше тораптарына,бойынша мамандандыру компонентгершемамандандыружене сатыларынамамандандыруА Т Т А Т АХялыкяралык ецбек cepirrecyi2 схема14.2. Халыкаралык ецбек белшгс! мен халыкаралык сауданыцабсолютпк жэне салыстырмалы артыкшылыгыКазакстан елемдж шаруашылыктын курамдас б о л т болыпсаналады. Кептеген казакстандыктар кун сайын баска елдердевншртген заттарды пайдаланады. Bi3, 6epiMi3 де, баска елдердеещйршген тауарлар мен кызмеггерге юр1птармыз.Алдын-ала багалау бойынша К,азакстан Республикасынынсырткы сауда айналымы (уйымдаспаган сауда бойынша косымшаecenri ескере отырып, кедендйс статистиканын мэл1меттер1 непз1нде)1999 жылы кантар-тамыз айларында 6453,5 млн. доллардыкурады жене ол еткен жылдын осы мерз!м1мен салыстырганда32%-га твмендедо, мунын езщде экспорт келем13203,9 млн. долларды курап, 25%-га азайды, импорттьщ коле Mi3249,6 млн. долларды курап, 37%-га темендедь Кеден статистикасыньщмшйметтер1 бойынша, уйымдаспаган сауданы коспаганда,сырткы сауда айналымы 5207,7 млн. долларды курады,оныц шпнде экспорт —3092,8 млн. доллар, импорт — 2114,9 млн.доллар болды. Успм1здеп жылдын кантар-тамыз айларындагысауда TeHrepiMimn сальдосы (акшалай TyciM мен шыгын айыр-295

масы) 45,7 млн. доллар келемшде (1998 ж. кантар-тамызындаTepicKe шыгу 923,6 млн. доллар болды) терюке шыкты. СаудатенгерЁмшщ Tepic сальдосыньщ кыскаруы тек импорттын темендеуесебшен мумюн болгандыгын, ол тенге девальвациянын(кагаз акша КУНЫН езшщ туракты нормасына Tycipy) кутшгенэкспорт есуше жетюзбегенщпн статистикалык мелiметтер айкынкерсетш бердо. (Деловая неделья, 29.10.99 г.)Халыкаралык сауданьщ: абсолютгж жене салыстырмалы дспаталатын ею турщ артыкшылыгын айыра бшу калыптаскан.Халыкаралык сауданьщ абсолютпк артыкшылыгы OHiM enaipyAi6ip ел екшип елге Караганда ете тшмд1 ощ»ре ал ганда калыптасады.Мысалы, ауа райы мен географиялык жагдайдын колайлылыгыаркасында мандаришн АК,Ш-та еншргеннсн repi Мароккодаecipy елдекайда арзанга туседь Онын есесше, АК,Шайтарлыктай жогары технологиянын, компьютерлер шыгаратынкуралдар мен дайындыктардан еткен жумысшылардын иесЁ.АКД11 компютерлер шыгарудан, ал Мирокконын мандариндереншруден абсолютпк артыкшылыктары бар. Абсолютпк артыкшылыктарыбар ешмдерщ айырбас жасасатын болса Мароккомен AKJLU, осы ешмдерш еркайсысы ездерЁнде енщргеннен repiелдекайда кеп алатын болады.Халыкаралык сауданын салыстырмалы артыкшылыгы. Кептегенмемлекеттердщ кандай да 6ip тауарларды енд1ру женшен абсолютпкартыкшылыктары жок, ал айда, барлык мемлекеттерхалыкаралык тауар айырбасына катысады, себеб] олардын салыстырмалыартыкшылыктары деп аталатын тустары бар. Салыстырмалыартыкшылыгын мынадай жагдайга карап айтуга болады— егер, ендЁршген ежмнщ баламалы куны баска елдепгс карагандасол елде арзандау болып шыкса.Салыстырмалы артыкшылык заны, елдердщ не себепп отожогары салыстырмалы артыкшылыктары бар салалардагы тауарлармен кызметтерш ендоруге маманданатындыктарын туанд1ред1.Салыстырмалы шыгындар принципше табан TipereH ерюнсауданын аркасында елемдЁк экономика ресурстарды ете тшмшорналастыру мен ете жогары денгейдеп материалдык молшылыккаж ете алады. Халыкаралык ерюн сауданын пайдасына кел-TipinreH долелдергс карамастан кун! бупнге дейш колдаушьшыкпрактикасы oMip cypin келед!, ол мына шаралар аркылы жуэегеасуда:296

1. Баж салыгы. Фискальдык (казыналык) баж салыгы бюджет'косымша салыктык туамдермен камтамасыз ету ушш колданылады.К,олдаушылык баж салыгы жертпкп онд|'рушшсрд1коргауга арналган.2. Импорттык квоталар. Томенп импорттык квоталар тауардыбслгш мвлшерден тыс импортка шыгаруга толык тыйым салады.3. Тариф емес кедерплер. Тарифпк емес кедсрплерге лицензиялаужуйеа (импортшылардан лицензия алуды талап ету), белгин6ip тауарларды импорттауга тыйым салу жатады. (мысалы, УлыбританияKOMipai импорттауга тыйым салган, Норвегия 1984 ж.дейш улттык салаларын сактау максатында азык-тул1кт1 импорттаугатыйым салган болатын).Сырткы сауданы шектеущ пайдаланылануды колдауга вдеттеКандай делелдер усынылады?Улттык корганыека байланысты салаларды коргау, ауылшаруашылыгын коргау, вте бай елдерщ арзан жумысшы кунпнщбасып кетушен жене арзан жумысшы кунпмен ецщригген тауарлардыцкаптап кетушен коргау. Осымен катар тарифтерщ, квоталардыжоне баска кедергшерщ колдану импорттык тауарлар менКызметгерщ ете кымбаттатып ж1беред1, муныц 03i халык турмысыныцдецгейше есер етедьСоцгы ею онжылдыкта сырткы сауда байланыстарын коддаушылыксаясатыныц жандана тускецщп байкалады. Бутан себсп тсбар: сырткы саудадагы тепе-тещиктщ бузылуы. Bip еддер экспорттанимпоргтыц асып кетушен зардап шегед (АКДП), баскаларыимпорттан экспорттыц айтарлыктай асып тусуше жетед1 (Жапония).Крлдаушылыктыц ете незж формасы да пайда болды. Сырткысауда саясатын журпзген кезде белгш мелшерде экспортгы epiicriтурде шектеу кещнен етек алды. Жапония, мысалы, ЕЭБ-ке(Европалык экономикалык б^рлеепкке) станоктар экспорттаудышектсд!, муныц ез1нде оларга ете темен бага белгшед^ сонымен6ipre АК,Ш-ка автомобиль экспорттауга да epiicri турде шеккойды. Kayinci3fliK стандартына сейкес тауарлардыц экологияльпстазалыгына талап кою секищ тарифпк емес шектеулер колданылабастады жене т.б.Егер мемлекет экспорт пен импортка аз шектеу коятын болса,экономиканы ашык деп санауга болады. Ашык экономиканыннактылы KepceTKhirrepi мыналар:1. ЖУ9 -деп сырткы сауда квотасы;2. Экспорттыц oHflipicreri yneci;297

3. Импорттыц eHmipicTeri улеа;4. Iona инвестицияга катысты шетелдж инвсстициянын,улеспк салмагы.К,азакстанньщ Дуниежузшж сауда уйымына Kipyi оныц келклмдекерсеттлген барлык кукылык мшдеттемелерщ сактауынмщдеттейщ.Дуниежузшк сауда жуйесшщ непзше 4 принцип жаткызылган.1) Дуниежузшк сауда уйымы — ол, берщен бурын, 6ip-6ipiMeH сауда байланысын кенейте тусуге умтылган елдердщ“клубы”. Бул уйымга муше болу —ер елдщ ез ерю.2) Дуниежузшк сауда уйымына KipeTiH елдер баска мемлекеттердщбарлыгына аса колайлы жагдай тудыру мертебеаменкерше дг3) Муше-елдер арасындагы сауда кедерплершщ азаюы — езбеттерЛмен емес, келгссез аркылы жузеге асырылады.4) Sip ел ушш импорттык тарифа азайтып, баскдлары ушшжогарылатып коюдьщ мумкш cM ecT iri “вдш сауда” ережесшсактауда кврсетшедьУлттык экономиканын ашыктыгы сауда мен толем балансындаебден толы к KepiHic табады.14.3. Сауда жэне толем балансыСауда балансы. Улттык импорт пен экспорт кундарыньщ арасындагыайырмашылык сауда балансын кврсетедь Егер улттауарлар мен кызметтергй, шетелдерден екелшетшдерге караганда,квбЛрск шетелдерге шыгаратын болса, онда сауда балансыон болады. Егер импорт экспорттан артып кетсе, сауда балансыTepic болады. EipiHiui жагдайда сауда балансында белсснд] сальдоболады, ал еюшш жагдайда ол тапшылыкка шнедьТолем балансы. Сауда балансымен катар телем балансы шетедщккарыздарды, олардан алынатын пайыздарды, инвестициялардыцтабыстарын, транспертпк толемдердц жене каржыларактивтер1мен алмасуды камтыйды. Осы баптардын оркайсысыбойынша жасалган келюмдер не елге тусстЛн, не елден шыгатынтелемдерд1 кврсетедь Осыган байланысты толемдер не “табыстар”,не “шыгъшдар” графасына жазылады.Эртурл1 елдердщ opinTCcrcpi арасындагы кел1с(мдер акшаньщелден кетуше немесе елге келуже жетюзед). Тауарлардын298

импорты, шетелдж корпорациялардыц инвсстициялары немесеата-аналардыц атына каражаттардыц кайтарымсыз аударылуы —акша каражатыныц елден кетуiне жетюзетш халыкаралык мэмлелердщмысалы болып табылады. Тауарлар экспорты отандыккорпорацияларга шетелдж инвестицияларды тартуды немесешетелдеп ата-аналардан елге келш тусетш акшалай сыйлыктардьщкуйылысын бщщредьЭр жылдыц аягында: келген акша мен кеткен акшанынкайсысынын коп екендт аныкталынып отырылады. Егер келгенакшадан repi кеткен акша коп болып шыкса, онда толем балансыныцтапшылыгы куралады. Тапшылык (дефицит) дегешм1зб1здщ импорттык (шыгындык) операцияларымыз, б1здщ экспорттык(табыстык) операцияларымыз камтамасыз еткеннен repiшетелдж валютага улкен колемде сураным тудырды деген сез.Тапшылык шетелден алынатын карызбен, немесе активтердщболтн сатумен каржыландырылады. Болмаса, шетелдж валютаныцтусу жепмаздй! Орталык банктыц ресми резервтершентолыктырылады. Кез келген елдщ ресми резервтер1 шектеул1.Сондыктан да сол елдердщ резервтер есебшен каржыландырылатынтелемдж баланстарыныц туракты немесе узаккасозылган тапшылыгы, сол едц1 сезс1з жудеушшжке жетюзед1.Мундай жагдайда толемдж баланстыц тецгер1мдш1гш камтамасызету ушш ол елдщ шаралар кабылдауларына тура келедьК,азак;станныц толем балансы —бул белгш 6ip кезендеп резиденттермен резидент еместер арасындагы барлык экономикалыкоперациялардыц жуйеленд1ршген KopiHici. Мундай жагдайдагыкезец ертурл1 болады: ай, токсан, жыл. Толем балансы стандарттыжене аналитикалык болып келеда.K,a3ipri кезде К,азакстанныц толем балансын К,азакстан РеспубликасыныцУлттык баша жасайды. Мундай “куд1рет” (шекс1зкукык) К,УБ-не (К,азакстанныц улттык банк) акша-несие саясатынкалыптастыру кезшде пайдалану ушш жасалынатын KJPтолем балансыныц экономикалык таскын операцияларына багаберуге мумкшдж тудырады.Толем балансын жасау жене багалау ХВК,-ныц (халыкаралыквалюта корыныц) одастемес1 непзшде (Толем балансын жасаужонщцеп басшылык, ХВК, 5-iui басылымы) жасалынады: оньщнепзп ережелер1 мыналар:— Резиденттер мен резидент еместер араларындагы есепоперациялары;299

—Крсарлап жазу жуйесЁ бойынша есеп операциялары;—К,осалкылардыц емес, таскындардыц Kopimci;— Операциялардын кундылык багасы жене бЁрыцгай есепединицасы кезшдеп аударылымдар сомасы;—Операциялардын таркелу уакыты;— Экономика секторлары мен телем баланстарыныц типтерЁбойынша операциялар KepiHici.Кдзакстан Республикасы бупн элемдЪс когамдастыктын толыккукыкты теуелаз Myiueci болып саналады. Мундай квпшш кке танылган факт бЁздщ елЁмЁздЁ сез жок дамыган жэненарыктык экономиканыц даму сатыларында турган елдерменолеуметпк-экономикалык карым-катынастыкты одан epi кецейтетерендете тусуге багдарлайды. Осыган орай, вр жыл сайынКдзакстанныц сауда катынастарына негурлым коп мемлекеттертартылуда. Моселен, соцгы уш жылдын шйнде шетелдйс epiirrecелдердщTi36eci 11 елмен толыкты, сонымен ецш КдзакстанРеспубликасы елемнщ 140-тан астам мемлекеттер1мен саудажурпзедьЭрине, сырткы экономикалык кызметгш мундай жандануыКазакстан экономикасыныц бупндей жагдайына айтарлыктайыкпал етп, ол стратегиялык жоне есеп беру кужаттарында оз1нщKopiHiciH тапты. Солардыц цпшдс К,азакстан Республикасынынтолем балансы айырыкша мацызды болып саналады.Казакстандагы толем балансыныц журпзше бастаганынасоншалыкты коп бола койган жок, дшпрек айткднда 1993 жылдын1 кацгарынан бает алды, ал айда мамандардын багалауыншаосынау кыска мерзЁм iuiimie ол халыкаралык стандартка жетп.Бул реттс Халыкаралык Валюта К,орыньщ (ХВК,) кепелдемеа зоррол ойнады.K,a3ipri кезде толем балансы республиканын сырткы экономикалыккызмет! операцияларыныц барлык компоненттер! ментиптершщ ен толык стандартты тЁзбесш езше камтыйды. Толембалансыныц молгметтер! бпдщ ел!М13Дщ экономикалык бслсендшгш елемдж аренада талдау кезшде кецшен пайдаланылады,Казакстан Уюметше жуык жылдарга арнап экономикалык дамубагдарламасын жасауга мумюнцик берсдЁ, муныц сыртында халыкаралыккаржы уйымдарына олуетп карыз алушы ретшдсКазакстанныц экономика жагдайымен танысуга мумкищ к тудырады.Kopin отырганымыздай, толем балансы мшпметтершщманызы ап-айкын.300

14.4. Адамзаттыц жене экономиканын галамдык проблемаларыK,a3ipri уакытта галамдык проблемалардыц eKi катары бар.Eip жагынан, бул — адамзаттыц галамдык проблемалары депаталатын проблема. Bipimni кезекте, олар дестурл1 технологияныцдагдарысына жене адам мен табигаттыц езара ерекеттестжзавдарыныц бузылуына т1релед1.Екйшп жагынан, экономиканын галамдык проблемалары бар.Олардын пайда болулары елемдйс экономиканын галамдык болуыменбайланысты.Элемщк шаруашылык сапалык жаца белплерге ие бола бастауда.(1 схеманы карацыз)1 схема• Дамудыц улттык жене экономикалык факторларыныцанык 6eniHyi жогалады. ©Hflipic факторларынын халыкаралыккозгалысы енда айырыкша мацы зга ие болады.• Жасалынып жаткан галамдык экономика елемдйс шаруашылыктыуысына алады. Еаламдастыру — елемдйсшаруашылык кубылысыныц басты белпа бола тусуде.• Улттык экономикалар 6ipereft жене езгеше болып калабердо, ал олардыц араларындагы байланыс баргансайын б1рыцгайлы, халыкаралык экономикалык катынастардыцертургп сферасында жалпы “ойын ережесш”кабылдау тургысынан стандарттандырылган болып келедь• Жумысыныц нетижеа “елемдйс б1ртутас конвейерге”уксап, шыгарылган 6HiMi интернациональдык сипат ал-301

ган халыкаралык ещцрю жэне eHHipicriH халыкаралыкфакторларыньщ: капиталдьщ, технологиялар мен акдараттардын,жумысшы купйнщ жэне баскалардьщ орынауыстырып орналасулары калыптасып келедь• YAK кызметшдеп непзп меселе енд1р1стщ жеке шыгындарыназайтудан галамдастырудыц артыкшылыгынпайдалануга ауысады. Мундай страте гая баска компанияларгада колайлы.Элемдцс экономиканы галамдастыру б1ркатар факторлардьщкуш1мен аткарылады.(1 схеманы карацыз)Экономиканын галамдык проблемалары элемдис экономиканысаналы турде реттеудщ кажеттшпмен байланысты. Еаламдастыруэр елдерден мемлекетпк децгейдеп улттык реттеу функциясынын6ip белтн халыкаралык экономикалык уйымдарга беруш талапетеда. Олардын шйнде ХЭК,-тщ (халыкаралык экономикалык катынас)барлык сфералары бойынша кепжакты непзде ете курдел1келюсездер етед1.Бул бурыныракта Тарифтер мен сауда женшдеп Бас келшм(ТСБК) деп аталган Дуниежузшк сауда уйымдарыныц (ДСУ)кыэмсттершде аса айкын кершедь Бул уйым тауарлар саудасынанбаска халыкаралык сауда кызметтерш, интеллектуальдыкменишс кукыгыньщ саудалык аспекгшерш, инвестициялаудын,каржыларымен жасалынатын сауданы бакылай бастады. Тауарларга,жене Tiirri ецбек стандарттарына деген экологиялык талаптармеселеа талкылануда.Y йымдастырылган галамдастырудьщ баска куатты рычагыболып, сондай-ак ТСБК/ДСY-нан шыгатын халыкаралык сауданытубегейл1 ымыраластырудын, жана сатысы саналады. К,олдап,суйеушшк бурынырак ТСБК шеш1мдер1мен б1ршама жецшдетшшкелсе, ендд ол баска идеологиямен ауыстырылуда.ТСБК/ДСY-Уругвай раундыньщ шеппмдерше (1994 ж.) сейкестауарлардын непзп массасы ушш улттык сырткы сауданы реттеудщбарлык белгш куралдарынан тек теменп импорттык тарифкана кал ад ы. Басты назар реттеудщ жанама эдастерше, eciресемемлекетпк сактандыру, жецщшк пен фирма аралык несиелержене фаскалар аркылы экспортты ынталандыруга ауады. Халыкаралыксаудадагы сандык шектеу жене iuiici рынокты коргаудык шугыл шаралары ТСБК/ДСУ шепамдер! бойынша тек302

жеке, катан, ескертшген жагдайларда гана колданым алады (демпинг,отпел! экономикалы елдердеп курылымдык кайта курылу).Жана галамдык проблемалар халыкаралык каржылык сфералардынтехникалык базасында —байланыс куралдары мен акпараттыкжуйелер саласында туып отыр. Бул инвестиция мен несиеберу ушш, ecipece жаца индустриальды жене бурынгы социали с т елдердеп жацадан пайда болган даму устшдеп рыноктаргакосымша мумкшдер ашады. Сонымен 6ipre мынадай krrep ушшнепздер туды:— валюта жене корлар рыногында бурын-сонды болып кермегенкелемдеп бакылаусыз алып-сатарлыкка;— интеллектуальдык меншпс кукыгыныц бузылуына — жекелегенелдердщ акпараттык егемещцктерш жоюга.Элемдж экономиканы галамдастыру нвтижесшде, ХЭК,(халыкаралык экономикалык катынастын) дестурл1 формасыныцаясында жаца функциональдык блоктар калыптасады:• курамына халыкаралык сауда, сактау, сактандыру женшдепкызметтер жене жетюзу мен тауарлар таскынын реттейтшбаска да к а ж е т операцияларды жузеге асыратын тауар козгалысыныцгаламдык жуйесЛ.• компьютерлж акпараттык жуйе аркылы акпаратгар алмасуменкатар, интелекгуальдык кызметтщ нетижелер1мен алмасудыцгаламдык жуйес1;• электронды байланыс жуйесшщ дамуы жене компьютерлжтехнологияныц аркасында галамдык каржы жуйелершкалыптастыру.0з зандылыгы бар галамдык экономика езйпц кдлыптасу шамасынакарай курделЛ даму жуйесшщ белплерш алады. Ол (галамдыкэкономика) нарыктык сипапы мемлекетпк жене мемлекет успндепретгеумен уйлеспрш кана емф cypin дамый алады.14.5. Казакстан Республикасынын сырткы сауда саясатыАлгы кезендеп сырткы сауда саясаты шетелдж тауарлар менкызметтерд! К,азакстан рыногына жене казакстандык тауарлармен кызметтерд1 —сырткы рынокка карай жылжыту арасындагыбалансты камтамасыз ету кажеттшгше орай курылады.Алдагы кезецде экспортка багытталган eHflipicri дамыту,дестурл! тауарларды жаца рыноктарга карай жылжыту есебшен303

304ешм тарату колемш улгайту, экспорттыц экономикалык тшмдшшмен курылымын жаксартуды арттыру, елемдйс жене iuuciрынокта казакстандык ешмдердщ бесекелйс кабшетгерш котеру,сырткы сауданын каржылык, келйстйс жоне акпараттык инфракурылымдарындамыту кезделшуде.Жана келйс жоддарын салу аркылы казакстандык ешмдердаквмЁрсутектер1 шюазат, туей жене кара метал, а стык, жун,минералдык тынайткыш жене баска да тауарларды жетюзудшopiciH кецейту женшде шаралар кабылданатын болады.Казахстан Республикасынын YKiMeTi кетерщю куны косылганен1мдерд1 экспорттауга несие берудщ жене сактандырудынTeTiriH калыптастыру непздерш жасайды. Осы багытта несиеберущ дамыту мен казакстандык экспортерлердщ елемдйс рыногкашыгуларын оцайлату максатында экспорттык-импорттыксактандыру курылымын жасау, сонымен 6ipre кейб1р жекелегенелдер мен аймактарга катысты ipiктeлмeлi сырткы экономикалыксаясатты журпзу кезделшуде.Сырткы рыногта тауарлардын демпингш болдырмау женекелющда баганы rycipMey максатында тауарларды экспорттаудынжанамалык реттеу шаралары жасалынатын болады. Сондай-акКазакстан Республикасынын улттык стандарттарын халыкаралыккажакындату кезделуде.Отандык кесшорындарды сырткы сауда саясатынын шараларыменколдау: республика экономикасынын OHaipicriK кайтакурылымдануына комектесетш жогары технологиялык инвестициялыктауарларды шеттен екелудЁ ынталандыру; антидемпингпк,етсмД1К жене корганые шараларын колдану; отандыктауарларды ецщру ушш imKi рынокта тек бесекелестйс жагдайынтудыру аркылы жузеге асырылатын болады. Б у дан баска, экспорттык-импорттыкоперациялардын салык салу жуйес1 жаксаратын,сырткы сауданы реттеудщ тарифтйс жене тарифтж емесшаралары жеплдЁршепн, сондай-ак казакстандык тауар onaipyшшергезиял келтЁрерлйсгей Казахстан рыногына импорттьщ ю-pin KCTyiH болдырмау га ыкпал ететш ресЁмдер жасалынатынболады.Импортты peTTeyAiH нетижес! онын тауарлы курылымынаутымды болып шыгуы керек, ол дегеншдз экономиканыц он-AipicriK кайта курылымдауга жене отандык рынокты сапасыэошмдерден коргауга ынталандырады.

Элемдж саудада тец кукылык ерштестж жагдайын камтамасызету максатында К,азакстаннын Дуниежузшк Сауда Уйымына(ДСУ) KipyiHc дайындык жумыстары жалгасуда. Булсырткы саудада Казакстан муддесш кемсггпеуге, баска елдердщрыноктарына еркш юрудЛ камтамасыз етуге, жене преференцияньщ(сауда саласына тикгп жецшджтер) Жалпыга 6ipдейжуйсс1 аясында ер елдерден сауда преференцияларын алугамумкшдж бередкOran жету ушш б1ркатар аса манызды кадамдар жасау кажет.Атап айтканда, К,азакстаннын ДСУ-на KipyiHe байланысты реамджмеселелерд1 шешуд1 тездету, улттык заннаманы халыкаралыкнормамен сейкестжке келпру, мемлекетпк жуйеш елемджстандартка жакындату секщдьУймет Кедендж одак, Орта азиялык одак жене ТМД аясындаинтеграцияны одан epi дамытуга пейшдьКедендж одак елдерЛмен сырткы сауда саясатынын стратегиялыкбагыты реформа журпзуда уйлеспруге, жалпы рыноктысатылап уйымдастыруга жене оны коргаудыц жуйесше багытталынатынболады.Орталык Азия ендршдеп республикалармен сырткы экономикалыккатынастын белсендшж дережеа б1рыцгайлы нормативтжзаннамага, халыкаралык кауымдастыктын (консорциум)жумыс icTeyiHe жагдай тудырылуына, инвестициялык багдарламалардыжузеге асыруга байланысты болып турады.Экономикалык саясат ТМД елдер1мен еркш сауда режим!непзше курылады.Белпленген шаралар нетижеанде Казакстан сауда балансыныцтуракты оц сальдосына жетуге пейшдь Мемлекеттщ тазахалыкаралык резервтерш улгайтуды есепке ала отырып, оныцжалпы телем балансын да оцта шыгару деп жоспарланады.Толем балансыныц туракты оц сальдосына жету ушш, сондай-аксырткы жене ш ю карызданудьщ уйлесиршген саясатынжурпзу, шетелдж капиталды тартудын ен жаксы децгейш аныктау,ел экономикасына инвестиция жасау ушш карыз ресурстардыутымды пайдалануга жагдай тудыру жене сырткы карыздаргакызмет корсету бойынша мемлекеттер мшдеттемелершщдер кезшде орындалуы да кажет. Мунан баска, жинактауганакты ынта калыптастыру, жинактарды жацарту жене олардыннвестицияларга ауыстыру талап етшедь305

Курылымдык реформами косыла каржыландыру ушш халыкаралык,уйымдармен жэне шетелдж мемлекеттермен карым-катынастаболу, елдщ елуетше лайык, бедел алу максатында К.азакстанныцертурщ халыкаралык сауда-экономикалык одактарындатолык кукыкты муше ретшде катысу жумысы жалгасыпкеледь1992 жылы Рио-де-Жанейрода XXI гасырда бфлесе аткарылатынжумыстарды реттеу максатында 21 гасырга ар налган icерекетБагдарламасын коздеген “Жер планетасы” атты кездесужогары децгейде еткззщщ: Конференция жумысына 179 мемлекеттщoicumepi катысты.Соцгы ею онжылдыкта адамдар, мына, кажеггшп орасанкоршаган ортасы жутап бара жаткан елемде когам мен экономиканьщсалауатты болмайтындыгын тусше бастады. Экономикалыкдаму токтай алмайды. ол дамудьщ орныкты фор мае ымен OMip калпына oryi тшс. Фермердщ eric даласынан конференц-залгадейш, тутынушылар коржынынан улттык бюджеткедейш —барлык жерде орасан озгерютер болуы керек.Барлык елдердц туракты даму жолына шыгаратындай тшмдажене едшетп елемдак экономикалык тертш куру ушш елемнщбарлык елдершщ арасына ерштеепк катынас кажет.Шыгарылатын елемдЬс он1мдердщ утымды белшуш дурыскетермелейтш сауда жуйес1, егер ол, акылмен ойластырылганэкологиялык саясатпен катар журпзшее, экономикалык дамудынтурактылыгына жетуге езшщ улесш коса алады.ЭлемдЬс сауда ЖYйeci тшмда еншрушшерге, ecipece дамыганелдерде ез ешмдер1мен кенднен сауда жypriзyгe мумкшдак 6cpyiкерек. Эгереюм кедей елдер экспорттан улкен пайда ала алатынболса, онда оларда дамудын орныкты формасына капитал жумсауушш улкен ресурстар болар ед1.80-iui жылдары елемдйс рыноктагы копте ген ожмдерге койылганбагалардыц томендеу1 мен кулдырауларынын жалгасуынабайланысты дамып келе жаткан б^рсыпыра елдерд1н экспорттаналатын туам акшалары айтарлыктай азайып к е т . Keft6ip жагдайлардаен1мдерд! каржыландыру тарапындагы босекелеспкпенкактыгысуга тура келдг Мундайда онд1руш1лер мен тутынушыларарасында ксл1с1м кажет, ол какао, кант, кофе женетропикалык агаштарды камтый отырып, ертурл! он1мдерге едшбагалар белгшер ед1.306

Табыстьщ бул кулдырауы сырттагы комакты кдрыздарменКосыла келш, дамып келе жаткан квптегсн елдерге туракты дамумаксатына капитал жумсалу мумкщщгш жузеге асыртпай койды.Дамып келе жаткан елдерге экономикалык есущ ынталандыружене халыктын непзп кажеттшпн туракты канагаттандыру ушшкапитал жумсау ете кажет. Олар ез экспортгарынын курылымынвзгертулерЁ жене экономикалык даму багдарламасында 6ip 6ipлерЁменкарым-катынас жасаулары керек.Соцгы он жыл шшде дамып келе жаткан копте ген едцерэкспорт пен сырттан келген кемек сомаларымен салыстыргандам1ндеттемелер1 бойынша улкен мелшерде телем твледг Дамыпкеле жаткан бул елдерге импорт, инвестиция жене тутыну келемдершазайтуга тура кедщ, сейтш олардыц ез уйлер^ндеп жокшылыкпенкуресу мумкшдштерЁ артты. КейШр жагдайлардакаржылардыц азаюы денсаулык сактауга, бшм беруге женеКоршаган ортаны коргауга акша белуд! кыскартты. Нетижесшде,дамып келе жаткан б1рсыпыра елдер экономикалык туйыктыкжагдайына ж е т жене елеуметпк, экологиялык проблемаларыныцаскынуларымен бетпе-бет кездесп.Мундай процестерд1 жецш шыгу ушш халыкаралык стратегиякажет. Мемлекеттер мыналарды ЁстеулерЁ керек:• Тамыр-таныстык урдюш жою, жене оны дамып келе жатканелдерге зардап шекиретш б1ржакты саудалык кедергшердЁ косаотырып, KepiciHUie езгерту керек жене сауданы ырыктандыруыкетермелеу кажет.• ЭдшетсЁз бесекеге екелетш жердем акшаны азайту керек.• Экологиялык жене сауда саясатынын дамудыц турактыформаларына жердемдесуш камтамасыз ету керек.• Денсаулык сактау стандарттарын бузбау жене каутаздйспкамтамасыз ету нормаларын камтый отырып, экологиялык нормалардыцозбырлык пен актауга болмайтындай кемсЁтупплж куралыретшде немесе жасырын сауданын Hieicreyi ретшде пайдаланылмауынойластыру керек.• Сауда саясатынын калыптасуына, келюуше жене жузегеасырылуына журтшылыктыц улес косуын камтамасыз ету кажет.Бул стратегия косымша капитал жумсауды шет елдерден тартужене кедей елдерден екетшген капиталды кайтаруды, сондай-акресурстарды тшмд1 пайдалануды карастыруы тшс. Элем кептегенжаца дамып келе жаткан елдерге, ecipece ете кедей елдерге307

308каржылай комек керсетш, олардын сырткы карыздарын азайтудынжолдарын табуга кол уштарын усынулары керек.Элем, сондай-ак жана дамып келе жаткан елдерге экономиканыбаскаруга жене оны езгертуге, сонымен 6ipre турактыдаму максатында табиги ресурстарды утымды пайдаланугакемегш усынуы кажет. Нарыктык факторлар, кед!мп пайыздыкставкалар мен валюта ауыстыру багамы сеюдщ, туракты болуытшс. Барлык елдерде тауарларга койылган багалар олардынGHaipicrepiHiH экологиялык жене елеуметпк кунын керсетулер1керек.Инвестицияларды квтермелеу ушш мемлекет сыбайлас жемкорлыктытыйып, тшмш, унемщ, адал, едщ жене есеп берепнкогамдык баскарудын жеке даралык кукыгын сактаумен катар,жеке даралык мумандпсгерш берудд камтамасыз ету] тшс. Оларбагалардын турактылыгын, валютанын акылга сиымды айырбасбагамын, салык салудын тищвд жуйелерш жене жекеменшжкесшкерл1кп дамытуды кетермелеущ камтамасыз eTyi керек.Резюме1. Элемдж шаруашылык ~ бул халыкаралык ецбект1 болунепзшде халыкаралык экономикалык катынастармен езара байланысканулттык шаруашылыктын кайшылыкты тутастыгы.2. Халыкаралык экономикалык катынастардын формалары:* халыкаралык сауда;* капиталдын экс порты;* жумысшы кушшщ миграциясы.3. К,олдаушылык ~ максаттары ез ел1н1н 0HepKeci6iH бесекелестжтенкоргау болып табылатын кез-келген мемлекетпк шаралар.4. Сауда балансы - бул улттык импорт пен экспорт кундарыныцарасындагы айырым.5. Валюта багамы — баска слд1Н акша белпсшдеп валютасыменкерсетшген тап сол улттык валютанын акша б1рлшнщбагасы.6. Шетел валюталарынын рыногы — бул шетелдж валюталардыц6ip-6ipiMeH айырбасталып жататын рыногы.7. Элемдж экономиканы галамдастыру факторлары:• ХЭК, (халыкаралык экономикалык катынасты) тубегейлаырыктандыру;

* жер шарын камтитын байланыс куралдарын жасау;* галамдык, акдарат жуйелерш дамыту;* ТУК, (трансулттык корпорация) жене ТУБ-ныц(трансулттык банк) галамдык стратегияга eTyi.8. ХЭК.-НЫ галамдастыру:* халыкаралык сауда;* акыл-ой кызметтершщ нетижелерЁмен алмасу;* галамдык каржы жуйесьК^айталауга арналган сурактар1. Элемшк шаруашылык угымы.2. Элемдцк шаруашылыктын элементтерш сипататыцыз.3. Элемшк экономиканыц галамдык кайшылыктарын атаныз.4. Цазакстанныц сырткы сауда айналымынын жагдайыксинаттацыз жэне repic салдарынын себебш атаныз.5. К,олдаушылык (протекционизм) деген не?6. Ашык экономиканыц белплерш атаныз.7. Сауда тецгер1м1 угымык айтыныз.8. Толем TeurepiM i угымын айтыныз.9. Сауда жэне толем тецгер1мдер1шц арасынлагы айырымдаркандай?10. Валюталык багам жэне сатып алу кабьпепнш тепе-тецшпдеген не?11. Казакстанньщ толем тецгерЁмше сипаттама бер«шз.12. Икемдо валюталык багам дегешмЁз не?13. Экономиканыц галамдык проблемаларын атаныз.14. Элемдж экономиканыц галамдастыру факторлары.Эдебиеттер1. Курс экономической теории /Под ред. М.Н. Чепурина, Е.А. Киселевой. -Киров. 1994, гл. 13.2. Макконнелл К.Р., Брю C.JI. Экономикс: принципы, проблемы и политика. -М., 1992, Т. 1, гл. 11-13.3. Общая экономическая теория (политэкономия): Учебник /Под ред. В.И.В идя пина, Г.П. Журавлевой. —М., 1995, гл. 27.4. Экономика: Учебник /Под ред. А.С. Булатова. —М., 1995, гл. 12.309

3105 . Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник / Под ред. А.В.Сидоровича. - М., 1997, гл. 5.6. Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич JI.C.Макроэкономика. СПб., 1997, гл. 3.7. Долан Э. Макроэкономика. СПб., 1994, гл. 5, 6.8. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег/Антология экономической классики. - М., 1992, т. 2.9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. —М., 1994, гл. 9.10. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М., 1993, гл. 25,30.11. Хейне П. Экономический образ мышления. - М., 1991, гл. 18.12. Прикладная экономика. Пер. с англ. - Алматы: ТОО “Книга”, 1997.13.Дайджест экономической теории. - М.: Аналитика-Пресс, 1998.Тесплерге дурыс жауаптар1 81.1. в) 8.1. г)1.2. в) 8.2. а)1.3. а) 8.3 в)1.4. д) 8.4. б)1.5. б) 8.5. а)1.6. б) 8.6 Д)2 8.7. б)2.1. в) 8.8 г)2.2. б) 93 9.1. в)3.1. а) 9.2. а)3.2. г) 9.3. б)3.3. в) 9.4. Д)3.4. д) 9.5. г)3.5. д) 103.6. г) 10.1. в)4 10.2. в)4.1. д) 10.3. б)4.2. а) и б) 10.4 г)4.3. а) 10.5 Г)5 10.6. в)5.1. а) 10.7. б)

5.2. в) 115.3. д) 11.1 г)5.4. д) 11.2 д)6 11.3 а)6.1. б) 11.4 б)6.2. а) 126.3. а) 12.1 г)6.4. в) 12.2 б)6.5. а) 136.6. б) 13.1. б)6.7. б) 13.2. г)6.8. б) 13.3 а)13.4. а)13.5. д)13.6. г)13.7. д)13.8. д)13.9. д)311

312Пайдаланылган жэне усынылатын эдебиеттердж TI31MI1. Аубакиров Я.А., Нарибаев Н.К., Шеденов YJC., Кабдиев Д.К.,Жатканбаев Е.Б., Доскалиев С.А. Экономикалык ш м дер тарихы. Окукуралы. — Алматы, 1997.2. Аукен В., Жуламанов Р. Специальный курс лекций по макроэкономике.(Институт развития Казахстана) Алматы, ИРК —АОУ, 1996.3. Байжомартов У.С. и др. Основы экономической теории. Учебнометодическиерекомендации. Актюбинск, 1995.4. Барр Р. Политическая экономия: В 2 т. М., 1995.5. Блауч М. Экономическая мысль в ретроспективе. М., 1994.6. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Курс лекций для студентоввузов. М., 1997.7. Бузгалин А.В. Переходная экономика М.: Таурус, 1995.8. Бункина М.К., Семенов В.А. Макроэкономика: основы экономическойполитики. Учебное пособие. М., 1996.9. Войтов А.Г. Экономика. Общий курс. - М.: Маркетинг, 1999.10. Вэрнан X.P. Микроэкономика. Промежуточный уровень. М., 1997.11. Гайгер Линуд Т. Микроэкономическая теория и переходнаяэкономика. Учебник. Пер. с англ. М., Инфра - М., 1996.12. Гальперин В.М. и др. Микроэкономика. Промежуточный уровень.13. Гражданский кодекс PK (общая часть). Советы Казахстана от27.01.1995.14. Гэлбрейт Дж. К. Новое индустриальное общество. М., 1969.15. Гэлбрейт Дж. К. Экономические теории и цели общества. М.,1976.16. Долан Э. Дж., Линдсей Д.Э. Рынок: микроэкономическая модель.СПб., 1992.17. Долан Эдвин Дж., Линдсей Дэй вид Е. Рынок:Микроэкономическая модель. М., 1996.18. Ефимова Е.Г. Экономика для юристов. - М.: Флинт, 1999.19. Закон PK “О государственной поддержке малого предпринимательства”/Вечерний Алматы от 27.06.1997.20. Закон PK “О естественных монополиях” /Казахстанская правда от15.07.1998.21. Закон PK “О недобросовестной конкуренции” / Казахстанскаяправда от 15.06.1998.22. Закон РК "Об индивидуальном предпринимательстве” /ВечернийАлматы 27.06.1997.23. Илюсиэов М.К. Зарождение социально-экономической мысли вКазахстане - Алматы: Ихтисат, 1997.

24. Кабдиев Д.К. Развитие экономической мысли в Казахстане (конецXIX-начало XX века). - Алматы: Казахстан 1978.25. Кажамкулов Т. Саяси экономия непздерь (окулык,) Алматы:К,айнар, 1991.26. Как обеспечить рост капитала: Воспроизводственные основыэкономики фирмы. Учебное пособие /Под ред. А.Г. Грязновой,С.А. Ленской. М., 1996.27. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1978.28. Кондратьев Н.Д. Проблемы экономической динамики. М., 1989.29. Конституция РК. Алматы, Ж ей жарил, 1996.30. Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М., 1993.31. Курс рыночной экономики. /Под ред. Г.И. Рузавина. М., 1994.32. Курс экономической теории / Под ред. М.Н. Чепурина, Е.А.Киселевой. Киров, 1997.33. Курс экономической теории /Под ред. М.Н. Чепурина, Киров,1994.34. Леонтьев В. Экономическое эссе. М., 1990.35. Макконелл К., Брю С. Экономикс. М., 1992.36. Максимова В.Ф. Микроэкономика. М., 1996.37. Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика. Алматы: Экономика. 1997.38. Международные экономические теории. Учебное пособие /Подред. Б.П. Супруновича. М., 1995.39. Микроэкономика. Учебник под ред. Е.Б. Яковлевой. М., 1997.40. Мостовая Е.Б. Основы экономической теории. Курс лекций.Москва-Новосибирск, 1997.41. Мэнкью Макроэкономика. М., 1994.42. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. - Алматы: Онер. 1993.43. Нуреев P.M. Основы экономической теории. Микроэкономика. М.,1996.44. Общая экономическая теория. Политэкономия /Под ред.В.И.Видяпина, Г.П. Журавлевой. М., 1995.45. Осипова Г.М. Воспитывать экономическое мышление. —Алма-Ата, 1987.46. Осипова Г.М. и др. Защити себя сам. - Алматы, 1996.47. Осипова Г.М. и др. Концепция синтеза в преподавании курсавалютного регулирования. ^- Алматы: КазГЮУ, 1999.48. Осипова Г.М. и др. Мандат потребителя. - Алматы, 1994.49. Осипова Г.М. Инвестиции в человеческий капитал: состояние. -Алматы: Гуманитарный университет им. Д. А. Кунаева, 1999.50. Осипова Г.М. Искоренить бюрократизм^ - Алма-Ата.313

31451. Осипова Г.М. О дефинициях или еще раз о сущности финансовыхотношений и их правовом регулировании. —Алматы // Ж. “Право игосударство”, № 4, 2000.52. Осипова Г.М. Организация самостоятельной работы студентов приизучении общественных наук. —Саратов, 1988.53. Осипова Г.М. Роль бригадной формы организации труда всовершенствовании производственных отношений. - Шевченко:ЦНТИ, 1986.54. Осипова Г.М. Роль деловых игр в преподавании политэкономии. —Алма-Ата, 1989.55. Осипова Г.М. Роль психологических факторов в ускорениисоциально-экономического развития страны. - Шевченко, 1987.56. Осипова Г.М. Управление инвестиционным комплексом: теория,опыт, решения. - Алматы, 1994.57. Основы рыночной экономики. Учебник. Рузавин Г.И. Пособие длявузов М., 1996.58. Панькова Н.Н. Рыночная экономика в свете теориисамоорганизации. Материалы к лекциям. М., 1995.59. Приватизация: национальная программа и законодательныедокументы. Т. 1. - Алматы: АО “Караван”, 1993.60. Реформирование экономики Казахстана. Под ред. КенжегузинаМ.Б., Алматы, 1997.61. Рябушкин Б.Т., Хоменко Т.А. Система национальных счетов. М.,1993.62. Самуэльсон П. Экономика. М., 1992.63. Современный Казахстан: экономика, политика, общество.Институт развития Казахстан. Т. 1 -2 .- Алматы, 1997.64. Соколинский В.М. Государство и экономика. Учебное пособие.М., 1997.65. Статистическое обозрение Казахстана. Ежеквартальный журнал,№4, 1999.66. Тенденции казахстанской экономики //Деловая неделя, №12, 1998:№8, 1999.67. Теория переходной экономики. Макроэкономика. Часть 2, М.,1998.68. Теория переходной экономики. Микроэкономика. Часть 1, М.,1997.69. Теория потребительского поведения и спроса. Спб, 1993.70. Томпсон А., Формби Д. Экономика фирмы. М., 1998.71. Учебник по основам экономической теории. /Под ред. В.Д.Камаева. М., 1994.

72. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М., 1993.73. Хейне П. Экономический образ мышления. М., 1989.74. Шахнович P.M. Основы макроэкономической теории.Новосибирск, 1992.75. Шеденов У.К., Байжомартов У.С., Жунусов Б.А., Комягин Б.И.Теоретическая экономика. - Алматы - Актюбинск, 1998.76. Шишов A.JI. Макроэкономика. Учебник. М., 1997.77. Эклунд К. Эффективная экономика: Шведская модель. М., 1991.78. Экономика. Учебник /Под ред. А.С. Булатова. М., 1994.79. Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред.А.С. Булатова. М., 1997.80. Экономика и статистика, №3-4,1999.81. Экономическая теория (политическая экономика). Учебник /Подред. Видяпина, Г.П. Журавлевой. М., 1997.82. Экономическая теория на пароге XXI века. М., 1998.83. Экономическая теория национальной экономики и мировогохозяйства (Политическая экономия) Учебное пособие /Под ред.А.Г. Грязновой, T.B. Чечелевой. М., 1997.84. Экономическая теория. Учебник для вузов /Под ред. В.Д. Камаева.М., 1998.85. Экономическая теория: Тесты лекций. Новосибирск, 1993.86. Энциклопедический словарь по экономике. - Минск: Полымя,1997.87. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебнометодическоепособие. М., 1996.315

МазмуныKipicne..................................................................................................31 тарау. Экономикалык. теорияныц пена мен едал....... 42 тарау. Экономикалык процесс, оныц институциональдыкуйымдастыру ynrici.............................. 203 тарау. Менпйк катынастары жене олардыц экономикадагырол!........................................................... 354 тарау. Нарыктык жуйе. Дамудын; м е т мен зацдылыгы.......................................................................535 тарау. Нарыктык экономиканын субъектигерк Кесшкерлиспуйымдастырудын формалары........ 696 тарау. Сураным, усыным жене пайдалылык теориясы.Рынок жене бэсеке................................... 937 тарау. Капитал. Инвестициялар...................................... 1328 тарау. Qtuipic шыгындары жене кэсшорын табысы.............................................................................1649 тарау. 0H§|pic факгорларыньщ рыногы жене факторлыктабыстардын калыптасулары................ 18910 тарау. Улттык экономика жуйе ретшде....................... 20511 тарау. Макроэкономикалык тепе-тещцк...................... 23012 тарау. Макроэкономикалык тенс1здак. Дамудынциклдш1П. Инфляция. Жумыссыздык.............. 24013 тарау. Нарыктык экономикадагы мемлекеттщ экономикалыксаясаты................................................. 25614 тарау. Элемщк шаруашылык пен галамдык экономиканынпроблемалары..................................... 293316

Гета Михайловна Осиповаэ.г.д., профессорЭкономикалык теория непздер!(зац жогары оку орындарыныц cmydenmmepi ушш)К,азак мемлекетпк зац академиясыныц ineniiMi бойыншабасыдцы&Орыс тшнен аударган Ораз ИсмаиловРедакторы С. ЭяабаевБетгеупп Ж.СундетоваБасылуга 30.01. 2002 ж. кол койылды. IliuiiMi 60x84 J/i6-Келем1 19,9 б.т. Таралымы 500 дана. Тапсырыс № 62.К^азак мемлекетпк зац академиясынын Редакциялык-баспа жэне полиграфияменкамтамасыз ету орталыгында басылды.Тел.: 42-53-95, 43-15-44Ж.Ш.С. «Курсив».